ki Kitap - ki Dnem

Alian Akpnar*

Bu yaz da, Krtler ve tarihleri hakknda yazlm ve birisi 1918, dieri ise 1928 yllarnda yaynlanm iki kitap zerinde duracak; resmi devlet tezinin doksan yl boyunca temel dayana olan bu kitaplarn, Krtleri nasl anlatt ya da Trkletirdiini izah etmeye alarak, Osmanldan Cumhuriyete ttihatlktan Kemalizme Krt politikasndaki sreklilik takip edilmeye allacaktr. Bu topraklarda Krtler hakknda yaynlanm ilk tarih ve sosyoloji kitaplarnn ttihat-Kemalist kalemrler tarafndan yazldn dnnce ngiliz tarihi A. Toynbeenin mehur szn hatrlamadan edemiyor insan Yeni ulus ve devlet tahayylnde Trkten gayri btn etnik varlklar tehdit ve dman olarak alglayan bu zihniyet, zm olarak eritme ve yok etmeyi yani srekli bir inkr ile duruma gre imhay hibir zaman elden brakmamtr. te bu srekli inkr politikasnda dillerden drlmeyen; devletin ve toplumun nemli bir ksmnda negatif Krt imajnn olumasna katk sunan argmanlarn dayand nemli kaynaklar, burada bahsini yapacamz kitaplardr. Krtlerin bir tarihi yoktur. Krte diye bir dil yoktur; Arapa, Farsa ve Trke karm anlalmaz bir eydir. Bunlar dalarda ilkel bir halde yaayan, kltrden, sanattan, medeniyetten uzak ilkel varlklardr ve daha ileri giderek Krt diye bir halk yoktur gibi sylemler ilk defa bu kitaplar vastasyla ortaya atlmtr. Hzl bir deiimin ve yeni snrlarn izildii bir dnemde yaynlanan ve yukarda yazdmz ortak argmanlarn kullanld iki kitap arasnda, on yllk zaman farkna bal olarak elbette bir deime ve ilerleme de olmutur. Cumhuriyet rejiminin daralm snrlar ierisinde homojen bir ulus ve devlet inasna girimesi, Krt politikasnda ve resmi devlet syleminde Krtlere da-

* Aratrmac, Osmanl Kaynaklarnda Krtler alma Grubu yesi.

274
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

ir daha rijit, keskin ve sert bir dil kullanmna yol amtr. Ancak konjonktrel farklara ramen iki kitabn da Krtlere dair sylemlerinde bir ilikisellik, devamllk ve birbirini tamamlayan bir btnlk olduu gzlerden kamamaktadr. Devr-i sabka saldrmaktan kendini alamayan Kemalist cumhuriyet birok politikada, sylemde ve tutumda olduu gibi Krtlere dair sylem ve politikalarnda da devr-i sabk takip etmekten ve gne uyarlamaktan geri durmamtr. Krdler -Tarihi ve timai Tetkkat- Kitab Hakknda Kitap; 1918 ylnda Aair ve Muhacrin Mdriyet-i Ummiyesi neriyatnn numaral yayn olarak baslmtr1 (Fri, 1918). ttihatlar tarafndan toplum mhendislii yapmak zere kurulan bu tekilat (bugnk adyla Airetler ve Gmenler Genel Mdrl) o gnk Osmanl snrlar iinde yaayan farkl etnik ve dini gruplar hakknda ilmi aratrmalar yapmak amacyla, banda Trkln ideologu Ziya Gkalpin bulunduu bir komisyon oluturmutur. Trkmen Airetleri, Aleviler, Krtler, Araplar hakknda kitaplar yaynlayan bu tekilat yeni bir ulus ina etmek zere yrtt faaliyetleri ilmi almalarla temellendirmek istemitir. nandrcln artrmak ve tezlerini glendirmek iin sahte isimlerle, yabanc yazar ve akademi adlarn kullanmtr. Berlin ark Akademisi tarafndan yaynland sylenen Krtler kitabnn yazar, zerinde yazdna gre Dr. Fritir. Oysa bugn, yaplan aratrmalar neticesinde bilmekteyiz ki, Dr. Fri adnda biri hibir zaman var olmam ve Berlin ark Akademisi Krtlere dair bu isimde bir kitap yaynlamamtr. Kitab, aslen bir emniyet grevlisi olan Habil dem ya da asl adyla Naci smail Pelister yazmtr. Ancak kitap ciddiye alnsn diye de bir sahtekrlk yaparak Batl bir bilim insan sfatyla, Berlin ark Akademisi gibi ciddi ve dikkate deer bir kurumun ismini kullanarak, sanki Batda yazlm tarafsz bir kitapm gibi kamuoyuna sunmutur. Kitap, Krtlerin kkenini inceleyen bir giri yazsndan sonra Krd Airetleri, ran Krdleri, Bugnk Trkiye Hududu Dhilinde Bulunan Krt Airetleri, Musul Vilayeti Krdleri, Mervan Beyleri, Fazluye Prensleri, Kk Luristan Prensleri, Hsn- Keyf Beyleri, Baban Beyleri, Bitlis Hkimleri gibi onlarca kk blmden olumaktadr. Ancak kitab yazan kiinin yaklamn zmek asndan giri blm byk nem tamaktadr. Krtlerin asimilasyonuna teorik bir zemin hazrlamak derdinde olan yazar, ok incelikli bir dil kullanarak, Krtlerin aslnda Turan (Trk) kkenli bir halk olduunu ileri srmektedir. Ancak dorudan doruya Krtler Trktr tarznda bir sylemden srarla uzak durmaktadr. Zaten bu, kitabn yaynland dnem dnldnde sylenmesi ve insanlara kabul ettirilmesi ok g olacak bir tezdir bu. Dneme baktmzda ortalkta, stanbul gazetelerinde yazan, ttihat ve Terakkinin iinde bulunan veya bir zamanlar kurucular arasnda yer alm, Krte-Trke gazete karan ve Krt kimlii ile tannan birok nemli insan vardr. Krt varl bu dnemde tartlmas bile imknsz olan bir gerektir.

