Erken Modern Dnem Etno-Politikas: erefhann erefnamesi ve Krt Beyleri

Djene Bajalan*

Giri erefhan Bitlisi tarafndan yazlan ve 1597 ylnda tamamlanan erefname, Ortadounun Krt sorunu etrafnda dnen siyaseten ykl tartmalar sayesinde anlam belirsizlemi, uzun bir sreden beri yanl anlalm bir metin olmutur. Krt milliyetileri uzun bir sredir erefnameyi milliyeti tarih olarak, erefhan da milliyeti bir figr olarak grmtr. Krt milliyetilerinin erefhan Krt bamszlnn ve ulusal davasnn sembol olarak kullanmasna bir rnek, Irak Krdistan Blgesel Ynetimi bakenti Erbilde kendisinin ismi ile onurlandrlan bir kltr merkezidir. Benzer bir ekilde, stanbulda, ehrin kalbi Beyolu semtinde bulunan Mezopotamya Kltr Merkezini ziyaret edenler, erefnamenin (modern bir Krte evirisiyle) en grnr rnlerden biri olduunu ve PKKnin cezaevinde bulunan nderi Abdullah calann eserlerinin yannda satldn grebilir. Fakat aada grlecei gibi, erefhan milliyeti bir kahraman olarak gren bu anlay hataldr. erefnamenin Krt milliyetilii tarafndan sembolik bir kaynak haline getirilmesinin ve geneliyle bir Krt eseri olarak snflandrlmasnn akademik bir sonucu ise eserin Osmanl dnyas iinde bir balama yerletirilmemi olmasdr. Bu makalenin abas ise erefnameyi Osmanl siyasi balamna yerletirmek ve bu nemli metnin arkasndaki siyasi mesaj ortaya karmaya almak olacaktr. erefnameyi Bir Balama Yerletirmek erefnameye gemeden nce, erefhann kim olduunu ve iinde yazd siyasi durumu saptamak gerekiyor. Grld kadaryla, eitimli Osmanl evrelerindeki n 17. yzyl corafyacs Hac Halife Ktip elebinin biyog-

* stanbul Bilgi niversitesi Tarih Blm Aratrma Grevlisi.

240
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

rafik szl Kashf al-zununda kendisine kk bir yer verilmi. Ayrca Ktip elebi, erefname bal altnda yle yazyor: Mir Sharaf olarak bilinen Sharaf Khan al-Bidlisinin tarihi. Kitap Fars dilinde ve Krt beyleri ve hkmdarlarn blm blm anlatyor, sonra ise (Hicri takvimde) 1005 ylnda kadar kronolojik srada, Osmanl ve Safevi hanedanlklarndan bahsediyor. ( Khalifa,1837) Bitlis hanedanlndan geliyor olmasna ramen, erefhan, atalarnn yurdundan uzakta, srgnde, bat rann Qara-Rud ehrinde 1543 ylnda dodu (Naficy, 2008). Doduunda, babas Mir ams al-Din Osmanllar tarafndan tahtndan edilmi ve Safevi hkmdarlnda snma aramaktayd. Stratejik adan nemli olan itibarl Bitlis hanedanlnn bir evlad olan erefhan, Safevi ah Tahmaspn (1524-1576) himayesi altnda, ahn oullar ile beraber imparatorluk hanesinde yetiti. On ikinci yanda kendisine yl boyunca sahip olaca Krtlerin Amiri rtbesi verildi (Naficy, 2008). Genliinde Safevi ordusunda grev ald; Kii hanedanlnn son prensi, Safevilere kar isyan eden Han Ahmet Hana (1536-1611) kar gerekletirilen ve baarl olan 1568 Gilan seferine katld. ah II. smailin (1576-1578) tahta gemesinden sonra, 33 yandaki erefhan yeniden onurlandrld ve Kuzeydou Anadoluda bulunan Nahvann valilii ve amir al-umara al-Akrad (Krtlerin yce komutan) nvanyla dllendirildi. erefhan daha sonra Safevi hamilerini terk ederek, Hsrev Paann muzaffer Osmanl ordusuna snd. Bunun karlnda Han nvan ile dllendirildi ve kendisine -iinde erefnameyi yazaca- atalarnn memleketi Bitlisin hkmdarl verildi. Bitlis Hanedanlnn Safevi sarayndan grd ayrcalkl muamele, Dou Anadolunun eriilmez Krt blgeleri zerine gerekleen Osmanl-Safevi atmalarnda kullanlan taktikler hakknda nemli fikirler sunduu iin olduka ilgin. Bu iki imparatorluk sadece birbirine sava amadlar. Siyasi dengeyi belirlemeye ynelik davrandlar ve ska Osmanl-ran snrnda bulunan -pek ou da Krt beyleri olan- yerel yneticiler ile uzlatlar. Rhoads Murphynin belirttii gibi, Krt mttefikler, Osmanl ordusuna lojistik ve nakli destek ile keifler iin bilgi salayarak dengeyi Osmanl lehine evirebiliyorlard (Murphy, 2003:191). Gerekten de bu uzlama siyaseti (stimalet) Osmanl-Safevi atmasnn ilk yllarnda Osmanllara yaramt. Safevi ah smail, 16. yzyl banda Akkoyunlular Krdistann hkmdarlndan men edince, Krt beylerinin yerine Kzlba diye bilinen kendi destekilerini getirdi. ahn bonkrlnden faydalanacak kadar ansl olan yerel liderler ise, Diyarbekirin Akkoyunlu eski hkmdar Musullu Emir Bey gibi, tebaiyetlerini ilan ettikten sonra konumlarndan edilip uzak vilayetlere gnderiliyorlard (Bruinessen,1992:140). Fakat bazen tebaiyet bile yeterli olmuyordu. erefname, -Hoyda yaz dinlemesine ekilmi olan- aha ballklarnn garantisini vermek iin giden on alt Krt airet liderinin bir hikyesini anlatr. Airet liderleri Hoya ayak basnca smail onlar rehin alr ve kendi adamlarn onlarn yerlerini almalar iin yollar (Bruinessen,1992:141). II. Bayezidin hkmdarlnn (1481-1512) son zamanlarnda Osmanl-Safe-

