Hidrokarbonlar

Yazar Yrd.Do.Dr. Hseyin BERBER

NTE

15

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; alkanlar, halkal bileikleri, alkenleri, alkinleri ve aromatik bileikleri tanyacak, alkanlardaki CC bann, alkenlerdeki C = C bann, alkinlerdeki C C bann ve aromatik karbonlarda simetrik pi () elektron yapsnn reaktivite zerindeki etkisini kavrayacak, karbonun, sp3, sp2 ve sp hibritlemelerini renecek, bu bileiklerin isimlendirilmelerini, fiziksel ve kimyasal zelliklerini ve tipik reaksiyonlarn bilecek, bu bileiklerin elde edililerini ve testlerini bileceksiniz.

indekiler
Organik Kimyaya Giri Hidrokarbonlar Alkenler Alkinler Aromatik Bileikler zet 305 308 315 321 327 337

 Deerlendirme Sorular Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

338 340

alma nerileri
Bu niteyi alrken hidrokarbonlar tanmaya ve hidrokarbonlara ilikin reaksiyonlar iyi renmeye zen gsteriniz. nite ile ilgili sorular zlmeli, sorular zlemiyorsa soru ile ilgili konu tekrarlanmaldr.

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

305

1. Organik Kimyaya Giri

Kimyasal bileikler organik ve anorganik olmak zere iki grupta yer alrlar. Organik kimya genel ifadeyle "karbon ieren bileiklerin" kimyas olarak tanmlanr. Buna gre karbon bileiklerinin yaplarnn, zellikelrinin, reaksiyonlarnn ve elde edililerinin incelenmesi, organik kimya kapsamnda olduunu belirtmeliyiz. Anorganik kimya ise, "karbon dndaki tm dier elementlerin kimyas" olarak tanmlanabilir. Bu blmde sadece organik bileikler incelenecektir. Anorganik bileikler konumuzun kapsam dnda kalmaktadr.

1.1. Organik Mekanizma Trleri

Bilindii gibi tm reaksiyonlar balarn krlmalarn ve olumalarn gerektirirler. Genel olarak reaksiyon mekanizmalarn* balar krlma tarzlarna gre iki gruba ayrabiliriz.

1.1.1. Polar veya Heterolitik Mekanizma Kovalent bir ba, ba elektronlarnn ba oluturan atomlardan birinin zerinde kalacak ekilde krlrsa bu mekanizmaya "polar veya heterolitik mekanizma" denir. Y A Y
Katyon

* Mekanizma: Organik kimya reaksiyonlar tek aamada gerekleen basit reaksiyonlar deildir. ok karmak bir ka aamada gerekleir. te bu reaksiyonlarn krlan ve oluan balar, reaktant ve rnleri bir arada ak emas eklinde gsterime denir.

veya

Y
Anyon

A
Katyon

Kovalent ba

Anyon

Polar reaksiyonlar genellikle iyonik ara rnler zerinden yrrler ve bu ara rnler daima ift sayda elektronlar ierirler. Polar reaksiyonlardaki reaktantlardan** edilgen grev stlenene "substrat", etkin grev stlenene de yapsna gre "elektrofil" veya "nkleofil" denir. Reaktif merkez olarak grev yapabilecek bir ift elektrona sahip elektronca zengin reaktantlar, substrat moleklndeki elektronca fakir merkezlerle etkileme eilimi gsterirler. Byle bileiklere "nkleofil" denir. Nkleofillerin etkin grev ald reaksiyonlar ise "nkleofilik reaksiyonlar" olarak snflandrlrlar. Ortaklanmam elekltron iftleri ieren, *** ntr molekllerle X , O H , H2O, CH3OH, NH3, CH3CH2SH gibi S H, CN , HC C gibi.

**

Reaktant: Reaksiyona giren "atom veya molekllere" denir. Bu atom veya molekller, ntr, anyonik, katyonik ve radikalik zellikte olabilirler.

*** X =

Br

, Cl

anyonlar**** balca nkleofilleri olutururlar.

**** Anyon: Ba krlmas esnasnda baa elektronlarn kendi zerine alan elektronca zengin atom veya molekllere

AIKRETM FAKLTES

306

HDROKARBONLAR

!
Katyon: Ba krlmas esnasnda ba elektronlarn bal olduu atoma veya molekle vermesiyle elektronca fakir atom veya molekller oluur. Bunlara da "katyon" de-

Dier yandan elektronca fakir reaktif merkez salayabilen ve substratlardaki elektronca zengin merkezlerle etkileme eilimi gsteren reaktantlara ise "elektrofil" denir. Elektrofillerin etkin grev ald reaksiyonlar "elektrofilik reaksiyonlar" olarak snflandrlrlar. imdi elektrofillere birka rnek verelim; oktet boluuna sahip AlCl3 , BF3 gibi ntr bileiklerle, H+ , Br+ , Cl+ , + NO , + NO2 , + SO3 gibi katyonlar * balca elektrofilleri olutururlar. CH3 CH 3 C CH 3 Br
Heterolitik mekanizma

CH 3 CH 3 C CH 3
Katyon Anyon

Br

1.1.2. Homolitik Mekanizma Kovalent bir ba, ba oluturan atomlarn birer elektron alaca ekilde krlrsa buna "homolitik krlma" denir. Homolitik krlma sonucu "radikaller" ** oluur ve radikal ara rnler zerinden yryen bu tr reaksiyonlara "serbest-radikal reaksiyonlar" denir.
Homolitik krlma

** Radikal: Bilindii gibi

molekller orbitallerde ift elektron vardr. Bu elektronlardan biri, bir ekilde verildiinde atomik veya molekler orbitalde tek elektron kalrsa "atom veya molekle rakikal" denir.

A
Radikal

Y
Radikal

Kovalent ba

Atom veya molekller, kimyasal reaksiyonlar sonucu rnleri olutururken, oluan radikaller, anyonlar ve katyonlar ok kararsz ara gei, atom, molekl veya karmak yaplara "ara rn" denir..

1.2. Temel Reaksiyonlar

Organik kimyadaki tm reaksiyonlar Sbstitsyon (yer deitirme) reaksiyonlar, Katlma reaksiyonlar, Eliminasyon reaksiyonlar,

olmak zere ana grupta snflandrlrlar. Asit-baz reaksiyonlar bir drdnc grup olarak kabul edilirse de, bu tr reaksiyonlar subtrat yapsn fazla etkilemezler.

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

307

evrilme, paralanma ve indirgenme-ykseltgenme vb. gibi tm teki reaksiyonlarn mekanizmalar, daima bu temel reaksiyonlar aracl ile aklanabilir. Bir ban heterolitik ayrmas, homolitik ayrmaya kyasla daha fazla enerji girdisi gerektirir. Fakat organik reaksiyonlarn ounun polar molekller veya iyonlar aracl ile yrd ve radikaller aracl ile yryen reaksiyonlarn olduka az sayda olmalar da bilinen bir gerektir. Bu durum, iyonlarn ve polar molekllerin zc moleklleri ile enerji aa karan Van der Waalls (London), iyon-dipol ve hidrojen ba (Baknz Blm 3) etkileimleriyle kararl hale gelmelerinden kaynaklanr.

1.2.1. Sbstitsyon (veya Yer Deitirme) Reaksiyonlar Sbstitsyon reaksiyonlar bir atomun veya grubun bir dier atom veya grupla yer deitirmesi ile gerekleir.
Sbstitsyon

Sbstitsyon reaksiyonlarnda ka atomun veya grubun yer deitirecei, substrat yapsna, reaktant yapsna ve reaksiyon koullarna baldr.

1.2.2. Eliminasyon Reaksiyonlar Komu iki atomdan iki grubun veya atomun ayrlmalar ile doymamlk olumasna "eliminasyon" denir.

C Y

C X

Eliminasyon

C = C

1.2.3. Katlma Reaksiyonlar Doyamamlk ieren bir subtrata, reaktantn (elektrofil, nkleofil, radikal) katlarak doymu veya doymamlk derecesi azalm rn oluturmasna "katlma" denir. C = C + Y Z
Katlma

C Y

C Z

AIKRETM FAKLTES

308

HDROKARBONLAR

! !

Verilen ematik anlatmdan da grlecei gibi katlma, eminasyonun tersi gibidir. Yani eliminasyonda doymamlk olumakta, katlmada ise, doymu rn olumaktadr.

2. Hidrokarbonlar
Karbonun hidrojenle verdii bileiklere "hidrokarbonlar" denir. Hidrokarbonlar eski zamanlardan gnmze kadar gelen snflandrmaya gre iki byk gruba ayrmak mmkndr. Alifatik hidrokarbonlar Aromatik hidrokarbonlar

imdi bu gruplar biraz tanyalm, alifatik hidrokarbonlar, ak zincirli veya halka yapsnda olabilirler. Ayrca karbonlar arasndaki balarn yapsna gre de "doymu" ve "doymam hidrokarbonlar" olarak snflanrlar.

Doymu alifatik hidrokarbonlarn ak zincirli olanlarn "parafin" veya "alkanlar" ad verilir. Doymu alifatik hidrokarbonlarn halka yapsnda olanlarna "sikloalkanlar" verilir. Doymam hidrokarbonlar, molekl meydana getiren karbon atomlar arasndaki saysna gre "ift bal" ve " bal" doymam bileikler olarak snflanrlar. ift bal doymam bileiklere "olefinler veya alkenler" denir. l bal bileiklere ise "asetilenler snf hidrokarbonlar veya alkinler" denir. Olefin snfna ait halka yapl bileiklere "sikloalkenler", asetilen snf hidrokarbonlarnn halka yapl olanlarna ise "sikloalkinler" ad verilir. Aromatik hidrokarbonlar ise alifatiklerden tamamen farkl karakterde halka yapl fakat halka iinde ifte ba ieren sistemlerdir. Bu snfn ilk yesi benzen olduu iin bunlara "benzen yapl bileikler" de denir.

