Urmu.birolmali.

com

ATATRK N VERS TES YAYINLARI NO : 920 Kzm Karabekir Eitim Fakltesi Yaynlar No : 122 Aratrmalar Serisi : 47

Yard. Do. Dr. Ali KAFKASYALI

RAN TRK EDEB YATI ANTOLOJ S

-I-

ATATRK N VERS TES BASIMEV ERZURUM-2002

Birinci Bask : MART - 2002

Dizgi: Yavuz Selim KAFKASYALI Sayfa Dzeni: Hamza KOLUKISA Bask: Atatrk niversitesi Basmevi Erzurum - 2002

Yard. Do. Dr. Ali KAFKASYALI

ISBN 975 - 7698 - 06 - 7 (takm) ISBN 975 - 7698 - 07 - 5 (1. cilt)
STEME ADRES :

P. K. 88 25021 Erzurum-TRK YE

 NDEK LER Sunu

....................................................................................................................................................................................................................... .................................

11 13 15 25 25 35 41 85 103 104 105 107 107 108 110 111 111 112 113 114 120 120 121 121 122 122

n Sz
....................................................................................................................................................................................................................... ...............................

ran Trk Edebiyat (I)

.......................................................................................................................................................................................

ran Trk Halk Edebiyat rnekleri

...................................................................................................................................

Laylalar (Ninniler)
...........................................................................................................................................................................................................

Nazlamalar / Okamalar
....................................................................................................................................................................................

Bayatlar (Mani/ Hoyrat)

................................................................................................................................................................................

Tapmacalar (Bilmeceler)
....................................................................................................................................................................................

Yanltmaclar-Tekerlemeler-Demeler
.................................................................................................................................

Dnce Yanltmaclar
.............................................................................................................................................................

Demeler
................................................................................................................................................................................................................

Efsaneler
....................................................................................................................................................................................................................... ............................

Boz urda Mnasebet

.................................................................................................................................................................

urdolu
...................................................................................................................................................................................................................

Ouz'un Teeccb
...............................................................................................................................................................................

Ar Da
................................................................................................................................................................................................................

Ana Ar Da, Bala Ar Da

..................................................................................................................

Pervane Efsanesi
.....................................................................................................................................................................................

Ferhad ve irin Efsanesi

.................................................................................................................................................

Apard Sller Saran

.....................................................................................................................................................................

Gnele Ay
........................................................................................................................................................................................................

Hezreti Sleymanla Bil eyis

................................................................................................................................

Simru uu
.................................................................................................................................................................................................

Semender uu
.........................................................................................................................................................................................

Yusif Nesib uu
..............................................................................................................................................................................

Ht Ht uu
.............................................................................................................................................................................................

anapipik uu
........................................................................................................................................................................................

123 123 123 124 124 126 126 127 127 135 135 136 137 139 140 141 142 144 147 151 151 151 152 153 153 154 154 155

Yapala Turac

uu

............................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................................................................... ............

Pervane ile Od
..........................................................................................................................................................................................

lanla aran u
..........................................................................................................................................................................................

Nergiz
....................................................................................................................................................................................................................... .........

zboyu
....................................................................................................................................................................................................................... .

Benve ile Lle

..................................................................................................................................................................................

ara Melik
..........................................................................................................................................................................................................

Nallar (Masallar)
.........................................................................................................................................................................................................

ar Nene le oruzun Davas

..........................................................................................................................

Arvadl Kii
......................................................................................................................................................................................

Urmiyal Olan ve Savalanl z

..............................................................................................................

urdun Nlesi
.............................................................................................................................................................................................

Nifa Neticesi
...............................................................................................................................................................................................

Gar Nenenin oruzu

.................................................................................................................................................................

Bidili Bidan Dana Gden

............................................................................................................................................

ara kz
.............................................................................................................................................................................................................

Dnceli lyas
.........................................................................................................................................................................................

Ua Oyunlar (ocuk Oyunlar)

.............................................................................................................................................

Piik ad
........................................................................................................................................................................................................

El Ele
....................................................................................................................................................................................................................... .......

yne yne Oyunu

...................................................................................................................................................................................

p Kdi
......................................................................................................................................................................................................................

Piik Yolu
............................................................................................................................................................................................................

Hamam Hamam
......................................................................................................................................................................................

Kki Balaban Oyunu

.............................................................................................................................................................

Barma Oyunu
...........................................................................................................................................................................................

Turp Ble Biter Oyunu

.......................................................................................................................................................

155 156 156 157 158 159 165 165 166 166 167 167 168 168 173 173 174 174 175 176 177 177 178 179 179 180 181 182 182

uum Pr Oyunu
..........................................................................................................................................................................

Brk apd ad
............................................................................................................................................................................

Benve Oyunu
.......................................................................................................................................................................................

elendar Oyunu
.......................................................................................................................................................................................

omacalar (Komacalar)
...............................................................................................................................................................................

Dzgler - Sanamalar (Saymacalar)

.............................................................................................................................

dm Ha dm
...................................................................................................................................................................

Emim Olu
.........................................................................................................................................................................................................

yne yne
....................................................................................................................................................................................................................

Barma lar
..................................................................................................................................................................................................................

Motal Motal
......................................................................................................................................................................................................

Bir ki
....................................................................................................................................................................................................................... ........

Mrt Mrt
...................................................................................................................................................................................................................

ehremanl Nemeleri (Kahramanlk Trkleri)

.............................................................................

Merd Dayanar
..................................................................................................................................................................................................

Olayd
....................................................................................................................................................................................................................... .........

Sultanm
......................................................................................................................................................................................................................

Ay aca Nebi
...........................................................................................................................................................................................

Settar an
................................................................................................................................................................................................................

al Mahnlar (Halk Trkleri)

...............................................................................................................................................

Size Selam Getirmiem

.........................................................................................................................................................

Naz yleme
..........................................................................................................................................................................................................

Gl Aac
.................................................................................................................................................................................................................

Mellim
....................................................................................................................................................................................................................... ..

Yanasan Toyu Tutan

................................................................................................................................................................

adan Alm
.........................................................................................................................................................................................................

Sudan Gelen Srmeli z

...............................................................................................................................................

Azerbaycan Maral
...............................................................................................................................................................................

Ay Beri Ba{
....................................................................................................................................................................................................

183 184 185 185 186 187 188 189 189 190 191 192 193 193 194 195 195 196 197 197 198 199 200 201 203 203 204 204 205

Uca Da Banda
...................................................................................................................................................................................

Bazarda Alma
.................................................................................................................................................................................................

Sona Blbller I
.....................................................................................................................................................................................

Sona Blbller II
.................................................................................................................................................................................

Ya{an Dymele
.........................................................................................................................................................................................

Deli Cyran
.........................................................................................................................................................................................................

Gel Bize Yr
...................................................................................................................................................................................................

Sar Gelin
.................................................................................................................................................................................................................

Gr Ne Melehetlisen
.....................................................................................................................................................................

Toy A{am
.......................................................................................................................................................................................................

Hesiri Basma
....................................................................................................................................................................................................

Apard Sller Saran

....................................................................................................................................................................

Yr Bize ona Gelecek

....................................................................................................................................................

Dalara en Dende
..................................................................................................................................................................

Kelere Su Sepmiem
..........................................................................................................................................................

Nolydi
....................................................................................................................................................................................................................... ..

le Bendem
.........................................................................................................................................................................................................

ara ile
....................................................................................................................................................................................................................... ....

O l Ne ldr?
................................................................................................................................................................................

Nergiz
....................................................................................................................................................................................................................... ...........

Nazlana Nazlana
.........................................................................................................................................................................................

Vesf-i Hl Merasiminde O{unan rlerden

.......................................................................

Balamalardan Nmune ( flbend)

........................................................................................................

Letifeler (Latifeler)
..........................................................................................................................................................................................................

Men Bunlar Anca Yyebilerem

................................................................................................................

Molla Nesreddin ve Oru

..............................................................................................................................................

Para Satan Maazada

..............................................................................................................................................................

Bizim Yerlidir
............................................................................................................................................................................................

nallah zmem
..................................................................................................................................................................................

205 205 206 206 207 207 208 208 208 209 209 209 209 210 210 210 211 211 211 211 212 212 212 213 213 214 215 215 215 216

Bir sfahanlnn Genaetcilii

....................................................................................................................................

alvarm arab Olar

...................................................................................................................................................................

Krn Knlndeki
................................................................................................................................................................................

Bir ran Da Yo{dur

..................................................................................................................................................................

nini Boyuna Dzeldecekdim

..............................................................................................................................

Bizim mamzdemiz Yo{dur

.................................................................................................................................

Hnerin Var Bunun Ban Yar

.....................................................................................................................

Kendi Arvadlar ile eher Arvadlarn Tanmag

...............................................

eyin Go{umlar
...........................................................................................................................................................................

Minnet oyma
......................................................................................................................................................................................

Ya Meselesi
...................................................................................................................................................................................................

Sehv Ya Baranda Olub

...........................................................................................................................................

Tamahkr Ua
..........................................................................................................................................................................................

Ba Aa Salma
.........................................................................................................................................................................

Bu Gnn ini Sabaha oyma

....................................................................................................................

Bizden Sonra Gelenler Yyer

................................................................................................................................

Sen Byksen, Biz Kiik

.............................................................................................................................................

Yu{um abdr, A{tarram

.....................................................................................................................................

Onu Damdan Y{lan Biler

.......................................................................................................................................

Novdan Hevesi
...........................................................................................................................................................................................

Hele Dzelmeyib
...................................................................................................................................................................................

Deve Handa, elbir Handa

.........................................................................................................................................

Behlulun eleti
.....................................................................................................................................................................................

Danende, Divne Mesleheti

........................................................................................................................................

Gerek Bir Adam Ala

.................................................................................................................................................................

Kssalar-Revayetler
.........................................................................................................................................................................................................

o{ Dvletlisen
......................................................................................................................................................................................

Yrsiz Dava
........................................................................................................................................................................................................

z A {dm
.....................................................................................................................................................................................

Kim Daha o{ A{ma dr

............................................................................................................................................

216 217 217 217 219 219 261 299 321 321 333 343 349 349 355 355 355 356 357 358 368 370 371 371 372 373 377 arda .................................... 377 382

Zireklik
....................................................................................................................................................................................................................... ...

Gn Suya Vrme
............................................................................................................................................................................

Malice
....................................................................................................................................................................................................................... ...

Hikyeler (Dastanlar)
.................................................................................................................................................................................................

erib

............................................................................................................................................................................................................

Tufar anl Abbas Dastan (Abbas ve Glgez Hikyesi) Atalar Sz ve Meseller

.................................................................................................................................................................................

Al lar - ar lar - Andlar (Dualar - Beddualar - Yeminler)

..................

Al lar (Dualar)
..................................................................................................................................................................................................................

ar lar (Beddualar)
................................................................................................................................................................................................

Andlar (Yeminler)
............................................................................................................................................................................................................

Emek ve Mevsim Nameleri (ifti ve Mevsim Trkleri)

..............................

Emek Nameleri, Holavarlar (ifti Trkleri)

....................................................................................

Mvsm Nemeleri (Mevsim Trkleri)

..............................................................................................................

Nevruz Bayram ve Semeni

.....................................................................................................................................

Semeni
....................................................................................................................................................................................................................... ....

Gn {!
..................................................................................................................................................................................................................

Gd Gd
.........................................................................................................................................................................................................

Sayac Trkleri
......................................................................................................................................................................................

dr Nebi
.............................................................................................................................................................................................................

Ks Ksa
.................................................................................................................................................................................................................

Yl Baba
...................................................................................................................................................................................................................

Gn {!
..................................................................................................................................................................................................................

Yamuru ar
..................................................................................................................................................................................

Atlar (Alar)
......................................................................................................................................................................................................................

al Dramlar (Halk Dramlar)

......................................................................................................................................................

Ekende Yo{, Biende Yo{, Yyende Orta Ks Ksa

.................................................................................................................................................................................................................

Zerdt ve Avesta
...........................................................................................................................................................................................................

387 392 397 402 402 411 412 412 414 415 421 421 425 439 444 448 457 477-500

Zerdt'n Avesta Eserinden rnekler

.............................................................................................

ESK DNEM RAN TRK EDEB YATI Bengta Edebiyat (Orhun ve Yenisey Abideleri)
.........................................

Kl Ti in Abidesinden
......................................................................................................................................................

Dastanlar
....................................................................................................................................................................................................................... ...........................

slmdan aba ki Dastanlarn Mhimleri

..............................................................................

Yaradl Dastan
...................................................................................................................................................................................

Efrasiyab Dastan
..................................................................................................................................................................................

Alp Er Tonga Destan

............................................................................................................................................................

u Dastan
............................................................................................................................................................................................................

Ouz Ha an Dastan (Hlasas)

....................................................................................................................

Ouz Kaan Dastan (Tam Metin)

..........................................................................................................

Dede Korkut Kitab

....................................................................................................................................................................................................

Kitab-i Dede or ud
....................................................................................................................................................................

Uun oca Olu Syrek Boyu

..........................................................................................................................

Kaynaka
....................................................................................................................................................................................................................... ..........................

Szlk
...................................................................................................................................................................................................................... .................................

SUNU Cumhuriyet Trkiyesinin nemli bilim ve kltr merkezlerinden biri olan Atatrk niversitesi, bilimsel almalara verdii nemin bir gstergesi olarak, yaynlar arasna bir yenisini eklemenin hakl gururunu yaamaktadr. niversitemizin bilimsel, sosyal, kltrel ve eitsel etkinliklere gsterdii hassasiyet onun tarih sorumluluunun bir gereidir. lkemizin adalama yolunda katettii mesafede niversitemizin katklar elbette gzard edilemez. Trkiyenin jeo-politik konumu, Dou Bat arasnda gei yolu olma zellii, kltrel zenginliinin de kaynadr. Bu kltrel zenginlik, ayn zamanda niversitemize ve bilim adamlarmza nemli bir bilimsel sorumluluk da getirmekte ve kltrel zenginliklerin bilim altnda ortaya karlmas, incelenmesi ve gelecek kuaklara miras braklmas grevini de yklemektedir. ran, lkemizin dou komusu olmasnn tesinde corafyasnda youn olarak Trklerin yaad ve cidd tarih gemiimiz olan bir lkedir. Bu anlamda ran, Erzurumumuz iin ayr bir nem arzetmektedir. Tarih pek Yolu zerinde yer alan Tebriz ve Erzurum, gnmzde de tarih gemilerinin gereini yerine getirmektedirler. Tarihte Tebrizden gelen kervanlarn Tebriz Kap adyla bilinen mevkide ilk konaklamay yaptklar ve Tebriz Kap isminin, resmiyette olmasa da halkn dilinde, hl canlln koruduunu hepimiz bilmekteyiz. Bu yakn iliki beraberinde kltrel geirgenlii de getirmitir. Folklorik deerdeki birok unsurun her iki corafyada da sadece ok kk az farkllklar ile yaadn grmek kanaatimce bu etkileimin tezahrdr. Bu cmleden olarak, Erzurumun gzel trklerinden biri olan Sar Gelin isimli trky Tebriz azyla dinlediinizde de ayn hazz duyacanza phe yoktur. Trk Edebiyat Dnyas iinde, geni bir yere sahip olan ran Trk Edebiyatnn neminin gerektii ekilde bilim evrelerinde ele alndn syleyebilmek ne yazk ki pek mmkn deildir. te bu nedenle Atatrk niversitesi Kzm Karabekir Eitim Fakltesinin deerli bilim adamlarndan Yard. Do. Dr. Ali Kafkasyalnn, ran Trk Edebiyat Antolojisi isimli alt ciltlik bu akademik eseri, byk bir anlam ifade etmektedir. ran Trk Edebyatn, tarih gemiini, siyasal ve sosyal yapnn edebiyata olan etkilerini, bilimsel kaynaklarla besleyerek, duru, akc bir dil ve elden geldiince titiz bir alma ile ortaya koyan Sayn Ali Kafkasyalnn bu alandaki boluu doldurma yolunda salam bir temel atm olduunu ve

11

kendinden sonra bu konuda yaplacak almalara bilimsel bir kaynak sunduunu sylemek bizim iin vn vesilesidir. niversitemiz dolaysyla Fakltemiz, ada bir anlayla, her trl bilimsel almann hem itici gc ve hem de izleyicisi olma yolundaki kararlln bundan byle de devam ettirecektir. Yard. Do. Dr. Ali Kafkasyalnn yaymlanm yedinci eseri olan ran Trk Edebiyat Antolojisi adl bu alt ciltlik bilimsel eserinin niversitemiz yaynlar arasnda yer almasnn engin gururunu duyuyor, deerli retim yemize bundan sonraki almalarnda da sonsuz baarlar diliyorum. Prof. Dr. Samih BAYRAKEKEN Kzm Karabekir Eitim Fakltesi Dekan

N SZ ran Trk Edebiyat Antolojisi adl bu eseri kaleme alrken hareket noktam; Ulu nder Atatrkn .. bizim dili bir, inanc bir, z bir kardelerimiz vardr... Onlarn bize yaklamasn bekleyemeyiz. Bizim onlara yaklamamz gerekir. szlerindeki derin manay yreimde hissetmemdir. Tarih olaylarn bld ve bugn ran corafyasnda yaayan, bizimle dili bir, inanc bir, z bir, kardelerimizle ortak edebiyat, tarih, kltr ve sanat beraberliimizi mmkn olduunca bilimsel titizlikle ele alarak, hem ulu nderin iaret ettii gibi onlara yaklamay, hem de Trk Dnyas iinde nemli bir yeri olmasna ramen, hakkettii ekilde incelenmedii kanaatinde olduum, ran Trk edebiyat ve edeb ahsiyetlerini hem lkemize hem de btn Trk Dnyasna daha yakndan tantmay hedefledim. Bu eserimizde ortak edeb kaynaklarmz olan Bengta Edebiyat, Dede Korkut, Krolu, Ahmet Yesev, Yunus Emre, Karacaolan, Hac Bekta Veli, Ali r Nev, Mahmut ebster, Kad Darir, Kad Burhanettin, Fuzl, ehriyr gibi ahsiyetlerden ve onlarn eserlerinden yola kp, Trk Dnyas ile ran Trkleri arasnda salam bir kpr oluturarak, ran Trklerinin bilinen en eski dnemlerinden gnmze kadar olan edebiyat varlklar ve bu sahada eser veren edeb simalar ele alnmtr. ran Trk Edebiyat, dier bir yaygn ad ile ran Azerbaycan Trk Edebiyat, denilince: Yzyllarca ayn siyas atnn altnda yaam, Dastan, Grcistan ilerinden, Dou Anadolu, Kerkk, Musul, Kum, Tahran, Mehed, Horasan izgisinden Trkmenistan ilerine kadar olan byk bir corafyada yaayan ve ounluu Azerbaycan Trkesi ile konuan Trklerin, edebiyat akla gelmektedir. Byk Azerbaycan, 1828 Trkmenay Antlamas ile Rusya ve ran arasnda taksim edilmi, Azerbaycann kuzey ksm Rusyaya, gney ksm ise rana braklmtr. ki farkl kltr ve iki farkl sistemin egemenliinde kalan bu Trk boyu, edebiyat alannda, iki ayr kolda geliimini srdrmtr. Bu durum gz nne alnarak 1828 Trkmenay Antlamasndan ncesi, bir btn olarak incelenip deerlendirilen bu blge edebiyat, anlan tarih ve antlamadan sonra, tarih oluumlar da gz nne alnarak, ran Trk Edebiyat sahasnda ele alnmtr. Dier bir husus, sra takibinde, edeb ahsiyetlerin doum tarihleri, esas alnmtr. Eserin hazrlanma safhasnda defalarca Fransa, talya, Yunanistan, Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan ve rana gidilerek hi de kolay olmayan artlarda eitli kaynaklardan yararlanlmtr. Kuzey Azerbaycan Trkleri Kiril (Rus) alfabesi, ran Trkleri ise Arap Alfabesi kullanmaktadrlar. Antolojiye

dahil edilen bilgiler ve metinlerin tamamna yakn bu alfabelerle yazlm eser ve dokmanlardan aktarlmtr. ran Trklerini oluturan Azer, Kaka, Karapapak, Trkmen, Horasan... Trklerinin eserlerinin ive zelliklerine sadk kalmak iin transkripsion iaretleri kullanlmtr. Grtlaktan kan, hrltl h, { harfi ile ({an, a{tarma ); Daman arka taragndan kan kaln g, harfi ile ( ayn, , onca, em (gam); K sesi nne kaln sesli gelince de ke sesini vermesi iin k harfi ile; (Bak, aba k); Kapal e, (vr); ak e (gel) ise e harfiyle gsterildi. Tek blmden meydana gelen birinci ciltte, hlihazrda ran Trkleri arasnda canl bir ekilde yaayan halk edebiyat rnlerine (laylalar/ninniler, nazlamalar, okamalar, bayatlar/mniler, bilmeceler, tekerlemeler, yanltmalar, efsaneler, masallar, ocuk oyunlar, komacalar, latifeler, kssalar, halk hikyeleri, ata szleri, emek ve mevsim nameleri, holavarlar/ifti trkleri ve eski dnem ran Trk Edebiyat rnlerine yer verilmitir. Yine tek blmden meydana gelen ikinci ciltte, VII. yzyldan XVIII. yzyla kadar, bu corafyada doup bym veya eserleri ile bu blge insanlarna hizmet etmi Trk air ve ediplerinin biyografilerine ve eserlerine yer verilmitir. blmden meydana gelen III. ciltte ise, birinci blmde, airler ve iirleri, ikinci blmde Yazarlar ve Eserleri, nc blmde de Tiyatro Edebiyat (Drama) rnlerine yer verilmitir. Her biri ikier blmden meydana gelen IV., V. ve VI. ciltlerde ise XIX yzyldan gnmze kadar, yine bu corafyada yaam ve yazm Trk air ve ediplerinin biyografilerine ve eserlerine yer verilmitir. Elden gelen btn bilimsel titizliin gsterildii bu eserde, ayet gzden kaan yanllklar ve eksiklikler var ise okuyucularmn bunlar ho gryle karlayacaklarn umarm. Eseri yayma hazrlarken, yardmlarn grdm, Yksek lisans ve lisans rencilerimden, Hamza Koluksa, Rasim Memmedov, Akif, Abdullayev, Elin Aayev, Anar Aliyev, Zaur Orucov, Ragp Uar, Reat Aliyev, mran Ekinci, Gltekin Yeni ve Beir Aliyeve teekkr ederim. Drt yl boyunca her gnmn ok nemli bir ksmn alan bu eserin hazrlk safhasnda sabrn hi eksik etmeyen, hakkn inkr edemeyeceim eime ve ocuklarma kranlarm sunarm. Eserimin yaym safhasnda bi bir yardm ve desteini esirgemeyen Kzm Karabekir Eitim Fakltesi Dekan Prof. Dr. Sayn Samih BAYRAKEKEN Beyefendiye teekkr bir bor bilirim. Nihayet bu eseri okuyucularla buluturarak ona hayat kazandrmak zere, Atatrk niversitesi yaymlar arasnda yer almak gibi bir onuru eserimden esirgemeyen deerli Rektrm Prof. Dr. Yaar STBEYAZ Beyefendinin katklar hertrl takdirin zerindedir. 21 Mart 2002 - Erzurum

15

Yard. Do. Dr. Ali KAFKASYALI

RAN TRK EDEB YATI (I) Orta Asyann sinesinde kk salp boy veren Trk soyu, ilh kudretin verdii frsat, arzu ve azimle dnyann drt bir yanna dal budak salmtr. Nice iklimde ocak kurmu nice corafyada vatan tutmutur. Kimi yerlerde obalar, oymaklar, kimi yerlerde devletler, imparatorluklar... Gittikleri her yere Trk soyunun kltr, medeniyet ve hizmetlerini sunmulardr. Bugn Trk medeniyetinin ve kltrnn izlerini ta in ortalarndan Avrupa ilerine kadar, Yemen sahillerinden Sibirya sahillerine kadar mhr mhr, msra msra grmekteyiz. Baka bir deyile, Trk medeniyetinin izlerini, bu kltr bu medeniyeti tadan, Trk soyunun syesinde hayat bulan her yerde, kitap kitap, destan destan, nak nak grmekteyiz. Dnyann en byk ve en uzun mrl devletlerini kurarak asrlarca dnya medeniyetine k saan ve insanla nizam veren Trk milleti, bugn yedi bamsz Trk devleti ve onlarca muhtar cumhuriyet hlinde dnya sahnesinde bulunmaktadr. Nice Trk vatan da zerinde yaayan milyonlarca Trk nfusuyla birlikte her trl haklarndan mahrum olarak eitli devletlerin hakimiyetleri altndadrlar. Bat Trakyadan Gagauzyaya, Kerkk Musuldan Dou Trkistana, Yakutistandan ran corafyasna kadar birok Trk vatannn Trk evlatlar, bamszlktan yoksun olarak yaamaktadrlar. Ne iyi ki, dnyann en kadim milletlerinden olan Trk milletinin bu asil evlatlar, asl zellikleri ve mill gzellikleri sayesinde, her trl bask ve engellemelere ramen dillerini, edebiyatlarn, kltrlerini btn canll ile yaatmaktadrlar. skp, Kosova dnlerine katldnzda; Gagauz, Krm kahvelerine gittiinizde; Kazan, eboksar pazarlarnda dolatnzda; Kerkk, Musul, Tebriz sokaklarnda gezdiinizde, kendinizi Ankarada, Erzurumda, Konyada, anlurfada, Trabzonda hissedersiniz. Bu kadim Trk vatanlarnn kahraman evlatlar, byk bir uur ve byk bir gayretle, her eye ramen, btn deerlerini korumaktadrlar. Otuz milyondan fazla Trkn yaad en eski Trk vatanlarndan birisi olan ran corafyas, halkn ifadesiyle Gney Azerbaycan, Horasan, diyrlarnda da durum ayndr. Trk dili, Trk kltr, Trk edebiyat, Trk musikisi, Trk tresi btn incelikleriyle, bir yaz delikanlnn kalp at gibi, dipdiri burada yaamaktadr.

Yard. Do. Dr. Ali KAFKASYALI 18

ran Trkleri ran Trkleri, douda Hazar Denizi ve Trkmenistan, kuzeyinde Aras nehri, batda Trkiye ve Irak ile evrili olan, gneyde Tahran havalisine kadar uzanan bu en eski Trk yurdunda yaamaktadrlar. Tebriz, Astara, Bicar, Culfa, Esterebad, Erdebil, Enzeli, Gmtepe, Har, Hoy, Halhal, Hemedan, Mak, Mahabad, Mehed, Meraga, Merend, Ret, Save (Nagade), Selmas, Songur, Soukbulak (Mahabat), Sulduz (Nagade), Urmiye, Zencan, Zerend, Kerec, Kazvin, Veramin gibi Trk ehirleri buradadr. Baz tarihiler, bu corafyaya Trkler'in M.. VII. yzylda Sakalar'n seferleri srasnda geldiklerini ve hakim zmreyi tekil ettiklerini, asl imar ve isknnn ise XI. asrda Seluklular ve XIII. asrda lhanllar dneminde gerekletiini ileri srmektedirler. Seluklular ve lhanllar dneminde bilhassa lhanllarn uurlu nfus politikalar sayesinde btn bu blge tamamen Trklerle meskn Trk vatan olmutur.1 Baz tarihiler ise ran'n tamamnn milattan 4400 yl ncesinden Trk yurdu olduunu ortaya koymaktadrlar. Bu hususta dnyaca nl byk tarihi Prof. Dr. Mahmut Tak Zehtab yle yazyor: "Bugn tari{ ilm kati olara gsterir ki, Hind-Avrupa dilli Parslarn on ebilesi ilk defe miladdan 900 il evvel er terefinden ran felatna gelmi ve lm ehzadelerinin hakimiyeti altnda olmu ada Fars ve Kirman eyaletlerinde, lm Hkmetinin icazesiyle, yurd salb, yaamlar. Onlardan tekriben 3500 il evvelden Trkler ran erazilerinde medeniyetler ve hkmetler yaratmlar.2 Eblgazi Bahadr Han da "Trklerin Soy Kt" olan "ecere-i Terakime" adl eserinde bu blgenin Trkl ile ilgili yle diyor: Ouz Han'n zamanndan t ingiz Han zamanna kadar Tin ve til ve Yayk, bu suyun yakasnda Kpak'tan baka il (l) yok idi. Drt bin yla kadar o yerlerde oturdular. Onun iin o yerlere Det-i Kpak derler."3 Eblgazi Bahadr Han'n dedii ve Zehtab'nin tespit ettii gibi gerekten sadece Azerbaycan deil rann tamam tarih boyunca Trk vatan olmutur. Farslar ran'a Trkler'den 3500 yl sonra gelmilerdir: Dier yandan cidd tarih kaynaklarda, randa Farslar tarafndan sadece 4 devletin kurulduu gsterilmektedir. 1. ran Perslerden Akamenis Devleti .. M.. 559 - M.. 330, 2. ran Perslerden Sasan Devleti ........ M.S. 226 - M.S. 652, 3. ran Fars Pehlev Rejimi ............... 1925 - 1979, 4. Fars ran slm Cumhuriyeti ........... 1979 - gnmze.
1 slm Ansiklopedisi, Azerbaycan maddesi, M.E.B. Yay., stanbul, 1979. c. 2, s. 97; Rafael, Blaga, ran Halklar El Kitab, 1997, s. 88 (Bu kaynakta yle deniyor: randa Trklerin sayca ilk sralara trmanmalarnda en nemli aamay Ouzlarn Knk boyundan olan Seluklular Devri oluturur.). 2 Prof. Dr. Mahmut Taki Zehtab, ran Trkleri'nin Eski Tari{i, Tebriz-1378 (M. 2000),s.1. 3 Eblgazi Bahadr Han, ecere-i Terakime, Trklerin Soy Kt, Hazrlayan: Muharrem Ergin, Tercman 1001 Temel Eser, s. 32.

ran Trk Edebiyat Antolojisi I

19

Bu ran Fars devletler, toplam 726 yl iktidarda olmulardr. Akamenis Devletinin kuruluundan gnmze dek sren 2555 yln geri kalan ksm yani 1829 yl boyunca ran, dier ran devletler, Yunanl, Arap ve zellikle Trk devletlerinin hakimiyeti altnda bulunmutur.4 Romallar ve Araplarn ok uzun srmeyen hakimiyetleri bir kenara koyulursa, grlr ki ran, tarih boyunca, Trk hakimiyetinde bir Trk devleti olarak yaamtr. Saka, Part (Arsak), Gazneli, Byk Seluklu, Harzemah, Mool- lhan, Celayir, Timur, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safev (1500-1735), Avarlar (17351796), Kaarlar (1794-1925) tamamen birer Trk devletleridir. Dier yandan randa, imdi de olduu gibi, Trk nfusu her zaman ounlukta olmutur. Safevler dneminde ran nfusunun % 35ini Azer Trkleri oluturmaktadr.5 Fars nfusu ancak % 32dir. Fars nfusu randa hibir zaman % 32den yukarya kamam, her zaman aznlkta kalmtr. Dier bir husus, ran nfusunun % 43 krsal yerleim yerlerinde yaamaktadr. % 10u hl gebe hayat srer.6 Bu gebe insanlarn tamamna yakn Trklerdir. Dier yandan ran resm verilerinde ve genellikle bu verilere dayanarak yayn yapan d basnda, randaki Trkler sadece Azerlerden ibaret gsteriliyor.7 Afarlar, Bahtiyarler, Halalar, Sava Trkleri, Hemadan Trkleri, Huzistan Trkleri (Egan Trkleri), Kaarlar, Karapapaklar,8 Trkmenler, zbekler, ahsevenler, Kayarlar, Kakaylar9 gibi Trk boylar ile obalar halinde yaayan gebe Trkler bu yzdeye katlmyor. Btn bu Trk boylar Fars nfusundan saylyor. Ayrca Ermeni, ingene, Rum, Arap, Yahudi, Asur, Aram unsurlar da Fars nfusundan saylmaktadr. Dier yandan Bat Azerbaycann Peenek soyundan olan yerleik Karapapaklar komular Mama Krtlerinin etkisiyle byk lde krtlemilerdir. Bunlar Snn mezhebine gemiler, Krtler gibi giyinmektedirler ve Azer ile Krte karm bir dil konumaktadrlar.10 Farslar bu Trkler'i de Fars yzdesine katmaktadrlar. ran corafyasnda yaayan btn bu Trk boylarnn nfuslar gerek bir ekilde tespit edilip toplandnda lke nfusunun ounluunu tekil ettii grlmektedir. Tarihte de byle idi imdi de byledir. randa birok Trk boyu bir arada yaamaktadr. Bunlarn belli ballar unlardr: Afarlar, Aaerililer, Bayatlar, Bahtiyariler, Bocaclar, Halalar, Horasanler, Kaarlar, Kakayler, Karapapaklar, Kengerliler, Karadallar,
4 Rafael, Blaga, ran Halklar El Kitab, 1997, s.11. 5 A.g.e. s. 93. 6 zey, Ramazan, Dnya Denkleminde Ortadou, z Eitim Yay., stanbul-1997, s. 268. 7 Le Monde, Paris, Vendredi 8 Mars 1996. 8 zey, Ramazan, Dnya Denkleminde Ortadou, z Eitim Yay., stanbul-1997, s. 268. 9 Mehemd Emin Resulzde, ran Trkleri, Trk Yurdu, c. I, Say: 4, s. 110; Dnyada Trkler, Margaret Bainbridge-Pierre Oberlin, (Trkesi: Mehmet Harmanc), Say Yay., stanbul-1995, s. 149. 10 Dnyada Trkler, Margaret Bainbridge-Pierre Oberlin, (Trkesi: Mehmet Harmanc), Say Yay., stanbul-1995, s. 151.

Yard. Do. Dr. Ali KAFKASYALI 20

Karayiler, Karaorlular, Kazaklar, zbekler, Pamseler, ahsevenler, Timurtalar, Trkmenler...11 ran Trkleri, Azerbaycan da dahil, en parlak dnemini, 12 yanda tahta geen ah smail ile balayan Safevler12 devrinde yaamtr. En kt alarn ise Kaarlar ve Pehlevler dneminde geirmitir. ran Trkl, Trk Dnyasnn en merkez yerinde bulunmaktadr. Onun, Orta Asya, Uzak Dou, Orta Dou, Anadolu, Kafkasya Trklerinin yzyllarca geit yolu zerinde bulunmas sanatnn ve kltrnn btn Trk Dnyas'nn sanatnn ve kltrnn hlasas eklinde olmasn salamtr. stelik yer krenin gzel bir lkesi olmas ve dnyann nemli bir kavanda bulunmas, zengin maden kaynaklarna sahip olmas, ticaret yollarnn gzerghnda yer almas, gzel tabiata ve ho bir iklime sahip olmas, onun yzyllar ncesinden bedi medeniyetinin gelimesine imkn salamtr. Tabi ki, bu gelimilii ve gzellii sebebiyle ba beldan da kurtulamam, srekli ihtirasl milletlerin dikkat merkezinde olmutur. 1828 Trkmenay Antlamasna kadar rann Trk blgeleri, bilhassa Azerbaycan, birok kere eitli millet ve devletlerin igaline uram, hanlklara blnm para para olmusa da yine genelde bir btnlk arz etmitir. Fakat 1828 Trkmenay Antlamasyla btn bu blgede yaayan Trkler ve vatanlar iki yere blnm ve iki ayr milletin hakimiyeti altna girmitir. Arasn kuzey taraf yani Kuzey Azerbaycan Ruslarn; Arasn gney taraf ise rann hakimiyetine girmitir. Hl byle olunca biz ran Trk Edebiyat'nn 1828 ylna kadar yani XIX. yzyln balarna kadar olan ksmn Azerbaycan ile birlikte ele alacaz. 1928 ylndan sonraki dnemini ise ran Trk Edebiyat ad altnda ileyeceiz. Azerbaycan ve ran Trklerinin vatan olan btn bu blgeler, defalarca Romallar, Farslar, Araplar, Ruslar tarafndan istillara, yamalara maruz kalmtr. Dtan gelen saldrlar durunca da i ekime ve didimeler srp gitmitir. Nice yer st ve yer alt zenginlikleri, kltr, tarih, edebiyat hazineleri alnmtr, yamalanmtr. Bu ac durum Byk skenderden itibaren devam etmitir. Arda Virefnme, Tansarn Mektuplar ve Arap tarihisi Mesdnin Mrcz-Zeheb adl eserlerinden reniliyor ki, skender, Azerbaycan igal edip stehr ehrine girdiinde, ok kymetli olan ve halkn byk rabet gsterdii mehur air ve din ulusu Zerdtn, 12 bin inek derisi zerine yazdrd eserine el koymu, bu eserin tp, felsefe ve astroloji blmlerini tercme ettirerek lkesine gnderdikten sonra eserin tamamn yaktrmtr.13
11 Mehemd Emin Resulzde, ran Trkleri, Trk Yurdu, c. I, Say: 4, s. 108; slm Ansiklopedisi, Azerbaycan maddesi, M.E.B. Yay., stanbul, 1979. c. 2, s. 91; zey, Ramazan, Dnya Denkleminde Ortadou, z Eitim Yay., stanbul-1997, s. 268; Ali Rza Sarrafi, " ran Trkleri'nin Dili ve Trk Folklorunun Aratrlmasndaki Sorunlar", Uluslar Aras Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay (Bildiri), 26-28 Mays 2000- el. 12 slm Ansiklopedisi, Safevler maddesi, M.E.B. Yay., stanbul, 1979. c. 2, s. 54. 13 E. Seferli, . Yusifov, 1982, s.11. edim ve Orta Esrler Azerbaycan Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-

ran Trk Edebiyat Antolojisi I

21

Bugn dnyann eitli ktphanelerinde bulunan Azerbaycan Trklerine ait eserler de aka gsteriyor ki Azerbaycann zenginlikleri nice defa talan edilmitir. Buna ramen Azerbaycan ve ran Trkleri ok byk meden gelimeler gstermi, ok kkl kltr ve medeniyet merkezleri oluturmutur. Bak, Tebriz, Gence, Erdebil, eki, Kazak, Berde, Nahcivan, Urmiye, emkir, amah, Maraa, Mehed, Beylegan, Halhal, Sava gibi edeb, meden kltr merkezleri yzyllarca dnyaya ilim ve kltr samtr. Aslnda biz Trkler millet olarak, Mirza Alekber Sabirin ifadesiyle Bir y-i ecibiz, ne bilim, bir thefiz biz!14 Tarifi imknsz bir milletiz. Kendi kltrel deerlerimize, edeb ve tarih zenginliklerimize kar gsterdiimiz ilgisizlii herhlde bizden bakas gsteremez. Yine merhum Sabirin Fahriye (vg) adl iirinde dedii gibi: Turanllarz, diyyi ul-i selefiz biz! z vmmzn bana engel kelefiz biz!15 Devrin tarih olaylarn detaylar ile yanstan byk Trk destanlarnn paralarn ancak in, Fars, Arap kaynaklarndan temin edebiliyoruz. VIII. yzyln balarnda yazlan mehur Bengta Edebiyatmz, baka bir ifade ile atalarmzn mezar talarn, en aaal, en imknl dnemlerimizde okumamz. Bin yl sonra Avrupal ilim adamlar Danzigler, Messerschimidtler, Radlofflar, Thomsenler okumulardr. Mehmet Fuat Kprlnn Btn Trk edebiyatn terazinin bir gzne, Dede Korkut Kitabn da br gzne koysanz, Dede Korkut Kitab ar basar. dedii, Trk Dnyasnn ah eseri Dede Korkut Kitabna kar yle bir vefaszlk rnei gstermiiz ki, bu muhteem eser kocaman Trk Dnyasnda snacak bir mekn bulamam da, t Diresdende bir Hristiyan din adamnn zel ktphanesine snmtr. Ancak Trkiye Trkleri gibi Azerbaycan ve ran Trkleri de ok ge de olsa Bengta Edebiyat hakknda ciddi almalar balatmlardr. (Bkz. Eski Dnem ran Trk Edebiyat) Trk Dnyasnn en nemli kavak noktalarndan birisinde bulunan bu blge insanlar, Bengta Edebiyatn iyi bildikleri gibi bu edebiyatn bedi kk zerinde de Trk Halk ve Trk klsik edebiyatlarn gelitirmilerdir. Elde mevcut bulunan Dede Korkut Kitab gibi eserler bu corafya Trklerinin ok seviyeli bir edebiyat yolu izlediklerini gsteriyor. Btn halklarda olduu gibi Azerbaycan halknn bedi fikrinde de ilk nce mitolojik tasavvurlar ve szl edebiyat rnleri meydana kmtr. Azerbaycan ve ran Trkleri edebiyatnn, Anadolu Trk edebiyat da dahil btn Trk halklarnn edebiyatndan kuvvetli ve zengin taraf, kkl ve
14 M. E. Sabir, Hophopnme, Azerbaycan Dvlet Neriyyat, Bak-1962, s. 78. 15 Biz Turanllarz, seleflerimizi srekli skntya sokarz ve kendi milletimizin bana iplik yuma gibi engel oluruz. (M. E. Sabir, Hophopnme, Azerbaycan Dvlet Neriyyat, Bak-1962, s. 76.)

Yard. Do. Dr. Ali KAFKASYALI 22

gelimi bir halk edebiyat geleneine sahip olmasdr. Eski devirlerde ozan, sonradan Uygur ve Moollarn tesiri ile bah ve daha sonralar slm kltrn tesiri ile k adn alan halk air ve algclar, gebe Ouzlar arasnda eskiden beri var olan zengin halk edebiyat ananesini canl bir ekilde devam ettiriyorlard. Mool istilsndan sonra ran ve Gney Kafkasya sahalarna yeni Ouz kabilelerinin gelmesi, bu gelenein daha da kuvvetlenmesine sebep olmutur.16 Bu kkl szl edebiyat ve klk gelenei Horasan illerinde ve Astarabad Trkmenleri arasnda olduu gibi ran, Irak ve Dou Anadolu Ouzlar arasnda da btn canll ile yaayp, gnmze kadar gelmitir. Tabi ki, bu z ve sade Trk ozan gelenei zamanla slm kltrnden de payn alarak, Korkut Atann sznde ve kopuzunda yanklanarak Dede Korkut Ozan Geleneine dnmtr. Ozanlarmz, Az ap ver olsam stmzde Tanr gzel.17 diyerek sze balar olmulardr. Dedem Korkut gelip destan syledi, deyi dedi. Bu destan Deli Dumrulun olsun, benden sonra alp ozanlar sylesin, aln ak cmert erenler dinlesin demitir.18 Segrek, uyuduu yerden srayarak kalkp, klcn ektiinde hasmnn elinde kopuzu grnce: Bre kfir, Dedem Korkut kopuzu hrmetine almadm, eer elinde kopuz olmasayd aabeyimin ba iin seni iki para klardm19 der. Fars ve Arap kltrnn tesirinden halkn korumak ve onlarn edebiyat ve musikilerine kar kendi edebiyat ve musikilerini gelitirme gayreti ierisinde olan Trk han ve hkmdarlar ozan/k geleneini devaml korumular ve halk edebiyat geleneine ok nem vermilerdir. Bununla da destan dneminden halk hikyelerine geite kpr vazifesi gren Dede Korkut Hikyelerinden halk hikyelerine geilmitir. Kurban, Abbas ve Glgez, k Garip, Krolu hikyeleri ard ardna halk arasnda dolamaya balamtr. Dier yandan hece vezni ile iir yazma geleneine, halk edebiyat nazm trlerine ve halk mziinin gelimesine byk nem gsterilmitir. eitli Trk boylarnn adn tayan, Bayat, Gerayl, Avar, Varsa nazm ve musiki ekilleri yle bir salam temele oturtulmutur ki, gnmze kadar gelebilmilerdir. nsann kiilii dilinin altndadr. demi atalarmz. Bir halkn, bir milletin zgn hasletleri de onun dil rnlerinde sakldr. Baka bir ifade ile bir halkn mill kimlii onun tabi edebiyat rnlerinde sakldr. Bu cmleden olarak Trk halk edebiyat, Trk halknn her ynyle mill haslet ve hususiyetlerinin aynasdr. Divan iirinin ounda Trk milletinin mill hasletlerini yeterince bulmak mmkn deildir. Nizamnin eserlerine baka milletler de rahatlkla sahip kabilmektedir. Dil milletin benliini belirlemede en nemli e olduundan, halkn dilinden uzaklam eserler halktan uzaklat miktarda bakalarnn olmulardr. Ancak Trk halk edebiyat, Trk halknn dnce,
16 slm Ansiklopedisi, Azerbaycan maddesi, M.E.B. Yay., stanbul-1979, c. 2, s. 126. 17 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab, Boazii Yay., stanbul-1980, s. 17. 18 A. g. e., s. 127. 19 A. g. e., s. 196.

ran Trk Edebiyat Antolojisi I

23

yaay, dil ve kltr unsurlarn ierdii iin onun kimliidir. Trk halk edebiyat, Trk halknn asrlar boyunca byk bir ortak emekle oluturduu zengin bedi sanat incilerini saklayan kymetli bir hazinedir. Trk halknn eitli zamanlarda oluturduu destanlar, masallar, hikyeler, trkler, atlar, ataszleri, deyimler, bilmeceler, bulmacalar, fkralar nesilden nesile aktarlarak gnmze kadar gelmitir. Szl gelenee dayanma, dier sanat dallaryla ilikili olma, terbiyev ve estetik nem tama, eitli varyantlara sahip olma halkn hayatnda meydana gelen her bir nemli hadisenin bedi ifadesini yanstma; ses, sz, mzik, oyun, temsil sanatlarn birlikte tama gibi nemli zellikleri olan halk edebiyat birleimli (sentetik) bir sanattr. Ninnilerde bestekrlk, ses sanatl, airlik; nazlamada, psikoloji; destanlarda sosyoloji; orta oyunlarnda tiyatronun btn hususiyetleri; klk geleneinde sz, ses, mzik, oyun, hitabet, alg... vardr. ok zengin tarih, siyas, sosyal ve kltrel mirasa sahip olan bu blge Trklerinin talihini, blgenin siyas ve sosyal olaylarndan tamamen ayr dnmek pek de kolay deildir. Yukarda da bahsedildii gibi ran Trkl yzyllarca sadece Azerbaycann deil btn rann hakimi olmulardr. Bu sebepten ran dahil btn bu blgenin skntlar onun skntlar, meseleleri onun meseleleri olmutur. ran, tarih boyunca din, siyas ve fikr ztlklarn, sapmalarn, atmalarn yaand bir lke olmutur. slmiyet ncesinde olduu gibi slmiyet sonrasnda da eitli mezhep ve tarikatlar, youn olarak randa atma sahnesi bulmulardr. Dier yandan rann bir airetler lkesi olmaktan kurtulamamas, onun her zaman istismar edilmesine, gl devletlerce kullanlmasna frsat vermitir. Bu da yzlerce ayaklanmann, isyann, kavgann, karkln kmasna sebep olmutur. Tabi ki, btn bu din, siyas, etnik kkenli olaylar ran Trklerini ekonomik, siyas, sosyal ve kltrel ynden etkilemi; halkn sanat ve edebiyat rnlerine yansmtr. Hanlarn, beylerin, sahibdivan denilen eyalet vezirlerinin, gdml sahte din adamlarnn balarna buyruk hareketleri, zulm, bask ve hiyanetleri, halkn sine sesi olan klarn, airlerin sazlarna szlerine konu olmu, nice annenin dilinde bayatya, ata dnmtr. Trk Dnyasnn, elimizde eserleri bulunan, en byk k/airlerinden birisi olan ve aldran Sava sonunda byk hakan Yavuz Selim tarafndan, baz ilim ve sanat adamlaryla birlikte, Trkiyeye getirilen, bilhare yurduna geri dnen Kurban de Trk Dnyasnn kltrel bereketi bol bu muhitinin insandr. Trk milletinin en belirleyici kltrel kimlii olan Trk halk edebiyat, Trk Dnyasnn her yerinde ortak ve benzerdir. Bakyorsunuz bir ata sz, bir mani (bayat/hoyrat), bir bilmece veya bir masal Trk Dnyas'nn hemen her yerinde ya olduu gibi ya da kk az farkll ile kullanlmaktadr. Trkiye Trkesinde kullanlan Kzm sana sylyorum, gelinim sen anla. atasz, btn Trk topluluklarnda az farkll ile aynen kullanlmaktadr: zm sene dyirem, gelinim sen it. (Azerbaycan)

Yard. Do. Dr. Ali KAFKASYALI 24

Kzm hinge eytem, kilnnem hin tn da. (Bakurt) Kzm sana sylerim, gelinim sen anna. (Gagauz) zm sanga aydayng, gelnim sen d. (Trkmen) Kzm sa an aytaman, kelinim sen tn la. (Karakalpak) Kelinim sagan aytam, kzm sen tn da. (Kazak) Keregim sa a aytam, kelinim sen uk. (Krgz) Kzm san a aytay, kilinim sen tn la. (Uygur)20 Avrupa ilerindeki Gagauz Trklerinin dilindeki manilerin, bilmecelerin benzerlerini hatta aynlarn Anadolu'da, Azerbaycanda, Dou Trkistanda duymak ok kolaydr. Yevden ikar bir gzel, Yevin etrafn gezer, Elinde bir konca gl, Glnden kendi gzel.21 (Gagauz Trkleri) "Dama km bir gzel (Delilo...) Damn etrafn gezer (Delilo...) Elinde bir deste gl (Delilo...) Kendisi glden gzel (Delilo...)"22 (Diyarbakr) "Ezizim glden gzel, O{ur blblden gzel, Yr mene bir gl vrib, z o glden gzel." 23( ran Trkleri) "Drd arda var, Her cr aar, Birbirlerine atmaz."24 (Araba) ( ran Trkleri) "Drt karda, Birbirini kovalar, Bir trl eriemeerler. Nedir o?"25 (Arabann tekerlekleri)
20 kr Elin, Halk Edebiyatna Giri, Aka Yay., Ankara-1993, s. 639. 21 H. Gngr, M. Argunah, Gagauz Trkleri, Tarih-Dil Folklor ve Halk Edebiyat, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1991, s. 172. 22 Seluk Yldrm, Besim Akku, Cinuen Tanrkorur, Orta Okullar iin Mzik, M.E.B. Yay., Ankara - 1989, s. 30. 23 Cenub Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1994, c. IV, s. 371. 24 a.g.e., Bak-1983, c. II, s. 539.

ran Trk Edebiyat Antolojisi I

25

(Gagauz Trkleri) u birka rnek bile gsteriyor ki, Trk halk edebiyat dnyann neresinde olursa olsun, katksz karmsz Trk halknn sesidir, nefesidir. Dier bir husus, btn Trk Dnyas'nda olduu gibi ran Azerbaycannda da edebiyat ve mzik beikte balamaktadr. ocuk dnyaya gelir gelmez halk edebiyatyla, halk musikisi ile tanr. ocuk kulann duyduu ilk sesler arasnda bayatlar (maniler), ninniler, trkler yer almaktadr. Yani ran Azerbaycan'nda da ocuklar ilk olarak halk edebiyat ile tanmaktadrlar. ***

25 H. Gngr, M. Argunah, Gagauz Trkleri, Tarih-Dil Folklor ve Halk Edebiyat, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1991, s. 97.

RAN TRK HALK EDEB YATI RNEKLER LAYLALAR (N NN LER) Layla / Ninni: Annelerin veya aile byklerinin bebei uyutmak iin onun beiinin (salncak, yyrk) banda, kendilerine zg bir ezgiyle okuduklar, genellikle mani biimindeki, namelere layla/ninni denir. ran Trkleri, Azerbaycan, Dou ve Gney Dou Anadolu Blgesi; Suriye ve Irak Trkleri layla; Bakurtlar sengildek yr, Kazaklar besik yr, Krgzlar aldey aldey, zbekler elle elle, Tatarlar biik (bell) cr, Trkmenler hvdi, Uygurlar elley derler.26 Ninninin ocuklarn salkl uyumasnda ve bymesinde nemli rol vardr. Modern psikoloji, ocuklarn biteviye seslerle ok rahat bir ekilde uyuyabildiklerini, bu ilevi yerine getiren ninnilerin de bu sebepten ocuk psikolojisine ok olumlu katklarnn olduunu ortaya koymutur. Ninnilerde, annenin inancn, ruh durumunu, iinde bulunduu hayat artlarn, sevgisini bulabilmekte; ocuktan ve ocuu iin beklentileri grebilmekteyiz. Ninniler annenin bir bakma kendisiyle hasbihlidir. Ninnilerde Trk halknn musikiye ve iire dolays ile sanata kar olan yksek meylini de grmekteyiz. Trk insannda mzik ve iir beikte balyor desek yanl olmaz. Annenin o gzel ve hazin sesinden nameler dinleyerek byyen bir ocuun mzii, edebiyat ve sanat sevmemesi her hlde mmkn deildir. Avrupa ilerindeki Gagauz Trkleri'nden Yakutistan Trkleri'ne kadar her Trk ailesinde, ocuklu anneleri, beiin banda o hazin sesleriyle ninni okurken bulursunuz. ocuk eitimine ve ocuk geliimine ok nem veren ran Trklerinde de durum ayndr. ran Trkleri laylalarndan birka rnek:27
26 Karlatrmal Trk Leheleri Szl, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1991, s. 650-651. 27 M. A. Ferzane, Azerbaycan al Edebiyyatndan Bayatlar, ntiarat Ferzane, Thran-1357 (1978), s. 195; Muhammed Mihrab, Adlm Bayatlar, ntiarat Dervi, Bilatarih-Tebriz; Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 147; Mir Hidayet Hasar,

28

Lay lay ddim boyunca, Ba yasda oyunca, Yat sen gl yatanda, Ba{m sene doyunca. Bir gl ekdim boyunca, ylemedim28 doyunca, mrm gnm uzansn, Bu balamn toyunca29. Lay lay ddim heme, Elin dnb gme, Yasdnda gl iek, Deginde benve. Lay lay ddim yatnca, Gzlerem ay batnca, Zra amana geldim, Sen hsla atnca. Balam gdir yatmaa, Byyb boy atmaa, Seher yu{usu irin, ymram oyatmaa30. Sene nolubdu bala, Rengin solubdu bala, Uyan bir gl, yu{udan, Memen dolubdu bala. Lay lay ddim alama, reimi dalama, By bir o igid ol, Mene mid balama. Lay lay ddim adna,
Azerbaycan Folklorundan Nmuneler, I Bayatlar, Varlk dergisi, Thran-1370 (1991), say: 82-3, s. 68-71; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 474; Cenub Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1981, s. 342; Paa Efendiyev, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1992, s. 221. 28 yle- : Koklamak. 29 Toy: Dn. 30 Oyat- : Uyandrmak.

29

Ha ytirsin ddna, Boya baa atanda, Meni de sal yadna. Dalarn lalasna, Gzlerin arasna, Analar urban olsun, z krpe balasna. alalar ay alalar, Ln orda balalar, Ana balasn vrmez, Meger, gcle alalar. Da banda alam var, reyimde yaram var, al n dvleti var, Menim de bir balam var. id alasn ister, Dan lalasn ister, Men balam isterem, Balam balasn ister. Menim gl butam oul, Etrine banam oul, Bir arzum var rekde, Toyunu tutam oul. Lay lay balam can balam, Men sene urban balam, Alayban gylm, Gel yleme an balam. Yayl31 kirli balam, elbi fikirli balam, Tay tularn32 iinde, Menim ekilli33 balam. Yol ste bula ollam,
31 Yayl : Yazma, ba rts. 32 Tay tu: Akran, eda. 33 ekilli: Yakkl.

30

A{aram bula ollam, Sen menim z balamsan, zm gz ula ollam. Balam bir soyun grm, Servi tek boyun grm, Tanrdan arzum budur, Balamn toyun grm. Men uzu urban, o urban uzu urban, Her seher34 boyun grsem, Keserem uzu urban. Men uzu urban, o urban uzu urban, urban abul olmasa, oy anan z urban. Bir ses gelir llerden, irin irin dillerden, Tanr balam sa{la, Ar aylar illerden. rdacasan mezesen, Sen her glden tezesen, urban olum o gne, Aya tutub gezesen. Lay lay ddim bilesen, Dmeyesen dile sen, Boya bu{una atb, Oynayasan glesen. Balam tanram men, Her szn anram35 men, Yu{uda ah ekende, Od tutub yanram men. Bala mrn o{ olsun, Gyln gzn to{ olsun, Sene lay lay arm,
34 Her seher: Hangi gn. 35 an- : Anlamak.

31

Dmenlerin yo{ olsun. Dalar gl iek olsun, Yarpa lek36 olsun, Bir bala grsedin ki, Balamdan gyek olsun. zl gl ban olsun, Balar oylan olsun, Tanrdan arzum budur, At minen an olsun. urbann uzu olsun, uzunun yz olsun,

36 Lek: Ta yaprak, gen eklinde ba rts.

32

uzudan urban olmaz, oy anan z olsun. Ba{alar baa dnsn, Bam yaylaa dnsn, Birce kelme din37, dan, reyim daa dnsn. Balam oynur yatmayn, Szne sz atmayn, Lay lay dyin balama, Yatarsa oyatmayn. Balam yatr bikde, Blbl o{ur ikde, Sen yat yu{un algilen, Men durmuam kikde38. vinde iyinde, Yat uzum biyinde, Bir men, bir dan ulduzu,39 Durmuu kiyinde. Anan tl dzr sene, Bacn gl bezer sene, Tanrdan ehdim budur, Deymesin nezer sene. Lay lay blblm lay lay, Sar snblm lay lay, Ba{alarda gl o{dur, Bir zl glm lay lay. A lay lay uzum lay lay, Aym ulduzum lay lay, Sen hsla atnca, Her derde dzm lay lay. A lay lay glm lay lay, Glm blblm lay lay,
37 Din- : Konumak, sylemek. 38 Kikde durmak: Bekiliini yapmak, korumaln yapmak. 39 Dan ulduzu: Tan yldz.

33

By senin syende, Men de bir glm lay lay. A lay lay beyim lay lay, Gzel gyeyim lay lay, Gurbet lke yd lde, Ar{am kmeyim lay lay. Lay lay maralm lay lay, Gelmir eralm lay lay, By bir o i id ol, Sene yr alm lay lay. Bala dad, bal dad, Bala adam aldad, Ya{sna can urban, Pisi vrer bal dad. Ay dodu yana dnd, Ulduzlar sana dnd, Bala derdi ekmekden, reyim ana dnd. Laylayn bir u idi, Hisara onmu idi, El uzatdm tutmaa, Melekler tutmu idi. Lay lay ddim ucadan, Sesim {d bacadan, Tanr seni sa{lasn, iekden, zlcadan.

34

Lay lay biyim lay lay, vim iyim lay lay, Sen gt yu{uya balam, ekim kiyin lay lay. Lay lay ddim, can ddim, Yu{udan oyan ddim, Sen yu{udan durunca, Canm urban ddim. Lay lay ddim gnde men, Klgede sen, gnde men, lde urban bir olar, Sene urban, gnde men. Lay lay ddim yatnca, Gzlerem ay batnca, Canm cefaya geldi, Sen hasile atnca. Lay lay ddim yatasan, zl gle batasan, zl gln iinde, irin yu{u tapasan. Lay lay ddim, yat ddim, Yasda ba at ddim, Bala, ekim nazn, Boya baa at, ddim. Laylas derin bala, Yu{usu irin bala, Allahdan ehdim budur, Toyunu grm, bala! Lay lay reyim bala, Duzum, reyim bala, Tanrdan ehdim budur, Grm kmeyin bala. Atban tutdum seni, Eceb ovutdum seni, Can oydum cefa ekdim, kr, bytdm seni. Balam lay lay, a lay lay, Glm lay lay, a lay lay.

35

Lay lay a balam, lay lay, Alnmaz alam, lay lay, Sene kc ba{anlar, Yandrsn nlam, lay lay. Lay lay menim bebeyim, Bir arzum, bir dileyim, Dar gnde pis aya da, Sensen menim kmeyim. Bir ses gelir llerden, irin irin dillerden, Tanr balam sa{la, Ar aylar, illerden. Bala mrn o{ olsun, Gyln, gzn to{ olsun, Sene layla arm, Dmenlerin yo{ olsun. Sen douldun be{tiyr, Biyine gn doar, By hele, gl, yaa, Nurlu geleceyin var. Lay lay a cyran, lay lay, Sene men urban, lay lay. Yu{u bilmez gzlerim, Durmuam kiyinde, Menim rek szlerim, Seslenir biyinde. Lay lay heyatm lay lay, olum anadm, lay lay. ***

NAZLAMALAR / OKAMALAR (O{amalar) Nazlama/ O{ama (Okama): ocuk uykudan uyandktan sonra, duruma uygun olarak, anne veya baka bykler tarafndan atlp tutularak oynatlr, vlr, sevilir, bu arada da nameli, nakaratl, kafiyeli msralar, beyitler veya maniler sylenir. Bu szlere nazlama veya okama denir. Ancak nazlama ile okama arasnda fark vardr. Nazlama, sadece ocular iin sylenirken, okamalar genler iin de sylenir. Nazlama ve okama rnekleri:40 Ezizim yarasna, alarn arasna, oy anan urban olsun, regin yarasna. *** Dalarn lalasna, Gzlerin arasna, Analar urban olsun, z krpe balasna. *** alalar ay alalar, aladan yol salalar, Ana baladan olmaz, Belke gce salalar. *** an balayan41 arlar, onar gle, sarlar, Balama urban olsun,
40 Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 147; Mhdi Deh an:, Nazlama, 1379 (2000) - Tebriz; Paa Efendiyev, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1992, s. 222-223; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 476-478; Cenub Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1988, c. III, s. 493. 41 an bala- : Bal yapmak.

38

Ya tm42 arlar. *** apmzda var nar, Yarpa dnar dinar, Menim de tek balam, Sa{lasn Perverdigr. *** zm zlar iinde, Erefi43 var sanda, zmin li gelir, Gelen ayn iinde. *** Ay Allah, bundan dene vr, dene vrme, b dene vr, Hesretini ekmidere (ekmilere) vr, Teze gelin gelmidere vr, Al gl solmudara vr. *** Balama urban inekler, Balam haan imekler. *** Balama urban ilanlar, Balam haan dil anlar. *** Balama urban sereler, Balam ne va{t el alar. *** Balama urban a atlar, Balam haan ay atlar. *** Dada darlar, Snbl sarlar, oca arlar, Bu balama urban. *** Dada obanlar, oyun saanlar, ad yadan, Durdu yatanlar, Bu balama urban, O balama urban. ***
42 t- : Gemek. 43 Erefi: Altn tr.

39

Dan maral, Gzler aral, Ovu grende, almaz aral. O balama urban, Bu balama urban. *** Sd dibi, ayma dibi, urbann olsun bibi, Sd yala, ayma yala, urbann olsun {ala. *** Tulu seni asaydm, Yavi tasa basaydm, Olum byk olanda, ulplu azan asaydm. al{an al{an ya olsun, Olum yyib sa olsun. *** Atban tutdum seni, Eceb ovutdum seni, Can oydum cefa ekdim, kr, bytdm seni. *** Brnb dona blbl, K tdi sona blbl,

40

Balam dil aan gn, Mat ald44 ana blbl. *** Obalar obanz olsun, Bir ble balanz olsun, Hamya b b olsun, oy bizde on b olsun. *** O{asn dilim seni, Bytsn lim seni, Mydanda at oynadan, Bir i id bilim seni. *** Atm tutum balam, ekere atm balam, Atas ve gelende, abaa45 tutum balam. *** Oul rekdir, zl direkdir, Aln sa{layn, za gerekdir. *** Altnda {ala, alr kmana, On dene {ona, Geler zmn. *** Elinde var def, stnde sedef, rmz kynek, eler zmn. *** Atm tutm men seni, ekere atm men seni,

44 Mat al- : armak. 45 aba : n, n taraf.

41

A{am atan gelende, gne atm men seni. *** Atm tutum men seni, ekere atm men seni, Deden ve gelende, abaa46 tutum men seni. *** Boyuna urban olum. *** vimin direi. *** vimin i, gzmn yara. *** Gzelim, gyeyim. *** Azmn dad, balm, aymam. ***

46 aba a: nne.

BAYATILAR (Mani / Hoyrat) Bayat (mani/hoyrat), yedi heceli drt msradan meydana gelen en kk Trk halk edebiyat nazm trdr. 1. 2. ve 4. msralar kendi aralarnda kafiyeli, 3. msra serbesttir. 1. ve 2. msralar, 3. ve 4. msralarda verilen poetik, bedi ve felsef fikri kuvvetlendirmeye zemin hazrlar. Trkiye Trklerinin mani, Gneydou ve Kuzey Irak Trkmenlerinin hoyrat dedikleri, tek haneden oluan halk edebiyat nazm trne Kafkasya, Azerbaycan ve ran Trkleri bayat demektedirler. Bayat, Trk halk edebiyatnda en ok kulanlan nazm trlerinden birisidir. Bayatlarn konularn snrlamak mmkn deildir. nsan beyninin dnd, onun gznn grd, gnlnn hissettii her ey bayatlara konu olabilmektedir. Bayatlar halkn gnl sz, yrek rpnts47dr. Bayat sznn, Trk boylarndan birisi olan ve vaktiyle Dede Korkut geleneini en gl ekilde devam ettiren Bayat Boyunun adndan geldiini ilim adamlar ittifakla kabul etmilerdir. Trk soyunun, Dede Korkut geleneini devam ettiren en vefal ve en muhafazakr bir blm olan ran Trklerinde de Bayat (mani/hoyrat) halk edebiyat nazm tr btn zenginlii ile yaamaktadr. ran Trkleri'nin bayatlarndan rnekler:48 Kervan gdir Tebrize, Yolu {bdr dze,
47 Prof. Dr. Mrsel Hekimov, rinin Nvleri, A.P. . Yaynlar, Bak-1987. 48 M. A. Ferzane, Azerbaycan al Edebiyyatndan Bayatlar, ntiarat Ferzane, Thran-1357 (1978), s. 5-195; Muhammed Mihrab, Adlm Bayatlar, ntiarat Dervi, Tebriz; Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 145; Bayatlar, Toplayan ve Tertib deni: H. asmov, Azerner, 1956; Cenub Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1994, c. IV, s. 361; C. A. E. A. lm Neriyyat, Bak-1988, c. III, s. 480; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 263; Mrsel Hekimov, Bayatlar, A. D. P. . Neriyyat, Bak-1991; Gezenfer Paayev, Kerkk Folkloru Antologiyas, Azer. Dev. Ne., Bak-1987; Mir Hidayet Hasar, Azerbaycan Folklorundan Nmuneler, I Bayatlar, Varlk dergisi, Thran-1370 (1991), say: 82-3, s. 68-71; Varlk dergisi, Thran-1370 (1991), say: 80-1, s. 16.

44

Dnen ddim gelmedin, Bugn bar gel bize! Tebriz st Maraa, Zlfn gelmez daraa, A{tarram yr men, Gezib sora soraa. Araz ayrdlar, umunan doyurdular, Men senden ayrlmazdm, Zlmnen ayrdlar. Ezizim, veten ya{, Gymeye keten ya{, eriblik cennet olsa, Gne de veten ya{. Da banda uzu var, hu kimi gz var, Bir elb bir elbi tutsa, Kimin ona sz var. Bu dalar oa dalar, Vrib ba baa dalar, Yrm sende gezibdir, Seni yz yaa dalar. Dan yri sklende, Zlf ze tklende, h dm gle benzer, A zden plende. Tebriz st Miyana, Gl smble dayana, O{u blblm o{u, Belke yrm oyana. Ezizim oba han, l han oba han, Zlfne cn vrmiem, Kim vrer o bahan. allrn z aras, Ya{d gz aras,

45

Su yuyar her aran, Yuyulmaz z aras. oya gel Merende gel, Badan br49 derende gel, Bir geldin {este grdn, Bir de cn vrende gel. Eziziyem, gleller, A bilekler, gl eller, Deryaca aln olsa, Yo{sul olsan gleller. rdek glde bir zd, Bir al{and bir zd, zn oy zm ste, Gren dsin bir zd. Apard aylar meni, Hefteler aylar meni, Ykm uruum50 yk, Yordu bu taylar meni.

49 Br: Meyve. 50 ur uum: Kurun, kurun madeni.

46

Men am her aylar, Her ulduzlar her aylar, Burda bir gl bitibdi, Susuzundan haraylar. Ezizim bar ara, Bir u var bar ara, Lle kimi gl olmaz, Onun da bar ara. Eger svse l seni, Y{abilmez yl seni. Nmerde boyun eyme, oy aparsn sl seni. Men am her aylar, Her ulduzlar her aylar, Bam cellad elinde, Dilim seni haraylar. alarn ibleghd, ible dsem gnahd, Dalara duman kse, O da men eken ahd. szn gizleder, Szn dzn gizleder, Sen imene {san da, Lle zn gizleder. Alaram gl kimi, O{uram blbl kimi, Gylme deen olsa, Sarallam snbl kimi. Men badan yra, Artbd badan yara, Meni hesret yaratd, Yaradan badan yra. Alaram alar kimi, Derdim var dalar kimi, ezan oldu tkld , Virana balar kimi. Dumanl dalar gylm,

47

Nisgilli balar gylm, Ne alar ne gler, Hemie alar gylm. Ezizim veten ya{, Kyneyi keten ya{, Gurbet yr cennet olsa, Yine de veten ya{. Ezizim veten ya{, Gymeye keten ya{, Gezmeye erib lke, lmeye veten ya{. Eziziyem dilen gez, Bada gle dilen gez, Gurbetde {an olunca, Veteninde dilen gez. Felegin dd elinden, Olmadm d elinden, Yaman yrde y{ldm, Tutmad yd elimden. Bahasz dad dnya, rk aad (aa) dnya, Kime dsem derdimi, Btn gan yad dnya. n harayndan, l yatmaz harayndan, Gnde bir kerpi der, mrmn sarayndan. Ezizim ksad olmaz, Merd eli ksad olmaz, Yz nmerdin reyin, Dorasan ksa dolmaz. Men daldasna, Merd i id daldasna, Nmerd aslan olsa da, Snma daldasna. Narnca ba{ narnca, El vurma saralnca,

48

Mende rek almad, Yr gyln alnca. Narnca ba{ narnca, Sa{laram saralnca, lydim urtulydim, Bu gnlere alnca. Tut aac boyunca, Tut ymedim doyunca, Yr {elvetde grdm, Danmadm doyunca. Aladan banda, Sr var herbir danda, Sen zne dost azan, Dmen oca banda. Ezizim bada dara, A zlfn bada dara, Blbl glden tr, ekdiler bada dara. Ezizim gnde dara, Zlfn gnde dara, Elim senden zmerem, ekseler gnde dara. Men gzde ara, ek srme gzde ara, Yr yolun gzlemekden, almad gzde ara. Eziziyem salmasa, oydan gder Salmasa, Bende bendeye nyler, Tanr gzden salmasa. nar alama, Pis gn ker alama, Felek bal apn, Bir gn aar alama. Ezizim neden yana? Pervane neden yana? Ya{ dost yaman gnde,

49

ekiler neden yana? Gencenin ayna ba{, Soluna sana ba{, Derdime inanmrsan, Gzmn ana ba{. Ezizim oyan dalar, Ba yre oyan dalar, Buras o{ dumand, Ncedi o yan dalar? A dalar bizim dalar, Size var szm dalar, Ala gzl cyrana, Vurunam zm dalar. Dalar sende gzm var, Mende derde dzm51 var, Dyin yrma gelsin, Gizlinde bir szm var. Dalarda maral gezer, Tllerin darar gezer, iyamet o gn opar, Yr yrdan kenar gezer. Bu dada maral gezer, Gnlerin sayar gezer, Men yra nylemiem, Yr menden kenar gezer. Yanan gle benzer, Gz yan sle benzer, Sen buradan gdeli, Bura bir le benzer. znde {aln ay z, odur cemaln ay z, ldrd nazn meni, Nedir {eyaln ay z? Eziziyem sar z,
51 Dzm: Tahamml.

50

Sar kynek sar z, A bandan rtgi, Cenazlas sar z. zl gl dererem, Eyvan ste sererem, Vefal yrm olsa, Yolunda can vrerem. Ezizim ara daa, Gn doar ara daa, Men arada ehliyem, Yaz meni aradaa.

51

Men i yal z alma, Aacda yal z alma, Yrdan p alanda, Ct ct al, yal z alma. Men i ay camala, Yr elden ay cam ala, Gtr zn rtyn, Ba{m bir ay camala. Gel meni bende atma, oydan Merende atma, Ham52 z dnderibdi, Rehmle sen de atma. Araz, Araz an Araz, Sultan Araz an Araz, Svdiyim gemidedir, Gel yleme an Araz. Ezizim lala yal z, Gl oa lala yal z, {aram da bana, ekerem nla yal z. Gl ekdim glmeknda, Yrin bil gl meknda, Sen gldn, men de gldm, Men handa, glmek handa. Men i em nevaya, Bir gula as nevaya, Ne nmerde yolda ol, Ne a{a d ne vaya. Ucadr bizim ala, Derd gtmez yz il ala, Bed esil, esil olmaz, Boyunca zl ala. Gnleri bir bir sana, oy vrim bir bir sana, Bir lim, bir de sen'et,
52 Ham: Herkes.

52

ezinedir insana. Men i em ayna, Bendem an yayna, or{uram kirpik alam, znden gz yayna53. Banda sar sanca , A sanca sar sanca , Ne z oldum ne gelin, Odlara yandm anca . Bostan ekdim ta zde, Ayran altda ya zde, Men sene ne ddim ki, Ter grnd a zde. Ezizinem sinende, Ovu ovun sinende, Yazam al oynuna, Besle meni sinende. Araz ra me, Getir desmaln de, Arasna gl oyum, Dvresine54 benve. Yaz gnnde ar olmaz, Soyu al{ar br olmaz, ki dilli zelde, Ehde tibar olmaz. sz dz ddi, Gl badan z ddi, ln yri bu{a d, Niye sende z ddi? Ezizim tersinedi, z ne tersi nedi, Meni bu derde salan, A bu{a ter sinedi. doland bendi,
53 Yayn- : Uzaklamak. 54 Dvre: Kenar.

53

Gezdi mahal, kendi, Leblerinden km alan, Nyler ekeri, endi. Gzlerin {umar indi, Ya tker yumar indi, Tk zlfn sinen ste, Gren nar umar indi. Eziziyem, ov dili, Ov danar ov dili, Yrm ovlayblar, yrenmiem ov dili. Men i yara yri, Szldar yara yri, Ne senden o{ tkendi, Ne menden yara yri. Zlfn ara ya{d, eksen dara ya{d, Dmenim a gyinmi, Mene ara ya{d. Eziziyem ne ald, Ne payland ne ald, Gzlerim gzlerine, Hesret ald ne ald. Men i em z and, Sine and, z and, l pmek bir an olsa, Bu{a pmek yz and. Ezizim glstand, A o{u Glstand, Blbln gz yandan, Ba{ada gl istand. Men i em ne mal, Snbl sudan nem al, Ruhum yra vrmiem, Melek gelse ne mal? Ezizim daa alar, mrn daa alar,

54

Ysen nmerd reyin, aydar baa alar. Da ban en alar m? Alsa klge salar m? Bir mezlumun isas Bir zalmda alar m? i biriyle gerek, Gvher driyle gerek, Dnyada gzel o{dur, l ar biriyle gerek. Bu me, me yil, Gl benve dyil, pende leblerden p, Gz pmek pe dyil. Men i glden allam, Glb glden allam, Bada blblm lse, ann glden allam. Gone glem, badanam, Benveyem, dadanam, Bostandan {eber al, Dsin hans tadanam. Araz kimi bulannam, Ba{a kimi sulannam, Elim sene atnca, Her terefi dolannam. Elimde saza yannam, emzeye nza yannam, Ba oysam dizin ste, yatsam, yaz oyannam. Sular sar a{maram, Baa {ena ya{maram, Bir defe zn grsem, Aya, gne ba{maram. ardm: Senem, Senem, Ses geldi. Menem menem. Ddim: Lebin kim emsin?

55

Ddi ki: Sen em, sen em. zl gl ekmerem, Derib yre tkmerem, Zlfn boynuma dse, ahmar olsa ekmerem. Azm aabilmirem, Yoldan aabilmirem, Blimde hicran yk, Atb aabilmirem. Eziziyem, var derdim, Yo{ dermanm, var derdim, ar ekenler gl derdi, Men gl ekdim {ar derdim. szgn gzlerim, emden zgn gzlerim, Gzelden doyabilmez, Ba{sa yz gn gzlerim. yaral canm, Szlar yaral canm, Ezrayl gt iye, Menim yr al canm. y menim turac gylm, r geldi a gylm, ekil dalar bana, em kitabn a gylm. ov55 tkld a{ma dan, Su dayand a{ma dan, Gzlerime gan damd, Yollarna ba{ma dan. Ar doymaz balndan, Gzel {maz alndan, stme nur sepildi, Yrn ay camalndan. Eziziyem, zlfnden,
55 ov: Kav.

56

Neden salb zlfn den, ahmar gelse or{maram, Gzle meni zlfnden. Pencerede perde men, Ddm efil derde men, yretdin sinen ste, Nce yatm yrde men?

57

Felein ar{ dnsn, Su gelsin ar{ dnsn, Leblerinden p vr, Azmn tel{i dnsn. Savalann dz var, stnde sal buzu var, Ble ki yr sallanar, reyinde sz var. Ezizim baa divar, ekmiem baa divar, Gzn ba, an baban, Kirpigin baa divar. umar {umar ba{an yr, Bula kimi a{an yr, Gzle gren olmasn, Albd ya{an yr. Ezizim badamalar, Br vrmez badamalar, Zlfn oy oynuna, aydar adam alar. Bu dalar, goa dalar, atb ba baa dalar, Ncesiz, bir ah ekim, Dnesiz daa dalar. Bkbd bli dalar, Aardb tli dalar, Saalmam da stden, ekdiler teze dalar. A dalar arl dalar, Myveli brl dalar, Yrma yol gsterin, Gzel il arl dalar. Dalar meli dalar, Ter benveli dalar, Neden gylm almr, Senden aal dalar? Dalar, a bal dalar,

58

Gzleri yal dalar, Yalvarram, dz dyin, Sizden kim ad dalar? atlb an dalar, Bilinmir yan dalar, Hicran sene de dd, Aard ban dalar. Gce alar, dan alar, Bu derde her yan alar, Yr yadma dende, Derdli gylm an alar. Gyde gyerin alar, Yuvada lan alar, Sen yadma dende, Bamda sam alar. A duman aa dolar, Keklikler daa dolar, Yr {eberin iden, Ya alar ya d olar. le mi yr azarlar, To{tamaz yara zarlar, Bir yandan l sitemi, Bir yandan yr azarlar. Ezizim damar damar, Can olub damar damar, Keseydim dmen dilin, Doraydm damar damar. Deryada ra yanar, Ba{d ca ira yanar, Doldurram em badesin, dikce rek yanar. O tay bu taya ba{ar, Arasndan ay a{ar, Kr olsun menim gzm, Sensiz dnyaya ba{ar. dirsen hara dilber, a gz ara dilber,

59

Rehmin elsin, gel yle, Derdime ra dilber. Ceyranlar oa gder, Gzle, o{ boa gder, Yr il ar dz olsa, mr gn {oa gder. Ezizim aya gzler, Krvan maya gzler, Yl esdi, zlf ayrld, Satad aya gzler. Kmann atan tller, Nazm satan tller, El vurma alar seni, vrlb yatan tller. Ezizim gl oldu, Zer dnd gm oldu, Menim anlm a bu{a{, Senin anln di oldu. Bu gelen skld, Elinde yas gld, Ne yrden yaram var, O da yr niskilidi. le mi56 n dalar, Sinemin ba alar, Burda bir erib lb, Ocan da alar. Gl amaz ara balar, Gy balar ara balar, Bada blbl lende, zl gl ara balar. Eziziyem sar z, Sar kynek sar z, A blinin uran, Cenazemi sar z.

56 le mi: yle mi?

60

Yr baa ara balar, al balar, {ara balar, Bir gn seni grmesem, reim yara balar. Araz aanda alar, Kr ovuanda alar, Balalar anasndan, Ayr dende alar. Araz, Araz, {an Araz, Deryaya a{an Araz, Sevgilim o taydadr, el yleme an Araz! Ban neden aarm, San den den aarm, Sene gvendiim da, Sene de ar yaarm?!

61

Elinde saz beri gel, Yolundan az beri gel, Knlmn isteklisi, Dilimin ezberi gel. Eziziyem her ay gel, Her hefte gel, her ay gel, Gzlerim yolda ald, arram haray gel! glden alaram, Glb glden alaram, Bada blblm lse, ann glden alaram, Merd anadan merd oul, Nmerd olmaz merd oul, or{a thmet artrar, Ba ucaldar merd oul. apya da oymuam, a ste a oymuam, llem, senden dnmerem, Yolunda ba oymuam. Eziziyem ba gle, Ba{a gle ba gle, Pervane de bend olub, Menim tek bir a gle. le mi bar ara, Bir u var bar ara, Lle kimi gl olmaz, Onun da bar ara. eribem vetenim yo{, Bir yoldan tenim yo{, Ddm derin deryaya, Elimden tutanm yo{. Men nmerd eli, H tutma nmerd eli, Merd eli vler tiker v y{ar nmerd eli. gller ayrs,

62

ana tller ayrs, Bir gnne dzmezdim, Ddm iller ayrs. Men gdirem alama, Elimde var balama, Gdib gelebilmesem, Nmerde bl balama! im dd divana, A{r ki geldim cana, H zaman bl balama, Bir ndana, bir {ana. Dalarn o znde, Ceyran otlar dznde, Men yrm tanram, oa {al var znde. Nilferem amaram, Yrsiz etir samaram, Yr yolunda ba oysam, z ehdimden amaram. Gyde ara buludlar, Para para buludlar, Menim erz-i hlm, Apar yara, buludlar! Eziziyem yaralar, Yr knln yr alar, Felek elbime vurub, Saalmayan yaralar. ar yaar dolu balar, Yalar yolu balar, Yr yadma dende, Gzlerim dolub alar. Men a Glendma, hbdr glen dama, Olam bir ipek gynek, Yaraam gl endama. Ezizim meni tapar, Derd geler meni tapar,

63

Gyden her bela gelse, A{tarar meni tapar. Eziziyem, derd alar, Ne derindir deryalar, o o zlfn hlna, A bu{a dan ter yalar. Ezizim yaman alar, Vrmedi aman alar, Sef eken kirpiklere, Glgedir kman alar. Men a gnbatana, Ay gdir gnbatana, Gzleyirem yolunu, Dolan gel Gnbatana. Ay gder batar indi, Nazl yr yatar indi, Lylinin bazarnda, Mecnun can satar indi. Ezizim, glm bar, Gl ekdim, glm bar, Felek meni oymad, Bir gn de glm bar. Ezizim yr diyar, Yr yurdu, yr diyar, Ala ol, uca dalar, Grnsn yr diyar. Ezizim ter sinedi, zne tersi nedi, Meni bu derde salan, A bu{a ter sinedi. On bir, ondan ya{d, u{a dondan ya{d, Dmene boyun eyme, lm ondan ya{d. Ne yatmsan, oyan gl, Bu teref gl, o yan gl,

64

Men yaza rehmyle, Blblnden doyan gl! Ba{alarda gl menem, Blbl menem, gl menem. Senden men ayrlal, Alayaram, glmenem. Ezizim zaranda, Dan yri zaranda, alsa da olan alsn, Galmasn z aranda. Gn ekilib batanda, Gndze er atanda, Ovu, elin urusun, Marala o{ atanda. Gtsen iyamet opar, Gtme meni de apar, Aparmasan gz yam, A{tarar seni tapar. Ezizim Ordubada, Salmasdan Ordubada, Serkerde oa olsa, H vrmez ordu bada. Ar bal sal anda, Baldan km al an da. etin olur ayrl , Gz gze alanda. Gceler, il gceler, Derdimi bil gceler, Men burda an aladm, Sen orda gl gceler! Gceler batan yre, Gn gdir batan yre, Sinemi nian urram, Yr o{un batan yre A alma, zl alma, Nimeye dzl alma,

65

irkin al esil olsun, Bed esil gzel alma! Men i em beledem57, Gtmemiem beledem, adlnan aram yo{, em yoluna beledem. Deyirman ble iler, Tovlanar ble iler, ekmemi menim bam, Gr ekir ble iler.

57 Beled: Tan; beled ol- : Tan olmak, bilgi sahibi olmak, o konunun yabancs olmamak.

66

Ezizinem alasz, eher olmaz alasz, nki men gdergiyem, Siz salnan alasz. Ezizim kime gdim, Kimim var, kime gdim, Derdlerim o{dan o{dur, Dermana kime gdim? Men bu da meni, Al {encer buda meni, Gr ne gne dmem, Beyenmir bu da meni. zl gl {endan oldu, Ald den den oldu, Men senden ayrlmazdm, Ayrl senden oldu. Bu dere derin dere, Klgesi serin dere, or{uram dem lem, Yad gele glm dere. Men azan alar, Od yanar, azan alar, eriblikde lenin, ebrini azan alar. Gilana gder, Ab Gilana gder, Be{tever o kese ki, edrin bilene gder. Men Zendeval, Hem derdli, hem daval, Bir yanm ecel tutub, Bir yanm Zendeval. erib ld gtrn, Dar keden trn, Anas nigarandr, Menziline ytirin.

67

Dalar dan gilyli, Kbab iden gilyli, Bu vefasz dnyada, adan gilyli. oyunu oyun gtsin, Derisin soyun gtsin, Balas o{ meleyir, Anasn oyun gtsin. Bu dereden {an gder, Ama yaram, an gder, Neylesin tebib, cerrah, Ecel gelib, can gder. Ezizinem dada, Dada biter dada, Ovu vurub balasn, Gl gl olub da da. Men ar geldi, Ard, ar geldi, Sineme glle deydi, Can gtdi, ar geldi. Ezizim hana hana, Elleri ana ana, Terktdin bu dnyan, oymadn bir niana. Ezizim bir bir der, Atdanan bir bir der, Sennen ken gnlerim, Yadma bir bir der. Gzlerim gzler meni, Kbaba kzler meni, Siz Allah58, oyun gdim, Yr yatmaz, gzler meni. Gedikden {a arda, Eyninde u{a, arda, Tz grdm, g tandm,
58 Siz Allah: Allah severseniz. anlamnda bir yemin ifadesi.

68

Gzlerim {a, arda. ardalar, ha ardalar, Ya yaar, ar balar, Cenazem ayr dd, Yapmad ardalar. Men i em yad ola, Ya tkle, ya dola, or{uram dem lem, Alayanm yad ola. Gzleri alar oydun, ollar balar oydun, Men sene nylemidim, Sinemi dalar oydun. eriblik yaman olu, Sovrulub saman olu, Men ddm yaman derde, Sen dme, yaman olu. Dalara duman dd, Yl esdi, duman dd, Balam apardlar, vime yaman dd. Men kehliyem kl59 ste, ki gzm yol ste, Ezrayl, alma canm, Nianlyam toy ste. Men i em damclar, Dam islanb damclar, reyime o{ deyib, an szldar, damclar. Arazn ine ba{, ounun me ine ba{, Men derdden o{uyuram, Ba{an dr ine ba{. Gy z perdelidir,
59 Kl: Fundalk, allk, kme.

69

Bulud yo{, perdelidir, Bu zalm dindirme, Her sz perdelidir. Eziziyem ay aa, Salma meni ayaa, Dost ba{sa baa ba{ar, Dmen ba{ar ayaa. Ulduz soltan, ay aa, Zlm yleme, ay aa, Dvletim yo{, malm yo{, Geldim dem ayaa. Gel gdek ba bulaa, Suyu ser{o bulaa, Birin sen d, birin men, Tkek an, ya bulaa. Sayada ba{ sayada, Torun urub ayada, Toruna terlan db, Adam yo{ oyada. Dalar n piyada, Yola gir ten piyada, Kderik ha tapa , Sen atl, men piyada. eber gtsin oyada, O dmene o yada, Bvefaya sirr vrme, Gder aar o, yada. Men i em yaz bada, Blbl ter yaz bada, Yra ona olaydm, ota da, yaz bada. Ezizim bu damada, l olmaz bu damada, Sa{lasn dam seni, Hemie bu damada. Ala dan banda,

70

Sirr var her bir danda, Sen zne dost azan, Dmen oca banda. Durma ap dalnda, zm ald {alnda, dim anama dyim, Gelim alm yannda. Bulud yo{, ba{ semaya, Ulduz tek a{ semaya, Zerrece zn grsem,, Kferem ba{sam aya. Al kemeri bl bala, Salarn tl bala, Ne yada sirrini vr, Ne nmerde bl bala. Al alma, zl alma, Nimeye dzm alma, irkin al necib olsun, Bed esil gzel alma. Al alma, zl alma, Ta{aya dzl alma, Bilseydim yr gnderib, Sa{lardm yz il alma. Ezizim nerdivana, Bir bir { nerdivana, Zer edrin zerger biler, Ne biler her divana. Eziziyem bir yana, Bir ala bir yana, Camaln i iyem, oyub gtme bir yana. Ezizim neden yana, Pervane neden yana, Ya{ dost yaman gnde, ekiler neden yana? Ay zamana zamana,

71

O{u oydum kmana, ekler arpa yyer, At hesretdi samana. Desmaln arasna, Gl tikim arasna, Gzeller ca vurub, Yar db arasna.

72

Dalarn daldasna, Gn gder daldasna, Bir dala daldalandm, or{uram dal da sna60. Gzlerin arasna, al oyun arasna, Yr ba{ dermandr, i in yarasna. Gn gtdi da bana, Yr rtb a bana, Gnlm amama61 ister, Dolan gel ta bana. Ezizim dada ara, Gn db dada ara, Lylisi iten Mecnun, lleri da da ara. Ezizim can yara, yaram can yra, Tutum oyum efese, nderim can yra. Eziziyem yar yara, ara barm yr yara, rek snar an szlar, Naz ylese yr yra. Men i i lara, Zlf dola lara, Elime bir saz allam, oullam lara.

60 Sn- : Krlmak. 61 amama: Kk bir kavun tr.

73

Men i gl {ara, Yayln gl {ara, Ddiler blbl lb, Vrdiler gl {ara. Nefes var can durunca, rekde an durunca, Yorulub cana geldim, anmaz andrnca. Ezizim meze sizde, My sizde, meze sizde, Men senin ser{ounam, Mysiz de mezesizde. Der gln at igide, Maln var sat igide, Berk gnde berk aya da, Yoldadr at igide. Ba{a mende ba mende, Hyva mende nar mende, Sinem ettar dkn, Her ne dsen var mende. Db can ara yrde, alb avara yrde, ldrd cnan meni, Gtdi can ara yrde. Ezizim emen yrde, Gl biter emen yrde, Yra kynek olaydm, Soyunub imen yrde. Ezizim gn gne, Gel satma gn gne, Ken gne gn atmaz, Vurasan gn gne. Ezizim sine sine, Sayad gez sine sine, Mecnun gylm bend olub, Lylinin sinesine.

74

Bu dere uzun dere, Gtdikce uzun dere, Burda bir ba saldrdm, Yr gele zm dere. Bu dere narn dere, Sular serin dere, Ovu maral a{tarr, Gsterme yrin dere. am can gzlere, ya ba{an62 gzlere, Gce srme ekibsen, vler y{an gzlere. Eziziyem ble yaz, elem tr ble yaz, Nkm gylm d olmaz, Yz il kse ble yaz. Men i em yz il yaz, Yz il bahar, yz il yaz, Senin kimi gl amaz, Dvran kse yz il yaz. Dalarda n durmaz, Sl geler, da durmaz, Gzlerim gzlerine, Ba{masa ya durmaz.

62 ya ba{- : Yan yan bakmak, szgn bakmak.

75

ardm sesi gelmez, Kimi, kimsesi gelmez, Yo{sa Ferhad lbd, Klngn sesi gelmez. Dada maral meledi, Dili yo{ lal meledi, Men yolu itirmiem, Mene bir yol beledi63. Papan aba dz, Dal dz aba dz, Dnya senden kim kdi, a dz aba dz! Dalar ba medi, elbim sn edi, Yrn yra thfesi, Bir deste benvedi. le mi dan yridi, Grnen dan yridi, ki memen aras, Yatmaa can yridi. le mi nesidi, Bu zlfn nesidi, Her ide kmil olma , Kmal ninesidi. garalar meni, Zlfn yaralar meni, Sensiz yre64 girmerem, Dek yaralar meni.

63 Beled: Klavuz 64 Yr: Yatak.

76

lden aralar meni, Vurar yaralar meni, Gzlerim yolda alb, Basr aralar meni. Men i em bu meni, Ne gezdirir bu meni, ar atn kefen yle, Gz yanla yu meni. Yad geldi szd meni, Saplara65 dzd meni, A gne hesret canm, ara gn zd meni. Ezizim {ar lekesi, Gl sde {ar lekesi, Aydan duru y olmaz, Onun da var lekesi. Bu dalarn mesi, Etirli benvesi, Gylsz gden zn, Alama d pesi. le mi ay aba66, Buluddu ay aba. Ytim rei glmez, Almaz ay aba. o{ gezdim araba, irvan, araba. Bir ct terlan itirdim, Boynunda ara ba.

65 Sap: plik. 66 aba : Yz, n.

77

Gel gdek dolan ba, Glleri solan ba, Pervaneden yrendim, Bana dolanma. Blbller szer ba, Dolaar, gezer ba, Camaln gl nesi, Alsa bezer ba. Bu dada maral azd, Ovu o{, maral azd. em ekme deli gylm, lmerem yaram azd. Men i em ne sazd, Ne shbetdi, ne sazd, Bu canm sene urban, Dme kfim nsazd. Ezizim em dad, Sinemde em dad, Vefal dostun olsa, elb aar, em dad. Aacda br olayd, Myvesi nar olayd, kimiz bir kynekde, Kynek de dar olayd. harada ald, Tikn yarada ald, ohum uza , yr ira , Neim arada ald. A deve dzde ald, Yk Tebrizde ald. Olan derd apard, Derman zda ald. Gemim deryada ald, im imdda ald, lmeyime yanmram, Hyif yr yada ald. Eziziyem z and,

78

Elli and, yz and. Yo{sa ada ln lb, Zlf prian, z and. Ezizim oda yand, Men gtdim, o dayand. Bir ah ekdim rekden, Ahmdan o da yand. Ezizim tada yand, amama tada yand. Derdimi daa ddim, Ald da da yand. Men i yr dayand, reyim harda yand. Bir ah ekdim gylden, Bvefa yr da yand. Deryada su dayand, Su durdu, su dayand. oduna su sepdim, Ald su da yand. zyn da yand, stnn a yand, Yrm yadma dd, reim ba yand. Ba{ada glm yand, Ssen snblm yand. umar gzlm su getir, Azmda dilim yand. Olan gtme amandr Sensiz hlm yamandr. Geliine men urban, Gdiin ne yamlandr. Haray, meni em basd, ldrmeye var esdi. Blbller fean yler, Gl budan kim kesdi? Sl geldi da a{td,

79

Suyu a ba a{td, l kd, oba ald, Da divar ya a{td. Ezizim meze ald, My ald, meze ald. Gor{uram db lem, Yrimde geze anl. A{a dinar olar m? Hyvadan nar olar m? Eyri biten sydden, Uca inar olar m? Ezizim serin cam, Doldur vr serin cam, Felek vurdu, datd, Men vren serencam.67 Ezizim men urban, Gzlerin men urban. ller urban kesende, Sen de kes men urban.

67 Serencam: Emir.

80

Ay {d yan yan, Grnr birce yan, Dostunla dmenini, Dara dende tan. Nmerdi, merdi tan, l sver merd atan. Oul br {sa, ldrer derd atan. Bu dalar ar mekn, Sar gelse var mekn, Alaln uca dalar, Grnsn yr mekn. Ezizim oba {an, l {an, oba {an, Kirpiklerin o{ kimi, Gel vurma o ba{an. Ezizim glden gzel, O{ur blblden gzel, Yr mene bir gl vrib, z o glden gzel. uzum gel ay uzum gel, l ulduzum gel, zge urban kesmerem, Sene urban zm gel. Dalar duman oldu gel, Hlm yaman oldu gel, Aya vede vrmidin, l de tamam oldu gel. arda gel, ay arda gel, arl dalar a gel, urbet lde kimsem yo{, Tker zm an ya gel. Eziziyem merde ul, le meni merde ul, Frseti bda vrmez oa igid, merd oul.

81

Eziziyem emde gl, emde dan, emde gl. A gnde glen gyl, Merd igidsen emde gl. Eziziyem anl gl, anl iek, anl gl, Ymi blbl barn, {m az anl gl. Araz deyilem, coam, Kr deyilem, aynaam, Apar serraf yanna, Gr ne iymetli daam. Eziziyem yaz em, mhnet, yaz em. Men lsem sene urban, Sen lme men yazam. Arazam Kre bendem, Blblem gle bendem, Men gdergi onaam, Bir irin dile bendem. Sonayam gl steyem, Blblem gl steyem, Gel bir ol boyun ola , Gdirem yol steyem. irin ayn endiyem, Zlfnn kemendiyem, Dnyan sl aparsa, Gzlerinin bendiyem. Rum menem, ra menem, Ehdim var bezenmenem, reyim yarald, o{ derde dzemmenem. Her derde dzen menem, Elimi zen menem, Gz yal, rek dal, Serkerdan gezen menem.

82

Men i inci menem, Drr menem, inci menem, Ba oyub dizin ste, Can vrsem incimenem. Pencerende enem, Yarpa ste de nem, Ne sen gzden salansan, Ne men gzden denem. Atm, atm, gl oldum, Boy atdm snbl oldum, Bir dil bilmez u idim, O{udum blbl oldum. Eziziyem her aylar, Her hefteler, her aylar, Deryada bir gl bitib, Susuzundan haraylar. Eziziyem a{amlar, ra yanar a{amlar, vli vine gder, vsiz harda a{amlar? Yoruldum alama dan, Ar{a su balama dan, Bada {ezel almad, Yarama balama dan. Eziziyem dost a, Dost reyi, dost a, Dmenin gllesinden, Yaman olur dost da. Gderem lke senden, or{uram yol kesenden, Egil pm znden, Ayrldm belke senden. umaram gzlerinden, Doymadm szlerinden, Bilseydim ayrl var, perdim gzlerinden.

83

Haray n elinden, Atmaz da elinden, Yast ikyet dir, Gzm ya elinden. gelsin {an dursun68, an eylensin69, {an dursun, Zlfne adaa vr70, Bu{a ndan71 yan dursun. Ezizim be{din olsun, zldan ta{dn olsun, Nylersen zl ta{t, Bir a{ be{tin olsun. Dand, dindi zlfn, Gerdene mindi zlfn, Destele, oy oynuna, an yler indi zlfn. Eziziyem yara var, reyimde yara var, Gtdim tebib yanna, Ddi durma yra var. Ezizim dada ne var, l kb, dada ne var, Mecnun {eyll gylm, Lylisiz dada ne var? Dada duman yri var, ada kman yri var, Bir ct nar itirmiem, Sende gman yri var. Avcunun emesi var, Blinde emesi var, Minmiem em atn, Olmuam eme sevar.
68 Dur- : Kalkmak. 69 Eylen- : Oturmak, durmak. 70 adaa ver- : Yasak koymak. 71 Bu{a : Gerdan, gdk, boazn alt ksm.

