Roman Nedir Nasil Yazilir

Roman nedir? Nasl Yazlr?
Roman nedir? Nasl yazlr?

Suzannur Baarslan
1
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Fikir Platformu
Fikir Platformu
indekiler
nsz ....................................................................................................................................................... 6 Trk romannn tarihesi ......................................................................................................................... 7 Seksenli Yllarda Trk Roman Ve Post Modern Eilimler ..................................................................... 17 Romann Yapsal Elemanlar .................................................................................................................. 26 Romanda Olay, Olay rgs ................................................................................................................. 29 Roman Trnde Zaman Kavram ve Kullanm ................................................................................... 33 Romanda Konu ...................................................................................................................................... 40 Romanda Mekn Ve Tasvir .................................................................................................................... 43 Romanda Kahramanlar/Kiiler .............................................................................................................. 51 Romanda Bak As Ve Anlatm Edimi ................................................................................................. 58 Romanda Dil Ve slp ........................................................................................................................... 64 Romanda Gereklik ve Kurmaca............................................................................................................ 68 Roman Teorileri ..................................................................................................................................... 76 Roman eitleri ..................................................................................................................................... 80 Roman ve Hikye ................................................................................................................................... 91 Roman ve Dier Trler........................................................................................................................... 94 Roman Yazar ve Okur ........................................................................................................................... 99 Roman ve Yazar ................................................................................................................................... 104
Fikir Platformu
nsz Roman nedir? Tarif dahi edilmesi zor bir kavram. Sanatnn nsana bakn, toplumla kurduu ilikiyi yanstr sanat eserleri. Bu sebeple sanat her ada yeniden icad edilir. nl yazar Heinrich Mannn dedii gibi: Btn romanlarn ve hikyelerin amac kim olduumuzu bilmektir, Edebiyatn nemli bir konuma sahip olmasnn nedeni, sadece doann ve insanlar leminin ayrntlarn tek tek aklamasnda ve kefetmesinde deil, insanlar hep yeni batan kefetmesidir. Okuyacanz bu eserle romanlarndan da tandnz deerli yazarmz Suzannur Baarslan Romann derinliklerine giden bir seyahate davet ediyor sizi. Zamann kullanm, Olay rgs, mekn, dil, slup ve daha bir ok temel kavram edebiyatn dev isimlerinden rneklerle irdeleniyor.
Fikir Platformu
Trk romannn tarihesi Trk Edebiyat, belli bir dneme kadar nesirden ziyade bir nazm edebiyat olmu, roman 19. yzylda Trk edebiyatna girene dek, onun yerini tahkiyeli dier eserler tutmutur. Eski Trk Edebiyatnda hikye, en geni ifadesiyle bir olayn anlatm eklinde dnlm, manzum olsun, mensur olsun bir olay anlatan tarih, masal, efsane, ltife, destan, menkbe vs. gibi tahkiye esasna dayanan btn eserler genel olarak hikye adyla adlandrlmlardr. Ayn zamanda hikye trnden bir eser de destan, kssa, efsane, menkbe, ltife, tarih, nevdr vb. gibi isimlerle de anlabilmektedir. Bunun yannda bir hikyenin deiik terimlerle de adlandrld grlmektedir.[1] Trkiyede roman trnn Tanzimatla birlikte balad ve ilk romanlarn eviri yoluyla edebiyatmza girdii grlr. Tanzimat dnemine gelene kadar bizde neden roman tr ilgi grmemi hatta ortaya kmamtr? Tanpnar, bu meseleyi inceleyerek sebeplerini yle sralamtr: Mslman edebiyatlarnn orta a hikyesinden romana geemeyii bahsinde de hemen hemen ayn cinsten bir yn sebeple karlarz. Bunlarn banda yine phesiz insann reel hayata inanarak sahip olmamas gelir. Ayrca psikolojik tecesssn yokluunu da syleyebiliriz. Dinde gnah karmann bulunmamas ferdin kendi iine eilmesini daima men eder. Medeniyetimizin gz nnde gelien Rus romannn byk hususiyetlerinin Ortodoks kilisesindeki aleni messesesine neler borlu olduunu biliyoruz Bununla, eskilerde hi psikoloji bulunmadn iddia etmiyoruz. Bu kadar byk bir medeniyet tecrbesi insana sonuna kadar yabanc kalamazd. Eski airlerimizin ak iin, insan tabiat iin yazdklar eyler kendi kalplerini ve hayatlarn nasl iyiden iyiye yokladklarn gsterir. Fakat iirin ekli ve teksif nizam bu dikkatlerin derinlemesine mani olur. Eski mesnevi erevesi iinde bu dikkatlerin hikyeye nakli ise gelenek yznden kabil deildi. ark izilmi hadleri durmadan zorlar fakat tesine geemezdi Bizce Mslman hikyesinin romana istihale edememesinin, saydklarmzdan baka bir sebebi de tenkit fikrinin yokluudur. Hakiki tenkit zaruri ekilde tarih fikrine baldr. Hareket noktas olarak maziyi deil bugn alr. slm fikriyatnda ise bu yoktur. Thibaudetnin, Don Quichotte iin syledii ey sadece parlak bir bulu olamaz. Her yeni hikye bir ncekinin tenkitidir. Tiyatro veya hikye, yeni bir nevin domas iin cemiyet bnyesinin ileri bir hamle ile deimesi artt. Halbuki Mslman cemiyetlerde btn messeseleri beraberinde srkleyen ve sosyal tabakalarn karlkl vaziyetlerini deitiren bu cinsten bir deiiklik grlmez slm tarihi btn bu byk Hadiselere ramen itimai bakmdan hemen hemen olduu gibi kalm, bir trl burjuvazisi domam ve Mslman saray deimemitir Nihayet bu sebeplere kadn ve erkek mnasebetlerinin yokluunu da ilve etmek lzm gelir *Dou hikyeleri+ iyi okunursa esas atnn daima ayn hususiyetin, yani devaml ve tabi kadn erkek mnasebetinin yokluu zerine
7
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? kurulduu grlr. Tanzimattan sonraki ilk romann bocalay bunun vzh misalini verir. unu da ilve edelim ki, eski edebiyatmz teekkl etmi bir nesrin yardmndan da mahrumdu. [2] Roman Tanzimat devrinde ortaya kmtr ve Tanzimat devrinin Trk romannda yapt en nemli deiiklik geleneksel doulu Trk tahkiye etme tarznn yanna Avrupai tarza uygun yeni bir roman anlay getirmi olmasdr. Trk edebiyatnda Batl roman 1861 den sonra balar. Ayta, Trk romann eviri; taklit; rnek alma ve anlatm teknii yeniliklerini yerli konularda uygulayarak zbiim uyumasn salayan ulusal sentezi gerekletiren roman evreleri olarak drde ayrmaktadr.[3] nce tannm Fransz romanlarndan evrilmi rnekler grlr. lk romanmz, tercme bir eser olan Yusuf Kamil Paann Fenelonun Les Aventures de Telemaque adl romanndan evirdii Telemak (1859)tr. Daha sonra Teodor Kasap Victor Hugodan Les Miserables/Sefiller(Madurun Hikyesi/1862)i, Ahmet Ltfi Efendi Arapa tercmesinden Hikye-i Robenson/Robenson Cruzoe(1864)yu, Memduh Paa Lamartineden Hikye-i Jneviev(1868)i, Teodor Kasab 187/1873te Monte Cristoyu ve Lesageden Topal eytan(1872), Recaizade Mahmut Ekrem Chateaubriandan Atala(1872)y ve Bernardin de Saint-Pierreden Paul ve Virginie(1873)yi, Ahmet Vefik Paa Voltaireden Hikye-i Feylesofiye-i Mikromegas ve Lesagedan Gil Blas tercme etmilerdir. lk eviriler uurlu bir seimle yaplmam ancak bunlarn romanmzdaki etkileri byk olmutur. nk romann douu, geliimi, yabanc romanclarn ve roman trnn tannmas ve bunlarn etrafnda roman okuyucularnn teekklnn dzeyi hep bu ilk evirilerin etkisinde balamtr. Tanpnar, byk tesirler yine bu nadir ve tesadfi tercmeler etrafnda oluyordu. Telemaquen tercmesinin edebiyatmzda byk tesiri olduu iddia edilemez. Yusuf Kamil Paann slbu eski inay en lzumsuz zamanda diriltmiti. Bununla beraber Yunan mitolojisine ve o kaynaktan gelen baz hayllere bu piyesle aldmz da unutmamak icap eder. Memlekette hikye (fiction) ile realite arasnda alka hakkndaki mevcut fikri deitirmi, stelik bize Yunan mitolojisinin bir tarafn amt. Bu ilk tercmeler arasnda, roman nevinin bugn hakikaten byk tandmz numunelerin pek az bulunmas ya yukarda bahsettiimiz tesadfiliin en iyi delilidir. Filhakika ne Cervantes, ne Balzac, ne Stenhal, ne Dickens bu devirde Trkeye nakledilmemilerdir. Yalnz Hugonun roman nevinin dn noktalarndani biri olan Sefilleri hlsa suretiyle verilir.[4] demektedir. Bu gr, Naci elik tarafndan geniletilerek incelenmitir. Divn nesrinin, halk edebiyatnda dzyaznn geliimini enine boyuna inceleyecek olanlar, romanmzn eviriye dayanan gemiini belki de baka adan aklayacaklardr. eviriyle edebiyatmza girmesi, taklit ve tanzirle gelimesi romanmz herhalde pek salam bir temele oturtmamtr. Divn edebiyatnda mesnevilerin, halk edebiyatmzda halk hikyelerinin birbirleriyle birleen, birbirlerinden ayrlan i ie gemi zelliklerle bir hikye etme biimi vard. Romanmzn Avrupal anlatm yerine geleneksel ve yersel syleyii semesi zlenirdi. Fenelonun Yunan mitologyasndan yararlanarak yazd Telemak, Yusuf Kamil Paann evirisiyle tarihi boyutu atlanarak ahlki zelliiyle bizde yer edinmitir. Bununla yetinilmeyerek tasavvufla olan yaknlklar aratrlm. Eserin dili Divn nesrinin zelliklerini koruyarak, cmleler ve cmlecikler arasnda uyaklara yer vererek oluturulmu. Ancak yabanc bir eserin dilini yerselletirmeye kalkmak balanmaz yanlt. Cumhuriyet romanclarnn Franszca cmle yapsn Trkeye yerletirmeye kalkmalar gibi bir ey. Ayn evirmen 1862de Sefillerii, Madurin Hikayesi adyla evirmi. Bu kez sade bir dille, gazete okuyucusunun anlayaca anlatmla. Yunan mitologyasnn btnledii bir eserde tasavvufi dncenin yansmalarn bulan birinin sade anlatm, bilinle, aklla setiini sylemek ne kerte doruluk tar bilemeyiz. Roman Osmanl okuruna sunarken Yusuf Kamil Paann birtakm tereddtler geirdiini dnebiliriz. Ahlk kitab yollu uydurmalar yatknlk yaratmak isteinden domu olabilir. Ne ki baka bir toplumun, baka bir dnya grnn aynas olan Telemak bizim kltrmzle birletirmesi daha ilk admda, nerdeyse, gnmze kadar srecek yanlgy tar. Terceme-i Telemak hem zetlenmi, hem de zgn anlatm batan sona deitirilmi.
8
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Bir tr uygulama (adapte) roman yazlmak istenmitir. O yllarda evrilen eserlerin Bat romann tantmaktan ok uzak; birtakm serven ve gzya, gerekd tesadfler ve akl almaz olaylar toplamndan oluan ikinci snf kitaplar olduunu syleyebiliriz. Arada Robensonun (1864) evrilmesi de grltye gitmi. Zaten evirmenlerin dili kullanrken yetersiz davranmalar, salam eserleri de bozmaya yetmi. Fransz romantiklerinden rnekler bu dnemde pek tutulmu. *Oktav Fye'nin Bir Fakir Delikanlnn Hikyesi adyla evrilen eseri (1880), doksan yl sonra yeni basklarla etkisini hl srdrr. eviri romanlarn kt seilmesi, bizim hayatmza bizim dnya bakmza uygulanmas daha sonra yetiecek olan romanclarmz hep ve salt Batya evrik rnler vermeye zorlamtr.[5] Batl roman tarznda ilk hikyeler; Ahmet Mithat Efendinin Kssadan Hisse(Hikye/1870), Letif-i Rivytn ilk be cz(Hikye/1870), Emin Nihat Beyin Msmeretnme(Hikye/1875)dir. lk romanlarmz ise; emsettin Saminin Taauk- Talat-u Ftnat(ilk yerli roman/1872/1875), Ahmet Mithatn Yenieriler(ilk tarihi roman/1872)i Ahmet Mithatn Hasan Mellah (ilk macera roman /1874); Hseyin Fellah (1875) ve Felatun Beyle Rakm Efendi(1875)si, Namk Kemalin ntibah (ilk edebi roman/1876), Namk Kemalin Cezmi(tarihi roman1880si, Sami Paazadenin Sergzet(1887) ve Kk eyler(1890)i, Recaizade Mahmut Ekremin Araba Sevdas (ilk realist roman/1889), Nabizadenin Karabibik (lk ky/kr roman/1890) ve Zehra(1896)s, Selma Rzann Uhuvvet(1892)i, Halit Ziya Uaklgilin Mai ve Siyah (1896); Ak- Memnu (1899) ve Nemide(1889)si, Mehmet Raufun Eyll (lk psikolojik roman/1900)dr. Romanmzn tarihi geliimini anlatrken Tanzimat devrinde karmza kan bir sorundan daha bahsetmek yerinde olacaktr. 19. yzyln sonlarna kadar hem tr hem de terim olarak hikye ve roman kavramlarnn birbirinden farkl olmamas ve roman denilen bir eser hikye olarak isimlendirilirken tam tersi durumlarn da ortaya kmasdr. rnek verilecek olursa, Namk Kemal kendi roman ntibah iin hikye dedii gibi Ahmet Midhat Efendi de iki yz ksur sayfa tutan roman apndaki Letif-i Rivayt serisindeki kitaplar iin hikye adn verir. Hatta her biri muazzam macera romanlar olan eserlerini bile Hikye Gz serisi altnda yaynlar. 1886-87 yllarnda Beir Fuad ve Menemenlizde Tahir arasnda balayp araya Muallim Nacinin, Recaizdenin, Namk Kemalin, Fazl Necipin kart mnakaalar srasnda da ayn kavram iin her iki terim birbirinin yerine kullanlr. Halid Ziya, 1890dan sonra yaynlad Hikye adl teorik kitabnda hikye diye hl romandan bahsetmektedir.[6]
9
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Halit Ziya, 1891 tarihli Hikye adl teorik eserinde Milel-i mtemeddine-i saire nezdinde hikye, edebiyatn en mhim, en mutena bir mevkiini igal ediyor. Bir hikye-nvis; bir hakim, bir mtefennin kadar, asrnn eazm adadndan addolunuyor[7] derken, roman yerine hikye kavramn kulland dikkati ekiyor. Romanla hikyenin birbirlerinden ayr eyler olduu Tanzimat dneminde bilindiinin ispat Nabizade Nazmn Hikyeler adl eserinde Hasba nsznde sayfa 133te yer alan Hikye ile romann fark vardr. Roman bir vakann alettafsil hikyesidir ki aza-y vaka ile ehas- vukuat zerine kariinin tevecch ve hissiyatn celb ve ceme her eyden ziyade dikkat olunur. Hikye ise o vakann sadece nakil ve rivayetinden ibarettir; tafsilata tahamml yoktur[8] szlerinden anlalmaktadr. Bu karklk Servet-i Fnun dneminde de srmtr. Romann hikye olmad Tanzimat devrinde biliniyorsa romana hikye denmesinin sebepleri neler olabilir? Bunun sebeplerini Orhan Okay yle sralyor: Bu karklkta hikyenin geleneimizde mevcut bir kavram olmasna mukabil romann Bat orjinli bir kelime olarak girmesinin de rol vardr. Yani Osmanlnn bu yeni ve yabanc tre yerli bir ad verme gibi bir eit dil direnii bahis konusudur Kk hikye denilen trn henz ortaya kmam olmasndan dolay da imdilik bu iki kelimenin bir kavram ifade etmesi bir yanlma deil sadece bir tercihten ibarettir.[9] Romanmzn edebi bir tr olarak geliimi Servet-i Fnn dneminde olsa da Tanzimat devrinin bir balang devresi olduu unutulmamal, roman trlerinin ilk rneklerinin bu devrin rn olduu hatrlanmaldr. Tanzimat roman Namk Kemalle sosyal meseleleri ilemeye balam, Ahmet Mithat romanlarnda ele ald her toplumsal sorunun ardndan kssadan hisse vererek hem geleneksel sahne sanatlarn hem de modern romann teknik zelliklerini birletirmeye almtr. Bu dnem romanclarnn ar batllamay frenleme gayretlerinin sonucu olarak, romanlarmzn asl kadrosu bir dnem alafranga tiplerden ve dekoru da alafranga hayatn unsurlarndan ibarettir.[10] Servet-i Fnn topluluu gereki Fransz yazarlarnn rnlerini eviri romanlar arasna katncaya kadar da romantizm ilk Avrupal hikyelerimize esin vermi. Bir de bat romann zetler halinde tanmaya alan okur, sanrz, holanmaz diye ilk roman rneklerimizde hayat ve insan ilikilerinin derinliklerine inilmemi, yzeyde, yalnzca konularn akn belirten, canlln yitirmi bir kurguya yer verilmi Bunun kolaylna snan ilk romanclarmz tamamyla tesadfe dayanan eserler vermilerdir. Artk memuriyetin eski nemini yitirmesi, hi olmazsa o dnemde yazarln geim salamas yabanc dil bilen okur-yazarlar romanc olmaya itmitir. Dolaysyla dnyamza, imparatorluun intiharn hazrlayan toplumsal olgulara, bireysel ilintilere, hatta insann evrensel yapsna deinen eserler verilmemitir. emsettin Saminin roman kafesarkas evlenmeleri konu edinir. Ancak herhangi bir toplumsal eletiriye geilmez. Neden-sonu ilintisi, grclk geleneini hazrlayan artlar gzden uzak tutulmutur Esaret, grmeden-bulumadan-tanmadan evlenme meseleleri ilk romanlarmzn hemen hepsinde anlatlm. Bat roman romantik dnemde gzyana sayg duyduu iin, bunun etkisinde kalan romanclarmz bizim hayatmzda gzyana en yatkn mesele olarak esareti ve aile kmazlarn semilerdir.[11] 1896-1901 yllar arasnda varln srdren Servet-i Fnn dnemi romanlar realizm ve parnasizm akmlarnn etkisinde kalm ve psikolojinin romann iine girmesiyle Servet-i Fnn roman ortaya kmtr. Halit Ziya ve Mehmet Rauf bireyi ve bireyin hayatn anlatmlardr. Servet-i Fnun romancsnn hayat karsnda kesin, ispatlanabilir, amaz dorular yoktur. Onlar idare eden insann bireysel trajedisidir. Bu trajedinin hikyesini tahkiyelendirirler. Elbette byle bir sanat anlayn yorumlamak, yazar, toplumdan bamsz canl bir organizma gibi deerlendirmeyi gerektirmez. Cemiyetin iinde ama yalnz, lm karsnda aresiz, maddi ve manevi problemleriyle ba baa bir insann trajedisi[12] Halit Ziya Uaklgil, romancy hayat dorudan alglamaya ve yetkin bir dille ifade etmeye gtrmtr. Gzlem yapan, deneyen ve edebi eser ortaya koyan bir edebiyat gr. Tezli edebiyatn numunelerini veren Namk Kemal ve Ahmet Mithat Efendi gibi
10
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? romanclarn arkasndan, herhangi bir tezden ziyade, hayat, bireyi irdeleyen ve anlatan bir edebiyatn hayatla ba daha sk grnmektedir.[13] Halit Ziyann roman ve hikyeleri ok salam bir tekniin rndrler. Halit Ziya Fransz realist ve natralistlerinin tesirinde kalm, realist ve psikolojik eserler vermitir. Romanlarnda konularn aydn evreden semi, hikyelerinde ise halk tabakasn ilemi, daha sade bir dil kullanmtr.[14] Mehmet Rauf ise, psikolojiyi Trk romanna yerletirerek Trk romannn ilk psikolojik eserini yazmtr. Yaad devrin aile yapsn ve evlilik ilikilerini incelerken, devrinin aile yapsn eletirmi ve kadn-erkek ilikilerine yeni boyutlar sunmutur. Aslnda Mehmet Rauf, romantik duygular, haylleri ve aklar ilemi, eserlerinde sosyal hayata pek yer vermemitir. Arzu, ihtiras ve ak maceralar eserlerinde ska iledii konular olmutur. Ruh tahlillerinde baarl olsa da slbu Halit Ziyannki gibi pek salam deildir. Otuzun zerinde eseri de olsa onun Trk edebiyatndaki nemi, en gzel eseri de olan Eyllle yapt baarl ruh tahlilleri ve dikkatli gzlemini eserine baarl bir ekilde yanstm olmasdr. Ahmet Rasim, Ahmet Mithat izgisinde bir yazardr. Daha ok uzun yk nitelii tayan yaptlarndan kimileri yalnzca bir macerann yks olup okuyucuya hoa vakit geirtmek iin, kimileri de herhangi bir amala yazlmtr.[15] Gnlk olaylar keskin izgileriyle karikatrize eden Rasim, ksa, canl, hareketli cmleler kullanm ve stanbul hayatn mizahi dille yanstmtr. lk Sevgi, Gzel Eleni, Afife, Hamamc lfet eserleridir. Hseyin Rahmi ise bu dnemde yaad hlde Servet-i Fnn topluluuna katlmadan bamsz olarak eserlerini vermitir. Romanlarnda sosyal sorunlar, batl inanlar, aile geimsizliklerini, yanl Batllamay, eski stanbulun gndelik yaamn realist, natralist bir anlayla anlatmtr. Romanlar teknik adan kusurlu olan Hseyin Rahmi, Tanzimat romannn yaptn yapm, roman akn keserek bilgi vermi ve olaylara mdahale etmitir. Mizah ve eletiri, gzlem ve evre tasvirine nem vermi, sosyal tenkit romanlarnn hepsinde yer alan en nemli unsur olmutur. Hatta bu kimi edebiyat eletirmenlerince halk olarak benimsenmesini salarken kimisi de tam tersine halk kmseyen bir tavr takndn ileri srecektir. k, ffet, Mutallaka, Mrebbiye, Metres, Nimetins, psevdi, Kuyruklu Yldz Altnda Bir zdiva, Gulyabani, Cad, Ben Deli miyim romanlarndan bazlardr. Bu dnemde eser veren dier yazarlar da Saffet Nezihi (Zavall Necdeti, kdam gazetesinde yaymlamtr.) ve Cemil Sleyman (Siyah Gzler /1911)dr. Siyah Gzler, Cevdet Kudret tarafndan on yl yalnz yaayan dul bir kadnn bunalmlarnn, cinsel tutkularnn, korkularnn yer yer baaryla incelenmesi; Beykoz ayrndaki akam gezmeleri gibi yerli sahnelerin yanstlmas bakmlarndan dikkate deer.[16] bulunmutur. Merutiyet Devri Trk roman Balkan savalar, Trablusgarp Harbi, Birinci Dnya Sava ve stikll Harbi gibi bir zaman sresini kapsayan dnemin romandr. Merutiyet Devri Roman dalkavuklar, jurnalciler, bakalarnn ac ve felaketleriyle kar ve nfuz elde edenler, birbirinin kuyusunu kazanlar, ikbal hrs ile gz dnm brokratlar, kocalarn aldatan dk ahlkl yahut kadnlar bir zevk arac olarak gren, onlarn namuslarn kirlettikten sonra sokaa, toplumun kucana atan hercai erkekler; hrszlar, dolandrclar ve her trl ktl meslek edinmi sahtekrlar ile bunlara kar koyan idealize edilmi kiilerin[17] atmalarn anlatr. Bu dnemde Halide Edip Advar, Yakup Kadri Karaosmanolu, Refik Halit Karay ve Halit Ziya Uaklgil gibi yazarlar eserler verirler ve Cumhuriyetin ilanndan nce ve sonra da eser vermi sanatlar olarak Trk romannda yerlerini alrlar. Bu romanclarn dier bir nemi ise romann stanbuldan Anadoluya almas; Anadoluyu ve Anadolu insann romanlarnda ilemeleridir. Milli Edebiyat Devri olarak da isimlendirilen 1908-1922 arasndaki dnem Cumhuriyetin temel prensiplerini, Cumhuriyetin
11
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? ilanndan ok nce ortaya konan edebi eserleri ve ilgili yazarlar ihtiva etmektedir Balkan Harbi, Birinci Dnya Sava ve stikll Harbi neticesinde bamsz Trkiye Cumhuriyeti kurulup, Cumhuriyet ilan edildikten sonra, romanclarn ana malzemesi de ortaya km olur. Bir yanda gemiin nostaljik bir bak asyla deerlendirmesini yapanlar, te yanda Osmanl mparatorluunu farkl bak alaryla, youn eletiri bombardmanna tutanlar, dier yanda da Trk tarihinin Orta Asya evresinde teekkl eden zamanlarna iaret edenler olduu gibi, harp yllarnn yolsuzluklarn, Trk milletinin trajedisini ve yeni devletin prensiplerini ele alan romanclar da vardr.[18] Tanzimatla balayan sosyal yapdaki deiiklik, Osmanl mparatorluunun k, yeni bir devletin kuruluu, tarihi deiim srecindeki deiim ve skntlar, ksaca sosyal deiim Cumhuriyet devrine kadar srm ve ondan sonra da devam etmitir ve bu dnem romannn da en ok zerinde durduu konu bu olmutur. Halide Edip Advar, ak ve tutku romanclndan toplum ve tre romanna doru gelien bir roman izgisinde ilerlemi bir romancdr ve ada bat uygarl dzeyine erimesi istenen modern Trkiyede batl kadn rnei olarak da n kazanr. Kurtulu Savana katl, zgrlk uruna didinir grnmesi bu romancy Cumhuriyet dneminde ilk adlar arasna sokar.[19] Ak ve tutku romanlar Seviye Talip, Handan Ve Kalp Arsdr. Milli Edebiyat izgisindeki romanlar ise Yeni Turan, Ateten Gmlek ve Vurun Kahpeye gibi romanlardr. Sosyal tre romanlar ise Sinekli Bakkal, Tatarck, Sonsuz panayr ve Dner Aynadr. Onun romanclndaki farkllk, Tanzimattan beri Fransz roman geleneini takip eden romanclarmza ramen onun ngiliz roman geleneini takip etmi olmasdr. Hatta slbundaki bozukluk, yanl cmle kurulular, bozuk ifade, cmle dklkleride bu zelliine atfedilmitir. Kadn karakterleri ile ne kan Advarda kadn; etkileyici, kolejli, yabanc dil bilen, idealist yanyla kendisini gsterir. Yakup Kadri Karaosmanolu, Fecr-i Ati, Milli Edebiyat ve Cumhuriyet Devri Trk romanlarnn yazardr ve romanlarnda kendi kiisel hayatnn yan sra yaad tarihi dnemleri de yanstarak toplumsal deiimleri ve problemleri yanstmtr. Nehir roman trnn temsilcisidir ve zmlemeci, tasvirci, fikir ve tezci ynleri ar basmaktadr. Roman kahramanlar Hakk Celis(Kiralk Konak), Macit(Nur Baba), Ahmet Cell(Yaban), Doktor Hikmet(Bir Srgn) kendi dncelerini yanstan tiplerdir. Kiralk Konakta I.Dnya Sava ncesi esas alnarak neslin atmas; Hkm Gecesinde II. Merutiyet dnemi parti kavgalar; Sodom ve Gomorede Mtareke dnemi stanbulun ahlk bozukluklar; Yabanda Kurtulu Sava yllar, aydn-halk atmas; Ankarada Cumhuriyetin ilk on yl, Atatrk dnemi Trkiyesi; Bir Srgnde II. Abdlhamit dneminde Fransaya kaan Jn-Trkler; Panoramada 1923-1952 yllar aras Atatrk dnemi Trkiyesi; Nur Babada Bektai tekkesi etrafnda gelien olaylar; Hep O ark ve Anamn Kitabnda ocukluk anlar anlatlr. Reat Nuri Gntekin, Cumhuriyet dnemi roman iin kuruculuk vazifesi gren romanclarmzdandr. 1918den sonra yazd alkuundaki Trkesi ve Bursa peyjazlar, yerli karakterleriyle kendisini tantan Reat Nuri Gntekinin romanlar btn Anadoluyu ihtiva eder. Yeil Gece ve Miskinler Tekkesi romanlar zihniyet ikiliini canl rnekleriyle verir.[20] Onun romanlarndaki kahramanlar idealisttir ve alkuunun Feridesinden itibaren kahramanlarn Anadoluya (Yeil Gecede ahin; Acmakta Zehra) gnderir. Yaprak Dkmnde, orta gelirli bir ailedeki bireylerin, younlaan toplumsal sorunlar sonucu ayrmas, Cumhuriyete gei devresindeki deiimlerin, yaam zorluunun ve zentilerin kz ve bir olu olan Ali Rza Bey ailesinde neden olduu yknt ve dalmalar zerinden anlatlr. Son Savata yaam sava veren bir tiyatro topluluu; Miskinler Tekkesinde toplumsal bir sorun olan dilencilik; Yeil Gecede laik eitim-medrese eitimi atmas; Deirmende Birinci Dnya Savanda deprem felketine uram bir Anadolu kasabasnn i gerekleri; Gkyznde Cumhuriyet aydn Kk Beyin inanszlk bunalmlar evresinde ateist
12
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Sevimin nanmak ihtiyac; Damga, Harabelerin iei ve Ate Gecesi adl romanlarda ise bask ynetimi ve ona kar kan genlerin durumu anlatlr. Dudaktan Kalbe, Damga, Akam Gnei, Bir Kadn Dman adl romanlar, kadn-erkek ilikilerine ynelik kiilerin duygusal yanlarnn ortaya kt romanlardr. nsanmz ele alndaki sezgin duyarlkla Reat Nuri; Halide Edipten de, Yakup Kadriden de ayr uca varr. Az ok baml olduu iin bildii gerekleri sylemez. Ama gerekleri sezdirmekten de kanmaz. stelik canl, son kerte alakgnll bir anlatmn inceliklerine srtn dayayarak. Reat Nuri, bu bakmdan, aydn okurla halk okurunu romanlarna sevgiyle balam ender yazarlarmzdandr. Hatta bu ilevin ilk yazardr. [21] Ahmet Hamdi Tanpnar, Peyami Safa ve Abdlhak inasi Hisar 1950 ncesi Trk romannda medeniyet meselesine eilen romanclarmzdr. Tanpnar; Huzur, Saatleri Ayarlama Enstits, Sahnenin Dndakiler ve Mahur Beste romanlarnn yazardr ve Trk romannda Huzur roman ile zel bir yere sahiptir. Huzur, Trk entellektelinin medeniyet buhranndan doan i strabn ele alm ve bu konuyu, Mmtaz ve Nurann hissi mnasebeti evresinde gelitirmitir. Tanpnarn hemen hemen btn romanlar ayn zamanda bir medeniyet krizinin dourduu ruh bunalmlarn ima eder Saatleri Ayarlama Enstits adl roman da yine ciddi bir meseleye deinmekte, an ve brokrasinin youn tenkidini, modern insann modern an kesafeti iinde boulduu anlatlmaktadr. Sahnenin Dndakiler bir yanyla stikll Harbi evresinde, insanlarn kendi iine kapanp kallarn, Mahur Beste ise klsik kltrn unsurlarn bir ak hikyesi etrafnda tantmay yeleyen bir romandr.[22] Peyami Safa, Trk romannda tahlil romannn en byk ustalarndandr. Bilin ve bilinalt, Maddi ve manevi straplarla dolu hayatlar, ahlki bulanmlar, Hastalkl beden ve ruhlar, kii-toplum atmalar, yalnzlk, ruh hastalklar ele ald konulardr. Onun romanlar psikolojik olduu kadar da sosyaldir. 9. Hariciye Kouu, Bir Teredddn Roman, Matmazel Noralyann Koltuu hastalkl ruh ve bedenlerin anlatld tahlil romanlardr. 9. Hariciye Kouu ve Bir Teredddn Roman adl eserlerinde yazar kendi bandan geen olaylar anlatan yazarn romanlarndaki erkek karakterlerden bazlar romancnn grlerini hatta kendisini temsil etmektedir: Biz nsanlarda Orhan, Yalnzzda Samim, Matmazel Noralyann Koltuunda Ferit, Maherde Nihad gibi. stanbul romanlarnn d meknn oluturur. Zaten onun romanlarnda d mekn deil, i mekn nemlidir. Peyami Safann slbuna baktmzda ise uzun ve karmak cmleler, yerine gre kesik ve devrik cmleler, syleme ve hitaplarda kahramannn kltr seviyesine gre konuturma, tahkiye, tasvir ve tahlil blmlerinde ise konuur gibi yazmaya kar olan yazar, halk dilini aarak tbbi ve soyut kavramlar kullanmay tercih etmitir. Abdlhak inasi Hisar, stanbul yazardr. Fahim Bey ve Biz; amlcadaki Enitemiz; Ali Nizami Beyin Alafrangal ve eyhlii romanlardr. Tahlil ve dnce romanlardr bunlar; ie dnk, subjektif, bilinaltnn ele alnd, empresyonist romanlardr. Hisarda dikkati eken en nemli hususlardan birisi zaman esidir. Gemi zamann peinde olan yazar, geip giden zaman ve mekn gnmze tayarak, onlar yeniden canlandrmay hedefler. Memduh evket Esendal, Refik Halit Karay, Falih Rfk Atay ve Nurullah Ata bu dnemin dier yazarlardr. 1950li yllara kadar realizmin ve natralizmin etkisinde kalarak sosyal gereki edebiyatn rneklerini veren ilk sosyalist roman yazarlar ise unlardr. Selahattin Enis, Sadri Ertem, Mahmut Yesari, Reat Enis, Kenan Hulusi, Hasan Ali Ediz, Bekir Stk Kunt, Sabahattin Ali, Suat Dervi ve Reat Enis Aygendir. Bu romanclarmzdan Sabahattin Alinin hikye ve romanlaryla n plana kmaktadr. Romanlar Kuyucakl Yusuf ve imizdeki eytandr.
13
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Bir de, halka yazan romanclar vardr Cumhuriyetten sonra. Osmanlnn sonlarnda ortaya kan, burjuva snf oluturmaya tutkun batlama srecinde soluklanabilir, sat rekorlaryla yaamas kolaylatrlan popler roman; gelimesi beklenen gerek Trk romann okuyucu asndan baltalayan, nemli bir etkendir. Popler roman ya da piyasa romanlar gerekte kk burjuvalarn romantik duygu dnyalarn smren soyguncu romanlardr. Cumhuriyet sonrasnda, uzun bir zaman okur ounluunu ellerinde tutmulardr. Gnmzde gerek yazarlarnn fiziksel boylaryla llen romanlar yeni basklar ve zellikle Hlya Koyiitli, Kartal Tibetli filimlerle hala beslendiinden; gerekse bu romanclarn yerlerine gelen genlerin yetersizlii, bereketli foto-roman deiimi yenilerinin yazlmasna engel olmutur.[23] Ak konusunu ele alan ve dili kullanma gcyle n plana kan yazarlarmz ise unlardr. Suat Dervi, Burhan Cahit, Muazzez Tahsin Berkant, Kerime Nadir, Gzide Sabri Aygn, Sermet Muhtar Alustur. Balangta gereki prltlar tayan romanlaryla Gzide Sabri bu yolu aar. lm Bir Kadnn Evrak- Metrkesi (1905), Yaban Gl, Hicran Gecesi(1930) gibi ok tutulmu eserlerinde Osmanl kadnnn ince duyularn pek basit bir dille dile getirmitir. Gzide Sabrinin, olumlu yanlar da tayan piyasa romancl Avrupal deerlendirme kargaasnda yeni istidat saylan Esat Mahmutta bsbtn cvkla, bayala dnr. Aka Gndz, Etem zzet Benice, Mebrure Sami Koray gibi adlar dnemlerinde okuma yaygnlna kavuurlar. Ancak Muazzez Tahsin Berkant, Kerime Nadir hayran liseli gen kzlar bugn de beyinlerini bu adlara ykatrken brleri anlmaz olmulardr. Mahmut Yesari ok iyi birka kitabna ramen piyasa romanclar arasnda kendini hatrlatacak eserler vermitir. Bu alandan bir tek Peride Celalin kurtulduunu gryoruz imdilerde. Piyasa romanlarnda yoksul kz - zengin erkek, sevip sevilmeme, yoksul kzn zenginleyip marur erkei yola getirmesiyle mutlu son yozlamaya hazr kk burjuvalar kolayca etkileyip sard. Yaplagelen o nl devrimlere de pek akl erdirmek istemediklerinden soyguncu romann avutuculuuna, aulu uyutuculuuna yaslandlar.[24] Tarihi roman trnde eser veren romanclarmz unlardr. Ahmet Refik Altnay, Abdullah Ziya Kozanolu, Feridun Fazl Tlbenti, Nizamettin Nazif Tepedelenolu, M.Turhan Tandr. Trk milliyetisi olan Nihal Atszda Bozkurtlarn lm, Bozkurtlar Diriliyor, Deli Kurt, Ruh Adam ve Dalkavuklar Gecesi adl romanlaryla tannmaktadr. Cumhuriyet romanna eletirel bir bak Naci elikten gelir, lk rneklerini Cumhuriyet sonrasnda veren bir blk romanc, gnmz Trk romannn balatcs saylr. Edebiyat szlklerimizde yetitii, yaama savalarn yakndan bilip blt evrelerin anlatcs (); inanlar, gelenek ve treler, hayat grleri, atan menfaatler, yerli renklerle beslenmi tasvirler, sebep ve sonular arasnda gelien bir olay, geleneki bir anlatmla ortaya serenler diye geen romanclarmz, yaadklar Cumhuriyet sonrasndaki tedirginlikleri yansttlar. Tek parti dneminde romandan ok, yazdklar hikyelerle geni okur kalabalna seslendiler. Hikyenin altn a olarak anlan dnemin okurlar gazete okurlaryd. ok parti demokrasisinde yazarlarmz gazeteden uzaklatrlnca okurlarmz yine gazetede kaldlar. 1950 sonrasnda, milli eflik zamannda kylerde zel olarak yetitirilen ky ocuklarmz da ehirlilik diplomas alnca, edebiyatmza bir ucundan girdiler ve okluk roman kaleme aldlar. Yazdklarn binlerce okul arkadalar deil de, kendilerine ehirlilik diplomasn salayanlar okudu. Bylece yeni bir okur ounluu getirerek her bakmdan yararl olmas gereken kyl yazarlarmz, kyllklerini ehirlilie deitiklerinden, sadece, edebiyatmza ad kalabal olabildiler. ehir aydnnn ayaklarn daha uzun sre kye yaklamaktan uzak tutan turistik - lkc hmanist ad kalabal. 1960-70 arasnda yeni romanc yetimedi[25] diyerek asl romann sosyal gereki romanla baladn ileri srer.
14
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? 1960 ve sonrasnda Sosyal Gereki roman teekkl etmitir. Sosyal Gereki romanclarmz Kemal Tahir, Orhan Kemal ve Yaar Kemaldir. Ky romanlarnda ise Fakir Baykurt ve Talip Apaydn yer almtr. Kemal Tahir, devrinde moda olan gerekilikte arla kamaktan uzak kalmtr. Eserlerinde, toplum atmalarn, bunlarn moral d grntlerini, frsat elverdii yerlerde bile ar aklamalar yolu ile zorlamad grlmektedir. O, bu yn ile, Sadri Ertem, Sabahattin Ali gibi isimlerden daha ileri ve farkl bir gereki anlaytadr. Onun gereki roman anlaynda, gerei bilimden ve tarihi evrimden koparp sanat ve gzellik adna deitirmek, yeni ekillere, baka a ve evrelerden aktarlm malzeme ile bulandrmak gibi bir davrana rastlanmaz Trk kyne ve kylsne ve Osmanl tarihine farkl bak ile Trk romanclar arasnda kendisine farkl bir yer edinen Kemal Tahir (Demir)in romanlarndan bazlar unlardr: Sardere, Esir ehrin nsanlar, Krduman, Rahmet Yollar kesti, Yedinar yaylas, Kyn Kamburu, Esir ehrin Mahbusu, Kelleci Mehmet.[26] Fakirt Baykurtun Ylanlarn c, Irazcnn Dirlii, Amerikan Sargs, Onuncu Ky, Kaplumbaalar adl romanlar senelerce yoksul ve geri braklm kyllerin anlatld, onlarn ekonomik ve cinsel hayatlarnn teknik anlamda karmak bir yap gstermeden, klsik giri, gelime ve sonu eklinde formle edilerek aktarld romanlardr.
[1] Hasan Kavruk, Eski Trk Edebiyatnda Mensur Hikyeler, MEB Yaynlar, stanbul, 1998, s.7. [2] Ahmet Hamdi Tanpnar, 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1988, s.3031. [3] Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.39. [4] Ahmet Hamdi Tanpnar, 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul, 1988, s.287. [5] Naci elik, Defter 1: Romanda Hesaplama, Trkiye Defteri Yaynlar, Ankara, 1971, s.32-34. [6] M. Orhan Okay, lk Romanlarmz zerine Baz Dikkatler, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.80. [7] Halit Ziya Uaklgil, Hikye, Atatrk niversitesi Fen-Ed.Fakltesi Yaynlar, Erzurum, 1991, s.3. [8] Olcay nertoy, Halit Ziya Uaklgil Romancl ve Romanmzdaki Yeri, Kltr Bakanl Yaynlar:1773, Ankara, 1995, s.181. [9] M. Orhan Okay, lk Romanlarmz zerine Baz Dikkatler, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.80.