! !
Orbital: Elektronlarn ekirdek etrafnda bulunma olaslna denir ve bilinen s, p, d, f orbitalleri vardr. s ve p orbital ekillerini aada rneklenmitir. d ve f orbitallerinin ekilleri konumuz kapsam dndadr.

2.1. Alkanlar
Alkanlar, CnH2n+2 genel forml ile ifade edilirler. Formldeki n karbon atom saysn belirtmektedir. Genel formlden de grld gibi alkanlar sadece karbon ve hidrojenden olumu, polar olmayan kimyasal deimelere kar dayankl olan hidrokarbonlardr. Bu durum alkanlardaki karbon-karbon ve karbon-hidrojen balarnn "sp3 hibritlemi" kuvvetli balar olmalarndan kaynaklanr. sp3 Hibrit orbitalleri* (Baknz Blm 3.10) 3/4 orannda p karakterine ve 1/4 orannda s karakterine sahiptirler. Blm 3'de belirtildii gibi metan'da, karboANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

309

nunun sp3 hibrit orbitalleri ile hidrojen 1s atomik orbitallerinin rtmeleri so nunda, e kuvvetle drt CH sigma () ba olumaktadr. Atomik s ve p orbitallerinin rtme verimleri snrldr. Halbuki sp3 hibrit orbitallerinin, rtme verimleri ok yksektir. (ekil 15.1) sp3 Hibrit orbitallerinin byk blm (+) iaretli ve ancak ok kk bir blm (-) iaretlidir. Kovalent balanma ynnden bu durum, sp3 hibrit orbitallerinkuvvetli balar oluturabilme zelliini aklayabilir. ekil 15.1'de grld gibi atomik orbitallerinin uc - uca veya yan-yana rtmeleri gerekleebilmektedir. Atomik orbitallerin rtme tarzndaki bu farkllk "sigma ()" ve "pi ()" balar olarak bilinen farkl kovalent balarn oluumuna neden olur.

ekil 15.1: Atomik s ve p Orbitallerin U-Uca ve Yan-Yana rtmeleri

AIKRETM FAKLTES

310

HDROKARBONLAR

2.2. Alifatik Hidrokarbonlarn Sistematik simlendirilmeleri

Organik bileiklerin saylarnn ok snrl olduu yllarda, bu bileiklerin zel isimlerle isimlendirilmeleri yaygnd. zel isimlerin ou organik bileiin elde edildii doal kayna veya bileiin belirli bir zelliini belirtecek ekilde seilirdi. Ancak Freidrich Whler (1828)'in nl bulgusundan sonra organik kimyada sentez ann almas, milyonlarca yeni organik bileiinin sentezlenmesine neden olmutur. Bu durum organik bileiklerin belirli bir sistemle sistematik olarak isimlendirilmeleri sonunda ortaya kmtr. 1949 ylnda Uluslararas Uygulamal ve Kurumsal Kimya Birlii (International Union of Pure and Applied Chemistry, ksaca IUPAC olarak bilinir) bu sorunu zmek zere, sistematik isimlendirme kuraln ortaya koymutur.

Gnmzde organik bileiklerin IUPAC kuralna gre isimlendirilmeleri yaygndr. IUPAC isimlendirme kurallar aada gibi zetlenebilir. simlendirilecek bileiin yapsal forml yazlarak, bu forml zerindeki en uzun karbon zinciri saptanr. 1 2 3 4 5 6 CH 3CH2CHCH 2CH2CH 3 CH 2CH3 3-Etilheksan 1 2 3 4 5 6 CH 3CH2CHCH 2CH2CH 3 CH 2CH2CH2CH 3 3-Propilheptan

Ana zincir saptandktan sonra, bu zincirdeki karbon saysn belirten zel tretim kk seilir. Karbon zincirinin genel tretim kk "alk" szcdr. Tablo 15.1'de karbon saylar 1-20 arasnda olan bileiklerin zel tretim kkleri verilmitir.
Tablo 15.1: Karbon Saysn Belirten Tretim Kkleri

Karbon Says 1 2 3 4 5

Tretim Kk Met Et Prop(a) Bt(a) Pent(a)

Karbon Says 6 7 8 9 10

Tretim Kk Heks(a) Hept(a) Okt(a) Non(a) Dek(a)

Karbon Says 11 12 13 14 15

Tketim Kk Undek(a) Dodek(a) Tridek(a) Tetradek(a) Pentadek(a)

Karbon Says 16 17 18 19 20

Tketim Kk Heksadek(a) Heptadek(a) Oktadek(a) Monadek(a) Aykos(a)

Karbon saysn belirten tretim kkleri, merkez olarak kabul edilir. Bu kkn hemen sanda yer alan ilk eke, "birinci ardek" denir. Birinci ardekler, hidrokarbon yapsnn doymu veya doymam olduunu belirten tretim ekleridir. Btnyle doymu bir zincir yapsnda "an" ardeki kullanlr. Bu hidrokarbonda karbon-karbon ift bann (C = C) bulunmas durumunda "en" ardeki,

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

311

karbon-karbon l bann (C C) bulunmas durumunda "in" ardeki kullanlr. Buna gre doymu yaplar (R - H) genel ismi "alkan", yaplarnda C = C ieren bileiklerin genel ismi alken yaplarnda C C ieren bileiklerin genel ismi "alkin" olarak kabul edilir. CH3CH2CH3
Propan (Ardek)

CH3CH = CH2
Propen (Ardek)

CH3C CH
Propin (Ardek)

Karbonun hidrojenden baka bir atom veya gruba bal olmas durumunda, bu atom veya gruba "sbstitent" denir. Doymu hidrokarbon gruplarnn sbstitent olmas durumunda "il" ardeki kullanlr. Bu tr sbstitentlerin genel ismi "alkil" olarak belirtilir ve "R sembol" ile ifade edilir. Yaplarnda C = C ieren hidrokarbon gruplarnn sbstitent olmalar durumunda "enil" ardeki genel ismi "alkenil" C C ieren hidrokarbon gruplarna sbstitent olmalar durumunda "inil" ardeki genel ismi "alkinil" olarak isimlendirilir. CH3 CH2
Etil

CH2 = CH
Etenil (Vinil)

CH C
Etinil

Merkez tretim kkn solunda yeralan ilk eke, "birincil nek" denir. Bileiin halkal bir yapya sahip olmas durumunda "siklo" birincil neki kullanlr. Yapda yer alan sbstitentler merkez kkn solunda belirtilirler. Ana zincir sbstitentleri en kk numaral karbon zerinde gsterilecek ekilde numaralanr. Her sbstitentin ismi ve hangi karbon zerinde yer ald belirtilir. 7 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 CH 3CHCH2CH 2CH3 CH 3CHCH2CHCH2CH 2CH3 CH 3CHCHCHCH 3 CH 3
2-Metilpentan

Sikloheksen

Siklo heks
Birincil nek

en

Merkez Birincil ardek kk

CH3

CHCH3

Br

Cl

4-Etil-2-metilheptan

2-Bromo-4-kloro- pentan

Yapda farkl iki sbstitent varsa, bu sbstitentler alfabetik srada dizilirler, bu kuralla ilgili rnek yukarda verilmitir. Yapda doymamlk varsa, ana zincir doymamlk gsteren karbonlara daha yakn utan balanarak numaralanr. CH 3 CH 3CH2CH = CHCH3
2-Penten

CH 3C CCH2CH2CHCH3
6-Metil-2-heptin veya 6-Metilhept-2-in

Yapda hem C = C hem de C C varsa, ana zincir ift ba karbonlarna yakn utan numaralanr.

AIKRETM FAKLTES

312

HDROKARBONLAR

5 4 32 1 CH3C CCH = CH2

Pent-1-en-3-in

6 5 4 3 2 1 CH3CH2CH = CHC CH
Heks-3-en-1-in

Yapda sbstitentlerin veya doymamln birden fazla sayda olmas halinde, bu durum nite 4 tablo 4.2'deki eklerle belirtilir. CH 3 CH 3 CH 3 CH 3C CH 2 CH 3 CH 3 CH 3 CCH 3 CH 3

CH 3CH = CHCH = CH 2
1,3-Pentadien

CH 3CH CH CH CH 3
2,3-4-Trimetilpentan

2,2,4,4,- Tetrametilpentan

2.3. Alkanlarn Fiziksel zellikleri

Bilindii gibi alkanlarda sadece C C ve C H balar bulunmaktadr. Karbon-karbon balar polar olmayan balardr. Buna gre alkanlarn polar olmadklarn ve bundan dolay moleklleri arasnda "London etkileiminin" olduunu belirtebiliriz. Bilindii gibi molekller aras etkileimlerden en zayf London etkileimidir. Molekler ktle arttka London etkileimi artar ve bu arta paralel olarak alkanlarn, erime noktas, kaynama noktas, younluk gibi fiziksel sabitlerin deerleri, karbon says (CH2) arttka* artmaktadr (Tablo 15.2). Alkanlar polar olmayan zelliklerinden dolay suda znmezler ve sv alkanlar suya kyasla daha az youndurlar. Bu nedenle, sv alkanlar suyla kartrldklarnda su yzeyinde bir tabaka olutururlar.
Tablo 15.2: Baz Alkanlarn Fiziksel Sabitleri sim Molekler forml CH4 C2H 6 C3H8 C4H10 C5H12 C6H14 C7H16 C8H18 C9H20 C10H22 Erime noktas (ENC) -182 -183 -188 -138 -130 -95 -91 -57 -54 -30 Kaynama noktas (KNC) -161,5 -88,6 -42,1 -0,5 36,1 68,7 98,4 125,7 150,8 174,1 Younluk (g /cm3) 0,626 0,659 0,684 0,703 0,718 0,730

!
* Karbon saysnn art otomatik olarak ktle artn salar.