84

Eziziyem deryalar, Ne derindir deryalar, o o zlfn hlna, A bu{a dan ter yalar. rekde yara szlar, Derd szlar, yara szlar, Yaralnn derdini, Ne biler yaraszlar? Aman, amanm gder, Ere feanm gder, Bir yrden yaralyam, Min yrden anm gder. Araz a{ar yan vrer, Sesi mene can vrer, Yaram ya{ bala, Pis balasan an vrer. Eziziyem yar ter, Yar onca yar ter, Kirpik alma gzlerim, Glge salsan yr iter. Baban badan br ister, Hyva ister nar ister, Menim bu {este gylm, El deymemi nar ister. Derd aar batan ker, Kirpikden adan ker, Doru sz, doru kelm, Demirden, dadan ker. Ezizim bir gn der, Atlanan bir gn der, Dmene den frset, Bize de bir gn der. Yl esende gl incir, Blbl incir, gl incir, Yad baban baa girse, Yarpa der, gl incir.

85

Ezizim l yoludu, Bu gden l yoludu, Bam bulud oyna, Gzlerim sl yoludu. Yrden dursa Krolu, Torun ursa Krolu, an sl kimi tkler, Bir y vursa Krolu.

86

Bir gl aldm o {andan, Alb asdm ya{andan, Bir lal72 a{an sudan a, Bir de yre ba{andan. Ezizim o{uyand, Svgilim o{uyand. Kipriginden o{ atd, Sinemde o{u yand. ***

72 Lal: Durgun.

TAPMACALAR (Bilmeceler) Trk halk edebiyatnn yaygn rnlerinden olan ve bugnk anlamyla ilk rneklerine Codex Cumanicus'ta rastladmz bilmece (tapmaca), Trk Dnyas'nn her yerinde olduu gibi ran Trkleri arasnda da yaygn olarak yaamaktadr. Folklorcular bilmeceyi "bir eyi st rtl szlerle anlatarak, dinleyeni onun ne olduunu bilmeye davet eden kk iir" diye tarif ederler. Bilmecelerin hem ierik, hem konu hem de biim ynnden ok eitli olanlar vardr. nsann grp duyduu, dnp anlad her ey bilmecenin konusu olabilmektedir. Dier yandan bilmeceler tek msra, beyit, drtlk, bent veya kk bir metin hlinde olabilir. ran Trkleri tapmacalarndan rnekler:73 Drd arda var, Her cr aar, Birbirlerine atmaz. (Araba) Drd arda bir papa l. (Araba) rmz duvar ste, Aca dalar dzlb. (Diler)
73 Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 142; Afin Perviz, Tapmacalar ve omacalar, Biltarih, Tebriz; Azerbaycan Tapmacalar/Bilmeceleri, Nureddin Seyidov, Hazrlayanlar: Prof. Dr. S. Sakaolu, Yard. Do. Dr. A. B. Alptekin, Yard. Do. Dr. E. imek, Tolga Ofset, Elz-1992; 555 Tapmaca (555 Bilmece), Glafer Davudova, Yayma Hazrlayan: Yard. Do. Dr. Cengiz Alylmaz, A. . Yay., Erzurum-1996; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 127; Paa Efendiyev, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1992, s. 121; Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1981, c. I, s. 356; c. II, s. 535; lin ve Vilyet uliyev, zmz ve Szmz, Tercme den: Baballah Azer Ecirli, y{ Saf'ddin Neriyyat, 1377 (1999)-Tebriz.

88

Bir uum var can yo{, anad var an yo{, Uar uza yrlere, le o{dur san yo{. (Tyyare/Uak) Burada olmaz, Terezide durmaz, Ondan irin zad olmaz. (Yu{u) Tap tapmaca, Gl yapmaca. Memeli atn, Dileri yo{. (Toyu /Tavuk)) Bir aacm var, On iki buda l, Otuz iki yarpa l. (12 ay, 30 gn) Bir ipim var, yammaram. (Yol) Aa dyil yarpa lar var, Kynek dyil tikilib, Adam dyil danr. (Kitab) Adr, pndir dyil, uyruu var, sian dyil. (A turp)

89

Az var dili olmaz, Yz aa vur rmaz. (Bal ) Ar ar hllanr, Gyden yre sallanr. (Ya) Arsz, emzis aladar. (Soan) Adam udur, can yo{. ( ebir) Gce {anm, Gndz klfet. (Sprge) eden ker, eni sndrmaz. ( ) Kirdim ba aras, Tapdm bir gl perisi. plmemi bir z grdm, znde di yaras (Ay) Bir blk m var, inde bir sa as.74 (Ay ve ulduzlar) Yr altnda yal ay. ( lan) ki arda var, lnce birbirini grmez. (Gzler) Dili yo{, adamla danar. (Kitab) A atm nallaym, Trkstana yollaym.
74 Sa a: Ak oyununda aklarn en by.

90

(Mektub) Dye bilmez szn, Tz yandrar zn. ( ovur a) Deve daban, gezer oban, Alt , iki daban. (Terezi) Deveden uca, Krs boyunca. (Deve palan) Dede lde yatar, Aya larn uzaa atar. (Ta) Derde devas var bunun, Serde sefas var bunun, encer ile delik delik, Gr ne cefas var bunun. (an, bal) Dilsiz, azsz zn bildirer. (Ar) Can yo{, nefes ekir. (Krk) Dyrsen ses salr, Dolanr or{mayr, lleri, aylar sayr. (Saat) Burdan vurdum baltan, Ordan {d al{an. Anam bir olan dodu, Yerin gyn sultan. (Gn) Uzun zlar uzanar, zne kynek azanar. (O{lov)

91

Burda vurram lnc, Felekde oynar ucu. ( ldrm) Bir uval unum var, Az tikili. ( yde) Bir uum var ryhan, Gezer cmle cahan, Bir derede yb olar, Ne eti var ne an (Gn) Sar aya stde A u oturub. (Samavar, aydan) Tap bu nedendi, Yal ekdim rmz {d, Bes bu nedendi? (na) Kerbely Meedi, men Hacyam Bir ct oa {aln mhtacyam, kimiz bir aacn myvesiyik, Niye bes sen irin men acyam? (zm, erab) Gt bazara ar al getir, Vrmese, yalvar al getir Su deymemi bz iinde, ar al getir. ( end) yirmi deliyi bu zde, yirmi deliyi o zde. (ark) kini lemiem, Otuz ikini h lemiem, Uza ya{n lemiem. ( ocal ) Dnyaya gelende aya sz geler,

92

Dnyadan gdende aya l gder. ( urbaa) Bir ota da iki hava. (Yumurta) Toya arabl gder. (Dolma) Hans myvedi ki, Kll da da irin, Ytkinlikde de irin? (Ua ) Dedemin bir donu var, atlama olmaz, i dolu erefidi, Sanama olmaz. (Gy, ulduzlar)

93

Bizim evde uyu var, uyunun aznda ilan, lann aznda alov. (Neftli ra ) Yol sde azan aynar. ( ar a) lim ilim ilmesi lme {atn dymesi, Her kim bunu tapmasa, Yddi ilin {estesi. (zerlik) Azan o{ur, namaz lmaz, Arvad alar kebin urmaz. (oruz) Aya yo{ amma yriyir. ( lan) Aldm azan, saldm uyru , Eridi azan, ald uyru . (Aya ab) Alt derya, st od. ( elyan/Nargile) Altndan ier, stnden doar. (Ekin) A{am ba{dm o{ idi, Seher ba{dm yo{ idi. (Ulduzlar) Aaram yatar, Balaram aar. (Deyirman) Babada var, bal da var, Myvede yo{dur, bada var. (B herfi) Bazarda ap ara, vde p rmz.

94

(Kmr) Bazarda olmaz, terezide almaz, Ondan irin y olmaz. (Yu{u) Balalarn yar bana, cz cz alar. (Samovar) Balaca gnbez, aps yo{. (Yumurta) Bana elme balad, Ua larn yd alad. (Samovar) Bedeni var, an yo{. (Ar) Biz idik ha biz idik, Yz minlerce z idik, Gce oldu dzldk, Gndz oldu ezildik. (Ulduzlar) Bizde bir derin uyu var, inde serin suyu var, arnnda ilan balas, Aznda gvher denesi. (ra , neft, pilte, le)

95

Bir atm var, derinde, Arpa yyer serinde, Gce gndz yol gder, Yrindedir yrinde. (Deyirman) Bir aacm var otuz yarpa, Bir z ara, bir z a. (Gce, gndz) Arpa saman istemez. ( ay , emi) Bir balaca boyu var, rmzdan donu var. ( yde) Bir uum var an yo{, Aaca onar yarpa yo{, Az olmayan bir z, anadsz ular yyer. ( ar, da aa, gn) Bir ipim var, bir uyum, Tek at utuya atmaz, ki at olanda atar. (Az, el) Bir nefer ara adral, ucanda a ua , Ua dyerler, ara adral dinmez. ( azan, plov) Bir sar ineyim var yatar durmaz, Bir gy ineyim var gder gelmez. (Od, tst)

96

Bir hyvan grdm bir ba var, alt olu, ki aya, hyretde aldm, han bedeni. (Terezi) alann drt terefi brc bedendir, Yal ekerem, rmz biter, Bes bu nedendir? (na) anad vurur bir anda, Gezer cmle cahanda. (Fikir) anad var umaz, uruda da amaz. (Bal ) ap dalnda kilkeli z. (Sprge) ara toyu rmz yumurta ste oturmu. ( azan, od) a da oturub, aya larn sallayr. (Erite) rmz divar ste, A cceler dzlb. (Diler) Dadan gelir da kimi, ollar buda kimi, Eyilir su imeye, An rr ula kimi. (Sel, mancana ) (Kan) Dadan gelir, {umur {umur, Ayanda khne demir. (Araba) Dadan gelir ren be ren , Bama lar rmz, Paltarlar yddi ren . (Gy ura)

97

Da dereni aar, Dnyalar dolaar, Anasna atanda, Sessiz ona ovuar. (ay) Dam ste dayla oynar. (Dolu) Drt gzl bir bula , Onun suyu a. ( nek emcekleri)( nein memeleri) Elsiz aya sz ekil ekir. (a{ta) (Kar) yne gznden ba{aram, Cmle cahan y{aram. (Tfeng) i rmz, irin, Paltar yal, aln. ( arpz) Ya{ yner, udabilmez. (Erre) Yr altnda anl kpe. (uundur)75

75 uundur: Pancar.

98

Yr altnda vleri, Eyer bildin ne aacd? Ne incedir blleri. ( ar a)76 Yoldan gelen hac idi, Bama narnc idi, olu var yarpa yo{, Eyer bildin ne aacd? (Maral buynuzu) Yol ste azan aynar. ( ar a) Yol ste yorun atr, H durmaz, her gn yatr. (Krp) Yk ste para fetir. (Ay) Gh gh balas var bunun, an piylesi var bunun, Ne yumurtlar, ne rt der, Serbaz balas var bunun. (Ar) Gden leklek, gelen leklek, Bir ste duran leklek. ( ap) Gder gder yrinde, Altun kemer blinde, Gce gndz yol gder, Yne durub yrinde. (Deyirman) Gder geler, eve girmez. ( ap) Gce sepdim no{udu, Seher grdm yo{ idi. (Ulduzlar)
76 ar a: Karnca.

99

Gelirdim kendden, Hay vrdi bendden, Esli poladdan, Aslamas etden. (Tfenk) Gz yo{, ula yo{, Krlar aparr. (elik, esa) Gr aslan kimi, Duruu aplan kimi, Yaylr hesir kimi, Srnr esir kimi. (Piik)77 Gndzler dolanar, Gceler az a yatar. (Bama )78 Melerde, llerde gezer, Ytimi, ytimemi myveler zer. (lm) Men buda atar, Bu da o da atar, Torpa sz yrde biter, Yarpa sz buda atar. (Maral buynuzu) Men gdirem o alr. (Aya izi) Meni ymezler, Mensiz h ne ymezler. (Duz) Menim drd gelinim var, Drd de bir boydu. (Evin buca lar)
77 Piik: Kedi. 78 Bama : Ayakkab.

100

Mecnunda yo{dur, Lylide var, Yusifde yo{dur, Zly{ada var. (L herfi) Ne ne aam, rengim var, Ne neccaram, ta{tm var, Ne deyirmancyam, unum var. ( yde) Ne hyvandr o su ier dnden, Gce gezer, gndz or{ar o gnden. (Gce uu) Neneye deymez, babaya deyer, alaya deymez, bibiye79 deyer. Deyere deymez, deymeze deyer, Allaha deymez, billaha deyer. (Doda ) Odsuz yanar, anadsz uar, aya sz aar. (Gn, yl, su) O yan perin, bu yan perin, inde var gyerin. (Gz) O yan mermer, bu yan mermer, inde blbl oynar. (Di, dil) Salammelyk essab ba, Meni gnderdi yzba, Bir et vr, ne rkek olsun, ne dii, Ne yay grsn ne . (Dil) Tap bu nedir tapmaca, Aya lar yapmaca, Gzleri var balaca. (Deve) Tap nedir, tan nedir, Glbahara gm nedir, Nenem to{uyar ketan,
79 Bibi: Teyze.

101

Gelin grek bu i nedir. (Hrmcek) Tz gezer, a toz tker. (Deyirman) Toyu dyil yumurtlayr, oyun dyil otlayr. (Tsbaa)80 Tklce zn aar, Lt oraya aar. (Corab) Uzun uzun uzanm, Uzanmda b am, amlara ar yab, ar stne an damb. ( ol, barma , drna , reng) Ustalar, ha ustalar, efa tapsn {esteler, O nce udur ki, z barsan desteler. (Cehre)81 ste gdende yk var, Aa gelende ii. ( a ) erclemesen azalar, erclesen o{alar. (lm) Hay gder, huy gder, Bir erek yol gder. (Nenni) Can rmz, ba gy. (Yrkk) Can yo{dur frlanr,
80 Tsbaa: Kaplumbaa. 81 Cehre: Yn kr.

102

Gce gndz anr. (Saat) Cansz geler gzne, zn gstermez zne. (Sesin aytmas)82 C l uyu, ki reng suyu. (Yumurta) Hamya ydirder, z ymez. (Deyirman) Hans anadr z ua larn emer? (Deniz) Haclar haca gder, Cehd yler gce gder, Bir yumurta iinde, Yz elli cce gder. (Nar) lde yo{dur, dada var, Yrde yo{dur derede var. (D herfi) Cam snd, {anm ana boyand. (Nar) ***

82 Sesin aytmas: Sesin yanklanmas.

YANILTMACLAR - TEKERLEMELER - DEMELER Azerbaycan ve ran Trkleri ocuk folkloru trlerinden birisidir. ocuklarn akc, dzgn konumalar salamak ve dikkat yeteneklerini gelitirmek iin kullanlan sz gruplardr. Bu sz gruplar, anlaml anlamsz ayn seslerin oka tekrar edildii ahenkli, aliterasyonlu artc, yanltc basma kalp sz dizileridir. Demeler genellikle halk hikyelerinin ve masallarn ba ksmnda bulunur. Azerbaycan ve ran Trkleri yanltmac ve tekerlemelerinden rnekler:83 Ay gy ala ara ara arda, menimle arda olsan da arda olacaam, olmasan da, seninle gy ala ara ara arda olacaam. *** Bacadan damc dd p nenemin barmana. *** Bu mis nce pis mis imi, Bu mis Kan misi imi. *** Dilim dilim olasan, ay dilim, ddim dinme. Ddi: Dinmez idim, dindirdiler dindim men. *** Keklik, kepenek, gelin dek klgeliye, grek gelin gelibdir? *** tdim grdm bir aacdan iek eti, o biri aacdan ek eti asblar. iek etini uddum, ek etini atdm, ek etini atdm iek etini uddum. *** Gttim grdm iki kr, kr kirpi yatbdr. H bilmedim rkek kr kr kirpi dii kr kr kirpinin krkn yamayr, ya dii kr kr kirpi erkek kr kr kirpinin krkn. *** Girdim tendire sildim, sprdm, silkindim {dm. *** at getir ay iinde al gatra ay ata . *** Cme a{am ay iinde al mescidinde cce Cabbarn cvellalar cbbesini cbttlar. ***
83 Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 485; Paa Efendiyev, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1992, s. 221; Va if Veliyev, Azerbaycan Folkloru, Maarif Neriyyat, Bak-1985, s. 395.

104

Gtdim grdm bir kr, kr, krk yrt kirpi, bir kr, kr, krk yrt kirpinin krkn yamayr. Dedim: A kr kr krk yrt kirpi, bu kr kr krk yrt kirpinin krkn niye yamayrsan? Ddi: Men bu kr kr krk yrt kirpinin krkn yamamasam, kim yamayaca ? *** A bal aba , boz bal aba , boz bal aba , a bal aba . *** Ay a{sa apaz Hesen ah, apazlar a biirir, sen de gel a biir, ay a{sa apaz Hesen ah! *** Bazarda ne ucuz? Mis ucuz, duz ucuz, knct ucuz. *** Boz atn boz torbasn bo as bannan, apar, islat getir, ya as bannan. *** DNCE YANILTMACLARI Bir ytim iki yol ayrcna gelib atr. Dzne yol yo{dur. Saa gtse atas, sol yolla gtse anas lecek. Bes ytim ne tmelidir? (Ytimin anas ve atas yoktur.) Bir derede yddi tepe, her tepede yddi yuva, her yuvada yddi tlk, her tlknn yddi balas, cemi ne tlk oldu? Gyde uan yz aza ba{! azlardan ses gelir ki biz yz dyilik, eger bir bizim eder, sonra yarmz eder bir de sen olsan yz olar .

105

DEMELER a{ Abbas cennetmekn, tereziye vurdu tekn, iki goz bir girdekn, hamam hamam iinde, {elbir saman iinde, deve telleklik der khne hamam iinde, y gzm gza{tarr sen kimi yr ele dmez, aznda diin, bada kekilin kimi glzr ele dmez. Raviyan e{bar, nalan esar, ble revayet dirler: ller bizim ller, orada sylenilen diller bizim diller, lkin ran zge ran, Turan zge Turan. y ehli sefa ve yren vefa. Bizim ne ahlar kimi fermanmz var, ne hekimler kimi dermanmz. Vardan yo{dan, azdan o{dan b kelme szmz var. ndi olmayanlar hzurune syleyerik. Size hardan dyim az dananlardan, aradinmezlerden, yreba{anlardan, su kimi lal a{anlardan, hrmeyen itlerden, ulamayan a allardan, deymederlerden, ksenlerden, orulardan, yalanlardan, vefszlardan, bhtanlardan, uursuzlardan, ilgarndan dnenlerden, bzmenib ay kenden, {oruz blinde bostan ekenden, lenet uyru lu yalana, rehmet uyru suz de! Al yazana, ar pozana, sz alsn, insan gtsin, dost var olsun, dmen {ar olsun, indi ytdik metlebe. ***

EFSANELER84 BOZ URDA MNASEBET85 En edim dvrlerde Trk {al lar da{ilinde urd totem ekli alm bir hyvan olmudur. Bunun da illeti, baz limlerin fikrince, o hyvann z gc, olu ve dne ar{alanara , yalnz z vvesiyle yaamasndan ve Trklerin bu {ususiyyeti {olamasndan ireli gelmidir. edim Trklerde boz urda olan bu mnasebet onu bu {al larn nezerinde m eddes bir hyvan kimi cilvelendirmi ve sade Trkler ondan {o be{lik ve muvaffa iyyet gzlemiler. Bu inam ve fikir bu gn Azerbaycanda aradan gtmidir, lkin hele de baz kendlerde tutucu adlanan ar arvadlar, bhesiz, vardr ve urdla ilgili meseller bu gn de {al da{ilinde ilenir. Bu mesellerden urdu grsen mbarek, grmesen daha mbarekdir ve urd z uurlu olur. mesellerini gstermek olur. o{ ya{ {atrlayaram ki, ar soyu vuranda, boazm aryanda, {estelenende, anam itli trkeare86 elc ve dermanlarla yana bir de herden meni yanna salb, mehlemizin nisbeten aa terefinde mehelle mescidinin ar{asnda evi olan, oldu ca ar, gzlerinin i azalm, bli bklm tutucu amnene (anm Nene) alann yanna apard. amnene ala yalnz bir kaps olan, aranl , lkin oldu ca temiz ve krss bennal merteb olan, raflar ve ta alar berli- bezekli ve ksn, prne, oymadaran ve... ara larnn tng kimi eleri dzlm bir ota da oturard. al n ddii kimi, amnene ala meni tutard. O iine balayanda elini menim bama, boazma ekerek, neyse yavacadan deyir, bir sra iler grr ve onlarn sonunda yalnz pencesi grnen ve alan yrleri paraya tutulmu bir urd elini {usus yrden gtrb, menim sa ve sol i nime, ar{ama ve a{rda dme vurar ve ada balas gtdi- dyerek ilerini bitirerdi. Kede rast geldigim yatlar ve oyun- dalarma drdim: amnene ala meni tutdu!. bhesiz bu gn de Azerbaycann bir sra kendlerinde tutucunun olmas
84 Azerbycan al Efsaneleri, Toplayan: Sednik Paayev, Yaz Neriyyat, Bak-1985; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I; Efsaneler, Genlik Neriyyat, Bak-1986. 85 Mahmut Tak Zehtab, ran Trklerinin Eski Tari{i 1, Tebriz-1378 (1999), c.I, s. 780-781. 86 Trke re: Ky hekimleri, koca kar illar, koca kar tedavisi.

108

ve onu urd ile ua larn {estelii ve ada balasn aparmasna rast gelmek olur. Tutucularn urd elinden ifa ummas olan yalnz Trk llerine hasdr, ikincisi bu inam oldu ca edim dvrlerde, miladdan aba ne min il evvele ait olan bir Azerbaycan ananesi ve fikrinin ydigrdr. URDOLU Aldedenin derdi bire min artmd. Bir terefden ygne olunun itmesi, o biri terefden de Mahpykerin, Aayn sllerinin urban olmas onu rahat bura{mrd. O, ygne olunu a{tarmaa, sora lemeye balad. Aldede ble {eber itdi ki, Murad Beyli tereflerde bir Boz urd dan banda olan ua n dadan bik dzeldib. Boz urd, ua nevazile bydr. Aldede bu yrlere sefer tdi. o{ byk etinlikle ua tapd. Uan sol dabanndak {aldan z olu olduunu yrenib svindi. O, ua gtrb Haa aya Dann eteklerine geldi. Boz urd da onlardan ayrlmad. Aldede gzleyirdi ki, ua biraz da bysn, her yi ona yrli yata l dansn. Aldede onu isteyirdi ki, olunu Boz urddan aralasn, bir de fikirleirdi ki, a{ Boz urd ona ya{l tmi, dnden sd vrmidir. Bir gn Aldede oluyla shbete balad: - Olum, senin vetenin Odlar Yurdu, anan Mahpyker olub. Onu Aayn sular z oynuna alb. Atan ise men Aldedeyem, mczem odda yanmama dr. Dmeli, sen orolusan. Ua yzle: - Yo{ ata, men orolu dyilem, urdoluyam. Mene Boz urd dnden sd vrib. Aldede bileklenen, kreklenen, reklenen oluna neler danmad. Ona dnyann {o gnlerinden, igidlerinden, nazl emzeli vefal gzellerinden, hkmetli, bereketli torpandan dand. Aldede oluna vetenin bana gelen felketlerden dertli dertli sz ad, onu li, obas n yretli oul olmaa ard. Uan gzlerinde ildrm a{d: - Taptalanan torpamzn, o{lanan, lnclanan igidlerimizin, al yana lar solan analarmzn, baclarmzn, nemeli bula larmzn, etri solmu gllerimizin, ieklerimizin ksasn dmende oymaram. Odlar lkesinin ateine and iirem ki, oymaram. - Veteni oruma n, vetenden gc vvet almalsan, oul! - ollarmzda kifayet eder gc, vve var. lnc vurma n bes olar. - yir, oul! z gcnle sen dmenin abanda o{ zeif olarsan. Gc, dzm sene veten vrecek. - Nce? - Menim mrm, gnm Haa aya Dann, zl ayann, Aayn yan yresinde kib. Aldede Yurdu, Aldede ay h va{t unudulmaz. Sene son vesiyetim budur. Men de ocalmam, Boz urd da. Bizim dnyadan kmeyimize az alb. Sene sirr dyim, bu yrlerde Aay o{ sirrlidir. On yddi ilden bir telatme gelir. le ki, grdn lysan yad, onda erdir, ona ya{n

109

dme. Anan Mahpyker kimi sller seni aparar. Yo{, grdn imek a{d, ildrm a{yr, onda {yirdir, Aaya ya{nla, a kpkl sudan doyunca i, ba{, il{dan o Gysu atlarnn balalarn da apar, oy onlar da sudan isinler. Onlarn da dizi, olu, reyi vvetli olsun. Yddi il tamam idi. O, Gysu atlarnn heresini bir oluna balayb Aayn sahiline geldi. otbe{tlikden imek oynad, ildrm a{d, dnya aranl lad. Her defe ildrm a{anda Haa ayann zirveleri i lanrd. Onun gznde gh dan bir terefinde Boz urd, o biri terefinde ise at il{s yannda Aldede, gh da a sularn oynunda salar iyinlerine dalm Mahpyker grnrd. ldrm a{r, dalar, dalar, otlar, iekler, sular sanki dile gelib dyirdi. &- urdolu ba{ o Aldede, Boz urd, anan Mahpyker bizi sene taprb. Bizi le oru ki, bu mene dmen aya deymesin. Dalarm dmen atnn nal yaralamasn, a kpkl sularma dmen doda to{unmasn. Gysu atlarnn biri yu{ar terefde, biri ise aada, bir eder lillenmi sudan idiler. urdolu gysu atnn birincisini mindi, lilli su imi atn da ydeyine alb Aldede yurduna teref z oydu. O, hans dadan, aydan kirdise, ulana bir ses gelirdi: - urdolu bizi oru, a{ bu yurdu size taprblar. Bu veten sesi, Odlar Diyarnn sesiydi. OUZUN TEECCB o{ edim zamanlarda yer znde Ouz adlanan heddinden art hndr boylu insanlar yaayrm. Bu insanlarn en kiiyinin boyu en hndr aalardan ble uca imi. Ouzlarn zleri kimi atlar, oyunlar, mal- aralar87 da iri ve yeke imi. Bu Ouzlardan ikisi af az Dalar'nda yaayrm. Bunlarn biri ana Ouz, o birisi ise onun olu Ouz imi. ana ve bala burada {obe{t ve ad hrrem yaayrmlar. Gnlerin birinde olan ova {arken yolda zne o{ayan balaca boylu bir me{lu a-insana rast gelir. Onu tutub anasnn yanna getirir. Anas taplan bu kiik me{lu u gsterib deyir: - Sen hele bunu tanmrsan? Olum, bizim gelecek nesli bunlar evez decek88. Olan teeccble bu {rda mehlu a ba{b dyir: - Yeni bunlar dolana bilecekler? Anas: - Boylarnn le balaca olmana fikir vrme, sen onun aln sna. Olan fikirleerek z zne dyir: - Ya{, indi men ona bir torba arpa vereceyem. Aparb atn bana
87 Mal- ara: Byk ba hayvanlar. 88 Evez t- : Yerini tutmak, onun yerini almak; karln vermek.

110

geirsin. Grm bunu bacara bilecek mi? Ouz ble de dir. Torban tapd adama vrerek baa salr ki, at yemlemek lazmdr. Balaca adam dinmez torban gtrr ve atn yanna gedir. Ana ve bala bacadan ba{ara onun nce hereket deceyini izleyirler. O, ata ya{nlar ve at sesleyir. At yem torbasn grerken ban torbaya teref eyir. le bu zaman kiik adam torban celd atn bana geirir. Olan anasna teref evrilerek: - Dorudan da sen ha lsan. Bunlarda hem cret, hem de al var. Anas ba ile onun szn tesdi leyir.

111

ARI DAI Efsaneye gre Ar ve arnyar dalar evveller iki arda idi. Ar Da byk, arnyar da ise kiik arda olmudur. oa , merifetli, oldu a isti anl olan kiik arda byk arda o{ isteyirmi. Onun yolunda lme gtmeye hazrm. Byk arda ise hemie kiiye soyu mnasibet besleyirmi. Bir gn kiik arda gzel bir za vurulur. z da onu svir. Kiik arda deten byye meslehetsiz bir i grmezmi. Bu defe de ble dir. Anca byk arda kiiyin svgilisini gren kimi ona vurulur, ab aarda bilmir. Arzusuna atma n yollar a{darr. Ham kiik ardan {etirini istediyi hlda, byk arda dmenli idi. Gnlerin birinde ardalar idirler ki, dmen, onu kentde gizlenib byk arda ldrmek n me am a{tarr. Kiik arda byyn yalan tirazna ba{mayara , dmen abana z {r. Kiik arda dmen abana yola salan kimi byk arda, onun svgilisini gtrb ar. Kiik arda dmenle dyde alib gelir, ardann inti amn alr. Svine svine zn kende atdrr. o{ gzleyir, o{ a{darr, ne ardan ne de svgilisini tapa bilir. A{rda camaat dzmeyib ar {eberi kiik ardaa dyirler. Bu ara {eber onu sarsdr. llerle sinesinde beslediyi svgi, mehebbet reyine smr, yzinden derya kimi al{alanb tuana gelir. Kiik ardan sinesi yarlr ve daa vrilir. O gnden ham arnyar dan ziyarete gelir. Bu {eber byk ardaa da atr. Kiik ardan lmnden sonra dnya ona dar grnr. Onun reyinde dehetli arlar ba aldrr. O da daa vrilir. Byk ardan reyi ard n bu daa Ar Da ad vrilir. Byk arda kiik ardaa soyu mnasibet beslediyinden Ar Dann banda btn fesillerde ar olur. ANA ARI DAI, BALA ARI DAI Bir oban z aasnn z Bestini svirdi. Onlar birbirinin divanesiydi. Bunu ham bilirdi. Her gn oban z srsn Ar dann eteyinde, gy emenlikde otarrd. oban srsn bir gn Ana Ar dana, bir gn de Bala Ar dana aparrd. oban yan tteyini89 odlu doda larna direyib yan l nemeleri, bayatlar ile Bestini arrd. Nehayet, bu {eber zn atasna atr. an o{ ezeblenir. O derhal z adamlarna taprr ki, oban harada tutsanz orada dorayn. ann adamlar obann ar{asnca drler. oban gh Ana Ar dana, kh da Bala Ar dana penah aparr, ondan snaca isteyir. Lkin dalarn ba z hret davalarna armd. Onlar, biri
89 Ttek: Kaval.

112

o birinden uca olmas barede erinelerden beri mbahise dirdiler. Odur ki, obann hayn harayn itmediler. oban grr ki, dalar aylana kimi nkerler onu tutaca lar. O, gylere yalvarr ki, celladlarn elinde lmekdense, onu daa dndersin. le hemin de i e oban srs ile beraber daa dnr. Bu gne eder, daa dnm oban ve srleri Ar dann eteyinde almdr. Dyirler balar hret davasndan ayazyan dalar grrler ki, daha ayalarnda obann yan l bayatlar eks seda vrmir. obann srs ile daa dndyn bildikde birbirine ac lanb ar dirler. Bala Ar, Ana Arya ar dir ki, grm senin bandan duman, en eskik olmasn. Ana Ar da ise Bala Arya dyir ki, senin de banda ilanlar mesken salsn. le hemin va{tdan Ana Ar dann bandan dumanlar, enler, Bala Ar dann bandan ise ilanlar eskik olmur. PERVANE EFSANES Peri adl bir z olur. Bu z varl aileden olur, hem de o{ gzel olur. O z bir olan svir. le svir ki, lap heyat eder. z da olan rekden svir. Olan zn derdinden gceler yata bilmir. Bir gn za li gnderir, atas z vrmir. nki btn lat em keder iindeydi. eyli evvel yanarda terefden gelen dmen tayfalar bu latn odunu ocan tamam sndrmd. ndi bir oca dan da tst {mrd. Ble bir hlda toy kimin yadna derdi? Anca mehebbet h bir yle hesaplamr. Olan mehebbetinden el ekmir. Bir gn yne li gnderende zn atas dyir ki, eer olan gdib yanardadak oddan bir para getirerse z vrerem. z atasnn, erti o{ ar idi. Gcsz, kmeksiz tek olan dmen tayfasnn elinden nce od ala bilerdi. Anca olan birce an da tereddt tmir. Fikirleir ki, caet gsterebilse, hem camaatn oca yanar, hem de svgilisine ovuar. Olan gzden yayna yayna yanardaa gelib atr. Odu gtrende onu grb tanyrlar. Tz olan mhasireye alrlar. Veziyyetin {lmaz olduunu gren olan odla zn odlayb ireli atlr. Ham atlr, ham hyretlenib ona yol vrir. Olan yana yana z obalarna atr. Son nefesde svgilisinin ocana y{lb oca yandrr. Oca lar yansa da, olan helk olur. z z svgilisinin mehebbet yolunda odlarda yandn iden kimi gylere yalvarr ki, meni le bir canl t ki, mrm boyu men de z svgilimin oduna hem isinim hem yanm hem de onun dvresinde90 herlenib sonra lm. Gyler onun szn idir. Onu pervane91 dir. Ona gre de daima odlarda yanma, mehv olma z n eref bilir. Peri de o zamandan z svgilisinin delisi, divanesidir: Peri-divane, Pervane...
90 Dvre: evre, etraf. 91 Pervane: Kelebek.

113

FERHAD VE R N EFSANES Hardasa Calud kentine Ferhad adl dayonan cavan bir usta gelir. erib dayonan, kentin varllarndan birinin zna olur. Varlnn dnya gzeli olan z irin de olan svir. irinin atas bu svgiye man olma isteyir, mmkn olmad da olann arsna ar ert oyur. oca dyir: - ertimiz ertdir. Ucan Da var. Bu dada byk maara var. Daal dyirler. Onun yanndan Ulu ay a{r. O ayn bir olunu oambula tekil dir. z gcn snayb dalar apb oambula n suyunu Calud kentine getirsen irin senindir. zm ise bu mddetde senin adna byk bir {al to{uyaca . oca yrenir ki, Fehad ii baa atdrr92. Onu ldrmek n insafsz bir ar a{tarr. Bu mahalda ble bir adam Ender ar ola bilerdi. Ender ar evvelce Ferhadn yanna gelir. Ona syleyir ki, irin {ana to{uyarken dara bana deydi ve onu ldrd. Ferhad arya inanr, elinde ilediyi klng z bana rpr ve lr. ar sonra irinin yanna gelir, Ferhadn ileyerken bana kln deydiyini ve onun helk olduunu syleyir. Bu {eberi iden irin onun helk olduu yre gelir. Ferhadla vidalar. Alayr gz ya tkdkden sonra elindeki hana dara ile zn helk dir. Onlar Enderen obusu adlanan yrde defn dirler. APARDI SLLER SARANI (Sara Hakknda Efsaneler) 1. ay z Muan adlanan bir kentde iki gen yaayrd. Bunlardan birisi oa bir cavan olan Sarvan, o birisi ise Muann yara Gzel idi. Bunlar ynice vlenmi, ksb olsalar da o{ mhriban bir aile urmudular. Gzel ve Sarvan, Arpaayn sahilinde boya baa atmdlar. Gzel, Arpaayn zerif, ince z kimi ad {armd. Sarvan da Muanda at apma da, lnc oynatma da hret azanmd. Muan camaat ekinilik ve bennacl la meul olurdu. Sarvan zn {obe{t sayrd. nki btn Muan onu svir, ona hrmet dirdi. Bir de o, Muann gzeli ile vlenmidi. Aylar iller kdi. Gzel, hamile oldu. Do uz ay, do uz gn, do uz
92 i baa atdr- : i bitirmek, iin sonuna gelmek.

114

saat, do uz de i e kenden sonra Gzel dnyaya bir z getirdi. Gelin ana, z olduunu grb o{ svindi. Anca zah93 o{ zeif idi, gtdikce hl pisleirdi. Btn Muann bilicileri tklb geldi. Amma geline h bir kmeklik de bilmirdiler. Gzel, lm yatana ddyn duyub Sarvan yanna ard, ddi: - Ezizim, Sarvanm, menim senden bir {aiim94 var, ula as dyim. Menden sonra vleneceksen vlen, amma oyma balam incitsinler. Men mrden yarmadm, osa yarsn. Krpemize hele de ad oyulmayb. Adn men vrdim, yan Yaradan vrsin: Sara! oy ham zm Sara arsn. Menim szm bu idi... ndi de balam getir, oy sonnuncu defe onunla grm. Sarvan tz Saran getirib Gzele vrmek istedi. Amma ytimedi... Gzel, art gzlerini ebed yummudu. Sarvan alad, reyinde alad. Sara... balaca mesum krpe de le bil anasnn lmn duyub atasna ouldu, berkden rara alad. En ar de i elerinde krpesinin sesini itcek gzlerini aan Gzel, bu defe Sarann rmasna cavab vrmedi. Bala sesini itmedi. Gzeli torpaa taprdlar. Sarvan, Gzelin her ddiyini tdise de vlenmedi. O, Saran aysz bytmeye alrd. Sara vde oturmur, tz tz Arpaay'nn sahiline gdirdi. z h kesle oynamr, yalnz Arpaay ile oynayrd. Arpaay da sanki Saraya yremidi; z sahile gelmeyende kederlenir, sakit sakit a{r, gelende ise svincinden ab dard. Btn Muan camaat bu z grende Gzeli {atrlayb dyirdiler: - Sara lap le Gzelin zd ki, durub. Torpa san yaasn95. - Gzel de ua alarn Arpaaynn sahilinde kirib, Sara da. - Gzel de Muan gzeli idi, Sara da. Ble dyenler o{ idi. Amma h kes istemirdi ki, Sarann heyat Gzelin heyatna o{asn. Odu ki, dyirdiler:- Sretde o{ayb, ba{tda o{amasn. Blece, Sara ay bilmeden Arpaaynn sahilinde oynaya oynaya byd. zlar bulandan su idi. z isteyen o{ idi. Sara bu cavanlarn iinde gzel bir genci, anoban svdi. anoban obanl dirdi. Onu btn Muan camaat svirdi; o{ zlar gizli gizli onun hesretini ekirdi, o ise tekce Saran svirdi. Kendin mteber ocalar Sarann atasna li dd. Ata znn razl ile onu anobana ere vrdi. Muan dzne yaz geldi. anoban srsn yaylaa aparmal oldu, o,
93 Zah: Lohusa, yeni doum yapm kadn. 94 ai: Rica. 95 Torpa san yaasn: Topra saysnca yaasn.

115

Saras ile grb ayrlanda, teze gelin ondan zlmek bilmedi96, alad, anoban bundan kederlendi ve sorudu: - Menim Saram, sen a{ niye alayrsan? Bir iki gnden sonra aydb seni de aparacaam. Sara ddi: - He zm de bilmirem niye alayram... Senden ayrlabilmirem, reyime damb ki, sen gdenden sonra bir bedlik olaca . Belke bir de seni grmeyeceyem, ondan or{uram. anoban gld ve Sarasnn ipek tellerini sallad97: - or{ma glm, ddi, - h ne olmaz. oban srsn ekib dalara gtdi. Sara, anoban yola salandan sonra khne dostu Arpaaynn sahiline geldi, oturub fikre dald. Bu va{t lkenin {an ayn randan kende Saran grd, durdu, herislikle za tamaa tmeye balad. Sara yad gzlerin ona zillendiyini grmedi. Arpaay ise grd. Saran s and. Bu yad ba{larndan ezeblendi, ad dad, Saran z oynuna ald, apard, sonra da h ne olmaybm kimi sakit sakit a{maa balad. Btn Muan camaat tklb geldi. Saran oturduu yrde grmeyib kederlendiler, reklerinin ars emli bir mahnya evrildi... O gnden hemin mahn, diller ezberi oldu: Arpa ay, ad dad, Sel Saran ald ad... 2. nti am: Dyirler ki, edimde Arpaayn sahilinde bir kii yaayrm. Onun Sara adnda gzel bir z varm. Sara hele ua l dan emisi olunu svirmi, emisi olu da Saran. Sara boya baa atd dan sonra atas onu onu kentden olan varl bir adama ere vrmek isteyir. Bunu iden olan z arma isteyir. Ata bunu duyur ve man olur. Olan emisinden hayf alma n o{ fikirleir. Olann bir at var imi. Sarann gelin gmesine az alm, olan at tvleye salr. Ata gn arpa vrir, amma bir gile de su vrmir. Sara gelin gden gn at bezeyib toya gelir, emisine dyir: - Men atm Saraya balayram; isteyirem ki, Sara bu atla gelin gtsin.

96 zlmek bilme- : Ayrlamamak 97 Salla- : Okamak.

116

Arpaay yaz yandan sonra dabm. gn su imeyen at suyu grcek aya cumur98... Seller onu gelinle birlikte alb aparr. Deyirler ki, Arpaay her il o va{t ab dar. 3. Apard Sller Saray: anoban tayfasndan Nuru adl bir olan ama{ ya{nlndak Melikoban tayfasndan Saray adl bir za nianl idi. Yaz va{t idi. Toy baland. Bu tayfalardan biri ayn bu taynda99, o birisi ise o biri taynda idi. Olan vinden bir deste adam balabanlarla beraber ay gib Melikobanl tayfasna, Saraygilin apsna, gelini aparmaa geldi. Burada {rek100 hazr dyildi. rek biincen, yyilincen a{am dd, hava arald. Olan vinin adamlar gelini ata mindirib ayn rana geldi. Biri ddi: - Su le gndzk ederdir. Ba ddi: - Azac artb. Kr yenge Minabac ddi: - ekilin ble, men balam crmalayb geim. ayda su ne gezir? Onun ble rekli danmas kiileri cretlendirdi. Atlar suya vurdular. H iki edem getmemidiler ki, gelin minen at ayn kek ve derin yerine dd. Saray utandndan elini yyene uzadabilmedi; su at bkd, aranl da z at ar suya y{lb batd. Kiilerden biri bunu grd, ses dd, atlar geri aytarb raa {dlar. Lakin he kes cret dib suya girebilmedi, su da get gede artrd, aranl da gz gz grmrd, adamlar ay aa o{ yyrdler, ayn ra tereflerinde o{ a{tardlar. Lakin su daha da artd, sel Saray apard. Sese, alamaya Melikoban tklb geldi. Sabaha kimi a{tardlar. Saray taplmad. Kiiler a{tarmaa, arvadlar ise az ab yrdmaa baladlar. Art sl yatd n anobanl camaat da ay geib onlara ouldu. Alama balad: Nurunun Anas:

98 Cum- : Dalmak. 99 Taynda: Tarafnda. 100 Hrek: Yemek.

117

Arpa ay ad, dad, Sl Saray ald, ad, Nuru ald gz yal, Apard sller Saray, Bir ala gzl balan. Sarayn Anas: Arpa ay derin olmaz, me, suyu serin olmaz, Saray kimi gelin olmaz, Apard sller Saray, Bir ba all balan. Sarayn Bibisi (Halas): Dyn tkdm tabaa, Bimedi ald saba{a, Kr yenge dd abaa101, Apard sller Saray, Bir z {all balan. Nurunun Bibisi: Gdin dyin anobana, Gtmesin bu Muana, Gtse der naha ana, Apard sller Saray, Bir ala gzl balan. Nurunun Anas: Gtir bura {as paltar, ara boya, as paltar, Apard sller Saray, Bir z {all balan. Nuru: Ala dyib dermemiem, Derib a sermemiem, Men Saray grmemiem, Apard sller Saray,
101 abaa: ne.

118

Bir ala gzl balan. Sarayn Anas: Cyran ndi dze geldi, rkeciynen sze geldi, Saray balam gze geldi, Apard sller Saray, Bir ala gzl balan... 4. Sara, Arpaay ve Ejdaha: Dyilenlere gre Sara o{ gzel imi. Serv boylu, ince blli, a bu{a l, alma yana l Sarann bedeninde Gne o{u kimi hyretli bir i varm. zn i i, deli divanesi sandan keibmi. Lakin Sara z reyini anobana vribmi. Sarann gzelliyine tebiet de vurun imi. Revayete gre zaman zaman kkreyib daan Arpaay ve onunla dmen kesilen bir Ejdaha Sarann vsal n alb yanrm. Onlar zla ovumaa frset a{tarrlarm. Bir gn Sara svgilisi anobann yollarna ba{ma n kendden aralanr. O, yava yava gelib Arpaayn sahiline atr. ayn hezin ve yan l nemesi, lepelerin narahatl la oynamas z teeccblendirir. ay hiss olunmadan comaa, abarmaa, onun aya larna doru srnmeye balayr. Birden kkreyib Saran auuna alb aparr. Arpaayn Sara ile vsala yetdiyini gren Ejdaha s anl ezebi ile zn aya vurur. ay soub Saran {ilas dir. Ejdaha z kmna ekib z onunla vsala ytmek isteyir. Lakin Sarann gzel bedeninin o{u Ejdahann gzlerini amadrr. Bunu gren Arpaaynn slleri, sular yniden kkreyir, hay rr. Sahil boyu ab daan ayn a kpkleri yniden Saran z oynuna alr. Ejdaha ise bu vsaln hesretine, s anlna dzmeyib Arpaayn sahilinde reyi partlayr. GNELE AY z gzelliyi ile ynen Gne o{ merur bir z idi... Gy znde sepelenen ulduzlar onun pivaznda durardlar, onun yolunu hesretle gzleyerdiler. Lkin bu merur z yolunu gzleyenlerin o{ olduunu grdkde daha da merurlar, gzlerinden svinc, merurlu alovu sard. Bu alova dzmeyen ulduzlar yanb kl olar, Gnein {mas ile yo{ olardlar. Lkin mehebbet onlar lmeye oymazd, onlar yniden dirilib dnyaya gelerdiler... Lkin Gnei ulduzlardan daha o{ Ay mara landrrd. nki o, tek idi, bezen de z mehebbetini Gnee bildirmek n ikiye blner, bedenini para para derdi. Bezen de hesretden o eder nazilerdi ki, Gnein z de onu grende {ecalet ekib zne perde (bulud) tutub gizlenerdi. Bir gn Ay, Gnein grne gdir. Gne, Ayn gzelliyini grerken hesedden elbi rpnr, onu sven olann daha gzel olduunu grb {eyala dalr, a{rda dyir:

119

Eger meni rekden svirsense zndeki ara {al drnanla oparb mene vr, men onu z ovcumda grmek isteyirem... Ay h ne dnmeden svgilisinin emrini yrine ytirir. Ayn zn an bryr. Bu zaman gne eh ehe ekib glr, Ayn fedakrlna cavab olara dyir: ... Senin gzelliyin o halda idi, onu da opartdn, indi dnyann en gzeli menem." Gnein bu sz Ay teeccblendirir, onun zne tklen an sifetindece donub alr. le o va{tdan Ayn znde leke alr. Ay Gneden uza lar, bir daha onu grmek istemir. Gne tutduu ie piman olur, ne eder Ay arrsa cavab almr, odur ki, Gne {arken Ay zne perde ekir, onun sifeti solunlar. Ay istemir ki, Gne onun znde olan lekeni grsn... HEZRET SLEYMANLA B L EY S Slyman Pyember Bil yisle vlenmek isteyerken oca idi. Bil yis ise gzelliyi, merurluu ile hamn valh tmidi. Slyman Pyember buna gre de, Bil yisi alabileceyine inanmrd. Bil yis, Slyman Pyemberin cah calalna ba{mayara ona ere gtmeye tereddd dirdi. zn teredddn gren Slyman Pyember ona o{lu ved verdi. Hetta hiyleye de el atd. Onu yaad lar yrin istisinden serin bir yre aparma erara ald. Slyman Pyember serin bir yr tapma n ular her terefe gnderdi. Seheri gn btn ular aytd, tekce ht htden {eber {mad. A{ama kimi gzlediler. Ht ht gn batandan sonra gelib {d, Slyman Pyembere ba eyib gcikmesinin sebebini bildirdi. Ht ht ddi: y Pyember! le bir hndr yre gdib atdm ki, orada seher tzden anadlarm dondu, gnortaya kimi gzledim, hava istilendi, anadlarmn donu ald, uub geldim. Ble bir serin yrin taplmas Pyemberi svindirdi. O, Bil yisi gtrb bu uca alaya getirdi. Bil yis bir eder de aladan yu{arya al{d. A{amn soyu havas onun canna velvele sald. Soyua davam getirmeyib aaya, erinin adrna yndi. Seheri gn Slyman Pyember sldrm ayalardan isti su {armal idi ki, Bil yis imsin. Bir gn Bil yis Pyemberin esrinde bedenini yuyub etirlenmek fikrine dr. Buradak bula larn suyu buz kimi idi. Bil yis ise soyu suda immekden or{urdu. anm z isteyini Slyman Pyembere bildirdi. Pyember Bil yise olan mehebbetini ble ifade tdi: - Menim gzelim, dayan, sene olan mehebbetim tzlikle bulan suyunu zdraca , onda yuyunarsan. Slyman elli dive102 gsteri vrdi103 ki, onlar yrin altna girib od alasnlar, bulan suyunu zdrsnlar, melyk-yi seba imsin. Divler Pyemberin emrini yrine ytirdibler. Bil yis yuyundu. Bir mddet kdi. Slyman Pyember vefat tdi. Onun lmnden
102 Div: Dev. 103 Gsteri ver- : Emir vermek.

120

{eber tutmayan dilber indi de suyun altnda yri zdrma dadr. S MRU UU Simru af danda yaayrd. O, b yz ilden bir uub Misire gdir, gne Allah Rann mebedine gelirdi. Lkin Simruun ba{t getirmirdi. Mebede atan kimi onu tutub yandrrdlar. Simru oddan alovdan or{murdu. Her defe atee atlsa da, kln ierisinden dirilib {r, r{ gn Misirde alandan sonra uub Hindistana gdirdi... SEMENDER UU Semender gya arl buzlu lkelerde yaayan efsanevi ar uudur. z de gdek mrl olur... Bu uun dimdiyi polad, cayna lar a{ma da, tk ise ovdur104. Semender uunun iki balas olur. Balalar bir il'e105 pervazlanr. Semender uu balalar pervazlanb uan gn svincinden her yi unudur, dimdiyini caynana vurub od sar, onun ov tk hemin oddan alr. Semender uu yanb kl olur. YUS F NES B UU Dyildiyine gre, Ya ubun on iki olu var idi. Ya ub bu olanlarnn ierisinde en o{ Yusifi isteyirdi. Bir gn Yusif ve gelib {mad. Ya ub nkerlerden iki nefer arb ddi: - Bu saat gdib Yusifi tapn, yanma getirin. Nkerler her yri a{tardlar, Yusifi tapa bilmediler. Erenlerden arzu tdiler ki, onlara anad vrsin, u olub Yusifi tapsnlar. Onlar u olub gye udular. Yusifi a{tarmaa baladlar. Onlara Yusif-Nesib uu dyirler. ndi hemie biri Yusif!, o biri de Nesib! dyir. Biri arr, o biri cavab vrir. Yusifi a{tarrlar. HT HT UU106 Yusif ile Nesib adl iki ardan Fatime adl bir bacs var idi. Fatimenin bana anadandoma dara vurulmudu. ardalarnn heresinin bir at var idi. Gnlerin bir gn onlar atlarn itirdiler, Fatimeye ddiler: - Can bac, biz atlar a{tarmaa gdirik, biz gelince sen sdl a hazrla, gelib yyerik. Tz aydaca .
104 ov: Kav. 105 l: Yl. 106 Ht ht kuu: bibik kuu, avu kuu.

121

Yusifle Nesib atlar a{tarmaa gtdiler. Fatime sdl a biirdi. Gce gelib dd. Fatime ne eder gzledi, ardalar gelib {mad. Fatime o{ alad. A{rda meye db ardalarn a{tarmaa balad. z o{ a{tard, ardalarn tapmad. Arzu ledi ki, bir u olsun, uub gye al{sn, ardalarn tz tapsn. Fatime o saat bir u oldu. O ua ht ht uu dyerler. Fatime gya al{b ardalarn a{tarr, hemie dyir: - Hop hop, gel tap, Yusif-Nesib, sdl a... Fatime u olandan sonra onun atasnn var yo{u torpaa dnd, yo{ oldu. ndi udan soruanda: - Ht-ht, atann var yo{u nce oldu? O, dimdiyini torpaa dyb dyir: - Atamn var yo{u bu torpa oldu. ANAP P K UU anapipik107 evvelden gelin imi. Bir defe ban yuyurmu. Bu va{t onun aynatas ieri girir. Gelin utanr. Allaha yalvarb dyir: - Ay Allah, aynatam salarm grd, men {ecaletden onun zne ba{a bilmerem; meni ya da le, ya da u. Gelin ua vrilir. Dara banda alr, anapipik olur. anapipik lde yaasa da, abadl dan o{ uzaa gtmir, a{ onun gz istekli erinde, doma vinde alb... YAPALA UU

Kmi zamanlarda bir ardala bir bac var idi. Zalm gy analar bu ua lar o{ incidirdi. Gnlerin bir gn gy ana onlara ddi: - kz aparn meede otarn. Eger itirib leseniz, ikinizin de ban dibek dann altna oyub ezeceyem. Ua lar kz meye otarmaa apardlar. A{am aytma isteyende kz itirdiler. Bac mede ald. Olan alaya alaya ve gelib ehvalat gy anasna syledi. gy onu o{lu dyb ddi: - Gdin, kz tapn getirin. Eger tapb getirmeseniz, ikinizin de gznz {ardacaam. Olan gri aytd, ehvalat bacsna ddi. Onlar kz o{ a{tardlar, tapmadlar. or{ularndan gri de aytmadlar. Gye z tutub yalvardlar ki, u olsunlar. Onlar her ikisi yapala uu oldular. Biri tapdn?, o biri de yo{, dye kz indide a{tarrlar. TURAC Kmide Turac adl bir z zalm bir {ann vinde ullu u idi. anm onu o{ dyr, o{ incidirdi. Turaca arn dolusu rek, gymeye paltar da
107 ana: Tarak; pipik: ibik. anapipik: Tarak ibikli, Taraklku.

122

vrmirdi. Gnlerin bir gn anm onu ard, ddi: - A z, bu saat su isidib bam, aya larm yuyarsan. Turac gdib su isitdi. Ne eder a{tard, dara tapmad, bilmirdi dara hara oyub. anmn sesi geldi: - Seni para para olasan, bes nce oldun?! Turac ddi: - anm, bu saat gelirem. Turac ne eder a{tard, dara tapmad. anmnn ayann sesi gelende Turac alad, ddi: - Ne olayd, bir u olaydm, {anmn zlmnden urtaraydm. Turac bir u oldu, {anm eli aacl apdan ieri girende uub bacadan {d. Birden yadna dd ki, dara ta{adak bu{adadr. Tezeden uub pencerenin abana ondu, ddi: - anm, ta{ada, bu{ada. ndi de turac hemie bu szleri o{uyur: - anm, ta{ada, bu{ada. PERVANE LE OD Dyildiyine gre, pervane z, od ise olan olmudur. Pervane ah z, od ise ekini olu. Olan z bula banda grb ona ai olur. Lkin padah bunlarn bir birine ovumalarna icaze vrmir, ekininin olunu ldrmek n tedbir grr. Olan etin yrlere gnderir. Olan btn sna lardan {r. z da z atasna svdiyi olandan ayr yaaya bilmeyeceyini bildirir. Amma ata h cre yola gelmir. Gnler gelib kir, z ile olann sebri tkenir, sz bir yre oyub oulub arlar. Padah emr dir, onlarn her ikisini tuturlar. z z oluna alma isteyen vezir bir efsun o{uyub, olan od leyir. z gz ya tkr, zn ylere tutub Allaha yalvarr, dnb pervane olur, odun bana herlenir, zn oda atb yanr, yne de dirilir. Padah, ehali bu ie mat alrlar. ah tutduu iden piman olur. Anca sonrak pimanl fayda vrmez, dyerler. LANLA ARAN U108 lanla Ar onu idi. Ar iekden ieye onur, ire sorur, an dzeldir, da da yuvasna ekilib baldan irin irin yyir, teze yaza kfi kk, dama a {rd. lan ise aylarla ov, u dalnca srnr, irine kenden de bir hezz, bir lezzet duymur, o{ zaman aznn acsn temizlemeye h bir inli cinli tapa bilmirdi. Bir gn lan Arya ddi:
108 aran u: Krlang.

123

- A onu, bo bouna srnmekden canm yrde, dalarda, ayalarda alr, tapdm da h bir emele yaramr. Meni bu ezab eziyyetden urtar. - Ne kmek istesen, men hazr! lan ddi: - Birce gnnden mene gre k. Gr hans canlnn an irindir. Ar en en gld: - A onu, le bildim meni mkl ie buyuraca san. Bundan asan ne var ki!: aran u z yuvasn hrrd. O, onularnn shbetini itmidi. landan zehlesi gdirdi, nki bu ilan ne defe onun da balalarn ymidi. aran u Arnn dalnca dd. Ar gh oyunun, gh kinin, gh cyrn, gh da maraln boynuna ondu. Vzldayb udu. A{rda yol gden bir oca kiinin alnna yapd. Griye doru uanda aran u bildi ki, Ar {ebere ar. lana dyecek ki, en irin an insann andr. Bundan sonra ilanlar yr znde salamat insan oymayaca lar, hamsn alaca lar109. aran u insanlardan raz idi, nki insanlar onun yuvasn datmrdlar, balalarna to{unmurdular. aran u arn aba layb onu dile tutdu: - o grdk, ay ller yara, ne va{tdr seni grmrem, ncesen, nce dolanrsan? Ar: - o{ saol, ddi, ya{yam, ya{ dolanram. aran u onun aln ourlamaa balad: O gn ara yaman ynrd ki, ham menim sesimi terifleyir. Dyirem, sesim yo{, dilim irindir. Men de ona ddim, h ynme, menim onum Arnn dilinin irinliine irinlik atmaz. Dilini {aran kimi yre baldamr. ara gelmemi dilini gster, grm dz m dmiem, yalanm {masn. Ar dilini {aran kimi aran u onun dilini dimdiyi ile kknden oparb ad. Ar lal oldu, vzldaya vzldaya ald. lana h bir y baa sala bilmedi. lan iin niye ble olduunu duydu. aran uu tutma istedi, lkin dii onun uyruundan birce lelek opard. aran uun uyruu o va{tdan haa ald. nsanlar bu iden {eber tutdular. aran uun yuvasn z vlerine krdler. NERG Z Nergiz gzel bir olan imi. Btn zlar hetta ilaheler onu gren kimi bir knlden min knle olurmular. Lkin h bir z Nergizin {ouna gelmirmi. Efsaneye gre hetta Gzellik lahesi de ona vurulur. Lkin Nergiz onu da svmir. Bundan kederlenen Gzellik lahesi heyecandan yanb ara bir daa
109 al- : Vurmak.

124

vrilir. Dnyada anca onun ad bir de sesi alr. Dyilene gre, Nergiz bir gn glde el zn yuyarken z eksini suda grr. O, hiss tmeden eksine valh olur. Nergize le gelir ki, dnyann en all adam glden ona ba{r, bu ba{da hery byk mena kesb dir. Nergize le gelir ki, dnyann en gzel adam ona ba{r, bu ba{da her y gzelleir, uru buda lar derhal yarpa ar. Nergize le gelir ki, dnyann en vvetli, dretli sihirkr adam ona ba{r, bu ba{la her y, zeif heeratlar da znde fil gc sanr. Blelikle gzel Nergiz z zne vurulur. O, ne deceyini bilmeyerek z eksini uca lamak isteyir. zn gle tullayb mehv dir. O gnden zne vurulman ac neticesini, a ibetini ham grr. IZBOYU zboyu sar rengli gzel bir iekdir. Gya zboyunu z emisi oluna nianlayrlar. zboyu ise atasnn obanna knl vrir. Anca validyinleri buna h cr raz olmur. obann i zboyunu divane leyir. zboyu ya{ duyur ki, onun saf mehebbetini h kim baa dmeyecek. O o{ fikirleir, o{ gtr oy dir, amma obanla ovuman yolunu tapa bilmir. Elacsz alb zn ldrmek isteyir. Birden yadna dr ki, oban daim dada, dada, lde, emende, gllerin ieklerin oynundadr. zboyu ba gtrb vden zlmn elinden ar. Gzel bir emenzarda oturub gylere yalvarr ki, onu bir etirli elvan iek leyib emenlikde bitirsin, belke bu yolla obanla ovua. Gzel zboyu iek olub o va{tdan menlikde bitir. Etrinden svgilisi olduunu bilen oban her gn bu ieyin boyunu svib, iyleyir. zboyu ieyi {al terefinden de svilir, emenliklerimizde yaayr. BENVE LE LLE Benve bir z, Lle ise olan imi. Onlar sviirler. Vede balayrlar ki, yazn ilk gn gneli, iekli, nemeli bir emende grek. Benve gre va{tnda gelir. Lkin yazn ilk gn olsa da, emende ne gne grnr, ne iek, ne de neme. Evezinde Benveni ar, alpoy vurur, soyu dan gmgy gyerir. Sz vrdiyine gre dnklk dib gri dnmr. Kl dibine ekilib boynunu bkm halda soyu da, saza da svgilisi Lleni gzleyir. Bilir ki, harada olsa gelecekdir. Lle gneli, iekli, nemeli yaz gnn gzleyir. Va{t atana kimi vede yrine gcikir. zn gr yrine atdranda Benveni soyu dan gyeren, kl dibine ekilib boynunu bken, bu halda da yne svgilisini gzleyen grr. Lle vefaszla dze bilmir, alb yanr, reyinin an zne {r, Benve ban aldrb ona ba{a bilmir, talyinden ksr. O va{tdan bu ieklere boynu bkk benve, bar ara lle dyilir.

125

ARA MEL K110 zl Arslan padahla ytimeden evvel Tebrizde hkmdarl tdiyi illerde yne de Tebrizde yar lan olmudu. zl Arslan bu msabi ede arda olu, gelecekde veliehd teyin tmek istediyi Nsretiddinin pehlevanln baka eherlerden, ba a memleketlerden yara gelenlerin abanda gstermek, gelecek hkmdar onlara tantmak isteyirdi. Bu yar ba a yarlara benzemeyirdi. Burada Gence seyahetinden aydb henedana gtmek isteyen III. Soltan Torul padah da itirak decekdi. Ba terefde padahn, onun yannda zl Arslann, ondan biraz aada veliehdin zl bbeli adrlar urulmudu, bu biri terefde ahzadeler, eyanlar, tacirler, yddi padahn memleketinden gelen ona larn adrlar urulmudu. Btn {al buraya toplamd. Padah, hkmdar gelib z yrini tutandan sonra sakitlik balad. Glemekde, ekimekde itirak den pehlevanlar desteyle ayaa al{b padahn, hkmdarn ta{tnn abanda ba indirib mydan dolanmaa zlerini etrafda oturan tamaalara gstermeye baladlar. Mydanda gezien pehlevanlar iinde 18 yanda bir pehlevan da var idi. Bu ara beniz olan oldu ca ar idi. Paltar yama l idi. Ayana ar gymidi. lncnn nnda zl gm, da a yo{ idi. Kman khne, o{dan sade bir deriden ibaret idi. Onun n de pehlevanlar ban dik tutub tamaalar salamlad zaman arabeniz cavan utandndan ban aa salb gezirdi. Bu cavan atasndan krpe va{tnda ytim alan, anasnn himayesinde bym Melik idi. Onun benizi ara olduundan mehelle {al onun adn ara Melik oymudu. ara Meliki pehlevanlarn cergesinde gren ahzadeler, eyanlar, tacirler teeccb dib glmeye baladlar. Pehlevanlar ara Melik ile beraber gtmek istemediler. O, bir pehlevanla beraber gtmek istedikde onu dmskleyib cergeden {arrdlar. ara Melik utana utana pehlevanlardan bir eder uza gdirdi. Veliehdin z de ara Meliki mydanda grd zaman eyilib z emisi zl Arslann ulana bu szleri ddi: - Ble bir dileniye alib gelmeyin z de melub olmakdr. Nehayet, ara Meliki olundan tutub mydandan kenara {ardlar. O, h bir sz dmedi, ban aa salb mydandan {d. Lkin biraz kenden sonra ara Melikin anas desteleri yarb dz doru padahn abanda ba ndirib ddi: - Padah saolsun, bu cavan menim olumdur, onu ytimlikde bytmem, o yo{suldur lkin onun da zne gre hneri vardr. Onun z hnerini gstermesine mni olmayn. Bundan sonra mehellenin asa allar gelib ara Melikin yarda itirak tmesine icaze vrmesini padahdan {ahi tdiler. zl Arslan da, padah da raz oldular. ara Melik mydana bura{ld. Lkin h bir kes onun bu yarda mveffe iyyet azanabileceyine inanmrd.
110 ara Melik: Tebriz'de bir mahallenin addr.

126

nki o o{ zeif idi. Onu en aciz pehlevan bir eliyle gtrb yre vurabilerdi. Yar balad. Nsretiddin hamdan evvel mydana girib elindeki kmann gsterib ddi: - Her kes menim kmanmda o{ ata bilse bu kman ona hediyye vreceyem! iymetli kmana sahiblenmek n her kes vvetini snad. Lkin h kes bu kmandan o{ ata bilmedi. Hamdan sonra ara Melik, Nsretiddinin elinden kman alb bir birinin dalnca bir ne o{ atd, sonra kman alb anasna taprd. zl Arslanla padah her ikisi birden: - Ehsen, pehlevan! ddiler. Nsretiddin ikinci bir kman gtrb seslendi: - Herkes bu o{la mydann o biri banda oyulan ta{tan de bilse men kmanm ona balayacaam! elebeni yne de, ara Melik azand. Padah ara Meliki yanna arb ddi: - y pehlevan indi sen z hnerlerinden gster grek. ara Melik mydann ortasnda durub: - Her ks meni tuta bilse men onun ulu olacaam, ddi. Bu szden sonra pehlevanlar bir bir ona hcum tdiler. Lkin onu tutma mmkn olmad. Hams yorulub gri ekildi... Sekkiz gn davam den yarda ara Meliki balayan olmad. A{rnc gn ara Melik padaha ba ndirib ddi: - Men o{lar yde bir birine dikeceyem, herkes bunu bacarsa, men i{tiyarm onun eline vreceyem. Lkin h kes bunu bacarmad. A{rda ara Melikin z havaya bir o{ atd. O{ havadan dmek isteyende ba a bir o{u atb ona bend ledi. Blelikle, on o{ bir birine sanclm halda havadan yre dd. Gleme, yar bitenden sonra pehlevanl ferman ara Melikin adna yazld. *** ara Melik pehlevanl fermann alma la o{dan beri a{tard {oba{tl tapd, onun svgilisi Ru{sarann ata-anas: - o{ da ki, ara Melik yo{suldur. Amma igid olandr. z de sde igidlerden deyil. Elinde padahdan ferman vardr. zmz kime vreceyik ki, bundan art olsun?! Dye ara Melikin gnderdiyi nian zyn ebul tmidi. Lkin Nsretiddin, ara Melikle bed balamd. O dmidi ki, memleketde ya men, ya ara Melik. Bir memleketde iki pehlevan yaramaz. Nsretiddin a dan aa ara Meliki mehv tmeye cesaret tmirdi, {al dan, zl Arslandan ekinirdi. Buna gre de onun dalnca adam salb onu gizlice mehv tmeye alrd. ara Melik veliehdin esdinden {eberdar olduu n lncn, o{ kmann gtrb aa dmd. Ocan dan zne snaca tmidi.

127

Ocan da, Ocan da, Dalarn keklik oyla, Esen mhler Ru{sarama Salam apar, seher a. Lale teki dadaram, oyma vr lesin yaram! Ru{sarama yd el deyse, Da, da dadaram. Nsretiddin ara Meliki tutma n gnderdiyi atl desteleri Maraa, Shend, Ocan tereflerinde ne eder gezdilerse yne ara Melikden bir iz tapa bilmediler. al arasnda crbecr ayeler gezirdi. Bezileri dyirdi ki, veliehdin adal kmann alma n uldurlar ara Meliki ldrbler. Bezileri de dyirdiler ki, ara Meliki ilan alb ldrb. Lkin bunlarn hams esilsiz idi. Bu ayeleri {al arasnda yayanlar ara Melikin z ohum arda idi, nk ara Melik heftede, on gnde bir gceleri helvetce Tebrize gelib z ohum arda, nianls Ru{sara ile grrd. Buna gre de Nsretiddin onu te ib ttirmesin dye onun lm {eberini her yre yayrdlar. Lkin bu aldatma o{ da uzun ekmedi. Ru{saran Melikden evvel sv alma isteyen Tebili urban, ara Melikin gceleri {elvete Tebrize gelib Ru{sarayla grtyn Nsretiddine {eber vrdi. Nsretiddin, ara Melikin anasnn, onun nianls Ru{sarann atasnn apsnda aravul oydu. Lkin ara Meliki tutmak mmkn olmad. nk Nsretiddin, ara Meliki tutma n gnderdiyi adamlarn ierisinde ara Melikin ya{n dostlar var idi. Bu hadiseni ara Melike {eber vrdiler. O, gcenin bir zaman Tebrize gelib Nsretiddinin oyduu aravulllarn silahn alb onlarn ollarn balad. Tebili urban da tike tike dorayb gce ile eherden {d. Nsretiddin bu hadiseden aca dd. ara Melikin nianls Ru{saran, anasn, kiin ardan hebse aldrd. Onlara lan tdi ki, ara Melik gelip teslim olmasa, sizi bura{mayacaam. Lkin ara Melik teslim olmad. Eksine o, o teref bu terefde Nusretiddinin adamlarn tutub irov sa{lamaa balad. Nehayet, Nsretiddin aca db ara Melikin nianls Ru{saran z atrcs il Buaya ere vrdi, toy hazrlnn balamasn emr tdi... ara Melik, ara Melik, Hesret aldn yra, Melik, Yrn ydlara yr olur, l bana ra, Melik.

128

zl olba umad olda, Seryablar sada solda. Anan alb gz yolda, ara Melik, ara Melik, Hesret aldn yra, Melik. uzuya gel, oyuna gel, urban yrn boyuna, gel, Ru{sarann toyuna gel, ara Melik, ara Melik, Hesret aldn yra, Melik. Toy balanr, kesilir tl, erden ste balanr bl, Gel, yolunu gzleyir l, ara Melik, ara Melik, Hesret aldn yra, Melik. Ru{sara hebs{anada iken kebin111 il Buaya kesilmidi. Tebriz {al bu hadiseden an alayrd. Kebin kesilen gnn a{am bir deste adn, kii ellerinde meeller Ru{saran hebs{anadan {arb il Buann vine apardlar. il Buann z de atlanb bir ne dostuyla beraber destenin dalnca gdirdi. Deste hebs{anadan o eder uza lamd ki, birden yolun her iki terefindan meelleri daa basb kirdiler. aranl da camaat heyecandan o teref bu terefe amaa balad. Ne hadise ba vrdiyini kimse bilmedi. Anca seher alanda her kes teecble barma larn dileyerek dyirdi: Gce ara Melikin nianls Ru{saran il Buaya gelin aparrmlar. ara Melik z destesiyle hcum dib Buan bir deste yoldalaryla beraber ldrb Ru{saran gtrb abdr. ara Melikin adamlar hebs{anan yarb, onun anasn, ardan, {arb Tebrizden gtmiler. *** zl Arslann Hemedanda ldrlmesi {eberi gelen gne eder Nsretiddin ara Meliki te ib tdirirdi. Lkin kendliler en etin gnlerde ble ara Meliki mhafize dib onu dmenin eline vrmirdiler. yni zamanda Nsretiddin ara Melikin or{usundan ne illerden beri Ocan yaylana ke bilmirdi. ara Melik onun yaylana sahiblenib saraynda yaayrd. zl Arslann lm {eberi {an kimi onun hebse alm olduu Soltan Torul z olu Melik ahla beraber Kehran alasndan azad olub Tebrize geldi. Nsretiddin ise onu Tebsrize gelmesini iden kimi Genceye ad. Torul hemedanda ra llardan, Rylilerden, Ereblerden ibaret byk ordu dzeldib imali Azerbaycan lib tmek, Nsretiddini ldrmek, z olu
111 Kebin: Nikh.

129

Melikah veliehd lan tmek istedi. O biri terefden de Nsretiddinin arda tl nanc Ryden byk ordu ile Tebriz stne gelmeye hazrlard. Cenub Azerbaycanda byk herc merclik baland zaman ara Melik z byk destesiyle Tebrize gelib eher {al n ba pozu lu dan mdafie dirdi. Torulun ordusu Tebrizi ial denden sonra Araz ayn kib Na{ivana hcuma balad. imal Azerbaycanllarla davam tdirdiyi bir ayl mharibede Torulun ordusu darmadan dilib Araz aynn Cenub, Cenub erb sahillerine atld. Torul Na{ivan altnda ezildiyi zaman onun Tebrizde bura{d oun desteleri de eheri talan ltmeye, yrmli {al dan inti am almaa balad. Payz idi. ara Melik eherin veziyyetini yrenmek n bir ne yoldayla atlanb eheri gezirdi. Onlar bir zeminin yanndan kerken bir adnn feryad sesini itdiler. ara Melik ya{nlad zaman Torulun atllarndan iki neferin oca bir arn dydyn grdler. adn bir daarc buda getirib, zemiye sepmek isterken Torulun atllar budan alb z uvallarna tkmdler. ara Melik budan atllardan alb, adna vrdi. Atllar to{umu sepmeye adnn torpan ekmeye mecbur tdi. Torulun atllar azad dilenden sonra mehelleni mhasireyle alb ara Meliki tutara emirin yanhna aparma istediler. ara Melik ise Torulun atllarnn silahn alb, zlerini de dyerek emrin yanna yola sald. ara Melik her terefden mehelleye giren benderleri kesdirdi, aplar, darvazalar112 baladlar. Mehellenin etrafndaki {endeklere su bura{dlar, mehelle ehli darvazalarn dalsn torpa lad. Ya{ o{ atanlar darvazalarn burclarna {d. Gcenin aranlnda ra atllar mehelleye hcum tdiler amma mehelleden ya kimi yaan o{larn ierisinden kib mehelleye ya{n gele bilmediler. ara Melik Tebrizin ba a mehellerini de syana aldrd. Nehayet ra ounu Tebrizden {b eheri mhasireye ald. ehere bir ovuc da olsun ta{l, ymek yleri bura{madlar. eherin suyunu kesdiler, Lkin eher {al n teslim de bilmediler. ara Melik her gn atllar ile eheri gezib {al a rek, dilek vrir, mbarizeye davam tmelerini taprrd. Hemin bu zamanlarda zl Arslann oca veziri emseddin Tebriz de {esteydi. O bir mektub yazb Na{vanda imal Azerbaycan oununun sergerdesi Fe{reddine gnderdi. O mektubunda ble yazrd: Torulun ounlar imal Azerbaycanllarn inti amn Cenub Azerbaycanllardan alr. Tebrizliler mhasirededir. Veziyyet oldu ca or{uludur. syan davam dir, Tebrizde acl dr. Tebriz eherini bu felketden tzlikle urtarma lazmdr. Nsretiddin Na{vanda bu mektubu o{uyandan sonra Fe{reddine sual vrici bir nezerle ba{d. Fe{reddin onun ne ddiyini anlad, derhal: - Cenub Azerbaycan felaketden urtarmaly , ddi Gce oldu ca aranl idi. Gz gz grmrd. Mak dandan opan ara buludlar, aln da paralar gibi zlvan kilisesi deresine teref yyrb imaldan Araz ayna teref a{an atl destelerine klge salrd. Lkin bir birinin dalnca yan ildrmlar, imaldan Araz ayna teref yriyen atllar Cenubda
112 Darvaz: Bahe kaps.

130

dayanan dmen aravullarna gsterirdi. Bir anda Culfa burnundan Erebler kendine eder iyirmi fersengilik mesafeden ypur sesleri idilmeye balad. Araz aynn cenub erb terefinde yrleen Torulun ordusu ayaa al{d. Bir anda ayn cenub terefindeki dalarn tepesinde od yandrld, ayn z gndz kimi i land. ay i land zaman minlerce araba, Aran atllar Cenub erb sahillerine zmeye baladlar. iyamet balamd. imal terefdeki dalarda yrledirilmi drd yz byk mancana , b yze eder erosek dmen zerine da yadrmaa davam dirdi. Dalarn dalnda yrlemi dmen o{ atanlar imaldan atlan dalarn altnda ezilirdi. Bir saat da atlmasndan sonra aln toz tebe eleri Torul ounu ile imal Azerbaycan ounu arasnda mhkem bir perde ekdi. Gn {maa balayanda Fe{reddinin on min atldan ibaret birinci destesi Araz ayn kib Culfa dznde yrlemidi. imaldan gelen ordu Sofyan Dzne atd zaman Tebrizden aanlar eherde byk rnlar gtdiyini {eber vrdiler. Fe{retdin Aran, araba atllarna hcum emrini vrenden biraz sonra atl desteleri Tebrize girdi. eherin ierisinde mharibe davam dirdi. ara Meliki tutma n Torulun desteleri lm dirim mharibesi aparrd. Fe{retdin, Nsretiddinle beraber ara Meliki mhasireye alm dmen destelerine hcuma balad. Dmen bir saatdan sonra teslim oldu. Lkin ara Melik yzlerle atln vurub y{andan sonra z de reyinin bandan deyen bir o{la yre y{lmd. Onun cenazesini en evvel Nsretiddin tapd. O, lenlere gz gezdirdiyi zaman kman elinde uruyub alm bir myite rast geldi. Kman tand. Kmann stnde Ebubekr bn Mehemmed yazsn o{udu. ara Melikin ban dizi ste alara alad, doda larndan perek: - Dnyann leneti mene gelsin, seni yaamaa oymadm, ddi, bayra larn myt zerinde eyilmesini emr tdi. O gnden Tebrizde o mehellenin adn, ara Melik Mehellesi oydular. ***

NAILLAR (Masallar)113 ARI NENE LE ORUZUN DAVASI Biri var idi, biri yo{ idi, Allahdan ba a h kes yo{ idi. Bir ar nenenin bir {oruzu var idi. Bir gn ar nene vini sprende bir ah114 pul tapd. oydu ta{aya, birazdan sonra halva satann sesini itdi, gtdi bir ahn vrdi halva ald getirib, oydu ta{aya. oruz gelib onun o{unu yyib bir azn da dimdiinde gtrb ad. ar onu grb ovdu ki tuta, tutabilmedikde vurdu n115 sndrd. oruz da dimdiyile arnn gzn {artd. ar sonra {oruzu tutub apard aznn116 yanna. az evvel le bildi ki {oruzu ona pay getiribler, sonra mtevveceh olub baa dd117 ki ikyete gelibler: az arya ddi: Ne dyirsen ar? ar ddi: v sprrdm, az! az ddi: Temizlik dirdin, ar? ar ddi: Bir ah pul tapdm, az! az ddi: Ruzin gelesiymi, ar. ar ddi: Vrdim halvaya. az ddi: Knln istemi, ar! ar ddi: oydum tahaya, az! az ddi: Sebrin varm, ar!
113 Paa Efendiyev, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1992, s. 173; Va if Veliyev, Azerbaycan Folkloru, Maarif Neriyyat, Bak-1985, s. 246; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 193; Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 129; Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1981, c. I, s. 347; c. IV (1981), s. 377. 114 ah: Eski bir para birimi. 115 : Bacak. 116 az: Kad, hakim. 117 Baa d- : Anlamak.

132

ar ddi: oruz gelib onu ydi. az ddi: ismetiymi, ar! ar ddi: Vurdum onun n sndrdm, az! az ddi: elet lemi, ar! ar ddi: oruz gzm {artd. az ddi: Evez evez imi, ar! ar nraz alb hay ky sald. aznn nkerleri {oruzu ardan alb, bura{dlar. ar ise y ur de de gtdi. Bizim de nal burda bitdi. Ua lar siz de yyin, iin, muradnza atn. ARVADLI K Gn o gn idi, zaman o zaman idi ki, l lnc idi, sere pehlevan idi, yayl aaca drmard, kepenek saz alrd, tsbaa daray to{uyurdu. Ble bir gnde bir kii var idi, arvad almd. Her gn bir behane abaa getirib arvadlar birbirile, hable kii ile savardlar. Bir gn kii istedi onlarn mehebbetini celb tsin, onlar tek tek ard. Birinci arvada bir zk vrib ddi, o biri {anmlara dmesin, o da vede vrdi, dmesin. kinci arvada bir ct sra118 vrib ddi, men seni o{ isteyirem, o biri {anmlara dme, bu sran tek sene almam. O, da vede vrdi. Sonra nc arvad arb bir olba 119 vrdi ve taprd ki, o biri arvadlara dmesin, o da vede vrdi dmesin. Seher tzden birinci arvad heyete gelib zyn barmanda dolandrb ddi: Ne n heyeti120 sprmeyibsiniz? kinci arvad zy grb geldi heyete yayln o yan bu yana ekib sralar yralayb ban terpedib ddi: Sen dmemidin. nc arvad zy ve sran grb tz geldi heyete, olunu rmalayb olban gstererek dedi: Bu heyeti sprmek istemir. lse; her bildiler, kii onlar aldadb. cem olub kiini doyunca dydler. Ydiler, idiler onlar muradlarna ytidiler. Siz de yyib, iib, muradnza ytiesiniz. Gyden alma dd, biri menim, biri nal dyenin, biri de zmn. URM YALI OLAN VE SAVALANLI IZ Biri var idi, biri yo{ idi. Allahdan ba a h kes yo{ idi. Savalanda yaayan bir kendlinin tek bir z var idi. O z erar oymudu, herkes onun ddiyi suala mnasib cavab vrse, ona ere gtsin. o{lar gelib istemidiler o z alsnlar, onun ddiyi sz anlamayb
118 Sra: Kulak kpesi. 119 olba : Bilezik. 120 Heyet: Bahe, avlu.

133

mnasib cavab vrmedikleri n, byk {esaret vrib gtmidiler. Bu zn terifini Urmiyal olanlardan biri idir, esd dir gdib z alsn, ksb paltarn gyib karvana oulub Savalana gelir. Orda bir dknda agird alr. Bir gn kendli zn hamama gdende grb bu r ile bu szleri dyir: Olan: Sallanban gzel gdir hamama, ara tllerini salb her yana. oynundan aslb bir ct amama, Tlli {anm, onanam bu gce, Gel al canm onanam bu gce. z: Gt gt olan var {anmn yiyesi, Bryb gveni at devesi, atara dzlb neri, madesi, Gt gt olan, burada ona olmaz, Gt gt, olan, burada mhman almaz. Olan: atar develeri odum krvana, rlb nallar batb al ana, Gc va{t olub atmaram men krvana, Tlli {anm onanam bu gce Gel al canm onanam bu gce. z: Bir u olub havalarda uaram, aynamla her dyn aaram, Nmehremsen, olan, senden aaram, Gt gt, olan, burada ona olmaz. Gt gt olan, burada mhman almaz. Olan: Sen isteyen i gelib Urmudan, Almas kipriyinden olub bar an, Adm Mehemmeddir i em, inan, Tlli {anm, onanam bu gce, Gel, al canm onanam bu gce. z: (Son szleri idenden sonra soruur). Men i buda atar, Bu da o da atar,

134

Torpa sz yrde bitib, Yarpa sz buda atar. Olan: (Fvren cavab verir:) Men i rmzd, Kyneyim rmzd, O cr ki, sen dyirsen O maral buynuzudu. z: Bir yanm deryadr bir yanm bostan, Gel bizim sen canmzdan aslan, Tz gel, olan, gce ol mene mhman. Senden sonra mene ona yaramaz, Senden sonra h kes meni almaz.

135

Sonra tekrar dir: Men razyam gel atamdan icaze121 al, olan atasndan icaze alr. Yddi gn, yddi gce toy dib, Urmiyal olan Savalanl z Urmiyaya apard. Ydiler, idiler, muradlarna ytidiler, siz de yyib, iib muradnza atn. URDUN NLES Biri var idi, biri yo{ idi, Allahdan ba a h kes yo{ idi. Bir urd var imi. urd bir gn bir oa rast gelir. Ona dyir: - Gel seni yyim. Go cavap vrir: - Tek meni yme. oy gdim zge olar da getirim, sonra y! urd ona inanb gdir. Sonra oyuna rast gelir. Dyir: - Gel seni yyim. oyun dyir: - Meni tek ymekden fayda yo{dur. Gdim oyun renim, bir ne dene de oyun getirem sonra y. urd ondan da el ekir. Sonra bir guzuya rast gelir dyir: - uzu, gel seni yyim. uzu dyir: - oy gdim bir az kkelim dad duz tapm, sonra gelim meni y. urd onu da bra{r. Sonra bir kiye rast gelir: - Ki, gel seni yyim. Ki dyir: - Men guru smgem122. oy gdim bir ne dene ki getirim sonra bizi y. urd onu da bra{r. Sonra bir eye rast gelir. Onu ymek isteyir. ek dyir: - Senin atan menim atam yyende yoran dekde yyerdi. oy dim yoran dek getirim, rahatlgla y. urd onu da ymeyir. Sonra ata rast gelib dyir: - Ay at, gel seni yyim. At dyir: - Szm yo{dur, y. Beli, men kz aparram. Gel kz gtr ki, meni yyenden sonra sahibime ytiresen. urd edir kz atn dalsndan gtrsn, at tepikle vurur urdun engi ezilir. At da ar. Hldan gtmi urd alaya alaya dan bana {r, sonra bu szleri o{uyur: - Sen grdn bir dene o, y alsn uru . Sen nyleyirsen ne ct o? Meger o dydrmeye gdecekdin? - Sen grdn bir dene oyun, y alsn uru boyun. Sen nyleyirsen oyun moyun? Meger oyunulua gdecekdin? - Sen grdn bir dene uzu, y alsn uru dizi. Sen nyleyirsen dad
121 caze: zin. 122 Sm / smk: Kemik.

136

duzu? Meger apazla gdecekdin? - Sen grdn bir dene ki, y alsn uru 123. Sen nyleyirsen o{lu ki? Meger obanla gdecekdin? - Sen grdn bir dene eek, y alsn uru kek. Sen nyleyirsen yoran dek? Meger yoran dekde yatacakdn? - Sen grdn bir dene at, y yrde alsn mat. Sen nyleyirsen kz barat? Meger asid124 olaca dn? Bu szleri dyib alayrd. urd muradna atmad. Siz muradnza atasz ve nallar unutmayasz. N FA NET CES Biri var idi biri yo{ idi, Allahdan ba a h kes yo{ idi. Bir kiinin dene ara, a ve sar kz var idi. Kii bunlar o{ iledirdi ve ya{ ymek vrmezdi. Bir gn ara kz z taylarna125 ddi: - Bu kii bizi o{ iledir ve incidir. elin aa{, zmz n yaaya{. O biri kzler de raz oldular. Bir gn frset tapb meye adlar. Orada ya{ ot yyib, temiz su iib, temiz havada nefes aldlar. Gt gde kkeldiler126. Bunlarn arasnda birlik ve semimiyet var idi. Ona gre de vehi hyvanlar onlara hcum debilmezdiler. dende ise onlar birleib hcumu def dirdiler. Bu birliyi gren tlk hesed tdi, mezlmane bir sfetle gtdi ara kzn yanna. Balad onu terif tmeye. Bir az terif denden sonra ddi: - Sen o biri kzleri zne lazmsz erik tmisen. Gerek tek zn burann aas olasan. ara kz tlknn yalan teriflerine allanb bir behane ile a kz, sonra ise sar kz aradan apard. Etlerini ise hiyleci tlk ydi. ara kz tek ald da ya{ yyebilmeyirdi. Mecbur idi, o yan, bu yann gzlesin. Neticede zeifledi. kzn zeifliyini gren tlk urdun yanna gdib ddi: - Gt kz ldr, etini, smyn y. Bir az art urtu undan mene vr. urd gdib kz bir az m avimetden sonra ldrd. kz vurumadan evvel tlkn grb z sehvini baa dd. kz aradan gtdi. Veli bu misal insanlar arasnda ald. Yalan teriflere inanmama , birliyi pozmama Ua lar, siz de birliyi pozmayn, yalan teriflere inanmayn. GARI NENEN N ORUZU

123 : Bacak. 124 asid: Eli. 125 Tay: E, arkada. 126 Kkel-: imanlamak, semirmek.

137

Biri var idi, biri yo{ idi, Allah'dan ba a h kes yo{ idi, bir ar nene var idi. Onun da bir kk, uca boy, ya{ {oruzu var idi. Bir gn {oruzu kllkde elenende bir pisti "man ir" tapb {ohl oldu, balad banlamaa127 ve ddi: - u ulu u, bir tene pisti tapmam, u ulu u bir tene pisti tapmam. Defelerle banlayb " u ulu u, bir dene pisti tapmam" szlerini tekrar tdi. Mehellenin {an, bu szlerden nrahat olub, gnderdi pistini {oruzdan aldrar. O va{t {oruz banlayb ddi: - u ulu u, {an mene mhtac imi. Bu szleri defelerle tekrar tdi. an nrahat olub, gnderib pistini {oruza aytardlar. oruz banlayb ddi: - u ulu u, {an menden or{ar imi, u ulu u, {an menden or{ar imi. Bu szleri o{lu tekrar tdi. an destur vrdi, {oruzun ban kesdiler. oruz yne banlayb rd: - u ulu u, ne iti128 ba imi. Sonra aparb {oruzu saldlar isti129 su iine ki, tklerini temizlesinler. Orada {oruz banlad: - u ulu u, ne isti hamam imi. oruzu biirib oydular pilovun stne. oruz orada banlayb ddi: - u ulu u, ne aca tepeymi. oruzu tike tike dib ydiler. Boazlarndan kende {oruz banlayb ddi: - u ulu u, ne darca keymi130. oruz arn ve barsaklardan kende rd: - u ulu u, ne pis yr imi. Bir mddetden sonra {an gdir mesteraha. ann arn ileyenden sonra {oruz rr: - u ulu u, {ann arn yrtld, menim canm urtuldu, u ulu u {ann arn yrtld, menim canm urtuldu. Bizim de nal burada urtard. B D L B DAN DANA GDEN Biri var idi, biri yo{ idi, Allahdan ba a h kes yo{ idi. ki arda var idi. Bygn ad Bidili Bidan, kiigin ad Danagden. Bir gn Bidili Bidan su sekesini vrdi Danagdene ki, gdib bula dan su getirsin. Danagden su getirende buz ste y{lb sekesi snd, durub buza ddi: - Sen ne gclymsen ay buz? Buz ddi:
127 Banla- : tmek. 128 ti: Keskin. 129 sti: Scak. 130 Ke: Cadde, sokak.

138

- Gcl olsaydm, Gn meni eritmezdi. Danagden zn Gne tutub ddi: - Ay Gn, ne gclymsen? Gn ddi: - Gcl olsaydm, bulud stm tutmazd. Danagden ddi: Ay bulud sen ne gclymsen? Bulud ddi: - Gcl olsaydm, ya menden yamazd. Danagden yaa ddi: - Ay ya, ne gclymsen? Ya ddi: - Gcl olsaydm, ot menden bitmezdi. Danagden ddi: - Ay ot, ne gclymsen? Ot ddi: - Gcl olsaydm, oyun meni yemezdi. Danagden ddi: - Ay oyun, ne gclymsen? oyun ddi: - Gcl olsaydm, essab meni kesmezdi. Danagden esseba ddi: - Ay essab, ne gclymsen? essab ddi: - Men gcl olsaydm, {anm menle savamazd. Danagden: - Ay {anm, sen ne gclymsen? anm ddi: - Gcl olsaydm, sian yam ymezdi. Danagden: - Ay sian, sen ne gclymsen? Sian ddi: - Gcl olsaydm, piik meni tutmazd. Danagden piiye ddi: - Ay piik, sen ne gclymsen? Piik ddi: Gclyem ha hclyem, Demir dara diliyem. Yk st yaylamdr, Krs alt lamdr. Sar ya yyerem, Bularm buraram. anm apdan gelende, Men baaya aaram. Sianlar tutaram,

139

Men ir kimi udaram.

140

ARA KZ Bir gn vard, bir gn yo{ idi. Bir yerde bir meelik131 vard. Bu meelikte bir ir Aa, dene kz yaard. kzlerin biri a, biri sar, birisi de gara idi. Her zaman bu ir Aa acyanda kzlerin birisini yemek onun knlnden keerdi. Amma leyebilmirdi bu ie el oysun. Sebebi de budur ki, kzlerin de elbir iken birbirinden muayat olurdu ve o ir Aann gc onlara ata bilmirdi. Anca ir Aa bunu anlamd ki, lazmd bir dz emelli fikirlesin. Gnlerin bir gnnde ir Aa o{ fikirleenden sonra alna ble bir zad geldi ki, ya{d bu kzlerin arasna ayrl salm, belke liye bilim, bunlarn birin yyim. Meelikde dolanan hlda sar kz grb yava yava ona ya{nlad ddi: - steyirem senin {etrine bir iki sz danam. Sar kz, ir Aaya ba{b ddi: - Buyurun, ir Aa, buyurun, idirem. ir Aa ddi: - zn ya{ bilirsen ki, bu meelikde men bir dene irem, siz de dene kz. Burada men taptm tek canma zmnk olur. Amma siz taptnz yere blnr. Senin nezerince ikiye blnse payn art olar, ya yre. Sar kz bir az fikre etdi ve ddi: - Bu ne szdr, ir Aa? Bellidir ki, iki yre blnse, menim paym artar. ir Aa ddi: - Sa olasan. Ya{ dnbsen. steyirem dyem ki, men anlayan bu a kzn gzleri ble gsterir ki, razdr senin, ya da gara kzn bana bir bel mal gele sizi aradan apara. Sen zn ya{ bilirsen aradan gdenin de pay galanlara ytier. Ancag isteyirem dyim ki, sen raz olsan, men bu a kzn gulandan yapb onun aln bana getirerem, ne ban ardm, onu tutub yyerem. Hemielik gara kznen senin {eylnz rahat olsun. ald etdi, o h bizimle bir yrde yaamaa yaramr. Sar kz ir Aann szlerini idenden sonra o{lu fikre gtdi. Anca alna batan olub razlad ki, ir Aa a kz tutub ysin. Sonra ir Aa svincek svincek gtti gara kzn yanna. Gle gle ona salam vrib, kf ehvln sorudu. Gara kz de cavab vrdi: - Ya{yam, Aa ir, sa olasan, ne eceb olub ki, ble mehebbetli olubsan. ir Aa ddi: - Bu sznden {oum gelmedi. Menim le evvelden de sene o{lu mehebbetim var idi, indi de mehebbetime gre sar kz ile senin szn danrdm. Gara kz teeccb ile ddi: - Menim szm, ir Aa? ir Aa ddi: He! le ikinize de merbut olan bir szdr. Ona gre geldim sen ile de danam. Dzn sorusan, bir ne gn olar ki, bu a kz ot yyende o{ hyl
131 Me: Orman.

141

hyl grrem. Ble dnmem ki, z ha ndan artg isteyir. Anca geldim dyim ki, bu cr ymeyin abanda bir iki gn ekmez ki, bir dene ot elef bu meelikde grmezsen. A{ insaf da ya{ ydir. Sonra da szn ble urtard: Bilmirem, men, sen acndan lsen, ya da bizim bu sar kz acndan yrde alsa, ba{ bu zehne aparan a kze nemene ytiecek?! ndi men senin {yrine danram. Raz olsan, men bu a kzn bir boynun burub, aln bana getirrem. Ne ban ardm, onu tutub yyerem. T hemielik sar kz ile senin {eyalnz rahat olsun. ald tdi, o h, bizimle bir yrde yaamaa layi de dyil. ara kz ir Aann szlerini idib o{lu fikre gdir. eylnda a kz yamanlad ki, eceb anlamaz kzd. gr ne olub ki, yoldaa da tibar lemek olmur. Sonra da zlnde razlad ki, ir Aa a kz tutub ysin. ir Aa ara kzden ayrlb telese telese gdib a kz tapd. yticek hemin balad an an ona ba{maa. A kz ir Aan gren kimi canna or{u dd. Anlad ki, ir Aa isteyir onu ysin. Gznn raynan oyan bu yana ba{d, sar kz ile ara kz grb onlar kmeklie ard. Amma grd onlardan kmeklik leyen yo{du. Day bilmedi ki, ir Aa onlarla szn danbd. ir Aann ki, {yal sar kzle, bir de ara kzn terefinden rahat idi, dilerini gcyb bir defede atld mindi a kzn boynuna ve balad onu budalamaa. Bleliknen bir ne gn ir Aa a kzn etini ymekle gnn kirdi. Bir ne gn kenden sonra yne ir Aaya acl g gelir. Gtdi bu fikre ki, nylesin, o alan kzlerin birini de ysin. o{ fikirleenden sonra geldi ara kz tapd, salam vrib kf ehvln sorudu, sonra da ddi: - Men ble {yl ledim ki, a kzn aradan gtmesi sebeb olar, bu sar kzn al bana geler. Amma indi grrem ki, bu al bana gelen kze benzemir. ara kz sorudu: - Ne olub, Aa ir? ir Aa ddi: - Ble o{ nrahat olmuam ki, h bilmirem szm nce dyim. Dnen gelmidi menim yanma. utanmaz utanmaz dyirdi ki, bu meelik teke menimki olsa, onda o{ ya{ olar, hemielik ymeyim taplar. A kz yo{ olandan bu ara kz o{ ymleyir. or{uram menim ymeyime almaya. ara kz ir Aa'nn szlerin idenden sonra o{lu nrahat olub z {eylnda ddi. - Eceb donguz kzdr, men ydiyimi z paymdan yyirem. Senin payna ki, deymirem. Ble de gz dar kz olar! ir Aa ddi: - He... Menim ara kzm, le bil men ddiklerim senin acna geldi?! ara kz ddi: - Ne dyim, ir Aa, lap hirsimden ula larm titreyir. ndi ki, bu anlamaz sar kzn gz menim ym ymeyimi gtrmr, razyam sen onun aln bana getiresen.