15
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [10] brahim ahin, Trk Romannn Tarihi Geliimi, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.50. [11] Naci elik, Defter 1: Romanda Hesaplama, Trkiye Defteri Yaynlar, Ankara, 1971, s.34. [12] brahim ahin, Trk Romannn Tarihi Geliimi, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.51. [13] brahim ahin, Trk Romannn Tarihi Geliimi, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.51. [14] Bilge Ercilasun, Servet-i Fnn Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, C.3:Edebiyat, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1992, s.434. [15] Olcay nertoy, Halit Ziya Uaklgil Romancl ve Romanmzdaki Yeri, Kltr Bakanl Yaynlar:1773, Ankara, 1995, s.52. [16] Cevdet Kudret, Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman, 1965, s.312. [17] Osman Gndz, Merutiyet Romannda Yap ve Tema-I-, MEB Yaynlar, stanbul, 1997, s.65. [18] brahim ahin, Trk Romannn Tarihi Geliimi, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.52. [19] Naci elik, Defter 1: Romanda Hesaplama, Trkiye Defteri Yaynlar, Ankara, 1971, s.42-43. [20] brahim ahin, Trk Romannn Tarihi Geliimi, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.59. [21] Naci elik, Defter 1: Romanda Hesaplama, Trkiye Defteri Yaynlar, Ankara, 1971, s.45-47. [22] brahim ahin, Trk Romannn Tarihi Geliimi, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.61. [23] Naci elik, Defter 1: Romanda Hesaplama, Trkiye Defteri Yaynlar, Ankara, 1971, s.48. [24] Naci elik, Defter 1: Romanda Hesaplama, Trkiye Defteri Yaynlar, Ankara, 1971, s.49. [25] Naci elik, Defter 1: Romanda Hesaplama, Trkiye Defteri Yaynlar, Ankara, 1971, s.49-50. [26] brahim ahin, Trk Romannn Tarihi Geliimi, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.62.
Abant zzet Baysal niversitesi retim yesi Mustafa Ayyldzla ortak yayndr
16
Fikir Platformu
Seksenli Yllarda Trk Roman Ve Post Modern Eilimler 12 Eyll, 12 Martn aksine Trk romannda sosyallemeyi deil, ferdilemeyi, anlatmda klasik yapnn aksine st dille biraz daha kapal bir ifadeyi gndeme getirmitir. Bu ynelim ve deiim post modern izginin yansy olarak ele alnmaldr. Dnemin en bariz ka fikri, gerei rtl klmann ok tesine kaymtr.[1] Ancak tam aksine rtl gereklik; hatta yaln sosyolojik gereklik romanlar da bu dnemin verilerindendir. Her halkrda toplumsal sarsntlar edebiyata bir ynyle yansr, 12 Martta olduu gibi, 12 Eyll ve sonras da edebiyata, romana bir ekilde yansmtr.[2] ncelikle entelektel gruplarn hapishanelerle tanmas, olduka fazla insann hapse girmesi, hapishanelerin durumunu romana soktu. Hapishane okur iin ok iyi bilinmeyen bir dnyayd. Bunu yaparken romanclarn odak noktay ne kard ve ncesi manzaray silik getikleri gzlendi.[3] 1980 ncesi romanlarnda sosyal konularn ne karlp, anlatm biiminin ve tekniklerinin fazla dikkate alnmamas durumu, 80 sonras tam aksi bir grnme dnmtr. Bu durum, genellememekle birlikte bir akm oluturan Pnar Kr, Orhan Pamuk, Bilge Karasu, Latife Tekin iin yeterince aklaycdr. 12 Martn romanlar sosyal olmak yannda 80leri hazrlayan yeni anlat yntemlerinin (de) arand romanlard. Orhan Pamuk, romanda an dnm odan oluturan sorunlara/temalara yneliyor, burada da dlem gcn zorluyordu. Kara Kitap, Yeni Hayat; hatta Beyaz Kale onun imgeden yola knn rneklerini ierir.[4] Adalet Aaolu ncesi ve sonrasyla srecini tamamlarken, bu sreklilii koparmam,[5] P.Safann Matmazel Noralyann Koltuuyla balatlan farkl anlatm, Ouz Atayn Tutunamayanlarnda netleip, Adalet Aaolu iin rnek tekil etmitir. Adalet Aaolunun lm etrafnda dolanan romancl biraz da 70lerden getirdii bir tutumdur.[6] Ouz Atay, 80 sonras romannn habercisi de olmutur.[7] Bu anlatm zamanla nc kiinin birinci kiiye dnmyle sessiz olarak iten konuan karakterlere yer amtr.[8] Bu durum 80 sonras post modern anlatmn ne kard bir form olmutur. 80 sonras edebi olduu kadar toplumsal anlay bakmndan da farkl bir yapya kavumutur.[9] deolojik ynelimlerin, hazr zmlerin gzden dm oluu, karmaann artmas, kapitalist Pazar Ekonomisine alternatif zmler bulunmay, sol romanclar bolua iterken, ayn durum sa iin aksi bir gelimeye yol at. [10]
17
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Aslnda, Trkiyede 80 sonras bu yeni anlat, Amerikada ve Batda 1960l yllarda ortaya kan post modern anlatmn yansmalaryd.[11] Sylemeye gerek yok ki, postmodern roman denince akla gelen tek roman tr st kurmaca deildir. Baka trler de vardr: Bilim-kurgu, fantastik, byl gereklik gibi. Gerekilii reddeden bu yeniliki roman trlerinin aralarnda kesin snrlardan sz etmek yanl olur. Ortak ynlerine gelince Postmodernistler, bu karmak, anlamsz ada yaam karsnda zm, modernsitlerin yapt gibi artistik tutarllkla estetik bir btn oluturmakta buldu. Onun iin eitli trde metin paralarn (gazete makalesi, ansiklopedi maddesi, iir, reklam yazs vb.) bir araya getirdikleri grlr. Zaten post modern yazarlar yzeyde oynamay yelerler. Bundan tr eitli dnyalardan bir araya getirdikleri eitli imgelerin romanlarna bir karnaval grnts verdii sylenmitir. Bu yeni tr roman Trk roman iin bir tkanmln k yolu olarak belirmitir.[12] Fantastik anlatlarn da 1980lerde oald grlr.[13] Gereklilikten uzaklama Nazl Erayn, Latife Tekinin, Mehmet Erolunun, Bilge Karasunun, Orhan Pamukun ortak bir zelliidir.[14] Gerekilikten uzaklama nedeni, yaam daha uygun bir yntemle daha iyi yanstmak deil, gereklikle romann ban sorgulamak ve gevetmek(tir). Post modern romann bu zellii, hi deilse Batda, ksmen modern dnn getirdii gereklik krizinden kaynaklan[15]d. nk gerekilik, ada toplumsal gerekliin nesnel anlatmdr. Bu durum gnmz romanclarnn gereklikten uzaklamalar kadar geree sadk kalanlarnda da hissedilebilir.[16] Emine Insu, dnn romancl toplum iinde bir gt; bugn sendeliyor, yarnn Trkiyesinde ise byle bir sanat dal olacandan pheliyim [17] derken, bunu kastediyordu. Ancak romann, hayat var olduu mddete devam edeceini unutuyordu. Yalnz romann ilevsellikten uzaklat da grlen bir gerektir. Son yllarn arlkl romanclar olan kadn yazarlar kadar, erkek yazarlar da, aydn kadn kahramanl sanat deeri yksek, anlatm teknikleri ynnden gereki, gnmz Trkiyesinin aydn kadn davranlarn yanstamamlardr. Kar cinsle ilikilerinde geree uymayan bir hafiflik, bir geni mezheplilik grlmektedir. Trk toplumunu tanmayan bir yabanc, diyelim bir Avrupal Trkolog, bu romanlardan edinecei aydn Trk kadn imajyla lkemize gelse her halde yanll en arpc haliyle yaayacaktr.[18] 1980 sonras Trk romannda ideolojik kavgalarn durulmas tam bir hesaplama dneminin balamasna yol amtr. Eletirel, objektif bak, o kaos gemii ak seik ortaya sermi, ironik bir anlatma sebep olmutur.[19] kinci olarak, syleyecek sz olanlarn siyasi, sosyal konulara belli zaman dilimlerinde deindii grlr.[20] Btn bunlara ramen dnem romannn sorunsal, kurgu ve anlatm inceliklerine getirdii zen asndan, romann srkleyicilik ve gerilim elerinin zararna ilemitir.[21] 12 Eyll roman, yanl anlamaktan ok yanl bilinli seip gereklii yaralamtr. 12 Eyll dneminin ideolojik ve kltrel dzlemi iinde kendini sol sylem iinde anlatan romanlar okura sunulurken popler bir kimlik de kazanmlardr.[22] Aslna baklrsa ne romanlarn paylat bir sorunsal, ne tarihe, politikaya ya da bireye dein bir izlein balatlmas, ne roman sanatmz iin yeniliki bir biim yntemi ne de btn bunlarn renklerini canlandran bir roman tartmas 80lerin romanlarnda belirgin bir kimlik birikimi oluturabildi[23] Ancak btn kkl dnmler gibi 80li yllarn kendi zgn tarihini kurduu sylenebilir. Ancak beklenen, zgn tarihsel dnem, kendini deerlendiren bir romana yol aamad; ya da roman sanatmz bu zgn dnemin sorunsalyla rten bir ilikiyi daha kavrayabilmi deil[24]di.
18
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Bu dnemde roman, insann i dnyasna ynelmekle beraber, yapay i dkme biimine dnt. Politik ynelimler ve hapishane hayat bir roman nevine kap aralad. Denetimden dolay soyutlamalar zorunlu olarak yaygnlat. Bu zorunluluk neticesi olarak da roman sanatnda zayflk grld.[25] Bu arada 12 Mart politik dneminin yaratamad kitsch-roman 12 Eyll dneminin yaratm olmas stne durulmaya deer bir toplumsal grng karyor ortaya.[26] 12 Eyll sonras siyasi olaylarn romanclar tesirine ald grld. Bu bir yandan Trk romancsnn siyasi aktaliteye kar ilgisini, bir yandan da konulara hemen ve annda sahip kma anlayn ortaya koyar. Bu tutum Merutiyette, Cumhuriyette, ok partili dnemde, darbelerde hep tekrar edildi.[27] htillin karamsar atmosferi iyi eylerin domasn engelledi. Dolaysyla edebi alanda da ksmi ksrlk grld. Edebi bir ilev gcn yitirdiinden durgunluk ortaya kt. Bu durgun ortam, solun cinsellie, bireysellie kaymasna, san ise tasavvufa ynelimini hzlandrd. Her iki kesimin ortak paydas ise ikence mevzuu oldu. 80 sonras zaman anlay romanda kurgunun n plana alnmasna yol aarken zaman roman ortaya kmtr. Keza sosyolojideki gelimeler de romana yansyarak zel roman trlerini yaratmtr.[28] Devir romann post modern olarak adlandrmak hl ekinceler gerektirse de modernin nasla nem veriine karlk post modernin ieriksel aray, neye ynelim 80 sonras romanda net olarak grlr ve post modern tartlabilir yanlarna ramen, modernin kart durumundadr. Aslnda post modern, Bat literatrnn akl kavramn, II. Dnya Sava sonras akl st kavrayna tepki olarak belirdi.[29]Ama bizde ok gecikmeli olarak zellikle de roman sahasnda kendindi gsterebildi. Bu paralelde, a.Belirsizlik b.Fragmentletirilmi olmak; yani btnlemeye sava amak. Paralara ayrp her ayrnty ayr ayr canlandrmak c.rrealist olmak d.Gsterimden, tasarmdan uzak durmak e.Mecaz ve istihzay esas tutmak; yani alegorik ve ironik tavr f. ekilsizletirmek, biim deitirmek ve yeniden kurmak. Dnyay, insan, karakterleri, tabiat olaylarn bile yeniden ekillendirmek eklinde bir ereveyle tanmlanabilen post modernizm, birok sahada olduu gibi edebiyatta da tezahr etmitir.[30] Nasldan ziyade neyin n plana getii bu kitaplarn edebiyat dnyamzda adndan sz ettirebilmesi, post modern-durum denen oulculuun bir gereidir. Postmodernin en belirgin hazrlaycs olarak gsterilen oulculuun edebiyatmzdaki itici gc, ok geni bir yelpazede, ok eitli nitelikte edebiyat eserinin olumasna imkn [31] vermitir. Ancak 80li yllarda balayan deiiklik her sahada olduu gibi romanda da 90l yllarda tam yaygnla kavuamayp, dil hatalar dzeyinde eletirilerde kalm gerek gereklik (zellikle de toplumsal ve politik gereklik), kurmaca gerekliin mihenk ta saylmaya devam etmitir. Sosyalizm gdml feminizm ise, bu dnem sosyalizm yedeinde edebiyat akmnn hzn kaybetmesiyle gndeme
19
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? gelmitir. Btn etkinliine ramen feminist tavrlar yer yer atl kald[32] ve post modern dnyada gzelin yerine hazzn (estetik haz deil ama) getii gzlendi.[33] Roman post modern tavr olarak dini ve tarihi bilgiyi malzeme biiminde kullanmakta bir mahzur grmedi. Romanclmz bugn de byk dnemeler yaam deildir. u farkla ki, romanmz bu srete eitlenmitir demek yanl bir dnce deildir. Bu yeni dnemde toplumsallama srecinin kaba izleri yerini daha ierlek, daha bensel anlatya brakt Bunun altnda yatan gerein bir boyutu da romann bizde henz altn an yaayamam olmasdr Bizde roman m okurunu, okur mu romann bulamyor ya da aryor?[34] Bu sorunun cevab romanmzn seyrine aklk getirecektir. Orhan Pamukun Nobel almas btn bir Trk romannn karakter kazand anlamna gelmemektedir. Post modern roman teferruata, kk her eye kap aralarken, seksenli yllarda H.Blln; Bir gn bir inein gevi getirmesi otuz cilt romanda yazlacaktr. dedii, salt dikkate dayal romann kmazn yaamaktayd.[35] Bunun iin, postmodernizm kadar duraksama ve phe uyandran ok az izm olmutur. Zaten hakknda yeterince tartmann yapld bir kelime olan modernin birbirinden pheli birer n-ek ve son-ek arasnda sktrlm olmasndan dolay zor bir yer edinmeyle karlamtr.[36] Postmodernizm kavram mulak bir kavramdr ve henz tam anlamyla anlalm da deil. Kavramn yksek modernizmin yerleik biimlerine kar zgl bir tepki olarak domu olma olasl bir hayli yksek. Nitekim kimi dnrlere gre post modernizm, ilevi kltrle ortaya atlm dnemselletirmeye ilikin bir kavramdr. Kavram ilk bakta 1950li yllar ile 1960l yllar arasnda olumaya balayan yeni toplumsal ve ekonomik dzenle balantl gibi grnmektedir. Kimileyin modernizmden nce gelen bir konuma gemek isteyen pre-modernler ile anti-modernler ve post modernler arasnda yararl olabilecek bir ayrma gidilmektedir.[37] Seksenli yllar romannn post modernlii yannda, yakn tarihi, aydn sorumluluu gibi ilenmitir. Aydn, akademi ve medya iftliinde byyen, bytlen, beslendirilen ve her gn ahlk, deer, lke, iliki, yiyen, cins bir yaratk olmutur. Aydn yaygn deildir. Tek bana ve olduu yerde yazar.[38] 80 sonras romanda toplumsal hareketlilii bireye olmasa da (evet, ne yazk hl birey yaratamyor ve yaar klamyoruz) insana gndermeler yaparak verdiler. Bu tr yaplarda da alttan alta aydn(n) dram sergilendi.[39] Ayrca kadn, cinsellik, gemile hesaplama ve yabanclama gibi konular oklukla ilerken eit eit, renk renk patlamalar, yeni bulularda yakalad.[40] Malraux ve Soljeniitaynee gre amzn roman metafizie yneliktir.[41] Bu ynelim Trk roman iin post modernde ifadesini bulmutur. Gerekte bizi kuatan dnya deitike bizim de onunla ilgili duygu ve dncelerimiz deimektedir. Bizim bugnk hayat grmz ncesinden her halde deiiktir. Eer gemiin halde devamn salamazsak mahzur bu noktada balar, deimekte deil.[42] Trk roman baarlarna ramen, 80 sonras da taklit hviyetini silebilmi deildir. Trk romancs, Batnn raklna talip olduu zaman Baty da ok iyi bilmiyordu. Bugn biliyor olmas onu taklide gtrmemeliydi; ancak post modern roman da, kendi olmadan taklidi olmutur.[43] Belki bundan dolay romanc, sylenecek sz kalmaynca mulak ifadelerle oynamann tesine varabilmi deildir.[44] Romanc, anlatmaktan ok gstermeyi sadece d anlamyla deil, ruhbilimsel gelimeleri de yanstabilen i anlamyla da almak durumundadr.[45] Trk roman seksenli yllarda poplerleerek kan kaybna urad. zellikle feminizm ekseninde yapay bir uraa takl kald. Grsel Ayta bu durumu yle ifade ediyor; Trk edebiyatndaki feminist romanlarn ortak diyebileceim bir zellii, feminizmin kadnn zihin gcn kantlama uruna erkeklemesi, bamszlamas ve yalnzlamas olarak yorumlayp ilemesidir.[46] Daha da te sol iin bir baka yenilgi 12 Eyll sonras romann kendisinden nceki btn devrimci birikime, devrimci sembollere ve temalara aktan saldrmasyd.[47] Solun bu tavr edebiyatmzn genel olarak karlat muhasebe olgusu iinde deerlendirilmelidir.[48] Bu muhasebe yalnz solla snrl da deildir.12 Eyll sonras dnem, her dnceden insanlar iin bir ie dn, bir i hesaplama dnemi olmutur. zellikle romanclar,
20
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? gemite yaanan yanllarn ancak 12 Eyll sonras farkna varm, aktan kfredemedikleri gemilerini (hain damgas yemekten ekindikleri iin) eletirel bir yaklamla (ama temkinli bir ekilde) metinlerde ileme yoluna gitmilerdir. Kimi devrimci mcadeleye katlm insanlarn aslnda dava peinde deil cinsellikleri peinde kotuklarn anlatrken, kimileri de bireyin bu mcadelede yok sayldn, onun bir tanmn peinde koan robot haline dntn anlatmlardr.[49] te yandan bu hale kentsoyluluun yaanan hzl deiimle birlikte yitirmekte olduu ve yitirdiini ayrmsad deer yarglarn koruma abas ve bu dorultuda gerekletirdikleriydi de denebilir.[50] Modern insan bunalm iinde grmek bir bakma dorudur. Kapitalist toplumda aydnn da kanlmaz akibetidir bu. Yeni romanla balayan romann, dnsel-eletirici,[51] denemeye yakn bir yol takip etmesinin, 80 sonras Trk romannda yansmalar da grlm, roman denemeye yakn bir hal almtr.[52] Ayrca 80 sonras romanlar, dergiler, filmler araclyla kadnn bireyselliinin ve cinsiyetinin da vurulmasna tank olunmutur.[53] 12 Eyll sonras genel koullar edebiyatta tam bir mistisizm, geri ekili, yalnzlk ve bireycilik eilimi de dourmutu.[54] 80lerdeki zel hayat patlamas, zel hayat etrafnda koparlan btn grltde romanda yerini ald.[55] Birok kargaaya ve romann zaaflarna ramen, 1980ler romandan, romancdan yana da ok sz edilen yllar oldu. Medya pazarnda ne karlan yazar/romanc kimlikleri, ortaya konulan rnleri(ni)n niteliksel yanlarn glgeledi Kendisine bu yolla okur bulan, bulundurul(may)an yazar/lar kua oluturuldu! Her ey o denli gncel klnd ki, grme-alglama uzamndan, anlama kavrama sre(ler)ine geite yaanan bilme/bilgilenme, zenginleme, bir kavram olarak bile bireyin bilincinde yer edemedi. Dahas buna olanak tannmad. oalan, oaldka da birbirine benzeyen yazarlar kmesi yazn ortamnda boy verdi. Daha ak sylemek gerekirse, dier alanlarda olduu gibi romanda da ktye/dzeysize en ok pirim verilen bir dnem oldu 80li yllar. yi yazar, iyi okur; iyi okur da iyi yazar yetitirir gibi yerleik yarglar havada kald.[56] 80lerde kltrszleme, depolitizasyon grnrdeki yarglar doru ile aklamay gletirdi. Bu yllarda olan aslnda grnrdeki yarglar doru klmayan bir patlamadr romancmz asndan. Ama yaptlara dnp baktmzda; neyi/niye, nasl, niin anlatyorlar? sorularna yant arayp irdelemeye altmzda yukardaki imlemelerimizin birok ynleriyle akla eritiini grebiliyoruz.[57] 80li yllar romannda grlen bir baka konu ise i gn hzlanmas yannda d gn dnen, dnemeyen insanlarn bal bana roman konusu oluudur. Avrupadaki ikinci ve nc kuak nesillerin sorunlar bir ynyle bu dnemde dile getirildi. Toplumsal deiimin sanclarnn ivmesiyle n arkas kesilmeyen bu i gc g yazarlarmzn birounu da oralara ekti. O yaamlara daha yakn oldular. Yaznsal uralarnn rnlerinin bir bln de o ortamda tanyp gzledikleri gereklikler zerine kurdular.[58]61 Nihayet 70li yllardan 80e Trk romanclar bu lkenin insann, bizim hayatmz ve problemlerimizi anlatma iddiasndaydlar. Fakat ounlukla kapldklar mfrit politizasyon, ideolojilere angaje olmuluk, romanlarna da at gzl taktryordu ekseriyetle. 80 sonrasnn romancs ise kahramanlar, olaylar ve ortamlar ile marjinal ulara kayd. Roman daha ok kurgu oyunu oldu, teknik ne kt62[59] diye tanmlanabilir.
21
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Eer siyasi ve sosyal tarihimiz asndan 1980 tarihi bir dnm noktas ise, sosyal davalarn arlkl olduu ve sanatn gereklerinin ihmal edildii romanlar, bahsi geen tarihle sona ermi ya da en aza inmitir denebilir. Ancak o tarihten sonra, batdan yaplan tercmelerin ve sinemann tesiriyle, Trk romannda erotik unsurlar ve bireysel yaklamlar sk grlmeye balanmtr. Bunun yannda Alev Alatl gibi, belgesel nitelikli eserler neredenler de vardr. [60]
Dier romanlara baktmzda Yeni Geleneki romanda Tark Bura, Nezihe Araz, Muhtar Tevfikolu, Mustafa Necati Sepetiolu, Emine Insu, Tahir Kutsi Makal, Mehmet Niyazi zdemir, Sebahat Emir, Sevin okum, Mustafa Kutlu, Durali Ylmaz, Hasan Kayhan, Osman eviksoy, Necdet Ekici; slami romanda Hekimolu smail, Rasim zdenren, Ali Haydar Haksal, Sadk Yalszuanlar, kr Karaca, Halime Toros; Soyut romanda Leyla Erbil, Ferit Edg, Tomris Uyar, Nedim Grsel; Postmodern romanda ve dnemimiz romannda Yusuf Atlgan, Ouz Atay, Selim leri, Nazl Eray, Orhan Pamuk, Buket Uzuner, Nihat Gen, Latife Tekin, Nazan Bekirolu, Metin Kaan, Krat Baar, Elif afak, hsan Oktay Anar(dsel-gereklik) yer alr. Belki de son senelerin en ciddi romancs olarak Orhan Pamuk saylabilir. Cevdet Bey ve Oullar adn tayan ilk romanndan sonra Sessiz Ev, Beyaz Kale, Kara Kitap, Gizli Yz(senaryo), Yeni Hayat, Benim Adm Krmz, teki Renkler(yazlarndan ve syleilerinden semeler), Kar, stanbul: Hatralar ve ehir (an), Masumiyet Mzesi yazarn dier romanlardr.
[1] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. [2] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.13. [3] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.14. [4] Feridun Anda, Romanclmza Romanesk Baklar, Varlk, Kasm 1995. [5] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, s.33-34. [6] Grsel Ayta, ada Trk Roman ncelemeleri, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990. [7] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994,s.53. [8] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.36. [9] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.49.
22
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [10] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.51. [11] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.54. [12] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.57. [13] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.69. [14] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.74. [15] Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak III, letiim Yaynlar, stanbul, 1994, s.116. [16] Grsel Ayta, ada Trk Roman ncelemeleri, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.90. [17] Emine Insu, Romann Yarn Yok, Trk Edebiyat, ubat 1994, s.214. [18] Grsel Ayta, ada Trk Roman ncelemeleri, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.92. [19] Grsel Ayta, ada Trk Roman ncelemeleri, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.103. [20] Grsel Ayta, ada Trk Roman ncelemeleri, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.106. [21] Grsel Ayta, ada Trk Roman ncelemeleri, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.412. [22] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991. [23] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991s.132. [24] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991s.133. [25] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991s.138. [26] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991 s.163. [27] Alemdar Yaln, 1984te Roman, TYBY, 1985, s.261. [28] Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar III, Gndoan Yaynlar, Ankara, s.30-31. [29] Ahmet Oktay, Popler Kltr, Yeni afak 27 Kasm 1995. [30] Ahmet Kabakl, Postmodernizm ve Sonu (hab Hassan), Trk Edebiyat, Nisan 1993, s.234. [31] Ahmet Kabakl, Postmodernizm ve Sonu (hab Hassan), Trk Edebiyat, Nisan 1993, s.54-55. [32] Ahmet Kabakl, Postmodernizm ve Sonu (hab Hassan), Trk Edebiyat, Nisan 1993, s.208. [33] Ahmet Kabakl, Postmodernizm ve Sonu (hab Hassan), Trk Edebiyat, Nisan 1993, s.255.
23
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [34] Feridun Anda, Romanclmza Romanesk Baklar, Varlk, Kasm 1995. [35] Durali Ylmaz, Romanmz ve nsanmz Naklar Yaynlar, stanbul, 1976, s.102. [36] Gilbert Adar Postmodernci kapy ki Kere alar letiim yay, stanbul, 1993. [37] Madam Sarup, Post yapsalclk ve Postmodernizm) ev: Baki Gl, Ark Yay, stanbul, 1995. [38] Nihat Gen, Aydn Yangn Yeridir zlenim, Austos. 1983. [39] Feridun Anda, Romanclmza Romanesk Baklar, Varlk, Kasm 1995. [40] Orhan Pamuk, Roman a Balyor, Trk Edebiyat, ubat 1994, s.244. [41] Orhan Pamuk, Roman a Balyor, Trk Edebiyat, ubat 1994. [42] Eliot Thomas Stearns, Edebiyat zerine Dnceler (ev. Sevim Kantarcolu) Kltr Turizm Bakanl Yay., Ank. 1983. [43] Mustafa lker, Edebiyat ve Sosyal Deime Dou Edebiyat, Austos, 1982, s.3. [44] Sabri F. lgener, Zihniyet Aydnlar ve zmler, Maya Yay. Ankara, 1983, s.69. [45] Attila lhan,Hangi Edebiyat, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1993, s.181. [46] Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar I, Gndoan Yaynlar, Ankara,1990, s.71. [47] Aydn ubuku Kltr ve deoloji Sorunlar Evrensel Basn Yayn, stanbul, 1994, s.177. [48] Feridun Anda, Romanclmza Romanesk Baklar, Varlk, Kasm 1995. [49] Necip Tosun, Gece Dersleri/Latife Tekin, TYBY, 1987, s.227. [50] Hasan Blent Kahraman, 1982 ylnn Roman ve ykleri, Varlk Yll, 1983. [51] Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri Cem Yay., s.71, stanbul, 1993. [52] Grsel Ayta, Edebiyat Yazlar I, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.111. [53] Nilfer Gle, Modern Mahrem, stanbul, 1994. s.75. [54] Aydn ubuku Kltr ve deoloji Sorunlar Evrensel Basn Yayn, stanbul, 1994, s.51. [55] Nurdan Grbilek, Vitrinde Yaamak, Metis yaynlar, stanbul, 1992, s.67. [56] Feridun Anda, Romanclmza Romanesk Baklar, Varlk, Kasm 1995, s.163. [57] Feridun Anda, Romanclmza Romanesk Baklar, Varlk, Kasm 1995, s.165.
24
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [58] Feridun Anda, Romanclmza Romanesk Baklar, Varlk, Kasm 1995, s.150-151. [59] Fatih And, Roman Okumak Erkek in Ayp Yeni afak, 7 Aralk 1995. [60] brahim ahin, Trk Romannn Tarihi Geliimi, Trk Yurdu, Mays-Haziran 2000, Cilt:20, Say:153-154, Evren Yaynclk, Ankara, 2000, s.65.
25
Fikir Platformu
Romann Yapsal Elemanlar Roman, kurmaca bir anlat, doal olarak yapay anlatdr. Doal anlat ile yapay anlat arasndaki fark Gerekten olmu, anlatann olduuna inand veya gerekten olduuna bizi inandrmaya (yalan syleyerek) alt bir olaylar dizisi anlatldnda, bu bir doal anlatdr; dolaysyla, dn bama neler geldii hakkndaki anlatm doal anlatdr. Yapay anlaty ise kurmaca anlat temsil etmektedir; kurmaca anlatlar, hakikati sylyor gibi yapar ya da hakikati bir kurmaca sylem evreninde sylediklerini ne srerler.[1] diyerek belirten Eco, doal anlat ile yapay anlat arasndaki fark belirtmekte ve bu konudaki dncesini, tm anlatnn bir yarat olduunu ve kurmaca bir dzenek olduunu ifade etmektedir. Kurmaca anlat olan roman neler var eder? Yapay anlat olan romann yapsn oluturan elemanlar vardr; bunlar roman var eder ve romann ritmini olutururlar. Bir romanda entrika, aksiyon, roman kompozisyonu, anlatya dayal bak as tarz, mekn, zaman ve roman kahramanlar gibi roman dnyasnn yap unsurlar bulunur.[2] Bu genel baktan evvel romann ses, ritim, biim, estetik gibi unsurlar vardr. zellikle ritim nemlidir. Biim oluumu ritme baldr. Konu kaba saba tiksin olabilir. Ama romanda dile getirilirken sanatsal adan dntrlm, dengelenmitir. Biem budur ite. Sanat budur. Edebiyatta gerekten nemli olan tek ey budur.[3] Roman asl bu neme tayan dier unsur ise sesteki bir edadr. Bu edann ierdii ey, insanlarn eskiden beri balandklar[4] dinsel dncelerdir. romanc syleyeceklerini ezgiye, arkya dntrmeye alr. [5] Biim romann estetik yndr. Geri romandaki kiiler, sahneler, szckler ksaca her ey biimin olumasna katkda bulunabilir ama onu asl yaratp besleyen olay rgsdr. nk olay rgs gzellik ierebilen bir eydir ve bu gzellik nasl olup da oralara dtne bir para aan bir gzelliktir; gerekten de gren gzler iin olay rgsnn derli toplu yapsnda esin perilerinin yaps aka bellidir. nk olaylar arasndaki balar kurar kurmaz mantk hazretleri yeni bir yapnn
26
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? temellerini de atmtr. te bu temeller romann biim adn verdiimiz ynnn dayand temellerdir. Ama kimi durumlarda bu gzellik olay rgs temlerine dayanmayp baka temellere dayanr. te baka temellere dayanan gzellie biim yerine ritim adn vereceiz.[6] Romanda biimi kat bir ekilde uygularsak romann havasnn somutlamasna sebep olur. Olay rgsnn doal bir sonucu olarak geliebilir; ama yaama alan kaplar kapar ve ou kez romancy kapal odalarda sanatlk oyunlar oynar bir duruma getirir. Bir gzellik yaratlmtr ancak zorba klna girmi bir gzelliktir bu. Romanda gzelliin zorbal gcn arttrd lde tatszlar [7] Ritim bir romann estetik ltndeki unsurlardan birini oluturur ve ileviyaznsal olarak bizim ritim dediimiz ta, ta, ta biimindeki ritmin bir takm romanlarda da bulunmas ve o romanlara gzellik kazandrmasdr. [8] Ritmin ilevi, biim gibi srekli ortada grnmeden, byle arada bir belirerek arada bir gzden uzaklaarak iimizi aknlk duygusuyla yenik ve umutla doldurmaktr. Ritim beceriksizce kullanlrsa skc olur, kalplaarak bir simgeye dnr ve bizi srkleyerek gtrecek yerde ayamza dolar. Ritim romanda uygun bir geim noktasna ulald srada, yazarn iinde doal olarak salanan etki ok gzel olabilir. Kiilere herhangi bir zarar vermeksizin elde edilebilir ve ayrca bir d biime duyduumuz gerei azaltr. Romanc. alsn, yaylsnsenfoni alnp bitince senfoniyi oluturan ses ve ezgilerin bamszlna kavutuklarn btn ritmi iinde kendi bireysel zgrlklerini bulduklarn, iimizde duyarz. Roman da byle olmaz m? [9] Akta Anlatma esasna bal edebi eserler, bir balang ile sonu arasnda dikkatlere sunulan metin halkalarndan teekkl eder. Metin halkasn meydana getiren paralar, bir ynleriyle o metin halkasnda nakledilen vaka parasna balanrlar. Edebi eserlerde balang ile sonu her zaman vakann balangc ile sonucu olmaz. Ancak bu paralar, daha yerinde bir ifdeyle metin halkalar, eserde dikkatlere sunulacak vaka etrafnda eserin mesajn ifde maksadyla bir birlik prensibine ve yalnzca eserde tespit edilebilen kaideler btnne uygun tarzda tanzim edilirler.[10] diyerek roman oluturan yapsal paralarn birlik prensibine iaret etmektedir. Bu paralar: 1.Olay, Olay rgs, 2.Konu, 3.Zaman, 4.Romanda Mekn ve Tasvir, 5.Tip ve Kahramanlar, 6.Bak as ve Anlat, 7.Dil ve slp, 8.Pln, olarak karmza kmaktadr.
27
Fikir Platformu
[1] Umberto Eco, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995, s.136. [2] Roland Bourneur, ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl yaynlar:1085,s. 27-28. [3] Vladimir Nabokov, Edebiyat Dersleri, Ada Yaynevi, stanbul, 1998, s.24 [4] E. M.,Forster Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.171. [5] E. M. Forster, Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985,age s.170 [6] E. M. Forster, Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985,age s.199-200 [7] E. M. Forster, Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985,age s.213 [8] E. M. Forster, Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985,age s.214 [9] E. M. Forster, Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985,s.217-218 [10] erif Akta, Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri, Birlik Yaynlar, 1984, s.44.
28
Fikir Platformu
Romanda Olay, Olay rgs Her romann anlatt bir ey vardr ve roman anlatc ile anlatlana dayaldr. Anlatc ara konumundadr ve bir hikye anlatmak iin vardr der Mehmet Tekin ve vakay ya da olay yle ifde eder: Vaka szlk anlam itibariyle olup geen ey demektir. Romanc, kaleme alaca romann epik yapsn bu olup geen eyle (hatta olmas mmkn eyle) kurar. Bu durumda vaka, roman denilen edebi trn vazgeilmez esi olmaktadr. Aslnda vaka, romana deil, hayata ait bir paradr ve hayatta rastladmz, yaadmz, yaayabileceimiz bir eydir: Romanc sanatn (dar anlamda dilin) salad imknlarla onu ehliletirir ve amac dorultusunda onu, yeniden biimlendirir.[1] Bu noktada aslnda Econun kurmaca anlatlar, hakikati sylyor gibi yapar ya da hakikati bir kurmaca sylem evreninde sylediklerini ne srerler. szne paralel bir sylemdir. Akta, yleyse vaka herhangi bir alka ile bir arada bulunan veya birbiriyle ilgilenmek mecburiyetinde kalan fertlerden en az ikisinin karlkl mnasebetlerinin tezhrdr. diyerek olay olgusunun birbiriyle ilgili fertler arasnda oluacan, byle bir alka bulunmad takdirde fertlerin birbirinden habersiz olacan, dolaysyla da onlar arasnda herhangi bir mnasebetin varlndan sz edilemeyeceini dile getirmektedir. Tekin yle devam eder: Yeniden diyoruz; nk romann genel dokusu iine ekilen vakann (kurmaca yapnn iinde yer alan vakann), edeb bir boyut kazanmas iin bir mekna, zamana ve ahs kadrosuna ihtiyac vardr. Bunlar gerekli fakat yeterli deildir; yani dilin devreye sokulmasdr. Dil, roman sz konusu olunca, bir bilinlendirme mekanizmasdr. Vakaya, ahs-mekn-zaman dzleminde canllk kazandran dildir.[2] Olaylar dizisi neleri kapsar? Olaylar dizisi (action-fortune) bir romanda bakiinin ahlk durumu, sosyal durumu, hreti, maddi varl, sevdikleri, sal ve geimi zerinde durur. Olaylar dizisi, bakiinin mutluluu veya mutsuzluu, plnlarnn baar veya baarszl ile zme kavuur. [3] Olay rgsn, Olaylarn sebep-sonu ilikisine gre anlatlmasdr. diye aklayan Forster, bir rnekle aklamasn somutlatrmaktadr: Kral ld, arkasndan kralie ld dersek, bu hikye olur. Kral ld, sonra zntsnden kralie de ld dersek, olay rgs olur. Zaman dilimi bozulmu
29
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? deildir; ancak sebep-sonu ilikisinin iyice glgesinde kalnmtr.[4] Yani olay yks, Niin lm? sorusunu sorduumuz yerde balar; ne olduu deil, neden olduu sorusu bizi yk ile olay rgs arasndaki farka ulatrr. Bu noktada devreye zek ve bellek girer, bu iki unsur olay rgsnn temel talardr ve salt merak esinin salayamad eyi verirler bize: gizem. Forster olay rgsnn zelliklerini yle verir: 1. Olay rgs yaln ve zl olmal, 2. Karmak olduu durumlarda bile, tm paralar, canl bir varln paralar gibi birbirine balanmal, iinde l hibir ey kalmamal, 3. inde gizem olsa dahi okuyucuyu yanltmaktan kesinlikle kanmaldr.[5] Gnmz romanna baktmzda olay rgsnn zelliklerinin gelitirilebilecei / deitirilebilecei dnlmekte, roman yazarnn roman denetim altna almamas gerektii, tam tersi onun buyruuna girip romann srkledii ynde gitmesi gerektii[6] savunulmaktadr. Bu da Wellekin olay rgsn oluturan, btn elemanlar iine alan yapda (motiften kiiye kadar btn elemanlarn) [7] karkla, dzensizlie, anlalmazla neden olacak, kurmaca metinin mantksal temelinin bozulmas anlamna gelecektir. Bu durumu Tekin bir kusur olarak ifde eder, amacn olaylar btnyle anlatmak deil, olaylar belli bir ama dorultusunda, hayatn kronolojik disiplinine uymak zorunda olmadan, belli bir dzene sokarak disiplin ve btnsellik iinde sunabilmektir, diyerek konuya aklk getirmektedir. Norman Freidman bu konuyu biraz daha geniletir: Bir eserde btn oluturan paralarn birbirleriyle balantl olduklarn, btnn bu beraberlie eit olduunu sylemek yeterli deildir. Bununla beraber btn ama, paralar ve kullanlan teknikleri amaca gtren aralar olarak grrsek, edeb deerlendirmede mesafe aldmz hissederiz. Bir eserdeki paralar ve teknikler, sadece bir hikyeyi anlatmak iin deil, bir fonksiyonu yerine getirmek, bir amac gerekletirmek iin vardrlar ve ama, ze bal estetik bir biim yaratmaktr. Bir yazar, bir eseri yaratrken, bilinli veya bilinsiz olarak belli bir amaca hizmet etmek, belli bir etki yaratmak ister. Eserini yaratrken, nereden balayacan, materyalinin ne kadarn, ne gibi bir dzenleme iinde sunacan, neyi vurgulayacan, hangi unsurlar ikinci plnda brakacan, eserini nerede ve nasl bitireceini tayin ederken karlat nemli estetik meseleleri zmekte yazara rehberlik eden temel ilke, gerekletirilecek amatr.[8] Bu ama ise eser okunduu zaman okuyucunun vard sonu olarak belirtilir ve romann yapsn (plot) roman bakiisinin yaad deime srecini etkileyen, iki veya daha ok episoddan(ayn merkez etrafnda, bir sistem iinde gruplatrlarak sunulan olaylar zinciri) olumu, balangc, ortas ve sonu(giri, dm ve zm) olan bir yap olarak sunar. Ksaca olaylar dizisinde amacn belli bir disiplin etrafnda, neden-sonu ilikisi iinde verilmesine ek olarak, bu srete romann znn oluturan deiken unsuru, romann bakiisinin ruh durumu- karakter ve davranlar-evre iindeki durumu ve bunlarn okuyucuda uyandrd tepkiler. Bu da - estetik anlamda bir romandaki olaylar dizisiyle, bu dizinin bizde uyandrd duygu silsilesinin etkileimi- romann yapsn anlamak demektir. [9] Romanlarda kullanlabilecek yap biim zellikleri unlardr: Olay unsurunun sentezleyici olduu yaplar(Plots of fortune-action): R.L.Stevensonun Sir Arthur Canon Doyleun, Wilke Collinsin eserleri.