Metan Etan Propan Btan Pentan Heksan Heptan Oktan Nonan Dekan

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

313

2.4. Alkanlarn Kimyasal zellikleri ve Reaksiyonlar

Alkanlarn kimyasal etkinlikleri ok azdr. Bu yzden alkanlara "parafin* hidrokarbonlar", ad verilir. Laboratuvar koullarnda alkanlarn, ykseltgenlere, indirgenlere, asitlere, bazlara, elektrofillere ve nkleofillere tamamen duyarsz olduklar saptanmtr. Alkanlarn kimyasal deiimlere kar duyarszl, polar olmayan ve kuvvetli sigma () balar (C C ve C H) iermesinden kaynaklanmaktadr. Dier taraftan alkanlarn endstriyel adan, nemli bir yakt** olmalar szkonusudur. Yandklarnda s enerjisi aa kmaktadr. CH3 CH2 CH2 CH3 + 13/2 O2
Btan

* Parafin Latince'de "reaktif olmayan" anlamndaki "parum affinis" szcnden tremitir.

4CO2 + 5H2O + Is enerjisi

Doal gazn alkanlarda en temel gaz olan metan gaznn yanmas, arabalarda benzinin, mazotun yanmas, hidro elektrik santrallarnda fueloil yaklmas rnek olarak verilebilir.

**

Dier taraftan alkanlarn ok zorlayc koullar altnda deriik nitrik asit (HNO3) ve yksek scaklkta, "hidrojen ile NO2" yer deitirir. Ayrca yksek scaklk veya kuvvetli k altnda halojenlerle (Cl2 , Br2 , I2) radikalik sbstitsyon" reaksiyonlar verirler. Bu reaksiyonlarda hidrojenlerin Cl, Br, I ile yer deitirdiini belirtmeliyiz. imdi bu reaksiyonlara ilikin birer rnek verelim.
400C Radikalik sbstitsyon

CH 3CH3 + HNO 3

CH 3CH2NO2 + H 2O
Nitroetan

CH 3CH3 + Cl2

Yksek scaklk ya da kuvvetli k Radikalik Sbstitsyon

CH 3CH2Cl
Kloroetan

2.5. Alkanlarn Elde Edilileri

Alkanlarn en nemli elde edilileri petroldendir. Ancak baz alkanlar laboratuvarda sentezlenmeleri gerekmektedir. Alkanlarn laboratuvar artlarnda birka sentez yntemleri vardr. Bunlardan en nemlilerini yle sralayabiliriz: Alkenlarn ve alkinlerin hidrojenlendirilmeleri Halojenoalkanlarn metal hidrrlerle indirgenmeleri Grignard reaksiyonu

imdi bu yntemlere birer rnek verelim:

H2 / Pt veya Pd veya Ni Alkenlerin katalitik indirgenmesi

CH 3CH
Alken

CH2

CH 3CH2CH3
Propan

AIKRETM FAKLTES

314

HDROKARBONLAR

CH 3 CH CH3 X
Halojenoalkan

Metal hidrr (Li Al H4 ve NaB H 4 ) ndirgenme

CH 3CH2CH3
Propan

x = Cl, Br, I

Organometalik bileik: Bir metalin karbon atomuna dorudan balanmasyla oluan bileiklere denir. CH3CH2MgCl Etilmagnezyum klorr

Grignard maddesi, organik kimya asndan ok nemli saylan "organometalik*" bir bileiktir. Grignard maddesi halojenoalkanlarn susuz eter iindeki zeltilerine, metalik magnezyum ilave edilmesiyle elde edilirler.
Mg / kuru eter

CH3CH2
Kloroetan

Cl

CH3CH2MgCl
Grignard maddesi

!
** H2 C CH2 H 2C H 2C CH2 CH2 H 2C

Grignard maddelerindeki karbon-magnezyum ba ok polar bir kovalent badr. Bu nedenle Gridnard maddeleri kuvvetli bazik zellik gsterirler ve asidik bileiklerle hemen reaksiyona girerek "alkanlar" verirler.

CH 3CH2MgCl +
Grignard maddesi

Siklopropan H2 C H 2C H 2C CH2 CH2

Siklobtan H2 C H 2C H 2C C H2 CH2 CH2

CH 3COOH CH 3CH2OH H2O HCl H2SO 4

Asidik davranabilen bileikler veya kuvvetli asitler

CH 3CH3
Etan

Siklopenten

2.6. Sikloalkanlar
Alkanlarla Sikloalkanlarn, fiziksel, kimyasal zellikleri ve reaksiyonlar (siklopropan ve siklobtan dnda) byk benzerlik gstermektedir. Siklopropan ve siklobtan** (halka gerginlii*** nedeniyle) alkanlar gibi "sbstitsyon reaksiyonlar" yannda, alkenler gibi (daha sonraki konularda grlecei gibi) "katlma reaksiyonlarn" vermektedirler. Ancak siklopenten, sikloheksan vb. gergin olmayan sikloalekanlar, sadece "alkanlar gibi sbstitsyon reaksiyonlar" verirler. Sikloalkanlerin en nemli elde edilileri petroldr. Fakat petrolde yer almayan sikloalkanlarn laboratuvarda sentezi gerekmektedir. Sikloalkanlarn birka sentez yolu vardr, biz bunlardan birini rneklendireceiz. Dier sentez yntemleri kitabmz kapsam dndadr. Sikloalkanlar konumlarda halojenlere sahip dihalojenalkanlarn inko metali varlnda gerekletirdikleri halka kapatma reaksiyonlar ile elde edilirler.
ANADOLU NVERSTES

Sikloheksan

! !
*** Halka gerginlii: nite 3.10'da grlecei gibi sp3 hibritlemi karbon atomunun etrafndaki balar arasnda 109,5 ba as bulunmaktadr. Fakat siklopropanda 60 ve siklobtanda 90 olmas banda gerginlik szkonusu olur bu olaya halka gerginlii denir.

HDROKARBONLAR

315

Cl

CH 2

CH 2

CH 2

Cl

+ Zn

H2 C + ZnCl2 H2C CH 2

2.7. Alkanlara ve Sikloalkanlara likin Testler

Alkanlarn btnyle doymu fonksiyonel gruplar iermeyen bileikler olmalar nedeniyle, bu bileiklere tantc testler yoktur. Alkanlarn tm fonksiyonel grup testlerine olumsuz cevap vermeleri bu bileiklerin tans iin kriterdir. Ayrca alkanlarn deriik H2SO4 , Su, Seyreltik HCl ve seyreltik NaOH zeltilerinde znmemeleri de, bu bileiklerin tansnda bir kriter olarak kullanlr. Siklopropan ve siklobtan dndaki, sikloalkanlar alkanlara benzer zellikler gsterirler. Alkanlarn tansndaki tm yntemler sikloalkanlarda da geerlidir. Siklopropan ve siklobtan ise slfrik asit iinde aynen alkenler ve alkinler gibi kolaylkla znrler, fakat siklopropan ve siklobtan ve trevleri seyreltik permanganat zeltilerinin krmz meneke rengini yok edemezler.

! !

3. Alkenler
Yaplarnda karbon-karbon, biri dieri ba olmak zere sp2 hibritlemi ift ba ieren doymam hidrokarbonlardr. Alkenler CnH2n genel forml ile ifade edilirler.

Alkenlerin, kimyasal reaksiyon verme eilimleri, alkanlara kyasla olduka fazladr. Bu durum alkenlerin karbon-karbon ift ba ieren bileikler olmalarndan kaynaklanr. imdi bu ift ban oluumunu sp2 hibritlemesi (Baknz nite 3) ile aklayalm. Karbon atomunun sp2 hibrit orbitalleri araclyla gerekletirecei adet sigma () balar e dzlemsel ve birbiriyle 120'lik alar yapacak ekilde ynlenirler. te yandan sp2 hibritlemi karbon atomunun hibritlemeye katlmayan 2p orbitali ise, sp2 hibrit orbitalinin yer ald dzleme dik olarak konumlanr ve hibritlemeye katlmayan p orbitali baka bir p orbitali ile yan-yana rterek pi () bann oluumuna neden olur. Bylece sp2 hibrit orbitalleri 2/3 orannda p ve 1/3 orannda s karakterine sahip olurlar (ekil 15.2).

AIKRETM FAKLTES

316

HDROKARBONLAR

ekil 15.2: Eten Moleklndeki Karbonlarn sp2 Hibrit ve P Orbitalleri ile Sigma ve Ba

3.1. Alkenlerin Fiziksel zellikleri

Alkenlerle ayn karbon iskeletine sahip alkanlarn fiziksel zellikleri, ok byk benzerlikler gsterirler. Alkenlerde alkanlar gibi polar olmayan bileikler olduklar ve bundan dolay moleklleri arasnda London etkileimi vardr. Dolaysyla molekler ktle arttka London etkileimi artar ve bu arta paralel olarak alkenlerin, erime noktas, kaynama noktas, younluk gibi fiziksel sabitlerin deerleri, karbon says arttka artmaktadr (Tablo 15.3). Alkenler polar olmayan zelliklerinden dolay suda znmezler ve sv alkenler: younluklar suya kyasla daha azdr. Fakat alkanlarla kyaslandnda, alkenlerin pi bandan kaynaklanan polarizasyondan dolay polarlklar daha fazladr. Yani alkanlara kyasla elkenlerin biraz daha polarize bileikler olduklarn belirtebiliriz.

! ! !

3.2. Alkenlerin Kimyasal zellikleri ve Reaksiyonlar

Alkenlerin reaktiviteleri karbon-karbon ift bandan kaynaklanmaktadr. Bilindii gibi C = C ba kuvetli bir sigma bayla, sigma bana kyasla olduka zayf bir pi bandan olumaktadr. Pi balar molekler dzlemin stnde ve altnda yeralan elektron bulutlar eklindeki olduunu belirtmitik.