142

ir Aa gle gle ddi: - le men de bunu isteyirdim ki, sen raz olasan, men onu allandrm. Bu dan dan sonra ir Aa ara kzden ayrlb gtdi sar kzn yanna ve parldayan gzlerin zilledi bire sar kzn gzlerine. Sar kz ir Aan gren kimi onun {yln o{udu, sonra da oyan buyana gz dolandrb, ara kz grd ki, durub uza dan ba{r. Dili tutar tutmaz onu kmekliye ard. Amma grd gara kz zn itmemezliye vrib. ir Aa da yne iti dilerin gsterib, bir defe ile hcum ekib, sar kz basd ve onu yaralayandan sonra ymeye balad. ara kz de bir az tamaa leyenden sonra {d gtdi otlanmana Bir ne gn kti, yne ir Aa'ya acl zor geldi. bu dfe de dd ara kzn ymeyinin fikrine. Amma ir Aa grd ki, ara kz bu gnlerde ondan ira gezir. Meeliyi o{ dolanandan sonra geldi ara kz tapd. ara kz ban salmd aa, ymlerin ya{sn a{tarb taprd. Birden gz satad ir Aaya, ddi: - Salam, ir Aa, indi le senin fikrinde idim. z zme dyirdim ki, ay ne olayd, ir Aann da menim kimi ydiyi ym olayd. ir Aa, grrsen burda nce gzel ymler var. ir Aa ara kze an an ba{b h onun szne cavab vrmedi. ara kz z elbinde ddi: - Allah {yir lesin, olmaya isteyir bu defe de meni tutub ysin. ir Aaya ddi: - Ne olub, ir Aa, danmrsan. ir Aa ddi: - Ne olaca , nce gnd dilime et deymeyib. sen zn ya{ bilirsen ki, menim acla h davamm yo{du. Ne ban ardm, szm oy a dyim, gelmiem seni ymeye. ara kz bu sz itcek hemin dt titremeye. Grd ki, i lap yad. Meelikde bir ir Aad, bir de bu. Ne ayr mal hyvan var, ne de ki, bir kmekliye gelen. Bu zaman {ylndan ble kdi ki, k sar kz ile a kz indi sa olaydlar. O iki dene yolda sa alsaydlar, indi ir Aa bunu tekce grb ymeyin fikrine dmezdi. o{ piman oldu ki, niye onlarn yyilmesine ken gnlerde raz oldu. Amma bunu da dnd ki, daha pman olman indi h faydas yo{dur ve ir Aa onu yyecek. zn ir Aaya tutub ddi: - ndi ki, isteyirsen meni yyesen bir sz dyim, sonra y. ir Aa ddi: - Szn tz de ki, acndan reyim {arab olur. ara kz uca bir sesle ddi: - A kz yyilen zaman men yyilmiem! Onun sesi meeliyin her yrini brd ve ir Aa da aznn suyu a{a a{a ara kz basmarlayb ymeye balad. Dye bilerem ki, indi de o meelikden ara kzn sesi gelir: - A kz yyilen zaman men yyilmiem! ***

143

DNCEL

LYAS

Bir tacirin lyas adl bir ulam132 var idi: lyas dnceli, vefl, tcire fedkr ve semimi idi. Ona gre de tcir onun {etrini o{ isterdi. Gnlerin bir gnnde lyas grd tcir emgindir. Nrahat olub sorudu: Aacan, ne zd ble sseli oturmusuz? Tcir ddi: Ay lyas, sen ki, mene kmeklik debilmezsen sene ne dyim? lyas israr tdi. Tcir onu raz salma n ddi: - lyas, menim var yo{um elimden {m, zerer tmiem, meettel almam133, bilmeyirem ne dim, b yz tmenim olsayd, iimi ceryana salardm. lyas ddi: Aa, apar meni sat. Tcir ddi: Seni neye alaca lar ki, menim derdime deva olsun? lyas ddi: Aa can, meni b yz tmenden aa satmayn, ya{ at ve cevahir tanyram. Tacir bir iki gnden sonra lyas apard, gulam satlan mydana. Her kime ki b yz tmen ddi, ham teeccb dib gri aytd. Padahn veziri de gelib lyas alma istedi, b yz tmen olduu n o da almad. Vezir bilenden sonra ki, bu ulam ya{ at tanyr ve cevahir tanma da sabi esi var, biraz fikir dib aydb padaha cereyan ne l ledi. Padah emr tdi ki, gdib ulam alsnlar. Vezir gdib b yz tmen tcire vrib lyas alb getirdi. lyas padahn ulamlar arasnda yaamaa balad. Bir mdet sonra aha bir at be{eyi getirirler. ahn dvresinde olanlarn hemieki kimi heresi bir cr at terifleyir. ah vezire ddi: Gnder, lyas getirsinler, grek o, ne dyecek? lyas getirirler. ah soruur: Sen d, grek bu at ncedir? lyas tezim dib dyir: urban, bu at ya{ atdr, amma sudan kende suya yatar. ah ve etrefnda olanlar teeccb dib, inanmayrlar. lyas dyir: urban, destur vrin imtahan tsinler. ah destur vrir, at aparsnlar ayda srmeye. At suya yatr. lyasn sz dz {r. ah soruur: haradan bildin? lyas cavab vrir: Cam sd ile bu at bymdr. steyirsiz at getirenden soruun. ah at getireni artdrb teh i dir. At getiren tesdi dib dyir ki, bu at doulanda anas ld. Men teze domu camn sd ile bu at bytdm. ah lyasn dncesinden {ou gelib destur vrir, onun reyini bir fetir artrsnlar. Bir mddetten sonra aha bir byk almaz thfe getirirler. ahn yannda olanlar yne, hemieki kimi, heresi bir cr almaz terif dir. ah imtahan n yne gnderir, lyas gelir. ah lyasdan almazn ne cr olduunu soruur. lyas dyir: urban, bu almazn ierisinde um var. ah ve etrafnda olanlar glrler. Onlar dnmek istemirler ki, bir nefer aa tebe eden mmkndr ki, dnceli olsun, mvzular ya{ ansn. lyas ddi: urban destur vrin,
132 ulam: Kle. 133 Meettel al- : armak, arp kalmak.

144

almaz sndrsnlar. Eger dz dmesem boynumu vursunlar. Padah yaad eherde bir gyek ve all z yaard. Onun hreti btn eheri tutmudu. ah onu grmeden ona ai olmudu. Bir gn destur vrdi lan etsinler ki, bu gce rubdan sbhe eder h kes vinden raa {masn. Her kes bu iden boyun arsa ceza vrilecekdir. ahn adaan tmekden me sedi gce o zn sorana gtmek idi. Hava aranl laandan sonra ah libas deyiib zn apsna gtdi, apn dyb, keniz134 apya geldi. ah ddi; anma d ah gelmi. Keniz gdib aytd ve {anmn terefinden ddi: Menim bir oyunum var ne ar dr, ne kk, onun uyruu ne batman olar? ah cavab vrdi: batman. Keniz gdib aytd ve ddi: anm ddi, ah zehmet ekib, terif aparsnlar. ah aydanda apnn bir ne edemliyinde veziri grd. zn raa ekdi. Vezir gelib apn dyd. ah ile olan sual cavab tekrar oldu. Vezir uyruunu drd batman olmasn syledi. Keniz, {anm terefinden pyam getirib vezirin aytmasn tvsiyye tdi. Vezir aydanda ah grr orhur. ah, iare ile, danmama destur vrir. Vezir de mtevecch olur ki, bir nefer zn apsna ya{nlar, apn dyr ah ve vezir daldalanb isteyirler bilsinler ki, bu e{s kimdir ve ne cavab vrecek. Keniz gelib ah ve vezire dyen szleri tekrar dir, apdak e{s ise razyam kelmesi syleyir. Keniz gelib apn ar, apdak e{s da{il olanda ah ve vezir frsetden istifade dib gizlince da{il olurlar. e{sin lyas olmasn ye in dirler. lyas bada meyyen olmu yrde oturur. Keniz bir sinide uran, kaz, iyne ve nar getirir. lyas iyne ile nar dik dik dir. ay135 ile kz dorayr. uran da oyur sinesine, keniz onlar gtrb aparr. Bir az mddetden sonra {anm gelib lyasla grr, danr birbirlerini svdiklerini i rar dirler ve erar oyurlar vlensinler. Padah ile vezir uladan {rlar sbh tzden ah gnderir lyas getirirler. ah ondan gce harada olmasn soruur. lyas cavab vrir: Menim aamn anas ldy n gtmidim ebiristana, orada aladm, yu{u meni apard ve ona gre gelebilmedim. ah destur vrir ki, ona ezab vrsinler, zindana salsnlar belke he i eti dye. lyas z ddiyini tekrar dir. ah destur vrir onu o{lasnlar. obe{tane o{ ona deymedi, yne h i eti sorudular. lyas z ddiyini tekrar tdi. ah destur vrdi lyas assnlar. Teyin olunmu yrde asma vesaili hazr oldu, iteyirdiler onu assnlar, grdler bir atl tz gelib kdi ve lyas asan yrde bir nar yre vurdu. Bunu gren lyas asanlara ddi meni ahn yanna aparn t he i eti dyim. lyas ahn yanna apardlar o gceki ileri ddi. ah sebeblerini sorudu, lyas ise cavab vrdi: O, ki sorudu bir oyunum var ne ar dr ne kk, dmek isteyirdi, meni grmemi haradan ela e tapmsz? Men cavab vrdim her cr
134 Kle, kz, hizmeti kz. 135 ay: Makas.

145

olsun razyam, nar iyne ile dik dik ledim, gsterdim ki, eger meni dik dik tseler sirri dmeyeceyem, kaz ay ile dorayb dmek istedim ki, eger etimi ay ile dorasalar sirri dmeyeceyem, o ki, uran pb sineme oydum and idim ki, uran ha sirri h kime dmerem. Nce ki, dmedim. Meni asan va{t gelen, o z idi, nar yre vurma dan me sedi o idi ki, menim sirrim n zn lme vrme, men raz dyilem. Ona gre men gelib size adm. ah ddi ki, melum olunan, sen tek at ve cevahir tanma dan ba a, adam de{i ya{ tanrsan, menim sabi emi d! lyas ddi; urban iczenizle, siz reki olusuz. nanmrsz ananzdan soruun. ah anasndan ha i eti sorudu. Anas cavab vrdi: Men boylu olanda atan ddi: Eger z dosan seni ldreceyem. Men doan gnde ki, uam z idi, onu reki arvad seni domudu. z vrib seni aldm, o all, meruf z menim zmdr. ah lyasdan sorudu: Haradan bildin ki, men reki oluyam? lyas cevab vrdi: urban, sizin mene vrdiiniz thfelerden ve artrdnz fetirlerden. ah sorudu: Sen zn kimsen? lyas cevab vrdi: Men baban oluyam. Bizi {anlar, beyler aret tdiler, meni de ulam adna satdlar. ah z ile lyasn mfessel toyunu dib lyas z yannda mesleheti sa{lad. ***

UA OYUNLARI (ocuk Oyunlar)136 P K ADI Bu oyun iki oyunu arasnda olar. Bu oyunun belli hed ve hududu olmaz. ki neferin biri urd olar ve biri aar. Oyun balayanda gerek aan elin ala urdun eline sonra aa. aan her haradan asa urd da gerek hele helbet oradan aa. aan tutulanda oyun baa atar. Bu oyun aacl yrde daha da ya{ olar. EL ELE Balaca ua lar el ele yapar ve yriye yriye o{uyarlar: El ele tutan gele, biz gdirik babam gile, babam mene pap alb, ii dolu kimi137 alb, bir tay senin, bir tay menim, donbalan pis. Bunu dyir, mbelib yre oturarlar. Ayaa al{ar, yniden bu oman o{uyarlar.

136 Zhre Vefa, Folklor Gencinesi, I, Oyunlar, ntiart Yran, Biltarih Tebriz; Ali Zafer eva, Folklor ezanesi, ntiart Yran, 1379 (2000) Tebriz; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 479; Va if Veliyev, Azerbaycan Folkloru, Maarif Neriyyat, Bak-1985, s. 402; Paa Efendiyev, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1992, s. 211; Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak1983, c. II, s. 545. 137 Kimi: Kuru zm.

148

YNE YNE OYUNU Bir ne nefer ua cem olub bir neferi zlerine usta, ba sirler. Ua lar ellerini a zste yre oyurlar. Sonra ba aadak szleri dyir ve her barman stne bir kelme ile iare dir: Ber ber inci, Ber kinci, am aac, atr ki, oz aac, otur ki, Habban, Hobban, Yarl, Yrtl, Su i, urtul. Her barmaa urtul kelmesi dse, o barma cergeden138 {r. Bu i btn barma larn aradan {mana eder davam dir. Ba, a{ra alm ua tutub dyir: Raz ha balam raz, Tikib donunu derzi, Abbasi vrim {ercle, Toyun tezeden bala, ara ur, ara isteyirsen u? Ua ara, ya udan birisini ister. Uan istediyi gyden uana eder ba uan ulan veya elini s{ar. Bezi yerlerde elleri yre oyandan sonra ba aadaki szleri dyir: El el el pene, Sen alginen epene, lden {d kepene, a{ u{ aha baci, Ba ddi ek elin. P KD p kdi ya ip atd bu oyunun add. Bu oyunu tekce oynama olar. Bu halda bir bala ip gerek. Bala ipi oyuncu bir topuuna balar, sonra bu ipi topuunda frladb ve o biri aya ile atlar. O zamana kimi ki ip aya altnda
138 Cerge: Sra, dizi, grup.

149

almayb ve frlanma dan almayb oyunun davam ola bilir. p bir az uzun olsa o halda da oyuncu ipin o ba bu bandan yapb bann dalndan getirib aya lar altdan girder yne de o zamana kimi ki ip aya lar altda almayb oyun devam de bilir. Oyunu iki olsa biraz uzun ip ile ble oynayarlar ki yan yana dayanb biri sa el ile elin ipin bandan yapar biri sol el ile. Sonra bir zamanda ipi badan arb aya dan kirderler. Gerek her iki oyunu di et de ki, ip aya na ilimeye. Amma oyunu olsa bir oyunu ipin o bandan birisi de bu bandan yapar nc oyunu da arada dayanar t o ikisi ipi frlatsnlar ve bu ipden atlsn ta o zamana kimi ki aya ipe demee ipden atlabiler. Oyunu den o{ olsa iki iki o saya ipin o ba bu bandan yapb ve ipi atarlar ve o biri oyunular bir bir gelib ipe girib ve bir bir ya ya b b atlb yne ipden {arlar. Her hansnn aya ipe dese ve ipi frlanma dan sa{lasa yanb ve o ip frladan oyunularn bir yrinde gerek dayana. Bu oyun ham oyunlarn anasdr. Dmek ki nefes n albin almana, ann dolanmana, azalelerin almana {susen larn139 ve ollarn hereketi in o{ faydal bir oyundur. Her zamanda ve her yrde bu oyunu oynama olar tekce aya da olan bama bu oyunda gerek ki rahet bama ola ve beden gtrdkce bu oyun ola. Dmek ki, bu oyunu bir an da o{ oynama sedmeli ola bilir ve her oyunu gerek ba{a z {arna. P K YOLU Bu oyun iki neferin oyunudu. Bu oyunda bir nefer urd olar. Elbette bu oyunun urdu piik tannar ve o birisi oyunu san. Piik bir yolun azn alar. Hal ap ola ya bir bala ve belli yr. San dyer: Piik arda! Mene bir piik yolu vr gdim! Piik kenarl dayanar ta san ksin. San gerek srat ve di et ile piigi oya ve o bala yoldan aa. Piik de gzde gula da dayanar ta san aya abaa oyma hemi onu tutsun. Eger san tutub ve sa{layabildi yne ieriye salb ve oyunu tazadan balayaca lar. Yo{ san aa bilse bu yol o gelib piik olub ve san ieriye salb ve oyun balanaca d. Bu oyun lap bala yrde de olabiler. Bedeni alma azd. Amma ruhu ba{dan oyunuya o{ di et vrer. Bu oyun bir sade ve {etasz oyundurki {sus bu gnn Apartman uu larna o{ ya{dr. HAMAM HAMAM Bu oyuna bir umlu yr lazmdr. Oyunu her ne nefer olsa olabiler. Bir stada gerek olsun. Usta oyunularn sayna gre bir kseni gum ile doldurar ve tersesine yre dnderer. Bu halda bir gnbed eklinde gumdan dam duzlar. Bunlara dyerler hamam. Sonra her oyunu balar bu damn iin boatmaa. Gerek o{ di et ola ki damn altn boalda boalda dam yatmaya. Usta da bir be
139 / : Bacak.

150

bir oyunulara bavurar ki damlar sayabilsin. Bir zaman olar ki oyunu dyer hamam sazlanb. Onda ste geler bir ovcun oyar hamamn damna ve obiri el ile hmal hmal alar ve dyer: - Hamam yat! Oyunu da dyer: - Yatmaram ay yatmaram! Bir iki yol alandan sonra dam yatsa belli olar ki o oyunu hamamn damn bir le ki gerek devaml sazlamayb ve cergeden {ar. Yo{ dam yatmasa o oyunu oyunu aparb bu oyunun ustas gerek o{ bilici ve dzgn ola. Ve oyuncusu da gerek di etli ve husuleli bir oyunu ola. KK BALABAN OYUNU Bir mddet bundan evvel Azerbaycann o{ yrlerinde, {susen Araz ay ralarnda yal ua lar ve cavanlar deste deste toplanb kki balaban oyununu oynardlar. Onlardan vvetlileri 5-7 nefer birinci cergeni dzeldib ellerini birbirlerinin iyinlerine oyub durardlar. kinci cerge 3-5 nefer olub birincilerin iynine {b durardlar. nc cerge ise 2-3 neferden ibaret olub ikinci cergenin iyni ste {rdlar. Sonra bir yerde kki balaban mahnsn o{uyub dolanardlar: Kki balaban Araza ba{ar, Arazn suyu gzlerden a{ar, Ay Araz, uru, a{ma bir zaman, Ay bizi oda yandrb ya{an. Kki balaban Araza ba{ar, Arazn suyu gzlerinden a{ar, Ay canm Araz, ay gzm Araz, Sen dayanmasan men odlanaram. Gn batan zaman elbim daralr, Barm olur an, rengim saralr. Ba{ram sene hava aralr, Kki balaban Araza ba{ar Ay canm Araz, ay gzm Araz, Sen dayanmasan, men odlanaram. BARMA OYUNU El barma larn dz tutub kiik barma dan balayara dyirler: - Gelin gdek ourlua140,
140 Ourlu : Hrszlk.

151

kinci barma dyir: - Han nerdivan, nc barma dyir: - Menden uca nerdivan. Drdnc barma dyir: - Ya{ i dyil: nsaf var, mrvet var. Binci barma drdnc barma n azn eyerek dyir: - Yi yi yi. TURP BLE B TER OYUNU Yalar birbirine ya{n ua lar, ya cavanlar bu oyunu oynarlar. Bir ne neferin arasndan bir nefer usta seerler. Usta oyuna balar. llerde biten ylerin adn dyib eklini dzgn gsterir: Usta dyer: Turp ble biter, yrkk ble, {iyar ble. 2-3 bitkinin adn dz dyenden sonra bezi bitkilerin adn dyib eklini elet gsterer. Meselen, {iyar dyib yrkk kimi bitmesini nian vrer. Di et denler Ustann elet gsterdiini gstermeyib, bitkinin dz bitdiini gstererler. Di etsizler ise Ustann bile bile elet gsterdiini te ib dib oyunu uduzarlar141. Uduzma neticesinde aba cadan142 erar oyulmu cerimeni vermeli, ya tmelidir. Cerimeler: Ymeli ylerden alma , ya o{uma bilen o{umal, oynama bilen oynamal ve buna o{ar iler. UUM PR OYUNU Yalar birbirlerine ya{n ua lar bir yre cem olub dyerler: Gelin Prpr oyunu oynaya . Aralarndan bir nefer usta seerler. Usta ua lara dyer hamnz mene ba{n. Ua lar gzlerini ustann hereketlerine tikerler. Usta dyer: - ara pr. Ham ua lar dmelidirler: - ara pr. Sere pr. Onlar demelidirler: - Sere pr. Birden usta ua lar adrma n der: - Piik pr. Ya divar pr ve bu kimi. Di et tmeyen ua lar dyerler: - Piik pr. Di et edenler ise dyerler: - Piik pr, yo{. Piik pr dyen ua lar oyunu uduzarlar. Onlar nvbe ile gzlerini yummaldrlar. Ua lar ellerini gzn yumann dalna birbirinin stnden oyub usta dyer: El stden kimin eli? Ua eger dz dse, o va{t oyun gurtarar, eger ua dz dmese, ua lar bir yrde dyerler: Vurun vurun yalan dyir, vurun vurun yalan dyir. Bu yol ile zikr olunan oyun yazld kimi tekrar olar.
141 Uduz- : Kaybetmek, yenilmek. 142 aba cadan: nceden.

152

BRK APDI ADI Hazr olan ua lar 20-25 neferden art olmama ertile iki desteye blnrler. Onlarn yallarndan iki neferini bey teyin dirler. O biri ua lar ct ct olub gizlin srette zlerine ad oyarlar. Meselen, toyu , {oruz, inek, kz, alma, armud ve bu kimi. Sonra beylere zlerini tantdrarlar. zge szle hams gderler ve dyerler: Toyu isteyirsen, {oruz? nek isteyirsen, kz ve hable. Beyler nvbe ile biri {oruz, o biri kz ister. Ad arlan adam o beyin yanna gder. O birisi de ikinci beyin destesine oular. Bu yol ile ua lar iki desteye blnrler. Ua larn say tek olanda yrde alan bir ua hy rar bes men kimdenem? Bir mddet meettelilikden sonra onu da bir desteye ryhanmerze ad ile ebul dirler. Sonra me'lum olan mahnlardan birini o{uyarlar. T birinci deste meyyen olsun. Bezi yerlerde a atb al to{andan istifade derler. Bezi yerlerde ir {ett atarlar ve bezisinde ise ya bunda143 ile teklifleri meyyen olunar. Brk apd ad oyunda bir girde cz ekirler. kinci deste czn iine girir. Her kes bana brk oymaldr. Birinci deste czn dvresinde dolanr. Onlar almaldrlar ki, ieride olanlarn birinin brkn artsnlar ve teyin olunmu yre ytirsinler. Cz da olan ua lar brk gtrenin dalnca arlar, t brg alsnlar. Cz dan ra olan ua lar aarlar oymasnlar ki ikinci deste brg alsn. Me sede atan eder mmkndr brk birinci deste ua larn 2-3 neferinin eline dsn, t me sede atdrsnlar. Eger birinci deste ua lar br me sede ytirseler o va{t onlar ikinci deste ua larnn dalna minib cza eder apararlar. Eger mveffe olmasalar, o va{t birinci deste cz ierisine girmelidir. kinci deste rada galb cz iindekilerin brgn gtrmeye alr ve bu tertib ile oyun tekrar olar. BENVE OYUNU ki deste halay gdenden sonra her bir deste z yoldalarnn ellerinden mhkem yaparlar. Birinci deste bas onlarn arsnda duran ikinci deste bacsna dyer: - Benve. kinci deste bas dyer: - Bende de. Birinci deste soruar:
143 Grup lidelerinden birisi herkesten gizli olarak kk bir eyi elinde gizledip iki elini yumarak, dier grup liderine hangi elinde olduunu sorar. Dier grup lideri aadaki szleri syleyerek elinde olan eyi tespit etmeye alr. Eer bulursa birinci grup olur, bulamazsa ikinci grup olur. Szler yle: "Ya bundadr, ya onda, Halva rek dknda. Allah ddi a bunu." Son kelimeye rastlayan el iaret edilir.

153

- Bizden size kim de? kinci deste cavab vrer: - Turan, ya zge bir ad. O va{t Turan bir nee edem geri ekilib zn ikinci desteye vurar. T ellerini asn. Eger bacarsa bir neferi z ile z destelerine getirer. Eger bacarabilmese z de orada almaldr. Bu yol ile oyun davam der ve neticede bir deste tekil tapar. ELENDAR OYUNU elendar oyununda hazr olan uaglar bir neferi usta ana oyun bas sirler. Oyun bas silenden sonra ua lar sraya dizer ve bir turna bada durana verirler. z nisbeten bir uca yre {b nezerde tutmu bir guu, ya heyvan hereketleri ile ua lara nian verib syleyer. Meselen: Bir uum var bu {artana, elendar, ay elendar. Dimdii var bu {artana, elendar, ay elendar. Su ier bu {artana, elendar, ay elendar. Gzleri var bu {artana, elendar, ay elendar. anadlar bu {artana, elendar, ay elendar. Ba menim, aya sizin tapn grek. Ua lar nvbe ile cavab vrmelidirler. Herkes z alna gelen bir ye o{adar ve dyer. Dz dmeyen e{s turnan yanndakina vrmelidir. Herkes dz dse oyun bas dyer: Palan O va{t tapan turna ile o biri ua lar dyer. Her va{t oyun bas dse idi yalan ua lar alarlar turnan tapandan alsnlar ve onu tutsunlar. O da alr ki, oyun basnn yanna zn attrsn. O, oyun basnn yanna atandan sonra oyunun dvr urtarr, tezeden oyuna balarlar. ***

OMACALAR (Komacalar)144 Nergize ba{, nergize, urd gelib boynun ze, Gtre aa Tebrize, Tebrizin aaclar, Br getirib uclar, Aa daymn ular, Tklb aba dileri. *** Emi olu! - Beli! Bizim toyu sizde mi? - Beli! Kile gelsin - Gelmiri, Vur snsn - Snmr, Sal tendire! - Yanmr, *** Turulu a imerem, Darvazadan kmerem, Darvaza menim olsun, rmz donum145 olsun, Gyim gdim Tebrize, Tebrizde toyum olsun, zlar gelsin toyuma, urban olsun boyuma.
144 Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1981, c. I, s. 327. 145 Don: Entari.

156

*** Havalan ha havalan Havaland umaa, Ha apsn amaa, anadmz zld. l yaylaa dzld, l yayla dan gelince, Budalar derince, oca ba ekdiler, ndr adan asdlar, ndr a l ta, inde urd u ya, urd u ya dermand, Canm sene urband. Yoldalar ham gtdi, Oyunlar burda bitdi. *** Badan ba{dm d, enge dolu a d, z sprer toz yler. Olan za gz yler. Olan, zn {atn, Boynunda yz altn, Yz altn bir u imi, Deryaya onmu imi, ahn olu grmd, O{nan onu vurmudu, O{ menden hezar bzar. Keten kynekler yazar, Ketan gynek mil mili, Gel, o{u bizim dili. Bizim dil urmu dili, Urmudan gelen atlar, Arpan yyer atlar Arpann ktn ydim, ahma irvan ddim. ahm irvan iinde, lnc an iinde, Menden kiik ardalar, Oynar mydan iinde. ***

157

aval146 ala ala gtdim baa, Balardaki zlar ile oynamaa. El atdm bala zn memesine, Byk z haray sald nenesine. Nenesi {d dama, Bir da vurdu abrama, abram tuta tuta, Gtdim {ana ikayete an ddi: a ere, gz ere, Ne dmsen bu llere? Vrrem seni igindlere, Balatdrram sydlere, Ygtdrrem a itlere. Uzun uzun uzatdlar, abr am dzeltdiler. Ddiler, altna hesir saln h kmesin, stne adr saln, Gn dmesin. Atna saman tkn, kinemesin, tine smk tkn, dilemesin. Bu me badan baa fnd l me, Od yanar, demir zar, rdek zer, rdeyi balamaa ipek gerek, Yr ile oynamaa rek gerek. Yr mene alma vrib almamam, Atm l derede balamam. l dereden bir z {d, Elinde polad ay, me{mer bi , Bu herem kiminkidur? - Hesen Beyin. Atna arpa vrin kinemesin, tine smk147 vrin dilemesin... *** Had idi, hudu idi bir de mendim. Gtdik ikra; Bir dene ikr vurdu , Ddim: Had baun var? Ddi - Yo{.
146 aval: Def. 147 Smk: Kemik.

158

Ddim: Byrve vurdum o{, Ddim: Huddu baun var? Ddi: Yo{. Ddim: Byrve vurdum o{. Elimi saldm cibime, Grdm bir ba var. Sap var, tiyesi yo{, Sapilen ban kesdim. drd da aandan sonra, Ddim: - Bunu harda yuyum, Grdm ar{ var, kisi uru, Birinin de suyu yo{. Suyu yo{da ikrn ban yudum. Ddim: Bunu harda biirek? Gtdim grdm dene {araba var. kisi uu , Birinin de dam yo{. Dam yo{da grdm nefer adam, kisi l, Birinin de can yo{. Ddim: y can yo{, arda, bardan var Ddi: bardam var, kisi sn dr, Birinin de dibi yo{, Dibi yo{da ikr biirdim, Smg bidi, eti yo{, ikr yyenden sonra, Hammz yal elimizi yal bamaa, Yavan elimizi yavan bamaa ekdik, Yal bama lar yavan bama lar aba larna atd ovdu, Savalana {dm grmedim, Girdaa {dm grmedim, Ya{amda bir dene iyne vard, Sancdm yre, {dm stne, Grdm ctnn yannda gdirler. Ddim: y ctc arda, bama larn gaban sa{la, Ctc arda bama larn aban sa{lad, Grdm ctc ardan gz bama larmdadr. Ddi: Bama lar mene sat! Ddim: Neye? Ddi: Bir darya, bir de darnn yarsna. Bu darn, dar parasn {arala, uvala, atdm tutmad,

159

Ya{amda bir bire tapdm, Ban zdm, Doldurdum derisine. Uza da bir yke zemi grdm, Biinileri ardm. Gtdik. Bidik, aladu {irmene. Hams atd mene. Gyden alma dd. Biri nal dyenin, Biri de zmn, abyla denesi Nal idenin. ***

DZGLER - SANAMALAR (Saymacalar)148 DM HA DM dm ha dm, Dadan alma dadm. Almacm aldlar, Mene crm149 vrdiler. Men crmden bzaram, Derin uyu azaram. Derin uyu b kei, Han bunun rkeci?150 rkec aya banda, Hay ledim gelmedi. iyit151 vrdim ymedi, iyit azanda aynar, enber buca da oynar. enber gtdi oyuna, ar batd boyuna. ar dyil amd, B barmam gmd. Gm vrdim Tata,152 Tat mene dar vrdi. Darn sepdim ua, u mene anad vrdi.
148 Afin Perviz, Tapmacalar ve omacalar, Biltarih, Tebriz; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 479; Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1983, c. II, s. 552. 149 Crm: Azap, eziyet, zulm. 150 Erke: Damzlk erkek kei. 151 iyit: ekirdek. 152 Tat: randa bir boy ad.

162

anadlandm umaa, Ha apsn amaa. apc ap to{ur, inde blbl o{ur. *** EM M OLU Emim olu, z bulu, Haldrm ddi, Huldurum ddi, Gye bir aac atd. Kerki sap, Gl buda, *** YNE YNE yne, iyne, Ucu dyme, Bal ballca, Ball ki, am aa, atr ki, oz aac, otur ki. Happan, hoppan, Yarl yrtl, Su i, urtul. *** BARMA LAR Ba barma , Baala barma , Uzun hac, l turac, rdaca bac. Bu vurdu, Bu tutdu, Bu biirdi,

163

Bu ydi, Vay, bebeye almad. *** MOTAL MOTAL Motal, motal, Terse motal, l atar, ayma atar. A uum, Aarnm, Gy uum, Gyerinim. ara ara, Durna cala, ileme ilik, Birce emlik. ember ar , Emre ulu, Vur naara, { raa. ***

164

BR K Bir, iki, bizimki. , drd, apn rt. B, alt, daalt. Yddi, sekkiz, Firengiz. Do uz, on, rmz don. *** MIRT MIRT Mrt, mrt, Adn ne? - Bal aba . vlensene? - Gelen yo{. Dillensene?153 - oyan yo{. stesene? - Vren yo{. Oynasana? - alan yo{. Yrin hara? - Samanlk. Saman yginen? - arnm to{. Onda ekil, gnden154 ba{. ***
153 Dillen- : Konumak. 154 Gnden: Kenardan, uzaktan.

165

dm hay dm, Dadan alma dadm. Almacm aldlar, Meni zlme saldlar. Men zlmden bzaram, Derin uyu azaram. Derin uyu b ki, Hani bunun rkeci? rkec azanda aynar, enber yannda oynar. enber gtdi oduna, ar batd buduna ar dyil amm, B barma, gmm Gm vrdim Tat'a155, Tat mene dar vrdi. Darn sepdim ua, u mene ganad vrdi. anadlandm umaa, Ha apsn amaa, Ha aps kilidli, Kilidi deve boynunda, Deve Gilan yolunda. Gilan yolu suludu, Suda bal doludu. Gilan yolu ser be ser, inde mymun gezer. Mymunun balalar, Meni grcek alad. reimi dalad. *** Ha deti, deti, deti Vurdum Gilan gdi, ki {oruz elledi, Biri ana bulad, an gtdi ayda dt, aydan gyerin udu, Gyerinin filfili, Gel o{u bizim dili, Bizim dil Urmi dili,
155 Tat: ran'da bir boy ad.

166

Urmiden gelen atlar, Hyvan iceyin atlar. Hyvan gtrenler, ahma ytirenler, ahm ahlar iinde, lnc an iinde. *** A velli velli velli, Na{r gelir drd elli. Nenem saar getirer, Piik ban batrar. Piik kimin piiyi, an vinin piiyi an vinin neyi var ala u{ur ay var, Daa {an at var, Ky mncgl iti var oyunlarda sd var, Alt batman eti var, an z kilim to{ur, inde blbl o{ur. Ondan byk arda, Allah klmn o{ur. ***

167

A{und meni o{utdu, ara sam to{utdu, ara samn yvesi, zldandr dymesi, zllar itirdim, Var yo{umu bitirdim. Gceler sbhe kimi alamam, Atm l derede balamam, Atma arpa gerek kinemesin, atra yonca gerek esnemesin, time smk156 gerek dilemesin. Altna ke salma su kmesin, stne adr gerek gn dmesin. Dvresine157 eper gerek yl deymesin, ul oldu palan td, Dmemiz burda bitdi. ***

156 Smk: Kemik. 157 Dvre: evre, etraf.

EHREMANLI NEMELER (Kahramanlk Trkleri)158

MERD DAYANAR Merd dayanar, namerd aar, Mydan gmbur gmburlan. Delilerim mydan aar, Dmen gmbur gmburlan. o iyid bn159 buranda, ekib yay o{un uranda, per al{ana vuranda, al{an gmbur gmburlan. Top alar alasndan, Ha sa{lasn balasndan, Krolu'nun na'rasndan, Her yan gmbur gmburlan.

158 Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 313330; Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1988, c. III, s. 552; Ehliman A{undov, Azerbaycan Halk Yazn rnekleri (Trk eviriyazsna aktaran, giri ve szlk blmlerini yazan: Semih Tezcan), Ankara-1994, s. 79-92. 159 B: Byk.

170

OLAYDI Mindim rat'n bline, K ki dmen yz olayd. Deliler sa u solumda, Menle z-be-z olayd. Mindim at gezdirmeye, Dmen barn ezdirmeye, Dona ay'n zdrmeye, rat bir evvas160 olayd. Krolu ister {erac, Paalar vrsinler bac', ekeydim misr lnc, Dere tepe dz olayd. SULTANIM o uzudan doan uzu o olar, oa lardan, oa olar sultanm. Gva gn o iyidler ad olar, M{ennetler na 161 olar sultanm. o iyidler yd vrer zne, M{ennetin z nedi, sz ne? Bir o{ iyid dmeninin gzne, Ucu almaz162 ba olar sultanm. Bir o{ iyid bir orduya daldad, ar163 dmen sadad ya soldad, aar aar re ibini aldad, Gaytmam164 haa 165 olar sultanm. Trk atnn keherinden166 gynden167,
160 evvas: Dalg. 161 Na : Hasta. 162 Almaz: Elmas. 163 ar dmen: Amansz dman. 164 ayt- : Dnmek. 165 Haa : Ne zaman. 166 Keher at: Ak kestane renginde at, kheylan.

171

aa miner yyreyinden yeyinden. Bir o{ iyid {eber ald beyinden, Bter sava haca olar sultanm. Krolu dr yarn ova urulu, o iyidin evvel at vurulu, Ac lanr ze al{an burulu, Sivri lnc saa olar sultanm. AY AA NEB Nebi'nin gzleri alad ala, o Nebi olubdu dmene bela, Nebi'nin mesgeni uca bir ala, oy sene dsinler ay aa{ Nebi, Hecer'i znden ay oa{ Nebi. Dalarn balar dumand duman, Nebi'den ekirler zlmlar aman, o Krolu kimi Nebi ehreman, oy sene dsinler ay aa{ Nebi, Hecer'i znden ay oa{ Nebi. Nebi'nin alar arad ara, Dmen reyine vurubdu yara, Beyleri, {anlar getirib zra, oy sene dsinler ay aa{ Nebi, Hecer'i znden ay oa{ Nebi. Gn {bd gnortann yrine, Hecer anm al{b atn bline, Erefi, mirvar dzb tline, oy sene dsinler ay aa{ Nebi, Hecer'i znden ay oa{ Nebi. SETTAR AN Azer lkesinin ehreman olu, Azadl yolunun urban oldun, And idin vetene igid Settar an, Vetenin il arl, iman oldun. (Yurdunun v ar, iman oldun.)

167 Gy: Gk rengi.

172

Veten {ainiyle ledin cengi, At saldn mydana, ekdin zengi, Sarald or{udan dmenin rengi, Onlarn etlinin ferman oldun. Sen oldun serkerde Azerbaycana, Azadl yolunda durdun merdana, uduz celladlar boyadn ana, z ana yurdunun soltan oldun. Sebebi sen oldun gler zlerin, sen oldun bal gzlerin, vveti sen oldun mhkem dizlerin, Temiz reklerin pk an oldun. airler enine yazr dastan, Ferman terif dir sen tek aslan, Sen ekibsen bize bu glstan, Gzel glenlerin baban oldun. ***

AL MAHNILARI (Halk Trkleri)168 S ZE SELM GET RM EM Serin sulu bula{lardan, Yal yaprak buta{lardan,169 Lle renkli yana{lardan, Bal szlen doda{lardan, Size selm getirmiem.170 Gy ezerin kenarndan, Krolunun Nigrndan, Azerbaycan diyarndan, Size selm getirmiem.171
168 Hsyn Zri' (Hyran), Azerbaycan Mahn azelleri, ntiart Yran, 1376 (1997)-Tebriz; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 438; Gafar Namazeliyev, Azerbaycan Halk Trkleri (Mahn ve Tesnifler), (Hz. Salih Turhan), YK Matbaas, Ankara-1993; Cenub Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1983, c. II, s. 543; Paa Efendiyev, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1992, s. 211 169 Buta{: Dal, aacn dal. 170 Bu msra baz kaynaklarda "Size sovat (hediye) getirmiem!" olarak yazldr. Edebiyyat Oca, Yahya eyda, Nobel Kitabevi, Tebriz-1366 (1987), c. II, s. 78. 171 Bu drtlk baz kaynaklarda yledir: "Gy ezerin kenarndan, Gzel odlar diyarndan, Savalan'n v arndan, Krolu'nun Ni arndan, Size sovat getirmiem" Ayrca bir drtlk daha vardr o da yledir: "Gehremanlar emeginden, Anamn gan reginden, an oban'n reginden, Yal yamn ieginden, Size sovat getirmiem." (Edebiyyat Oca, Yahya eyda, Nobel Kitabevi, Tebriz-1366 (1987), c. II, s. 79.)

174

Azerbaycan da dandan, Sehend kimi srdandan, Yaman gnn ardandan, or ud Dedemin yandan, Size selm getirmiem. o Nebinin Hecerinden, Settar ann hnerinden, ehriyarn eherinden, Dan ulduzlu seherinden, Size selm getirmiem. Valeh Mahmut Destpi

NAZ YLEME A{am olur gelir oyun, Dur ayaa grm boyun, z! Ne va{tdr senin toyun? Mekri z, nz yleme, adran sal, toz yleme! A{am olur atlar gelir, Da duman otlar gelir, z! Toyuna yadlar gelir, Mekri z, nz yleme, adran sal, toz yleme!

175

GL AACI172 Gl aac deyilem, Her gelene eyilem. Elini ek elimden, Men svgilin deyilem. Nce bile erz yleyim, zl glem men, ollarn sal boynuma svgilinem men. Elimde eli yrm, Olmuam deli yrm, Bu gnm byle kdi, Sabah geli yrm. Nce bile erz yleyim, zl glem men, ollarn sal boynuma svgilinem men. alarn ara nylim, ekilib dara nylim, sterem grm seni, Uza{dr ara nylim. Nce bile erz yleyim, zl glem men, ollarn sal boynuma svgilinem men. MELL M Elde elem tutma, Bize sen retmisen. Mhkem addm atma, Bize sen retmisen. H zaman unutmar , Byk emeini biz, y mhriban tostumuz, Eziz mellimimiz. Gelib doma mektebe, Biz senden ders alr , Alr zehmete,
172 Bu trk eski milletvekili, yazar ve bestekr Necip Mirkelmolu tarafndan klsik musiki tarznda bestelenmitir (Dr. Yusuf Gedikli, ada Azeri iiri Antolojisi, Burak Yaynlar, st. 1983, s.247).

176

Boy atb ucalr . H zaman unutmar , Byk emeini biz, y mhriban tostumuz, Eziz mellimimiz. YANASAN TOYU TUTAN Bir arnn ct toyuu var idi, Her gn ona oa yumurtlar idi. Bir gn ar toyu lar grmedi, o{ a{tarb yrlerini bilmedi. Ye in tdi toyu lar tutublar, Aparblar bazarlarda satblar. Ahlar ekib bu szleri syledi, Gelib gden onu grb dinledi. Yanasan toyu tutan, Odlanasan toyu tutan. Nce ki men yanram, Sen de yanasan toyu tutan. Menim toyuum a idi balam, Derisi dolu ya idi balam, Dnen bu va{t sa idi balam, Yandm yanasan toyu tutan, Odlanasan toyu tutan. Menim toyuum il il idi, anadlar mil mil idi, Toyu dyildi, blbl idi, Ay yanasan toyu tutan, Odlanasan toyu tutan. Menim toyuum saz idi balam, Ona benzeyen az idi balam, Toyu dyildi az idi balam, Yandm yanasan toyu tutan, Odlanasan toyu tutan, Yumurtas dadl idi, u kimi anadl idi, Her tk bir sazl idi,

177

Yandm yanasan toyu tutan, Odlanasan toyu tutan. Menim toyuum a ba idi, Onu tutan ferra idi, Orularla yolda idi, Seni yanasan toyu tutan, Odlanasan toyu tutan. Menim toyuum havada balam, kisi gelir tavada balam, eber vrin Cavada balam, Ay yanasan toyu tutan, Odlanasan toyu tutan. Nce ki men yanram, Sen de yanasan toyu tutan. ADAN ALIM Araz a{r y ac173, ay z, ay z, ay z, amandr, Budur gelir ct bac, adan alm. Biri menim z yrm, ay z, ay z, ay z, amandr, Biri bamn tac, adan alm.

173 y ac: Yampiri, yan yan, arpk, yanlamasna.

178

Araz a{r lil ile, ay z, ay z, ay z, amandr, Deste deste gl ile, adan alm. Senle pyman tmiik, ay z, ay z, ay z, amandr, irin irin dil ile adan alm. zl gl oyum oyum, ay z, ay z, ay z, amandr, Derim sineme oyum, adan alm. Ya yaar yr doymaz, ay z, ay z, ay z, amandr, Men senden nce doyum, adan alm. SUDAN GELEN SRMEL Sudan gelen srmeli z, o{ incidir kze seni, le naz ile gtmedesen, Aparrlar bize seni. Kzeni elinden allam, Elimi boynuna sallam, Ay z, seni zm allam, A{, di dur, gel amandr, llem, Svgilim, yamandr, llem. Kzene ipek dzerem, inle ller gezerem, Sensiz men nece dzerem, A{, di dur, gel amandr, llem, Svgilim, yamandr, llem. AZERBAYCAN MARALI Gezme menden aral, Knlm senden yaral. Gzlerine hyranam, Azerbaycan maral. IZ

179

Sen bula ste gelende, yac ba{b glende. Aldn sebr erarm, Azerbaycan maral. Men urbanam gzlere, irin irin szlere. Bir ona gel bizlere, Azerbaycan maral. O gne urban keserem, Gelmesen senden kserem. Gezerem senden aral, Azerbaycan maral. Gdek r{ z yaylana, Maral cyr oylana. nek sa bulana, Azerbaycan maral. Tur su olsun yaylamz, Gzel ua oylamz. Sen olaydn onamz, Azerbaycan maral. AY BER BA Pencereden da gelir, Ay beri ba{, beri ba{. umar gzden ya gelir, Ay beri ba{, beri ba{. Seni mene vrseler, Ay beri ba{, beri ba{. Her grene {o gelir. Ay beri ba{, beri ba{. Pencerenin milleri, Ay beri ba{, beri ba{. Alb zl glleri, Ay beri ba{, beri ba{. Olan yoldan yler, Ay beri ba{, beri ba{. zn irin dilleri, Ay beri ba{, beri ba{.

180

Pencereni balama, Ay beri ba{, beri ba{. Men gdirem alama, Ay beri ba{, beri ba{. Gdib yne gelerem, Ay beri ba{, beri ba{. zgeye bl balama, Ay beri ba{, beri ba{. UCA DA BAINDA Uca dalar banda cyran balalar, Cyrann balasn ovu yaralar, Men yrdan ayrlsam eyr km alar. Aac olaydm, Yolda duraydm, Sen gden yola, Klge salaydm. Yri, yri men de gelim dalnca, Desmal le apar meni yannca. Vetenim sefaldr, dadr, medir, Svgilimin elbi safdr, sanki iedir, Ondan ayr yaama etin pedir. Miz ste nardr, Deymedim ald, Ona el vurma, O yadigrdr. Yri, yri men de gelim dalnca, Desmal le apar meni yannca.

181

BAZARDA ALMA Bazarda alma, allam sataram, Uza da durma, gellem taparam. Ne erat Haray, yr elinden, O ara tllerinden, Eger izin vrsen, perem gzlerinden! Balarda iek, derrem, sataram, Bir z gyek hardan taparam? Na erat Bazarda hli allam, sataram, Bir uca boylu hardan taparam?! Ne erat SONA BLBLLER I vleri kndelen yr, Sona blbller, Bize gl gnderen yr, Sa snbller! Gln yarpza dnsn, Sona blbller, Bizden z dnderen yr, Sa snbller! Ne erat le yr, yr dyirler, H meni dmirler, Ay sona blbller! Deryada gemim ald, Sona blbller, Bimedim zemim174 ald, Sa snbller! o{ ekdim yr cefasn, Sona blbller, Mene de emim ald, Sa snbller! Ne erat SONA BLBLLER II
174 Zemi: Tarla, ekin.

182

Su attm hara deydi, sona blbller, Elim divara deydi, sona blbller, Dilim azm urusun, sona blbller, Ne ddim yra deydi sona blbller. le yr yr dyirler, H meni dmirler, Ay sona blbller. le bir yr dyilem, H meni dindirmez, Ay sona blbller. Deryada gemim ald, sona blbller, Bimedim zemim175 ald, sona blbller, o{ ekdim yr cefasn, sona blbller, Mene derd emim ald, sona blbller. le yr yr dyirler, H meni dmirler, Ay sona blbller. le bir yr dyilem, H meni dindirmez, Ay sona blbller. Od tutub alaram, sona blbller, Her derde araram, sona blbller, Yrmn myli olsa, sona blbller, Ksmem, bararam, sona blbller.

175 Zemi: Tarla, ekin.

183

le yr yr dyirler, H meni dmirler, Ay sona blbller. le bir yr dyilem, H meni dindirmez, Ay sona blbller. YAAN DYMELE176 Sallanban gelen dilber, Ya{an dymele dymele. Meni derde salan dilber, Ya{an dymele dymele. Derdin alm, derdin alm, Derdin alm derdini, Meni derde salan dilber, Ya{an dymele dymele. Yall da uzu meler, uzu meler oban gler, Sen kimi bir yosma dilber, Ya{an dymele dymele. Derdin alm derdini, Derdin alm, derdin alm, Sen kimi bir yosma dilber, Ya{an dymele dymele. Kerem sene neler dmi, O dil dodan ymi, Keten kynek, bendi uma177, Ya{an dymele dymele.

176 Asl Kerem Destanndan alnmtr. 177 Bendi uma: pekli kuma.

184

Derdin alm, derdin alm, Derdin alm derdini, Keten kynek, bendi uma, Ya{an dymele dymele. DEL CYRAN Gzelim, i ini salma nezerden, Hesretinden lrem gel bize herden. Sene o{dan vurulub bu deli knlm, Nyleyim ki, {eberin yo{du {eberden. Gel mene nz yleme, ay deli cyran, O ara gzlerine olmuam hyran. Bir dnb ba{ma ile canm aldn, Meni Mecnun leyib llere saldn. Men inandm sene z knlm vrdim, Meni atb, gdib eyr ile aldn. Gel mene nz yleme, ay deli cyran, O ara gzlerine olmuam hyran. Sen gezirsen, gzelim, yrile mensiz, Yu{u gtmez gzme bir gce sensiz. zn bir ya{ dn, svgili dildr, Hans blbl yaayar ba emensiz? Gel mene nz yleme, ay deli cyran, O ara gzlerine olmuam hyran. Eliaa Vahid

185

GEL B ZE YR Ay dalar, sende gzm var, Ay derde mende dzm178 var. eber vrin yr gelsin, Ay reyimde szm var. Gel bize, gel bize, gel bize yr, urbanam o a ze yr. Ay men i em Gence var, Ay eki, irvan, Gence var. Sven elbimde sene Ay mehebbet lnce var. Gel bize, gel bize, gel bize yr, urbanam o a ze yr. Ay men i , baa vursun, Ay kirpiyin aa vursun. ert knl vrmek dyil, Ay merd odur baa vursun. Gel bize, gel bize, gel bize yr, urbanam o a ze yr. SARI GEL N San ucun hrmezler, Gl ne dermezler, sar gelin. Bu svda ne svdadr, Seni mene vrmezler, Nynim aman aman, Nynim aman aman, sar gelin.

178 Dzm: Tahamml.

186

Bu derenin uzunu, oban aytar179 uzunu, uzunu, Ne ola bir gn grem, Nazl yrm zn, Nynim aman aman, Nynim aman aman, sar gelin. ller ayrs, ana180 tller ayrs, ayrs, Bir gnne dzmezdim181, Oldum iller182 ayrs, Nynim aman aman, Nynim aman aman, sar gelin. GR NE MELEHETL SEN183 O srmeli gzlerin, irin irin szlerin, Tebietin eliyle, ekilib srmelerin. Eline ayna al, Gr ne melehetlisen, edir184 bilen yannda bala, Dnyadan iymetlisen. edir bilen yannda, Dnyadan iymetlisen. Men i hl nyler? Gzel z {al nyler? Sen tek185 yr olan kes, Dnyann mal nyler? Eline ayna al, Gr ne melehetlisen,
179 aytar- : Dndrmek, evirmek. 180 ana: Tarak. 181 Dz- : Tahamml etmek. 182 l: Yl. 183 Melehetli: Sevimli, gzel, irin. 184 edir: Kymet, deer. 185 Sen tek: Senin gibi.

187

edir bilen yannda bala, Dnyadan iymetlisen. edir bilen yannda, Dnyadan iymetlisen. Banda var al bunun, znde var {al bunun, Bir deli ytan dyir, Dur186 adasn al bunun. Eline ayna al, Gr ne melehetlisen, edir bilen yannda bala, Dnyadan iymetlisen. edir bilen yannda, Dnyadan iymetlisen. TOY AAMI Ba{a baa girmiem, tirli gl dermiem, ohum ardam dyib, Yar men beenmiem. Ay , terifle bizim gelini, aynna dyek balasn blini. l oba dsin; ay bey toyun mbarek! Bey svindirsin obasn, lini. Bu dere derin dere, Sular serin dere. Yrdan cevab alnca Yalvarmam min kere. Ay , terifle bizim gelini, aynna dyek balasn blini. l oba dsin; ay bey toyun mbarek! Bey svindirsin obasn, lini. Ytidi toy a{am, Durun yandrn am, Geline bzek vurun, Gelir olan adam.
186 Dur- : Kalkmak.

188

Ay , terifle bizim gelini, aynna dyek balasn blini. l oba dsin; ay bey toyun mbarek! Bey svindirsin obasn, lini. HES R BASMA Dolay gel, dolay, Hesiri basma, dolan gel, Sprmem saray, Hesiri basma dolan gel. urtarmaa az alb, Gzlerem teze ay, hy, Hesiri basma, dolan gel. Dolan gel, ay, dolan gel. Gel san hrm men, Hesir basma, dolan gel. Bir bir bendin vurum men, Hesiri basma, dolan gel. urtarmaa az alb, Gzlerem teze ay, hy, Hesiri basma, dolan gel. Dolan gel, ay, dolan gel.

189

APARDI SLLER SARANI Arpaay ad dad, Sl Saran187 ald ad, Ala gzl elem ad. Apard sller Saran, Bir al gzl balan. Gdin dyin anobana188, Gelmesin bu il Muana189, Muan batb nha ana. Apard sller Saran, Bir al gzl balan. Arpaay derin olmaz, A{ar sular serin olmaz, Sara kimi gelin olmaz. Apard sller Saran, Bir al gzl balan. YR B ZE ONA GELECEK Piyleler irefdedir190, Her biri bir terefdedir, Grmemiem bir heftedir. Yr bize ona gelecek, balam, Bilmirem ne va{t gelecek, glm, Belke de sabah gelecek?! Tkd zlfn her bir yana, Gzleri benzer cyrana, Ba{dm aldm yana yana. Yr bize ona gelecek, balam, Bilmirem ne va{t gelecek, glm,
187 Sara: Kz ad. 188 anoban: sim. 189 Muan: Azerbaycanda bir blgenin ad. 190 ref: Raf.

190

Belke de sabah gelecek?! Semavara od salmam, stekna191 end192 salmam, Yrm gdib tek almam. Yr bize ona gelecek, balam, Bilmirem ne va{t gelecek, glm, Belke de sabah gelecek?! DALARA EN DENDE Dalara en193 dende, Snble den194 dende, Ruhum bedende oynar, bala, Ydma sen dende. Dalar gezdim geldim, Dalar ezdim geldim, Yr bvefa grb, Elimi zdm geldim. Dalarn ar menem, Gn vursa erimenem, ebrim uzyde azn, Cevanam rmenem.

191 stkn: Bardak 192 end: Kesme eker. 193 en: Duman. 194 Den: i, ebnem.

191

KELERE195 SU SEPM EM Kelere su sepmiem, Yr gelende toz olmasn, le gelsin, le gtsin, Aral da196 sz olmasn. Semavara od salmam, stekna end197 salmam, Yrm gdib tek almam, Ne ezizdir yrn can, Ne irindir yrn can. Samavar aldrn, Maa vrim, ardrn, Yrm menden ksb gdib, Onu menle bardrn. NOLYD Men oyannca, Men yanm o yannca, Kesim yasdn yann, Yalvarm oyannca. Nolydi, yrm, nolydi, Top ara birek olydim, Hamya irkin olsam da, bala, Yrma gyek olydim. Tebriz st Miyana, Gl snble dayana, O{u blblm o{u, Belke yrm oyana. Nolydi, yrm, nolydi, Top ara birek olydim, Hamya irkin olsam da, bala, Yrma gyek olydim.

195 Ke: Sokak. 196 Aral : Ortalk. 197 end: Kesme eker.

192

Meni oya oyan sen, Al umaa boyan sen, pm ara gznden, Besdir yatdn, oyan sen. Nolydi, yrm, nolydi, Top ara birek olydim, Hamya irkin olsam da, bala, Yrma gyek olydim. LE BENDEM Arazam, Kre bendem, Blblem, gle bendem, Dindirmeyin198 emliyem, Bir irin dile bendem. le bendem, le bendem, Bir irin dile bendem. Pnceremde e nem, Yarpa ste de nem, Ne o gzden saland, Ne men gzden denem. le bendem, le bendem, Bir irin dile bendem. Ezizim yand Kerem, Od tutub, yand Kerem, Hazram irin can, Yolunda urban vrem. le bendem, le bendem, Bir irin dile bendem. ARA LE199

Gelmiem otana oyadam seni, ara ile oyadam seni. Ne gzel {el yleyib200 Yaradan seni,
198 Dindir- : Konuturmak, syletmek. 199 ara ile: Kara gzl.

193

aragile, Yaradan seni, Gtrb men aaram aradan seni, ara ile, aradan seni. zl gl esdi, sebrimi kesdi, Sil gzn yan, ara ile, Alama, besdi201. eherin keleri202 dolan be dolan, ara ile, dolan be dolan, Sen ki meni svmedin, gt ayr dolan, ara ile, gt ayr dolan, Ne mene z ehetdi203, ne sene olan, ara ile ne sene olan. Aac olaydm, yolda duraydm, Sen gelen yola, ara ile, Klge salaydm. O L NE LDIR? Olan: revanda hl almad, O {l ne {ldr, oa dzdrmsen? D grm ne {ldr, oa dzdrmsen? Daha mende hl almad, O {l ne {ldr, oa dzdrmsen? z: l menim, yr menim, i{tiyar menim, al a ne borcdur oa dzdrmem?! Yrm dyibdir, oa dzdrmem. Olan: revanda gezen gelin, O {l ne {ldr, oa dzdrmsen? D grm ne {ldr, oa dzdrmsen? reyimi zen gelin, O {l ne {ldr, oa dzdrmsen?
200 el yle- : Yaratmak, halketmek. 201 Besdi: Yeterlidir. 202 Ke: Sokak. 203 ehet: Yok.

194

z: l menim, yr menim, i{tiyar menim, al a ne borcdur oa dzdrmem?! Yrm dyibdir, oa dzdrmem. Olan: ravanda men ilerem, O {l ne {ldr, oa dzdrmsen? D grm ne {ldr, oa dzdrmsen? analm gmlerem, O {l ne {ldr, oa dzdrmsen? D grm ne {ldr, oa dzdrmsen? z: l menim, yr menim, i{tiyar menim, al a ne borcdur oa dzdrmem?! Yrm dyibdir, oa dzdrmem. NERG Z Tahir ile Zhre hikyesinden. Budur geldi bahar fesli, Albdr lal Nergiz. Az sddr, doda ayma , Dilin batb bala, Nergiz. Kesibsen i in yolun, rbsan anadn olun, Tuti kimi tr dilin, Dnbsen blble Nergiz. Uca uca dalar ald, Gl solmu balar ald, Zhre yrm alar ald, Dur, sal meni yola Nergiz. NAZLANA NAZLANA204 k Eli Bizden aya kesen gzel,
204 Komann orijinalinde redifi sallana sallana eklindedir.

195

Dur205, gel nazlana nazlana. i inden ksen gzel, Dur, gel nazlana nazlana. Bala nazlana nazlana. Sen gel nazlana nazlana, Dur gel nazlana nazlana, anm nazlana nazlana, Canm nazlana nazlana. Men senin edrini billem, Sensiz etin dyib gllem, Sen gelmesen, zm gellem, Dur gel nazlana nazlana, Bala, nazlana nazlana. Sen gel nazlana nazlana, Dur gel nazlana nazlana, anm nazlana nazlana, Canm nazlana nazlana. i shbet sazsz olmaz, Gzel gelin nazsz olmaz, Dost aras szsz olmaz, Dur gel nazlana nazlana, Bala, nazlana nazlana. Sen gel nazlana nazlana, Dur gel nazlana nazlana, anm nazlana nazlana, Canm nazlana nazlana. Boyun uca, blin ince, D, kim sver seni mence? Sen Eliden ksme bca, Dur, gel nazlana nazlana, Bala, nazlana nazlana. Sen gel nazlana nazlana, Dur gel nazlana nazlana, anm nazlana nazlana, Canm nazlana nazlana.

205 Dur- : Kalkmak.

196

VESF- HL MERAS M NDE OUNAN RLERDEN Elinde badya gelin, Durmudu ayda gelin. Allah muradn vrsin, Alan ayda gelin! Gzn ald gzmde, Tab almad dizimde. Knl ister el ytmir, Hesret ald gzmde.

197

BALAMALARDAN NMUNE ( IFILBEND) Sual: Menden salam olsun Hseyne, O nedi ki mr bir il yaar hy? Ne kelmd mrekkebsiz yazlar? O nedi ki, gnden gne coar hy? Cavab: Al cavabn dyim, ay ki z, Semenderdi mr bir il yaar hy. O knld mrekkebsiz yazlar, deryas gnden gne coar, hy. Sual: O nedi ki, nefesi var can yo{? O nedi ki, bedeni var an yo{? O kimdi ki, onun din iman yo{? O nedi ki, od atesiz daar, hy? Cavab: O knld nefesi var, can yo{, O ard can vardr, an yo{, O ytand dini yo{, imn yo{, O zmrdd od atesiz daar hy. ***

LET FELER (LAT FELER) Letife: ou Trk muhitlerinde olduu gibi ran Trklerinde de ahlk, tasavvuf ve geleneksel kurallar benimsetmek veya okuyucularn, dinleyicilerin hoca vakit geirmelerini salamak iin nl kiilerin balarndan geen tuhaf olaylar veya onlarn hazr cevapllklarn esas alarak anlatlan gldrc ksa hikyelere letife (latife) deniyor. Letife sz zaman zaman fkra anlamnda da kullanlyor. Nasrettin Hoca Fkralar szne karlk da Molla Nesreddin Letifeleri sz grubu kullanlyor. Letifelerden oluan kitaplara ise Trkiye Trkleri gibi Letaifnme deniyor. ran Trkleri latifelerinden rnekler:206 MEN BUNLARI ANCA YYEB LEREM Emir Tymur Aeher hakiminin defterlerini teh i dib sehlenkrlna gre defterleri paralayb hamsn ona ydirtdi. Sonra Mollan arb onu vrgi memuru teyin tmek istedi. Molla ne eder zr getirdise, Tymur ebul tmedi. Ay banda Tymur Mollann defterlerini istedi, grd ki, Molla yazlar lavaa yazmdr. Hiddetlenib ddi: - Molla, bu ne defterdir? Molla: - A{rda bunlar men yyeceyem. Men de aba ki memur kimi itahl adam dyilem ki, her ne oldu yyim. MOLLA NESREDD N VE ORU207 Bir gce oru girir tvleye Mollann eyini aparar. Molla a{ur bo
206 Afin Perviz, Tapmacalar ve omacalar, Biltarih, Tebriz; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 422; Cenub Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1981, c. I, s. 354; c. III, s. 498; Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 135. 207 Oru: Hrsz.

200

grnce hay haray salmaa balar. Hay haray iden onular yrlar apya. Her azdan bir ses geler. Biri dyer: - Olmaya yaddan {arb apn balamadn? Bir ayrs gsterib apnn taylarn dyer: - Hele sen bir buna ba{, bundan da ap olar? Bir zgesi artrar: - Niye sen itmedin orunun {ltsn? Molla grer, gonular basal yrine onu danlayaca lar208: Dyer: - Ay {o insafllar! Bes gnah mende imi, oruda yo{ imi gnah! ORU Bir adam bir baa ourlua gtmidir. Ban yiyesi gelir. Oru gizlenmeye bir yr tapabilmir. Aaca bir ek balamdlar, gdir girir eyin altna. Ban yiyesi gelib orunu orada grdkde soruur: - Gede, sen burada ne ayrrsan?! Oru dyir: - Men bu eyin balasyam. Ban yiyesi dyir: - Bu ek rkekdir, rkek eyin balas olmaz ki! Oru dyir: - Anamdan ksb, atamn yanna gelmiem. PARA SATAN MAAZADA Bir gn bir {anm maazadan para alma isteyirdi. Satc ddi: - anm, bu paran bu gn teze getirmiik. anm ddi: - or{uram rengi gde. Satc ddi: - ki aydr burda gn abanda alb rengi gtmeyib. B Z M YERL D R edim zamanda bir gn bir hakim z ferrana destur vrir ki, gtsin bir gnahkr getirsin. Ferra dib gnahkr getirir. Seher ya{nlnda onun aya larn balayb goyur orada, z gelir. Hakim neticeni soruur. Memur dyir ki, tepe banda aya larn baladm. Hakim dyir: - A{ma kii, ellerile aya larn ab aar. Memur cevab vrir: - urban, o da bizim yrlidir, amaz.
208 Danla- : Azarlamak, knamak.

201

NALLAH ZMEM Avtomobil, deroke, hetta arabalar mumiyyet tapmadan evvel hakimler, {anlar z ylerini yaylaa, laa aparanda ve msafirete gdende zge atrlarna atdrrdlar. Bir gn bir kiinin iki, gatr var idi. Sbh vden {anda arvadna ddi: - ay rei hazrla, men gdim atrlara su verim. Arvad ddi: - A kii, inallah de. Kii ehemiyyet vrmeyib gtti bula bana. Dme o gn maltutdu imi, kiinin de atrlarn zge atrlara atb apardlar, ta {ann mallarn dasnlar. Bu i ay ekdi. aydan sonra kii atrlar getirir ve vlerinin apsn dr. Arvad soruur: - Kimdi? - nallah zmem. B R SFAHANLININ GENAETC L Bir tari{ bir isfa{anl i tisad dersi o{umag n Avropaya gtmidi. tisad stad ay inda telebeler n igtisad ve genaetten danrd. Bergler de{i yanrd. sfa{anl talebe icaze alb ddi: - Biz ki, yaz yazmrg. Gce de aranlg dil, ay kmla ig tmi bu mentegede berglerin yanmas genaetsizlik ve igtisad cehetden gelettir. Ustad bu tiraz yerli bildi.

202

ALVARIM ARAB OLAR Bir gn bir isfa{anl iktisad stadnn yanna gdib bezi sallar tmek isteyirdi. stad ddi: - n yaz iimiz yo{dur, ya{dr ki, ra lar {amu dek ve ttiler. stad szn urtarb ra yandrma istedikde grd telebe alvarn gyir, stad sebebini sorudu telebe cavab verdi. n garanlg idi, birbirimizi grmeyecekdik, alvar sendeliye srtb gelecekde tez {arab olard. Ona gre de {artdm. KRIN KNLNDEK Bir gn bir nefer ki ula lar ya{ itmirdi, gdirdi z dostunun grne. Yolda fikir ledi ki, men merizden soruaram: - hln ncedir? O dyecek: - Ya{dr. Men dyerem : - Allaha kr. Sonra soruuram: - Ne yyirsen? Elbette, dyecek: - A, sup, ya st. Men dyerem: - Nu can. Sonra soruaram: - Hekimin kimdir? - Dyecek filan hekimba. Men dyirem: - edemi ya{ olsun. Nedense, o gn merizin {al {arab ve eseban idi. Kr soruanda ki: - Haln ncedir? O ddi: - ok pis. Kr ddi: - Allaha kr. Kr soruanda: - Ne ymisen? Cavab verdi: - Zehirmar. Kr dedi: - Nu can. Kr sorudu: - Hekimin kimdir? Dedi: - Ezrayl. Kr dedi: - edemi ya{ olsun. Meriz daha da eseban olub gre gelenle savad. o da gtmeye mecbur oldu.

203

B R RAN209 DA YODUR Biri var idi, biri yo{. Yalan az idi, doru o{. nanma var idi, inanmama yo{. Yaz az idi, dz sz o{. Ble bir dvranda bir mlik var idi, bir de onun nkeri. Bu tari{de alm satm o{ va{t sz ile olurdu. nsanlarn sz dz idi. Yalan danan az olard. Yazdmz malikin bir ne dkn var idi, sz ile icareye vrmiti. careler her gn ylmal idi. Malik z nkerini gnderirdi gdib icareleri ysn. Nker o{ va{t gelib deyirdi ki, aa, dediler pulumuz yo{dur. Malik teeccb ederdi. Bir gn o z nkerine bir gran pul verdi. Nker gtti kirayeleri ymaa. Kiraye verenler dediler ki, pulumuz yo{dur. Nker sorudu ki, bir granz da yo{dur vresiz? Bir gran olanlar vrdiler. Bu yol ile nker bir miktar icare toplayb malike getirdi. Nkerin cibinde pul olmayanda fvren gri gaydrd. n znn pulu yo{ idi, hamn pulsuz bilirdi. N N BOYUNA DZELDECEKD M ehere bir ranl gelir. Shbet esnasnda dyir: - sfahanda ahn ne yz ota l, ne min arn mrtebede saraylar var. Molla: - Bizim eherde bir nee dene ble saray var, hetta teze tikilen sarayn uzunu b min arndr... Bu hda o eherde yaayan ranllardan biri ieri girir. Molla szne devam edib: - Eni ise elli arndr. O: - Bes nece oldu, eni boyu ile dz gelmedi ki... Molla: - Eger bu adam gelmese idi, men onun enini boyuna dzeldecekdim. B Z M MAMZDEM Z YODUR Bundan altm yetmi yl evvel ahsvenler yolular, krvanlar soyma adi i bilirdiler. Bir gn bir krvan iinde bir syid olur. Onu da isteyirler soysunlar. Syid dyir. - Meni soymayn, peyember ve imam vldyam. ahsvenler dyirler: - Biz pyember, imam bilmeyirik. Sen imamzdesen? Syid dyir: - mamzdeyem.
209 ran: Eski bir para birimi.

204

ahsvenler dyir: - Ya{ oldu, bizim kendde imamzde yo{dur. Seni ldrerik burada basdrar , t bizim de imamzdemiz olsun. Syid or{ur dyir: - Men o imamzdelerden dyilem. Onlar balarna yal saryrlar, menim bamda ara var. ahsvenler an olub, syidden el ekirler. HNER N VAR BUNUN BAINI YAR Bir gn bir kel brksz heyetde idi. Birden dolu yad, Kelin bana db onu yard. Kel narahat olub gtdi avaz{anadan bir hevengdeste getirdi, hevengi gal{zd, zn ge tutub dedi: - Hnerin var, bunun ban yap. KEND ARVADLARI LE EHER ARVADLARINI TANIMAG Nesreddin ah bir gn bir kendden kende grr kendi arvadlar khne libaslarda kend ilerile meguldurlar. Kendilere deyir: - Bu ne arvadlardr ki, sizde var? Bir nefer cret edip dyir: - Gurban, kendi arvadlar ile eher arvadlar bir mddet ya altnda galandan sonra melum olar. Kendi arvadlarnn kiri, eherli arvadlarnn bezei gder, onda melum olar {ans gzeldir. EY N GOUMLARI Sar eli{an bir gn eidir ki, Ebaolunun eyi hiz olmu. Bir nee neferi yb getirir Ebaolunun apsna. apn dyrler, dyirler: - Gelmiik eyi grmeye. Ebaolu nkeri arr: - Aal, Aal, tylenin gapsn a, eyin go{umlar onu grmeye gelibler. M NNET OYMA Bir gn bir kii gonusundan pul borc istedi. onu cavab vrdi: - Pulu vrebilmerem, hele sene minnet de oyuram. Borc isteyen kii sorudu: - Ay onu arda, pul vrmirsen daha bu minnet nedir? onu ddi: - Minnet onun ndr ki, seni meettel tmeyib, sabah sabaha salmadm. Bu cavabdan sonra borc isteyen, onusundan incimedi. Ne ya{dr ki, ham ble olub, tereflerini meettel tmeye, {ahie tz ve eti cavab vre!

205

YA MESELES onularndan birisi telesik Mollan tapb dyir.: - Molla, adan alm, vde arvadmla baldzm vuruurlar. Men onlar ayrabilmedim. Gel onlara re le! Molla dyir: - Dava ya stnde idi? - Yo{, ya meselesi yo{dur - le ise gt ve, indiyecen onlar barbdrlar SEHV YA BARAINDA OLUB Mollann zamannda Rumya eherinde rvet{or bir az olur. Molla inanma n azya gnderdiyi bir kzn tesdi ini aylarla gzleyir. Lkin netice {mr. A{rda az n bir barda ya aparr. az, Mollaya mkemmel hrmet ttikden sonra, iini dzeldib yola salr. Sabah, az bardakdan ya {artd da, iki barma yan altndan sapsar pal {r. Ac lanb memuru arr ve dyir: - Gt, Molla Nesreddini aldadb bura getir Memur gdib Mollan tapr ve dyir: - Molla! Kzn tesdi inde bir balaca sehv olubdur, buyurun gdek onu dzeldek! Molla: - Sehv kzda olmaybdr, ya bardanda olubdur. TAMAHKR UA Bir gn bir kii {iyabandan kende grd bir ua alayr. Sorudu: - Ay balam, niye alayrsan? Ua cavab vrdi: - Bir a{ pul itirmiem. Kii {arb bir a{ uaa vrdi. Grd yne ua alayr. Kii sorudu: - ndi niye alayrsan? Ua ddi: - Eger bir a{n itirmeseydim, indi iki a{ pulum olard. BAI AAI SALMA Bir ata z olanlarna nesihet vrib dyerdi: - Olanlarm, yol gdende banz aa saln. Bunun faydas var. Birinci, - Paltarnzn boynu irk olmaz. kinci, - &Mmkndr yolda: Bir y tapasz. nc,

206

- zgeler sizi ba aa bilib hrmet ederler. BU GNN N SABAHA OYMA Bir gn bir ata oluna nesihet edib dyirdi: - Balam, adam gerek bu gnn iini sabaha oymasn. Uag ddi: Bes atacan, oy bu irnilerden bu gn yyim, sabaha almasn. B ZDEN SONRA GELENLER YYER Molla Nesreddin, banda kiik kiik aaclar ekirdi. Biri molladan soruur: - Molla, bunlar ne va{t byyecek, ne va{t ymi vrecek ki, sen de yyeceksen? Molla: - Bizden evvel gelenlerin ekdiini biz ydik. Biz ekdiimizi de bizden sonra gelenler yyer. SEN BYKSEN, B Z K K Molla, Emir Tymurun yanna gdib z eheri olan Aeher ehalisi terefinden bir o{ ar telebler der. Tymur ac lanb: - Sen menim kimi bir padahn hzurunda ne cesaretle ar telebler oyursan? Molla cavabnda dyir: - Sen byksen, biz de kiik. YUUM AIBDIR, ATARIRAM Molla gce yar gezmeye {md. arovulu Mollan tutur: - Gce yars burada ne gezirsen? Molla: - Yu{um abdr, onu a{tarram. ONU DAMDAN YIILAN B LER Molla arvad ile damda yatr. Nce olursa gce yar molla damdan y{lr. onular ylb gelirler. - Ay molla, ne oldu? Molla: - Onu damdan y{lan biler.

207

NOVDAN HEVES Molla Nesreddingilin damlarndan hyetlerine uzun bir novdan210 var idi. Molla hemie bu novdan grende heves dirdi onun stne minsin. Bir gn arvad vde olmayanda Molla ddi: - o{ ya{ va{ttr. Gdim minim novdana. {d dama. Novdana minende novdan snb211 molla dd heyete, ol aburgas snd. Balad a{ zr tmeye. Bu meramda mollann arvad gelib {d, balad mollan danlamaa212. Molla ddi: - H danma, ol m213 snd, amma novdan hevesinden dmem, daha novdana minmeyeceyem. HELE DZELMEY B Bir gn Behlul Danende arda {elife ile gdirdi. Grdler ki, gyden bir el uzand. Behlul onu gren kimi barman aldrd, el o saat yo{ oldu. elife bu ie teeccb leyib Behluldan sorudu: - arda, bu sirden meni agh le, grm o el ne idi? Ne n sen barman aldrdn, o yo{ oldu? Behlul ddi: - O, sahib-i zamann eli idi. Ddi ki, dnya dzelibse gelim, men de barmam aldrb ona ddim ki, zehmet ekib gelme, hele bden biri de dzelmeyib. O da {b gtdi. DEVE HANDA, ELB R HANDA Molla bir arvaddan yz manat el borcu pul alr. l tamamnda arvad gdib molladan pulunu isteyir. Molla dyir: - Deve handa, {elbir handa. Men sene borclu dyilem... Arvad el ekmir. A{rda {elifenin yanna ikyete gtmeli olurlar. Yolda Behlula rast gelirler: - Hara gdirsiniz? Btn ehvalt Behlula nal dirler. Behlul mollaya dyir: - Grrsen mi o da? O dan eteyinde bir maara var. Maarann iinde r{ ota var. Bu ota larn birinde zl, birinde lel, birinde cevahir, birinde de bilmirem ne var... Gzn niye bu ytim ysirin malna dik misen? Gt, ne eder isteyirsen
210 Novdan: Su oluu. 211 Sn- : Krlmak. 212 Danla- : Knamak, azarlamak. 213 : Bacak.

208

gtr. Molla bu szleri iden kimi tamah ona gc gelir, arvadn yz manatn vrib dyir: - Al pulunu, redd ol gt. Molla daa teref gtmeye balayanda Behlul ar atna bir am ekib, tamah, dye gzden itir. Arvad da pulunu gtrb Behlula dua leye leye vine gdir. Molla dan eteyine gdib dolanr, kr piman vine aydr. BEHLULUN ELET Gnlerin bir gn Behlulu padahn dzeltdiyi toy meclisine arrlar. Behlul ebiristanla gdib, iki kelle {ardr. Getirib kelleleri nian oyur. Evvel kellenin birine o{ atr. O{ kelleye deyib kir. Behlul kelleni tullayr, ikinciye o{ atr. O{ kelleye deyir, iinde alr. Behlul bu kelleni gtrb toya gelir. Padahn adamlar onu deli hsab dib, dyb ovma isteyirler. elife icaze vrmeyib dyir: - oyun, bunun menasn yrenek. elife Behluldan soruur: - Behlul, bu ne ehvalatd? Behlul dyir: - ki kelle gtrmdm. Birine o{ vurdum, deyib gdi. Dmek bu kelle sahibine her ne sz dseydin, bu ulandan vurub, o biri ulandan {ararm. O{ ikinci kelleye deyib iinde ald. Bu kelle sahibi o{ all adam imi; her ne all sz olsa imi banda sa{larm. Meclisde oturanlar Behlula aferin dyib, getirdiyi kelleni en iymetli {elet hsab leyirler. DANENDE, D VNE MESLEHET Bir nefer Behlulun yanna gdib dyir: - Behlul Danende, men ne leyim ki, o{ azanc gtrm? Behlul cavab vrir: - Gt o{lu demir al, bir ve y, stne de bir az su tk, sonra o{ azanc alarsan. Kii Behlul ddiyi kimi leyir. Bir mddetden sonra mharibe balayr. Demire htiyac artr. Kii demiri baha iymete satb o{ azanc gtrr. Bir zaman gelib keir, yne kii Behlulun yanna gdib dyir: - Behlul Divane, men ne leyim ki, o{lu azanc gtrm. Behlul dyir: - Gt, o{lu soan al, anbara y, stne de su tk. Kii Behlulun ddiyi kimi leyir. o{lu soan alb, anbar doldurur, stne de su tkr. Bir il kir. Soan ccerib ryr. Kii gdib Behlula dyir: - Birinci defe le meslehet ledin, o{lu azanc gtrdm. Bes ikinci defeki ne meslehet idi, meni cerimeye sald?

209

Behlul ddi: - Birinci defe mene Danende ddin, men de sene danende kimi meslehet ledim, azanc gtrdn. kinci defe mene Divane ddin, men de sene divane mesleheti ledim. GEREK B R ADAM ALA Mollann eyi itir. O and iir eyi tapan kimi bir manata sataca ki, reyi soyusun. rtesi gn ek taplr. Mollann ble and itiyini iden bir nefer ona dyir: - Ya gerek sabah eyi bazara aparb bir manata satasan, ya da seni her yrde bbr deceyik ki, andna emel tmirsen. Molla bir az dnb a{rda bir piik tutur, hemin piiyi bir iple eyin boynuna balayb {arr bazara. eyi alma isteyenler iymetini sorudu da Molla dyir: - eyin iymeti bir manat, piiyin ise yz manat, bu ertle ki, gerek ikisini de bir adam ala. ***

KISSALAR- REVAYETLER214 O DVLETL SEN Bir gn bir kii {iyabandan kende bir cavan olan ona el uzadb kmek istedi. Kii ddi: Ay cavan, o{ dvletlisen niye yolulu dirsen? Cavan teeccb tdi, kii ddi: Men 500 tmen vrim elini kesim, Cavan raz olmad. Kii ddi: Min tmen vrim larn kesim. Cavan raz olmad. Kii ddi: ki min tmen verim gzlerini {ardm. Cavan yne de raz olmad. Kii ddi: Grdn o{ dvletlisen. gt ile zehmet ek pul azan, z yaayn dzelt!.. Cavan bu szlerden ibret alb gdib iledi ve zne ya{ yaay dzeltdi. YRS Z DAVA Birgn bir kii yoldan kende bir tay215 at nal tapd. Nal getirib arvadna verib ddi: - Ay arvad gel, bu nal sa{la, sonra dene nal da tapb bir at alaram gderem ziyarete. Arvad ddi: o{ ya{, sen ziyaretden gelenden sonra ata minib gderem atam vine. Kii ddi: Ay arvad, at terli olar soyu deyer. Bu ddi, o ddi davalar dd, sydler, dydler, bir birinden ksdler. Budur yrsiz dava. Z A IDIM Bir malik z reyyetini, obanlarn o{ incidirdi. Bir gn baoban zne ya{n obanlar arb dyir: Men isteyirem erbabn mende olan yz oyununa bir hsab dzeldim, sonra oyunlar zmz n otara ve istifade dek. Onlar razladlar. Baoban bir kuze at gtrb bir nefer zge oban ile ehere geldi.
214 Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1981, c. I, s. 350; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 45. 215 Tay: Tek.

212

oban erbabn yanna gelib ddi: Gelmiem oyunlarn hsabn vrim. Erbab ddi: Vr grek. oban ddi: r{n vrdim essaba, r{n getirme hsaba. Yrde ald iyirmisi. Do uzu dadan udu. Do uzu dereye dd. Yrde ald ikisi. Bu da birisinin derisi. Yrde ald birisi. Mene vrirsen vr. oban ha dirsen t!!! Erbab esebani olub at kzesini alb vurdu obann bana. at dald obann zne. oban apya {b znde olan at yoldalarna gstererek ddi: Grdnz z a {dm. K M DAHA O AMA DIR Bir kii emende oturub bal tutma isteyirdi. Bir zge kii oradan kende sorudu: - Ne dirsen? - Bal tuturam. O, elinde olan sebeti bal tutana vrib ddi: - Al menim n de tut: Sonra nc bir nefer oradan keende bal tutan grd ve ddi: - Ay kii, ne dirsen? Cavab vrdi: - Bal tuturam. Ddi: - Ay a{ma emende de h bal tutarlar? Bal tutan ddi: Gr o biri kii ne eder a{ma dr ki, menden pay umur. Z REKL K Bir gn bir Yehudi Tebrizde i a{tarb pul azanma me sedile yola dr. Bir ne mddet yol gdenden sonra Tebrizin ya{nlna atr. Bu Yehudinin bir eyi ve bir {oruzu var idi. Pulundan da bir ran almd. Fikir dir ki, ne lesin, grd bir kendi gelir, istedi onu imtahan etsin ddi: Menim bir ran pulum var, men zm, eyim ve {oruzum acdr. Men ne dim? Kendi cavab vrdi: Sen rana bir ovun al etini zn ye, abn ver eye, denlerin tk {oruzun abana! Yehudi bu sz bir kendiden idib fvren aytmaa hazrland ve z zne ddi: - Bir yrin kendisi ble dnceli olsa, eherlileri gr nce olar?

213

GN SUYA VRME Bir tacirin bir ne agirdi var idi. Hemie onlar danlayb ac lanb dyerdi: Gn suya vrmesinler. agirdler o{ alrdlar ki, gn suya vermesinler. agirdlerden biri bir gn gn ayda temizleyende su gn apard. agird or{usundan bir iki gn tacirin yanna gelmeyir, nc gn or{a or{a gdir. O, gzleyirdi ki, tacir onu syb dyecek. Grd tacir h bir sz dmedi, teeccb dib ddi: - Hac aa! Balayn, siz bizi hemie danlayb rrdnz ki, gn suya vrmeyin. ndi gn suya vrmiem, bir sz dmeyirsiz. Tacir ddi: Balam, menim me sedim bu idi ki, gn suya vrilmeye, indi ki, vrilib, kibdir. aln, gelecekde gn suya vrmeyesiniz. MAL CE caddvle an byk malik idi, azadln dmeni, azad{ahlar ldren, itlere boduran, a a dib darvazadan asdran bir zalm idi. Seferlerinin birindeki azad{ahlar te ib tmek me sedile hereket tmidi, yolda ishala dd. Yannda olanlar ne eder deva vrirlerse, mallice netice vrmir, emr vrir kendde olan oca kii ve ar arvadlar cem tsinler. Cem olan arvadlardan biri dyir: Ay an, doab ile hrran y, ya{ olarsan. caddvle doabla hrran yyenden sonra ya{ olur. Gnderib arn getirirler, soruur: - Ay ar, bu maliceni haradan yren misen? ar cavab vrir: - Ay an, urbann olum, bir gn bizim azan dilmidi, her ne ledim tutulmad. Doab ile hrran tkdm iine diyi tutuldu. Men ye in tdim ki ann arn dilib, odur ki, hrra ile doab meslehet grdm. caddvle ac lanb onu azana o{add n arn ovur. ***

DASTANLAR (H KYELER)216 I ER B

Size kimden, ne yrden danm. Tebriz vilyetinden. Tebriz vilyetinde Memmed Sydegr adnda bir kii vard. Bunun dnya zerinde bir z, iki olu vard. Byk olunun ad Resul, kiiyinin ad Hyder idi, znn ad ise Nergiz anm idi. Memmed Sydegr bir mddet ticaretle meul oldu, o, vladlarn z terbiyesinin altnda bydb heresinin meyyen yaa ytirdikden sonra bunlar mektebe oydu. Bir gn Memmed Sydegr bazarda ehvaln pis grb haman saat dkann balayb ve geldi. Arvad Ban anm ere n yr salb trkeare lemeye balad. Amma gtdikce Memmed Sydegrn ehval pisleirdi. Memmed Sydegr bir gn arvad Ban anm arb ddi: - Arvad, lm ki, var yu{u kimi bir ydir, kim bilir, belke bu gn, sabah db ldm. Sene dyecek iki vesiyyetim vardr. Birincisi budur ki, olum Resul n varl yrden z alma, ikinci vesiyyetim de budur ki, Nergiz anm varl ere vrme. nki o tebe e o{ nnecib olur. Memmed Sydegr vesiyyetini tamam tdikden sonra z mrn vladlarna balad. Resul atasn layi ince defn tdikden sonra balad hsan vrmeye. Size kimden ve ne yrden danm, sfa{an eherinden. sfa{an eherinde r{ lotu vard. Ne va{t idi ki, bu lotularn eline bir ov kmirdi. Bir gn lotuba ddi ki, Gelin gdek padahn {ezinesini kesek. Lotular bu niyyetle vden {b padahn imaretine teref gelmekde oldular. Knorta idi. Lotuba rteden yolu beledleyib {ezinenin yarlmasn a{ama oydu. Va{t teyin leyib gri aydrdlar ki, bir kel elinde bir iri ovun yolla gdirdi. Lotuba keli tutub ovunu elinden ald. Kel ha alad ki, ovunu vr, lotuba vrmedi, a{rda Kel dedi: Lotuba, sen ovunu vr, men sene bir {yirli yr dyim. Lotuba ddi:
216 Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 354; Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 74; Paa Efendiyev, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1992, s. 309.

216

- O nce yrdir? Kel ddi: - Tebriz eherinde Memmed Sydegr dyilen biri vard. O, bu gnlerde vefat dibdir. Olu Resul atasnn var yo{unu hsan vrib, fe ir f eraya paylayr. Lotuba ba{b grd ki, yoldalar hazrdr, ddi: - Ua lar, padahn {ezinesinden bize bir y {maz, kim bilir, belke birimiz tutula , amma Tebrize gdib Resulu aldadb onun var yo{unu hiyle ile ele kire bilerik. Odur ki, gelin zmz ba a iyafelere salb gdek Tebriz eherine. Lotular raz oldular. Tz vlerine gelib biri a{und, biri molla, biri meedi, biri tacir, here z istediyi ve beyendiyi paltarlardan gyinib geldiler lotubann yanna. Lotuba ba{b grd ki, yoldalar hazrdr, ddi: - Ua lar, yolu yolunda gerek. r{ lotu bir birine oulub Tebriz dyib, yola ddler. Memmed Sydegrn olu Resul atasnn r{n vrirdi. A{am azan idi. Grd ki, ap dylr, durub {d bayra. apn ab grd ki, bir deste adam biri molla, biri tacir, biri meedi, biri a{und iyafesinde apna hazr durublar. Resul {eber ald: - ona lar, siz kimsiniz, kimi istiyirsiniz? Lotuba ddi: - Biz merhum atan Memmed Sydegrn en ya{n dostlarndan . Atann lmn idib gelmiik basal vrek. Lotular le apda baladlar alamaa. Resul ba{b grd ki, bunlar gzlerinden ya bahar buludu kimi a{drlar. Resul balad bunlara teselli vrmeye. O, r{ lotunu ona otana devet tdi. Lotular oturub bir eder merhumu yalan badan yd dib, gz ya a{tdlar. Bunlarn ierisinde bir a{und var idi, balad Yasin o{umaa. Resul bunlar he i i dost bilib sfre sald, her cr ymekden araya getirdi. Lotular o ki, var ydiler. ura larnn altn berkidenden sonra Fatihe dyib ellerini sfreden ekdiler. Sfre yld, araya ay geldi. ay va{tnda lotuba elini cibine salb bir deste kumar kaz {ardb araya atd. Lotularn biri bu kaz grb balad oynatmaa. Resul di etle ba{rd. Yan alb lotubandan {eber ald: - Emi, bu kzlar ne olan ydir? Lotuba ddi: - Bu kzlarn adna emdadan kz dyirler. Biz merhum atann hsan meclisinde o{ alayb gz ya tkmk. reyimiz o{ kederlenmidir. Bir eder bu kzla oynaya ki, belke reyimiz alsn. Resul {eber ald: - Bu kz ne cr oynayrlar? - Bunu, bala, pullla oynayrlar. steyirsen sen de bizimle oyna. Resul rz oldu, ddi: - Men rzyam, anca oynama bacara bilmirem. Lotuba ddi: - Ne ybi var, yrederik bacararsan. Baladlar Resula umar oynama yretmeye. Resul umar kzlarn

217

tanyb oyunu yrendikden sonra anasndan bir eder zl pul gtrb balad oynamaa. Lotular bir nee defe bile bile z pullarndan Resula uduzdular, oyun Resulun o{ houna geldi, balad irin irin oynamaa. O va{ta eder oynad ki, bir vede yan yresine ba{b grd ki, atasnn ne ki, pullar vard hamsn uduzub. Ble ki, seher rek almaa bir ara uruu da almayb. Resul durub ayaa ona lar n yr sald, z de z otana kib yatd. Sabah alan kimi lotuba ayld, yoldalarn sesleyib ddi: - Ua lar, bu byferasetde daha pul almad, gelin gn {mamken yayna . Lotular al{b here z yoran deyini ve vde olan ardan ynglden ne vardsa, ydrd dan sonra sfahan dyib bir ba gtmekde olsunlar. Gn bir boy al{md, Resul durub ayaa el zn yuyub ddi: - Gdim bir ona lara ba ekim. Durub ona otana geldikde ne grd, ap a dr, ona lar da yo{dur. Bir o yana, bir bu yana ba{b grd ki, bu zalmlar uddu lar pullarla kifayetlenmeyib, stelik yatd lar yoran dek ve ballar da aparmlar. Kr piman anasnn yanna gelib onu iden hli tdi. Resulun anas ddi: - Oul, onlar sfahan lotular imi, ybi yo{dur, sen de gt bir senete uran, ne dek, felek yazmz ble yazbm. Resul anasnn bu sznden sonra vden bayra {b, bir ba Rastbazara geldi, istedi demirilik senetine uransn, {ouna gelmedi. Bir eder ireli gdib grd ki, bir kii abana bir eder ta{ta yb dlgerlikle meuldur. Bu senet de onun {ouna gelmeyib, istedi pineilik ile meul olsun. Bu saata kimi pineinin dknnn abanda durub pineilere ba{d. Bu senet de {ouna gelmedi. Resul bir ba bazar yu{ar gtmeye balad. Grd ki, bir oca kii balaca bir dknda oturub papa dikmekle meuldur. Resul dayanb dknn abanda di etle papa ya ba{rd. oca papa ban yu{ar aldrb grd ki, dknn abanda bir nefer cavan olan dayanb. Papa {eber ald: - Oul, ne isteyirsen? Resul ddi: - Emican i a{tarram. Papa ddi: - Bala, mene akird durarsan m? Resul ddi: - Ne n durmaram. Aylm nce olaca ? Papa ddi: - Elinin alibiyyetine ba{aram. Resul raz oldu. Bir gn cme a{am idi, Resul ustasndan izin alb atasnn ebrini ziyaret tmek n ebristanla yolland. Atasnn ebri stne oturub alad dan sonra: lhi, meni bu zilletden urtar dyib, yniden alamaa balad. O eder alad ki, bihu olub yre serildi. Resul yatmd, yu{uda grd ki, Tiflis eherinde bhit misal bir badadr, bunun bann stnde cyran misal gzel bir z, a kman, gzler

218

an piyalesi, burun Hind fnd, sine Semer end kz, memeler amama kimi yumurlanb ipek kynekden ba vrmidir, ba{ann e lini aparr. Bu zn yannda bir dervi, dervi zn elini Resula uzadb: - Resul, bu z Tiflisli ace Senann z ahsenemdir, bunu sene buta vrirem, o{ ekmez biri birinize atarsz,- dyib ekildi. Resul ahsenemin gzelliyini grcek, e li bandan {d, delicesine aylb grd ki, ebristanl dadr, amma yannda h kimse yo{dur. Vahime ierisinde alb, bedenine or{u dd. Az kpklene kpklene bir ba vlerine teref amaa balad. Anas Ban anm olunu bu halda gren kimi {eber ald: - Oul, bu ne gndr dbsen, senin st ban kim crmdr? Resul anasnn sualna cavab vrmeyib hnkr hnkr alamaa balad. Resulun sesine etrafdak onular ylb {eber aldlar ki, ne var, ne olmudur? Resul ddi: - Men derdimi dil ile dsem dilim alb yanar. Mene bir saz vrin, derdimi sazla dyeceyem. Haman saat Resul n bir saz getirdiler. Resul reyi ala ala saz sinesine basb grek ne ddi: ALDI RESUL adir He den men bir dilek diledim, kr muradm vrdi, ah menim. Cme a{amnda, cme gnnde, Erenler yridi nezergh menim. Genc yamda grdm dnya emini, Bu zalim feleyin serencamn, Nu tdim ryada in camini, Grnd gzme doru rah menim. Va ede Resula buta vrdiler, Doldurub camm, buta vrdiler. Tiflisde Senemi, buta vrdiler, im oldu zikri illellah menim. Resul szn tamam dib alamaa balad. Anas Ban anm olunun boynunu uca layb ddi: - Oul, h bir y baa debilmedim, a d grm ne dmek isteyirsen? Resul sazn sinesine basb anasn baa salma n grek ne ddi: ALDI RESUL

219

Bana dndym gl zl ana! Ana, men Tiflise gtmeli oldum! Bir dilberin i dd serime, Ana, men Tiflise gtmeli oldum! Elime almam sedefli saz, Felek yazd mene ble bir yaz. Yu{umda grmem bir ala gz, Ana, men Tiflise gtmeli oldum! Resulam, ahma dalar dayanmaz, Derdim o{dur menim kimseler bilmez. Can ana, bu yrler mene el vrmez, Bac, men Tiflise gtmeli oldum! Resul szn tamam tdikden sonra anas ddi: - Olum, sen hara, Tiflis hara. Gel sen bizi gz yal oyub gtme. Resul ddi: - Anacan, dayanmaa halm yo{dur, gerek men gdem. Anas ddi: - Oul, indi ki, gdirsen, bizi de znle apar. Resul raz olub anasn, bacsn ve bir de kiik arda Hyderi yanna alb dost anas ile halal hmmet tdikden sonra Tebriz eherinden {b Tiflise gtmekde olsunlar. Bir mddet geldikden sonra yolda bunlar berk boran tutdu. Haraya gtdiklerini bilmeyib, ab aldlar. Resul grd ki, kiik arda alayr, Nergiz bacs bihu bir halda yre y{lb, ble bir veziyyeti grerek sazn sinesine alb z halna mnasib grek ne ddi: ALDI RESUL Vetenimden tdin meni dider in, er{in dnsn felek, Hyderim alar. Bu duman, bu iskin, bilmirem nedir, Her terefin nin aral, dalar! Gyden nir yre lepe lepe ar, Bac, arda, ana zme ba{ar, Biz lsek burada sensen gnahkr, Yr saldn menden aral, dalar!

220

Kimimiz var burada bizi dindire, Kimsene yo{, {aln yra bildire. or{u budur tfan bizi ldre, Resul gys ala yaral, dalar! Sz tamama yten kimi boran dayand. Baladlar yol gtmeye. stad dili ygrek olur. Resul, anas, bacs, kiik arda, Hyder sa salamat gelib atdlar. Tiflis eherinde ktan dana. Bunlar eribdiler. H bir yri tanmayrdlar. Bir eder yol geldikden sonra Resulun yolu bir arnn da{masnn abandan dd. ar bayra {d. Resul arn gren kimi sazn sinesine basb grek ondan ne {eber ald: ALDI RESUL Bana dndym, urban olduum, ehr Tiflis ddikleri budu mu? Senem yrm melhem yler yaraya, ehr Tiflis ddikleri budu mu? ar ba{b grd ki, bunlar eribdirler. Bu terefden de Senemin adn ekdi, alb grek Resula nce cavab vrdi: ALDI ARI Geze geze sen de geldin buraya, itdiyin ehr Tiflis buradr. Senem burda melhem yler yaraya, itdiyin ehr Tiflis buradr. ALDI RESUL Ba{a burda, baban burda, bar burda, Hyva burda, alma burda, nar burda, ace adl bir ohumum var burda, Ddikleri ehr Tiflis budu mu?

221

ALDI ARI Ba{a dsen, baban dsen, var burda, Cana min cr derman dsen, var burda. ndi bildim olan, gtme, al burda. itdiyin ehr Tiflis buradr. ALDI RESUL Resulam silinmez gnlmn pas, Serimde dolanr in svdas, Tiflis ehli, ahsenemin babas... Ddikleri ehr Tiflis budu mu? ALDI ARI Mryemem, mertlerin urban serine, Her a{am ahsenem {ar serine. or{ma olan, vrrem elin eline, itdiyin ehr Tiflis buradr. Sz tamama ytidi, dnyada stadlar dilinde iki cr ar var. Biri kpeyi ar, biri ipeyi ar. Bu ar ipeyi ardand. o sifetle Resula ddi: - Olum, sen al burda, men gdim ahsenem anma mutulu vrim. Resul ddi: - ar mene, telesme! ar ddi: Ay oul, nce yeni telesmeyim? Dz bir il rzigrdr ki, ahsenemin ne gcesi gcedir, ne gndz gndz. Hele menim zm burada ayl{ oyub ki, Tiflis eherine yni gelen eriblerin {eberini ona ytirim. ndi kr olsun Allaha ki, sen zn z elin ayanla gelib {msan. Men de ksb bir arvadam. Mene de bir {eleb atar. Resul ddi: - ar nene, {eberi sonra vrersen. D abamza, bizi apar gilen ehve{anaya. ar, Resulgili atb abana, bir ba Deli Mahmudun ehve{anasna apard. Resul, arnn ovucuna bir zl blik basb yola sald. Deli Mahmud Resulun anasn, bacsn arvadlara me{sus olan otaa apard. aydb Resuldan {eber ald: - y erib, {ardan gelib {aralara gdersen? Resul ddi: - Tebrizden gelirem. ehve{anada oturanlar Tebriz adn iden kimi yrbeyrden ddiler. - erib, Tebrizden bizim n bir ne sz o{u!