vi atmas patlak verdiinde, Osmanllar daha liberal bir siyaset izleyerek Krt sekinlerinin memnuniyetsizliinden faydalandlar. Osmanl sarayna hizmet eden bir yetkili olan dris Bitlisinin tavsiyeleri burada merkezi bir rol oynanm grnyor. dris Bitlisi Akkoyunlularn eski Nianclarndan idi ve daha sonra kinci Bayezidin saraynda vakanvislik grevini yapt (Menage, 2008). I. Selim (1512-1520) dneminde, Krtlerin durumlar hakknda sahip olduu mahrem bilgiler tahtlarndan indirilmekte olan- Krt liderleri ile iliki kurmasn salad. Selim Dou Seferlerine balamadan nce dris Bitlisi yirmi kadar Krt liderinin tebaiyetini gvence altna almt (Bruinessen, 1992:138-140-143). I. Selim, Krtlerin desteini salamas iin dris Bitlise aka snrsz yetki veriyordu: Bu fermanlardan dilediin kadar alasn. zerini de kendin yazp, blgenin beylerine, emirlerine, airet aalarna datasn. Din iin, devlet iin, lkenin shhat ve selameti iin kanunlara uyup, bir sava zaman asker toplayarak orduya dhil olmalarn salayasn. (Yldz, 1996:14) dris Bitlisi, Krdistann byk bir blmn gezdi; Ermi, Esni, Suran, Sasun, Bitlis, madiye, Hasankeyf, Hizan, Cezire ve yirmi kadar baka blgenin beyleri ile temas etti, Krt liderlerini Osmanllarn tarafn tutmalar ynnde tevik etti (lhan, 2000:8). Krt beylerinin desteklerinin mukabilinde Osmanllar, beylerin kendi blgelerindeki babadan oula geen- haklarn tanmay teklif ediyordu. Bu ekilde bir Soft Power** (ya da Osmanl siyasetindeki karlyla stimalet) kullanm zellikle askeri alanda somut sonular verdi. 16. yzyln banda Safevilere kar gerekletirilen ilk seferlerde, Krt beylerinin destei ok nemliydi. dris Bitlisinin sayesinde gerekleen bu yaylma, Suran ve Cizre beylerinin srasyla Kerkk ve Musulu Osmanllar adna almalar sonucunu verecekti (lhan, 2008). Krt beyleri, Bykl Muhammed Paann blgedeki seferlerine de destek verdiler ve 1516ta gerekleen, Safevilerin Gneydou Anadoludaki hkimiyetini kran Kohasr*** zaferinde merkezi rol oynadlar (Bruinessen, 1992: 144). Aziz Efendinin 17. Yzyl Kanunnamesi de Osmanllarn rana kar savanda Krtlerin nemine iaret eder. Aziz Efendi, Vann ele geirilmesini Krt gzclerinin rolne balyor ve Kanuni Sultan Sleymann 16. yzyl sonlarnda Tebrizden geri ekiliinde Krtlerin askeri bir faciay nlediklerini ne sryordu. Hava Osmanllarn aleyhine dnmken; Ekrad beyleri Sultaniye yaylandan Badad taraflarna doru rlar ap, ve asker-i mansurelerine klavuz olup, Erdilan, Sulan, Derne ve Derteng semtlerine vardklarnda dahi kendilerine erzak ve