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

317

Tablo 15.3: Alkenlerin Fiziksel Sabitleri sim Eten Propen 1-Bten 1-Penten 1-Heksen 1-Hepten 1-Okten 1-Nonen 1-Deken Molekler forml CH2 = CH2 CH3CH = CH2 CH3CH2CH = CH2 CH3(CH2)2CH = CH2 CH3(CH2)3CH = CH2 CH3(CH2)4CH = CH2 CH3(CH2)5CH = CH2 CH3(CH2)6 = CH = CH2 CH3(CH2)7 CH = CH2 Erime noktas (ENC) -169 -185 -185 -165 -140 -119 -104 87 Kaynama noktas (ENC) -104 -47 -6,3 30 63 94 122,5 146 171 Younluk (g/cm-3) 0,514 0,595 0,641 0,673 0,697 0,716 0,731 0,743

Pi balarna ilikin bu elektron bulutlar, alkenlerde elektrofillerin ve radikallerin etkilemelerine neden olan bir elektron kayna (Nkleofil) karakteri salarlar. Bundan dolay alkenlerin en tipik reaksiyonlar "katlma reaksiyonlardr". Alkenlerin balca reaksiyonlar aada gruplar halinde zetlenmitir. Katlma reaksiyonlar Sbstitsyon reaksiyonlar Ykseltgenme reaksiyonlar

3.2.1. Alkenlerin Katlma Reaksiyonlar Alkenlerin "katalitik hidrojenlendirmeleri" elektrofillerle gerekletirdikleri elektrofilik katlma reaksiyonlar" ve "radikalik katlma reaksiyonlar" bu grupta yer alrlar. Katlma reaksiyonlarnda daha nce anlatld gibi alkenlerin ikili (C = C) ba karbonlarna iki yeni grup balanr ve ift ba, tek ba haline gelir. Alkenlerin hidrojelendirilmeleri (H2), klor(Cl2) ve brom (Br2) gibi simetrik molekllerin katlmas yannda; simetrik olmayan molekllerin de katlmas sz konusudur. CH 2CH CH 2 + H2
Hidrojenlendirme

CH 3

CH H

CH 2 H CH 2 Br

CH 3CH CH 2 +

Br2

Bromlama

CH 3

CH Br

AIKRETM FAKLTES

318

HDROKARBONLAR

? !

Acaba simetrik olmayan HBr gibi molekllerin alkene katlmas durumunda rn ne olur? Bu soruna Vlademir Markovnikov tarafndan 1871'de ne srlen ve kendi adyla anlan kurala uyulmaktadr. Simetrik olmayan bir katan (HCl, HBr, HOCl, HOH, HCN, HOSO3H), bir alkene katlrsa, katlan molekln daha pozitif ksm (genellikle H+) daha ok H atomu tayan ift bal karbonuna balanr. Nkleofilik ksm ise ift ban dier karbonuna balanr. Bu kural "Markovnikov kural" olarak bilinir. imdi alkenlere halojenlerin, halik asitlerin, hidrojen halojenrlerin, slfrik asitin ve suyun katlmas reaksiyonlarn bir rnek zerinde grelim: Aada bu reaksiyonlar ematik olarak zetlenmektedir.
-

(X = Cl, Br, I)

CH 3CH X

CH 2 X

Halojenlerin katlmas

(X = Cl, Br, I)

CH 3CH X

CH 2 H

Hidrojen halojenrlerin katlmas

Markovnikov rn

CH 3CH CH 2

HO

X = Cl, Br, I

CH 3CH OH

CH 2 X

Halik asitlerin katlmas

Markovnikov rn

OSO 3H

CH 3CH

CH 2

Slfrik asitin katlmas

OH/H

OSO 3 H R Markovnikov rn C R2 C H CH 3CH CH 2 OH H

Su katlmas

Markovnikov rn

3.2.2. Alkenlerin Sbstitsyon Reaksiyonlar

Alkenler yksek scaklk veya kuvvetli k etkisi altnda aynen alkanlar gibi davranarak, halojenlerle (Cl2, Br2) "radikalik sbstitsyon reaksiyonlar" gerekletirirler.
ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

319

CH 2CH CH 2 + X 2 H

Yksek scaklk veya kuvvetli k X = Cl2 , Br2

CH 2CH CH 2 X

Bu reaksiyonlarda halojenlerle yer deitiren hidrojenler, reaksiyonda da grlecei gibi ift ba karbonlarna komu karbon hidrojenleridir. Bu hidrojenle re "alfa () hidrojenleri" denir.

3.2.3. Alkenlerin Ykseltgenme Reaksiyonlar Alkanlarn ykseltgenlere direnli olmalarna karn, alkenler ykseltgenlere kar ok duyarldrlar. Alkenleri ykseltgeyen (oksitleyen) bir ok madde vardr (KMnO4, O3, K2Cr2O3 gibi) biz bu kitabmzda badece nemli olan ykseltgen maddeleri rneklendireceiz. dier ykseltgen maddeler ise kitabmz kapsam dndadr. en ok kullanlan ykseltgen madde potasyum permanganat (KMnO4) ykseltgen maddesidir. Potasyum permanganatn karakteristik meneke renginden dolay doymamlk testinde ok kullanlmaktadr. CH3 C CH3 CH 3 + KMnO 4 C H
Ykseltgeme

CH3 CH3

CH 3 C O O C OH
Asetik asit

2-Metil-2-bten

Aseton

2-Metil-2-bten +

O3

Ykseltgeme ozonoliz

CH3 CH3

CH 3 C O + O C H
Asetaldehit

Aseton

ki ykselgenmede reaksiyonlardan da grlecei gibi rnler farkldr. KMnO4 ile ykseltgenmede ift bal karbon zerinde hidrojen (H) atomu "OH" a dnmekte; O3 ile ykseltgenmede ise, ift bal karbona bal hidrojen atomu "(H) " olarak kalmaktadr. Ancak her iki ykseltgenmede de ift bal karbonlar ayrmakta ve yerine karbonil karbonuna dnmektedir C O . Aslnda yanma olay da alkenlerin havann oksijeni ile CO2 ve H2O verecek ekilde ykseltgenmesidir. Yanma sonucunda alkanlarda olduu gibi s aa kar. CH3CH CH2 + 4O2
Yanma

3CO2 + 2H2O

AIKRETM FAKLTES

320

HDROKARBONLAR

3.3. Alkenlerin Elde Edilileri

Alkenlerin en nemli elde edilii, alkanlarda olduu gibi petroldendir. Dier taraftan alkenlerin laboratuvar koullarnda, komu iki karbondan, atomlarn veya bir molekln ayrlmas eklinde olan "eliminasyon reaksiyonu" ile elde edilirler. Bu reaksiyonlar ise yle sralayabiliriz. Alkollerden su ayrlmas, Halojenoalkanlardan halojenr asidin ayrlmas Dihalojenoalkanlardan halojenrlerin ayrlmas Ayrca alkinlerin kontroll hidrojenlendirilmesi yntemiyle de alkenler elde edilirler.

imdi bu reaksiyonlar srasyla birer rnek zerinde grelim.

H2 SO4 Eliminasyon

CH 3CH2CH2
Alkol

OH

CH 2CH CH 2 + H 2O

Alkollerden su karlmas

CH 3CH2CH2
Halojenoalkan

NaOH Eliminasyon (X = Br, Cl)

CH 2CH CH 2 + HX

Halojenoalkanlardan halojenr asidin karlmas

CH 3CHCH X

Zn Eliminasyon (X = Br, Cl)

CH 2CH CH 2 + ZnX2

Dihalojenoalkan H2 kontroll Hidrojenlendirme

Dihalojenoalkanlardan halojenrlerin karlmas

CH3C
Alkin

CH 3CH CH 2

Alkinlerin hidrojenlendirilmeleri

imdi u soruyu soralm Eliminasyonda ift ban iki veya yerde gerekleme olasl varsa, ift ba hangi iki atom arasnda gerekleir? Bu soruyu bir rnek zerinde grelim: CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 C OH
2,3-Dimetil-2 -btanol

CH 2 CH 3 C CH 3

CHCH3 CH 3

(a)

2,3 -Dimetil-1-bten

CHCH3

C CH 3

(b)

2,3 -Dimetil-2-bten
ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

321

Bu durumda oluacak rn Saytzeff kural belirler. Saytzeff kuralna gre, Karbonkarbon ift ba (C = C) etrafnda en fazla alkil sbstitenti ieren alkeni verecek ekilde ynlenir. Bu aklamalar dorultusunda (b) moleklnn gerekleeceini syleyebiliriz.

3.4. Alkenlere likin Testler

Bromun CCl4 iinde znmesiyle krmz renkli bir zelti oluur. Bu zeltinin alkenlere ilave edilmesiyle, katlma reaksiyonu gerekleir ve krmz renk kaybolur. Benzer ekilde KMnO4 zeltisi alkenlere ilave edilmeleri ile, ykselgenme reaksiyonu gerekleir ve mor renk kaybolur. Bu reaksiyonlar doymaml yani ift veya l ban varln kantlayan bir test olarak kullanlr. Doymamlk testlerinden olumlu sonular alnmas halinde, bilinmeyen doymam bileiin potasyum permanganat ve ozonoliz (O3) ile ykseltgenme rnleri incelenerek yaps saptanmaya allr.

! !

4. Alkinler
Alkinler, CnH2n - 2 genel forml ile ifade edilirler. Yaplarnda karbon-kar bon biri sigma () dier ikisi Pi () olmak zere sp hibritlemi ba (C C) ieren doymam hidrokarbonlardr.

imdi C C bann oluumunu sp hibritlemesi (baknz nite 3.1) ile aklamaya alalm. ekil 15.2 'de grld gibi karbonun 2s orbitali ve 2p orbitallerinin hibritlemeleri sonunda, toplam iki tane e enerjili hibrit orbitalleri oluur. Bu hibrit orbitallere "sp hibrit orbitalleri" denir. Bu hibritlemeye katkda bulunmayan 2'er adet p orbitalleri ise yan-yana rterek iki adet birbirine dik pi ban olutururlar. sp Hibrit orbitalleri 1/2 orannda p ve 1/2 orannda s karakterine sahiptirler. ekil 15.3'de grld gibi iki adet e enerjili sp hibrit orbitallerinin, karbon etrafnda ynlenii dorusaldr.