222

Resul sinesine sazn alb grek Tebrizi nce terif ledi. ALDI RESUL Ay aalar, gelin size syleyim, Alar baharda gl Tebrizin, Toyda, bayramlarda atlas gyirler, Kesilmez yal, al Tebrizin. Tebrizin etraf dadr, meedir, inde oturan bydir, paadr, Sekkiz min mehelle, b min kedir, arusu, bazar, yolu Tebrizin. Phlevanlar isvet dyib yalanr, Cmle bezirgnlar burda eylenir. yz altm yk birden balanr, Elden ele gezer mal Tebrizin. Sz tamam olan kimi yrbeyrden aferin ddiler. Bu eherde Glolan dyilen birisi vard. Bu maamda o li sazl gelib ehve{anaya {d, bir iki heteren peteren ddikden sonra ddi: - Gresen bu Tiflis eherinde menim abama bir {a biler mi? llik yrbeyrden al{b ddiler: - Glolan sazn vur oltuuna var gt. Sen eribin abanda h bir i grebilmezsen. Glolan ddi: - Han o erib? Ble dyende erib {b abaa, alb sazn sinesine ddi: - Glolan, drt yarpak sz dyeceem, cavabn verebilsen, men burdan bir ba Tebrize aydacaam ve l szn stmden gtreceyim. Ehli meclis raz oldu, alb grek erib ne ddi: ALDI ER B eber syle mene y ustaba, Elindeki saz nce alrsan? Ezel mene ulduzlarn saynd, Vr cavabn, alsn aban arsz! Glolan cavab vre bilmedi. erib alb ikinci yarpan grek nce ddi: ALDI ER B O nce ydir ki, dolar boalar,

223

Rzigr esdikce yrinde durar. Gyiben yal, geler boalar, Vr cavabn alsn ban arsz! erib grd ki Glolan ama isteyir, ddi: - ama a{r yarpan dyim: ALDI ER B eribem sualm it, dz indi, evvas isen deryalarda z indi, O nedir ki, ba yo{, eli yz indi, Vr cavabm, alsn ban arsz! Sz tamam oldu. Glolan ba{b grd ki, bunun abanda dayanan hal yo{dur, sazn vurub oltuuna {b gtdi. Meclis dalandan sonra, Deli Mahmud eribden ne n geldiyini {eber ald. erib bana geleni Deli Mahmuda danb ehsenemin ona buta vrildiyini syledi. Mahmud ddi: - erib, em yme, ne eder bu bedenimde can var, Senemi sene ytirmeye alacaam. *** erib burada alma da olsun, sene {eberi vrim ahsenemden, nce ki, eribin yu{usuna girib ona ahsenemi buta vrmidiler, ahsenemin yu{usuna girip eribi de ona buta vrdiler, ahsenem gn o gnden erib dyib deli divane olmudu. Bu terefden ar zn sa{laya bilmeyib, ytirib ehvalat ahseneme syledi. ahsenemin atas itdi ki, Deli Mahmudun dknna bir erib gelib, alb o{uma da ona tay taplmr, grmemi eribin ustalna hyran oldu. Deli Mahmud n {eber gnderdi, onan gndersin bize. Deli Mahmud eribi iden hli tdi, her ikisi o gn acenin vine gtdiler. ahsenemin atas eribi {o sifetle ebul tdi, bir eder shbetden sonra erib adl saz kklemekde olsun. Bu anda ahsenemin ullu usu Acaz gelib kende eribi grd, gz eribe dd, dayanb apnn arasndan ba{d. erib onu grb her iki terefden derdi cua geldi, alb grek ne ddi: ALDI ER B Bir sz ile lden le atldm, Bu erib llerde ya{d nar meni, Hesretini ekib yandm kl oldum, Ahu gzlm, ne haldayam, gr meni.

224

Sebre ta etim yo{, gelmez erarm, Ere bulend olub ah ile zarm, Belli dyilmidir sene ehvalm? Saraldbdr oynundak nar meni. erib ble o{uyanda Acaz zn sa{laya bilmedi, tz yyrb ahsenemin yanna gtmekde olsun. ALDI ER B erib dyir, gtme knl orusu, Bamdan kmez h svda ars, Sene men syleyim szn dorusu Gel maralm, al maralm, sar meni. Sz tamama ytdi, ahsenemin atas ddi: - erib, bu a{am mene ona san. erib raz oldu. ace durub o biri ota lara kdi ki, tedark grsn. Sene dyim Aca zdan. Aca z zn ytirib ahsenemin yanna a{saya a{saya ddi: - Atann bir erib adnda ona gelib, seherden beri le o{uyur, gel tamaa le. ahsenem bir arava da gtrd. Her gelib pncereden bu biri otaa ba{ma da olsunlar. erib bunlar gren kimi alb saz gerek ne ddi: ALDI ER B Pencereden mayl mayl bakan yr, gzelin birisine ben urban. irin can e oduna ya{an yr, gzelin birisine ben urban. Azcaz ddi: - anm, bu menim n o{uyur. Baya da meni gren kimi o{udu. ahsenem, eribi gren kimi bildi ki, bu onun butasdr. Aca z cavab vrmedi. Aca z bir az da zn abaa vrdi. ALDI ER B Birisinin ayanda mesti var, Birisinin can almaa esdi var, Birisinin burda ya{n dostu var, eribin ble o{umasndan {olanb

225

gzelin birisine men urban. Aca zn ayanda mest vard, mest ad iden kimi ddi: - Grdn, menim n o{uyur. Bunlar baladlar ekimeye, kiik ullu u da ard bunlara. ble grende a{r yarpa grek nce tamamlad:

erib ii

226

gzelin biri bize ohumdur, O birisi el deymemi ovundur, i erib birisi senin ovundur, gzelin birisine men urban. Sz tamam ytdi. Aca z yne ddi: - anm, grdn m menim n o{uyur. Ble dyende ahsenemin elinde aynas vard, aynan elinde tutub gzlerinden bahar buludu kimi ya a{td. erib butasn ble grende yniden saz alb grek ne ddi: ALDI ER B Ser{o ser{o ba{r yvan, ota dan, ahsenem elinde aynas gzel, Cmle lem gelir tamaasna, Bllur piyalesi, sas gzel. Yr meni dindirir irin dil ile, Gze srme ekir gm mil ile. Ota bezenib zl gl ile, Sseni, snbl, {als gzel. Alan ota l, {o imaretli, Gzeller iinde eddi ametli, Ahu ba{ldr, lan cretli, Umaa, onmaa, {as gzel. i erib szn dyer avazla, Dindirende canm alar o, nazla, Yrm yvannda ct oa zla, ahsenem eladr, hams gzel. Sz tamama ytib, ahsenem bir eder to{ta tapb zlarla z otana ekildi. ace gelib {d, bir eder irin shbetden sonra meclis uruldu, Tiflisin ya{n uza yrlerinden eribin meclisine a{b geldiler. ace ddi: - erib, mene Erzurumu terif le, sesin mene o{ {o gelib. ace ble dyende grek erib ne ddi: ALDI ER B Aalar, erzime bir ula vrin! Ad dilde dastandr Erzurumun Bir ble sefal yr grnmeyib,

227

an dilde dastandr Erzurumun. Sefaldr o yrlerin havas, Her terefden gelir blbl sedas. Ahular yna, lan yuvas, Ad dilde dastandr Erzurumun. erib szn tamam tdi, ona lar yyib ienden sonra here z menziline gtdi. erib n ace yr salb ota larn birinde onu rahat tdi. ahsenem gceni araya salb Aca z eribin dalnca gnderib z bunlar bada gzlemekde olsun. Aca z al{b eribin yatd otan abana geldi. erib yatmamd. Aca z pencereden onu sesledi. erib pencereden boylanb grd ki, gelen Aca zdr. eber ald: - Ne n geldin? Aca z ddi: - erib, ahsenem seni bada gzleyir. erib ahsenemin adn iden kimi zn pencereden atb, Aca zla baa gtmekde olsunlar. ahsenem, gcelik ay kimi aaclarn arasndan {d. Yalba sona kimi bula banda durub eribin yolunu gzleyirdi. erib zn ytirib grd ki, bula banda butas dayanb, siyah salarn hrr, v de suya db, gzleri intizardadr, ddi: - y dili afil, dil ile buna yanasan dilim alar. Alb sinesine sazn, grek ne ddi: Bulan banda san hrende, Grnd gzme maya alarn, Gr nce dbdr sulara vgn, Benzeyir gnlk aya alarn. Camaln vribdir cahana v , Her baharda artar blbln zv , Yandrd elbimi camaln vg, Alm vribdir zaya alarn. alarn bezirgn, gzlerin {ace, Ba{n shrigr, yanan ne, Svindir eribi bar bir gce, Alm vribdir zaya alarn. Sz tamama ytdi, ahsenem dnb eribin dal atda gren kimi atlb boynuna sarld, iki i sarma kimi sarlb bir birine yuma otlarn stnde uzandlar, Aca z da bir terefde bunlarn kiyini ekmekde olsun. Seherin temiz yli ahsenemi r{sarna deyib ayltd.

228

erib ddi: - y menim gzmn i, elbimin soltan, gdirsen nedir? ahsenem ddi: - Beli, gdirem, meni atamdan iste, atam meni sene vrer, vrmese men h kime gtmeyeceyem. ki hesretli ehd pyman dib ayrldlar. erib ahsenemden ayrlara anasnn yanna gelib ddi: - Ana, ahsenemi menim n iste! eribin anas Deli Mahmudu da z ile gtrb acenin yanna geldiler. eribin anas ahsenemi ayda zre olu n istedi. ace ddi: - Ne ybi var, razyam, anca olun otuz kise zl bal vrmelidir. eribin anasnn boaznn yolu urudu, birba olunun yanna gelib ddi: - Oul, ace otuz kise zl isteyir. erib ddi: - Ana, Allahn kmeyi ile otuz kise zl azanaram. erib sazn alb vden bayra {d. Gelib Deli Mahmudun yanna, acenin ddiyini ona ytirdi. Deli Mahmud ddi: - Oul, Allah kerimdir, sebr t, grek iin a{r haraya {r. erib burada alma da olsun. ahveled ahsenemin emisi olu idi. O itdi ki, emisi zn erib adnda bir nefer Tebrizli isteyir, z da onu isteyir, li gnderdi onu emisinin yanna. ace, ahsenemi ahvelede nianlatd. liler mbarekbad dib, bu d {eberi ahvelede ytirdiler. ahsenem itdi ki, atas eribin lilerini redd dib, ahvelede sz vrib, ahsenemin gn oldu ara, gce gndz erib dye alamaya balad. Bu terefden ahveled gzel bir {ona tutub bir amansz ar tapb {onan gnderdi ahsenem n. ar ahsenemin yanna gelib {onan oydu abana. ahsenem {eber ald: - ar nene, bu onan kim gnderib? ar ddi: - By, adan alm, nce ki, kim gnderib, senin nianln ahveled! ahsenem ahveled adn iden kimi {onan alb tullad, Aca za da taprd ki, kpek arn atn pillekndan, itib gtsin cehenneme. Aca z arn iteleyib sald pillekndan aa. ar dingildeye dingildeye nib, vay ldm dyib, onbasn tuta tuta zn ytirdi ahvelede. ahveled arnn gelmeyini grcek {b {eber ald: - ar nene, nce geldin? ar ddi: - Arn reyime, nce geleceyem. Nianln Senem {onan menden aba heyete tullayb, zm de o eder dyd ki, rehmetlik nenemin ad yadmdan {d. ahveled ddi:

229

- ar mene, sen dnya grm bir adamsan, biz nce dek ki, eribi bu Tiflisden redd dek? ar ddi: - Ne bilim, men sizin iinize atan dyilem. ahveled cibinden bir enge pul {ardb arnn ovcuna basb ddi: - ar, mene ne olar, fikirle grek. ar pulu gren kimi gzleri i lanb ddi: - Menim gzm ste. ar ayrlb eribi a{tarma da olsun. *** ahsenemin eribe i olmas, ahveledin adamn ovmas {eberi zn atasna ytidi. O z arvadn ahsenemin yanna gnderdi ki, Gt zna yd vr, bizi biabr lemesin. erib ksb bir olandr, o bize tay dyil. ahsenemin anas durub znn yanna geldi, erinin ddiyini zna syledi, ahsenem ban salb aa bahar buludu kimi gznden ya a{da a{da grek anasna ne cr cavab vrdi: ALDI AHSENEM Bana dndym gl zl ana, Ana, men yaz ne dindirirsen? Sdn emmiem, men ana ana, Ana, men yaz ne dindirirsen? Sarl da hyvalardan saryam, smim pakdr, sulardan da duruyam. Vrmesez de men eribin yryam, Ana, men yaz ne dindirirsen? ahsenem ble dyende anas onun azna bir sille vurub ddi: - Men dyirem bizi biabr leme, sen dyirsen men eribin yryam. Senem ddi, ula a: ALDI SENEM aynasn, aynasn, pyvane dolsun, oy saralsn gl irengim solsun, Bu ie el vursan drd olun lsn, Ana, men yaz ne dindirirsen? ahsenem urband olun Hebibe, Meni salma inen yri tebibe, Ana raz olun dim eribe,

230

Ana men yaz ne dindirirsen? Sz tamam oldu, anas {b gtdi, ahsenem oturub alama da, yolunu gzlemekte olsun. *** Sene dyim ahveledin arsndan. erib oturmudu da ste, vetene doru ba{rd. ar zn eribe ytirib onu tanmamazla vurub ddi: - Oul, bu aralarda Tebrizli eribin vi haradadr? erib {eber ald: - erib neyine gerekdir? - Meni ahsenem gnderib. erib ahsenemin adn iden kimi al{b ddi: - Nene, erib menem. Tz d grm, ahsenem ne {eber gnderib. mansz ar zn yre vurub gznn yan a{da a{da ddi: - Oul, menim sene yazm gelir, sen ahsenem dyib Tebrizden buraya durub k klfetnen gelibsen. Amma ahsenem sene o{ vefaszl tdi. erib {eber ald: - Ne? ar ddi: Nesi yo{dur, odur ahsenem emisiolu ahvelede nianland, bu gn sabah da toyu olca , z de meni gnderdi ki, sene dyem t bir de sen ahsenem adn ekmeyesen. erib ardan byle idende reyi demiri kresi kimi od tutub yand. Sazn eline alb, ahsenemin bana geldi. Baa girib grd ki, ahsenemin hemie gezib doland ba bu gn le sakitlikdir ki, gel gresen, ban her terefinden em insann reyine ara ya kimi yar. O, bir eder de ahsenemin yolunu gzleyib grd ki, gelib {mad. eribin derdi tezelenib, ahsenemin ona gnderdiyi sz hatrlayb, sazn alb bu mnasibetde grek ne ddi: ALDI ER B araba alasan Tiflis eheri, H sende oynayb glen yo{umu, Blbl susub, ba pozulub, gl solub, Yd balarn tibar yo{umu. Men gderdim dostum {d aba dan, Ac szn salmaz meni dama dan, Bizim glden yd gllere onma dan. Yd sonann tibar yo{umu. eribin

231

erib gelmeginen yd oldu, Sn{ knlm, mell oldu, d oldu. stekli dilberin bizden yd oldu, Yd sonann tibar yo{umu. erib gn a{am tdi. ahsenem {mad. a arald, Tiflisin btn lampalar yand, ksb kusub vine ekildi. ahsenem yne de gelmedi. erib arnn szn tesdi leyib dnb gtmekde olsun. ahsenemin birden yadna dd ki, erib herden bir baa gelir. Aca z arb ddi: - Gt gr erib bu tereflerdedir mi? ar gelsin ser aacnn altna. Aca z {b zn baa sald, erib bir de grd ki, aaclarn arasndan bir y aarr, ireli yriyib grd ki, Aca zdr. Aca za sz dmeye macal vrmeyib alb grek ne ddi: ALDI ER B Seni grdm alm oldu prian, Eridi reyimin ya, Aca z! yya ba{b, knl vin y{ansan, Tanmrsan solu, sa, Aca z! Camaln silmez gnlk aydan, alarn silmez kmandan, yaydan. Bir {eber vr mene sa Lyladan, Seherden gezirem ba, Aca z! Men eribin derdin yaz gelen ile, Gnm girdirem em elem ile, Menden ahseneme sen salam yle, Gelmese dalaram ba, Aca z! Sz tamama ytdi, Aca z ddi: - vi y{lmn olu bir sebret gr ne dyirem! erib ddi: - D grm. Aca z ddi: - erib, meni Senem gnderib, ddi ki, serv aacnn altnda gzle! erib gelib serv aacnn altnda oturdu ularn ceh cehi, blbllerin gzel nemeleri, gllerin {o etri, eribin huunu apard, le ki, zn bilmeden y{lb ald. Aca z zn ahseneme ytirib ddi: - ahsenem gel {a baa. Blbller le tr ki, gel gresen, erib de ezek tapa ! ahsenem raz oldu, her ikisi baa {d, t ki, Aca z haman yre atb ahseneme ddi:

232

- ahsenem, sen burda gzle, men serv aacnn altna dyim, belke eribi tapabildim. Aca z icaze alb serv aacnn altna geldi. Grd ki, erib le yatbdr ki, h znde dyildir. Aca z siyah salarndan tl ayrb sineye saz dib grek eribi nce oyadr. yvandan nib yrd, Oyan ovu, ovun geldi! v lemi brd, Oyan ovu, ovun geldi! Aca z grd ki, erib oyanmr, alb ikinci yarpan grek nce ddi: Siyah zlfn tkm ze. Srme ekmi aa, gze. yvanndan ndi dze, Oyan ovu, ovun geldi! erib yne de aylmad. Aca z grek a{ir yarpa nce tamamlad. Aca z dyir szn, Oyan erib, a gzn! gcelik ay zn, Oyan ovu, ovun geldi! erib yne aylmad. ahsenem ban bandan ses geldiyini idib Aca z ard. Aca z geldi, ahsenem ondan {eber ald: - Ay z, bada kim var? - anm, erib serv aacnn altndadr, arram oyanmr. ahsenem yyrb zn eribe ytirdi, ne eder ardsa aylmad. ahsenem lyli hrklerinden tl ayrb saz evezine s{d, nar memelerinin arasna, gr Aca za ne ddi: ki gzm, Aca gelin, erib oyanmaz, oyanmaz. iyle oldum divane, erib oyanmaz, oyanmaz. miem r{lar camndan, Gerem indi canmdan, Serv aac klgesinden, erib oyanmaz, oyanmaz. Senem dyir a gzn,

233

ster psn a zn, Tere er dib zn, erib oyanmaz, oyanmaz. erib aylmad, Senem alaya alaya gelib oturdu arhovuzun randa. Aca z yne gnderdi. Aca z gelib bu defe eribi le silkeledi ki, erib dik atld. erib {eber ald ki ne olub? Aca z ddi: - ahsenem dz bir saatdr ki, kesdirib yann aylmrsan. erib Aca zdan ble idende saz alb grek z {alna uygun ne ddi: ALDI ER B Eceb yrde meni berk {u apard, Yarn geldiyini h bilmemiem. Felek vurub ba{tm yana virdi, Yarn geldiyini h bilmemiem. Zalm felek yazd ble yazm, Gr nce virdi a yazm. reyimde oydu menim arzumu, Yarn geldiyini h bilmemiem. erib dyir, uzun iller glmedim, Alayban gz yam silmedim, Yr menzilimde tekce grmedim, Yrn geldiyini h bilmemiem. Byle dyib alamaya balad, bu terefden Aca z ab ahsenemi onun yanna gnderdi. ahsenem gelib grd ki, erib yan l yan l o{uyub, alayr. Daldan ulac ollarn eribin boynuna salb can eribim! dyib, onu uca lad. ki hesretli sarma gl aacna sarlan kimi bir birine sarlb doyunca grdkden sonra erib ddi: - y elbimin soltan, men senden ayrlmal oldum. ahsenem bu sz eribden iden kimi le bil onu ildrm vurdu, {eber ald: - Ne n? Bu ne szdr danrsan? erib ddi: - Atan ace seni mene vrmek isteyirse, niye menden otuz kise zl isteyir? ahsenem ddi: - le bundan tr meni atrsan, sen otuz kise zl dyirsen, men elli kise

234

getirim gelim, teki mene terk tme. erib ddi: - Can ahsenem bu insafdan o{ kenar olur, gel sen mene izin vr, gdim z elimin renci ile otuz kise zl azanm vrim atana. Sonra adl la toy dek. ahsenem ddi: - Bes ne va{t gelersen? erib ddi: - Bu ehd pymane and olsun yddi ilden uza olmaz. Ble dyende ahsenem balad alamaya. erib Senemin bahar buludu kimi a{an gz yan grcek, reyi ald, el atb saza grek ahseneme ne ddi: ALDI ER B Bana dndym gl zl Senem, Gtdim yr, eklendim, belke gelmedim, Bu ayrl bize He den vrildi, Gtdim, yr eklendim, belke gelmedim.

235

ALDI AHSENEM Bana dndym gl zl cavan, Gt eribim, sal ile gelesen. Vardr men bilirem sende mehebbet, Gt eribim, sal ile gelesen! ALDI ER B Dn beri, dn beri, bir zn grm, Al yana larnn urban olum. Bir emanetim var, oy sene vrim. Gtdim yr, eklendim, belke gelmedim. ALDI AHSENEM urban olduum ara gz erib, Lay mdr meni bura{b gtmek. Sensen menim ye in derdime tebib, Gt eribim, sal ile gelesen! ALDI ER B Yazlm alnma in ezeli, Payz geler, balar tker {ezeli, Nyleyirem senden gyri gzeli, Gtdim, yr, eklendim, belke gelmedim. ALDI AHSENEM erib bu szlerin He e yaramaz, Sznde durmayan bende merd olmaz, lde gzel o{dur sene yaramaz, Gt eribim, sal ile gelesen! ALDI ER B Senden kimseneye gelmez gmanm, Ala gzl prim, a kmanm, Yddi ile kesdim ehd-i pymanm, Gtdim, yr eklendim, belke gelmedim. ALDI AHSENEM Senem dyir gtme, yollar amurdur,

236

Senin barn dad, yo{sa demirdir. Yddi il ddiyin {eyli mrdr, Gt eribim sal ile gelesen! ALDI ER B erib dyer viran almasn veten, or{um budur gle sarmaa tiken, aytmasam nar meni her yten, Gtdim, yr eklendim belke gelmedim. Sz tamam oldu. Her iki hesretli yniden grb, pb halal hmmet tdikden sonra ahsenem ddi: - erib, indi haraya gtmek isteyirsen? erib ddi: - Ruma gtmek fikrindeyem. erib ble dyende ahsenemin {atirine geldi ki, erib Ruma gtse ondan da gzelini tapar. Alb grek ne ddi: ALDI AHSENEM Bana dndym, urban olduum, Amandr eribim, gtme Ruma sen. Gezdiyin yrlerde yd yle meni, Amandr eribim, gtme Ruma sen. ALDI ER B Eyer Mvlam mene kmek olarsa, Alama svdiyim, yne gelerem! Ecel erbetini canm dadmasa, Alama svdiyim, yne gelerem! ALDI AHSENEM Lenet olsun o gnlere, o deme, Yaz cann nce dzsn siteme, Sen gtsen brnnem araya, eme, Amandr eribim, gtme Ruma sen. ALDI ER B Canm Senem or{ma gdib gelerem, Senden yrisine knl vrmerem, Sen istesen men Helepde alaram,

237

Alama svdiyim, yne gelerem. ALDI AHSENEM ahsenem dyir ki, halm yamandr, Uca dalar ba ardr, dumandr. Bu ayrl bize {yli zamandr. Amandr eribim, gtme Ruma sen. ALDI ER B Resuldum, erib drler adma, Mvlam ytiecek, menim ddma, rbet lde Senem dse yadma, Canm odlara atb gelerem! Sz tamama ytdi, erib yniden ahsenemle grb ayrldlar. erib bir ba anasnn yanna geldi. eribin anas grd ki, oul sefer libasndadr, {eber ald: - Oul, haraya gdirsen? erib ddi: - Ana ula as dyim: ALDI ER B urbann olaram gl zl ana, Gdirem rbete gezim bir zaman. Bir sefer svdas vardr bamda, Gdirem rbete gezim bir zaman. ALDI ANASI Ne svdadr yne db bana, Oul, gdib alar oyma sen bizi! Barm dnderdim ty zl ana, Oul, gdib alar oyma sen bizi! ALDI ER B Canm ana, gel alatma sen meni, Men yledim He e emanet seni. Taprram sene butam senemi, Gdirem rbete gezim bir zaman. ALDI ANASI

238

Men sene kmek isterem udadan, ne ferec vrsin byk Yaradan. Men lsem kim gtrer meni aradan, Oul, gdib alar oyma sen bizi! Sz tamam oldu, erib anasndan ayrlb bir ba Mahmudun yanna geldi. Anasn ona taprb yola dd. ahveled itdi ki, erib gdir, onu ldrmek niyetiyle Tiflisden {d. O va{t gelib atd ki, grd erib Kr atlayb, kr piman gri aytd Tiflise. ahveled, ahseneme {eber gnderdi ki, bu gn sabah toyunu balayram. ahsenem ba{b grd ki, zornan da olsa onu aparaca lar. ahvelede {eber gnderdi ki, onu yddi il gzlesin. ahveled Senemi yddi il gzlemekde olsun. Size dyim eribden. Ustad dili yyrek olar. erib bir mddet yol gdib a{r gelib atd eleb eherine. erib Heleb eherini gren kimi tebine zor gelib Heleb eherini grek ne cr terif tdi: kr olsun Yaradana, Sene geldim, Heleb ehri. Ayr ddm vetenimden, Sene geldim, Heleb ehri. Ayrldm ne glmden, Kks sar blblmden, Bir kekilli snblmden, Sene geldim, Heleb ehri. Ayrldm nazl yrmdan, zm gelmez ah zarmdan, Ayrlb hem vatanmdan, Sene geldim, Heleb ehri. Sz tamam olub, gelib {d bir ehve dknna. Bir ne mddet burada alb alb o{udu dan sonra eribin sesi yayld Helebe ki, bir ble gelib, h bir stad abanda dayana bilmeyir. Bu {eberi iden ya{n uza yrlerden ehvei dknna gelib eribin o{umasna ula asrdlar. erib burada gnn kirmekde olsun, sene dyim Tiflisden. erib nce va{t gtmidi. ahveled, ahsenemi ele girmek n gnde bir tedbir grrd. Amma ahsenem erib dyib gce gndz alayr, teselli alma n her gn onun anasnn yanna gelirdi. Bir gn ahveled itdi ki ahsenem hele de eribden el ekmeyib. Gce gndz eribin anasnn vindedir, onlara el tutur. Glolan tapb ddi: - Al bu pulu, gt eribi harada grsen vur ldr, anl kyneyini getir,

239

vr anasna. Glolan ahveledden pul alb z oydu gtmeye. Bir eder dere tepe gdib eribi tapa bilmedi, grd ki, yolun ortasnda bir ula otlayr, ddi: - Kim bilir, erib indi harada itib batbdr. Ya{s budur, bu ulan ulan kesib z kyneyimi {ardb ulan anna bulayaram, aparb vrerem. eribin anasna, ahveledin yannda da bam uca olar. Glolan ulan ulan kesib z kyneyini ana buladrb geldi eribin anasnn yanna: - Ana, ban saolsun, olun menimle gelirdi, yolda onu haramiler soyub ldrdler. Bu da onun anl kyneyi dyib sonra da geldi ahveledin yanna. eribin anas ile bacs anl kyneyi basb barlarna erib! dyib alamaya baladlar. ahsenem itdi ki, eribin anl kyneyini Glolan getirib gelibdir. ara paltar gyib geldi eribin anasnn yanna. Nce gn, nce gce matem sa{ladlar. eribin anas ve bacs o eder aladlar ki, iki gzden oldular, dnya ina hesret aldlar. eribin gtmesinden dz alt il yarm kmidi. eribin anas da ta etden dmd. ahveled, ahsenem n adam gnderdi ki, hazrlasn bu ya{nlarda toy deceyem. ahsenem durub geldi eribin anasnn yanna, ddi: - Ana, ahveled menim toyumu lap ya{nladrb, men de ehd tmiem eribden ba a h kime gtmeyeceyem. Teve e direm, durub gdek yol kenarnda otura . Helebe gden bezirgnlarn birisi ile erib n bir heber gnderek, tzlikle zn mene ytirsin. eribin anas raz oldu. Gelib oturdular yol ste. ace Ehmed dyilen birisi Heleb eherine gdirdi. Grd ki, yol kenarnda fe ir oturub. Bezirgn Ehmed gelib bunlara el tutma n pul vrdi. eribin bacs pulu almayb grek Bezirgn Ehmede ne ddi: Sene urban olum, bezirgn ba, Gzlerem yollar, gelmedi arda. Ne gcem gcedir, gndzm gndz, Gzlerem yollar, gelmedi arda. Yddi ildir yollarn gzlerem, encer alb barm ba tylerem. O gelmese, bu rbetde nylerem, Gzlerem yollar, gelmedi arda. Yaman olur arl dalar ucas, Bir derdim var arda onu aas, Senem butasdr men de bacs, Gzlerem yollar, gelmedi arda.

240

Ehmed Bezirgn ddi: - Anam, bacm, siz kimsiniz, ne yrin adamlarsnz? eribin anas ddi: - Bezirgn ba biz sail dyilik. Men Tebrizli Memmedin klfetiyem. Bu da olumun nianlsdr. ndi olum dz yddi ildir ki, Heleb eherine pul azanma n gdib, bu va{ta eder h bir {eber yo{dur. Ehmed Bezirgn Memmedin adn iden kimi: - Vay, o menim en ya{n dostumdur, dyib grek ne ddi: ALDI EHMED BEZ RGN Ehmed Bezirgndr bil menim adm, Sizi grdm ere {d feryadm. Evvel sail bildim, kmek yledim, eber vr, olunu tapm getirim. ALDI ER B N ANASI Geliin haradan, Bezirgn ba, Sen alb satrsan al uma, Gce gndz a{dram gz ya, Gzden oldum oul oul dmekden. ALDI EHMED BEZ RGN Gelmiimdir nene Tebriz elinden, Men alb satram dnya malndan. Syle nene gelsin kelamn dilden, eber vr olunu tapm getirim. ALDI ER B N ANASI lem bilir o{dur sinemde derdim, Do uz ay oynumda oul besledim, ara gzl nvcvan itirdim, Gzden oldum oul oul dmekden. ALDI EHMED BEZ RGN. tirmerem men Memmedin nann, He z vrsin senin muradn, Syle grm sen olunun adn, eber vr olunu tapm getirim. ALDI ER B N ANASI

241

Felek tkd ara gller bama, Rehm yle sen, gzden a{an yama, eribin hesreti dd huuma, Gzden oldum oul oul dmekden. Sz tamama ytdi. Ehmed Bezirgn ddi: - Ana, indi bildim olunun adn, sebr t. Helep eherine atan kimi olunu tapb gndererem. ahsenem, bezirgndan ble bir sz idende svinib Bezirgn Ehmedin elini pb grek eribi n nce yalvard: ALDI AHSENEM ulun olum senin, glzl {ace, Dginen eribe durmasn gelsin. Yddi ildir hesretini ekirem, Dginen eribe durmasn gelsin. Ehmed Bezirgn ahsenemden de ble idende ddi: - oy bunu bir sna dan kirim. ALDI BEZ RGN urban olum sene alagz {anm, Raz olsan, seni oluma allam. Bivefadan ne kr {aca , sene, Raz olsan, seni oluma allam. ALDI AHSENEM Szn bilmedin Bezirgn ace, Yolunda ekmiem {yli igence. nsaf m deyimek zl tunca, Dginen eribe, durmasn gelsin!

242

ahsenem ble dyende alb Ehmed Bezirgn grek onun m abilinde ne ddi: ALDI EHMED BEZ RGN H kes bilmez ye in menim halm, erc derem elde olan varm. oyaram yolunda irin canm, Sora lab eribini taparam. ALDI AHSENEM Yddi ildir menim yrm gdibdir, Sirrimi sylemek sene aybdr. ahsenem butas eribdir, Dginen eribe durmasn gelsin! ALDI EHMED BEZ RGN Ehmed Bezirgnam indi gderem, Rmi, ami, btn Hindi gezerem, ul olsa pul vrib alb getirrem, Sora lab eribini taparam. Sz tamama ytdi, tekrar ahsenem Ehmed Bezirgndan teve e tdi ki, erib harada olsa, onu tapb getirsin. Ehmed Bezirgn sz vrib, stelik: - zm, menim ne olum var, ne de zm. Seni snayrdm, {atircem ol, eribini tapb sene ytirrem, dyib bezirgn yola revan oldu. *** Sene dyim eribden. erib bir mddet Heleb eherinde ehve{anada alb o{udu. Ble ki, eribin ustal etrafa yaylmd. Heleb paas itdi ki, erib adnda birisi Helebe gelib btn lar balayb. Emr vrib haman saat onu hzuruna istedi. Adamlar gelib eribi a{tarma da olsunlar, bu terefden de Ehmed Bezirgn gelib {d Helebe, girib ehvei dkanna cam erbetle doldurub Senem vrdiyi zy camn iine salb ddi: - Kimdir burada erib? al{sn ayaa bu camal bisin. H kim yrinden al{mad, bu anda erib elinde saz ieri girdi, Ehmed Bezirgn bir de tekrar tdikde, erib alb cam ekdi bana, grd ahsenemin zy camn iindedir, zy alb pb gznn ste oyandan sonra reyi demiri kresi kimi od tutub yand. Sazn sinesine basb grek Ehmed Bezirgna ne ddi:

243

ALDI ER B Bana dndym bezirgn {ace, Canm {ace, nce grdn Senemi? Ne gndzm gndz, ne gcem gce, Canm {ace, nce grdn Senemi? ALDI EHMED BEZ RGN He sene gndersin zr lyas, Alar, szlar grdm nazl Senemi, Vardr sene ahsenemin duas, Alar, szlar grdm nazl Senemi, ALDI ER B Men gelende derilmedi glleri, Mene ismet oldu Heleb lleri, Sylenir mi ahsenemin szleri, Canm {ace, nce grdn Senemi? ALDI EHMED BEZ RGN Ya{n dostlar seni durub ararlar, Uan udan seni erib, sorarlar. Anan, bacn gyinibdir aralar, aralar iinde grdm Senemi. ALDI ER B Bizim ller bahar idi, yaz idi? Gllerdeki rdek idi, az idi? ahsenemim gelin idi, z idi? erib dyer nce grdn Senemi? ALDI EHMED BEZ RGN Men gelende sizin ller yaz idi, Gllerdeki rdek idi, az idi, ahsenemin gelin dyil, z idi, Alar, szlar grdm nazl Senemi. Sz tamam oldu, erib ddi: - Ehmed bezirgn, hazrla gdek. Bu anda Heleb paasnn adamlar ieri girib

eribi tutub apardlar

244

paann yanna. Ehmed Bezirgn da dd bunlarn dalnca, gelib {dlar paann huzuruna. Heleb paas {eber ald: - y erib, sen kimsen ve neisen? erib ddi: - zin vrin dyim. ALDI ER B Ayrldm limden {dm urbete, Alaram, szlaram kimsem yo{ menim. erib dyib ddm dilden dillere, Alaram szlaram kimsem yo{ menim. Gen yamda veteni, terk yledim, rbet ller olub menim meskenim. Gz yal, gz yolda Senemim, Alaram szlaram kimsem yo{ menim. erib, yan yan sylesin, nib in deryasna boylasn. He seni dnyada namdar ylesin, Alaram szlaram kimsem yo{ menim. Sz tamam oldu, Heleb paas ddi: - Men bilirem sen eribsen. Bu lkede kimsen yo{dur, anca dyirler ki, sen o{ zor san. Eger bizim la d de gelib onu balaya bilsen, seni azad derem, yo{, balaya bilmesen, boynun vurulaca . erib razl vrdikden sonra paa meclis urdu. Hemen meclise Heleb eherinin mhterem adamlarndan bir nesi arld. Paann da gelib hemen meclise {d. ddi: - erib, sen balayrsan, yo{sa men? erib ddi: - Bizlerde aydadr, hemie mydanda yolu dmene vrerik. Sen d, men de senin ardnca gelim. erib ble dyende, paann sazn alb grek eribe ne ddi: ALDI I Utanmadn gelib girdin mydana, Bu mydanda erkn olur, yol olur, ndi o dnyan gsterrem sana, Bu mydanda ov a olur, zor olur. ALDI ER B

245

Gel menimle sen de girme mydana, Menem dyen menim kimi sert olur. Ustad isen, gel incitme kendini, Bu mydandan urtaranlar merd olur. ALDI AI Zikr dib men de gelmiem cua, Mat alarsan, bu gnk tek savaa, Bir od vurram aya larn tutua, Onda senin ye in dilin lal olur. ALDI ER B Kmil usta oturginen yrine, Lovalanb dme menim girime, Bir ki, {or ba{arsa birine, O da or{maz ondan daha merd olur. ALDI AI Erenler elinden bade idin mi? Bulanl aylar zb kdin mi? Bu mydana girib serden kdin mi? l da ba a ba a hal olur. ALDI ER B Men eribem {mamam yolumdan, Bed klam {mayb esla dilimden, Peleng olsan urtarmazsan elimden, Bu rsvaylk sene byk derd olur. eribin bu sz le tutdu ki, doda doda dan aldrmayb, fikirli yrinde durdu. Yrbeyrden meclisdekiler ddiler: - erib, sen he i eten de He san. Paa, eribdeki ferasete ve onun blbl kimi ceh ceh vuran sesine hyran olub ddi: - erib, men seni buradan daha bura{myacaam. Gel al menim yanmda. Y, i, gez, kfini ek!... Paa ble dyende erib sazn alb yan l yan l Paaya grek ne cr cavab vrdi. ALDI ER B

246

Svgilimden nme geldi, zin vr paa, men gdim. Alar albdr svdiyim, zin vr, paa men gdim. rbet lin ehri meni, Artrd knlm emini, Anam, bacm gzler meni, zin vr, paa men gdim. erib kib z canndan, gid olan or{maz andan. Uza ddm men yrmdan, zin vr paa men gdim. Sz tamam oldu. Paa {eber ald: - erib, men bir y baa dmedim. Ak d grek ne dmek isteyirsen? Meger ki, menim yanmda alsan senin gnn {o gmez mi? erib ddi: - Paa, menim derdim ba adr. erib bana gelen ehvalat evvelden a{ra kimi paaya ne l dib balad alamaa. Paa ii ble gren kimi emr vrdi ki, eribe r{ kise zl vrsinler. erib r{ kise zl alb hybesine oydu dan sonra gtmek istedi. Grd lde le bir tufand ki, gz gz grmr. Yr, gy ardan al paltar gymidir. erib sazn alb, gznden bahar buludu kimi, gz yalar a{da a{da grek ne ddi: ikyetim vardr felek elinden, Felek mene dmen oldun alaram. or{um budur hesret alan yrma, Felek ile dman oldum alaram. Bizim ller dadr, dadr, virandr, adir Mvlm her metlebi vrendir. Bayrda ar, oun, dolu borandr, Vetenimden ayr ddm alaram. Yi id odur z sirrini gizleye, Ciyerini kabab dib duzliye, Revamdr erib burda gzleye, Felek ile dmen oldum alaram. Sz tamam oldu, paa grd ki, he i etde de bayrda le oundur ki, eribe gtmek mmkn olmayaca , ddi:

247

- erib, gel gtme, bu yollarda telef olarsn. erib balad alamaa, paa eribin alaman grb reyi yand, emr vrdi ki, eribe at vrsinler. Haman saat paann adamlar eribe bir ya{ yyrek at vrib, eribi yola saldlar. erib bezirgn, paayla {dafistleib Tiflise sar gelmekde oldu. Ustad dili yyrek olar. erib bir mddet yol geldikden sonra altndaki at tab getirmeyib helk oldu. erib hybesini iynine alb bir eder piyade yol gtdikden sonra yorulub gy bir emen iinde oturdu.Bir terefden z veteninden, o biri terefden svgilisi olan ahsenemden ayrlmasnn znn l biyaban ierisinde almasn grrek, sazn sinesine basb z halna mnasib grek ne ddi: ALDI ER B adir Mvla budur senden dileyim, Felek meni daa sald alaram. ndi bildim, muradma atmadm, Felek meni daa sald alaram. Ecel geldi bam ste dayand, irin canm in oduna yand. ndi bildim felek mene dmand, Felek meni daa ald alaram. Dd bu yrlere yolum haradan, Elim de zld Senem tek yrdan, eribin myitin aparn burdan, Felek meni daa ald alaram. Sz tamam oldu erib al{b piyade yol gtmeye balad. Bir eder yol gtdikden sonra bir nefer a atl onun abana {b salam vrdikden sonra ddi: - Gel min terkime! erib bu a atlnn terkine minib, bir eder yol gtdikden sonra a atl ddi: - y cavan, yum gzlerini. erib gzn yumdu, bir de i e kmemidi ki, atl seslendi. - A gzn. erib gzn ab grd ki, budur Tiflise atbdr. Atdan db Tiflise teref bir eder ba{d dan sonra, griye dnd ki, atl ile {udafizlesin, hemen atlnn yb olduunu grnce bildi ki, bu erenlerdendir. o{ hyfslendi. erib sazn alb bir eder gtdikden sonra Tiflisin kenarna atb, ahsenemin esrini gren kimi svgilisi yadna db, reyi demiri kresi kimi alb yanmaa balad.

248

ALDI ER B Min ov alar ekdi bam. A{r geldim sene Tiflis, Ba{m sene oy doyunca, A{r geldim sene Tiflis. Siyah salar darand, Canm hesretinde yand, Senemin esri grnd, A{r geldim sene, Tiflis. erib geldi le, ezer ba gle gle, Geldiyimi yra syle, kr geldim sene, Tiflis. Sz tamama ytdi. erib Tiflis eherine da{il olub, evvelce ehvei deli Mahmudnan grd. Sonra her ikisi geldi z aplarna, erib seslendi: - y v sahibi! eribin anas Ban seslendi: - Kimsen, neisen? Bu sese bacs Nergiz de bayra {d, erib tz bacsnn elinden tutub ieri girdi. Nergiz ddi: - Sen kimsen, erib ddi: - O divardaki saz vrin, saznan dyim. Ban ddi: - Oul, biz yasly , bize saz alma lazm dyil. erib bunlarn szne ula asmayb, alb saz grek zn nce tantdrd: ALDI ER B Canm ana, gzm ana, Ana, men eribem, erib. Bu gn size mhman oldum, Ana, men eribem, erib. ALDI ANASI o geldin, sefa getirdin, Olum erib haan geldin? Meni odlara yandrdn, Olum erib haan geldin?

249

ALDI ER B Ne belalar ekdi bam, Gzmden tkerem yam, Bes han Hyder ardam, Ana, men eribem erib. ALDI ANASI Atllar atn apard, Sn knller yapard. Hyderi sller apard, Olum erib, haan geldin? ALDI ER B Haclar lerdi hac, Yo{dur derdimin lac, Sen nergiz de mene bac, Ana men eribem erib. ALDI ANASI Bannn reyin ddin, Boynuna {eletin bidin, Harda idin geldin {dn, Olum erib, haan geldin? Sz tamama ytdi, anas, bacs erible uca lab pb grenden sonra gzlerine i geldi. erib {eber ald: - Ana, mene ahsenemden bir {eber. Anas ddi: - Oul bu gn ahsenemin toyudur. Ble idende erib dayana bilmeyib anasn, bacsn burada oyub Mahmudnan ahveledin toy meclisine geldi. ahvelede {eber gtdi ki, gzn aydn olsun, senin toy meclisine bir gelib {d. ahveled ve Glolan meclise geldi, Glolan eribi gren kimi tanyb ama isteyende Deli Mahmud onu bura{mad. ahveled ddi: - , bir eder shbet le. erib gzm ste! dyib sazn sinesine basb, zn Seneme tan vrmek n grek ne ddi:

250

ALDI ER B Her gce, her gndz, Heleb ehrinde, rbet erabn idim de geldim, Yr mene gnderdi, bir gzel nme, O{udum arasn sdim de geldim. A{am idi men de geldim {aneme, Sirrimi dmidim, bac, neneme, in {encerini vurdum sineme, Derin yaralarm ddim de geldim. eribin sesini ahsenem br ota dan itcek zlarnan gelib pencerenin abanda durdu. ALDI ER B Heftede {eberi vrdiler bize, Gnorta va{tnda {dm men dze, Medet dyib gelib {dm Tiflise, Mvlam anad vrdi, udum da geldim, Bir el vurun {ublar girsin oyuna, Men urbanam ametine, boyuna. erib ahsenemin toyuna, Bamdan, canmdan kdim de geldim. Sz tamam oldu. ahveled eribi tanyb Glolana ddi: - E, sen bu eribi ldrmemidin?.. Glolan or{usundan girdi san diyine, ahveled {enceri ekib eribi vurma isteyende Deli Murad ahveledin ollarn tutub {encerini dayad reyine. i ble grende ahveled ddi: - erib, ahsenemi sene vrdim. Camaat yrbeyrden bu sz al layb eribin bacsnn kebinini ahvelede, ahsenemin kebinini eribe kesib tezeden toy baladlar. ahsenem gelin otana kdi, erib beylik paltarn gyib Senemin yanna geldi, ahsenem istedi durub sarmaa eribin boynuna, erib ddi: - Mene ya{n gelme, sene ahveledin eli deyib. erib ble dyende ahsenem gznn yan a{da a{da siyah salarndan tl ayrb saz evezine alb grek eribe ne ddi: ALDI AHSENEM Canm sene urban, ara gz erib, Rahat olmamam, yr sen gdeli.

251

ynime gymiem em libasn, Gyib sallanmadm yr sen gdeli. vimizin dalnda {rda tepeler, Orda ya yasa burda sepeler, Mcrmde durur grdyn boalar, Ta{b gezmedim h, yr sen gdeli. doland yne bahar ald, Krpe uzu anasndan sildi, Yddi ilde on drd bayram kildi, Hena ya{mamam yr, sen gdeli. Sz tamam oldu. ahsenem balad alamaa. erib ahsenemi ble alar grende alb saz grek onun reyini nce ele alaca . ALDI ER B Dn beri, dn beri, bir zn grm, o{dandr ayrldm senden a{ Senem, Bir bir libaslarn terif leyim, Sen de gyin, uran grm al{ Senem. Men grmedim senin kimin gzeli, Payz olca balar tker {ezeli, Dilin eker, dodandr mezeli, Gzm nuru, dur aynaya ba{, Senem. Dillerde dastandr Tiflis almas, Min tmene deyer san hrmesi, Yr sene getirdim Heleb henas, A ele yarar, al bir ya{, Senem. Yz mine deyer ki, zn yama, nce ble bala zl ura, Ayaa gyibsen zerli bama, erib dyir: Dur aynaya ba{, Senem. Sz tamam oldu, istekliler barb pdler. erib yniden toy tdi. Her iki hesretli bir biriyle murada atb d gnler kirdiler. ***

252

TUFAR ANLI I ABBAS DASTANI217 (Abbas ve Glgez Hikyesi) Tufar anl Abbas, ace Nesir adl bir kiinin oludur. ace Nesir ve ace Sabah, dmeli, iki arda idiler. Her ikisi de Tufar ann ba byklerinden saylrdlar. ace Sabahn bir gzel gyek z var idi. Onun ad Glgez idi. Amma gl gzel zlara peri dyerdiler. Glgez'iynen Abbas gbek kesme, bik kesme ada{lydlar. Gnler kdi, hefteler sovudu, on bler aya dnd, aylar il tredi, bu iki ua direldiler, boy atdlar. Abbas bir ucaboy, ara a gz igid oldu ve Glgez peri gzel peri beslendi. Di bunlar birbirin o{ az grrdler. A{ ya dolmu igid, cuvanezen znan nce bir yrde ola biler. Abbas z zne dyirdi: - Olmaya emim, z vrmeden piman ola. Onda bes men nylerem. Elim hara atar. Svgi derdi Abbasn regini oyurdu. Bir gn Abbas iki mekteb yoldaynan ki, birinin ad Ehmed218, o birinin ki, de ara Veys219 idi. Yuva dana220 gtdi. Her biri iki rket namaz ld. Her biri z rek szn Allahna ddi ve istediyini istedi. Bu ie ken zamanlar msellaya gtmek dyerdiler. Ehmed ddi: Ay Allah, sennen dilediyim budur ki, meni bir byk lim le. yle bir lim ki: Tufar anda taym olmuya. ara Veys ddi: - Ay Allah sennen istediyim budur ki, meni balaban alma{da bir byk usta liyesen. Abbas Tufar anl ddi: Ay Allah sennen isteyirem ki, Glgez perini mene ytiresen. Sabilemire221 gdem on iki gn orada oruc tutam, on iki tmen
217 Gney Azerbaycan Varyant. Bu hikyenin ad baz muhitlerde Abbas ve Glgez diye gemektedir; Cenub Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1983, c. II, s. 378; Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 183; Varlk dergisi, Abbas Mehyr, 1357 (1979), say: 7, s. 31-41. 218 Molla Ehmed: Tufar an'n eski mollalarndan birisi. Tufar anda birok yer ve kurumun ad onun adyla anlmaktadr. 219 ara Vys: Tufar ann eski balaban alanlarndan. Hayat hakknda pek bilgi yoktur. Tufar an'n Paziki mahallesindeki emeyi onun yaptrd bilinir. 220 Yuvada: Mezarlk anlamnda kullanlyor. Tufar anla Selay'nn arasnda doudan batya doru uzanan dan zerinde, eitli dinlere mensup kabirlerin bulunduu, eski bir mezarlk. Anlatlanlara gre Tufar anl Abbas burada bir cami yaptrmak istemi ancak mr vefa etmemitir. Hatta bazlar Tufar anl Abbas'n mezarnn da burada bulunduunu sylyorlar. 221 Sabilemir: Tebrizin Sabibabad Meydannn kenarnda byk bir ziyretgh. Bu trbenin iki minaresi vardr. ah Tehmasib zamannda yapld syleniyor.

253

pul fara, yo{sula vrem ve on iki urbanl Allah yolunda kesem, sonra Tufar ana aydb Glgeznen ba bir yasta oyaram. Bu iin stnden bir zaman kdi. Ehmed byk bir lim oldu. ara Veys usta balaban oldu. Amma Abbas istediyine ytimedi. Bir gn Abbas nenesinin yanna gtdi ve rek szn ona ddi: Nenesi ddi: Ay oul, emin bize sz vrib. Glgez senin ada{lnd. Abbas ddi: Bes niye durmusan. Tz ol liliye gd. Nene ki, olunun rek szn bildi, adrasn ula ledi, bana atd ve Glgez anma li gtdi. ace Sabah z znn stnde duran adam idi. dzeldi. Toy oldu ve Glgezin elini Abbasn elinin stne oydular. Amma Abbas da z Allahna sz vrmidi. Glgezi gerdek otanda oyub, ayaa durdu z Tebrize oyub Sabilemire gdib. Ta nezir niyazn yrine getirsin. Abbas Sabilemirde ve Glgez perini gerdek otanda oya{. ndi idek bir dn Tufar an tacirinnen ki, al vr n sfahana gtmidi. ah Abbas zamannda resm ble idi ki, her tacir sfahana varid olsayd ya{i soyu sov atnan ahn ulluuna derdi. Tufar an taciri de azdan o{dan gtrb ah Abbasn ulluuna gdib. ah meclisinde ona o{dur ve ona lar getirenler gzegelim idi. ah Abbas doyunca a{r iib meclisin yu{ar banda oturmudu, aragz, a z, nazik bl ve uzun tl grc kenizleri ah meclisinde dolanrdlar. ahn gz birine db zn oturanlara tutub ble ddi: Bu gzel zlarn tay tui bir yrde olar m? Ham oturanlar dz buyurursan dyib balarn aa ndirdiler. Amma Tufar an taciri h bir sz dmedi, ah Abbas zn ona tutub ddi: Ay tacirbai, bir sz d. Tufar an taciri ddi: ah sa olsun! Tufar anda ace Sabah adda bir byk ba adamn bir Glgez Peri adl z var ki, senin ham kenizlerin onun bir mindar tk de ola bilmez. ah Abbas yrinden terpendi, dik oturdu ve ddi: Tacirba, bu ki, ddin, dzd? Tufar an taciri ddi: Olar ki, ah ulluunda yalan dana ? Amma bir ybi var ki, o da budur, Glgezin nianls var. ah Abbas ekilib yrinde oturdu ve z zne ddi: Yke kii, bu ki yb olmad. Meclis urtard, gden gtdi, alan ald. Amma ah Abbasn seherecen fikri Glgez yannda idi. Sabah seher ah Abbas Sar oca222, ul Abdulla223 ve ovul Suman bir byk lekerinen Tufar ana yola sald ki, Glgezi sfahana getirsinler. ahn sergerdeleri gce gndz yol gtdiler, ta Tufar ana ytidiler. ah

222 Sar oca: ah Abbasn komutanlarndan birisi. 223 ul Abdulla: ah Abbasn komutanlarndan birisi.

254

lekeri Hemiebahar Banda224 oturara shbet lediler ve ah emri ile Glgez Periyi oraya getirdiler. Bu i top kimi Tufar anda seslendi. Amma kim canndan, bandan doyub ki, ah szn gtr oy lesin. ovul Suma ve ul Abdulla bir daha ahlara layi kecave dzeltdiler ki, Glgezi onda oturdub sfahana aparalar. Gceni o bada aldlar; ta ki dincelsinler ve sabah seher tzden yola balasnlar. Tufar anl Abbasn Ehmed adnda bir ya{i nkeri var idi. Ta sfahan lekeri Tufar ana ytiib ve Glgezi Hemiebahar Bana apardlar, Ehmed a{amnnan zn Tebrize ytirib Sabilemire gdib Aas Abbas orada tapb, alnnnan teri a{a a{a z tutub ble ddi: Canm aa, ulluuva gelmiem, Hkm olundu, apardlar Glgezi. Cefa ekib men buraya gelmiem, Hkm olundu, apardlar Glgezi. Abbas ki, dayanaca aas Emirelmmine idi, zn itirib ble ddi: Canm olan, ulluuma gelmisen, adir Allah bade vrmez Glgezi, Cefa ekib sen buraya gelmisen, adir Allah bade vrmez Glgezi. Ehmed sznn dalsn tutub ddi: adir Allah bilicidi, bilibdi, Drd bir yan em deryas albd. ovul Suma, ul Abdulla gelibdi, Hkm olundu, apardlar Glgezi. Abbas ddi: zl gl deste deste deren var, Derib pnhan onu yre seren var. Onu mene, meni ona vren var, adir Allah bade vrmez Glgezi. Ehmed ki, aasn bu cre grb ddi: Ebes yrde, Ehmed, szn syle sen, Desmal alb gzn yan silesen, Abbas, Glgez gtdi grebilmezsen,
224 Hemiebahar Ba: Tufar ann Selayna giden yol zerinde gzel bir ba imi imdi yerinde petrol ofisi vardr.

255

Hkm olundu, apardlar Glgezi. Ehmed ble bilirdi ki, Abbas onun szlerine inanmr. Szn vrb ble ddi: Men ulamam, gelmez dilime yalan, lve, lkve saldlar talan, ul Abdulla geldi Sar ocaynan Aam, apardlar yruvi senun. Men gelende kecaveler uruldu, A ellere ter henalar oyuldu, Glgez anm kecaveye oyuldu, Aam, apardlar yruvi senin. Abbas h sz danmayb namaza balayb. Ehmed z iinnen meyus olub Tufar ana aydb gdib. Abbas gce namazn lb, nezir niyazn yrine getirib, ban oyub yatb. Yu{uda bir ses ulana gelir: Abbas, gn {nca zv Tufar ana ytirdun ytirmisen eger ytirmedun da Glgezi gre bilmezsen. Abbas yu{udan dalanb z Tufar ana teref oydu. Tebriz darvazasnda grb alavan aplar balayb keskin emir elinde dolanr. Abbas ddi: Bana dndym, urban olduum, A apn intizaram, alavan, la gzlerine hyran olduum, A apn, intizaram, alavan. alavan ddi: Sen kimsen ve neisen, aranl va{t hara gdirsen? Abbas ddi: Alma menim, hyva menim, nar menim, Sn{ saldn gl knlm al menim, iyametde etek senun el menim, A apn, intizaram, alavan. alavan ddi: ona ve oymurlar, o{ yayn gyden asr. Men dyirem kimsen, hara gdirsen, hele bu dyir menim elbimi sndrdun. Abbas ddi: Gn dayand astanovun225 dana, Rehmin gelsin, gzn a{an yana,
225 Asdanov: Astana, eik.

256

Dnder meni balalarn bana, A apn intizaram, alavan. alavan dyir: Olmuya yol apansan ki, ble telesirsen. A{, bu gnler Tebrizde oru eyri o{dur. Abbas ddi: Lle tekin men sinemden dalyam, Lan vurub ol anad balyam, Tufar anl ace Nesir oluyam, A apn, intizaram, alavan. alavan ki, ace Nesirin adn idib Abbas Tufar anldan o{ utanb ddi: Men o kiinin duz reyini o{ ymiem, meni sen bala. Ondan sonra alann apsn Abbasn zne ab ve Abbas yola salr. Abbas yola dr. Gelir, ne gelir. On addmn bir yleyir, can basr. Gn {ana ya{n Damanlar226 altna ytiir. Grr yol o{dur ve gn sar. Yu{udaki ses yadna dr: Gn {anca zv... Abbasn reyini derd alr ve ble dyir: Bana dndym, menim z aam, Ytir meni yra afitabnan Bir deste gl ilen {d bhiden Tutubdu destinde afitabnan. Bana dndym, ay Hesen azi227, Eceb de{l tmisen nizam terezi, Davuda vrmisen sen {o avaz O{ur sesi geler afitabnan. Bana dndym, ay Hesen Baba228, Gce gndz zikr lisen kitaba, Ykenbe gnnde yasand kba, Binasn oydular afitabnan. Men Abbasam, sz dyerem badan, Eli nezer sald, su {d dadan, Mehemmed Mustafa yndi miradan, Yre oydu edem afitabinan. Abbas r o{umas urtarandan sonra ban bir daa vurdu ve hudan
226 Damanlar: Mamaan yolunda bir tepe. 227 Hesen azi: Tufargan'n eski kadlarndan. 228 Hesen Baba: Ermi bir zat.

257

gtdi. O zaman hua gelir ki, yrin lekeri, erun stunu ahmerdan ba ste durmudu. Abbas ki zne gelir, ahmerdan elinde bir cam Abbasa dyir, buyur i ve selavat gnder ve menim rikabmnen tut. Abbas camda olan badeden iib ve bir ucal selavat gnderib ve gzlerin yumub ve Elinin rikabinnen tutub. Bir azdan sonra gzn ab zn Pirler Darvazasnda229 grb ddi: ntizar leyib yr ker oldum, Onunn busmuem yolu sen bari, Ecel piyalesin min ier oldum, Doldur piyalenin dolusun bari. Banda abd gl laleler, Myilen doludu em piyaleler, ekme drnauvi, tme nleler, ncitme, znde {li sen bari. Dyiller Abbas bu rleri o{uyanda bir dene aradar ordan kirdi. eyin bizleyib yan yrdn anatmd. Ble bildi ki, Abbas o yleri ona gre o{uyur. Ddi: bizlemiem z eyimi bizlemiem, be sene ne var?. Abbas z leminde rlerinin dalsn o{uyur: Dilim tutmaz Glgez dyim aduva, Salydim, ya salmiyydim yaduva, Elbetde, ytersen Abbas dadna Aam ahlar ah Eli sen bari. ndi idek Glgez Periden ki, bana gelen iden reyi odluydu, seher tzden ban badan iye uzatd ta gelen gdenden Abbasn {eberin tutsun. Amma eli bir yre atmad ve ddi: y aalar, y ardalar, Barm an oldu, yr gelmez, Derib gl deste balar Sancb bu{aa yr gelmez. Glgez derib gl deste, Bir apar salmam dosta, {b durmuam yol ste Barm an oldu, yr gelmez. Abbas oradan z oyub Glgezin gerdek otana gdib. Grb lele var, yurdu yo{. reyine gne derd gelib ble ddi:

229 Pirler Darvazas: Halihazrda Tebriz'in giriindeki bulvarn bulunduu giri.

258

Gne geldim viran ota , Grnmez, Glgez grnmez. reyime vurdun bir da, Grnmez, Glgez grnmez.

259

Ay niye gyibdi ara, Barm ba olub yara. Yar gdib hans diyara, Grnmez, Glgez grnmez. Men Abbasam yana yana, Yand barm dnd ana, Yarm gdib sfahana, Grnmez, Glgez grnmez. Abbasn nenesi olunun gelmesinden {eberi olub. Tz zn ona ytirib ve ddi: Oul, bardala olma, zv yme. ndiyecek Glgezi aparmayblar. Glgez Hemiebahar Bandad. Abbas nenesini grb reklendi ve ddi: Bana dndym ana, reyim dopdolu and. eber aldn tebiblerden Ddi derdn bdermand. Doland pymanam doldu, Sarald gl rengim soldu, Bir yr ki, dilbilmez oldu, O derd lmnen yamand. Abbasam, ehre dolmuam, Saralb ny tek solmuam, Bugn hemdemsiz almam, Dnya bama tufand. Abbas szleri dyenden sonra da orada dura bilmeyir yr otandan {b yol balayb. O eder gelib ki, Hemiebahar Bana ytiib. zn bir crnen baa salb. Glgezi bir aa glgesinde tapb dolu dolu rekden bir nle ekib ve ble dyib: Seheri gelmiem glen syrine, Gne gl ru{sarn yadma dd. Her yane ba{ram, ne grende, Leb-i eker brn yadma dd... Glgez Abbasdan o{ yaral idi. Olur ki, bir kii arvadn gerdek otanda oyub sefere gtsin? Glgez gznn yan silib ddi: Canm olan, durma gzm tovunda, ayt gt, meitdu o yrun senun.

260

elbimi incitdun bu bir sznde Hezret-i Sabahdu o yrun senun. Abbas yrnn ac lanmasna ba{mayb derdli niskilli sznn dalsn o{uyub: Yarm dayanbd gl-i ryhana Camaln grmesem ollam divane, Bir gzarm dd nergizistana, m-i cadularn yadma dd. ne eder zn yr abanda sndrsa da, yrn aydasdr ki, nazn o{ tsin. Ona gre Glgez ble dyib: Blbl olsa oymaram ona gle, Bir szm saldun dillerden dile. Bir sahatd{ ii oydun bir ile, ayt gt, minberdu o yrun senun. Burada de{i Abbasn hvselesi urtarr, isteyir ki, bir defeye yr dan ata ve ba l biyabana oya. Ve le gde ki, urd u da {eberini getirmeye. A{ ayda bundad derdli derdlinin derdin bile gerek. O zaman Abbasn gz bir blble satar. Blbl gl budanda sinesin le tikna vurur ki, gln tikn blbln sinesine batr ve bann dalsndan {r. blbl orada uruyub gl budana yapr, amma Abbas {ecalet teri basr ve z zne dyir: y i , torpa senden uca, bir kelme sznen yrdan incidun?. Sonra szn bu rle baa aparb: lnce gelmerem yolunda dile, Ha kmeyin olsun pyember ble, Blbl cann urban yleyib gle, Abbas, cannisarun yadma dd. Abbas dyir: Glgez, canmdan da kmeli olsam dalunca sfahana gelib seni ah Abbasn elinden urtaracaam. Sonra Glgezden ayrlr, dede nenesinin yanna gelir. Onlardan halall isteyir ki, sfahana gtsin. ace Sabah, Abbasn emisi dyir: Oul, bu yoldan ayt. edimnen dyibler ahn bir az oddu, bir az su. Ddi ldrn, kim senin daduva ataca . Mfte lm apdad, elleginen sa yaa. Gel bu yoldan z dnder. Abbas bu szlerin abanda emisine ble ddi: Canm emi, mene sitem leme, Bir erze yazaram {ana ytii. Doda{ ki, lel oldu yo{du iymeti... O da men tek bezirgne ytii.

261

Yr meni grceyin ni abn atd, Ay bende vurdu, gn yubatd, Her kes nazl yrn cengine atd, Sekkiz cennet bir rizvana ytii. Bir blblem bl balaram glme, Glgez ad vird olubdu dilime. Her kes yrn elin vrse elime, Mhdi divannda sona ytii. Abbas ondan sonra z yoldalarna tutub ve ble ddi: Nazl yr gdeli imdi elimden, Men de bu dnyade ne alm indi. Sinem oldu derd-i hicran brki, Yrsz bu dnyada ne alm indi. Beslemidim irin can ah ala, ah buyura ullu{, leker ah ala, or{um budur nazl yr ah ala, Yrsz bu dnyada ne alm indi. Mmnler mmini cmade gder, Melekler semaye cmade gder, Abbas alar yrm cmade gder, Yrsz bu dnyada ne alm indi. Abbas rlerini urtarandan sonra ham yr, yolda, ohum, arda, l tayfadan {udfislik leyib zn sfahan seferine amade leyib. yr dalsnca Hemiebahar bana teref gdib. Amma Glgez krvan hele yola dmemidi. Bahar ayd. Seller, sular Tufar an aynda a ldayb a{rd. Yke yke dalar bir birine vurub bulutlu havada bir ehimenli tutunlu yaratmd. Abbas aya teref ba{b derdli rekden bir ah ekib ble dyib: Ay canm Tufar an ay, Eceb ser{oyne geldun, Tklb nek Te{tinden230, oca Gnber231 sona geldun. Dalisin balayb ardan, Tklr ayadan, cardan,
230 nek Te{ti: Gnber'in stndeki kayalk. Tufar an ay onun stnden akyor. 231 oca Gnber: Tufar ann yukar kentlerinden birisi.

262

ndi ker Krduvar232dan, Almicaraina233 geldun. Men igid yar tayasn, atara eker mayasn, Y{ar ara il234 alasn, Alsiayi235 sana geldun. z gelinler suyun ier, Anan aran ser, rmz gl236 otdan ker, oca azikend237 sana geldun.

232 Krduvar, Gnber mahallesinde bir yer ismi.dir. 233 Almicarain: Tufar an kentlerinden birisi. 234 ara il: Tufar an kentlerinden birisi. 235 Alisaayi: Tufargan kentlerinden birisidir. 236 rmz gl: Tufargan kentlerinden birisi. 237 azikend: Tufargan yaknlarnda kk bir ky.

263

Abbas dyer bal{ bal{, Dolansn felegin ar{, Gevahir238in a a Ar{,239 Glli Mselmane geldun. Abbas r o{uma dan zne gelmidi ki, ekilun, uza{dan durun sesi ulana gelib. bir va{ grb krvan odu ha gtdi. Abbas el aya yleyib krvann dalsnca yollanb. Damanlar eteginde zn krvana ytirib, krvann aban kesib. ul Abdulla hkmiynen omailer bana tklb ve doyunca Abbas ezidiribler. Sonra krvan yoluna balayb. Abbasn can inciyib rek yaras neterlenib ble dyib: Ay aalar, gdene ba{, gdene, Meni oyub gz yal yr gdir. Yklenibdi efle atr bar{ana, le billem her ne lem var gdir. Bu dnyade yo{sul olu, var olu. Ah ekmeden elif eddim yay olu, El vurmaram ter amaman zay olu, Yar oynunda bir ct oa nr gder. Men gezmiem ala ile ucan Yar yolunda urban dim bu can ahlar viran oydu Azerbaycan Abbas alar, Glgez kimi yr gder. Dyirler ki, yz danan ler, amma Abbas min danb lmyb. Ne sz onu yorub, ne yol. Glgez dalnca gdib ta Serderiye240 ytiir. Orada dyiller: Bu gce ah krvan burda db! A{ o zamank yollar saldan, od kimi zan, glle kimi gden ygrekler yo{ idi. Yolular Tufar andan Tebrize gdende Serderine derge leyib o gnn sabah Tebrize gderdiler. Abbas, Glgez alan yri soruur. Bir ota ona nian vrirler. Abbas Glgez alan otaa gelib dolu rekden bir r o{uyub: Gzel, mcerredem senin yolunda, Dnya cefasndan {alisen bar. Bir derde dmem Eyyub derdidir, Gel le derdime re sen bar.

238 Gevahir: Tufar an kentlerinden birisi. 239 a a Ar{: Tufargan'n su arklarndan birisi. 240 Serderi: Tebrize yakn bir yerleim yeri.

264

Canm salbsan oda gdersen, Pervane tek ama, oda gdersen. Seher yr dalnca oda gdersen, Od budur sinemde {alisen bar. ul olan kim gder ul ayana, Yo{sul olan gder var ayana, Tufar anl Abbas yr ayana, ekilib sineme dai sen bar. Abbas grb durma{ yri dyil. Ota dan {b Serderi bazarna gelib. Bir az Kehnem241 almas alb, yr izin tutub yola db. Slyman an adl bir Serderi {anlarndan Abbasa tu gelib. Abbasn hln soruub. Abbas svgi derdini onunnan araya oyub. Slyman an dyib Abbas, bu seferden an iyisi gelir. o{lar ble yollardan gdib mfte msellem lb ve ara u da {eberin getirmeyib. Abbas dyir: - Slyman an, men Glgezden kenmirem. Slyman an dyir: - o{ gzeldi? Abbas dyir: Ay aalar, neyin terif leyim, elemnen art{d a Glgezin, alar celladd, kirpiyi o{du, i ldrmekdi ii Glgezin. Blbl kimi ayrdblar glnden, Ayr ddm vetenimden, limden Gdergidir, ala bilmez yolundan, Dd alma ala ba Glgezin. Erzimi ylerem sultana, {ana Mehebbeti yo{dur, kr ler cana, Do uz alma vrdim Slyman ana, Drd onun olsun, bi Glgezin. Lle tekin men sinemden dalyam, Lan vurub ol anad balyam, ndi ble Abbas dyib alyam, A{ar ddesinden ya Glgezin. Abbas yola dr. Tebrize ya{n bir yrde krvana ytiir. Glgeze gz satar. Glgez dme, ay paras d. Abbasn derdi dilir ve ble dyir: Sallana sallana gelen salatn Gel ble sallanma gz dyer sene.
241 Kehneme: Elmas ile mehur Tufargan yaknlarnda bir ky.

265

Al yal gyinib durma arda. Yayn bednezerden gz dyer sene. Gtme gtme grm kimin yrsan, Hans be{teverin vefadarsan, Klgede beslenmi uzy arsan, Seherin ylleri tz deyer sene. Abbas dyer h kes yrn ymesin, Dymele ya{avun arpaz dymesin, Destele, zlflerin yre deymesin, Yollar urbarlanar toz deyer sene242. Abbas krvan Tebrizde itirir. Amma yr yrn iyini itire bilmez. zn Thran darvazasna ytirir. Bir eder yol gdenden sonra b yol ayrmna ytiir. Bilmir hans terefe gtsin ki, yr gden yol olsun. zn danlaya danlaya ble dyib: Tekebbr leyib lf tme knlm, Bu bir ld o{ krvanlar itibdi. al beyenmeyen menzile atmaz, Bu bir ld Ehrimanlar itibdi. Bir e paras terh tdi aya, zl gl nesi baland maya, Oullar ataya, zlar anaya, A oluban din imanlar itibdi. lnce gelmerem yolunda dile, Ha kmeyin olsun Peyember ble, oruzlar aslana, ar a file, Dov dyiben yol erknlar itibdi. Ala ara lan donu gyibdi, Sar grdm tlek terlan yyibdi, Her yrinden al{an menem dyibdi, Abbas kimi s{endanlar itibdi. Abbas, Eli adn arb bir yol abana tutub gdibdi. i her yolu da eyri gtse, yr yolun dz gder. Abbas o{ gdenden sonra A{yo{uun Haciaasna243 ytiir. Krvan tozu gzne satar. Bu halda bir ov srs dadan nir. Ble bilinir ki, onlarn dalnca ikr db. ah adamlar ov
242 Eldeki bilgilere gre bu iir Kurban'nindir.. 243 Haciaa: Ayo{u kynn yaknlarnda bir yerin ad.

266

srsn gren kimi el emire , o{a, kmana aparb ovlarn dalsnca drler. Orada bir Glgez alr, bir de sarvan ki, Glgezin devesinin ovsar onun elinde idi. Abbas szn sarvana ytirib ble dyir: Bana dndym urban olduum, ndir kecaveni, yr grmem. Ala gzlerine hyran olduum, ndir kecaveni, yr grmem. Bir aaydm ar{alun arasn, Bir emeydim leblerivn parasn, Sen bilisen kecavenin aresin, ndir kecaveni yr grmem. Kecave devesi b-i elvane, Men urbanam onu eken servane, Bilmem niye gdir yr sfahane, ndir kecaveni yr grmem. Sarvan Abbasn szlerine Ac l rin ble baa vrir: ula asmr. Abbas ona herbe zorba gelir.

Men Abbasam yollar ste duraram, Gh gderem, gh boynumu buraram, Kle sarvan, sene bir o{ vuraram, ndir kecaveni yr grmem. Amma Abbas ere gor{u gelmekden behre aparmayb. Bilib ki, mayasz {emir fetir olu. Ona gre elin cibine uzadb, bir az ereden, adan, sardan sarvann ovcuna basb. Sarvan pula tovlanb deveni {{layb. Abbas zn Glgeze ytirib. le bil ki, yaz malna duz datmsan. Yalama{, sortu{lama , pmek sesi l bryb. Amma olar ki, yr yrna ytisin, zamannn knl bulanmasn? ah adamlar ikrdan aydb Abbas orada grbler. Glgez iz itirmek n bir da gtrb Abbasa teref atd. Bu da ya dorudan ola, ya yalandan Abbas incidib. A{ edimden dyibler dost da yaman olu. Abbasn reyine derd oturub ble dyib: Brilaha ismet le, Ya{ yoldanan meni. Bir yr ki, can ciger olsa, O svsin banan meni. Alar isem, gldrrsen. Gzm yan sildirirsen, Bvefasan ldrrsen.

267

O gz anan meni. Alayuban gler olsam, Gzm yan siler olsam, Men ki, yrdan dner olsam, Yandr bu savanan meni. Abbasam artrbd ahm, Bilmirem nedir gnahm, Divan yle gzel ahm, Yar atan danan meni. ah adamlar Abbas gne dybler. Onu krvandan aralayblar ve yola dbler. Abbas yorun arn gne krvann dalnca db. Gdiller gdiller t Bergad244 uyusunun bana ytiirler. Krvan uyunun dvresinde otura yleyir. ovul Suma, Abbas yanna arr ve ona dyir: Ay Abbas, eger uyunun tekine gdib bize su ytirirsen Glgez senundu, menim szm yo{. Eflatun da olsa mehebbete tovlan. i reyi saf olur. Abbas ovul Sumann szne inanb ipi bline balayb. Onda ki, ham sudan doyub Abbas yu{ar ekiller. Amma Abbas uyunun azna ytmemi bir gcl emir ile ovul Suma vurur. p rlr ve Abbas kelle minare uyunun tekine dr. ovul Suma ona da raz olmur. ah adamlar onun ddigine gre bir byk da uyunun azna oyullar ve yollarn ekirler ve gdirler. Abbas uyunun dibinde aas Elini arb ve ble dyib: Mklde almam arram seni, Yti bir ddma, ay aa haray. Pervane tek yandm emi oduna, Pilte tek ovruldum o yaa, haray. pegi to{ullar ele yap, Perian zlflerin ele yap, Merdin aydasdr ele yap, Namerdler yapar ayae, haray. Kebeden gelirdim d mkl ne, Blbl erzihlin dmi glne, Bre Abbasn d mkl ne zn dde yti, ay aa haray. Ondan sonra Abbas szlerin Glgeze sar ble dyib: A{uzar yleme, em ekme knl,
244 Ber ad uyusu: Ayo{u kynn yaknlarnda bir sulu kuyu.

268

zm ytirrem yre bu gce. Sinemi srterem yr sinesine ekerler dilimnen dare bu gce.

269

Abbas rlerinin dalsn dmekdeydi ki, birden grd uyunun azndak da kenar gtdi ve i l uyunu brd. Abbas bildi ki, bu i aas Emirelmmininin iidir. Abbas syncek olub ddi: Aalar aas selli ela Mhemmed, Erenler serveri geldi, ha geldi. Dldln sahibi enber aas, Cansza can vren geldi, ha geldi. urani o{uram aye znden, Tklr sz Peygemberin sznden, Bnamazlar db Ha n gznden, Ha n gren geldi, ha geldi. Abbas dyer araram yasa, Bize ismet yle bhiti, ba, Allahun Resuli minmi bura, Cansza can vren geldi, ha geldi. Bu hlda bir nefer nurani adam uyunun banda hazr olub ve Abbas sesleyib ve dyib: Abbas, elv uzat, elimi tut. Abbas elini uzadr. Mvla Elinin eli ona ytiir ve Abbas uyudan {arr. Sonra buyurur: Abbas, meni tanyrsan? Abbas dyir: Kr olsun o gz ki, seni tanmaya. ula as gr, tanyram ya {yir. Ve dyir: Mezherul ecayib tibbl eletyb, Bhite maliksen sa iya kser. Nati -i uransan lmn beyani, Senin elundedu hsabi defter. Senin varlnda yr tutdu erar Senun hkmndedur klli her ne var, Sene be{ ledi bir perverdigr Fatime, Zlfi ar, Dldl ve enber. Yz igirmi drd min nebiden ola, Ha dyib anuve lvlke lvl,245 Bir adun l Kefa, bir adun Tah246, Bir adun Yasindi, bir adun Hyder.
245 Lvlke lvl: u szlere iarettir. Lvl Eli lvlk Emr. (Eli olmazsa Emir lr.) Bu hususta bir hadis-i kudsi vardr. Allah, Hz. Muhammed'e diyor ki, Levllke levlk lem {elakt'l-eflk" (Eger sen olmasaydn yeri g yaratmazdm), Ahmet Serdarolu, Mevzt- Aliyy'l-Kri Tercemesi, Ankara-1966, s. 99.). 246 Taha: Kurann yirminci suresinin ad. Hz. Muhammed'in lkaplarndan birisi

270

Yedullah eliynen yberi aldun, zv ul tdn berbere247 satdun, Tifl iken A Dvn248 bendini atdun. Vesi-yi Mstefa aziyi meher. Abbas, szlervi bir bilir Allah, Knbedi {ezrade zikri ilellah, Bytl-m eddesde vallahi billah, Yo{dur senun kimi zati prhner. Eli elyselam buyurur: Abbas, selevat vir ve atmn rikabndan tut. Abbas gzlerini yumub bir selavat virib ve Elinin rikabndan tutub. Bir gzm am sahat sfahan darvazasna ytidi. Eli elyselam buyurub: y Abbas, yddi gnecen filan abide onasan. Ondan sonra hara istedun gt. Abbas, Abidin soran tutur ve onu tapr ve ona ona olur. Abid z ibadetine meul idi. Ve Abbas krvann sfahana ytimesini fikir yleyirdi. Bir sahat Glgez fikri bandan {mrd. Bir gn Abbas derdli sseli oturmudu. Abid onun hln bilib ve onu l emende gezmeye devet leyib. Abbas l emen tamaasndan Glgezin gzelliyi yadna db ve ble dyib: er{ altnda sen tek gzel taplmaz, Misri, stambulu, ami grmem. Hardaki, bir ad belli gzel var, Gezmiem nm be nm hami grmem. eyli vehcetde svmiem seni, Diun inci, doda larn Yemeni, Cennet camalundan ayrma meni, Senden ayrlal dmi grmem. Ayna alb sen, camalun grsene, Deste tutub siyah zlfler hrsene, Gzellikde kimse tay yo{dur sene, Men Behramam Glendam grmem249. Abbas bir bard, sensen afitb, ah camaln gren tmez nticab, Zahid, senun olsun mescd mhrab,
247 Berber: Nil nehrinin kysnda Nube eherinin yaknnda bir ehir; Afrikada sonradan slm dinini kabul eden bir tayfann ad. 248 A Dv: Tufar an'da yaygn olan bir efsane kahraman. 249 Behram ve Glendam: Behramgrun sevgilisi.

271

Men zm z msellami grmem. Abid, Abbas Meze Dana250 devet leyir, ta bu svda bandan {a. Amma Abbas onda ki, Meze dana ytiir derdi artr ve dyir: Bahar fesli aar gln, Eceb yayla Meze da, Sseni, snbl, gl, Benvesi teze da. Gdin dyin o {anma, adas dsn canma, Ya dursun gelsin yanma, Ya getirsun gze da, Meze da iek olu, Ya yaar gyek olu, A zde tl birek olu, Tklbd ze da. Bir gl bir gln elinde, Ssen snbln elinde, Abbas ara ul elinde, Yana yana geze da. Abbas dadan ehere aydarken idir ki, krvan ehere varid olur. Sar ocann gz Abbasa satar. afile byk mydana varid olur ve serdar Sar oca, ul Abdulla ve ovul Suma Glgezi, ekulun, uza da durun, dye dye ahn esrine varid yleyirler. ovul Suma ve ul Abdulla, Abbasn baresinde h bir sz ah Abbasa dmirler. Amma Sar oca dyir: urban, bu zn ki, senun hkmnen bir aya getirdk Abbas adl bir cavann eri arvadyd. O cavan zn dalycan sfahana gelib ve men onu sfahan darvazasnda grdm. ah z zne dyir: O cevan bura getirmek ve oni raz salma{. Sonra ne nefer onun dalnca yolluyub t oni ah esrine getirsinler. Amma Abbas hamdan aba zn ah esrine ytirib ve erze dann stnde oturmudu. ah adamlar Abbas grb ve sorudular: Sen kimsen ve buraya ne n gelmisen? Abbas dinmir. Sonra birisi dyir Olmaya sen Tufar anl Abbassan ki, aha erze vrmeye gelmisen. Abbas derdli rekden ah ekib ve dyib: eber alsalar Abbas,
250 Meze Da: sfahanda bir da ad.

272

Dyne gtdi Tufar ana, Aldlar yrn elinden, Gtdi arana arana. Abbasn emisi z, Birdi gcesi gndz, Gzledi ehri Tebrizi, Gtdi o sahib zamana. Abbasn vard aas, Mklde oymaz Abbas, Elinde erze nmesi, Gtdi ahe orasana. ah adamlar Abbas tanyrlar ve onu ah ulluuna getiribler. Glgez Abbasn gelmeginden {eber olub zn ah bala{analarnn birisine ytirib zn Abbasa nian vrib. Sonra ahnan Abbas danlna ba{maa balayb. ah soruub: Ay Tufar anl Abbas, svgin o{ gzeldi ki, seni Tufar andan buraya getirib? Abbas gzn dolandrb ahn ba ste bala{anada Glgezin gl camaln grb ve ble dyib:

273

H kitabdan ders almadn o{udun, Mhtac dgil h ustaya alarun, Ba{maz idin gnahkrlar zne, Sald meni min belaya alarun. ah Abbas zn Allahvrdi {an vezire tutub sorudu: Allahvrdi an, bu olan ne dyir?. Vezir ddi: urban, dmek ne lazm, senun alarun terif yleyir. ah Abbas el bularna ekib dyir: He! , dalsn ytir grek. Vezir, Abbasa di sb, gz basb: yn y{lsn ! lm ayesi var, szn bir teher dan. ah razi dsn. Abbas dyib: Men yrn uluyam boynumda tui, Yr, meni yandrd cemaln v i, Gcenin rtg, bhiti tai, Salbdur stme sye alarun. Emen lmez yrun irin dilinden, ucan lmez yrun nce blinden, Yngi {b ustadnn elinden, Benzer gcelik aya alarun. Ovu olan durar yr damannda, Derdli olan durar derdli yannda, Ne durubsan sirainin dalnda, Vribdur mrm zye alarun. Bir hlun ya{dr, bir hlun yaman, Bir hlun salbdur knlme gman. Bir hlun bulutdur dalarda duman. Meni ekib tamaaya alarun. Bir hlun bezirgan, bir hlun oca, Hsnn zektn vr menim tek aca, Men Abbasam, aha tmem iltica, Gtdi meni ilticaye alarun.

274

ah Abbas dnr ki, Abbas onu terif ylemir. Ucadan rb dyir: Ay cellad! Abbas lm gznn abana getirir, amma zn sndrmayb ve dyib: urban, elibal ldrerler, ula as, ldrme uza yrde ki, degil ve ddi: Gn kimi nec vrib esrden ba{an, Camalun lesi aye dbdr. Bahar olca aar nesi, gl, zl gl grmem yaye dbdr. z elunden doldur vr iim bde, Hyifdi leblerun vrme sen yde, Sr dvrann ble fani dnyade, Ebleh odu bir ovaya dbd. Mollalar mollas, limler {as, Budur sene mmnlerin duas, Ct memon altnda bir kn aras, le billem ar uzeye dbd. Abbas dyer durdum, durdum ovlumda, Celladlar dvr der sa solumda, o{ cefalar ekdim yrn yolunda, Dyesen emegim zye dbdr. Allahvrdi an z ah Abbasa tutub ve dyib: ibl-yi lem! ldrmegin der dmezi olu. Ya{isi budur ki, Abbas derin derin dustaa sal, t orada rsn gtsin. Senin de elin nha ana batmasn. ah vezirun sznden {o gelip, bir buun oynadb. Celladlar Abbas eke eke Siyahallara aparblar. Siyahal bir derin aranl uyu idi ki, her kes gn orada alayd, ryb gderdi. Abbas r{ gn r{ gce orada alb, of dmeyib, Glgez inden gnbegn hli saz olub. amma bir gn Glgez ah der{anesinin kenizleri ile Siyahal uyusunun bana gelib. Abbasdan ses sora bilmeyib. Bir iltik da Siyahala atb t bilsun ki, Abbas lb, ya diridi. edim zamandan dyibler: Dost dai yaman olu, ba yrmasada rek yarar. Da Abbasn ban yarb. sti, rmz, teze an aranl uyuda Abbasn alnna a{b. Abbasn regi yr elinden derde gelib ve ble dyib: Gne geldi bahar fesli, oy yrm eyr ylesin, Ne gz grsn ble yr, Ne knl ubar ylesin. Haa, svdiciyim haa,

275

Yazlanlar geldi baa. Bir yandan zn bas daa, Bir yandan l cr ylesin. Glgez Abbasn sesini idib, regi i lanb. Amma bilib ki, atd da Abbasn ban yarb. Elayaa db ve dyib: Ay emiolu, oy gdim senin n tebib getirim. Abbas Glgez sznn cavabnda ble dyib: oy Abbas zindanda alsn, Aasndan dersin alsn, Ne Glgez ban yarsn, Ne tebib timar ylesin. ah adamlar Glgezi Abbasdan aralayblar aparblar. Bir gn Osmanl der{anesinden ah der{anesine bir grkemli li gelir. Meclis urulur. Bu busat denir. Dmeli, oturanlarn gcesi o{ {o kir. Osmanl lisinin kfi glleyir ve ah Abbasa tutub ve dyir: Olar ki, bir l buraya getiresen, bir az nallarndan saznn diliyce bize syleye?. ah Abbas fikre gdir. le bir adam gcenin o zaman yadna dmr. zn Allahvrdi an vezire tutur. Vezir dyir: urban, emr yle Tufar anl Abbas meclise gelsun. ah Abbas dyir: Ya{i ddun. Vezir, tz Abbas buraya gtir. Vezirin iaretine gre ah adamlar Abbasn sorana gdibler. Grbler Abbas sa salamat, diriba, i saz Glgez n r o{uyur: Men gelirdim Tufar ann linden, Yolum dd obasna Perimun. Salam vrdim, elyk ald salamm, ona oldum babasna Perimun. Perim teklif tdi ata dmea, Su istedim erab vrdi imaa, Knlm uu pervazlanb umaa, Udu ondu casna Perimun. Dal gerdende tklbd hrmeler, Mine kemer ince bli brmeler, Atlas ofta ste zl dymeler, Dzlbd ya{asna Perimun. Abbas idim geldim bura almaa, Saralban hyva kimi solmaa, Cefa ekib ble gzel almaa, Eceb ddm sedasna Perimun.

276

Abbas Siyahaldan {arrlar. Gce gz hamama aparblar. Temiz paltar gydiribler ve ah meclisine getiribler. ah Abbas gz Abbasn polad bedenine db. Abbas all rmzl ve duru sifet grb ve dyib: Ay Tufar anl Abbas, gn o Siyahalda alan eriyer, ryer. Sen nce r{ gn orada aldun, H rengun de pozulmad?. Abbas, ah Abbasa tene vura vura ble ddi: Nazl yrn zn gren rmez, Ne baki var ala emler iinde. Aam ahn zn gren erimez, Yz il ala h ve emler iinde. Gzel olan h va{t zn brmez, Vefal yr yrn oyub yrimez, Nazl yr, yr yleyen rmez, Yz il ala h ve nemler iinde. Gel gel sene dyim y ahe {uban, Gce gndz ylerem ah fean, Yr ilen ble almam cavan. Szlamaram zer zemiler iinde.

277

ah Abbas dyir: Ay Tufar anl, gne de yr yr ddun, undan dandun. Meclisde egleenlerun biri ddi: urban, lar z aalarna yr dyirler. ah Abbasn bu sz ulana gtmir. Gne de cellad arma fikrine dr. Abbas bunu ahn a aban tkmesinden seir. z zne dyir: Ne ybi var, szmn alann aha dyim ve onu dinli, imanl adam saym. Belke de mselmanl boynuna dse ve Glgezi mene aytara. Ona gre ddi: Abbas dyer sen de sahib-i dinsen, Slyman mlkne sahib hekensen, Hans meclis olsa sendel niinsen, Melakesen mezzemler iinde. P p dd. Balar ula lar dibine egildi. ah meclisinde oturanlar, liler dndler ki, Abbasn ada{lsn ah Abbasn emrine ah der{anesine getiribler. Osmanl lisi ddi: y ah Abbas, mselman ah gerekmez le bir i gre ki, ayr ahlarn da irzin abrn apara... ah Abbas boynuna ekir ki, Abbasn ada{lsn zoruynan oraya getirib, amma ona el vrmeyib. ah Abbas zn Abbasa tutur ve dyir: Ay Abbas, nce oldu ki, sen bu svdaye ddn? Abbas dyir: Damedi pyember, Zynebi menber, Meherde ieye imdad dendi, Keremin knidur sahib-i enber, mamet vechinde irad dendi. Zitaha ebasi, ziyasin kemer, nna ve menaye hvvet taciser, O gn ki, Cebrayil almd bser, Ona telim vrif ifad dendi. Mahi hidayetdi, nur-i mnevver, Barmala e tdi semade emer, Adem sifetinde {atime server, uran-i mecidi irad dendi, He tl yaradb bir ble server, Emirel-mminin imami ekber, ebr vinde gelir nekir mnker, Onda da Abbas bir yd dendi. Yorulmaz Abbas gne de dolu rekden r o{umaa balayb: ki soltan {b nergis te{tine,

278

Bir-birine o{ atllar j ha j, Semek azn ab derya stne. Ab-i nysan ondan yaar j ha j. Nker olan ullu yler {anna, Meu lar susuyub i anna, Cebrayil veh gtdi Resul yanna, ehperinin sesi gelir j ha j. Buyurun, nmesi geldi yadma, Elbetde yterem men muradma, Abbas dyir aam dd yadma, Gzm ya sle dner j ha j. Dyirler ya yamaya balayb. le bir ya ki, sfahan sl gtrr. lilerin biri dyir: Bu Ha dur. Daha onu o{ incitme. Glgezi vr eline ve hrmetilen yola sal. ah Abbas dyir: Abbas yalan dyir. yz dansa biri de dz olmaz. Sonra ah Abbas destur vrir, r{ nefer ecem ovba yb ah meclisine getisinler. aba dan onlara dyirler ki, ah meclisine ne n onlar aparrlar. Ecem ovbalar o va{ti ah meclisine varid olurlar ve ehadet vrir ki, Tufar anl Abbas yalan dyir. Abbasn eriblik derdi reginin ban delir ve dyir: y aalar h kes erib olmasn, eriblikde yri yurdu dar olur. Yapala{lar z yrinde land, Tlek terlan eriblikde sar olur. Sonra Abbas sznn dalsn ble tutub ve dyir: y aalar bu dnyann gncnde, Gl gl ara barm kze tutallar. Yo{sul eger ilman dili o{usa, Varlnn szn dze tutallar. Alim olan Ha kelamn o{uya, Barma{arm kilim, geve to{uya, erib adam uran dili o{uya, Adamlnn szn sze tutallar. y aalar, bu dnyada nyleyim, encer alm barm bam tyleyim, Bu dnyada yz min azan yleyim, A{rda b arn bze tutallar.

279

Abbasn regin yalan sz, yalan ehadet vrmek o{ yandrb. Szn bir ayr cr balayb ve ble dyib: znden kiigi ie buyurma, Szn yre der h mi dar olmaz. Her ne ki i grsen z elinle gr, nsan z iinde cefakr olmaz. znden bygn sa{la yolunu, Den yrde soru erz-i hln, Emanet, emanet onu maln, onu yo{ isteyen z var olmaz. Soruun, ul Abbas, hlun ncedur, Gndzlerim ay aranl gcedur, Serv aac her aacdan ucadur, Esli yo{dur, budanda bar olmaz. Bu szler ve rler sfahan ovbalarnn le hlin dnderib ki, hams aaya durub, ah balayan paltarlar eginlerinden {arb, ah vren pullar meclisin arasna sepib ve dyerler: Ay egleenler, bize ah adamlar sz bir ayr cr hli lemidiler. Biz Abbasn bana gelen aza ederden {eberimiz yo{dur. Ona gre ddiklerimezden o{ zr isteyenden sonra dyerik ki, ehadet vrmegimiz yaland. Sonra hams meclisden durub ve yola ddler. ah Abbas ki, hazr dyildi, Glgez Perinin elinden vre ddi: Ay Abbas Tufar anl, buraca ne ddun hamisi dz. Amma indi senden isteyirem ki, byk lim Mir Hsyin251 adl molla ile de din babetinde az gepi ylesen. Abbasn boynu ldan nazik idi. Gne de ah dyen sze durdu. ah emrile Mir Hsyni meclisde hazr oldu. zn Abbasa tutdu ve ddi: Ay Abbas Tufar anl, gzvi a adam tan .Men handa manda adamlardan dgilem. Eger menim szlerime dz cevab vrmesun baun bedenundan aba{ meclisden ige {aca . Abbas ddi: Mir Hsyin, itmisen adam ldrrler, amma ceng mydannda. Meclisde sz danarlar. Gzn yum, szn d. Ua or{utmaa ki, gelmemisen. Mir Hsyin, Abbasn tehneli sznn abanda ddi: Ylb bir yre arif olanlar, Resul ne gnnde taciser oldu? Ne ydi, ne idi, nerden o udu, Ne stnde durdu din il ar oldu?

251 Mir Hsyin: Tufargan'n eski hocalarndan.

280

Abbas ddi ula as, Mir Hsyn: Gel gel sene dyim, y Mir Hsyn, Ykenbede Resul taciser oldu. Nur ydi, nur idi, nurdan o udu. slm ste durdu din il ar oldu. Mir Hsyn ddi: O kimdur getirdi lgc, da, Kimsenin szile r{ld ba, Ne tari{ide yo{land ya, Ne il dnyada mr var oldu? Abbas ddi, Mir Hsyn, onun cevabi de rahatd: Cebrayil getirdi lgc, da, Salmann eliylen r{ld ba; r{ ilinde onun yo{land ya, Altm il dnyada mr var oldu. Mir Hsyn ddi: Mir Hsyin diye gnler nedur, Ne leldi, ne gher, ne dr, Resulun banda mser nedur, Haraya yo{land m{teser oldu? Abbas ddi: Abbas diyer dnyada gn ikidr, ki leldr, iki gher, iki dr, Banda tk min yz altm iki dr, udreti Lylada m{teser oldu. Abbas rin ki, baa vurdu ddi: Mir Hsyn, men demiri zindan dgilem ki, ble kpseyesen. Her ne sorudun, ddim. Dayan birin de men soruum. Ve sorudu: ateml enbiya yn-i zatindan, Bitiren gllerin nvra nedir? Harada salnd Mescid-i E sa, i dad, onun ra nedir? Mir Hsyn ddi: Sen ne isteyirsen soru, men de onlarn hamsnn

281

kitab var. Gdib getirib bir yrde cavab vreceyem. Abbas rini dalsn tutdu: Gyn endilleri aslb dardan, Nesi hyvadan, nesi nardan, Yrin, gyn vard aps hardan, Kim aar, kim rter, oyna nedir? endiller aslb erin amete, Ne zadlar sen getirdun sifete, O kim idi aparrlar zlmete, Onlar ne yandrd, ra nedir?