30
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Merhamet uyandran yap tipleri( The pathetic plot): Tess, Kzkarde(The Three Sisters), Satcnn lm(The Death of a Salesman), htiras Tramvay(A Streetcar Named Desire), Sokak Kz Maggie( Maggie: A Girl of the Streets) Trajik yap tipleri( The tragic plot): Oedipus rex, antigone, Othello, hamlet, Lear, Julius caesar Cezalandran yap tipleri( The punitive plot):Hedda Gabler, Volpone, Tartuffe, III.Richard Duygusal yap tipleri( The sentimental plot): Anna Christie, Cymbeline Takdir duygularmz uyandran yap tipleri (The admiration plot):Granadann fethi(The Conquest of Granada), H.L. Davisin K(Open Winter) Karakter unsurunun sentezleyici olduu yaplar(Plots of character): htiras yolu, Portre, Bir Hanmefendinin Portresi, Faulknerin Ay(The Bear) Karakterde reformu ifade eden yap tipleri( The reform plot): Krmz Mektup(The Scarlet Letter), Toplumun Temel Direkleri( The Pillars of the Community) Karakterin denendii yap tipleri (The testing plot): Hemigweyin anlar Kimin in alyor(For Whom the bell Tolls) Bakiinin karakterinde bozulma grlen yap tipleri( The dejeneration plot): Chekhovun vanov ve Marts, mparator Jones, Gece Gzeldir gibi dier romanlar. Fikir unsurunun sentezleyici olduu yaplar(Plots of Tought):Huckleberry Finn, Deniz Feneri, Harp ve Sulh, Gorkinin Bir Sonbahar gecesi( One Autumn Night) Bir uyan hikye eden yap tipleri( The revelation plot):Roald Dahln Kpee Dikkat Edin(Beware of the Dog) Bir gerein sonucuna bal olarak gelien yap tipleri( The affective plot):Jean Staffordun Kyde Bir Ak Hikyesi(A Country Love Story), Wartsonun teki kili( The Other Two) Hayal krkl ifade eden yap tipleri( The disillusionment plot): ONeillin Kll Maymun(The Hairy Ape), Joyceun Kk Bulut(A Little Cloud)[10]
[1] Tekin Mehmet, Roman Sanat, tken Neriyat, s.61,2002. [2] Tekin Mehmet, Roman Sanat, tken Neriyat, s.61-62,2002.
31
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [3] Freiddman Norman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s.145. [4] Forster E.M., Roman Sanat, : nal Aytr, Adam yay. stanbul.s.128. 1985) [5] Forster E.M., Roman Sanat, : nal Aytr, Adam yay. stanbul.s.1130-131. 1985) [6] Forster E.M., Roman Sanat, : nal Aytr, Adam yay. stanbul.s.146. 1985) [7] Wellek Austin. Theory of Literature,1978 ( Edebiyat Biliminin Temelleri), ev. A.E.Uysal, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1983,s.217. [8] Freiddman Norman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s:136-155. [9]Freiddman Norman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s. 141-142. [10] Freiddman Norman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s. 147-155.
32
Fikir Platformu
Roman Trnde Zaman Kavram ve Kullanm Bir olgunun/durumun/olayn gerek zaman sresini dolayszca yanstmak zorunda olmayan yazar, sanatsal zaman denilen younlatrlm ya da yaylm*1+ bir zaman dilimi kullanr ve roman, modern bir ifde ekli olduuna gre, onun zaman bilincimizin eitli ekillerini ifde etmesi kanlmaz bir gerektir. Ayn zamanda roman, iinde yaanlan artlarn ounun etkilendii insan tecrbesini srekli bir ekilde ortaya serdiine gre, insann zaman bilincini ayrntl bir ekilde ve bu tecrbenin bir paras olarak vermesi de tabiidir. Bir romanda zaman kavramn aratrmak, romancnn metafizik kavramlarn, psikoloji anlayn ve ustaln aratrmak demektir. Bu ayn zamanda romancy, onun iinde yaad tecrbe dnyasn, yaratt roman dnyasn, ayn devirde yaayan okuyucular, o gnden bugne kadar romana yazarn dnce ve hesaplarnn dnda kalan bir zaman mesafesinden yaklaan okuyucular iine alan bir ilikiler an incelemek demektir.*2+ Bu da, phesiz, romandaki en nemli olgulardan birisinin zaman olduu sonucunu ortaya karr.
Romancnn romann dokurken zaman yok saymas imkanszdr. Smsk deilse bile az ok yksnn ipini elinde tutmas gerekir yoksa o da bizim gibi anlalmaz duruma gelir ve bu romanc iin kt bir kusurdur. diyen Forster, zaman yok etmeye alan Steini rnek verir, Steinin bunu roman zamann boyunduruundan kurtararak yalnzca deerlere dayal yaam dile getirmeyi umduu iin yaptn ama baarl olamadn ifade eder ve ekler. Roman zamann boyunduruundan tam olarak kurtardnz m, artk hibir ey dile getiremez olur nk yalnzca deerlere dayal yaam dile getirmeyi amalayan roman, anlalmaz ve bu yzden deersiz bir duruma gelecektir.[3] Zamann yok saylmas abalarnn tam tersi bir tutumda mevcuttur. XX. yzyln bandan beri, mesela Proust, Thomas Mann ve M. Butorun verdikleri eserlerle birlikte zaman, sadece bir tema veya bir grevin tamamlanmasna bal bir art olmann yannda, romann bizzat kendi konusu haline gelmitir. denilerek romanda zaman kavramnn ok farkl anlamlar kazand sylenmekte, M. Butorun Roman dnyasna adm attmz andan itibaren, en azndan trl zaman anlayn bir arada dnmek gerekir: Macerann kendi zaman, yazya geirme zaman ve Lecture(okuma) zaman*4+ eklindeki tasnifi dikkat ekmektedir. Bu tasnifi zetlediimizde:
Macerann kendi zaman: Zamann tarihi boyutudur. Anlatlan macera tarihin hangi boyutunda yer almakta ve ne kadar srmektedir; bir ailenin krk yllk hikyesi mi, bir adam sresi veya trafik lambas
33
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? nn deiim sresi kadar bir zamanla m snrldr ve bu sre tamamen d leme ve kronolojiye mi baldr yoksa takvim ve saat ile lme imkn olmayan hayatn zne bal psikolojik bir sre arkasnda yok mu olur? *5+ Romann yaps, kompozisyonu irdelenirken zaman esi terimsel anlamyla bu balamda dnlr. Anlatlanlar nasl bir zaman dilimi iinde gemitir? Sresi nedir? Bunlar ve bunlara benzer sorular zaman romann bir boyutu olarak alglamaya gtrr bizi.*6+ zellikle romandaki tarihsel ve nesnel zaman esi romann ieriini anlamada, kiilerini ynlendiren etkenleri tanma da romandaki srel (olayn balama ve bitim) zamandan daha nemli bir unsur olarak karmza kar.*7+
Yazar, macerann getii zamana ait her bir ayrnty romanna aktarabilir mi? Bu mmkn deil. Hibir ayrnty anlatmadan anlatmak mmkn deilse yazar hangi teknikleri kullanmaldr? zetleme, zamanda ani atlama, uur kayb, hzl kayt, zaman kopukluklar bu tekniklerden birkadr. Ksa sre ierisinde geen olaylar konu edinen romanlarda, romanc fiziki veya sosyal hayatn belirsizlii iinde belirli sayda manzara, olay, ayrnt semelidir. slup, hayal lemi ksacas sanat gc kuvvetli olan bir yazar birka dakika ierisinde szl olarak ifade edebilecek olaylar ok geni hacimli eser olarak yorumlayabilir. Balzac kronolojik dzenin yerine sosyal zaman dzenini getirir ve romanlarnda kronolojiye uygun zaman dzeninden ok, mozaik gibi paralardan oluan zaman anlayndan sz edilir. On yldr grmediimiz bir kiinin hayat kendisi veya bir bakas tarafndan yarm saat iinde anlatlr ve siz bu kiinin hayatna ait dier paralarn da mutlaka anlatlacan bilirsiniz. Sosyal zamann bizlere syledii bu dnyada kendi iinde btnlk arz eden hibir eyin olmad ve her eyin mozaik halinde kk paralardan olutuudur, zaman da buna dahildir. Anlatlan maceraya bal olarak, ok az unsur semenin dnda, en basit roman dnyas anlatm, tahmin yollaryla, geriye dnlerle, vakalarn birbiri iine girmeleriyle vb. yollarla ifde kazanan ve izaf olarak karmak grnen bir zaman atsn kullanan anlatm tarzdr. Bulunduunuz zamana gre (ilk yaz zaman) gelecekteki bir olay tahmin yoluyla anlatma sanatna Prolepse ve bulunduumuz zamana gre daha nce olmu bir olay hatrlatma sanatna Analopse (ie bak) diyen Proustun zaman kavramlarn sistematik incelemelere dayandran Genette, tarih sras bozuk anlatm veya tarih dzeni ile yaz zaman arasndaki uyumsuzluk biimleri bal altnda bu kavramlar inceler.
Hikyenin kesildii zamandan, tarih dzensizliini ayran zaman mesafesine menzil (portee), bu tarih dzensizliinin yer ald bazen ksa bazen uzun olan sreye de yaygnlk (amplitude) adlar verilecektir. Genette, bu iki snf daha belirgin alt snflara blm, iten, dtan ve karma prolepse ve anelepse yntemleri olarak tasnif etmitir.
Romanlarda temel olarak imdiki zaman, gelecek zaman, geni zaman kullanlr. Ancak bunlar daha karmak bir ekilde de kullanlabilir. Olmu veya gelecekteki bir vakay, bu zamanla aktarabilir yazar. Gelecekteki bir zaman iin imdiki zaman ve gelecek zaman kullanm; gemi bir vakay anlatmak iin imdiki zaman; gemi zaman imdiki zamanla anlatldna gre, gelecekteki bir vaka iin de imdiki zaman kullanm imkn vardr. Bu kullanm sadece zaman dilimlerinin kullanmnda deil, lye bal zamann sresinde de olmutur. Son dnemde yaynlanan romanlarda srenin uzun zamanl olmasndan ziyade bir anlk sreler zerine dikkat younlatrlm, zaman binlerce paraya blnm ayna veya mikroskobik parack olarak karmza kmtr. Eserlerde, zaman ve mekan asndan ztlk ifade eden buras-imdi, ve gelecek zaman-baka yer eklinde ikili sistemler zerine kurularak imdiki zamann gnlk hayatn dar erevesi iinde olan yaps, gelecek zamann gnlk hayat snrlayan zaman dairesinden kma imkn kullanlmasyla krlmtr. *8+ Kimi romanclar (Balzac, Thomas Mann, A.Hamdi Tanpnar gibi) iyi, kt gibi satresel
34
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? deerlendirimlerle dile getirirler zaman esini romanda. Daha dorusu romanclar, imdiki zamanla, gemi zaman ktlerler ya da gemi zaman iyi olarak deerlendirip yceltir, imdiki zaman ktlerler.*9+ Aslnda bu deerlendirme, imdi-gemi zamana ideolojik bak asyla iyi-kt deerlendirmesini yaparak zaman ahlk kategorileri iinde alglamann bir sonucudur ve zaman sorunu karsndaki tavr iin bilimsel olmayan bir durumdur.
Bir de Birici-Tekil-ahs inde yaad Zaman vardr ki bu zaman anlay, birinci tekil ahs anlatcnn kulland romanlara aittir. Anlatcnn, daha nce olup bitmi olaylar kaydederken, iinde yaad zamanla olan ilikisi kastedilmektedir yani hem olaylarn olduu zamanda, hem de olaylarn hikyeci tarafndan anlatld zamanda bulunmak. Bu durum nc bir zaman da ortaya karr, okuyucunun eseri okuduu zaman. Birden bire roman boyutlu bir rgye kavuacaktr. *10+
Yine bir yntem deiiklii de zaman aknda gerekletirilmi ve zaman ak hzlandrlp yavalatlarak zamanda ritim deiiklii yaplmtr. Tasvir de zaman okuyucuya hissettiren dier bir unsur olarak karmza kar. D dnya ile ilgili manzara insanda, zaman zaman sezme, tahmin etme, anmsama ve insan baka bir zamana gtren basit imajlar gibi ruhsal bir fenomenin olumasna zemin hazrlarlar kimi zamanda hikyenin askya alnmasyla bir kiinin hayle dalmas, bir eit sonsuzluk ierisine imajlar raptetmek suretiyle zaman kavramn ortadan kaldrr.*11+
Jean Ricardounun iki dzeyli zaman kavramnn temel ayrm zerine zaman tahlili anlay yledir: Hayl dnyas(fiction). Anecdote(fkra) veya gerek anlamda hikye(histoire) zaman ve anlatma(narration) zaman. Burada devreye anlatm ekilleri de girer ve anlatm ekillerine gre anlatmn hz deiir. Yazya geirme zaman, macerann cereyan ettii kendi zaman ile ayn zaman erevesinde kronolojik bakmdan ilerleme gerektirir; ancak anlatcnn yaad ve baml olduu sre snrl olduundan, atlama, geriye dnme, ani duraklama yoluyla gelime kaydeder.*12+
Yazya geirme zaman: Yazar, iinde yaad zaman birimine olayn getii zaman biriminden tab olarak daha fazla nem verebilir. Yaanlan zamandaki ruh hali macerann getii zamandaki olaylara yansyabilir, yazar sonu itibariyle yaad dneminden etkilenime aktr.*13+ Yaad devirden etkilenmeyen romanc yoktur, yazlan topya olsa bile. Mendilov, Her romancnn eseri, ister kendi zamannn meselelerini ele alsn, isterse bu meselelerden fildii bir kuleye ka temsil etsin, aka veya im yoluyla yazld zamann sosyal olaylarnn bir yorumudur. Hatta topyalar bile, esasta yaayan gerein negatifini verirler ve yazarn kendi zamannda kt olarak niteledii eyleri yanstrlar. En bamsz yazar bile, elik kancalarla yaad devrin ruhuna baldr. *14+ diyerek yazarn bu etkilenimini ifde etmektedir. Zaman hzla ilerleyen ve durmayan bir sretir ve bu srete yazya gemeyen romann birok paras deerini/nemini yitirme tehlikesiyle kar karyadr veya yazya geiri sresindeki yazarn roman tekniindeki, sosyolojik ve ideolojik deiimler, yazma zorunluluu eseri etkileyecektir. Bu da romann yazarn geliim izgisinden geri kalma tehlikesini douracaktr. Yine de yazarn anlatcya kazandrd gizli ahsiyet sahnede kald srece, anlatcnn kulland sre eserde daha etkin olacak ve zamandaki tutarszl ve keyfilii engelleyecektir.*15+
Lektr zaman: Okuyucunun hikye ile karlap tant zaman ile hikyedeki macerann cereyan ettii veya anlatld zaman arasnda her zaman bir kopukluk vardr ve bu kopukluk yllar gese de
35
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? ayn kalr. Ancak yazya aktarma zaman ile lektr zaman arasndaki mesafe, kitabn anlamnn veya muhtevasnn kuaktan kuaa deitirilmesine gre farkllk arz eder. Kelimelerdeki anlam deiimi dnce ve hayat tarzlarnn deiimi adan aa daha da belirginleir, yazya geirme ve okuma eylemi arasndaki zaman kopukluunu kanlmaz klar. Buna toplumun okuma alkanlklarnn ve okuma fonksiyonunun deiimi, sosyo-ekonomik sistem, ferd farkllklar da eklendiinde roman tekniinin etkilenimini beraberinde getirir. Burada devreye okuyucu girer ve yazar okuyucunun serbest ve giriken tavrl olmasn ister ki okuyucu kendini anlatcnn yerine koyabilsin ve eseri kendine gre yeniden yaratabilsin. Ama okuyucuyu yazarn kendi zamanna hapsetmek iin yaad zamann dna karmaktan daha ok, eserin deifre edilme yollarn okuyucuya vermek suretiyle onu daha zengin bir zamann ierisine sokmaya almaktr. Bylece okuyucunun anlay ile roman kahramanlarnn anlay arasndaki zaman kopukluunu ortadan kaldrmak mmkn olacaktr. *16+
Okuyucunun iinde yaad mutlak ve gerek imdiki zamanla, yani bir roman okuduu zamanla, roman bakiilerinin iinde bulunduklar zaman arasndaki uyumazlk, tarihi roman yazarlarnn srekli bir ekilde yz yze geldii, yeteneklerini zorlayan bir glktr. Fakat iinde yaad zamann temalaryla ilgilenen romanc da, ayn glklerle kar karyadr. *17+ ster istemez okuyucu bir ekilde kendi zamannn gereklerine dnmek ve yaratlan hayli dnyadan uzaklamak zorundadr. Burada yazar devreye girer ve okuyucuyu romann zamannda tutmaya alr. Romann ilk dnemlerinde yazarn romana mdahalesiyle okuyucu romann zamanndan uzaklatrlrken daha sonralar(XVI: ve XVII.yy) destan teorisi ile romanlar hikyenin ortasnda bir noktadan balayarak veya sonuna doru bir yerden balayarak, geriye dnler yapmas ve balang noktasndan nceki olaylar anlatarak tekrar esas olaylar dizisine dnmesiyle hikyesini tamamlarken; XVIII. Ve XIX. yzyl romanlarnda baka bir gelenek domu, roman kendi iinde birer btn olan blmlere ayrlarak anlatlmtr. Modern roman ise giri blmnn roman bakiisinin tantlmasndan veya ilk sahnenin yaratlmasndan sonra, kesintisiz bir ekilde verilmesine kar karak giri blmn dnml olarak geriye dnler ve gelecee k tutan hkmler eklinde esas hikyenin iine yerletirip onunla rerek yapmaktadrlar. Kronolojik zamanda ileri geri srama (chronological looping) teknii, zaman deitirme (time-shift) metodu ile imdiki zaman oda sk sk deitiinden, nisb anlamda gemi ve hl hikye iinde amal bir ekilde eritilmi, fiillerin zamanlar birbirine karm veya kaynatrlm bylece gemi hlden ayr hissedilmemi, gemi hlin iinde ve onunla yaatlmtr. Gemi, hlden kopuk ve tamamlanmam bir zaman kesiti deil, deien bir imdiki zamann hi durmakszn gelien blm olmutur. Aslnda bilin ak tekniini kullanan btn yazarlar iin gemi kavram yoktur, onlar, byyp zenginleen bir imdiki zamana inanrlar, nk gemiin hibir noktas kendi bana var olamaz, her ey hldeki deiikliklere baldr. inde gemii tayan bu edebi imdiki zaman kavram modern bir kavramdr. Bu, gemiin deimez bir ekilde gemiliini im eden zaman kavramn terk etmek demektir. Bu zaman anlay, destanda gemile hl arasndaki fark vurgulayan, giri blmn esas olaylar dizisinin iine sokan tekniin kullanlmasna son verir.
Birinci tekil ahs hikyecinin kullanld romanlarla, nc tekil ahs hikyecinin anlatld romanlar arasndaki en belirgin fark bu zaman sorununda ortaya kar. nc tekil ahs anlatc kullanan romanlarda hikye gemiten bugne getirilir; birinci tekil ahs hikyeci kullanan romanlarda ise hlden gemie dnerek anlatm sz konusudur, bu da okuyucuda nc tekil anlatc kullanlan romanlarda olaylar sanki imdi oluyormu izlenimi uyandrrken, birinci tekil anlatc kullanlan romanlarda olaylarn gemite olup bittii hissi dourur. Otobiyografik romanda bu sorun, okuyucuyu hikyedeki olaylarn iine sokabilmek iin, hikyeyi hatra ve mektup tekniklerini kullanarak zmlenmeye allmtr. Modern romanda ise, dramatik metot, diyaloglarn ok kullanlmas ve snrl bak asyla bu sorun zmlenmeye allmtr. Dramatik metotta ama,
36
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? okuyucuya hikyedeki olaylar, olaylarn getii zaman ve meknda yaatmaktr. Burada yazar dardadr ve tm giri ve gzlem yazarn deil, karakterlerindir, bylece esas olaylarn dnda kalan (yazarn gzlem ve varlnn belli olduu) giriin sebep olduu sorun -okuyucunun kendisini romann zaman ve mekn iinde hissedememesi- zmlenmi olur.
Hikyede materyalin dolaysz, yorumsuz olarak sunulmas ifdeye canllk kazandrr ve bunu da romanda diyaloglar salar. Diyaloglarn ok olmas dramatik metotta okuyucuyu roman dnyasnn iine sokmann en ak ve belli eklidir. Bazen diyaloglarn okluu romann esnekliini kaybettirebilir burada da zm hikye etme teknii ile diyalog teknii arasnda kalan nakil yoluyla ifde (represented speech) tekniidir. Diyaloglarn dorudan doruya ve nakil yoluyla verilmesinin uzlatrlmasndan oluan bu teknik, karakterleri, yazar ve okuyucuyu, ayrlklarn daha az hissedildii bir btnn iinde birletirir ve onlarn birbiriyle zdelemelerini salar. Diyaloglarn olduklar gibi kullanlmalarn salayan dier iki metot: monolog ve bilin akdr.
Snrl bak as (restricted point of view), romanda yazarn her eyi, tek bir karakterin bilin szgecinden geirerek vermesi veya romann byk bir blmnde yazarn roman dnyasna tek bir karakterin bak asndan bakmasdr. Bylece roman dnyas dolaysz bir ekilde verilir ve romandaki okuyucu-karakter zdelemesini salanmakla kalmaz, ayn zamanda roman dnyas, gerek dnyadaki insanlarn davran ekillerini aslna uygun bir ekilde yanstr.*18+
Anlatda zaman sorunu zerinde duran Eco, unlar dile getirir: yk zaman, anlatnn ieriinin bir parasn oluturur. Metin bin yl geti diyorsa, yk zaman bin yldr. Ancak dilsel anlatm dzeyinde, yani kurmaca sylem dzeyinde, szceyi (enunciato) yazmak ve (okumak) iin gereken sre ok ksadr. te bu yzden hzl bir sylem zaman ok uzun bir yk zamann dile getirebilir. Doal olarak bunun tam tersi de sz konusu olabilir. Bir nceki konferansta Nervalin bir gece ile bir gnde olanlar bize aktarmak iin on iki blm ayrdn, ancak sonra iki ksa blmde aylar yllar sren olaylar anlattn grmtk.*19+ Romanda karmza kan zaman (yk, sylem, okuma zaman) bazen akrlar ve bunun nedeni Ecoya gre hi de sanatsal deildir. Oyalanma her zaman soyluluun gstergesi deildir. Diyaloglarnda yk zaman ile sylem zaman arasndaki zdelemeyi temsil eden tipik durum olduu kabul edilir. Bazen edebiyat d nedenler yznden diyaloglar gerek bir diyalogdan daha uzun srm gibi gsterilir Eserin yazya geirilme zamannda balangca gre birok olay ve bunlara bak as deimektedir. Hikyenin okunduu zaman ile macerann getii zaman arasnda her zaman bir koukluk vardr Yllar getike macerann kendisi ile yazya aktarlmas arsndaki zaman koukluu ls ayndr ancak yazya aktarma zaman ile lektr zaman arasndaki mesafe, bir kitabn anlamnn veya muhtevasnn kuaktan kuaa deitirilmesine gre farkllk arz eder Okuyucu, romandaki sre ile aynilemez onun kendine zg yaad zaman vardr *20+
Deleuzenin zaman imgesi konusunda yapt detayl almlamalarda, Deleuze, zaman kavramna Bergsonun zaman zerine yazd yazlardan hareketle yaklamtr. Deleuze, antik an zaman kavramnn, Kant ile kkl bir deiim geirdiini syler. Antik ada, zaman, hareketlerin ncesi ve sonras dolaymnda bilinen bir ey iken, Kantta a priori bir hle kavuur. Yani, zaman insann bilincinde sorgulanamaz halde a priori halde vardr. Bergson ise bu zaman kavramn daha da gelitirerek, Deleuzeye teorisi iin bir zemin hazrlar grnr.*21+
37
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Gemi, imdiden sonra deil de ayn anda kurulmakta olduundan, zaman her anda kendini doalar asndan farkl olan imdi ve gemi olarak ikiye blmek zorundadr; ya da baka bir deyile, imdiyi biri gemie, dieri gelecee tekabl eden iki yne ayrmak zorundadr. Zaman, ayn anda kendini aklayarak blnmek zorundadr. Zaman iki asimetrik yne fkrr. Bunlardan biri tm gemii muhafaza ederken, dieri tm imdinin gemesini salar (2) Bu ekilde zaman, kronolojik bir izgisellik izlemez. Nietzschenin oluuna tekabl eden bir zaman anlay sz konusudur. Bu oluun tasavvuf sinemada nasl bir duruma iaret ettiini daha sonraki ksmlarda incelemeye alacam. Ancak, bu olutan kaynaklanan zamansal g sayesinde, zamansal uzay ile dnce arasndaki ba aklayabildiimizi syleyebiliriz. Rodwickin syledii gibi, btnyle zihinsel bir biimde ileyen zaman imgesi, hareket imgesinin gndermede bulunduu ampirik dnyann tersine, tamamen dncenin kendisine gnderme yapmaktadr.*22+
Zaman imgesinde, artk hareket imgesindeki gibi bir takm hareketlere bal bir zaman deil, tamamen dnceye ynelen, zihinsel balarla ynetilen bir kamera bilinci vardr. Deleuze, bu anlamda, yk anlatmada klasik olan organik rejim yerine, kristal rejim dedii bir durumu benimser. Organik rejim, hareket imgesine baml iken, kristal rejim, zaman imgesine bamldr. Organik rejim, tamamiyle dsal gerekliin temsili ile snrlanrken, kristal rejim, kendi gerekliini kendisi yaratan bir dnme tarzna yol aar. Bu anlamda temsili bir karakteri yoktur. Deleuzeye gre organik ykleme, karakterlerin olaylara tepki vermesi veya eylemde bulunmalar ile ortaya kar. Bavuru kaynann dsal gereklik olduu bir durum sz konusudur burada. Kristal ykleme duyusal hareket ettiricilerin yerini, saf grsel durumlara terk eder. Hareket imgesi, hakikati sabit bir gereklik olarak alr ve aktarmaya alrken, bir ncesi ve sonras olan nesnelerden hareket eder. Bu anlamda hakikatin sadece aklla kavranabilen bir ynne dokunabilir. Zaman imgesi ise hakikati sabit ve deimeyen bir ey olarak deil, bir olu olarak ele alr.*23+
[1] Pospelov Gennadiy N., Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, Evrensel basm yayn,1995,stanbul, s.94. *2+ Stevick Philip, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.231. *3+ Forster E. M., Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.81. *4+ Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr Bakanl yaynlar:1085,s.120. *5+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr Bakanl yaynlar:1085, s.120-122. *6+ zdemir Emin, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.263. *7+ zdemir Emin, Yaznsal Trler, mit Yaynclk,Ankara, 1994, s.264. *8+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr Bakanl yaynlar:1085, s.123-127. *9+ zdemir Emin. Yaznsal Trler, mit Yaynclk,Ankara, 1994, s.264. *10+Stevick Philip. Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.235/236. [11]Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr Bakanl yaynlar:1085, s.129. *12+Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr Bakanl yaynlar:1085, s.132. [13] Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr Bakanl yaynlar:1085, s.135.
38
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? *14+ Mendilow A.A., Romanda imdiki Zaman, Roman Sanat, Philip Stevick, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.232. [15] Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr Bakanl yaynlar:1085, s.135. *16+ Bourneur, Roland ve Quellet, Real. Roman Dnyas ve ncelemesi, ev.Hseyin, Gm. Kltr Bakanl yaynlar:1085, s.13136/140. [17] Mendilow A.A., Romanda imdiki Zaman, Philip Stevick, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.243/244. *18+ Mendilow A.A., Romanda imdiki Zaman, Philip Stevick, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.245 -254. *19+ Eco Umberto, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995, s.64. *20+ Eco Umberto, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995, s.133-140. *21+ Glen Enver, Sinema ile Tasavvuf likisinde Sinematografi, www.derindusunce.org. *22+ Rodwick D.N, Gilles Deleuzes Time Machine, Gilles Deleuzede mge Hareketi Olarak Sinema Felsefesi, ev. zcan Ylmaz St, Es Yaynlar,stanbul, 2005. *23+ Glen Enver, Sinema ile Tasavvuf likisinde Sinematografi, www.derindusunce.org.
39
Fikir Platformu
Romanda Konu Romann fertten topluma geii insan ve medeniyet ilikisine baldr. Roman konusunu fertten veya sosyal ortamdan seer. Ferdin ne kt romanda sorun olmas muhtemeldir. Oturmu ve salkl, salam temellerle dayal bir medeniyet kurmu, dnya gr kesin izgilerle belirmi toplumlarda romanc fert sorunlarna eilmez. Mesela Stendhal dorudan doruya Fransz toplumuna eilmi, fert zerinde durmamtr.[1] Bu zelliklere sahip olmayan bir toplumun romancs ise btn dikkatini ferde evirir. nk fertler toplumda yerlerini alamamtr.[2] Bizde ise romann geliim serveniyle paralel ilk konular; doubat sorunu balca sorunlardr.[3] Bu sre yzyl alamamtr. Bu mesele bir medeniyet sorunu olmakla beraber, ferdi dram eklinde romanmzda yerini almtr. Ruhsal arazlar eklinde ancak, dalizm, buhran biiminde grlmtr. Ancak baz yorumlar roman trnn baarsnn ferdi derinlikle e deer olduunu syler. bir roman insan tabiatnn gereklerini aksettirebildii lde deer tar.[4] Ancak bu ikilem iinde salkl k yolu, sosyal ortamda ferdin konumunun dengeli ele alnmas eklinde anlaml klnabilir. Roman konusunu insan ve hayattan szen, yer yer insan yer yer sosyal hayat arl kazanan bir nevidir. levi phelidir. Yaratma drtsnn tatmini ile oluan yeni bir yaraty kefi birleir. Okur romanda boy aynasnn karsndadr. Dou felsefesi aynay bir yalan olgu olarak alr. Zaten romann kurmacal da onun her eyden nce yalan olduunu imler. Hayatta aslnda kocaman bir yalandr. Ama inanlan bir yalandr. Roman malzemesini bu yalan iinden bazen fert bazen kitle olarak alr. Fertte olduu gibi toplumda da araz vardr. Bu araz deiik oranlarda romana konuk olur. Bu dengeli
40
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? yorum zannederim romanda fert ve sosyal oran ve ihtilaf ortadan kaldracaktr. Ne tam salkl bir insandan ne de tam salkl bir toplumdan bahsedilmeyecek dnyada roman her iki alan ayn oranda ileme durumundadr. byk diye anlan btn romanclarn eserlerinde, insana ve topluma dnk bir taraf vardr. Bu nitelik, romann bizatihi kendi yapsndan gelmektedir. nk roman, dier trlere kyasla, bireyi ve toplumu yanstmada daha gl, daha yetenekli bir daldr.[5] Roman sosyal ve ferdi ilemenin yannda her iki ynl bir ilevi de stlenir. herhangi bir edebi ifade eklinden ok, roman sosyal davranlara ve bir paras olduu genel kltre ekil verebilir. Roman okumann sebeplerinden biri de budur. Bu belirleme roman ideolojik bir g arac olarak deerlendirmeye yol aabilir.[6] Romanda insan ve sosyallik aslnda ok dikkatli ilenmeli denge tesis edilmelidir. Her ne kadar modern an gklerinde dnen gezegenler bir bireyin ruhunda her zaman zgl bir takmyldz gibi yansr. Bir kahramann durumu, varlnn anlam bu takmyldzyla tanmlanr.[7] En tutarl tanmlamalar romann tanrya yknme sonucu, alternatif bir dnya ve insan yarats, kader izgisinin yarats eklinde yorumlanmtr. Bu ayr ka fikrini, mutluluk arayn da karlayan bir uratr. Onun iin roman tanmlarnn ou taktikli bir ekilde yazlmtr.[8] Byle bir aray tanryla yar ve meydan okuma, bakaldr olduunda varaca nokta ksa srede insann zgrl gibi alglanr. Stevicke tam olarak katlmak zor. Btn sanatta olduu gibi romanda da ncelik estetik, edebi hazda olmaldr. Dnce ancak hcrelere srtmayacak ekilde yedirince gzel olur. Dounun zelde slam dncesinin, bakaldrs sz konusu olmayp, yknmesi mmkndr. Bu insann zgrlnn ve mkemmele varmasnn uzun vadede temini ve tesisi demek olacaktr. Roman da byle alglanmaldr. Dounun detaydan uzak duruu elikilidir. Konu Tanr Sinek Kanadn rnek vermekten imtina etmeyecek kadar detay dillendirir. Bu kap bizde romann almn salamalyd. Kurmaca olmas onu hayattan aldn sanatla birletiren bir yapyla geri vermesi, sadece bireyi, aileyi, toplumu, a, hayat, insann ne olduunu kefetme urasn anlatmas deil, onu reforme etmesi anlamna da gelmektedir ki malzemesi hayata veya hayatn dndaki her trl olguya ynelik de olsa anlatt aslnda kendi gerei, kendi gereklii, kendi hayatdr. Roman mutlaka bir eyler anlatr, ama romancdan retisel bir sav beklemek, sorunu zmyle beklemek, toplum veya topluma kar olma art beklemek[9] -bunlarla beslenerek sanat deerini arttran- romann anlatacan snrlamak, estetizmine ve dokusuna zarar vermek anlamna gelecektir. Hayat aklama kavramnn, sanat eserlerine tam denk dmediini, daha ok bilime uygun olduunu belirten Pospelov, yazarlarn dncelerini pek az veya seyrek dile getirdiklerini, karakter yorumlarn, hemen her zaman gsterimin iinde dile getirdiklerini[10] sylemektedir. Bir roman iin, Konusu udur, dediimizde, o roman iin daha hibir ey demediimiz ortadadr. Tolstoyun Sava ve Bar roman iin, Roman Rusyada geiyor.diyen okurun durumudur bu. Dorusu, romanda konuyu(sujeyi) keli biimde tanmlamak kolay deil. Belki hammaddesidir romann: kiilerin, durumlarn ve olaylarn cansz ve yabanl durumu; izlek kavramnn ncl. Yaznsal yaantlarn anlat iindeki dalm ve dzenlenii konuya yaklatrr. Bylece bir alt-doku oluur. Sonra roman kiileri ve onlarn ardndan durumlar organik biimde rlmeye balar. Kurmaca anlat, ieylem unsurlarn harekete geirerek, kendini oluturmaktadr aslnda. Konunun belirlenmesi, romann dsal alan zmleme srecini balatr. Yazmsal bilgi bu zmleme sreci iinde yaratm srecine akmaya balar.[11]
[1] Durali Ylmaz, Romanmz ve nsanmz Naklar Yaynlar, stanbul, 1976, s.13. [2] Durali Ylmaz, Romanmz ve nsanmz Naklar Yaynlar, stanbul, 1976s.14.
41
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [3] Durali Ylmaz, Romanmz ve nsanmz Naklar Yaynlar, stanbul, 1976s.27. [4] Sevim Kantarcolu, Trk ve Dnya Romanlarnda Modernizm, Aka Yaynlar, Ankara, 2004, s.27.???? [5] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, 2002, s.174. [6] Philip Stevick, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.3. [7] Milan Kundera, Roman Sanat, ev. Aysel Bora,Can yay.,stanbul, 2002s.66. [8] Philip Stevick, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.11. [9] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, 1994, s.262. [10] Gennadiy N. Pospelov, Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, Evrensel basm yayn,1995,stanbul, s.113. [11] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991, s.165.