Yazar ncelikle baz iddialarda yer ald gibi Krtlerin asla Arap, Grc ya da Kafkas rklarndan olmadn kantlayarak balar iine. Ardndan; Krdlerin bir devr-i tarihleri olmad iin milli bir ( hars-culture) larda yoktur. Ve dedleri zabt edilmemidir. Yalnz eref Name sahibi, (eref han Bitlisi) vardr ki bu zat Krdlerin yegane mverrihidir. diyerek Krtleri, tarihi ve kendine zg bir kltr asla olmayan bir millet olarak tantr ve bu tezini Krt dili hakknda benzer tespitlerle glendirme yoluna gider. Bu lisan, kavaidine nazaran, Hindu-Avrupai ubesine mensub ve eski Farsi lisann esasyla bu gnk ve ah Abbas zamanndaki ran lisan arasnda kalm gibi grnyor. Buna binaen, tam bir millet lisan olmaktan ziyade muhtelif tesirat altnda kalm bir lisan addolunabilir. Bilhassa ayan- kayddr ki, Krd kabileleri arasnda mterek olan kelimeler, Krd, Pehlevi, Zend, Kadim Farsi kadim kelimeleri deildir. Belki Trk, Trk-Arab (Trkedeki Arab kelimeleri) yeni Farisi ve ah Abbas devrine aid Farsi kelimelerdir. Yani aslnda tarihi, kendine zg bir kltr olmad gibi, Krtlerin kendine zg bir dilleri de yoktur, bu dil zaten bir millet dili deildir, ran, Arap, Trk etkisinde kalm ve bunlarn karm olan bir dildir.2 Yalnz, Asur salnamelerinde ne Eksanafonun (Gurdi-Gordy) ve ne de sair ark mverrihlerinin Krd kelimesine tesadf edilmiyor. Asur hkmeti byle isimde bir millet tanmyor Bu cihet, Krd isminin bir millet ismi olmas nazariyesini rtr ve sonra Doktor Siycin kaydettii: ayan dikkatdir ki, kahramanla ait arklarda, kahramann ismi zikredilir ve milleti tasrih edilmez. Hibir ark yokdur ki Krd kelimesi bulunsun ciheti de iddiamz kuvvetletirir. Petersburg akademisi, bu babdaki tetkikatn bu suretle hlasa ediyor: Krd kelimesi Hindu-Avrupai lgatinde mevcut deildir. Her ey ne kadar ak deil mi? Zaten tarihi hibir belgede de Krt diye bir isme rastlamyoruz ve zaten yabanc bilim adamlar da tarihte Krt diye bir ismin var olmadn sylyorlar. Krtlerin tarihte belirgin bir yeri olmayan, kendilerine ait dilleri ve zgn bir kltrleri bulunmayan bir topluluk olduunu ispatladktan sonra yazarmz, yava yava sz getirmek istedii noktaya tar: Biliyoruz ki Asuriler zamannda bugnk Krdistanda (Lurdehu) namnda Turanl bir hkmet var idi. Ve bittabi, bunlar da Cengizin kulland Krt kelimesini istimal etdikleri ve Krd airetleri, bu mahalle geldikleri zamanda bu kelimenin zeban-zed olduu tasavvur olunabilir. Binaenaleyh bu tabir, (Lurdehu) beylerinin unvanyd ve Krdler efendilerinin yerlerini igale baladklar veyahut ilk geldiklerinde bu hidmet-i mhime grdkleri zaman (Krd) ismini almlardr. Bu, en yakn bir nazariyedir. Yeni mverrihlerin hemen hepsi de bu nazariyeyi kabul edebiliyor. Bu suretle de isim ile mene ara-