AIKRETM FAKLTES

322

HDROKARBONLAR

ekil 15.3: Etin Moleklndeki Sigma ve p - Balar

4.1. Alkinlerin Fiziksel zellikleri

Alkinlerle ayn karbon iskeletine sahip alkenlerin ve alkanlarn fiziksel zellikleri ok byk benzerlikler gsterirler. yleki; alkinler de alkanlar ve alkenler gibi suda znmezler fakat eter, benzen, triklorometan (kloroform) ve tetraklorometan (kloroform) gibi polar olmayan veya dk polariteli organik zclerde znrler. Buradan da alkinlerin dk polariteli bileikler olduklarn syleyebiliriz. Dolaysyla moleklleri aras London etkileimi vardr ve fiziksel sabitleri dktr (Tablo 15.4). Alkanlar ve alkenler gibi alkinlerin de younluklar sudan daha azdr.
Tablo 15.4: Alkinlerin Fiziksel Sabitleri Erime noktas sim Etin Propin 1-Btin 1-Pentin 1-Heksin 1-Heptin 1-Oktin 1-Nonin 1-Dekin Molekler Forml CH CH CH3C CH CH3CH2C CH CH3(CH2)2C CH CH3(CH2)3C CH CH3(CH2)4C CH CH3(CH2)5C CH CH3(CH2)6C CH CH3(CH2)7C CH (EN C) -101.5 -125.7 -105.7 -131.9 -80 -79.3 -65 -44 Kaynama noktas (KN C) -83.95 -23 8.1 40.2 71.3 100 126.2 151 174 Younluk (g/cm-3) 0.695 0.715 0.733 0.746 0.763 0,770

! !

4.2. Alkinlerin Kimyasal zellikleri ve Reaksiyonlar

Alkinlerin kimyasal reaktiviteleri karbon-karbon l bann varlndan kaynaklanmaktadr.
ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

323

Alkinlerde dorusal sigma iskeletine dik ynlenmi iki adet pi bann varl, bu bileiklere nkleofilik bir karakter kazandrmaktadr. Bir ift elektron kazanabilme abasnda olan elektrofillere ve bir elektron kazanabilme abasnda olan radikallere kar, alkinlerdeki pi elektron bulutlarnn elektron kayna gibi davranmalar szkonusudur. Bu durumun alkinlerdeki l ba oluturan karbon atomlarnn, sp hibritlemesinden kaynaklandn belirtebiliriz. Alkinlerde s karakteri arttka pi balarna ilikin nkleofilik karakter azalmaktadr, dolaysyla alkinler hem nkleofilik katlma hem de elektrofilik katlma gerekletirebilirler. Alkinlerin bir baka nemli zellikleri de sp hibritlemi karbonlara bal hidrojenlerin "asidik" veya "oynak hidrojenler" olmalardr. Bu durum alkinlerdeki karbon-karbon l ban oluturan karbonlara bal hidrojenlerin, metallerle yer deitirebildiklerini syleyebiliriz. Alkinlerin balca reaksiyonlar aadaki genel reaksiyonlarla zetleyebiliriz: Katlma reaksiyonlar Ykseltgenme reaksiyonlar Asidik hidrojenlerinden kaynaklanan reaksiyonlar

! !

4.2.1. Alkinlerin Katlma Reaksiyonlar Bilindii gibi alkinler karbon-karbon l ba ieren doymam bileiklerdir. Doymamlk nedeniyle bu bileiklerin en karakteristik zellikleri, katlma reaksiyonlar vermeleridir. Dolaysyla alkinlerin "katalitik hidrojenlendirilmeleri" ile elektrofillerle gerekletirdikleri "elektrofilik katlma reaksiyonlar", bu genel grupta yer alrlar. imdi alkinlerin katalitik hidrojenlendirilmesini ele alalm. Alkinlerin mol bana iki mol hidrojenle indirgenmeleri durumunda alkanlar; mol bana bir mol hidrojenle indirgenmeleri durumunda alkenler elde edilirler. Ancak alkenlere kyasla alkinlerin, katalitik indirgenmeye kar daha duyarl olmalar nedeniyle; zel koullarda alkinlerin sadece alkenlere indirgenmeleri salanabilir.
Hidrojenlendirme

! !

CH3C

CH

2H2
Hidrojenlendirme

CH 3CH2CH3
Propan

Propin

H2

CH 3CH CH 2
Propen

AIKRETM FAKLTES

324

HDROKARBONLAR

Ayrca alkinlere elektrofilik katlma reaksiyon mekanizmas ile halojenlerin, hidrojen halojenrlerin ve suyun katlmas reaksiyonlarn bir rnek zerinde grelim.
x x2 (x = Cl , Br , I) CH 3C x CH3C CH (x = Cl , Br) CH 3C x H2O , H2SO 4 HgSO4 CH 3 C OH
Enol Hzl denge reaksiyonu

CH H CH

X2

CH 3CX2CHX2
1,1,2,2 Tetrahalojenopropan

HX

CH 3CX2CH 3
2,2 -Dihalojenopropan

Propin

O CH 3 C
Aseton

CH 2

CH 3

! !

Alkinlerin slfrik asit ve civa (ll) slfat katalizrlnde su katlmas ile "enol" olarak bilinen "doymam alkoller" oluur. Enoller kararsz birer bileik olduklarndan, "tautomerizm" olarak bilinen, hzl bir denge reaksiyonu ile ketonlara veya aldehitlere dnrler.

4.2.2. Alkinlerin Ykseltgenme Reaksiyonlar Alkinlerin de tm dier hidrokarbonlar gibi, oksijenli ortamda yanmalar szkonusudur. CH3C CH + 4O2
Yanma

3CO 2 + 2H 2O

Ayrca alkinler, potasyum permanganat ve ozonla ykseltgenerek, alkenler gibi paralanm ykseltgenme rnleri verirler. Aslnda alkinleri ykseltgeyebilecek birok ykseltgen madde vardr ve bu reaksiyonlar sonucunda ya potasyum permanganat ya da ozon ile ykseltgenme rnleri verirler. imdi bu iki ykseltgen maddelerin alkinlerle reaksiyonlarn birer rnek zerinde grelim. CH3 C CH3 CH 3 + KMnO 4 C H
Ykseltgeme

CH3 CH3

CH 3 C O O C OH
Asetik asit

Aseton

CH3 C CH3 C

CH 3 O3 H

Ykseltgeme ozonoliz

CH3 CH3

H C O + O C CH 3
Asetaldehit

Aseton
ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

325

Reaksiyonlardan da grlecei gibi iki ykseltgen madde ile farkl rnler olumakta, potasyum permanganat ile l baa bal hidrojen atomu OH'a dnmekte; O3 ile ykseltgenmede ise, l baa bal hidrojen atomu (H) olarak kalmaktadr.

4.2.3. Alkinlerin Asidik zelliklerinden Kaynaklanan Reaksiyonlar l baa bal hidrojenlerin, s karakteri fazla (1/2 s ve 1/2 p) olan karbona bal olmasndan dolay, alkinler asidik (oynak) hidrojenlere sahip bileiklerdir. Ancak bu asitlik, hidroklorik asit (HCl) veya asetik asit (sirke CH3COOH) gibi asitlerle kyaslanamayacak kadar ok dktr. Bu nedenle alkinlerin ok kuvvetli bazik zellie sahip metal veya bazlarla (Na, NaOH vb. gibi) reaksiyonlar sonunda, metal tuzlar hazrlanabilir. Alkinlerin metal tuzlar orgonometalik bileiklerdir ve bu tuzlara da "asetilidler" de denir. Alkinlerin asetilid olumas iin, mutlaka C C 'ye bal bir hidrojene sahip olmas gerekir. imdi asetilid oluumuna birka rnek verelim: CH 3C CH + Na CH 3C CNa + 1/2 H2

Propin

Bazik metal

Sodyum propin

CH 3C

CH + CuCl + NH4OH

CH3C

CCu

Bakr propin

CH 3C

H + Ag (NH3)2 + NH4OH

CH 3C

CAg

Gm propin

4.3. Alkinlerin Elde Edilileri

Alkinlerin laboratuvar koullarnda sentezi alkenlere benzer. Alkinler komu iki karbondan atomlarn veya iki molekln ayrlmas eklinde olan eliminasyon ile elde edilirler. Burada unutulmamas gereken nemli nokta, alken elde edildikten sonra alkin eldesi iin zorlayc koullarn gerektiidir. imdi en nemli alkin elde edili yntemlerini birer rnek zerinde grelim: 1,1 - ve 1,2 - Dihalojenoalkanlardan iki mol hidrojen halojenr karlmas: Bazik ortamda 1,1 - ve 1,2 - dihalojenoalkanlardan 2 mol HX karlmas sonunda "alkinler" elde edilirler.

AIKRETM FAKLTES

326

HDROKARBONLAR

H CH 3 C X

H C X CH 3
Eliminasyon (X = Cl,Br,I)

CH 3C

CCH 3

2HX

2-Btin

1,2-Dihalojenobtan

X CH 3CH2C X
2,2-Dihalojenobtan

CH 3

Eliminasyon (X = Cl,Br,I)

CH 3CH2C CH
1-Btin

2HX

Tetrahalojenoalkanlardan halojen karlmas: 1,1,2,2-Tetrahalojenoalkanlarn inko metali (Zn) varlnda iki mol halojen (X2) karlmasyla "alkinler" elde edilirler. X Zn CH 3 C X X C X H
Eliminasyon (X = Cl,Br,I)

CH3C

CH

ZnX2

1-Propin

1,1,2,2 -Tetrahalojenoalkan

Metal asetilidlerle halojenoalkanlarn substitusyon reaksiyonlar ile ve asidik hidrojeni olan bileiklerin reaksiyonlar: 1-Halojenoalkanlarn, metal asetilidlerle yer deitirme (sbstitsyon) reaksiyonu ile daha uzun zincirli alkin sentezlenebilir. Dier taraftan metal asetilidler asidik ortamda hidroliz edilmeleri sonunda da "alkinleri" verirler.
Sbstitsyon

CH 3C

CNa

CH3CH 2

CH 3C

CCH 2CH3

Sodyum propin

Metil halojenr Hidroliz

2-Pentin

CH 3C

CNa

CH3COOH
Asetik asit

CH 3C

CH

Sodyum propin

Propin

Yukardaki reaksiyondan da grlecei gibi asidik bileiklerle asetilid'teki Na yerine H gemektedir. * Kalsiyum karbr sanayide karpit olarak da bilinir; basnca dayankl su olan kazana atlarak asetilen elde edilir ve bu ekilde de kaynaklkta kullanlr.