42
Fikir Platformu
Romanda Mekn Ve Tasvir Akta, itibari bir eserde meknn da itibari olduunu belirtir ve olay zincirini oluturan halkalarn mhiyeti ve ona elik eden ahs kadrosundaki fertlerin iinde bulunduklar artlarn bu itibari meknn ekillenmesinde etki eden faktrlerden olduunu ifde eder. Meknn oluturulmasnda bu meknn kim tarafndan ne zaman grld ve kime anlatldnn, ayrca eserde anlatlan olay iin nasl bir mekna ihtiya olduunun nemli olduunu belirtir. Meknn seiminde itibari mekn, d alemi aksettirme endiesiyle tasvir edildiinde mimesise bal yapma ve yaratma tarzna uygun bir eser oluturulmakta, tedric esas evresinde kaleme alnyorsa mekna ait zellikler bir intibay sezdirecek tarzda bir eser oluturmaktadr, birincisinin resmini yapmak mmknse de, ikincisinde resim yerini minyatre brakr yani d alem grnd gibi deil insann zerinde brakt etki ile[1] anlatlr. Romanda anlatlan olay/olaylar belli bir yerde geer ve mekn romann dier unsurlaryla hatta olayla balantl olarak -anlatlarn, krsal ya da kentsel kesimlerde gemesine gre havas, anlam- deiik zellikler gsterir. zdemir, roman kiilerinin fiziksel evre iinde ele alnmasnn, evre ile insan esi arasnda btnlk kurulmas olarak deerlendirir ve bunun romann gerekliini arttracan belirtir. [2] Mekn tasviri gereklii arttrmakla kalmaz okuyucunun, eserdeki kahramanlarn zelliklerini anlamasna da yardmc olur. Kahramann meknla btnl veya kartl, kahramann fizikselpsikolojik zelliklerinin ortaya kmasna yardmc olur. Mai ve Siyahta Ahmet Cemilin Tepeba bahesinde grd/ anlatlan meknla, bir gemiyle stanbuldan ayrlnda grd/anlatlan mekn arasndaki fark, okuyucunun sadece mekn renmesini deil kahramann ruh hlini de zmlemesini de salar. Eyllde de mekn aktif bir ilevdedir ve mekn-kahraman btnl ile mekn, kahramann i dnyasnn yansmas olarak karmza kar. Romandaki olaylarn getii evre, olaylarn yaand toplumu anlamamz da salar, toplumdan kiiye veya kiiden topluma uzanan izgide kahramann karakterini etkileyen toplum yapsnn/toplumun karakterini etkileyen kahramann btnl eserin etkisini arttran unsurlardan bir dieridir. zetlediimizde romancnn mekn unsurunu:
43
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? a) Olaylarn cereyan ettii evreyi tantmak, b) Roman kahramanlarn izmek, c) Toplumu yanstmak, d) Atmosfer yaratmak[3] iin kulland grlmektedir. Aslnda mekn, fiktif dnyas olan romann gerek dnyayla olan en nemli balantlarndan biridir, nk anlatlan olayn/olaylarn anlalmasn salamak ve romann anlattnn gerek olarak alglanmasna yardmc olmak ilevlerine sahiptir. Tekin, mekn konusunu yle ele almaktadr: Hangi zamanda, hangi maksat ve lde yararlanlrsa yararlanlsn, mekn unsuru, anlatlan olaylarn sahnesi durumundadr. Anlat, anlatlacak olaylarn sahnesi zerine bina edilir. Roman ncesi anlatlarda mekn hemen tamamyla muhayyeldir ve mekna kazandrlan anlam ve ilev, olaylarn sahnesi olmann tesinde deildir. Canlandrlan, daha dorusu izilen meknn gerek dnyada bir benzerinin bulunup bulunmamas nemli deildir. Homerosun, Boccacionun, Dantenin kitaplarnda, bizim destanlarmzda, Dede Korkut hikyelerinde, Hsn Ak mesnevisinde byle stilize edilmi mekn rnekleriyle karlarz Statik olan bu mekn anlay 18. yzyln romantik eilimleriyle farkl bir boyut kazanr. Mekn idealizedir ve iinde yaanlan evreden ok, tasarlanm bir evre olarak izilir ve duygu ve heyecanlarn yanstlmas iin bir ara konumundadr. Modern roman, insan merkezli ve nesnel mekn anlay ile, 19.yy.da gelien bilimsel anlayn da desteiyle- evreye farkl bir gzle bakar. Fizik evre nem kazanmtr, nk fizik evreyi yanstrken ama bireysel ve toplumsal serveni, evreye bal olarak ve evrenin etkisiyle deien bireyi anlatmaktr. nsan fizik evreyle tanmlanmakta ve bireyi anlatmak esas olduu iin evre bireyi anlatan bir ara olarak grlyordu. Gerekilerin kazandrd dier bir yenilik ise, evreye bak tarzdr. Klsik romanda evreye bak, genellikle yazar-anlatcnn bak asndan gerekleirken, gerekiler romanda yer alan kiilerin bak asndan evreye bakmlar; klsik romanda evre deise de ona bakan kiinin deimemesi gerekilerde farkl miza ve kltre sahip kahramanlarda evreye farkl gzlerle bakmalarn salyordu, yani kii deitike mekn da deiiyor ve statik durumdan kurtuluyordu. Bu da roman hayata yaklatran en nemli zellik olarak karmza kmaktadr. Bylece mekn, olaylar iin gerekli olan fon arac olmann tesinde ilevsel (fonksiyonel) bir zellik kazanr. Ksacas baklan yer, bakan kiinin konumunu (psiko/kltrel konumunu) yanstan ayna olur. evreyi donatan eya unsuru da iinde bulunduu mekna ve o meknda yaayan kiiye toplumsal bir stat kazandran dinamik bir unsur olarak grlr. Tolstoyun, Stendhalin, Flaubertin ba kiilerinin evresindeki eyalarn zenginlii ve onlarn bu eyalara ball dikkate deerdir. Natralistler ise mekn unsurunu gerei, olduundan baka trl gstermek iin kullanmlardr. nsan-evre ilikisinde, evre unsuru n plna km, roman kahramanlar, bu evrenin etkisi altnda kalmtr. Tasvirin amac kahramann toplumsal kaderini tahlil etmek ve izah etmektir. Bu tasvir belgesel bir anlay tar ve kaderin etkisini kaldrarak kiiyi, evrenin rn klmaktadr. Bunun nedeni ise 19.yy.n anlay olan bilimsel anlaytr yani pozitivist felsefenin ynlendirdii objektif bakla elde edilen somut verilerin edebiyat alannda elde edilmesi isteidir. Bu iki akm karlatrldnda realizmde doal evreye yknerek yeniden ina edilen ve kahramann tantlmas iin kullanlan evre, natralizmde yapay ve mekanik bir boyut kazand grlmektedir. [4] 20.yy.da byk bir deiim yaanm ve ada romanclar romann unsurlarna yeni boyutlar kazandrmlardr. Meknn ilevi deimi, mekn gerei olduu gibi yanstmak veya deitirmek
44
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? ynnde kullanlmtr. Mekn d gerekliin deil, i gerekliin yanstlmasna vasta olmu, insann bilin dnyasnn aydnlatlmas esas alnmtr: Orhan Pamukun Yeni Hayat, Peyami Safann Dokuzuncu Hariciye Kouu insan-mekn ilikisi/zdelemesinin uyguland romanlardr. Hatta mekn ahsiyet kazanm, roman kahraman gibi romanda yerini almtr: Tanpnarn Huzuru, Orhan Pamukun Kara Kitap, Oya Baydarn Hibiryere Dn, C.Dickensin ki ehrin Hikyesi, J.Joyceun Ulyssesi, P.Safann Matmazel Noraliyann Koltuumeknn kahramanlatrld romanlardr. Mekndan kahramann kimliiyle birlikte ortamn sosyo-kltrel portresini de yanstmak iin kullanlmtr. Buket Uzunerin Kumral Ada-Mavi Tuna romannda mekn sosyal evrenin ve evrede gelien kltr dokusunun tantmnda kullanlr. Mekn her zaman gerek olarak karmza kmam bazen de hayal (topik) mekn, iinde yaadmz ortamn tm eksiklik ve kusurlarndan uzak, mkemmel, ideal mekn olarak karmza kmtr: Campanellann Gne lkesi, F.Baconun Atlantisi, A.Huxleyin Adas, Peyami Safann Yalnzz romannda Simeranyas ideal meknlardr. Mekn anlatda vakann somutlama ilevini de grr. Meknla olaylarn anlalmas kolaylar hatta roman kahramanlarnn izim ve tantmn da mekn salar.[5] Mekna bak alarna deindiimizde, yazar-anlatc (Klsik dnem romanlarnda), kahramananlatc (Realist romanlarda - ki mekn dinamik bir ilev kazanmtr-), daha sonraki romanlarda meknn anlatm anlaty ve anlatm destekleme ynnde kullanlm, mekn bakan kiinin psikolojisi ve kltrne gre deierek anlatcya gerek kalmadan baz bilgiler verilmi olur.[6] Mekn, eitli ekillerde ortaya kar ve eserin varolu nedeni anlalncaya kadar eitli anlamlar kazanr. Betimleme(Tasvir) yknn ritmini veren; yazardan okuyucuya, dolaysyla hikyenin iinde, bir konuda bilgisi olan bir kiiden, bilgisi olmayan bir kiiye haber gnderme ilevini stlenen; herhangi bir kahramann sahneye kmasn, onun herhangi bir durum iinde yer alabilmesini ve ona belirli bir hareket verebilmesini ve hikyenin kendi btnl ierisinde ilemesini salayan ve ynlendiren bir unsur olarak karmza kmaktadr. [7] Lukacs, betimlemenin yaznsal metin iindeki ilevinin epikten sonra gerekletiini ve epik betimlemenin yklemenin kendisi olarak ele alndn belirtir. 19.yy. romannda ise karakterlerin d grnne ya da kiisel zelliklerine yaplan yzeysel gndermeler, bireyin toplumsal konumunu belirtmeye yetmediinden romanda betimleme ikincil ve nemsiz bir rolden syrlarak -roman kahramann btn gereklii ile kavrayabilmek iin yaanan evreyi de bilmek gereklilii ile-, nemli bir hle gelmi ve betimlemeci yazar- gzlemci/edilgen okur dzeyi yerini, yklemeci yazar- katlmc/etkin okur dzeyine brakmtr. ykleme Gerekiliin, betimlemeyse Doalcln (ve onun bir tr olan Formalizmin) kurmaca kipi olarak karmza karken, gzlem ve zerk betimleme yaamda dzen kavramnn yerini alarak yazarn ideolojisini, onun deneyimlerinin btnn belirli soyutlama dzlemindeki bireimini yani yaamdaki elikileri dzenli ve yararl bir balam iinde grme olana vermitir.[8] Aslnda romanda mekna dair cmlelerin okunmas, kendi aralarnda balantl eitli yerleri ieren bir mekn erevesinde, simetri, kontrast, gerginlik, ekicilik veya antipati bakmndan birtakm ilikilerin ortaya konmas anlamna gelmektedir ki mekn boyutlarnn snrl olmas da bu durumu etkilemez, nk snrlandrlm meknlarda i dnyann derinliklerine inmek isteyen roman tr, snrlandrlmam hatta ktalar arasnda eitli meknlara kadar uzanan geni meknlarda macerac kahramanlara ait dnyay anlatmak isteyen roman tr ile karlar okuyucu. Baz romanlar mekn asndan snrl grnse de bu meknlarda karlalan yer deitirmeler, romann gerek meknna bal olarak yerletirilen hayl meknlarn da eklenmesiyle etkinleir hatta kahramann ruh hlini anlatan, olayn gidiatn veya sonucu hakknda ip ular sunan bir yapya dnr. Madame
45
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Bovarydeki Yonville kasabas ile Rouen ehri arasndaki gidi-geliler, Emmann ak ve lm arasndaki git-gellerini ifde eden birer sembolik unsura dnr. Faytonda yapt bu yolculuklarda sadece adn duyduu yerlere yapt hayl yolculuklar ve yaamlar onu gereklemeyecek yolculuklar yani gereklemeyecek mutluluklar olarak anlam kazanr, gerek-hayl mekn arasndaki bu yolculuklarda ve mekanlarda aslnda kahramann ruh hlini zmler. Yine bu yer deitirmeler hareketsiz bir hayat anlatan romanda, gereksiz gibi grnrken, hikyenin akn, ilerlemesini salayan ritmik bir unsur olarak ilev kazanr. [9] Ressam veya fotoraf gibi romanc belli bir mesafe lsne bal kalarak, kendisinin de iinde bulunduu bir mekn parasn seer. Mekn, ksm gr tarzna sahip gzlemci -ressamn duru tarzna bal olmakla birlikte-, kendi bak asna gre gzlemci bak alarndan verilir. Gzlemci bak tarznda, yksek bir yerden bakyormu gibi olduka geni bir panoramaya alr, btne ait hibir ey gzden kamaz ve baktaki hareket etme alan rahattr. Tank kiinin gr asnda ise, bal bulunduu pencerenin bak ile snrldr, ancak odann dibinden bakan birinin bak trabzann stnden geerek ok uzaklarda muz baheleriyle kapl kk vadinin yamalarnda ancak topra grebilmektedir. Bak ile ilgili bu yer deiiklikleri tasvire, sirklasyon imkn veren bir unsur ve mekn eitli anlamlarda ileme tarz kazandrr. Resim alannda tablo birdenbire verildiinden bu ii gzlemci yapar; tasvirin sreklilik arz ettii romanlarda yazar, bizzat kendisinin izdii yollarda klavuzluk eder. Romanlarda kompozisyonun temel unsurunu k oluturur. Ik sistemi, btn olan paralar veya birbirine kartrr, renkleri ve bak alarn deitirir. Souk veya scak renkler, belirli ve nansl renkler, zt veya karmak renkler, ak veya karanlk renkler ve benzerleri, rengin belirli olmad durumlarda ise n geli ekline gre yaratt dalgal renkler romandaki renk unsurlardr. Ses unsuru da romanlarda etkilidir. Sessizlik veya grlt seslerin etkisinden de yararlanlarak oluturulur. Bazen romanda iitme duyusu yer almasa da cmlelerin kendi btnl iindeki ritim sistemi, yavalk veya hzllk gibi grlt veya sessizlii salar. Cmlelerde yer alan unsurlar, dikkat ekme veya ksa ve veciz ifadeler, dzenli hareket ve duraklamalar tasvire canllk veren dier yaplardr. Tasvirin ritimli olmas, hikyenin ritimli olmas anlamna gelir ki tasvirin baars aslnda hikyenin ciddiyet ve arlk kazanmas anlamna gelmektedir. Okuyucu ve eletirmenler tarafndan kabul edilen udur ki, romanda anlatma ncelik verildiinden, tasvir, anlatm tarzna bal bir ilave unsur olarak kabul edilir. Anlatm ile tasvir, (olaylarn zaman iinde sralanmas; mekanda yan yana bulunan ve ayn zaman iinde varolan simltane objelerin gsterilmesi) birbirine benzer iki ilemdir ancak farkl objelerdir. Mekn, hikyenin kurulmas ve kahramanlarn yerletirilmesi iin gereklidir. D evre ile hikyenin kendisi arasnda bir uygunluk kurma zarureti ve bu uygunlua bal olarak karlabilen sonular bilinse de mekn ve tasvir kavram zamanla deiiklie uramtr. D evreye bal olarak kiiliklerin aklanmas, ister karakter tespit etme yntemi, ister ilm bir teori bakmnda olsun, 19. yy.n birok nemli romannda yaygn olarak grlen bir anlaytr. Natralist teoriye gre mekn tasviri, ilk planda kahramanlar ortadan kaldrr ya da mekna bal olarak kahramanlarn tasviri yaplr. ada romanda, anlatcnn veya bir kahramann gzyle d mekn anlatlr ve bu mekn tasviri, tasvir ettii objelere verdii duygularla, tann hibir ilgisi olmad lde meydana gelmektedir. Benjamin Constantta nesnelere duygu yklenebilirken -gne krlar zgn zgn aydnlatyor, tm tabiat boyun eiyor-, Robbe-Grillette nesne yalnzca nesne olarak karmza kmakta ve her nesnenin kendisiyle snrl bir nesneden ibaret olduu fikri ortaya kmaktadr. Yani mekna bak as tamamen deimi, dnya insann imaj olmak durumundan karlmtr.
46
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Tasvir neden yaplr? Tasvirin yaplma nedeni, hikyeye ritim kazandrmaktr. Bakn d evreye evrilmesi ile tasvir, aksiyonun arkasndan geveme veya kritik bir anda hikyeyi kestiinde okuyucuya sabrszlk getirir, anlatm perspektiflerini geniletir, sembolik deer kazanan bir durumu fiziki atmosfer ile insan atmosferi arasndaki ritmik ibirliini- tespit eder. Yani roman hzlandrp yavalatarak romana hareket katar. Tasvir etmek gstermek anlamna gelmektedir, ama uzun bir tasvirde tam tersi bir durum ortaya kar ve tasvirin uzunluu arttka okuyucu o kadar az grr. [10] Tasvir, yazardan okuyucuya, dolaysyla hikyenin iinde, bir konuda bilgisi olan kiiden, bilgisi olmayan kiiye haber verme grevini de salar. Tasvir, bir kahramann bak as demektir, kahramann hikyeye girmesinin ve obje karsna gemesinin zarureti bundan kaynaklanmaktadr. Semantik sahalar (psikolojik ve fiziksel davranlar niteleyen sfatlar, kavrama fiilleri ve benzerleri), tip kahramanlar (avare, ressam, uzman, teknisyen), basma kalp sahneler (bilinmeyen bir yerin ziyareti, seyre dalma, manzara karsnda d kurma), psikolojik izgiler (merak, tedirginlik, ruhsal boluk) bu tutumla belirlenen yntemlerdir. Dier bir neden de, tasvirin bir ssleme eklentisi olmaktan ok, hikyenin kendi btnl ierisinde ilemesini salamas ve ynlendirmesidir. Hikye iindeki tasvir olaylarn zincirleme ilerlemesine neden olmaktadr: Herhangi bir kahramann sahneye kmas, onun herhangi bir durum iinde yer almas, ona hareket vermesi Tasvir, romandaki olaylarn gerekliini gz nne sermek iddiasnda bulunduu iin gerek ile ilgilenmemizi salar. Bu yzden gereki anlatm kriterlerinden biri olmutur. Gereki olmak realistlerde olaylar olduklar gibi karma kark ekliyle kopya etmek olarak deil, gerek olanla ilgili eksiksiz bir izlenim vermek olarak kabul edilmi, daha sonra da gereklikle ilgili eitli izafiyet fikri ortaya atlm, 18.yy.dan itibaren de bu konu ilgi ekmeye balamtr. Ahlk, (zamanla) ruh ve tabiat deiir, bylece insanlk deitike roman da deiecektir. Gereklik konusunda da yaanan deiimle onun, nesneleri kopya etmek olmad, muhteva olarak dnyadan faydalanmak suretiyle, dildeki gerek d gerei olduu(dil gereinin, nesne gereinin tam imajn vermesi mmkn deildir) ifde edilmi, ama gereki anlatm kriterlerinin ne olduu konusunda tam bir zme varlamamtr. Bu noktada eitli yntemler tespit edilmitir: Psikolojik motivasyon, bilineni referans gsterme, tasvir modelleri [11] Her ne kadar tasvir bize gerekleri sunmak iddiasndaysa da okuyucuya gstermek istedii eyden daha baka bir ey gsterir. Tasvir iinde yaplan imajlar, gerein masallamasn ve gnlk olann deimesine neden olur. Bu bakmdan mekn tasviri, romancnn dnyaya verdii dikkat derecesini ve bu dikkatin niteliini gsterir. Bak ya tasvir edilen obje zerindedir ya da daha telerde. Tasvir, romanda, insan, yazar veya kahramann d dnya ile ilikilerindeki nemi ifde eder. Romanc d dnyadan kaarak yeni bir dnya ina etmi, ina ettii d dnyay tanmaya, anlamaya ve deitirmeye koyulmutur. Mekn, ada meknda insan ezen mekn anlayndan syrlarak hkim bir unsur hline gelmi, kahramann kinini, isyann, can skntsn, psikolojik etkinin tesinde felsef bir anlam kazanmtr. rnein labirent temas, dnyada kendi yerlerini tam olarak bulamam insanlardaki sknty ifde etme yntemi olarak ilev grmtr. Baka yer kavram ile ekstraordiner olan aklama yntemi, uzak yerlere olan zlemden, genel olarak bir eit olarak ka olarak nitelendirilen zengin bir edebiyat domutur. [12] Yine romanda meknn sanatsal olarak ele alnmas birok sanat dalndan daha baarl sonularn domasn salar. Nesnelerin dil yoluyla anlatlmasn kullanarak, yazar, bir imgeden tekine sonsu bir abuklukla geebilir ve okuyucuyu eit eit olay ve eylem yerlerine kolayca gtrebilir Edebiyat eserlerinin meknsal tasarmlar, ou kez, genelleyici anlamlar da
47
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? tarlar. Dantenin lahi Komedyasndaki cennetin ykseklikleri ve cehennemin derinlikleri, yani yukar ve aa, veya Gogoln l Canlarnda, ynn belirlemi kararl gisii artran bir mekn olarak yol motifi, ehovun Mujikler yksnde, ky kulbelerinin darack kklyle, doann sonsuz genilii arasndaki keskin kartlk hep genelleyicilik asndan da anlamldrlar. Bylece dil, szn sanatn yapanlara, yalnzca zamansal tasarmlarn deil, meknsal tasarmlarn da yolunu amaktadr, ancak edebiyat elbette ki zamansal olana gene de ncelik tanyor.[13] Stevickin Roman Teorisi konusunda D.S. Bland, Romanda Fizik ve Sosyo-Kltrel evre makalesinde tasvir konusunu yle zetlemektedir: Romanda fiziki ve sosyal-kltrel evrenin yaratlmasnda kullanlan teknikler XX.yzyln yarsndan nce ihmal edilmi ve eletirmenler romanlarda yer alan tasvirlerin sadece tasvir olsun diye konulmasna itiraz etmilerdir. Oysa tasvir, romanda ok nemli bir konudur ve romanda sahne, olaylar dizisini ve karakteri etkiledii lde btnn bir paras olarak dramatik bir fonksiyon icra etmelidir. Balangta roman yazarlar, tabiat tasvirlerinde manzara resmi yapan ressamlarn uygulamalarndan oka yararlanmlar bu da kimi okuyucunun tasviri beenirken kimisinin beenmemesine, tasvirin romandaki olaylar ve karakterlerle ilgisiz olduunu dnmesine neden olmutur. Tasvir sadece olaylarn yer ald evreyi belirtmek amacyla kullanlmaz, baka amalara da hizmet eder. Romanda olaylarn getii yerin snrlandrlmas, karakterlerin ve hikyelerin kendilerine sahne olacak evre iine yerletirilmesini salar ve bylece Crosoenin yaad aday tasvir etmek, onun byle bir adada neler yapabileceini gstermek bakmndan da faydal olur. Sadece tasvirler corafi olann verilmesi deil ayn zamanda kahramann yaad sosyal ve kltrel evrenin de verilmesidir. Ruh yaps, sosyal ve kltrel evrenin sunumunun ardndan yeni bir tasvir anlay doar. Tasvirin sadece olayn getii yeri belli etmesi. zet olarak unlar sylenebilir. Balangcnda romann yaps, karakterlerin fizik ve sosyal evrelerinin eski hikye tr edebiyatta olduundan daha iyi bir ekilde belirtilmesini gerektirmitir, nk bu karakterler, daha az evrensel ve daha ok yazarn yaad zaman ve aa aittirler. Karakterlerin yerlerinin tayini, somut bir ekilde yaratlan fizik ve sosyal evrelerin yaratlmasyla mmkn olmutur. Bu, tasvirlerin nce genel anlamda karakteristik zellikleri, sonra da karakterlerin ruh hllerini aklamak amacyla yaygn bir ekilde kullanlmasndan ok eski deildir. Romanda falan karakter ok zntlyd deyip gemek anlamszdr. Tiyatro eserlerinde karakterlerin ruh hllerini paylamak, sanatyla seyirci arasndaki dolaysz iletiimle mmkndr; karakterlerin davranlarnda, seslerin tonunda, duraklamalarda ve bunun gibi eylerde somutlar. Fakat romanda karakterlerin ruh hllerine katlmak, daha az dolayszdr (Mesela bir roman okurken onu kendi ruh hllerimize gre yorumlarz) ve karakterlerle okuyucu arasnda iliki kurmann bir yolu, tasvirlerin arm yaratma glerinden geer. Burada romanc, kendi zamanndaki resim sanatndaki gelimelerden faydalanmak durumundadr. Bu safhalardan sonra tasvirin sembolik boyut kazanmas gelir ve bylece romandaki tasvirler, yazarn sylediklerinden daha fazla ey ifde etmek ve daha ok szle ve zorlukla ifde edilecek eyleri ksaca ifde etmek iin kullanlrlar. Bir de meselenin farkl bir yn vardr ki L.P Hartley, Kusursuz Bir Kadn, adl 1955te baslm romannda yle ifde etmektedir: Tabiatn insann duygularn yanstmas fikrinde bir yanllk yoktur; insan, kendi duygularn tabiata yanstt iin, tabiatla insann ruh hli arasnda bir uyum bulunmamas duygusuzluk ve hayl gc eksiklii anlamna gelirdi. (Bl.XVIII) Fakat her yerde tasvirin, romann btn iinde bir yerinin olmas arttr; bundan sonraki nemli kural ise, tasvirin en uygun yerde kullanlmasdr. Bu esaslara dikkat edildii takdirde, tasvirler, romann dokusu iinde yerlerini alr ve bu btnden soyutlanarak zevk iin okunan paralar olmazlar, ne de romann btnlne zarar vermeksizin karlp atlabilirler. [14] Mekn ve tasvirin ilevini sraladmzda; romanda olayn getii yerlerin bulunabilmesi ve okuyucudaki hayl gcnn glendirilmesi iin corafi bilgiler verme, eserin var olu nedenine zemin
48
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? hazrlama, olayn getii yer hakknda okuyucuyu bilgilendirme, romann dier unsurlarna etki ederek onlara g katma, kahramann psikolojik durumunu yanstma, romana sembolik anlamlar ykleyebilme, romann ritimli olmasn salama, olaylarda araya tasvirin girmesiyle okuyucuda ilgi, heyecan ve sabrszl arttrma, romana mzikal anlamda ahenk kazandrma, kahramanlarn olaylardaki yerlerini almada zemin hazrlama, romana felsefi/topik anlamlar ykleme, insan, yazar veya kahramann d dnya ile olan ilikilerdeki nemini ifade etme grevlerini yerine getirdii grlr.
[1] erif Akta, Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri, Birlik Yaynlar, 1984, s. 125-126. [2] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.263. [3] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, 2002, s.129. [4] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, 2002, s.131-139. [5] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, 2002, s.141-150. [6] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, 2002, s.151-154. [7] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.108-111. [8] Hilmi Yavuz, Yazn zerine, Balam Yaynlar, stanbul, 1987, s.28-32. (G.Lukacs Writer and Critic, Merlin Pres, Londra,1978,s.110-148. [9] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s:92-98. [10]Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s:99-109. [11] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s:110-114. [12]Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s:115-116. [13]Pospelov Gennadiy N., Edebiyat Bilimi, ev. Ylmaz Onay, Evrensel basm yayn,1995,stanbul, s.95-96.
49
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [14] D.S. Bland, Romanda Fizik ve Sosyal evre, Stevick Philip. Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.284-300.
50
Fikir Platformu
Romanda Kahramanlar/Kiiler nsan roman oluturan en nemli edir hatta romann ortaya k nedenidir hatta hayvanlarn kahraman olduu romanlarda bile (George Orwell/ Hayvan iftlii, Herman Melville/ Moby Dick, Abbas Sayar/ Ylk At, Kafka/ Deiim) anlatlan alegorik ve ironik bir dille insandr. nk kurmaca dnyada cereyan eden olaylarn, beeri bir ortamda gerekletiini gstermek iin romanc, istedii kiiyi, istedii kimlikte devreye sokabilir. Tercih onundur ve o, insandan hayvana, eyadan kavrama kadar birok eyi fail/eyleyen konumuna karabilir. Romanclarn bu konuda genel ve baskn tercihi, doal olarak insandr. Romanda kahraman dediimizde karmz tip ve karakter tanmlar kar, yani romann kimi anlatt deil, anlattn/insan nasl yaratt ve nasl ifade ettii sorunu karmza kar.[1] Roman kiileriyle gerek insanlar arsndaki iliki hangi dzeydedir? Forster, Eer bir roman kiisi tpatp Kralie Victoriaya benziyorsa, o zaman bu kii gerekten Kralie Victoria, o roman ya da romann o kiiyle ilgili btn blmleri de bir an kitabdr. An kitab tarihtir, kantlara dayanr. Roman ise, kanr art (X) ya da kant eksi (X) stne kurulur; buradaki (X) bilinmeyeni yazarn kiiliidir ve kantlarn etkisi durmadan deitirir, kimi zaman bsbtn bir eye dntrr.diyerek, romancnn amacnn Kralie Victoria hakknda bilinebilecek eylerden daha ounu anlatmak yani tarihteki Victoria olmayan bir kii yaratmak olduunu syleyerek roman kiisi ile gerek kii arasndaki ayrm belirler ve unlar ekler: Roman kiileri soydalar olan gerek insanlardan daha kaypak, ele avuca gelmez kimselerdir. Yzlerce deiik romancnn zihninden doup birbirlerine ters den yntemlerle yaratldklar iin haklarnda genellemeler yapmaktan kanmalyz. Ancak gene de bu konuda birka sz syleyebiliriz. Roman kiileri birden doarlar, lme sreleri uzatlabilir, az yerler, az uyurlar, yorulup usanmadan bakalaryla iliki iindedirler. En nemlisi, roman kiilerini gerek insanlardan daha yakndan tanyabiliriz. nk roman kiilerini yaratan da, anlatan da ayn kimsedir.[2] Gerek hayatta bir insan zmek ok zor hatta imknszken Roman kahramanlar asl yaamdakinden daha kolay anlalr kimselerdir. ve romanc daha baa klabilir bir insan soyu yaratr Roman kiileri gel deyince uysalca gelirler; ama aslnda bakaldrma duygusuyla doludurlar, nk pek ok bakmdan gerek insanlara benzerler. Kendi balarna buyruk olmaya alr, bu yzden de ikide bir romann
51
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? temel amacna ters den davranlarda bulunurlar. Yazarn elinden kurtulur, denetim dna karlar. Romancnn yaratt dnyann insanlar olmakla birlikte ounlukla o dnya ile uyum iinde deildirler. Kendilerine tam bir zgrlk verilecek olursa, tekmeyi basp roman para para ederler, ok sk denetim altnda tutulacak olularsa, lp giderek alr(canszlar), kitab iten ie rterek yok ederler.[3] Roman kahramann yazar m yaratr, romanc kahraman zerinde sonsuz yetkiye sahip midir ya da roman kahraman kendi kiiliini yaratabilir mi? Uzayp gider bu sorular. Cevaplar da deiiktir, kimi yazarlar kahramanlarnn zgr olduunu kimileri de olmadklarn savunur ki kahramanlar zgr olsalar bile tpk gerek bir insan etkileyen evre, zaman, olaylar gibi snrlandrmalara tabidir ve bunlar da kahraman snrlayan elerdir. Yaptn btnln bozmamak kouluyla roman kiilerinin zgrl dnlebilir. Ancak bu zgrln snrn geni lde romancnn insana ve yaama bak asn belirler. nsan kavray, alglay, somut ilikiler iinde yanst, gc belirler.[4] Mehmet tekinin bu konudaki gr ise ok daha farkldr, o Bir hikyeci veya romancnn, anlaty srkleyecek kiiyi, anlatnn niteliine uygun olarak izmesine, ona beeri bir yap kazandrarak canlandrmasna karakterizasyon denir. Romanc, bu ilemi gerekletirirken, canlandrmak istedii kiiyi, ait olduu cinsin zelliklerini dikkate alarak izer, ona bedensel ve ruhsal bir yap kazandrr. Sanld gibi o, yaratmaz; karakterize eder.[5] Roman kiilerinin tip ve karakter olarak tanmna gelirsek Forster tipi yalnkat kii/flat, karakteri ise yuvarlak kii/round olarak tanmlad grlr. Roman kiilerini yalnkat kiiler, yuvarlak kiiler diye ikiye ayrabiliriz. Yalnkat kiilere 17.yy da Humour ad verilirdi. Bunlara kimi zaman tip, kimi zaman karikatr de denilmektedir Katksz biimiyle yalnkat roman kiisi tek bir nitelik ya da dnceden oluur. Yapsna birden ok nitelik girdi mi kenarlardan kvrlarak yuvarlaklamaya balar. Gerek yalnkat kiilerin her biri tek bir cmleyle dile getirilebilir Yalnkat kiilerin bir byk yarar, romanda ne zaman ortaya ksalar kolayca tanmlanabilmeleridir. Bir kez okuyucuya tantldlar m, bir daha tantlmalar gerekmez. Hibir zaman yazarn denetiminden kmazlar Yalnkat roman kiilerinin ikinci yarar, okuyucunun bunlar sonradan kolayca anmsayabilmesidir. Olaylarn etkisiyle deimediklerinden, okuyucunun aklnda deimez bir biimde yer ederler. inde yer aldklar romanlar unutulsa bile onlar yaamaya devam ederler. Bu biimde tanmlanan roman yntemi elbette gerek yaam ykleri iin kt bir yntemdir. nk hibir insan basit deildir Tek yanl yalnkat kiiler yaratmak, ok ynl yuvarlak kiiler yaratmak kadar byk bir baar deildir. Yalnkat kiiler arasnda en iyileri gldrc olanlardr. [6] Charles Dickensin David Copperfield ile Pip gibi kahramanlar flat tipe rnek olarak verilebilir. Yuvarlak kiiler ise her grdmzde bize deiik tatlar verebiliyorlar. Konumalarnda tastamam kaynaabilip, grnrde herhangi bir aba harcamadan birbirlerinin ilerini ortaya dkebiliyorlar. Bu kiiler hibir zaman nceden tasarlanm bir rol oynamyorlar Yuvarlak kiiler olay rgsnn dayatt btn zorluklar srtlayabilecek gtedirler. Bir roman kiisinin ok ynl olup olmadn anlamak iin inandrc bir biimde bizi artyor mu, artmyor mu ona bakarz. Eer hi artmyorsa yalnkattr. artabiliyor da inandrc olamyorsa yuvarlaklk tayan yalnkat kiidir. ok ynl kii yaamn (roman iinde yaamn hesaba kitaba uymayan deikenliine sahiptir. [7] Bu tek boyutluluktan ok boyutlu yapya gei ise modern romann bireyi esas alan yapsndan sonra gereklemi, realistlerin bireye yaklamlar ile de kiiler hkim bir eilimin (tutkunun, akn, kinin vs.) somut bir rnei yahut glgesinde silik bir ahsiyet olmaktan kurtularak olaylarn iinde ve hayata daha yakn[8] olmulardr. Dostoyevskinin btn kahramanlar, Marcel Proustun Guermantes Desi ve Saint Loupu, Flaubertin Madame Bovarysi round karakterlerden bazlardr.
52
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Romanda tip sorunu zerine Hilmi Yavuz deiik bir yaklam nererek tipe dayal roman nedir sorusunu sorar ve bu soruyu amak iin tipin verilmi ya da yaanmlna ilikin bir ayrmdan bahseder. Verilmi tip roman iindeki btn durum ve edimlerle nceden belirlenmi bir konumu olan tipi yani belirli insansal ynsemenin abartlm bir biimde ortaya konmasdr. rnek olarak Yavuz, Goriot Babay onun abartlm insansal ynsemesi (kzlarna kar duyduu ar sevgi) verilir. Yaanm tip ise Bat romannda bir geitir ve Batnn felsefe dncesindeki dnmnn sonucudur. Fransada felsefi dnce, objektif idealizmden sezgici idealizme dnrken tip sorunu da dnme uram, tipler gzlemlediimiz lde izgisel verilmi tipler olmaktan karak, belirli bir insansal ynsemenin son kertesine kadar gidecekmi gibi grnrken, buraya varmad, bir yerlerde takld, giderek tersine dnmler gsterdii bir kavrayla karmza karlar. Yani biz Goriot Babann bana ne gelirse gelsin kzlarna duyduu sevgiyi devam ettireceini bilir ve olay daha yaanmadan kanlmaz olarak yaanacak bireysel tarihi ngrrz, Goriot Babann kzlarna duyduu sevginin herhangi bir kesintiye uramas onu Goriot baba olmaktan karacaktr nk. Bu da u problemi douruyor. Goriot Baba gibi verilmi tiplerin daha bandan hangi dorultuda davranacan, kar karya kald durumlarda yapaca semeyi, onun abartlm insansal ynsemesinin belirledii bir romanda karmza kan gereklik-sahihlik sorununu. Goriot Babay tip olarak gereklik dzleminde kavrarken, sahihlik dzleminde kavrayamayz. nsandaki z sadece onun tek bir zelliine (kzlarna sevgi duymak) indirgenemez, indirgense bile bu zellik insanda son kertede belirleyici olmaz. Bu dnm, tipleme asndan Sartreda dmlenmektedir, nk Sartreda tip sorunu btnyle ortadan kalkmaktadr. Sartre, insann kendi zn srekli olarak yeniden kurduunu ve bu srekli deiim iinde, verilmi tip yle dursun, yaanm tip bile sz konusu olmadn dnmektedir. Sartren romanlarnn tiplerden deil, karakterlerden olumas da buna baldr.[9] Romanda bir kahraman, fictif dnyadaki yerini alr ve roman iinde, hem objektif bir eleman, hem aksiyonun faili, hem de yazarn szcs olabilir. Roman iinde yer alan her kahramann kendi yerinde ayr bir nemi vardr. Yazar toplumdan bir kesit vermek istediinde kalabalk bir sahne dzenlemeyi tercih ederler. Bir eserde birbirine zt veya hedefe ynelik glerin oyununa roman aksiyonu denir ve bu aksiyonlar alt grupta incelenir. 1.Ba Kahraman: Oyun kurucu denilen bakahraman ilk dinamik adm oluturur. E.Sauric bu kahramana Tematik G der. 2- Hasm Kahraman: atma olabilmesi iin byle bir kahramana ihtiya duyulur. 3-stenilen veya istenilmeyen obje: Bu obje, hedeflenen amacn kendisini ya da korkuya sebep olan objenin kendisini gsterir. 4-Verici Kahraman: Var olan problem karsnda hakem roln stlenen kahraman. Bazen o derece olaylara etki eder ki ba kahramanla kartrlr. Kimi zaman da uzun sre pasif kalr. 5-Alc Kahraman: Ba kahramann kendinden fazla deer verdii onlar iin gayret sarf ettii kiiler vardr. 6-Yardmc Kahraman: Yazarn amacna ulamak iin bakasndan yardm ald grlebilir. Bu her zaman kii olmayabilir. Kahraman tipinin her zaman (bu alt tip iin dahil) kii olamayaca bilinmelidir.[10]
53
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Bu kadro erif Aktata asl kahraman veya birinci derecedeki kahraman; hasm veya kar g; arzu edilen ve korku duyulan nesne; ynlendirici; alc; yardmc[11] olarak verilmektedir. rnek olarak da Hsn Ak mesnevisi zerinden Hsn ve Ak, asl kahraman; Hayret, hasm g; kalp diyarndaki kimya, arzu edilen korku duyulan nesneyi; Suhan, ynlendiriciyi; Halide Edipin Handanndaki Hsn Paa, alc; yine Handan romanndaki Neriman ve Hsn Aktaki Gayret, yardmc olarak karmza karlar. Kahramanlarn kiilikleri sadece anlatc kii araclyla deil, roman kahramannn kendi kendisini tantmasyla, roman kahramannn romandaki dier kahramanlar tarafndan tantlmasyla ya da bu zelliin bir arada kullanlmasyla da okuyucuya sunulabilir. Bir baka teknik de mektup ya da an yntemiyle de kahramann tantlmasdr. Bu teknikler de, o kahraman farkl bak alarndan tanmamza ve o kahramann farkl ynlerini grmemize olanak salar. Bu teknii mekn tasvirinde de kullanan yazar ayrca, kahramanlarn insan vasflarn tadklar ortaya ksn diye yazar bir takm engellerden faydalanr, kii bu engellerle mcadele edip onlara gs gerdii srece kendini tanr. Kimi romanlarda engeller, glkler kahramana baar kazandrmaz ona bunlarn insann iradesi dnda olduu mesajn verir.[12] Bu da yaratlan kurmaca dnyann gereklii konusunda bizi romann dnyasna daha da yaklatrr. Roman kahramanlarnn anlatmnda nesneler de etkileyici bir rol stlenebilirler. Nesnelerin roman kahramanlaryla btnletii, onlarn ayrlmaz bir paras, olduu da grlebilir Nesneler, kahramanlarn psikolojik tahlillerine gre tasvir edilir, mecazl olarak ifade edilebilir Kahramann ruh haline dokunulmadan tasvir yoluyla onun duygu yn yanstlabilir. Manzara tasvirleri, bakahramann uuraltna k tutar.[13] Romanlarda kahramanlara bal olarak gsterilen imajlar bizim nazarmzda psikolojik bir dnya oluturmasnn yannda metafizik bir dnya da oluturabilir.[14] Romanda yer alan kiiler bir sistemle karmza karlar ve hepsinin romanda bir grevi olur ve bu kiiler romandaki konumlarna gre bakii veya dekoratif konumda karmza kar. Bakii, eserdeki deime srecini yaayan, ilgi merkezi olan ve yapy oluturan btn unsurlarn merkezi olan[15] kiidir. Romann bakiisi, bir kahraman olmak zorunda deildir. Beenmediimiz yanlaryla daha fazla dikkati eken ve hi sempatik bulmadmz biri bile olabilir. O hayallerin kaygan zemininden gerein kat zeminine den ve orada hem kendi gereini, hem de iinde yaad toplumun sosyal gereklerini- bu gereklerle barsn veya barmasn- bulan kiidir.[16] Emma Bovary tasvip etmediimiz davranlaryla ok da sevilen ya da ahlaki ynyle doruyu temsil eden bir bakii olarak karmza kmaz ama onu etkili klan da bu yndr, insana kendisini sorgulatan ve ayn durumda olsaydm ben de byle olur muydum sorgulamasn birebir yaatan bir kahramandr. Roman kahramanlarnn analizi nasl olmaldr? Bourneur-Quellet, Cl. Bremondun kahramanlarla ilgili dalmndan bahseder roman kahramanlarn yle gruplar: Her hikye ile ilgili olarak temel fonksiyonlar, patients (hikyede deitirici veya koruyucu yntemler) ve agent (bu yntemlerin mteebbisleri) diye iki ana gruba ayrlr. Agent ve patientlarn ynlendirdii rollerin genel olarak incelenmesi, etkilenen veya etkileyici eitli aksiyon tipleri ierisinde spesifik agent gruplarn ortaya karr. Bunlar da daha karakteristik alt gruplara ayrlr. Bylece etkileyici, deitirici ve muhafazakr olarak ortaya kan grup agent, kendi iinde blnmelere devam eder. Deitirici grup yapc-ykc, muhafazakr grup koruyucu-krc diye gruplara ayrlr;
54
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? etkileyici grup, patient kiinin akl derecesine gre bilgi verici- sr tutucu, zihni etkinliklere gre hedonique-pragmatique veya ethique gibi farkl sebeplere bal iftler oluturur: Buna bal olarak zorlayc -yasaklayc, aldatc- huzur bozan , tleyici-tlemeyici gibi gruplar ortaya kar.[17] Bylece karakterleri, karakterlerin birbiriyle ilikisini analiz etmek mmkn olur. Yine ilikiler snflamas yaparak kronolojik sraya bal ilikilere bamsz ilikiler; aralarnda fiziki veya mantki ynden yaknlk bulunan ayn trden ilikilere baml ilikiler; sebep-sonu ilikisine, yani vasta-engel iftine ayr bir tip[18] olarak baklarak roller sisteminden hareketle olay ve aksiyonlardan oluan bir hikyeyi kodlamak mmkn olur. Roman tarihi ierisinde kahramann fonksiyonu nemli deiiklikler gstermitir. XVIII. yzylda bireyci felsefe ve dncenin geliimiyle, psikoloji biliminin bu yzyldan itibaren kabul grp gelimesiyle birey romann iine girmi, romann da nem kazanmasyla birlikte roman kahraman zerinde dnlen, sorgulanan, eletirilen bir olgu olarak karmza kmtr. Balangta roman ncesi dnemin yazl anlatmlarnda, zellikle Romans ve Destanlarda tanr, yar tanr kahramanlar varken ve bu trleri okutan ciddi sebeplerken, Romanda kahramanlar normalin biraz stnde yaratc, yetenekli kimselerin yannda normal olan insan prototipleri veya cce, sakat, aptal karakterlerde olabilirler. Normal insann boyutlarn aan bir karakter romana deil ancak romansa konu olabilir. Byle bir ayrm yapm olmak, bizi roman tantmaktan ziyade bir tanma doru ynlendirir. nk tartmasz bir ekilde roman saylan eserlerdeki baz karakterlerin mitik boyutlarn tayin etmek gtr. Karamazov Kardeler deki Zossima Baba, buna rnek gsterilebilir.[19] XIX. yzylda romann en popler tr olmas, bu trn klsik dnemini idrak ettii bu yzylda zihinlerde derin izler brakan unutulmaz figrlerini, kahramanlarn yaratr. Bu balamda, XIX. yzyln roman, kelimenin tam anlamyla birey eksenli romandr.[20] Ancak XIX. yzylda, roman kahramanlarnn says bir hayli der. Ortaya kan kahramanlar tipik kahramanlardr ve bu kahramanlarda sosyal bir snfn, bir meslein, kuvvetli bir duygunun btn vasflar[21] toplanr. Etkisiz, basit, hemen hemen anonim bir kahraman anlay geliirken, kahramanlarn uuruna alan yolu bize dorudan gstermesi bakmndan, roman tr kendi iinde kapanma eilimi gsterir. Romandaki her ey, yani kahramanlar, konular, olaylar, durumlar, yine bu lemde bulunan bir uur tarafndan idrak edilmi[22]tir, bu da romandaki ie kapanma eiliminin nedenidir. Zamanla anonim kahramann yerini bireysel kahraman alr. zellikle realistlerin almalaryla kiiler tek boyutluluktan syrlp ok boyutlu bir yapya kavuurlar. Kahraman artk saf bir uurun temsilcisi sayld iin gramatikal ahsn yerini 1940lardan itibaren Yeni Romanda kahraman alr ve Jean Ricadounun dncesinde de ortaya kan artk romann bir macerann yazlmas deil de, bir yaznn maceras olduu gr ile artk sosyal bir grup veya bir roman kahramannn geliimi sz konusu deildir, ama bir metnin meydana gelii ve ahs zamirleriyle anlan kahramanlardaki deiiklikler sz konusudur.[23] Kahramann bir ismi bile yoktur artk, artk zamirlerle ifade edilen, gemiini yitirmi, kendine ait her eyi elinden alnm bir figr olarak ortalkta dolaan bir varlktr kahraman. Oysa tm anlatlarda bu durum byle deildir, hl Yeni Romana kar kan yazarlar vardr, yani kendi zellikleriyle olaylarn iinde, ismiyle dnyamza dalan, iyi-kt zellikleriyle benimsediimiz ya da nefret ettiimiz kahramanlar edebiyat dnyamz sslemektedir.