241
Erken Modern Dnem Etno-Politikas: erefhann erefnamesi ve Krt Beyleri

** Trkede tam bir karl olmayan soft power, bir iktidarn askeri deil; ekonomik, sosyal, kltrel ve ideolojik anlamda sahip olduu gc betimlemek iin kullanlan terimdir. (.N.) *** Kohasr bugnk Mardin-Kzltepedir.

242
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

mal getiren, asker-i slamn ihtiyalarn karlayan Ekrad ile karlatlar Badada giren orduya arhaclk yaptlar. (Aziz, 1985:14) Bu stimalet siyasetiyle, Krt beylerine sadakatleri karlnda belli bir otonomi salayan Osmanllar (Bruinessen, 1992: 158-159), 1517den itibaren Krdistann 2/3 kadarn kontrol ederek blgedeki hkim pozisyonlarn koruyabildiler. Safevilerin Bitlis hanedanln himaye etmesini bu siyasi balam iine yerletirmek gerekiyor. yle grnyor ki, I. smail dneminde Dou Anadoluyu elde tutma abalar kesin bir baarszlk ile sonulandktan sonra, Safeviler Osmanllarn Krt beyleriyle arabuluculuk yapma siyasetini taklit etmeye altlar. Gen erefhann Safevilerin bu yeni politikasnda merkezi bir role sahip olduu grlyor. erefhan, ok gen bir yatan beri ranllar tarafndan Safevi yanls bir Krt lider olmak zere yetitirilmiti. Kendisine Krtlerin liderliini belirten nvanlar verilmiti; bylece erefhan dier Krt beylerini Safevi tarafna ekebilecekti. Hakikaten de, genlik andaki erefhann Krtlerin kim olduuna dair algs Safevi brokrasisi ile olan kapsaml ilikisine gre ekillenmiti. Krtlerin ve Krdistann bu dardan tanmlan erefhann bir Krdn kim olduuna dair algsn aka biimlendirdi. Hakan zolunun iaret ettii gibi, erefhan Krdistan diye tanmlad blgenin hepsini gezmemi ve Krt diye tanmlad kabilelerinin Krtln incelememiti. Bunun yerine, byk ihtimalle Krt terimini Krtlerin kim olduunu oktan belirlemi ran imparatorluk idaresinden edinmiti (zolu, 2004: 31). Bu ran siyaseti, ranllar sava alannda yenilince tamamen bitecek ve erefhan Osmanllara snarak ranllarn hamiyetini terk edecekti. erefname: Erken Milliyetilik? erefhann kariyerinin ve 16. yzyldaki Krt Anadolusunun politik durumunun bu betimlemesinden sonra, erefnameyi bir balama oturtmak ve erefhann siyasi niyetlerini ortaya karmaya almak mmkn grnyor. erefnamenin girii blgede daha istilac bir idare yaratmaya alan imparatorluk devletlerine hi de rtk olmayan bir uyar ieriyor: Ayrca krallar, sultanlar ve dier gl kuvvetli kimseler, ounlukla Krdlerin lkesine gz dikmemiler ve bu lkeyi istila etmemiler, srekli olarak igal altnda tutmamlar; yalnz hediyelerini kabul etmekle ve sembolik ballklarn sunmalaryla yetinmilerdir. Bunlar yurt snrlarn savunmak iin bir savaa ya da bir arpmaya gittikleri zaman Krdler de yanlarnda hazr olurlar. Krdistan ve Krd yurdunun dier dalk blgelerini istila etmek fikri, zaman zaman baz krallarn ve sultanlarn aklndan gemise de, bunlar da byk skntlara, eitli meakkat ve glklere uramlar; sonra, byk abalar harcayarak girimi olduklar hareketten dolay adamakll piman olmular... sahibi olan Krdlere geri vermilerdir. (erefhan, 2006: 24) Oysa mstakbel fatihlere sert bir uyar yapan erefhan, ayn zamanda derebeyliin tamamen kabul edilebilir ve normal bir durum olduunu belirtiyor-