Endstriyel adan nemli olan asetilenin (etinin) eldesinde kullanlan yntem: Bir metal asetilid* olan kalsiyum karbr, su ile reaksiyonu sonucunda hidroliz olarak asetileni verir.

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

327

C + H2O Ca

Hidroliz

H C

+ Ca(OH) 2
Snm kire

Kalsiyum karbr

Asetilen (Etin)

4.5. Alkinlere likin Testler

Alkenlerde olduu gibi alkinlerde de doymaml kantlamak amacyla, potasyum permanganat ve kloroform (CCl4) iinde znm bromla (Br2) doymamlk testleri yaplr. Ayrca katalitik hidrojenlendirme gerekletirildiinde, bir mol doymam bileiin iki mol hidrojen tketmesi de, yap analizinde bir ek kant salar. Ayrca terminal alkinler iin asetilid testi uygulanabilir. Tm bu sonular elde edildikten sonra, doymam bileiin permanganatla ykseltgeme rnleri incelenerek, yaps saptanmaya allr.

! ! !

5. Aromatik Bileikler
Doymam halkal dzlemsel geometriye sahip bileiklere "aromatik bileikler" denir. En basit aromatik bileik benzendir. Bu nedenle aromatiklik kavramn ve aromatik bileiklerin zelliklerini kavramak zere ncelikle benzen yapsn ve zelliklerini ele alacaz. Dier aromatik bileiklerin yaplar ve zellikleri benzene benzer niteliktedir.

5.1. Benzenin zellikleri ve Yaps

Benzen doymam bileik olmasna karn, doymamlk testlerine duyarsz ve alkenlerin katalitik hidrojenlendirme koullarna dayankldr. Alkenlerin, katlma reaksiyonlar gerekletirdikleri koullarda, benzen katlma reaksiyonlar gerekletirmez. imdi benzen moleklnn yapsn inceleyelim. Benzen moleklnn yapsn ilk yorumlayan Kekule'dir. Kekule benzenin "sikloheksatrien" yapsnda olduunu ne srmtr.

Kekule'ye gre benzenin yaps

AIKRETM FAKLTES

328

HDROKARBONLAR

Ancak benzenin yaps sk sk Kekule formu ile gsterilmesine ramen, bu formlasyon yapy tam doru olarak aklayamamaktadr. rnein doymamlk testlerine duyarsz, olmaskatlma reaksiyonlarn ok zorlayc koullarda gerekletirmesi ve tercihen sbtitsyon reaksiyonlar vermesi, benzenin bir heksatrien yapsnda olamayacan" gstermektedir. Benzenin heksatrien yapsnda olamayacann bir baka kant da termodinamik (nite 9) sonulardan salanmaktadr. Bunu yle aklayabiliriz. Benzenin hidrojenlendirmesi sonucunda 49.8 kkal mol-1 bir enerji aa kmaktadr. Dier taraftan etilen'in hidrojenlendirilmesi sonunda 28,6 kkal mol-1 bir enerji aa kmaktadr. Benzen heksatrien yapsnda olsayd, ift ba ieren bileik olarak aa karaca s enerjisi, 28,6 x 3 = 85.8 kkal mol-1 olmalyd.

! !

Aradaki fark benzenin 36 kkal mol-1 daha az enerjili olduu, bunun sonucunda da benzenin 36 kkal mol-1 daha kararl olduunu belirtmektedir. Bu kararlla "rezonans kararll" veya "aromatik kararllk" denir. Ayrca benzen sikloheksatrien yapsnda olsayd karbon-karbon balarndan nn daha ksa olmalar gerekirdi. Ancak benzendeki tm C C balarnn ayn nitelikte olduunu ve ba uzunluklarnn 1,42 olduu belirlenmitir yani benzendeki karbon-karbon ba uzunluklarnn, tek balara kyasla biraz ksa fakat ift balara kyasla biraz daha uzun olduu saptanmtr. Buradan da benzen moleklndeki karbonlarn sp2 hibritlemesi yaptklar anlalmtr. Bu durumda benzenin sigma iskeletinin "dzgn bir altgen" olaca aktr. Dolaysyla sp2 hibritlemi karbonlardan herbiri adet sigma ba oluacaktr. Bu balardan ikisini komu karbon atomlaryla (sp2 s rtmesi) gerekleecektir. Dier taraftan benzendeki alt karbonun hibritlemeye katkda bulunmayan p orbitalleri ise molekler dzleme dik olarak yan-yana rtecektir. Bylece benzen molekllerinin dzlemsel bir sigma iskeletine sahip olduklarn ve molekler dzlemin stnde ve altnda simit biiminde (ekil 15.5) pi elektron bulutlarnn yeraldklarn ve benzen'in ekil 15.5a'dan da grlecei gibi sikloheksatrien yapsnda bir bileik olmadn belirtebiliriz.

!
CC ba uzunluu 1,42 CH ba uzunluu 1,1

H C H C C H C C

H C H H

ekil 15.5: Benzende p Orbitallerinin rtmesi ve Benzendeki Balar

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

329

ekil 15.4'den de grld gibi benzende baz karbonlar arasnda tek balanma, baz karbonlar arasnda ift balama durumu yoktur. Simetrik bir pi elektron younluu gsteren benzende karbon-karbon balarnn hepsi tek ba ile ift ba arasnda (1,42 ) bir karaktere sahiptir. Bu durumda p orbitalleri arasndaki rtme sisteme 36 kkal mol-1 civarnda aromatik kararllk (rezonans kararll) salamaktadr. Benzenin bu zellii, halkaya nkleofilik karakter salamaktadr. Dolaysyla benzen elektrofillerle, "elektrofilik aromatik sbstitsyon reaksiyonlar" vermektedir.

5.2. Benzen Trevlerinin simlendirilmeleri

Arenlerin ve dier benzen trevlerinin IUPAC sistematik isimlendirilmelerine ilikin kurallar aada zetlenmitir: Mono sbstite benzen trevlerinin isimleri, sbstiteni belirten nek ile benzen szcklerinin birletirilmesi ile oluturulur. OH NH 2 Br

Hidroksibenzen (Fenol)

Aminobenzen (Anilin)

Bromobenzen

Benzen halkasnda birbirinden farkl iki veya daha fazla sayda sbstitentin var olmas durumunda, sbstitentlerin ncelik sralamas gz nne alnr. Sralamada daha nemli olan sbstitentin bal bulunduu karbon "1 nolu karbon" olarak kabul edilir. Sbstitentlerin ncelik sralamas aada verilmitir. COOH > SO3H > CHO > CN > CO > OH >
> Nitril > Keton > Hidroksi >

Karboksilik asit > Slfonik asit > Aldehit

NH2
Amino

>
>

R
Alkil

>
>

NO2
Nitro

>
>

X
Halojenr

(X = Br, -F, -I, -Cl,

Srasndadr)

SO3H COOH

OH

OH
3-Hidroksibenzoik asit

NH 2
4-Aminobenzenslfonik asit

Br
4-Bromo-1-hidroksibenzen (4-Bromofenol)

AIKRETM FAKLTES

330

HDROKARBONLAR

Sbstitentlerin ncelik sralamalarnn ayn olmalar durumunda alfabetik ncelik gznne alnr. CH2CH2CH3 Br

Cl
4-Bromo-1 -klorobenzen

CH2CH3
1-Etil-4 -propilbenzen

Aromatik halkada ayn trden iki sbstitent olmas durumunda bu sbstitentlerin konumlarn belirlemek iin, bal bulunduklar karbon numaralar sbstitentlerin en kk numaray alacak ekilde numaralandrlr. ounlukla bu numaralar 2- konumunda "ortho", 3- konumunda "meta", 4- konumunda "para" (o, m, p) nekleri olarak isimlendirilir. OH OH CH 3 NO 2

CH 3
1,2 - Dihidroksibenzen (o - Dihidroksibenzen) 1,3 - Dimetilbenzen (m - Dimetilbenzen)

NO 2
1,4 - Dinitrobenzen (p - Dinitrobenzen)

Arenlerin alifatik yan zincirlerde doymamlk veya fonksiyonel gruplarn bulunmas halinde, aromatik halka bir sbstitent olarak kabul edilir. Aromatik sbstitentlerin genel ismi "aril" olarak belirlenir. Aril gruplar genel olarak "Ar" sembol ile ifade edilirler. Benzen halkasnn sbstitent olmas durumunda "fenil" olarak isimlendirilir. O C OH O C H CH CH 2 C CH

Benzoik asit

Benzaldehit

Fenileten (Stiren)

Etinilbenzen (Feniletin)

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

331

5.3. Aromatik Hidrokarbonlarn Fiziksel zellikleri

Aromatik hidrokarbonlarn fiziksel zellikleri alifatik hidrokarbonlarn fiziksel zelliklerine yakndr. Aromatik hidrokarbonlar suda znmezler fakat polar olmayan veya dk polariteli organik zclerde kolayca znrler. Aromatik hidrokarbonlarn, alifatik hidrokarbonlardaki gibi younluklar sudan azdr. Aromatik hidrokarbonlarda alifatik benzerleri gibi "polar olmayan veya dk polariteli" bileiklerdir. Bu nedenle sv aromatik hidrokarbonlarn polar olmayan organik zcler olarak kullanmlar yaygndr.