55
Fikir Platformu
[1] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, stanbul, 2002, s.71. [2] E. M Forster. Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.95. [3]E. M Forster. Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.104-107. [4] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, 1994, s.248. [5] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, stanbul, 2002, s.78. [6] E. M Forster. Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.108-113. [7]E. M Forster. Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.116-119. [8] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, stanbul, 2002, s.74. [9] Hilmi Yavuz, Yazn zerine, Balam Yaynlar, stanbul, 1987, s.33-39. [10] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s:152-155. [11] erif Akta, Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri, Birlik Yaynlar, Ankara, 1984, s.135-136. [12] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.143-144. [13]Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.147-148. [14] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.149. [15] Norman Freidman, Romanda Yap ekiller, Philip Stevick, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.144. [16] Maurice Z. Shroder, Edebi Bir eit Olarak Roman, Stevick Philip, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.25. [17] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.156. [18] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.156.
56
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [19] Philip Stevick, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1988, s.6. [20] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, stanbul, 2002, s.72. [21] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.197. [22] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.197. [23] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.198.
57
Fikir Platformu
Romanda Bak As Ve Anlatm Edimi Yaznsal bir yapt, basit bir obje deil, ok ynl anlam ve ilikilerle tabakalam bir niteliin ok karmak bir organizasyonudur[1] Bu organizasyonun incelemesi de kendisi kadar zor bir organizasyonu gerektirir ki, bu yzden bir yaptn incelemesi adna gnmze dein, birok kuram ve inceleme yntemleri gelitirilmitir. Hangi kuram takip edersek edelim, karmza asla deitiremeyeceimiz bir gerek kar. Bir yaznsal yapt ne yalnzca dildir, ne yalnzca ieriktir, ne yalnzca biimdir, ne yalnzca bildiridir, ne yalnzca anlamdr, ne de yalnzca iletiim aracdr(olanadr); bunlardan birine indirgenemez. Yaznsal yapt bu zelliklerin (ve varsa baka zelliklerin) tmn kendinde barndran dilsel bir yapdr. Yaznsal yapt zerine syleyeceimiz her ey bu zelliklerin mihenk tana vurulur.[2] Yapt incelerken, Sylem(Discourse), yk(Historie) ve Anlatm Edimi(Narration) olarak ayr dzlemden yola kmaldr. Sylem, metinde yer alan bir olay ya da olaylar dizisi[3]dir. yk, bu olaylar serisinin gerekte meydana gelmi olmas gereken sraya gre dizilmi hlidir.[4] Anlatm edimi ise bak as ve anlatc tr gibi sorunlarn tespitinde kullanlan dzlemdir. Yapt incelemesinde zerinde durulmas gereken dier bir unsur da yaptn Dil ve Anlatmdr. Bak as, anlatma esasna bal metinlerde vaka zincirinin meydana gelmesinde kullanlan mekn, zaman, ahs kadrosu gibi unsurlarn kim tarafndan grld, idrk edildii ve kim tarafndan, kime nakledilmekte olduu sorularna verilen cevap[5]tr. Anlatma dayal her eser, bir yandan yazar ile okuyucu, dier yandan anlatc ile dinleyici arasnda bir iliki kurar eserlerin bir ksmnda yazar kendini gizleyerek olaylarla, okuyucuyu yz yze brakr, bazlarnda ise varln her olay aktarmnda hissettirir.[6] Romanlarn bir anlatm emas vardr. Bu anlatm emalarna gre, farkl bak alaryla trleri oluur. Ayn kahraman etrafnda tarihi roman, gelenek roman, psikolojik roman oluturulabilir.[7] Anlatm iin hikyecinin elinde birok yol vardr. nc ahs, birinci ahs, gnlk, mektup v.b. Bu, anlatm tekniinde bak asnn nemini ortaya karr.[8] Antik adan XX. yzyla kadar karmza iki tr anlatm ekli kmaktadr. Birinci anlatm tarznda, ite olanla dta olan, var olanla yok olan bilen bir anlatc, tler vermek, yarglar yapmak, hikyenin bir ksmn zetlemek, btn gz nnde ksaca bulundurmann gerektiini sylemek suretiyle hikye anlatmna hakim bir pozisyon kazanr; ikinci anlatm tarznda, anlatc kendini
58
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? hikyeden uzak tutmaya ve anlatma olayn unutturmaya alr. Birinci anlatm tarznda anlatma sz konusudur, ikinci anlatm tarznda gsterme sz konusudur.[9] Bak asnn snflandrlmasnda gnmze dein, Tanrvari bak as ile dramatize etme tarz basit hikye ile (Showing/Telling - Gsterme/Anlatma), nc ahs anlatm birinci ahs anlatm ile karlatrma yoluna gidilir. Bu snflandrmaya mesafe(distance) ve implied author(Yar tanr yazar) teorisi[10] ilave edilir. Anlatma tarz bak asnda yazar anlatc olarak ortadadr. Romandaki kiilerin ilerini okur, en gizli istem ve zlemlerinin ayrmndadr. Ksacas her eyi bilen, gren, sezen; eski deyile her yerde hzr ve nzr bir kii[11] olarak snrl da olsa kendi varln ortaya koyar. Gsterme tarz bak asnda ise yazar tamamen eserinden silinir ve olaylar, duygular, dnceleri anlatma ii roman kahramanlar araclyla gerekleir. zellikle birinci kii anlatm ve bilinakm, i monolog gibi yntemlerle yazar anlatmay deil, gstermeyi seer. Birinci kii anlatmna mdahale etmeyen, olaylara karmayan ve gzlemci pozisyonundan ayrlmayan roman yazar gsterme yntemini baaryla uygulam olur. Anlatm Edimi aslnda romancnn romann nasl anlatt sorusunun cevabdr. Yazar romannda bir anlatm biimini tercih etmelidir. Tercih edebilecei anlatm biimleri ise, ya nc tekil kii anlatm ya da birinci tekil kii[12] anlatmdr. Anlatm biiminden sonra yazar, anlatm konumunu belirlemelidir. Anlatm konumlar; Tanrsal(auktorial), yansz(neutral) ve kiisel(personal) olarak e ayrlr. Tanrsal anlatm konumunda anlatcnn kendini ortaya karma eilimi sezilir, yani aradan ekilip kaybolmaz, aklamalar, yorumlar yaparak, yarglarda bulunarak, ben buradaym der. Yansz anlatm konumu, anlatcy bir seyirci gibi olayn, anlatt eyin dnda durmaya zorlar. Roman iinde yer verilen karlkl konumalar, anlatcnn yansz konumda gerekletii pasajlardr. Kiisel anlatm konumu, anlatcnn roman figrleri arkasna gizlenerek dnyay ve hayat onlarn gzleriyle grmesi, onlarn bakyla alglamasdr. Yani okuyucuya, roman figrnn i dnyasyla kaynama imkn verir.[13] Burada bir sorun daha karmza kar. Anlatm konumlarnn hangi anlatm asyla ve sunu biimiyle verildii. ki anlatm as vardr: e bak ve dtan bak. e bak, Tanrsal anlatm konumunda karmza kar, nk Tanrsal anlatmda anlatc anlattklarn her ynyle bilir ve ifade eder. Yansz anlatm konumunda ise dtan bak as tercih edilir. nk bu anlatm konumunda anlatc edilgendir ve bir seyirci uzaklnda olaylar aktarmaya alr. Kiisel anlatm konumunda ise yaanmakta olan bir figrn asndan anlatld iin ie bak as tercih edilir. Bu anlatm alarna uygun den sunu biimleri ise, rapor, tasvir, i monolog, yaanmakta olan aktaran anlatm(erlebte rede)dr. Anlatm tutumlarna gelirsek bunlar; yansz (neutral), dorulayc-benimseyici (affirmativ), alayc (ironisch), eletirici (kritisch), parodist tutum ve hiciv (alayc-eletirici)dir.[14] Ancak bak as ile anlatcnn kimlii meselesi arasnda fark olduu unutulmamaldr. Genette, sfr odak, i odak veya d odak adlar altnda, Jean Pouillonun l tipolojisini yani geriden bak as, ierden bak as ve dardan bak as tarzlarn ele alr. eriden bak as, hikyenin merkezini tekil eden bir tek kahramann bak as tarzdr ve bu kahramann bak asna bal olarak dier kahramanlar grrz. Geriden bak asn benimseyen yazar, bir kahramanla zdeleme yerine, bu kahramandan uzak kalmay tercih eder; bunun da sebebi, sadece bu kahramann kendisini ve davranlarn dardan grmek ve konumalarn duymak iin deil, ayn zamanda objektif olarak ve dorudan doruya bu kahramann ruhi durumunu gzleyebilmek iindir. Dardan bak as tarz, maddi olarak gzlenebildii lde kahramann davranna, fiziki grnmne ve bu kahramann yaad evreye bal bir bak asdr. Dardan bak as tarz, i dnyann bir yansmas, yani ruhi durumun bir ifadesi olduu srece, davran biimini, fiziki grnm ve evreyi ancak ilgilendirir.
59
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Anlatc, anlatt hikyenin ya iindedir ya da dndadr ana dncesini elde etmek iin, bu tarifler arasndaki snrlayc ve kark zellii dikkate almamz gerekir.[15] Anlatm trleri unlardr: Sahneleyici, panoramik anlatm (konu d anlatmlar) ve dorudan anlatm. Romanc, i, monolog veya tasvir yntemleriyle kahramanlarn tantabilir.[16] monolog yntemi ve bakahraman bal olarak subjektif bak as snrl bak alar tarz olarak yazarn romanda bak as deiebilir eer iyi bir sonu alnabiliyorsa, romanc bak asndaki deiiklikler, romanda olay snrlarnn dolaysyla bilgi alanlarnn geniliinin ve daraldnn bir belirtisidir.[17] Romann bak as ve anlatmna dair sorular yle sralayabiliriz: 1.Okuyucuya hikyeyi kim anlatmaktadr? (nc veya birinci tekil ahsta yazar m, birinci tekil ahsta karakter mi yoksa grnte hi kimse mi?) 2.Hikyeci, hikyesini hangi bak asndan anlatmaktadr? (olaylara dardan m bakmaktadr, roman dnyasn bir daire gibi dnrsek, hikyeci eperde mi, yoksa merkezde midir; yoksa sk sk bu dnyaya farkl bak alarndan m bakmaktadr?) 3.Hikyeyi okuyucuya iletmek iin, hikyeci, hangi bilgi aktarma vastalarn kullanmaktadr? (yazarn szlerini, dncelerini, izlenimlerini, duygularn m, esas karakterin sz ve davranlarn m, yoksa esas karakterin dncelerini, izlenimlerini, duygularn m kullanmaktadr? Karakterlerin ruh durumlar, iinde bulunduklar sosyal ortam ve durumlar, bu yoldan hangisi veya nn de kullanlmasyla m okuyucuya aktarlmaktadr?) 4.Hikyecinin, okuyucu ile hikyesi arasna koyduu mesafe nedir? (yakn m; uazk mdr; yoksa bu mesafe deiken midir?) Esas fark, hikyeyi anlatma ve sahneleme tekniklerinin yaratt bir fark olduuna gre, cevaplarmz iki ar u arasnda sralanacaktr; hkmden genellemeye; durumu aklamaktan, sergilemeye; hikye etmekten, dramatik bir ekilde sunmaya; aka ifade etmekten, im yoluyla anlatmaya; soyut fikirlerle ifadeden, somut imajlarla canlandrmaya kadar pek ok teknik kullanlabilir.[18] Hikyeyi kim anlatmaktadr? Hikyeyi anlatan kiiler anlatc tipleri karmza Gzlemci Ben, Roman Bakiisi Ben, nc tekil kii (O), kinci oul kii(Siz), ok Bak Al Hikyeci, Tek Bak Al Hikyeci, Dramatik Metot ve Fotoraf Teknii olarak sralanabilir. Hikyenin birinci (ben) veya nc tekil ahs (o) zamirlerinin asndan anlatlmas ve romanlar buna gre gruplatrmak, hikyecinin kendine has nitelikleri, eserin yaratmak istedii estetik tecrbeyle ilgisi bakmndan iyice snrlanp belirtilmedike, bize nemli bir ey ifade etmez. Hikyeyi birinci tekil ahsn bak asndan vermenin, bazen ok snrlayc olduu bir gerektir; eer eserde birinci tekil ahs ben roman dnyas iinde her eyi bilebilecek durumda deilse, yazar ihtimal kanunlarn zorlamak durumunda kalabilir.[19] GZLEMC BEN: Gzlemci hikyeci, hikyede karakterlerden biridir ve olaylara az ok karr, roman karakterleriyle tanr, okuyucuya birinci tekil ahs zamiri benin bak asndan hitap eder. Ayrc zellii, yazarn, roman karakterleriyle ilgili her eyi bilme imtiyazndan vazgemesinden ve gzlemci hikyecinin okuyucuya gzleyebildii kadar bilgi sunmasna izin vermesidir. Okuyucu, gzlemci hikyecinin duygu, dnce ve izlenimlerini durmadan hareket eden bir bak asndan renebilir.[20]
60
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? ROMAN BAKS BEN: Roman bakiisinin hikyeyi okuyucuya anlatmasdr. Hikyede oynad ikinci derecedeki rolnden dolay gzlemci-hikyeci, olaylar dizisinin merkezinde olan roman bakiisinden daha ok bilgi edinme kaynaklarna sahiptir. Bundan dolay karakter-hikyeci, sadece kendi duygu, dnce ve izlenimlerini bilebilir. Ayn ekilde bak as da sabit bir odak noktasna aittir.[21] NC TEKL K ANLATICI: Anlat iini gerekletiren, hikyeyi okuyucuya sunan kiidir. Roman kahramanlarndan biri olabildii gibi, insan dnda bir varlk olarak da karmza kabilir. O anlatc, destan trnden romana intikal etmi bir figrdr. Ak kimlii ve buyurgan tutumuyla destandaki yapsn romanda da devam ettirir. lahi vasf tar, nk yazma, kendi dairesinde bir yaratma olaydr, yine de destana gre daha beeri zellikler tar. Eser-okuyucu dzleminde en esnek izgiye sahip olan anlatc, O karakterli anlatcdr. Ben anlatda byle bir sorun yoktur. Onun yeri ve tipi bellidir. Ben anlatc, daha iin banda beeri bir portreyle karmza kmaktadr.[22] KNC OUL K ANLATICI. ok az kullanlan, marjinal bir anlat rneidir. Fransz romanc Michel Butor, Deime adl romannda bu anlatc tipini kullanmtr.[23] OK BAKI AILI HKYEC: Gzlemci ben ve karakter benin anlatt hikyelerde bak as, hikyeyi anlatann bak asyla snrl olduu hlde, ayn ortamda konuan ve hikyeyi anlatan birisi daha vardr. Yazar sadece gzlemci-hikyecinin deil, herhangi bir hikyecinin kullanld ortamda da roman dnyas dnda kalabilir. Bu durumda okuyucu, grnte hi kimseyi dinlemez; okuyucu dolaysz bir ekilde karakterlerin i dnyalaryla, izlenimleriyle temastadr. Sonu olarak romanda sahne teknii hakim klnmaktadr; okuyucu karakterlerin dnyalarna girer, konumalarn dinler ve davranlarn grr. zetler, yazarn kendisi tarafndan verilir. Karakterlerin takdimi, yaptklar, syledikleri, iinde bulunduklar ortam okuyucuya karakterlerin birinin izlenimleri kullanlarak iletilir.[24] TEK BAKI AILI HKYEC: Bu teknik, okuyucuyu karakterlerden birinin bak asyla snrlar. Roman dnyasn pek ok bak asndan grmek yerine, ona odak noktasndan bakar.[25] DRAMATK METOT: Dramatik tekniin okuyucuya iletecei ey, karakterlerin yaptklar ve syledikleriyle snrldr. Karakterlerin dndkleri, hissettikleri ve izlenimleri hibir zaman verilmez; bir karakter pencereden dar bakabilir, bu objektif bir harekettir, fakat ne grd sadece kendisini ilgilendirir. Bu, karakterlerin konuma ve davranlarndan ruh durumlarnn anlalmayaca anlamna gelmez. Okuyucu, grnte sahnedeymi gibi hareket eden karakterlerin konumalarn dinler,; bak as sabittir, sahne teknii kullanld iin, okuyucuyla roman dnyas arasndaki mesafe ksadr. Bu teknikle uzun bir roman yaratlmas gtr.[26] FOTORAF TEKN: Bu teknikte ama, grnrde herhangi bir materyal seimi ve dzenlenmesi sz konusu olmakszn hayattan bir kesite fotoraf makinesinin merceinden bakmaktr. Roman yazarn tamamen roman dnyasnn dnda brakan bir tekniktir.[27]
61
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [1] Rene Wellek - Austin Warren, Edebiyat Teorisi, ev. mer Faruk Huyugzel, Akademi Kitabevi, zmir, 1993, s.14. [2] zdemir nce, Dilin Sanatsal levi, Adam Sanat, say:87, Anadolu Yaynclk, stanbul, ubat 1993, s.49. [3] Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, Cem Yaynevi, stanbul, 1991, s.180. [4] Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, Cem Yaynevi, stanbul, 1991, s.180. [5] erif Akta, Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri, Birlik Yaynlar, Ankara, 1984, s.73-74. [6]Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s. 65. [7] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s. 25. [8] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s. 28-29. [9] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.75. [10] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.76. [11] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, 1994, s.258. [12] Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynclk, Ankara, 1990, s.24. [13] Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynclk, Ankara, 1990, s.24-25. [14] Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynclk, Ankara, 1990, s.24-26. [15] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.75-80. [16]Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s. 30. [17] E. M Forster. Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.123. [18] Norman Freiddman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s. 112.
62
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [19] Wayne C., Booth Bak As ve Kinaye Meselesi, , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s.86. [20] Norman Freiddman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s. 120. [21] Norman Freiddman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s. 120. [22] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, 2002, s.26-27. [23]Tekin Mehmet, Roman Sanat, tken Neriyat, 2002, s.27. [24] Norman Freiddman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s. 120. [25] Norman Freiddman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s. 121. [26] Norman Freiddman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s. 122. [27] Norman Freiddman, Romanda Yap ekilleri , Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s. 123.
63
Fikir Platformu
Romanda Dil Ve slp Edebiyatn malzemesi dildir ve her edebi rnde dilin zellikleri o eserin slubunu oluturur. Ancak slubu dilden ayr dnmemek, bir metnin dilbilimin ortaya koyduu metot ve prensiplerden hareketle incelenmesi[1] anlamna gelmez. Dil incelemesinde zerinde durulacak en kk birim kelimedir. Bir romanda karlatmz kelimelerin dzeyi, slup dzeyini belirler.[2] slup, dilin mecazi gcn, renk ve eylem zenginliini, ksacas dilin anlatm daarcn kiisel becerileriyle sze veya yazya dkmek, dile hayatiyet kazandrmak demektir.[3] Eserin dilinin dneme, kahramanlarn sosyal ve toplumsal dzeylerine gre seilip seilmedii, akc bir slubun tercih edilip edilmedii, terminolojik dile bavurulup bavurulmad, yabanc kelimelerin ve halka ait dilin bulunup bulunmad ve sz sanatlarndan(retorik figrler) hangilerinin kullanld gibi birok ayrnty iinde barndrr. slup konusu, 19.yy.da, yksek(high), orta(middle) ve basit(low) olarak trde tasnif edilmitir. Bir baka tasnifse gazete slubu, bilimsel slup ve edebi sluptur. Gazete ve bilimsel slupta, anlalmak esas olduu iin, slup aktr. Edebi slupta ise, mesaj dolayl vermek ama olduu iin, slup imajl ve simgesel bir yapyla ortaya kar ve metnin zelliine gre hareketlilik renk kazanr. Romanda slup, okluk iinde birlik anlamna gelir ve bu yzden hareketin olduu blmlerde sade, mahhas ve canl; tasvire alt blmlerde imajl; tahlile ait yerlerde mcerret bir hl arz edebilir ve biz bu durum, slupla bir btn olarak karmza kar.[4] slup incelemesinde bir metinde devre ve edebi tre ait olan ifade biimleriyle ferdi olanlarn i ie girdiini gzden uzak tutmamak gerekir. Bunlardan devre ve edebi tre ait olanlara Roland Barthes yaz(ecriture), dierine de slup(style) adn vermektedir. yleyse slup, ieriin formudur. Yaz, d dnyay temsil etme eklidir, halbki slup
64
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? yazda bir kavram aklar slup ferdidir, kaynan yazarn mizacndan ve tecrbesinden alr Btn bunlar, temelde iki trl slup incelemesinin olabileceini dndrmektedir: Birincisi dil malzemesinin metinde kullanl ve tanzim tarzn esas alr fade esastr ve buna Tasviri slup ncelemesi ad verilir. kincisi ferdiyetle ifade arasndaki ilikileri incelemeyi hedef alr. Metinde karmza kan ifade ekil ve kalplarnn ferdi planda, yani yazan ve konuan insan seviyesinde sebepleri zerinde durmak ister. Bu bakmdan da edebi tenkide yakndr. ste bu ikincisine de Tekevvni (oluuma ait) slup ncelemesi ad verilmektedir.[5]
ROMANDA PLAN (KOMPOZSYON) Romann yapsnda nemli bir unsur olan olaylar dizisi veya dzeni, yine ayn yap iinde gelime, dnm, iinde karakter motivasyonlarnn, karakterler arasndaki ilikilerin akland serim veya zlme gibi blmler vardr.[6] Bu yapsyla da roman, sadece anlatt olayla ne kan bir tr deil, kendi iinde ok kompleks bir yapy ieren bir btndr. Bu btnleme ilemi de romann kompoze edilmesi adn tar. Kompozisyon roman oluturan paralar iinde belki de en nemlilerinden biridir nk bu paralarn nasl btnleneceini sorusunun cevabn verir. Romanc kendi isteine, kendi dncesine, sayfadaki anlatm hareketine uygun dengeli ve ritimli cmleler yazsa da ya da sz edilen gereksinimlere uygun olduu kadar epizodlar arasnda ba ve uyum, varyete ve birlik ve artiklasyon gibi problemler gsteren bir plan olutursa da yaratclnn her annda kompoze eder durumdadr Hikyede en kk anlatm birimine -epizod, yani en kk hikye birimine-, hikyenin ksmlar ve birimlerine, ana hikye btnlne gre romanda kompozisyon seviyeleri tespit edilebilir. Roman, kendiliinden ortaya kan, deien, birbirine karan, yn deitiren tema ve motiflerle eitli kahramanlar ihtiva eden epizodlarn arka arkaya sralanmasyla yatay tarzda; her sayfada ve her epizodda bu unsurlarn deiik dzen ve oranda dzenlenmesiyle de dey tarzda kompoze[7] edilir. Anlatmn tamam ile blmler arasndaki balant nemlidir ve her ikisi de kendi iinde kendi kompozisyonunu olutururlar. Yazarn, eserini kendi iinde bir dzene sahip olan, birbirinden farkl ve eserin btnyle mukayese edildii zaman ikinci derecede neme sahip blmlerden oluturmas bir mecburiyettir Bir roman okuyucusu romann farkl blmlerindeki farkl desenlere tepkide bulunarak btne de tepkide bulunmu olur. Uzun bir eserin btnden farkl ve ayr olan blmlerini anlamakszn eserin btnn anlamak mmkn deildir.[8] Bir romann kompoze edilmesinde dikkat edilecek zellikler unlardr: ncelikle yazar, eserindeki blmleri snrlandrarak bu blmlerdeki malzemeyi dzenlemelidir. kinci olarak yazar, materyallerini bizce malm olan bir dzenleme ile sunuyor grnrken, beklentilerimiz bakmndan srpriz tekil eden yeni bir dzenlemeye dnebilir. Bu durumda yazar, bize nokta verir, fakat bir gen izecei yerde, ayn noktalardan bir daire oluturuverir. nc durumda yazar, bize kendi ifade eklini telkin eden materyalleri verir, fakat ekli gizler. Bu durumda yazar, bize nokta verir ve bizi, istersek, gen oluturma sorumluluuyla ba baa brakr. Drdnc durumda yazar, bize hangi ekil iinde ifade edileceini bilmediimiz bir materyal sunar, dank bir ekilde serpilmi noktalar verir; biz, istersek, materyali iine dkebileceimiz baz kalplar oluturabiliriz. Fakat teklif ettiimiz her ekil veya dzenleme sbjektif, keyfi ve kesinlikten uzaktr. Bu drt durumda da zaman ve meknda yer alan olaylara bir biim, bir dzen empoze edilmektedir. Bununla beraber uzun bir hikyenin blmler hlinde sunulmas, ifde ettii manann ok stnde, saf bir estetik zevk verir.[9]
65
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Her yazar romannda blmler oluturmak zorunda deildir. zellikle 18.yy.da blmleri olmayan romanlar dikkati eker ancak blmleri olmadan yazlan romanlarda dahi mutlaka blm sonlar mevcuttur. Bazen de yazarlar romanlarndaki hikyelerinin sonunu bir mektupla okuyucularna aktarma yolunu seerler. Kimi yazarlar ise roman blmlerini keyfi bir ekilde olutururlar ve kompozisyona dikkat etmezler. 19.yy.da yazarlar romanlar blmler hlinde yazmann nemini kavramlar ve 18.yy. romanclarndan farkl bir yol izlemilerdir. Gnmz romannda roman zellikle blmlere ayrlr; nk bu, roman anlalr klmak iin yapld kadar romann teknik zellii olarak da karmza kmaktadr. Bir romann plan sadece indeki blmlerin dzenlenmesi olarak karmza kmaz elbette, eseri meydana getiren mekn, zaman, kiiler, anlatm zellikleri gibi tm paralarn estetik bir zevk ve gereklii yanstan mantk dzlemi iinde verilmesi iin de kompozisyon karmza kar.
[1] erif Akta, Edebiyatta slup ve Problemleri, Aka, Ankara, 1986, s.11. [2] Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynclk, Ankara, 1990, s.26. [3] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, stanbul, 2002, s.168. [4] Mehmet Tekin, Roman Sanat, tken Neriyat, stanbul, 2002, s.169-173. [5] erif Akta, Edebiyatta slup ve Problemleri, Aka, Ankara, 1986,s.58-60. [6] Mark Schorer, Teknik ve z likisi, Philip Stevick, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s.62. [7] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.45-49. [8] Philip Stevick, Roman Blmlerinin Dayand Teori, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s.159. [9] Philip Stevick, Roman Blmlerinin Dayand Teori, Roman Teorisi (The Theory of the Novel), ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar, 1988. s.159.
66
Fikir Platformu
67
Fikir Platformu
Romanda Gereklik ve Kurmaca Gerek dnyadaki sorun, binlerce yldr kendimize bir mesajn olup olmadn, bunun bulunup bulunmadn sormamzdr. Anlatsal bir evrende o evrenin bir anlam oluturduunu, onun kken olarak ve okuma ynergelerinin btn olarak onun arkasnda yetki sahibi bir varlk olduunu kesin olarak biliriz.[1] Nesir bir uzun anlat olan roman, kendi gerekliini yaratan bir hayal dnyas oluturur. Gerekilik anlayna edebi adan yaklam tarihiler ve romanclar arasnda ok farkl olmutur. Maupassant gibi kimi yazarlar gerein izlendikten sonra deerlendirme szgecinden geirilerek aktarlmasn savunurken, Zola gereklerin objektif olarak aktarlmasndan yanadr. Roland Borthes, dilin nesne gereini tam olarak veremeyeceini[2] savunur. Fiktif yani itibari, gereimsi denilen bu yap, harici lemin bir dnce sistemi etrafnda sanatkar tarafndan yorumlanmas neticesi vcut bulur.[3] Roman biyografiden, otobiyografiden, yaanlan olaydan, ifade tutana tarzndan, seyahat yazlarndan, tarihe dayal eserlerden ayran ite bu fiktif unsurdur.[4] Sanatla gereklik arasndaki bant gerekliin dorudan yanstld yanstma kural ile karmak ve dolayl balant dolaym/mediation kuram olarak iki ekilde karmza kar. Dolaym kuram, somut gerekliin artistik olarak yeniden-retilmesidir ve dntrme anlamna gelmektedir. Bu yeniden retim grnn arkasndaki anlam/ikin anlam yklemektir ki bu da gereklik kavramn bir sorun olarak ortaya karmaktadr. Gerekliin artistik retimi srecinde retim aralarnn, tekniklerin, kullanlan
68
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? gerelerin ve asl nemlisi yazarn kurmacaya ilikin tasarmnn da belirleyiciliini gz ard etmemek gerekiyor.[5] Fiktif bir dnyann gerei tarihi ve yaanan andan farkldr. Aktan dedii gibi, Gerek dediimiz ey, deiiklie urayarak edebi eserin iine girer. Bunun iin de hayatn gerei ile sanatn gerei birbirinden farkldr. En gereki olduu iddia edilen edebi eserler dahi yaanm olan deil, geree uygun olan dikkate sunar.[6] Kurmaca metin tam olarak gerei yanstmayacaktr ama gerei birebir de yanstsa edebilik iddiasnda olan eserler vardr, zellikle Postmodernde.[7] Roman dnyasyla gerek dnya arasndaki balant, ya taklite(representation) ya da temsile(illustration) dayal olarak gerekleir. Baz romanlarda karakterlerin gerek insanlara, olaylarn da gerek hayattaki olaylara benzeyileri, herhangi bir bakmdan anlaml deildirler; bunlar, sadece roman dnyasndaki olaylara, okuyucunun dikkatini ekmek iin vardrlar.[8] Bu da okuyucu ile roman dnyas arasnda bir ba kurulmasna ve okuyucunun kendi gerek dnyasna benzeyen bir dnyay somutlamasna yardmc olur. Flaubert Louise Colete yazlm bir mektubunda Emin olunuz ki bir yazarn yaratt her ey gerektir Benim zavall Bovarym, hi phesiz ki u anda Fransann her kasabasnda strap ekiyor ve alyor. diyerek geree uygun roman karakterinin ve onun dnyasnn kendi gerek dnyamzda rnekleri olduunu ve eserinin gerek dnyay temsil ettiini ifade etmektedir. Gerekte Bayan Bovary fiktif dnyann bir gerei, gerek dnyann ise fiktif bir gerei olarak karmza kar. Roman gereklii konusundaki dier bir a da Kunderadan gelir. Roman gereklii deil varoluu inceler. Varolu ise bitmi bir ey deildir; varolu, insani olabilirliklerin alandr, insann olabilecei her ey, yapabilecei her eydir.[9] diyerek, romancnn olmu olan zerinden deil, olabilir olan zerinden kendi varolu haritasn kefederek izeceini belirtir. Geree ilikin grnglerin alglan, duyumu, tasarm, yeniden retimi, yaznsal dnm, dlemi ou iirin alannda koturmasna karn, imgenin roman sanatnda tuttuu yer, bazen onu zmlemeden romann yapsal zelliklerini anlamay gletirecek ldedir. Roman estetii iinde imge, gereklii dzenlenen grnglerin zihinsel- dnsel kuruluudur. Yeniden retilmek zere, grsel duyumlar sunar roman gerekliine. Yaznsal gerekliin zgr isteminin, dlemin, gerekstnn oluturduu yansmalar da yaznsal imgeler olarak kurmacay oluturur[10] diyen Gm, romanda dselliin yaznsal gereklie tanan yaantsal gerekliin baka bir tr gereklie dntn, yeniden retildiini dile getirmektedir. Bunu Kundera, Romann gvdesine girerken, dnceler z deitirir. Romann dnda, insan dorulamalar, kesinlemeler alannda yer alr: Herkes sylediinden emindir; politikacs, filozofu, kapcs. Roman alannda dorulama yaplmaz. Buras oyunlarn ve varsaymlarn alandr Bir kez romann bnyesine girmeyegrsn, dncenin z deiir; dogmatik bir dnce varsaymsal olur.[11] eklinde aklamaktadr. Kurmaca bir eserde iki nemli yap esi vardr. Bunlardan birincisi, yaantdr. Yaant, gerek katmann bir boyutudur ve yazarn eserini kotarmada yararland ana malzemelerden biridir te yandan birok yazar, ilk rnnde kendi hayatn, kendi yaantlarn anlatarak yaant edebiyat rnei verir, ama yaratclkta ilk basama atlayp kendini kahramann yerine koyma, dnce dnyasndan yararlanma dzlemine gememek, ou kez yazarn olgunlama yetenei olmadn gsterir.[12] kinci yap esi, okuyarak kazanlan bilgi ve dncelerin kurmacada kullanlmasdr. Eserlerini gerek yaantdan ok dnceye, okuyarak elde edilen bilgilere dayandran yazar ve airlerin rnleri iin dnce edebiyat terimi kullanlr. Kurmaca bir eserde ama, dnceyle gereklii edebiyatn somut tarznda birletirebilme gcdr.[13] Romanda gereklik anlaynn karmza kard baz sorunlar vardr. Rene Wellek, Edebiyat Tarihinde Realizm adl almasnda bu konuya deinirken bu sorunlar dile getirir: realizm tuza,
69
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? teorileriyle desteklendii iin, sanat ile bilgi aktarm veya ameli t arasndaki tm fark kaybedebilecei ihtimalindeki kadar ok greneklerinin ve dladklarnn katlnda yatmaz. Romanc bir sosyolog veya propagandac olmaya kalktnda, sadece kt sanat, skc sanat ortaya koydu; malzemelerini atl gsterdi ve kurguyu haber (reportage) ve belgeleme ile kartrd. Realizmin daha alt tabakalar srekli olarak gazetecilie, risale yazmaya, bilimsel tasvire, ksaca sanat dna yneldi; en st tabakasnda en nemli yazarlaryla, Balzac ve Dickensla, Dostoevsky ve Tolstoyla, Henry James ve bsenle ve hatta Zola ile devaml olarak teorisinin tesine geti: Hayl dnyalar yaratt. Realizm nazariyesi sonu olarak kt bir estetik bilimdir, nk tam sanat yapmaktr ve tek bana bir hayl ve sembolik ekiller dnyasdr.[14] Kurmaca bir gereklii aklasa bile bunun gerekilikle hibir iliii yoktur. nsan eeklerin utuu, prenseslerin bir ple diriltildikleri btnyle gerekd bir dnya kurabilir; ama katksz bir biimde olas ve gerekd olan bu dnya bandan belirlenmi yaplara gre vardr. Bunun bir prensesin, bir prensin ya da bir cadnn pcyle diriltilebilecei bir dnya olup olmadn ve bir prensesin pcnn yalnzca kurbaalar prense dntrp dntrmeyeceini bilmek gerekir. [15] Dostoyevsky, Don Quijotede gerei bir yalann kurtardn sylemiti. Cervantesle birlikte roman, gerein temeli olan bir yalan olarak doum hakkn elde eder.[16] nemli olan gereklik deil, kurmacann kendi dnyas iindeki gerekliidir. Baz iyi bilinen olaylar byle meydana gelir. Bunlardan ilki, kurmaca modeli gereklie yanstmaktr, yani daha basit bir ifadeyle kurmaca karakterler ile olaylarn gerekten var olduuna inanmaktr. Bunun en byk rnei Scherlock Holmesun gerekten yaam olduuna inananlarn hala ok olmasdr. Michel Butor, romann realizmi yani kendini gerein bir paras olarak gsteren durumu, sadece bir grtr, onu edebi tr olarak grmemizi salayan bir gr. Romanda betimlenen gerekliin, iinde yaadmz gereklikle olan ilikisinin btnne bir romann sembolizmi[17] demektedir. Sembolizmin ve formalizmin(romanda dil, slp, teknik, kompozisyon, yap) birliktelii romandaki gerekliin gstergesi olarak karmza karlar. ocuk nasl oynayarak yaam reniyorsa yetikinler de kurmaca anlatlar araclyla gerek imdinin gerek gemiin deneyimine biim verme yeteneini -insan- gelitiriyor. Ancak anlatsal etkinlik gnlk yaammza bylesine sk skya balysa, yaam kurmaca gibi yorumluyor ve gereklii yorumlarken ona kurmaca eler katyor olamaz myz?[18] Kurmaca karakterlere gelirsek, kurmaca metin geerli olan gereklik algs ayn ekilde tezahr eder. Kahraman, kurmaca dnyann gereklii iinde deerlendirilmelidir, hatta Eco bir adm ileri giderek kurmaca bir karakteri ciddiye almann, metinler aras bir anlatda gerekleeceini ifade eder. Byle bir anlatda, bir baka romandaki karakterin bir romana girii ya da bir oyuna girii, neredeyse bir gereklik iareti ilevi grmektedir. Rostandn Cyrana de Bergeracnda ikinci perde sonundaki durumu buna rnek gsterilebilir. Kurmaca karakterler bir metinden tekine g edebildiklerinde, gerek dnyada yurttalk hakk elde etmi ve onlar yaratan anlatdan bamsz hale gelmi olurlar.[19] Okuyucu bir eseri anlamlandrmak iin eserin yazld dnemi, tarihini, sosyo-psikolojik yapsn, dnemin gereklik anlayn bilmeden eserin gerekliine ynelik net bir tavr gelitiremez. Bunu bildiinde dahi karsna bir problem daha kar. Yazarn romannda setii kltr ortam ile kendi gerek dnyas arasndaki ilikinin nitelii. Roman ile gerek dnya arasndaki balantnn taklite ya da temsile dayandn ifade etmitik. Gerein bir eini yaratma taklite dayal, gerein sadece bir ynn ifade etme ise temsili/sembolik sanattr. Gereki roman taklite dayanmak zorundadr. Gerek karakter ve olaylar ileyerek geree ulamaya almaldr. Bu ise romann deil farkl
70
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? alanlarn iidir. Gereki bir karakter ve dnya yaratmak iin yazar, zelden genele, fertten tipe doru evrensel boyutlar kazandran takliti/mimetik teknikleri kullanmaldr. Bunu yaparken aamay takip eder. Yazardan geerek romana yansyan gerek; belli ve snrl bir gerein kayt edilmesi; belli ve snrl geree benzeyen bir gerein yaratlmas ve gerek hakknda genellemeler yaplmas. Yani gerei ne kadar yeterli taklit edebilirseniz ona o kadar ok yaklaabilirsiniz. Realistlerin yapmaya alt da bu olmutur, hayat idealize etmek yerine gereki bir ekilde tasvir etmilerdir. Geree uygun karakter izmenin zaman ve mekan kayd olmakszn evrenselinsan tabiatna sadk kalmakla mmkn olacan ifade eden Fieldinge katlan Walter Scottun grne gre geree uygun karakter izmenin kayna gerein kendisidir ve karakter hem ferdi hem de evrensel insani nitelikleri temsil etmelidir. Kurmaca iinde temsili/sembolizmi kullandnzda gereklik anlay tamamen deiir. Ama gerei olduu gibi taklit etmek deil, onun baz ynlerini ifade etmektir. Bu da tarihi, psikolojik ve sosyolojik gereklerden ok metafizik ve ahlki ynlerle ilgilidir. Bir karakteri psikolojik veya sosyolojik adan ilediinizde daha fazla geree yaklaabiliriz. Gerekle roman dnyas arasndaki iliki temsili olduunda ise semboller muhafazakr ve geleneksel olularna gre veya geleneksel olmayp kiisel olularna gre farkllk gsterirler. Yine de karakterlerin gerek karakterlere, olaylarn gerek olaylara benzeyileri ok da anlaml deildir, bunda ama okuyucunun dikkatini ekmektir. Bir kurmaca karakteri gerek bir insan ya da tipi temsil eder, ne de metafizik bir kavram ve manay sembolletirir. Kurmaca karakter sadece insan ekline ve niteliklerine brnen, kurmaca olay yaanm ya da yaanabilir izlenimi veren ve yazarn gereklik szgecinden getikten sonra kayt altna alnan, yeniden yaratlan ve hakknda genellemeler yaplan bir kavram olarak karmza karlar.[20] Farkl bir bak as da Pospelovdan gelir. 19.yy.da Pukin ve Belinski ile balayan ve 20.yy.da Toplumsal Gerekilikle devam eden gerekilik anlayndan bahsederken u noktalarn zerinde zellikle durur. Balangta eletirmenler, insan karakterinin gsteriminde tek ynlln almas ve gerekiliin karakteri ok ynl gsterebilme yetisini gryorlard. Bu ok ynllk Pukine gre, olaylar, koullar ve durumlarn ilerindeki eitli ve ok ynl karakterlerin yazar tarafndan alp gelitirilmesi ile salanacakt. 19.yy.n ortalarnda insan doasna ilikin maddeci kavrayla sanatsal karakterin, nesnel toplumsal-tarihsel koullara ve durumlara bal bulunduu fikri kabul grd. Gereki edebiyatta karakterler ile toplumsal durum ve koullar arasnda var olan karlkl etkileimin tam ve doru olarak aklanabilmesi iin gerekli temeli tarihsel somuttan giden ve insann zn toplumsal ilikiler btn olarak belirleyen ve ardndan bu ilikilerin kendilerini de bilimsel olarak aklayan bir kuram salayabildi. Bu noktada Engelsin gr, yaamn yanstlndaki gerekilik ilkesinin zgl nitelii, meydana getirilen karakterlerin temel, asal ilikilerinin ve zelliklerinin, tipik durum ve koullarn belirleyicilii ve koullaycl iinde verilmesinde yatmaktadr, eklindedir. Yani bir karakter tipik bir durum/koul iinde ne kadar geree uygun yanstldysa o kadar gereklie yaklalmtr. Bu noktada devreye bir de yazarn dnya gr girmektedir. Yazarn dnya gr, Dobrolyubov tarafndan dnyaya bak ve kuramsal grler olarak ikiye ayrlm, gereklie vardrann yazarn dnyaya bak olduunu ifade etmitir. Yazarn dnya gr incelenirken, bunun zorluu gz nnde tutulmaldr. Yazar kendi soyut kuramsal dnnde, toplumun geliim perspektifine ve belirli toplumsal katmanlarn bu geliimde oynayabilecekleri role ilikin yanl kavraylardan hareket etse de bu toplumsal katmanlarn yaamn, dnsel olarak dorudan, dolayszca yakalamada ve deerlendirmede yani dnyaya baknda yazar, onlarn gereklikteki yaamlarnn, zayf ve gl yanlarnn, daha doru ve somut yanstlna da varabilir. Gerekilik ancak, kahramanlarn kiilikleri, yalnzca yazarn soyut fikirlerinin bir gsteriminden ibaret kalmayp yaamn yasalklarn kendilerinde cisimletiren figrler niteliinde olduklar zaman vardr. Bu olsa dahi gereki olmayan yanst da
71
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? yazarn kendi dnyasndan, yaam tasarmlarndan kahramann ele almas sonucu her zaman ortaya kmaktadr. Yaamn yanstlnn niteliksen dzeyi, bir eserdeki kahramanlarn karakterlerinin hangi dzeyde yaamn nesnel akyla belirlendiine ve yazarn znel ve soyut grleriyle belirlendiine baldr. Yazarn bilimsel ve somut tarihsel bir dnya anlayna sahip olmas kurmacay gereklie yaklatracaktr.[21] Grsel Ayta, roman kurgusunda nesnellii salamak amacyla en ok bavurulan yntemin konumalara ve diyaloglara arlk vermek olduunu, konumalarn roman figrlerinin kiiliklerini yanstacak zellikleri ierdii lde gerekliin ok sesliliini yanstacan, modern romanda ok ynl aydnlatma ynteminin/mehrfache optik -yani bir figrn / olayn birden fazla figr tarafndan tantlmas- romanda nesnellii vereceini buna ek olarak montaj ve alnt teknikleri ile kurmaca dnyann gerek dnyann olaylar ile somut bir ilikiye girmesi ile an toplumsal gerekliini canlandrmak iin kullanlan anlatm teknikleri olduunu ifade etmektedir. znel gereklii yakalama abalarnda ise en ok kullanlan anlatm ynteminin, i monolog ve bilinakm teknikleri olduunu belirtmektedir.[22] Peki romanda kurmacann yannda karmza kan dsellik? Romanda yer alan hikayenin tarih, biyografi, otobiyografi, seyahat yazs, hatra ve benzeri eserlerden fark itibari oluu yani gerek olmayan, var saylan, kurmaca, fiktif oluu olduunu belirtmitik. Dsellik de tam bu noktada devreye girer. Dsel anlat, geree benzerlik kaygsndan syrlp aklc dncenin eriemeyecei grntleri yakalayan imgelem[23]dir. Folklor alannda (destan, halk yks, masal) karmza daha belirgin ekilde kan dsellik, roman trnde zellikle macera, fantastik roman, bilimkurgu gibi trlerde kendisini belirgin bir ekilde gsterse de tm roman trleri bir dselliin rndr. Dnyay yeniden biimleyen bu anlay dnyay kopya etmekten te, kendi gereklii olan yeni dnyalar yaratma iidir. Bu dnya yaratlrken kullanlan malzeme yaanan zamana, gereklie aitmi gibi grnse de bu bir imaj yani biimlendirmedir ve dnyay romann malzemesi haline getirir. Bu noktada Attila lhann Sanat Sorunlar: II balkl yazsnda yaratma dediimiz, toplumsal ve humain hareket noktalarndan, estetik planda yeni bileimlere girmek, orijinal terkipler yapmak demektir. Yaratan tekrar etmez, taklit etmez, tespit etmez, gzlemez, yol gstermez. Ya ne yapar? Bunlarn hepsini eviren geni bir ember iinde, kendini evresinin ve toplumsal katnn etkilerini yourur, estetik bir potaya dker.[24] eklinde dile getirdii gibi yaratlan dsel evrenin/romann taklit ve tespit deil, her eyi iine alan estetik bir yap olduunu ifade eder. Roman iki ayr gcn birleimidir. nsanlar ve insanlar dnda kalan bir sr deiik eyler. Roman yazarnn grevi bu iki gc ayarlamak, birinin gereklerini tekinin gerekleriyle uzlatrmaktr.[25] Bu dncenin her romanda karmza ktn syleyemeyiz. Roman merak zerine kuruludur ve roman da okuyucusundan kendisini merakla takip etmesini bekler. yk okuyucudan merak bekler; kiiler insanca duygular ile deer yargs, olay rgs ise zeka ve iyi bir bellek ister. Peki dselliin bizden bekledii nedir? Dsellik bizden ek bir demede bulunmay bekler; bizi bir sanat yaptnn gerektirdiinden te, fazladan bir hazrlkta, bir uyarlamada bulunmaya zorlar. teki romanclar duyucuya yle seslenir: te size kendi yaamnzdan geebilecek bir ey. Dsel yazar ise, yle der: te size yaamda olamayacak bir ey. Sizden istediim, nce kitabm tmyle kabul etmeniz.[26] nk, ster yaamdan kitaplara olsun, ister kitaplardan konumalara, gerei bir alandan baka bir alana aktardk m bir eyler oluyor ve gereklii bozuluyor.[27] Dselliin youn olduu bir romanda okuyucunun beklentisi asla romann gerekten olmu eyleri anlatmas olmamaldr. Sanat yaptnn kendine zg bir varl, gnlk yaamn yasalarndan ayr yasalar vardr. Yapta uygun den her ey gerektir; bu yzden meleklere, hortlaklara, ancak romana uygun dmyorlarsa kar klabilir.[28] Romanda zaman, kiiler, olaslk gibi eylerden ve bunlarn uzantlarndan, hatta alnyazsndan te
72
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? bir ey vardr: Bu te dsellik ve ermilik[29] tir. Dselliin buyruklar evrenin drt bir kesinde geerlidir; ama yneten gleri etkileme; gklerin beyni olan yldzlara, o deimez yasalar kmesine dokunamaz. Bu tr romanlarn nceden tasarlanmadan yazlm gibi bir havalar vardr. Gl ve cana yakn olmalarnn sebebi de buradadr.[30] Dsellikle ermilik birbirinden farkldr: Bu iki tr roman birbirinden dayandklar mitolojiye bakarak ayracaz. Dsellik adna ufak tepelerde yaayan btn perilere, krsal blgelerin ufak tefek tanrlarna, unutkanlklara, sz oyunlarna, orta an zelliklerini tayan her eye el aarak yardmlarn dileyebiliriz. Ermilik konusuna geldiimizde herhangi bir yakarta bulunmayacaz. Ama yakaracak olsaydk kendi gcmzn yetmedii her ey, Hint Tanrlar, Yunan Yahudi ve skandinav Tanrlar ile eytan olurdu.[31] Burada dsellie kar bir okuyucu grubu itiraz edecektir. Zaten dsellik de doast olaylar ya kabul etmemizi ya da reddetmemizi ister. Dselliin youn olduu bir romanda olaanst durum ve olaylar st kapal bir ekilde de dile getirilebilirler ancak genelde aka dile getirilirler. Dsel romanlarda dile getirilen doast ilemler unlardr: Gnlk yaama Tanr, hortlak, maymun, canavar, cce ve cad gibi eyler sokmak; sradan insanlar bilinmeyen lkelere, yerkabuunun derinliklerine, gelecee ve drdnc boyuta gndermek; insan kiiliinin derinliklerine dalmak, ya da kiiliini blp paralamak ve son olarak da uyarlama ve parodi.[32] Parodi ya da da parodi daha nceden yazlm bir yapt esin kayna olarak kullanp yeni bir eser meydana getirmek iin bu tr romanlarda kullanlr. Buna Lowes Dickinsonun Sihirli Flt adl romannn Mozartn dnyasn temel almas, Joyceun Ulyssesinin Homerosun Odysseiasn ironik bir dille temel almas, Fieldingin Joseph Andrews adl romannn Richardsonun Pamele adl eserini gldr temeli olarak almas rnek verilebilir.[33] Nobokovun dedii gibi, Asln isterseniz, btn kurmaca kurmacadr. Btn sanat aldatmacadr. Btn byk yazarlarn dnyalar gibi, Flaubertin dnyas da kendi mant, kendi kurallar, kendi rastlantlar olan bir d dnyasdr.[34] Ve bu d gc romann ilerlemesine ve yeni almlarla kendisini yeniden ekillendirmesine olanak salamtr. Romandaki kurmacay gereklik asndan yarglamak nasl romann varlna aykrysa romandaki dsellii yarglamak da d gc kullanlarak yazlan romanlarn varlna o kadar aykrdr. Kendisini var eden gc yok etmeye alan bir roman paradoksal bir zemine oturaca iin ayr bir incelemenin alan iinde incelenmelidir. Joyceun romann ironik dille eletirerek yeni bir dil kuran bir roman ortaya ktnda _ironinin ironisi yapldnda- ite tam bu sylediimiz durum ortaya kacaktr. Ve kurmaca, kendi gerekliiyle hayatmz iinde devridaim yaparak sadece kendi gerekliinin deil ayn zamanda gerekliin sorgulanmasna neden olmaya da devam edecektir.