du. Bundan karabilecek sonu u: siyasi otonomisini srdrmeye alan erefhan, Osmanl sahiplerini blgeden tamamen karmaya dair bir niyete sahip deildi. Yine de tehditler yeterli deildi; erefhan, daha ziyade, Krdistann zel idari rejimini tarihi kullanarak merulatrmaya alyordu. Amir Hassanpourun belirttii gibi, erefhan Krtlerin bir ynetme geleneine sahip olan bir halk olduunu gstermeye almtr. (Hassanpour, 2003: 112) erefnamenin banda erefhan, Krtlerin, zelde Krt hanedanlarnn, bylesine bir tarihini yazmasnn gerekesini sunar. Krdistan hkmdarlarnn tarihinin detayl bir anlatmnn yokluundan yaknr ve yle der: Bundan amacm, Krdistann genel hayatnda aktif rol oynayan Krd ailelerinin gzel anlarnn perde altnda gizli ve sakl kalmamasn salamak. ( erefhan, 2006: 13) Kendini bu hanedanlklarn iinden biri sayan yazarn byle bir eseri kaleme almasnda gl siyasi bir niyet olduu aktr: erefli bir ynetme geleneine sahip bir halkn yesi olduunu merulatrmak. Gerekten de erefnamenin dzenlenii bu niyeti ele verir. Metnin ana gvdesi Krdistann hkmdarlarnn tarihini anlatan drt safhaya blnmtr. lk safha saltanat bayran bamsz olarak ykselten ve tarihiler tarafndan sultanlar ve krallar arasna dhil edilen ( erefhan, 2006: 14) Krdistan hkmdarlarna adanmtr. kinci safha saltanat ve bamszlk iddiasnda bulunmam olmakla birlikte... tek balarna kendi adlarna hutbe okutmu ve para bastrm olan (erefhan, 2006: 14) Krt hkmdarlarn anlatr. nc safha Krdistann dier beylerini ve hkmdarlarn ( erefhan, 2006: 15) kapsar. Eserin son safhas ise bu satrlarn yazarnn babalar ve atalar olan Bitlis hkmdarlarn (erefhan, 2006: 16) anlatr. Krdistann eitli hkmdarlarnn hanedanlk mitlerini kendi soyuyla ilikilendirerek anlatan eferhan, ayrca eitli tarihsel ve efsanevi figrlerin Krt kkenli olduunu iddia eder. rnein, Firdevsnin rann tarihini balangcndan slami fethe kadar anlatt epik iiri ehnamedeki karakterlerden biri olan Rstem bin Zaln Krt kkenli olduunu iddia eder: Anlaldna gre Krd ad, ar cesaretlerinden tr bir nitelik, bir lakap olarak kendilerine verilmitir. Bunun kant, gemiteki nl kahramanlarn ve tannm yiitlerin ounun, bu kahraman ulusun arasndan km olmalardr. rnein, Keykubad dneminde yaayan nl kahraman Rstem bin Zal onlardandr. Bu kahraman Sistan (Secistan) blgesinde domu olduu iin Rstem-i Zabli diye n yapmtr. ehnamenin yazar air Firdevs, onu Rstem-i Krd diye tantmtr. (erefhan, 2006: 21) Izadynin evirisinde belirttiine gre erefhann Rstemi byle tarif etmesi, ehnamede kullanlan Fars yazmndaki kurd kelimesinin kahraman anlamna gelen gurd olarak da okunuyor olmasndan kaynaklanan bir yanl okumann sonucudur (Izady, 2005: 40). Fakat zolunun doru bir biim-