! !

5.4. Benzen ve Arenlerin Kimyasal zellikleri ve Reaksiyonlar

Alkenlerde akland gibi, benzenin (ve dier aromatik bileiklerin) de pi elektron bulutlarndan dolay "nkleofilik" karaktere sahiptir. Ancak belirtilmesi gereken ok nemli bir nokta alkenlere kyasla benzen ve dier aromatik bileiklerdeki nkleofilik karakterin, daha az olduudur. Bu durum aromatik bileiklerin aromatik kararllklarndan kaynaklanmaktadr. zetle aromatik bileiklerin nkleofilik karakterde olduunu ve dolaysyla elektrofillerle reaksiyon verdiini belirtebiliriz. Bu reaksiyonun katlma yerine sbstitsyon olmasnn, aromatik bileiklerin, 36 kkal mol-1 aromatik kararllndan kaynaklandn belirtebiliriz. Benzen nkleofilik zelliinden dolay elektrofillerle etkileiminde, alkenler gibi ilk nce katlma reaksiyonu yapar.
H H H + E H H
Benzen Katlma

! !

E H

Elektrofil Kararsz katlma rn

Reaksiyondanda grlecei gibi oluan "katlma rn" aromatikliini yitirmi karbonyum niteliindeki rn kararszdr. Bu rnde iki reaksiyon gerekleebilir. Bunlardan birincisi alkenlerde olduu gibi ortamdaki nkleofilin rndeki art ykl karbona balanarak katlma yapabilir. kincisi ise genellikle halkadaki hidrojenin (H+) ayrlmasyla halka tekrar 36 kkalmol-1 'lik aromatik kararlln kazanr. Sonu olarak aromatik hidrokarbonlar elektrofillerle ilk nce katlma reaksiyonlar gerekletirirler. Ardndan, bir grubun veya atomun (ounlukla H+) ayrlmasyla 36 kkalmol-1 aromatiklik kararlln kazanaca ekilde davranrlar. Bu durumda toplam reaksiyon "elektrofilik aromatik sbstitsyon reaksiyonu" olarak gerekleir.
AIKRETM FAKLTES

332

HDROKARBONLAR

E H
Kararsz katlma rn

E -H ayrlmas

Aromatik kararlla sahip rn

E E
Toplam reaksiyon

Aromatik elektrofilik sbstitsyon reaksiyonu

imdi de benzenin yapabilecei balca sbstitsyon reaksiyonlar genel hatlaryla grelim. Halojenasyon Nitrasyon Slfonasyon Friedel-Crafts alkillemesi Friedel-Crafts asillemesi

Reaksiyonlar altnda toplanabilmektedir. Bu reaksiyonlarn mekanizmalar yukarda bahsedildii gibi elektrofilik aromatik sbstitsyon reaksiyon mekanizmasna gre ilerler. rnekler: X

X2 , FeX3 veya AlX3 X = Cl, Br (E = X )

Halojenasyon reaksiyonu

HONO 2 H2 SO4 (E = NO2 )

NO 2

Nitrasyon reaksiyonu

H2 SO4 (E = SO3 H ) veya SO3 / H 2SO4 RX , AlX3 veya FeX3 (X = Cl, Br) (E = R )

SO3H

Slfonasyon reaksiyonu

Friedel-Crafts alkillemesi

O
O (Ar) R C X, AlX3 veya FeX3

R (Ar)
Friedel-Crafts asillemesi

(X = Cl, Br) (E = RCO )

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

333

5.5. Elektrofilik Aromatik Sbstitsyon Reaksiyonlarnda Ynlenme

Sbstite aromatik bileiklerde ikinci bir sbstitent gelmesi durumunda sbstitent halkann hangi konumuna gelir? NO 2

OH

m p
Fenol

m p
Nitrobenzen

imdi bu soruyu yukarda verilen fenol ve nitrobenzen rneklerinde aklamaya alalm. Buradan da grlecei gibi iki durum szkonusudur. lk nce fenol ve benzeni kyaslayalm (Tablo 15.5). Fenol (hidroksibenzen) hidroksi (OH) grubunun aromatik bileiklerde, aromatik halkay aktive edici zelliklerinden dolay, benzene kyasla daha kolay reaksiyon verebilmekte (reaktif). Bu tr sbstitentlere "aktive edici sbstitentler" ve bu tr bileiklere de "aktif aromatik bileikler" denir. Halkay aktive edici sbstitentler, benzen halkasna elektron iterler. Elektron iten sbstitentlerin, aromatik halkann elektron younluunu arttrmalar (daha fazla nkleofilik karakter salamalar) szkonusudur. Bu durumda ikinci substituent "meta" konumuna kyasla elektron younluu daha fazla olan "ortho" veya "para" konumlarna yerleir. OH
Nitrasyon

! !

OH NO 2 +

OH

+ HNO3 + H2SO 4

o-Nitrofenol

NO 2
p-Nitrofenol

Nitro ve benzeri (Tablo 15.5) sbstitentler aromatik halkalar deaktive ederler. Bu tr sstituentler elektron eken (halkann elektron younluunu azaltan) sbstitentlerdir. Nitrobenzen ve benzeri durumdaki aromatik bileikler benzene kyasla daha az nkleofilik karaktere sahip (daha az reaktiftir) olacak ve benzene kyasla daha zorlayc koullarda sbstitsyon reaksiyonu vereceklerdir.

AIKRETM FAKLTES

334

HDROKARBONLAR

Bu tr sbstitentlere "aktifliini azaltc sbstitentler" , bu tr bileiklere de de "aktive" veya "aktiflii azalm aromatik bileikler" denir. Elektron eken sbstitentlerin, aromatik halkann elektron younluunu azaltmalar (daha az nkleofilik karaktere sahip) szkonusudur. Bu durumda ikinci sbstitent o ve p konumlarna gre elektron younluu daha yksek olan "meta" konumuna yerleecektir. NO 2
Nitrasyon

NO 2

+ HNO

+ H2SO 4

NO 2
m-Dinitrobenzen

Tablo 15.5: Elektrofilik Aromatik Sbstitsyon Reaksiyonlarda Sbstitentlerin Ynlendirme Etkileri Orta (o), Para (p) Ynlendiriciler Gl aktive ediciler NH2, NHR, NR2, OH, OKsmen aktive ediciler NHCO CH3, NH COR, OCH3, OR Meta (m) Ynlendiriciler Ksmen aktifliini azaltclar CN, SO3H, CO2H, OHO, COR Gl aktifliini azaltclar NO2, NR3+ CF3, CCl3 Zayf aktive ediciler CH3, C2H5, R, C6H5
Zayf aktifliini azaltclar

F, Cl, Br, I

5.6. Alkilbenzenlerin Yan Zincirine likin Reaksiyonlar

Arenler olarak bilinen hidrokarbonlar, aromatik ve alifatik gruplarn ierirler. Toluen, etilbenzen ve izopropilbenzen gibi bileikler "alkilbenzenlere", fenileten (genellikle stiren olarak isimlendirilir) "alkenilbenzene" rnek verilebilir. Aromatik halkadaki bu gibi alifatik gruplarn olmas durumunda "yan zincir olarak" isimlendirilir.

CH 3

CH 2CH3 O

CH(CH3) 2

CH

CH 2

Toluen

Etilbenzen

zopropilbenzen

Fenileten (Stiren)

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

335

Alkilbenzenlerin yan zincir reaksiyonlarni iki temel reaksiyonda toplayabiliriz. Yan zincir halojenasyonu Yan zincir ykseltgenmesi (oksitlenmesi)

imdi srasyla bu reaksiyonlar inceleyelim: Yan zincir halojenasyonu, alkanlardeki gibi yksek scaklk veya radikalik reaksiyon ile yan zincirdeki, aromatik halkaya bal kuvvetli k altnda karbondaki hidrojenin (veya hidrojenlerin) yerine halojen (veya halojenlerin) gelmesiyle reaksiyon gerekleir. rnek: X CH 2CH3 + X2
Yksek scaklk veya kuvvetli k

CHCH3 (X = Cl, Br, I)

Alkilbenzenlerdeki yan zincirin ykseltgenmesi iin bir ok ykseltgen kullanlabilir. Ancak en ok kullanlan ykseltgen potasyum permanganattr. Yan zincirin karbon says nekadar fazla olursa olsun, ykseltgenme reaksiyonu sonunda, "benzoik asit" elde edilir. Yan zincir ykseltgenmesi alkil gruplar ile snrl deildir. Alkenil, alkinil ve asil * gruplarda (nite 17) potasyum permanganat ile reaksiyonu sonunda benzoik asidi verirler. rnekler: CH 2CH2CH3

* Asil grubu
RC O

Propilbenzen

KMnO4 Ykseltgenme Benzoik asit

COOH

CH 2CH CHCH2CH3

2-Pentenil-1-benzen

O C CH 2CH3

1- Fenil-1-propanon
AIKRETM FAKLTES

336

HDROKARBONLAR

5.7. Benzen ve Arenlerin Elde Edilileri

Bata benzen ve arenler olmak zere bir ok aromatik bileiin [hidroksi benzen, naftalen, metilbenzen (toluen)] en nemli kayna petrol ve kmrdr. Alkilbenzenlerin laboratuvar koullarnda sentezlerine ilikin balca yntemler unlardr: Friedel-Crafts alkillenmesi Yan zincir zerinde gerekletirilen reaksiyonlarla alkilbenzenlerin eldesi

Friedel- Crafts alkilleme reaksiyonu daha nce incelenmiti. Bu nedenle yan zincir zerine gerekletirilen reaksiyonlarla alkilbenzen oluumu rneklenecektir. Bu reaksiyonlar daha nce alkanlar ve alkenler bahsinde grlen reaksiyonlarla ayn zelliktedir. Sadece alkan ve alkenlerdeki hidrojen yerine benzen geldii dnlebilir. rnekler:
CH 2CH3

CH 2CH2

L iAlH4

CH 2CH

CHCH3 + H2
Hidrojenlendirme

CH 2CH2CH2CH 3

5.8. Benzen ve Arenlere likin Testler

! !