282

Mir Hsyn ayaa durdu. Abbas Tufar anl sorudu: Hara gdirsen? Mir Hsyin ddi: Gdirem hemin kitab senun n getirem ve szlerivun hamisinun cevabin vrem. Mir Hsyin bunu dyib meclisden {b le bir gdib ki, aralar da {eberin getire bilmeyib. Meclisin her yanndan Yaa, Tufar anl Abbas sesi ucalb. Abbasn r deryas cue gelib ve ayr bir r o{uyub. Allahdan emr oldu geldim dnyaye, Gzm adm mayil oldum o brce, Kmil idim He kelamin o{udum, Elif eddim dal yazlb o brce. H bilmedim Cebrayildi, acad, Gndzm gndzd, gcem gcedi, O bir bodu, ham bodan ucad, Er znden bir yol salb o brce. Abbas dyer a{tardm tapmam, r{lar meclisinden bir pay almam, Sn{ knl y{mamam, yapmam, Her knlden bir yol gder o brce... Sonra Abbas szn degiib ble dyib: Ne padahd kser aas, Elinde tutubdu bir cam o eziz. skender a{tard tapd, imedi, zr idi oldu cavan ol eziz. O nedir dolanan oldu dnyani, Ne eceb {el dib keremin kni, B peyember svdi dini, slmi, Onlar buyurublar iman ol eziz. Dldln sahibi, enber aas, Harada gyindi ahl aas, Mklde oymayb h va{ Abbas, Ytsin dadma gman ol eziz? Abbas r o{uma dan yorulmurdu. rilen zindanda dolan regin boaldrd. Gne bir ayr r o{umaa balayb: Evvel ibtidadan nurdan yaranm, ekiliydi nuri aye a, Ab u te, {ak badden yaranm

283

Ayda ondan lar saye a. Ezel gnden sene dmiem Eli, Pyember yrinde vesisen veli, ekdin Zlfi ari bldn enteri, ahl geldi sen mvlaya a. Abbasn mestinde o{dur hneri, vliylar, enbiyalar mrseli, Yedulla eliylen y{dun yberi, hsnet gelib bu senaye a. ah Abbas dyir: Ay Tufar anl Abbas, indi bir ayr cre de seni imtehan ylemek gerek. Eger ya{i sudan {dun ondan sonra daha menim szm yo{. Glgez senindi. Abbas dyir: Meni ne eder yorsan da, Glgez inde yorunlu bilmerem. Szy soru. ah Abbas dyir: ndi ayr, bir ota da meclis dzeldirem. Senden isteyirem ki, orada kenleri rilen oturanlara dyesen. Sonra ah Abbas heremsaraya gdib meclis dzeldib ve heremsara arvadlarn, kenizlerin Glgezin bana yb ve Glgezden istiyib ki, onlara sa ilik lesin. Abbas iin ezvayiinden sir ki, orada ne kir. Glgez i reyin doldurub ve ble dyib: Meclis arasta olub mtrb {o{an, Elinde bdesi var sa ini gr Sen nylisen ahn arvad uan, ller aydasinan var sa inin gr. Elinde tutubdu canm almasn, Nce abil tsin canm almasn, Doran doran yle canm almasn, Doran doran ile var, sa ini gr. akili elinde cani bu serde, Can ui dende cani bu serde. Men Abbasam vrsen can bu serde, Tebibsen, stme var, sa ini gr. ah Abbas ddi: Ha! Tufaranl Abbas, burayca ya{i gelmisen, amma zn z istedigi de ertdir. ndi her birimiz bir daha zl zk yolluya, z her hansmzn zgn gtrse, biz de ona dura{. Abbas ki, grrd ah Abbas oyun {artma nezeri var, meselede nce dyirler: Aynn min bir iki oyunu var, hams da bir emrd stedur. ah Abbas bu ilerine isteyir Glgezi vrmesin. ahn bu iinde ebul ledi. Her ikisi bir zk Glgez {anma yolladlar.

284

Glgez ki, o mddetde ahn zat-i stne beled olmudur ve bilirdi ki, ahn bir az oddu, bir az su, or{udan ah Abbasn zgn ebul leyir. regi nazik olar. Bu i Abbasa o{ o{ ar gelir. Ble bilir ki, Glgez daha onun dan atb ve Abbas Tufaranl adl bir adam tanmr. z tutub oturanlara ve ble dyib: Ay aalar, bir zamana gelibdur, Ala ara u{ terlan begenmez, Oullar atan, zlar anan, Gelinler de aynanan begenmez. Adam var dolanar sehran, dz, Adam var drer gli, nergizi, Adam var gymege tapanmaz bzi,. Adam var al gyer, ali begenmez. Adam var o{ i de yler arada, Adam var ki, yte bilmez murada, Adam var ki, rek tapmaz dnyada, Adam var ya{, yyer, bali begenmez. Adam var egnine gyibdi deri, Adam var dilinden olubdu beri, Adam var merfetden yo{dur {eberi, Gymege tirmeni, al begenmez. Adam var brnina tutasan gller, Adam var gzne ekesen miller, Tufar anl Abbas bauva kller, Yr da gr ne gne ali begenmez. Glgez rek szn bir crnen Abbasa ytirir. Abbasn gne de deryas ce gelir. Mehebbeti Glgeze min olur, szn vrb ble dyib: Knlm eglencesi, gzmn nuri, Bir hsaba melekzde dyerler. Cennet-i rizvanda, ba-i bnhitde, eddi elif, servizde diyerler. Gzlerun deryad, girpigun cisir, er olub deryaya zovre-i nesir, Gzellikde teksen Yusif-i Misir, Yri ondan o{ ziyde diyerler. Abbas yr yolunda buland vaye,

285

Emek vr bir kese, gtmesun zye, Lyliden Mecnuna, ahdan gedaye, Yarn mene namzde diyerler. ah Abbas ddi: Dzd, Glgezi Abbasa nmezde dyirler, amma sen Abbas yo{, men Abbasa nmezde... ah Abbas ki, dilde, szde Abbasa herif ola bilmir. Bir yandan da lilerden utanr, ona lardan amar, zden gdir. Glgezi Abbasa vrir. Abbas gne de dil ab. zn tutub Sar ocaya ve ble dyib: Brilha dergahuva kr ola, Ne eceb yaradb yaradan seni. Menim knlm bir seninle d oldu, Grm Ha sa{lasn beladan seni. Sonra zn ovul Sumaya tutub ve ble dyib: Bir kmil molladan dersun alasan, Seni grm mhtac gne alasan, ki dostun arasn vurasan. Grm Ha gtrsn aradan seni. Ble revayet lyibler ki, Abbasn sz azndan ovul Suman bir na afil sanc tutub, le orada db ve geberib. Abbas a{rda zn ul Abdullaya tutub ve ble dyib: ytan vladinin yn-i zatisen, Yri bilmem, gyn elli atsan. ikeste Abbasn {erabatsan. Knl h grmedim avadan seni. Abbas szlerin dyenden sonra, seherbai gn saan va{t Glgezin elinden tutub yola dr. Bir mddet iki yorulmaz i , derdli rekden dana dana yol gdirler. Bir zaman sonra Abbas dinmir, danmr. z zne fikre gdir. regine vesvese gelir. Olar ki, Glgez kimi gzel gyek z ah der{anasnda ala, ahn eli ona degmemi ola? Bu sz tufan kimi Abbasn regin ardrr ve ble dyir: Gezdim sfahan, klli cahan, H grmedim sen tek can, ezizim! Doda larn endu ekerun kni, Azunun gherun kn, ezizim. Bay ular meskeni, virane genci, Sen meni yledun ller glnci, urtarmam

286

Azn pste, doda badam, di inci, Kirpiklerin vira sene, ezizim. yda blbl dost gllerin derdi mi? Men {estenin dermanimi, derdi mi? Glgez, ahn eli sene degdi mi? Terk ylerem {anumanu, ezizim. Glgez, Abbasn bu szn iderken le Abbasdan elbi snr, reyi inciyir ki, ba l byabane oyur. Glgezin bahar bulutu kimi gzleri dolur, nisan ya tek gzleri ya tkr. Abbas grr bara oyub, yra yrsiz thmet vrib. z iinden pman olub ve bu rlen istiyib Glgezin regin ele getirsin ve ble dyib: Men yri svmiem, ai gzynen, vesiynen, emzesiynen, naziynen, yleme apundan eyr szynen, Abbas kimi ntevan, ezizim. Glgez gznn ya duran degil. regi sznen yaraland. Gerek ki, sznen ve rinen, dilinen saala. Abbas sznn Glgez regin ele getirib ve ble dyib: Kyl Mecnun kimi yayl dalara, Egil bu lalenin budandan p. Pervane tek dolan yrn bana, Arala tllerin abandan p252. Gzel adam melum yler znden, Dananda dr tkler sznden, O znden, bu znden, gznden, Dilinden, diinden, dodandan p. urani o{udun sina ya{idr, Seryauvun boynu sna, ya{dr, Men dyim pmege sine ya{dur, Knl ha yalvarr buha ndan p. ul oluban gder ul ayana, Yo{sul olan gder var ayana, Tufaranl Abbas yr ayana,
252 Baka bir varyant: Dindirginen yarn elbin al ele, Zene{dan altndan bu{ ndan p.

287

Dur, ah merdann ayandan p253

253 Dier bir varyant: Baalar titreir brdan teri, Almadan, hyvadan, nardan teri, Abbas, alayrdn yrdan teri, Dur, h Merdannn ayandan p.

288

Abbas Glgez {anmn alama o{ etin gelir. Her ne eder r o{uyub Glgez elbin ele getirib zn razi sala bilmeyib ri re daya vrib ve ble dyib: Bir babandan b meslehet Men zm baa saldm, Gezirdim d {uraman, Knlme dadaa saldm. Ovular ov vurar dada, Blbller zv yler bada, Pilte nce yanar yada, Men zm yaa saldm. Abbas dyer bu gnm, Felek unutmaz nm, Elimdeki dynm, Diinen drnaa saldm. Glgez gzlerinin yan silib, glerken Abbasn zne ba{b. le ba{ ki, Abbasn olub alan aln da elinden alb. Abbas el yra teref uzadb ve ble dyib: adasn aldm, neden melulsan, Eger lal istersen dil sene urban. Gm nterilen tkdn anm, Nazik ellerilen sil, sene urban Mal gder otlayar dan iinde, Pilte le vrer yan iinde, Baban dindirdim ban iinde, Ddi: Ssen snbl, gl sene urban. Bana dndgm gzleri {endan, Limular ba vrib {b ya{andan. Ddim: Gzel, bir buse vr o {aldan. Ac land ddi: al, sene urban. Szn a{r Abbas Glgezin elinden tutub r o{uya o{uya Tufar ana balayb ve Glgeze Tufar an yolunu nian vrib ve dyib: Gezeriken mhr-i maha ytidim, Deryalar al{aar gl bu yandad, Gzler yler ni ab altdan cefa {o, Ca pervaz der tl bu yandad.

289

ah dvlet{anas mlk sfahandan. Knl arzusundan, can arzumandan. li zene{dandan, bir buse ondan, Sa yandan alram, sol bu yandad. Ni abi perdeni ekmisen ze, Hmmet yle gne gel haman sze, Melul knlm al{d mlk-i Tebrize, ohum- arda dsun, l bu yandad. Hkmn khi afe bir cmle lem, zn lale, leblerindi demhadem, aun mhrabidi ibl-yi lem. Abbasa ltf tsn yol bu yandad. ytiir. l, Amma ba{rdlar. Abbas, Glgezilen yddi gn yddi gce yol gelir ta Tufar ana ohum arda Abbasn sa salamat gelmeginden o{ o{ svinirler. Abbas bir egri ba{lara da gz db ki, Abbasa ayr gznen arif olu. Sz, ba{ tz seer. Abbas onlarn cevabn da ble dyib:

Ne ba{isen gz anl herami, Sen dyen gnahkar ha men dgilem. Her eherin bir ad, bir san var, Men Misir ehriyem, Yemen dgilem. Yrn apsnda yz an yledim, El z tdim ekdim z, an yledim, Bir knle degdim, yz an yledim, Daha bir kes ilen yaman dgilem. Abbas alar, paltarlarn soydular, Sitem dib ne gln derdiler, Hercayiler a oynadb gldler, yle dgil yrm, heman dgilem. ***

ATALAR SZ ve MESELLER254 A Abad vler blblyem, {araba vler bay uu. Abad kend, tstsnden belli olar. Abdaldan paa oymaz, aacdan maa. Abrl abrndan or{ar, abrsz dyir bes ondan or{du. Aca myit halaldr. Ac at istemez, yu{ulu yast . Ac uduran olar, lpa oynaan. Ac dorar, to{ yyer. Ac it aru{ ourlar. Ac toyu{ yu{uda dar grer. Acm ek atdan yyrek olar. Acn uranda rek dayanmaz. Acn and and olmaz. Ac{dn obana, yoruldun sarbana. A az ac almaz. Almam sfrenin bir ybi var, almn min. Adam adama gerekdir. Adam gerek ya mekteb{anadan {a, ya divan{anadan. Adam min acn udar, bir irinin {atirine. Adam pise pis dyer, ya{ya ya{. Adam sefhi atr olar, itin sefhi taz. Adamn var ki, alilen ul tapar, adam var ki, a{ca ile pul tapar.
254 Hseyin Feyzullah Vahid, Atalar Sz, E lin Gz, Messes-i ntiart Tel, Bila tarih, Tebriz; Mehemmet Hesen Yusif, l Szleri, ntiarat Endie No, Thran- ran- 1377 (1999); Ali Zafer eva, Folklor ezanesi, ntiart Yran, 1379 (2000) Tebriz; Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 138; Zhre Vefa, Folklor Gencinesi 4, Zerrbl Meseller, 1374 (1995) Tebriz; Ali Zafer eva, Ata Babalar Dyibler, ntiart Yran, 1370 (1991)Tebriz; Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1983, c. II, s. 518; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 156; Prof. Dr. Mehman Musaolu, Muhittin Gm, Azerbaycan Ataszleri, Engin Yay., Ankara-1995; Murtaz Mecidfer, Atalar Sz, Varl , Say 11, 1356 (1980), s. 38-39.

292

Adam ebre oydular, evvel onusundan soruallar. Adaml pulunan dyil ki, bazardan alasan. Adaml adamdan iste, {o iyi zl glden. A gn adam aardar, ara gn araldar. A itin pamb ya zereri var. Aac ac, can irin. Aac getirenin evvel dyerler. Aacn urdu z iirden trer. Alls hansdr, aba da gden zencirli. An ad olar, arann dad. Aladan yanna gt, gldren yanna gtme. Az aa ytiende ba daa ytier. Azndan {an baa dyer. Al apda, sat apda. Ala ara olma bes dyil, hekimlik de leyir. Ala ara suya cumsa da az olmaz. Alc uun dimdiyi iti olar. Allah ara dyil ki, gz oya. Allah derdi ekene vrer. Allah h kesin evvelin eziz, a{irin zelil lemesin. Allah iki gz vrib ki, iki gze ba{asan. Allah mene bz vrsin, tz vrsin. Alman at gye, yre gelince ya ismet. Anlayana bir sz bir kitabdr. Aral at, kr fat. Aranda {rmandan oldum, yayla da budadan. Ar ehrin ekmeyen, bal edrin bilmez. Ar ire bana yar. Arpa reyi tur ayran, adn nedir {anlar {an. Arpa eken buda bimez. Arvad binadr, kii fehle. Arvad var ki, arpa unun a yler, arvad var ki, keklik ban ya yler. Arvad gzel, at yora ile yolda olma. Asta le, usta le. A bidi, hava dd. A daanda menin biri bir zl olar. Abazdan ksen vine ac gder. At ad, palan dd. At at olana eder, sahibi mat olar. At atnan savaar, arada eyin snar. At menimdir, don gyenin. At minenin tanyar. At olur mydan olmaz, mydan olur at olmaz. At ler mydan alar, igit ler n alar. At ler mydan alar, insan ler mal alar.

293

Ata r{ yanda telim vren iyamet mydannda apar. Ata dorayb, oul yyibdir. Ata ytiren z erlener, ana ytiren oul zlanar. Ate yanmasa kl olmaz. At atn yanna balasan, ya {uyun gtrer ya {asiyyetin. Atn dayd, iin zayd. Atn itirib, no{tasn a{tarr. Atna ek dmiem, devene kek, Ay hemie bulud altnda almaz. Ayaa dmeyen baa {maz. Aya ile gelib ba ile gdecek. Ayn on bi aranl olsa, on bi aydnl dr. Aynaya nce ba{san, zn le grersen. Az iden o{ i trer. Az olur kser, o{ olur usar. Az var idi ac adam, biri de dd bacadan. Azarl olsun, bzarl olmasn. Azc am, ov asz bam. Azn o{dan {eberi yo{ varn yo{dan. A{taran tapar, yatan yu{uda grer. A{tarmanan dyil, rast gelmeyinendir. B Baba dyer bollu gerek, ya derman ya derdi. Baba paltar gyersen, baba olarsan. Ba va{t babann ula ar ider. Bahal da reyin esirgeyen ucuzlu da yal z alar. Bal belasz olmaz. Baladan aan belaya tutular. Ba snar brk iinde, ol snar krk iinde. Ba yolda yo{dur, a yolda o{dur. Bam sndr, mezendeni255 sndrma. Bam sndrb eteyime oz doldurma. Bana kl de lesen uca kllkden le. Bama pal sz olmaz. Bazar ytan vidir. Ba{ma kiraye istemez. Ba{tn yrn yr dyil, tergin lma r dyil. Bedesil evvel vefa gsterer, sonra cefa. B iranlk e in iki iranl oduu olar. Bey don gydi ham ddi, mbarek olsun, yo{sul gydi ham ddi hardan getirdin?
255 Mezenden: Pazarlk, fiyat.

294

Beyle haca gden llerde sergerdan alar. Be{t dnende burun suyu gze damar. Be{timin bedbe{tliyinden eker eksem duz olu, hamama gtsem buz olu. Be{tini ozda sna, olunu zda sna. Bva{t banlayan {oruz ban bada vrer. Bildirinin ahl dar {rman sovuana ederdir. Bir gcenin orusu on illik molladan o{ biler. Bir glinen bahar olmaz. Bir gnn de ahl ahl dr. Bir o{unan iki nian vurma . Bir tikeni bilmiyen, min tikeni de bilmez. Bir yrde otur ki, durmayasan. Biz yalvard daza, daz da zn oydu naza. Borc yaman gni gzler. Bundan sonra elini z cibinde zndr.

295

C Cahilde sz eylenmez, gnbezde oz. Can senin, cehennem Tanrnn. Cavahir cnda arasnda olar. Cehd ar yrtar. Cehd le dost azan, dmen oca Cehenneme gden zne yolda a{tarar. Cida uvala snmaz. Cine brk tiker, ytana pap. Cine demir gsterdiler. Cins madyan balan dnde sa{lar. Culfa kefensiz ler. Cce hemie sebet altda almaz. Ccenin toyda da ban keserler, yasda da. Cte gden kz gznden tannar. arlan yre erinme, arlmayan yrde grnme. alaan gyde frlan, ccenin reyi bulan. arnda itiren patavasnda tapar. ay ki, oldu dileme, bkar otur ileme. ayn da, ln uu. a{ a{i ban yre dyer, deyirman bildiyin yler. a{r ien maln yyer, beng eken aln, tiryek atan mrn. ekilmese berkimez. eri kisesindekin satar. ra radan yanar. i etden nene de bzardr, bala da. irkin bezenence toy ker. o{ adam dedesin kr ledi ki, Korolu dsinler. o{ bilen o{ danan olur. o{ buda lar ktkler ste doranb. o{ doru var ki, yalan ondan ya{dr. o{ yayan o{ bilmez, o{ gezen o{ biler. o{ ymek adam az ymekden oyar. lmekde et urtard uundur ba aldrd. lmeye vre vre {ar azan bahasna. me adan isti oldu. me tutan sene sardr. rek aan lnc amaz. reyi at deryaya bal bilmezse al biler. reyi vr rekiye, bir rek de ste. uvallar doldu, daarc lar dolmaz.

296

D Dadananla uduran sa{lama olmaz. Da gerek y{la dere dola. Daarck reyinen dolanan dvlet bana ip salmaz. Dalar ne eder uca olsa, stnden yollar aar. Dama dama gl olar, dada dada h. Damara ba{arlar an alarlar. Dan l sz dalar aar. Darvaza apsn balama olar, {al n azn yo{. Da daa sykener divar olar. Da ste ekin olmaz. Davada halva paylamazlar. Dede ol dede edri bil, nene ol nene edri bil. Dedelerden budur yd, deyirman zn yd. Dedem ld ya tavandan, ya zelzeleden. Dedene hsan vrib eli oma llar apna dadandrma. Dedesinden ne gl derdim, balasndan ne glab tutum. Ddi {ceyem256, ddi ne olun var. Deli delini grende oman gizler. Deli dyil doludur. Deli lsiz, l delisiz olmasn. Delik mnc , yrde almaz. Delinin ne toyu olsun, ne yas. Dme babam yo{suldu, can sal dvletdir. Demircide ba taplmaz. Demiri, kreden demir {ardar. Demyenin bir Allah var, sulunun iki. Derd bir olsa ekmeye ne var. Derdin gizleden derman tapmaz. Derghn aps a olanda itin yu{usu geler. Deryadak bal satlmaz. Deryaya bir da sal, ya bir aya. Deve bir {eyal yler, servan iki. Deve uuna ddiler a, ddi uam, ddiler u, ddi deveyem. Devenin de oynamana az alr. Devesini satan kek alabilmez. Deyenek delinin, sprge gelinin. Deyirmana gtse sfahan {eberi getirer. Deyirmancdan ac yleyen, uvaln bo aparar. Deyirmann {reyin ytirmesen da da srter.
256 ace: Hadm.

297

Dil lncdan o{ ldrer. Dilden gelen elden gelse, her fe ir padah olar. Dilini sa{layan ban sa{layar. Dirini ldrmek olar, ln diriltmek olmaz. Divarn dals grbetdir. Dolu uyuya it dmez. Dolu uvaldan kimse or{maz. Dost da berk incided. Dovana dyir a, tazuya dyir tut. Doymac {atn yyer, yumruu ytim. Dvletlinin elin ba keser, kasb kyneyini crar. Dvletlinin iti yatmaz, bdvletin ... yatmaz. Dul arvad gce yars pman olar. Dul arvadn dilleri araca yazn gnleri. Dul arvadn divar ala olar. Duzu yyib duzla batrma. Dkndarn sa al zne engeldir. Dnyann mal dnyada alar. Dz aac oda oymazlar. Dz ayaa da deymez. Dz eyrini keser. Dz gelmisen dz gt, z gelmisen z gt. Dz sz, bir sz. Dz sz ua dan it.

298

l aba, yl aba. l az faldr. l atan da uzaa der. l delisin le atmaz. l n alayan gzsz alar. linen gelen aragn bayramdr. ller ger, dalar alar. ek an randa itin ba aryar. eye zl atma la iymeti artmaz. v byksz memleket sahibsiz olmaz. v sprrem, yr sallam, kimin zndan dal allam. ybi kim dyer ybecer, soan kim yyer derdecer. yibli yibini bilse bana palaz rter. yibsiz dost arayan dostsuz alar. E Ebleh ile yyren yolda alar. Ebleh odur dnya n em yye. Ecineden oun, reiyyetden ah olmaz. Ehmedin belal ba, kl oyu torpa da: Ekmiyen baa derer. El merd olar, gz namerd. Eline gelmeyeni babasna hsan vrer Elini atdn harama, kekl doldur alama. Elli yanda dana, indi db meydana. Emi vay dyil, zemi vaydr. Er atan l atar, er tutan l tutar. Er bandan dvlet, da bandan duman eksik olmaz. Er reyi er yannda borc olar. Er vi edeb vi. Er ipek sapdr, dyn dse almaz. Erdebil bir eherdir, her kes z vekili. Erdebil piiyi kfte grmemi. Ere gdende byk zdr, v sprende kiik. Esli olmasayd Kerem dalara dmezdi. Et ile drna arasna giren ryb {ar. Eti etden keserler. Evvel aya , sonra daya . Evvel udan oz udar. Eyin geydiyini istemese, arn ydiyini ister. Eyirin vrin elime, nian vrim erime.

299

F Falya gtsen dua vrer, hekime gtsen deva. Fayda sirrin ardadr. Fe ir eline ba{rsa, sen cibine ba{. Feleyin aydasd da da stnden eker. Feleyin bir uval zl var, her gn birinin iynindedir. Fend fendi keser. Filin bir fikri var, filbann min. G Gce demir uzanar. Gce gel, vce gel. Gcenin ii sehere taplm olur. Geldi ecel, vrmez macal. Geldik oya, ytidik toya. Gelin gelin dyil, ddy yr gelindir. Gelin oynaya bilmedi, ddi ota eyridir. Gelinliyim, zlm, bir darayi dizliyim. Gemide oturub gemii gz {artma. Gene bu Allahd bize ruzi vrir. Gt dost azan, dmen oca banda. Gezdi aran, turan cennet grd buran. Gizlin kele gelen akr doar. Gze gelmeyen gelinin selam savadr. Gzn yana ba{a , ya elin dana. Glme onuva, gelir bauva. Gndz gder dardar yler, gce geler yr dar yler. rken dan uzakl olmaz.

300

alar edice gder neve netice. an leme, anun le. an an ilen yumazlar, an su ilen yuyarlar. ar suzuzluk aldrmaz, ovura arn doyurmaz. ara ba{t dalara {anda, dalar duman alar. arac aracya p vrmez. araya sabun, deliye d nyler. ar z gelin oldu, reyi serin oldu. arn doyuran a gz tanr. ar ann il yntsn ba al bir defeye tereziye oyar. arnm {al a sand {ana dyil. arnmdan {an ada, kime gdim dda. arnmdayken anm yyer, le {ar canm yyer, lenden sonra malm yyer. atr ne bilir {atr. az vur azan dolsun, toyu dan ne fayda azan yer dibim zldr, me dyer, bulanmam {mam. azi vinde girdekn boldur, amma say var. elp pul sahibine aydar. emi ola, gmu ola. erib uun yuvasn Tanr z eliyle tiker. erib it hrende zne hrer. yretlilik kiinin grkemidir. fl oru n dyil, dz ndr. lnc nn kesmez. lnc hemin lncdr, ol hemin ol dyil. sla sla cennete gtmekdense, oynaya oynaya cehenneme gdesen. z aryanda daysnn boynuna der. z alan, alana kimi, z vren, lene kimi. z saldm biye, hizini ek iye. o buynuzundan kiraye istemez. odu{dan na{r olmaz. olun sn boyuna ykdr. onaa z vrsen ta{alar gezer. onan ruzs znden aba ytier. onu onuya ba{ar, zn oda ya{ar. onu arvad onuya z gelir, toyuu az gelir. onu a dadl olar. onu oma onuya borcdur. onu dz olsa ba, duvar neylir. onu mncn ourlayan gorda ta{ar. onu toyuu nezere az geler. onuya mid olan, amsz alar, oynaa mid olan ersiz.

301

or{ or{mazdan, utan utanmazdan. or{u olmayan yrde nizam olmaz. ovasz ba girde olar. ovurann yanan atdar. oy men aovu gtrm, sen lla at. oyun uzu aya basmaz. ul ullu da gerek. ula asan z szn ider. ula l oyun bir yol hrker, kere iki yol. umar nn sever. urban olum o duvaya ki stnden bir saat ke. urban olum tesbeh sene, h kes gman tmez mene. urd aryanda kpeyin gnlnce olar. urd urda dal evirmez. urd ddin ula grkd. urd dumanl a{tarar. urd yuvas smksz olmaz. urda sen tikmek yred, yrtma dedesi pesidir. urdu grmek mbarek, grmemek daha mbarek. urdun abadanla gelmesi itin hizliyindendir. urdun z a olsa abandanla gndz geler. uru uru urbann olum. uru oduna yalar yanar, alar dalar yanar. u yuvasndan uar. H Ha ba ar olar. Ha ile batilin aras drd barma dr. Ha sz ac olar. Ha sznden gl iyi257 gelir. Ha yandran ra sndrmek olmaz. Ha yiyesine yad olmaz. Haca gden geldi, saca gden gelmedi. Hac hacn Mekkede grer, dervi dervii tekkede. Halalzada bardrd, haramzada ardrd. Hamama giren terli {ar. Hamamda o{uma , urbetde ynmek. Hamna it rer, bize a al. Haram harama gder. Haynan gelen, huyunan gder. Hazr olan babas, bimi an orbas258.
257 y: Koku. 258 orba: orba.

302

H kimi ra seherecen yanmaz. Hedd ve seddi kz biler. Hemie ay bulud altnda almaz. Hemie sl ktk getirmez. Her aranln bir aydnl var. Her arpz ab aya lann snmaz. Her uruldayan elyan dyil. Her aacn urdu znden trer. Her an ran a{ura balasan, buradan sfahanacan tvle olar. Her aparan su Araz dyil. Her vde direk var orda rek var. Her gden gelse, ebristanl daki ller de geler. Her girdekn girdedir, her girde girdekn dyil. Her gzelde bir yb olar. Her kes z vinin iblesini ya{ tanr. Her kimin ba var, reyinde da var. Her yana ya{n, paa psndan uza . Here odu z abana er. Hezret zr grdk, iki riyal cermesin ekdik. ain {oflu olar. ala vine dadanan er vine {yir vrmez. alam doub {alacm hov ekib. anm sndran abn sesi {maz. eta insandan ba vrer. yri olsayd adn oyardlar yreli. oruzun leleyi grkr. oruzun sa al aarsa da, bahas on drd ahdr.

ki arvadl gce amsz alar. ki arvadl kiinin aznn dad olmaz. ki ciyebaz bir ipde oynamaz. ki ek bir a{urdan arpa ymez. ki riyall eyin on ahl oduu olar. ki yana ba{an ep alar. lan {d bacan ya{ tanyar. lan ilan ymeyince ejdeha olmaz. lan sen tut men gzne dar salm. lann enimi balasdr. nanmagilen dostuva, saman teper postuva. nek gz lemese bua sramaz.

303

p ne eder uzun olsa da, dolanar doana dan ker. stediyini unut, grdyn dme. elden, sz dilden, oul blden gelmese ne faydas. gder sahibin tapar. gcmz buca da, englmz uca da. den artmaz, diden artar. dir der, adr bier. leyen demiri pas basmaz. t or{an yre hrer. t ulan kesenden or{ar. t ursa sar ya gtrmez. t az deymekle do az murdar olmaz. t rekden, adam mehebbetden amaz. t demirciden ne aparar. t itle savaanda bir ayan dalda tutar. t itliyinden el ekse smsnmeyinden el ekmez. t ulaya ulaya yuvasna urd getirer. te rek atarlar yiyesi {atirine. ti ite bodurarlar. yne iin uvaldz grmez. K Ksb den tapd, ab tapmad. Ksb deve ste bv sancar. Ksbn danas dvletlinin tayasna ba{ar. Kelin adn oyarlar Zlfeli. Kelin brk dene gederdir. Kelin kelliyi ile ne iin var, iin kerliyi ile ol. Kelin tkden ac geler. Kinin ki ayandan asarlar, oyunu oyun. Keklik ban uylar, uyruundan {eberi olmaz. Kend nedi, end nedi. Kendli ls, nyler sidr kfiri. Kend{udala hsaba gden vine borclu geler. Kiik da da ba yarar. Kiikden {eta, bykden eta. Kimi grp tapmr kmeye, kimi su tapmr imeye. Kii z olunca kii arvad olasan. Kr ddiyin Mekkeye ytiir, ya yar yoldan aydr. Kr gznden or{ar, kel bandan. Kr ler ad alar badam gz. K ker it yyyer, ikisi bir menzile atar. Kuzeger, sn abdan su ier.

304

Kl bana kllkler, aralar seni dimdikler. L Lari {oruzlar ya balar, ar alar ba balar. Laylay bilirsen, niye yatmrsan? Lotular oydular ki, yatam seni yu{uda grem. Lotulu terk gtrmez. Llyin o{ su tutar. M Mal gder bir yana, iman gder min yana. Mal o{, gz to{. Mal mal yannda tanyarlar. Maln berk sa{la onunu oru tutma. Maln eziz tutan, can zelil tutar. Maln itler yyer, cann bitler. Mama getireni mrder aparar. Mama iki olsa ua ters geler. Mehebbet gzdedir. Merd znden biler, namerd zgeden. Mescid apsdr ne symek olur, ne yandrma . Mescid ek balamal yr dyil. Meye gden z aacn keser. My{anecinin ahidi zm aya layan olar. Minareye {erci {mayan dyer bes yrden gbelek {b. Mfte sirke baldan irin olar. Mselman toyuunun leleyi grner. N Naya zurnan vrsen gn bandan pfler. Na{r kknden gdib, ala dana a{tarr. Na{r znn yreti na{r gelende tutar. Ne ayrram deryada, aram ya zr, ya lyas. Ne eder uza olsa, yol ya{dr, ne eder yaman olsa l. Ne baln yyirem, ne belasn ekirem. Ne dinden kir, ne dindardan. Ne umursan bacndan bacn lr acndan. Ne yatd , ne uzand , hazr olan azand . Nefs nefsdir bednefesin ad bednmdr. Nerdivan pille pille {arlar. Nyleyirem zl tti, iinde an usam.

305

Nisye a{r259 iki yol kflendirir. Nisye girmez kiseye. O Oca dan kl eskik olmaz. Od her yana dse zne yr aar. Oru anas gh d yyer, gh dne vurar. Oru piik aac gtrmemiden belli olur. Orudan salan remmal aparar. Oul atadan grer, sfre aar. Olar am suyu, olmaz bam suyu. Ortal azan aynamaz. Ovuya da nian vrdiler, ovu nian vrmezler. O{uduunu dme, anladn d. kzlye gn borc vrerler. lmez edice, grer neva netice. ln bir yol yuyarlar. lye vesiyyet alar. z reyini zge sfresinde yme. zge divarndan ba{ann divarndan ba{arlar. zge vinde tlkdr, z vinde aslan. zge zgenin namazn destemazsz lar. zn tdin zne, kl sepdin gzne. zne ba{ma, szne ba{. zne bir iyne, yoldana uvalduz. zn yorulmu bilsen, yoldan lm bil. P Pamb nn a itden zehlesi gder. Payn yal z yyen, tayn yal z aydrar. Pezevenginin a{r dervi olar. Pul can yon ardr. Pul vrib sz alan piman olmaz. Pul vrsen mescidden molla {ar. Puldan onu pay olmaz. Pulun oldu elli, adn oldu belli. R
259 a{r: arap.

306

Ramazandan o{ razy , peyin de sa{laya . Reid oul vurmaa atasndan izin istemez. Reidli cce yumurtadan belli olar. Ri{endin b min altun {erci var. S Sabun ara palaz aartmaz. Sa l ste alar. Sam olub dalma dsn, bireyim olub zme dmesin. Sa elin bizim bamza. Sa gz sol gze mhtac olmasn. Saman tsts gz {ardar. Sar da alaann daysdr. Saydn oy kenara gr felek neler sanr. Se al da sizin elizde, ay da sizin elizde. Sebr sebr a{r bir sn ebr. Sebryleyen murada yter. Seher gnne zmayan, a{am gnne zmaz. Seksen do{san bir gn yo{san. Sen aa, men aa, inekleri kim saa. Sen Allahunan ol, Allah seninendi. Sen grdyn aaclar krekliye kesildi. Sen gndz gden yollar men gce ile gelmiem. Sen o{uyanlar men to{umuam. Sen vr kflenmeyi z ayama. Sen ydiini bilmesen, men doradm bilirem. Sene bir a biirim ki, znden bir ar ya dsn. Senete kec ba{an ac alar. Seni isterem o{ isterem, bir gzn yo{ isterem. Serbaz ne bilir ki, hyva kaldr. Sereden or{an dar ekmez. Svdan pul arar, davan lnc. Snanm atn dal abana kmezler. Siandan olan sfre dibi deler. Sid ile ara dadan metleb alma olar. Soan kim yyer derdecer, ybi kim dyer ybecer. Sz idmek edebdendir. Sz sanda girmez. Sz sz getirer. Sz aznda biir d. Sz at yre gder yrin tapar. Su aydnl dr z apna cala. Su badan aanda ya bir ar, ya yz ar.

307

Su badan bulan dr. Su bir yrde alsa iylener. Su kiiyindir, sfre byyn. Su kuzesi su yolunda snar. Su kuzesin su tapr. Su kuzesiz, aac klgesiz. Su zne yol yler. Sufi soan ymez, grse abn da oymaz. Sulun a{arundan or{ma, adamn yre ba{arundan or{. Suyu vr susayana isin ana ana. Suyun lal a{an, adamn yre ba{an. Suyunan urdun az bal olar. Sdn edrini sr emen dana bilir. Sr oyun sizde, satd ya bizde. adlna ivenlik leme. adlndan ivan dir. ah biler, ahsven biler. ah iek {ardb. ahn da araya ii der. ahn da develeri aya yaln gezer. efa piyalenin tekinde olar. efa vren audan da vrebiler. er kesen barma armaz. er kesen barman an {maz. erik ya{ olsayd, Tanr z n tutard. erikli azan aynamaz. irin rkeyi diisi olmaz. irin ymeyin ac ac usma var. or yyen suya geler. T Tam damdan db cingiltisini lem idib. Tanr aryan pyember esas ile dyer. Tanr ac isteyeni, bende doydura bilmez. Tanr vrib Zyniye, dii yo{du yniye. Tapan tapann olsa, lde oban bey olar. Tebrizin yay dr, emidir. Teklik Allahn zne yarar. Tenbel adam fikirli olar. Tenbele ddiler apn rt, ddi yl eser rter.

308

Tere yyen de yaza {ar, kere260 yyen de. Terlan sar yri vrmez. Teze geldi bazardan, khne dd nezerden. Tikn eken gl gtrmez. Tike arn doyurmaz, mehebbet artrar. Tike dostu dost olmaz. Tora den sebr lemese, zn lme vrer. Tosbaa ininden {b inini beenmir. Toy gcesi gelin vde almaz, yas gcesi l yrde... Toyu grb bayram yadundan {b. Toyu yumurtasna gre a ldar. Toyunki oynama dr, yasunki alama dr. Tvbe to{lu dan {ar, dua yo{lu dan. Tvle dibinden yo{dur, dyir at yeherde. Tur aladr, grenin az sulanr. Tlk tlkye buyurar, tlk de uyruuna. Tlkn derisi {atirine ovarlar. Tlknn ahidi uyruudur. U- Ulu szne ba{mayan uluya uluya alar. Ua olan vde ybet olmaz. Ua y{la y{la byyer. Ua l vde gerek hevengdesteni gyden asasan. Uaa i d, dalnca gt. V Var vi kerem vi, yo{ vi verem vi. Vardan ziyan gelmez. Varn yo{dan, acn to{dan {eberi olmaz. Vay ondadr carvadar bacadar ola. Vay ondadr ah apsn krd ala Vrdiyin bir yumurta onu da yrta-yrta. Vren a ierler. Vrmisen bir do uzu, ymisen toppuzu. Vuran oul atasna gnmez. Vurucu u dimdiyinden bellidir. Y Yabya timar lesen lla atar.
260 Kere: Tere ya.

309

Yac ekincidir, dileni. Ya ya ste gder, yarma yavan alar. Yaanda i, kesende yat. Yalanc olmasayd doru, danabilmezdi. Yalann {oruzu yo{dur ki, banlasn. Yalvarann Tanrs olmaz. Yaman yyicin olsun, yaman dyicin olmasn. Yanan yrde ot bitmez. Yandndan yarma dartr. Yaral ek o{ an rar. Yar henek, yar deyenek. Yas yiyesi ovunub, yasa elen ovunmayb. Yatan ardnca oya olmasn. Yatan lmez, yten ler. Yayda her divarn dibi bir vdir. Yazan sen, pozan sen, kim dyer yalansan. Ya{n onu uzak ardadan ya{dr. Ya{ z iye vrme hayfd, yaman z zgeye vrme aybd. Ya{ biinci {ercin yrden {ardar. Yddi molla bir serik, yddi tlk bir delik. Yke arnn kimsesi olmaz. Yke gzn olmaz. Yl getirib, gn urudub. Ylinen gelen ylinen gder. Yr berk olanda kz kzden grer. Ytime vay vay dyen o{ olar, rek vren az. Ytimi vurma, dyme, reyini elinden al. Yol haramisi ol, yolda haramisi olma. Yolculua gden lmeyin dalsnda tutmaz. Yolsuzu yola tapr. Yolunan gden azmaz. Yorun ek hou Allahdan ister. Yorulmu ata am vursan lla atar. Yo{a elem ilemez. Yu{ar ba{b em leyince aa ba{b dem le. Yu{ar kend su ier, aa kend and. Y rek at arpasn artrar. Yz il ot otlasan yne azn deve azna o{amaz. Yz iyne ysan bir uvaldz olmaz. Yz mama yla gc doana der. Z Zehmeti meate eker, lezzeti damed apar.

310

Zererin yarsndan aytma da {yirdir. Zevvar apdan girende, dd bacadan {ar. Ze{iresin fikir leyen pimanl ekmez. Zindanda sebr yleyen a{r tahta {ar. Zor ile kpek srye gtmez. Zlmet dadr, gtren de pmandr, oyan da. Zlmn a{r olmaz. ***

AL ILAR - AR ILAR - ANDLAR261 (Dualar - Beddualar - Yeminler) AL ILAR (Dualar) A Abadan olsun! Adn dillerde ezber olsun! Adn yaar olsun! Adna urban olum! Adynan yaa! Aferin! A be{t olasan! A gn iinde olasan! A gne {asan! A gnl, a rekli olasan! Azn irin olsun! Allah anadn stne gersin! Allah oluna vvet, sfrene bereket vrsin! Allah amannda! Allah arzunu vrsin! Allah balalarn sa{lasn! Allah bandan bir tk eksik lemesin! Allah bereket vrsin! Allah canna sal vrsin! Allah ddna ytsin!
261 zmz ve Szmz, lin ve Velyet uliyev, y{ Safiddin Neriyyat, Tebriz-1377 (1999); Mehemmet Hesen Yusif, l Szleri, ntiarat Endie No, Thran- ran- 1377 (1998); ay mzn Dyimleri ve Duyumlar, Mrsel Hekimov, Maarif Neriyyat, Bak-1988; Azerbaycan ifa{i l Edebiyatna Bir Ba{, Perviz Ygn Zri, Endie-i No Neriyyat, oy-1373 (1994); Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988); Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, c. I, Bak-1982; lin Eziz Gnleri, Azad Nebiyev, Maairif Neriyyat, Bak-1999.

312

Allah gzne i vrsin! Allah iman vrsin! Allah imddna ytsin! Allah iine ferec vrsin! Allah izzeti, ezemeti, mrvveti senden uza{ lemesin! Allah kisene bereket vrsin! Allah kmeyin olsun! Allah metlebini vrsin! Allah mbarek lesin! Allah niyetini vrsin! Allah o dnyan vrsin! Allah ouldan svindirsin! Allah mrn uzun lesin! Allah z bana el eksin! Allah rehmet lesin! Allah sa{lasn! Allah sebeb salsn! Allah senden raz alsn! Allah sene can sal vrsin! Allah sene yr olsun! Allah seni ata anana o{ grmesin! Allah seni bize o{ grmesin! Allah seni cavanlna balasn! Allah seni dmene mhtac lemesin! Allah seni hlal sd emmie rcah lesin!262 Allah seni nmerd apsna gndermesin! Allah seni oddan alovdan orusun! Allah seni pis nezerden sa{lasn! Allah seni erden orusun! Allah seni stmzden eksik lemesin! Allah seni yaddan {armasn! Allah seni {etadan beldan sa{lasn! Allah seni {o be{t lesin! Allah size bir ya{ yrden ap asn! Allah sizi ndrstden uza lesin! Allah sfreni bol lesin, cibini dolu! Allah efa vrsin! Allah Tla baacan vrsin! Allah Tela seni gldrsn! Allah reyince vrsin! Allah reyine gre vrsin! Allah yo{ yrden ap asn! Allah {yir vrsin!
262 rcah le-: Rast getirmek, kavuturmak.

313

Anann sd hlal olsun! Ar{anda kiik, nnde byk ardalarn olsun! Atan cennetlik olsun! Ayan daa deymesin! Ayan yngl263 olsun! Aydnl gresen! Aydnla {asan! B Ban behreli olsun! Bal aplar yzne a olsun! Bala derdi ekmeyesen! Bala, seni {o {eber olasan! Balalarndan yaryasan!264 Balalarnn toyunu grek! Balalaryn {o gnn gresen! Balalryn brn yiyesen (gresen)! Balan gzne ra olsun! Ban hemie uca olsun! Ban sa olsun! Banda bir tk eksik olmasn! Bayramz uca olsun! Bed nezerden uza olasan! Behresin gresen! Benve etirli olasan! Bereketli olsun! Bik ban opmasn! Bik ban berk olsun! Be{tin aran u265 be{ti kimi olsun! Be{tin yyin olsun! Birin min olsun! C Cann dert grmesin! Cann sa olsun! Canna sal ! Canna sal ! Cefa grmeyesen!
263 Yngl: Hafif, uurlu. 264 Yar-: Faydalanmak, hayr grmek. 265 aran u: Krlang.

314

Cmerde rast gelesen! ran gr yansn! ran snmesin! reyin bol olsun! reyin isti olsun suyun serin! reyin pimi, suyun gelmi olsun! D Ddna zr lyas ytsin! Da kimi ucalasan! Deryacan mrn olsun! Dileyin hsl olsun! Dilin irin olsun! Dvlet sahibi olasan! Duan ebul olsun! Duan msecab olsun! Dnya durdu ca durasan! Dmen abanda h va{t eyilmeyesen! Dmenin pu olsun266 E Ehsen! Ektiyin, bitiyin bire min olsun! Elin olun var olsun! Elin var olsun! Elinde ovucunda alsn! Elleri gcden dmesin! Emdiyin sd hlaln olsun! Emeyin itmesin! Ezrayilin yadndan {asan! l iinde ban uca olsun! v ik sahibi olasan! vin abad olsun! vin nurlu, sofran rekli olsun! vinden hemie dl sesi gelsin!
266 Pu ol-: Kahrolmak, harap olmak, yok olmak.

315

vinize adla gelek! F Fehmin i l olsun! Fehmin iti267 olsun! Fikirli olmayasan! Fikrin i l olsun! G Gdiin uurlu, geliin sayal olsun! Gtdiyin ve {obe{tlik apar! Gtdiyin yrden bo aytmayasan! Gtdiyin yrden yaryasan! Gtdiyin yollar ilra 268 olsun! Grenler grb, grmeyenler grsn! Grm da dalarnz arl, liniz yrl olsun! Grm ki, elin reye atsn! Grm seni a gnler gresen! Gzlerin aydn olsun! Gz klgeli olmayasan! Gzn dolusu gresen! Gzn to{, alnn elin a{ olsun! Gzne i gelsin! Gl kimi alasan! Gn o gn olsun, bura adla gelek! Gnn a olsun! Gnn a, gzerann {o olsun!

abana hlal sd emmi {sn! abandan a{ar su a{sn! ada baladan uza{ olasan! aplar hemie zne a olsun! apnz ona{l, aral olsun! apnzdan adl eksik olmasn! ara gn ara bayram grmeyesen! ara gn grmeyesen! azancn art olsun! azancn arna gelsin!
267 ti: Keskin, gl. 268 ilra : Ikl, nurlu.

316

azandn hlall la yiyesen! ebri nurla dolsun! edemin uurlu olsun! em nedir bilmeyesen! rmz duva{l olasan! ollarna vvet gelsin! oa aryasz! H Ha nha a mhtac leme! Ha nha a vrmeyesen! Hall {oun olsun! Ham ba{sn boyuna, ller gelsin toyuna! H va{t ran snmesin! H va{t kmeksiz almayasan! Hemie eziz olasan! Hemie adl iinde olasan! Hemie temizlikde!269 Hemie toy bayram iinde olasan! Hemie {o gn gresen! Hemie ban uca dilin uzun olsun! Her alan seher sene {o be{tlik getirsin! Hrmetin art olsun! Hriler, periler yoldan olsun! yr gresen! yre arasan! yre calansn! yre gelesen! o geldin, sefa getirdin!

man yiyesi270 olasan! mann kmil olsun! maretin uca olsun! smetli olasan! stediyine ovuasan! stediyine ytesen!
269 Hemie temizlikde: Shhatler olsun. 270 Yiye: Sahip.

317

la {asan! in avand271 olsun! in {yirli, bereketli olsun! inden yaryasan!

271 Avand: yi, hayrl, kolay.

318

K Kl272 adama rast olmayasan! Km alasan doyunca! Kmn gznde almasn! Kemall olasan! Kitabn h va{t balanmasn! Klgen stmzden eskik olmasn! Klgene urban! Knln isteyene elin atsn! Krpn y{lmasn! L Lampan snmez olsun! Lovdan273 uza{ olasan! M Maln dvletin bandan asn! Menim kimi sa aln aarsn! Merdi nmerde mhtac grmeyesen! Min yaayasan! Muradn gznde almasn! Muradna atasan! Muradna ytesen! N Nmerde mhtac olmayasan! Ne niyet lemisen ona atasan! Ne ne bayramlara atasan! Neve netice274 yiyesi275 olasan! Neveli neticeli olasan! Nynim nynim dmeyesen! Niyetin hsl olsun! N olsun!276

272 Kl: Ham. 273 Lov: Dert, bela. 274 Neve: Torun. 275 Yiye: Sahip. 276 N olsun!: Afiyet olsun!

319

O Oban abad olsun! Ocan odlu olsun! Ocan yansn! Odana nur ilensin! Oul toyu gresen! Oullu zl olasan! mr uzun olsun! mrne gn dosun! mrm gnm senin olsun! mrn gn iek iinde ksin! mrn toylu bayraml olsun! mr boyu {obe{t olasan! n eteklerini ocu lar bassn! vlad da grmeyesen! vladlarnn {yrini gresen! P Pay prl olasan! Payn art olsun! Pis gn grmeyesen! R Rahat gn gresen! Rastna iman yiyesi {sn! Rengin a{, kfi kk olsun! Ruzulu olsun! Ruzun bol olsun! Ruzun hlal olsun! S Sa aln aarsn! Sa elin bana! Seherin {yre {sn! Seni grm hemie bula{ kimi teravetli olasan! Seni grm muradna atasan! Seni grm muradna ytesen! Seni grm yad gzden uza{ olasan!

320

Su kimi duru olasan! Sucan mr olsun! Suyun serin ruzun bol olsun! Sfren a{ olsun! abana277 gelek! ad olasan! ad {eber alasan! adla gelek! irinisi iilsin! T Taban dolu olsun, suyun serin! Tanr sene yr olsun! Tanr seni erden sa{lasn! Topra san yaayasan! Topranz bereketli olsun! Toy plovunu yyim! Toyuna gelim!

277 aba: Hediye verme.

321

U Uur olsun! Uurlu gnn olsun! Uurun {yir olsun! Uurun {yirli olsun! Ulduzunuz barsn! Ustadna merhaba! Ua{larndan yaryasan! lkeri dosun! lkerin i{l olsun! reyinden keni gznnen gresen! stadna berekllah! stadna rehmet! stne z gller tklsn! stnzden ara yller esmesin! zn em grmesin! zn a olsun! zn glsn! zne aplar alsn! zne gn dosun! V Validynine rehmet olsun! Var dvletin bannan asn! Var olasan! Y Yaman gn grmeyesen! Yaradan'n yr olsun! Yar menzilde almayasan! Yastn yngl olsun! Ydi oulla bir sfreye el uzadasan! Ydiyin ayma olsun, gezdiyin yayla ! Yrin behitlik olsun! Yolun su kimi aydn olsun! Yolun ya{n olsun! Z

322

Zalime rast gelmeyesen! Zehmetinin brn gresen! Ziyana dmeyesen!

323

AR ILAR (Beddualar) A Adn alsn! Adn ara dalara yazlsn! Adn yadlara oyum! A gn grmeyesen! A gnn ara olsun! Ahm seni tutsun! Alb yanasan! Allah gznn nurunu alsn! Allah kessin! Allah ldrsn seni! Allah mrnden kessin! Allah sene enim olsun! Allah sene otur vrsin drna{ vrmesin! Allah seni elimden alsn! Allah sinene da eksin! Allah reyini zsn! Allah'n belsna gelesen! Allah, ban olan yrde, ayana da salmasn! Anadan emdiyin sd burundan gelsin! Anan bacn meler alsn! Andra alsn! Ar{an yre gelsin! Aya larn rlsn! Aybn ara torpa{ rtsn! Azar deysin sene! A{ir gnn olsun! A{ir gnn suya dnsn! A{ir ymeyin olsun!

324

B Babalm278 boynuna! Bacandan tst {masn! Bala dyende burnunun ucu gynesin! Balalarn ytim alsn! Ban batsn! Bana da dsn! Bana ildrm dsn! Bana od elensin! Bedenine urd dsn! Bezekli v grmeyesen! Bildiyin derde desen! Boasn urusun! Boazna boma {sn! Boynun altnda alsn! Boynun snsn! Boyunu yre so{um! Byyb ana olmayasan! C Can vrende su vrenin olmasn! Can vresen! Cann yansn! Canna od dsn! Cavan lesen! Cehennem de sene az vrmesin! Cierin yansn! Cierine od dsn! ar{n evrilsin! ran snsn! ola olasan! o{ ileyesen az yiyesen! rek enim olsun! rek atd olsun sen yaya! rek atl olsun sen piyada, ha gdesen ona atmayasan! rek tapmayasan! rek tutsun! reye hesret alasan!
278 Babal: Vebal, gnah.

325

reyin dizinin stnde olsun! reyin para olsun, gnn ara! reyin soyu olsun, suyun isti! D Derdine derman taplmasn! Dilediyin dilinde alsn! Dilin urusun! Dilin "Kelmyi eadet" tutmasn! Dilin sz tutmasn! Dilin tutulsun, Diline "Lilhe!!!" gelmesin! Drt duvar arasnda meleye meleye alasan! Dul alasan! Duz kimi eriyesen! Dnen leydin bu gn gnn olayd! hsann urd bassn! le derde desen derman bulunmasn! vin y{lsn! vin {araba alsn! vinde bay u ulusun! vine od dsn! ybini torpa rtsn! E Elim Allah'dadr! Elin urusun! Elin uruyub yanna dsn! Elin Allah'da alsn! Elin {emirli olsun, arnn ac! Elini doluya atasan, bo gelsin! Elinnen ymeyesen, gznnen grmeyesen! Ellerin oynunda alsn! Emeyim burnundan gelsin! Emeyimi itiren dizin dizin srnsn! Etin tklsn! Ezabn art olsun! Ezdiyin duz olsun, doduun z! Ezrail apndan eksik olmasn!

326

F Fehmini itiresen! Felek blini rsn! Felek tepene dysn! Ferasetini Allah alsn! Fersiz lesen! Feryadn ere dayansn! G Gder gelmez yola gdesen! Gdesen h gelmeyesen! Gdiin olsun, geliin olmasn! Gelin mhtac olasan! Gelin lesen! Gtdiyin yrden yarmayasan! Grm seni sabaha {mayasan! Grm stne od elensin! Gzn iyide dnsn! Gzn tutulsun! Gzne a gelsin! Gzne glle deysin! Gzne o{ batsn! Gzne tikn batsn! Gznn ya yavanln olsun! Gnn ara olsun!

aban lnc daln aya olsun! anna altan olasan! anna belenesin! anl kyneyin stne gelsin! ara kl bana! ara yre giresen! aramata alsn! arnna i girsin! efil glleye gelesen! emin dadan ar olsun! enimin ezrayil olsun! olun urusun! ulan ur'an sesi itmesin! H

327

Hal aparsn seni! Hlal rek grmeyesen! Hamya borclu alasan! Haramn olsun! Haramya ym olasan! Hazrn olsun nezirin olmasn! H ap amayasan! H {o gn grmeyesen! Hevesin reyinde alsn! ar olasan! ecil olasan! yrini ba as grsn! yrini grmeyesen! ncm {ncm olasan!

328

gid lesen! ki gzden iki dizden olasan! mansz ora gdesen! mansz lesen! stediyin reyinde alsn! zne hesret alasan! K Kebab-i bryan olasan! Kefenin taplmasn! Kefenin yarm{ alsn! Kerem kimi yanasan! Kr olasan! Kknze ktan dsn! Knln d olub zn glmesin! Kl alna! Kl bana! Kl olsun gzne! Kln gye savrulsun! Kreyine ara yara {sn! L Lal olasan! La{ta la{ta an kusasan! Le'nete gelesen! Leke deysin sene! M Myidin tabuta yarasn! Myidin stne su taplmasn! Min bir belaya gelesen! Mirasn stne densin! Muradn gznde alsn! N Ndrst reyi yiyesen! Nlene l ylsn! Nmerde mhtac olasan! Ne lesen, ne itesen, iki gznden olasan!

329

Niyetin ara gelsin! O O dnyan bu dnyada ekesen! Ocan snsn! Od alova desen! Oul olub olanlara oulmayasan! Oul lesen! Oul toyuna hesret alasan! Oul ua zne hesret alasan! Oul ua dan yarmayasan! lesen vayna oturum! lmeyesen zarnc olasan! ln yrde alsn! mrn boyu oul pay grmeyesen! mrn gdek olsun! mrn uzun gnn ara olsun! vladlarn dzde alsn! P Paltarn teze alsn! Papan bo alsn! Patlamaya desen! Payn pala dnsn! Pis dertden lesen! Pis gnden gzn almasn!

330

R Rahat vine od dsn! Rahat gn grmeyesen! Rahat yrin ebir vi olsun! Rastna {yir {masn! Raz gdesen, nraz aydasan! S Sabaha {mayasan! Sabahn ara gelsin! Salamat ymeyesen! Sl aparsn seni! Sen gelen gne ara da deydi! Seni ara vur un vursun! Seni dizin dizin srnesen! Seni grm vur un vursun! Seni para para olasan! Sinen dal alsn! Sinene da ekilsin! Sonsuz alasan! Su isteyesen, verenin olmasn! Sulara ar olasan! Suya dnsn! Suyun bula gelsin! Sdm dusta olasan! ikest olasan! il kt olasan! il olasan! irin canndan ekesen!

331

T Tabutunun altna giren olmasn! Tanr blini rsn! Tanr'nn zavalna gelesen! Ta{tn tabut olsun! Tepeden vurulasan! Tifan dalsn! Tike tike doranasan! Torpa bana! Toyun yasa dnsn! To{umun yr znden gtrlsn! U Ulaya ulaya alasan! Ulusundan didergin desen! Umudun kesilsin! reyinin ba yansn! stnde alayann olmasn! stne an ilensin! stne od elensin! zn ara olsun! zn glmesin! zne gn domasn! zn r grsn! V Veten zne hesret alasan! Vur un vursun seni! Vurunun gl gelsin!

332

Y Yaman derde desen! Yarmayasan seni! Ytim alasan! Ydn yasnda ilensin! Ydna yiye durmayasan! Yurdun bo alsn! Ykn dadan ar olsun! Z Zehmetin an olub burnundan gelsin! Zelil olasan!

333

ANDLAR (Yeminler) A Adn Eli'ye and olsun! Adn ha ! A gmbez ha ! A imam ha ! Allah ha ! Allah'n ad ha ! Allah'n birliyine and olsun! Anamn ebrine and olsun! Anamn ruhuna and olsun! Anamn sd ha ! And olsun o bir Allah'a! And olsun vetenin torpana! Atamn can n! Ay ha , Gn ha ! B Babamn ru ha ! Babamn ba n! Balam can! Ban ha ! Bereket gzm tutsun! Bereket ha ! Bir olan Allah'a and olsun! Bu ible ha ! Bu hlal sfreme and olsun! Bu sabaha and olsun! Bu ydiyimiz duz reye and olsun! C Canm lsn! Canm n! Cavan canma and olsun! Ceddim ha ! ekdiyim zehmete and olsun!

334

ra ha ! rek gzm tutsun! rek ha ! reye hesret alm! reyin mene haram olsun! D Daym can! Daymn ruhuna and olsun! Dedemin can n! Dezgh ha ! Dilim urusun! Doan Gne'e and olsun! Dostluumuza and olsun! Duz rek ha ! Duz ha ! Dnyaya kr ba{m! ime and olsun! vim y{lsn! vime kr ba{m! vime od dsn! E Eli yolu ha ! Eli'nin lncna and olsun! Elim urusun! Emimim ru ha ! Eziz canna and olsun! Ezizlerimin can n! G Geceni salb gndz getiren Allah'a and olsun! Gr ha ! Gy ha ! Gze grnmeze and olsun! Gzlerim {sn! Gn ha ! Gne kr ba{m!

335

H Ha salammz ha ! Hlal reyim ha ! Hlal tikeye and olsun! alam can! alamn ru ha ! alamn can ha ! zr lyas ha ! zr'a and olsun! da'ya and olsun!

ardamn can n! ardamn eziz can n! ldm namaza and olsun! ible ha ! ur'an ha ! ur'an'a and olsun! urbanl ha ! K Kerbel ha ! Kestiyimiz duz reye and olsun! Kl olsun bama! L Lelemin ebri n! Lelemin can n! M Matem ha ! Medine ha ! Mehemmed'in eriyetine and olsun! Mehemmet Py ember'e and olsun! Mekke ha ! Men lm! Menim canm n!

336

Meslek ha ! Mydimi gresen! Milletime and olsun! N Namusuma and ierem! Namusuma and olsun! Nevem can! Nevemin can n! O O bir Allah'a and olsun! O i ha ! Oca ha ! Od ha ! Olumun tek can n! O{uduum ur'an'a and olsun! lenlerimin ruhuna and olsun! vladmn can n! z canm n! zm lm! P Perverdigra and olsun! Py embere and olsun! Pir ha ! R Ruhuna and olsun! S Sabaha sa {maym! Sen l! Seni meni yaradana and olsun! Senin ban ha ! Svgime and olsun! Su ha !

337

Sfrede yyilen rek ha ! T Tanr'ya and olsun! Tek balamn can n! Torpa ha ! Tuttuum oruc ha ! U Ulu babamn ru ha ! Ulularma and olsun! Uamn can n!

338

Y Ya yadrana and olsun! Yalansa balam lsn! Yalansa dilim urusun! Yalansa ia kr ba{m! Yaradan'a and olsun! Yri gy yaradana and olsun! Yol ha ! Yz iyirmi drt min pygembere and olsun! Z Ziyaret ha ! ***

EMEK VE MVSM NEMELER 279 (ifti ve Mevsim Trkleri) EMEK NAMELER , HOLAVARLAR (ifti Trkleri) Ekin, biin ilerinde hayvanlar ie heveslendirmek maksad ile sylenen trklerdir. Holavar sz ho ile var sznn birlemesinden meydana gelmitir. Ahengi temin etmek iin araya la sesi katlmtr. Ho, hayvan, var ise git demektir. Eski zamanlarda sylenen holavarlarn msra ve hece saylar farkl olmutur. Ancak son zamanlarda oluturulan holavarlarn msra saylar sabitleerek genelde drt msradan olutuu gibi msralardaki hece saylar da eit bir hl almtr. Holavarlarn bazlar bayat (mani) biimini almtr. Hatta baz maniler holavar eklinde de sylenmektedir. Holavar kelimesinin kullanm da farkl ekilde ifade edilmektedir. Holavar oku denilmez, holavar ek denir. Bu da herhalde holavarn uzatlarak sylenmesinden kaynaklanmaktadr. ran Trklerinde ekilen holavarlardan rnekler:280 zl kz {an kz, Drna lar an kz, Sen ktana gc yle,
279 Nasir Ehmed, Holavar, Emek Nemeleri, Varl Dergisi, say: 102, Thran-1996, s. 90-91; Perviz Ygni Zari', Azerbaycan ifahi l Edebiyyatna Bir Ba{, ntiarat Endie No, Thran1377 (1999), s. 190; M. A. Ferzane, Azerbaycan al Edebiyyatndan Bayatlar, ntiarat Ferzane, Thran-1357 (1978), s. 69; Mehmed Ali Ferzane, Semed Behrengi ve Azerbaycan Folkloru, Varlk Dergisi, 108-1, Thran- 1377 (1999), s. 17-24; Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 122; Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 97; Va if Veliyev, Azerbaycan Folkloru, Maarif Neriyyat, Bak-1985, s. 115117; Ehliman Ahundov, (ev. Semih TEZCAN), Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, T.D.K. Yay., Ankara-1994, s. 9; lin Eziz Gnleri, Azad Nebiyev, Maairif Neriyyat, Bak-1999; Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1981, c. I, s. 331. 280 Nasir Ehmed, Varl , No: 102-3, Thran- ran-1996, s. 90.

340

Men de dyim can kz. Hayda... a klm hayda, Dvletim malm hayda, ara umu vur baa, adan alm hayda. zl kzm yri, oyma um ala, yri, ti terpen maralm, Dmenler ba{r beri. Oho... ktan kz, Oho... atan kz, lan, ayan dilesin, umda yatan kz. arakl boyundad, Boynuzu oyundad, arakln kll, Otunda suyundad. kzlerim naz yler, uyru bular toz yler, A{am gn zaranda, Gvende pervaz yler. Arabann tekeri, ara kelin ekeri, zge ide aayam, z iimin nkeri. Teyel kz meleme, Ymeye naz leme, Tanr murazn vrsin, Meni mebun leme.281 an kzm bozdu boz, umlad dere dz, ek ddim mi ekecek, Yorulmaz gce gndz. kz yar canna,
281 Mebun le- : Mahrum etmek, zarara uratmak, aciz drmek.

341

Bilmez am sann, ay eken a a kel, stnde tann. Hrik yri {an yri, an aya an yri, Terpen ha... kelim terpen, Sklbd dan yri. Ay gder ay batana, almaya l yatana, an kzm insaf t, n macn tutana282. Ekini ekin yler, um ekib san yler, kz ar olan, Her ii etin yler. Ha a bala arzunu, Ct sr umun zn, Allah, Mehemmed dsen, Tanr vrer rzn.

282 n macn tutana: Ktan kullanan adama.

342

Eli mercan bize gel, Dadan ynib dze gel, Drnann ucuyla, Bu yrleri beze gel. ara kel283 ilim br, D derdin bilim bar, Meni mebun yleme, Alsn dilim bar. ara kz aranda, {ar gn zaranda, Hoda murada atar, Torpa dan br alanda. Holay holay holaylar, alay ab alaylar, udretli kz geti, Yatb alar olaylar. Ktan sazla olum, Ekini tzle olum, Kelini ya{ besle, e o yazda olum. an kzm alad, Bir alnmaz alad, ek ddim mi ekecek, Yaman z yolad. kzm oa geldi, Yrii oa geldi, Bir hay vrdim dar gnde, yrete coa geldi. alar ct rlsa, Gr kzler yorulsa, Hoda seni naram, eken kz vurulsa. ara kotan ardr, kzlerim yardr, arma{ tllim e{meyir,
283 Kel, kl: Mandann erkei, kz.

343

nalm da sardr. kz, kz, {an kz, Boynu zl an kz, ek ayrdan, emenden, Sene can urban, kz. kzm birdi menim, Talyim krd menim, ki oldu kzm, ara u{am durdu menim. Bana men dolanm, Men dnm, men dolanm, lme, lme yazam Klgende men dolanm. Boynunu men yalaram, Yaman gz dalaram, Tz ek, maral kzm, Gri alsan alaram. kzn hoda lar, Sallanb doda lar, Tz ekin yr urtarsn, aytsn hoda lar. Tlli mercan bize gel, Dadan nib dze gel, Drnann iziyle Bu yrleri beze, gel.

344

eken kz merd olur, ekmeyene derd olur, Tenbel kz yiyesi, ecil olur, pert olur. Ranadak284 boz kz, oparbd toz kz, Alb yrin cann, {sn yaman gz, kz. kz aytd adan, Ay Allah, sa{la dadan, Bed nezer aba dad, Yolunu sal bu badan. Da dnde yatana, Gn gder ay batana, ara kz aryar, Ctn macn tutana. kzm gder ie, or{uram bar bie, Nola bir bulut gele, Gyden yre nem de. kzler oa gtdi, Gc vurdu daa, gtdi, Ctn mac rld, Zehmetim boa gtdi. kz, boynun yalaram, Dmen gzn dalaram, Ranan derin gtr, Sene yonca balaram.

284 Rana (irana): iftin toprakta at yark, iz, rm.

345

MVSM NEMELER (Mevsim Trkleri) NEVRUZ BAYRAMI VE SEMEN Genelde Trklere has olan ve btn Trk Dnyasnda kutlanlagelen Nevruz Bayram hakknda ran Trklerinden byk ilim adam Prof. Dr. Mahmut Tak Zehtab yle bahsediyor:285 Novruz Bayram, adnn Farsa olmasna ba{mayarak Azerbaycan ve Hemedan diyarnda ve bu yrlerin eski sakinleri terefinden yaranm, hem de tebietin yniden canlanmasyla el eder yaranan mill bir nlik bayramdr. Evveller, iare ttiimiz kimi bu bayram Azerbaycan ve Hemedan erazisinde esrler boyu formalaan Zerdt dini ile beraber ve hatta ondan evvelki esrlerde yaranmaa balamdr. Bu bayramn ilk rymleri miladdan 2500-3000 il evvel bugnk Azerbaycan ve Hemedan torpa larnda yaayb, medeniyyetler urmu utt-Lullub {al lar ve ba a Orta Asyadan gelen ller ve ktleler vastasyla yaranmdr. Bu {al larn zleriyle Orta Asyadan getirdikleri iptid hurafat, amanist, din tasavvurlar yrli eryitle zaman zaman el ele vererek Zerdt dinnin ilk rymlerini yaratd lar kimi, gzel mill bayramlarn da ilk ntfe ve rymlerini yaratmlar. Azerbaycanda {ssyle gedim, n sert olduu eder, yaz yal, n, nimetli, gl iekli ve gzel olmudur. SEMEN : Nevruz Bayram iin yeertilen bitkilere ve bayram enliklerinde okunan trklere verilen addr. Nevruz Bayram yaklatnda bereketin, bolluun artmas, bir an evvel nevruzun/ilkbaharn/yenignn gelmesi, evrenin yeillenmesi dilei ile kablarda arpa veya buday taneleri yeertilir. Bu saks bitkileri hem ss olarak kullanlr, hem de yaplan yemek ve tatllara katlr.

285 Mahmut Tak Zehtab, ran Trklerinin Eski Tari{i 1, Tebriz-1378 (1999), c.I, s. 770.

346

SEMEN Semeni, ay semeni, Gyerderem men seni. Senden men can isterem, Damara an isterem. anm temiz gerek, Dosta sanm gerek. Cansz sanm olmaz, Sensiz anm olmaz. lletimin loman, Yamanln aman, Semeni, ay semeni, Gyerderem men seni. SEMEN Semeni, sa{la meni, lde gyerdim, seni. Semeniye saldm badam, oymazlar bir barma dadam, Drd terefin alb adam. Semeni, bzana gelmiem,286 Uzana uzana gelmiem. GN I! Gn {: Hava bulutlu olduu zaman, oban yamaklar veya tarlada alan kyl ocuklar yer yer yzlerini bulutlarn arkasnda gizlenen Gne'e evirerek, biraz yalvar, biraz rica, biraz da tehditvari trkler okurlar. Er veya ge Gne bulutlarn arkasndan knca da barr, alklar sevinirler. Gn, {, {, {! Keher at min, {! Olun ayadan udu, zn tendire dd, Kel z oy vde, Sal z gtr, {! Gn gtdi su imeye, rmz don bimeye. Gn {bd ytirecek, ar yrden gtrecek,
286 Bezana: Bezmiim, usanmm, cana gelmiim.

347

Kel z getirecek, Sal z getirecek, Duman, a, a, a! Seni ayadan asarlar! Buduna dama basarlar! GD GD "Hodu hodu", "Gd gd" veya "Godu godu" gibi gnein sinonimi ve sembolu olarak kullanlan szlerdir. Ya fazla yanca, yamurlarn ard aras kesilmeyince ve tarlalar, ekinler sel, su tehlikesi ile kar karya kalnca, Gne'e atfen krmz paralarla bezenmi bir gelinciyi sokaklarda dolatrarak trkler okurlar. Bu trklerde Gne'i arama, arma ifadeleri vardr. Gd gd287 h, gd gd! Gd gdn grdnz m, Gdye salam vrdiniz mi? Gd burdan tende, rmz Gn' grdnz m? Gd pala batmd, armaladm gtrdm. zl aya dibinden rmz Gn gtrdm. ara toyu anad, Kim vurdu kim sanad? Gyeli'ye gtmidim, t baldrm dalad. SAYACI TRKLER Saya trenleri, baz konar ger Trkmen topluluklarnda grld gibi Azerbaycan Trkleri'nde de "Ko Katm"ndan 100 gn sonra yaplr. Bu da ubat aynn balarna denk gelir. Baz scak Trk blgelerinde ise ocak ay ortalarnda balar. "Sayaclar" denilen obanlar veya oban klna girmi, bu ie gnl vermi kiiler yanlarna kpek, eek, at, deve gibi hayvanlardan da alarak oba oba dolarlar. Hli vakti yerinde olan ailelerin kaplarna giderler. Evlerin nlerinde sayac trkleri okurlar. Oba mensuplar sayaclara koyun, kei, dana gibi hayvanlardan hediye verirler. Sayaclar topladklar bu hayvanlar o muhitteki fakirlere datrlar. Bununla da yoksullar varlandrr ve memnun
287 Gd gd: Azerbaycan'n baz yerlerinde " odu odu", "dd dd" eklinde de syleniyor.

348

ederler. Sayac trklerine rnekler:288 Selam elyk, say beyler, Novruz gelir, yy beyler! Sayacn haylayn, Sayalar saylayn, Say beylerden say aln, Paylama n pay aln, Novruz gelir say beyler, Novruz gelir, yey beyler! Salam elyk, say beyler, Biri birinden yyler. Saya geldi grnz, Selam vrdi alnz, Bir oyunla bir ki, Sayaya vriniz. Saya ya{ sayad, Yri, yurdu ayad, Onun gzel szleri, Yatanlar oyad. Siz sayadan or{musuz, Sefa yurda onmusuz. Sefa olsun yurdunuz, Ulamasn urdunuz. Ac gtsin avannz, To{ gelsin obannz. Bu saya ya{ saya, Hem meye hem aya, Hem lkere, hem Aya, Hem yo{sula, hem baya, Bu saya kimden ald? dem atadan ald. dem ata gelende, zl kz duranda, zl buda bitende, Dnya binnet olanda, Msa oban olanda,
288 Zhre Vefa, Folklor Gencinesi III, Sayalar, Biltarih - Tebriz; Zhre Vefa, Saya, 1379 (2000) Tebriz.

349

iliyimiz rkecdi. Onun derdi uludur, l urudur, Ucas iymetlidir, abr as dadldr, abr a ire perde, Salmaz adam derde, Perdesi iki rengdir, Byrek ona direktir, Altm arn barsa , Birbirine ula . SAYAI aranl gcelerde, obana yolda oyun, Canm o {all ki, Memesi ball ki, Sverem oyun a, Gde dolana ba, Gele payzda ya, Ola gelin ayma, Bu gelin olan dosun, Adn Babek oysun. Gelin gelin, z gelin, ncileri dz gelin, Yddi olan isterem, A{rnc z gelin. Saya geldi grdz m? Salam vrdi aldz m? Bir oyunla bir ki, Sayaya vrdiz mi? Ay canm araba oyun, arl dalar a oyun, gn gce ker, Kocaya yolda oyun. Dalardan ndi oyun, Dolad bendi oyun, Sd ayma bol le, Svindir kendi oyun! Ay canm {all ki, Memesi ball ki, Uca aya banda, Besleyib yall ki.

350

Kiik kiik epiler, Yovann ban diler, Gder dalar gezer, Gder aranda lar. oyun ba{ar dalara, Sl tek a{ar dalara, Aranda yaylayan sr, Yayda {ar dalara. Ay canm a ba oyun, arl dalar a oyun, Yandan plov olar, uyruundan a oyun.

351

Saya saya sayalar Da dnde ayalar Saya kimden albd Atalardan albd Saya saya sayalar Da dnde ayalar Bu saya ya{ saya Hem emeye hem aya Hem lkere hem aya Hem yo{sula hem baya Bu saya kimden alb Atam Ademden alb Atam Adem gelende Musi oban olanda ysi oban olanda atimlerin {atmi Dada oban olanda zl buda bitende Dnya bnyad tapanda Saya sayalar sayb Gn turasn atanda Saya saya sayalar Da dnde ayalar ayalar ay ayalar Lain orda yuvalar Ana baladan olmaz Yo{sa zorla alalar Bu aya dal aya angrl dal aya Her dnmden seva{ir emesi yal aya Bu aya almald Almas almald Yazda ydigim burda St idi ayma idi Dalar dereleri Dalar berheleri Egleek oyun saya Bol olsun kereleri. Saya saya sayalar Saya gelmez ayalar Saya ya{ sayad

352

Yri yurdu ayad Onun gzel szleri Yatanlar oyad Bala bala epiler Yevann ban diler Gider yayla gezer Geler aranda lar Nenem o ala goyun Yolun dz ala oyun Yyen senin sayende Gdib z ala oyun oban ana dzlere oyma azala oyun Nenem o gye oyun Gdirsen vice oyun Dolanr beki kyn Canm o gelin oyun avzana tlin oyun Yyen senin ucundan Getirib gelin oyun anm o emer oyun uzusu emer oyun Yyen senin sayende Balayb kemer koyun Nenem o a a oyun Minibsen e oyun Yyen senin sayava. {bd kke oyun Nenem nesil tat oyun lden ile art oyun Balalar olma ddi Gel olma nmerd oyun Nenem oyun aras r {al polad paras Yaz gn delemesi Ayazda keremesi gn avurmas Nenem o nazl oyun ar a ol gzl oyun Pniri dilim dilim at zl oyun Nenem o iik oyun Yn bir dek oyun Bulaman tz ytir Alar ua oyun

353

Nenem boz ala oyun Tk tz ala oyun Yyen senin sayende Olmaz yd ala oyun Nenem o deli oyun Dolanb geli oyun Gelinler gzemesinden To{uyur {al oyun Nenem evcall oyun Memesi ball oyun Sr dadan nende Giderk yall oyun Nenem o sar oyun Aya lar ar oyun abva bol lesin Neslini tar oyun Nenem o kadar ki ayada yatar gi soyuu gelende Balasn atar gi Nenem o {all gi Emceki ball gi Uca aya banda Tutubdu yall gi Nenem ona zeli oyun Srmeli gzl oyun Pniri kesme kesme ma zl oyun Nenem oyunun a Doland geldi da Ymligini yyibdi er serin bula Nenem oyunun a Nehre dolusu ya obana ar ba zlara cihaz a Nenem o zl oyun Yollara dzl oyun Kesilmesin damazl mr yle yz il oyun Nenem o a ba oyun arl dalar a oyun Yandan pilav olar uyruundan a oyub Saya saya sayalar

354

im albd ayalar Gydeki gy bulutlar Yorandr obann Yast yast tepeler Yastdr obann Yumuru yumuru ayalar Yumuruudur obann Elindeki degnek al{andr obann Yanndaki boz kpek Yoldad obann Az ara canavar Dmandr obann Can gz canm gz Tk rmz uzu Biri beg aannkidi Biri de ben obann Canm o ekil oyun Blinde kkil oyun aranl gcelerde Ar{aca ekil oyun Canm oyunun a Gdib dolanar da Otlar ara ya er serin bula Ac olar drna irin olar ayma arlar tutar ya Olar payz daya Gelin er oyla, zlara chiz olar obana ar olar obana ar ba Uaa belek ba Canm o irin oyun Goza o tlin oyun Sdle doldur emcegin Soyundur lin oyun Canm alaba oyun uzu elem a oyun aranl gcelerde obana yolda oyun Canm o nari oyun Yn bir ar oyun oban senden ksbd

355

Sd vr bar oyun Canm o krd oyun Otlad yurdu oyun Ay aranl gcede Aya n yere tapdar Grende urdu oyun Canm o saa{ oyun Bereden aa oyun Mene egri ba{ann Gzne pia oyun Saya saya sayalar Dereler ay ayalar Dalar dereleri Dalar bereleri Oturun oyun san Bol olsun kereleri Keresini oyunun Kresini oyunun Acmzdan gezirik Devresini oyunun oyun var kere gezer oyun var kre gezer Gder dalar otlar Geler oban bezer To{lu kessen at olar obana frsant olar Srden ayr den Yz urda smet olar Saya saya sayalar ora larda bozalar Knl gelse saz alar oban gzle oyunu Yolda birden suzalar Saa yatar yz alar Sola yatar yz alar Eli ana l zlar oyun yolunu gzler A bilekli gelinler Saam saam dsinler Bal ayma ysinler. Saya saya sayalar Dolu db ayar Srn aytar getir Sel basar ay aparar oyun gelir yol olsun

356

Yolun sa sol olsun Ya{ otar srn Ya sd bol olsun Saya saya sayadan oyun gelir ayadan Saya aya pay vren Damazl mayadan Dadan ynen srd Da duman brd Gelin sd az aynat azanda st rd oyun hayata dolsun Altna ab oyulsun Yandan pay vrenin kice olu olsun Saya saya sayad Onun yri ayad oyun ba{ar dalara Sl tek a{ar balara Arandan gelen sr Yayda {ar dalara Yayar yayar gerneer Aya ile yr er Gezer dalar dn Boynuz vurar dyer Srde var a oyun aln sizi sa oyun uyruuzu besleyin aba da la oyun Srnn gz oyun Dolan gel dz oyun lde ct ikiz getir Syndr bizi oyun oyunun yz geldi Doland dz geldi obann ucanda Bir emlik uzu geldi Srnde var az oyun Kf dama saz oyun oban urda ne ekinse {anamaz le oyun Saya saya sayalar Da dnde ayalar ayadan yndi oyun Sd ayma o{ ile

357

Syndr kendi oyun Saya saya sayalar Gi ten ayalar Adm yazlar grdm Ne o{ arzular grdm oban dadan gelende Bollu uzular grdm Yrin da olsun oban Kyfin a olsun oban Srn ya{ sa{la zn a olsun oban Saya geldi grsz Selam vrir alrsz Pay vrin oyun gtsin Sa salamat alrsz Gezdim da dal Yo{dur onun bal Mal devlet gider almaz alar bir can sal Sizin canz sa olsun Payiz buda ya olsun Hamnz lliince Damanz a olsun. IDIR NEB Hdr Nebi Treni, hemen her Trk muhitinde olduu gibi ran Trklerinde de, Nevruz ncesi yaplan ritellerden birisidir. Kk ile'nin sona ermesinden sonra yani 20 ubat'tan itibaren gn dr Nebi Treni yaplr. Birinci gn topran nefesinin snmas iin etraftaki al rplar toplanarak ate yaklr. kinci gn ifte koulacak her kz iin piirilen ekmekler "dr Nebi, dr lyas / Bitti iek, oldu yaz." denilerek bu kzlerin karnlarnn altndan geirilir. nc gn topra ekip biecek kiiler tespit edilir. O gn Hdr Nebi'nin elinde atele geleceine inanlr. Onun getirecei atein topra stacana, Vatana gne ve su, insanlara ise salk getireceine inanlr.

358

Bir grup gen ekin yerlerinden geerek gn boyunca Hdr Nebi'yi beklerler. Bu bekleme ve gezme srasnda dr Nebi iin trkler, deyiler okurlar. dr Nebi Trenleri'nden gn sonra Nevruz hazrl balar. dr Nebi trklerine rnekler:289 dr'm uma db, Gmanm ama db, um yerini umlaya , am vini amlaya . dr'm addd, dr'm oddudu, A at haylaya , Gnleri saylaya . an dr gelesidir, an dr glesidir. an dr {alldr, A at nalldr. Ya{as ulludur, Yol ste yolludur. dr'm addd, dr'm oddudu, A at haylaya , Gnleri saylaya . an dr gelesidir, an dr glesidir. dr, {dr, {d getir, Var dereden od getir, Men drn neyiyem, Birce ble dayyam, Ayann nalyam, Bann torbasyam.

289 M. A. Ferzane, Azerbaycan al Edebiyyatndan Bayatlar, ntiarat Ferzane, Thran-1357 (1978), s. 69; Ali Kafkasyal, lkyaz Bayram Nevruz -Bildiriler- A.. Sosyal Bilimler Enstits Yaynlar 6, Erzurum-1998, s. 59.

359

dra {dr dyerler, dra ra oyarlar. dra pay ymaa, Biz gelmiik haynan. dr batd pala, {artdlar haraynan. dr Nebi, dr lyas, Bitdi iek, oldu yaz. Men drn uluyam, Boz atnn uluyam, dr gtdi haynan, Bir ulana daynan, Day pala batd, dr yannda yatd. dr, dr, dr lyas, Bitdi iek, oldu yaz. an'm ayaa dursana, Yk dibine varsana, Bo ab doldursana, dr yola salsana. atma, atma atmaya, atma yre batmaya, dr payn kesenin Aya yre atmaya, Gce vinde yatmaya. KS KSA Ksa, ksa, ks ksa, Ekini zen boz ksa. Ksa bir az nyner, Bu gn az nyner. A {ala, {ala, dursana, Torban doldursana. Allah olunu sa{lasn, Ksan yola salsana. Ay uyruu, uyruu, Sa al it uyruu. Ksam bir oyun yler.

360

urduna oyun yler. Ay ksa ksa, gelsene, Gelib salam vrsene. meni doldursana, Ksan yola salsana. YL BABA Hyva, narn iyi gelir, Es, y gilavar, gilavar. Glden {arn iyi gelir, Es, y gilavar, gilavar. Senden yrn iyi gelir, Es, y gilavar, gilavar. Ay {o gilavar, gilavar. A yl baba, yl baba, urban sene, gel, baba. Ta{lmz yrde ald, Ya{amz elde ald. A yl baba, yl baba, urban sene, gel, baba. GN I! Biren biren ken iken emze ba ara tiken.

361

Evvel alt Saymaduum Dourcuum Baharcm Gn {! YAMURU AIRI Gyde dvde ne gelir, Bir sr yamur gelir, Ambar da dolu dolu, Senekle sulu sulu, Gyden hereket, Yrden bereket. Tanrm, Tanrm, sllece yamur! Gy, gy, gy olsun! Arpa, buda bol olsun! Ala kz urban olsun. Boynumuzda boyunduru , Dura dura yoruldu , Acmzdan rld , Yrden bereket, Gyden hereket. Tanrm, Tanrm, sllece yamur! me gelin ne ister, me gelin su ister. Vr, Allahm vr! Yamur ile sl! o oyun urban, Gbekli {rman. Yaz yamuru yalan, Gavur z dilenci, Vr Allahm, vr! Yamur ile sl! o oyun urban, Gbekli {rman. ***

362

AITLAR (Alar)290 Eziziyem bu daa, ller ker bu daa, le ki men dzrem, Kimse dzmez bu daa. Eziziyem deryada, Gemim ald deryada, Aladm, gz yamdan, Codu, dad derya da. Ezizim, yanar oda, Pervane yanar oda, Derdimi daa dsem, Od tutar yanar o da. Ddim sonam alama, ara arat balama, z derdim mene besdi, Sen reyim dalama. Men i o{u sana, Ders alb o{usana, Sen bir gzel maralsan, Kim vurdu o{u sana. {dm dalar bana, Yaz yazdm dana, Gelen gden o{usun, Neler geldi bama.

290 Cenb Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas, lm Neriyyat, Bak-1988, c. III, s. 495; Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 148; Muhan Bali, Atlar, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1997, s. 50.

363

le mi ar ama, ar yab ar ama, Yz dil, az nylesin, Bir felek ar ama. Ovular duran yrde, Yay o{un uran yrde, Grm elin urusun, Mene o{ vuran yrde. Ya{ dost, dz gnme, Geldi bir sz gnme, Felek elime dse, Salaram z gnme. Benve cieklendi, Yarpa leklendi, Yatma yalan oldu, lm greklendi. Men i emilendi, Semendim emilendi, Menim viran knlme, Derd yad, em ilendi. Blbl gl beraberi, Maral l beraberi, Burda bir igid lm, Veten, l beraberi. alm ara boyand, Ucu yre dayand, Menim ah zrmdan, Yatm felek oyand. Araz randayam, min randayam, tirmiem balam, Onun sorandayam. Feleyi dindireydim, Bilmezin bildireydim. Mene yaz yazanda, elemi sndraydm.

364

Kmeyir szm, nylim, Bu derde dzm, nylim, Ah eksem lem yanar, ekmesem zm nylim. aynar azanm menim, alar ozanm menim, Dsn elden elemin, Yaz yazanm menim. Ezizim, bu danan, l gder bu danan, Men lm, sene urban, Sen lme bu danan. Prianam, prian, Yo{ hlm soruan, Han men tek dnyada, Derdi derde aran. Lele menem, lele men, Yk altdayam hele men, Derdden, emden, hicrandan, Balamam ele men. Tapmadn tay menimn, Vrmedin hay menimn, Men lsem sene urban, Sen lsen vay menimn. Bu dalar yaln dalar, Mhneti aln dalar, Sizde igid basdrdm, Kikde aln, dalar.

HALK DRAMLARI (AL DRAMLARI)291 Halk tarafndan yaplan trenler, ayinler ve oyunlar ierisinde yzyllardan beridir icra edilegelen ve belirli bir olgunlua ulaarak halk tiyatrosu hlini alan gsterilerdir. Azerbaycan, Trkiye ve ran Trkleri bata olmak zere birok Trk boyu arasnda Nevruz gnlerinde oynanan odu odu, Ksa Ksa, Tenbel arda, oca Gelin oyunlar bunlardandr. EKENDE YO, B ENDE YO, YYENDE ORTA ARDA

Bayram gnlerinde, {susile dr Nebi, A{r erenbe, Novruz Bayram'nda kirilen enlikler zaman ifa dilir. Sazandalar alr, {anende o{uyur, adamlar oynayrlar. Meclise komik, mezeli292 tamaa lazmdr. Bunlardan biri, en mezmunlusu Ekende Yo{, Biende Yo{, Yyende Orta arda adl {al tamaasdr. Oyunda iki arda, bir mlkedar293, iki kz itirak dir. Sazandalar kmeki rollardadr. I Tamaaya balamazdan evvel meclisi idare tmek n bir nefer bey (toyba) silir. Bey meclisde asayi yaradr, zne bir ne kmeki gtrr. Kmekiler beyin emri ile byk bir mydana dzeldirler. Mydanaya bir ct oyurlar. Bezemekde mehareti olan {susi adam iki neferi gyindirer, zlerine un srtr, arnlarnn stnden, paltarlarnn altndan bir aln yast oyub stden rken ile balayr. Onlarn paltarlarndan nal, me294 asr, balarna ise bal aba , ya{ud keden tikilmi papa oyurlar. Adamlar le gyindirirler ki, ba{an kes ister istemez glmeye balayr. Bundan elave, ba a iki neferi le gyindirirler ki, kze o{ayr. Paltardan, aacdan kz m evvas dzeldib ortaya salrlar. Camaat cerge ile oturub aramsz gzleyir. Birden ksa kimi gyindirilmi iki nefer iki kzle gelib; mydanaya {r. Bunlardan biri berkden rr:295

291 Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 251258. 292 Mezeli: Gldrc. 293 Mlkedar: Mlk sahibi, zengin, tarla, toprak sahibi. 294 me: Kepe. 295 r-: Kkrmak, barmak.

366

- Ay yr yiyesi296, ay yr yiyesi! Bir nefer mlkedar paltar gymi arn oyun, yke bl297 adam {b dyir: - Ede, pzi olu pzi, yava rsana! Ksalar mlkedar gren kimi zlerini komik veziyyetde dzelderek kreklerini ona virib, esker te'zim dirler. Sonra ksalar mlkedra sar298 vrilib dyirler: - Ba a padahn lkesinden didergin db299 bura gelmiik. ali alan torpa lardan vr, ha ile ekek. Ksalar ikisi de danr. Byk ksann ac tutur, kiiyin azna bir sille vurub dyir: - Asa al olan yrde... sa al danmaz. Metlebin sas, bize ha - behresi ile bu {ali alan yrden vr, kasblk leyek. Mlkedar skrb blarn ir, sonra onlara dyir: - Tefri e olduunuz n yazm gelir, bu yrden size vrirem. Anca gerek mehsulun her uvalndan bir ana sizin, alan menim... - Ay aa, insafn olsun, mrvetin olsun, bar de birini bize vr. - Menim yrimin iymeti ledir. careye gtrmsnz, tz buradan ekilin, dye mlkedar ksalar iteleyib uza lama isteyir. - Ay aa, bir dayan, altayl olma! Mmkndrse, uvala iki ana vr. - le shbet yo{du. Tz buradan ekilin... - Ya{, razy , onda bir ct kz, bir ct de vel300 vr. - Yo{ size bir arvad da vrerem. Bir zey de vrmirem, kfinizdi aln, kfinizdi gdin. - Ya{, razy , anca bu ertnen ki, ta{ln dylmesi senin hsabna olsun. Mlkedar znden {b onlar iteleyir: - Yo{, yo{, olmaz, men anca budann durusundan gtreceyem. Dyesen alvrimiz ba tutmayaca . Ya{s budur, ekilib gdesiniz. - Ay canm, oy szmz urtara . Ya{, sen dyen olsun. Mlkedar mydanadan bir eder yr ayrb onlara vrir, z {b gdir. Ksalar yri ekmeye hazrlarlar. Byk ksa dyir: - arda, sen hoda ol, kzleri sr, men de maj al301 olum. rda arda kzlerin yanna gelir, elini oynuna oyub kenarda durur. Byk arda dyir: - arda, niye chizi bitmemi z kimi kenarda dayanmsan? Krpde
296 Yiye: ye, sahip. 297 Bl: Bykl. 298 Sar: Doru. 299 Didergin d-: Gp gelmek, kap gitmek. 300 Vel: Dven. 301 Majgl: Maccal, majkal, sabann desteini, kotann saplarn tutup onu kullanan ahs.

367

krvann kesmeyibler ki, elini oynuna oymusan? Sen kzleri o, men ct hazrlaym. rda arda a aban tkb, alamsna alamsna cavab vrir: - Bam aryr, azarlamam. Byk arda kzleri our, hem maj tutur, hem de kzleri srr. rda arda da yre uzanb, stne bir cndr adr ekerek yatr. Byk arda yri ekib kzleri ar, tz ardann yanna yyrb dyir: - Yaz ardam seherden azarlayb, hele ya{ olmayb. Elini ardann alnna oyur, sonra yne oturur, bir desmal arasndan rek {ardr, abana oyur. Bir tike azna almam {rda arda yrden, srayb elini reye atr, ymeye balayr. - arda, men ya{ oldum, dyir. Byk arda bir ne tike almam, {rda arda reyin hamsn yyib urtarr. - arda sen lap ymek azarls imisen ki? Vay dede vay, meni de az ala ymidin. Birinci hisse bununla bitir. II Hemin yrin zerine gy ot tkb emenlik, {esillik kimi dzeldirler. ardalar ellerinde bl gelirler. Onlarn yrii, hereketleri, gyimleri adamlar gldrr. ar larn {arb bllerine sancrlar, sonra larn302 crmalayrlar. Byk arda dyir: - arda, o terefi sen suvar, bu terefi de men suvarm. Byk arda ban aa salb zemini suvarma da olur. rda arda byk ardaa di etle ba{r, berkden rr: - Vay dede vay, bl ayam kesdi, dye elini gzlerinin stne oyub yalandan alayr. Byk arda bli yre atb onun yanna yyrr, cndrdan zaddan {arb ayan saryr. rda arda herden bir ayan ekib rr: - Ay, ayam aryr, terpetme! Byk arda da fre fre onun ayan saryr. Sonra o{ etinlikle ardan dalna alb, zemiden kenara {arr, yre uzadb stne bir cndr rtr. Byk arda z tekce zemini suvarr. ini urtarandan sonra ardann yanna gelir, ona bir az ymek vrir, dalna alb aparr. III Dze gleden303, pden sancrlar304, ytimi zemiye o{adrlar. ardalar dlerine nlk, ellerine elcek, barma larna barma l ta{ara ini gtrb gelirler. Byk arda ta{l bimeye balayr, {rda arda mecbur dir
302 : Bacak. 303 Gle: Tahl, biilmi arpa veya buday demeti. 304 Sanc-: Dikmek.

368

ki o da bisin. rda arda yalandan bir ne elcem biir. Sonra birden: - Vay dede vay, sanclanmam! dye arnn uca layb yre y{lr, ellerini gzne oyub hnkrt ile alayr. Byk arda blini yu{ar aldrb dyir: - Cehenneme sanclan, gra sanclan, senin kimi ardan lmesi almasndan ya{dr. Byk arda ac l, onun yanna gelib bir ne tepik de vurur, sonra aydb z tek bana bimeyinde davam dir. Byk arda bie bie bir bayat o{uyur: Biini bafa balar, Bidikce bafa balar. Byk arda iini urtarb gtmek isteyir. Lkin reyi yanb gri aydr. Bunu kiik arda grr, berkden; inildemeye balayr. - ardadr, birden ler, blimi sndrar. Dyesen gede dorudan n{olayb, dye byk arda onun ban dizi stne alr, alnndan pb alayr. Onu o{ etinlikle dalna alb aparr.

369

IV Dzde bir {rman dzeldirler. rmann iine bir eder kle tkrler. ardalar kzleri getirirler, boyunlarna boyunduru salb ourlar. Byk arda dyir: - arda, sen veli sr, men han virim. rda arda a aban tke tke velin stne {r, byk arda da yaba ile han virir. rda arda bir ne ba srenden sonra byk ardan gzn ourlayb ar, adamlarn dalnda uzanb yatr. Byk arda han virenden sonra grr ki, {rda arda yo{dur. o{ a{tarr, onu tapmr, a{rda gri aydb z kzleri srr, dyb urtarr. ndi han sovurma lazmdr. rda arda da ban glein stne oyub yatmdr. Milekler, ditdili onun z gzn sancr. Dik atlb, apala la305 zne, boynuna vurur. O teref bu terefe ar. Milek, ditdili onu rahatlanmaa oymur. Byk ardaa kmek lzmdr. Han tzce {ara bilmir. O, yne ardan a{tarmaa balayr. Ora bura, a{rda tapr. Byk arda onu terpedib arr. Kiik arda da eli ile oynuna, zne vurur, gz yumulu dyir: - Kpek olunun ditdilisi, mileyi oymur bir az yata . Byk arda ne eder alrsa, onu duruza bilmir, a{rda ac leyib dyir: - Menden ta{l alsan, ynesen... Byk arda han urtarb budan {rmann iine toplayr. O, mlkedarn payn ayrr, yrde alan uvallara yma isteyir. Bu zaman kiik arda yrden al{b {oruzlana {oruzlana onun yanna gelir: - arda, budan blek, men paym aparm, dye aacn tovlayr. Byk arda onun stne zb dyir: - Ekende yo{, biende yo{, yyende orta arda. Sene bir den de vrmerem. Bes indiye eder haradaydn? - Sen lesen, le y yo{du, yar bleceyik arda mal kimi. Raz olmasan hamsn aparacaam. - Aparmasan, zne urban olasan. uvaln bir ucundan byk arda, bir ucundan ise {rda arda ekir. A{rda aaclar gtrb dava lemeye balayrlar. Onlar bir birinin arnna vururlar. Her defe aac dyende y{lrlar. Bu minvalla bir birine 15e eder aac ekirler. A{rda byk arda kiiye le bir aac vurur ki, o, yre y{lr, al{a bilmir... V Byk arda gyinib kcinmi halda ortaya {r. rda arda ise cn cndr iindedir. rda arda indi dileni olmudur. Her kese el arsa, h kes ona kmek tmir, onu menal szlerle redd dirler. z ardana yanar.
305 apala : Sille, tokat.