243
Erken Modern Dnem Etno-Politikas: erefhann erefnamesi ve Krt Beyleri

244
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

de iaret ettii gibi, Fars edebiyatnn en zor eserlerinden biri olan ehnameyi okuyan erefhann gurd kelimesini kurd diye yanl okumas mmkn mdr? zolunun vard kesin olmayan sonu ise erefhann ehnamenin metnini bilerek, kendi siyasi niyetine uydurmak zere -yani yesi olduu Krt toplumunu merulatrmak zere- maniple ettiidir (zolu, 2004: 30). Amir Hassanpoura gre erefhann yazlar Krtlerin ayr bir devlete sahip olmalar iddiasna ynelik bilinli bir abann kantdr (Hassanpour, 2003: 112). Hassanpour, erefhann yazlarn padiahlara, Krtlerin yksek idari mevkilere sahip olmamas ynnde tavsiyeler veren Mustafa Ali gibi baz devlet adamlarna yant olarak gryor: Gerekte, varsayalm ki, Tehemten-vari [Rstem bin Zal-vari] bir kahramanlk ile n sahibi olmu ve... cesaret payandas olan kahpe Krtn yine de seccade-i hkmete gemesi ve iki zt taraf ona mracaat ettiinde hakk batldan ayrt etmesi mmkn deildir. Bunun gibileri askeri tehizat, silah, at bulabiliyorsa bu en iyi ksmettir. (Ali, 1979: 63) Fakat erefnamenin Krt devletliini [statehood] ileri srdn savunan Hassanpour hakl mdr? Elbette erefhan, Krtlerin ynetme kapasitesine sahip bir halk olduunu gstermek istiyordu; fakat erefhann bir Krt devleti fikrini ileri srdn savunmak zor grnyor. Hassanpourun kard sonu erefhann u ifadesinin bir yorumundan kaynaklanyor: Krt milletinde, ne kimse birbirini takip eder ve birbiriyle anlar ne de aralarnda bir dayanma vardr. Hassanpoura gre, erefhan bu ifadesiyle Krtlerin birleme ynndeki yetersizliinden yaknr (Hassanpour, 2003: 113). Hassanpourun yorumunda ima edilene gre, erefhan Krtlerin bir devlete sahip olma hakkn savunmamalarndan yaknyor. Fakat bu ifadeyi bir yaknma olarak kabul etsek bile bu yaknma, muhtemelen Krt emirliklerinin otonomisini zayflatmaya alan belli Osmanl yetkililerine kar Krt bey ve sekinlerinin birleme ynndeki yetersizliinden kaynaklanmaktayd. Bundan da te, Osmanl yneticilerinin Krtlerin otonomisini zayflatma abalar sadece Krt beylerinin endie kayna deildi; bu, imparatorluk idaresinin merkezindeki grevliler iin de bir endie kaynayd. Aziz Efendinin 17. Yzylda yazlm Nasihatname eseri bunun iyi bir rneidir. Aziz Efendi, merkezi Osmanl idaresini eletirmekten ziyade, tara yneticilerini Krt beylerinin otoritelerine hukuksuz bir biimde tecavz etmekle sular: Tara yneticileri agzllklerinden bazlarn [Krt beyleri] grevlerinden ettiler, bazlarn da sebepsiz infaz ettiler. tekiler memleketlerini terk etmeye zorlandlar ve grevinden edilme ya da infaz edilme korkusuyla yurtlarn terk ettiler; yerleri ahidnameye muhalif bir biimde ya yneticilerin yaknlarna verildi ya da muhalif ecnebiye. (Aziz, 1985: 14-15) Bahsedilen ahidname, byk olaslkla, Kanuni Sultan Sleymann 1530lar-