Benzen ve alkil benzenler doymamlk testlerine olumsuz sonu verir. Ancak alkenil ve alkinil benzenler yaplarndaki alifatik doymam gruplarn varl nedeniyle, doymamlk testlerinde olumlu sonu verirler. Akilbenzenlerin alkanlardan farkn belirleyen iki nemli test vardr. Bunlardan ilki, alkilbenzenlerin souk SO3 ieren slfrik asit iinde znmelerine karn (slfonasyon olmaktadr), alkanlarn bu ortamda znmemeleridir. kincisi ise, alkilbenzenlere klorformda (CHCl3) znm AlCl3 ilave edildiinde, krmz ile portakal rengi arasnda bir renk olumasdr. Aslnda bu test bir Friedel-Crafts alkilleme reaksiyonudur ve bu reaksiyonu gerekletirebilen tm aromatik bileikler iin geerlidir.
ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

337

zet
"Alkanlar" btnyle doymu CnH2n+2 genel forml ile ifade edilen hidrokarbonlardr. Polar olmayan yapdaki alkanlarn molekller aras etkileimi zayftr (London etkileimleri). Bu nedenle alkanlara ilikin fiziksel sabitlerin deerleri dktr. Ancak fiziksel sabitlerin deerleri, molekler ktle artna parelel olarak artar. Sikloalkanlar btnyle doymu CnH2n genel forml ile ifade edilen halkal hidrokarbonlardr. Sikloalkanlar serisinin en kk yesi olan siklopropan ve btan dndaki dier tm sikloalkanlarn kimyasal ve fiziksel sabitleri alkanlara benzer zellikler gsterirler. Siklopropan ve siklobtan ise halka gerginliinden dolay alkanlar gibi sbstitsyon reaksiyonlar verebilmeleri yan sra, katlma reaksiyonlar da verirler. CnH2n genel formyle ifade edilen doymam hidrokarbonlara "alkenler" denir. Alkenlerin pi balarndan dolay polariteleri dktr. Bu nedenle moleklleri arasnda London kuvvetleri vardr. Alkenlerin fiziksel sabitleri ayn karbon saysna sahip alkanlarn fiziksel sabitlerinden biraz daha yksektir. Alkenler nkleofilik karaktere sahip doymam bileiklerdir. Bu nedenle elektrofillerle ve radikalllerle "katlma reaksiyonu" verirler. CnH2n-2 genel formyle ifade edilen doymam hidrokarbonlara "alkinler" denir. Alkinlerin, alkenler gibi pi balarndan dolay dk polariteli bileiklerdir. Bu nedenle molekller arasnda London etkileimi vardr. Alkinlerin fiziksel sabitleri ayn sayda karbon ieren alkanlarn ve alkenlerin fiziksel sabitlerine ok yakndr. Alkinler nkleofilik karaktere sahiptirler, ancak alkenlere kyasla alkinlerin nkleofilik karakterleri daha zayftr. Bu nedenle alkinlerin elektrofillere ve radikallere kar duyarl olmalarna karn, duyarllk alkenlerden daha azdr. Doymam halkal , dzlemsel geometriye sahip bileiklere "aromatik bileikler" denir. En basit aromatik bileik benzendir. Benzen moleklleri arasnda sp2 hibritlemesi gsterirler. Bu durumda benzenin sigma iskeletinin dzgn bir altgen olaca aktr. Aromatik bileiklerin polariteleri ok dktr. Bu nedenle moleklleri arasnda London etkileimi vardr. Simetrik bir pi elektron younluu gsteren benzende karbon-karbon balarnn hepsi tek ba ile ift ba arasnda bir karaktere sahiptir. Bu durumda p orbitalleri arasndaki rtmenin aromatik sisteme 36 kkal/mol-1 civarnda "aromatik kararllk" salamaktadr. Benzenin bu zellii halkaya "nkleofilik karakter" salamaktadr. Dolaysyla benzen elektrofillerle, "elektrofilik aromatik sbstitsyon reaksiyonlar" vermektedir. Aromatik bileikler, H2SO4 (HSO3+), HNO3 (NO+), R+, RCO+ ile elektrofilik aromatik reaksiyon ile srasyla slfonasyon, nitrolama, alkilleme ve asilleme reaksiyonu verirler.

AIKRETM FAKLTES

338

HDROKARBONLAR

Deerlendirme Sorular
Aadaki sorularn yantlarn verilen seenekler arasndan bulunuz. 1. Aadaki ifadelerin hangisi yanltr? A. Kovalent bir ba, ba elektronlarnn ba oluturan atomlardan birinin zerinde kalacak ekilde kalrsa heterolitik ayrmadr. B. Elektronca zengin merkezlere nkleofil denir. C. Elektronca fakir merkezlere elektrofil denir. D. Kovalent bir ba, ba oluturan atomlarn birer elektron alacak ekilde krlrsa heterolitik ayrma denir. E. Ba krlmas esnasnda ba elektronlarn kendi zerine alan elektronca zengin atom veya molekllere anyon denir. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? A. Alkanlar tmyle doymu, sp3 hibritlemesi gsteren bileiklerdir. B. Alkanlar sp2 hibritlemesi gsteren doymam bileiklerdir. C. Alkanlar polar olmayan bileiklerdir. D. Alkanlarn younluu sudan azdr. E. Alkanlarn molekller arasnda London etkileimi vardr. 4 - Etil-2-metiloktan'n forml aadakilerden hangisidir? CH3 A. CH3 CH CH2CH 2CH2CH3 CH2 CHCH2CH3 CH2CH2CH2CH3 B. CH3CHCH2CHCH2CH3 CH3 CH3 CH2 C. CH2CH 2CH2CH3 CH2CH2CH2CH3 D. CH3CHCH2 CH CH2CH3 CH2CH3

2.

3.

CH3 CHCH2 CH CH2CH 3 CH3 CH2CH2CH3

E. CH3 CH CH2 CHCH2CH3 4. Hept-2-en-5-in bileiinin molekler forml aadakilerden hangisidir? A. CH3C CCH2CH = CHCH3 B. CH3CH = CCH2C CCH3 C. CH3CH = CHC CCH3 D. CH3C CCH = CHCH3 E. CH3C CCH2CH2CH = CHCH3

ANADOLU NVERSTES

HDROKARBONLAR

339

5.

Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? A. Alkenler karbon-karbon arasnda sp2 hibritlemi doymam bileiklerdir. B. Alkinler karbon-karbon arasnda sp hibritlemi doymam bileiklerdir. C. Alkenler, alkinlerden daha fazla nkleofilik karaktere sahiptirler. D. Alkenler doymam zelliklerinden dolay katlma reaksiyonu verirler. E. Alkenler suda znen organik bileiklerdir. Aadaki reaksiyonlarn hangisi dorudur? A. CH3 CH = CH2 + Br2 B. CH3 CH = CH2 + Br2 C. CH3 CH = CH2 + Br2 D. CH3 CH = CH2 + Br2 E. CH3 CH = CH2 + Br2
Bromlama Bromlama Bromlama Bromlama Bromlama

6.

CH3 CBr = CHBr CH3 CH = CBr2 CH3 CHBr = CHBr CH3 CHBr CH2Br CH3 CBr2 CH 3

7.

Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? A. Aromatik bileikler doymam dzlemsel geometriye sahiptirler B. Aromatik bileikler sbstitsyon reaksiyonlar verirler C. Aromatik bileikler katlma reaksiyonlar verirler D. Aromatik bileikler suda znmeyen organik bileiklerdir E. Aromatik bileiklerde karbon-karbon arasnda sp2 hibritlemi bileiklerdir. 2, 4, 5 -Trinitrofenol aadaki formllerden hangisidir?
CH3 OH NO2 B. O 2N NO2 CH3 C. OH CH3

8.

A.

O2N

NO2 CH3 D. OH OH E. OH

NO2 NO2 OH

CH3

OH

OH

AIKRETM FAKLTES

340

HDROKARBONLAR

Br

9.

COOH

Fonml verilen bileiin isimlendirilmesi aadakilerden hangisidir?

Cl

A. B. C. D. E.

5 - Kloro - 2 - bromobenzoik asit 2 - Kloro - 5 - bromobenzoik asit 2 - Bromo - 5 - klorobenzoik asit 5 - Bromo - 2 - klorobenzoik asit 2 - Bromo - 3 - klorobenzoik asit

10. Aadaki reaksiyonlarn hangisi dorudur?

A. OH B. + HNO3 + H2SO4
Nitrasyon

+ Br2

Yksek s veya k Halojenasyon

Br

Br OH

NO2 C. + H2SO4 + H2SO4

Slfanasyon

SO3H O O D. + CH3C Cl + AlCl3

Friedel-Crafts Asilasyonu

CH3

E.

+ CH3Br + AlBr3

Friedel-Crafts Allkillasyonu

Br

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Prof.Do.Dr. Lale Zor. "Anadolu niversitesi Fen Fakltesi Kimya Lisans Tamamlama Program", Organik Kimya, 1991. Do.Dr. Lale Zor. "Anadolu niversitesi E. Sa. ve Bil. ar. al." Vakf Yayn No: 61, 1998. T.W. Grom Solomons. "niversity of South Florida", Organic Chemistry, 1996. Robert Thornton Morrisan and Robert Neilson Boyd. Organik Chemistry, 1992. Celal Tzn. "Ankara niversitesi Fen Fakltesi", Organik Kimya, 1996.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. D 2. B 3. A 4. A

ANADOLU NVERSTES

5. E

6. D

7. C

8. B

9. C

10. D