370

Byk arda: - Ekende yo{, biende yo{, yyende orta arda, dye kreyini ona teref dnderib tesbh vire vire gdir. Tamaa burada bitir. KS KSA Bayram gnlerinde cavanlarn, ua larn en svdiyi, o{ yaylm oyunlardan biri de Ks-ksadr. Cavanlar bir yre toplarlar. Bir nefer zirek, hazr cavab olana tersine krk gyindirirler, zn mhkem mhkem unluyur, bana bir uzun motal papa oyur, aya larnn altna aya formasnda aac saryrlar. Boynuna zngrov salr, paltarnn altndan arnna yast balayr, bir meni rmz bezeyib eline vrir, ap ap gezdirib oynadara pay toplayrlar. Ksa'n gezdirenler bu mahnn o{uyurlar: Ay ks- ksa, gelsene, Gelib salam vrsene, meni doldursana, Ksa'n yola salsana. Ay uyruu-uyruu, Sa al it uyruu, Ksa'm bir oyun yler, uzunu oyun yler, Yar bayram {onas, Her yrde dyn yler. Novruz-novruz bahara, Gller-gller nubara, Baanzda gl olsun, Gl olsun, blbl olsun, Bal olmasn, ya olsun, vdekiler sa olsun, anm dursun ayaa, Ksa'ya pay vrsin aa. Mermer hovuzun drd randa, Blbller o{ur a{ budanda, Her ne istesem uda'dan allam, Dellek dknn yadma sallam, Dellek dkn tamam ra ban, Naara alb keserik urban. urbann olum, yal u{al, Derbendli isen, yo{sa bural?

371

Baanzda gl olsun, Gl olsun, blbl olsun, Bal olmasn ya olsun, vdekiler sa olsun, anm, ayaa dursana, Ksa'ya pay vrsene. Mahn urtaran kimi ksa ksa ld, dyib, yre y{lr. Bu zaman ona aadak kimi suallar vrib cavab alrlar: - Ksa, haradan gelirsen? - Derbendden. - Ne getirmisen? - Alma. - Alman nyledin? - Satdm. - Pulunu nyledin? - kz aldm. - kz nyledin? - Vurdum, ld. Ksa'nn bu sznden sonra yoldalar birlikde bu ma{ny o{uyurlar:

372

Ban sa olsun, ksa, Erin uzun, bz sa, Kefensiz lmez ksa. Bundan sonra da Ksa'ya o{lu suallar vrib cavab alr, bu mahnn o{uyurlar: Bazarda hesir, Melik Salman, Gyde yl esir, Melik Salman, Ksa'm telesir, Melik Salman. Ksa'n tz yola sal, Onun reyini al, oy dsin salamat al! v yiyesi yrinden gc dursa, oyunular az aza vrib dyirler: Ay Ks-Ksa gelmisen, Gelmisen mydana sen, Almaynca payn, ekilme bir yana sen. B yumurta paynd, Olmaya almayasan. Menim Ksa'm oynayr, Gr nce dingildeyir, Ona ula asann ula cingildeyir. Menim ksam canld, ollar mercanld, Ksa'ma el vurmayn, Ksa'm iki canld. Emiri brk banda,, elem oynar anda, Yz elli b yanda, Lap, lap cavand ksam! Mahndan sonra Ksa'ya pay vrirler. Oyunular Ksa'n o biri ve aparrlar. Ble ble btn vleri gezir, yd lar yleri dzeltdikleri ve getirir, enlik kirirler. Sonra iki nefer ksa olur. Heresinin arnna bir yast balayrlar. Ellerine ise yke aac vrirler. Ki donuna salnm bir adam ortaya {arrlar. Kinin yannda da bir adam olur. Ksalardan biri bu adama dyir: - arda, bu kini satrsan m? - Beli, satram. - Neye vrirsen? - Yayda lopua, da topua. - Ya{, razy , yayda gelib lopuunu alarsan, da da topuunu.

373

Kii kini ksalara vrib gdir. Ksalardan biri dyir: - Ki menimdi. O biri dyir: - Yo{ menimdi. Bunlarn davas dr, bir birinin arnna aacla budamaa balayrlar. Hans ksann arnna aac deyirse, o yre y{lb yne ayaa al{r. Balar arpmaa aranda ki ar. Ksalar birden ba{b kini grmrler. Ondan bundan kini soruurlar, grdm dyen olmur. Yre oturub az gzlerini glmeli ekle salb alayrlar (oyun burada glme iinde sona atr). ***

ZERDT VE AVESTA ZERDT (M.. 585 - 508) Zerdtliin kurucusu olan byk dnr Zerdt'n hayat hakknda ok eitli ve efsanev bilgiler mevcuttur. Baz kaynaklarda onun M.. 585 ylnda Urmiye'de dnyaya geldii, Azerbaycan, Kafkasya, Yakn Dou ve Hindistan dolaylarnda yaayarak, buralarda retilerini yayd ve 508 ylnda 77 yanda ld yazldr.306 Trk Dnyas'nda ve Yakn Dou'da Zerdt diye anlan bu dnre Bat bilim dnyasnda Latince adyla Zaratustra, retisine de Zoroastercilik denilmektedir.307 bni Hordadbeh, Balazur, bnelfakih, Mes'ud, Hamza sfahan, Yakut Hemev, Eblfed gibi birok saygn Arap ve Fars aratrmaclar Zerdt'n Azerbaycanl olduunu ve Urmiye'de dnyaya geldiini bildirmektedirler.308 Zerdt, fikirlerini szl olarak sylemitir. Onun szlerini ilk defa damad ve ktibi olan Camasb kaleme almtr. Zerdt'n kitabnn ad Avesta'dr. Avesta 21 blmden olumutur. Baz blmleri u adlar almtr: Temizlik ve Hayrseverlik, Din Merasimler, Zerdtliin Eitim ve retimi, Kinatn Yaratl, Astronomi, Hukuk ... ok itibarl kaynaklara gre Avesta 12 bin inek derisi zerine yazlm ve Urmiye yaknlarndaki Gazel (iz) ehrinde muhafaza edilmitir. Bir nshas da stehr ehrinde saklanmtr. Arap tarihisi Mes'ud'nin "Mrc-z Zeheb" adl eserinde yazdna gre
306 Byk Larousse, Milliyet Yay., stanbul-1896, c. 24, s. 12735. Baka bir kaynakta Azerbaycan'n Rey ehrinde M.. 577 ylnda dnyaya geldii ve 583 ylnda bir savata ld yazlmaktadr. (Yeni Trk Ansiklopedisi, tken Yay., stanbul-1985, c. 12, s. 4877; bir dier kaynakta ise Zerdtn M.. 570 ylnda doduu yazldr. (G. Tmer-A. Kk, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ankara-1993, s. 107. 307 Aleddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, Sevin Matbaas, Ankara-1982, s. 113. 308 E. Seferli, . Yusifov, 1982, s. 10. edim ve Orta Esrler Azerbaycan Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-

376

Makedonyal skender Azerbaycan' igal ettiinde Avesta'nn tp, felsefe, astroloji, asronomi ile ilgili blmlerini tercme ettirerek Yunanistan'a gndermi, sonra tamamn yaktrmtr.309 Byk skender'in Dou Seferi srasnda Avesta'y, yaktrmasna ve Hz. mer'in ran' fethettiinde yine bu kitabn kalntlarn toplatp imha ettirmesine ramen Zerdt'n bu eseri ve fikirleri yok edilememitir. Bu igaller ve basknlar srasnda, bilhassa Mslman Araplarn igali sonunda, slm kabul etmeyerek baka lkelere giden Zerdtler inanlarn da beraberlerinde gtrmlerdir. Mslman Araplarn ran igalleri srasnda lkelerinden ayrlan Zerdtlerden birksm Hindistana yerlemilerdir. Burada Hindu kast gibi tekilatlanmlardr.310 Hindistan'da gezen bir seyyah Avesta'nn birka sayfasn ele geirmi ve bunlar ngiltere'ye gtrmtr. Bu sayfalardan bir ksm daha sonra Paris'e getirilmi, niversite ktphanesinde ve mzede sergilenmitir. An uetil Duperron adl yirmi yandaki bir Fransz niversite rencisinin dikkatini ekmitir. An uetil Duperron 1755 ylnda Hindistan'a gitmi. Halk arasnda bulunan Avesta kalntlarn toplam ve 1771 ylnda Fraszca'ya tercme ederek yaymlamtr. Byk Alman filozofu Friedrich Nietzsche (1844-1900), onun fikirlerini ve szlerini "Byle Buyurdu Zerdt" ad kitabnda toplamtr. Zerdt ilhamn Ahure Mezda dedii tanrsndan almtr. Onun inan sistemi esas zerine kurulmutur. Faydal dnme, faydal sz ve faydal i. Trk Dnyasnn en byk aratrmac ve ilim adamlarndan Prof. Dr. Mahmut Tak Zehtab, Zerdt ve Avesta hakknda yle yazyor:311 ... Zerdt Azerbaycanl olub, Med dvrnde yaamdr, buna gre de onun eseri olan Avstann temeli saylan atlar Med dvrnde Azerbaycanda ve o dvrk Hemedan Azerbaycan dilinde yazlm ve ya sylenmidir. Avstann bu gn olan hisselerinin bir ismeti, {susile atlar edim Azerbaycan Hemedan dilinden Sasaniler dvr Farscasna tercmenin mehsuludur. Teh i atlar Avstann hemin bu mevcud ns{esini aradrb, lm lemine ve gni {al ktlelerine tantdrmlar. Bu sebebe gre de bu gn ran ziyallar ve hatta ran toplumunun nezerinde, hable Pehlevler dvr randa ap olmu ekser lm- tari{ eserler de, bir ayda olara , Zerdtn z Hind- Avrupay dilli ve Avstann eslinin edim Pars dilinde, Hind- Avrupay dilde olduu gsterilmi ve bu mesele eti ve msellem bir tari{ ve iyyet kimi tannmdr.
309 a.g.e., s.11. 310 G. Tmer-A. Kk, Dinler Tarihi, Ocak Yay., Ankara-1993, s. 113. 311 Mahmut Tak Zehtab, ran Trklerinin Eski Tari{i 1, Tebriz-1378 (1999), c.I, s. 749-753. 311 ltisk: Bitiken.

377

Blelikle, Zerdtn esli ve Avstann ilk dili barede iki biribirine zidd fikir olur. Buna gre bu iki mesele barede tari{ senedleri daha gni, derin ve de i ekilde aradrma zeruridir. Her yden evvel yd tmek lazmdr ki, Zerdt dininin fikirleri, evveller gsterdigimiz kimi, Miladdan aba 2 ve 3- nc min illiklerde bu gnk Hemedan ve Azerbaycan sakinleri da{linde, iltisak dilli ller iinde tedricle yaranm ve onun mu{telif ehkmnn esas M. . ikinci min illi in son esrleri ve birinci min illi in ilk b esrinde, esasen yne de merkez Med ve Manna {al larnn, hable Orta Asya Trk llerinden olmu Saka ( uzlarn mnt amza gelib yrledikleri dvrn mehsuludur. M. . birinci min illi in ilk 5- 3 esrinde Hind- Avrupay dilli llerin de rana ve mnt amza gelmesi, bhesiz Zerdt ideolojisinin son dvr eti ekle dmesinde tesirli olmudur). Dmek, Zerdt ideolojisi esasen iltisak Manna- Med, smen de Hind - Avrupay dilli {al larn orta mehsuludur. Tari{in gsterdigi kimi, Hind-Avrupay dilli {al lar M. . 9- ncu yz illi in evvellerinden balayara , M. . 4-nc esre eder o{ ihtimal imaldan, Orta Asya yoluyla mnt amza gelmiler. Orta Asya Trklerinin ya{n er nvbeti a{n da Sakalar ( uz)lar vasitesiyle M. . birinci min illi in ilk esrlerinde (4- 9-nci esrler) ba vrmi tari{ hadisedir. Bu iki a{n zamanca biri- birine ya{n, hem de Orta Asyadan olduu n, o zamanlar Orta Asyadan mnt amza gelmi l birlemelerinin bezisinde Hind-Avrupay dilli ebile ve obalarn da olmas ihtimali vardr. Orta Asyadan mnt amza olmu Trklerin Sumr , lam ve Hitit a{nlar, mnt amzn az cemiyyetli olduu veya oralarda soydalarnn olduu dvrler ba vrdigi n, to umasz, bir nve sakit ve ansz olmudur ve yalnz sonralar, evveller gsterdigimiz kimi, Asyan {al larla Smi {al lar to umular. Lkin mu{telif yollardan olan Hind-Avrupay dilliler ve uzlarn ya{n er mnt asna a{n, ne min ilden beri bu mnt ada yurd salm Asyan {al larla cidd to umalarla zleir, bu da oldu ca tebidir, nk Asyan {al lar ya evvelden burada mydana gelmi veya ne min ilden beri mnt ann mu{telif yr ve lkelerine gelib, yurd salb, oralar z vetenleri tmi, dvletler ve medeniyyetler yaratmdlar ve taze gelmilerin m abilinde zlerinden mdafae tme e mecbur idiler. Bundan daha mara ls ondan ibaretdir ki, kmide m{telif dvrlerde ba vrmi Trk esilli llerin a{nlar, llerin medeniyyet, detanne, resumat, yaay terzi ve dil cehetden ayn kkl veya az biribirine nisbeten ya{n oldu lar n, cidd ve uzun sren to umalarla neticelenmemidir ve taze gelenler sessiz eski soydalarna oulub, onlarla birlemiler. Lkin ya{n er mnt asna birinci defe edem basan Aryalar medeniyyet, heyat terzi, dnce ve dil cehetden hem edim Asyan {al lardan, hem de taze gelen uzlardan- Sakalardan fer lenmi, biri- birine yd ve bigne olmu ve bu sebeblere gre de

378

onlarn arasnda, yrleme ceryannda uzun mddetli to uma, dy ve mharibeler ba vrmidir. bu uzun sren dyler ceryannda: 1- Bu mu{telif kkl {al lar biri- birini nisbeten tanm, resumdet ve din grleriyle tan olmular. Bu tanln neticelerini bu {al larn heyatnn idli sahelerinde grmek olar. 2- Hem Asyan ller, hem de Aryay {al lar, o cmleden Parslar da{linde dnya hreti azanm ahramanl dastanlar mydana gelmidir. Sonra grecegimiz kimi, bu ehremanl dastanlar bu iki greve {al n hem ifah, hem de yazl edebiyatn bezemeden hele o{ evvel, o dastanlara temel olmu tari{ hadiselerin ba vrdigi zamanlar, onlarn ehremanlar, haman dverlerden mydana gelmege balam m eddes Avesta kitabnda z adlarn tesbit tmi ve sonra ki ahnama ve utadu Bilik eserlerine zemin hazrlamlar. Asyan {al lar da{linde bu ehremanl dastanlarnn yaranmas barede tari{i Abdl adir nan Rus alm M.R. ryaznofun dilinden ble yazmdr: Miladdan nceki 7- 4- nc esrlerden miladdan sonraki birinci esre eder Orta Asya ve er Avrupada atl keri milletler arasnda yayla ve hayvan srlerini ele kirmek n savalar durmadan davam dirdi. Bu srekli sava {al ehremanlarn yaratd. Bunlar en cesur ve dretli savac alplardr. Milletin Babuu (bas) olan bu alplar ha nda efsaneler mydana gelmidir. Hemin bu efsaneler ilk dastanlardr. Cenub Sibir ve Orta Asya boylarnn bu en eski dastanlarnn bezi hediseleri ar{oloji aradrmalarda elde dilen tunc to alarda (kemer to alar) tesvir dilmi ve gnmze eder atmdr. Bu dastanlarn zleri de iki min ilden beri nesilden nesile, anane olarak, sylenmekde davam derek o{ gni ekilde bize eder gele bilmidir. ndiki Trk ve Moollarn Alp ( ehreman- i id) dastanlarnda bu en eski dastanlarn temel mvzular bir ok ekilleri orunmudur.312 Ayn bu szleri Pars {al ha nda da dmek lazmdr, nk Trk llerinde Alp Er Tunga ve saire baz ehremanl dastanlar esasen hemin esrlerde yarand lar kimi, Fars {al nn ahnmede aks olunmu btn ehremanl dastanlarnn meyyen ilkin zegi de hemin esrlerin ydgrdr. Bu iddann en keskin delilleri bundan ibaretdir: 1- Her iki {al n yd tdi imiz dastanlar hem Trk, hem de Fars ehremanlarnn blavasite itirak esasnda urulmu, davam dib, baa atmdr. Bu dastanlarda Rstem ile Efrasyab, heresinin ar{asnda bir deste, mensub oldu lar {al n ehremanlar olduu hlda, dyrler. 2- Hem Fars, hem de Trk {al larnn gsterdigimiz dvrlerde yaranm ehremanl dastanlarndaki ekser ehremanlarn ad atlardan tutmu Avestann btn blmlerinde vrilmi ve hetta bu mu eddes kitabn mu{telif yrlerinde sa ekilde eks olmu hadiselerin ehremanlar esasen hemin hemasi dastanlarn ehremanlardrlar.
312 Trk Dnyasnn El Kitab, s. 377.

379

Bu ba{mdan Avestan teri ekilde nezerden kirtmek lazmdr. Yararlandmz Avesta kitab Celil Dost{evahn edim Farscadan tercme dib hazrlad Avesta, Nme-i Minv Ayin Zerdt kitabdr. Bu kitab Avestann hams dyil, belke onun ayr ayr blmlerinden paralardr ve Avesta barede fikir sylemek n kifayetdir. Burada biz ahnmeye iare dib, ondan ahid gstermegi art bilirik, nk o ah eserde Fars ehremanlar ile Trk ehremanlar arasndaki hadiseler hamya melumdur ve kitabn bir sra dastanlar bu iki deste ehremanlarn arl l faaliyetlerinden yaranmdr. Sonraki fesilde Ekniler dvrnden dananda gstereceyik ki, Parslarla Trklerin esrler boyu to uub dymelerinin mehsulu olan her iki {el in mehur ehremanl dastanlar esas itibariyle Ekniler dvr ekle db, ehremanlarnn bir o{unun ad ve grdg ileri hemin Ekniler dvr a{siyyetleri ve hadiseleri ile baldr. Bununla beraber bu ehremanl dastanlarnn bir o{unun ilk temel dalar ve ehremanlarnn ad, hi bhesiz, Medler dvr, M. . birinci min illi in ilk esirleri ba vrmi hadiseler ve onlarn ehremanlaryla ilgilidir. Bu esrler le esrlerdir ki, Hind-Avrupay ve iltisak dilli ller ve gabileler hem gsmen Orta Asyada, hem de meyyen derecede randa to umular, siyas, iktisad, meden ve ... cehedlerden ala eder olmulur. Dmek Trk ve Fars {al larnn baz ehremanl dastanlarndan orta cehdlerin hem Med dvletinin evvelleri yani M. . 4- 7- 8- 9-ncu esrler hadiseleri ve ehsiyetlerinden aydalanara , yaranmaa balamas, hem de Ekniler dvr hadiselerile s{ bal ve ilgili olmas fikri vardr. Bu iki fikir arasnda hi bir ziddiyyet yo{dur. Btn {al lar da{ilinde ifah edebiyyatlarda yaranan nallar, dastanlar, umumiyetle her bir folklorik eser uzun esrler boyu ba vrmi hadiselerden aydalanara yaranar, uzun yz illikler boyu nesilden- nesile gnilenerek gol anad aara yontalanara , derinleib gzelleerek, tedricle ekle db kmilleir. Bu her bir folklorik eserin yaranma, formalama ve mydana gelmesinin tabi ve di yoludur. Bu ilm va iyyeti nezere alara , Trkler ve Farslarn dastanlarnn hem Avestann yarand dvrlerde hem de Ekniler hakimiyyeti dvrnde aranmas ve aklanmas lazmdr. Buna gre de burada Avestann yaranmasndan bahs admz n bu folklorik eserlerin ilk yaranma dvrlerini landrma zaruridir. Bu i bir de o cehedden lazmdr ki, Fars tarihcileri tarafndan Avsta ve onun bulumlarnn yaranmas, dili ve hans tnik uruha ait olmas barede bir terefli, gayr-i ilm ve va yyetten uzak fikirler ireli srlr ki, onlarn mahiyyetini ab gstermek zaruridir. Zerdt'n Avesta Eserinden rnekler313
313 Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Neriyyat, Bak-1982, c. I, s. 1113; E. Seferli, . Yusifov, edim ve Orta Esrler Azerbaycan Edebiyat, Maarif Neriyyat, Bak-

380

Men o e{sem ki, pak bir tebietle insanlar ruhunu oruma n teyin olunmuam; nki Ahura Mezdann ya{ emel n vreceyi mkfatdan {eberdaram. T ne eder gc ve dzmm vardr, doru yola gtmeyi insanlara yredeceyem! *** y Ahura Mezda, senden soruuram, mene bildir: Bu yri aada ve nmeye oyulmayan gy yu{arda sa{layan kimdir? Suyu, odu kimdir yaradan? Kimdir yle ve iti314 gden buluda iti gtmeyi yretmidir? y Mezda, pak tebietin yaradcs kimdir? *** y Ahura Mezda, senden soruuram, dorusu, mene bildir: Bu faydal i ve bu aranl yaradan kimdir? olu getiren yu{unun ve oya ln kimdir yaradcs? nsanlar ibadete aran dann, gnortann ve a{amn yaradcs kimdir? *** y Ahura Mezda, senden soruuram, dorusu, mene bildir: Aya, yalan doru eline tapra bilerem mi ki, onu, senin ayininde mutulu vrildiyi kimi, yre y{b, ar ve ikenceye giriftar de? Bu byk sn l , yalana tapnanlarda derin iz oyard! *** y insanlar, eger Mezdann m errer tdiyi ezeli hkmden faydalansanz, bu dnya ve o dnyann {oluundan, ebed ezabdan, yalana tapnanlarn zererinden, dzlk isteyenlerin {yir ve faydasndan agh olsanz, onda hemie geleceyiniz ya{ kecek. *** Biz isteyirik leleri kimi mr baa atdra ki, insanlar dz yola arrlar. Olsun ki, Mezda ve onun firideleri bize doru gelib, bize dzlk ve yardm gstereler. Bizim de dncemiz t bilik sermesine py apara (yol aa).
1982, s. 9-16; lmeddin Elibeyzade, Azerbaycan al nn Men'nev Medeniyyet Tari{i, Genlik Neriyyat, Bak-1998, s. 158-238; Aleddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, Sevin Matbaas, Ankara-1982, 112-116. 314 ti: Hzl, keskin.

381

*** Doruluk atas Mezdan tanma ha n dzgn yrine ytirmek n, bu m eddes al urunda ister dildeki dan ve pak {eyal ile bal szlerle, isterse de ollarn greceyi i ve temizkrl seyi ile, gerek en ya{ emelleri yrine ytiresen. *** y Mezda, bu m eddes aldan dorulu , ardcllar dyil, yalana tapnanlar delalete ddler; ister birisinin mal o{ olsun, isterse de az olsun, gerek dorulu yolu tutann dostu ola ve yalana tapnanlarn ziddine gde. *** y Ahura Mezda, mene bildir, nki sen bilensen, aya senin erarladrdn ceza gn atmazdan nce dorulu ardcllar, yalana taplanlara alib gelecek mi? Beli, bu elebe dnya n bir temizkrl tapr olaca dr! *** lem-i tesevvrde ilk zn gsteren o iki kiz cherin birisi: Dncede, dan ve dolan da ya{l olmudur; o birisi de pislik (yne dnce, dan ve dolan da). Bu ikilikden anlayan adam gerek pisi yo{, ya{n zne se. *** y erlik zlar ve y yzneler! Budur {eberdar direm ve size yredirem, ydm knlnzde ne din ve reklerinize taprn. Temizkr dolan urunda yretle alma da biri birinizden abaa dn! Bu heyat gc ile t znz {o ve ad desiniz! *** y Mezda, i l seher haan gelecek ve beer nesli dorulua z tutaca ? z hikmet dolu szleri ile o byk urtarc haan dileyine ataca ? Vehume315nin kmeyile geldiyi adamlar kimlerdir? o{ mid direm ki, y Ahura, onu mene ismet desen! *** "Yalvarara kmek umur ineklerin ruhu senden: Kimden tr yaratdnz,
315 Vehume: Avstada hayrl unsurlardan birisi.

382

kim yaratd meni, dyin! eddarl la, aretlerle meni ten e getirdiler, Anca sensen kmekdrm, ar{a olan mene burda, Bir heyat vr mene zn, nmet ile svinc be{ t." *** " ndi z tuturam ula asana: Dinleyin znz ya{ szleri, ki ti ad ya{ anlayn, T sin birini maher gnnde. Her iki ruh badan ekiz yaranb. ndi de fikirde, szde ve ide Onlarn esli bil, {yirle erdir, yir{ah {yiri, er eri sib. arlaan gnden, ba{, bu iki ruh Heyatda lme esas oyublar. erin ismeti er, {yire {yir. Bundan yalan ruh er ii svdi, yir ruh Ha ile dzly sdi." *** " oy hkimlik tsin fe et edaletli hkmdarlar. oa gelmez hkmdarlar bu ilerden uza olsun, aim olsun ya{ man, ieklensin dostlu , vefa, nsanlara, vladlara man {yir, fayda vrsin, oy o{alsn mal aralar, hyvandarlar to{ olsunlar, oy bol olsun bitkileri, oy bol olsun mehsullar!" *** "Men haraya am? Hara z tutum? ovurlar varllar, balar meni, Esla icmadan da raz dyilem, Yalana balanan hkimlerden de. Nce rz salm seni, y Mezda? Bilirem, y Mezda, niye gcszem: nki mal aram az, nkerim azdr. Sene z tuturam, ba{, y Ahura, Kmek t, elimden yap dost kimi yir fikre getir Artayla meni." *** Bunu soruuram, dz d, Ahura. Sene {idmetimin evezinde sen Sirri aarsan m men kimi dosta?

383

Bunu soruuram, dz d, Ahura. Nce urulaca en ya{ heyat? Bunu soruuram, dz d, Ahura. Kim oldu atas Artann evvel? Gne, ulduzlara kim ad yolu? Kim ay getirdi, gh da apard? Bu ve o{ yleri bilmek isterem. Bunu soruuram, dz d, Ahura. Ne usta yaratd zlmeti, nuru? Yaratd yu{unu, oya alma? All adama bildirmek n Onun ilerini, aylarn. Bunu soruuram, dz d, Ahura. Dz m yredirem men insanlar? Men ara aranb kimden teri? Ataya hrmeti oula kim ddi? Ne bilek dz sz, nesihetleri?.. ***

384

ESK DNEM RAN TRK EDEB YATI Trk Dnyas Edebiyatnn byk bir kolunu oluturan ran Trk Edebiyat da dier Trk halklarnn edebiyatlar gibi ayn kke bal olup, ayn kaynaktan gelmektedir. Byk tarihi Mahmut Tak Zehtab'nin tespitine gre ran'n tamam milattan 4400 yl ncesinden beri Trk yurdudur. Farslar ran corafyasna milattan 900 yl nce gelmilerdir. Halbuki Trkler Farslar'dan 3500 yl nce buray vatan yapmlardr.316 ran Trklerinin de, dilden dile, gnlden gnle geerek, binlerce yln tesinden akp gelen ok renkli szl edebiyat gelenei ve bu gelenein canl havasndan ilham alarak Trk muhayyilesinde imbikten gemi benzersiz szl edebiyat rnleri vardr. Elbette ki, bu szl edebiyat gelenei ile birlikte bu corafyadaki Trklerin yzlerce yazl edebiyat eserlerinin olduu da bilinmektedir. Ne yazk ki szl edebiyat rnleri zamannda toplanp yazya geirelemedii gibi, eski dnemlere ait yazl edebiyat rnlerinin ousu da muhtelif sebeplerle ya yitip batm ya da henz ele geirilememitir. Kafkaslar, Azerbaycan ve evresi Byk skenderden beri, eitli yzyllarda Romallar, Bizansllar, Araplar, Moollar, Farslar ve Ruslar tarafndan igal edilmi, defalarca yamalanmtr. Bu igal ve yamalarla bir taraftan elde mevcut bulunan ok deerli ilim kltr, edebiyat ve sanat eserleri alnp gtrlm, bir taraftan da hakimiyetleri altna aldklar Trkleri, kendi dilleriyle eser vermeye mecbur brakmlardr. Onlarn koyduklar yasaklar yznden gnmzde de olduu gibi, onlarca Trk air ve yazar Farsa, Arapa, Rusa eserler yazmlardr. Bu sanatkrlarn ousu da, dillerini kullandklar milletin mensubu olarak gsterilmitir. Dier yandan, Rusya, ve ran gibi Trkler zerinde srekli hesaplar olan glerin istek ve zorlamasndan olsa gerek, karde Trk devlet ve topluluklarnn edebiyatlarnn kaynak ve mecralar farkl gsterilmeye allmtr. Btn Trk devlet ve topluluklarnn edebiyatlarnn balangcnn ayn olmas gerekirken her bir Trk devlet ve topluluu iin farkl kaynaklar ve farkl tarihler balang olarak gsterilmitir. Kimileri Trklerin hemen hi ilgilerinin olmad eitli dinlere ait baz eserlerin birka sahifesini; kimileri yabanc bir dilde yazlm bir eseri edebiyatlarnn balangc olarak
316 Prof. Dr. Mahmut Tak Zehtab, ran Trkleri'nin Eski Tari{i, Tebriz-1378 (M. 2000), s. 1.

385

gstermilerdir. Ferudun Bey Kerlinin Azerbaycan Edebiyat adl iki ciltlik kitabn Fuzl ile balatmas da bir baka yaklamdr. Trkler Horasan, Azerbaycan, Kafkasya, Anadolu ve Orta Douya gelip yerlemeden nce bu blgenin yerli halklar eitli dinlere mensuptular. Trkler gibi tek Tanr inancna bal deillerdi. Onlarn bir ksm tahminen M.. 585508 yllarnda 77 yl yaam Zerdt adl din kurucusuna ve onun yazd Avesta adl kitaba inanyorlard. Tek Tanr inancna sahip olan Saka Trkleri M.. VII. yzyldan itibaren btn bu blgeye gelip yerletikten ve hakim zmreyi tekil ettikten sonra Trklerin tek Tanr inanc bu blgeye yaylmaya balamtr317. Bununla birlikte Hindistandan gelen Budizm, Batdan gelen Hristiyanlk, dier yandan Manihaizm gibi dinler de Trkler arasnda yaylma istidad gstermitir318. Yerli halkn dini olan Zerdtilik de yer yer Trklere tesir etmitir. Bu dinlerin kural ve zelliklerini ihtiva eden iir veya nesir halindeki bu metinler halk arasnda yzyllarca dolap durmutur. Bunlarn bazlar eitli nesneler zerine yazlmtr. te ok az da olsa bir ksm Trkn bal bulunduu Manihaizm, Budizm ve Zerdtilik gibi dinlere ait birka din metin vardr. Baz Azerbaycan ilim adamlar bu din metinleri o devirlere ait edeb metinler olarak kabul etmekte ve onlar en mhim ata yadigr saymaktadrlar319. Hl byle olunca Zerdtiliin kutsal kitab olan Avestann elde bulunan baz katlar ve bu inancn izlerini tayan Fatmann nei, Tahta Kl, Avc Pirim, Melik Mehemmed gibi masallar Azerbaycan edebiyatnn M.. VI.-VII. yzyl edeb eserleri gibi grlyor320. Bir dier yandan baz Azerbaycan ilim adamlar da Azerbaycan edebiyatnn balang eserleri olarak 1012-1088 yllarnda yaam saray airi Katran Tebriznin Farsa eserlerini kabul etmektedirler. Elbette ki bu gr ve kanaatler doru kabul edilemez. nk, Anadolu Trk gibi Gagauz, Tatar, Bakurt, Hakas, Kagay, Yakut, ran Trkleri de Trk soyunun dallar, budaklardrlar Ayn soya, ayn dile ayn medeniyete mensup olan bir milletin evlatlarnn dilleri ve edebiyatlar da tabi olarak ortak kaynakl olmaldr. Bilinen bir gerektir ki, Trk vatanlarnn bir ksm imdi de olduu gibi eitli dnemlerde muhtelif igalci glerin hakimiyetleri altnda kalmtr. Bu igalci gler Trk birliini bozmak iin onlara eitli adlar, eitli unvanlar yaktrmlardr. Azerbaycan milleti, Krgz milleti, Tatar milleti, Yakut milleti, zbek milleti gibi... Hepsinin dili Trke olduu hlde, farkl alfabeler kullandrlm ve dillerine Acerbaycan dili, Tatar dili, Yakut dili, Trkmen dili gibi kuralsz kaidesiz uydurma isimler takmlardr. Corafyann ad hem milletin hem de o milletin dilinin ad yaplmtr. Azerbaycan milleti veya Azer
317 slm Ansiklopedisi, Azerbaycan maddesi, M.E.B. Yay., stanbul-1979, c. 2, s. 97. 318 Trk Edebiyat Tarihi, M. Fuat Kprl, tken Yay., stanbul-1986, s. 23. 319 E. Seferli, . Yusifov, edim ve Orta Esrler Azerbaycan Edebiyat, Maarif Neriyyat, Bak1982, s. 9. 320 Azerbaycan Edebiyyat Tari{i, M. Tehmasib, A.E.A. Neriyyat, Bak-1960, s. 20-21.

386

milleti diye bir ey olur mu? Azerbaycanca diye bir dil olur mu? Btn dnyann bildii gibi hatta Ermenilerin bile tasdik ettii bir gerektir ki Azerbaycanllar Trktr ve dilleri de Trkedir. nar aacnn dallar budaklar nar aac olur da, kk, gvdesi nar aacndan ayr m olur? Hl bu yanl inat devam ettirilmek istenmektedir. Ruslar, ortak eski Trk edebiyatndan bahsederken Tyurkskiy kavramn, Trkiye edebiyatndan bahsederken ise Turetskiy kavramn kullanyorlar321. Bata Franszlar olmak zere Avrupa milletleri Azerbaycan Trklerinin dili iin Langue: Turc (Dil: Trke) ifadesini kullanyorlar322. Dier yandan yukarda da temas ettiimiz gibi yine ayn amala Trk halklarn, Trk topluluklarn birbirinden uzaklatrmak iin her bir Trk halknn edebiyatnn balangcn farkl kaynaklara ve farkl eserlere dayandrmlardr. Trk devlet ve topluluklar ierisinde en talihsiz olan da Azerbaycan Trkleridir. Azerbaycan Trklerinin edebiyatlarnn balangc olarak XI. yzylda yaam saray airi Katran Tebriznin Farsa eserleri kubul edilmitir. Halbuki ayn asrda yaayan ve ana dili Trke ile byk eserler ortaya koyan Balasagunlu Yusuf Has Hacip, Kagarl Mahmut, Pr-i Trkistan Ahmed Yesev gibi stadlar grmezlikten gelinmitir323. Artk u gerek grlmelidir ki, Trk halklarnn yazl edebiyatlarnn balangc olarak btn Trklerin ortak eseri ve ata miras olan M.S. VI. yzylda oluturulan Yenisey mezar kitabeleri edebiyat, Orhun Abideleri edebiyat ve eski Trk iirleri kabul edilmelidir. Mehur Rus bilgini I. S. Braginski bu hususta yle diyor: V. ve XIV. asrlarda meydana getirilen Gktrk ve Uygur abideleri sadece bir halkn deil btn Trke konuan halklarn genel edeb hazinesine dahildir. Yine baka bir Rus ilim adam I. V. Stebleva da yle diyor: nk bu eserlerde Merkez ve Orta Asyada, Gney Sibiryada tek genel Trk edeb dili hkm sryordu.324 Bu edeb belgeler, bedi rnekler, ada Trk halklarnn ortak, eski, edeb, meden serveti olmas itibaryla, onlarn, edebiyat tarihinin erken alarnn, VI.-X. asrlarnn, mahsulleridir. Bu sebepten Trk devletlerinin ve Trk topluluklarnn hepsi edebiyatlarnn balangcn VI.-X. asrlarn bu ortak edebiyat aheserlerine dayandrmaldr325. Burada Trk edebiyatlarna byk grevler dt gibi; Rus, Fars, Arap ve in edebiyatlarna da etik kurallara uygun hareket etme grevi
321 Veli Osmanl, Trk Halklar Edebiyatlarnn Ortak Balangc (Trkiye Trkesine aktaran: Ali Kafkasyal), Erzurum-1996, s. 5. 322 Le Monde, Paris , Lundi 13 Novembre 1995. 323 Veli Osmanl, Trk Halklar Edebiyatlarnn Ortak Balangc (Trkiye Trkesine aktaran: Ali Kafkasyal), Erzurum-1996, s. 16. 324 E. Seferli, . Yusifov, edim ve Orta Esrler Azerbaycan Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak1982. s. 23. 325 Veli Osmanl, Trk Halklar Edebiyatlarnn Ortak Balangc (Trkiye Trkesine aktaran: Ali Kafkasyal), Erzurum-1996, s. 105.

387

dmektedir. Trk edebiyatlar, gelecek nesillere Trk medeniyetinin ve kltrnn merhalelerini ve boyutlarn gstermek iin hangi dilde yazm olursa olsunlar btn Trk edebiyatlarn ve sanatlarn ve onlarn ortaya koyduklar eserlerini milli kltr hazinemize dndrmelidirler. Rus, Fars, Arap ve in milletleri de Trk edip ve airlerinin o gzelim eserlerini gasp ederek onlarn nfuz ve itibarlarn kendi mill itibar ve nfuzlarna katmamaldrlar. Nfuz ve itibarlarn kendi evlatlarnn eserlerinin zerine bina etmelidirler. Mevlna Celaleddin-i Rum, Genceli Nizam, Hakan irvan, Katran Tebriz gibi byk stadlar eserlerini Farsa yazmlardr. VII. asrdan itibaren rann, Azerbaycann Araplarn igaline uramasyla birlikte Azerbaycanda, ran Trklerinde eitim ve ilim dili Arapa yaplmtr. Bu sebeple bir mddet sonra birok Trk air ve yazar eserlerini Arapa yazmak zorunda kalmlardr. Musa ehevt, smail bn Yesar, Ebl Abbas El-Ema, Hatip Tebriz, mer Genci, Yusuf bn Tahir, Eynel Gzzat Miyanei bunlardan birkadr. Bu airlerin ou Medinede byk hret kazanmlardr326 Krgz Trklerinden byk romanc Cengiz Aytmatov, Kazak Trklerinden air Olcas Sleyman, Azerbaycan Trklerinden, film senaryosu sahasnda Oskar dl alan Rstem brahimbeyov ve kardei Makst brahimbeyov, ingiz Hseyinov, Alla Ahundova, Siyavu Memmedzde gibi nice Trk air ve yazar eserlerini Rusa yazmlardr. Bu durumda yaplmas gereken udur: Bunlarn eserlerine Farsa yazlm Trk edebiyat, Arapa yazlm Trk Edebiyat, Rusa yazlm Trk edebiyat demeliyiz ve Trk edebiyatnn bir blmnde yer vermeliyiz. Azerbaycanda olsun ran Trklerinde olsun btn engellemelere ve yasaklara ramen Byk Trk milletinin en eski edeb ve tarih eserleri olan Trk destanlar ve Trk abideleri ok iyi bilinmektedir. Dier btn Trk gruplarnda grld gibi ran Trklerinde de Ouz Kaan, Ergenekon, Alp Er Tunga gibi Trk destanlar anlatlmakta,. Gktrk Abideleri, Bengta edebiyat bilinmektedir. ***

326 E. Seferli, . Yusifov, 1982, s. 18.

edim ve Orta Esrler Azerbaycan Edebiyat, Maarif Neriyyat, Bak-

388

BENGTA EDEB YATI (Orhun ve Yenisey Abideleri) Bengta Edebiyat konsunda ran Trklerinde olsun Azerbaycanda olsun ok ciddi almalar yaplmtr. Prof. Dr. Cevat Heyetin Varlk dergisi sahifelerinde ve zel saylarnda yayimlad almalar takdir ve beeniye lyk almalardr. Bak Devlet niversitesinde ve Azerbaycan Devlet Pedegoji Enstitsnde, 1950 ylnda, Kadim Trk Yazl Abidelerinin Dili adl bir ders konulmas ve bu ilmin reniminin fakltelerde yaplmas; A. Muharremovun Kl Tiginin adna yazlan abidenin transkripsiyonunu ve tercmesini ksa malumat ve aklama ile ders notu olarak hazrlamas; daha sonra E. C. krl, A. A. Meherremovla birlikte edim Trk Yazl Abidelerinin Dili adl, bu konuda ilk ders kitabn yaymlamalar ok cidd almalardr. 1967-1970 yllarnda Azerbaycan M. E. Resulzde Devlet niversitesinin aratrmaclarndan E. Recebovun Gytrk Yazl Abidelerinin Morfologiyas adl yksek lisans ve daha sonra ayn konuda yapt doktora tezi almalar; Azerbaycan Pedagoji Enstitisnn retim elemanlarndan Y. Memmedovun 1967 ylnda Or{on-Ynisy Yazl Abidelerinde Adlar konusunda yksek lisans almas yapmas ve bu almann 1979-1981 yllarnda iki blm hlinde Azerbaycan Pedagoji Enstitsnce yaymlanmas, yaplan nemli almalardandr. Halihazrda Elisa krlnn ve Eblfez Recebov ile Yunis Memmedovun ve Cavad Hey'et'in eserleri bu sahada taleplere byk lde cevap vermektedir.327 Gktrk bideleri Metinlerinden ran ve Azerbaycan Trkesiyle rnekler: KL T N AB DES NDEN

Cenb Terefi 1. Tanr tek gylerde doulmu Trk mdrik {a an bu va{t (ta{ta) oturdum. Szm tkenene dek it: Menden sonra duran kiik arda ve ohumlarm, olanm, birlemi ebilem, {al m, sadak d ve apa beyler, soldak tarkanlar ve buyuru beyler, otuz... 2. ... do uz ouz beyleri, {al bu szm ya{ca it, mhkemce dinle! er e -gn doana, cenuba -gn ortasna, erbe -gn batana, imala -gce ortasna onun iindeki (oradak) {al lar btnlkle mene tabdir. O eder {al ... 3. ... tam tekil tdim. ndi lde itia yo{dur. Trk {a an tken
327 Elisa krl, edim Trk Yazl Abidelerinin Dili, Maarif Neriyyat, Bak-1993; Eblfez Recebov, Yunis Memmedov, Orhon-Ynisy bideleri, Yaz Neriyyat, Bak-1993; Trkler'in Tari{i ve Ferhengi'ne Bir Ba{, Thran-1365 (1986).

389

ormannda otursa, lde keder yo{dur. er e andun dzne teki oun ekdim, denize azac atmadm. Cenba Do uz Ersene teki oun ekdim, Tibt'e azac atmadm. erbe nci ayn... 4. kerek Demir apya teki oun ekdim. imal'a Yr Bayr kyrine teki oun ekdim. Bu eder yrlere oun yrtdm. tken ormannda ya{ sahib yo{ imi. l tutmal yr tken orman (yaylas) imi. Bu yrde oturub Taba {al ile 5. Dzelidim. Bol bol zl, gm, ta{l, ipek o eder vren Taba {al nn sz irin, hediyyesi yuma (ince) imi. irin sz ile, yuma hediyyesi ile aldadb uza {al lece ya{nladrrm. Ya{n yrledikden sonra pis emelleri lece yredirmi. 6. Ya{ mdrik adamlar, ya{ cesur adamlar yrtmezmi (zne ya{nladrmazm). Bir adam yanlsa, ebilesi, {al son neferine tek doranmazm. irin szne, yuma hediyyesine aldanb, Trk {al , o{luca ldn. Trk {al , bir hissen cenba uay ormanna dyil, Tn 7. Dzne yrleek, dse, Trk {al , bir hisseni orada pis adamlar lece yredirmi: Uza ise, pis hediyye vrir, ya{n ise, ya{ hediyye vrir, - dyib lece yredirmi. Sadelvh (bilikbilmez) adam o sze aldanb, ya{n gdib, o{lu adam ldn. 8. O yre doru gtsen, Trk {al , lesisen. tken yerinde oturub krvanlar gndersen, h bir derdin yo{. tken ormannda otursan, ebed l dzelderek oturassan, Trk {al , to{. Ar o{san, acl , to{lu bilmezsen, bir doysan, acl bilmezsen. le olduun 9. n (seni) ykseltmi {a ann szne ula asmadan yr boyu gtdin, orada tamamile zeifledin, syreldin. Orada almn tamamile elden dilden derek yryr idi. Tanr'nn iradesi olduu n, zmn be{tim olduu n {a an oturdum. a an oturub 10. yo{sul, ksb {al btnlkle topladm, yo{sul {al varl tdim, az {al o{ tdim. Meer bu szmde iirtme var? Trk beyleri, {al idin: Trk ({al nn di)relib l tutacan burada hekk tdim, yanlb paralanacan da 11. burada hekk tdim. Ne eder szm varsa, ebed daa hekk tdim. Ona ba{ara bilin: ndiki Trk {al , beyleri, ta{ta tab beyler, a{ yanlassnz. Men (ebed da...taba) {a anndan na{ (ressam) getirdim. Menim szm sndrmad. 12. Taba {a an saray na{larn gnderdi. Ona adna layi serdbe yaratdrdm, iine, bayrna adna lyi na{ vurdurdum. Da hrdrdm. reyimdeki szm.......... (on o{ oullarna), tatlara (yd dilde dananlara E.R.) teki bunu grerek bildin: ebed da 13. hrdrdm. Bu yaamal ise, indiki yaamal yrde ise, le yaamal yrde ebed da hrdrdm, yazdrdm. Onu grb lece bilin: O da............ dm. Bu yazn yazan ohumu Yol T(igin). er Terefi 1. stde mavi gy, altda onur yr yaradld da ikisinin arasnda

390

insanolu yaranm. nsanolunun zerinde ecdadm Bumn {a an, stemi a an (ta{ta) oturmu. Oturub Trk {al nn lini, anununu yaratm, tertib tmi. 2. Drd teref tamam ya imi. oun ekib drd terefdeki {al btnlkle alm, btnlkle tab tmi, baln secde tdirmi, dizlini kdrm. er 'e Kadrkan ormanna teki, erbe Demir apya teki yrledirmi. kisinin arasnda 3. sahib blgsz gy Trk {al lece oturur imi. Mdrik {a an imi, cesur {a an imi. Eynlar da mdrik imi, cesur imi. Beyleri de, {al da dz imi. Onun n lece yartm. l yardb anun oymu. z lece 4. Helk olmu. Basdranlar, st yanlar er de gn doandan Bkl llk linden, Taba, Tibt, Avar, Apurum, rz, Kurkan, otuz Tatar, Ktay, Tatab - bunca {al gelib st m, defn tmi. O cr mehur {a an imi. Ondan sonra kiik arda {a an 5. olmu, olu da {a an olmu. Ondan sonra kiik arda byk arda tek olmadndan, olu atas tek olmadndan biliksiz {a an (ta{ta) oturmu, pis {a an (ta{ta) oturmu. Eynlar da biliksiz imi, pis imi. 6. Beyleri, {al dz olmad n, taba {al nn tehriki hiyleger olduu n, cezbdici olduu n, kiik ardalarla byk ardalar saldrd n, beyleri, {al birbirinin stne aldrd n Trk {al yaratd lini datm, 7. {a an oyduu {a ann sona ytirmi. Taba {al na beylik nesli davam tdirmeli oullarn ul oldu, bakire zlarn kniz oldu. Trk beyleri Trk adn atara Tabadak beyler Taba ad gtrb Taba {a anna 8. tab olmu. Elli il iini, gcn vrmi. er e gn - doana Bkl {a anna teki oun ekmi, erbe - Demir apya teki oun ekmi, Taba {a an n lini, anununu alm. Btn ara Trk 9. {al le dmi: - lli {al idim, lim indi han? Kime l azanram? dyir imi. a anl {al idim, {a anm han? Hans {a ana i, gc vrirem, dyir imi. le dyib Taba {a anna ya olmu. 10. Ya olub, (li) tekil tmeyi, yaratma bacarmadndan yne tab olmu. Bunca iini, gcn vrdiyini dnmedi. Trk {al , lek, neslimizi kesek, - dyirmi, yo{ olara gdirmi. stde Trk Tanrs, Trk m eddes yri. 11. Suyu le dmi: Trk {al yo{ olmasn dye, {al olsun dye atam lteris {a an, anam lbilge {atunu Tanr tepesinde tutub yu{ar aldrm. Atam {a an on yeddi igidle serhedi am. Serhedden kenarda 12. yryr dye {eber idib eherdekiler daa al{m, dadaklar nmi, toplab ytmi igid olmu. Tanr gc vrdiyi n atam {a ann ounu urd tek imi, yas oyun tek imi. er e, erbe oun toplam, ykseltmi, hams 13. yddi yz igid olmu. Yddi yz igid olub lsizlemi, {a anszlam {al , keniz olmu, ul olmu {al , Trk anununu pozmu {al ecdadlarmn anununca tekil tmi, yretmi. Tlis, tardu {al n onda tekil tmi, 14. yabu, d onda vrmi (te'yin tmi). Cenub'da Taba {al ya imi. erb'de Baz {a ann do uz ouz {al ya imi, rz, Kurkan, otuz Tatar, Ktay, Tatab - hams ya imi. Atam {a an bunca...

391

15. r{ yddi yol oun ekmi, iyirmi dy dym. Tanr yr olduu n llini lsizledirmi, {a anln {a anszladrm, yan tab tmi, dizlini kdrm, baln secde tdirmi. Atam {a an... 16. anun yaradb vefat tmi. Atam {a ana bada Baz {a an balbal oymu. Atam {a an vefat tdikde zm sekkiz yamda aldm. O anunun stnde emim {a an oturdu. Emim {a an oturub Trk {al n tenzim tdi, ykseltdi, yo{sulu varl tdi, az o{ tdi. 17. Emim {a an oturdu da zm tardu {al zerinde d idim. Emim {a an ile er e Yal ay andun dzne teki oun ekdik, erbe Demir apya teki oun ekdik, Kkmen (dalarn) aara rz yrine teki oun ekdik. 18. Cemi iyirmi b defe oun ekdik, on (defe) dydk. llini lsizledirdik, {a anln {a anszladrd , dizlini kdrdk, baln secde tdirdik. Trki {a an Trkmz, {al mz idi, bilmediyi 19. n, bize ar yanld, {eyanet tdiyi n {a an ld, eyanlar, beyleri de ld. On o{ {al eziyyet grd. Ecdadlarmzn tutduu yr - su sahibsiz olmasn dye az {al tekil dib, yr... 20. Bars bey idi, {a an ad burada biz vrdik, kiik bacm ona {anm vrdik. z yanld, {a an ld, {al kniz, ul oldu. Kkmen yri - suyu sahibsiz almasn dye, az r z {al n tekil dib geldik, dydk... 21. yne vrdik. er 'e Kadkan ormann aara {al lece yrledirdik, lece tekil tdik. erbe Ken Tarmana teki Trk {al n lece yrledirdik, lece tekil tdik. O va{t ul ullu, kniz knizli olmu idi. Kiik arda byk ardan tanmazd. Olu atasn tanmazd. 22. O eder azanm, dzeltmi limiz, anunumuz idi. Trk ouz beyleri, {al , idin: stden gy basmasa, altda yr delinmese, Trk {al , senin lini, treni kim dadar? Bacaras idi. Trk {al , 23. ayl! taet tdiyin n (seni) ykseltmi mdrik {a anna, a{ar ba{arl ya{ line zn yanldn, pislik getirdin. Yara llar haradan gelib (seni) yayd? Sngller haradan gelib (seni) srb apard? M eddes tken orman {al gtdin. er e... 24. ... gtdin. erbe gdenlerin, gtdin. Gtdiyin yrde ya{ olan o idi: ann su kimi a{d, smyn (kemiin) da kimi yatd. Beylik nesli davam tdirmeli oullarn ul oldu, bakire zlarn kniz oldu. anmadn (anlamadn) n, pis olduun n emim {a an vefat tdi. 25. Bada r z {a ann balbal oydum. Trk {al nn ad, hreti yo{ olmasn dye, atam {a an, anam {atunu ykseltmi Tanr, Trk {al nn ad, hreti yo{ olmasn dye, zm Tanr. 26. {a an oturtdu. le bil varl ({a an) oturmadm. arn (ii) asz, st (bayr) donsuz or{a ve zavall {al n zerinde ({a an oldum) oturdum. Kiik ardam Kl Tigin ile meslehetledik. Atamzn, emimizin azand {al n ad, hreti yo{ olmasn, 27. dye Trk {al n gce uyumadm, gndz oturmadm, kiik ardam Kl Tigin ile, iki d ile elden dene dek (lerek- yiterek) azandm. lece azanb birleen {al oddan, sudan kirmedim (cezalandrmadm). Men (zm {a an oturduuma gre...) yr boyu

392

28. gtmi (sepelenmi) {al elden dm (lerek-yterek) hlda piyada, yaln yne geldi. al ykseldek dye imala - Ouz {al na ar, er e - Ktay, Tatab {al na ar, cenuba - Tabaa ar byk ounla on iki (defe) oun ekdim... dydm. (ondan) 29. sonra Tanr buyurduu, be{tim olduu n, ismetim olduu n lesi {al diriliye ykseltdim, yaln {al donlu, yo{sul {al varl tdim, az {al o{ tdim. Seda etli lde (?) seda etli (?) {a anl da ya{l tdim. Drd terefdeki 30. {al btnlkle tab tdim, yasz tdim, btnlkle mene tab oldu. ini, gcn vrerek bu eder anun azanb kiik ardam Kl Tigin z le vefat tdi. Atam {a an vefat tdikde kiik ardam Kl tigin yddi yada ald. (On yanda ...) 31. Umay tek anam {atunun be{tine kiik ardam Kl Tigin igid ad azand. On alt yanda emim {a ann lini, anununu lece azand. Alt tayfal Soda'ya ar oun ekdik, tab tdik. Taba On Tutuk elli (min ounla geldi... dydk). 32. Kl Tigin piyada hcum tdi. On Tutuk yorun yara l eli ile tutdu, yara l da {a ana te dim tdi. O ounu orada mehv tdik. yirmi bir yanda aa Sennle dydk. lk defe Tadk'n orn boz (atn minib hcum tdi, o at orada...) 33. ld. kinci defe Ibara Yamtar'n boz atn minib hcum tdi, o at orada ld. nc defe Yegin Silik beyin gyimli (yeherli?) keher atn minib hcum tdi, o at orada ld. Yarana, zirhine yzden art o{ deymidi; zne, bana biri de deymedi... 34. ... hcum tdiyini, Trk beyleri, hamsn bilirsiniz. O ounu orada yo{ tdik. Ondan sonra Yr Bayrku (serkerdesi) Ulu rkin ya oldu. Onu dadb Trgi yarun glnde melub tdik. Ulu rkin azac dy ile ab gtdi. Kl Tigin (iyirmi alt...) 35. yanda (olanda) rzlara ar oun ekdik. Sng batm ( eder) ar skb (dadb) Kgmen orman z yu{ar yryb rz {al n yu{uda (iken) basd . a an ile Sona ormannda dydk. Kl Tigin Bayrkunun (a ayrn) 36. minib hcum tdi; bir dyn o{la vurdu, iki dyn te' ib derek sancd. O dyde Bayrkunun a ayrnn budu snd. rz {a ann ldrdk, lini ald . O ili Trgilere ( ar Altun orman) 37. z yu{ar al{ara , rt ayn kerek yrdk. Trgi {al n yu{uda basd . Trgi {a annn ounu Boluda od kimi, erab kimi geldi, dydk. Kl Tigin Bau boz at minib hcum tdi. Bau boz... 38. ... tutdurdu. ikisini z aldrd. onda yne ouna girib Trgi {a annn eyan az tutuku eli ile tutdu. a ann orada ldrdk, lini ald . ara Trgi {al tamamile tab oldu. O {al Tabarda (yrledirdik. Yne yryb...) 39. Soda {al n tenzim dek dye nci ayn kerek Demir apya teki oun ekdik. Ondan sonra ara Trgi {al ya olmu kenereslere teref gtdi. Bizim ounun atlar ar , azu esi yo{ idi! Pis adamlar i... 40. igid dyler bize hcum tmi idi. Ble bir va{tda pman olub

393

Kl Tigin'i azac dy ile ayrb gnderdik. Ulu dy dym. Alp al'nn a atn minib hcum tmi, ara Trgi {al n orada ldrlm. Yne yryb... imal Terefi 1. ... ile, Kuu Tutuk ile dym, eskerlerini btnlkle ldrm, vini, dvletini... btnlkle getirmi. Kl Tiginin iyirmi yddi, yanda Karlu {al azad, serbest iken ya oldu. M eddes Tama banda dydk. 2. Kl Tigin o dyde otuz yanda idi. Alp al'nn a atn minib hcum tdi, iki dyn te' ib derek sancd. Karluk'u ldrdk, ald . Az {al ya oldu. ara glde dydk. Kl Tigin otuz bir yanda idi. Alp alnn a (atn) 3. minib hcum etdi, Az lteberini tutdu, Az {al orada yo{ oldu. a an emimin li ar , (itia iinde) oldu da hal le si oldu da zgil {al ile dydk. Kl Tigin Alp al'nn an (a atn) minib 4. hcum tdi. O at orada y{ld (ld). zgil {al ld. Do uz Ouz {al z {al m idi. Tanr, yr ard n ya oldu. Bir ilde b yol dydk. lk defe Tou eherinde dydk. 5. Kl Tigin Azman'n a atn minib hcum tdi, alt dyn sancd. oun arlaanda yddinci dyn lnclad. kinci defe Kulaak'da dizlerle dydk. Kl Tigin Az keherini minib hcum dib bir dyn sancd, 6. do uz dyn mhasirede nizeden kirtdi. diz {al orada ld. nc defe Bol...nda Ouz ile dydk. Kl Tigin Azman'n a atn minib hcum tdi, sancd. oununu rd , lini ald . Drdnc defe u banda dydk. Trk 7. {al ayan aara oydu, {ain olas idi. nce gelmi oununu (avan ardn) Kl Tigin ovub Tokarlar'dan bir ebile , Alpaulardan on dyn Tona Tiginin defninde mhasire dib ldrdk. Binci defe Ezgenti Kadazda Ouz ile dydk. Kl Tigin 8. Az keherini minib hcum tdi, iki dyn sancd, ehere girmedi. O ounu orada ldrdk. Ma Kuranda layb yazda ouzlara ar ounla serhedi kdik. Kl Tigini vi mdafie tmeye te'yin tdik. Ya Ouz ordasn basd. Kl Tigin 9. ytim a minib do uz dyn sancd, ordan vrmedi. atun anam, ba a analarm, byk baclarm, gelinlerim, {anmlarm - bunca dirileri keniz olas idi, lleri yurdda328, yolda yatara alas idi. 10. Kl Tigin olmasayd, hamnz lesiydiniz. Kiik ardam Kl Tigin helk oldu, zm dndm. Gren gzm grmez tek, bilen biliyim bilmez tek oldu, zm dndm. Va{t (talyi) Tanr yazar, insan olunun hams lml tremi. 11. lece dndm. Gzden ya gelse, rekden gcl st gelse, yanara
328 Virnede.

394

dndm, mhkemce dndm. ki d, diger kiik ohumlarm, olanlarm, beylerim, {al mn gz, a pis olaca dyib dndm. Defn den, a dyen Ktay, Tatab {al ndan bada329 12. Udar Senn geldi. Taba {a anndan syi Liken geldi, on min pul (para), hedsiz zl, gm getirdi. Tibt {a anndan Bln geldi. erbde gn batandak Sod, Bereker, Bu{ara ulusu {al ndan Nen Senn Oul Tarkan geldi. 13. On o{ olum Trgi {a anndan Makra mhrdr, Ouz Bilge mhrdr geldi. rz {a anndan Tardu nanu or geldi. Serdabe tiken, na{ yaradan, yazl da dzelden Taba {a ann ohumu an Senn geldi. imal er Terefi Kl Tigin oyun ili on yddisinde vefat tdi, do uzuncu ayn iyirmi yddisinde defn tdik. Serdabesini, na{n, yazl dan mymun ili yddinci ayn iyirmi yddisinde (27 Av ust 732' ci il) btnlkle tamamlad . Kl Tigin lende r{ yddi ya oldu. Tam........ bunca na{n Toyun lteber getirdi. Cenb er Terefi Bunca yaz yazan Kl Tiginin arda olu Yol Tigin yazdm. yirmi gn oturub bu daa bu daman btnlkle Yol Tigin yazdm. Sadi olannzdan, vladnzdan,... ykseldir idiniz, vefat tdiniz. Gylerde diri dilenecen... Cenb erb Terefi Kl Tiginin zln, gmn, pulunu, (parasn) dvletini Trk yo{sul ara camaatnn... toyunlar bu...Beyim Tigin gylere.. da yazdm Yoll Tigin. erb Terefi 1. imaldan u...kiik ardam Kl Tigin ld... iini, gcn vrdiyi n Trk mdrik {a an...... kiik ardam Kl Tigini gzetleyerek oturdu... 2. Inanu Apa Yaran Tarkan ad...330 ***
329 Bu cmle Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun tarafndan yle ifade edilmitir: 11 diye dndm. Gzden ya gelse nleyerek, gnlden lk gelse geri evirerek dndm. yice dndm. ki adn, teki karde ve yeenlerimin, ocuklarmn, belerim ve milletimin gz ka kt olacak diye dndm. Yocu ve alayc olarak Ktay, Tatab heyetinin bandan. (Byk Trk Klsitleri, tken-St Yay., stanbul-1985, c. I, s. 74.) 330 Eblfez Recebov, Yunis Memmedov, Orhon-Ynisy bideleri, Yaz Neriyyat, Bak-1993, s. 77.

395

DASTANLAR331 Eski Trk llerinin edebiyat Orta Asyada dastan edebiyatyla balamdr. Dastanlar llerin veya milletlerin din, fazilet ve mill ehremanl maceralarnn eksera manzum hikyesidir. Dastan kk tarihe dayanan ve ilhamn tari{den alan {al edebiyat mahsuludur. Dastanlar {al airleri, saz airleri tarafndan sazla birliktde sylenir ve {al gzyle grlen, {al ruhuyla duyulan ve {al {eyalnda nal (masal) eklini alan tari{lerdir. Dastanlarda milletlerin dinleri, mu{telif inanlar, yaad lar mnt ann {ususiyetleri ile birlemi ihss ve dnceleri vardr. Dastanlarn {ususiyle sturelerin332 fikr ve sanat hayatna menba tekil etmeleri o{ mhimdir. Eski Yunan rinin bir o{ terennmleri ilhamn ve Yunan airinin mehur eserleri, mevzularn Yunan esatir ve dastanlarndan almtr. Dastanlarn milletlerin milli menliklerine dnmelerinde, zlerine itimad ve gven hissinin artmasnda byk rol vardr. Mesel Alman milletinin ayaa al{manda Jermen nal ve dastanlarnn tesiri olmudur. Dastanlarn mill birlii uyandrma ve milliyetleri tantma ve yaatma yolundaki udretini gsteren en ya{ misl randr. Bildiimiz kimi slm ve Araplar rana gelenden sonra randa Pehlev dili ve edebiyat terk dilmi, yrine Arap dili hakim olmudur. Bu hadisenin ardndan Trk lleri rana gelib ve min il hkmeti ele almlar. Btn bunlarla yana ran zamanla z isti ll ve hakimiyetini elde dib Fars dil ve edebiyatn inkiaf tdirib ba alarna ve hatta hakim Trklere de yaymaa muvaffa olmudur. Bu byk hadisede Firdevsnin eski ehremanl dastanlarn iir diliyle beyan den ehnmesi byk rol oynamdr. ... Elbetde her milletin dastan yo{dur. Bir milletin dastanlar olabilmesi in onun eski gmii ve tari{inde unudulmaz tabiat hadiseleri, byk savalar, gler, istilalar ve yeni mnt alarda vatan urma{lar kimi {al heyat ve hafzasn nesiller boyu meul den hadiselerin olmas lazmdr. Dastanlar yaradan ilk dvrelerde yaayan insanlar cemiyyet ve tabiat hadiselerini ya derin bir or{u ya byk hayranl la syr edirdiler. H bir hadisenin sebebi bilinmeyen bu alarda her hadise o{ mhim, o{ mara l ve mavera-i tabia utlarn dndren esrarengiz ve hikmetli bir mana ifade dirdi. Mesel gy gruldama Tanrnn ezebi, tufanlar Allahn cezas
331 Dr. Cavad Heyet, Trklerin Tari{ ve Ferhengine Bir Ba{, Thran-1365 (M. 1987), s. 72-90. 332 Tari{den aba{ki alarda Tanrlar veya tanrladrlm insanlar ha nda sylenerek zamanla inan haline gelen efsaneye sture (mitos) sylenir. Bir milletin sturelerinin btnne mitoloji ve bu stureleri tet i den ilme de mitoloji deyilir. (C. H.)

396

saylrd. nsanlar Tanr kimi gnee oda peresti dirdiler ve bir aac ve boz urdu z ecdad sanrdlar. Bu insanlar balar ve ehremanlarn da Tanrl derecesine eder ykselderek onlarn Tanr tarafndan yardm grdne inanrdlar. Bunlar mhim grdkleri her hadise ve va an z {eyallar ile bezeyerek birbirlerine anladr ve zamanla dastan yaradrdlar. Zaman gdike dastanlar zengin milletlerin aydnlar arasnda byk dastan airi yetidi ve bunlar da milletlerin efsanev, tari{ manasnda mill dastanlarn yazdlar. Bu ii Yunanistanda Homer (Homeros), randa Firdevs grmdr. Rehmetli Azerbaycan airi Sehend de Dede or ud Dastanlarn gnmzn dili ve siya yla omacalar halinde terennm tmi ve Sazmn Sz adyla iki cildde ner tmidir. Trk llerinin dastanlar slmdan aba veya sonra yarandna gre iki blme (gruhe) ayrlr. SLMDAN ABA K DASTANLARIN MH MLER Yaradl, Efrasiyab, u, Hun, Gktrk, Ouz ve Uyurlarn dastanlardr. Dnyann yaradl ha nda eski Trklerin fikr, duyu ve inanlarn anladan Yaradl Dastan, Orta Asyada ya{n zamanlara eder yaayabilmidir. Bu dastan eski Trklerin tek Tanrya inand larn ve Tanrnn dnyan yaratma ilhamn nuran bir adn {ayalndan aldn gsterir. YARADILI DASTANI Henz hi bir ey yo{ken Tanr ayra{anla ucsuz buca sz (nmehdut) su vard. ayra{andan ba a gren ve sudan ba a grlen yo{ idi. Tanr ayra{annn bu suda su leminden rei s{ld. Bu zaman su dalaland ve Ak Ana deyilen nurdan bir adn {ayal grlerek Tanrya yarat ddi ve yine suya cumdu. Bunun zerine Tanr zne benzer bir varl yaradb ona kii adn vrdi. Tanr ile kii semada umaa baladlar. Kii Tanrdan daha yksee uma istedi. Tanr bunu anlayb kiiden uma gcn ald. Kii suya db boulurken tevbe dib Tanrdan imdat diledi, Tanr yksel ddi. Kii suyun stne {d. Tanr dnyan yaratma n kiiye suyun dibine dalb bir ovu torpa getirmesini emr tdi. Kii torpa {aranda bir ismetini de aznda sa{lad ta ki zne gizli bir dnya yaratsn. Ovucundaki torpa suya sad ve Tanr by emrini vrdi. Torpa byd ve dnya oldu. Tanrnn emriyle azndaki torpa da bymee balad ve Tanr tpr dmeseydi kii boulaca d. Tprlen torpa lar yrin stnde tepeleri ve batla lar vcuda getirdi. Bu iden ezeblenen Tanr kiini ii leminden ovdu ve ona eytan (Erlik) adn vrdi. Sonra yrden do uz a{a aa gyerdib her a{adan bir adam yaratd. Bunlar dnyada do uz insan cinsinin atalar oldular. Bu insanlar gzel ve ya{i idiler. eytan onlar z tarafna ekmek istedi. Tanr eytana aplan insanlarn a lszlna asbani olub (asabileip) eytan

397

torpa altndaki aranl lar dnyasnn nc taba asna sald ve z n de gyn on yeddinci taba asnda bir nur lemi yaradb oraya ekildi. insanlara da doru yolu gstermek n bir melek gnderdi. Sonra eytan dnyann en alt taba asna sald ve dnyann sonuna eder orada alman emr tdi. Tanr ayra{an imdi onyedinci taba a gyden kinat idare dir. Gyn yeddinci taba asnda Gn Ana ve altnc taba asnda Ay Ata otururlar. Bu dastan veya nal 19uncu asrda V. Radlof, aman Altay Trkleri arasndan toplamtr.

398

ALP ER TONGA DESTANI333 (EFRAS YAB DASTANI) Alp Er Ton a drler bir {a an vard, Ona yr z dar, gy z dard. Tu lemidi gy zne gnei, Bilgelikde de{i yo{du bir i. Gy Trk, Uyur, Karluk ve ara{anl, Daha nce Trkler, adlar anl, Onu zlerine ata saydlar, hretini drd bucaa yaydlar. Umaa varnca ol ulu {a an, Y{ld stlerine gy ur an... Anca anl ya tkb yoladlar... rb aladlar, aladlar... Efrasiyab, eski Trk ha an ve ehremandr. Bu ehremann Trk ad Alp Er Tungadr. Alp Er Tunga miladdan aba 7nci asrda Sa a Trklerinin (Turan) byk ha an olmudur. O, ran-Turan savalarnda itirak derek ranllar defalarla malub tmi sonunda Key{usreve (Med Padah, Kya Kesra) malub olara ldrlmdr. Bundan do uz yz il aba Mahmud Kaar yazd Trk dil ve lehcelerinin let ve grammer kitabnda (Divn-- Latit-Trk) defalarla Alp Er Tungadan behs dib ve onun lmnde sylenen sau (mersiye)ni derc tmidir: Alp Er Tunga ldi m? ssiz acun ald mu? dlek cin ald mu? mdi yrek yrtlur. Bugnk Trkemizle: Alp Er Tunga ld m? Tenha veya fani dnya ald m? Zamane inti amn ald m? mdi rek yrtlr (pare pare olur).
333 lmeddin Elibeyzde, Azerbaycan al larnn Menev Medeniyyet Tari{i, Genlik Neriyyat, Bak-1998, s. 239 (Mellif de bu destan, Refik zdek, Trklerin Altn Kitab, Tercman Yay., stanbul-1990, c. 1, s. 26dan almtr.)

399

Mahmud Kaarden il aba Yusuf Has Hacib tarafndan yazlan utad u Bilig ( lm-i Siyaset) iir kitabnda da Efrasiyab ha nda bu msralar derc dilmidir: Bu Trk beglerinde at belglk, Tun a Alp Er irdi uvveti belglk. Bedk bilgi birle k erdi mi? Biliglik o ulu burdun kder mi? Tacikler ayr on Efrasiyab, Bu Efrasiyab tutd iller talab. Bugnk dilimizde: Trk begleri iinde ad tannm (belli), Alp Er Tun a i tidar tannm, byk beylikle o{ faziletli idi. Biligli, a ll l hkmdar idi. Tacikler ona Efrasiyab dyirler, bu Efrasiyab lleri (dnyan) tutdu. Alp Er Tun a baresinde ahnmede mufassal rivayetler vardr. Tabidir ki, Firdevsnin nazma ekmi olduu rivayetler ar tarafn grn menaks dir. ALP ER TONGA DESTANI334 ran Padiah Minehrin lmn haber alan Turan Padiah Peeng, ran aleyhine sava amak iin Trk ulularn toplad: ranllarn bize yaptklarn biliyorsunuz. Trkn alma zaman gelmitir dedi. Olu Alp Er Tungann iinde c duygular kaynad. Babasna: Ben arslanlarla arpabilecek kiiyim. randan almalym dedi. Boyu servi gibi, gys ve kollar arslan gibi idi. Fil kadar gl idi. Dili yrtc kl gibi idi. Sava hazrlklar yaplrken Trk padiahnn teki olu Alp Arz saraya gelip babasna: Baba! Sen Trklerin en bysn. Minehr ld ama ran ordusunun byk kahramanlar var. syan etmeyelim. Edersek lkemiz yklp gider dedi. Peeng, oluna yle cevap verdi: Alp Er Tunga avda arslan, savata sava filidir. Bahadr bir timsahtr. Atalarnn cn almaldr. Sen onunla birlik ol. Ovalarda otlar yeerince ordunuzu Amula yrtn. ran atlarnza inetin. Sular kana boyayn... Baharda Trk ordusu Alp Er Tungann buyruunda ran zerine yrd. Dehistana geldi. ki ordu karlat. Trk kahramanlarndan Barman ranllara doru ilerleyip er diledi. ran kumandan ordusuna bakt. Genlerden kimse kyamad. Yalnz kumandann kardei Kubd atld. Fakat yalyd. Kardei ona dedi ki: Barman gen, aslan yrekli bir atldr. Boyu gnee kadar uzanmtr. Sen yalsn. Kan, ak salarn kzartrsa yiitlerimiz rker. Fakat Kubd dinlemedi: nsan av, lm onun avcsdr diyerek savaa kt. Barman ona:
334 Bu destan, Hseyin Nihal Atsz, mehur Fars milliyetisi Firdevsnin ehnme'sindeki Alp Er Tonga ile ilgili blmlerden zetleyerek yazmtr. Bir Fars milliyetisinin tarafl kalemiyle yazlmasna ramen Alp Er Tunga ve onun ordusunun kahramnl gizletilememitir. (Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, rfan Yaynevi, Drdnc Bask, stanbul-1997, s. 36-45.)

400

Ban bana veriyorsun. Biraz daha bekleseydin daha iyiydi. nk zaman zaten senin hayatna kasdetmitir dedi. Kubd: Ben zaten dnyadan paym alm bulunuyorum diye karlk vererek atn saldrd. Sabahtan akama kadar uratlar. Sonunda Barman karg ile Kubd devirerek zaferle Alp Er Tungann yanna dnd. Bunu grnce ran ordusu ilerledi. ki ordu bir birine girdi. Cihann grmedii bir sava oldu. Alp Er Tunga stn geldi. ranllar diki tutturamayp daldlar. ran padiah iki olunu memlekete gndererek kadnlar Zve dana yollatt. Trk ve ran ordular iki gn dinlendikten sonra nc gn Alp Er Tunga yeniden saldrd. ran bykleri l ve yaral olarak sava alann doldurdular. Geceleyin ranllar bozuldu. Bunu grnce ran Padiah ve ba kumandan, Dehistan kalesine sndlar. Alp Er Tunga kaleyi kuatt. ran padiah kaleyi brakp giderken ardna den Alp Er Tunga onu tutsak etti. rana tb Kbil lkesinin padiah olan kahraman Zl ranllarn yardmna geldi. Byk savalar yaparak Trk ordularn bozdu. Bundan fkelenen Alp Er Tunga, tutsak bulunan ran padiahn klla ldrd. teki tutsaklar da ldrecekti. Fakat kardei Alp Arz onu vaz geirdi. Tutsaklar Sarya gndererek haps ettirdi. Kendisi de Dehistandan Reye gelerek ran tacn giydi. ran lkesinde padiah oldu. Fakat Sardaki tutsaklarn kamasna sebeb olduu iin kardei Alp Arz ldrd. ran tahtna Zev getii zaman iki ordu yine kar karya gelip be ay vurutular. Ortalkta ktlk oldu. Sonunda insanlk bitmesin diye bar yaptlar. rann imal lkeleri Turann oldu. Fakat Zev lnce Alp Er Tunga yine rana saldrd. Kardei Alp Arz ldrd iin babas kendisine dargnd. Fakat yeni ran padiah da lp ran taht yine bo kalnca Turan padiah Peeng, olu Alp Er Tungaya yine haber yollad. Ceyhunu geerek ran tahtna oturmasn bildirdi. ranllar Trk ordusunun geleceyini duyunca korkup Zle bavurdular. Zl artk kocadn syleyerek olu Rstemi yollad. ki ordunun ncleri arasndaki arpmada Rstem Trkleri yenerek Keykubd' ran tahtna kard. Asl ordularn arpmasnda ise Rstem, Alp Er Tunga ile kar karya geldi. Alp Er Tungay yenecekken Trk bahadrlar onu kurtardlar. Rstem bir hamlede 1160 Trk kahramann ldrd iin Trkler yenildiler. Ceyhunu getiler. Alp Er Tunga babasnn yanna dnd. Babasn bara kandrdlar. Bar yaptlar. ran tahtna Keykvus getikten sonra Araplar isyan ettiler fakat galip gelen Keykvus bir ziyafette sarho edilerek baland. Bu haber ran karmakark etti. Alp Er Tunga byk bir orduyla Araplarn zerine atlarak onlar yendi. Trk ordusu rana yaylarak herkesi tutsak etmeye balad. ranllar yine Zlden yardm istediler. Zl, Araplarda tutsak olan Keykvusu kurtarp onlarn ordularn da kendi ordularna kattktan sonra Trklere yneldi. Kanl bir savata Turanllarn yars ld. Alp Er Tunga yenilerek kat. Bir gn rann yedi nl pehlivan Rsteme, Turana giderek Alp Er Tungann avlanda avlanmay teklif ettiler. Sirahs civarndaki bu avlaa gidip yedi gn kaldlar. Alp Er Tunga bunu duyunca ordusuyla geldi. Teke tek dvlerde Trk pehlivanlar ranllara stn geldilerse de ie Rstem karnca

401

yedi pehlivanla birlikte Trk ordusunu datt. Htta az kalsn Alp Er Tunga da tutsak oluyordu. Keykvus randa elenceler, ak oyunlaryla urarken Alp Er Tunga Trk atllaryla ilerledi. Bu haber Keykvusa geldi. Olu Siyavu ile Rstemi Trklere kar yollad. Trk nclerini yenerek Belh kalesini aldlar. Bu srada kt bir rya grp bunu tabir ettiren Alp Er Tunga beylerin fikrini de alarak ranllarla bar yapt. Onlara rehineler verdi. Buhara, Semerkand ve a ehirlerini brakp Gang ehrine ekildi. Fakat bu bar istemeyen Keykvus, Rsteme ve Siyavua kzp kt muamele ettiinden Rstem kendi lkesine ekildi Siyavu da Alp Er Tungaya snd. Trklerin payitaht olan Gang ehrine kadar byk sayg grerek geldi. Kendini ok sevdirdi. Hatta Trk kahramanlarndan Pirann kz ile ve biraz sonra da Alp Er Tungann byk kz olan gzel Ferengis ile evlendi. Pirann kzndan bir olu oldu. Adn Keyhsrev koydular. Bir mddet sonra, Siyavuu ekemeyenler Alp Er Tungaya aleyhinde szler syleyerek aralarn atlar. Siyavu ldrld. Bunun zerine Rstem yine ortaya kt. lk arpmada Alp Er Tungann olu Sarkay ldrdler. Alp Er Tunga bunun cn almak iin bizzat yrd. Fakat sava ranllar kazanarak onu in denizine kadar kardlar. Rstem Turanllar nerde bulduysa ldrp alt yl Turanda kaldktan sonra ekilip yurduna geldi. Alp Er Tunga, Turann yakldn, Trklerin ldrldn grnce kan alad. almaya and iti. Ordu toplayarak rana girdi. Ekinleri yakt. rana hakim oldu. Ktlk karak ranllar yedi yl alktan krldlar. Bunun nne geip ran kurtarmak iin Keyhsrevi Turandan kardlar. Keykvus, torunu Keyhsreve taht brakt. Keyhsrev, Alp Er Tungadan almak iin ordusunu hazrlad. Fakat bu ordu daha Alp Er Tunga ile karlamadan bozuldu. Keyhsrev yine ordu yollad. Trklerden Bazur adnda birisi by yaparak dalara kar yadrd. ranllarn elleri tutmaz oldu. Bylelikle ran ordusunu doradlar. ranllar yine Rstemi yolladlar. Harikulde savalardan sonra Rstem, Trk ordusunu bozup Trk ordusunda bulunan in hakann da tutsak etti. Alp Er Tunga bu haberi alnca pek zld Ulular toplayp dant. Bunlar: Ne yapalm! in, Saklap ordular bozulduysa, Turan ordusuna bir ey olmad. Anamz bizi lmek iin dourdu dediler. Alp Er Tunga hazrla balad. Olu ide onun maneviyatn ykseltti. Bu savaa Turan ordusu tarafndan, in dalarnda oturan Pldvend adnda bir in de ordusuyla itirak etti. ran pehlivanlarn yendiyse de sonunda Rsteme yenildi. Bunun zerine Turan ve ran ordular arpt. ranllar kazand. Alp Er Tunga kat. Bundan sonra Keyhsrev dnyann te ikisine hakim oldu. Bir gn saraynda arap ierken Turan snrndan ranllar gelip Turanllarn kendilerine zarar verdiini sylediler. Keyhsrev bu ii halletmek iin ran kahramanlarndan Bijeni gnderdi. Bijen snrda ve Turan tarafndaki bir ormanda, yanndaki gzel kzlarla elenen Menijeyi grd. Menije, Alp Er Tungann kzyd. Birbirlerini sevdiler. Menije onu Turana, sarayna gtrd. Alp Er Tunga bunu duyunca ok fkelendi. Bijeni kuyuya hapsetti. Kzn da kovdu. ran padih, gen

402

kumandannn gelmediini grnce yine Rstemi yollad. Rstem tccar klnda Trk payitahtna kadar gitti. Bijeni kurtard gibi Alp Er Tunga'nn da sarayn basarak onu kard, Menijeyi rana gnderdi. Alp Er Tunga ise yeniden ordu yarak yrd. ran ordusunun arkasnda Bistun da vard. Yine Rstemin sayesinde ranllar bu sava kazandlar. Alp Er Tunga, Karluka kadar kat. Beylerine dedi ki: Ben dnyaya buyruumu geiriyordum. Minuehr zamannda bile ran Turana denk olamamt. Fakat bu gn ranllar hayatm saraymda bile tehdit ediyorlar. yi bir c almay dnyorum. Bin kere bin bir Trk ve in ordusuyla yryelim. Toplanmaa baladlar. Fakat bizzat Alp Er Tungann itirak etmedii ilk sava ranllar kazandlar. ran padiah asl Alp Er Tungay yok tmek istiyordu. Yeniden her yandan ordular toplayarak ilerledi. Alp Er Tunga bin kere bin ordusunun te ikisini toplamt. Beykend ehrinde oturuyordu. Kararghnda Pars derisinden adrlar vard. Kendisi altnl ve mcevherli bir taht zerinde idi. Kararghlarn nnde bir ok kahramanlarn bayraklar dikili idi. leriye gnderdii ordunun bozulduunu duyunca ba dnd. c almadan dnmemeye and iti. Olu Kara Hana ordusunun yarsn vererek Buharaya gnderdi. Oullarndan ide (ki asl ad Peeng idi), Cehen, Afrasiyb, Girdegir ve olu " la"nn olu Gheyla bu orduda idiler. igil, Taraz, Ouz, Karluk ve Trkmenler erisini tekil ediyordu. ki ordu karlanca ilk nce ran Padiah Keyhsrevle Alp Er Tungann olu ide teke tek dvtler. ide ld. Alp Er Tunga duyunca salarn yoldu. Ertesi gn iki ordu akama kadar savap ayrldlar. Daha ertesi gn yine arpld. Alp Er Tunga kkremi gibi saldryordu. rann byk pehlivanlarndan bir kan ldrd. Keyhsrevle Alp Er Tunga kar karya geldiler. Fakat Turan pehlivanlar onun ran padiahyla dvmesini istemeyerek atnn dizgininden tutup geri gtrdler. O gece Alp Er Tunga ordusunu alp Ceyhunun tesine geti. Kara Hann ordusuyla birleip Buharaya geldi. Biraz dinlendiler. Sonra payitaht olan Gan a geldi. Bu ehir cennet gibiydi. Topra mis, tulalar altnd. Her yerden ordular ard. Bu srada casuslar Keyhsrev Ceyhunu geti diye bildirdiler. Keyhsrev ilk nce Suda geldi. Bir ay kalp itaate ald. Yine ilerledi. Trkler ranllara su vermiyorlar, ordunun arkasnda yalnz kalm ranl bulurlarsa ldryorlard. Keyhsrev de nlerine kan saray, kale, erkek, kadn ne buluyorsa yok ediyordu. ki ordu Glzariyun rma kysnda karlatlar. Birbirine girdiler. Alp Er Tungann ordusundan Keyhsreve korku gelmiti. Ordunun arkasna ekilip Tanrya yalvard. Derhal bir frtna kopup tozlar Turan ordusuna doru atmaya balad. Trkler bozuldular. Fakat Alp Er Tunga kamak isteyenleri ldrerek ordusunu durdurdu. Dnp yine savatlar. Gece knce iki ordu ayrld. Alp Er Tunga ertesi gn yine arpacakt. Fakat kendisine gelen bir haberci olu Kara Hann ordusundan yalnz Kara Hann sa kaldn bildirdi. Bunun zerine arlklarn bile toplamadan hzla ordusuyla le atld. Rstemi vurmak istiyordu. Keyhsrev bunu Rsteme bildirdii gibi kendisi de onun ardna dt. Alp Er Tunga, Ganga gelip Rsteme baskn yapmak istediyse de onun tetikte olduunu grerek vazgeti. ehre girdi. Bu kalabalk ehrin kalesi o kadar yksekti ki stnden kartal bile uamazd. inde yiyecek boldu. Her kesinde kaynaklar, havuzlar vard. Havuzlar bir ok atm

403

boyunda ve eninde idi. Gzel baheleri, saraylaryla bir cennetdi. Alp Er Tunga ordusuyla Ganga kapand. in padiahna da mektup yazp yardm diledi. Keyhsrev de ordusuyla gelerek Rstemle birleti. Kalenin evresine hendekler kazdrd. Odunlar yp katranla ate verdiler. Duvarlar ykld. ehire hcumla girdiler. Herkesi ldrdler. Alp Er Tunga saraynn altndaki gizli yoldan 200 beyi ile kaarak kurtuldu. in padiahnn yanna gitti. in hakan byk bir ordu hazrlamt. Bunu duyan Trkler her taraftan Alp Er Tungann yanna gidiyorlard. Keyhsrev Ganga bir kumandan brakp Alp Er Tungann zerine yrd. Karlatlar. Alp Er Tunga ona bir mektup yazarak insanlardan uzak ve kendisinin beenecei bir yerde teke tek dvmeyi teklif etti. Keyhsrev kabul etmedi. O gn iki ordu akama kadar arpt. Gece olunca Keyhsrev ordusunun nne hendekler kazdrd. Bir ksm kuvvetlerini Trk ordusunun gerisine gnderdi. Trkler gece baskn yapp hendee dtler. Arkalarndaki kuvvetler de pusudan kt. Trk ordusunu yendiler. Alp Er Tunga kalan erisiyle le ekildi. Keyhsrev Gang'a dnd. in padiah da Keyhsrevden korkarak ona eli gnderdi. Keyhsrev, Alp Er Tungay bir daha yanna almamak art ile onunla bart. Alp Er Tunga bunu iitince perian bir halda le ekildi. Zere denizine geldi. Bu, ucu buca olmayan bir denizdi. Orada bir gemici vard: Ey padiah! Bu derin denizi geemezsin. 78 yandaym. Bunu bir geminin getiini grmedim dedi. Alp Er Tunga, Tutsak olmaktansa lmek yedir diye cevap verdi. Bir gemi yzdrtt. Binip yelken atlar. Gangidiz ehrine vardlar. Alp Er Tunga orada Gemii dnmeyelim. Talih yine bana dner diyerek yatp uyudu. Keyhsrev, Alp Er Tungann suyu getiini haber ald. Hazrlklar yaparak bir takm lkeleri aldktan sonra Zere denizinin kysna geldi. Yedi ayda denizi getiler. Gangidizi aldlar. Bulduklarn kestilerse de Alp Er Tunga gizlice kat. Keyhsrev buradan Turann payitaht olan Ganga geldi. Alp Er Tungay soruturdu. Kimse bilmiyordu. Halbuki bu sralarda o yiyeceksiz, ieceksiz dolayordu. Kayalk bir dan tepesindeki bir maaray kendine ev yapmt. Bu maarada insanlardan uzak yaayan Hm adnda biri vard. Bir gn maarada bir ses iitti. Alp Er Tunga kendi kendine talihine yanyordu. Bu szlerin Trke olmasndan yabancnn kim olduunu anlayan Hm ona hcum ederek tutsak etti. Fakat o yine kaarak suya atld. Keyhsrev bu ii duydu. Hile ile Alp Er Tungay sudan kararak ldrdler.

U DASTANI335 Bu tari{ dastana gre u, miladdan aba drdnc asrda yaam Trk hkmdardr ve skender, Orta Asyaya hcum tdii zaman Trk ordularna bal tmidir. Bu dastan milad 11inci asra eder azdan aza ve dilden dile gerek Mahmud Kaar tarafndan Divan- Latit-Trkde yazya alnmdr. Bu dastana gre skender Orta Asyaya ordusu ile gelende u, ordusu
335 Dr. Cavad Heyet, Trklerin Tari{ ve Ferhengine Bir Ba{, Thran-1365 (M. 1987), s. 77.

404

ile birdenbire in-Uyur tarafna gtmi. Lkin bunlardan 22 nefer aileleri ile birlikde gtmek n hyvan tapabilmedikleri n o gce orada almlar. Ertesi gn piyade getmek veya oldu lar yrde alma n daniarken yanlarna iki nefer daha gelmi. Bu 22 nefer taze gelenlere skenderin geleceini {ber vererek gtmek teklifi vrmiler ve iki nefer ble dmiler: - Erler, skender gelib gici adamdr, bu yrde almaz, biz de yurdumuzda alar . O zaman o 22 nefer asabani olub (sinirlenip) o iki nefere al ac dyib getmiler. Sonra bu iki neferin nesline ala veya ala yilmidir. skender, u ha ann takib dib. Uyur iline ya n unun ordusu ile skender ordusu savadlar. Sonra skender Trk ha an ile bard, hatta Uyurlara o{ eherler tikdirdi ve bir mddet ald dan sonra z payta{tna aytd o zaman u Balasaguna gelib imdi u adla adlanan ehri tikdirdi. u veya Su dastan ayn zamanda Sa a Dastan dmekdir. OUZ HA ANI DASTANI336 Ouz an dastannn bir slmdan aba , bir de slmdan sonraki ekli vardr. On nc milad esrde Uyur yaz ve diliyle yazya ken bu dastann ehreman Ouz an, Trklerin ceddidir. Ve byk Hun ha an olma muhtemeldir. Bu dastann tek el yazma nshas Paris Milli Ktphanesindedir ve onun stanbul Trkesi ile metni 1939da Bang ile Reid Rehmeti Arat tarafndan Trkiyede ner dilmidir. Bu dastann slm ekli 13nc milad esrden sonra cad ve Cemit-Tevari{de ve ecere-i Trk Eblazi Bahadr anda ne l dilmidir. adim ekilin {lsas bledir: Gnlerin bir gnnde Ay Kaann (Ouz ann anas) gz parlad. Bir olu oldu bu olunun z gy rengi, az od rmz, gzleri ala (ela), salar ve alar ara idi. Gzel perilerden daha gzel idi. Ad Ouz olan bu olan 40 gnlnde byd ve yridi, ata mindi ve ehreman oldu. O zamanlar or{ulu bir canavar ormanda hamn tehdid dib onlarn civanlarn yrtb yyirdi. Ouz an cengle gedib o canavar ldrd ve {al onun errinden urtard. Sonra bir gece Tanrya yalvarrken gyden bir ii db, iin ortasnda bir z grd. O z le gzel imi ki, glse Gy Tanr da gler ve alasa Gy Tanr da alarm. Ouz an z grcek valeh old ve z ald. Bu zdan olu oldu: Birine Gn, ikincisine Ay ve ncsne Ildz (Ulduz) ad oydular. Gine Ouz an bir gn ova gtmidi, bir aacn ovuunda (hefresinde) fev alde gzel bir z grd ona i olub ald. Ondan da olu oldu, onlarn da adn; Gn, Da, ve Deniz oydu. Bu olanlardan 24 Ouz abilesi leme gelmidir. Ondan sonra Ouz an ova gtdi ve byk ona l (toy) verdi orada beglere ve hazr olanlara ble ddi:
336 a.g.e., s. 72-90.

405

Ben sinler ge boldum kaan, Alaln ya tak al an Tama bizge bolsun buyan Gkbri bolsun l uran Temr cdalar bol orman Av yirde yrsn mulan Ta ki (da{i) taluy ta ki mren Gn tu bol l gk gurkan Bu gnk Trkemizle: Men sizlere oldum {a an Yay ve al{an ala Tale bize nian olsun Bozkurt sava sesi olsun Demir niyzeler bir cengel olsun Ovlu da vahi eek ve at yerisin Hem deniz ve hem ay Gne bayramz ve gy adrmz olsun.

406

Sonra drt tarafa li gnderdi ve ddi herkes ona itaat tse onu dost bilib, herkes itaat tmese onu dman bilecek ve ona hcum dib aradan aparacakdr. Sol tarafda Urum adnda bir {a an var idi. O, Ouz ana itaat tmedi. Ouz an ordusu ile ona taraf yr tdi ve 45 gnden sonra Buz Dann eteine ytidi. Orada adr urub yatd. Ertesi gn seher a bir i onun adrna dd. O in iinden erkek bir urd {d ve Ouz ana ble ddi: Ey Ouz sen Uruma hcum fikrindesen, men senin {idmetinde olacaam. Sonra urd Ouz ann ordusunun abana db onlar hidayet tdi, urd til Mren deryasnn kenarnda durdu, Ouz an orada Urum a an ordusu ile savad onu malub tdi. Sonra Ouz an ordusu ile til (Volga) nehrinin kenarna geldi ve fikr ledi nce bu nehri ksin. Orduda Ulu Ordu adnda a ll bir kii var idi. Aaclar kesib birbirine balad ve onlarn stne yatb aydan gedi. Ouz an o{ svindi ve onu pa adlandrd ve orann hakimi tayin tdi. Sonra Ouz an ordusu urdun hidayetiyle yollarna devam tdiler. Ouz ann o{ svdii at ad ve Buz Dana {d. Kimse o arl dan stne {abilmezdi. Ordu ehremanlarndan biri daa {d ve do uz gnden sonra at getirdi. O ehremann st ba arla rtlmd. Ouz an onu grende onu be ledi ve arlu adn verdi. Sonra yol ste bir ve rastlad vin divarlar zldan, pencereleri gmden ve dam demirden idi. vin aps bal idi aar da yo{ idi. Ordu arasnda sanatkr bir adam var idi. Ouz an ona al a ddi. Ondan sonra onun nesline ala veya ala dyildi. Sonra yol ste urd dayand. Ouz a an ddi orada adr urdular, orann {a an ret Ouz a ana tabi olmad, sava balad ve ret ld ve o{lu animet Ouz ann ordusunun eline dd. Ordudan birisi bir araba ayrd, o birleri de ona ba{dlar ve araba ayrb animetleri arabalara atb apardlar. animetleri aparanda barrdlar: an a, an a (araba) Ouz an onlar grende onlara an alu ddi ( an al li). Ouz ann ya{nlarndan Ulu Trk adnda bir a sa al var idi. Bir gece yu{uda grd ar dan arba bir zl yay ekilib ve o imale taraf hareketdedir. Ulu Trk Ouz ann yanna gelib yu{usunu anlatd ve ddi ki, Tanr ar dan arba eder dnyan senin emrine verecekdir. Ouz an bu tabirden o{ {o geldi ve buyuruk verdi ertesi gn olanlar geldiler. Onlara ddi ki, gnlm ov isteyir ama men ocaldm. Gn, Ay, Ultuz (Ulduz) sizler ar tarafna gdin. Gy, Ta (Da), Tengiz (Deniz) siz de arb tarafna gdin. byk arda ar ve kk arda da arb taraf gtdiler, o{lu ov vurub atalarna getirdiler. Byk arda yolda bir zl yay tapd ve atasna getirdi, Ouz an sevindi ve yay e bld ve onlara vrdi ve ddi: Ey byk oullarm yay sizindir, siz de yay kimi o{lar yayla atn. Kiik ardalar da yolda gm o{ tapdlar ve atalarna getirdiler. Ouz an sevinib onlara ddi ki: Ey kiik oullarm o{lar sizin olsun, yay o{lar atd. Siz o{lar kimi olun. (Trk ananesine gre yay hakimiyyet ve o{ tabiyyet almetidir.) Ondan sonra Ouz an bir kurultay (toy) urdu. l gelib oturdu.

407

Ouz an onlarla meveret tdi. Sonra Boz O{lar sada ve O{lar da solda oturub 40 gce gndz yediler, idiler ve enlik tdiler. Sonra Ouz an lkesini oullar arasnda bld ve ble ddi: Ey oullar kb men adum Uru ular kb men grdm Cida birle kb o atdm Ay r birle kb yrdm Dmenlerni laturdum Dostlarumn men gltrdm Gk Tengrige men tedim Sinlerge bire men yurtum Bu gnk Trkemizle: Ay oullar, o{ men yaadum, Vurular o{ men grdm, Nize ile o{ o{ atdum, At ile o{ yeridim, Dmenlerimi alatdm, Dostlarm men gldrdm. Gy Tanr'ya men dedim (eda tdim) Size yurdumu verirem. *** OUZ KAAN DASTANI337 TAM MET N (Azerbaycan Trkcesi'nde) 1 Olsun ddiler. Onun ekli budur. Bundan sonra svinc tapdlar. 3 Yne gnlerin bir gn Ay kann gzleri yard, bir olu oldu. Bu olann z gy idi. 6 Az ate kimi rmz, gzleri ala, salar, alar ara idi. Gzellikde meleklerden de gzel idi. Bu olan anasnn dnden az sdn 9 emdi. Bundan sonra
337 Fzuli Bayat, Ouz Epik En'enesi ve Ouz Kaan Dastan, Sabah Neriyyat, Bak-1993, s.124.