da tebli ettii, Osmanllarn Krt beylerine ynelik siyasetini genel olarak izen bir imparatorluk fermanyd: Kanuni Sultan Sleyman babas Yavuz Sultan Selim zamannda Kzlbalara kar cephe alarak msbet ve hayrl hizmetlerde bulunan ve imdi de Devlete dorulukla hizmetler ifa eden, bilhassa (Serasker-i Sultan brahim Paann) bu defaki ran seferine katlarak Kzlbalarn yenilmesinde yararlklar gsteren Krt beylerine, gerek Devlete kar gsterdikleri z kulluk ve dilverlikleri karl olarak ve gerek kendilerine vaki mracaat ve istirhamlar gz nne alnarak, her birinin teden beri ellerinde ve tasarruflarnda bulunan eyalet ve kaleler gemi zamandan beri yurtlar ve ocaklklar olduu gibi ayr ayr beratlarla ihsan edilen yerleri de kendilerine verilip musarrf olduklar eyaletleri, kaleleri, ehirleri, kyleri ve mezralar btn mahsulleriyle, ouldan oula intikal etmek artyla kendilerine temlik ve ihsan edilmitir. Bu mnasebetle aralarnda asla anlamazlk ve geimsizlik kmamal, dardan mdahale ve taarruz edilmemelidir. Bu emr-i celile riayet edilecek, hibir suretle zerinde kalem oynatlmayacak, hibir yeri deitirilmeyecektir. Bey ldnde eyaleti kaldrlmayp btn hududu ile mlknme-i Hmayun uyarnca olu bir ise ona kalacak, eer mteaddid ise istekleri zerine kale ve yerleri aralarnda paylaacaklardr. Uzlaamazlarsa Krdistan beyleri nasl mnasip grrlerse yle yapacak ve mlkiyet yolu ile bunlara ebediyete kadar ila edeb-devran mutasarrf olacaklardr. Eer bey, varissiz, akrabasz lmse o zaman eyaleti hariten ve yabanclardan hibir kimseye verilmeyecek, Krdistan beyleriyle grlp ve ittifak edilip, onlar blgenin beylerinden veya beyzadelerinden her kimi uygun grrlerse ona tevcih edilecektir. (Sevgen, 1982: 42-43) Bu yzden, eer erefhann dier Krt beylerini birlik eksiklii yznden eletirdiini kabul ediyorsak bu, muhtemelen kanun ve rfi adetler dnda ve imparatorluk merkezinin bilgisi haricinde davranan yerel grevlilerin sistemi feshetmelerine ynelik bir itirazd. erefnameye bu balamda bakarsak, bunun aslnda Osmanl sistemi aleyhine bir itham olmad aka grlr. erefhan, aslnda Osmanllardan ve Osmanllarn blgeyi fethettikten sonra kurduklar sistemden cokuyla bahsetmektedir. lgin olan ise erefhann Osmanl iktidarnn kuruluuna ve dris Bitlisinin buradaki rolne ynelik yaklamdr: Sultann [I. Selim] ordusu, Tebrizden Rum tarafna dnnce, dnr dris, Krdistan beyleri adna yce Sultanlk tahtna bir rapor sunarak Sultann merhametinden, irsi grevlerini eskiden olduu gibi kendilerine vermek ltfnde bulunmasn ve komutas altnda hep birlikte Diyarbekire gidip Safevi Valisi Kara Han oradan karmak iin balarna Beylerbeyi rtbesinde olacak byk bir ahsiyeti tayin etmesini dilediklerini bildirdi.

245
Erken Modern Dnem Etno-Politikas: erefhann erefnamesi ve Krt Beyleri

246
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

Sultan dileklerini olumlu karlayarak u cevab verdi: Kendi aralarndan Krdistan beylerinden ve hkmdarlarndan, beylerbeyi grevini zerine alabilecek ve btn Krd beylerinin boyun eecekleri, komutas altnda Kzlbalarla arpmaya ve onlar lkeden kovmaya gidecekleri birini sesinler. Bunun zerine dnr dris bir rapor daha sunarak yle dedi: Burada znel birlikten fazla okluk vardr; herkes yalnz ben olaym, benden bakas olmasn diyor ve kimse kimseye itaat etmiyor. Yce ama, Kzlbalarn topluluunu paralamaya ve bir birliini darmadan etmeye yol aacak tedbirleri almak olduuna gre, bu durumda, Sultanlk Saraynn adamlarndan, btn Krd beylerinin itaat edecekleri ve emirlerine boyun eecekleri birinin tayin edilmesi daha iyi olur; bylece bu i en hzl ve en iyi ekilde tamamlanr. Bunun zerine, Bykl Mehmed diye tannan avuba Mehmed Aann, Diyarbekir Eyaleti Beylerbeyi ve o eyaleti yabanclarn elinden geri alp egemenlik altna almay amalayan Krdistan Ordular Genel Komutan olarak tayin edilmesi hakknda bir emirname kt. (erefhan, 2006: 320) Gerekte olan biten buydu ya da deildi, nemli deil. Krdistanda Osmanl iktidarnn kurulmasna ve dris Bitlisinin buradaki rolne ynelik yaklam bu makalenin erevesi asndan nemlidir. Burada sunulan ereveye gre Krdistan zerindeki Osmanl egemenliinin Krt beylerinin rzas ile kurulmutur. dris Bitlisi -Krtlerin dman olarak grlmesi bir kenara- rtk bir biimde bilgelii ve soukkanllndan dolay takdir ediliyor. Bunun da tesinde, erefhan giri ksmnda Osmanllar kendi memleketine emniyet getirdikleri ve kendisine erefnameyi yazma frsatn sunduklar iin ver: Derken, yaral gslerin ve gnllerin zerine birdenbire, ilahi himmetin yeli esmeye, Tanrnn kutsal nlarnn aydnl yaylmaya ve bu gsleri, bu gnlleri aydnlatmaya balad; ve bu yce anl Padiahn uurlu adalet ve iyilii sayesinde zulmler ortadan kalkt; arkasndan, gszlerin ve zavalllarn gnlleri, evlerinde ve yurtlarnda skunete kavutu; hayatlar dzene girdi; reaya ve uyruklar, gvenlik beikleri iinde, kaygsz olarak, eksiksiz bir mutluluun zevkine ermeye baladlar. (erefhan, 2006: 13) yle grnyor ki Hassanpourun erefname deerlendirmesindeki en byk hata eserin en nemli ikinci noktasn vurgulamamasdr. Krtler zerine ve daha da nemlisi Krtlerin ynetme alanndaki yeteneklerinin altn izen bir eser olduu kadar, erefname ayn zamanda aka Osmanllarn tarafn tutan bir almadr. Fakat erefname sadece padiah vmekten de teye gitmektedir. Krtleri Osmanl padiahlarnn sadk kullar olarak sunmaktadr. Burada merkezi olan Osmanl ortodoksisi ile Krtlerin dini yaknldr. 16. yzylda ran ile