275
ki Kitap - ki Dnem

1- Habil dem kitabnda bir de tablo vererek Krte de yer alan kelimelerin byk bir ounluunun Trke olduunu anlatr. Ne ilgintir ki bu sahtekarlktan on yllarca sonra, bu uydurma kitab bir DGM savcs olan Nuh Mete Yksel, Hacettepe niversiteli genlerin yarglamalar srasnda kaynak kitap olarak gstermi ve Krte diye bir millet dilinin aslnda olmadn anlatrken bu uydurma kitab kullanmtr (zgr Politika 23 Mays 2002). 2- Yazar ismine soru iareti koymamn sebebi, ilk baskda yazar isminin bulunmamasdr. Bu kitabn Sleyman Sabri Paaya ait olduunu, kitabn daha sonraki Latin alfabesiyle yaplan basksnda grmekteyiz.

276
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

snda bir mnasebet bulmak mmkn oluyor. Doktor Siyc Krd kelimesinin Lurdehu kelimesinden mtek addediyor ki, bu da mhim bir iddiadr. Her ey artk aydnlanmtr. Krt kelimesi aslnda Lurdehu kelimesinden gelmitir. Lurdehular da ilk alarda Anadoluda yaam Turani yani Trk kkenli bir devlettir, dolaysyla da Krtler aslnda Turani kkenli olan bir halktan gelmilerdir. Zaten yazara gre yeni tarihilerin hepsi de bu teoriyi kabul ediyorlardr. Grld gibi Habil dem laf dndrp dolatrdktan sonra, Krtlerin Trk kkenli olduunu da ortaya atvermitir. lk kez Habil dem tarafndan ortaya atlan bu gr, dneminde byk bir tepki ekmemi, hatta Kamuran Ali Bedirhan gibi dnemin nde gelen baz Krt aydnlar tarafndan, Krtlerle ilgili kitap kyor diye olumlu bile karlanmtr. Bu yaklam dnemi iinde deerlendirmek daha salkl olacaktr. O gnden bakldnda ileride olacaklar; yani Krtenin yasaklanabileceini, Krt ve Krdistan kelimelerinin kullanmna yasak getirilebileceini, Krt diye bir halk yoktur, Krtler Trktr diye bir sylemin ileri srlebileceini tahayyl etmek neredeyse imknszdr. Kald ki, Krtlerin Grc, Arap ya da Kafkas kkenli olduu ynnde baka tartmalarn da var olduu dnldnde, Dr. Friin kitab rahatlkla bunlardan biri olarak alglanabilmitir. Bu kken vurgusunun ileride yarataca siyasal dayatmalarn ve uygulamalarn ngrlememi olmas ok da yadrganacak bir ey deildir. Ayrca Krtler hakknda ilk kez bir kitabn yaynlanyor olmasnn yaratt sempati, bu yaynn ardnda yatan gizli politik hesaplar grmeyi engelleyen bir neden olmaktadr. Ancak Habil demin bu kitabnn kymeti 1925 ylndan sonra anlalmtr. Cumhuriyet dneminin ilk byk Krt isyan bastrldktan sonra, Krtlerin asimile edilmesi ve Trkletirilmesi gndeme gelmi ve bu uydurma kitap, bir bayapt olarak Krtlerin Trk olduunu, dillerinin aslnda toplama bir dil olduunu syleyen herkesin temel dayana ve bavuru kayna haline gelmitir. 1928 ylnda kan ve aka Krt diye bir milletin olmadn, Krtlerin aslnda Trk olduunu syleyen ilk kitaba baktmzda tm temel tezlerini buradan aldn rahatlkla grebiliriz. Van Tarihi- Krdler Hakknda Tetebbut Kitab Bildiimiz kadaryla hlihazrda bu kitabn basks yaplmtr. Ben, kitabn birinci ve nc basklarna ulaabildim. Birinci bask 1928 ylnda Ebuzziya Matbaasnda baslm olup Osmanlcadr (Sleyman Sabri Paa, 1928).3 nc bask ise 1982 ylnda Trk Kltrn Aratrma Enstits tarafndan yaplmtr. nc baskda kitabn belirli yerleri sadeletirilmi ve ufak bir deiiklik yaplmtr. Kitabn ilk basksnda, Krtler Hakknda Tetebbut eklinde yazlan alt balk, Krt Trkleri Hakknda ncelemeler biiminde deitirilmitir. lk baskdaki dipnotlarn byk bir ksm nc baskda olmad gibi, baz teferruatl aklamalar ieren paragraflar da karlmtr. zellikle kitabn ilk basksnda youn olarak kullanlm dipnotlarn bu baskda olmamas alt izilecek kadar byk bir deiiklik ve sorundur. nc basky hazrlayan Gamze Gayeolu tarafndan bu konuda en ufak bir aklama dahi yaplmamtr. Gamze Gayeolunun sunu yazsnda-