408

2 bir de emmedi, iy et, a istedi, erab istedi, dil ad. r{ gnden sonra 12 byd, yyrd, oynad. Onun aya kz ayana, bli urd bline, kreyi samur kreyine, kks ay kksne benzeyirdi. Bedeninin her yri 15 s{ tkle rtlmd. l{ya ba{r, atlar minirdi. Vehi hyvanlar ovlayrd. Gnler, 18 gceler td, o bir igid oldu. 3 O va{tlar o yrde bir orman vard. Ordan o{lu irili {rdal aylar a{rd. 21 Orda vehi hyvanlar, uan ular o{ idi. Ormanda neheng bir Kat yaayrd, atlar, adamlar yyirdi. 24 o{ byk bir yrtc idi. O, lin ya{ gnn ald, adamlar ezaba sald. Ouz kaan cesur alp idi. O bu Kat ovlama istedi. 27 Gnlerin bir gn ova {d. Cida, yay o{, lnc al{an gtrd, yola dd. Bir maral tutdu. 30 Bu maral syd ubu lar ile bir aaca balad, gtdi. Sonra rtesi gn, dan sklende geldi, grd ki, Kat maral alb gdib. 33 Yne bir ay tutdu, zl kemeri ile onu bir aaca balayb gtdi. rtesi gn dan sklende geldi. 36 Grd ki, Kat ayn alb gdib. 5 Yne hemin aacn altna geldi, aacn altnda durdu. Kat gelib ban Ouzun al{anna vurdu, Ouz cida ile Kat'n bana vudu, onu ldrd. lncn ekib ban kesdi,

409

{b gtdi. Yne gelib grd ki, bir un ar Katn arnn dib, 42 ialatn yyib durur. Yay o{u ile un ar ldrd, ban kesdi. un arn ekli budur. Ondan sonra ddi ki, Kat 45 Maral ydi, ayn ydi. Cidam 6 ldrd onu, demir de olsa, Kat un ar ydi. Yay o{um ldrd, 48 klek de olsa, dyib gtdi. Katn ekli budur. Yne gnlerin bir gn Ouz kaan bir yrde durub Tanrya yalvarrd. 51 aranl kd. Gyden bir i dd: Gnden i l, Aydan parla idi. Ouz kaan yyrd, grd ki, 54 bu in arasnda bir z durub, yal z oturub. o{ gzel zdr. 57 Onun banda ateli, i l Altun kazk338 tek yanan bir {al vard. 60 z o eder gzel idi ki, glse mavi gy gler, alasa alayard. Ouz kaan onu grdkde 63 znden gtdi, z svdi, ald. 8 Onunla yatd. Dileyin ald. z hamile ald. Gnler, gceler td. 66 Ykn yre oydu, olan dodu. Birincisine Gn adn oydular. kincisine Ay adn oydular. 69 ncsne Ulduz adn oydular. Yine gnlerin bir gn Ouz kaan ova gtdi. Gl ortasnda bir aac grd. 72 bu aacn oyuunda

338 Altun kazk: Kutup yldz.

410

9 bir z vard, yal z oturmu idi. o{ gzel bir z idi. 75 Onun gzleri gyden de gy idi. Salar dala kimi, Dileri inci kimi idi. 78 O eder gzel idi ki, onu grnce l: - Ay ay, a{ a{, ldk ddi. O eder adlar, sd mz tdiler. 81 Ouz kaan onu grdkde znden gtdi reyine od dd, onu svdi, ald, onunla yatd, dileyin ald. z hamile ald. 84 Gnler, gceler kdi. Ykn yre oydu, olan dodu. Birincisine Gy adn oydular. 87 kincisine Da adn oydular. ncsne Deniz adn oydular. Bundan sonra Ouz kaan byk 90 yna urdu, l gnne yrl gnderdi. 11 l gn meslehetledi, geldi. Ouz kaan r{ masa, r{ da oturaca dzdrd. 93 Drl drl alar, drl drl ymekler ydiler, Drl drl irinler, mz idiler. Yna dan sonra Ouz kaan beylerine, l gnne yrl vrdi. Ddi ki, 96 men sizlere oldum kaan, aln ele yay, hem de al{an, bize tama olsun buyan 99 Boz urdu oy olsun uran. 12 Demir cida, bol orman, yrde yyrsn ulan. 102 Her yri tutsun ay, deniz. Gn bayramz olsun, gy alamz, - ddi. Yne bundan sonra Ouz kaan drd terefe yrl gnderdi.

411

105

Bildiri yazd, lilerine vrdi, her terefe

gnderdi. Bu bildiride dyilirdi: Men Uyurun kaan oldum Dnyann drd terefine de kaan olmam gerek. 108 Budur sizlerden dileyim: Mene itaat tmek. Eger kim menim szme ba{sa, hediyye vrib onu zme dost bilerem. 111 Eger kim menim szme ba{masa ezeblenib oun ekerem, onu zme dmen bilerem. 114 Tzce basb, alb yo{ derem. Yne o va{tlar sa terefde Altun adl 117 bir kaan vard. Bu Altun 14 kaan Ouz Kaan'a li gnderdi. o{lu zl, gm, iymetli da a, 120 ya ut gnderib, Ouz kaana hediyye tdi, ona tbe oldu. Ouz kaan 123 onu zne dost tutdu. Son terefde de Urum adl bir kaan vard. Bu kaann saysz hsabsz ounu, 126 o{lu eherleri vard. 15 Bu Urum kaan Ouz kaann yrln saymad, onunla birlemedi. 129 Onun szlerine ba{maram dyib, emre tbe olmad. Ouz kaan ezeblendi, onunla vuruma istedi. 132 Atland, oun ekdi, bayran alb gtdi. r{ gnden sonra Muz da dyen 135 dan eteyine atd. Ala lar urdurdu, sakitledi, yu{uya gtdi. Da sklende Ouz kaann alana

412

138 Gn kimi bir i dd. Bu i dan gy tkl gy ylkeli byk, 141 rkek bir urd {d. Bu urd Ouz kaana sz dyib durdu. T ble ddi: Ouz, ay Ouz, 144 sen Urum stne gtmek dilersen. 17 Ouz, ay Ouz, men senden irelide gdeceyem. Bundan sonra 147 Ouz kaan ala lar ydrd. yola dd, grd ki, ordunun nnde 150 gy tkl, gy ylkeli byk, rkek bir urd gdir. Bu urdun ar{asna db, 153 ardnca gtdiler. Bir 18 nce gnden sonra gy tkl, gy ylkeli bu byk, 156 rkek urd dayanb durdu. Ouz da esgerleri ile dayanb durdu. Bu yrde til ay dyilen bir ay vard. 159 til ay sahilinde, ara dan nnde vuru oldu. O{ ile, cida ile, lnc ile vurudular. 162 ounlarn arasnda dy uzun ekdi. Adamlarn elbini o{lu ay, em ald. Bu vuru, bu arpma 165 o eder yaman oldu ki, til aynn sular p rmz, sip sin ir tek oldu. Ouz kaan dmeni basd, 168 Urum kaan ad. Ouz kaan Urum kaann memleketini, l gnn ald. Onun dergesine o{lu canl, 171 cansz enimet da{il oldu. 20 Urum kaann

413

Urus bey adl bir arda vard. 174 Bu Urus bey olunu derin ay arasnda ya{ mhkemlendirilmi bir ehere gnderdi. 177 T ona ddi ki, eheri oruma gerekdir. Sen eheri sa{layb, vurudan sonra aydb gelersen. Ouz 180 kaan bu eherin stne yr tdi. 21 Urus beyin olu Ouz kaana o{lu zl, gm gnderdi. Ddi ki, sen 183 menim kaanmsan. Atam mene bu eheri vrdi, ddi ki, eheri oruma gerekdir. Sen eheri mene 186 sa{layb, vurudan sonra ayt gel. Eger atam sene ar {bsa meni sulu bilme. Senin yrln 189 zme byklk, bilgi kimi bilirem. Bizim {obe{tliyimiz senin {obe{tliyindir. Bizim uruumuz 192 senin uru aacnn to{umudur. Tanr sene: yr zn al, dye buyurmu. Men sene bam da, 195 {obe{tliyimi de vrerem. Vrgi vrib, dostlu dan {maram. Ouz kaana igidin 198 sz {o geldi, svindi, gld. 23 T ble ddi: - Mene o{ zl gnderibsen, eheri de ya{ sa{laybsan. Buna 201 gre de ona Saklab339 adn vrdi, onunla dostlu tdi. Ouz kaan ordusu ile til ayna teref geldi. 204 til o{ byk bir ay idi. Ouz kaan bunu grb, tili nce kek, dye sorudu. Orduda ya{ bir bey var idi. 207 Onun ad Ul u Ordu bey idi.

339 Saklab: Saklayan, muhafaza eden.

414

24 Bacar l, bilikli bir kii idi. Grd ki, sahilde o{lu tal, o{lu 210 aac var. Bey bu aaclar....... kesdi, sonra aaclarn stne oturub ay kdi. Ouz kaan svindi, gld 213 t ble syledi: - y burada al, burann beyi ol, sene Kpak340 adn oydum. z ise ireli gtdi........ Burdan 216 sonra Ouz kaan gy tkl, 25 Gy ylkeli rkek urdu grd. Bu urd Ouz kaana ddi: 219 ndi ordu ile yola d. l gnn, beylerini yola {art. Men sene yolu gstererem. 222 Dan yri sklende Ouz kaan grd ki, rkek urd ordunun nnde gdir. 225 Ouz kaan svindi, ireli gtdi. 26 Ouz kaan bir {all ayra minmidi. Bu ayr o o{ svirdi. 228 Yolda ayr ab gtdi, gzden itdi. O yrde byk bir da vard. Dan st soyu dan buzla rtlmd. 231 Ba da soyu dan aappa d. Buna gre de ona Muz da dyirdiler. Ouz kaann at ab hemin Muz daa 234 gtdi. Ouz kaan bundan 27 o{ sselendi. Onun ordusunda cesur bir bey vard. 237 H neden or{mazd.
340 Kpak: i oyulmu aa.

415

Yrde, soyu da bir er olu erdi. Hemin bey daa al{d. 240 Do uz gnden sonra ayr Ouz kaana getirdi. Muz da soyu olduundan 243 bey arla rtlmd, aappa d. Ouz kaan svindi, gld, ble ddi: - Sen burada al, beylere ol bal 246 Bunun n hemielik ad olsun sene Kaarl Ouz kaan ona iymetli hediyyeler vrdi, yoluna davam tdi. Yolda byk bir v grd. 249 Bu vin dam zldan, pencereleri gmden, aplar demirdendi. aplar bal, aar yo{ idi. 252 Ouz kaann ordusunda yara l bir kii vard. 29 Onun ad sta Tmrd idi. Ouz kaan ona emr tdi: Sen burada al, 255 apn a, aandan sonra dergeye ayt. Bundan sonra ona Kala adn oydu. Yoluna davam tdi. Yne bir gn gy tkl, 30 Bura byk bir yurd, byk bir ldi. Bu lde o{lu l{, kz, buzov, 264 zl gm, iymetli da a vard. Bu yrde Crcit kaann ordusu Ouz kaana ar geldi. Vuru, dy baland. 267 O{la, lncla vurudular. Ouz kaan Crcit kaan yndi, basd, ldrd, ban kesdi. Crcit'in lini zne tbe tdi. 270 Vurudan sonra Ouz kaann ordusuna, esgerlerine, l gnne o eder o{ enimet dd ki, 273 yklenib damaa at, atr, kz azl tdi. Ouz kaann ordusunda tecrbeli, usta bir kii vard. 276 Onun ad Barma lu Cosun Bilik idi. Bu usta bir araba ayrd. Arabann

416

stne cansz enimetleri oydu, canl enimetleri 279 32 Eskerler, l gn bunu grb mat ald. Arabalar dzeltdiler. Kana kana dmekle 282 kana sz ble yarand. Bunun n de onlara kana adn oydular. Ouz kaan arabalar grd, 285 gld, ble ddi: - Arba ile cansz enimeti Canl enimet ekib aparsn. Kanalu size ad olsun. 288 Bilginiz de araba olsun. 33 Bundan sonra bu gy tkl, gy ylkeli rkek urdla Sndu, Tanut 291 aam tereflere yola dd. o{ vurudan, o{ savadan sonra Ouz kaan onlara stn geldi, basd, ald, onlar z yurduna 294 atd. oy gizlinde almasn, hamya akr olsun ki, gny terefde Baraka dyen bir yr vard. 297 o{ zengin bir yurd, o{ isti bir yrdi. 34 Orada o{lu vehi hyvan vard. o{lu zl gm, iymetli da a vard. 300 Adamlarn benizi ap ara idi. O yrin kaan Masar adl bir kaand. Ouz kaan onun stne yridi. 303 Yaman vuru oldu. Ouz kaan yndi, Masar kaan ad. Ouz kaan onu basd, yurdunu ald, gtdi. 306 Dostlar o{ svindi, dmenleri emgin oldu. 35 arabaya oydu. Dartdlar, gtdiler.

417

Ouz kaan elebe ald, saysz hsabsz var dvlet, l{ ald. 309 Yu{uda, line teref dnd, gtdi. Yne gizlinde almasn, belli olsun ki, Ouz kaann yannda 312 a sa all, a sal uzun tecrbeli, oca bir kii vard. yir{ah, mdrik bir kii idi, yu{u yozan, 315 ybden {eber vrendi. Onun ad Ulu Trk idi. 36 Gnlerin bir gn o, yu{uda bir zl Yayla gm o{ grd. Bu zl yay 318 gndoandan gnbatanacan uzanmd, gm o{ ise uzye teref anadlanmd. 321 Oyand dan sonra Ulu Trk yu{uda grdklerini Ouz kaana bildirdi. Syledi: - Ay kaanm, 324 Senin mrn olsun uzun. Ay kaanm, oy edalet olsun sene anun, Gy Tanr mene yu{uda bildirdi. oy yu{um in 327 olsun. Aldn torpa senin uruuna vrsin. Ouz kaan Ulu Trk'n szn beyendi, ydn dinledi 330 ydn tutub emel ledi. Sonra sabah olunca, byk ardalar, kiik ardalar artdrb, getirtdi. 333 T onlara ble syledi: - Knlm ov isteyir. 38 ocal dan yo{ daha mende ta et. Gn, Ay, Ulduz, siz gndoana teref gdin. 336 Gy, Da, Deniz, siz de gnbatana teref gdin. Bundan sonra gndoana, de gnbatana sar gtdi. 339 Gn, Ay, Ulduz o{lu vehi hyvan, o{lu u ovlayb, Sonra yoldan bir zl yay tapdlar.

418

342

Yay gtrb, atalarnn yanna geldiler.

419

39 Ouz kaan svindi, gld onu hisseye bld, Ddi: 345 Ay byk ardalar, yay sizin olsun. O{lar gylere atn. Bundan sonra Gy, Da, Deniz 348 o{lu vehi hyvan, o{lu u ovlayb, sonra yoldan gm o{ tapdlar. Gtrdler, atalarna vrdiler. 351 Ouz kaan svindi, gld o{lar her nn arasnda bldrd. T ble syledi: - ay kiik ardalar, o{lar 354 sizin olsun. Yay o{u atd. Sizler olun o{lar tek. Yne bundan sonra Ouz kaan byk urultay ard. 357 Esgerlerini, l gnn arb getirtdi. Geldiler, meslehetlediler, oturdular. Ouz kaan byk dergesinde........... 360 ..................................................... sa yanda 41 r{ ulac uzunlu da aac ucultdrd. Onun bana bir zl toyu oydurdu. 363 Ayana bir a oyun balatd. Sol yanda r{ ulacl aac ucaltdrd. Onun da bana bir gm toyu oydurdu. 366 Ayana da bir oyun balatd. Sa yanda buzuklar oturtdu. Sol yanda oklar oturtdu. 369 r{ gn, r{ gce ydiler,

420

42 idiler, svinc tapdlar. Sonra Ouz kaan yurdunu blb oullarna vrdi. 372 Ddi: - Ay oullarm, men o{ yaayb, o{ vurular grdm, o{ cida, o{ atdm, ayrm o{ apdm, dmenlerimi alatdm, dostlarm gldrdm. 375 Gy Tanr'ya men borcumu dedim. Vrdim, sizin olsun bu yurdum. .......................................................... (378) .......................................................... ***

421

DEDE KORKUT K TABI Ferhad Zeynalov ve Samet Elizde, hazrladklar Kitab-i Dede or ud adl eserde Dede Korkut Kitabn u cmlelerle tantmaya balyorlar: Trk dilli {al larn (Trk halklarnn) edebiyyat tari{inde sesi uzak esrlerden gelen, gr i ile tari{leri yarb ken ynilmez bir kitab var: Kitab-i Dede or ud! Bu adla yaddamza (hafzamza) hekk olunmu edim Ouz dastanlar he i eten de bir o{ Trk {al larnn yaratd mill medeniyetin en zengin, en ulu ayna larndan biridir. Kitab-i Dede or ud iekleri solma bilmeyen, ebed teze-ter alan, zaman zaman nesilleri hyran oyan bir senet glenidir. Bu kitab cesaretle Azerbaycan ifah ve yazl edebiyatnn babas (atas) adlandrmak olar. edim edebiyyatmzn tel in ve te dir tdiyi mdrik, menal fikirler, zerif beer duyular ve balancn byk Kitab-i Dede or ud nehrinden gtrr. ... Kitab-i Dede or udun koloritli (elvan renklerle sslenmi), pk ve teravetli setirlerinden Ouz igidlerinin hay harayn, dyen lnclarn sedalarn, a{an sularn rltsn, ahane atlarn nal seslerini aydn dirik. Ulu dedelerimiz, ozanlarmz lin menev leminin tercman idiler.341 Dede Korkut Hikyeleri, ran Trkleri nezdinde de Trk edebiyatnn ah eseri olarak saylmakta, szl ve yazl edebiyat geleneinde btn canll ile yaatlmaktadr. Dede Korkut Kitab hakknda bu blge ilim adamlarnn ortak gr yledir: Dede Korkut Destanlar X.-XI. asrlarn yadigr olup Azerbaycan edebiyat tarihinde ana dilinde kaleme alnm ilk byk edeb abidedir. Ouz kabilelerinin Azerbaycana geldii asrlarn tarih hadiseleri ile rten muhtelif destanlar XI. asrda bizce bilinmeyen bir ahs tarafndan kaleme alnmtr ki, imdi bu eser Kitab- Dede Korkut ad ile mehurdur. Bu destanlar Azerbaycan ifah halk edebiyatnn deerli rnekleri olduu gibi, Azerbaycan yazl edebiyatnn da eski bir rnei olarak byk ehemmiyete maliktir.342 Son zamanlarda baz ilim adamlarnn yapt aratrmalara gre Ouz Trklerinin Azerbacana gelilerinin XI. asrlardan ok ncelere tesadf ettiini ve bu abidelerde bahsi geen tarih olaylarn daha nceki devirlere ait Azerbaycan tarih olaylar ile rttn gstermektedirler. Dede Korkut Kitabnn 1300.Yl kutlamalarnn yaplmas da bu destann 7. yzylda ortaya ktna olan kanaatin ortak kabul grdndendir. Died yandan Dede Korkut Kitabnn ekirdeini oluturan olaylarn 7.
341 F. Zeynalov, S. Elizde, Kitab-i Dede or ud, Bak-1988, s. 5. 342 Hemit Arasl, Azerbaycan Edebiyat Tari{i, A..A. Neriyyat, Bak-1960, s. 50.

422

yzyl olaylar olduu tartmasz kabul edilmektedir. Dede Korkut Kitab, Azerbaycanda ilk defa tam metin olarak Hamit Arasl tarafndan 1939 ylnda Bakde yaymlanmtr. Byk dil bilgini Ebdlezel Demircizde Dede Korkut Hikyelerinin dil hususiyetleri zerine 1959 ylnda bir eser yazmtr. Hamit Arasl, Dede Korkut Kitabn 1962 ve 1977 yllarnda giri ve erhler ekleyerek yeniden yaymlamtr. Azerbaycann nl ilim adamlarndan Hamit Arasl, Ali Sultanl, Mehmet Hseyin Tehmasib, Mireli Seyidov, Haluk Krolu, amil Cemidov, Ferhad Zeynelov, Samet Elizde, Tovfik Hacyev, Kmil Veli Nerimanolu, Vahit Zahidolu, Nizmi Caferov, Elmeddin Elibeyzde, Dede Korkut Hikyelerinin kaynaklar, bedi ve iirsel zellikleri hakknda ciddi almalar yapmlardr. ran Azerbaycan'nda da Dr. Cavad Hey'et, Dede Korkut zerine ok nemli yazlar yazmtr. Cavad Hey'et bir yazsnda yle diyor: "DEDE OR UD DASTANI Dede or ud Kitab dnya lsnde klsik bir eserdir. Trk-OuzAzerbaycan edebiyatnn ah eseridir. Bu eser on iki dastan ve bir mu addimeden tekil tapmdr. Dede or ud Dastan ehremanl dastandr ve Ouz llerinin cesaret, igitlik ve savadaki ehremanl larn dastan eklinde beyan dir. Bundan ba a geri heyat yaayan Ouz llerinin det, gemi ve dnceleri dastanda esas yri tutma dadr. Burada vatanperverlik, onu sverlik, ana ve evlad mehebbeti, adnlara hrmet, mbarizlik, dmanlara nifret, merdlik ve ehremanl ve kimi gzel insan hisler ve {isletler eks tmidir. Bu dastanlar nazm ve nesr smlara ayrlmdr. r hissesi iki min beyit adardr ve kitabn yzde otuz beini tekil vrir. rleri ozanlar ( lar) opuz (saz) alb muin hava ile o{urmular. Bu hisseler zv suretde birbirine baldr, biri dierini tamamlayr. Dastann mellifi bir ferd dyil, bir l veya milletdir. Dastan dier mill dastanlar kimi {al hayatnn bir aynas ve eski kltr ve folklorumuzun {azinesidir. Dede or ud dastanlarnda tek Tanr ve slm dinine inam o{ utldr, lkin eski gebe inanlar ve det ve {atireleri de henz yaama dadr. Ouzlar dmanlarna kfir dyirler ve onlarla savama cihad kimi tela i dirler. gitler dmen ile savada, darda alanda ar sudan (dest-namaz) alb iki rekat namaz lr Hazreti Mehemmed (s.a.v.)in adna salavat evirir ve blece dmene alebe alrlar. Dastan 15inci esrde yazya alnm lkin 7-9nc esrlerin yadgr olub sonradan slm rengi alm (Barthold, C. Levis, Eli Begzde ve ba alar) ve Azerbaycan mnt asnda vu ua gelen hadiselerle inkiaf tmi ve son eklini almdr. Dede or ud Dastanlarnda iledilen dil Azerbaycan ve ar Anadolu diline dier Trk dil ve lehcelerinden daha ya{n olub 13-14nc esrlerde bu mnt ada yaayan Ouzlarn dand dilin ayndr. Bu dastanlar rehmetli Sehend tarafndan nazma ekilib ve bir sm

423

Sazmn Sz adyla neredilmidir. Farsa tercmesi, ngilizce tercmeler esas tutulara (Baba (Dede or ud) adlaryla ap ve ner dilmidir (1355)."343 ***

or ud) ve

Dr. Cavad Hey'et baka bir yazsnda da Dede Korkut hakknda unlar yazyor: "Dede or ud boylar sonraki {al dastanlarmza mhim tesir gstermidir. ster ehremanl , isterse mehebbet dastanlr ekil itibaryla Kitab Dede or ud kimi urulmudur. Buna en ya{i misal Krolu Dastan, Asl ve Kerem ve i erib dastanlardr. Dede or ud'da 12 boy, Krolu'da 18 boy vardr. Her bir boyda bir ehreman tesvir olunur. Lkin btn boylarda Dede or ud kimi Krolu da itirak dir ve deliler etinliye dende Krolu onlarn harayna atr. Yalnz Krolu esasen ehremandr, Dede or ud ise bilici, a sa al ve ozandr. Btn dastanlarmz Dede or ud dastanlar kimi nesr ve nazmdan teekkl tmidir. Dede or ud boylarnda olduu kimi, Krolu'da da ehremanlar deli adlanrlar. Krolu dastannda Hemze'nin rat' artmas ve Krolu'nun paltarnda Hesen Paa'nn meclisinde tdikleri, Bams Beyreg'in ozan paltarnda toy meclisinde tdiklerine o{ benzeyir. Hesen Paa da Krolu'na icaze vrir ki gdib yyib isin ve doysun sonra meclise gelsin. azan an da Bams Beyreg'e icaze vrir ki, istedii kimi ysin isin ve sonra meclise gelsin. Beyreg hebsden gurtulan kimi atnn yanna gelir. Bozat onu tanyr ve kineyir ve Byreg onu pr. Krolu da z at ha nda Kel Hemze'ye dyir: Hemze at ya{ sa{la, at igidin ardadr. Btn bunlar gsterir ki, ehremanl dastanlarnda {susiyle Krolu'da edim dastanlarmzda olan Dede or ud en'enelerinden gni ekide istifade dilmidir. Bu da Krolu'nu yaradan larn dorudan da ozanlarn {elefi olduunu sbut dir. Dede or ud boylaryla mehebbet dastanlar arasndaki benzerlikler de ok calibdir. Bunlarda hem ekil hem de mezmun cihetden o{arl o{dur. Meselen, erib Dastan, mevzu ve ahramanlarnn talinin tesviri no te-yi nezerinden "Bams Beyreg" boyu zerinde urulmudur. Burada erib veteninden, htiyacdan tr uza dm, halbuki Byreg dmenlere sir db uza lara aparlmdr. Beyrek ehremanl ile di etimizi celb dir, erib ise senetkr dr. Nianlanb, vlenmek isteyen Ban iek'le Byre 'in o{ atb at apmas, glemesi de ah smail ile Ereb Zengi ehvalatn {atrladr. Dede or ud boylarndan "Basat'n Tepe Gz' ldrmesi" boyu "Novruz Dastanna benzer. Novruz Dastan'nda" Kelegz yol kenarnda durur ve gelen gdeni soyub, aret dir (yamalyor). Novruz onunla vuruur, onu ldrr."
343 Dr. Cavad Heyet, Trklerin Tari{ ve Ferhengine Bir Ba{, Thran-1365 (M. 1987), s. 89-90.

424

Dede or ud Dastanlar'nn sonunda Dede or ud opuz alr, be'zen ad oyur ya{ud da bir {yir {avah a sa al kimi {yir dua dir: "Dede or ud geldi, adl ald, boy boylad, soy syledi, bu Ouz Nameni dzdi, odu, byle ddi: Yrli ara dalarn y{lmasn, glgelice aya aacn kesilmesin! aparken a boz atn bdremesin, alanda ara Polad z lcn ktmesin..." v.s. Ble sonlu lar, sonra yaranan {al dastan ve hkyelerimizde de vardr. ehremanlar uza seferden aydr, z svgilisini de getirir, byk dl olur, bu zaman gelib, onlarn toyunu dir, ve duva apma syleyir. Dastanlarn evvelleinde byk nezir-niyazdan sonra ua larn dnyaya gelmesi meselesi de Dede or ud'dan sonra yaranan dastanlarda (Esli ve Kerem, Lyli ve Mecnn, ah smayl, Abbas ve Glgez v.s.) de tekrar dilmidir. Son olara Dede or ud ha nda yazd larm aadaki szlerle kurtarmak isteyirem. Dede or ud kitabn okudu dan sonra, onun ha nda yazlan mu{telif esereri mteal tdim. Sonra Dede or ud Dastanlarn metnini tedkik tdim. Metindeki szler ve cmleleri bu gnk Azer ve Anadolu Trkeleriyle mkayeseli olara gzden girdim. Heminin yrlerin adlarna ve dastanlarn mevzularna di et tdim. ve diger muhakkiklerin vrdiyi malumat da nazarda tutara bu neticeye geldim: Dede or ud Destanlar Ouzlar'n riesi Orta Asya'ya eder uzanan ve Azerbaycan'da ve Trk Anadolu'da ceryan den hadise ve maceralarn inkiaf t;mi ekilleridir. Dil ba{mndan Azer ve Anadolu Trkesi'nin daha bir birinden ayrlmam zamana aid olan Ouz Trkesi'dir. Cmle terkibi ve szler Azer Trkesi'ni {atire getirdiyi kimi, Anadolu'da iledilen o{lu szler ve stlahlar da hvdir. Yrler (Gence, Berde, Elince alas, yce Gl, Deream ve Derbend) Azerbaycan lkesine aiddir. Lkin Anadolu'nun ark vilyetlerinden (Trabzon, Bayburd ve Mardin)de kfir komu yrleri kimi behs dilir. Bu da bize hadiselerin tari{i ha nda takribi bir bil i vre bilir ve hdiselerin bu yrlerin Trkler tarafndan feth dilib ve Mselmanladrlmasndan ve Trkledirilmesinden aba yani on ikinci esrde veya daha aba ceryan tdiyini gsterir. Hadiseler Azerbaycan'da ceryan tdiyi halda, bu gn Dede or ud'da bizim bilmediyimiz szler daha o{dur, bu da dilimizin inkiafndan art byk hissesini itirdiyimizden ireli gelmidir. Buna gre de itirdiyimiz ve unutduumuz temiz Trk szlerini atalarmzdan alan bu edeb {ezineden sib, yazlarmzda ve hetta danmzda iletmemiz lzmdr..."344

344 Prof. Dr. Cevad Hy'et, Azerbaycan ifah al Edebiyyat, Thran-1347 (1988), s. 51-53.

425

Dede Korkut Kitab'ndan Blmler (Azerbaycan Trkesi ile)345 K TAB- DEDE OR UD Bismillhirrahmnirrahim.346 Mehemmed pyemberin zamanna ya{n Bayat347 boyunda348 or ud Ata dyilen bir kii vard. O kii Ouzlarn kmil bilicisi idi: Ne dyirdise, olurdu. Gelecekden eribe {eberler syleyirdi. Allah onun knlne ilham vrirdi... or ud Ata ddi: "A{rda {anl griye ayya349 dner, h kim ellerinden almaz..." or ud Atann bu ddiyi Osman neslidir. ( iyamet gn opunca, nce var, le de mr srb gdecek)... ve daha buna benzer ne sz syledi. or ut Ata Ouz {al nn etin ilerini hell derdi. Ne olsa, or ud Ataya danmaynca i grmezdiler. O ne buyursa, ebul dirdiler, szn tutub gdirdiler... Dede or ud soylam350: Allah Allah dmeyince iler dzelmez. adir Tanr vermeyince kii varlanmaz. Ezelden yazlmasa, ul bana eza gelmez. Ecel va{t atmaynca kimse lmez. len adam dirilmez, {an can gri gelmez. Bir igidin ara da yumrusunca mal olsa, Yar-toplayar; ismetinden artn351 yye bilmez. ovuara sular dasa, deniz dolmaz. Tekebbrlk yleyeni Tanr svmez. Knln uca tutan adamda al olmaz. Yd olunu sa{lama la oul olmaz,
345 F. Zynalov-S. Elizde, Kitab-i Dede or ud, Yaz Neriyyat, Bak-1988, s. 129-131; 208213. 346 Azerbaycan basm baz kitaplarda, Sovyet ynetiminin sansrnden olsa gerek Dede Korkut Kitabnn ilk bandaki Besmele ksm yazlmamtr. (Kitab-i Dede or ud, Yaz Neriyyat, Bak-1988, s. 129. 347 Bayat: 24 Ouz boyundan biri. 348 Boy: Tayfa. 349 ay: 24 Ouz boyundan biri. 350 Soylama : iirle methetmek, metinde bu sz sylemek eklinde de geiyor. 351 Artn: Fazlasn.

426

byyende atar-gider grdm dmez... Kl, tepecik olmaz. (Kreken352 oul olmaz). ara ek bana yyen vursan, atr olmaz. aravaa353 don354 gydirsen de, adn olmaz. Lopa lopa arlar yasa, yaza355 almaz. Gl iekli gyce emen payza356 almaz. Khne panb bz olmaz. ar357 dmen dost olmaz. araca358 ymaynca yol alnmaz. Byk, iti359, polad lnc almaynca dy bitmez Kii, malna ymaynca ad {maz. z anadan grmeyince yd almaz. Oul atadan grmeyince sfre ekmez. Oul atann ytirmesi, iki gznn biridir. All oul olsa, ocann gzdr. Oul daha nylesin, ata lb mal almasa. Ata malndan ne fayda, bada al olmasa... Alsz adamn erinden Allah sa{lasn, {anm, sizi! Dede or ud sylemi: Berk yyrek azl ata360 nmerd igit mine bilmez; minince, minmese ya{dr! alb-kesen iti lnc m{ennetler alnca, almasa ya{dr! Vura bilen igide o{la lncdan bir oma ya{dr! ona gelmeyen byk vler y{lsa, ya{dr! At ymeyen ac otlar bitince, bitmese, ya{dr! Adam imeyen ac sular sznca szmasa, ya{dr! Ata adn ucaltmayan fersiz oul ata blinden nince nmese, ya{dr.
352 Kreken: Damat. 353 arava: Hizmeti kadn. 354 Don: Entari. 355 Yaz: lkbahar. 356 Payz: Sonbahar. 357 ar: Kindar, hilekr, azl. 358 arac : Atn ad. Halkn bindii normal at. 359 ti: Keskin. 360 azl at: Kafkas at.

427

ana betnine dnce, doulmasa, ya{dr. Ata adn yaatma n all oul ya{dr. Yalan sz bu dnyada olunca, olmasa, ya{dr. Dorucul adamlar yz yaasa ya{dr. yz on yana atasan, Allah size yamanl gstermesin, dvletiniz ebed olsun, {anm, hy! Dede or ud sylemi, grek, {anm, ne sylemidir: Gtdiyi yrin otla larn kyik361 tanyar. Uza yrlerin emenlerini ulan362 tanyar. Ayr ayr yollar izini deve tanyar. Yddi dere o{ularn tlk tanyar. Gce iken krvan kdyn toraay363 biler. Oulun kimden olduunu ana biler. Erin aznn keserini at biler. Ar ykn zehmetini atr biler. Hans yrde syrlan varsa, eken biler. afil ban arsn byin biler. ola opuz364 gtrb lden le, beyden beye ozan gezer: Er comerdini, er namerdini ozan biler. linizde vinizde alb dyen ozan olsun! Azb gelen ezan Tanr sovudursun, {anm, hy! Dede or ut yne sylemi, grek, {anm, ne sylemidir: Az ab te'riflesem, stmzde Tanrya ehsen! Tanr dostu, din bas Mehemmed'e ehsen! Mehemmed'in sayannda namaz lan sadi Ebubekr'e ehsen! ur'ann son feslinde "Emme" sresi gzeldir! Hccelenib dz o{unsa, Yasin gzeldir! lnc ald din ad merdler ah Eli, ehsen! Eli'nin oullar, pyemberin neveleri Kerbela lnde Yezid elinde ldrlen iki ardaa, Hesen'le Hsyn'e ehsen! Yazlb dzlb gyden nen Tanr lmi ur'an'a ehsen!
361 Kyik: Da keisi, cyr. 362 ulan: l eei. 363 Toraay: Seregillerden bir eit tarla kuu. 364 ola opuz: Orta asrlarda saza benzer simli musiki aleti.

428

O, ur'an yazd-dzd, limler yrenince ld-bidi, Alimler bas ffanolu Osman'a ehsen! Ala yrde tikilibdir, Tanr vi Mekke gzeldir. O Mekke'ye sa salamat gdib-gelse, sid i btv hacya ehsen! Saylan gnlerden cme gzeldir, Cme gn o{unanda {tbe365 gzeldir. ula asb dinleyende mmete ehsen! Minarede azan vren azanya ehsen! Dizini yre basb oturanda adn gzeldir. Sinesinden aarrsa, ata gzeldir. A sdn doyunca emizdirse, ana gzeldir Yanab yola girende arabuur366 gzeldir. Sevgili arda gzeldir. Uca v yannda urulsa gelin adr, gzeldir. Uzunca ipi de gzeldir. Oul gzeldir. H kime benzemeyen, btn lemleri Yaradan Tanrya-Allaha ehsen!.. O te'riflediyim uca Tanr dost olub, sene kmek tsin, {anm, hy! Ozan dyir: "Arvadlar drd crdr: Birisi soy soldurandr367; birisi toy doldurandr; birisi vin dayadr; birisi nce dsen, bayadr". Ozan, vin daya odur ki, lden bayrdan ve bir ona gelse, eri vde olmasa, o gelen adam ydirir iirir, ezizleyib o{ayr, yola salr. O cr arvad Ayie, Fatime cinsidir, {anm. Onun ua lar sa olsun. Ocana bu cr arvad gelsin... Geldin, o ki soy soldurandr, orunca yrinden al{ar, el zn yumadan do uz bozlamacla bir barda at geveleyer, t{b basb doyunca yyer, elini byrne vurar, dyer: "Bu vi grm, {araba alsn! Ere gdenden beri arnm da doymad, zm de glmedi. Ayam bama , zm yama grmedi". Dyer: "Ah, ne olayd, birine de gdeydim. Umduumdan da ya{ uyun olayd". Onun kimisinin, {anm, ua lar bymesin! Ocana bu cr arvad gelmesin. Geldin, o ki, toy doldurandr, terpenince yrinden al{d, el zn yumadan obann o ucunu bu ucuna arpdrd. Sz ayie yayd, aplara ula oydu. yneye dek gezdi. yneden sonra vine geldi. Grd ki, oru kpekle yke dana vini atb atdrmdr; vi toyu kmasna, inek damna dnmdr. onularn arar ki,: "Yter! Zelihe! Zibyde! rde can, z can! Paa! Ayna Melek! utlu Melek! lmeye itmeye gtmemidim. Yataca
365 tbe: Bayram veya cuma gnlerinde Allah adna okunan husus dua. Bahsi geen gnlerde yaplan dua ve konuma. 366 Buur: Erkek deve. Tarihen Trk halklar arasnda buur, bura dier hayvanlarn, mesel meraln erkeine de denilmitir. 367 Soy solduran: Nesil tketen, nesil bitiren.

429

yrim yene bu {araba ollasyd. Ne olard, menim vime azac ba{aydnz? " onu ha Tanr ha dr" dyib syler. Bunun kiminin, {anm, ua lar bymesin! Ocana bunun kimi arvad gelmesin. Geldin, o ki nce dsen, bayadr. Eri vde olanda lden bayrdan vine bir abrl ona gelse, eri dse ki, dur rek getir, yyek; ona da ysin. Dse, bimi rek daimi dyil, ymek lazmdr. Arvad dyer: "Nyleyim, bu y{laca vde un yo{, elek yo{. Deve de deyirmandan gelmedi... Ne gelirse, menim sarma gelsin", dye elini yanna vurar, zn o terefe, sarsn erine dnderer. Min sylersen, birisini itmez, erin szn ulana almaz. O, Nuh pyemberin eyi neslindendir. anm, ondan da sizi Allah sa{lasn! Ocanza ble arvad gelmesin! UUN OCA OLU SYREK BOYU Ouzlar'n zamannda Uun oca dyilen bir kii vard. vladdan iki olu vard. Byk olunun ad Eyrek idi. Pehlevan, cesur ya{ bir igid idi. Haan istese, Bayndr {ann divanna gdib-gelirdi. Beylerbeyi olan azan'n divannda onun n ap-baca yo{ idi. Beyleri aa bada oyub, azan'n lap nnde otururdu. H kime aynayb armrd. anm, yne bir gn Eyrek beyleri oyub yu{ar baa kende Tersuzam deyilen bir ouz igidi ddi: "Ay Uun ocann olu, bu oturan beyler her biri oturduu yri lnc ile, reyi ile albdr. Eye, sen ba m kesdin, an m tkdn, ac m doyurdun, yaln adam m gyindirdin?" Eyrek ddi: "Ay Tersuzam, ba kesib an tkmek hnerdir mi?" Ddi: "Beli, elbette, hnerdir!" Tersuzam'n sz Eyreye te'sir ledi. Durdu azan beyden yr n icaze istedi. zn vrildi. ardlar, dyler yld. yz nizeli seme igid Eyreyin yannda cemledi. My{anada b gn ymek imek oldu. Ondan sonra irokuz kenarndan Gyce denizedek saheni apb taladlar. Byk enimet elde tdiler. Eyreyin yolu Elince alasna dd. ara tekr orada bir oru dzeltdirmidi... ulardan bu daireye az, toyu ; hyvanlardan gyik, dovan doldurub, buran Ouz igidleri n tele tmidi. Uun oca olunun da yolu bu orua dd. oruun apsn sndrdlar. Sn-kyik, az toyu rdlar; ydiler idiler. Atlarnn yeherlerini gtrdler, z gyimlerini {ardlar. ara tekrn casusu vard, bunlar grd. Gelib ddi: "Aya, ouzlardan bir blk atl geldi. oruun apsn sndrdlar, atlarnn yeherini gtrb, gyimlerini {artdlar. Ede, ne durursuz?" Alt yz ara donlu kfir bunlarn zerine hcum tdi. gidleri rdlar, Eyreyi tutdular. Elince alasnda zindana saldlar. Uca uca dalardan, a n da n sulardan {eber kdi. aln Ouz llerine {eber atd. Uun ocann hndr vi nnde iven opdu. aza benzer z gelini a {arb ara gydi. Uun oca Eyreyin aca zl anas ile "Oul, oul!" dye hnkrt ile aladlar. Yiyesi olan byyr, abral boy atr. Dyilene gre, {anm, Uun ocann kiik olu Seyrek ya{, pehlevan csseli cesur bir igid oldu. Bir gn yolu bir yncaa dd, oturdular. Yyib idiler. Seyrek ser{o oldu. Bayra

430

aya yoluna {d. Grd ki, ytim bir olan bir zla dalar. "Eye, size ne olub?" dye bir ille birine, bir ille de o birine vurdu. Khne donun biti, ytim olann dili ac olar. Ytim ddi: "E, bizim ytimliyimiz bes dyil? Bizi niye vurursan? Hnerin varsa, ardan Elince alasnda esirdir, gt, onu urtar!" Seyrek ddi: "Ede, ardamn ad nedir?" Ddi: "Eyrek'dir". Seyrek z zne ddi: "Eyreye Seyrek yarar; ardam sam, daha fikir lemerem. ardasz ouz linde durmaram. aranl km gzlerimin i arda!" dyib alad. eriye, meclise geldi. Oturanlardan icaze istedi. "Beyler, salamat aln!" ddi. Atn getirdiler, mindi; apb atasnn vine geldi. Atndan dd. Anasnn dilini arayb, bir sz it mek istedi. Seyrek burada grek ne sylemi, ne syleyib dmidir:

431

al{ara , ay ana, yrimden durub arayall gzel azl atm mindim. arpaz yatan Ala Dan eteyine gtdim. aln ouz inde bir meclis varm, ora ddm. Ymek-imek va{t a-boz atl bir apar geldi. Ddi:, "Eyrek" adl bir igid o{dan esir idi, Allah'n kmeyile dusta l dan {b gelib. Byk kiik almayb; ham gtdi o igidin arsna. Ana, men de gdim mi, ne dyirsen? Anas burada sylemi, grek, {anm, ne sylemidir: Azn n lm, oul! Dilin n lm, oul! ardak uca dan y{lmd, ucald a{r! Coun a{an gzel suyun urumudu, alad a{r! ri aacda ol budan urumudu, ccerib-gyerdi a{r! aln ouz beyleri ile sen de gt, oul! O igide atan kimi a atndan n, oul! Elle gr, o igide salam vr, Elini pb, boynunu da uca la! Uca damn basan, syle! Ne durmusan, oul, atn ap, gt! Olan anasna sylemi, grek, ne syleyib dmidir: Ana, azn urusun! Ana, dilin rsn! Menim z ardam varm, yolumdan aytmaram! Ouz linde ardasz durmaram! Ana ha , Tanr ha olmasayd, Byk, iti polad lncm gtrerdim, Birce anda gzel ban keserdim, Al ann yr zne tkerdim, Ana, zalm ana! Atas ddi: "Yanl {eberdir, oul. ab gelen senin byk ardan

432

dyil, ayrsdr. Menim kimi a sa all atan alatma! Olan burada syleyib dmidir: yz altm alt igid ova {sa, Gyik srs stnde hay ky al{sa, ardal igidler inamla al{b vurur. ardaszn ensesine yumru vursalar, Alad ca drd yanna ba{b durur, Gzlerinden dayanmadan ac yalar a{dr. Ala gzl olunuzla grene dek Bey ata, {anm ana, salamat aln!

ocalm anan inletme!"

Ata-ana "yanl {eberdir, gtme oul!" ddiler. Olan: "Meni yolumdan lemeyin. ardam tutulan alaya gtmeyince, onun l, ya diri olduunu bilmeyince, lbse ann almaynca aln Ouz line aytmaram!" ddi. Ata ana alab azan n adam saldlar. "Olan ardan yada salb gdir. Bize ne meslehet vrirsen?" ddiler. azan ddi: "Ayana et tua vurun!"368 Nianls vard, tz yr y dib, Seyreyi vlendirdiler. Atdan ayr, deveden bura, oyundan o kesdirdiler: Olan gelin otana saldlar. zla yoran deye girende olan lncn {ard, zla z arasna oydu. z ddi: " lncn nna oy, igid, murad vr, murad al, bir birimize sarla !" Olan ddi: " Ay ebleh z, ardamn zn grmeyince, lmse, ann almaynca muradma atsam, oy lncmla doranm, o{uma sanclm, olum doulmasn, doularsa on yana atmasn!" Ddi ve ayaa durdu, tvleden bir ahane at {ard, yeherledi, dy paltarn gyindi. Dizlerine, ollarna zirh apa lar balad. Ddi: " z, sen menim n bir il yola ba{! Bir il de gelmesem, iki il ba{! ki il de gelmesem, il ba{! Gelmesem, o va{t bil ki, lmem. Ayr atm kesdirib, hsanm vr! Gzn kimi tutarsa, knln kimi sverse, ona gt!" z burada sylemi, grek, {anm, ne sylemidir: gidim, men seni bir il gzlerem, Bir ile gelmesen, iki il gzlerem. ki ile gelmesen, drd il gzlerem. Drd il yo{, b alt il gzlerem. Alt yolun ayrcnda adr uraram, Gdenden gelenden {eber soruaram. yir {eber gektirene at, don vrerem, aftanlar gydirerem. er {eber getirenin ban keserem. rkek bir milek de sineme ondurmaram. Murad vrib, murad al, sonra gt, igidim!

368 Eski Ouz deyimidir. Yani evlendirin.

433

Olan ddi: "Ay yaramaz z, ardamn bana and imiem, ddiyimden dnmerem!" z z zne ddi: Mene edemi uursuz gelin dyince, utanmaz rsz gelin dsinler. aynatama, aynanama {eber vrim gerek. sylemi z dmidir: Atamdan ya{ aynata! Anamdan ya{ aynana! aytabann buras rkb gdir. Sarvan nn ald, dndere bilmir, ara ayrn rkb gdir, l{ nn ald, dndere bilmir. Yaylan olar rkb gdir, oban nn ald, dndere bilmir. Ala gzl olun ardan anb gdir, Aca zl gelinin dndere bilmir, Size me'lum olsun! Ata ana ah tdiler, yrlerinden al{dlar. "Oul, gtme!" ddiler. Grdler, re olmad. Olan: " ardam tutulan o alaya gtmeye bilmerem!" ddi. Ata-anas: "Gt oul! Yolun uurlu olsun! Gdib aytma ismetinde varsa, sa salamat gdib gelesen!" ddiler. Seyrek ata anasnn elini pd. Srayb arac atna mindi. Gceni gndze atb atn apd. gn gceli gndzl at apd. Deream serheddinden kib, o ardann tutulduu orua geldi. Grd ki, il{ kfirler day gdrler. lnc ekib alt kfiri yre serdi. Atla frlanb daylar rktd; ovub hemin orua sald. gn gce gndz at apm yorun igidin gzlerini yu{u basd. Seyrek atnn yyenini bileyine balad, yatb yu{uya gtdi. Kfirin casusu vard. Gelib tekre ddi: "Ouz'dan bir deli igid geldi. l{lar ldrd, daylar rktd ovdu, getirib orua sald". Tekr ddi: "Altm yara l adam sin gtsinler. Tutub getirsinler. Alm yara l adam sib gtdiler. Gzlenilmeden altm demir donlu kfir olann zerine geldi. Seyreyin mindiyi ayr, ya{ atlardand; at ula tz iider. Atlarn kinertisini, gyim kcimlerin crtsn iden ayr ekib olan oyatd. Olan grd ki, bir alay atl gelir, yrinden srad. Ad gzel Mehemmed'e salavat ekdi. Atna mindi. aradonlu kfirleri lnclayb, alaya sald. Yne yu{usundan el eke bilmeyib yrine gtdi, yatd. Yne atnn yyenini bileyine kirtdi. Kfirlerin sa alanlar aara tekrn yanna geldiler. Tekr ddi: "Tfu, znze! Altm adam bir olan tuta bilmediniz!" Bu defe olann zerine yz kfir geldi. Ayr yne olan oyatd. Seyrek grd ki, bir alay atl gelir. Durdu, atna mindi. Ad gzel Mehemmed'e salavat ekdi. Kfirleri lncdan kirib alaya basd; atn dnderib, yne z yrine geldi. Yu{usu geldi, yne yatd. Atnn yyenini yne bileyine kirdi. Bu defe at olann olundan alb ad... Kfirler yne tekrn yanna geldiler. Tekr ddi: "Bu defe yz adamla

434

gdin!" Kfirler ddi: "Gtmirik, kkmz kesib, hammz rar!" Tekr ddi: "Bes nce leyek? Gdin, o dusta igidi {arb getirin. "Tepeyenin kpn sseyen yatrar"369. At vrin; gyindirin!". Geldiler, Eyreye ddiler: " gid, tekr senin gcne yretine snd. Burada bir deli igid yolunun, dileninin, oban oluun reyini elinden alr. Tut o igidi ldr, seni azad leyek, { gt!" Eyrek: "Ya{, olsun!" ddi. Eyreyi zindandan {ardlar. Sac sa aln lkcledidiler370. Bir at, bir lnc vrdiler. yz kfiri de ona yolda kimi odular. Seyreyin zerine geldiler. yz kfir kenarda durdu. Eyrek ddi: "Han o deli igid?" Uza dan gsterdiler. Eyrek ddi: "Gelin gdek, tuta !" Kfirler ddi: "Tekr sene emr leyib, sen gt!" Eyrek ddi: "Odur, yatr, gelin gdek!" Kfirler ddi: "Hay hay, ne yatma , oltuunun altndan ba{r. al{ar, gen dnyan bamza dar der". Eyrek ddi: " ndi men gdim, el ayan balaym, ondan sonra siz gelersiz". Srayb kfirlerin arasndan {d. Atn srb, Seyreyin zerine geldi. Atndan db, yyeni bir budaa ilidirdi. Ba{d grd ki, bu cavan on drd gcelik aya benzeyir. Bu gzel, ala gzl genc igid puur puur terleyib yatr. Gelenden gdenden {eberi yo{dur. Eyrek dolanb, cavann ba ucuna geldi. Grd ki, blinde opuzu var. {arb eline ald. Sylemi, grek, {anm, ne sylemi, dmidir: al{ara yrinden duran igid, arayall gzel azl at minen, Ar ubli, Ala Da gce aan, Coun a{an gzel suyu zb ken, eribliye gelen ble yatar m? Menim kimi ollarn, ellerini baladara donuz damnda yatar m? A sa all atasn, a birekli anasn inleder mi, aladar m? Niye yatrsan, igid? afil olma, gzel ban aldr, igid! Ala gzlerini a, igid! Allah vren irin cann yu{u alm, gid, ellerini ollarndan balatma! A sa all atan, ar anan alatma! aln Ouz'dan gelen igid, nce igidsen? Seni yaradan ha n durub gel! Drd yann kfir tutubdur bil! Olan gerneib ayaa durdu. lncnn desteyinden yapd ki, onu vura, grd ki, elinde opuz vardr. Ddi: "Ay kfir, dedem or ud'un opuzuna
369 Eski Ouz deyimidir: Dinsizin hakkndan imansz gelir. 370 lkclemek: Tra etmek.

435

hrmet dib vurmadm. Eger elinde opuz olmasayd, ardamn bana and olsun, seni iki para lerdim. Seyrek burada ekib opuzu onun elinden ald, syledi, grek, {anm, ne syledi: Sbh tzden yrimden durmam arda ndr. A-boz atlar yormam arda ndr. alanzda dusta varm, kfir, d mene?! Derdli bam urban olsun, kfir sene. Byk arda Eyrek burada sylemi, grek, {anm, ne sylemidir: Azn n lm, arda! Dilin n lm, arda! Yrini yurdunu sorusam, ne yrdir? ara dvranda azb, yol arasan, midin neyedir? Byk bayra gtren {annz kimdir? Dy gn nde duran igidiniz kimdir? gid, senin atan kimdir? gid adamn igidden ad gizletmesi ybdir, igid, syle, adn nedir? Bir daha syleyib dmidir: aytabanm gden sarvanmsan m? arac atm gden il{msan m? Yaylam gden obanmsan m? ulluumda dayanan naibimsen mi? Bikde oyub gtdiyim ardamsan m? gid, syle mene! Derli bam urban olsun, bu gn sene! Seyrek burada byk ardana syleyib ddi: ara dvranda yol azsam, midim Allahdr. Byk bayra gtren {anmz Bayndr andr! Dy gn nde duran igidimiz Salur azan'dr! Atamn adn sorusan, Uun oca'dr! Menim adm bilmek istesen, Seyrekdir! ardam varm, dyirler, ad Eyrek'dir! Bir daha syleyib dmidir: aytabann gden sarvannam, arac atn gden il{nam.

436

Bikde oyub geldiyin ardanam. Byk dmidir: arda Eyrek burada sylemi, grek, {anm, nce syleyib

Azn n lm, arda! Dilin n lm, arda! Er mi, igid mi oldun, arda! eribliye ardan n sen mi geldin, arda! ki arda al{b uca lab grdler. Eyrek kiik ardann boynunu pd. Seyrek ise byk ardann elini pd. aba terefden kfirler ba{b ddiler: "Dyesen, glediler? K ki, bizimki bassn!" Grdler ki, uca lab, grdler, azl atlarn mindiler. ki arda ara donlu kfirlerin stne at srb lnc ald; onlar rb atdlar, ovub alaya saldlar. Sonra gelib hemin orua girdiler. . Atlar bayra {ardlar. Herledib frladb atlar aba larna atdlar. Deream suyunu zb kdiler. Gceni gndze atb, Ouz yurdunun serhedine ytidiler. Seyrek anl kfirlerin elinden ardan {ilas tdi. Asa all atasna mutulu u gnderdi. "Atam abama gelsin!" ddi. Uun oca'nn apsna apar geldi; "Mutulu ! Gzn aydn! Oullarnn ikisi de birlikde sa salamat geldi", ddiler. oca idib d oldu. Gmbur gmbur tebiller alnd. zl tunc borular gye ucaldld. O gn byk, gni ota lar tikildi. Atdan ayr, deveden bura, oyundan o kesdirildi. oca bey oullarnn arsna geldi. Atndan ndi, olanlar ile uca lab grd: "Sa salamatsz m, ya{sz m, oullar?" ddi. Gnly zl tal vlerine geldiler. dl , ymek imek oldu. Uun oca byk olu n de gzel gelin getirdi. ki arda bir birine sad oldu; atlarn apb gelin ota larna gtdiler. z muradlarna ytidiler. Dedem or ud gelib boy boylad, soy soylad: Evvel a{r uzun mrn sonu lmdr! lm geldikde Allah sizi temiz imndan ayrmasn! Gnahnz Mehemmed'in z suyuna balasn! "Amin" dyenlerin zn gresen, {anm, hy! ***

KAYNAKA ABAD, Mahmud, ah smail Dastan, Zer elem Ne., Tebriz-2000. ABBAS, Heyder, Udumlu Direk, efe Ne., Tebriz-1988. ABDULLAYEV, B. T. - E. E. ORUCOV, Y. Z. RVAN , Ereb ve Fars Szleri Leti, Yaz Ne., Bak-1985. ABDULLAYEV, Behll, Halkn Sesi, Bak-1989. Adabanl air urban, Gtme, Genlik Ne., Bak-2000. Ahmet Harami Destan, Tercman 1001 Temel Eser (34), stanbul-1972. AHUNDOV, Ehliman (ev. Semih TEZCAN), Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, T.D.K. Yay., Ankara-1994. AHUNDOV, Ehliman, Telli Saz Ustalar, Bak-1964. AKAYDIN, Haz. Halis, Ahmet Harm Destan, Tercman Yaynlar, Bila Tarih. AKORA, Yusuf, Trklk, -Trkln Tarihi Geliimi- Trk Kltr Yay., stanbul-1978. AKYOL, Taha, Azerbaycan Sovyetler ve tesi, Burak Yaynevi, stanbul-1994. AKYOL, Taha, Osmanlda ve randa Mezhep ve Devlet, Milliyet Yay., stanbul-1999. Ali ir Nev, aatay edebiyat, Toker Yaynlar, stanbul-1986. ALOVLU, lyas, Yanan rek, Yaz Ne., Bak-1998. ALPASLAN, Ali, Kad Burhaneddin Divanndan Semeler, Kltr Bakanl Yay.,Ankara-1977. ALPTEK N, Ali Berat, Halk Hikyelerinin Motif Yaps, Aka Yay., Ankara-1997. ALTAYLI, Seyfettin, Azerbaycan Trkesi Szl I-II, M.E.B. Yay., st.-1994. ALYILMAZ, Cengiz, Orhun Yaztlarnn Sz Dizimi, Erzurum-1994. AND CAN, Ahad, A., Deiim Srecinde Trk Dnyas, Emre Yay., stanbul-1996. ARASLI, Hemid, Byk Azerbaycan airi Fzl, Ua ve Genler Neriyyat, Bak1958. ARASLI, Hemit, k Yaradcl, Bak-1960. ARASLI, Nabe, Arif Erdebili ve Onun Ferhatnme Poemas, lm Neriyyat, Bak1979. ARAT, Reit Rahmeti, Eski Trk iiri, Ankara-1965. ARAZOLU, M{teser Azerbaycan Tari{i, Btv Azerbaycan Birlii, Bak-Bilatarih. ARI, Tayyar, Basra Krfezi ve Ortadouda G Dengesi -1978-1996- Alfa Yay. stanbul-1996. ARISOY, M.Sunullah, Trk Halk iiri Antolojisi, Bilgi Yay. Ank.-1995. ARSLANOLU, C. -KAYABALI, ., Be Nehir (oruh, Kr, Aras, Dicleve Frat) Boyunun Trkl Cilt: II, Ankara-1990. ARSLANOLU, C. -KAYABALI, rann Anadoluya Uzanan Glgesi, -1453-1989Ankara-1990. ARSLANOLU, C. -KAYABALI, smail, Be Nehir (oruh, Kr, Aras, Dicleve Frat) Boyunun Trkl Cilt: I, Ankara-1990. ARSUNAR, Ferruh, Krolu, Gzel Sanatlar Matbaas, Ankara-1963.s ASLAN, Memmed, Bilmecedi Bildiimiz Bu Dnya, Yaz, Bak-1990. ASLAN, Memmed, Trk al rinden Smeler, Genlik Ner., Bak-1980. ASLAN, Yasin, Akrlk ve Yenidenkurma Dneminde Azerbaycann Bamszlk Mcadelesi, Yamur Basn yayn,Ankara-1992. Asl ve Kerem (Hikyeti), Firdevsi Kitab{anesi, Tebriz-Bila Tarih k Abbas Tufarganl, Abbas Glgez, Haz. A. M. Hameneh, Yaran Neriyat, Tebriz-

438

1998. Atsz, Trk Edebiyat Tarihi, rfan Yaynevi, Drdnc Bask, stanbul-1997 Ayrlar m Knl Candan, Cenb Azerbaycan Edebiyyat Mnte{ebat, A. Eilzde, . Hmmetova, Bak nivrsitti Neriyyat-1998. AZADE, R., Nizam Gencev, lm Neriyyat, Bak-1980. Azerbaycan Dilinin zahl Lgeti I-II-III-IV, Komisyon,, Elm Ne., Bak-1987. Azerbaycan Dilinin zahl Leti, lm Neriyat, Bak-1980. Azerbaycan Edebiyat Tarihi, Azernefi, Bak-1960 Azerbaycan Edebiyat Tarihi, I, II, III, A..A. Neriyyat, Bak-1960 Azerbaycan Folkloru Antoligiyas, ki Ciltde, Top. ve Tertib d.: E. Ahundov, A..A. Neriyyat, Bak-1968. Azerbaycan Halk Trkleri (Mahn ve Tecnisler), Derleyen: Gafar Namazeliyev, Hazrlayan: salih Turan, YK, matbaas, Ankara-1993. Azerbaycan Klssik Edebiyyat Kitap{anas, 20 Ciltde, lm Ner., Bak-1882. Azerbaycan Mehebbet Dastanlar, Tertib d.: M. H. Tehmasib, T. Ferzeliyev, . Abbasov, N. Syidov, lm Neriyyat Bak-1979. Azerbaycan Sovt Ensiklopediyas, On ciltde, Bak-1987. Azerbaycan ifah Halk Edebiyatna Dair Tetkikler, Bak-1966. Azerbaycan al Dastanlar, Top. ve Neredeni: Ehliman A{undov, Yaz, Bak-1983. Azerbaycan al Efsaneleri, Top. ve Tertib d.: Sednik Paayev, yaz, Bak-1985. AZEROLU Bala, Mehemmed Eman, lm Neriyyat, Bak-1977. AZMUN, Yusuf, Trkmen Halk Edebiyat Hakknda, Ankara-1966. BABAYEV, - EFEND YEV, P., Azerbaycan ifah Halk Edebiyat, Maarif Ne., Bak-1970. BAK LER, Yavuz Blent, Trkistan Trkistan, T.E.V. Yay., stanbul-1996. BAK LER, Yavuz Blent, skpten Kosovaya, T.E.V. Yay., stanbul-1985. BAL Muhan, Atlar, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1997. BANARLI, N. Sami, Resimli Trk Edebiyat I-II, M.E.B. Yay., st.-1971. BARI, Al afaklar, Tebriz-1360(1981). BARTHOLD, V. V., Mool stilasna Kadar Trkistan, Haz. Hakk Dursun YILDIZ, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1990. BAGZ, lhan, zahl Trk Halk Edebiyat Antolojisi, 2.bask, st.-1968. BAKAYA, Fikret, Smrgecilik Emperyalizm Kreselleme, teki Yaynavi, Ankara1997. BAYAT, Fzl, oca Ehmed Yesev ve al Sufizminin Bezi Problemleri, Arda, Bak-1997. BAYKARA, Hseyin, Azerbaycan stikll Mcadelesi, Genlik Yay., Tarihi, stanbul1975 BAYKARA, Hseyin, Azerbaycanda Yenileme Hareketleri -XIX. Yzyl- Trk kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara-1966. BAYRI, Mehmet Halit, Halk iiri XIX. Yzyl, st.-1956. BED , Faik, Rusyadan, Dnya Matbaas, stanbul-1968. BEHMENOLU, aay, O Yrlerin Yn Beri, Bak-2000. BEHRENG , Semed, Balaca ara Bal , Genlik Neriyat, Bak-1978. BESAVET (KEYVAN), Perviz, Bal ap, Ner-i Aiyan, Tebriz-1997. BEYAN, Eli, Mehemmed, Aalar Kimi, ntiarat Zengn, 1998. B LLUR , Hkme, Apar Meni O Yerlere, Yaz Ne. Bak-1981. B LLUR , Hkme, Mehemmed Hseyn ehriyr, Elm Neriyat, Bak-1984. B RAY, Himmet, Mahtumkulu Divan, Kltr Bak. Yay., Ankara-1992.

439

B R YA, Mehemmed, rek Szleri, Azer-i Abadgn Ne., Bilayer - Bilatarih. BLAGA, Rafael, ran Halklar El Kitab, 1997. BORATAV, P. Naili, Folklor ve Edebiyat I-II, Ankara-1945. BORATAV, P. Naili, Halk Hikyeleri ve Halk Hikyecilii, Adam Yay., st.-1988. BORATAV, P. Naili-Halil Vedat FIRATLI, zahl Halk iiri Antolojisi, Ankara-1943. Boral air Nebi, Yazlanlar Geldi Baa, Yaz Ne., Bak-1991. BOZALGANLI, k Hseyn, Dastanlar Hekyetler, Yazc Yay., Bak-1987. BUDAK, Feyzullah, Orta Asya Mektuplar, Ocak Yay., Ankara-1995. Bulud Karaorlu Sehend, Sazmn Sz, Haz.: Dursun Yldrm, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1980. BUTA, Saadet, Hesret elengi, Arda Ne., Bak-1998. Byk Larousse Szlk Ansiklopedisi, Milliyet Yay., stanbul-1993. Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, Milliyet Yay. Byk Trk Klsikleri, tken-St Yay., st.-1986. CAFERi, eem, Veten Blblyem l yam, Tabistan-1372. CAFERZDE, Azize, Glistandan nce, Elm Ne., Bak-1996. CAFERZDE, Azize, Azerbaycann k ve air Kadnlar, Genlik Yay., Bak-1991. CAHANAH He i i, Silmi Eserleri, Haz.: E. Rehimov, L. Hsynzade, M. Eliyev, Yaz, Bak-1986. CAHANAH He i i, ezelleri ve Rbailer, Haz.: E. Rehimov, M. Eliyev, Yaz, Bak-1988. CANIM, Rdvan, ehir ve nsan, Birey Yay., stanbul-1998. CAVAN Hseyn, Dan Tlli Sazm, A. D. Neriyyat, Bak-1966. CEM DOV, amil, Kitab- Dede or ud, Elm Ne., Bak-1977. Cenbdan Sesler (Masir Cenb Azerbaycan airlerinin Silmi Eserleri), Yaz Neriyyat, Bak-1987. Cenub Azerbaycan Edebiyyat Antologiyas I-II-III-IV,, Komisyon Elm Ne., Bak1994. Cenub Azerbaycan Tari{inin Orki, 1828-1919, lm Neriyyat, Bak-1985. Cenub Azerbaycan Yazlarnn Edeb Mecmuas, Azerbaycan Ruznamesinin Neri, Cenub Azerbaycan Edebiyat Antologiyas C. I, II, III, IV, lm Neriyat, Bak1981,!883, 1988, 1994. COAN, Esad, Sadeletiren Hseyin ZBAY, Maklt Hac Bekta Vel, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1996. CRELL, George (Trkesi: Serhat Bayram), Ruslarn Asya Siyaseti, Metinler Matbaas, stanbul-1990. CUMBUR, Mjgn, Karacaolan-iirler, M.E.B. Yay., st.-1993. AATAY, Saadet, Trk Leheleri rnekleri II, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara-1972. ATIKTA, At, Maniler (Kilisli Rfat Bilge), M.E.B. Yay., st.-1996. AY, Abdulhalk M., Hdrellez Kltr Bahar Bayram, Kltr Bak. Yay., Ankara1990. AY, Abdulhalk M.., Trk Ergenekon Bayram Nevruz, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara-1988. AYLI, Samad, Dillen Sazm, Mohe Ne., Tebriz-1999. EHREGANLI, Mahmud Ali, Menim lim Menim Yurdum, Tebriz-1999. DADAZDE, Araz, Vagif-Eserleri, Yazc Yay., Bak-1988. DN MEND smail Hmi, Trklk Meselesi, stanbul Kitabevi, stanbul-1976. Dastan-i Ahmet Haram, Nakili: Talat Onay, brahim Horoz Basmevi, stanbul-1946.

440

DASTANI, Eli urban, ra ala Dastan, Araz Ne., Bak-1999. DASTANI, Eli urban, Meedise Dastan, Bak-2000. DA IN, Ali Hseyinzade, Ferheng-i Lgat-i Trk (Szlk), Yaran Neriyat, Tebriz1996. DA IN, Eli, Dede or ud Sz, urultay-Tebriz-1999. DA IN, Eli, Gneyde Gnm, Uluslararas Avrasiya Metbuta Fondunun 066 Kodlu Yaynevi, Bak-1998. DAVRAN, Nasr, Mavi Duyu, ntirt Dnya, Tebriz-1994. DAVUDOVA, Glafet, 555 Tapmaca (555 Bilmece), Yayna Hazrlayan Yard.Do.Dr. Cengiz ALYILMAZ, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum-1996. DEDE, Abdrrahim, Bat Trakya Trk Folkloru, Kltr Bak. Yay., Ankara-1978. DEH AN, Mehdi, Nazlama, ap- Evvel, Tebriz-2000. DEL L , H., Azerbaycann Cenb anl lar, Bak-1979. DEM R, Abdullah, Rus Yaylmacl ve Yeni Kurulan Cumhuriyetler, tken Yay., stanbul-1998. DEM RC , Nef, Mum Kimin Yanan Kerkk, Kral Yay., stanbul-Bila Tarih. DEVEL OLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, 3.bask, Dou Matbas, Ankara-1978. DEVLET, Nadir, Cada Trk Dnyas, Marmara . Yay., stanbul-1989. DEVLET, Nadir, ada Trk Dnyas, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul-1989. D ZDAROLU, Hikmet, Trk Saz iirinde lk rnekleri, Miletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, II.Cilt/Halk Edebiyat, Ankara-1982. DOAN, Mehmet, D., Trkistan-Trkiye Gergefinde ran, z Yay., stanbul-1996. DKMEC YAN, H., R.(Tercme: M. Karamanolu) Arap Dnyasnda Kktencilik, lke Yay. stanbul-1992. DURMU, lhami, skitler (Sakalar), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara-1993. DURSUN, Davut, Drtadou Neresi, nsan Yay., stanbul-1995. E. C. krov, A. M. Meherremov, edim Trk Yazl Abidelerinin Dili, Bak-1976. E.Seferli, H. Yusifov, edim ve Orta Esrler Azerbaycan Edebiyat, Maarif Neriyyat, Bak-1982. Eblgazi Bahadr Han, ecere-i Terakime, Trklerin Soy Kt, Hazrlayan: Muharrem Ergin, Tercman 1001 Temel Eser. Edebiyyat Mnte{abat (8. snflar iin), Maarif Neriyyat, Bak-1985. EFEND YEV, Oktay, Azerbaycan Sefeviler Dvleti, Azerbaycan Dvlet Neriyyat, Bak-1998. EFEND YEV, Paa, Azerbaycan ifahi al Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1992. EFEND YEV, Paa, Halkn Sz Hezinesi, Maarif Ne., Bak-1985. Efsaneler, Genlik Yay., Bak-1986. EHMEDOV, Teymur, Azerbaycan Yazlar (Ensiklopedik Melumat Kitab), ner Ne., Bak-1995. L N - Vilyet UL YEV, Tercme Eden: Baballah Azer Ecirli, zmz ve Szmz, y{ Safi'ddin Neriyyat, 1377 (1999) - Tebriz. EL N, kr, Halk Edebiyat Aratrmalar I-II, Kltr ve Turizm Bak. Yay., Ankara1988. EL N, kr, Krolu Hakknda Notlar (Yeni stanbul Rivayeti), lk, X.,say: 5758, 1937. ELiN, kr, Halk airi Deyimi zerine, ar, say: 226, Kasm-1976. ELiN, kr, Saz airlerimizden Krolu Hakknda, Trk Kltr, say: 115, Mays-1972.

441

ELiN, kr, Trkiye Trkesinde Mniler, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., Ankara-1990. ELESGER, slm, Sazl Szl Gye, Azerbaycan Dvlet Neriyyat, Bak-1999. EL BEYZADE, Elmeddin, Azerbaycan al nn Menev Medeniyet Tari{i, Genlik Ne., Bak-1998. EL BEYZADE, Elmeddin, Kitabi Dede or ud (Tari{i Hakikatleri Bedi Tasdik Abidesi), Azerbaycan Tercme Merkezi, Bak-1999. EL BEYZDE, lmeddin, Azerbaycan al nn Menev Medeniyyet Tari{i, Genlik Neriyyat, Bak-1998. EL BEYZDE, lmeddin, Kitabi Dede or ud, Azerbaycan Tercme Merkezi, Bak1999. EL ZDE, Hmmet, Azerbaycan klar, Bak-1930. EL ZDE, Hmmet, Bizim Yolumuz, Tertib den: ara Namazov, Genlik Neriyyat, Bak-1989. EL IZI, A., HMMETOVA, . Ayrlar m Knl Candan, Cenb Azerbaycan Edebiyat Mnte{ebat, Bak nivrsitti Neriyyat, Bak-1998. EL IZI, Almaz, Azadl ve sti ll Poeziyas, Bak niversitesi Ne., Bak-2001. EL IZI, Almaz, Gny Azerbaycan Edebiyyat Merheleler-Temayller-Etdler (Ders Vesaiti), Bak niversitti Neriyyat, Bak-1998. EL IZI, Almaz-. Hmmetova, Ayrlar m Knl Candan..., Universiteti Ne., Bak1998. EM N, Meftun, l Kervan, Ner-i Rfet, Tebriz-Bilatarih. EM RAN , lyas, opuzumun Dilekleri, Sereme Yaynevi, Tebriz-1999. ENDAM, Kerimgil, Szm Var Sene Dnya (eerler), ntirt Aina, Tebriz-1998. ERC LASUN, Ahmet Bican, Kars li Azlar Ses Bilgisi, Ankara 1983. Ereb ve Fers Szleri Leti, Komisyon, Yaz Neriyyat, Bak-1985. ERC LASUN, Ahmet Bican, rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1996. EREND L, Muzaffer, ada Orta Dou Olaylar, Genel Kurmay yay., Ankara-1992. ERG N, Muharrem, Azeri Trkesi, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul-1971. ERG N, Muharrem, Dede Korkut Kitab I (Giri-Metin-Faksimile), T.D.K. Yay., Ankara-1994. ERG N, Muharrem, Dede Korkut Kitab, Boazii Yay., 3. bask, st.-1980. ERGUN, Metin- BRAH MOV, Gaynislm, Bakurt Halk Destan Ural Batr, Trksoy Yay., Ankara-1996. ERGUN, S.Nzhet, Halk Edebiyat Antolojisi, st.-1938. EROL, Aydil, arklarla iirlerle Trklerle ve Tarihi rneklerle Adlarmz, T.K.A.E. Yay., Ankara-1992. ESER YE, Nesrin, Tovsen, ntiarat Nati , Tebriz-2000. EAD, Erad, Tebriz'den Ydigram, Azerbaycan Rznmesinin Neriyyesi, 1979Tebriz. EZHER , Nadir, Bu Menem, irkinlerin By!, Erdebil-2000. FERZANE, M. A., Bayatlar, Tahran-1343 (1979). FERZEL YEV, T., . ABBASOV, N. HACIYEVA, Trk Dilinde Dualar Beddualar Yeminler, Yayna Hazrlayan Yard.Do.Dr. Cengiz ALYILMAZ, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum-1996. FEZANE, M. A., Azerbaycan al Edebiyyatndan Bayatlar, ntirt Ferzane, Thran-1357 (1978). Fuzl, Erenler Bahesi (Hadikats-Sed), Haz.: Servet Bayolu, Kltr Bakanl

442

Yay., Ankara-1986. Fzli, Lyli ve Mecnun, Genlik Neriyyat, Bak-1977. Fzli, Lyli ve Mecnun, Ua ve Genler Neriyyat, Bak-1958. Garap, Edeb-Etnografik Toplu, Komisyon, Dnya Ne. Bak-1996. GED KL , Yusuf, -Fethi, ada Azeri iiri Antolojisi, Burak Yay., stanbul-1983. GED KL , Yusuf-Gedikli Fethi., ada Azer iiri Antolojisi, st.-1983. Gedim ve Orta Esirler Azerbaycan Edebiyat, Bak-1992. GEMALMAZ, Efrasiyab, ada Azeri Trkesi Metinleri Antolojisi, A.. Fen Edebiyat Fakltesi, Erzurum-1986. Genceli Sebah, ten Gnlerim, ntirt Dnya, Tehran-1993. Govsi Tebrizi, Trki Divan, Musahhah Ne., Tebriz-1996. GKDEM R, Sevgi-Ayvaz, Yunus Emre-Gldeste, Kltr Bakanl Yay., Ankara1993. GYE, Penah, Gye Gzm , Yaz Yay., Bak-1991. GYEL , emistan, Veten arr, Dnya Ne., Bak-1997. GLENDAM, Kerim, Szm Var Sene Dnya (erler), ntiarat Aiyan, Tebriz-1998. GLENSOY, Tuncer. Dou Anadolu Osmanlcas, Etimolojik Szlk Denemesi, Ankara-1986. GNAY, Umay, Trkiyede k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Aka Yay., Ankara-1992. Gney Azerbaycan (1945-1946), Mill Hkmetin Feda ve zlba al ounlar, Miyanal Elirza, Ltfeli Erdebil (Felek), ra Neriyyat, Bak-1998. GRN, Kmuran, Frtnal Yllar, Milliyet Yay., stanbul-1995. GZEL, Abdurrahman, Hac Bekta Vel Hayat Eserleri ve Fikirleri, Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Vakf Yaynlar, Ankara-1998. HAB BBEYL , sa, (Trkiye Trkesine Aktaran: Recep Toparl), XX. Yzyln Balarnda Yaayan Azerbaycan Yazarlarnn Biyografileri, A..Yay. Erzurum1992. HACIEM NOLU, N. Fuzl, Toker Yaynlar, stanbul-1972. HACIYEV, Abbas, Edebiyatnasln Esaslar, Bak-1999. HACIYEV, Valeh, Azerbaycan Folkloru Eneneleri, Tbilisi-1992. HACIYEV, Valeh, Folklorumuzun f leri, Yaz Ne., Bak-1991. HACIYEV, Valeh, Herenin Oca (erler ve Poema), Tbilisi-2000. HACIYEV, Valh, arapapa Mhral Bey, Grcistan Azeri Trklerinin Birlik Meden yriyye Cemiyyeti, Yay., Tbilisi (Tiflis)-1996. HAD , smail, Dumanl Gnler, ap- Evvel, Tebriz-1985. HAD , smail, Huban, Firdevs Kitab{anesi, Tebriz-1981. HALICI, Feyzi, klk Gelenei ve Gnmz Halk airleri-Gldeste, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara,1992. HATA ah smil, iirleri, Bak-1946. Haydar Babaya Selam, Haz.: Selahattin Kl, lhan imek, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1990. Hebeb, rler, Top. ve Tert. d.: Ezizaa Memmedzde, Yaz, Bak-1980. Hebib, rler (Tertip eden: Ezizaa Memmedov), Yaz Neniyyat, Bak-1980. HEK MOV, Mrsel ., Azerbaycan er ekilleri ve ayna lar, Maarif Ne., Bak-1999. HEK MOV, Mrsel, Azerbaycan Klsik k Yaradcl, A.P. , Ne., Bak-1982. HEK MOV, Mrsel, Bayatlar, Bak-1991. HEK MOV, Mrsel, Boz urd - Kultum Menim, Trk li Yurdum Menim, Yeni Nesil Ne., Bak-2001.

443

HEK MOV, Mrsel, Dede or ud 1300, Bak-2000. Helene Carrere DEncausse, Sovyetlerde mslmanlar, niversite Aa yay., stanbul1992. HESAR , Mir Hidayet, Gnesiz Gnler (Trke ve Farsa iir Mecmuas), Tahran1378. HESENL , Cemil, Gney Azerbaycan, Tehran-Bak-Mokva Arasnda (1939-1945), Diplomat Neriyyat, Bak-1998. HESENL , Cemil, Soyu Herbin Baland Yer -Gney Azerbaycan- 1945-1946, Mtercim Neriyyat, Bak-1999. HEYET, Cavad, Azerbaycan Edebiyyat Tari{ine Bir Ba{, Thran-1376 (1998). HEYET, Cavad, Ba ve elem, Tehsil Ne., Bak-2000. HEYET, Cavad, Edebiyyatinasl , Varl , Thran-1996. HEYET, Cavad, Trklerin Tari{ ve Ferhengine Bir Ba{, Varl , Thran-1377 (1999). HEYKEL, Hasaneyn, M.,(T.: B. Mhib) Bir Devrimin Anlatlmam yks, Nehir Yay., stanbul-1988. H ZARCI, Suat, Dede Korkut, Varlk Yay., st.-1977. HUDAD, Ali Ekber, Toplayan: Yahya eyda, Odlu Szler, Dede or ud Ne., Tebriz1964. HSEY N Fyzullah Vahid, Aydn Serdr, Thran-1376 (1997). HSEY N Fyzullah Vahid, Basat an Hamasesi, Thran-1377 (1998). HSEYNEL ZADE (ERG N), Siyamek, Ek (Yunus Emrenin lahileri), Tebriz1999. IRAGI, Mhemmed, Gzel Adlar Azerbaycan Trkesinde Ad Szly, Azad narat, Tebriz-Biltarih. BRAH M, effar, l omalar, 1994. BRAH M, Feriba, Sabaha Yol (er Mecmuas), ntirt Azer Seblan, Erdebil 2000. DR S , Dr. Habib, Azerbaycan klar ve El airleri, ran-1979. NAN, Abdlkadir, Manas Destan, st.-1992. PEKTEN H., Fuzl Hayat, Sanat, Eserleri, Akay Yay., Ankara-1991. ran slam Devrimi, Objektif Yay., stanbul-1991. RAN, Mecid Sebba, Ceyan-i Veyan, Ner-i Azeran, Tebriz-1997. SEN, Mustafa-A.Fuat B LKAN, Sultan airleri, Aka Yay., Ankara-1997. slm Ansiklopedisi, M.E.B. Yay., stanbul-1980. SLM, Abbas, Yasl Savalan, Ner-i Danyal, Tebriz-2000. ZZET, Se{avet, i larn lar, eher Ne., Tebriz-2000. KABAKLI, Ahmet, Trk Edebiyat I-II-III-IV, Trk Edebiyat Yay., st.-1991. KAFKASYALI, Ali, Azerbaycannn lim Kadnlar, Ankara-1991. KAFKASYALI, Ali, ada Azerbaycan Kadn Sanatkrlar, Gven Matbaaclk, Ankara-1989. KAFKASYALI, Ali, Kafkaslardan Gelen Ezan Sesleri, Erzurum-1991. KAFKASYALI, Ali, Krk Yllk Kara Gnler, Erzurum-1995. KAFKASYALI, Ali, Koca Kartal Mikil Azapl, Sitem Ofset Yay., Ankara-1988. KAFKASYALI, Ali, Mikyl Azafl, Hayat-Sanat-Eserleri, Erzurum-1996. KAPLAN, Mehmet, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I, Dergh Yay., stanbul1976. KAPLAN, Mehmet, Trk Edebiyat zerine Aratrmalar 2, Dergh Yay., stanbul1987. KARABEK R, Kzm, stikll Harbimiz, Yce Yay., stanbul- 1990.

444

KARABEY, Turgut- DR S , Habib, Gney Azerbaycan iir Antolojisi, Ta Medrese Yay., Erzurum-1991. Karacaolan, Hayat ve iirleri, Terleyen: E. zgen, am Yay., stanbul-1976. KARADA, Raif, Petrol Frtnas, Divan Yay., stanbul-1991. KARAER, M. Necati, Karacaolan, Tercman Yay., st.-1992. KARAHAN, Leyla, Erzurumlu Darir, M.E.B. Yay., stanbul-1995. Karlatrmal Trk Leheleri Szl 1, 2, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1991. KASIMOV, ezenfer, urban ve Poetikas, N. Tusi Adna Azerbaycan Devlet Peda oji niversitetinin Neri, Bak-1996. KAVYAN , Rehim, Azerbaycan Edebiyat, Endie Nev Ne., Tehran-2000. KAYA, lhan, ran Tuza, -Bir Sperin Dram- Nehir Yaynevi, stanbul-1988. KEMAL, Zlfi ar, apmz Alr Gnee Sari, Ner-i Aiyan, Tebriz-1992. KER M, M. Sene Sari (oy ehrinin ada Yaz ve airlerinden Bir Toplu), ntiarat Zengan, 1999. KYKURUN, Naki, Azerbaycan stikll Mcadelesinden Hatralar (1905-1920), lke Yay., Ankara-1998. KIRKKILI, Ahmet, Ayetler ve Hadisler Inda Tasavvuf, Erzurum-1992. KIRZIOLU, M. Fahrettin, 1855 Kars Zaferi, stanbul-1955. KIRZIOLU, M. Fahrettin, Dede- Korkut Ouznmeleri, Atatrk Kltr Merkezi Yay., Ankara-2000. KIRZIOLU, M. Fahrettin, Edebiyatmzda Kars, II. Kitap, Il Matbas, st.-1958. KIRZIOLU, M. Fahrettin, Kars Tarihi, c.1, stanbul-1953. KIRZIOLU, M. Fahrettin, Mill Mcadelede Kars, stanbul-1960. KIRZIOLU, M. Fahrettin, Osmanllar'n Kafkas- Elleri'ni Fethi (1451-1590), Doktora Tezi, Sevin Matbaas, Ankara-1976. KIRZIOLU, M. Fahrettin, Yukar-Kr ve oruk Boylar'nda Kpaklar, T. T. K. Basmevi, Ankara-1992. KIRZIOLU, M.Fahrettin, Krolunun a ve Silahlar Destan, Trk Dili, say: 151, Nisan-1964.

445

K VER, Eserleri, Tertib deni: Cahangir ehremanov, Yaz Neriyyat, Bak-1984. Kitab-i Dede or ud, Tertib d.: Ferhad Zynelov ve Samet Elizade, Yaz Neriyyat, Bak-1988. KOCATRK, Vasi Mahir, Trk Edebiyat Tarihi, Edebiyat Yaynevi, Ankara-1964. KOM SYON, Azerbaycan Folkloru Antologiyas II (Boral Folkloru), Azerbaycan Dvlet Ne., Bak-1996. KOM SYON, Azerbaycan Folkloru Antologiyas II (Irak-Trkman), rifli Ne., Bak1999. KOM SYON, Azerbaycan Folkloru Antologiyas III (Gye Folkloru), Seda Ne. Bak2000. KERL , Ferudun, Azerbaycan Edebiyyat, I, II, lm Neriyyat, Bak-1978. KKSAL, Hasan, Mill Destanlarmz ve Trk Halk Edebiyat, dal Neriyat, stanbul, 1985. KPRL, M. F.. Trk Edebiyat Tarihi, tken Yay. stanbul-1988. KPRL, M. Fuad, Edebiyat Aratrmalar I-II, tken Yay., stanbul-1989. KPRL, M. Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri. Ba. Yay., 3. bask, Ankara-1976. KPRL, M. Fuad, Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, st.-1935. KPRL, M. Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, II. Bask, tken Yay., stanbul-1980. KUDRET, Cevdet, rnekli Trk Edebiyat Tarihi, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1995. KUDS , Tahir, Krolu, Toker Yay., st.-1987. KUNOS, gnacz, Trk Halk Edebiyat, Tercman Gaz. Yay., st.-1978. KURGAN, kr, Nasrettin Hoca, Kltr Bakanl Yay., Ankara-1996. NDER, Mehmet, Nasrettin Hoca, Trkiye Bankab Yay., stanbul-1977. KUTLU, emsettin, Serveti Fnun Dnemi Trk Edebiyat Antolojisi, Remzi Kitabevi, stanbul-1981. KUTS , Tahir, Krolu, Toker Yaynlar, stanbul-1987. KLEK , Dr. Numan, Mesnev Edebiyat Antolojisi, Cilt: I-II, Aktif Yaynevi, Erzurum-1999. Klliyt Krolu, Tebriz-1345 (1966). KRENOV, Sapar (ev.: Ali DUYMAZ), Kafkasya Ouzlar veya Trkmenleri, tken Yay., st.-1995. LEMAN, Feruge, Tale Adl Yaz Varm, Yaz Ne., Bak-1991. LEVEND, A. Srr, Trk Edebiyat Tarihi I, T.T.K. Yay., Ankara-1973. LEW S, Bernard, Ortadou (Trkesi: Mehmet Harmanc), Sabah Kitaplar, stanbul1996. Mahmud Ali ehreganl, menim lim, Menim Yolum, Sehend Yay., Tebriz-1378 (1999). MAKL, Penah, Hyder Emolu, Yaz Neriyyat, Bak-1985. MARGARET, Bainbridge, (Trkesi: M. Harmanc), Dnyada Trkler, Say Yay., stanbul-1990. MAZIOLU, Hasibe, Fuzl ve Trke Divanndan Semeler, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara-1986. MEDD (LKER), smail, Buyur Addm oy, ntiarat Ferheng, Tehran-1998. MEHD YEV, Niyazi, Orta Esrler Azerbaycan Estetik Medeniyyeti, Ne., Bak1984. Mehemmed Eli Mehzun, Hicran estesi, n Sz Genceli Seba, 1358 (1979-Tebriz). Mehemmed Fzl, Hyret y Bt... Tertib d.: F. Sad zde, Genlik Neriyyat, Bak-1989. Mehemmed Fzli, Silmi Eserleri, Tertib d.: Ekrem Cefer, Yaz, Bak-1984.

446

MEHEMMEDOLU, Elbrus, Sazn Edalet Dnyas, Azer Ne., Bak-1999. Mehmet Zllolu Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnmesi, Dal Neriyat, stanbul-1975. MEHMETZDE, Mirza Bala, Mill Azerbaycan Hareketi, (Yayna Hazrlayan: Ahmet Karaca), Azerbaycan Kltr Dernei Yay., Ankara-1991. MEHZUN, M. A., Hicran estesi, Tebriz(?)-1979. MEMMEDOV, Elhan, Azerbaycan Edebiyat ncileri, Bak-1988. MEMMEDZDE, Hemid, Ourlanm bide, Yaz Neriyyat, Bak-1984. MENZUR, Nasir, Son Nal Son Efsane, ntiarat Ferzane, 1990. MERAA, Hseyin, Rengreng Kerimi, ntirt Piri, Tehran-1998. MER , Cemil, Umrandan Uygarla, tken Yay., stanbul-1979. Mesih, Ver a ve Gla, Azerbaycan Devlet Neriyyat, Bak-1977. M HRAB, Muhammed, Adlm Bayatlar, ntiarat Dervi, Bilatarih-Tebriz. Mirze Elekber Sabir, Hophopnme, Ciltde, Tertib den: M. Memmedeov. A..A. Neriyyat, Bak-1962. Mirze Eli Mcz, Eserleri, Topl. ve Tertib d.: ulam Memmedli, Yaz Neriyyat Bak-1982. Mirze efi Vazh, Nemeler, Yaz, Bak-1987. M R AT , Nasr, Talanm Gne, Tebriz-1991. M OVLU (Dr. Mahmut Taki ZEHTAB), Goy Olsun On, (Hikyeler-Hatireler), ntirt- ldr, Tebriz-1372 (1993). Molla Nesreddin Letifeleri, Tertib d. M.H.Tehmasib, Yaz, Bak-1978. Molla Penah Va if, Eserleri, Tertib den: Araz Dadazade, Yaz, Bak-1988. Molla Penah Va if, Svmek Gerek, Genlik Neriyyat, Bak-1987. Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boazii Yay., stanbul-1989. MUHS N , Aziz, Dinle Meni (iirler Mecmuas), Dnya Neriyat, Zemistan-1991. MUR AT, Nasir, Talanm Gne, Endie Nev Ne., Tebriz-1998. MUTAHHAR. Ayetullah, slm Devrimi, Pnar Yay. stanbul-1981. MUTLUAY, Rauf, Trk Halk iiri Antolojisi, st.-1972. MU EDDEM, Nureddin, Azca Susma, Yaz Ne., 1999. MCTEH D , Ali ., Trk Dilinde Meseller, Fa{r- Azer Neriyat, Tebriz-1994. MMTAZER, Cemaleddin Afgan, Trkne, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara1994. MMTAZ, Salman, Azerbaycan Edebiyyatnn ayna lar, Yaz, Bak-1986. NAMAZEL YEV, Gafar, Azerbaycan Halk Trkleri, Haz. Salih TURHAN, Yksek retim Kurulu Matbaas, Ankara-1993. NAMAZEL YEV, Gafar, Haz. Salih TURHAN, Azerbaycan Halk Trkleri, Yksek retim Kurulu Matbaas, Ankara-1993. NAMAZOV, Gara, Azerbaycan k Seneti, Yazc Yay., Bak-1984. NASRATTINOLU, rfan nver, Azerbaycan Cumhuriyeti Gezi Notlar, Ergn matbaas, Ankara-1982. NAYIR, Yaar Nabi, Balangcndan Bugne Trk iiri, st.-1968. NEB YEV, Azad, lin Eziz Gnleri, Maarif Neriyyat, Bak-1999. NEB YEV, Azad, Nemeler nanlar Al lar, Yaz Yay., Bak-1986. NEB YEV, Bekir, Didergin air, Sabah Ne., Bak-1995. Nesim Divan, Haz.: Hseyin Ayan, Aka Yay., Ankara-1990. Nizam Gencev, Poemalar, Tertib den.: .A. Mikylov, S.E. Rstemova, A.M. Bekirova, Maarif Neriyyat, Bak-1985. Nizam Gencev, Silmi Lirik Eserleri, Yaz Neriyyat, Bak-1983.

447

Nizam Gencev, emse Motivleri, Haz. Mikyl Abdullayev, , Bak-1990. Nizam Gencev, emse ve Sirler ezinesi, Yaz Neriyyat, Bak-1981. Nizam Gencev, ezeller, Azerbaycan Dvlet Neriyyat, Bak-1973. Nizam Gencev, sa Melumat, Tertib d.: C. V. ehremanov, lm Neriyyat, Bak1979. Nizam, Hikmet ve Nesihetler Aforizmi, Yaz, Bak-1982. Nizam, Mahsen-i Esrar, Haz.: M. N. Gencosman, M.E.Basmaevi, Ankara-1946. Nizml-Mlk, Siysetnme, (Haz.: M. A. Kymen) Kltr Bakanl Yay., Ankara1981. NUR YEVA, Mina{anm, Tari{imizin Sz Yadda, Herb Neriyyat, Bak-1998. NURMEMMET, Annagul, Grolu Trkmen Halk Destan- Grogly- Bilig Yay., Ankara-1996. NUSRET, Be{tiyr, zl an (er Mecmuas), Tehran-1981. NUTG , Hamid, Her Rengden (iir Mecmuas) I, Erk Ne., Tebriz-1994. ODER, Kerim, Azerbaycan, Boazii Yay., stanbul-1982. OKAY, Him Nezih, Krolu ve Dadalolu, st.-1970. OSMANLI, Veli, Trk Halklar Edebiyatlarnn Ortak Balangc, Haz.: Ali Kafkasyal, Eser Ofset, Erzurum-1996. GEL, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, T.T.K. Yay., Ankara-1995. REN, M. M., ran Trkleri Hrriyet Hareketleri, (Haz. Seluk Akn), Mars Matbaas, 1980. ZDEK, Refik, Trklerin Altn Kitab, Tercman Yay., C. I, II, III, IV., stanbul-1990. ZDEK, Refik, Trkn zl Kitab, E{ter Ne., Tebriz-2001. ZEY, Ramazan, Dnya Denkleminde Ortadou, Eitim Yay., stanbul-1997. ZKAN, Nevzat, Trk Dnyas Nfus Sosyal Yap Dil Edebiyat, Geit Yaynlar, Kayseri-1997. ZTELL , Cahit, Halk iiri, XIV-XVII. Yzyllar, st.-1955. ZTELL , Cahit, Halk iiri, XVIII. Yzyl, st.-1955. ZTELL , Cahit, Karacaolan, Hayat-Sanat-iirleri, st.-1952. ZTELL , Cahit, Krolu ve Dadalolu Varlk Yay., st.-1977. ZTELL , H. Cahit, Yeni Bilgilerle Krolu, Trk Dili, say: 209, ubat-1969. ZTUNA, Ylmaz, Byk Trkiye Tarihi, tken Yay., stanbul-1978. ZTRK, Ali tken Trk Kitabeleri, tken Yay., stanbul-1973. ZTRK, Ali, Trk Anonim Edebiyat, Bayrak Yaymclk, stanbul-1985. PARLAR, Suat, Ortadou,-Vadedilmi Topraklar- Bibliyotek Yaynlar, stanbul-1997. PAAYEV, Gazanfer, Irak Trkmen Folkloru, Kerkk Vakf Yay., stanbul-1998. PAAYEV, Gezenfer, Kerkk Folkloru Antologiyas, Azer. Dev. Ne., Bak-1987. PAAYEV, ezenfer, Alt l Decle Ferat Sahillerinde, Yaz, Bak-1978. PAAYEV, ezenfer, madeddin Nesim, ra Divan, Yaz Neriyyat, Bak-1987. PAAYEV, ezenfer, Kerkk Folkloru Antologiyas, Azerner, Bak-1987. PAYEGZR, Nesir, Ball Bayatlar, Feru- Azad Ne., Tabistan-2000. PAYEGZR, Nesir, pek eyallar, Feru- Azad, Tabistan-2000. PENAHLI, Nemet, Tanrdan Gelen Nefes (erler), Genlik Ne., Bak-1996. PERV Z, Afin, Tapmacalar ve omacalar, ap- Evvel, Bilatarih. P EVER, Mir Cefer, Silmi Eserleri, Azerbaycan Rznmesi'nin Neri, 1344 (1965). P EVER , Mir Cafer, Seilmi Eserleri, Azerbaycan Ruznamesinin Neri, 1965. POLADOLU, Reid, Anamn Gz Yoldadr (erler ve Poema), Yazc Yay., Bak-

448

1988. PUREHR (M RZA), M. Hseyin Tehmasb, Daldan Atlan Da, Endie Nev Ne., Tebriz-1998. PSKLOLU, Ali, Trk Halk iiri Antolojisi, Ankara-1975. RAMAZANOLU, Fzuli, ehriyarl lk ehid, Bak-1997. RECEBOV, Eblfez-MEMMEDOV, Yunis, Orhon-Ynisy bideleri, Yaz Neriyyat, Bak-1993. REFREF, brahim, Ana Dil Azerbaycanca Derslik, Mer- Emin Ne., Tehran-1998. REFREF, brahim, Ildrm er Mecmuas, Andieye No Neri, Tehran-1999. REFREF, brahim, Trk Dili Ders Oca Azerbaycanca Derslik, Mer- Emin Ne., Tehran-1999. REH M, Mehemmed, Ner-i A{ter, Tebriz-2001. RESULZDE, M. E., Azerbaycan Cumhuriyeti, Bak-1990. RIZA, Nureddin, Mehemmed Fzulnin Lyli Mecnun Eserinin Bedi Nesirle erhi, Azerner, Bak-1999. Roger Garaudy, nsanln Medeniyet Destan (Trkesi: Cemal Aydn), Pnar yay., stanbul-1995.AHMET YESEV (hikmetler), Hazrlayan: . Hakkulov, eviren ve sadeletiren: E. S. Toplu, M.E.B. Yay., stanbul-1995. RSTEMOVA, Azade, Feleki irvan, Elm Ne., Bak-1986. SAH R, Hemid, i Dv, Endie No Yay., Thran-1998. Saib Tebriz, Silmi Eserleri, Tercme: Azerolu, Redaktr: S. Tahir, Yaz, Bak1980. SA D, Muzeffer (Miyanal Alirza), Yay. Haz. Hseyin ldrm, Yaratma Yaama dr, ntiarat Dnya, Tehran-1990. SAKAOLU, Saim, Karacaolanda Halk Kltr, Trk Kltr, say:187, Mays1978. SAKAOLU, Saim, Trk Saz iirinin Tarihini Yazmak Neden Zordur?, Trk Dnyas Tarih Dergisi, say: 2, 15 ubat 1987. SAKAOLU, Saim, - A. B. ALPTEK N - E. MEK, Azerbaycan klar ve El airleri I-II, st.-1985. SAKAOLU, Saim, 101 Anadolu Efsanesi, Damla Yay., stanbul-1976. SAKAOLU, Saim, Dadalolu, Kltr Bak. Yay., Ankara-1986. SAKAOLU, Saim, Dede Korkut Kitab, ncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar, Cilt I-II, Seluk niversitesi Yay., Konya-1998. SAKAOLU, Yurdanur, slmiyetin Kabulnden Sonraki lk Halk iirleri, Halk Kltr, say: 2, 1984. SALAH, mran, Pencereden Da Gelir, Mecmuat- Ferheng-i Azerbaycan, Tehran1982. Sar k, Seme Bayatlar, Sabah Ne., Bak-1993. SAVALAN, H. M., 15. Esrin dretli airi Hebib, Atrupat Kitabevi, 1981. SAVALAN, H. M., Apard Seller Saran (Haz. Seyfettin Altayl), K. Bakanl Yay., Ankara-1987. SAVALAN, Sultan, Pir ve Muan, Sefa ap{anesi, Tebriz-2000. SEFERL lyr, YUS FOV elil, edim ve Orta Esrler Azerbaycan Edebiyyat, Maarif Neriyyat, Bak-1982. SEFERL , lyr, Mesih, Genlik Neriyyat, Bak-1992. SEL M, Hseyn uli, Balan Ana Dilinde lk Derslik, Rzayi Matbaas, Tebriz-2000. SEPET OLU, M.Necati, Trk Destanlar, Toker Yay., st.-1986. SERDARN YA, Samed, Tercme: lolu, Yay. Haz. Seyfettin Altayl, afak matbaas, Ankara-1996.