olan atma byynce Osmanl Devleti giderek artan bir ekilde Safevi hanedanl tarafndan temsil edilen sapkn iilie kar kendisini ortodoks slamn (Snniliin) savunucusu olarak sunmaya alt. erefhan Osmanl padiahn slamn savunucusu ve bidat ve sapkln (ii slam) (erefhan, 2006: 11) karsnda bir koruyucu olarak grmektedir. Bylece, erefhan Krtleri ideolojik ayrmadaki doru yere yerletirmektedir: Krd topluluklarnn ounluu Snnidir ve mam- afii - Allahn rahmeti zerine olsun - mezhebine baldr. slam eriatyla hareket etmekte, yaradlmlarn efendisi olan Hazreti Muhammedin - onun ve byk al ve ashabnn zerene salt ve selam olsun - snnetine ve doru yolu gsterici byk halifelerin yoluna uymaya ynelmekte salam azimleri vardr. Bundan tr, bakarsn onlar, namaz, hac, zekt ve oru gibi dinin esaslarn kendileri reten slam bilginlerinin szlerine uyar; nk onlarn bu ilere byk tutkusu ve salam ball vardr. (erefhan, 2006: 20) Bununla birlikte, erefhan, Krt ulusal efsanelerini Osmanl hanedanlnn efsanelerine balamaktadr. rnein, Krtlerin blnmlnn sebebini aklarken -Osmanllarn kendi soylarndan geldiini iddia ettikleri- efsanevi Trk lider Ouz Han ile Hz. Muhammede giden Hann heyetindeki bir Krt soylusunu birbirine balayan bir hikye anlatmaktadr (erefhan, 2006: 22). Muhtemelen daha da nemlisi, ilk yllarndan beri Osmanl Devletinde bir Krt varlnn mevcut olduu iddia edilmektedir: nceleri Bursa ehrinde mderris olan, sonra Osmanl Sultan Orhann sadrazam olup Hayreddin Paa adyla n yapan Mevlana Tacedin-i Krdi de yine Krdd. (erefhan, 2006: 2) Bu ulusal mitler gnmz etno-politiinin bir biimi olduu iin zellikle ilgintir. Fakat bu etno-politik ayr bir kimlii ne sren bir milliyeti mobilizasyon deildi. Bunun yerine etno-politik, Krtler ile ortodoks slamn koruyucusu olan Osmanl hanedanl arasndaki ilikiyi gstermek iin kullanlyordu ve bu etno-politik Trk gelenekle balantlyd Sonu Metnin seici bir okumas yaplrsa ya da metne gnmz bak asnn ideolojik arka planyla yaklalrsa, erefnamenin altnda yatan politik misyon ok kolay biimde yanl anlalabilir. Bunun sonucunda, Amir Hassanpour rneinde olduu gibi, erefname, iinde milliyeti bir mesaj barndran proto-milliyeti bir tarih biimine dnr. Hassanpoura gre, erefname, Krtlerin bir ynetme geleneine sahip olduunu iddia eden bir eser olsa da, metin hibir ekiklde Krtlerin bir devlete sahip olmas gerektiini nermez modern ulus-devlet konsepti ancak Fransz devriminden (Krt rneinde ise 1918den sonra) sonraki milliyetilik dneminde gerekleebilirdi. Ayrca, etnik politikalar, Dou Anadoluda Osmanl iktidarn savunmak ve bir anlamda erefhann kendisinin Osmanl tarafna snmasn merulatrmak iin seici bir biimiyle yrtlyordu. erefname, blge olarak periferide (snrda) kalan fakat kendini Osmanl siyasal sistemi iinde gren sekin bir