73
Fikir Platformu
[1] Umberto Eco, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995,s.140. [2] Umberto Eco, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995,s.140157. [3] erif Akta, Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri, Birlik Yaynlar, Ankara, 1984, s.14. [4] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.21. [5] Hilmi Yavuz, Yazn zerine, Balam Yaynlar, stanbul, 1987, s.23-24. [6] erif Akta, Roman Sanat ve Roman ncelemesine Giri, Birlik Yaynlar, Ankara, 1984, s.14. [7] Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi, Papirs Yaynlar, stanbul, 1999, s.25. [8] Scholes Robert- Kellogg Robert, Hayat ve Sanat, Philip Stevick, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi nv. Yay.nu.130,Ankara, 1988, s.340-347. [9] Milan Kundera, Roman Sanat, ev. Aysel Bora, Can Yaynlar, stanbul, 2002, s.55. [10] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991, s.158. [11] Milan Kundera, Roman Sanat, ev. Aysel Bora, Can Yaynlar, stanbul, 2002, s.92-93. [12] Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.36. [13] Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.36. [14] Rene Wellek, Edebiyat Tarihinde Realizm, Copncepts of Criticism, Fifth Printing, Octaber, 1969, ev. Sdk Yksel, Dinbilimleri Dergisi,Cilt5, say 2. [15] Umberto Eco, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.577. [16] Carlos Fuentes, Romana vg, ev.Celal ster, Szckler, Temmuz-Austos 2006, s.29. [17] Michel Butor, Aray Olarak Roman, ev.Hseyin Saliholu, 20.yzyl Edebiyat Sanat,mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1995, s.300-301
74
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [18] Umberto Eco, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995, s.140. [19] Umberto Eco, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995,s.142-143. [20] Scholes Robert-Kellogg Robert, Gerek (Realite) Meselesi,Philip Stevick, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Ankara, 1988, 339-348. [21] Gennadiy N. Pospelov, Edebiyat Bilimi, ev.Ylmaz Onay, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 1995,194-208. [22] Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990, s.92-99. [23] Milan Kundera, Roman Sanat, ev. Aysel Bora, Can Yaynlar, stanbul, 2002, s.95. [24] Attila lhan, Sanat Sorunlar:II, Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynlar,Ankara, 1990, s.35. [25] E.M. Forster, Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.150. [26] E.M. Forster, Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.152. [27] E.M. Forster, Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.150. [28] E.M. Forster, Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.153. [29] E.M. Forster, Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.151. [30] E.M. Forster, Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.155. [31] E.M. Forster, Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.154. [32] E.M. Forster, Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.165. [33] E.M. Forster, Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.165-167. [34] Nobokov, s.32.
75
Fikir Platformu
Roman Teorileri Genel anlamda edebiyatn teorik taraf sanat felsefesi iinde youn olarak ilenmi, edebiyat teorisi zelde trlerle snrl olarak teori oluturabilmitir. Daha ok iir, edebiyat temsilen ne kmtr. iir teorisinde edebiyat ura edinenler eserler ortaya koyarken, roman sanatnda Bat filolojisiyle ilgilenenler daha ok eser vermitir. Roman nevinin, iirde olduu kadar bir teorisi bizde tamamlanm deildir. Bu ifadeyle neyi kastettiimizi biraz amamz gerekiyor; nk romann da muhakkak bir teorisi vardr. Derli toplu bir teorinin olmamas romann derinlemesine felsefi bir ibdasnn olmad manasnda yorumlanamaz. Bizde iirin rafinesi olgun bir dnsellii gerektirirken, romannki genilemesine malumat gerekli grmektedir. Bu malumat manasnda romann tanm ve teorisi kadar kuruluu da olduka yekn tutar. Bu meyanda romann tanm, teori ve teknik hususiyetleri oka ele alnmtr. Ancak aslolan eserin cazibesinde sakl olduu, onun dnsel sebeplerini glgede braktdr. Hakikaten bir romana muhatap insan iin teori, tanm ok gerekli grnmez. Stevick hakl olarak romann yksek zekaya hitap ettiini, kltr tarihinin zenginliini, formalist eletirinin insana kazandrd gr derinliini, birletirecek kadar kendi iinde tutarl olduunu ve en basit bir roman bile bir teoriyi ardnda brakacak kadar canl ve edebi olduunu, dolaysyla romann poetik olamayacan ifade eder.[1] Ancak Stevickte bir teorik poetik yaklamdan geri durmaz. te bu noktada daha ziyade farkl eserlerle dillendirilen roman teorisinin derli toplu elde bulundurulmas gerektii, bir ihtiya olduu grlr. zellikle edebiyat eitimi alan genlerin byle bir arayn iinde olduunu sylemek mmkndr. Muhtelif eserlerin tercme problemi, konularn dolambal ele alnmas bu ihtiyaca cevap vermekten uzak kalmalarna yol amaktadr. Bu alma bylesi bir ihtiyac gz nnde bulundurmay amalamaktadr. Dier bir alm ise romann ikinci aya olan sosyal doku ve sosyalle olan ilikisi kabulnden hareket ediyor. Roman sosyolojisinin gncellenme ihtiyacna cevap aryor. almamzn ikinci blm bu aa el atyor. Belki bu asl roman tanmlamasn ihtiya bilen muhataplardan biraz daha geni bir grubun ilgisini ekecektir. Romann sacayanda nc ayak teknik vehedir. Avrupada ehirleme ile ortaya kan roman, orta snfn, atolarda ise derebeyler ve zengin kesimin elencesi olarak tketildi. Bizde biraz gecikmeli ekilde zuhur eden roman, ehir kltrnn,
76
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? modernizmin sindirilmesini bekledi. Bu yolla dalan, paralanan hayatn bir numune halinde seyri ihtiyac batl ehirli insann imdadna yetiti. nk ypranan hayat deerlerinin yeniden sanal da olsa bir anlamlandrmaya ihtiyac vard. Roman yeniden yalan yoluyla hayata anlam yklemekti. Ya da artk geri gelemeyecek dzenli huzurlu hayatn, arayyd. Daha ileri giderek romann tanrsz hayatta kurmaca dnyayla, insann tanr oyununu inas anlamna geliyordu.[2] Ortada hakim bir dzenleyici olan, klasik alarn mutlak tanrs yok olduunda bu dzen karmaasnn yerine Avrupada burjuva snfnn orta snfn ihtiyac bir ura olarak ortaya kan roman tr iin tanmszlk ve ok tanmllk neredeyse edeer saylr. Bunun en nemli sebebi onun hi phesiz sanat rn olmasdr. Roman tanmndaki problem onun poetikasdr. Yani romann ne olduu, romann kendisi, canl varl onu zaten yeterince anlatmaktadr. Romann hikye mi uzun hikye mi geree uygun anlat m, gerek d anlatlar yn m olduu, btn bu alar kapsayan bir geni alana yaylmas onun hakknda saysz teoriler olumasna kap aralamtr. Zor olan nasl zor anlatlrsa, roman da sanat rn olarak ele avuca smayan bir yapda olduu iin tanmnda zorluk ekilmitir. Tabii bu durum romans iin geerli olmad gibi bizim Tanzimat dnemi romanlar iin de geerli deildir. Destan ve halk masal yknmesi olan hikyeler iin gr belirtmek pek zor olmasa gerek. Geri lkemizde imdilerde bile st incelemelere konu olacak romanclk kua henz olumu deildir. Bunun en nemli nedeni de Avrupadaki ortaya k aamalar ile bizdeki k aamalar, yank alanlarnn birbirinden ok farkl olmalardr. Gerek Avrupada gerek bizde ehirlemeyle beraber ortaya kan roman tr orta snfa hitap ediyordu. atolarda, derebeyleri, zengin tccarlar vakit geirmek, elenmek iin roman okuyorlard. (Bizde durum ok daha ge ve biraz daha farkl boyutta geliiyordu. ehir kltrnn olumas modernizm, felsefe roman iin snrsz kaynaklar dnyasnn kaplarn ayordu. zellikle on dokuzuncu yzyl roman iin byk atlmlarn yaand yzyl oldu. 19 yzylda roman o kadar nemli bir etki oluturdu ki nl filozoflar (Marks) gibi romanlara bakarak, romanlar inceleyerek sosyal nderlik formlleri oluturuyorlard. Burada Marksn Balzacn romanlaryla ilgilenmesini hatrlayabiliriz. Peki insanlar neden romana sarldlar? Niin saysz roman yazld, yazlyor? nsan neyin peindeydi? Bir yaratma arzusunun sonucu muydu yazmak? Dnyada cenneti var etmenin bir ura myd roman yazarl? Sorular uzayp gider ve tabi saysz sorularn saysz cevaplar oluur. Genel yargda bulunmak ok zor olsa da romanla ilgili deerlendirme yaparken u nokta hep belirgindir. Btn sanat rnlerinde de olduu gibi romanda da kendini gizleyemeyen ve kendini ifade etmeyi zorunluluk haline getiren, aray iinde bir dnyann kahramanlar vardr. Romann yazar aray iindedir. (ironi neden vardr?) Pek tabii insan aray iindedir. Roman yazar mutlu olmak amacyla roman yazmyor. O, evrene, varla kendince bir anlam vermeye alyor. Ancak bu anlam verme ilevi aklmza hemen ideolojik bak asna bal anlatlar getirmemelidir. Arayn devam ettiren romanc neleri anlatacakt? Anlat, szckler yn deildi phesiz. Cmleler topluluu, bilgi daarc deildi. yleyse ne olmalyd romann iinde? Romancnn amac ne olmalyd? Poetikas, tanm g olan bu trn muhtevas hala kendini bulabilmi deildir. Buna ramen romann kendine oka bahsettirmesi insanlarn kaybettikleri bir eyleri onda bulmaya almasndan kaynaklanyor. Kurmaca dnyann gerek dnya iinde bu kadar etkin yer edinmesinde bir anlam vard. yle ya, bu roman denen ey geekleri anlatmyorsa ne ie yaryordu. ok gemeden romann kendi gereklii tartlmaya baland. Gerek kavram tartlmaya baland. Felsefenin, felsefi akmlarn gibi gelimesi romana ok yardm ediyordu. Sonuta gerek kavramna -roman literatrnde- yepyeni ve makul tanmlar, aklamalar getirildi. Artk romanda gerek dlk(!) bulunmas insanlar artmyor; ama ayaklarmz hibir zaman yerden kesilmiyor. Artk roman tarihi deitirdi diye sulanamyor, sulanmamalyd da. Felsefi roman, tarihi roman, realist, natralist, roman, tezli roman, duygu, tre, din, ideoloji romanlar derken uzunu, ksas ile roman tr ve roman yazar insanlara unu anlatmay baarmtr: Roman, yaratmaktadr. Nedir bu yarat ii? Yazar planlayp,
77
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? ortadan ekiliyor, gizleniyor. Ortada bir bazen birok Kt varlk anlatc cirit atyor. Bir de bakyorsunuz ki yazarn kendisi nerede, anlatclar, kt varlklar nerede? Romanc her anlatc iin karakterler bimi, her rnde her anlatda yeni tipler meydana getirmitir. Hatta yle olmutur ki kahramanlar, karakter ve tipler (bazen yardmc konumundaki kiiler bile) bamsz hareket etmeye balam, yazar dlam, isyan etmitir. Btn bu grnenler bu olanlar romancnn birine ykndn ispat etmiyor mu? Baz eserlerini iire yakn olarak yorumlayan Gogol romann da bir biem ii olduunu ok iyi kavramlardand. nk iyi incelendiinde romann dz ve sradan bir anlat deil, bilinli ve deiik bir anlat olduu grlmektedir. Romanda neyin ele alnd deil, neyin nasl ele alnd nemlidir. Nasl ki yzlerce yldr lm, ak, zlem v.s. soyut temalar binlerce air tarafndan deiik biemleriyle gnmze tandlarsa romanlar da ortak olan konularn farkl sluplaryla ortaya koyacaklardr. Zaten iirin de romann da yaamas buna baldr. Farkllamadan ayakta durabilmek imknszlamtr artk. Toplumsal yapdaki btn oluumlar paraleldir. Her ey devinim halinde ve her ey birbirleriyle balantl. Bat insannn hmanizme geit vermesi bir anda olmamtr. Batnn, ynetim felsefelerinde nasl eskinin izleri var idiyse, insan merkezli ada felsefelerinde de eski sanat rnlerinin etkisi bulunmaktadr. nsan merkezli, hmanist sylemlere kaynaklk eden yan etkenlerin dnda asl nemli olan sanat rnlerinin etkisi idi. Cervantesin anlatlarndaki zgr karakterler tm yaln katllklarna ramen bat insanna ok eyler retmilerdi. Son asr sanat rnlerine bakldnda ise durum daha da pekitirici. Yani kreselleme o kadar yaygnlam durumdaki hayatn birbirleriyle ilgili olan her esinde olduu gibi sanatla felsefe arasnda da irtibat had safhada. Romanc kendi gereini kabul ettirdikten sonra daha bir gvenle baka eyler syleme balamtr. Romanc toplumun iindedir. nsanlarn yaants, kabulleri, toplumsal deiimler Romana btn bunlarn anlatcs durumunda iken kendi sylediklerini zamanla sistematize etmeyi baarmtr. Bunda dolay romanclar felsefeciler zaman zaman ayn yollarda arkadaa yrdler. Bu arkadaln zoraki yanlarnn olup olmad oka tartlabilir. Fakat u ok iyi bilinmektedir ki roman da felsefe de ayn nesneleri hareketlendirmekte ayn varlklar muhatap almaktadrlar. Hedefler ayn olunca, atlan oklar da birbirine yakn yerlere isabet ediyorlar, bazen ayn noktada buluuyorlar. Roman yaznsal bir yapttr ve incelemesinde ele alnacak ltler tartldnda u gerek gzden kamamaldr. Yaznsal bir yapt, basit bir obje deil, ok ynl anlam ve ilikilerle tabakalam bir niteliin ok karmak bir organizasyonudur[3] Bu organizasyonun incelemesi de kendisi kadar zor bir organizasyonu gerektirir ki, bu yzden bir yaptn incelenmesi adna gnmze dein, birok kuram ve inceleme yntemleri gelitirilmitir. Hangi kuram takip edersek edelim, karmza, asla deitiremeyeceimiz bir gerek kar: Bir yaznsal yapt ne yalnzca dildir, ne yalnzca ieriktir, ne yalnzca biimdir, ne yalnzca bildiridir, ne yalnzca anlamdr, ne de yalnzca bir iletiim aracdr (olanadr) ; bunlardan yalnzca birine indirgenemez. Yaznsal yapt bu zelliklerin (ve varsa baka zelliklerin) tmn kendinde barndran dilsel bir yapdr. Yaznsal yapt zerine syleyeceimiz her ey bu zelliklerin mihenk tana vurulur.[4] Yaznsal bir yaptn incelemesi hususunda incelemeyi, muhteva ile ekil incelemesi olarak kabul etmek eseri ikiye blmek ve ikisinden birine arlk vermek eserin btnln bozmak anlamna gelecektir. Oysa sanat eserinin modern tahlili daha karmak sorularla -eserin varlk tarzna, tabakalar sistemine ilikin sorularla- balamaldr.[5] Romann bir teorisi olabilir mi? Olabilir ancak bilinen udur ki, her teori eksikleriyle ortaya kar, roman snflandrmak kolay deildir ve gnmze dein birbiri ardna gelen edebiyat kuramlar da bunu desteklemektedir. Romana ynelik kuramlar aada edebiyat kuramlar bal altnda verilecek
78
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? ve romann bugne dein hangi teknikler kullanlarak zmlenmeye alld zetlenmeye allacaktr.
[1] Stevick Philip, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi nv. Yay.nu.130,Ankara, 1988, s.1-2. [2] Milan Kundera, Roman Sanat, ev. Aysel Bora, Can yaynlar, stanbul, 2002, s. [3] Austin Wellek. Edebiyat Biliminin Temelleri (Theory of Literature), ev. A.E.Uysal, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1993, s.14. [4] zdemir nce, Dilin Sanatsal levi, Adam Sanat, say:87, Anadolu Yaynclk, stanbul, ubat 1993, s.49. [5] Austin Wellek, Edebiyat Biliminin Temelleri (Theory of Literature), ev. A.E.Uysal, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1993, s.14.
79
Fikir Platformu
Roman eitleri Balangcndan bu yana roman hem yazarlar hem de edebiyat bilimcileri tarafndan eitli snflandrmalara tbi tutulmulardr. Neden roman snflandrlmaya allmtr? Bu sorunun farkl cevaplar olsa da romann imknlarn grmek ve onu yorumlamak, romanda var olan genel ilkeleri ortaya koymak, roman hakknda bilgi edinmek, romann kriterlerini belirlemek, edebiyat bilimine ve roman incelemesine yardmc olmak[1]- kendi kurallar konusunda sabit olmayan bu trn yorumlanmas ve incelenmesinde snflandrmann bize yardmc olmas bu sorunun en belirgin cevabdr. Roman tipolojisi ad verilen bu alanda deiik kategoriler kullanlm, ierikle ilgili kategoriler gz nnde tutularak, oluum roman, tarihsel roman, gezi roman, toplumsal roman. Biimsel kategoriler iin Kayserin mekn, karakter ve olay roman ayrm nerilir. slp kategorileri iin rnek olarak alegorik roman, satirik roman, gereki, doalc, expressiyonist roman vs. ayrmlarndan[2] bahsedilmitir. Tipolojide ama birtakm ilkeler oluturabilmektir. Bu ilkeler sayesinde tipoloji, bir yandan romanlar ortaya konulan fikirlere gre snflandrr dier yandan da genel edebiyat bilimine ve eser incelemelerine katkda bulunur. Dolaysyla katks hem okuyucuya hem yazara yneliktir.[3] Tipoloji, ncelikle sistematik olan ve sistematik olmayan tipolojiler olarak ikiye ayrlr. Sistematik olmayan tipolojiler genellikle ierie gre tanmlanan; mektup roman, geliim roman, oluum roman, toplumsal roman, tarihsel roman, zaman roman, geleneksel roman ve modern roman olarak karmza kan roman eitleridir. Tipolojik bir snflandrmaya gitmeden geleneksel romanla modern roman farklarn belirtmek gerekiyor ki ounlukla roman tipolojisi modern roman zerine kuruludur. nce modern roman
80
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? kavramna bakmak gerekir. Geleneksel romanda belli bir zaman ve mekn iinde belli bir kiinin bandan geenlerin sebep-sonu ilikisi ve salam bir mantk dokusu iinde, sade bir nesir dili ile hikye sz konusudur. Geleneksel roman da destan ve trajedi gibi, olaylar dizisi, karakter, dnce unsurlar, kltrel atmosfer ve dil ortam gibi unsurlardan meydana gelir[4] Muhteva zellikleri de farkldr. Romanda esas olan ferdi bir tecrbe sonunda eriilen olgunluk seviyesidir ancak roman geni anlamda tanmlarken, roman ile romans ve felsefi hikye arasndaki farklar belirtmek romann muhteva zellikleri ortaya konulmaldr. Geleneksel romanda belli bir zaman ve mekn ve belli bir kltr ortam iinde, belli bir kiinin yaad deime ve olgunlama sreci, sonunda vard deerler btn kainatta olmazsa bile belli bir zaman ve meknda, belli bir toplumun btn fertleri iin geerli olan sosyal deerler yer alr.[5] Modern roman bu llerin tamamen dna kmtr. Ne deerlerde ne de dier belirtili olgularda homojenlik kalmamtr. Bu deiim anlatc, anlat, anlatm tekniklerinde de farkllk gsterir. zellikle fert, topulumun nne geer. Modern roman tanrsn kaybetmi olan ada bat insannn en nemli tecrbesi, onun gerek ve tanr araydr. Bu modern Bat roman bu arayn romandr ve bu araya ynelik tecrbenin yapsn tar. [6] Sonuta fikir akmlarnn gdmne dmekten kurtulamaz. Marksist, sosyalist ve liberalist grler, natralizmin insan gereini kendi felsefesi dorultusunda gerekten kopuk olmayan ideallerine uygun tipler yaratr.[7] Btn bu gelimeler romanda ok farkl konular beraberinde getirir ve roman dallanarak bu konular paralelinde adlandrmalar kazanr. Sistematik tipoloji Kategorisine gemeden nce, tamamyla sistematik kabul edilmeyen tipoloji denemelerinden de bahsetmek gerekir. R. Hipenin roman tipleri Bireysel Roman, Aile Roman, Toplumsal Roman ve Olay Roman (gezi ve macera romanlar, cinayet romanlar)[8]dr. Roman biimsel olarak inceleyen tipolojiler tarihsel olmayan yntemlerdir, tipten hareket ederler ve Stanzel, Gelfert, Lammert, Kayser, Petersen bu tipolojinin rneklerini sunar. Tipolojiler, biimsel unsurdan veya ierikten hareket eden tipolojiler olarak da snflandrlabilir. O zaman da Lukacs, Gelfert, Kayser gibi adlar ayn snfta yer alr. Biimsel tipolojiler Tepebalnn Edebiyat ve Roman adl eserinde ayrntl olarak ele alnr. Buna gre: Lukacs, tipolojisini tarih felsefesi zerinde konumlandrr. Roman ann zmleyici biimi olarak grev yapar ve Lukacs, belli bir tarihsel konum nda, eserlerin sorunsallarn irdelenerek geni anlamda tarihselci denebilecek bir yntem nerir. Bu tipolojide, ruh ile dnya, isellik ile macera arasndaki iliki kurucu ilkedir. Lukacsn oluturduu roman tipleri ise Soyut dealist Roman, D Krkl Roman ve Sentez Romandr. Tepebal, Lukacsn tipolojisini Avrupa tarihi ve onun sosyokltrel gelimelerinden hareket eden, roman d unsurlarla oluturulmu bir tipoloji olduunu syler ancak oluturulan roman tiplerinin zaman tesi tipler olmadn, tarihsel geliim ile yakndan ilgili olduklarn bu yzden de bu tipolojinin ileriye dnk olmaktan ok geriye dnk olduunu vurgular. Tepebalya gre bu tipolojinin en nemli zellii belki de en etkin zellii, belli baz tarihsel artlar kavramada vazgeilmez bir ara konumuna sahip olmasdr.[9] Stanzelin tipolojisine baktmzda bu tipolojiyi oluturmak iin yazarn, anlatma ve gsterme kavramlarn sorguladn grrz. Bu kavramlarn tipoloji oluturmaya temel olmayaca sonucuna varan Stanzelin, epik srecin dolayll ilkesini sistemine yerletirdiini, anlatm konumu kavramna ulat, anlatm konumunun ise anlatm ediminde korunan aktarm tarz olduu belirtilir. Anlatm tutumunun temeli olan anlatc ara tipleri, anlatm konumu tiplerini belirleri. Anlatk konumu tipleri Tanrsal Anlatm Konumu, Kiisel Anlatm Konumu ve Ben Anlatm konumudur. Bunlara romann yapsal zellikleri blmnde deinilecei iin burada detayl verilmeyecektir. Stanzel, bu anlatm konumlarndan hareket ederek bir roman tipolojisi nerir. Bunlar Tanrsal Anlatm Roman, Kiisel Anlatm Roman ve Ben Anlatm Romandr.[10]
81
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Kayser, Olgucu Ynteme kar kan New Critisim akmndan etkilenmi ve yalnzca metnin esas alnmas gerektiini, eserin kendi iinde btnlk tayan dilsel bir doku olduunu savunmutur. Bu yap, yani kurmaca dnyay yaratan z olay, mekn ve figrdr. Kayserin tipolojisi olay, mekn ve figrden birinin baskn olmasna ve romann baskn olan esasa gre snflandrlmasna dayanr. Buna gre Kayserin tipolojisi Karakter Roman, Mekn Roman ve Olay Romandr. Kayser tipolojisindeki sorunlardan ilki, bu zlerden ikisinin ayn anda baskn olduu romanlarda karmza kmaktadr. Dier bir sorun ise anlatc, gereklik sorunu ve romanlarn nasl bir btnlk oluturduklar sorularna verdii cevaplarda kulland rneklerin 18. ve 19. yzyla ait olmas yani onun nerdii tipoloji de Lukacsn tipolojisi gibi zaman dna yaylmayan tarihsel bir tipolojidir.[11] Mllere gre edebiyat, dilsel gereklik ve doa gerekliidir, doa gibi edebiyat da kendi iinde organik bir btnle sahiptir ve btn oluturan her bir para dierini etkiler/etkilenir. Eserin her bir paras yazar tarafndan biimlendirilir. Edebiyat zamanla doal biimlere dnr ve edebiyatta bu dnm epik, lirik ve dramatik biimlere dnm eklindedir. Roman, yazma biimi olarak dier trlerin altnda kabul edilir. Mller, bunlara yazma biimleri demektedir. Anlatm zaman ile anlatlan zaman arasndaki iliki epik trn morfolojisinin temelini oluturur. Mllerin roman tipolojisini ynlendiren olaylar ve eylemler, durumlar ve ruh hlleridir. Durum roman (kahramann psikolojik durumunu anlatan romanlar), Geliim Roman (kahramann yaad olaylar anlatan romanlar) onun roman tipleridir. Mllerin farkl bir tipoloji nerisi de vardr. Bu tipolojide anlatlan zaman temeldir. Anlat ile anlatm biiminin sk skya bal olduu bu tipolojide Ufuk izgisi Roman (olaylarn bir saat gibi ileriye akt romanlar), Yanyana Roman (Ufuk izgisi ad verilen hattn paraland ve kiilerin bilin aklarnn aktarld romanlar) ve Bilin Ak Roman (olaylarn kronolojik sralarnn bozulduu romanlar) tipleri vardr. Tepebal, roman tipi yan yana getirildiinde tipolojide uyumsuzluk olduunu, Yanyana Roman tipi ile Bilin Ak Roman tipi arasndaki farklarn belirsiz olduunu hatta Yanyana Roman iin verilen rneklerin Bilin Ak Roman iin de geerli rnekler olmasnn yadsnamadn belirtir.[12] Lammert bir eserin art arda olu ilkesi ile yaratldn savunur ve zaman ilikilerinden hareketle edebi metinlerin yap biimlerini zmeyi dener. Anlatm srecinde biteviye art ardalk ilkesi deitirilir/bozulur/tamamen kaldrlr, bylece deiik yap biimleri ortaya kar. Lammertin roman tipolojisi tip gruplaryla ifade edilir ve l lek esas alnr: Olaylarn Genilii, Olaylarn Gruplandrlmas ve Olaylarn Arl. Bu leklere gre karmza Kk yk roman ve byk yk roman; Olaylarn kronolojik asna dikkat eden ve etmeyen roman; d olaylarn baskn olduu tarihsel roman ve olay arlnn yok edildii roman tipleri kar. Ksaca Lammertin tipolojisi, zaman rgsnn olayla bir arada incelendii tipolojidir.[13] Gelfert gre roman, Richardson araclyla insan ruhunu ve Fielding ile toplumu kefetmitir. Anlatnn z bir gereklii kurmacaya dkmesinde sakl ise roman tipolojisi, kurmaca dnyann nesnel gereklikle ilikisine bakmaldr. Kurmaca dnya, nesnel gereklii anlatrken onun ne olduunu (Gereki Tip) veya ne olmadn (Fantastik Tip), onun nasl olmas gerektiini (topik Tip) veya nasl olmamas gerektiini (Satirik Tip) sunar, bylece Gereki Roman Tipi, topik Roman Tipi, Fantastik Roman Tipi ve Satirik Roman Tipi ortaya km olur. Gelfert, gereki roman tipiyle mimesisi ve olaslk kategorilerini temel alan roman; topik roman tipiyle fantastik ykleri, hicveden antitopyalar ve gerekliin nasl olmas gerektiini gsteren roman; fantastik romanla gereklikle her trl ban koparld roman; satirik roman tipiyle ise olaylarn yetersiz ynlerini aa vuran ve bununla nasl olmamas gerektiini gsteren roman kasteder.[14]
82
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Petersen, epik eserlerin sistematik incelemesini ama edinir ve anlatm biimi, anlatm konumu, gr biimi, anlatm davran ve anlatm tutumuna daha sonra ekledii sunma biimleri, slup ve epik yzey oluturma kategorilerini ekleyerek anlatm kategorilerini oluturur ve roman incelemesinin bu kategorilere gre yaplmasn nerir.[15] Petersenin sistemi romanlar bir anlat sistemi olarak tanmlar. Petersenin tipolojisini oluturan kategorilerin en nemli zellii, incelemelerde kullanlabilecek nemli bir kavramsal yap sunmalardr. nk anlatm biimi, metnin anlat biimidir; gr biimi, anlatcnn kiileri anlatrken kendini dta olanlarla snrlandrmas ve kiilerin i dnyalarn dile getirmesidir; anlatm konumu, anlatcnn olaylar ve kiilerle zaman, mekn ynnden ilikisi/mesafesidir; anlatm davran, tanrsal, kiisel ve yansz anlatm davranlardr; sunma biimi, anlatcnn olup bitenleri dil yardmyla aktarma yollardr(rapor, dolayl/dolaysz sz, i monolog, diyalog gibi); slp, yazarn kiileri ve anlatcy konuturmasdr; epik yzey oluturma, metinlerin okurlar tarafndan farkl almlanmasdr (bunu ierik, sorunsal, kullanlan malzeme ve tektonik unsurlar salar) ; anlatm tutumu ise, anlatcnn olaylara ve kiilere ait yarglarn (eletirel veya eletirel deil, alayl veya duygusal tutumlardr) yanstma yoludur. Bu nokta da Lammertle Petersenin ortak noktasdr. Tepebalnn yorumu ele alnan tm bu tipolojilerden Stanzelin tipolojisinin kalcln koruyaca ynndedir.[16] Cemil Meri, romann trlere ayrlmas konusunda, roman tasnif etmenin baarszlkla sonulandn ifade ederek romanlar ksaca e ayrm: Serven hikyesi, ak hikyesi ve fantastik hikye. Merie gre, serven hikyesinin balangc destanlar. Bu tr ise sava, dv ve felaket ierdii iin erkek hikyesi olarak adlandrr. Serven roman, Avrupann edebi baarsdr. Robinson Crusoeyu bu trn en tannm roman; polis romann da bu trn devam kabul eder. Ak hikyesini hicran, mitsizlik ve duygularn gelgitini ierdii iin daha ok kadn hikyesi kabul eder. Yazar, psikolojinin kaynann sevda hikyesi olduunu ve insan ruhuna ve duygularn karanlk dnyasna ada psikanalizcilerden ok nce romanclarn eildiini ve insan ruhunu ve duygularn karanlk dnyasn romanclarn baarl bir ekilde aydnlattn syler. Ak hikyesinin ilk aheseri Merite Murasakinin yazd Genjidir. Fantastik hikye ise, bir eit serven hikyesidir; serven ara konumdadr ve asl ama, felsefi grleri sergilemektir. Fantastik hikyede romann asl amac olan mitin ak olarak belirdiini ve Nietzschenin Zerdt ile Kafkann atosunun fantastik hikye olduunu dile getirir.[17] Bir de romanlarn edebiyatn tarihsel deiimi-geliimi srasnda biim-z bakmndan belli ortak noktalar gsteren eserlerin ortaya kt dnemler olur. Bu dnemlere toplumsal, dnsel ve dier hazrlayclarla oluum zemini sunulmutur ve ou zaman ulusal edebiyat iinde kalmaz, baka edebiyatlara da srar, onlarda da, onlarn ulusal tonlaryla eitlemeler hlinde varln gsterir. Ayn zaman dilimi iinde birden fazla akm varln srdrebildii gibi, sz konusu akmlarn ounda kesin balama-son bulma tarihleri belirlemek gtr. Genel olarak u bir gerek ki akmlarda tez-antitez gibi bir seyir grlr.[18] Bu edebiyat akmlar dorudan yazar da etkiler ve roman bal olduu akma gre de isimlendirilir. Bu akmlar: Hmanizm, Barok, Aydnlanma, Klasisizm, Romantizm, Realizm, Sosyalist Realizm, Natralizm, Empresyonizm, Ekspresyonizm, Srrealizm, nanimizm, Egzistansiyalizm, Postmodernizm, Metafiktion(stkurmaca).