ki ounlukla ikinci baskdan yararlandm cmlesi, ikinci baskda dipnotlarn atldn ve kitabn ciddi deiikliklere uratldn dndryor. Kitap toplam on be blmden olumaktadr. Burada tm alt balklar olmasa da kitap hakknda temel bir fikir oluturacan dndm balklar vermeyi tercih ettim (Buradaki balklar kitabn ilk basksndan alnmtr): Birinci Blm: Havlinin Corafyas, Eski Zamanlarda Trk Muhcirlerinin Takib Ettikleri Yollar kinci Blm: Hititlerin nksm, Haldiler, Gutu, Gardu, Kardu, Urartu, Luhurdu Hkmeti nc Blm: ran daresi, Hazar Trkleri, Seluk daresi, Ahlat Trkleri, Mool stilas Drdnc Blm: Osmanl Hududu dahilindeki Trkmenlerin Hicreti, Osmanl daresi, Osmanl ran Rekabeti, Trk Kan ve Trk Ruhu Drt Bin Sene Evvelki Kudretdedir. Beinci Blm: Airetlerin Tarihi, ekak ve Ertu Airetlerinin Trk Tekilat, Denbeliler, Zazalar, Cibranl Trkmen Aireti Altnc Blm: Yezidiler-En Eski Trkler Yedinci Blm: Ahalinin Ekinci ve Air Ksmlar, Airet Reislerinin Asllar Sekizinci Blm: Dil, Trkenin ntir, Yaz Dili, Katipler, Krte Kelimelerin Asllar Dokuzuncu Blm: Hlasa, Krtlerin Menei, Halti, Haldi, Hadi Ananesi, Krtlerin Diyarbekir Havalisinden Etrafa ntir Ananesi, Ermenilere Dair Bir Anane, Trklerin Krtlemesi Sebebleri Onuncu Blm: Krd Tabiri, Krd Kelimesi Milliyet fade Etmez, On Birinci Blm: Airet Hayatnn Devam Ede Gelmesinin Sebebleri, Halkn Fikri Seviyesi On kinci Blm: eyh, nsan Kolaylkla Nasl Kazanr, Halkn Aldanmak htiyac. On nc Blm: Airet Halk Nasl Yaar, Yer Altnda Hayvanlarla Beraber On Drdnc Blm: Kadn alkandr, Evin Temelidir, ocuklar Nasl Byr?... On Beinci Blm: Van Harabeleri, Mehur Kale, Surun i, Vanllarn Fedakrl Kitap, blgenin corafyasn ve Trklerin tarih boyunca yapt glerle nasl bu blgeye gelip yerletiklerini anlatarak ie balar. Anadolunun eski a tarihini yazarken de, byk ark limi Dr. Friin de belirttii ve anlatt gibi olay Lu-Hurdu adl Trk kavmine getirip balar. Asur kitabeleri, vaktiyle bu blgede Lu-Hurdu adl bir Trk Hkmeti bulunduunu ve Asurlular sktracak kadar kuvvetli olduunu kaydetmektedir. La-Hurdu kelime-