247
Erken Modern Dnem Etno-Politikas: erefhann erefnamesi ve Krt Beyleri

248
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

grubun grlerini temsil ediyor. erefname 1597 ylnda tamamlandktan sonra, kendi saltanatlarnn tarihini detaylaryla ekleyecek olan Krt beyliklerinin hkmdarlar tarafndan ok sayda kopyas sipari edildi (Soltani, 2006). Bu durum, erefnamenin Krt beylerinin grup kimliinin bir ifadesi olduunu dorulasa da; byle bir iddiada bulunacak kadar tarihe sahip aristokrat bir halkn, ayn zamanda Osmanl sistemine sadk kalan bir grup olduu da grlmektedir. Krt kimliine ynelik bu yaklamn Krte konuan sradan kylleri iermesi ise olaslk d gzkmektedir. ngilizceden eviren: Alp Kanzk

Kaynaka
Ali, Mustafa. 1979. Mustafa Alis Counsel for sultans of 1581. Wein: Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften. Aziz. 1985. Kanun-name- Sultan li Aziz Efendi. Harvard: Harvard University. Bitlisi, Prince Sharaf al-Din. 2005. The Sharafnama Or the History of the Kurdish Nation. Translated by M.R Izady. California: Mazda, 40. Bruinessen, M van. 1992. Agha, Shaikh and State. New York: Zed Books. Bruinessen, M van. 2003. Ehemdi Xanis Men u Zin and Its Role in the mergence of Kurdish National Awareness. A Vali. (ed.) Essays on the Origins of Kurdish Nationalism Mazda Publishers, 40-57. Bruinessen, M van, & H Boeschoten. 1988. Evliya elebi in Diyarbekir. Leiden: Brill. Hassanpour, Amir. Jul-Aug 1994. The Kurdish Experience . Middle East Report, no. 189. 2-7. Hassanpour, Amir. 2003. The Making of Kurdish Identity: Pre-20th Century Historical and Literary Sources. A Vali. (ed.) Essays on the Origin of Kurdish Nationalism. Mazda Publishers,106-162. lhan, M M. 2000. Amid (Diyarbakr). Ankara: Trk Tarih Kurumu Basimevi. Imber, C. 2002. The Ottoman Empire 1300-1650. London: Palgrave. Jwadieh, W. 1960. The Kurdish Nationalist Movement: Its Origins and Development. Syracuse University. Kendal. 1993. The Kurds Under the Ottoman Empire. G. Chailand. (eds.) A People without a Country; The Kurds and Kurdistan. Zed Books Ltd. Khalifa, Mustafa ibn Abdullah Katib Chalabi Haji. 1837. Kashf al-zunun. G Fluegel. (ed.) Vol. II. Lepizig, . Entry 2230 MacDowall. 2000. A Modern History of the Kurds. London: I.B Tauris.

Menage, V L. January 15 2008. Bidlisi, Idris. Encyclopaedia of Islam. P Bearman, Th. Bianquis, C E Bosworth, E van Donzel & W P Heinrichs. (eds.) Brill online. Murphey, R. 2003. Ottoman Warfare 1500-1700. London: Routledge. Naficy, Said. January 15 2008. Bidlisi, Sharaf al-Din Khan, commonly known as Sharaf Khan. Encyclopaedia of Islam. P. Bearman, Th. Bianquis, C E Bosworth, E van Donzel & W P Heinrichs. (eds.) Brill Online, zkrml, U. 2000. Theories of Nationalism London: Palgrave. zolu, H. 2004. Kurdish Notables and the Ottoman State. Albany: The State University of New York. Sevgen, N. 1982. Dou ve Gneydou Anadoluda Trk Beylikleri: Osmanl Belgeleri ile Krt Trkleri Tarihi. S K erefolu & H K Trkz. (ed.) Ankara:Trk Kltrn Aratrma Enstits. Soltani, Anwar. 2006. The Sharafname of Bitlisi: manuscript copies, translations and appendixes. International Journal of Kurdish Studies. erefhan. 2006. erefname Krd Tarihi. stanbul: Deng Yaynlar. Yldz, H. 1996. XX. Yzyl Balarnda Krd Siyasas ve Modernizm. Istanbul: Nujen Yaynlar.

249
Erken Modern Dnem Etno-Politikas: erefhann erefnamesi ve Krt Beyleri