Roman Trlerine Genel Olarak Baktmzda:
83
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Serven roman, Polis ve Casusluk roman, Yn roman, Tarihsel roman, Yaamyksel roman, Politik roman, Belgesel roman, Coumcu roman, Gereki roman, Toplumcu gereki roman[19], Macera romanlar, Gezi Romanlar, Ak romanlar, Evlilik romanlar, Aile romanlar, Oluum romanlar, Geliim romanlar, Eitim romanlar, Sanat romanlar, Devlet romanlar, Ky romanlar, Bykehir romanlar, topya romanlar, Anahtar romanlar, Kadn Haklar romanlar, a romanlar(bu tasnif Ayta tarafndan ana konular, odak problemleri asndan sunulmaktadr)[20], Realist roman, Dramatik roman gibi adlandrmalar yapld grlmektedir. Bu roman eitlerinden bazlarnn zellikleri unlardr:
TARH / TARHSEL ROMAN: Tarihi roman, konularn gemiten, tarihi bir olay ve kiiden alan roman trdr. Tarihi romann balangc, Walter Scottun skoyada kan bir ayaklanmay anlatt 1814 ylnda yaymlanan Waverley adl roman kabul edilir. Oysa Rousseau ve Pichois tarihi romann balangcn daha da eskiye dayandrrlar ve tarihi roman olarak kabul edilen rnekler sunarlar: Btn edebi biimler, eskilik bakmndan ayn edebiyatlar kapsamazlar. En yakn dnemdekiler, bizim trlerin ortaya kna tank olmamz salyorlar. Fransada olduu gibi ngilterede de ncekilerin kefettii, Walter Scottun Waverleyinden ok nceleri ortaya km grnen tarihi roman hakknda da ayn ey sylenebilir. Gomberville, La Calprenede, Mlle de Scuderynin romanlar, tarihi birer roman olarak sunulur. XVIII. Yzyl ortalarnda Sade, Baviereli Isabelle hakknda bir roman yazar. Fakat bu eserler tarihi ve mahalli renk lehine gelien zevki pek tatmin edemezler. Waverley ise, aksine antikacnn kuruntularn epik eyle birletirerek, tarihin freskolarn canlandrmak iin roman ekolne girecei ana dek, tarihle muhayyileyi birbiri iinde eritir. Almanyadaki bir Manzoni (Nianllar), bir Willibald Alexis, bir Gustav Freytag, bir C.F. Meyer, bir Fontane; svirede bir Gogol (Tarass Boulba) ve Flandresn mstevlilerine kar srdrd savan ozanln yapan bir Henri Conscience gibi, Cinq Marsn Vignysi, Notre Damen Kamburu (Notre Dame de Paris)nun Victor Hugosu, Silahrler (Les Trois Mousquetaires)in Dumas vb. hepsi de az ok Walter Scottun mezidirler. Kukusuz tarihi romanlarn tm yaratclnn Walter Scotta mal edilmemesi yerinde olacaktr. Zira tanrtanmaz ya da Hristiyan Antikitesinde yazlan eserler, rnein Pompeinin Son Gnleri (Les Derniers Jours de Pompei), Salammb, Quo Vadis, birbirlerine Chateaubriandn Martyrlerini salk verebilirler. Bunlar, Fenelonun Telemaque, Abbe Terrassonun Sethosu ve Abbe Barthelemynin Gen Anacharsisin Seyahati (Voyage du jeune Anacharsis) adl eserinin soyundan gelmektedir. [21] Nedir tarihi roman? Tarihi roman ncelikle tarihi bir dnemi ele alan romandr. Meri, tarihin daha renkli bir dnya yaratmak iin vesile olduunu syler ve Yaayanlara kasvetli gelen bir a, daha sonraki nesiller iin servenlerle dolu bir dnyadr.[22] der. O dneme ait her ey, her trl yaant, dil, mekn, estetik, konuma romann iinde olmaldr. Elbette yazar gemii bugne getirecektir ama gemii bugnn gzyle deil; o gnlerin gzyle, o gnlerin havasyla verecektir.[23] Tarihsel romann baskn zellii kiileri, tip ve karakterleri ana yerletirmektir. Bu da tarihsel roman yazarnn anlatt an duyarln yakalamasna ve yaantsna girmesine baldr.[24] Semih Gm tarihi roman iin; tarihseli tarihi gerekletiren kaynaktan, ama tarihin kendisinden soyutlayarak karr ve tarihsel nesnenin zn roman gerekliinde yaznsal bir zneye dntrr.[25] der ve ekler, Roman sanat iin tarihin anlam nedir?[26] Tarihi roman aklamak iin tarih ile tarihi ve tarih ile romanc arasndaki ilikiden bahseder. Bu iliki drt unsura ayrlr. Romanc; roman tarafndan deerlendirilen grece bamsz tarihsel olgular; roman sanatnn yaznsal gereklii ve yaratn srecinin etkin unsurlar; romanc ve tarih ile roman sanat ve tarihsel olgular
84
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? arasnda -birincilerin kazanaca- eitsiz iliki.[27] Semih Gm, tarihsel olgularn tarihsel romanda yeniden kurulduunu, dzenlendiini ve biimlendiini ve biimlenirken kurmaca anlatnn btnc bir tarihsel imgeye dntn, yani tarihsel dnemin romann yaznsal gerekliine izden bir imgesine dntn belirtir. nk tarihsel olgular, tarihsel roman iinde yeniden kurulur ve romann dili de tarihsel retorikten apayr bir dil kullanarak yeni bir tarih tasarmnn/yorumunun ortaya kmasna neden olur. Tarihin kendisine benzemeyen bu yeni bilgi, tarihin znelliinden daha fazla nesnel bir tavrn rn olacaktr. Kurmaca yapt, kazanan/kaybeden tarafn grn deil, nyarglardan bamsz, yaratc bir tutumla, bir tarafn bilimsel dzeyde verilen bilgilerine ramen, bireyin, vicdann yksn anlatacaktr. Gmn tarihsel romann nesnellii konusundaki gr elbette tartmaya aktr ama u unutulmamaldr. Tarihi bir roman, tarihin herhangi bir dnemine ait bir dilenciyi de anlatsa, o kiinin ardnda o dnemi farkl, kiiye ait ve tarihin nemsemediini nemseyen yeni bir bak asyla deerlendirme imkn doar ki bu da tarihin yapamayaca bir eydir. u da denebilir, belki de roman, tarihin bilgi taraf deil, insani tarafdr. yleyse onda tutarllk ve kesinlik aramak beyhudedir.
SERVEN ROMANI: Bu roman tr, heyecan, gerilim ve merak esini temel alan, iinde olaanstlklerin yer ald servenleri anlatr. Olaanstlk sadece olaylar iin deil, kahramanlar iin de sz konusudur. Olaylarn gereklii sorgulanmaz, bir nevi bir ka romandr serven roman. na edilen lem sadece elendirmez, iyiyle ktnn mcadelesini de temsil eder ve ounlukla sonu iyilerin lehinedir. Serven romanlarnda ruhbilimsel ya da dnsel boyut ne kmaz. zanlat (slp) kaygs da ar basmaz. Yazar d gcn kullanarak, olaanstlkleri kamlayarak okuyucusunun ilgisini diri tutmaya alr. Bunun iin de yle ruhsal zmlemelere, doa ve evre betimlemelerine geni lde yer verilmez serven romanlarnda. nemli olan devinimdir, heyecandr, gerilimdir, vurkrdr, ky ve kyclktr.[28] Bu alann nemli eserleri Alexandre Dumas Perenin Monte Kristo ve Silahrleri; Herman Melvillenin Moby Dicki; Daniel Defoenun Robenson Crusoesi; Stevensonun Define Adasdr.
POLS ve CASUS ROMANI: Serven romannn devam niteliinde olan Polis ve Casus roman da, gerilim ve merak elerini temel alr. Tek fark serven romannn konu alan daha geniken bu roman eitleri polislik veya casusluk ile ilgilidir. Merak unsuru o kadar etkin kullanlr ki romann sonuna kadar tempo hi dmez hatta bazen romann sonunda dahi olaylar tam olarak aklanmaz. Ama okuyucuyu servenden servene srklemek, heyecanlandrmak ve elbette elendirmektir. Polis romanna kyasla casusluk roman teknik ve ierik olarak daha baarl bir trdr. Tek boyutlu ve tekdze olaylarn yerini karmak yapl, aydnlanmas g karanlk nitelikli olay rgs almtr. yle ki yapsna yaznsal bir tat katan Graham Green kimi romanlaryla Somerest Maugham, polis ve casusluk roman evrenine James Bond gibi bir tip katan Fleming, bu geliime katks olmu yazarlar olarak nitelendirilebilir.[29] Polis romanlar iinse, Conan Doylenin Sherlok Holmesini; Maurice Leblancn Arsene Lupinini; Agatha Christienin Hercule Poirotunu bu roman trnn nl karakterleri olarak sayabiliriz. Casusluk romanlarnda serven romanndaki olaanstlklerin yerini alan, ana karakterdir. Tek bana tm olay keskin zeksyla zen bu kahraman, asla yanlmaz ve hangi devlete hizmet ediyorsa mutlaka o devletin haklln savunur. Polis romanndaki ana karakter daha fazla insani yap tar; nk polis
85
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? romanlarnda karakter cinayet, rvet, hrszlk gibi tm insanlar ilgilendiren sular engellemeye alrken, casusluk romannda su tanm deierek bir lkenin karlarna zarar veren unsurlarn yok edilmesi ve bu uurda her eyin feda edilmesi anlay hkim olan unsur olarak karmza kar. Bu noktada iyi-kt kavramnn okuyan kiiye gre farkllk gstermesi veya itibari bir kahramann gerek bir lke tarafndan iyi veya kt addedilmesi mmkndr ki James Bond karakterini oynayan bir aktrn Sir nvn almas bunun en iyi rneidir. Genel anlamda bir karmda bulunursak, polis ve casusluk romanlarnda, iyiyle ktnn mcadelesinin iyi taraf temsil eden karakteri, kurmaca gereklikte ktlere cevap verir ve bu cevap daima iyilerin grmek/duymak istedikleri sonucun romantik tezahrdr denilebilir.
BYOGRAFK/YAAMYKSEL ROMAN: Belge ve tanklar eliinde nesnel verilere dayanarak gerekten yaam ve bir iz brakm bir insann hayatnn (bir blmnn ya da tamamnn) anlatld romanlardr. Biyografik roman nesneldir ama nereye kadar nesnel olabilir? Tanklar vardr, belgelere dayaldr ama bir insann hayatnn yirmi drt saatini belgelendirmek, her nna bir tank bulmak mmkn deildir. Mutlaka boluklar vardr anlatlan insann hayatnn ve o boluklarn doldurulmas gerekir. Burada da devreye yazar girer, yazarn dgc. Bylece biyografik romann -biyografik de olsa, fiktif/kurmaca yaps karmza kar ve onu biyografi trnden ayrr. Biyografik romann temel unsurlarndan biri de bir iz brakm insann bize yeniden tantlmasdr. Kiinin roman kiisi olabilmesi iin dramatik eler ve olaylar bulunmas gerekir yaam izgisinde. Dmdzln dna kmas; yaam izgisinin iniler, klar gstermesi gerekir. Bu da byk lde yazarn hazrlkl olmasn, aratrma yapmasn; yaamn romanlatraca kiiyi btn ynleriyle tanmasn zorunlu klar.[30] Fatma Karabyk Barbarosolu, ilk kadn romancmz Fatma Aliye: Uzak lkeyi yazdnda nc kii olarak kendisinden bahsederken u satrlar dikkat ekiyor: Sizi yazmam mmkn m, diye sormaya geldi. Gemi, hep bugnden yazlyor; bugnden sizi yazmaya kalkarsam en ziyade sizi eksiltmekten korkarm, diye konumaya geldi. Perembe sabah geldi ite. bnl Cezvi zihninde mihmandar. llerin haberdar olacaklar zaman, diye geldi Perembe gnne snp. Ama konuamyor. ller duyar. nanyor. Ama duymalar iin konumas gerekiyor. Neden konuamyor? ylesine anlatacak Ne biriktirdiyse yllardr. Anlatacak. Size rastlarken kendimi, kendime rastlarken sizi buldum diye balayacak. Sizi bulduum noktada kaybolma hikyelerine kartnz. Oraya gelmekten korkuyor. Kaybolma hikyelerini demeye hakknn olup olmad konusunda hl mtereddit Tarihi bir kahraman yazmak, yazarn ne kadar hakkdr? Tarihe kayd dlm olaylara ramen anlatc ne kadar, neyi anlatabilir? Yaarken byle bir hikyenin btn arln zerinde hissetmi Fatma Aliye
86
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Siz nasl ldnz Fatma Aliye Hanm? Yaadnz gibi. Nasl yaadnzn izini bulmam kolay m? Bugnden dne gitmek ya da bugnden yarna gitmek. Hangisi daha zor?! Bugnden yarna hlyalarla gidiliyor. Olmas istenenlerin yol gstericiliinde ekillenen hlyalar. Bugnden dne giderken, hep yar yolda kalmlk var. Yaadnz hikye deitike dn de deiiyor. Ama dndekiler bu kadar deiik yaamamlard ki. Dn kurguya gelmeyen. Hayle smayan.[31] Fatma Karabyk Barbarosolunun tarihin bir dneminde kalm, iz brakm bir yaam anlatmak iin o hayatla nasl zdeletiini, nasl ciddi bir aratrma yaptn, dn anlatmann daima bir eksiltme olduunu ve anlatlan hikyenin deiikliinin dn deitirmek anlamna geldiini ve kurgu olarak gerek bir insann anlatmnn yazar iin ne kadar zorlayc bir sre olduunu okuyucusuna aktard bu satrlar, biyografik romann dier roman trlerinden ayrlan en nemli tarafnn gstergesi olarak karmza kmaktadr. Biyografik roman almalarndan bazlar da Ouz Atayn Bir Bilim Adamnn Roman: Mustafa nan ve Tahir Alangunun mer Seyfettinidir. Ouz Atay, Mustafa nan anlatt romann yine onun memleketinden gelmi bir genle, Mustafa nan tanyan orta yal bir profesr konuturarak anlatm ve Mustafa nann hayatn blm blm isimlendirerek kronolojik sray takip ederek, belgelendirerek ve tanklarn da grlerini ekleyerek anlatmay tercih etmitir. Zaten ilk blmde bir montaj kullanlm ve Mustafa nana, TBTAKn verdii dl, eserin balang noktas olmutur. Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu Bilim Kurulu, 9 Austos gn ve 134 sayl toplantsnda Profesr Mustafa nana stanbul Teknik niversitesinde 1944lerde balayp, 1987de vefatna kadar tatbiki mekanik dalndaki bilimsel almalar, esiz hocal ve ok sayda gen aratrc ve bilim adam yetitirmek suretiyle modern anlamda bir ekol kurmu olmasn dikkate alarak 1971 YILI HZMET DLnn [32]verilmesini kararlatrmtr. Yine romann Herkesin Dostu adl blmnde, romann nasl yazldna dair ipular vardr: urada teypler var. dedi profesr; nce onlar bir dinleyelim, sonra u mektuplarla birletiririz. Mustafann lise yllarn toparlayacaz bylece. Dmeleri nasl kullanacan gsterdi gen adama: Sonra da roman yazacaz. Ne roman? Profesr gld: Mekanik roman. Elde ettiimiz btn bilgileri roman kazan iinde kaynatarak yenir yutulur duruma getirmeye alacaz Bu roman dediiniz eyi benim iin yazyorsunuz galiba dedi gen adam, benim anlayacam bir ey olmas iin titizlik gsteriyorsunuz sanki. Aa yukar yle. Neyse bunu sonra tartrz.[33] Ouz Atay, zellikle Mustafa nann bilimsel alannn dndan, gen birini romannn merkezine yerletirerek, ona Mustafa nann hayatn anlatan profesrn dilini akademik alandan gnlk konuma diline kaydrm, baz terimleri, kavramlar ekol, roman, Divan Edebiyat, beyitler, F= m a gen sayesinde aklayarak romann anlalmazlktan ve skclktan kurtarm ve bunu olay rgsne yerletirdii bir karakter sayesinde, biyografik romann belgeciliini, dilinin arln amay baarmtr.
KTSCH ROMAN/ YIIN ROMANI Romann bylesine dallanmalara ayrlnn sebebi, roman anlaylarnn eitliliidir. D etkenler de bu anlaylarn oluumuna sebebiyet verir. Dnya savalar, ekonomik problemler, zgrlk anlayndaki deimeler yazarlar dolaysyla roman ieriini, bak asn deitirmitir. Besus benim
87
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? roman dnyam, bir anekdot dnyas deil, ama anlaml olaylar dnyasdr der. hate Ayney: dnyay ve dnyay ifade etme hakkm ileri sryorum[34]der. Aslnda roman karmaklklarn eilimidir. Her roman okuyucuya unu syler: olaylar sandndan daha karmak! Romann bu evrensel dorusu sorudan nce gelen ve onu dlayan basit ve abuk yantlar grlts, patrts iinde gitgide daha az duyulmaktadr. Romann eilimi srekliliin eilimidir.[35] Kistch roman da bu eilimin sonucunda ortaya kar. Bunlarn tesinde bir tanmlama ihtiyac ise Kitsch romana yaplmaldr. nk bu tr hem deiik hem de tartmaldr. ncelikle kitsch tanmna bir aklama getirelim. Kitsch, Hermann Brochda sradan zevksiz bir eserden farkl bir ey olarak kabul edilir. Kundera kitschi aklarken kitsch tavr diye bir ey vardr. Kitsch davran. Kitsch-insann kitsch ihtiyac: Bu her eyi gzel gsteren yalanc aynadan kendine bakmak ve orada heyecanl bir honutlukla kendini tanmak ihtiyacdr. Brocha gre kitsch, tarihsel adan XIX. yzyln duygusal romantizmine baldr. XIX.yzyl Almanyada ve Orta Avrupada her yerdekinden daha romantik (ve ok daha az gereki) olduuna gre, kitsch orada snr tanmaz bir biimde gelimi, kitsch szc orada domutur ve bugn de yaygn olarak hl kullanlmaktadr. Pragda biz kitschte sanatn ba dmann grdk. Fransada yle deil. Fransada gerek sanatn kart olarak elencelik, hafif sanat kullanlyor. Byk sanata kar hafif, deersiz sanat. [36] Kitsch roman, popler roman/yn roman anlamna gelebilecek bir tr olarak tanmlanabilir. Kitsch romanlar ok okunan srml piyasa romanlardr. Bu eserlerde trajik sarsntnn eksiklii, karakterlerin tek boyutlu ve tip eklinde, siyah ve beyaz biiminde verilii, klielemi ideallerin savunusu sz konusudur. Popler bir anlat sabrsz bir rnn vitrine hemen km hlidir ve itenlii deil, kendi iin geerli olmay nemser. Bu romanlar fikri, edebi younluu umursamaz, tek fonksiyonu satlmas ve bunun iin, reklm edilmesidir. Nermi Uygur, Yn Edebiyat kapsamna alr yn romann ve onu; srkleyici konumalarn, yn okuyucusunu skmayacak nitelikte anlayn, gnlk dil, abartl sfatlar, ackl, grkemli, elendirici ve ayrankabartc sahnelerin olduu romanlar olarak niteler. [37] Genellikle bu tr romanlarn bakiisi cana yakn, gzeldir. nsan heyecan ve gerilim iinde tutan bir olay rgs vardr. ok kez mutlu sonla biter. Bu rnt iinde konusal ve duygusal ynden kalplam gibidir bu tr romanlar. te yandan ticari amalar tar. Sanat kaygsndan ok bu yn ar basar. Kurgusu olduka yalndr.[38]
[1] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman, izgi Kitabevi, 2001, s.23. [2] Kurt Kloocke, Formtradionen Roman und Geschichte, Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman, izgi Kitabevi,2001, s.22. [3] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman, izgi Kitabevi,2001, s.23. [4] Sevim Kantarcolu, Trk ve Dnya Romannda Modernizm, Paradigma Yaynclk, s.23
88
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [5] Sevim Kantarcolu, Trk ve Dnya Romannda Modernizm, Paradigma Yaynclk, s.27-28. [6] Sevim Kantarcolu, Trk ve Dnya Romannda Modernizm, Paradigma Yaynclk, s. 35. [7] Sevim Kantarcolu, Trk ve Dnya Romannda Modernizm, Paradigma Yaynclk, s.33. [8] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman, izgi Kitabevi,2001, s.24-25. [9] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman, izgi Kitabevi,2001, s.25-27. [10] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman, izgi Kitabevi,2001, s.27-28. [11] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman, izgi Kitabevi,2001, s.28-29. [12] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman,izgi Kitabevi,2001, s.29-31. [13] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman,izgi Kitabevi,2001, s.31-32. [14] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman,izgi Kitabevi,2001, s.33. [15] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman,izgi Kitabevi,2001, s.33-34-35. [16] Fatih Tepebal, Edebiyat ve Roman, izgi Kitabevi, 2001, s.33-36. [17] Cemil Meri, Krk Ambar, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.135-137. [18] Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi, Papirs Yaynlar, stanbul, 1999, s.169. [19] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, 1994, s.265. [20] Grsel Ayta, ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, GndoanYaynlar, Ankara, 1990,s.28. [21] A.M Rousseau.- CI.Pichois, Karlatrmal Edebiyat, MEB Yaynlar:2633, stanbul, 1994, s.104107. [22] Cemil Meri, Krk Ambar, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.137. [23] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.271. [24] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.272. [25] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991,s.53. [26] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991,s.63. [27] Semih Gm, Roman Kitab, Adam Yaynlar, stanbul, 1991,s.64.
89
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [28] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.265. [29] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.268. [30] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.276. [31] Fatma Karabyk Barbarosolu, Fatma Aliye: Uzak lke, Tima Yaynlar, stanbul, 2007, s.237238. [32] Ouz Atay, Bir Bilim Adamnn Roman, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.14. [33] Ouz Atay, Bir Bilim Adamnn Roman, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.50. [34] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.202. [35] Milan Kundera, Roman Sanat, ev.Aysel Bora, Can Yaynlar,stanbul, 2002, s.26-27. [36] Milan Kundera, Roman Sanat, ev.Aysel Bora, Can Yaynlar,stanbul, 2002, s.147-148. [37] Nermi Uygur, nsan Asndan Edebiyat, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1969. [38] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.270.
90
Fikir Platformu
Roman ve Hikye Gerek ne anlatlabilir ne de bir ykdr. Tm ykler uydurulmutur, bir imgelem oyunudurlar, imgedirler ancak bir imge olarak, bir yansma olarak gereklik kazanrlar. ykler, geri dnp bakarak gemie yansttmz tasarmlardr, gerekmi gibi gsterdiimiz bir imgelem oyunudurlar. Her insan bir yk uydurur, sonra da bu yky yaadna inanr. Ancak yazar bunlara inanmaz. Aradaki fark da bu ite. sterse gerek verilerle kantlanabilir olsun, anlattm her yknn benim tarafmdan uydurulduunu biliyorsam, ben bir yazarm demektir.[1] Birok tanmn yapld ve dier edebi trler gibi geliim ve deiim gsteren nesir anlat trlerinden biridir hikye/yk. Tanmlamalara bakacak olursak, olmu ya da olabilmesi mmkn olaylar anlatan ksa oyumlu yazlar, insan yaamndan geree uygun kesitler sunan, bunu yere, zamana balayarak yapan yaz tr, olaylar ve kiileri tek ynyle ele alp anlatan, romandan daha kk oylumlu yazlar[2] olarak karmza kmaktadr. Olay ve durum, kii ve karakterler, yer ve zaman, anlatm yntemi hikyeyi oluturan elerdir. Olay/Maupassant tarz ve Durum/Kesit/ ehv tarz olarak hikyenin iki tr vardr. Gnmzde ise yeni bir tasnif yntemi vardr ki geleneksel hikye ve modern hikye. Her hikyede anlatlan bir olay veya bir durum mutlaka vardr. Olayn balangc, geliimi ve sonulandrlmas hikyenin olay dizisidir. Hikyenin okunmasndaki asl merak unsuru da bu olayn aama aama zlmesi sayesinde salanr. Olay hikyesi ile durum/kesit hikyesini birbirinden ayran unsur da tam bu noktadr. Durum/kesit hikyesinde bir olay ya da gerilim yoktur, olay olmad iin zme ulamas gereken bir sre yaanmaz. Olayn yerini izlenim, arm ve betimleme alr. Kii ve karakterler hikyede bir olay iinde sunulur ve biz bu karakterleri olaylar karsnda aldklar tavr/davranlar sonucunda tanrz. Bu yzden karakterin zellikleri snrl, tek boyutuyla okuyucuya sunulur. Karakter sunumunda iki yol vardr. Karakter ya dorudan izim yoluyla, tensel ve tinsel
91
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? zelliklerinin, giyim-kuam ve belirli davranlarnn belirtilmesi ya da dolayl izim yoluyla, hikye kiisinin olay iinde olaya kar tepkisini gstererek veya hikye iindeki baka kiilerin o kii hakkndaki grlerini belirterek verilir.[3] Hikyede olay varsa mutlaka olayn getii yer/mekn ve kstl bir zaman vardr. Olay balar, geliir ve biter, zaman krlmas yaanmadan dz bir zaman izgisi iinde olay yaanr. Meknsa deiiklie urayabilir ya da ayn mekn iinde olay sonulandrlabilir. Klsik hikye iin geerli olan zamann dorusall modern hikyede deiime uram, zaman krlmalar roman gibi hikyeyi de etkilemitir. Her yknn bir anlatcs vardr. Bu kii ya olay kendi azndan anlatr, bu birinci kii ya da ben anlatm olarak ifade edilir. Ben, hikyenin yazar olabildii gibi hikyedeki olay yaayan karakter de olabilir. nc kii anlatm ise hikyenin anlatcsnn hikyeye hakim olduu, tm karakterler adna konuabildii, hikyeyle okuyucu arasna anlatcnn girdii anlatm yntemidir. Yazar da hikyenin dndadr artk. Anlatmda hikye etme, betimleme ve diyalog gibi anlat biimleri daha ok tercih edilir. Romanla karlatrldnda hikye daha ksa, olay ya da olaylar dizisi daha az, karakterlerin tantm snrl, tek ynl, mekn ve zaman belirli bir erevenin iine km olarak karmza kar. Romanla hikye elbette farkldr birbirinden. Bu zellikler romanla hikyenin birbirinden ayrld en belirgin ynler. Hikye ile roman nerede buluurlar? Bir roman neyi anlatr? Roman, hikye/yk anlatr okuyucusuna. Bu yzden de hikye/yk romann temeli konumundadr. yk yoksa roman da yoktur. Btn romanlarn en byk ortak yan budur. Keke bu olmasayd da en byk ortak yan gerein kavranmas gibi deiik bir ey olsayd. Bu basit; ilkel nesne olmasayd. yk belkemii gibi daha dorusu bir erit gibi uzayp gider. nk romancnn istedii yerde balar, diledii yerde biter. yknn var olmas okuyucunun merak duygusuna baldr. Onlar uyank tutan tek ey merak duygusudur. Evrensel bir istektir bu ve bu nedenle romann belkemii yk olmaldr. yk olaylarn zaman srasna gre dizilerek anlatlmasdr. Yaznsal eler iinde en yaknen ilkel olandr yk, ama gene de roman dediimiz o karmak yaplarn tmnn en byk ortak yandr. Gnlk yaam hemen hemen ayr iki yaamdan olumaktadr. Zaman iinde srdrlen yaam ve deerlere gre srdrlen yaam. te yknn yapt ey zaman iinde geen yaam anlatmaktr. Romann btnn yapt ise, eer iyi bir romansa deerlere gre srdrlen yaam da anlatmaktr. [4] Nesrin ritmi iinde ifade bulan edebi tre hikye (fiction) demekle, hikyenin gerekle ilgisi olmadn sylemi oluyoruz. Her ne kadar romanda bir hikye anlatsa da bu, hikyenin kendisi olduu anlamna gelmez. Hikye ile roman arasndaki en nemli fark, karakterlerin yaratlnda kendini gsterir. Romanda gerek insan yaratlr, onun psikolojisi, toplum iindeki yeri, beenileri, alkanlklar, fikirleri, giyimi-kuam en ince ayrntya kadar kahraman tanma imkann buluruz. Yani romann konusu insandr ve yazar, kahramann belirli bir tarihi olaylar iinde vererek onu, yaanlan ann gerek bir temsilcisi haline getirmeye alr. Roman dadnk ve kiisel, hikye iednk ve kiiseldir. Roman karakterini daha objektif olarak deerlendirme frsatn bulurken hikyedeki bir karakteri ancak davranlar ve olaylar karsndaki tutumu neticesinde, deriliine inemeden tanmak zorunda kalrz. Ayrca hikye ve roman iki ayr gelenei izler ve her ikisinin de kendine has bir gelenei vardr. Romanla hikyeyi ayrdmzda kiiler, zaman, mekn kullanm, yap, slup ve dier zellikler farkllklar yakalama frsatn bize sunarlar. Roman, pek ok unsurun bulunduu bir edebi eittir ve pek ok edebi tr iinde barndrabilme zelliine sahiptir. Esnek bir yapya sahip olduu iin saf roman tanm yapabilmek mmkn deildir.
92
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Roman hikye eder, hikye etme tekniini kullanr ama ne bir roman hikyedir ne de bir hikye tr olarak romandr. Romann kendine has bir dnyas vardr. Hatta R.Caillois iin roman tam olarak anlalmas imknsz bir trdr ve roman sahasna bir bilim dal sahas olarak baklmaldr.[5] Northrop Frye ise roman hikye tr edebiyatlarn bir devam olarak grmekte ve her eidin kendine has zellikleri ve btnl olduunu ifade ederken roman yaygn bir ekilde kabul gren ve roman norm olarak dnen gr de ykmaktadr.[6] Bu da romann ne olduu konusunda iki ayr dnce yaps olduunu ortaya karr. Dier dnce yapsnda hikye trnde yazlan eserler, muhtemel ve akla yatkn olduklar lde baarldrlar. Her iki dnce sisteminde de ortak olan yn romann farkl geleneklere sahip olan, yazarn romanda yaratt deerler sistemindeki btnl, gr asndaki tutarll ve biim unsurlar arasndaki ahengi salayan bir tr olduu gereidir.
[1] Max Frisch, ykler, 20.yzyl Edebiyat Sanat, yay.haz.Hseyin Saliholu,mge Kitabevi,Ankara, 1995, s.358. [2] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994,s.214. [3] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994,s.216-217. [4] E.M. Forster, Roman Sanat, Adam Yaynlar, ev.nal Aytr, stanbul, 1985, s.64-68 [5] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.19. [6] Philip Stevick, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Ankara, 1988, s.12.
93
Fikir Platformu
Roman ve Dier Trler Wellek-Warren tr iin hem dsal bir biim (zg l ya da yap), hem de isel bir biim (tutum, ton, seslenilen kitle) zerine temellendirilen yaznsal yaptlarn gruplandrlmas[1] demektedirler. Bu da trn yazda ve ncesinde szl olarak kendisini gsterdiini ortaya karr. Pospelov ise, eserin bir ana tr iinde bulunmas (epik, lirik, dramatik, lirik-epik); eserin, dizeli(nazm) ya da dzyaz(nesir) biiminde olmas; eser uzunluklarndaki farklar[2]n, bir eserin trn belirleyen zellikler olarak sunmaktadr. Edebi trleri bir de szl ve yazl olarak blmlere ayrrz. rnein halk edebiyatnn szl aktarlan epiki iinde iki biim vardr: Bir yanda dizeli biim, yani ark ve trk; br yanda nesir biimi yani masallar. Yazl aktarlan epikte ise, destan, yk ve povest(yk ile roman aras tipik bir Rus dzyaz biimi) bulunuyor.[3] yk kk bir dzyaz metni iken, povest orta uzunlukta, roman ise uzun bir dzyaz metni olarak karmza kar. Yani eserin szl-yazl olmas; nazm-nesir olmas; uzun-ksa olmas onun trn belirlememizi salayan en temel yap zellikleridir. Edebi trlerin artzamanl varl, yazarlara zorla benimsetilen bir gelenein apak kantdr. Eserin kendi biimini yaratt durumlar da olabilir: ounlukla eserin, Antikitenin bir miras olan biime girdii grlr, ya da en azndan gemite bu byleydi. Destan, od, trajedi ve komedi, Avrupal Danaideslerin(Yunan mitolojisinde Argos kral Danaosun kzlar) gerek flar olan ve her defasnda farkl bir svyla doldurulmu yzyllar getiler. Zaten bu flar, tadklar cevherin etkisiyle biim deitirmilerdir. Andre Bretonun Charles Fourierye Odu, Pindaren odlaryla ok az ortak nokta sergiler. Lirik Yunan trajedyas da, Senekann tiyatrosu araclyla kolej trajedisine, felsef trajediye, burjuva dramna, tarihi drama vb. dnt. Fakat Epikrvari(Atinada yaam olan Yunan dnr) bir odun kendi sevimliliine olduu gibi, tarihi od tr de dairevi bir ahenge, merakl bir tona aina kald. Trajediler ise Ibsen, QNeill ve Claudele kadar kutsal, mukadder ya da dini bir dnya grn
94
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? paylatlar. Edebi trlerin hem artzamanl hem de ezamanl olarak ele aln, zellikle de zaman ve mekn ierisinde ok eitli yazarlarca ele alnan ayn konuyla ilgiliyse, genel edebiyata yararl bir katk salayabilir. Antigonlar, Amphytryonlar, milli kahramanlarn jestlerine adanan iirler, temann bilkuvve mevcudiyetini, alarn ve lkelerin zelliklerini ve her yazarn dehasn aa karrlar.[4] Edebi trlerin nazm ve nesir olarak hatta trleri eitli ynlerini esas alarak ayrma giden kii ise Aristodur. Aristo, Art Poetique adl eserinde trleri birbirinden ayrr. Destan, tiyatro, komedi flt ve lir trlerinde olduu gibi, renkler, resim, desen, ses, ritim, dil ve melodi bir arada bulunsun ya da bulunmasn olaylar sergileyip gsterme yntemleridir. Anlatmak veya gstermek suretiyle hareket ve eylem halindeki btn kiileri taklit etmek mmkndr.[5] Gsterme durumlarnda olaylar, aktrler vastasyla (tiyatro, mimik, dans yntemi) halka gsterilir; anlatma durumlarnda ise ister yazarn kendisi vastasyla, ister yazara szclk eden birisi vastasyla olsun olaylar bir anlatcya bal olarak anlatlr; burada gsterilen olaylar, dorudan idrak edemediimiz davranlar, aksiyonlar ve szler olmaktan kar; iir, destan veya roman sahasna girerek nazm veya nesir halinde bir yaz eidine dnrler.[6]
Roman tr, anlatma dayal, nesir bir tr olarak karmza kar. Burada ilk ayrm roman ile tiyatro tr arasnda kar. Roman anlatma dayal bir yaz ekli iken, tiyatro gstermeye dayal, seyirci nnde ortaya konan ve olay dorudan seyircisiyle paylaan bir gsteri sanatdr. Oysa roman olay olduu gibi gsteremez, olayn ya da gerein taklitini veya temsilini yapmaya alr, tiyatroda seyirci ile oyuncu arasnda hibir engel yokken, romanda okuyucu ile eser arasnda yazar/anlatc kii vardr. Yazar ne kadar eserin dnda kalrsa kalsn bu sefer de okuyucusu ile okuyucusuna gstermek zorunda olduu gerek arasnda yer alr. Yine tiyatroda anlatm dili iir seilebilirken romann anlatm dili nesirdir. Bu noktada roman destan ve bizdeki mesnevi trnden de ayrlmaktadr. Romandaki kurmaca/fiktif yap, yani okuyucunun ilgisini ekmek, onu etkilemek iin yaratt dnya ile biyografi, otobiyografi, an, deneme, makale, eletiri, fkra, mektup, dileke gibi dier dzyaz trlerinden de ayrlr. Bu trleri romandan ayran ikinci unsur retici yaz trne dhil olmalardr. retici yaz trleri, bir dnceyi aklama, bir durumu ya da olguyu zmleme, bir kavram belirleme biiminde[7] karmza kan ksa yazlardr. retici boyutlu yazlar da makale, ke yazs, rportaj, eletiri, deneme, gezi yazs trlerini iinde barndran retici olduu kadar dnsel de olan gazete ve dergi yazlar ve an, gnlk, biyografi, otobiyografi, mektup trlerini iinde barndran bir yaam ve yaantdan kaynaklanan yazlar olarak ikiye ayrabiliriz.[8] Bu trlerin nc fark da romana gre ok daha ksa olmalardr. An, gnlk, biyografi ve otobiyografi tek yazlk yaplar kadar bu yaplarn birletirilerek bir kitap formunda genileyebilme zelliiyle romana nicel olarak yaklasalar da nitel olarak ve yap bakmndan romandan ayrrlar. Mektup-roman, an-roman ve biyografi-roman trleri de bize unu gstermektedir ki, romann esnek yaps bu trleri bir anlatm yntemi olarak kullanmaktadr. Ancak bilinmelidir ki byle de olsa mektup-roman, an-roman ve biyografi-roman, her eyden nce fiktiftir ve bu trlerin belgelere dayal, gerei yanstmak ama olduu iin d/imge snrl, gerek bir yaam/yaanty esas alan yapsndan ok uzaktr. And, biyografik roman zerinden bu konuyu iler ve Bir roman yazar biyografik roman yazabilir. Fakat bu sefer de yazlan, bir romandr, biyografi deil. Biyografik roman, biyografi gibi, gerein adm adm izini srmek, bu izin belirsizletii yerde durmak zorunda deildir. Biyografik de olsa, romanc, yazd romanda belirsizliklerin bo brakt yerleri de, romann gerekleri erevesinde doldurmak zorunda hisseder kendisini. Yani hayli olan, gerein dolgu malzemeliini yapmaya balar[9] Romanda belge sunulsa hatta gerek bir kitabn bir blm montajlansa bile bu, sadece okunan metnin
95
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? gerekmi gibi alglanmasn salamak amacyla yaplmtr. Okunan gerek bir hayat deil, bir romandr, yani kurmaca bir dnyann gereidir. Geleneksel anlatlara baktmzda ilk mitlerle/alegorik halk hikyesi, destan ve masallarla karlarz. Bu trn romanla en byk paydas d gcdr. En nemli ayrmda ite bu noktada ortaya kar, d gcnde. Mit, destan ve masalda btnyle d gcnn rndr, her zaman olaanstlklerle karlamasak da, gerekten yola karak szl kltrn elinde zaman iinde farkl eleri ieren yeni bir forma dnmtr. Bir roman -kurmaca/fiktif olsa dahi- okuyucusuna gerei anlatt izlenimi vermeye alr ve bunu iyi yapabildii oranda baarl olur. Bu trlerin dil ve anlatm zellikleri de farkldr romandan. Destan ve mit nazmdr. Masal nesirdir ama romandan olduka ksadr. Romann kurmacalktan sonra zel yaps ve anlatmyla da bu trlerden ayrld grlr. Zaman ve mekn kullanm, kiilerin zellikleri ve yetenekleri, anlatc kiilerin varl, plan ile bu trler romandan farkl bir yapnn iinde deerlendirilirler. Hikye etme geleneinden gelen bu trleri romandan ayran dier bir zellik de geleneksel anlat olmalardr. Roman, modern bir anlatdr. Modernizm ehirleme ile doru balantl olduu gibi romanda ehirle dorudan alakaldr. Bu ynden geleneksel anlatdan ayr telakki edilmelidir. Romann geleneksel younluunu ve romandan nceki mensur eserlerde gze ve kulaa hitap eden ayrntlar verme mecburiyetinin geleneksel eksiklii bu trleri birbirinden ayrt etme de nemli bir baka ldr. Yine romann ayrnty esas kabul de ncesi anlatlarda bariz ayrmdr. te yandan romann konuma ritmini anlatya tam olmas onun nceliklerindendir. Romann tasvir ve tahlillerde gsterdii ayrnt baars da dikkate alnmaldr. Ancak roman teki edebiyat trlerinden ayrt etmek iin kullanlan btn metotlar elle tutulur bir teori iinde birletirmek mmkn deildir.[10] Yine romanlar geleneksel olan bu trler gibi szl nakil yoluyla gelmezler ve okunmak amacyla baslrlar. Romann btnl ise onun dier bir farkl yndr. Anlatt hikyede boluklar olmaz ve tarihi-sosyolojik bir zemin zerine oturur. Romann ileri geri saa sola dnmler vardr. Entrikalar ve kahramanlar boluklara doldurulur. Romann bu anlamda farkl bir zbiimi sz konusudur. Her eyden nce romann douu geleneksele bakaldrdr. Ondan birok eyi miras almas bu k anlamsz klmaz, nk felsefe olarak ayr durur. Roman dier ynden hemen hemen btn edebi trleri, hatta dier sanat trlerini de iine alabilen bir esneklie sahiptir mesela; yeni roman musiki dalndan kompozisyon tekniklerini alr tiyatrolarn, hikayelerin ve masallarn teknik ve ieriklerini tar. rnein romanc dikkatleri toplamak ve etkiyi kuvvetli klmak iin hikye anlatabilir. Kahramanlar karlkl konuturabilir. Bunlar yaparken hikye ve tiyatro tekniklerini kullanabilir. Ancak elbette roman, hikye ve masaldan nitelik olarak farkldr. Romann dier trlerle ilikisine farkl bir bak as Meriten gelir. teki nevilerin ele almak istemedii veya ele alp da ileyemedii ne varsa romann mal; bir zamanlar edebiyatn btnn yapan her tr bnyesine katyor: destan, hiciv, panfle. Hem tekniklerini alyor, hem mahiyet ve ruhlarn. Edebiyat bile yetmiyor ona, ilimlere el atyor.. Hayle hapsolmak istemiyor, gerei de tasvir etmek amacnda. Yalnz tasvir mi? zah etmek, gelitirmek de istiyor. Amacna varmak iin eitli disiplinlerin getirdii malzemeden faydalanyor Tahlil, terih, terkip, faraziye.. terihhanede ve laboratuarda kullanlan btn yntemlere sahip kyor. Baz romanlar poem, bazlar ders kitab. Psikoloji, iktisat, sosyoloji.. her ilmin en son almalar ak romancya.[11] Bunu destekler nitelikteki alma da Hseyin Gmn roman kavramn tanmlamaya alt incelemesinde karmza kar. Karlkl mbadele imkn veren roman trnn bilinen zellii, birletirme becerisi, deiik dozlarda en tutarsz unsurlar -incelenmemi belgeler, fabllar, felsefi dnceler, ahlk fikirleri, arklar, tasvirler- bir kelimelik bir ifadeyle bunlar arasnda belirli bir snrn olmay, roman trnn baarsn salayan unsurlardr roman trnn ar esnek olmas, karlat buhranlarn alt edilmesinde kolaylk salar.[12] Bu da trler arasnda bazen snr ihlli
96
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? anlamna gelir. rnein Voltairein masallar roman ad altnda yaynlanr ve baz modern yazarlar bu trler iin anlat/recit diye sz edilmesini isterler.[13] Roman teorisyenleri hikye tr edebiyata uygulanan btn klsik metotlardan geni ve ok eitli unsurlar birletiren bir sentez oluturmaya alsalar da roman dier edebi trlerden ayrmak iin kullanlan metotlarn tmn birletirerek bir teori oluturmay henz baaramamlardr. Bu blmdeki ayrmlar da asla tm roman trleri iin geerli deildir. Bu yoldaki en nemli baar, kltrel yaklamdr. Yani kltr tarihi ve edebiyat teorisini birletirerek kronolojik ve milli yaklamlarn getirdii snrlamalar kullanmak. Romann yapsal/structural deiimi, ekil zelliklerini tahlil eden teknikler, slp ve sembol gibi genel kategoriler romann kendine has ekline gre kullanldklarnda onu dier edebi trlerden ayrmak mmkn olabilecektir yine de buna itiraz eden eletirmenler her zaman olacaktr. Bu yaklamlarn hepsi, roman oluturan btn unsurlar organik bir btn iinde ele almay amalamayan bir teorinin geersiz olduunu ifade etmektedir.[14]
[1] Wellek Rene-Warren Austin, Edebiyat Biliminin Temelleri, Theory of Literature, ev.A.Edip Uysal, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1983. [2] Gennady N.Pospeleov, Edebiyat Bilimi, ev.Ylmaz Onay, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 1995, s.510. [3] Gennady N.Pospeleov, Edebiyat Bilimi, ev.Ylmaz Onay, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 1995, s.510. [4] Rousseau A.M.-Pichois CI., Karlatrmal Edebiyat, MEB Yaynlar:2633, stanbul, 1994, s.104. [5] Aristo, Art Poetique, 1448. Gerard Genette, Frontieres du Recit?, Figures II, Paris, Edition du Seuil, 1969, s.49-69 [6]Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.20. [7] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.123. [8] Emin zdemir, Yaznsal Trler, mit Yaynclk, Ankara, 1994, s.123. [9] M.Fatih And, Roman ve Hayat, Kitabevi, stanbul, 1999, s.116.