277
ki Kitap - ki Dnem

3- Yazar ismine soru iareti koymamn sebebi, ilk baskda yazar isminin bulunmamasdr. Bu kitabn Sleyman Sabri Paaya ait olduunu, kitabn sonraki Latin alfabesiyle yaplan basksnda grmekteyiz.

278
Toplum ve Kuram, Say: 1, Mays 2009

siyle Urartu kelimesi arasndaki benzerlik aktr u halde Urartu, Lu-Hurdu, Gutiu, Kurdu kelimelerinin hepsini bir esasa balamak mmkndr Byk Tarih-i Umumi Haldi-Lu-Hurdu-Gutiu Trklerinden bahsederken Hitit artklarndan olduunu kaydediyor Hitit Devleti ykldktan sonra, Hitit Trkleri buralara iltica ederek yerlemi olduklar dnlebilir (Bu bir hakikattir). (Sleyman Sabri Paa, 1982: 9-11). Grld gibi Dr. Friin ortaya att tezler burada daha da geniletilerek kullanlmtr. 1932lerde gndeme gelecek olan Trk Tarih Tezinin temelleri de 1928 yllarnda bylelikle atlmaya balanmtr. Yazarmz eski a tarihine elini bulatrmken Ermenileri de ihmal etmez ve Ermenilerin bu topraklara Trklerden sonra geldiklerini ispatlamaya alr. Ermeniler Milattan alt asr evvel Anadoluya gmen olarak gelmilerdir Ermenilerin Van havalisiyle balar o kadar eski deildir. Van evresinin o mehur ba ve bahelerini ilk kuranlar, Fatih Sultan Mehmet II zamannda Karamandan buraya g eden Trklerdir. Ermenilerin buralarda oalmas II inci Sultan Abdlhamid zamannda olmutur (Sleyman Sabri Paa, 1982: 20-21). Bu arada ilk baskda yer alan bir ifade, nc baskya alnmamtr. Ermenilerin bu topraklara sonradan gelerek buralara Ermenistan dediini ve Trk topraklarn sahiplenmeye altklarn anlatan yazar szlerini yle bitirir; En eski Trk kavmine aid isimleri mal sahibinin gafletinden bila-istifde kendisine mal etmeye almalar kbet-i mahvlarn mcib oldu (Sleyman Sabri Paa, 1928: 21). Yazar hi olmazsa Ermenilerin gerekten ok kt bir akbete uradklarn itiraf edebilmitir. Ama kitab 1982 ylnda yaymlayanlar bunu bile syleme ahlakn gsterememilerdir. Neredeyse tmyle kendileri gibi dnen birinin kitabn bile sansrlemekten ekinmemilerdir. Osmanl ve ran dnemlerini anlatan yazar blgedeki airet yaps ve airetlerin tarihi hakknda da genie bilgi sunmaktadr. 1921-26 yllar arasnda Karaksede (Ar), 7. Airet Svari Komutanl, 8. Airet Svari Tmen Komutanl, Revandz-Van blgesi komutanl ve Van vali vekillii yapm olan yazar, blgenin sosyolojik yapsn anlatrken gzlemlerinden ve deneyimlerinden rnekler de verir. phesiz kitabn en kayda deer yerleri bu blmleridir. Ardndan Yezidileri en eski Trkler olarak ilan eden Sabri Paa dil meselesine geer. Trkiye Cumhuriyeti dhilindeki dal Trklerin dili ikiye ayrlr; biri Kurman, dieri Zazadr Bir dilin esasn fiiller gsterir. Krtede fiiller bir takm isimlerden, yani tek tek kelimelerden ibarettir VERE= Gel! Asl Varmaktan Veriver=Var! Dr. Here= Git! Asl Yerimek-Yrmek- Yrmek ten Yr! Dir. Dr. Fritzin Krtler adl eserinde, dil hakknda u bilgiler verilmektedir (Sleyman Sabri Paa, 1982: 59-61) diyen yazar, Dr. Friin yani mehur ajanmz Habil demin kitabndan alntlar yaparak Krte diye bir dil olmadn, bu dilin tm kelimelerinin Arapadan, Farsadan ve Trkeden geldiini bize bir gzel ispatlamaktadr. nanmamak elde deildir! nk ne de olsa bu bilgiler, koca Berlin ark Akademisi alanlarndan Dr. Friin yapt byk aratrmalara dayanmaktadr.