449

SETVET, Veli, Alaann ezelleri, ntiarat NeykHan Kitab, Zencan-2001. Svdiyim rler I, Tertib d. : Cahangir ehremanov, Genlik, Bak-1978. SEVENG L, Refik Ahmet, Yzyllar Boyunca Halk airleri, st.-1965. SEY DOLU, Bilge, Erzurum Efsaneleri, Erzurum Kitapl, st.-1997. SEY DOLU, Bilge, Erzurum Halk Masallar zerine Aratrmalar (MetinlerAklamalar), Atatrk niv. Yay., Ankara-1975. SEZEN, Yldrm, ki Kardeten Seferberlik Anlar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1999. SIDDIK, Kelim, (Trkesi: S. Alalgz), slm Devriminin Aamalar, , Ekin Yay., stanbul-1997. SNMEZ, K., sann Son am, Tebriz-1979. SNMEZ, Kerim Merutei, eh Muncuu, Erk Ne., Tebriz-1996. SMER, Faruk, Safev Devleti'nin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trkleri'nin Rol, Ankara-1976. ah smayl eta, Azerbaycann ran ile Meden El e Cemiyyetinin Neriyyat, Bak1946. ah smayl eta, Dehnme, Azerner, Bak-1948. ah smayl eta, Eserleri, Cilt: I, (Tertib, let ve erhler: Ezizaa Memmedov) Azerner, Bak-1975. ah smayl eta, Eserleri, Cilt: II, (Tertib, let ve erhler: Ezizaa Memmedov) Azerner, Bak-1976. AH N, Salih, Ozanlk Gelenekleri ve Doulu Saz airleri, Ankara-1984. EBSTER , Glen-i Rz, ev. A. GLPINARLI, MEB Yaynlar, stanbul-1989. EBSTER , eyh Mahmud, Gencine-i Rz, Elm Neriyat, Bak-1972. ebsteri, Glen-i Rz, ev.: A.B.Glpnarl, M. E. Basmevi, stanbul-1989. EHR YR, M. H. Haydar Babaya Selam, Haz.: S. Kl, . imek, Kltr Bakanl Yay., Mersin-1993. EHR YRNME (Mehemmed ehriyr), Tertib d.: Elyr Seferli, Yaz, Bak1987. ENEL, Aleddin, Siyasal Dnceler Tarihi, Sevin Matbaas, Ankara-1982. ER , Hseyin, Mselman Trk Dnyas Edeb rnekleri, Tehran-2000. EYDA, Yahya, Edebiyat Uca, Tebriz-1988. IL NSK , Mehdi, {l (Ensiklopedik Melumat Kitab), Ayna Metbu Evi, Bak2000. BAN, Cemid, Bayat Bula, Endie Nev Ne., Tehran-Bilatarih. KRL, Elisa, edim Trk Yazl Abidelerinin Dili, Maarif Neriyyat, Bak-1993. TAIYEV, Rasim, Salman Mmtaz-Azerbaycan Edebiyatnn Gaynaglar, Yazc Yay., Bak-1986. TAIYEVA, . - REH ML E. - BAYRAMZADE, S., Gney Azerbaycan, Or{an Yay., Bak-2000. TAIYEVA, . E. 1920inci l Tebriz syan, lm Neriyyat, Bak-1990. Talt Onay, Destan- Ahmet Haram TDK Yay., stanbul-1946. TALIBOV, Mirze Ebdrehim, Kitab Ykl Eek, Yaz Neriyat, Bak-1979. TANPINAR, A. H., 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Yay., stanbul-1988. TANRIKULU, Nzm rfan, klar Divan Gnmz klar, stanbul-1998. TAKIN, Ali, Kent Gelini, Tebriz. TEBR Z, Saib, ezeller, Tebriz-1358 (1979). TEBR Z , H.Rza Sarraf, Klliyat- Divan, Firdevsi Kitab{anesi, Tebriz-Bila Tarih. TEBR ZL , Ali, Dil ve Edebiyat, Atrupat Kitabevi, Thran, Biltarih. TEBR ZL , Aydn, Tamaad Gelende!, Dede or ud Ne., Tebriz-1979.

450

TEHMASIB, M. Hseyin, . . Abbasov, B. A. Abdullayev, T. E. Ferzeliyev, , Azerbaycan klar ve El airleri I-II, Elm Neriyat, Bak-1984. TEKEL , Mina{anm Nuriyeva, erbden er e, Bak-lm Neriyyat-1999. TEK N, Talat, Trkoloji Eletirileri, Doruk Yay., Ankara-1994. Tekin, Talat, Trkoloji Eletirileri, Doruk Yay., Akara-1994. TERB YET, Mehemmedeli, Danimendn Azerbaycan, Azer Ner, Bak-1987. TERLAN, Haim, Alovlu erler, Bilayer-1979. TERZ BAI, At, Kerkk Havalar, tken Yay., stanbul-1980. TE ZDE, naallah, Heyat Nemeleri, Endie Nev, Tehran-2000. THOMSEN, Vilhelm. Orhon ve Yenisey Yaztlarnn zm, lk Bildiri (eviren: Vedat Kken), T.D.K.Yay., Ankara-1993. TOGAN, A. Z. Velid, Ouz Destan (Reideddin Ouznmesi, tercme ve Tahlili),Enderun Kitabevi, stanbul-1982. TOGAN, A.Z.Velid, Ouz Destan (Reideddin Ouznmesi-Tercmesi-Tahlili), Enderun Kitabevi, 2.bask, st.-1982. TOGAN, Zeki Velidi, Trkln Mukeddarat zerine, Yamur Yay., stanbul-1977. TUDE Eli, Heyat Sna, Yaz Neriyyat, Bak-1978. TLMEN, Turgut, ran Devrimi Hatralar, Boazii, stanbul-1998. Trk Dnyas Edebiyatlar, komisyon, M.E.B. Yay., stanbul-1998. Trk Dnyas El Kitab I-II-III, Komisyon, T.K.A.E. Yay., Ankara-1992. Trke Szlk I-II, T.D.K. Yay., Ankara-1989. TRKMEN, Fikret, k Garip Hikyesi, nceleme-Metin, Aka Yay., Ankara-1995. TRKNE Mmtaz'er, Cemaleddin Afgan, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara1994. a an, Silmi rler, Tertip den: Memmedaa Sultanov, Yaz Neriyyat, Bak1987. ALAL , Muhammed Bar, Tlkname, Firdevsi Neriyat, Tebriz-Bila Tarih. AMENEH, Abdlkerim Menzuri, k urbani ve Peri anm, Yaran Neriyat, Tebriz-1998. ET B, ehreman Heyder, uyru lu Ulduz, 1998. EVAH, Ali Zefer, Ata Babalar Dyibler, ntirt Yaran, Bilatarih. EVAH, Ali Zefer, Folklor ezinesi, Yaran Ne., Tebriz-2000. EYAV , Nigr, Glgedeki Ses, Nil ap{anesi, 1997. UNAT, F. Reit, Hicri Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1974. UNAT, Faik Reit, Hicr Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1974 OG NB, Fethi, Hkyeler, Azerbaycan Dvlet Neriyyat, Bak-1956. OG NB, Fethi, ki arda, Azerbaycan Ua ve Gencler Edebiyyat Neriyyat, Bak-1959. USALU (LKER), smail Mededi, Gne Ton al, Yal z Bitik, Rudeki Ne., Tahran1992. UDUBEYL , Maallah, Menim Sazl-Szl Dnyam, I. Kitab, Ulu Ne., Bak-1999. UZUN, Enver, Krolu, Eser Ofset, Trabzon-1997. UZUNARILI, . Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, T. T. Kurumu Basmevi, Ankara- 1984. NL, M.- ZCAN, ., 20. Yzyl Trk Edebiyat, nklp Kitabevi, stanbul-1987. R, Serpil, ran Devrimi, Belde Yay., stanbul-1992. VAH D, H. Fazlullah, Azerbaycan Muasr lar, Messese-i ntiarat Yaran, Tebriz-1990.

451

VAH D, Hseyin Fazlullah, Atalar Sz Akln Gz, Neyknam Ne., Tebriz-Biltarih. VAH D, Hseyin Feyzullah, Elli Elli Neme, Mhran Neriyyat, Bila tarih, Tebriz. VAZIH, Mirze efih, Nemeler, Yaz Ne., Bak-1987. VEFA, Zhre, Al lar ar lar, ntirt Zeynep, Tebriz-1999. VEFA, Zhre, Folklor Gencinesi, ntirt Tahirzde, Tebriz-1995. VEFA, Zhre, Nam- Avran, Azerbaycan I-II-III-IV, ntirt Yaran, Tebriz-1999. VEFA, Zhre, Peler, ntirt Zeynep, Tebriz-1999. VEFA, Zhre, Saya, ntirt Zeynep, Tebriz-2000. VEFA, Zhre, Snamalar, ntirt Zeynep, Tebriz-1999. VEFA, Zhre, ablar, Kitab{ane-i Mill ran, Tebriz-1999. VEF , Zhre, Folklor Gencinesi I Oyunlar, ntiart Yran, Biltarih, Tebriz. VEFALI, Ayaz, Atalar Sz Aln Gz, Azerbaycan Dvlet Ne., Bak-1976. VEK LOV, iyas, 19. Esr Lirikas, Maarif Ne., Bak-1993 VEL YEV, Vagif, Azerbaycan Folkloru, Maarif Ne., Bak-1985. VEL YEV, Vagif, Gaynar Sz emesi, Yazc Yay., Bak-1981. VETENOLU, Behmen, Ha a arda Yaranmam, Kitab{ane-i Mill ran, Tebriz2000. V LYET, Eli Ekber, ah smayl Sefev Dvrnde rann aric El eler Teri{i, Bak-1998, El Hoda, Publishers, Tehran- ran. Voyages du Chevalier Chardin en Perse, C. IV, Paris, 1932. XX. Esr Cenb Azerbaycan Edebiyyatnda Demokratik dyalar (1900-1985. ller), Me aleler Mecmuesi, lm Neriyyat, Bak-1990. YAZAR, Yusuf, Ortadou -Deien Dengeler-, Seha Neriyat, stanbul-1989. YEKAN ZAR , Perviz, Azerbaycan ifahi El Edebiyatna Bir Ba{, Tahran-1995. YUSUF Has Hacib, Gnmz Trkesi ile Kutadgu Bilig Uyarlamas (Gn. Trkesine Uyarlayan: Fikri Silahtarolu), Kltr Bakanl Yay., Ankara-1996. ZAR (HEYRAN), Hseyin, Azerbaycan Mahn ezelleri, ntirt Yrn, Tebriz1997. ZEHTAB, Mahmut Taki, ran Trklerinin Eski Tarihi 1, Tebriz-1378. ZEHTAB , M. Ta i, Baban lolu, Mhe Ne., Tebriz-1997. ZEHTAB , Mahmut Taki, ahin Zencirde iir Manzumesi, Tebriz-1999. ZENG N, smail, ran Devrimi ve Ortadouya Etkileri, Milliyet Yay., stanbul-1991. ZEYHAK, Alirza, Gulam Hyder Dastan, Tebriz-1376 (1997). ZEYREK, Yunus, Acaristan ve Acarlar, Ankara-2001. ZEYREK, Yunus, Dnden Bugne Ahska Trkl, Trk Federasyon-Frankfurt, 1995. ARAYEV, Yaar, Tari{: Ya{ndan ve Uza dan, Sabah Neriyyat, Bak-1996. ASIMLI, Meherrem, Seneti, Ozan Neriyat, Bak-1996. ASIMLI, Meherrem, Dr. Cavad Heyet, Azerbaycan Neriyyat, Bak-1995. EHREMAN, lham, Glm Yarpza Dnd, Azerbaycan Dvlet Kitab Palatas. Bak1999. URBAN, Tertib d.: . Kasmov, Bak nivrsitti Neriyyat, Bak-1990. DERG VE GAZETELER: 21 Azer Dergisi, Postfach 104321, 44043 Dortmund-Germany. AKPINAR, Ali Yavuz, Birinci Beynelhalk Azerbaycaninaslk Sempozyumundan zlenimler, Karda Edebiyatlar, Haziran 1999, Say:

452

44. s.4. AKPINAR, Yavuz, Trk ran likilerinde Azerbaycann nemi, Yeni Trkiye-3 Dergisi, Ankara-1995. AKPINAR, Yavuz, XX. Asrn Balarndaki Azeri Edebiyatna Umum Bir Bak, Trk Edebiyat Dergisi, Ocak 1984, say: 123. ALPTEK N, Ali Berat, Dede Korkut Hikyelerinde Efsanev Unsurlar, Tarla Dergisi, Mays-1999, s. 18. Avrasya Dosyas, Cilt: 2, say: 2, 1995. Avrasya Dosyas, Cilt: 2, say: 4, 1995. Avrasya Dosyas, Dr. Ali Tekin, rann D Politikasnda Terrizmin No:2, Avrasya Merkez-Ankara. Ayn Tarihi, Babakanlk Yay., (Temmuz-Austos-Eyll), Ankara-1988.Ayn Tarihi, Gen Ofset Yay., (Ocak-ubat-Mart), Ankara-1998 Ayn Tarihi, mit Yay., (Ekim-Kasm-Aralk), Ankara-1997. Ayn Tarihi, mit Yay., (Temmuz-Austos-Eyll), Ankara-1997. Ayn Tarihi, mit Yay., (Temmuz-Austos-Eyll), Ankara-1998. Azerbaycan Trk Kltr Dergisi, Say: 230, Ankara-1979. iek, say: 8, 1379 (2001). iek, say: 9, 1379 (2001). DEM ROLU, Faiz, Vanda Ermeni Mezalimi, T.K.A.Yay., Ankara-1985. ERZ , Adnan Sadk, Trkiye Ktphnelerinden Notlar ve Vesikalar I, Trk Tarih Kurumu, Ocak-1950, Belleten, C. XIV. say: 53, s. 85-105. Fajr Azarbayjan, Tebriz- ran. Fecr-i Azerbaycan (Fajr Azarbayjan), Tebriz- ran, Say: 2289, 8 Yanvar (8 Ocak), 1379 (2001). KAFKASYALI, Ali, Azerbaycann Koca Kartal,, Kariei, Mays-1993. KAFKASYALI, Ali, Halk iirinde stikll Harbi ncesi ve Sonras Kuzeydou Anadolu, Trk Yurdu, Ekim-1997. KAFKASYALI, Ali, Karsn Kurtuluu ve Kuzeydoudaki Ermeni Mezalimi, Yeni Dnce, 17-24 Kasm; 01- 08 Aralk 1989. KAFKASYALI, Ali, Karsn Trkler Tarafndan Fethedilii, Tercman, 20 Austos 1986. KAFKASYALI, Ali, XIX ve XX. Yzyl Siyas ve Sosyal Olaylarnn Gney Azerbaycan Edebiyatna Yansmas, VII. Milletler Aras Trkoloji Kongresi (08-12 kasm 1999) Bildirisi. KAFKASYALI, Ali,Azerbaycan Olaylarnn Inda, Kltr ve Sanat, ubat1990. Pykzer, Zencan. SARRAF , Ali Rza, " ran Trkleri'nin Dili ve Trk Folklorunun Aratrlmasndaki Sorunlar", Uluslar Aras Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay, 26-28 Mays 2000- el. Seher, say: 4-5, Tebriz-1379 (2001). Seher, say: 6, Tebriz-1379 (2001). Trk Dili, Trk iiri zel Says (Halk iiri), T.D.K. Yay., say: 445450/Ocak-Haziran-1989. Trk Edebiyat Dergisi, stanbul, Kasm-1988. Varl Dergisi, seri, Tahran- ran. Karda Edebiyatlar, Erzurum, 1-44. saylar.

SZLK A il: Akll. b-i be a: Hayat suyu, dirilik suyu. b-i kvser: Cennette bir eme, iki. b-i serd: Souk su. b: Su; erimi mye hline dm; ya, gz ya; arab; ltif, hafif. Adam beste: Sakz. Adrmayb: timat etmeyip. Afet: Bela, musibet, zarar, gzel, dilber. fitab-i lemara: Dnyay bezeyen gne. fitab: Gne. hen fulad: Demir ve elik. A{r: hir: Son, sonra, sonunda. hu: Ceylan. Ajan: Polis. Ajdad: Ecdad. soy. la ap: Ulu kap, devlet kaps, hkmet, hkmet merkezi (l kap { bb- li). Amac: Nine, hedef, ama, gaye. made: Hazr. Amar: statistik, hesaplama, senet, belge.mm: Kitle, halk; topluluk; seyid olmayan; Hz. Muhammedin soyundan olmayan. Ar ad: Da kou, da koyunu. Ara: Ssleyen, bezeyen, ziynetlendiren. rif: Bilgili, bilgi sahibi; tanyan; klsik dou iirinde mistik sfye iaret olarak kullanlr. Ariz-i glgn: Gl yzl, gl benizli. Ariz: Yanak, yz. Arm: Sembolik. Armdr: Asker, ordu. Asar: Eserler, almet. siman: Gk, asuman. Asitan: Eik, astana; dergh, saraylarn giri kaps. Afte: Heyecanl, karmakarklk, mecaz lgnca k, vurgun. Ate-i nirane: Cehennem atei. Ategede: Zerdtlerin mabedi. tifet: Meyl, maillik; duygu; sempatiklik. yt-i mbin: Mukaddes ayetler. ye: Alamet, nian, Kuran- Kerimin srelerindeki her bir cmle. yet: Alamet, nian, Kuran- Kerimin srelerindeki her bir cmle. Azarlan- : Hastalanmak. B Bb-i seadet: Saadet kaps.

Bb: Kap, kitap veya bir eserin blnm ksmlar; layk, yaraan, uygun; Babilik mezhebinin liderinin ad; padiah veya hkmdrlarn kaps. Bac: Ba, vergi, tazminat. Bd-i m{alif: Muhalif esen rzgr, kardan esen rzgr. Bd-i seba: Mlyim rzgr, lk rzgr. Badzen: Yel getiren, hava fleyen. Bal ner: Kol kanad, el kol. Bal per: Kol kanat. Balak: Yukar kaldran; borcunu harcn vermeyen insan. Bale : Yetimi, blu ana ermi. Balidelenir: Bym, boylanm, ycelmi. Bam: Dam. Br: Yk, meyve; verim, semere; ocak; tezek; resm kabl. Bran: Ya, aralksz dklen, aralksz yadrlan ey. Bran: Yamurdan korunmak iin giyilen giysi, yamurluk. Brgeh: ah saray; deniz kenar, sahil. Barik: nce, nazik, dar. Bartbet: Rtbeli, grevli. Batesellt: Sahip olmakta, ele geirmekte. Batum: Polis sopas. Baver din: nann. Bazdid: Kontrol; belirli emek; bakma; ziyaret etmek. Bazi-yi etrenc: Satran oyunu. Bazres: Mfetti. Be a: Ebediyyet, daimi, devaml. Be er: Yerli mal, yerli hayvan. Becce: ocuk, uak, erkek ocuk. Bedbide: Kt amel, kt davran. Bedc: Ktlk arayan. Bedhen cere: Kt insan. Bedki: Kt niyetli, kt dnceli. Bedter: Daha kt. Behayi: Hayvan, drt ayakl. Behit-i edni: Daimi cennet. Behmen ay: ran takviminde on birinci ayn ad. Behr-i umman: Umman denizi. Behreberdarl : Fayda getirmek. Bhude (bhude): Abes yere, bouna. Belk: Dert eken. Beng: Ses. Bengi: Nee saan. Ber : Yldrm, elektirik , parlt, parlama. Berberiyyet: Barbarlk, cehalet, kabalk. Berhem: Karmakarklk, bir ii birbirine kartrmak, boa karmak. Beri: Saalm, kurtulmu, pk, temiz, hr,

454

azat. Berk: Yaprak, g, kuvvet. Berkenar: Kenara ekilmi. Berra : ok parlak, k saan, ok parlayan. Berr-yi bryan: Kzartlm kuzu. Bsan-i {esm-i bgne: Dman gibi yabanc. Best: Bal; snak. Bester: Yatak yorgan. Bearet: Ho haber, mjde. Bea: Gler yzl, sevinli, d. Betlan: Kedersiz, lzumsuz, manasz. Byt-l hezen: Hzn evi, keder evi, Yakub peygamberin olu Yusufun hasreti ile kapanp kald ev. Byt: Beyit, ev, iki msradan oluan iir. Bytlheze: Hzn evi; Hz. Yakubun olu Yusufun hasretiyle kapanp yaad ev. Bzikib: Usanm, bkm, canna yetmi. Bezirgn: Tccar, tacir. Bezm-i ehbab: Dostlar (sevgililer) meclisi. Bezm-i ehl-i rfan: Hayr ehlinin meclisi, rifler meclisi. Bezm-i niat: enlik ziyafeti, enlik meclisi. Bezm-i te errb: Ya{nlama meclisi. Bezm: Meclis, toplant, k iret, keyf meclisi. Bezmi iret: Keyf meclisi. Be{t-i humayun: Ho baht. Baram: Kararsz, sabrsz, tahmmlsz, durmadan. Bcn: Cansz. Bdr: Uyank, haberdar adam. Bderd: Dertsiz. Bdin: Dinsiz. Bhudegy: Bo konuan. Bmar: Hasta. Bmunis: Arkadasz, dostu inas olmayan, tek tenha. Bnam neng: Hayasz, utanmaz, rsz. Bpeder: Babas, pi, nikhsz dnyaya gelen ocuk. Bruh: Ruhsuz, cansz, l. Bsemer: Br vermeyen, meyve vermeyen, semeresiz, faydasz, bo. Bamar: Saysz, hesapsz. Bmar: saysz, hesapsz. Bybengerd: Ortalkta dolaan, avare. Bi ser p: Basz ayaksz, ncesi ve sonras olmayan, avare, serseri, babo. Bicek: Bir maln tahvil edilmesi hakknda senet. Bide: Bidat, eski Bid: St aac.

Bidad: lke, ehir. Bihemdullah: Allah kr. Billurin: Billurlu, billurdan yaplm, kristalli. Bime: Sigorta. Birge: Birlikte, beraber. Bisim: Telgraf; radyo vericisi. Bmar: Saysz, hesapsz. Birge: Birlikte, beraber. Biyaz (beyaz): Beyaz, ak (renk); dua kitab. Bizrk: Byk. Bi{: Kk (Aa, bitki vb.) Bomb-i npal: Napalm bombas, bir eit bomba. B e: Yer, lke, mabet, kabir. Blv: Kheylan at. But-yi hicr: Ayrlk oca. Bute: Kuyumcularn altn eritmek iin kullandklar zel kap. Butimar: Kt, pis; bayku. Bu{ag: Gerdan, enenin alt ksm. Blheves: ki lemle megul olan. Bngh: Ambar. Bnyad: Kk, temel, esas, temel. Brran: Kesici, kesen, keskin. Brran: Keskin (kl). Bt-i tennaze: Putperestlerin ibadet ettikleri pesim veya heykel, sanem; ok gzel. Bz ale: Kei yavrusu. C Cabbar: Byk. Cade: Yol. Cahid: Cehd eden, gayret eden, alan. Caize: Mkfat. Cam: ie, kadeh, piyle, kse. Came: Giyecek, elbise, amar. Camee: Cemiyet, halk. Canbe{: Canlandran, can baheden (Allah anlamnda da kullanlmaktadr.). Cansitan: Can alan (Azrail), ldrc. Cari: Akan; imdiki; icra edilen; tedavlde olan. Carsu: Drt yol kava. Cavidan: Ebedi. Ce in: Bayram. Ceb ceb: Gdk, ene ile gerdan aras, buhak. Cebin: Aln. Cebral: Zorla, gle. Cela-yi veten: Vatan tutkunu, vatansever. Ceng: Kavga, dv, sava. Cengel: Orman. Cengperver: Sava, sava taraftar. Cennet-i rizvan: Meleklerin cenneti.

455

Ceres: Zil. Ceresler: Ziller, anlar. Ceride: Eskiden vergi defteri, defter; nemli hadise. Cezakellah: Allah karln versin (dl ve caza olarak). Cezire: Ada. Cbldz: Hareketli, en. Cida: Mzrak, sng. Cife-yi dnya: Dnya mal. Cihad: Sava, mcadele, din urunda sava, dini yayma yolunda mcadele. Cilazn er: Yenilmeyen kahraman. Cina : Bahse girmek. Cinan: Cennet, behit. Civar: ecre, etraf. Cobrai: karln verme, tamir etme. Comerd: Cevan kii, gen mert; cmert. Cvc: Dudaklarn kenar. Cvlan: Cevelan, gezip dolama. Cud: Bayku, Ban arka tarafnda dmlenmi sa. Cuy: Ark. Cda: Ayr. Chhal: Cahiller. Clus: Tahta kma, bir hkmdarn tahta kmas, oturma. Cnnemekn: Gen iken len. Cnun: Delilik, divanelik. Cre: Bir yudum. Cst: Aktarma, aratrma. Czv: Cz, ksm, para, Kurann otuzda bir hissesi. ah: Kuyu. k-i giriban: Yakas yrtk. k: Dalm, yrtk, paralanm. ker: Nker, hizmeti, kle. alak-apak-apuk: evik, aceleci, keskin, hzl. aml : amurluk, balklk. apilus: Yaltak, hilekr. avu: kervan ba. ekn: Damlayan. elipa: Ha. em{em: Naz, ive, cilve. en: Duman. eng: enk, harp adl enstrmana benzer alg aleti. enkl: Pene. ep: sol. epavul: Talanc. eri: Seyyar satc. rik: Partizan.

esb yle- : Yaptrmak. m-i {unfian: Kanl ya aktan gz. me- urban: Gzm ste. me-yi hyvan: Dirilik suyu, lmszlk suyu, hayat suyu. immel: Zayf, ark. in Main: in ve inin ardnda olan lkeler. in: Kvrm, krk, ryann doru kmas. lmek: mlek, yemek piirilen toprak kap. me: Saz. unoera: Soru, sorgu sual. D Dad-stad: Al veri. Dad: Adalet, insaf, ceza, aman, imdad, yardma arma. Dada: Ata, baba, byk karde, aabeyi. Dadres: Feryda yetien, imdada ulaan; mstantik. Dd{ah: Adalet isteyen, feryada aran. Dm-i bela: Bela tuza, bela toru. Dm: Tuzak, tor, hapishane. Damad: Bey, enite, damat. Dmen: Etek, hile, kelek. Dnter: ok bilgili, daha bilgili. Dne: Tohum, tane, adet. Dnesera: Meslek lisesi, meslek okulu. Dank: Dirhemin altda birini ifade eden arlk l miktar, emlakn altda bir blm. Dra-yi izz an: Saygnl, an olan. Dver: Arabulucu, mnsif, mahkeme hakimi, Allah dini. Ded: Yrtc hayvan. Dedannma: Srtp dilerini gstererek yaltaklanan adam. Def: Reddetme, itekleme, geri evirme, ortadan kaldrma. Defe: Halclarn kulland alet. Dh an: ifti, kentli, kyl, baban. Dh: Kent, ky. Dehan: Az. Dhati: Kentliler. Dhgede: Kent, ky. Dehr: Zaman, devir; dnya, lem; tabiat, talih, felek. Dehre: Kesici alet, apacak, et dven. Dejban: Komutan, kale komutan, asker polis. Dendan: Di. Der p-yi mvte: lm ardnca. Derau: Kuvaklama, kucana alma. Derayet: Bilgi, beceri.

456

Derbece: Kk kap. Derbend: Dar geit, boaz; da yolu, da geidi; ala kap (l kapbb- li), geni ksa cadde. Derif: Teessf etmek, itiraf etmek. Dest-i renc: Emek, zahmet. Dest: El. Destar: Sark, et dven alet. Destgir: Yardmc, taraftar, dustar, esir, tutsak edilmi adam. Dvsper: Byk kalkan tayan sava. Dyr-i Muan: Zerdtlerin ve ateperestlerin ibadet ettikleri yer, ategh. Dyr: Manastr, kilise. Dl: Verem hastal. Dicur: Gamgin, gaml, kederli, karanlk. Didr: Gr. Didr: Yz, cemal, grme, ziyaret etme, gr. Did-yi giryan: Alayan gz. Did-yi {unfean: Kan dken bak. Dide: Gz. Didesi ekbr: Gz yal. Difa (defa): Mdafaa, savunma, kendini dmandan koruma. Dig: Kazan. Dik dalan-: abuk sinirlenmek. Dil efsrde: mitsiz, gamgin. Dil: Yrek, kalp, gnl. Dilber-i tennaz: uh, nazl dilber, iveli gzel. Dirayet: lim, bilgi, malumat. Diraz: Uzun. Direfi: Yldrm, parlt, k. Direng: Yavalk, ge kalma, durma, sabretme, rahatlama. Dire{an: Parlak, ldayan, parlayan. Dire{t: Aa. Diri: Esirgeme. Divsiret: Dev hasiyetli, dev huylu. Donlug: kramiye, bahi. Dor berimde (dvrber): Etrafnda, evresinde, yan yresinde. Dvr-yi ebab: Genlik devri. Dvre: Yass kab, daire, ember. Dyn: Dvnt. Dud-i siyah: Kara tts. Dd-i him: Derin keder, ah nle. Dd: Tts, duman. Dude: Kara, mrekkep lekesi, aile, kabile. Du: Ayran. Dunbal t-: Devam etmek. Dust: Dost. Dustan: Dostlar. Du: Omuz, geen gece, d, rya.

Dutza : Yabani kularn tutulduu kafes. Datee: ki defa temizlenmi. Dbb-i ekber: Byk ay. Dbb: Ay. Dnya-yi dn: Alak dnya, kt dnya. Dr dirz: Uzun uzad. Dr(r): nci. Drefn: Dr saan, inci yadran. Drr-i ek: Gz yann incileri. Drr-i semin: nci, kymetli ta. Drr-i {uab: En iyi mirvar, en gzel inci. Dmen-i {un{ar: Zalim dman, kan ien dman. Dnam: Svme, sv, kfr. Dzd: Hrsz. Dzek: Cehennem. Dvre: evre, etraf, daire. lat: Halk, bir yurtta bir yerde yaayan topluluk. ti ad: nanma, itikat. tidali: Liberal. tisaf: Mecbur etme; tecavz etme. tisas: Tatil. h a -i he : Hakikat ortaya karma. hkm: Hkm, karar; rejim, kurulu; hakimiyet; dnce; rey. hram: hram, Mekkeyi zayarette haclarn giydii dikisiz elbise; Msrda Firavunlarn mezarlar. hrar: Aydnlar, yazarlar. hsas: Hissetmek, sezmek. hticab: rtnme, gizlenme, saklanma. lm-i elsine: Dil ilmi, gnl ilmi. Eski pullar: Kat paralar. yd-i seadet: Saadet bayram. ymen: Uurlu, hobaht, korkusuz (yer), korunmu. zaz: ftihar, hrmet. E E d gn: Nikh kesilen gn. E ran: Akran, eta, arkada. E sam: Aksam, ksmlar. E vam: Hsmlar, akrabalar, kavimler. Eza: Uzuvlar. Ebben-cedden: Ata babadan. Ebedsera: Ebediyyet evi. Ebham: phe; dumanl (mec.). Ebher: Nergiz, gzel gz, gzel adam. Ebr-i siyah: Kara bulut. Ebr: Bulut. Ebru-yi tizcenk: Keskin peneye benzeyen

457

ka. Ebser: Daha gz ak. Ebvab: Ders kitab. Ebyez: Beyaz, ak. Echaf: Zarakilik, iki katna satmak. Ecr: Mkfat. Edl: Adalet; beraberlik; yk, e. Edvv-i beer: nsanln dman. Ef an: Nle, figan, feryat. Efal: ler, dilbilgisinde fiiller. Efi: Zehirli ylan. Efal: alan. Efan: Figan, feryd, nle. Eflk: Felekler. Efser: Subay, zabit. Efsurde: Solgun, zelliini kaybetmi, burumu. Efvac-i stur: Satrlar grubu, satrlar blm, at veya yk hayvanlar bl. Efvac: Blkler, gruplar. Efzun ol- : Artmak. Ef{em: Daha byk, en byk. Egriplanlar: Uak, tayyare. Efal: Dikkatsizlik, hata, yanl yapma. Eyr-i tengm: Dar gzl rakib, yabanc. Eyr: Dman, yad, zge. Ehbab: Dostlar. Ehibba: Dostlar, sevimliler, aydnlar. Ehkm-i din: Dinin hkm. Ehkm-i teharet: Temizlik kurallar. Ehl-i rfan: Arif insan, bilgili insan, aydn. Ehrar: Hr adamlar, hrriyet sevenler. Ehrimen: Zerdtlerin ktlk tanrs, habis, eytan insan. Ehvel: a, epgz. Ehven: ok az, ok yumuak. Ehya: hya, dirilme, yenileme. Ehzan: Kederler. Ejder-i siyah: Kara ejderha. Ekkasl : Fotoraflk. El affar: Allah, ok balayc. Elan: Hemen, imdi, u anda. Elem: Alem, bayrak. Elerreus: Ba, zirve, balang. Elhan: Gzel sesler, trkler. Elher: Hakikaten, dorusu, gerekten. Elhezer: Sakn, saknlsn, uzak durulsun. Elsine: Diller. Emir-i ceng: Asker isim, asker rtbe. Emniyye: korkusuzluk; polis memuru. En a: Anka, Kaf danda yaayan efsanev ku, simur. En ayi: Efsanev ku. Enar: Nar. Enber: Amber, koku, tr, kalot adl deniz hayvannn salgsndan elde edilen gzel

bir koku. Enberbiz: Koku saan. amber saan. Encm: Yldzlar. (Kuzey Azerbaycanda ot, fundalk, allk anlamnda da kullanlyor). Encmen: Meclis, cemiyyet, toplant. Endelib: Blbl. Enduh: Gam, keder. Engr: zm. Enhar: aylar, dereler, arklar. Enin: nleme, inilti. Envar-i hidyet: Doru yolun nurlar, klar. Envar: Iklar, nurlar. Er am: Rakamlar. Erer: Ard aac, servi aac. Erbab: Sahip, mlk sahibi. Ere : Ter. Ere riz: Ter dken. Eren: Yiit kii, kahraman. Ergen: Evlenmek zaman gelmi gen. Erevan: Erguvan, gzel krmz bir gl ad; krmz. Erse: Bo arazi, meydan. Er-i el: Gn en yksek kat, sema, asuman. Er: Kubbe, taht, gk, sema. Erte: Ordu. Erus: Gelin. Erzan: Ucuz. Erze: En rezil, ok alak insan. Erzen: Dar. Esb: At. Esbdevan: At koturan. Esbdevanlar: Svari. Esef: Teessf etme, hayflanma. Esel: Bal. Eshab: Ashab, sahibler, taraftarlar, sohbet edenler. Hz. Muhammetin sohbetine katlanlar. Eslehete: Silah. Efkr: Fikirler. Esr: Asr, zaman, devir, yz yllk sre, ikindi. Esrar: Srlar. Essebr-miftahl-ferec: Sabr geniliin anahtardr. E al ab: p kutusu. Ear-i ne z: nkr edici iirler. Ecar: Aalar. Eire: Kabile, oymak, ger hlde yaayan kavim. Ek: Gz ya. Ekbar: Gz ya dken. Eleb: Meral. Elef: randa altn para.

458

En: Huzur, gven iinde olma. Erar: Pis eyler, kt adamlar. E{as: ahslar, insanlar. Etbale: Yetim, cce. Etibba-yi fireng: Avrupa hekimleri. Etibba: Tabipler, hekimler. Etan: Susuz, susayan. Evamfirib: Cahilleri aldatmak, demegog, aldatc. Evham: Vehim sznn oulu, phe, karabasan. Eya : Cam, kadeh, piyle. Eyal: Aile, nfus, oluk ocuk; e, zevce. Eyar: Endaze, deneme, l, dakiklik. Eyyar: Hilekr, avare. Eyyar: Hilekr; isiz gsz. Ezkr: Zikirler, anma, hatrlama. Ezkr: Zikirler; hatrlama. E{ger: Ateli kl, klle kark kk kor, kz. E{ter-i said: Talih yldz, ykseklere kan yldz. F Fahi: Ak, edepsiz. Fail-i muhtar: htiyar sahibi, istediini yapmakta serbest olan. Famil: Aile. Fa l-: Amak, aklamak, ortaya karmak. Fe ir-i mflis: Fakir ve yoksul. Fl vl: ve sz. Feahet: Fkh ilimleri, din kanunlar bilme. Fehm: Dnce. Fekh-i inti ad r (fokahi): Mizah iir. Felhet: iftilik. Felihaza: Ve buna gre. Fena: Yokluk. Fenus: Fanus, fener. Fera : Firak, ayrlk, hicran. Fera et: Vaz gemek. Feramu: Hatrdan karmak. Ferib: Aldatma. Fermayi: Buyruk, emir. Ferr: Parlaklk, k, nur; ss, ziynet; tantana; gzellik. Fer: Ayak altna yaylacak ey, deme, yer yz. Fer: Kk hal, hala. Ferzne: lim, bilgili. Ferzendan: Evlatlar, ocuklar. Fer{ende: Hobaht, uurlu. Fs -i fevahi: Ayyalk, bozgunculuk. Fesahet: Gzel ve ak konuma yetenei.

Feth: Ama; balama; zaptetme. Fyz: Bolluk, bereket; hayr, fayda; lezzet. Filfvr: Derhal, hemen. Filus (flus): Para, en kk para miktar. Fir et: Ayrlk. Firengistan: Avrupa. Firite: Feriteh, melek, masum, gnahsz, yumuak huylu. Fiar-i {un: Kan basnc. Fiar: Tazyik, basn. Fitre: Ramazan aynda fert bana belli miktarda verilen sadaka. Fitret: Ftrat, yaratl, tabiat. Fitva: Fetva (Bir mesele hakknda kad veya mft tarafndan verilen hkm.). Fokul kravat: Yaka kravat. Fokull: Boyun ba, kravat. Foren: Hemen, tez. Fori: Tecili. Foruzan: Parlayan, yanan, ldayan. Fvc: Cemaat, topluluk, deste. Fvce-zlmkr: Bir grup zulmkr. Fveran: Suretle akan. Fut yle-: lmek, yitirmek, brakmak. F era: Fakir, yoksul. Ftade: Dm, yklm, dkn, bre, zavall. G Geda-yi ky: Sokak dilencisi. Gehvre: Beik. Gl: Giley, knama. Gendum (gendom): Buday, tane. Gerdenderez: Boynu uzun. Gerdid: Frlatmak, imtina etmek, kesmek. Gerdun: Dnen; felek, talih; gk. Gergeh-i gerdun: ark felek, hayatn deveran. Germbe: Hamam. Gysu: Sa. Giciklenmek: ekememek, kskanmak. Giran-baha: Daha kymetli. Giranmaye: Pahal, ar. Girhgir: Burma burma, dm dm sa. Giriftr: Tutulmu, tutsak, esir, mbtela, k, vurgun. Girye: Alamak, szlamak. Giyah: Ot, yeil ot. Giysu/ gysu: Sa. Gft: Hakimane sz, hikmetli ifade, sz. Gftar: Sohbet, sz, mevzu. Gftg: Sohbet, konuma. Gvher-i ehvarna: ok iri taneli inci. Gvsle: Bir yandaki dana; Tvrata gre Hz. Musann zamannda Samira adl

459

birisinin altndan yapt ve bununla halk yoldan karp putperest ettii insan; sade adam. Gvtr: Sohbet, sz; mevzu. Gruhban: Asker rtbe. Gr: Yaban eei, mezar. Gsifend: Koyun. G-yi m: Gzn kenar; gz altndan bakmak. Gher: Gevher. Gl demeti: Gl destesi. Gl-i hemra: Krmz gl. Glberk: Gl yapra. Glfam: Gl renginde, krmz. Glen: Gllk. Glstan: Gl bahesi, ieklik. Gnck: Sere. Gvah: ahit.

Gh: Zaman, vakit, yer, mekn. aba : n, nce, yz (ehre); bal kaba. aim-l lyl: Geceye bitiik. ali: Hal. ara : kara adr. azl at: Sava at, kou at. eb eb: Bu{a , gdk, ene ile gerdan aras. eba: Kaba. ebr-i dem: Hz. Ademin kabri. edid: Gnete kurutulmu et; kze gmlerek biirilen btn koyun, pastrma. elemrvn: Bir hkmetin idaresi altnda bulunan yer, lke. elender (Kalender): Dnyadan el ekip kendi bana yaayan insan, filozof, kaide kurala uymayan insan. emer: Ay. emertelet: Ay yzl, aybeniz, yz ay gibi gzel olan. emkide: Gam eken. emze: Gzle iaret etme, nz, ive, szgn bak, iveli bak; baz insanlarn glnce ene veya yanaklarnda beliren kk ukur. em{ar: Gam datan, gaml zamanda teselli veren. eni: Varlkl, zengin. er : Suya batrma, suya batma, boulma, boma (suda). erar: Durma, sakit olma, dayankllk, sabr, tahamml. erin: Yakn, akraba, benzer, arkada, yakn dost, e. ern-i bistum: Yirminci asr.

esem: Ant, yemin, ant ime, yemin etme. eten: Katiyyen, kesin olarak. etre-yi b-i nisan: Nisan yamurunun damlalar; nisan ay. evi: Kavi, kuvvetli, gl, zorlu; salam; (mec.) zengin, varlkl. eviter: En kuvvetli, en gl, en salam, en zengin. evvas: Dalg, ok yapan kimse, okla silahlanm kimse, ok atan. eza: nsann bana gelen hadise. ezel-i nezi: Gzel, ltif, zarif gazel. ezil: Kei klndan rlm gmlek. sdr-: Rvet vermek. isse: Kssa, menkbe, hikye, masal. ol vr- : Sz vermek. opal: Kk, yumru. oppuz: Kopuz, saz. orre: Nara, grlt, bart. ors: Hap (il). ov a: Kavga.. ov: Yanan fitil. ovzan- : Kalkmak. vm-i npak: Temiz olmayan nesil. vm: Kavim, ayn soydan olan, akraba. vs-i zeh: Gk kua, ebem kua. vs: Yay, keman, emberin bir paras. ran: Para birimi. uat: Ahmak, aptal, saf, bn. ubber: Kumru. ulam-i hel ebg: Kula halkal, kula kpeli (kle). ula : Kukla. ull: Tutsaklarn boyunlarna, ayaklarna ve ellerine taklan zincir. umar- : Ak kumar. usale: Dana. ut-i dil: Yrein kuvveti. ut: Erzak, gda, yenilen ey, g, kuvvet. llabi: Sahte. rb: Yaknlk, komuluk. rs-i emer: Ayn evresi. rs-i fitab: Gnein evresi, dairesi. sur: Kasrlar; kusur, gnah, kabahat. yud: Snrllk, mahdutluk, ballk, bitiiklik. aya: Nihayet, sonunda, son merhale. erre: Kibirlenme, kendini vme. ina: Varlkl, devletli. iyab: Kayp olmak.

460

ab-i re{t (re{t-i {ab): Yatak. ab: Uyku, rya, uyku grme. ah nhah: ster istemez, hakl haksz. ah: ster, isterse. ahendem: stekliyim. k-i pay: Ayak altndaki toprak. k: Toprak, toz, yer kresi, lke, diyar; rm toprak olmu. kister: Kl. kpay-i secdegh: Secde yerinin eii. am-iy: Yetimemi, olgunlamam. ame: Kalem; slup. ane: Ev, bina. asa: Halis budaydan piirilmi ekmek. aneberduam: Evsiz, yoksul, fakir. anevade: Nesil, soy, aile. Haraya: Nereye. r kes: Krpnt, r p. ar: Diken, bir eit aa. arken: Diken satan. arzr: Dikenlik. aak: Zir zibil, r p. a{al: Yahudi din adam. edeng-i cansitan: Can alan ok. edeng-i {unriz: Kan aktan ok. edeng: Ok. effa: Yarasa, gece kuu. effa: Yarasa. efi: Hafi, gizli. elet-i mmtaz: Seilmi bir hediye. elel: Noksanlk, aklk, boluk. elfe: Molla mektebinde mollann yardmcs. elveriler: Tahl toplayanlar. em: Eyri. emender{em: Kat kat, burma burma. emide: Eilmi, beli bklm, kambur. empare ({ompare): Bomba, roket. ende: Gl. endeng: Ok. ennas: eytan. er: Eek.erken: Ta. eridar: Alc, bir maln alcs. ermhre: Eek semerine ss iin dikilen renkli boncuklardan her biri, kymetsiz. es: r p, rp. esaret: Zarar ziyan. esi: Dman; matematikte karma; denk. esm-i can: Can dman. este: Yorgun. em: Hm, gazab. etmi: Glhatmi. evas: Hasseler. yme: adr.

ezab: Kna yakmak, boyamak. ezab: ktletirmek. ir e: Bez paras; dervilerin giydikleri st elbise; cbbenin altndan, i gmlein stnden giyilen pamuklu elbise. ir e: Hrka (Dervilerin giydii cbbe.). ire: Bulank, bouna, bulanm, ters, kaba. ired: Akl. ireser: Babo ters adam. isal: Hasyetler, huylar. it: Kerpi. iyaban: ki taraf aal geni cadde. izab: Koyu krmz renkli boya. of: Korku, haf, vahet. orzek: ksrk. oaheng: Ho sesli, gzel sesli. ogl: Gzel. onud: Honut, raz, memnun. ovf: Korku. u: Hasiyet, huy, klk. ub: Gzel. ubsaz: Sanatkr. ubsuret: Gzel yzl, gzel. ud ({od): z, z. ul : Huy, tabiat. uld: Ebedilik. uldi: Cennet. um: Kp, balktan yaplm byk kap. ums: Bete bir; be; gelirin bete biri miktarnda olup seyitlere verilen din vergi, seyit mal. un-i dil: Yrek kan. un: Kan. ai: Rica. ai tmek: Rica etmek. unab: Kanl su, kanl gz ya. unalud: Kana bulanm. un{ar: Kan ien, zalim, kaddar. ur: Gne, gn. urd: Kk, narin. urid-i {aver: ark gnei, dou gnei. uceste: Hobaht, hoa giden. uridve: Gne yzl. ue: Baak, salkm, smbl. uein: Smbl toplayan. ug ter: Kuru ve ya. rus: Horoz. k: Kuru. tbe: Hutbe. H Hacet: htiya, lzum. Hadis: Yeni zuhur eden, yeni meydana gelen. Hakim-i mtle : Diktatr, lkeyi tek bana

461

yneten. Harasan: Korkmu halde. Hasil: Mahsul, rn. Hatif-i er: Gkten gelen kayptan ses. He aret: Saygszlk. He bin: ok tesirli ve ldrc zehir. Hebib: Dost, sevgili. Hebl: p, kendir. Hecc: Hac. Hecle: Zifaf ota, gerdek. Helavet: Tatllk, tat, lezzet, zevk. Helef-i {encer-i brran: Keskin hanerin hedefi. Hemau: Kucaklama. Hemiyyet: Ruh ykseklii, eref hissi, gayret; Hempay: Yol arkada. Hemra: Krmz, kzl. Hemrah: Yol arkada. Hemraz: Srlar bir olan. Hemsye: Komu. Hemvar: Dz. Hem{ane: Aile fertlerinden her biri, komu. Hencer: Krtlak. Heng: Kymet, miktar; zor, g, kuvvet; akl, idrak. Henz: imdi, imdilik. Herim: Mahrem yer, yakn arkadalarn gidebilecei yer. Herman: Olumsuz cevap; yasak etmek. Herzeger: Bo szler konuan. Hetm: Katiyetle, tereddtsz. Hetn: Yrtma, yorma; erefsizlik. Hevadis: Hadiseler. Hevai: Havaya ait olan, ge ait olan, haksz ehvet dkn. Hevari: sann 12 rencisinden birisi. Heva{ah: Havalar; taraftar; hayr seven; k, vurgun. Heves: Hisler, duygular, fikir, hayal. Hezar min hecamet: Eskiden kan alma ii ve bu ite kullanlan aletin ad. Hezar: Bin. Hezyan (hezeyan): Sayklama, anlamsz bo szler. Hicab: Perde, rt; utanma. Hicr: Ayrlk, ayrlma, hicran. Hilliyye: eriata gre izin vermek, borlarndan azat etmek. Hima et: Ahmaklk, uursuzluk. Hindivane: Karpuz. Hirs az: Tamahkrlk. Hizb: Tayfa, zmre, hisse, pay, parti, grup. Hocre: Oda, kk snak. Hkmferman: Hkm sren. Hrme: Krmzlk, bir eit hastalk.

Hubab: Su kp. Hurili a: Huri yzl, gzel. Hbb-i veten: Vatan sevgisi, vatan ak. Hkema: Hakimler, filozoflar, limler. Hmayun: Uurlu, saadetli, mbarek, padiaha ait; Azerbaycan klasik muamlarndan (ark) birisinin ad. Hrriyyet: Hrriyet, azatlk. Hveyda: ikr, ak, belli. Hzr-i eha: ahn huzuruna. Hndr: Yksek, uzun boylu. Herlen- : Dnmek.

ltisa i: ltisak, iltisaka ait, bitikenlikle ilgili. ltisa i diller: ltisak diller, bitiken diller. ri: Byk. sin- : Isnmak. amet: kamet, oturma, sakin olma; ev, yaay yeri; kudret, hakimiyet. d: Boyun ba, dizilmi inci. tidar: ktidar, kudret, hakimiyet, yetenek, beceri. tiza: Talep, gerek, lzum. bham: st rtl. btikr: Teebbs. ctinab: ekinme, saknma. cz: Acizlik. czlhl: Acizcesine. dde: Say, adet; miktar; deste, grup; mhlet. ddyi (eddei): Makam seven, grev seven. fal: Aldatmak, yoldan karmak. maz: Kybet. ktisab: Kazanma, kesb etme, kazan. ltihab: Alevlenme, artma, duygu, istek; yanma, ldama; vcudun herhangi bir yerinde meydana gelen ilik. msak: Hasislik, cimrilik; tan yerinin aarmaya balad zaman, oruca balama zaman. na: Yorgunluk, ar i. nan: Yular, idare, iktidar. nayet: Kayg, yardm, ilgi; iyilik. neb: zm (Arapa). ndi: imdi. nfial: Utanma, hacil olma, heyecana gelme, coma. nham: Malum olmayan, bilinmeyen, mbhem. ntisab: Mensup olma, katlma. nti{ab t- : Semek. nziva: Toplumdan uzaklamak, yalnz kalmak.

462

sar: Bahi vermek; beenme, seme. slah: yi bir hle getirme, noksan ve kusurlarn giderme. slmiyan: Mslmanlar. stmar: Mstemleke hline getirme; mamur hale getirme. ste{r: Byk yzme havuzu. stiare: Alma, gtrme, kinaye. sticabet: Ricann kabul edilmesi, ricann yerine getirilmesi; duann, namazn, orucun kabul edilmesi. stimam: Koklama, hissetme. k: Gz ya. kenbe: Karn, mide. tibah: Sehv, yanl, phelenme. tihar: hret bulma, mehurlama, n kazanma. tiya : ok isteme, arzu etme, heves. ve: Naz, gamze. vefru: ve satan. tab: Knama, thmet etme. ti: Hzl, keskin. tmam: Tamam olma. yma: aret. zhar: fade etme, meydana karma, ikr etme. ztirab: Istrap, sknt, eziyet. zz: zzet, azamet, an, liyakat. {fa: Gizletme. {ll tmek: Kartrmak, bozmak. {van: Kardeler. K Kn-i cehalet: Cehalet kayna. Kanun: Sryan takviminde ay ad. Kr br: , g. Kr: , kazan. Kragh: bilen, iten anlayan, gizli polis memuru. Krferma: buyuran, i veren, mal sahibi. Krgh: Ticarethane, byk iyeri, irket. Krger: Usta yardmcs, ii. Kart: Belge. Kr{ane: yeri, imalathane, fabrika, taoca. Ks: Tutkun. K{ninan: Sara sakinleri, saray ehli. Kne: Saray, imaret. K{: Saray. Keb-yi r{sar: Kbeye benzer ehre, Kbe gibi pk ve mukaddes olan yz. Kebk-i {uraman: Gzel yryl keklik. Kebk: Keklik, sevgili, cnan, gzel. Kecmedr: Birisinin istek ve arzusunun aksine hareket eden.

Kehllbeser: Gz srmesi. Kelef: plik yuma. Kelenteri: Polis mntkas. Kelid sened-i {aneni: Evin senetleri ve anahtar. Kelim-i Ha : Musa peygamberin lakab. Kelim: Musahip, sohbet eden. Kelisa: Kilise. Kem: Noksan, eksik, az, ne kadar. Kemali f eraye: Btn fakirlere. Kemeriken: Bel kran, zc, yorucu. Kemin: Pusuda duran, gizlenen adam; kk. Kenkh: Kuyu kazan, ev ykan. Kerkes: Kuzgun. Kesamet: Keyifsizlik, yorgunluk. Kesb: Kazanma, kazan, ele geirme, senet, meguliyet. Keti: Gemi. Ketman: Gizletmek, sr saklamak. Kyfer: Ceza; su, su meselesi. Kibr: Tekebbr, kibir. Kifaf: Kifayet, yeter. Kilas: Snf. Kilk: Kalem. Killillemek: Balanmak. Kisret: oalma. Ki: Mezheb, det, ok kab. Kiver: lke, memleket. Klah (klah): Papak. Kmyt-i teb: Tebin kheylan, tebin at. Kt-i alvar: Elbise. Kt: Ceket. Khsar (khsar): Dalk, dalk olan yer. Kvkeb: Yldz. Kvn mekn: lem, kinat, meknn olumas. Kvser: Kevser, cennette bulunan eme. Kravat: Boyun ba. Kudeta: Hkmet darbesi. Kh: Da. Ks: Byk davul, naara. Ky: Mahalle, ky, sokak, oyun topu, nerede, hani. Kbra: Byk. Ke: Sokak, cadde. Kffar: slm dinine inanmayanlar, kfirler. Klah: Papak, kalpak. Klbe: Kulbe, al rpdan yaplm snak. Kllen ve haa: Kesinlikle yok, inkr. Kr-yi heddad: Demirci oca. Krek zvende: Krein zerine binnip kaynca. Ks-i ecel: lm naaras. Ks: Byk davul, naara (koltuk davulu).

463

Ksuf: Gnein tutulmas. K: alma, gayret etme. Kte: lm, ldrlm. Kteh: Ksa. L Labud: Gerekli, ok lzm, zaruri, mutlak. Laf gezaf: Bo sz., bihude sz. Laer-ar : Zayf, etsiz cansz. Lahut: lhiyat. Lai bazar: Pazara layk. Lale-merdengi: Laleye benzer. Lmehale: imdilik. Lmezheb: Mezhepsiz, yolsuz, dini inanc olmayan. Lane: Yuva. Lasyr: Bundan bakas deil. Lyezal: Ebedi, daimi. Leb: Oyun, elence, oyuncak. Lel: Yakut cinsinden al renkli kymetli ta. Lel-fam: Yakuta benzer. Leb-i mykne: arap rengine benzeyen dudak, al dudak. Leb: Dudak, kenar, sahil. Lebu: Pimi paz. Lebzan: Titreyen, titrek. Lehed: Kabrin mevta konulan ksm. Lehze: Lahza, an, bir bak, bir kere gz krpmak. Lemean: Parlak, ak olmak. Lemyezre: Ekilmemi yer. Letafet: ncelik, holuk, mlayimlik, gzellik. Letayif: Latifeler, gzel, ince. Lyk: Lkin. Le{te-yi {n-i dil: Yrek kannn phts. Libas: Elbise. Licam: Yular. Lisan: Dil. Ll: Mercan, dr, inci. Lvh: Yaz tahtas, sahife. Lvhenallah: Aman Allah. Lhaf: Yorgan. Ltf: Ltuf, mihribanlk. M Mal- ara: Bykba hayvanlar. Mader: Ana (Zir-i pay-i maderest: Analarn ayann altndadr.) Hz. Muhammet: Cennet analarn ayann altndadr.. demitir. Mah pyker: Ay yzl. Mah sal: Ay ve yl. Mah-i dire{en: Parlak ay.

Mah-i siyam: Ramazan ay. Mahve: Aya benzer. Mal-i mekal: Mlk, emlak. Malik: Sahip, mlk sahibi, toprak sahibi, cehennemi koruyan melek. Manend: Benzer, e, menend, denk. Mazad: Ztlk, birbirine ters olan. Mazi: Gemi, gemi zaman. Me am: Makam. Me hur: Kahrolmu, mahvolmu, ezilmi, malup olmu. Me tul: l. Me tule: ldrlm kadn. Mebud: Allah, ibadet olunan. Mebus-i Cilov{ore: Pilav yiyen temsilci, milletvekili. Medelet: Adalet, insaf. Medum: Yok olan, mevcut olmayan. Memul: Arzu edilen, mit edilen. Menus: Alm, nsiyet bulmu, renmi. Meva: Mesken, ev, yurt. Mezur: zrl. Mear: Kendini ven, yalanc. Meccani: Bedava, parasz. Mecmer: Mangal, gz dememesi iin iinde ate yaklan zel kap. Mecmum: Zehirlenmi. Mecnunferib: Mecnun aldatan. Mecus: Zerdt, ateperest, zerdt dinin khini. Mecye: Zerdt; Zerdt din adam, mu. Meczub: Cezb olunmu, deli, divane. Mdad: Kurun kalem. Medar: Merkez, istinat noktas, temel, esas. Medhu: Mest olmu. Mehbub: Sevgili, tutsak, dost. Mehcebin: Aln ay gibi parlak, gzel. Mehcur: Uzaklam, kenarda kalm. Mehen: Gam, keder. Mehfil: Toplant yeri; meclis, dernek. Mehli a: Mehlika, ay grnl, ay yzl. Mehlc: Temizlenmi, atlm. Mehmil: Kecabe, taht- revan. Mehpare: Ay paras, gzel. Mhr-i dire{an: Parlak gne. Mhr: Gne, sevgi, muhabbet. Mhrab: Caminin kble tarafnda olan ve imamn namaz kldrrken durduu ksm. Mhri: Mnir, parlak, gne. Mhter-i pir: htiyar at bakcs. Mehve: Ay gibi, aya benzer. Mehzer: l evi, toplant, meclis; protokol. Mekes: Sinek. Mekr: Hile, aldatma; hzn, keder. Melahet: Gzellik, tuzluluk.

464

Melaik: Melekler. Melamet: Knama, azarlama. Melek-i adel millet nevaz: Milletini seven ve adil olan. Melekmenzer: Halk iirinde, folklorda gzelin suretlerinden, tebihlerinden birisi. Melfufe: Bir eye brnm. Mellain: Melunlar. Meremmet: Tamir, onarm. Mellak: Mlk sahibi. Melun: Lanete gelmi, lanete dar olmu. Memat: lm. Memnu: Yasaklanm. Men-i bkes: Kimsesiz. Men-i efkr: Dnceyi yasaklamak. Men-i mehcur: Hicran eken ben. Mende: Boca bal. Mennan: Merhametli, sehavetli. Mensur: Galebe alm, baarm. Menzur: Maksat. Mer izar: emen. Mer ub: Rabet edilen, istenilen. Merd: Kii, yiit, kahraman, eli ak, sehavetli. Merdom: Halk. Mere erler: Ey kiiler. Merfeller: Cemiyetler, dernekler. Merfzr: emenlik, ayr, otlak. Merg: lm. Merhem: Melhem, ila, re. Meriz: Hasta, rahatsz. Merk: lm, ecel. Merkimi: Bir eit zehir. Mermuz: Remz, pheli. Meshef: Mushaf, Kuran- Kerim. Meshef: Hsn kitab, gzellik kitab, (Yrn yzn Kurann sahifesine benzetmek). Mesih: Srtlm; yalanm. Mesmum: Zehirlenmi. Mesned: Tayanak, tutanak. taht, mensep. Mestila e el: Aklsz sarho. Mestur: rtl, kapal, yazl, yazlm, bakire. Mes{ere: Alay etme, alaya alma. Meame: Koku alma organ, burun. Mereb: Haysiyet, huy, heves, meyil. Meri : ark, dou. Meate-yi ni: Acemi bezemeci. Meate: Bezeme yapan, gelini bezeyen kadn. Metfun: Defnolunmak, gmlmek. Mether: Pakize, temiz. Metle: Gazelin ilk beyiti; gnein veya baka bir yldzn domas.

Metle-i mus: Gnein veya baka bir yldzn domas. Metlub: Talep olunan, istenilen. Metreh tm- : Atlan yer; tartlan mesele. Meva-i aumi: Bir neslin yurdu, meskeni. Meveddet: Sevmek, sevgi, muhabbet, dostluk. Me{rube: Harabelik, ren yeri. Meyal: Adaletsizlik, krgnlk. Myl-i dil: Yrek istei. Meza : Zevk, lezzet. Mezheke: Komedi, gln oyun, gln sz veya hareket. Me{aric: k yeri. Me{mur: Mahmur, humar, szgn bakan gz. Me{mur: Mahmur, mest, sarho; szgn bakan gz. Miad: Dnme, dn yeri. Midad: Kurun kalem. Miftah: Anahtar, aar, aacak. Mihen: Vatan. Minval: eit, suret, yol. Mirat: Ayna. Misl-i berg-i {ezan: Sararm yaprak gibi. Misl-i perd-yi zerrin: Altn ilemeli perde gibi. Miyan: Bel, orta, ara. Mizan: l, terazi. Mizniin: Masada oturanlar, mdrler. Mizrab: Mzrap. Menbe-yi lm fesahat: Gzel konumak ilminin kayna. Mmin: Rihdar. Mte id: nanan, itikat eden; itikad olan; dindar. Mtemed: timad edilen. Mtemen: tibarl insan. Mtad: Mutad, adet etme, alkanlk hline getirme. Mvc: Dalga. Mvkeb: Refakati, elik eden.. Mvla: Mevla, sahib, cenap, aa, hami, koruyucu. Mvt: lm. Mu -bce: Ateperest ua, meyhanede sakilik yapan olan, gzel gen. Mu: Ty, kl. Mu: Ateperest, Zerdt ayine inanp katlan, arap sunan. Munis: Scak kanl, herkesle samimiyet kurabilen insan. Mur mar: Haerat. Mur: Karnca. Mu: San. Muzi: Eziyet eden, rahatsz eden, hilekr.

465

M M M M

errer: Karar verilmi, kararlatrlm. evves: Kemana benzer, kavisli. eyyed: lgili, bal. im: Mukim, oturan, sakin, daimi, mesken tutan. M tedir: Kudretli, iktidar olan. Mbhem: rtl, kapal, ak olmayan. Mbtela: k, vurgun, tutulmu. Mcahid: Cihat eden, din urunda savaan, hrriyet yolunda savaan. Mcazat: Ceza. Mcellal: Celalli. Mcesseme: Heykel. Md em: Birbiri ierisine sokulmu, gizletilmi. Mdam: Daima, hemie, devaml; klsik iirde iki, arap. Mddet-i ktah: Ksa sre. Mdellel: Delil ile ispat eden. Mderris: Medrese hocas, profesr, din limi. Memmem: Banda sar olan, sarkl. Menber: Amberlenmi, koku srlm. Messis: Tesis eden, temel atan, meydana getiren. Metter: Kokulu, trl. Mhe e : Muhakkak, doru. Mhe er: Tahkir edilmi. Mhe i : Tahkik eden, tetkikat. Mhen: adlk, tebrik. Mjd-yi didr- vy: Onun grnn tebrik edilmesi. Mje: Kiprik. Mjgn: Kiprikler. Mkd: Hile, yalan. Mkedder: Kederlenmi. Mkellel: Kymetli talarla ilenmi, baaryla neticelenmi. Mkerrem: Muhterem, hrmetli; eli ak. Mkerrer: Tekrar olunmu. Mlk-i bumar: Saysz mlk. Mmtaz: Seilmi, stn, imtiyazl. Mncerr: Bir tarafa ekilen, srklenen, srnen, sonulanan. Mnevver: Nurlandrlm, nurlu, kl, parlak. Mnfeil: Utanga. Mnkesif: Gn tutulmas. Mnteha: Son, nihayet. Mr -i dil: Gnl kuu. Mr : Ku. Mr zr: emenlik, gllk, ieklik. Mrde: l, lm. Mrde: l ykayan. Mrtekib: Kt iler yapan, sulu. Msafir: Misafir, konuk.

Msahib: Sohbet eden. Msaid: Elverili, uygun. Msebbib: Sebep olan. Mseffa: Saflatrlm, kullanlr hle getirilmi. Msellah: Silahl. Msellet: Ele geirilmi, hakimiyeti altna alnm. Mselsel: Silsile eklinde olan, zencir gibi birbirine bal olan. Msennif: Yazar. Mse{{er: Zabtedilmi, silah zoru ile ele geirilmi. Msteni: Varlkl, ihtiyac olmayan. Mstehe : Layk olan, muhta olan. Mstehkem: Salamlatrlm, tahkim edilmi. Mstemend: resiz, zavall, dertli, muhta. Mstesil: Bitiik, yapk; aralksz, daimi. Mstvcib: Layk, layk olan. Mstvfi: Kfi, hazinedar, Seluklular dneminde vali muavini. Mebbek: Parmaklar birbirine geirmek, bir eyi kartrmak. Mek: Rakt. Mir: Haber veren, bildiren. Mkl: etin, zor. Mribne nigh: Sarhoa bak. Mta : Arzulanan, can atan, hasret eken. Mte : Yapma; Dilb. baka bir kelimeden tretilmi. Mteil: Alevlenmi. Mteessif: Teessf etmek. Mtelle : Bo, serbest. Mteneffir: Nefret edilen, irenilen. Mterra: Taptaze. Mtevecceh: Dikkat eden, belirli yne giden; mracaat eden. Mtrb: algc, sazende, hanende; eskiden kz kyafetiyle dnlerde oynayan olan. Mtteki: stinat etmek, dayanmak; Allahtan korkan dindar. Mvalat: Dostluk. Mverrik: Tarih yazan yazar, tarihi, salname yazan. Mzevvir: Yalanc, sahtekr, sahte evrak tanzim eden. Mzter: Mecbur, nar, resiz, skntl. M{emmer: Mayalanm, ekiyib kabarm (hamur). M{ennet: Nmert, itibarsz; burnunda konuan. N

466

Na is: Kusurlu, noksan. Na us: Nakus, kilise an. Nab: Temiz, saf, halis. Nehl: Yaramaz, layk olmayan, liyakatsz, terbiyesiz. Naf-i ahu-yi {ten: in ceylannn gbei. Naim: Yatan, uykuda. Naizus: Ezberden (Rusa). Nle: Feryat, inilti. Nad: Kederli, mutsuz. Nam-i nik: Gzel ad. Nam: Ad. Nme dur: mknsz. Name: Mektup. Nmesud: Bedbaht, mesut olmayan. Nan nemek: Tuz ekmek. Nan: Ekmek, rek. Nar-i Azer: Azer atei (Azer, brahim peygamberin babasnn addr.). Nara: Od, ate. Nash: Nasihat veren. Nasha: t veren. Nasi{: Laveden, bir hkm tesirsiz eden, bir yaznn suretini karan. Naveki: Gamze, sevgilinin nazndan n kalbine batan ok. N{elef: Ata dedesine, ecdadna benzemeyen; hayrsz (evlat). Ne ar: Dmanlk. Ne ib: Tunel, yer alt yolu. Ne e: Harita. Net: Cenaze. Nebati ya: Bitkisel ya. Necaset: Pislik. Nedamet: Pimanlk. Nedim-i {as: ok sevilen hemsohbet, ba nedim. Neem: Evet, beli. Nef: Menfaat, fayda, kazan. Nft-i bu{ari: Soba petrol. Nef{e: Nefha, frme, iirme, nesim. Nehan: Gizli. Nehs: Uursuz. Nehzet: Hareket, uyan, yola kma. Neim: Nimet, mal, ho yaayan. Nejad (nijad): Nesil. Nekhet: Az kokusu, koku, her eyin kendine mahsus kokusu, ho koku. Nemedpu: Keeden yaplm elbise giyen. Nemek: Tuz. Neng: r, ayp, utanma, kabahat. Ner: Erkek, yiit, cesur, kahraman. Neri: Yumuak, zarif. Nesimi: Ruhu okayan serin rzgr. Nesrin: Beyaz renkli iek, Nesteren iei. Nesteren: Beyaz renkli bir eit iek.,

kuburnu. Nat: Sevin, adlk. Neval: Bahi, ihsan, pay, hisse. Nevar: Plak, kaset. Nevvade: Torun. Neyyir: Nurlu, parlak, kl, gne, ay. Nezerbaz: Fikir anlayan, ka gz atan, suretperest. Nezm-i nvin: Yeni dzen, yeni iir. Ne{cir: Yabani kei, av, av hayvan. Ne{l- ed: Hurma aac gibi uzun boylu. Ne{l: Hurma aac. Nifaz: Tesir etme, nfuz etme. hareket, i. Nigh: Bak. Nigristan: Resim gibi baz sanat eserlerinin toplant yer, puthane, gzeller yeri, mze. Nihal: Gen aa, fidan. Nihan: Gizli, saklanm. Nijad: Nesil, neseb, soy. Nijadperest: Irk. Nik bed: yi kt, yah pis. Nik{ah: Hayrhah, iyilik seven. Nilfer: Gl ad, su iei. Nimcan: Yarm can. Nimest: Oturma, kme. Niran: Cehennem. Nir{-i dnbe: Koyun kuyruunun fiyat. Nir{: Narh, fiyat. Nisar: Sama, sepme, datma, dynde bahi verilen para, kurban. Nisf-i eb: Gece yars. Nisf: Yarm, yar. Nizam terbiyesi: Asker eitim. Ni{end: Glmseme, tebessm. Nok-i mjgn: Kipriin ucu. Noverus: Taze gelin. Novayin: Yeni det, yeni din, sslenmi gzel, gzel. Novin: Yeni ey, taze ey. Novzad: Yeni domu, yeni yetme. Nvhe d- : At sylemek; nle. Nvhe{an: At, at syleyen. Nurlu e{ter: Nurlu, parlak yldzlar. Nktesenc: Hazrcevap. Ns{e: Nsha, suret.

467

O Oba-oba: Alak insanlar. Ofsaf: Tasvir, vasfn oulu. Oksijn: Oksijen. Orus: Ayakkab eidi. Osaf-ovsaf: Vasflar; sfat; keyfiyet. Otrul: Otomobil. Ovham (vehm): phe etmek, phe altnda olmak. Ovn: Yardm, yardmc. Ovrad (vird): Virdler, ezberler. vc: Bir eyin en yksek noktas, sesin en yksek perdeye karlmas. vliya-yi merute: Merutiyet hareketinin liderleri. vrad: Ezberlemek, dua. P Pabeste: Aya bal, esir, tutsak, ilgili. Pabus: Aya pme. Pada: Mkfat. Pk damen: Temiz, iffetli, namuslu. Pakidamen: Namuslu, gnahsz, temiz (insan). Palas-i fe ir: Fakir palaz, fakir kilimi. Palas: Palaz, kilim. Pasiban: Beki, nbeti, koruyucu, polis. Pas{te: olak; k, seven adam; aya kurumu (beddua). Paydar: Daimi, srekli, uzun zaman. Pye: Mertebe, rtbe, paye, nvan, merdiven, ayak, temel, esas. Payz: Sonbahar mevsimi. Paymal: Ayak altnda kalan, mahvolan. Peder: Baba. Pedidar: Ak, ayani. Pehlu: Byr, yan (taraf). Pelov: Frn hizmetisi. Penabed: Kaarlar dneminin para miktar (on ah). Pencak: Gne, seher vakti gnein kmasna iarettir. Pend: t, nasihat. Per anad: Ku ty. Perem: Bayrak, bayrak ve mzraklarn ularnda bulunan kotaz, yele. Peremi: Adalet bayra. Perestar: Hizmeti, kul, alkanlk edinen. Perestarl : Kulluk etmek. Pergr: Pergel, cemiyet, kinat, dnya. Periru: Periye benzer, peri yzl.

Peritelet: Periye benzer, peri yzl. Perive: Periye benzer, peri yzl. Perikeste: kanad krlm. Pertv-i r{sar: Yz . Pertv: Ik, nur, ua, parlaklk. Perva: Korku, rabet. Pervane: Kelebek. Pervin: Yedi karde yldz. Pesend: Beenme, vme, tarif etme. Peser: Oul, olan. Pm: Yn. Pee: Sivrisinek. Py: z, arka, keman kirii. Pykn: Okun sivri demir ucu. Pymane: Kadeh, arap piyalesi. Pyveste: Hemie, birletirilmi. Pe{: Yaymak, sepmek. Pitab: Burma burma. Pir: htiyar, koca. Pirahen: Gmlek. Piraye: Ziynet, ss. Pie: , sanat, det. Pinehad: takdim etmek, teklif etmek. Pivaz: Gelen bir kimseyi karlama, nne kma. Piyale-yi simin: Gm piyaleler. Ponza: (panzdeh): On be. Post{ana: Postahane. Potiban (ptban): Yardmc. Poz vrmek: Fors tmek. Puside: rm. Pnhan: Gizli. Pr em: Gaml, dertli, tutgun. Pr-semer: Semereli, verimli. Prderd: Gaml, dertli, tutkun. Priztrab: Sknt ile dolu, azap ile dolu. Prer: erli, er ile dolu, fitneci. Prtab: Burma burma, halka halka yaplm sa, dalgal sa; ok parlak, son derece kl (gne, yldz), son derece keskin (bak, kl). Pr{un: Kanl, kanla dolu. Pser: Oul, olan.

468

R Rah-i ahen: Demir yolu. Rah: Yol, meslek, hava, trk, arap, sevin, keyif. Ravi: Rivayet eden, hikye syleyen, hikye eden. Rayign: Bedava. Rz niyaz: Yrek amak, srrn anlatmak; yalvarmak. Raz-i nihan: Gizli sr. Raz: Sr, gizli ey. Re b: Ya, slak, sulu; yerli yersiz. Red: Gk grlts. Ree: Titreme, titreyi. Rebbil-lemin: lemlerin Rabbi, Allah, dnyann sahibi. Recm: Aksi hareket, sy, talama. Reddbedel: Mbadele; hasmn darbesini savp sray almak. Reha: Kurtulu, kurtulma. Rehlet: Rahmete gitmek, lmek, yolcu olmak. Rehm: Rahim, ana rahmi. Rehnma: Yol gsteren, klavuz. Rehzen: Yol kesen, ekiya, soyguncu. Re{ne: Skk, yrtk, zarar ziyan. Re{: Koum eyas, yolculuk gereleri; at, ehnmenin kahramanlarndan Rstemin atnn ad. Re{an: Rahan, parlak, parlayan, cilal, kl. Re{t-i herir: pek elbise. Re{t-i {ab: Yatak, yorgan dek. Reme : G, enerji. Reme: Sr. Remmal: Falc. Renc: Zahmet, eziyet, rahatszlk. Renciden: Krlmak, ksmek, meyus olmak. Rencur: Hasta, rahatsz, krgn, incinmi. Resa: Ulaan, yetien, yeteri kadar uzun. Resed: Rasat, gzleme, gk cisimlerini izleme, tlsm. Rehe: Damla, terleme, sznt. Retb yabis: Ya ve kuru mevcut olan her ey. Retl-i giran: Ar kse, byk peymane. Rez: zm sarma. Riba: Faiz. Riba{or: Faizci. Rical: Kiiler, erler. Ricale: Mektup, kitapk, mecmua. Ricet: Ricat, geriye dnme, dn. Rida: Dervilerin omuzlarna attklar yn kuma. Rikb: zengi.

Risk-i {eternk: Tehlikeli, riskli. Rite: plik, ip, tel, erite. Riyay: kiyzl, riykr. Riyaz: Baheler. Riz : Rzk, yiyecek ve iecek. Ryet: Ruyet, grmek. Ru: Yz, ehre, sath, abr hay. Rud: ay, akar su, telli musiki aleti. Ruke: Boya maddesi, renk, ben. Rusiyah: Yz kara, gnahkr, kusurlu, yoksul. Ruspi: Ahlksz kadn. Ruy- siyah: Kara yzl. Ruy-i zemin: Yer yz. Ruy: Yz, ehre, tuntan yaplm (ey). Rz-i elest: lk yaratl gn. Rz: Gn, gndz. Ru{ (ro{): Yz. Ru{sr: Yz ehre. Rb-i meskn: Eski corafya alimlerine gre dnyann insan yaayan drtte bir blm. Rb: Drtte bir. Rbb: Meyve suyu. Rmuz: Remzler, iaret. Rnk: Bir eyin en salam taraf, stun, bir toplumun en itibarl insan. R{: Yz, ehre, surat. R{sar: Yz, ehre, surat. R{set: Ruhsat, izin. S Sa i: Saki, su veren, su datan ve satan, iki meclislerinde arap datan. Sadir: Sadr, kan, zahir olan, ba gsteren, meydana gelen. Saer: arap piyalesi, kadeh. Sahib-i mehamet: Kahraman. Sal: Yl. Salat: Namaz, dua, defin gn cenaze evinde okunan mnacaat. Salik: Bir yol ile giden, bir tarikata mensup olan. Sal{rde: Az yal. Samye: itme duygusu. Sane: Yapan, sanatkr, usta, mec. Allah. Sanma : Dnmek. Sarf: Tavan. Sedmeler: Darbeler. Sari : Hrsz. Sye: Glge, himaye, vasta. Se f: Tavan, gk, sema. Sebba: Boyac. Sebil: Su datma, eme. Sebk: Bir metal eritip kalba dkmek,

469

edebiyatta slp. Sebu: Saks, bardak, kze. Sebuh: Seher vakti iilen arap. Sec: Seci, kafiyeli nesir. Secaf: Nak, haiye, elbiseye yaplan bezek. Seddane: Yz taneli (tesbih). Sedpare: Yz para, yz paraya blnm. Sefine: Gemi. Seh-i dz: Mtenasip. Sehab: Bulut. Sehba: Bade, arap. Sehible: Uzun boylu. Sehl: Kolay, tahamml edilir, hafif. Sehm: Ok, hisse, pay, korku, dehet. Sehn: Hayat; orta, aralk, meydan; byk kasa; sahne. Sekte: Fel. Selah: yilik, huzur, sulh ve asayi. Selb: Elden almak, kapma, lavetmek. Seltie: Syleyen kadn. Sel{: Soyma, yzme, derisini yzme. Semede: arpma, dokunma, bela. Semender: Atete yaayan efsanev hayvan, su kertenkelesi. Semenli a: Yasemen glne benzer yz. Semensa: Yasemen gibi kokulu ve gzel. Semt-i penah: Snlacak yer. Senaet: Sanat, i, ustalk, hner, yetenek. Senay-i mstezrefe: Gzel sanatlar. Sencide: Tartlm, ekilmi, vezinli, ll, iyi dnlm, tam yerinde sylenilen (sz). Senderus: Baz ine yaprakl aalarn svsndan hazrlanan ve kemann kirilerine srmede kullanlan sar renkli bir madde. Sengek{ana: Ta frnda piirilen ekmek sat yeri. Sengin: Ar. Sepend: Sapant, ta atan. Ser be ser: Batan baa, tamamen. Ser: Ba, tepe, bakan, reis. Serane: Balk. Serbadiy-yi : Ak mabedi. Serblend (serbolend): Ba dik, aln ak. Serd: Sine, gs, merkez. Serdr-i ecel: En byk bakan. Serf: Tavan. Serheng: Asker rtbe, ordu komutan. Serir: Crlt, gcrt. Serkr: Lider, ba komutan, ( randa subaylarn hepsine bu szle hitap edilir). Serk: Asi, ba kaldran, sz dinlemeyen. Serkite: Hayran, am, kendini kaybetmi.

Sernevit: Aln yazs, talih, mukedderat. Sernize: Sng. Serraf-i dn: ok anlayl. Serser: ok sert ve hzl rzgr. Serar: Dopdolu, azna kadar dolu. Serir: Kaymak. Sertip: General. Serftade: Ba eilmi. Serv: Her zaman yeil olan ve dopdoru ykselen bir eit aa. Serva{t: ar. Star: telli tar. Settar: Ayplar rten, gnahlar gizleyen; Allah. Setvan: Eski zamanda bir askeri rtbe. Sy el: Tesviye, cila. Syd: Av. Syf: Kl. Syl-i hevades: Hadiseler seli. Syl-i sirik: Gz yann seli. Seyyad: Avc. Sezaver: Layk. Se{t: Sert, kat; etin, mkl; metanetli. Siccin: Cehennem, esir, mahkum. Sicill: Kimlik, pasaport. Sile: Kavuma, ilgi, ba, rabta, hediye, mkfat. Sili: Sille. Silsile: Boyunba, zencir. Sima: Musiki dinleme; sufilerin, dervilerin neyle syledikleri trk. Simin: Gm gibi. Sin: Arap alfabesinde bir harf, bismillah sznn ksaltmas. Sinn (sni): Ya. Sipah: Asker, ordu. Sipahi: Asker, sava. Sipehdr: Ordu komutan. Sipehr: Gk, suman, sema, feza. Siper: Kalkan, duldalk, savata korunmak iin yaplan snak. Sir: Doymak. Sirab: Doyasya su imek. Sirat: Yol; br dnyada cehennnemin zerine kurulacak kpr, srat kprs. Sirig-i lalegn: Lale gibi krmz, kan renkli gz ya. Sirik: Gz ya, damla, zerre. Sirikbar: Gz ya dken, alayan. Sitar-yi be{tim: Bahtmn yldz. Sitare: Yldz. Sitem: Zulm, knama, eziyet, cefa. Sitemkr: Zulmeden, inciten. Sitr: rt, perde; utanma, tevaz. Siyah, ara: Kt, hoa gitmeyen. Siyahkemer: Gney Azerbaycanda al{al

470

vilayetinde bir kentin ad. Siyahpu: Karalar giyen. Siyasetmedar: Siyaseti. Siye: Arlk birimi, Takriben iki kilo. Sor{reng: Krmz renkli. Svdeker: Tacir, tccar. Svlet: iddet, ok keskin, kzgn. Svm: Sevm, oru. Svt: Ses. Sitar-yi be{tim: Bahtmn yldz. Subat: Sznde sadk olan. Sud: Fayda. Sudmend: Faydalanm. Sura: Kk. Suri: Krmz renkli gl, mutluluk. Suz-i dil: Yrek yangs. Suzan: Yanan. Sziden: Yanmak. Sbat: Sabr. Scd: Secde etme. Sd gn: Cuma gn, haftann beinci gn. Sn: yapma, icat etme, eser. Spa: Spa, eek yavrusu. Srsr: Rahat yol gitmek. Srur: Sevin, adlk, mutluluk. S{en: Sz, nutuk. S{enin: Sz uyduran, haberci. ab: Gen. adiman: ad, arzusuna ulam insan. adkm: ad, arzusuna ulam adam. ah-i reiyyetnevaz: Halkn iyi idare eden hkmdar. ahid-i mehfel: Meclisin ahidi. ahiz: Sufilerin kullandklar bir terimdir. Ak anlamndadr. ahmar: Zehirli ylan. ahrah: Esas yol. am: Akam yemei. am seba: Sabah akam. ane: Tarak. atr: evik, hizmete hazr olan, byk inssanlarn nnden gidip yol aan. ayan: Layk, mnasip, yaraan. ayiste: Beenilmi, layk. e ai : etinlikler, iek ad. e i: Bedbaht; habis; yaramaz; yankesici, aki. eee: Parlaklk, parlama, debdebe. eb-i hicran: Ayrlk gecesi. eb: Gece. ebab: Genlik. ebahet: Benzerlik.

ebefruz: Ay, yldz. ebh-i eve: Kbus, karanlk. ebih: Muharrem aynn 10. gn (Are Gn), i mslmanlarn Kerbel Olayn temsilen yaptklar merasim. ebihgerdanl : ebih merasimini idare eden kimsenin ii. ebistan: Dervilerin ibadet ettii ve barnd hcre. ebpere: K geceleri yiyilen erez. eb{un: Gece baskn. eddad: Efsanelere gre eskiden yemen lkesinde yaam ok zalim bir hkmdar; zalim, sert. ehamet: Kahramanlk. ehd: Ar bal, ire. ehper: Ku kanadnn en uzun ty. ehr: Ay, kamer ay, lke, memleket, ehir. ehribani: Polis idaresi. ekerfru: eker satan. ekib: Tahammll, sabrl. elayin: Sknt veren. em-i niyaz: Arzu, istek geceleri. emadet: Birisinin bana gelen bela ve musibetten bakasnn sevinip km almas. emayil: ekil, suret, tabiatlar, huylar. emim: Gzel kokulu. emime-yi mik: Misk kokusu. ems-i dire{an: Parlak gne. ems-i mehafil: Meclislerin gnei. ems-i mnevver: Nurlu, parlak gne. ems: Gne. emir-i ddeme: ki azl kl. emir: Kl. eng: Gzel edal, gzel. erar: Kvlcm; kor; musibet, felket (mec.). eravet: Bedbahtlk; gaddarlk; zalimlik; soygunculuk. ermende olmak: Utanmak. ermsar: Utanga, utanm. estli: Boylu poslu. etrenc: Satran. ikence: ncitmek, azap vermek, ikence. ikve: ikyet, korku. imad: imad aac, gzel boy, kymetli aa. ip: amar. irni{or: tatl yiyen. itab: Acele etme. itaban: Acele eden. ive: Tarz, slup; naz, ive, eda; lehe, telaffuz. ora l : orak toprak. hre: hret.

471

v -i didar ile: Grmek arzusu ile. v : evk, arzu, istek. vher: Er. uride: Perian. uy: Er, e. kran: Teekkr. u{-i sengdil: Ta yrekli gzel. mus: Gneler. rev: Birlik, Sovyet, Sovyetler Birlii anlamnda da kullanlyor. rezar: oraklk, orak. tur: Deve. T Ta -i feramu: Unutulmu ev, hatrdan kan ota. Tab: Kuvvet, g, zahmet, eziyet, yanma, parlak. Tban: Parlak, parlayan, lt. Tabdar: Parlak, kvrm, kl, burma burma. Tabeky: Ne zamana kadar. Tabin: Er (asker). Tamaanamenvis: Dramaturg. Tar-i gisu-yi siyah: Siyah sa teli. Tar-i ser-i zlf: Sa teli, zlfnden bir tel. Tar: Karanlk. Tarik: Yol. Tayir: Uan. Tayda: Eda, akran. Taziyane: kam. Te afl: Gaflatte olmak. Te eyyd: Balanma, ilgilenme; benzetme; sahte. Te sim: Taksim, blme, hisseler ayrma, algclarn yalnz birisi tarafndan icra olunan musiki paras. Te va: Takva, din yasaklardan kanma. Team: Yemek. Teb-i vesl: Kavuma, kendi sevgisine ulama arzusu, visal. Tebid: fade etme, anlatma, yazma. Tedib: Edep, rtme. Telib: Terbiyelendirmek. Tem-i zindelik: Yaaynn tad. Teminat: timat etme, gizli polis. Ten: Knama, thmet etme, svme. Tene: Svmek, knamak, baa kaknc etmek, vurmak (sng veya bak ile). Teviz: Bedel verme, karlk olarak bir ey verme. Tebid: Uzaklatrma, uzaa srgn etme. Tebahi: Mahvolma, zayi olma, yok olma. Tebi: Byk naara, byk davul. Tebil: Naara, koltuk davulu, elle alnan davul.

Tebl-i errehil: G davulu. Tebl-i ks: Kervan yolu knca alnan koltuk davulu. Tecdid: Tazelemek, bir ii yeniden yapmak. Teceddd: Yenilenme, tazelenme. Tecellalanmasn: Cilvelenmesin, tezahr etmesin. Tecerrd: Mcerred edilmi, izale edilmi, her eyden ekinen. Tecrid: Soyundurma, yalnz brakma, ayrma. Tecziyye: Tetkikat. Tedvin: Dank iirleri divan hline getirme; yrrlkteki kanunlar dzene koyma; dergi hline getirme. Teell : Ait olma, has olma, mahsus olma, aitlik. Teemml: Fikir etme. Tefettn: Meftun olmak, vurulmak. Tfl-i debistan: lk okulda okuyan ocuk. Teafil: Kendini gafil gstermek, kendini bilmemezlige vermek, hatrdan karma, gaflet. Teziye: Beslenme, gdalanma. Tehdid: Teyin etme. Tehemml: Tahamml, dayanklk, dzm. Tehemten: ri csseli, yiitlikte ei benzeri olmayan. Teheyyc: Heyecanlanma, el ayaa dme. Tehi: Uyutma, uyutulma. Tehidest: Eli bo, fakir, yoksul. Tehrik: Hareket etme. Tehsil-i lm-i Elsene: Dil ilminin tahsili. Tehur: Temiz, pk, saf. Tekellm: Danmak, konumak, dile gelmek. Tekfir: Kfirlikle sulamak. Tekrim: Tazim etme, hrmet etme. Tela : Talak, boamak. Telele: Parldama, parlama. Tlgraf simleri: Telgraf telleri. Tel{-km: Azn ac olmas. Tel{: Ac. Temeddun: Medeniyet. Temell : Yaltaklk. Temenni: stek, arzu; arzu olunan ey; dua; rica. Ten: Beden, endam, cisim. Tenab-i giysu: Sa kemendi. Tenab: p, kendir. Tenbih: Uyandrma; gafletden uyanma, akln bana toplama; bir ii yapmay veya yapmamay emretme; cezalandrma. Tenefi (tenabi): Kendir. Teng: Dar, daraltlm.

472

Tengna: Sklm, daralm sine. Teng: ok dar. Tennaze: akac, istihzac. Tenur: Tandr. Tenzil: ndirme, eksiltme, aa drme. Tercih: Bir eyi dierinden stn tutmak. Tereb: Sevin, enlik, ferah. Terebsera: adlk evi, mutluluk evi. Terehhm: Merhamet, acma, rahmetme. Terh: ekme, resmetme. Terrar: Yankesici, yrek hrsz. Tersa: Hristiyan. Tersan: Korkak. Tesedd : Tasadduk, sadaka verme. Tebih: Benzetme. Tedid: Hararetle konuma, sert sesle konumak. Teedddd: iddetlenme, sertleme. Tevecceh: Dikkat. Tevekkl: Veklet alma, yetkiye sahip olma, gz dikme. Tevettur: Gerilme, tarmlama. Ty: Menzile ulamak, yolu bitirmek. Teyemmm: Toprakla abdest alma. Tyhu: Gvercin cinsinden il kuu. Tyr: Ku. Tyy tm-: Bkmek; kesmek. Tzar: ar. Tezhib: Altn suyuna ekme, bezeme. Tezvir: Sahteletirmek, yalan, kartrma, hile, hilekrlk etmek. Te{rib: harap etme. Tifl: ocuk. Ti: Kl, haner. Tilesan: Abaya benzer bir eit elbise. Timar: Bakma, hizmet etme. Timaristan: Akl hastahanesi. Timar{ana: Akl hastahanesi. Tinet: Tabiat, huy, maya, asl. Tir-i mjgn: Kiprik oku. Tir: Yaydan atlan ok, glle, Merkr gezegeni. Tirendaz: Ok atan. Tie: Keser, klnk. Tiyneten: Hasiyete, zihniyet olarak. Tiz: Keskin. To an: ahin. Tofuliyyet: ocukluk. Tohin: Tahkir, alaltlma. Tovem: kiz, benzer, e, mnasib. Tovrat: Hz. Musaya inzal olunan branice lh kitap. Tovsen: Gzel yryl ba sert at. Tvfi : Uygunlatrma, uygun etmek; yardm; nail olmak. Tuem: Hemahenk olan; uygun olan; ikiz

ocuklar. Tusen: Cokun. Tuti-yi can: Can kuu (ruh). Tuti-yi tebim: lhamn tutisi. Tutiya: Gze srlen il; ok az bulunan. Tlu-i fitab: Gnein domas. Tlu: Doma, dou, kma (gne). Tl-i sbh: Tan yerinin aarmas, sabah olmas. Tmen: Para birimi. Tmur: i. Trfe (torfe): Karibe, merakl, nadir ey; grlmemi; antika; hediye, pahal hediye. Trr-yi semensa: Yasemen gibi kokulu ve gzel kvrml salar. Trr-yi ebrenk: Gece renkli (siyah) salar. Trre: Alndan sarkan sa, kvrm teller, at yalnn yzne sarkan ksm, tel iplik, sa. Trnc: Turuncu. U Ur: Batl, bo; ayp, r; mflis. Uruc: Gye ykselme. ba: Ukba, ahiret, br dnya. d: Dm, halli zor olan i, mkl mesele. ela: Ukal, akll adamlar. ud: Boyunba. dvan: Dmanlk, zulm, hakszlk. dvane: Adaletsizlik, zulm. ftade: Dm, yklm, bre, zavall. fl: Batma, rurup. lg: ablon, l. mde: Dayanak; eses, umde. mman: Halk, millet, topluluk, mmet. nsr: Tam cisimleri tekil eden basit uzuvlarn her biri. rfan: rfan, ilahiyat ve soyut kudretin mahiyeti ile megul olan bilim. rfen: lkenin detine gre, zamana gre. ruc: Yukar kma, gye ykselme. ryan: plak. a : klar; uak (muamat denilen arklarda bir makamn ad). yub: Ayplar. zar: Yanak, yz. V Va : Olan, ortaya kan, var olan.

473

Va de: Hakikatte, gerekte. Va iyyet: Hakikat, gereklik, hayat, varlk. Vadie: Emanet. Varid olmak: Gelmek, yetimek; tan olmak, bilmek, ieri dahil olmak, haberdar olmak. Vebal: Gnah, kusur, hata; arlk, azap. Vecd: Kendinden geme, coma, adlk, sevin; sfilerde: Kendini unutacak derecede ilh aka dalma. Vech: Yz, sima, suret, st, sath, sebeb, vasta. Veh: Beh, nlem. Velyken: Ve lkin. Veli: Lkin, amma. Verd: Krmz gl. Vere: Haram ilerden saknma. Vrj: ntikam (Ermenice). Verikest: Fel, fellik. Vert-yi cehalet: Cehaletin uurumu. Verte: Uurum, su burguntusu, tehlikeli yer. Verzi: dman, talim. Verzikr: Talimci, sporcu. Vesl tmek: Birletirmek. Vetenfuru: Vatan satan. Vezin: Vaziyyet, durum. Vez: Koyma, brakma, atma, belirleme, zerine ykma. Vezir-i ceng: Sava veziri. Viran: Ykk, harabe, dank. Vird-i zeban: Dilin ezberi. Vird: Dua, daima tekrar edip syleme. Vizr: Yk, arlk; gnah. Vsl-i yyam: Kavuma gn, visal gn. Y Yke: Byk, iri, kaba. Yabis: Kuru, kurumu. Yad vr- : retmek. Yad-bud: Yad etme, hatrlama. Yad b {yr: Hatras ho olsun, rahmet olsun. Ya: Dman. Yaba : z. Yr-i em{ar: Gamlara ortak olan yr. Yas: Kanun. Yaver: Yardmc. Yema: Yama, talan. Ykmeram: Bir arzu, bir istek; bir niyet, bir maksat. Yksere: Batan baa, btn, tamamen; bir defada. Yralmas: Patates. Ye{: Buz. Yzne: Damat, enite.

Yovm: Gn, gece ve gndz. Ycam: zet olarak, ksaca, dank olmayan. Z Zah: Lohusa. Za zean: Karga, saksaan. Za: Karga, ap maddesi. Zahid: badetle megul olan, dinin yasak ettii eylerden saknan, dinin buyruklarn yerine getiren insan; mec. kaba sofu. Zahir: Ak, aikr, d grn. Ze en: ene, sakal. Zeberced: Altna benzer yeilimtrak kymetli ta. Zeferyb: Baaran, baar elde eden. Zeen: Kara karga. Zehr: Zehir. Zem: Balamak. Zemzem: Mekkede bulunan kutsal su. Zengibar: Afrikada siyahlar lkesi. Zerd: Sar renkli, eti yenilen bir ku. Zerdru: Sar benizli. Zerefan: Altn saan, altn sepen. Zerrinbal: Altn kanat. Zer{eride: Altn ile satn alma, satn alnm kle. Ze{im: ri csseli, byk, kocaman. Ze{ire: Zahire, erzak, sava malzemesi. Ze{m: Yara. Ze{meler: Mzrabla vurulan darbeler. Ziba: Gzel, yakkl, ssl, ziynetli. Ziba{asilan: Gzel hasyetli, iyi huylu. Zibende: Tezyin edilmi, bezenmi, bezenilen. Zibh: Kurbanlk hayvan. Zicac: Billur, ie. Zifaf: Gelinle damadn grt ilk gece, gerdek. Zill-i Yezdan: Allahn glgesi. Zillullh: Allahn glgesi (Padiahlara verilen ad). Zimam: Yular; idare etme (mec.). Zimistan: K. Zinde: Diri, canl, salam. Zindegnl : yaay, hayat. Zira: Kol, dirsek. Ziraet: Zraat, ekincilik. Zit efan: irkin iler. Zit: irkin, yakksz, biimsiz. Ziyadet: Artma, oalma, daha fazla, daha ok. Ziyaretghi: nananlarn ziyaret evi. Zhd: Zht, takva, dinin yasak ettii

474

eylerden kanp, buyruklarn yerine getirme. Zhre: ulpan, oban yldz, Vens, Kervankran, ak tanras. Zrre: Zerre, atom, molekl. Zvre : Kayk. Zur-i riar: Sktrma gc. Zur: Zor; riya, yalan. Zurek: nlama, zingilti, ulama. Zuze: Uluma, inilti. Zcac: Billur, ie, ie kap. Zhel: Zuhal, Satrn gezegeni. Zll: Souk; duru ve effaf su. Zlf-i girhgir: Lle lle sa. Zlf-i menber: Kokulu sa. Zlf-i mterra: Teravetli sa. Zlf-i {emender{em: Bklm bklm, lle lle sa. Zlf: Sa, yzn her iki tarafndan sarktlan rkler. Zllam: Zalimler, zulmedenler. Znnar: Hristiyan din adamlarnn bellerine baladklar sert kuak. Znnar balamak: (Klasik iirde) slm dinini terkederek hristiyan olmak. Zylda uma : Buz zerinde kaymak.