97
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [10] Philip Stevick, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Ankara, 1988, s.8. [11] Cemil Meri, Krk Ambar, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.139. [12] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.18. [13] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.23-24. [14] Philip Stevick, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Ankara, 1988, s.8-9.
98
Fikir Platformu
Roman Yazar ve Okur Bir roman yazar, kurmaca bir eser meydana getirirken sorumsuz davranabilir mi? Ne kadar zgrdr ya da? Elbette yaratt karaktere en akla gelmedik eyler yapabilir, onu a-susuz brakabilir, aktan karakterinin akln bandan aldrabilir, en olmadk trajedileri kahramanna yaatabilir hatta onu ldrebilir Yazara snr hatrlatan nokta neresidir/kimdir? Bu noktada devreye okuyucu girer. Her yazar okunmak amacyla yazar. ster belirli bir kesim iin, isterse kendisinden sonra gelecek kuaklar iin yazsn. Amac okunmak ve etkilemektir. Bu ama, eserini yaratrken yazarn snrlarn belirler. Heinrich Mann, yazarlar olarak bakalarna etki etmemizin art, tabii ki edebiyat yetimizdir. ou yazarn sorunlara yant aramak iin iyi niyetli bir biimde hazrlad bildirgeleri ya baarsz kalm, ya da tersine yazar konuyu bizzat kendisi duyarak yaam, bu meseleyi kendi ierisinde yeniden yaratm, kendine zg sanatn araclyla gzlerinizin nne sermitir. Bununla birlikte yazar, yalnzca gnmz okuyucu kitlesini deil, daha sonra gelecek okuyucular da hesaba katmak isterse, ite o zaman eseri olaanst ve gl olmak zorundadr.[1] der. nk yazar, haylinde arzularn ve bunlarn gereklemesini kurar ve bu haylleri edebi aralarla ylesine iler ki okuyucuyu da burada kendi arzularn bulur ve tatmin olur, hem de utanmayaca bir tarzda. Yazar gereklii, kltlm bir model biiminde kopyalar ve gereklii bize fark ettirir. Baka bir dnya icat eder. Davran provas yapar ve bizim bununla daha iyi davranmamz salar. Yazar dille oynar ve bu oyundan tat alr, o, bilinli olarak rya grr, ok katl anlam tayan eserin, ayn bilinsiz rya srecinin ryay oluturmas gibi biimler. Potansiyel okuyucuyla iinden konuur.[2] Romancnn okurla ilikisi hem eserin douu hem de pazar asndan hep sz konusu edilmitir. Yazar-okur ilikisi airler asndan daha karmaktr. oklukla air okurunu dikkate almaz. Romanc da bir noktaya kadar yarat esnasnda zgr davranr ve ok hesapl davranmaz ancak bu snrldr. Romanc bir noktadan sonra okuru hesaba katmak durumundadr. Bu hesaba katma okuru bir renci gibi eitme eklinde kabul edilemez. Ancak hi gzetmez demek, bu aamada da kabul edilmemektedir. Okuyucu kimdir? Meri okuyucuyu, yn/lecteur ve gerek okuyucu/liseur olarak ikiye ayrr.Ynn vakit geirme, dinlenme ve gndelik hayattan uzaklamak iin okuduunu ve okuduunu kolayca unuttuunu, okunann bu okuyucu tipinin yaantsnn zn pek etkilemediini belirtir. Gerek okuyucu iinse edebiyatn bir vakit geirme arac deil, balbana bir ama olduunu ifade eder. yle der: Bir roman okumak baka, roman yaamak baka. Don Kiot iin, romanlardaki dnya
99
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? hakikatin kendisidir, kucanda yaad dnya ise bir bycnn dnyas, aldatc ve yalan. Don Kiot, hakikat bildii dnyay yaanlan dnya, gerek dnya hline getirmek iin didinir durur. Eflatunun idealler dnyas, Kantn vazife dnyas nasl hakikatin kendisi ise, romanlarn dnyas da yledir Kiota gre.[3] Okuyucuyu anlatrken romancnn bazen ideal hayata yelken atn, okuyucusuna bu hayat telkin ettiini ve okuyucunun ruhunda bu dzeyle uyuacak bir yan varsa, roman az ya da ok yaamaya baladn; bazen de romancnn okuyucu tarafndan yaanacana emin olmak iin, onun yaam olduu veya yaamakta olduu hayat, bir ayna gibi aksettirdiini belirtir. Kadn okuyucu ile erkek okuyucu arasndaki farklar da belirtir Meri. Grleri yle: Kadn okuyucu ile erkek okuyucu romandan baka baka eyler bekler ve roman baka baka grrler. Kadn umumiyetle yazarn telkinlerine tbidir, kahramanlar grr, takip eder, sever veya irenir onlardan. Roman hem okur hem yaar. Onun iin realite Eugenie Grandetdir. Okuyan kadn, romandaki erkek ve kadn kahramanlarla kaynar. Okuyan ve okuduklar hakknda yazan erkek ise, romancnn dehas ile kaynamak ister.[4] Eco, yazarn ritm, soluk ve kefaretinin okuyucu iin olduunu dile getirir. Yazarn okuyucuyu dnerek yazdn ve yapt bittiinde metinle okuyucular arasnda bir diyalog kurulduunu ve bu andan itibaren yazarn darda kaldn belirtir. Yapt yaratlrken iki diyalog vardr der ve bunlar yle aklar: O metinle, daha nce yazlm btn teki metinler arasndaki diyalog (kitaplar yalnzca baka kitaplar stne ve onlarn evresinde yazlr) ve yazarla rnek okuyucu arasndaki diyalog.[5] Burada karmza okuyucuyla ilgili yeni bir kavram kyor: rnek okuyucu. Yazarn kafasnda tasarlad ve eseriyle biimlendirmek istedii yeni okuyucu kitlesi olarak tanmlayabiliriz rnek okuyucu kavramn. Bu kavrama ynelik Econun aklamalar unlardr: Okurlar ayn dzeyde duran statik varlklar olmad gibi ayn konumda da deildirler. Bir anlat metinini kat etmenin iki yolu vardr: Metin her eyden nce hakl olarak yknn nasl sona ereceini bilmek isteyen birinci dzey okura yneliktir. Ancak metin, okuduu metnin kendisinden nasl bir okur olmasn istediini kendine soran ve kendisine adm adm gidecei yolu gsteren rnek yazarn nasl ilerlediini kefetmek isteyen ikinci dzey okura da yneliktir. yknn nasl sona erdiini bilmek iin, genellikle bir kez okumak yeterlidir. rnek yazar tanmak iin birok kez okumak gerekir, belli ykleri ise sonsuza dek okumak. rnek okur ancak rnek yazar kefettiinde ve okurun kendisinden istediklerini anladklarnda tam anlamyla rnek okur haline gelecektir.[6] der ve Eco, okuyucu olarak Sylvieyi nasl okuduunu rnek verir. Sylvie yllardr neredeyse anatomik bir ileme tabi tuttuktan sonra bu kitabn kendisi iin hibir zaman bysn yitirmediini ve onu her yeniden okuyuunda Sylvie ile Iann ak yksnn ilk kez baladn syler ve devamla, bu stratejinin yap sn, kuraln bildiime gre bu nasl mmkn olabiliyor? yle yap metinden kld zaman kurulabilir; ancak okumaya dnerseniz metne geri dnerseniz ve kendinizi metnin akna brakrsanz, Sylvie hzl okunamaz. (hzl okunsa bile bu sadece bilgisayar taramas gibi bir ey olur.) Poe, yaptn sonsuza dek soruturabilecek bir okuru yaratmak iin hangi stratejiyi kullandn aklamaktadr. Sanki metnin oluturmay istedii ideal okuru ile o ana dek hi karlamam olduundan bunu sylemeye karar vermitir.[7] der. Yazar ve okuyucu arasndaki ilikiyi incelerken uygun okuyucu rneini oluturmaktan bahseder: Bir yazar belli bir grgl(ampirik) okuyucu kitlesini dnerek yazabilir; tccarlar ve karlar iin yazan, ada romann kurucular Richardson, Fielding ya da Defoenun yaptklar gibi. Ama ideal bir uykusuzluktan etkilenen ideal bir okuyucuyu dnen Joyce da kitleler iin yazyordu. Her iki durumda da, insan ister cebinde paras, kapdan kan bir kitleye seslendiine inansn, ister gelecekteki bir okuyucu iin yazdn ne srsn, yazman metin araclyla, uygun okuyucu rneini oluturmaktadr.[8] Bu noktada fark okuyucu arasnda deil, metinler arasnda kar. rnek okuyucuya yazlan metinle, okuyucularn isteklerine gre biimlendirilmi metinle. Biri kendi okuyucusunu yaratr, dieri kendi
100
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? yazarn veya eserini. Ama yazar yeni olan planlad, deiik bir okuyucu tasarlad zaman, dile getirilmi isteklerin listesini yapan bir Pazar aratrmacs deil, kukusuz Zeitgeist kurgularn sezinleyen bir filozof olmak ister. Okuyucu kitlesine, kendisi bilmese de, istemesi gerekeni aklamak ister.[9] Econun ideal olan yanstt sylenebilir bu grnde ancak roman piyasasna baktmzda rnek okur yaratmaktan ok, okuyucunun isteklerine gre biimlendirilmi eserlerin daha fazla yer tuttuunu syleyebiliriz. Okuyucu kitlesinin talebi neticesinde, belki de belki de btn edebi trler iinde en fazla piyasaya dnk olan, parayla ilikisi en scak ve ticaret meta olmaya en yatkn olan, yani iinde oluarak geldii toplumun kriterlerini ve niteliklerini en fazla yklenen bir edebi tr olan diye de grebileceimiz romann bizde de ksa srede bir arz-talep mekanizmas kurduunu, teknolojik olarak modernleen, Bat tarz bir alt yap istediini ve basm, yaym ve datm alar ierisinde hemencecik bir ticari faaliyet alann beslemeye baladn grmemiz zor deildir. Roman okuru etkilemitir, okur bu etkilenileri neticesinde talebi bytmtr, bu talep ise arzn niteliini belirlemeye doru bir yapy beslemitir.[10] Artk yazar etkileyen bir okuyucu kitlesi ile yz yzeyiz. Yine de ne kadar etkin olursa olsun okurun durmas gereken bir snr da vardr. Bir yazar ynlendirebilirler, ona mdahale edebilirler hatta metin hakknda yorumda da bulunabilirler ama mdahale edemedikleri bir alan vardr. Okurlar metinlerden, metinlerin aka sylemedii eyleri karsayabilirler ancak metinlere sylediklerinin tersini syletmezler.[11] Okurla eser arasndaki iliki yazarla eser arasndaki iliki bittikten sonra balar ve sz syleme sras okuyucuya geer. Eserin okunmas ile, eseri unutmak veya yaamak, metni bir defa veya defalarca okumak, rnek okur -Meriin ifadesiyle gerek okur- veya kitle okuyucusu olmak ite bu, tamamen okuyucunun tercihidir ve Econun dedii gibi yazar artk dardadr ve yapabilecei hibir ey yoktur. Romann basmndan sonra roman yazaryla roman hakknda yaplan konumalarda romana dair her ey sorulur ve roman yazar neden ve nasl yazdn, romanna yerletirdii yapsal zellikleri ksaca romanna dair her eyi okuyucuyla paylar. Burada yle bir soru sorulmaldr: Roman yazar romanna ilikin her eyi okuyucuya aklamal m? Aslnda aklamasa daha iyi olur. nk byle bir aklama tehlikelidir. Genellikle romanda duygu dzeyinin dmesine, dnce ve heyecann rlmesine yol aar Okuyucu, roman okuduunda kendi d gcyle tamamlamaldr. Yazarn mdahalesi her bir okurla farkl anlamlar kazanan romann tek-tiplemesi anlamna gelir. Kundera yle bir rnek verir: atoyu ilk kez 14 yanda okudum. Bu dnemde yaknmzda oturan bir buz hokeyi oyuncusuna hayrandm. Ky onun izgileriyle hayl ettim. Bugne kadar da hep yle grdm. Sylemek istediim u: Okuyucunun d gc otomatik olarak yazarnkini tamamlyor.[12]Yazar bu riski gze almamaldr nk amac romann okutmaktr.[13] Yazar romann niin ve nasl yazdn anlatabilir. iir sanat stne yazlar yazan onlar esinleyen yapt anlamaya yaramaz, teknik bir sorunun, bir yaptn retilmesi sorununun nasl zldn anlamaya yarar.[14] Yani yazar okuyucusuna eserini nasl okumas gerektiini deil, eserini yazarken hangi sorunlarla karlatn ve bunlar nasl atn gstermek iin nasl yazdn anlatmaldr. Bir yazar kendi yapt zerine yorum yapmamaldr, yoksa bir roman yazmam olur; nk roman yorumlar reten bir makinedir. Ama bu erdemli amacn gerekletirilmesinde balca engellerden biri, bir romann bir ad olmas gerektiidir. Ne yazk ki bir yaptn ad aslnda yorumsal bir anahtardr.[15] Byle de olsa, yazarn yorum yapmamas imknsz da kabul edilse, hibir ey bir roman yazarn, kendisinin dnmedii, okurlarn ona nerdii okunular kefetmekten daha ok sevindiremez yleyse yazar, yazdktan sonra lmelidir. Metnin gidiini bozmamak iin.[16] Okuyucularn o romanda daha nce yazar tarafndan dnlmemi yeni anlamlar kefetmeleri iin. Okuduklarn sorgulamalar ve kendi hayl dnyalaryla yepyeni bir dnya yaratmalar iin. nk roman, roman yazar kadar okuyucunun da yaratcl ile btnlenir, bylece hedefine ular, kendisini okuyucusunun elinden yeni okuyuculara sunar.
101
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? Roman yazar ile okuyucu arasndaki ilikiyi incelerken, son bir soru daha sorabiliriz. Roman okuyucuyu elendirmeli midir? Bu sorunun cevab kimi yazarlarca evet iken, kimi yazarlarca da romann deerini drecei korkusuyla hayr olmutur. Eco, her iki cevab da sentezleyen bir bak asyla unu syler: Elence kavram tarihseldir. Romann her dnemi iin elenme ve elendirme biimleri vardr. Kukusuz, ada roman konunun elenceliliini, baka elence trlerine nclk vermek iin bastrmaya almtr. Aristo sanat kuramnn byk bir hayran olan ben, her eye karn bir romann - stelik her eyden nce konu araclyla- elendirmesi gerektiini dnmmdr. Kukusuz, bir roman elendiriyorsa, kitlenin onayn salar. Belli bir dnemde, okuyucunun onamas olumsuz bir gsterge sayld. Bir roman onaylanyorsa, bunun nedeni yeni bir ey sylememesi ve okuyucu kitlesine zaten beklediini vermesidir. Ama ben, bir romann okuyucuya beklediini veriyorsa onaylanacan sylemekle, bir roman onaylanyorsa, bunun nedeninin okuyucuya beklediini vermesi olduunu sylemenin ayn ey olmadna inanyorum. Econun tavr, bekleneni verse hatta yeni bir roman aamasnn baladnn delili olsa bile romann bazen okuyucu kitleleri tarafndan onaylanmayabileceini, oysa roman okuyucu kitlesi tarafndan onaylanmsa, romann bekleneni verdiini syler. Ksaca bir roman okuyucusunu elendirirken de yeni eyler syleyebilir, elendirmesi onun kkrtc yapt olmasna engel deildir.
[1] Heinrich Mann, Roman zerine Dnceler, 20.yzyl Edebiyat Sanat, Yay.Haz. Hseyin Saliholu, mge Kitabevi, Ankara, 1993, s.100. [2] Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi, Papirs Yaynlar, stanbul, 1999, s.32. [3] Cemil Meri, Krk Ambar, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.145. [4] Cemil Meri, Krk Ambar, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.146. [5] Umberto Eco, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.586. [6] Umberto Eco, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995,s.35. [7] Umberto Eco, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995,s.53.
102
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [8] Umberto Eco, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.587. [9] Umberto Eco, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.588. [10] M.Fatih And, Roman ve Hayat, Kitabevi, stanbul, 1999, s.70. [11] Umberto Eco, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995, s.104. [12] Milan Kundera, Roman Sanat, ev. Aysel Bora, Can Yaynlar, stanbul, 2002, s.44-45. [13] Umberto Eco, Anlat Ormannda Alt Gezinti, ev.Kemal Atalay, Can Yaynlar, stanbul, 1995, s.127. [14] Umberto Eco, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.571. [15] Umberto Eco, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.568. [16] Umberto Eco, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar, stanbul, 2002,s.568.
103
Fikir Platformu
Roman ve Yazar Yazarn malzemesi gereklik ve hayldir. Gereklik, sosyal, bireysel olduu gibi tarihsel de olabilir. Hayl gc, yaratc yazarn kulland yap talarnn ikinci beini oluturur[1] Yazarn romandaki tutumu onun ele ald gereklie kar tutumunu yanstr ki bu da bir ve tek deil, eitlidir. Gereklii kendi ruhsal merceinden geirmektir yaratc yazarn yapt i. Ve bu mercekten getikten sonra da gereklik, nitelik deitirir ve kurmacaya dnr.[2] te romann bu yn, toplumlarn yazara bak asnda deiik tepkilerin ortaya kmasna neden olmutur. Yazar, ileriyi gren, bir khin, bir yol gsterici sayanlar olduu gibi onu, ii kurmaca olduu iin bo eylerle uraan, haylci, hatta toplumun asalak kiisi olarak niteleyen dnemler olmutur.[3] Kimdir yazar, bir kahin mi, bir yol gsterici mi yoksa yalnzca bir hikye anlatan kii mi? Yazarlar farkl toplumlarn, farkl alarn, farkl dillerin stnden okuyucuya ulaan sanatlardr. Hepsinin en nemli noktas, yaratma eyleminin iinde olmalardr. Olay, insan, nesnesi, zaman insann d ve i yaps, davran, dnce ve duygular ile kendi eliyle kurmaca bir dnya yaratr romanc. Forster, yazar bir yaratc olarak alr ve Eer Tanr evrenin yksn anlatabilseydi, o zaman evren bir romana dnrd.[4] der ve devam eder nk romanda temel ilke, yaratc ile yazarn ayn kii olmasdr. Roman yazarna yklenen anlamlar ok farkldr. Modern romanclar romancy gerein dna srklenen; ama bu gerei yakalayan, hafzasnda tutan, tespit eden ve zellikle bu konudaki anlaymz deitiren byc[5]ye benzetirler. Walter Allen ayn paraleldeki gr, romanc da her sanat gibi bir yaratcdan ancak romann muhtevasn oluturan sosyal gerek pek tabidir ki, romancnn kendi hayat grn kendi felsefesini temsil eder. Byle bir hayat grn aksettirebilmek iin romancnn setii deerleri ve vard sonular, romannda yaratt karakterler, durumlar ve setii kelimeler ifade eder[6] eklindedir. Forster ise Romanda iki ayr g vardr: nsanlar ve insanlar dnda kalan bir sr deiik eyler. Roman yazarnn grevi bu iki gc ayarlamak, birinin gereklerini tekinin gerekleriyle uzlatrmaktr.[7] diyerek romancy dengeleyici bir unsur olarak grmeyi tercih etmektedir. Yazarn kim olduu ile ilgili en deiik belki de en subjektif gr Robert Musile aittir. Musil, yazar hakknda unlar syler: Toplumsal bir kimlik olarak deerlendirildiinde yazarn ya bir entelektel, ya da kendini evresindekilerden soyutlayan bir duygu insan olduu grlr. Yazar gerek bir entelektele, yani ortalama bir bilgine gre de duygu ykl grnmyle zek seviyesi dk izlenimi verir, gerek bir duygu insan zerinde ise duygular zayf, kararsz ve gerek d bir entelektel etkisi brakr. Yazar konuurken zorlanr, hibir eye kolayca karar veremez ve bu yzden de szlerinde, kararlarnda ve duygularnda srarldr. Her ikisi de bir araya getirilirse ve deneyimlerle desteklenirse, duygularyla zeksn veya zeksyla duygularn
104
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? ynlendiren tipleri aslnda birbirinden ayrmak gtr, ama yazar olarak kanaatlerinde kararsz olan, mantksal kararlarna pek gvenilmeyen ve bilgileri snrl olan, ancak bu eksiklii de etkileyici bir ekilde esnek, abuk, geni bir yelpazede tamamlayan ve aktr yeteneine benzer bir yetenek ve hazr bulunma durumuyla yabanc yaam ve dnce alanlarna uyum salayabilen insan ortaya kar.[8] Musil, yazsnda bununla snrl brakmaz grn, yazarn yeni bir ey ortaya koyamadn ve doalln ve bireysel anlamn ancak lirik iirde kendini gstereceini syleyerek yazsna devam eder. Bu grlerin ar genellemeci ve bilimsel dayanaktan yoksun oluu Musilin grlerinin subjektif ve yanl oluunu gstermektedir. Romanda anlatc ile romann yazar ayn kii midir? Romanda bir anlatcnn varl ve yazardan ayrmas olduka uzun zaman almtr. Anlatc olgusunun kabul bir noktaya kadar yazar romandan uzaklatrmtr. Ancak bu ayrmdan nce kim romancdr, romann yazaryla ilgisi veya tanmlanmas gerekir. Kundera Flaubertten bir dnceyle bu konuya alm getirmeye alr; romanc yaptnn arkasnda kaybolmak isteyendir. Yaptnn arkasnda kaybolmak bir halk adam rolnden vazgemek demektir.[9] Kundera bir adm daha ileri giderek, Romanc hi kimsenin szcs deildir ve bu gr kendi dncelerinin bile szcs olmadn syleyecek kadar ileri gtreceim. [10] der. Bu tanmlar romancnn kendi dnya grnden yeri geldiinde rahatlkla syrlmasn ngrr. Daha ileri giderek yazar unutturur. Romancnn roman dnyasn ve karakterlerini yukardan ve dardan gzleyen ve ynlendiren bir tanr olduu sylenebilir.[11] Aslnda romancnn roman dnyasndan ve karakterlerinden yukarda ve darda oluu romancnn realizmi yakalamak ve objektif olmak iin izledii bir yntemdir. Bir romantik yazarn eserde oluuyla bir realist yazarn eserde olular iki zt ucu simgeler. Eser realist de olsa bir ekilde yazar eserin iindedir. Tolstoyun benzetmesinde olduu gibi, gerei gren, fakat bekleyen bir tanr gibidir. Haylci karakter, gerekle hayli birbirinden ayramayan kiidir; gereki karakter ise, onu ynlendirendir.[12] Wayne C. Boothun aklamas ise dikkat ekicidir. Hibir hikyecinin ahslandrlmad romanlarda bile, sahnenin arkasnda gizlenen yazarn kiilii mevcuttur. Roman dnyasnn dnda kalan yazar, bir oyun ynetmenine, kuklalarna ses veren bir sanatya veya roman dnyasnda olanlara bigne, trnaklarn trpleyen bir tanrya benzetebiliriz. Yazarn bu sanat kiilii, daima onun insan olarak kiiliinden ayr ve farkldr. Yazarn sanat kiilii, eseri yaratrken, kendisinde aslndan daha stn bir kopyasn yaratr. Herhangi baarl bir roman, yazarn bu kendisini aan kiiliine bizi inandran bir eserdir. Yazarn sanat kiilii, ekseriya, aslndan ok duygulu, akll, sekin, arnm ve alglama gc daha fazla bir kiiliktir. Bir romanda yazarn bu sanat kiiliinden sz edilmedike, yazarn kendisiyle bu ahslandrlmam sanat kiilik arasnda hi fark yoktur. Booth, birinci tekil ve nc tekil anlatml(yazarn ahslandrlma dedii kavram) romanlarda anlatcnn yazar olmadn, yazarn darda kaldn, anlatcnn sanatnn kiiliinden farkl olduunu ve yazarn kiiliiyle kahramanlarn ayr kii olduklarn zellikle vurgulamaktadr. Elbette anlatc, yazarn kendisi olan romanlar da vardr. Oysa bugnk roman, reeli realistler gibi grmez. Ama kendini, anlatann kiiliine de hapsetmez. Eser mmkn olduu kadar geni, mmkn olduu kadar ciddi bir dnya gr ifade etmelidir. Flaubertten bu yana znellie itibar edilmez. Yazarn dorudan doruya ie karmas bir zaaf almeti saylr. Romanc kendi adna konutuu, kssadan hisse kard, kahramanlar hakknda hkm verdii, aksiyonu her eyi bilen imtiyazl bir uurun varln belli edecek tarzda ekip evirdii zaman; okuyucunun elinden tutup izahlara giritii, yorumlar yapt, onu hazrlad zaman; olaylarn dorudan etkisi yerine hikyenin ve tasvirin suni mantn ikame ettii zaman, eser inandrcln geni lde kaybeder.[13] Max Frischin belirttii gibi, nemli olan; sylenemeyendir, szcklerin arasnda kalan bo alanlardr. Aslnda ou zaman szcklerin anlattklar bizim sylemek istemediimiz nemsiz eylerdir. Asl sylemeyi amaladmz ey ise yalnz dolayl olarak gsterilebilir, bu da tam anlamyla sylemek istediklerimizin yaknndan gemektir. evresinde dolamaktr. Bir eyler anlatrz geri, ama gerek yaantmz anlatlanlarn iinde yoktur Sanrm asl amacmz sylenebilecek her eyi dile getirmektir; dil, sanki elikten bir ta kalemi gibi gizli olmayan
105
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? her eyi yontar atar ve bylece de sylemek, sylenmek istenenden uzaklamak anlamna gelir. Anlatlan yaamn kendisi deildir. Ama anlatmak istediimiz yaamdr.[14] Neden roman yazlr? Defoe, kendisini gerekten yaanm olaylarn savunucusu; Richardson, kendisini ahlak; Trollope kendisini adi bir yazar olarak takdim etmi; Dickens ise, elendirmek iin yazdn sylemitir. Mark Twain ve Hemingway, Huckleberry Finnin nsznde gzel bir biimde ifade edildii gibi, utanga tavrlar taknmlardr. Mark Twain Bu hikayede gerek bir motif bulmaya alanlar takibata urayacaklar, ahlak dersi arayanlar lkeden kovulacaklar; diyerek sanat olarak ciddiyetini gizlemitir.[15] Karaaliolu bu soruya u cevab verir: Yazar; yazlarn okutmak, okuyanlarca beenilmek; kendini tanmak; ann adam olarak, teki insanlarn sorunlaryla ilgilenmek; okuru ile kendisi arasnda iki yakay birletiren bir kpr devini grmek; insanlarn iine bakacaklar bir ayna tutmak iin yazar.[16] Naci elik bu sorunun cevabn toplumsal olaylarn anlatlmas olarak vermi, dnya edebiyatlarndan u rnekleri sralamtr: Gogol, Dostoyevski arlk Rusyasndaki rmeyi karayerici bir dille anlatmlardr. Sanatn znde arptlm gerei, gerekliiyle yanstmak ama olduuna gre, bu yazarlar da, Rusyada yozlaan aramlardr. nk dnemleri, yozlaan aramay gerektiriyordu Ayn biimde Folkner, Amerikalnn meselelerini romana sokmutur. Amerikadaki olaylar Amerikalnn gznden verilmitir Kafka ezilmilii, teknik gelimelerle insan hayatnda deieni, deienin yaratt tedirginlii, karabasanla gerein iieliinde zmlemitir. Ulusunun efsanelerle rl ar gemii, srekli bir hakszla urad kans Kafkann romanlarnda karabasan-gerek, yarglanma-umut kartlklaryla izilir. Gerek Gogol ve Dostoyevski, gerekse Folkner, Kafka eserlerine ulusal birikimi koymulardr. Aslnda yle etrefilli bir sorudur ki bu, her roman yazarnn sebebi farkl farkldr. Hseyin Gm, Roman Dnyas ve ncelemesi adl eserinde birok yazarn grlerini tek tek sralamtr. Bunlar zetlersek: Yeni bir dnya yaratmak iin, gerek dnyadan kamak iin, zamanna tank olabilmek iin, dnya ile uyum yakalayabilmek iin, zgrlk iin, uurlandrmak iin, deimek ve aksiyona gemek iin, dnyay ve dnyay ifade etme hakk iin, tanrsal bir yn olduu iin, dnyaya ve insann kendisine bir anlam verebilmek iin, elendirmek iin, bir yabanc hline gelmemek iin, lmsz olmak iin, kendini yeniden yaamak iin, ykmak iin, hayl etmek iin[17] Roman yazma nedeni her ada ve her toplumda deiiklikler arz eden ve her yazarla yakn da olsa farkl bir nedene dayanr. Yazar, hangi noktada eserinden kopar? Son noktay koyduunda m ya da eseri basldnda m, eseri hakknda konumal mdr ya da hayatndan bahsetmeli midir iinde yaad toplumda? Yazar, ne yapmaldr ya da ne yapmamaldr? Flaubert, Sanat gelecek kuaklar, kendisinin yaamam olduuna inandrmaldr. demitir. Maupassant nl yazarlara ayrlm bir seride kendi portresinin grnmesini engellemitir: Bir insann zel hayat ve resmi halka ait deildir. Hermann Broch kendisi hakknda, Musil hakknda, Kafka hakknda: Bizim mzn de gerek biyografisi yoktur. der. Bu, onlarn hayatlarnn olaylar asndan fakir olduunu deil, hayatlarnn ortaya dklmesine, kamuya mal olmasna, biyografi haline gelmesine gerek olmad anlamna gelir. Has romancnn ayrt edici zellii: Kendinden sz etmeyi sevmez. Nabakov, Burnumu byk yazarlarn deerli hayatna sokmaktan nefret ederim ve benim hayatmn zerindeki perdeyi de hibir zaman hibir biyografi yazar kaldramayacaktr. der. Italo Calvino uyarr: zel hayat zerine kimseye tek kelime etmeyecektir. Faulkner ise arkasnda basl kitaplarndan baka hibir iz brakmayan, tarihten silinmi, kaznm bir insan olmay arzu eder. nl bir metafora gre, romanc yaad evi yktrp tulalaryla baka bir ev yaptrrm: romannn evini. Bundan da u kyor ki, bir romancnn biyografisini yazanlar romancnn yaptn bozuyor, bozduunu yeniden yapyorlar. Sanat asndan bakldnda tamamen olumsuz olan almalar bir
106
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? romann deerini de, anlamn da aydnlatmaz. Kafka, Joseph K.dan daha fazla ilgi ektii an, Kafkann lmnden sonraki lm sreci balamtr.[18] Kunderann bu tespiti dikkate ayandr, nk biz yazarn en nemli eseri olan roman deil de yazar merak etmeye baladmz an, yazarn kurduu evreni ykmaya balyor ve onu yaatacak olan romann arka plana atyoruz demektir. Yazara olan ilgimiz azaldnda yazar bizler iin gerekten lm olacaktr. Yazar yaar klan kendisi deil, eseridir. Hatta eser yazarnn gizini korumaldr. Mehmet Serdarn dedii gibi: Yazs okunduktan sonra da yazarn hl gizemli bir yan kalmal. Yaz yazarn saklayabilmeli. Yaznn okur tarafndan anlalmas, zlmesi, benimsenmesi yazarn saydamlamas aamasna kadar gitmemeli. Yaz yazarn aa karmamal. Okurla yaz dnda karlamak bynn bozulmasna yol aabilir. Hele okur yazyla zdelemise yazarn yapabilecei, anlatabilecei bir ey yoktur.[19] Roman nasl yazlr? Eskinin hayl gcne dayanan romannn yerini bugn gerei, insan tabiatn en youn ekilde veren roman almtr. George Sand gibi nne kat alarak aklna gelen ilk fikirden balayp hayl gcnn rzgarna kaplp yazlmyor roman. Artk roman, gnmz roman yazarlar tarafndan zerinde yrmeleri gereken zemini ok dikkatli bir ekilde inceledikten ve mmkn olan btn kaynaklardan gereken bilgiyi aldktan ve ihtiyalar olan materyali elde ettikten sonra, oturup yazmaya karar verirler. Eserin pln, toplanan materyal tarafndan tayin edilir; nk gerekler, kendilerini mantki bir snflandrmaya tabi tutarlar. Neyin, neden sonra geleceini mantk tayin eder. Eser bylece mantki bir ekilde oluur. Hikye, bir araya toplanm gzlemlere, notlara dayanarak gelitirilir; karakterlerin hayatlar birbirleriyle iliki iinde dnlr ve hikyede dnm noktas, sadece tabii ve kanlmaz bir sonutan baka bir ey deildir.[20] Eco da roman yazarnn ok almas konusunda Zolayla ayn grtedir. Yazar esinine kaplarak yazdn sylyorsa yalan syler.der ve Deha, yzde yirmi esin, yzde seksen alnteridir.cmlesini rnek verir.[21] Yazma srecinden bahsederken de u aklamalar yapar: Yazar, srecin kurallarn dnmeksizin altn syledii zaman, yalnzca kural bilmeden altn anlatmak ister. Bir ocuk ana dilini ok iyi konuur, ama dilbilgisini yazmay bilmez. Ancak dilbilimci dilin kurallarn bilen tek kii deildir, nk bunlar ocuk da ok iyi bilir, ama bildiini bilmez: dilbilimci, ocuun dili niin ve nasl bildiini bilen kiidir yalnzca. Nasl yazldn anlatmak, iyi yazldn kantlamak anlamna gelmez. Poe, eserin sonucuyla yazma srecinin bilincinin baka baka eyler olduunu sylyordu Bazen sanatsal sreler stnde en parlak sayfalar, alakgnll sonular ortaya koyan, ama yaratma sreleri stne dnmeyi iyi bilen daha nemsiz sanatlar tarafndan yazlmtr.[22] Yani yazmak ne sadece esinti ne de almadr. Bu da tek bana yeterli deildir, romanc ne yazdn ve bunu nasl yazmas gerektiini de iyi bilmeli, kendi doal yasalar olan metninin kendi kltrnn izini yklendiini bilerek aratrmalar yapmal ve okuyucusunun metinle kuraca diyalou unutmadan ve yazdktan sonraki srecin metinle okuyucu arasnda balayacan dnerek bir eser meydana getirmelidir.
[1] Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi, Papirs Yaynlar, stanbul, 1999, s.32. [2] Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi, Papirs Yaynlar, stanbul, 1999, s.32. [3] Grsel Ayta, Genel Edebiyat Bilimi, Papirs Yaynlar, stanbul, 1999, s.33.
107
Fikir Platformu
Roman nedir? Nasl Yazlr? [4] E.M.Forster, Roman Sanat, ev. nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.96. [5] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.203. [6] Sevim Kantarcolu, Trk ve Dnya Romannda Modernizm, Paradigma Yaynclk, s.26 [7]Forster E.M., Roman Sanat, ev.nal Aytr, Adam Yaynlar, stanbul, 1985, s.150. [8] Robert Musil, Yazar ve Yazn, ev. Ayten Gen, 20.yzyl Edebiyat sanat, Yay.Haz. Hseyin Saliholu, mge Kitabevi, Ankara, 1995, s.104-105. [9] Milan Kundera, Roman Sanat, ev.Aysel Bora, Can Yaynlar,stanbul, 2002, s.179. [10] Milan Kundera, Roman Sanat, ev.Aysel Bora, Can Yaynlar,stanbul, 2002, s.180. [11] Maurice Z. Shroder, Edebi Bir eit Olarak Roman, Philip Stevick, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar:130, Ankara, 1988, s.24. [12] Maurice Z.Shroder, Edebi Bir eit Olarak Roman, Philip Stevick, Roman Teorisi, ev. Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi Yaynlar:130, Ankara, 1988, s.24. [13] Cemil Meri, Krk Ambar, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.283-284. [14] Max Frisch, Yazarlk zerine, ev. Nilfer Kuruyazc, 20.yzyl Edebiyat sanat, Yay.Haz. Hseyin Saliholu, mge Kitabevi, Ankara, 1995, s.186. [15] Philip Stevick, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Ankara, 1988, s.3. [16] Seyit Kemal Karaaliolu, Edebiyat sanat, nklp ve Aka Kitabevleri, stanbul,1980, s.153. [17] Roland Bourneur ve Real Quellet, Roman Dnyas ve ncelemesi, ev. Hseyin Gm, Kltr Bakanl Yaynlar:1085, Tercme Eserler Dizisi, Ankara, 1989, s.201-208. [18] Milan Kundera, Roman Sanat, ev. Aysel Bora, Can Yaynlar, stanbul, s.161-163. [19] Mehmet Serdar, Yazarndan Okuruna, Szckler, efik Matbaas, Temmuz-Austos 2006, stanbul, s.136. [20] Emile Zola, Tecrbe ve Natralist Roman, Philip Stevick, Roman Teorisi, ev.Sevim Kantarcolu, Gazi niversitesi yayn No:130, Ankara, 1988, s.360. [21] Umberto Eco, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.572. [22] Umberto Eco, Sonras Alfabeta Dergisi, 1983, say 49, ev. adan Karadeniz,Gln Ad, Can Yaynlar,stanbul, 2002,s.572.
108
Fikir Platformu
109
Fikir Platformu

Roman Nedir Nasil Yazilir

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Roman Nedir Nasil Yazilir

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman Trlerine Genel Olarak Baktmzda:

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

Roman nedir? Nasl Yazlr?

You might also like