Yazar kitabnn bundan sonraki blmlerinde Krtlerin kkenleri ile ilgili tartmalara girer ve sonraki blmleri neredeyse tamamen Dr. Friten yaplan referanslardan ve alntlardan meydana getirir:

279
ki Kitap - ki Dnem

Bu hususta aratrmalar yapan Avrupa limleri ananeyi, dili, masallar, halk trklerini gzden geirmiler, Krtle ait bir eser ve Krt nam altnda mstakil bir millet bulamamlardr (Dr. Fritzin Krtler adl eserine mracaat). (Sleyman Sabri Paa, 1982: 65)
Eski tarih Krt adl bir millet kaydetmiyor. Asur kitabelerinde Krt adna tesadf edilmiyor; bunun iin Krt kelimesi bir milleti kantlamyor. te Avrupal bilginlerin hkm budur (Dr. Fritzin Krtler adl eseri). (Sleyman Sabri Paa, 1982: 79) Sonu olarak; iki kitap zglnde iki dnemi ve Krtlere dair alg ve sylemlerini analiz etmeye altmz bu yazda, dnemler arasnda kullanlan argmanlar ve uygulamalar asndan bir ilikisellik ve devamllk olduu gze arpmaktadr. ttihatlarn izdii yeni ulus projesini, kendi siyasal konjonktrne uyarlayan Kemalist kadro, var olan snrlar ierisinde homojen bir Trk ulusu ve Trk vatan yaratmak gayesiyle Krtleri asimile etmek iin dilini, kltrn ve tarihini inkr etmeye, bunlar hafzalardan silmeye almtr. Yer isimlerinin deitirilmesi, soyad kanunu, Krte konumann yasaklanmas gibi insanlk suu niteliindeki birok uygulamaya kaynaklk etmesi asndan bu kitaplarn durumu ayrca manidardr. 90 yldr kullanlan ve birok acnn yaanmasna sebep olan bu argmanlar, T.C. devletinin adeta genetik kodlarna kaznd iin, Krtleri asimile etme abalarnn iflas etmesine ramen hl devlette ve devlete yakn baz evrelerde itibar grmeye devam etmektedir. Bir halk aalamak, tarihsiz, kltrsz, geri ve ilkel bir varlk olarak zihinlerde kodlamak; egemenlik, stnlk ve smr araylarndan ayr dnlemez. 85 yllk cumhuriyet srecinde vardmz nokta, Krtlere dair bu alg ve sylemlerin artk tmyle terk edilmesini gerektirmektedir. Zihinlerdeki bu negatif Krt algsnn silinmesi, temel insan haklar balamnda (ana dilde eitim gibi) Krtlerin varlnn ve haklarnn gerekten tannmas kadar; Krt tarihi, dili ve kltr hakknda objektif, bilimsel yaynlar yaplmas ve toplumun bilinlendirilmesiyle mmkndr.

Kaynaka:
Dr. Fri. (1334)1918. Krdler-Tarihi ve timai Tetkikat-. stanbul: Aair ve Muhacirin Mdriyet-i Ummiyesi Neriyatndan:3, Ktbhane-i Sadi. Sleyman Sabri Paa. 1928. Van Tarihi Krdler Hakknda Tetebbuat-. stanbul: Matba-i Ebuzziya, Milli Ktphane Trke Yazma No:4916. Sleyman Sabri Paa. 1982. Van Tarihi ve Krt Trkleri Haknda ncelemeler. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar.