Liberalizmin Ak Kitabi

Liberalizmin ak kitab
Liberalizmin Ak Kitab
1
www.derindusunce.org
Fikir Platformu
Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org
Fikir Platformu
indekiler
nsz.......................................................................................................................................................................................... 4 Vahi olan kapitalizm deil devlettir(Pascal Salin) ...................................................................................................................... 5 slam ve Liberalizm: Ksa Bir Bak(Mustafa Erdoan) ................................................................................................................ 8 slam ve Liberalizm: kinci blm(Mustafa Erdoan) ................................................................................................................ 19 Dikkat Liberalizm! Sevmeyin, Kabuklu yemi vermeyin! (1) (Pascal Salin) ............................................................................... 27 Dikkat Liberalizm! Sevmeyin, Kabuklu yemi vermeyin! (2) (Pascal Salin) ............................................................................... 32 Kapitalizm krizde mi? (Pascal Salin) .......................................................................................................................................... 38 Kapitalizme ahlk bulatrlabilir mi? (Mehmet Ylmaz) ........................................................................................................... 42 slam ve Kapitalizm zerine(1) (Mustafa Akyol) ....................................................................................................................... 45 slam ve Kapitalizm zerine(2) (Mustafa Akyol) ....................................................................................................................... 47 Liberalizm bir Atatrk ilkesi olabilir miydi? (Emre Er)............................................................................................................... 49 Vietnamdan Kapitalizm Dersleri(Mustafa Akyol) .................................................................................................................... 52 slam ve Liberalizm: atma m birlii mi? (Mustafa Akyol) .................................................................................................. 54 zgrlk bir Avrupa iin(Ufuk Uras) ..................................................................................................................................... 57 Liberaller Allahsz mdr? (Mustafa Akyol) ................................................................................................................................ 59 Devlet eitimde rekabete ak m? (Ufuk Cokun) ................................................................................................................... 61 Devlet TEKELinde zenginleme mmkn m? (Ufuk Cokun) ................................................................................................. 64 Kapitalizm sosyal adalet getirir(Emre Er).................................................................................................................................. 67 Poplizm ile sosyal devlet arasndaki nans: kmr, yiyecek, yardmlar(Emre Er) ................................................................. 80 Piyasa Fetiizmine vg(O. Tan Haskol) ................................................................................................................................... 82 Dz Dnyadan Ka Yok(Mustafa Akyol) ................................................................................................................................. 87 Suudi ampanyas ve Dayatlan Dinin Sahtelii(Mustafa Akyol) ............................................................................................... 89 Kapitalizm Mslmann Yitik Maldr (I) (Mustafa Akyol) ........................................................................................................ 91 Kapitalizm Mslmann Yitik Maldr (II) (Mustafa Akyol) ....................................................................................................... 93 Kapitalizm Mslmann Yitik Maldr (III) (Mustafa Akyol) ...................................................................................................... 95 Gnah ileme zgrl(Mehmet Ylmaz) ............................................................................................................................... 97 Kreselleme Korkusu(O. Tan Haskol) .................................................................................................................................... 100 Kreselleme Korkusu 2(O. Tan Haskol) ................................................................................................................................. 108 Kreselleme Korkusu 3(O. Tan Haskol) ................................................................................................................................. 115 Yeni Patronunuz indistanl Olacak ! (Mehmet Ylmaz) ......................................................................................................... 122
Fikir Platformu
nsz 1930 model bir ulus-devletin, bir devlet babann ocuklaryz. Son derecede Mill bir eitim grdk, renim deil. Hayatta iimize yarayacak meslek bilgileri ya da eletirel bir bak renmedik mill okullarda. Varlmz Trk varlna armaan etmek iin eitildik, eilip bkldk. Liberallerin dilinden dmeyen Bireysel haklar ve zgrlkler bizim gibi Kemalist amarhanelerde ykanm beyinler iin ok yeni. Ankaradan uzaktan kumanda ile ynetilmeye o kadar altk ki gnlk hayatmzn kanunla deil de piyasa ile belirlenmesi neredeyse bilim-kurgu. Trkiyeyi kh bir fabrika kh bir kla zannediyoruz. Faprika mdr ya da gomandan ne emir verirse uygulayacaz. Varlmz armaan ettik ya! Trkiyede yaayan insanlarn ulus-devlet boyunduruundan kurtulmasnda nemli bir rol oynuyor liberaller. Daha da oynayacaklar. Biz de bu kitapta liberalizmin temel tezleriyle uyumlu, bu fikir akmna dorudan ya da dolayl destek veren makaleleri birletirdik. Peki liberalizm her derde deva m? Hi eletirilecek yan yok mu? Trkiyenin gerekleriyle uyumlu mu? Kendi iindeki tutarszlklar hatta insan doasyla atmas hakknda neler sylenebilir? Liberalizm ne yazk ki insan nefsini, bencillik ve kibir gibi insan doasnn en korkun ynlerini ilhlatrp bir ideoloji haline getirebilir. Yepyeni ve modern bir totalitarizm retebilir. Ama gelin iin bu yann yaknda yayna gireceimiz bir baka kitaba, Liberalizmin Kara Kitabna brakalm. Balang olarak 127 sayfa boyunca liberallerin hakl olduklar ksmlar teslim etmeye alalm. Tabi bu arada islmc veya solcu arkadalar istemezk dndaki argmanlarn ve alternatif nerilerini bizimle paylaabilirler.
Fikir Platformu
Vahi olan kapitalizm deil devlettir(Pascal Salin) Pascal Salinin Franszca zgemii, kitaplar ve makaleleri (47 sayfa) Devletin hi bir ahlk veya bilimsel meruiyeti yoktur, sadece insan toplumlarndaki iddetin bir rndr. Bu szlerin sahibi Pascal Salin radikal liberaller(*) olarak adlandrlan Frdric Bastiat , Ludwig von Mises ve Friedrich Hayek gibi dnrlerin izinden yryen dnyaca nl bir ekonomist. Paris IX Dauphine niversitesinde retim yesi olan Salin ile Paristeki evinde grtk. Liberalizmin ekonomi dnda kalan alanlara nasl uygulanacan sorduk kendisine. Hukuk devletinden bireysel sorumlulua, mill eitimden barts yasana kadar eitli konulara deindik. Prof. Dr. Salin Libralisme adl kitabnda nce zgrlk, sorumluluk ve mlkiyet ile temellerini att liberalizmi allmn ok dnda bir adan sunuyor. Bilimsel bir titizlikle liberal dncenin insana, retkenliine, farkllna ve eitliliine olan saygsn anlatyor. Bireylerin bir kalp iinde eritilmeye alld lkelerde yaayan, tebalam adeta kamulatrlm milletler iin son derecede artc fikirler bunlar. Ancak Salinin dahil olduu dnce akm Batdaki liberalizmi de amas sebebiyle ayr bir isim alyor: Libertaryen . Libertaryenler devletin rolnn asgriye indirilmesini savunduklar iin 1970lerden beri minarist olarak nitelendiriliyorlar. (fr. minarchisme / minarchie, ing. minarchism, minarchy) Derin Dnce: Liberalizm gndemden hi dmyor. Ama iinin ne ile doldurulduu da sanki o kadar belli deil. Size gre en ak tanm nasl olmaldr? Pascal Salin: Aslnda liberalizmin gndeme gelmesi sevindirici bir ey. Marxiszmden ilham alan kollektivizmin etkisinde uzun sre neredeyse unutulmutu bu kavram. Halbuki gndemden hi
5
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab inmemesi gereken konulardan biri bu bence. Yani ideal bir toplum ina etmek isteyen (ki politik renkleri sa veya sol olabilir) kollektivistler ile liberallerin mcadelesi. Ne yazk ki liberalizm ou kez bir c gibi gsteriliyor. Devlet ideolojisini, tek tip dsnce basksn meru klmak iin yaplyor bu. Hemen arkasndan da ar liberallerin dnyay fethettiini sylemek ve btn sosyo-ekonomik felaketleri, krizleri ona atfetmek tabuta son iviyi akyor. Ama zgr bir toplumun olumas sadece ekonomik anlamda yani zelletirmelerle, ticaretin veya sermaye piyasalarnn gelimesiyle olmuyor. te bunun iin temel ilkelere dayanan salam bir teoriye ihtiya var. Bir tanm vermek gerekirse liberalizm bireysel hak ve zgrlkleri insan topluluklarnn vazgeilmez referans noktas yapmak demek. Bir baka deyile, zddyla tarif etmek istersek liberalizm meru olmayan btn kstlamalarn ortadan kaldrld bir yaklam. u halde haklar ve dolaysyla mlkiyet ve sorumluluk kavramlar liberalizmin ayrlmaz birer paras. Derin Dnce: Demek istiyorsunuz ki liberalizm sadece ekonomik bir dnce sistemi deil. Bir yaam tarz, ahlk sorgulamalar da iine alan felsefi bir yaklam. O halde liberalizm kavram neden vahi kapitalizm ile sk sk yanyana geliyor? Pascal Salin: Aklayaym. Liberalizm bata da sylediim gibi kiisel hak ve zgrlklerin tarifi ve savunulmasyla dorudan alakal. Gerekte btn insanlarn birbirlerinin haklarna sayg gstererek bir arada yaayabilmeleri iin tek yol liberalizm. Byle bakldnda liberalizm sizin de dediiniz gibi bir yaam tarz hatta hmanizmin kendisi. Zira liberalizm insan deitirmeye almayan, olduu gibi kabul eden, onun doasna sayg duyan tek yaklam gnmzde. Bizler sadece madd varlklar deiliz. Manevi ve ayn zamanda sosyal boyutlar var insan dediimiz varln. Liberalizme vahi kapitalizmin vahiliini atfetmek gerekte byk bir hata. Esas vahi olan devletin kendisi. Neden? Meru olmayan yasal kstlamalarn monopol devletin elinde de ondan. Ama devlet kendisinin sorgulanmasna engel olmak iin mill eitim denen bir monopol kurmu. ocuklar bydklerinde baz sorular sormasnlar diye kafalar belli bir ekilde formatlanyor. Devlet dediimiz olgunun gerekte hi bir ahlk veya bilimsel meruiyeti yok, sadece insan toplumlarndaki iddetin bir rn. Derin Dnce: Yani size gre liberalizm orman kanunlarnn geerli olduu, en gllerin dierlerini ezdii bir sistem deil? Pascal Salin: Kesinlikle byle bir ey olamaz. Zira liberalizm zgrlkleri savunur ama bakalarnn haklarna sayg erevesinde kalmak artyla. Derin Dnce: Kitabnzda devleri deil haklar nplana karyorsunuz. Neden? Pascal Salin: Bunun sebebi ok basit. Haklar objektiftir. devler ise kiisel ahlak anlaynn bir sonucudur. Ahlak bir yandan evrenseldir, herkesin haklarna sayg gstermeyi ierir. Ama dier yandan son derecede kiiseldir. Her birimiz iyiyi ve kty baka trl ayrd ederiz. Bu sebeple devlerin deil haklarn ve zgrlklerin tarif edilmesi ve bunlara saygnn esas alnmas gerekir. Derin Dnce: Liberalizmi uygulamak iin nasl bir politika uygulamak gerekir? Pascal Salin : Bilinen uygulamalarn tam tersinin yaplmas gerekir. Ama insanlara adm adm u yolu takip etmelisiniz demek istemiyorum. Bir pusulann yolu deil kuzeyi gstermesi gibi Liberalizm adl kitabm da zgrlk bir sorgulamay iaret ediyor. Yani somut admlar her toplum kendi koullarna
6
Fikir Platformu
gre atacaktr. Benim vermek istediim ise bir sorun karsnda zgrlklerden yana tavr almay salayacak, bu tavr ile devleti, merkeziyeti, yasak yapya alternatif fikir retecek bir yaklamdr. Derin Dnce: Somut olarak Liberal bir politika nasl hayata geirilebilir? Pascal Salin: Bir siyasal sistemden dierine gei her zaman zor olmutur. Mesel Rusyaya bakn: Komnizmi terk ediyoruz, liberal ekonomiye geiyoruz demekle olmuyor bu iler. Sihirli bir denek yok yani. Ama Fransa iin de durum kolay deil. Devletin uygun grd fikirler devletin ngrd biimde btn genlere verildii iin tek tip dnceden kurtaramyoruz kendimizi. Medya ve niversiteler de tek tip dnceyi yayyor ve savunuyor. Mill eitim dediiniz nedir? Herkese okuma ans verme bahanesiyle insanlarn tek tip dnmesini salamaktan baka? Bu tek tip dnceden kurtulmann kolay olmadn biliyorum. Sosyalist bir eitim ve Keynesi bir ekonomi eitimi aldm. Baka trl dnmeyi renmem zaman ald elbette. u kesin bir gerek: nsanlar tek tip dnmeyi terk etmedikleri srece siyaset asla deimeyecektir. Vatandan ocuklatrld gl devlet modeli ile sorumluluk kavram ortadan kaldrd srece sorunlarmza salkl ve kalc zm aramamz imknsz. Derin Dnce: Btn toplumsal sorunlar liberal dnce ile zlebilir diyorsunuz. Fransada ve Trkiyede yaanan barts yasana sizin ilkelerinizi uygulayabilir miyiz? Pascal Salin: Elbette. Herkes istedii gibi giyinebilmeli. Sorun zaten devletin anne-babalarn yerine karar vermesinden kaynaklanyor. ocuklarnn hi bir din simge bulunmayan okullarda okumasn isteyenleri de dikkate alrsak eitli okullarn varlna izin veren bir yaklam olmal: 1) Her trl giyim serbestlii, 2) Bartl ve ak niforma mecburiyeti, 3) Kyafet serbest ama barts dhil din iaret yasa. Btn bu okullarn varlna izin verilmi olsa sorun kalmaz. Ama benim kiisel tercihim her eyin serbest olaca okullardr. Zira laiklik hi bir dini dayatmamaktr. Ama ayn zamanda din iaretleri veya kyafet mecburiyetlerine de sayg gstermektir. (*)Aklayc not: Trkiyede liberal ve liberteryen kelimeleri Trkede liberteryen kelimesi mevcut ancak ksaca bir noktaya dikkat ekmek gerekiyor. ABD dnda liberteryenizm daha anarizme yakn bir liberallik olarak yorumlanabilir. Zira Avrupa ve Trkiyede liberal ABDde olduu gibi daha sol bir anlama sahip deil, bildik klasik liberalizme iaret ediyor. ABDde liberalizm kelimesi byk lde anlam kaymasna urad iin klasik liberaller de Trkiyede kendilerini liberteryen olarak adlandrmakta problem grmyorlar. Daha fazla ayrnt isteyen okurlar iin : http://www.tpe.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=162&Itemid=58
Fikir Platformu
slam ve Liberalizm: Ksa Bir Bak(Mustafa Erdoan) Sunu: 2008e Hacettepe niversitesi retim yesi olan Mustafa Erdoann bir makalesiyle balyoruz. Mslmanca bir devlet idaresinin nasl olmas gerektii slamn kendisi kadar eski bir soru. 9cu yyda Farabden, 14nc yyda bn Haldundan gnmze kadar uzuyor bu aray. Bugn slam corafyasnda ou lkeye asker kkenli diktatrler hkim. Bir buuk milyar Mslmann dnya ekonomisinden ald pay ancak Almanyannki kadar. Ne resmen eriat ile ynetilen Suud Arabistan ve ran ne de ksmen slam hkmler uygulayan Fas, Sudan, Nijerya gibi lkelerin rejimleri Mslmanlar imrenilecek bir ekilde yaatabiliyorlar. slamn siyasete hkmetmesi gereken temel kavramlarndan biri olan kul hakk lt alndnda dierlerine rnek olarak gsterilecek tek bir slam lkesi bulmak imknsz. ster istemez u sorular akla geliyor: Bat lkelerinin bugnk seviyelerine erimelerinde byk pay olan liberal demokrasi Mslman bir lkede uygulanabilir mi? Demokrasi ve slam uyumlu mudur? Mslman bir lkenin demokratiklemesi iin slamn veya demokrasinin ilkelerinden dn vermek gerekir mi?
Fikir Platformu
lkemizde slam ve liberal demokrasinin uyumu konusu tartlrken en byk sorun kavramlarn tanm, kapsam ve aydnlarca alglan arasndaki farklardan kaynaklanyor. liberalizm de bu kavram karmaasndan fazlasyla payn alm bir terim. ou kez liberal ekonomi ile kartrlan, bazen vahi kapitalizm ile zdeletirilen liberalizmin slam ile uyumlu olup olmadn sormak bile entellektel bir cesaret istiyor. Mustafa Erdoan birazdan okuyacanz makalesinde sadece cesur sorular sormakla kalmyor, onlara slamn kaynaklarnda ve siyas tarihinde cevaplar da aryor. Elbette deerli okuyucularmzn bu yazy Derin Dnce adna yazlm bir manifesto olarak grmemeleri gerekir. Bir bilim adamnn slm ve liberal demokrasi zerine nemli sorgulamalar yapt bu alma bizim gzmzde bir son deil bir balang olabilir ancak. ki blm halinde yaynlayacamz makalenin tamamn indirmek iin de ayrca sitemizden bir balant vereceiz yaynn sonunda. Emeklerinden dolay Mustafa Erdoana, yaynlamamza verdii izinden dolay da Liberal Dnce Topluluuna teekkr ederiz. Birinci blm Liberal slam Liberalizm, deoloji, Din slam retinin Dinamizm Arac: tihat slam Bir Siyaset midir? slamda Hilafet ve Siyasi Rejim Sorunu mmet ve Siyasal Topluluk kinci blm slamda Birey ve Cemaat Piyasa Ekonomisi ve slam slamda Hukuk Devleti Liberalizm, Laiklik, slam slam ve Liberalizm: Ksa Bir Bak - Mustafa Erdoan Bir sredir, snrl bir evrede de olsa, mtereddit bir slupla Liberal slam veya slami liberalizm gibi kavramlardan sz ediliyor, bunlarn anlaml bir arayn ifadesi olup olmadklar en azndan bir ksmmzn zihnini megul ediyor. Byle bir arayn gndemimizde yer etmesi sadece teorik bir ilgi veya srf bir entellektel tecesss meselesi olmasa gerektir. Bu aslnda Trkiyenin gerek bir ihtiyacndan kaynaklanan ciddi bir ilgidir. nk, liberal-demokratik bir sosyo-politik sistem iinde slamn yerinin ne olduu sorunu, nfusunun ounluu Mslman olan bir lke olarak Trkiye iin zellikle nemlidir. Ayrca, byle bir sorunun ortaya kmasnda galiba en belirleyici etken, geleneksel olarak aydnlar arasnda, slam dininin -iddia edilen- nitelii gerei liberal demokratik bir dzenle badamad yolundaki kanaatin yaygn olmasdr.
Fikir Platformu
lgintir, gnmz Trkiyesinde, slamla liberalizm arasnda bir uyum arayn deerli ve yararl bir aba olarak grenler yannda, bu ikisi arasnda asgari dzeyde bile bir uzlamann olabilecei dncesinden pek honut olmayanlar daha da fazladr denebilir. Bunlarn bir ksmnn hatta liberal slam vb. ifadeleri duymaya bile tahamml yoktur. Denebilir ki, genellikle liberal eilimli kimseler slamn liberal bir yorumunun mmkn olduunu duymaktan honut olan ana grubu oluturuyorlar. nk, liberaller byle bir ihtimalin hem genel olarak insanlk durumu iin bir kazan olacan dnyor, hem de zel olarak Mslman Trkiyede bunun zgrlk/oulcu bir sosyo-politik sistemin yerlemesi ansn artracan dnyorlar. Binderin (1996: 30) hakl olarak iaret ettii gibi, gl bir slami liberalizm ortaya kmad srece Orta Douda (ve zel olarak da Trkiyede) siyasi liberalizm abalarnn baarya ulaabilmesi son derece zordur. Buna karlk, slamiyetin liberalizmle badatrlmas giriimleri birbirinden olduka farkl kesimlerin de tepkisini ekmektedir. Bunlarn banda, slamn herhangi bir modern dnceyle bir arada anlmasndan rahatszlk duyan ilerici Kemalistler ile fikri formasyonlar laiki Kemalizmin dedii yolda olumu olan baz sosyalistler gelmektedir. Onlara gre, din bizatihi gerilik demek-tir, bu nedenle insann insanlamas her eyden nce dinden zgrlemesiyle mmkndr. Bir insani ycelme abas olarak dinden zgrlemek ise ancak aklc aydnlanmann yoluna girmekle ve bilime sarlmakla, onun iradna teslim olmakla mmkndr. Byle dnenler geri Iiberalizmden de pek hazzetmezler, ama yine de ada uygarlkn entellektel temellerinden biri olan liberalizmin adnn slamla ilgili meselelerde gemesini sakncal bulurlar. stelik, uygarl din kartl ile zdeletiren ve medeni bir siyasi toplumun her trl dini tezahrden arn(dr)lm bir toplum olduunu dnenlerin bir ksm kendilerinin liberal olduu hsn kuruntusu iindedir. te yandan, liberal slam tartmalarndan holanmayanlar arasnda baz slamclar da vardr. Bunlar da balca, ya son onyllarn kollektivistik entellektel ortamnn basks altnda slam prososyalist bir biimde kavrayan, ya da Mslman olduktan sonra da insana ve topluma bak znde deimemi olan eski kollektivistlerdir. Ne yazk ki, slami gelenekle zihinsel balants bir hayli zayf olan gnmz siyasi slamclar ok byk lde bu grubun entellektel etkisi altnda bulunmaktadrlar. Esasen, 1970lerden itibaren eviriler yoluyla Trkiye Mslmanlar arasnda popler hale gelen ve esas itibariyle Kuzey Afrika kaynakl olan slamc neriyat da, smrgecilik-kart psikolojinin etkisiyle, slamiyeti bir tr sosyalizm -veya sosyalizan bir ideoloji- olarak yorumlamaktayd. Byle bir hava iinde, liberal fikirlere pek iyi gzle baklmamas yadrgatc olmasa gerektir. Liberal sfatndan rken dindarlarn bir ksmnn baka ve daha hakl grnen gerekeleri vardr. Bu gerekelerden biri genel veya evrensel diyebileceimiz bir sorunla ilgili olup, liberalizmin ne olduuna ilikin yanl bir kavraytan ileri gelmektedir. Bu kavrayn znde, ada bir ideoloji olarak liberalizmin evrene, hayata, birey ve topluma ilikin tutarl bir bilgi ve deerler sistemine dayand ve toplumu bu dorultuda tanzim etmeyi amalad dncesi yatmaktadr. Yani, liberalizmin kapsayc bir felsefe, total bir ideoloji olarak dine alternatif olma iddias tad sanlmaktadr. Bu nedenle baz Mslmanlar, herhangi bir kt niyet veya kast eseri olmakszn, liberalizmi sanki kfrn bir trym gibi alglamaktadrlar. Ne var ki, bu anlay tamamen liberalizm hakkndaki bilgi eksikliinin rndr ve yedi-sekiz yl ncesine kadar zikre deer bir liberal neriyatn olmad lkemizde mazur da grlebilir.
10
Fikir Platformu
Bir ksm Mslmann liberalizme kar devaml bir alarm halinde bulunmasnn -mazur grlebilirdier bir nedeni de Trkiyenin zel artlaryla ilgilidir. yle ki: Bugnk Trkiye siyasetinde liberal sfat, yanl olarak, esas itibariyle dindar-kart anlamnda kullanlmaktadr. O kadar ki, toplum ve siyaset meselelerine bak akca illiberal (hatta anti-liberal) olan baz siyasetiler srf dini pratiklerinin zayf olmas veya bu konulardaki kaytszlklar nedeniyle zaman zaman liberal olarak yaftalanmakta; buna karlk kiisel olarak dindar ama toplum ve siyasete bak asdan nispeten liberal olanlar ise anti-liberal olarak nitelendirilmektedirler. Bu grnt ise, samimi dindarlarn liberalliin din dmanl demek olduuna artlanmalarna yol amaktadr. Liberal slam Bu yaznn temel problemi, slamn liberal bir yorumunun mmkn olup olmad ve bu erevede byle bir yorumun slami literatrde yer alan baz dayanaklarnn gzden geirilmesidir. Bu konuyu bir lde aydnlatabilmek iin, slamla ilgili -ou slami gelenek iinde yer alan- literatrden yararlanarak, sz konusu problemin muhtemel cevabna ilikin baz ipularna iaret etmek gerekiyor. Ama bundan nce, bir slami Iiberalizmden veya liberal slamdan neyi kastettiimizi ksaca aklamalyz. Konuyu, liberal-demokratik sistemin Orta-Doudaki gelecei ilgili olarak aynntl bir biimde ilemi olan Leonard Bindera gre (1995:391-92), Mslman dnrler arasnda iki tr slami liberalizmin varlndan sz edilebilir. Birinci anlaytaki Mslmanlara gre, istiare (ura) kurumunun dnda, slamn temel kayna Kuran Mslmanlarn siyasal rgtlenmesiyle ilgili hkmler iermedii -bu konuda sessiz kald- iin, Mslmanlar kendi siyasal kurumlarn liberal (demokratik) bir sistemle badaacak ekilde semekte zgrdrler. Bununla beraber, byle bir abann sonunda ortaya kacak olan siyasal rgtlenmenin yine de slami olarak nitelenmesi gerekir. kinci slami liberalizm biimi ise, (parlamento, seimler, sivil haklar vb.) liberal siyasi kurumlarn Batl liberalizmin siyasal, epistemolojik ve ahlaki ilkelerine deil, fakat dorudan doruya eri kaynaklara, ilahi kkenli slami yasama ilkelerine dayandrlmas eklinde ortaya kmaktadr. Biz burada Bindern kurumsal analizinden nemli lde farkl olarak, meseleye esas itibariyle doktrin dzeyinde bakmaya alacaz. Bu yaklamn doal bir sonucu olarak, zerinde younlamak istediimiz, slam retinin liberal ilkelerle uyumu ve farkll sorunu olacaktr. Buna bir bakma, bir din ve dnya gr olarak slamn liberal bir yorumunun teorik olarak mmkn olup olmadnn aratrlmas da denebilir. Byle bir konuyu incelemeye girimenin, bazlarnca, bir tr liberal slam yaratmak ynndeki pein bir istekliliin iareti olarak alglanmas mmkndr. Bu bakmdan belirtmem gerekiyor ki, amacm varl pheli bir eyi varm gibi gstermek, yani slam zaten liberaldir gibi bir hkme varmak deildir. Sadece, bu konuda zerinde durulmaya deer bulduum baz noktalara dikkat ekmei amalyorum. Aslnda bu tr bir tahlilin, kurumsal analizden daha zor ve elle tutulur sonulara ulalmas ihtimali daha zayf bir i olduunun da farkndaym. Bu nedenle, burada yaplan tahlilin, tartlan konuyla ilgili btn problem alanlarn tketme iddias tamayan geici bir deneme olduu ve herhangi bir bilimsel veya dini otorite iddia etmedii imdiden vurgulanmaldr. Amacmz, daha ziyade, bir tartma zemini oluturmak ve konu hakkndaki farkl dncelerin ifadesine bir kap aralamaktr. Yaznn davet edebilecei muhtemel eletirilerden sonra konuyu yeniden ele alabileceimi mit ve temenni ediyorum.
11
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Liberalizm, deoloji, Din Liberalizmin slamla teorik badaabilirlii sorununu, slam asndan ele almadan nce, liberalizmin nitelii hakknda ksa bir aklama yapmamz gerekiyor. Bu konuda ncelikle belirtilmesi gereken nokta, yaygn olarak sanldnn aksine, liberalizm bildik anlamda bir ideoloji olmaddr(l). Burada ideoloji terimini ne snfsal karlar gizlemek zere retilmi bir dnce olarak Marks anlamda, ne de bir toplumda hakim olan kollektif semboller sistemi olarak olaan sosyolojik anlamda kullanyoruz. ideolojiden kastettiimiz, toplumsal ve siyasal alana ilikin olan, Popperci anlamda kapal ve normatif bir dnce sistemidir. deolojinin kapall, onun hakikat tekelcilii -yani her eyi aklama iddias- gtt iin hi bir farkl/rakip gre msamaha etmemesi anlamna gelir. Bu anlamda ideoloji dnyevi (bir) din gibidir (Heywood 1992: 7). te yandan, bu anlamda bir ideoloji, toplumsal-siyasal hayatn nasl rgtlendirilmesi gerektiine ilikin bir tasavvura sahip olmas anlamnda normatiftir. Hayekin deyimiyle, ideolojiler kurucu rasyonalist toplum tasarmlardr. Bir ideolojinin Hayeki anlamda rasyonalist olarak nitelenebilmesi iin onun epistemolojik anlamda aklc olmas da art deildir. Burada sz konusu edilen rasyonalizm daha ziyade yntemle ilgili olup, tecrbeden bamsz bir ekilde soyut ilkelerden yola kan sosyo-politik bir tasavvur, bir kurgu anlamna gelmektedir. Bu erevede, epistemolojik anlamda esas itibariyle aklc saylamayaca halde, bir din de -siyasal slam rneinde olduu gibi- pekl ideolojiletirilebilir. Bu anlatmdan da anlald gibi, ideolojiler siyasi nitelikte kurgulardr. Bu zellikleri dolaysyla ideolojiler eyleme yneliktirler; yani hedef gruplar rgtl toplumsal eyleme yneltme amac gderler (Heyvvood 1992:7). te bu anlamda Iiberalizm bir ideoloji deildir; o daha ziyade bir siyasi ilkeler manzumesidir. Dolaysyla liberalizmin tm toplumsal alan kapsayan normatif bir projesi yoktur. Zaten onun temel iddias da, bu tr total projelerin insanca var olma ve kendimizi gerekletirme potansiyelimizin nndeki en byk engeller olduklar ynndedir. Geri liberalizmin birtakm felsefi ve ahlaki dayanaklar vardr, ve bunlar eitli liberal dnrlerin eserlerine serpitirilmi durumda bulunabilirler. Ne var ki, bu gibi ontolojik ve epistemolojik n kabuller tam bir tutarllk gstermekte olmayp, yazardan yazara farkllk gstermektedirler. Hatta Iiberal diye bilinen herhangi bir yazarn felsefi nclleri her zaman liberal doktrinle zorunlu bir uyum iinde de olmayabilirler. Onun iin liberallerin mezhep ve merepleri de deikendir. rnein, liberallerin tanrtanmaz olanlar da vardr, deist, hatta dindar (Hristiyan veya Mslman) olanlar da (ontolojik bakmdan); empirist olanlar da vardr aklc olanlar da (epistemolojik bakmdan). Liberalizm, felsefi bakmdan, belki ahlak alannda tutarl bir anlaya sahiptir; ama bu ahlak da dinlerle zorunlu bir badamazlk iinde deildir. Birtakm felsefi ve ahlaki temel deerleri bulunmakla beraber, esas itibariyle siyasi bir doktrin olan liberalizm bu nedenle bir din olan slamn rakibi deildir. Bu nedenle bizatihi slamn liberalizmle atmas a priori bir zorunluluk deildir. Mamafih, bunu sylemek, liberalizmle genel olarak dinler ve zel olarak da slamiyet arasnda birebir bir uyum bulunduu ve bunlar arasnda zaman zaman gerilim ve atmalarn ortaya kmayaca anlamna gelmemektedir. Nitekim aada bu tr gerilim ve atma durumlarna iaret edilecektir. Burada anlatmak istediimiz, sadece, liberalizmin alternatif bir din olmad ve onunla slam arasnda her zaman bir atma olmasnn zorunlu olmaddr. atma ihtimali ise, liberal bir sosyo-politik dzende slamn yeri bakmdan deil, fakat daha ziyade Mslmanlarn ounlukta olduu bir demokraside dinin kamusal hayata egemen klnmak istenmesi durumunda belirginleir.
12
Fikir Platformu
slam retinin Dinamizm Arac: tihat slamn liberal bir bak asndan sempatik grlebilecek ynlerinden biri, onun ierdii hukuki oulculuk ve dinamizm unsurudur. Bu, esas itibariyle, slamda dinin yorum tekeline sahip bir din adamlar snfnn bulunmamasnn salad bir sonutur. Aksine, eitli itikad ve amel mezhepler Kurann (ve Snnetin) yorumu konusunda birbirleriyle rekabet halindedirler. Ve bu durumun kurumsal bir temeli de vardr: tihad (2). tihat ve rey messesesi tarihsel olarak dinin deiken toplumsal ortamlara ve yeni ortaya kan sorunlara uyarlanmasn mmkn klm olan dinamik bir aratr. Daha da nemlisi, itihat itihat ile nakzolunmaz (Mecelle, m. 16) (3) kuralda ifadesini bulan metodolojik doktrin, merkezi bir din yorumunun balayc otoritesinin nnde nemli bir engeldir. Her yetkin din bilgini Kuran ve Snneti kendi tarihsel-toplumsal balamna uygun olarak yorumlamak ve pratik bir slam anlay gelitirmek ahlaki otoritesine ve hatta sorumluluuna sahiptir. Uzman olmayan Mslmanlar ise belli bir mtehidin itihadyla kategorik olarak bal olmayp, kendi ihtiyacna en uygun zm ngren itihad benimseyerek ona gre amel etmeye mezundur. Bu konuda meru bir seme hakk bulunduu sylenebilir. Geri, tutarl birer itihatlar sistemi niteliinde olan ameli mezhepler arasnda keyfi gidip-gelmelerin meruluu tartmal olmakla beraber (Karaman 1975: Beinci Blm; Karaman 1982: 227 vd.),bizatihi mezheplerin varoluu zaten Mslmanlara makul lde bir seme imkan salamaktadr. Kald ki, ihtiyaca gre mezhepler arasnda tercihlerde bulunulamayaca grnn kendisi de nas deil, nihayet bir itihattr. slam Bir Siyaset midir? Tartma konumuz bakmndan slamn nemli bir yan da, onun znde bir ideoloji deil, fakat sadece bir din olmasdr. Bir din olarak slam ballarna esas itibariyle kozmolojik ve ahlaki bir referans erevesi, bir dnya gr sunar. Toplumsal alana ilikin olarak ifade etmek gerekirse, slam dini znde bir ahlak retisidir. Geri, slam geleneksel olarak ayn zamanda bir hukuk ve bir siyaset olarak da okunmutur. Mamafih, hukuki hkmlerin Kuran retinin byk bir ksmn tekil ettii sylenemeyecei gibi, onun slamn asli ynn oluturduu hususu da tartmaldr. te yandan, slamn ayn zamanda bir hukuk ve zellikle bir siyaset olduu gr de nihayet bir okuma biiminin sonucudur. Ayrca, bu ekilde okunan ve yorumlanan Kuran ayetlerinin yine de znde ahlaki maslahatlarla ilgili olduklar sylenebilir. Ayrca, bunlarn bir ksmnn evrensel mi yoksa tarihsel mi olduklar konusu da Mslman bilgin ve dnrler arasnda tartmaldr. Baka bir nokta, bugn slam hukuku (fkh) olarak bildiimiz normlar btnnn hemen hemen tmyle akli bir cehdin (itihat ve kyasn) rn olduudur. Bu rasyonel argmantasyonun sistematik bir bilimi olarak fkh usulu (slam hukuku metodolojisi) disiplini de zaman iinde Mslman bilginlerce (fakihler/fukaha) kurulmutur. Bu disiplinin z, slamn asli kaynaklar olan Kuran ve Snnetten hkm karma ynteminin gelitirilmesi olup, fkhn kendisinden (yani sonulardan) daha nemlidir. Baka bir ifadeyle, hukuk normlar sisteminin (fkh) bu normlarn yntemsel kaynaklarnn (usul fkh) bir trevi olmas anlamnda, slamn hukuki-normatif ksm ikincil niteliktedir (Ebu Zehra 1979). Bundan yle bir sonu karabiliriz sanyorum: Verili bir kurallar btn olarak fkhn slamiyetin nihai hukuku olmas mantken zorunlu deildir. Ya da fkh slamn hukuk konusundaki son sz deil, fakat daha ziyade tarihsel bir yorumudur. slamn bizatihi bir siyaset olduu iddiasna gelince; bu aslnda slami bir siyaset ve devlet teorisinin var olduunu sylemek demektir. Ne var ki, slami denebilecek bir siyaset teorisinin ve bir sosyo13
Fikir Platformu
politik kurum-sal modelin varl son derece phelidir. En azndan Kurann retisi asndan bu hkme varmak yanl olmasa gerektir. Ayrca, gerek slam dnce geleneinde, gerekse Mslman toplumlarn pratik siyaset geleneinde slamn bir siyaset ve devlet teorisi olarak anlalmasn zorunlu klan veriler ok azdr (Arslan 1995: 47vd., 59vd.). Ayubinin iaret ettii gibi, bu konuyla ilgili slami literatrde aslnda genel bir kategori olarak devletten veya bir toplumsal gereklik ve bir yasal (hukuki-M.E.) soyutlama olarak siyasi rgtten deil, zgl olarak hkmet sorunundan ve gene zgl olarak hkmdarn ynetiminden sz edildii dikkati ekmektedir. Nitekim geleneksel slami dncede siyaset kategorisi devlet tiplerine deil, devlet adaml tiplerine ilikin bir snflamadr (Ayubi 1993:18). Bunun nedeni, sanrm ki, ok basittir; o da, yukarda iaret edildii gibi, slamn bir siyaset olarak deil, dini ve ahlaki bir reti olarak gelmi olduu gereidir. slamn bir siyaset olarak okunmas, byk lde, onun tarihsel pratiinde dini olanla siyasi olann birbiriyle i ie gemi ve slamn balangta baz tarihsel nedenlerle ayn zamanda bir siyasal rgtlenme biiminde ortaya km olmasdr. slam peygamberinin kariyerinin bir yannn siyasi olduu (onun yeni domakta olan slami topluluun nderi de olmu olmas gerei) ve onunu lmn takiben ortaya kan halifelik kurumu, geleneksel olarak, slam doktrinin zorunlu bir gerei veya paras biiminde yorumlanagelmitir. Oysa burada dini olan ile tarihi olan birbirinden ayrmak gerekir. yle ki: Kendisine dman bir ortam iinde, kuatlm ve heretik bir cemaat olarak ortaya km olmak ve varln bu elverisiz ortamda srdrmek zorunda kalm olmak, slam peygamberini zamanla cemaatini siyasi bir nitelik kazanacak ekilde rgtlemeye ve Medine dneminde fiilen bir siyasi kurumsal yapya dntrmeye mecbur etmiti. Dolaysyla, bu tarihsel zg pratiin dini bir zorunluluk olarak grlmesi gerekmez, bunu insani durumunun tesadf (contingent) bir grnm olarak yorumlayabiliriz. slamda Hilafet ve Siyasi Rejim Sorunu Hilafet messesesi konusunda da benzeri biimde akl yrtmek yanl olmaz. Baka bir ifadeyle, tarihsel bir pratik olarak halifeliin dinin (slamn) zorunlu bir sonucu olmaktan ok, tarihin belli bir annda dnyevi siyasal gereklerin ortaya kard dolaysyla, bir form olarak, daha sonraki nesiller iin dinen zorunlu olmayan bir sonu olduu sylenebilir. Ne var ki, bu tarihsel pratik, siyasi yneticilerin iktidarlarna dini bir meruluk ve dokunulmazlk (kutsallk) kazandrma politikasnn da etkisiyle, zamanla Mslmanlarn zihninde zorunlu bir dini kurum imaj dourmu ve hilafetsiz bir slam olamayaca kanaati mmet iinde yaygnlk kazanmtr. Trkiyede hilafetin resmen ilgasndan sonra slam dnyasnda yaplan tartmalarda bu konu yeniden gndeme geldiinde, Msrl dnr Abd el-Razk slamda Siyasal Otoritenin Kaynaklar (1925) balkl kitabnda bu noktaya dikkat ekmiti. Abd el-Razka gre, sekler bir nitelie sahip olan slam hilafeti hkmeti btnyle tarihsel bir fenomendir. Aslnda hilafet dini bir rejim deildir, yani byle bir kurumun tesisi dini bir zorunluluktan kaynaklanmamtr. Esasen hilafet, z itibariyle bir saltanat veya monari rejimidir (Binder 1996: 206-209, 219-220; Vergin 1992: 45-46). Abd el-Razk Halifenin otoritesini halktan (mmetten) ald ve halifelik kurumunun dinen zorunlu olmad grnn, hilafetin ilgas dolaysyla yaplan tartma erevesinde daha nce Trkiyede dile getirilmi olduu hususuna da iaret etmitir (Binder 1996: 214). Burada iaret edilen kii zmir milletvekili ve zamann Adliye Vekili Mehmed Seyyid beydir (Vergin 1992: 46)(4). slami modernizmin nde gelen temsilcilerinden Prof. Fazlur Rahmann (1919-1988) bu konudaki gr de aslnda bundan pek farkl deildir. Nitekim ona gre (Rahman 1993: 336, 362), slamda her eit yetki ve gcn fiziki kayna bizzat mmetin kendisi olup, halife de bu erevede mmetin veya slam toplumunun iradesini stlenmi en yksek icra grevlisidir. Bundan dolay, tanmlanm ve
14
Fikir Platformu
snrlandrlm bir sre iin toplumun vekletini alm olan seilmi bir cumhurbakan veya babakan, bugn bu grevi yerine getirebilir. Bu sre, her bakmdan demokratik bir sretir. mdi slamn ne bir hukuk ne de bir siyaset olduunu, fakat aslnda dini ve ahlaki bir retiden baka bir ey olmadn sylemek ayn zamanda onun bir ideoloji olmadn da sylemektir. slamn siyasi bir ideoloji olmadn sylemenin baz sonular da vardr. zel olarak siyasal alanla ilgili olarak ifade etmek gerekirse, slamn ngrd bir siyasi rejim ve atfta bulunduu bir siyasi topluluk yoktur. Burada hatrlatmak gerekir ki, siyasi rejim konusunun aslnda iki yn bulunmaktadr. Bundan dolay, bu konu balca iki yaklam asndan incelenebilir. Bunlardan birincisi siyasal bilim" yaklamdr. ncln bn Haldunun (1332-1406) yapt bu yaklamn esasn Mslman toplumlarnn siyasal gerekliinin aklc yoldan incelenmesi oluturmaktadr. bn Haldun Mslmanlar bir yandan dindala bir yandan da asabiyeye (grup dayanmasna) dayanan gerek (olgusal) bir siyasal toplum olarak ele alm ve onun kurumsal yapsn esas itibariyle hilafet kurumu etrafnda kavramsallatrmaya almtr. Ona gre, hilafet zamanla saltanata dnm olsa da, znde ilahi olarak dzenlenmi bir Hukuk rejimi prototipidir. Dolaysyla bu rejimin hedefleri dnyevi olmayp dinidir. Mamafih bn Haldunun slam toplumunun siyasi yapsn saf ilahi bir kurum olarak grmemi ve bu hususta da bir sosyal bilimci gibi davranm olduu da gzden kamamaktadr. Nitekim, ona gre, sz konusu hukuk rejimi znde eri olmakla beraber, yine de insanlarn doal ihtiya ve isteklerini gzard eden bir rejim deildir; aksine o insann isteklerinden kaynaklanan toplumsal kurumlara da dayanmak zorundadr, bu evrensel bir zorunluluktur (Binder 1996: 210-11). Daha ak bir deyile, eriatn koyaca kurallarn insan doasn ve toplumun niteliini gz nne almayan, umrann gerekliine aykr kurallar olmas dnlemez. bn Haldunun kendi ifadesiyle, eriatle ilgili bir emrin, varln gereksinmelerine aykr olmas hemen hemen mmkn degildir.(Arslan 1987: 212). Siyasi rejim konusuna ikinci yaklam ise siyasal felsefe yaklamdr. Tipik ve byk temsilcisi Farabi (870-950) olan bu ikinci yaklamda, bir tr slami erdem anlay asndan slami siyasal toplumun normatif bir teorisi aranmaktadr. Farabi zellikle Medinetl Fadla balkl eserinde byle bir ideal toplum modelinin esaslarn izmitir. Bu ideal model dini olmaktan ok felsefi bir dille tasvir edilmekte ise de, Farabinin asl motivasyonu ve ngrd normatif erevenin arka plan bakmndan, bunun znde yine de slami bir proje olduu anlalmaktadr (Erdoan 1990). bn Haldunun sosyolojik teorisinden farkl, fakat Farabinin teorisine hi deilse yzeysel olarak benzer biimde, gnmz siyasi slamclar da slam saf politik bir ideoloji olarak grmektedirler. Bu bak asna gre, slam toplumsal-siyasal alan tmyle kuatan bir proje ngrmektedir ve bu projenin modern siyasal rejim kavramlarna tercme edilmesi mmkn deildir. Bu erevede, mmeti siyasal bir kavram olarak grenler -yani, mmetin siyasal bir toplulua ve birleik bir slam toplumuna iaret ettiine inananlar- yannda, mmet yerine ulus temeline dayanan slami devletler olabileceine (veya olmas gerektiine) inananlar da vardr. rnein, siyasi slamclar arasnda saylamayacak olmakla beraber, Fazlur Rahman (1993: 360, 365), Mslmanlarn kuracaklar dzenin slamn toplumsal-ahlaki buyruunu dikkate almak, slamn hayati nem atfettii deerlere (eitliki itimai ve iktisadi deerlere) dayandrlmak kaydyla, ulusal snrlar iinde kalan slami devletler kurulabileceini belirtmektedir. Mamafih, ona gre, bu nitelikteki slami demokrasilerin, aralarnda -stn bir balayc otorite eklinde olmasa da- istiar nitelikte uluslararas bir meclis kurmalar da uygun olur. Bu farklla ramen, ideolojik slam yaklam tm toplumsal-siyasal alann
15
Fikir Platformu
dinden hareketle dzenlenmesi gerektii grnde birlemektedir. Bunun -Fazlur Rahman rneinde- demokratik olsa da, liberal bir slam yorumu saylmas olduka zordur. Ama dorusu, bu gr ne tarihsel tecrbe doruluyor ne de bunun doktrinel temelleri salamdr. Tarihsel adan bakldnda, gemiteki slam devletlerinin aslnda Mslmanlarn hakim unsurunu oluturduklar ve adalarna gre kkl farkllklar gstermeyen, fakat baz slami kurumlarn geerli olduu siyasal yaplar niteliinde olduklar grlmektedir. slami siyasetin belki tek nemli tarihsel kurumu olan ve birleik bir slam siyasal toplumu anlamn ieren hilafetin ise dini karakteri, yukarda belirttiimiz zere- tartmaldr. Nihayet slamn ayn zamanda bir siyasal rejim olduu iddiasnn en nemli dayana, muhtemelen, hakimiyetle ilgili olarak dinden kaynaklandrlan bir grtr. Nitekim, Kurandaki Allahn indirdii hkmlerle hkmetmeyenler kafirlerdir (Maide,44) mealindekine benzer ayetlere dayanarak, Tanrsal egemenlii dnyevi-siyasal alanda da tesis etmenin dini bir zorunluluk olduu teden beri ileri srlegelmitir. Bununla beraber, aada ele alacamz gibi, bu ve benzeri ayetlerden bir Tanrsal egemenlik teorisi karma dncesine kar bizzat baz Mslman yazarlarca da ok ciddi itirazlar yaplm olduu da kay-da deer bir husustur. mmet ve Siyasal Topluluk te yandan, slami terminolojideki mmet kavramnn, ilk bakta, Mslmanlarn zorunlu olarak bir siyasal topluluk oluturduu eklinde anlalmas gerektii sylenebilir. Nitekim gnmz slamclar mmet terimine genellikle siyasal bir anlam vermektedirler. rnein, M. Z. Rayyise gre (1990: 482-83), mmet slam ynetiminin temelidir ve hangi rk, renk ve dilden olursa olsun slama inanan herkes slam toplumunun doal yesidir. Ayrca nde gelen bir slam hukukusu da (Karaman 1974: 59-60) mmeti siyasal bir kavram olarak yorumlar grnmekle beraber, dini naslardan zikrettii dayanaklar aslnda mmetin siyasi bir kavram olmaktan ok dini ve ahlaki bir kavram olarak yorumlanmasna daha elverili grnmektedir. Buna karlk, modernist Mslmanlarn ou, rnein Abd el-Razk peygamberin getirdii mesaja dayanan ortak bir inancn oluturduu bir dini topluluk olarak mmetin siyasal bir boyutu olmadn ve Mslmanlarn siyasal olarak birlemesi gerekmediini ileri srmtr (Binder 1996: 206-208). Nazih Ayubiye gre de (1993: 13-14, 16), slamn ayn zamanda bir siyaset (devlet) olduu gr ve bu erevede mmetin zorunlu bir siyasi birlik veya toplulua iaret ettii dncesi slamn temel kaynaklarnda ve klasik slami literatrde temeli bulunmayan, olduka yeni (1930larda ortaya km) bir grtr. Keza, Medine Vesikasnda mmet teriminin Medine Yahudilerini de kapsayacak ekilde kullanlm olmas da dikkat ekici bir noktadr(5). Bu durumda mmet, dinen zorunlu evrensel bir siyasi kategori olarak deil, fakat belli bir tarihsel zamanda siyasi olarak rgtlenmi bir birliin beeri unsurunu ifade eden, toplum veya halk benzeri bir kavram olarak grlebilir. Ayrca, bugnk Mslmanlarn ounun zihninde de mmet Mslmanlarn siyasal birliine iaret eden bir kavram olmaktan ok, ortak bir inanta birleen insanlar topluluu olarak yer etmitir. kinci blm (Bu sayfada) slamda Birey ve Cemaat Piyasa Ekonomisi ve slam slamda Hukuk Devleti Liberalizm, Laiklik, slam
16
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab DPNOTLAR: (1) Liberalizm hakknda derli-toplu bilgi edinmek iin bkz. Atilla Yayla, LiberaIizm, Ankara: Turhan, 1992; Mustafa Erdoan, Liberal Toplum Liberal Siyaset, Ankara: Siyasal, 1993, ss. 15-90; John Gray, Liberalism, Milton Keynes: Open University Press, 1986; Norman Barry, Classical Liberalism in the Age of Post-Communism, London: Institute of Economic Affairs, 1996. (2) Bu konuda bkz. ener 1971; Kara-man 1975. (3) Mecelle hakknda zl bir tetkik iin bkz. Gr 1975. (4) Seyyid Beyin Hilafetin Mahiyet-i eriyyesi balkl bu risalesi smail Karann Trkiyede slamclk Dncesi bahkl derlemesinin 1. cildinin (stanbul: Risale, 1986) 179-220. sayfalar arasnda Hilafetin eri Mahiyeti balyla yaymlanmtr. (5) mmet teriminin slami literatr-deki geliimi iin ayrca ayn eserin s. 29 vd.-na baknz. (6) Ayn ynde bkz. Hanefi 1992:158-59. (7) eriatn Amalar. Bunlar be ta-nedir: dinin, hayatn, akln, neslin ve maln korunmas: bkz. Ebu Zehra 1979: 314-15. (8) Fazlur Rahman slamn yeryznde sosyo-ekonomik adalete veya sosyal adalete dayal ahlak bir sosyo-politik dzer. kurmay nihai ama olarak ngrm olduunu eitli eserlerinde srarla belirtmektedir. rn. bkz. Rahman 1996: 78, 83. (9) Laiklik konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Erdoan 1995: nc Blm. (10) Bu konuda bkz. Yren 1996: 13-16. KAYNAKLAR:Ahmad, I. A., slam, Hukuk Devleti ve Piyasa Ekonomisi, ev. M. Erdoan, Liberal Dnce, n. 3, ss. 25-29.Akbulut, Ahmet, Kuran- Kerim Asmdan Egemenlik Meselesi, slami Aratrmalar,C. 8, S. 3-4, 1995, ss. 149-59.Arslan, Ahmet, Trkiyede Birey, Top-luluk ve Liberalizm, Trkiye kinci Uluslara-ras Liberalizm Sempozyumuna sunulan tebli.Arslan, Ahmet, slam Demokras. Trkiye, Ankara: LDT, 1995.Arslan, Ahmet, bn Haldunun lim ve Fikir Dnyas, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1987.Ayubi, Nazih, Arap Dnyasnda Din ve Siyaset, ev.: Yavuz Alogan, stanbul: Cep Kitaplar, 1993.Barry, Norman, Market, Morality, Religion and State, Trkiye kinci Uluslararas Liberal Dnce Sempozyumuna sunular. tebli.Binder, Leonard, Liberal slam, ev.: Yusuf Kaplan, Kayseri: Rey, 1996.Ebu Zehra, Muhammed, slam Hukuku Metodolojisi: Fkh Usul, ev.: Abdlkadir ener, Ankara: Fon Matbaas, 1979. Erdoan, Mustafa, Demokrasi, Laiklik, Resmi deoloji, Ankara: LDT, 1995.Erdoan, Mustafa, Farabinin Siyaset Felsefesi stne, Trkiye Gnl, n. 11, Yaz 1990,ss. 72-80.Gr, A. Refik, Hukuk Tarihi ve Tefekkr Bakmndan Mecelle, stanbul: Sebil, 1975.Hanefi, Hasan, Dini Deime ve Kl-trel Tahakkum, ev.: lhami Gler, Islami Aratrmalar,C. 6, S. 9 (1992), ss. 157-164.Heyvvood, Andrevv, Political Ideologi-es, London: Macmillan, 1992.Karaman, Hayreddin, slam Hukukunda tihad, Ankara: DB, 1975.Karaman, Hayreddin (yy. haz.), Drt Risale, Dergah: stanbul 1982.Karaman, Hayreddin, Mukayeseli s-lam Hukuku, stanbul: rfan, 1974. Rahman, Fazlur, Islam, ev.: M. Da-M. Aydm, stanbul: Seluk, 1993.Rahman, Fazlur, slam ve adaslk, ev.: A. Akgen-M.H. Krbaolu, Ankara: Ankara Okulu Yaymlar, 1996.Rahman, Fazlur, Tarih Boyunca slami Metodoloji Sorunu, ev.: Salih Akdemir, An-kara: Ankara Okulu Yaymlan,
17
Fikir Platformu
1995.Rayys, M. Ziyaddin, slamda Siyasi Dnce Tarihi, ev.: Ahmed Sarkaya, stanbul: Nehir, 1990.ener, Abdlkadir, Kyas, stihsan, stislah, Ankara: DB, 1971.Vergin, Nur, slamda adalk ve Trk Demokrasisine Geite Rol, Trkiye Modeli ve Trk Kkenli Cumhuriyetlerle Eski Sovyet Halklar, Ankara: Yeni Forum yayn, 1992.Yren, Melih, Refah Partisinin Ykseliine eitlilik Perspektifinden Bak-mak, Liberal Dsnce, Say 3, Yaz 1996, ss. 13-21.
18
Fikir Platformu
slam ve Liberalizm: kinci blm(Mustafa Erdoan) kinci blm (Birinci Blm iin) slamda Birey ve Cemaat Piyasa Ekonomisi ve slam slamda Hukuk Devleti Liberalizm, Laiklik, slam slamda Birey ve Cemaat Kurann asli muhatab birey olarak insanlardr, sorumlu bireylerdir. Gerekten de Kuran gerek inanmaya aran gerekse devler ve sorumluluklar ykleyen ayetlerinde genellikle bireylere (kiilere) hitap eder. Kurandaki ou hitap ifadeleri Ey insanlar!, Ey mminler eklindedir ve bunlarla kastedilen herhalde -istisnai durumlar dnda- birey st kollektif btnler olmayp, tek tek kiilerdir. Bundan dolay, inananlara hitap eden ifadelerden, tek tek Mslmanlar aan stn bir topluluk veya bir btnden ok, inananlarn bir toplam anlamnda somut ierikli kavramlarn anlalmas doru olsa gerektir. Nitekim, Kuran insanlarn bireysel sorumluluklar stnde son derece srarldr; o kadar ki, insanlarla Tanr arasnda hi bir arac kabul etmez, insanlar dorudan doruya Tanrya kar sorumludurlar. Arslann da iaret ettii gibi (1996), Tanrya kar hesap verme sorumluluu altnda olan, iyi ve kt amelleri nedeniyle muaheze edilecek olan ancak Mslman kiilerdir(6). te yandan, btn dinler gibi, slamn da cemaati bir yannn bulunduu aktr. Nitekim, sosyal dayanma stndeki srar ve bir btn olarak slami toplumun iyiliini gzetme gerei ile ilgili buyruklar bunun iaretleridir. Hatta, Fazlur Rahmana gre (1993: IX-X); Kurann zellikle ilk inen surelerinde toplumsal yn o kadar kuvvetli ilenmitir ki, kolaylkla, slamn srf sosyal bir hareket olarak domu olduu hatasna dlebilir (Oysa, slamda topluma ve toplumsal varla nem verildii doru olmakla birlikte, bu onun kiiden ok toplumu gzettii veya amalad anlamna gelmez). te yandan, bir gelenek olarak slamn kiilere bireysel tercihlerini baz noktalarda kstlayan ortak bir kimlik sunduu da dorudur.
19
Fikir Platformu
Bununla beraber, ortak kimliin yine de mminlerin bireysel tercihlerinden treyen, varln bu tercihlere borlu olan bir olgu olduu sylenebilir. Bu durumda, cemaati formlarn slam tarafndan birey insann kendi iradesine ve inisiyatifine terke (dilen) bir varlk alan (Arslan 1996) olarak grlmesi mmkndr. Bu nedenle, slamn esas itibariyle kollektivist bir sosyal retiyi ngrd sylenemez (Ayubi *1993: 55, 57+. slamn siyasi bir din olmamasnn, onun bireyci olduu anlamna gelmediine iaret ederek, onun esas itibariyle kamu etii ve kollektif moralle ilgili, yani kamu ahlaknn kollektif olarak uygulanmas temeli zerine kurulu olduunu belirtmektedir). Kanaatimce, slamn kollektivist bir biimde okunmasnda ada kollektivist ideolojilerden etkilenmi olan slamc aydnlarn etkisi byktr. Aynca, bireyciliin her trl sosyal formasyonu ve aidiyeti reddetmek anlamna geldiinin sanld bir kltrel ortamda, insan varoluun toplumsal boyutunu vurgulayan her retiyi bireycilik-kart bir kavramla tanmlama alkanlnn teesss etmi olmas, slamn cemaati yannn da kollektivist bir toplumsal reti eklinde alglanmasn kolaylatrmaktadr. slamn bireyi sorumlu temel zne olarak kabul etmesi asndan bakldnda, onun bir tr insan haklar anlayyla badaabilecei de sylenebilir. nsann Tanr ile ilikisi nasl kavranrsa kavransn, slamda tr olarak insann yaratklar iinde en onurlu varlk saylmas ve bireysel sorumluluun esas alnmas, birey olarak insandan hareketle gelitirilen insan haklar retisi ile balant kurulabilmesini kolaylatran bir nokta olarak grlmelidir. Ahmet Arslann slam-demokrasi ilikisiyle ilgili olarak belirttiine benzer ekilde (Arslan 1995: 43-44), insan haklar alannda da modern-sekler insan haklar teorisininkine benzer sonulara ulaacak bir dini aklama veya argmantasyon pekala gelitirilebilir. Byle bir slami insan haklar teorisinin sz gelii bir tr ilahi doal hukuk anlayndan hareketle gelitirilmesi mmkndr. Ayrca, bununla birlikte veya bundan bamsz olarak, muhtemel bir slami insan haklar teorisi makasd-eriaya (7) dayandrlabilir. Bununla beraber, ilke asndan bu badaabilirlik, muhtemel bir slami insan haklar listesi ile evrensel insan haklar arasnda tam bir uyum olaca anlamna da gelmez. Bugn insan hakk olarak evrensel dzeyde kabul edilen baz iddia ve taleplerin byle bir listede yer almayaca sylenebilir. Nitekim, slamn, bizatihi dinin ve/veya dini topluluun meruluunun sorgulanmasna imkan verecek zgrlk haklarn kabul edebilecei olduka phelidir. Piyasa Ekonomisi ve slam nemli bir nokta da, slamn, liberalizmin kurucu unsurlarndan biri olan piyasa ekonomisiyle badar grnmesidir. Her eyden nce belirtmek gerekir ki, piyasa ekonomisinin liberalizmin zorunlu unsurlarndan olmas, onun baka kltrlerle uyumayaca anlamna gelmemektedir. Aksine, piyasa sistemi eitli sosyal formlar ve ahlak anlaylaryla badaabilir niteliktedir. Esasen, piyasa sistemi liberalizmden nce de vard. Gnmzn nde gelen liberal dnrlerinden Norman Barrynin de iaret ettii gibi (1996), piyasa ekonomisinin her yerdeki temel -yani, vazgeilmez- gerei zgrlktr. slamn zgrlk-kart bir biimde yorumlanmas da her halde bir zorunluluk deildir. Keza, piyasa szlemenin kutsallnn ve adil olarak kazanlan mlkiyetin esas itibariyle ihlal edilmezliinin genel bir ilke olarak tannmasn gerektirir; ama her bir hukuk sisteminin bu amalarn korunmas iin ngrecei yntemler elbette, kltrel ve dini normlar yanstacak ekilde farkllk gsterecektir.
20
Fikir Platformu
Nitekim, Kuran birok ayetinde mlkiyet ve miras haklar ile szleme kurallarn kabul etmitir. Ayrca, Kuran ve Snnette ekonominin devlet tarafndan ynetilmesi ve retim aralarnn devlet mlkiyetine geirilmesi gerektiine ilikin herhangi bir hkm de bulunmamaktadr. te yandan, slami literatrde bar dnemlerinin normal geim yolu olarak ticaretin saygn bir yeri bulunduu da kayda deer bir noktadr. Keza, tarihsel olarak bakldnda, slam peygamberinin kendisinin de ticaret yapm olduu ve slamn tarihsel pratiinde iktisadi mbadele mekanizmasna hasm bir yaklamn szkonusu olmad grlmektedir. Mamafih, slamn baz hkmleri ilk bakta piyasann bireyciliiyle badamaz grnebilir. Kuran ve Snnetin sosyal dayanma ve yardmlama zerindeki srar byle bir izlenimin domasnda etkili olabilir. Hatta bu nedenle, slami retiden bir tr sosyalizm karma giriimleri bir ara epey popler hale gelmiti. Bununla beraber, slamn sosyal dayanmayla ilgili buyruklarnn ou ahlaki birer dev, birer hayr niteliindedir ve slamda -bir istisna dnda- genel ve zorunlu bir yeniden datmclk yoktur. Bu istisna, bilindii gibi, zekattr. Prof. Fazlur Rahmann (1993: 20, 50) bir tr sosyal adalet ve refah tedbiri olarak niteledii ve slami bir toplumsal-ahlaki dzenin son derece hayati bir unsuru olarak grd zekat da (8) sermaye birikimini engelleyecek nitelikte, servet kart bir yeniden-datm kurumu olmayp, piyasayla badaabilen makul bir vergidir. Zekatn amac zenginliin msadere edilmesi deil, temizlenmesidir; yani ekonomik deil, ahlakidir. Esasen Peygamberin snnetinde de piyasann korunmas ynndeki tavsiye ve pratikler dikkati ekmektedir(Ahmad 1996: 25-29). te yandan, belirttiimiz gibi slam hem mlkiyet hem de miras haklarn kabul eder. Kurann mlk edinmeye getirdii snrlar ekonomik deildir; bunlar daha ziyade mlkiyetin kendi bana bir deer (ahlak anlamda) olmadn, fakat amacna uygun kullanlmas istenen bir Tanrsal ba olduunu insanlara hatrlatan ilahi tavsiyelerdir. Kiinin mlk veya servetinde bakalarnn da hakk bulunduu yolundaki kutsal ifadelerle asl kastedilenin zekt olduu, bunun dnda-ki konularda szkonusu ifadenin ahlaki bir buyruk olarak yorumlanmas gerektii sylenebilir. Miras haklaryla ilgili olarak belki en problematik konu kadnlarn mirastaki paylarnn erkeklerin yars nispetinde ngrlm olmasdr. Bunun liberal bir bakla onaylanmas mmkn deilse de, burada daha nemli olan nokta, slamn miras haklarn kategorik olarak reddetmi olmamasdr. Kald ki, bugn baz yazarlar bir tr teleolojik yorum yoluyla, Kurann mirasla ilgili ayetlerinden, kadnn gnmzde aile ve toplum iindeki yerini gz nnde tutan sonular karlabileceini dnme eiliminde grnyorlar. Buna karlk, slamn mutlak anlamda bir mbadele serbestisini kabul ettii de sylenemez, bunun birtakm ahlaki snrlar olduu dnlmektedir. Bu, hakl bir kaygdr. Nitekim liberal piyasa ekonomisi anlay da hibir ahlaki snr tanmakszn her eyin serbeste mbadele edilmesi anlamna gelmemektedir. Ayrca, btn aktel piyasa ekonomilerinde bedel karlnda mbadele edilmesi ahlaken onaylanmayan deerlerin var olduu fiilen de kabul edilmektedir. te yandan, slamn adil kazan zerindeki vurgusu da, yanl olarak sanldnn aksine, liberal piyasa sistemiyle badamayan bir husus deildir. nk, bir piyasa ekonomisi mbadele srecinin herkes iin geerli genel ve adil kurallar erevesinde ilemesini ngrr. Bu, liberal retinin ahlaki temellerinin zorunlu bir trevi olduu gibi, pratik adan da, byle -en azndan- asgari ahlak kodu ile evrelenmemi bir mbadele mekanizmas piyasa ekonomisinin kendisini de tahrip edicidir. Bu nedenle, liberal dnrler piyasada mbadelelerin adilliini garanti edecek, hile, ikrah ve sahtekrlk
21
Fikir Platformu
gibi sapmalar medeni yoldan meyyidelendirecek, gerektiinde cezalandracak bir kurallar sisteminin varln art koarlar. Bu hususta slamla liberalizm arasnda ortaya kabilecek belki en ciddi gerilim faizin meruluu sorunuyla ilgilidir. Piyasa ekonomisinin, retim faktrlerinden birinin karl olan faizi esas itibariyle meru bir kazan olarak grd malumdur. Ancak ekonominin faiz zerinde odaklamasnn (veya bir faiz ekonomisinin) piyasa sisteminin zorunlu bir unsuru olmad da bellidir. Baka bir anlatmla, rant-kollama etkinlii yoluyla kazanlan para anlamnda faiz piyasann z deildir. te yandan slamn kar kt olgunun, retim ve mbadele srecinin olaan aralarndan biri olan faizden ziyade, ahlaki bir ktlk ve toplumsal bir ykclk olan faizcilik olduu sylenebilir. Kurann, esas itibariyle, ekonomik faize deil, fakat ahlaki bir ktlk olarak ribaya kar olduu, faizi knayan ayetlerin hemen hemen hepsinin -ticaretle deil- hayrseverlikle ilgili balamlarda yer alm olmasndan anlalabilir. Ayrca, slam hukukular, bugn faiz olarak nitelediimiz baz ilemleri (pein para karlnda indirim ve kredi karlnda fazla deme gibi) meru saymlardr. Hukukularn caiz grmedikleri, sadece tamamen parasal dn vermedeki faizdir (Ahmad 1996: 25). Fazlur Rahman bu konuda yle yazmaktadr (1993: 369): Kurann yasaklad riba dzeni ile modern bankaclk ve faizi ayn saymak iki eyi aka kartrmaktr, nk faiz, modern geliimci ekonomi kavram erevesinde tamamen farkl fonksiyonu olan zel bir dzenlemedir. slamda Hukuk Devleti Liberalizmin nde gelen siyasi ilkelerin-den biri olan hukuk devleti asndan meseleye baktmzda, bu konuda da slam peinen dlamann kolay olmadn gryoruz. Nitekim, bir ksm Mslman dnrlere gre, slamda bir hukuk devleti anlay vardr. slam keyfi ynetime kardr ve ynetimin adilliine asli bir deer tanr. Daha belirgin bir biimde ifade etmek gerekirse, slam sistem somut durumlara gre deien yneticilerin keyfi emirlerine gre deil, genel olarak uygulanan kanunlar dhilinde bir ynetimi ngrr. eriat byle bir genel hukuk kodudur. Mslman yneticiler Kuranda ifadesini bulan temel ahlak ilkeleri ve onlara dayanan hukuki yorumlar erevesinde hareket etmek zorundadrlar. Kuran ilkelerle sosyal artlar arasnda ortaya kan grnteki atmalar zmekle grevli olanlar da politikaclar olmayp, bamsz din bilginleridir. Yani, slamda hukukun vaz szkonusu deildir, hukuk -Hayeki anlamda- bir keif srecinin rndr. Bu erevede, yasamay bir devlet ilevi olmaktan karp, bamsz bir bilimsel etkinlik olarak (itihat kurumu yoluyla) din bilginlerine brakm olmas nedeniyle, slamda modern anlaytan daha stn bir kuvvetler ayrl ve dolaysyla hukuk devleti doktrininin var olduu ileri srlmtr (Ahmad 1996: 23-24). Ayn grte olan baka bir ada slam dnr de (Rayyis 1990: 480, 423-24) slamda yasamann siyasi otoriteden bamsz bir kurum olarak mmete verilmi olduuna ve yneticinin (imamn) de bu kutsal yasamayla bal olduuna iaret ederek, bu durumu slamda kuvvetler ayrlnn varlnn bir kant olarak gstermektedir. Dnr, hukuk devleti ile ilgili olarak, ayrca yasalar nnde eitlikin slami adaletin zn oluturan unsurlardan biri olduu kanaatindedir. Mamafih, slamda doktriner olarak yasamann siyasi otoriteden bamsz ve ulemaya ait bir etkinlik olduu (ve olmas gerektii) grne Fazlur Rahman kar kmaktadr. Ona gre (1993: 363-64), slamn hukuki yorumunun seilmi bir meclise braklamayaca gr yanl ve tehlikelidir. nk,
22
Fikir Platformu
ulemann grevi terii deil, iraddir; yani topluma slam retmek suretiyle dini nderlik yapmaktr. Mslman toplumlar pekl seilmi yasama meclisleri oluturabilirler ve oluturmalar gerekir. Bu meclisler elbette ulemann uzmanlndan yararlanmak iin eitli kurumsal dzenlemeler yapabilirler. Byle bir meclisin kard yasalar her zaman doru olmayabilir, fakat toplumun iradesini yansttklar srece hem slami hem de demokratik olacaklardr. Esasen, Kuranda genel yasama niteliindeki hkmler slam retisinin son derece kk bir blmn oluturur. Keza slamn kutsal kitabnda hukukla ilgili olarak yer alan hkmler bile indikleri dnemin ve toplumsal ortamn zelliklerini yanstrlar. Bu nedenle, Fazlur Rahman (1995: 2223) bu gibi hkmleri dolayl hukuk malzemesi olarak kabul etmenin daha uygun olacan belirtmektedir. Liberalizm, Laiklik, slam Genel olarak dinler gibi, slamiyetin de liberalizmle temelde badaabilir olduunu ileri srmek, elbette, bu ikisi arasnda tam bir uyumun var olduunu sylemek deildir. phesiz, zellikle bir devlet ideolojisi haline gelmesi durumunda slami retinin liberal ilkelerle badatrlmas imkansz olan baz ynleri de vardr. Dolaysyla, liberalizm-slam ilikisi sorununa ilikin gereki ve drst bir yaklamn, slam-liberalizm badaabilirlii yannda slam-liberalizm gerilimi ihtimalini de gz nnde bulundurmas gerekir. Sz konusu gerilim, zellikle slamn devlet dini olarak resmilemesi durumunda belirginleir. Byle bir durumda hem rejime muhalefetin meru saylmas son derece zordur, hem de eletirel ve sorgulayc etkinliklerin zgrlk zemini olan sivil haklarn gvencesi yoktur. Buna karlk, slamiyetin sivil toplumun etkin bir aktr olarak kalmasnda ve hatta kamusal hayat demokratik yoldan etkilemeye almasnda liberalizme herhangi bir aykrlk yoktur. Aykrlk yle dursun, liberalizmin ahlaki oulculuk ve yarmay meru grmesi, hatta yararl saymas asndan, bunun istenir bir durum olduu aktr. phe yok ki, liberalizmin ngrd zgrlk toplum, btn inan sistemlerinin meruluunun tannd ve mensuplarnn bar zgrlklerinin gvence altna alnd bir toplumdur. Byle bir toplumda, elbette dinlere ve dini motivasyonlu sivil ve siyasi etkiliklere de yer vardr. slamn resmiletirilmesine -yani bir devlet ideolojisine dntrlmesine- gelince. Bununla hukuki ve siyasi dzenin dinle temellendirilmesini (merulatrlmasn) ve hem siyasal hem de kamusal alanda slami retinin resmi belirleyici referans erevesini oluturmasn kastediyoruz. Bir dinin devlet tarafndan kayrlmas anlamna gelecei iin, slamn zgrlk bir din olup olmadndan bamsz olarak, byle bir durumun liberalizmle badamayaca aktr. nk bu, siyasi liberalizmin temel ilkelerinden olan devletin tarafszlna ters der. Devletin tarafszl, onun tasarrufundaki cebir gcnn vatandalara belli bir inan ve deerler sistemini dayatmak amacyla kullanlmamasn emreder. Bunu, hukuk diliyle ve dinle balantl olarak ifade etmek gerekirse, liberal devlet zorunlu olarak laik bir devlettir(9). Aktr ki, bir din devleti, kanlmaz olarak, monist bir sosyo-politik model ngrr; dier dinler ve deer sistemleri karsnda resmi dini avantajl klar ve en azndan siyasal ve kamusal alanda dierlerinin meruluunu tanmaz. Byle bir durum, liberalizmin temel deerlerinden olan eitlilikle de (10), eitlikle de badamaz. Gerekten de, belli bir dinin devlete egemen olduu yerde aslolan dindalk olaca iin, kiilerin insan olarak eitliinden olduu gibi, hukuki-siyasi eitlikten de sz etmek son derece zordur.
23
Fikir Platformu
Mamafih, liberalizmin zorunlu art olan laiklik, dine kamusal alanda hi bir ekilde yer vermeyen bir anlay deil, fakat devletin btn deer sistemleri karsnda tarafsz kalmasnda srar eden bir anlaytr. Tarafszlk gerei, balca, tartmal ahlaki ve dini sorunlara devletin karmasnn baskcl beraberinde getirecek olmasndan domaktadr. Bundan dolay, liberalizmin ar bir laiklik biimine bal olduu kolayca sylenemez. Baka bir anlatmla, liberalizm, kamusal alanda dinlere snrl lde ve saldrgan olmayan bir biimde kolaylk salanmasna veya onlara seramonik bir deer atfedilmesine bile kar kan kat bir laikilikle de uyumaz. Esasen, kendisi de bir doktrin olan laikliin, deer sistemleri ona yabanc olan bir topluma dayatlmasn ngrd lde, bu tr bir liberalizmin totaliterizmin yumuak bir biimi olduu ve oulculua ters dt sylenebilir. Bu erevede, rnein eitimin laikletirilmesiyle ilgili olarak denebilir ki, kamu okullarn finanse eden vergi mkelleflerinin oralarda ne retilecei zerinde bir etkiye sahip olmalar da gerekir. Norman Barrynin ifadesiyle (1996), eer bir liberal hukuka, eitime ve devlete mutlaka laik bir yaklamda srarl olmas gerekiyorsa, bu ynde kamu destei var olduu zaman bile devletin bu meselelere (tartmal ahlaki sorunlara-M.E.) kartrlmamas gerektiine ilikin kendi doktrinini bunu istemeyenlere dayatyor deil midir? Mamafih, slam dininin devlete -belirttiimiz anlamda- resmiletirilmesinin Kur-ann retisine uygun olmad ve dolaysyla slam Devleti ifadesinin yanl olduu yolunda geleneksel anlaytan kkl biimde farkllaan bir gr de vardr. Buna gre, din ile siyasetin ayrlmas esasna dayanan bir laiklik anlay slamn da gereidir. Nitekim, bir yazar (Akbulut 1995: 157) Mslmann laik olamayacan, ama Mslmanlarn kurduu devletin pekala laik olabileceini ileri srmektedir. Yazar bu grn yle temellendirmektedir: Dinin muhatab dorudan doruya birey olarak insanlardr. Buna karlk, laiklik siyasi alann dzenlenmesine ilikin bir ilkedir. Siyasi alanda ise din adna hareket edilemez; nk aksi halde din adna bakalarna mdahale etmek kanlmazlar. Oysa Kur-ann kendisi dinde zorlama olmadn belirtmitir. nsanlar ynetme ii (yani, siyaset) ise gerektiinde zor kullanmay, fiziki gce bavurmay gerektirir. Bu ise hi kimsenin Allah adna hareket etme yetkisine sahip olmad yolundaki Kuran retiye ters der. Bu gr asndan bakldnda, siyasal alann dini alandan farkll egemenlik meselesinde de kendisini gstermektedir. Baka bir anlatmla, slamn siyasi laiklikle badaabilir olduu gr, egemenlik sorununun geleneksel slam anlaytan farkl bir biimde ele alnmasn gerektirmektedir. Yine ayn yazara gre, hakimiyetin ve hkm verme yetkisinin ancak Allaha ait olduu yolundaki geleneksel gr, Haricilerin ilgili Kuran ayetlerini yanl yorumlamalarndan kaynaklanan hatal bir anlaytr. Bu anlay iki bakmdan hataldr. Birinci yanl, ontik (varlk alemiyle ilgili) egemenlik ile siyasi egemenliin birbirine kartrlmasndan domaktadr. Ontik hakimiyetin Allaha ait olduunda phe bulunmamakla beraber, siyasi alanda egemenlik Tanr tarafndan insanlara verilmitir. Siyasi hakimiyetin Allaha ait olduu grnn dayandrld ayetler ise aslnda toplumun ynetimiyle (siyasetle) ilgili olmayp, mutlak g sahibinin Allah olduunu belirtmektedirler. te yandan baz ayetlerde Allah toplumun ynetimiyle ilgili ilerin toplumsal irade tarafndan dzenlenmesini buyurmaktadr. Ayrca, Allahn insanlara hkmetme, egemen olma yetkisi verdiine dair de ayetler vardr. Allahn bu konuda insanlara koyduu balca kayt ise adalet ve hakkaniyet ilkelerini
24
Fikir Platformu
gzetmektir. kinci yanl, insann Tanrnn halifesi veya vekili gibi grlmesiyle ilgilidir. Bu da Kuran retiye aka aykr bir grtr. Gerekte hi bir insann Allahn yerine i yapmaya hakk ve yetkisi yoktur (Akbulut 1995: 149-154). DPNOTLAR: (1) Liberalizm hakknda derli-toplu bilgi edinmek iin bkz. Atilla Yayla, LiberaIizm, Ankara: Turhan, 1992; Mustafa Erdoan, Liberal Toplum Liberal Siyaset, Ankara: Siyasal, 1993, ss. 15-90; John Gray, Liberalism, Milton Keynes: Open University Press, 1986; Norman Barry, Classical Liberalism in the Age of Post-Communism, London: Institute of Economic Affairs, 1996. (2) Bu konuda bkz. ener 1971; Kara-man 1975. (3) Mecelle hakknda zl bir tetkik iin bkz. Gr 1975. (4) Seyyid Beyin Hilafetin Mahiyet-i eriyyesi balkl bu risalesi smail Karann Trkiyede slamclk Dncesi bahkl derlemesinin 1. cildinin (stanbul: Risale, 1986) 179-220. sayfalar arasnda Hilafetin eri Mahiyeti balyla yaymlanmtr. (5) mmet teriminin slami literatr-deki geliimi iin ayrca ayn eserin s. 29 vd.-na baknz. (6) Ayn ynde bkz. Hanefi 1992:158-59. (7) eriatn Amalar. Bunlar be ta-nedir: dinin, hayatn, akln, neslin ve maln korunmas: bkz. Ebu Zehra 1979: 314-15. (8) Fazlur Rahman slamn yeryznde sosyo-ekonomik adalete veya sosyal adalete dayal ahlak bir sosyo-politik dzer. kurmay nihai ama olarak ngrm olduunu eitli eserlerinde srarla belirtmektedir. rn. bkz. Rahman 1996: 78, 83. (9) Laiklik konusunda ayrntl bilgi iin bkz. Erdoan 1995: nc Blm. (10) Bu konuda bkz. Yren 1996: 13-16. KAYNAKLAR:Ahmad, I. A., slam, Hukuk Devleti ve Piyasa Ekonomisi, ev. M. Erdoan, Liberal Dnce, n. 3, ss. 25-29.Akbulut, Ahmet, Kuran- Kerim Asmdan Egemenlik Meselesi, slami Aratrmalar,C. 8, S. 3-4, 1995, ss. 149-59.Arslan, Ahmet, Trkiyede Birey, Top-luluk ve Liberalizm, Trkiye kinci Uluslara-ras Liberalizm Sempozyumuna sunulan tebli.Arslan, Ahmet, slam Demokras. Trkiye, Ankara: LDT, 1995.Arslan, Ahmet, bn Haldunun lim ve Fikir Dnyas, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl, 1987.Ayubi, Nazih, Arap Dnyasnda Din ve Siyaset, ev.: Yavuz Alogan, stanbul: Cep Kitaplar, 1993.Barry, Norman, Market, Morality, Religion and State, Trkiye kinci Uluslararas Liberal Dnce Sempozyumuna sunular. tebli.Binder, Leonard, Liberal slam, ev.: Yusuf Kaplan, Kayseri: Rey, 1996.Ebu Zehra, Muhammed, slam Hukuku Metodolojisi: Fkh Usul, ev.: Abdlkadir ener, Ankara: Fon Matbaas, 1979. Erdoan, Mustafa, Demokrasi, Laiklik, Resmi deoloji, Ankara: LDT, 1995.Erdoan, Mustafa, Farabinin Siyaset Felsefesi stne, Trkiye Gnl, n. 11, Yaz 1990,ss. 72-80.Gr, A. Refik, Hukuk Tarihi ve Tefekkr Bakmndan Mecelle, stanbul: Sebil, 1975.Hanefi, Hasan, Dini Deime ve Kl-trel Tahakkum, ev.: lhami Gler, Islami Aratrmalar,C.
25
Fikir Platformu
6, S. 9 (1992), ss. 157-164.Heyvvood, Andrevv, Political Ideologi-es, London: Macmillan, 1992.Karaman, Hayreddin, slam Hukukunda tihad, Ankara: DB, 1975.Karaman, Hayreddin (yy. haz.), Drt Risale, Dergah: stanbul 1982.Karaman, Hayreddin, Mukayeseli s-lam Hukuku, stanbul: rfan, 1974. Rahman, Fazlur, Islam, ev.: M. Da-M. Aydm, stanbul: Seluk, 1993.Rahman, Fazlur, slam ve adaslk, ev.: A. Akgen-M.H. Krbaolu, Ankara: Ankara Okulu Yaymlar, 1996.Rahman, Fazlur, Tarih Boyunca slami Metodoloji Sorunu, ev.: Salih Akdemir, An-kara: Ankara Okulu Yaymlan, 1995.Rayys, M. Ziyaddin, slamda Siyasi Dnce Tarihi, ev.: Ahmed Sarkaya, stanbul: Nehir, 1990.ener, Abdlkadir, Kyas, stihsan, stislah, Ankara: DB, 1971.Vergin, Nur, slamda adalk ve Trk Demokrasisine Geite Rol, Trkiye Modeli ve Trk Kkenli Cumhuriyetlerle Eski Sovyet Halklar, Ankara: Yeni Forum yayn, 1992.Yren, Melih, Refah Partisinin Ykseliine eitlilik Perspektifinden Bak-mak, Liberal Dsnce, Say 3, Yaz 1996, ss. 13-21.
26
Fikir Platformu
Dikkat Liberalizm! Sevmeyin, Kabuklu yemi vermeyin! (1) (Pascal Salin) Liberalizmin nne bir sfat koyma ihtiyac duyanlar genellikle onu anlamayanlardr. (P.Salin) eviren: Mehmet Ylmaz Pascal Salinin Franszca zgemii, kitaplar ve makaleleri (47 sayfa) Sunu: Alexandre Kojve, Georges Bataille, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Karl Marx gibi filozoflarn eserlerinde rastlyoruz Tarihin sonu kavramna. Son yllarda ise Francis Fukuyama The End of History and the Last Man adl makalesinde (ki daha sonra kitap olarak yaynland) btn insanln evrensel bir demokrasiye doru gittiini ve buna eriildiinde ideolojik savalarn ve tarihin biteceini iddia etti. Hegel gibi Fukuyama da bundan sonra tarihin sadece bat tarz demokrasinin dnyann geri kalan ksmna yaylmasndan ibaret olacan savundu. te ilkini bugn sunduumuz (iki blm halinde yaynlayacamz) ve Pascal Salinin Fukuyamaya cevaben kaleme ald makale sosyal demokrasiye ynelik sert eletirilerden fakat ayn zamanda liberalizm hakkndaki baz yanl anlamalara ve nyarglara verdii yantlardan oluuyor. Alt balklar ise yle: 1. deolojik uzlama 2. Konstrktivizmin belirtileri a. Eitilik b. Demokratik mutlakiyet c. Bilimcilik veya bilme yanlgs 3. Anti-liberal cephe
27
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab eviri notlar: Individualizm ve Kollektivizm terimleri Salin individualisme kelimesini bireyselcilik anlamnda, kollektivizm (birliktecilik -kamuculuk) kavramnn zdd olarak kullanyor. Yazar ilke olarak kamu yararna bireysel zgrlklerin kstlanmasna kar kt iin bireyselcilik olumlu kollektivizm ise olumsuz hatta pejoratif ekilde kullanlyor bu metinde. Ancak metin dahilinde bireyselcilii bencillik veya ben merkezcilik olarak grmemek, bu hassasiyeti bireysel haklarn esas alnd bir dnce sisteminin doal sonu olarak alglamak icab ediyor. Trkede kabul grdn varsayarak Franszcadaki individualisme kelimesini bireyselcilik olarak eviriyoruz. Collectivisme kelimesinin ise sadece Trke okunuunu yazmakla yetineceiz bu eviride. Konstrktivizm Bu kelime de Salinin kaleminde olumsuz hatta pejoratif bir anlama sahip. deolojik erevelerde oluturulmu ideal toplumlar ina etme eilimini simgeliyor. Devrimci konstrktivistler olduu gibi muhafazakrlar da Salinin gznde liberalizme aykr duruyorlar. Yazara gre bireylerin yaamak istedikleri hayata ne bir devrim adna ne de dini, gelenekleri koruma adna kar klmamal. Kknde ina etme, bina etme anlam olan bu kelimeyi de evirmiyoruz, sadece okunuunu kullanacaz. Pragmatizm ve Utilitariyanizm Bu makale dahilinde pragmatizm ve utilitariyanizm kelimelerinin daha ok oportnizme yakn bir biimde, nispeten pejoratif anlamda kullanldna tank oluyoruz. Ideolojisinden, ilkelerinden uzaklamaya hazr, gnlk faydalar uruna zgrlklerden fedakarlk etmeye meyilli, frsat. Fakat ayn zamanda orta yolcu zmler arama abas. Son karar okuyucuya brakma gayretiyle bu kelimeleri de orjinal metindeki haliyle kullanacaz. Bilgilerini derinletirme isteyen okuyucularmz stratejik ve ahlk sorgulamalar iin Charles Sanders Peirce, William James, John Dewey, John Stuart Mill, Daniel Dennett gibi dnrlerin eserlerinden faydalanabilirler. Teknik notlar Serbest eviriden uzak durduk, metnin aslna sadk kaldk. Balk ve evirilmesi imknsz baz kelime oyunlar mstesnadr. Trkede daha anlaml olabilmesi iin nadiren ksalttmz veya uzattmz cmleler de oldu.Orjinal metin buradan okunabilir. Dikkat Liberalizm! Sevmeyin, Kabuklu yemi vermeyin! Pascal Salin Dnyaya liberal ideolojinin hatta tuhaf bir adlandrmayla neoliberalizmin hakim olduunu duyuyoruz. u bir gerek ki hl merkez bir planlama yaparak ve retim imknlarn kamu mlkiyetinde tutarak ekonomik baarlar elde edilebileceini dnenlerin says ok azald.
28
Fikir Platformu
Dnyada zelletirmeler gittike yaygnlayor. Ama gerekten zgrlk toplumlarda yaamak iin katedilmesi gereken yol aslnda ok uzun. Hl zgrlklkle dman bir zihniyet var. zgrlke yzeysel dnler veren ama bunun tam tersi ilkelerden ilham alan bir gr ve uygulamalar ile kar karyayz aslnda. Zira bir toplum iin sadece iki vizyon olabilir: zgrlk veya kostrktivist. Bu iki vizyon kesinlikle bir arada barnamaz. Ite bunun iindir ki u veya bu irketin daha ok kr etmesi iin zelletirilmesi bal bana bir liberalleme saylamaz. Gnmzn ideolojik mcadelesi Nazizme veya Komnizme kar tavr almann yeterli olduu o devirlerden daha zor belki de. nk amzn fikir mcadeleleri temel ilkeleri ve etkilerini daha iyi anlamay gerektiriyor. Bunu yapmayan adalarmz daha rahat bir duruu seiyorlar : karlkl dn vermeyi, mulak tanmlar, vasat bir uzlamay ve rastgele ileyen bir pragmatizmi Ideolojik uzlama Francis Fukuyama adl amerikal bir devlet memurunun yazd makale*1+ byk yanklar uyandrmt bundan bir ka yl nce. Bu yazar phesiz insanlarn duymak istedikleri eyleri en uygun zamanda yazarak hakl bir n elde etti. Ne var ki ekonomik ve politik liberalizmin gz kamatrc zaferi ve demokrasinin yaygn kabul eklinde ifade ettii tezi tartlr. Kulland kelimeler bile alarm verici: Liberalizmin nne bir tak veya bir sfat konuyorsa bu genellikle onun yanl anlaldn ve gerektii gibi tarif edilmediini gsterir. Zamanmzn tek zaferi sosyal demokrasininki yani seilmi bir aznln btn glere sahip olduu ve karma ekonomi adna devletlerin hl retime katld, ar ve adil olmayan vergiler toplad bir sistem. Demek ki bireysel zgrlk kavramndan ok uzaktayz. Gerek u ki bu sosyal demokrasi bir ruh, bir ilham yoksulluu ekiyor. Her ne kadar ideoloji savalarnda bir atekes temsil etse de bu sosyal demokrasi ideolojilerin biti noktas olamaz. Dnsel olarak bir para yavan olsa da aslnda kar klmas gereken bir dnya grnden esinlendii aikr: Pragmatizm ve phecilik! te bunun iin ideolojilerin sonu bu nokta olamaz. Bireyselcilik ve kollektivizm uzlama imkn olmayan, topluma baklar birbirine taban tabana zt iki grtr. Bireyselcilik gzyle bakldnda insan akl ve zgrlk sahibidir. Dier insanlarla olan ilikilerini kendi bana dzenleyebilecek durumdadr. Kollektivist bir deerlendirmede ise toplum kendini oluturan bireylerden ve onlarn isteklerinden, tercihlerinden bamsz olarak vardr. Kollektivizmin en korkun uygulamalar marxist totaliter rejimlerde olduysa da bugn sosyal demokrasiye en sk yapan gene kollektivistlerdir. Jean-Franois Kahn tarafndan Fukuyamann makalesiyle ayn zamanda yaynlanan bir makalenin bal bile bunu gstermeye yeterli: Ara olarak liberalizm, ama olarak demokrasi *2+. Sanki bireysel zgrlkler politik bir amacn aralar olabilirmi gibi! Bireyselcilik ile kollektivizm arasndaki bu uurumu grmezlikten gelerek hataya dyor Fukuyama. Zira Toplumu kavramada birbirine zt grlerin sregelen atmalarn bilmezden geliyor. Bu hataya bir rnek vermek gerekirse u cmlesi anlabilir: Belki de insanln ideolojik evriminin son noktasndayz. Bat tarz liberal demokrasinin evrenselletii, insanlarn tasavvur edebilecei en olgun hkmet ekline eriildii bir a.
29
Fikir Platformu
Liberalizmi bir tr ekonomik idare ekli veya ekonomik materyalizm olarak deerlendirirken Francis Fukuyama aslnda Jean-Franois Kahndan ok uzakta saylmaz. Bilmedii gerek u: Liberteryen dnrleri okuyarak kolayca grebiliriz ki liberalizm bir metafizikten ve ahlk anlayndan ilham alr. Bu dnrlerin arasnda ise Murray Rothbard, Frdric Bastiat, Ayn Rand*3+ hatta Friedrich Hayeki sayabiliriz. Ideolojilerin sonu sand ey belki de sadece kendi bilgisizlii. Daha sonra da altn izeceimiz gibi demokrasi sadece yneticileri belirlemek iin bir yntemdir. Ama bireysel zgrlkleri korumak iin yeterli olmaktan ok uzak. Temsil demokrasinin esas ald ounluk ynteminin hi bir bilimsel veya ahlk dayana yok. nk bir insann kimliini yitirmeden bir baka insan tarafndan temsil edilmesi imknsz. Bu tip bir demokrasi anlay sadece keyfi bir hkmet belirlemedir. te bu yzden demokrasiler totaliter hale gelebilirler. Verilmek istenen ideolojik mesajlar net olmaynca liberal demokrasinin stnlne inanmak gibi szler en umulmadk d krklklarna yol aabilir. Mesel komnizmin bitii Dou Avrupa lkelerinde kapitalizmin deil demokrasinin bir zaferi olarak kutland. Sanki demokrasi bu lkelerin sorunlarn zmeye yetebilirmi gibi. Bireysel zgrlkler korunmadka ve toplumsal yaam yasal bir dzene oturmadka yaanacak her sorun bu lkeleri yeni maceralara srkleyecektir. Kollektivist ideolojiler insan doasna ve onun zgrlkten ald ilhama aykr dtkleri iin tarih boyunca hep baarszla uramlardr. Ama her seferinde yeniden dirilmeye hazrlar. Bat dnyasnn mucizesi bireyselciliin mucizesidir. Bu mucize kendisini ykmaya ynelik btn giriimlere kar savunulmaldr ve sosyal-demokrasi de bu tehditlere dahildir. Francis Fukuyama skc bir dneme girdiimizi, tarihin bittii yerde basit madd kayglarn ideolojik mcadelelerin ve savalarn yerini alacan savunuyor. Ne kadar da yanlyor! Gerekte dnce arenas tam tersine endie verici bir durumda. u anda hkim olan durum duraan bir kesinlik deil genel kabul gren fikirlerin reddedilmesidir. Pusuda bekleyen can sknts deil tersine keyfiyet ve iddet. Btn bu zor durum karsnda Francis Fukuyamann duruu tehlikeli aslnda: Karlkl tavizlerle ve umursamazlklarla varlm bu vasat durumdan tatmin olmamz bekliyor. Oysa bu denge son derece krlgan bir yapda. Marksizmden veya rk teorilerden ilham alan ideolojilerin su ortakl ortadan kalkt diye totalitarizmi lm kabul edebilir miyiz? Bu gaflet uykusunu kabul edenler g odaklarnn kabaran itahyla uyanmak zorunda kalacaklar er veya ge! Btn bu belirsizlikler ve entelektel iflas karsnda gzleri kamaanlar elbette sosyal demokrasiye tarihin bitii diyebilirler. Ama sosyal demokrasi asla insann son gelime aamasn temsil edemez. Olsa olsa demagojik bir ak arttrmadan, lobilerden, masa alt oyunlarndan ve oluan bir msamereden bahsedebiliriz. Sosyal demokrasiyle geldiimiz nokta rvet al-veriinin ve vasatln zaferidir. Tabi insan topluluklar iin ikinci bir yol daha var: Bireysel zgrlklerin fethi. Belki ancak o zaman tarihin bitiinden bahsedebiliriz. nk byle bir noktaya eriildiinde devlet artk insanlar kendi ftratlarna gre yaamaktan alkoymayacak demektir.
30
Fikir Platformu
Ne varki kamu yararna bahanesiyle bastrlacak nice bireysel hak ve zgrlk olabilir. Kapal kaplar ardnda yaplacak nice plan ve uygulanacak iddet bu hedefe varlmasn engelleyecektir ou kez. zetle tarihin sonu hemen yarn belirecek bir durum deil. Birinci blmn dipnotlar *1+ Bu makale Franszcaya La fin de lhistoire ? adyla evrildi ve Commentaire dergisinin austos 1989 saysnda yaynland. Byle bir yaznn bir Amerikal tarafndan yazlm olmas ideolojik uzlama fikrinin Franszlara zg olmadnn da bir ispat. [2] LEvnement du Jeudi dergisi 2-8 kasm 1989. [3] Rus asll Amerikan dnr, Ayn Rand lobjectivisme akmnn kurucusudur.
31
Fikir Platformu
Dikkat Liberalizm! Sevmeyin, Kabuklu yemi vermeyin! (2) (Pascal Salin) eviren: Mehmet Ylmaz Pascal Salinin Franszca zgemii, kitaplar ve makaleleri (47 sayfa) eviri notlar: Sosyal demokrasilerin sorunlarna zellikle de eitilik, demokratik mutlakiyet ve bilimcilie deinen bu ikinci blmn de ilgi ile okunacan umuyoruz. (Birinci blm buradan okunabilir) rnein Demokratik mutlakiyet adl paragrafta tartmaya alan konular AKPye ynelik ounluk diktas eletirilerini ve bu yndeki tartmalar zenginletirecek cinsten. Salin bu blmde zellikle Fransadan rnekler vererek aklyor baz kavramlar. Trk okuyucu iin de bu rnekler bir ka bakmdan deerli: 1. Fransz devriminden nce, Napoleon savalaryla balayan dnemden itibaren 1800 model ulus-devlet inas Atatrk devrimlerine ilham kayna oluturmu bir sre. 2. Bugnk devlet kurumlarmzda Fransz etkisi ok nemli. 3. Dier Avrupa devletlerine bakarak Franszlarn sosyal devlet anlaylar Trk tarzna ok daha yakn. 4. Trkiyede sosyal gvenlik yasasyla gndeme gelen sorunlar ile Fransadaki Sosyal Gvenlik sisteminin ar borlar altnda k arasnda da nemli bir paralellik var. Dikkat Liberalizm! Sevmeyin, kabuklu yemi vermeyin! - Pascal Salin
32
Fikir Platformu
Politika konuurken sa-sol ayrm yapmak artk geleneksellemitir. Her iki tarafn da allagelmi sylemleri vardr. Mesel Fransz sosyalistler artk liberal oldu derken sosyalistlerin eski milliletirme dlerini terk ettiklerini ve hr teebbsn nemini kabul ettiklerini anlarz. Gerekte salkl bir okuma iin Friedrich Hayek*1+in nerdii bir baka ayrm yaplmaldr: Konstrktivizm ve liberalizm. Konstrktivistler kendi isteklerine gre, adeta bir makina ina eder gibi bir toplum ina edilebileceini dnrler. Ama kostrktivistler arasnda muhafazakr konstrktivistler ile reformcular ayrd etmek gerekir. Muhafazakr olanlar ideale yakn grdkleri bir durumu korumak isterken reformcular hayal bir ideale varmak iin halk ynlendirme abasndadrlar. Bu sebeple btn muhafazakrlara sa deyip sosyalistleri de her zaman reformcu olarak grmek yanltr. Fransz sosyalistleri son derece kollektivist ve muhafazakr olabilirler. Mesel kazanlm haklarn mdafas, sosyal gvenlik sisteminin korunmas veya Fransz tipi kamu hizmetinin srdrlmesi sylemleri hep sol sylemlerdir. Bu tutumun zdd olarak liberalizm Friedrich Hayekin szleriyle Nereye varacan bilemesek bile deiime engel olmamaktr. Tanm gerei insanlarn yeni durumlara uyum salama kabiliyetine gvenmek demektir zgrlklk. Ne var ki Fransadaki politik ortamlarda hemen herkes konstrktivisttir. nyarglarna, kiisel karlarna, sahip olduu bilgilerin seviyesine bal olarak hemen btn politikaclar devleti kullanmak isterler: Ya mevcut durumu korumak iin ya da reformlar yaparak arzu ettikleri yeni duruma benzetmek iin. Elbette btn bu farkl tercihlerin birbiriyle uyum iinde olmas beklenemez. Bu mcadelede her politikac kendi grn dierlerinin stnde grme ve gsterme eiliminde haliyle. Bu alanda elde edilecek baar ise deiik karlarn mcadelesine bal. Yani Bat demokrasisi Fukuyamann zannetii gibi karlarn bir yaknsama (convergence) iine girdii skc bir sre deil zira konstrktivist bir dnya grn rn. Umulduunun tam tersine kar atmalarnn srekli olduu ve sertletii bir atmosfer oluturuyor sosyal demokrasi. Konstrktivizmin belirtileri ster muhafazakr olsun isterse reformcu, konstrktivist dnya gr btn politik sylemlere yansyor. te bunlarn en nemlileri: Eitilik Cumhuriyeti slogann da gsterdii gibi Fransz siyasetinin en belirgin ve en ok uygulanan dncelerinden biridir. Aslnda burada suistimal edilen bir kavram karmaas var: Haklarn eitlii ve sonularn eitlii. Birincisi 1789 insan ve vatanda haklar bildirgesinden geliyor: insanlar hak bakmndan hr ve eit doarlar. Ancak hemen arkasndan kollektivist bir ilhamla yazlm ikinci bir cmle geliyor: Toplumsal ayrcalklar sadece kamu yararyla temellendirilebilirler. Her naslsa zaman iinde ikinci cmle birinciyi egemenlik altna alyor ve 1948de yaynlanan Evrensel insan haklar bildirgesinde net bir biimde vurgulanyor: i hakk, sosyal gvenlik hakk, .
33
Fikir Platformu
nsanlarn hr ve eit domas fikri liberal ve bireyselci bir gr nk herkesin onuruna saygy ve hayatn zgrce kurma hakkn anlyoruz bu ilkeden. Oysa ikinci cmle tam bir kollektivizm mamul. nsann eylemlerinin sonularna mdahale etmeyi ngryor. Bireylerin rettikleri zenginlik politik g sahiplerinin uygun grd biimde yeniden datlmal topluma. Yani herkese dierlerinin hayatna hatta almasnn meyvelerine karma hakk veriyor. Bu yolla, eitilik ilkesi adna yeni eitsizlikler oluturuluyor. Mesel kendi almasyla geinenler ile bakalarnn srtndan geinenler. Veya politik gce sahip olanlar (veya dikkate alnanlar) ile gz ard edilenler. Demokratik mutlakiyet Bir lkeyi veya kurumu deerlendirirken demokratiklik birinci lt haline geldi. Hukuken hakszsnz nk politik olarak aznlksnz diyen eski saytay bakan Jean Foyer deil miydi? Demek ki hukuk artk insanlar aras ilikileri dzenleyen kalc ilkeler btn deil politik g ilikilerin her hangi bir andaki geici saptamasyd sadece. Demokratik mutlakiyet yle bir egemenlik kurdu ki zihinlerde artk en iyi organizasyon ekli olarak dnlmeye baland. niversiteler hatta kamuya ait irketler bile demokrasi ile idare ediliyor. Hayatn her aamasna yaylan demokratik mutlakiyet elbette liberalizmin piyasa yaklamndan korkulan ortamlarda daha hzl ilerliyor. Diyalog ve pazarlk yoluyla zm aramaktansa demokratik olarak seilmi temsilcilerin bulaca bir uzlamaya peinen raz olunuyor. Biz buna karlar aras yaknsama fantezisi diyoruz. Zira piyasann bireyler arasnda salayaca gerek uzlama yerine organize olmu gruplarn karlarnn kollektivist bir biimde uzlatrlmas sz konusu. Toplum ii ilikilerin bu biimde kavramsallatrlmas ister istemez lobilere, meslek ve mahall gruplamalara (corporatisme) ynlendiriyor lkeyi. Fransa gittike 1789 devrimi ncesi, Ancien Rgime dediimiz dneme benziyor. Ama bu benzerlik elbette bir rastlant deil. Bu durumun temel sebebi gcn bireylerde deil politik gruplarda olduunun peinen kabul edilmesi. Bu adan bakldnda bir lkenin demokrasiyle veya monariyle ynetilmesinin ne nemi var? Gerekte hi bir merkez g bireyler aras ilikileri salkl bir biimde organize edemez. Eninde sonunda kabaca davranacak, insanlar meslek, din, sosyal kategorilere koyacaktr. Kategorisel karlar dengelemek ve bu gruplar bir arada yaatmak amacyla da merkez kararlar alacaktr. Btn devletler varlklarn meru klmak iin grupsal soyutlamalar yaparlar. Bu gruplarn karlar arasnda sosyal uyum salamak ister istemez devletin grevi olur nk bireysel deil kollektif karlar sz konusudur. Bu kollektivist dnya gr eninde sonunda gnlk hayatn siyasallamasna yol aacaktr. ster salk hizmetleri sz konusu olsun isterse eitim ya da ticaret, her ey ama her ey bir kutuplama biimini alacaktr. nk insanlarn ihtiyalar ve kiisel bilgileri ihmal edilir kollektivist yaklamlarda. Bir uyum ve huzur ortam deil doymam beklentilerden kaynaklanan tatminsizlikler ve bunun getirecei atmalar kanlmaz olacaktr.
34
Fikir Platformu
Sizin setiiniz temsilcilerden olusa bile hayatnzn en nemli kararlar bakalar tarafndan alnd bir ortamda nasl tatmin olabilirsiniz? Ya alnan kararlarn sonularna katlanacaksnz ya da birey olarak yaadnz zorluklar ve gnlk hayatnzn gereklerini yneticilere anlatmak iin adil olmayan bir kavgaya gireceksiniz. Bilimcilik ve bilme illzyonu Konstrktivizm dediimiz ey asnda mthi bir kibir rnei. Toplumu kendi isteklerine gre ekillendirebilmek iin iki eyden emin olmak lzm: 1) Toplumun her bir yesinin amalarn bilmek (Sanki bireylerin sonsuz farkll global bir sentez ile ifade edilebilirmi gibi) 2) Bu amalara erimek iin en iyi yollar bilmek (Yani toplumu oluturan fertlerin sonsuz karmaklktaki etkileim srelerine tam anlamyla hakim olmak!) te bu akl almaz iddialarn temsil ettii kibire sahip olmakla aklayabileceimiz bir dnya grne sahip konstrktivistler, zellikle de sosyalistler. zgr ve dayanma iinde bir toplumun iirsel fantezisi ile yayorlar. Kardelik ilkesine gre yaayan yeni insan hayali onlar kalknmada ncelikli blgeler veya ehirlemede ncelikli mezralar oluturmaya kadar gtryor. Bu kalknmas planlanm ideal toplumlar aslnda kendini dierlerinden stn kabul eden kimselerce kurgulanyor ki seilmi veya seilmilerce atanm olmaktan baka hi bir erdemleri yok. Fransada ou elitist okullardan mezun sz konusu snfn yesi olabilmek iin 3 vasf aranyor: 1) Ynetici snf savunabilme kapasitesi, 2) Kendine zg dilini ve kodlarn abucak kavrama ve kullanma, 3) Daha iyi bir dnya vaad edebilme yetisi. Btn bu konstrktivistler hayatn gereklerini kendi istekleri dorultusunda yeniden yaratmak istiyorlar. Ama bu proje bir illzyondan, aldatmacadan teye gitmiyor. nk gerekte bilmek deil bildiini sanmak ve iddia etmek sz konusu. Bilim de dhil ellerine ne geerse kullanyorlar. Ne keynesilik ne de kamu mallar teorisi bundan kurtulabiliyor. Gerekte bilimsel deil bilimci bir anlay ile kar karyayz. Yani grnte bilimsel, matematik formlleriyle ispatlar yapan ama temel yntemsel ilkelere uymayan bir anlay. Ne yazk ki bu bilimcilik lkenin ekonomi politikalarna bir araba tamircisi gibi yaklayor. Makro gstergeler ve byk dengeler ile megul. nsan topluluklarnn temeli olan bireysel davranlarnn mikro dengeleri ise tamamen gz ard ediliyor. Askerlerden ve araba tamircilerinden dn aldklar kelimeler bilimcileri ele veriyor: isizlie sava atk, kamu harcamalarn frenledik, ekonomi snd Anti-liberal cephe Hangi kanattan olursa olsun btn kollektivist politikaclar ayn nyarglara sahipler ve kendileriyle rekabet edebilecek tek ideolojinin liberalizm olduunun farkndalar. Bu sebeple onu aalama abas iindeler ve bu amala iki maniplasyon yntemi kullanyorlar.
35
Fikir Platformu
Birincisi liberalleri birer materyalist olarak gstermek. Liberalizmin kapsamn daraltarak basit bir ara gibi sunmak, sadece piyasay ne srmek bu tekniin en belirgin zellii. Onlara gre: Piyasa sadece kr amac gttnden alanlar ve sosyal haklar deil irketleri savunacaktr. te bu sebeple piyasa devlet kontrolnde olmal, sosyal ve politik amalara hizmet etmelidir. Devlet sosyal adaleti ve piyasann rettii zenginliklerin adil bir biimde halka dalmasn salamaldr. Jean-Franois Kahnn da dei gibi piyasa byk demokrasi dn gerekletirmek iin bir aratr. kinci yntem ise liberalleri ultra-liberal olarak adlandrmak yani tehlikeli bir ar bir u, bir fondamentalist, extremist gibi gstermek. Daha da basiti liberalizmi faizme yaklatrmak: Forml basit: Liberaller sadadr, zaten adamlar ar u, demek ki ar sa yani faist! Sac ve solcu kollektivistlerin liberaller ile ilgili olumsuz propaganda yapmalarn anlyoruz elbette. Zira liberalizm onlara alternatif olabilecek tek g. Gerekte liberaller ne sada ne de solda. Bu etiketler sadece kollektivistlere konabilir. Bizim ultra sosyal demokrat veya ultra merkezci grdklerimiz bizi ultra liberal diye etiketleme peinde. Ne var ki btn bu maniplasyon ve propaganda tarihsel gereklerle eliki halinde. rnein 19cu yy banda yaam byk Fransz liberali Frdric Bastiatnn Landes milletvekili iken mecliste sada deil solda oturduunu hatrlatmaya gerek var m? Ya da Belikal libertarien Gustave de Molinarinin Saint-Lazare soka diyaloglar*2+ adl eserindeki diyaloglardaki kiinin sosyalist (solcu konstrktivist), muhafazakr (sac konstrktivist) ve ekonomist (liberal) olduunu ve dier ikisine kafa tuttuunu?*3+ Friedrich Hayek de The Road to Serfdom *4+ adl nl eserinde sol ve san ar ularna yani komnizm ve nazizme tek gerek alternatif olarak liberalizmi gstermemi miydi? Fransz politik hayatna hakim olan gr entellektel bir pragmatizm. Oysa ilkelerinden soyutlanm bir dnce dnce deildir. Yoksa her ey ayn anda doru ve yanl olabilir: Piyasa gereklidir ama kamu teekklleri de! Sabit dviz kurlar olmaldr ama deiebilmelidir. irketler zgr olmaldr ama devlet kontrol art! Btn bu ipe sapa gelmez fikirler aslnda onlar retenlerin nyarglarnn, gnlk karlarnn ve karmak kafalarnn birer rn. Kabul etmek gerekir ki bu entellektel modalar genellikle solda doar ve felsef kltr eksikliinden zamanla tabular. Sac politikaclar ise moday takip eden temkinli bir duru alrlar. Kar kmazlar ama biraz yumuatmaya alrlar: Asgari cret olsun ama ok yksek olmasn. Sosyal gvenlik canavarna itirazlar yoktur ama daha iyi ynetebileceklerini iddia ederler
36
Fikir Platformu
Politik mcadelenin sertlemesi iin btn koullar bir araya gelmitir artk: Herkes ayn fikirleri savunmak iin aslnda olmayan bir fark ne srerek yarma halindedir. Artk nemli olan sadece seim stratejileri ve adam seimidir. Yanlmyorsam Julien Freund diyordu, liberal olan kimse insanlara kar hogrl, fikirlere kar ise hogrszdr. Yani ayn anda zt fikirlerin doru olmas kabul edilemez ama btn insanlar ayn derecede sayg hak ederler. Fransadaki politik arenada bunun tam tersini yapyoruz: insanlara hogrsz, fikirlere ise hogrlyz kinci blmn dipnotlar *1+ Bu konuda rnek olarak zgrlk Anayasas (Hayek) gsterilebilir, zellikle de neden muhafazakr deilim? adl ek. Gene Hayekten Hukuk, Yasama ve zgrlk ikinci bir rnek. [2] Gustave de Molinari, Dialogues de la rue Saint-Lazare, Paris, Guillaumin, 1849. *3+ Ondokuzuncu yzylda ekonomist kelimesinin liberal ile eanlaml olarak kullanldn hatrlatalm. Liberal dncede olan hemen herkes bu displini derinlemesine incelemiti. [4] Friedrich Hayek, The Road to Serfdom, Londres, Routledge & Kegan Paul, Chicago, University of Chicago Press, 1944 (Franszca evirisi, La Route de la servitude, Paris, Librairie de Mdicis, 1946 ; 2e d., Paris, PUF, 1993).
37
Fikir Platformu
Kapitalizm krizde mi? (Pascal Salin) eviren: Mehmet Ylmaz Kapitalizmin simgesi haline gelen byk ve saygn firmalarn adlarnn kart skandallar sklkla kapitalizmin kendisinin sorgulanmasna yol aar. Ancak davalar ve medyadaki frtnalar srerken, sz konusu firmalarn hisse senetleri borsada dalgalanrken bir analiz yapmak kolay deil. Her gn yeni bilgilerin veya speklasyonlarn birbirine kart ortamlarda sca scana tepki vermenin verimsiz olduunu dnyoruz. 2001de yaanan Enron skandal da istisna deil bu ema ierisinde. Son yllarda WorldCom, Andersen, Vivendi gibi firmalarn karlatklar zorluklar, hatta iflaslar hemen her evrede kapitalizmin ileyii ve liberal ekonominin geerlilii zerine yeni tartmalar balatt. Verilen tepkiler bir ka istisna dnda reglasyonlarn kuvvetlendirilmesi ve kontrol prosedrlerinin arlatrlmas ynnde oldu. Piyasa savunucularyla mdahalecileri kar karya getiren ebed tartmada ikinci grubun puan kazand izlenimi olutu insanlarda. Bu bak asn benimseyen insanlarn fazlasyla acele ettiklerini
dnyoruz. Mantkla yaklaldnda tam tersine bu tr olaylarn kapitalizmin otoreglasyon kapasitesine olan gveni arttrmas gerekir. Sosyal bir srecin ileyiini deerlendirmek isteyen herkesin bilmesi gereken bir altn kural varsa o da udur: zel bir olaydan genel bir kural karlamaz. Gelin grn ki ne zaman byk bir irket u veya
38
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab bu ekilde bir skandala karsa hep ayn hata yaplyor. Sanki bir ka byk irket dnya kapitalizmini temsil ediyormu gibi. Tpk zelletirmenin yanl olduunu savunanlarn ngilteredeki bir tren veya ABDdeki bir uak kazasn rnek gstermeleri gibi. zellikle Fransada yani kamusal alanda byk sularn ilendii, devlet hastanelerinde binlerce insana AIDSli kanlarn verildii veya Credit Lyonnais gibi devlet bankalarnn iflastan halkn parasyla kurtarld bir lkede bu rnekler neredeyse gln. Aslnda gln deil son derecede korkutucu ve zc. Ne yazk ki bylesi skandallar, kazalar ve benzeri ekilde medyada geni yank bulan olaylardan istifade eden kamusal gler etki alanlarn geniletiyorlar. Hepimizin zgrce faydalanmas gereken haklar zerindeki basklarn arttryorlar. Tarafsz bir gzlemcinin ileyen ve ilemeyen zel firmalar izleyerek varmas gereken sonu nedir? Her birinde onbinlerce insann alt ve saylar binleri bulan bu byk firmalarda, muhasebe hatalarndan kaynaklanan iflaslarn bu denli az olmas takdir edilecek bir ey deil midir? Mecburen ortaya kacak bir ka kazaya bakarak dnyann her yerinde srekli yenilenen retim sreleriyle insanlar, sermayeyi, enerjiyi ve hammaddeleri bir araya getiren bu yapnn tamamnn krizde olduunu iddia etmek ne derecede geerli olabilir? Hata insandir Kapitalizmi bu adan eletirenlerin yapt en byk hata mevcut durumu hi bir hatann, vergi karmann, iflasn, isizliin ve hatta aktiflerde hi bir deer kaybnn olmad ideal bir durumla karlatrmalardr. Hata insandir ve btn sosyal organizasyonlarda ortaktr. Daha da nemlisi hata btn renme srelerinin ayrlmaz bir parasdr. u halde ideal bir dnya hayali peinde komaktansa kendi kendimize unu soralm: Hangi sistem herkese kendi hedeflerine doru zgrce ilerlemeyi salar? Yant basit: Kapitalizm. nk bireysel sorumluluun getirdii disipline dayanr. nk kapitalizmde her hatann bir bedeli vardr ve hatalardan da yararlanarak bir bilgi-beceri retme sreci sz konusudur.
Yukardaki saptamalarmz nda Enron olayn tahlil edelim. Bu firma enerji piyasasnda ciddi dnmlere yol aan yenilikleri ihds etti ve uygulamaya koydu. Enron sayesinde enerji reticisi mantndan finansal araclk mantna geildi. Bu piyasa yaklam sayesinde enerji retici firmalar tketicilerin deiten ihtiyalarna kolaylkla uyum salar hale geldiler. Gene bu sayede Enron 400 yeni finansal rn kard piyasaya. Elbette bu derecede allmn dnda bir yaklam baz riskler ieriyordu. Bunun da iki ana sebebi vard : 1) Yeni kurulan piyasada beklenmedik dalgalanmalar olabilirdi, 2) Klasik muhasebe teknikleri bu kadar yeni bir sektre hitab etmiyordu, uyarlanmas gerekiyordu.
39
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Hi phesiz balangta Enron bu risklerin getirdii olumsuzluklara yenik dt. Ama bu kayplar kabul etmek ve effaflk iinde duyurmak yerine yneticiler irketin hisselerini hi bir ey olmam gibi satmaya devam ettiler ki bunun affedilir taraf yok. Enronun yneticilerinin ve nemli ortaklarnn neden bylesi bir gidie izin verdiklerini tam olarak hi bir zaman anlamayacaz belki de. Ama bu hatalar silsilesini kapitalizmin srtna koymak son derecede yanl. nk gerek yneticilerin gerekse ortaklarn kar ksa vadede batmadan hemen nce byk krlar elde etmek deil firmaya duyulan gven sayesinde uzun vadede istikrarl byme ve srekli kr elde etmek. Ne yazk ki Enron yneticileri baz speklatrlerin yapt gibi gerei gizleyerek byk riskleri gze aldlar. Bu durumun tersi bir rnek Amazon firmasdr. Uzun zaman kra geemeyen firma gerekleri hi bir zaman gizlemedi ve kk yatrmclarn gvenini kazand. lk krn 2001in 4nc eyreinde gerekletirebilen firma Enronunki gibi bir gven krizi asla yaamad. Gerekte Enron skandal drstln uzun vadede kazanabilecek tek strateji olduunu bir kez daha gsteriyor. Eldeki bilgilere bakarak anlalan u ki Enronun yneticileri kapitalizmin temel ilkelerinden birini unutmular. Hesaplarda yaplan oynamalar ortaya ktktan sonra (ki eninde sonunda olacakt bu) ne yatrmclar, ne reticiler Enron ile almak istemediler. ahlak dardan bir kanunla dayatlamaz. Piyasann affetmez dinamikleri vardr, yaptrmlar hatann byklyle orantl olarak mutlaka hatal firmay kskaca alr. Bu sebeple firmalar her zaman gerei sylemek ve piyasa aktrlerinin haklarna sayg gstermek zorundadr. Peki Enron gibi olaylar her zaman meydana gelebileceine gre ne yapmak gerekir? Devletin denetimlerini sklatrmak m? Bu tr mekanizmalar zaten var. Ama SEC (Securities and Exchange Commission) gibi kurular gerek bir gvenlik salamyorlar dorusu. Yatrmclar kontroller sayesinde gvenli yatrm yaptklarn dnedursunlar SEC Enronun hesaplarn 1996dan beri denetlememiti. Ekim 2001e kadar da hi bir ey yapmad. in aslna bakarsanz piyasa, kontrol kurulularndan ok daha nce tepki vermeye balamt. Mesel 2000 yl sonunda 83 $ olan Enron hisseleri skandaln gn na henz kmad 16 Ekim 2001de 33$a dmt bile. Birok saygn
yatrmc Enronu mteri portfylerinden karmaya balamlard. SEC ifade etmeden ok nce Enronun hesaplarndaki effaflk eksiklii gndemdeydi.
Vahi kapitalizmin kurbanlar(!) Enron yneticilerinin sorumsuz davranlar sadece kendilerine zarar vermedi elbette. alanlarn ve kk yatrmclarn nemli miktarda kayplar oldu. nce yatrmclarn cephesinden bakalm. Byk yatrmclar bilgi toplamak iin ok deiik imknlara sahipler. Bu sebeple yaknmaya haklar olduunu
40
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab dnmyoruz. Kk yatrmclara gelince Enron hisselerinin ok riskli olduu hi bir zaman bir sr deildi. Bir kere Enron kendi sektrn kendisi icad etmi bir firmayd. Klasik finansal gstergelerle llemeyen riskler sz konusuydu. kinci olarak da Enron hisselerinin en yksek fiyata ulat gnlerde price/earnings ratio 81 idi! Gvenli yatrm arayan birinin yapmas gereken devlet tahvili almak veya portfyne deiik sektrlerden hisseler alarak toplam riski azaltmak deil midir? Enronun finansal sal hakknda yatrmclar rahatsz etmesi gereken baka belirtiler de vard. alan bana ciroda Enron ABDnin birinci firmasyd. Ayrca sat gelirlerindeki art inanlmaz derecede yksekti. Bir gsterge inanlmaz gibi grndnde genellikle inanlmazdr! Ortada bir hata olduu dnlerek kontrol edilmelidir bir yatrm karar vermeden nce. Gerekten de Enronun ubeleriyle yapt operasyonlarda baz muhasebe hareketlerinin bir ka kez kaydedildii ve cironun yapay olarak iirildii ortaya kt. Gelelim alanlara. Bu kesimin en byk sorunu ilerini kaybetmek deil yllardr biriktirdikleri paralar kaybetmeleri oldu. Hzla ykselen Enron hisselerine nemli yatrmlar yapmlar ve btn emekliliklerini Enrona balamlard. Ne yazk ki btn yumurtalar ayn sepete koyma hatasnn bedelini ok ar dediler. Enronun bat srasnda oluan trblanstan Andersen de payn ald. Hatrlayacaksnz, bu firma Enronun hesaplarn kontrol edip gvenlik sertifikas veren finansal danma irketiydi.1930larda nemli bir Amerikan firmasnn muhasebe hatalarn aa kararak saygnlk kazanan ve bu saygnl hakl olarak en byk sermayesi yapan Andersenin binlerce uzmanndan sadece bir kann
Enron hakknda ayn ciddiyeti koruyamamas bu firmann da bir anda yeryznden silinmesine sebep oldu. Bu da kapitalizmin otoreglasyon kapasitesinin en byk ispat deil mi? Bir Enron ve Andersenin bana gelenlere bakn bir de yllardr rvetin, beceriksizliin, seim yatrmlarnn ve her trl israfn kol gezdii ama hi bir st dzey devlet memurunun ceza almad kamu sektrne. Enron skandalndan sonra gerek byk firmalar gerekse Andersenin rakibi olan finansal danmanlk irketleri muhasebe ve kontrol ile ilgili proseslerini gzden geirdiler ve hatr saylr iyiletirmeler kaydettiler. Btn riskleri ortadan kaldracak bir yntem sadece bir hayal. Ama deneme-yanlma ile srekli iyiletirmeye dnk bir sre yaadmz bir gerek. te serbest piyasann ve kapitalizmin gc de burada. Pascal Salin radikal liberaller olarak adlandrlan Frdric Bastiat , Ludwig von Mises ve Friedrich Hayek gibi dnrlerin izinden yryen dnyaca nl bir ekonomist. Paris IX Dauphine niversitesinde retim yesi olan Salinin 13 kitab ve ok sayda makalesi bulunuyor.
41
Fikir Platformu
Kapitalizme ahlk bulatrlabilir mi? (Mehmet Ylmaz) Kr hrsyla gz dnm Wall Street bankaclar biraz eriata uygun davransalard kriz bu noktada olmazd. Bu szler Fransada yaynlanan haftalk ekonomi dergisi Challengesin yaz ileri mdr Vincent Beaufilse ait. Papa 16c Benoitnn Fransay ziyaret ettii gnlerde Vatikann yazd metinleri deil Kuran okumak gerekir diyen gazetecinin makalesi ok tepki ald, birok dile evrildi ve internette hzla yayld. Beaufilse gre slm parann para kazanmasna kar kyor ve bu ilkenin modern finans terimlerine tercmesi her kredinin karlnda *aka belirlenmi+ bir aktifin bulunmas gerektii. Gerek iinde bulunduumuz kriz gerekse ENRON firmasnn 2001deki batyla simgeleen bir nceki krize baktmzda sebest piyasann en temel kurallarndan birinin inendiini gryoruz: effaflk! Finanslarn derivate (fr. Produits drivs) dedikleri finansal rnler gerek ekonomiyi besleyen geleneksel krediler gibi deiller. Mesel gelecekte olabilecek fiat dalgalanmalarnn risklerini baka yatrmclarla paylamaya yarayan bu rnler finans aleminin belki de en anlalmaz ksmn oluturuyor. Meselenin daha da endie verici ksm ise u: Derivate dediimiz ve srtn reel ekonomiye dayamayan bu piyasann bykl geleneksel hisse senedi piyasasnn 60 ila 80 kat olarak hesaplanm WFE (World Federation of Exchanges) tarafndan. IMF ve Dnya Banlasnn da teyid ettii rakamlara gre mesel 2007de el deitiren derivate rnlerin gnlk hacmi 5.5 trilyon dolar. (ABDnin 6 aylk ekonomik aktivitesi) Bunun anlam u: inde vasati 40 p olan Kav marka iki kibrit kutusu aln. Hepsini masaya dkn. Bir tanesini elinize aln. Bu tek p btn dnyadaki 6 milyar insann bir gnde rettii zenginlii, dnyann gnlk gayr safi milli gelirini temsil etsin. kinci bir p aln. Bu da btn dnya borsalarnda bir gnde el deitiren (reel ekonominin finansman iin kullanlan) geleneksel hisse
42
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab senedi hacmini temsil ediyor. Masada geri kalan pler ise paradan para kazanmaya yarayan derivate piyasas.
Yeniden Beaufilse kulak verelim: slmn finans anlayn ortaa kokan bir dei-toku mekanizmas gibi grmemek gerekir. Krfez bankaclar bu ilkelerin 21ci yzyl ile nasl badatn gsterdiler. [...] Sadece kutsal kabul etiikleri bir ilkeyi inemiyorlar. Kimsenin anlamad derivate rnlerden uzak duruyorlar. Krfez bankalarnn subprime krizinden sa salim kmalarnn tek bir sebebi var, girmediler. Finansta Kurana uymann baka faydalar da var: Tzel kiiler borsadaki kapitallerinin zerinde borlanamyorlar. zel kiilerin de gelirlerinin zerinde, air borlanmas imknsz. te zarar olmayacak bir ka kural. Aslnda btn slm yatrm kurumlar ayn derecede desteklemiyorlar Beaufilsin aklamamarn. Mesel Bahreynli bankaclar Mslman lkelerdeki bankalarn krizden daha az etkilenmi olmasn ahlk/din kayglara balamyorlar. ans eseri(!) olarak subprime tr rnlere yatrm yapmam olmalar onlar kurtaran. 1990larda Msrda zellikle slm finans kurulularn vuran kriz de hl hatralarda. IMF slm yatrm kurumlarn yeterince effaf olmamakla sularken Tunus gibi devlet laikilii yapan Mslman lkeler de bu tr bankalara pheyle bakyor. Dier yandan slm kayglar ve yatrm ilkeleriyle hi bir alakas olmayan inin d ticaret fazlas yatrm kaynaklarn idare eden fon yneticilerinin eriata aykr baz yatrmlara uzak durmu olmas onlar byk kayplar vermekten kurtard. (Le Monde Diplomatique, N 656) Yaamakta olduumuz kriz ini sadece dolayl olarak vuracak. Avrupa ve ABDye ihracatnda dme beklenen bu dinamik lke effafl son derecede tartmal olan finansal rnlere hemen hi yatrm yapmad iin ok daha az etkilenecek. Ancak baka riskler var. Mesel lkenin byk dviz rezervleri var ve dolarn deer kaybetmesi karsnda potansiyel kayplar sz konusu. Al Jazeerann zerine ok sayda zel program hazrlad slm yatrm aralar aslnda ok daha zengin bir rn yelpazesinin zel bir paras. Etik/ahlkl yatrm sektr diye gruplayabileceimiz bu alanda ok eitli rnler var: Mesel Avrupada evreye saygl, ocuk altrmayan, silah retmeyen firmalara yatrm yapma imkn tanyan rnler uzun zamandr kk yatrmcya sunuluyor. ABDde ise dindar Protestanlara hitab eden mesel sadece porno ve alkol ticaretinden uzak duran firmalarn hisselerinin dhil edildii portfyler neriliyor yatrmclara. Son yllarda Fransada daha ok sol grl yatrmclar arasnda ilgi gren emein smrlmesine direnen firmalar ve yatrm aralar kt ortaya. Bunlardan biri, belki de en nls Max Havelaar. zellikle speklasyonun ve fiat dalgalanmalarnn reticilere zarar verdii rnlerde bu markann arkasndaki dernek (evet, firma deil) reticileri ezmeyen fiatlar uyguluyor. Ayrca ticaretten elde edilen gelirin bir ksm ile reticilere okul, hastahane ina ediyor. Bu markann arkasndaki ahlk davaya inanan, markaya gvenen tketiciler kakao, kahve ve ukulata alrken czi bir miktar fazladan dyorlar ama adil ticaret (ing. fair trade, fr. Commerce quitable) adna gnll bir fedakrlk bu. Adil rn satn alarak bir anlamda ba yapan tketici istedii zaman marka deitirebilir hatta ba yapmaktan vazgeebilir. Devlet eliyle zorla toplanan ve politik kayglarn glgesinde datlan sosyal yardmlarla karlatrdmzda adil ticaret merkezi ve kollektif ahlk anlayna gl bir alternatif.
43
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Adil ticaret basit bir moda deil. Kalite standartlar gibi kendi etiketleri, normlar olan bir endstri haline geliyor. reticiden tketiciye kadar uzanan zincirin btn halkalar ahlk kaliteyi retmek ve
savunmakla ykml. Bundan bir ka sene ncesine kadar sradan spermarketlerde bir ka rafta skp kalan adil ticaret rnleri artk kendi maazalarnda satlyor. Bu markalarla ayn kayglar paylaan, mesel emee, evreye saygl biimde tketmeyi arzulayan insanlar gnl rahatlyla bu maazalardan al-veri yapabiliyorlar. Ekonomi, liberalizm ve kapitalizm zerine kaleme aldm yazlarn tamamnda devletin ahlk retmesine, erdemin kurumsallatrlmasna kar ktm. Devlet eliyle retilecek, savunulacak, tepeden inme bir ahlk bence kalc olamaz. Toplumun bireylerince iselletirilemez. Politiklemesi, seimden seime renk deitirmesi de cabas. ster din temelli olsun ister sekler, btn ahlk araylarn insan merkeze almas gerektiine inanyorum. Hakinin deyiiyle insanlk felsef bir kriz yaiyor. nsan bir para kazanma robotu kabul eden yaklamlar baarszla mahkum. Ama daha da acs Enverin dedii gibi doay egemen olunacak bir ey olarak grnce kendimizi yani insan da (doann bir paras olduu iin) bir ey mertebesine indirmi oluyoruz. Ekonomi bir alet. Sosyalist veya kapitalist, bir ekonominin erdemli olmas kanaatimce imknsz. Terliklerimiz veya cep telefonumuz ne kadar erdem retebilirse kapitalizm de o kadar baarabilir bunu. Ama faize, derivate piyasalara veya evre kirleten firmalara yasaklar getireceksek bunlar felsef ve hukuk temellere oturtmalyz. Ancak bu ekilde ideolojik/dogmatik olmayan, esneklii sayesinde kalc, tartmaya, evrilmeye ak bir ekonomik sistem kurabiliriz. Bu balamda btn riski bor alana ykleyen ve dnyadaki sefaleti arttran faizin alternatiflerinin aranmasn gelecek krizlerin nlenmesi iin faydal bir aba olarak gryorum. Zira onbinlerce reticinin eitli risklere katlanarak retim yapt bir ekonomide kazanc paylap riskleri reticiye brakrsanz bir ka onyl sonunda bankalarn zenginlemesi, reticilerin ise fakirlemesi kanlmaz olur. Yllardr karar destek bilgi sistemlerini gelitirdiim sigortaclk sektrnn zellikle de reinsurance alannda yaplabilecek bir ok aratrma var bu ynde. Bazen sadece istemek bile yetebilir
44
Fikir Platformu
slam ve Kapitalizm zerine(1) (Mustafa Akyol) Kapitalizm nedir?lk sorgulanmas gereken, kapitalizm denince ne anladmz. Bu kavram Trkiyede ou insann aklna, iilerini a karnna altrrken ellerini ovutura ovutura para sayan zalim ve sahtekar patron imajlar getirir. Ylmaz Gney filmlerinden Olacak O Kadar Televizyonuna dek srekli boy gsteren bir temadr bu. Gzn para hrs brm, ilkesiz ve namussuz adamlardr kapitalistler Oysa bu karikatr, kapitalizmin doru bir tarifi deildir. Kapitalizm, zetle, devletin yerine bireyin giriimci olduu ekonomik sistemdir. Sermaye birikimi oluturan bu giriimciler, irketler ve fabrikalar ap istihdam yaratr ve elbette ki patron olmu olurlar. Ama zalim patron olmalar gerekmez; aksine altrdklar insanlara haklarn veren drst insanlar da olabilirler. Hatta kazanlarnn bir ksmn idealist bir biimde toplum yararna da harcayabilirler. Zaten kapitalizmin teorik savunucular da, byle bir kapitalist ahlak ngrmlerdir. nl ngiliz iktisat Adam Smithin ok anlan Milletlerin Zenginlii kitabndan baka Ahlaki Duygularn Teorisi adl bir kitab da vardr ve orada kapitalist ekonomiyi ve bireysel zgrl etik bir zemine oturtur. Gnmzde Amerikann nde gelen Katolik ilahiyatlarndan biri olan Michael Novak da, Demokratik Kapitalizmin Ruhu adl eserinde ayn mesaj verir: Novaka gre kapitalizm zenginlik retmekte en baarl yntemdir ve ilahi dinlerin rettii hayrseverlik ilkesiyle desteklendiinde, bir toplum iin en salkl sosyo-ekonomik sistemi oluturur. Kuran ve Kapitalizm
45
Fikir Platformu
Denebilir ki, kapitalizm Hristiyanlkla uyumu olabilir, ama slama uymaz. Oysa tam aksine, slamn kapitalizme Hristiyanlktan daha bile ak olduunu savunmak mmkndr. ncilde fakirlik vlmesine ramen, Kuranda mlk olumlu bir kavramdr. slam peygamberi Hz. Muhammed, hayatnn byk blmnde ticaretle ilgilenmitir ve hatta rzkn onda dokuzu ticarettedir dedii rivayet edilir. Zaten slam dnyasnn Ortaadaki grkemli ykseliinde de, dnya ticaret yollarnn merkezinde yer almas ve Mslman tccarlarn bu konumu ok iyi deerlendirmesinin rol byktr. Ama elbette kapitalizm ticaretten ibaret deildir ve asl belirleyici karakteri sermaye birikimi ve ekonomik eitliksizliktir. Kapitalizme kar kan Mslman teolog ve entellekteller de bu noktaya iaret ediyor ve Kuranda sosyal adalete yaplan vurgunun kapitalizmle elitiini dnyorlar. Oysa byle bir eliki yoktur, nk Kurann sosyal adalet kavram, toplum iindeki zenginlerin, kendi istek ve rzalaryla fakirlere yardm etmeleri zerine kuruludur. zel mlkiyet ve veraset pek ok ayette gvence altna alndna gre, kimsenin malna zorla el konamaz. Zekat ve sadakalar da, zorla alnan deil, gnll olarak verilen balardr. Bir baka deyile Kuran; fakirlerin devrim yapmasndan veya mallarn kollektivizasyonundan deil, kapital sahiplerinin ahlakl ve merhametli davranmasndan sz etmektedir. te bu nedenledir ki, slam asl sosyalizmle badamaz: Sosyalizmde zel mlkiyet yerine devlet mlkiyeti vardr ve snfsz toplum hedeflenir. Eer toplum snfsz ise kim kime zekat verecek, hayrseverliin ne anlam kalacaktr ki? Zaten sosyalizm felsefi adan da slama uymaz. Sosyalizm, sekler bir ara olan devletin eliyle yeryznde cennet yaratmay hedefler; oysa slama gre cennet burada deildir ve dnya eksikliklerle dolu bir snav ortamdr. Sosyalizmin hemen her zaman felsefi materyalizmle el ele gelimi olmas, bir tesadf deildir Gavur cad m? Tm bunlar aslnda ok daha uzun makaleler ve hatta kitaplarla ele almak gerekiyor. Zaten bu konuda geni bir literatr var. Bunlar, zetin zeti. Ancak u kadarn sylemek lazm: Kapitalizm slama aykrdr diyerek kestirip atan Mslmanlar, dikkat etmeliler: slam dnyasn, Batnn ilerlemesini salam, baar getirdii aikar olan bir sosyoekonomik sistemden mahrum brakma yolunda olmasnlar Matbaaya, televizyona veya internete gavur icad demek ne ise, kapitalizmi lanetlemek de o olabilir. Belki de Mslmanlarn modern dnyann baarl ara ve sistemleriyle kavga etmek yerine, onlar kendi ahlaki ilke ve amalarna gre nasl deerlendirebileceklerini dnmeleri gerekiyor. lim inde bile olsa alnacak ise, ekonomi neden Batdan alnamasn?
46
Fikir Platformu
slam ve Kapitalizm zerine(2) (Mustafa Akyol) Bizde kapitalizm denince daha ziyade maddecilik, agzllk, paraya tapnma gibi ahlaki alalmalar akla geliyor. Benim kapitalizmden kastm (ve kavramn doru manas) ise; devletin otoritesinin snrland bir sosyo-ekonomik dzen ve giriimci bireylerin yaratclk ve yenilikiliini tevik eden bir kltr. Sosyalizmin sekler bir anlayla devlete ykledii sosyal adalet hedefinin ise, Kurann ve dier ilahi kitaplarn ngrd gibi, asl olarak bireylerin ve cemaatlerin vicdanyla gerekletirilmesi gerektiini dnyorum.Yine de kapitalizm bu topraklara yabanc bir kavram gibi durduu iin toplumumuzun ouna, zellikle de dindar kesime biraz uzak geliyor. Dindar i adamlar baarl kapitalist giriimlerde bulunsalar bile, yaptklar iin yle tanmlanmasn istemiyor gibiler. Kanmca bu nyargy biraz sorgulamak gerek. Giriimcilik, i kurmak, para kazanmak, kar etmek gibi kavramlar gerekten de ithal mi, yoksa slamn znde ve geleneinde olup da baz Mslmanlarn zamanla kt grmeye balad meru deerler ve hedefler mi?
Aratrmac yazar Faruk Trkolunun Referans gazetesinde yaymlanan Giriimci Milletin Efendisidir balkl uzun analizinde bu soruya k tutacak bir blme rastladm. Trkolu, Tarih
47
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Boyunca Giriimcilik alt balyla, Osmanl mparatorluunda bezirganln (i adamlnn) ilk bata iyi grlmesine ramen sonradan kt bir imaj kazann yle anlatm: Osmanl mparatorluunda 17. yzyla kadar her tr ekonomik faaliyet, toplum iinde prestijli bir konuma sahipti. Tarma byk nem verilir, mal alp satanlar iin Bezirganlk, ulular sanatdr, dnyann enlii bunlarladr gibi olumlu tanmlamalar kullanlrd. Esnaflk ise ekonomik istikrarn temel unsuru saylrd. Esnafa ve tccara bak as, duraklama ve gerileme dnemlerinde deiti. Bilim ve teknolojideki gelimeler iyi izlenmeyince retimi artrma yollar tkand. Dou ticaret yollarnn kapanmas, ticaretteki kazanlar azaltt. Fetihlerden elde edilen gelir de zamanla gerileyince, Sabri lgenerin ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas adl eserinde vurgulad gibi, ekonomik hayat bir durgunluk iine girdi. Bu ortamda retime ve ekonomiye daha fazla nem verilmesi gerekirken tam aksi ynde eilimler ortaya kt. Kanaatkrln ve mistik deerlere snmann yaygnlat bir ortamda, devlet byklerine kaplanma ve kolay yoldan para kazanma gibi olumsuz eilimler glendi. Gerileme dneminde balca i alanlar aada grld gibi irtifa kaybetti: - Osmanlnn gelime dneminde hrfet kelimesi sanat ve zanaat, harif kelimesi, zanaatkar anlamnda kullanlrd. Sonraki dnemlerde harif kelimesi herife dntrlerek olumsuz anlamlarda kullanlmaya baland. - Gerileme dneminde, toplumun byk ounluu esnaflara karyd. air Smblzade Vehbi bunlar iin Snf- esnafta yoktur insaf nitelemesi ile toplumdaki bu duygulara tercman oluyordu. - Bezirgan kelimesinin anlamndaki alalma gnmzde de devam ediyor. Bu kelime normal bir alm satm faaliyeti iin deil de kuku duyulacak ticari faaliyetler iin kullanlyor. Ticaret ve her tr kazanc amalayan ekonomik giriimlerin, drst rekabet kurallarna ve yasa hkmlerine uygun olduu srece onurlu bir i saylmas gerektii ancak Osmanlnn son dneminde kabul edildi. Hazreti Muhammedin El kasib-u Habibullah (alp kazanan Allah sever) hadisi, geen yzyln balarnda hatrland ve stanbul Kapalarnn adrclar Kaps stne Hattat Sami Efendi tarafndan yazld. Parann elin kiri sayld dnemler geride kalm grnse de giriimciliin ve giriimcinin, toplum iinde hak ettii itibar grd henz sylenemez. Brokrasinin nemli bir blm, giriimcilere hl zorluk stne zorluk karyor. Giriimcilere zorluk stne zorluk karan sz konusu brokrasinin nemli bir blmnn laiklik ve fikir zgrl gibi baka konularda da hala 1930lardaki gibi, yani ad bir zihniyetle dnp davrandn da buraya eklemek lazm. Bir baka deyile kapitalizmin iyi bir ey olup olmad konusunda, kapitalizm dmanlarnn dnya grne, zellikle de dine ynelik bak alarna gz atlarak da fikir yrtlebilir
48
Fikir Platformu
Liberalizm bir Atatrk ilkesi olabilir miydi? (Emre Er) Atatrk yaam sresince iki farkl ekonomi politikas uygulad. Birincisi doru alglanm ve uygulanm olsayd u anda btn atatrkler ayn zamanda liberal hatta bazlarmzn deyiiyle libo olacakt. Dorusu atatrk arkadalarmn ekonomi grlerinin kendi dncelerinin bir sonucu deil tarihin bir cilvesi olduunu dndmde iim bir ho oluyor. Bakld zaman her iki politikann uygulanmasnda da ok ciddi hatalar yaplmtr. Balangta yaplan yanllar sonraki dnemlerde ok pahalya mal olmutur. Atatrkn birinci politikas liberal unsurlar arlkla iermekteydi; esaslar Lozan Anlamas imzalanmadan 4 ay nce toplanan zmir ktisad Kongresinde ortaya kondu. Devlet zel iletmeleri destekleyecekti; ancak kendisi alt yap yatrmlar dnda ekonomik faaliyetlere dorudan girmeyecekti. 1930 ylna kadar benimsenen liberal ekonomi politikalar uygulanamad. nk liberal devletler para babalar ile iyi geinmek zorundadrlar. Cumhuriyet ise yatrm yapabilecek paraya sahip feodal beylerden korkmann da tesinde tiksinmitir. Eksik modernleme okumalaryla onlar bir nceki an temsilcileri olarak grmekten teye gidememitir. kinci dnem 1930da balar. lki 1933te uygulanan kalknma planlar devletiliin simgesidir. Bu dnemin en byk hatas ise modern ekonomiden sadece sanayilemeyi anlamas, tarm ikinci plana atmasdr. lkemizde traktr kullanm, zmir ktisad Kongresinden 27 yl sonra 1950 ylnda Demokrat Parti hkmeti kurulana kadar yaygnlamamtr.
49
Fikir Platformu
Toplumsal geliim ekonomi yani alt yap ile balar. Ekonomik gelime ise an retim aralarn kullanmakla salanabilir. Feodal ekonomi yapsndan modern retime atlamak elbette kolay deildir. Ancak feodaliteyi bebeklerin d dnyay alglamas gibi sadece bakarak incelerseniz bir deiimi balatmak dahi imkansz hale gelir. Feodal yapnn ana unsuru olan derebeyler bebein alglamasyla despot acmasz insanlardr. Ancak sanlann aksine sistemi dntrebilecek olanlar da onlard; nk modern gelimenin en ok ihtiya duyduu kapitale sahiplerdi. Modern retim seri halde yaplr, ucuza mal eder; fakat ilk yatrm maliyetleri retim aralarnn pahal olmas nedeniyle yksektir. Eskiden tarla srmek iin bir kz bir saban yeterliyken imdi traktr satn almak gerekir. Verimlilii artrmak iin sulama sistemleri kurulur. Bylesine byk yatrmlar yapmaya en yakn kesim toprak aalaryd. Ancak Cumhuriyet aalar kendi otoritesine kar bir tehdit olarak grd iin onlarla ibirliine yanamad. Aksine toprak reformunu onlara kar bir silah olarak kulland. Acaba aalarn topraklar kyllere datldnda, kyller ellerindeki be dnm arazi iin nasl traktr alacaklard, nasl sulama sistemleri kuracaklard? Bu gn dahi ahslara ait tarm arazilerinin ok kk olmas lkemiz tarmnn en byk sorunudur. Modern tarm sanayiyi dourur, ticareti gelitirir. Bunun bir ka sebebi vardr. Kapitalist yatrmclara dnen feodal beyler kylerinin ihtiya duyduundan fazlasn retmeye balarlar. retim fazlas yeni traktrler almak, sulama sistemlerini gelitirmek, kaliteli tohum ithal etmek iin satlmal ve nakite dntrlmelidir. Bylece ieride ticaret geliir. Dier yandan i gc ucuz olduu iin uluslararas pazarlarda rekabet stnl elde edilir. Bylece tarm rnleri ihracat artar. Kazanlan para arttka kapitalist daha fazla kazanabilecei ve rettiini daha ksa yoldan tketebilecei yeni retim alanlar arayna girer. Sanayi bu arayn bir sonucudur. Fabrika daha yksek ilk yatrm gerektirirken, daha fazla kazandrr. Dier yandan pamuk gibi bir ok tarm rn fabrikalarn ham maddesidir. Ucuza mal edilen tarm ayn zamanda arlkl olarak tarmsal gda ile beslenen iinin masraflarn drr. Gerek ii gerekse ham madde maliyetlerini drecei iin ve yatrm mal ithalatna dviz temin edecei iin sanayiye gemeden nce tarm modernletirmek ok nemlidir. Trkiyede ise bunun tam tersi denenmitir. Cumhuriyet, Demokrat Parti dnemine kadar tarm bir feodal retim ekli olarak grm, yatrmlarn sanayiye ynlendirmitir. Bu sermayesi kstl bir lkede uygulanabilecek en kt modernleme yntemiydi. Modern geliim sreleri gz ard edilerek devlet gc ile bir lkenin ekonomisinin modernleecei zannedildi. Elbette Cumhuriyetin elindeki para btn lkeye fabrika kurmaya yetmezdi. Yetse bile fabrikalar yurt dndan ithal edilen ham madde ve masraflar yksek olmas nedeniyle pahal olan i gc ile verimli retim yapamayaca iin rnlerini yurt dna ihra edemezlerdi. Dviz kazanamayan ancak dvizle makina tehizat ve ham madde tedarik etmek zorunda olan bir ekonomik yap ise srekli develasyon ile karlaacakt. Parann deeri dtke fabrikalarn dviz cinsinden girdilerinin maliyeti daha da ykselecek ve uluslararas rekabet gc daha da zayflayacakt. Cumhuriyet yerli retimin kronik sorunlarn zmek yerine gmrk vergilerini ykselten korunmac politikalar tercih ederek sorunlar 1980li yllara kadar tad. Atatrkn harap ve bitap bir lke devrald dorudur. Ancak ok fakir bir lkede devletin vergi toplayarak ekonomiyi tek bana modernletirebilecei dncesi kesinlikle bir elikidir. Bu nedenle zm devletilik olamazd ve olmamtr. Cumhuriyet iki byk hata yapt. Birincisi ky aalarn dman belleyerek nemli miktarda kapitali modern retime sokamad. kincisi tarm desteklemeyerek sanayinin ucuz ham madde, i gc ve dviz temin etmesini imkansz hale getirdi. Yanl ekonomik modernlemenin semptomu develasyondur. Ne yazk ki hkmetler nedenleri aratrp ortadan kaldrmak yerine belirtilerin nne set ekmeyi tercih ettiler. Trkiye modernlemeye yanl balamasnn cezasn ok ekti ve hala d ticaret aklar vererek ekmektedir.
50
Fikir Platformu
zm kapitalin grece fazla younlat feodal beylerle devletin ibirlii yapmasyd. Liberal ekonomi politikalar ancak bu ekilde uygulanabilirdi. Devlet ky aalarn traktr almaya, sulama sistemleri kurmaya, kaliteli tohum temin etmeye tevik etmeliydi. Modern tarmla sermaye birikecek, dviz kazanlacak, ham madde ucuza temin edilecekti. Bylece sanayilemenin n alacakt. Trkiye ekonomisini modernletirirken Cumhuriyetin ilk yllarnda ok zerinde durulan eitim bir art olmaktan kacak, kurulan ekonomi alt yaps iin bir gereklilik olacakt. Bir baka yazda ekonomiyi modernletirmeksizin halk eitmenin anlamszln ele alacam.
51
Fikir Platformu
Vietnamdan Kapitalizm Dersleri(Mustafa Akyol) HO CHI MINH CITY - 1975 ylnn Nisan ay, Vietnam iin bir dnm noktasyd. Komnist Kuzey Vietnam ordusu, 16 yl sren kanl bir savatan sonra, Amerikan yanls Gneyin bakenti Saigonu ele geirmiti. Amerikallar geride kalan son vatandalarn helikopterlerle apar-topar karrken, muzaffer Vietcong birlikleri de Gneydeki hkmetin merkezi olan Bakanlk Sarayna tanklarla girdi. O yl Yankiler Vietnamdan tmyle kovuldu. 1950lerden beri adeta bir Amerikan ss olan Saigona, Kuzeyin efsanevi lideri Ho Chi Minhin ismi verildi. Ve 80 ksur milyon nfuslu bu egzotik lkede, iine kapal ve merkezden kontroll bir komnist rejim kuruldu. Ama komnizm karn doyurmayacak ve bir sre sonra da Vietnam ynetimi bunu grecekti. Bu satrlar yazarken tam da 1975 Nisannda kaplar tanklarla paralanan Bakanlk Saraynn yannda ykselen modern bir binann kafeteryasnda oturuyorum. Bakanlk Saraynn ad artk Birlik Saray ve tepesinde kzl renkli Vietnam bayra dalgalanyor. Ziyaretilere de Amerikal emperyalistlerin vatandan nasl kovulduu anlatlyor. Ama dar knca karnza Kentucky Fried Chicken gibi Amerikan mamul fast-food restoranlar, alabildiine kapitalist malllar (al veri merkezleri), ve aklnza gelecek her trl yabanc marka ile karlayorsunuz. nk Vietnam, aynen kuzey komusu in gibi, da alma ve adn koymasa da kapitalistleme politikas izliyor.
52
Fikir Platformu
Her ey 1986 ylndaki doi moi (yenilenme) politikas ile balam. Vietnam o zamana kadar devletin her eye el koyduu ve herkesin eit derece fakir olduu tipik bir komnist lke iken, yava yava kollektivizasyondan geri adm atlm. Ynetim, iftilere tarlalarn geri vermi ve tarm fiyatlarn serbest brakm. Asl devrim ise 2000 ylnda gelmi: Yerli ve yabanc irketlere tam serbestlik tannm, gmrk duvarlar kaldrlm ve bir borsa kurulmu. O gn bu gndr Vietnam hzla kalknyor. Geen yln byme oran yzde 7.5. Yabanc yatrmclar byk kentlerde irketler kurarken yabanc turistler de lkenin tropik kylarna akn ediyor. Ve bu sayede giderek daha fazla Vietnaml hizmet ve biliim gibi modern sektrlerde i buluyor. Rakamlar, geen 10 yl iinde nfusun birinin fakirlik snrnn stne ekildiini gsteriyor. The Economist dergisinin geenlerde lkeyi Asyann teki Mucizesi diye tanmlamas, bouna deil. lke siyasi olarak hala komnist. Bakent Hanoinin kalbi hala Ho Chi Minhin dev ant mezar. Dahas kentte gezinirken karnza orak-eki sembolleri, Lenin heykelleri ve sosyalizmin alamet-i farikas olan dev ii posterleri kyor. Ama bu grntnn ardnda, baarl bir kapitalist kalknma modeli iliyor. Trkiyedeki sosyalist, ulusalc ve bilumum nc dnyaclarn buradan karmas gereken dersler var. Bu evrelerde hala yabanc sermayenin lkeyi smrecei veya lks tketimin fakirlere zarar verecei gibi nkabuller var. Oysa tm bunlar, refahn yerkrenin zengin kesimlerinden aaya doru yaylmasn salyor. Fakir bir sahil kentinin yanna alan lks tatil kyleri, o yredeki binlerce insana yeni ekmek kaplar ayor. Rahmetli Menderesin 1950lerde dile getirdii her mahallede bir milyoner ilkesi, doru. O milyoner, giriimciliiyle, giderek mahallenin geri kalanna da yaylacak bir zenginlemenin motoru oluyor. ABDdeki krize bakarak liberal ekonominin ktne hkmetmek yanl. Bilakis gayet iyi iliyor. nanmyorsanz, gelin Vietnama bakn.
53
Fikir Platformu
slam ve Liberalizm: atma m birlii mi? (Mustafa Akyol) *Syleinin orjinali, zgn Duru gazetesinde yaynland+ - zgrl nasl tanmlyorsunuz? Liberaller ile slamclarn zgrlk yorumlar arasnda ne tr farklar var? zgrlk, benim anlayma gre, bireylerin (yahut Allahn kullarnn, nasl ifade ederseniz) bata siyasi otorite olmak zere, hi bir d g tarafndan zorlanmadan, hayatlarn kendi rza, istek ve vicdani kanaatlerine gre tanzim edebilme hakkdr. Bir Mslman bu hakk slamn gsterdii hedefler dorultusunda kullanrken, sekler bir insan da sekler hedefler dorultusunda kullanr. Bir Mslmann bu ikinci durumu tasvip etmese de, onun var olma hakkn kabul etmesi, bence slami adan da doru ve hatta gereklidir, nk dinde zorlama yoktur ve sizin dininiz size, benim dinim banadr. Bu sebeple, liberal siyasi gelenek ile slami dncedeki zgrlk tanmlarnn eliik olmadn, en azndan olmayabileceini dnyorum. - Liberal zgrlk anlay genel ve bar, slamclarn zgrlk anlay sekteryen ve savadr ifadesine katlr msnz? Sekter ve sava slamclar olduu gibi, yle olmayan slamclar da vardr. Liberal dnce de kendi iinde farkl tonlar barndrr. Genellemelere gitmek bence bizi sadece yanltr. - 28 ubat dneminde dindar Mslmanlar, hukuk mcadelesini liberal zgrlk anlayna dayanarak m vermilerdir? Eer yleyse niin?
54
Fikir Platformu
Mslmanlar, hukuk mcadelesini byk lde liberal zgrlk anlayna dayanarak vermilerdir. nk barts hrriyeti, din zgrl yahut bireysel zgrlk gibi balklar altnda savunulmutur, Allahn emri budur, bu farz yerine getiriyoruz diye deil. Bu sekler dil ise normal ve bence slami adan da merudur, nk iinde yaadmz hukuk sisteminin Allah`n emirleri, farzlar, snnetler gibi nosyonlar yoktur. Buna karn, her ne kadar Trkiye`deki resmi hukuk kurumlar pek kulak asmasalar da hak ve zgrlkler diye bir nosyonu vardr. Kald ki, Allah`n emrinin ne olduunu tartmaya baladnzda da farkl itihatlar ortaya kar ki bunlarn her birine hayat hakk tanmak iin yine zgrlk anlayna ihtiyacnz vardr. Ksacas ben liberalizmi, tm insanlara ve bu arada tabii ki Mslmanlara diledikleri gibi yaama hakk veren, devleti buna gre terbiye etmek isteyen olumlu bir ideoloji olarak gryorum. Dorudan slam`n kendi geleneinden kp gelmese de (aynen demokrasi gibi) modern devrin Mslmanlar iin makbul olmas gerektii kansndaym. - Farkl din, mezhep, etnik yap ve yaam tarzna sahip olunan Trkiyede bar, huzur, zgrlk ve refah slamc zgrlk anlay m yoksa liberal zgrlk anlay m salayabilir? Trkiye`deki renklilii bar iinde bir arada yaatabilmenin forml oulculuktur ki, bunun hem slami gelenee hem de liberal dnceye uygun dtn syleyebiliriz. - Batnn zenginliinin kayna, zgrlk temelinde alma m yoksa kleletirmeyle yaplan smr m? Smrnn belirli bir pay olduuna kuku yok. Ama Bat baarsnn kanmca asl srr, bilimsel ve teknolojik gelime, bunun da altnda yatan aratrma, yeni eyler kefetme, bunun iin sistemli olarak alma dncesidir. Bunun da liberalizmin savunduu bireysellikle yakndan ilgisi vardr. Bat lkelerinden bile daha smrgeci olan Sovyet Rusya`nn bat ise, bu bireysellikten yoksun olmasyla, bireyi devlet ideolojisi ile hapsetmesiyle yakndan ilgilidir. (Bireyselliin bizde ska anlald gibi bencillik olmadn burada hemen belirteyim.) Klelie gelince Evet, bu konuda Bat medeniyetinin sicili karanlktr, ama dierlerinin de ne kadar aydnlktr, tartlr. Modern zamanlara dek dnyadaki hemen her medeniyette klelik vard ve bu normal, tabii bir durum saylyordu. slam medeniyeti de klelere insanca davranma vurgusu yapmasna ramen, klelii bir kurum olarak kaldrmamtr. Osmanl`da kle ticaretinin yasaklanmas, ancak 19. yzyl ortasnda ve ngiltere basksyla mmkn olabildi. Kleci Bat hakknda atp-tutanlar, iin bu yann pek grmyorlar nedense. - Liberalizmin kresel hkimiyetine karn sosyal adaletsizlikler, alk, evre felaketleri, savalar gibi sorunlarn ileri dzeyde devam etmesi bir eliki mi yoksa doal ve normal mi? Liberalizmin kresel hkimiyeti altnda yaadmz dnmyorum. Sadece dnyadaki etkin devletlerin (ABD ve AB lkeleri) siyasal sistemleri liberal yahut liberal olmaya yatkn. Ancak bu, sz konusu lkelerin ulusal menfaatleri olduu ve bunlara gre kimi zaman mtecaviz politikalar izledii gereini deitirmiyor. Burada liberalizmin bir d politika doktrini deil, bir siyasi ideoloji olduunun da sanrm altn izmek lazm. Bu, Trkiye`de ok kartrlyor. Amerikada din zgrlnden rnek verince, Irak` igal eden Amerika m, lanet olsun! cevabn alabiliyorsunuz. Oysa Irak`n igalinin liberalizmle bir ilgisi yok, Sovyetler`in Afganistan` igal etmesinin sosyalizmle bir ilgisinin olmad gibi. (Bu arada, ABD`deki pek ok serbest piyasac klasik liberal evrenin Irak igaline ve genel olarak militarist d politikaya kar ktn da belirteyim.)
55
Fikir Platformu
te yandan evre felaketleri, alk, fakirlik gibi sorunlarn da liberalizmle dorudan ilgisi yok. evre sorunlarna yol aan ey sanayidir. Sanayi, sosyalist veya faist lkelerde de evreyi kirletir. Aln ve fakirliin liberal ekonomi yznden deil, bilakis ona dhil olamay yznden yaygn olduunu ne srmek mmkndr. Kaplarn kresel sermayeye sonuna kadar aan Gney Kore mi daha iyi durumda, yoksa kendisini bu smr dzeninden koruyan Kuzey Kore mi, karlatrn. Sosyal adaletten kast, devlet eliyle maddi eitlik yaratlmas ise, bu elbette liberalizmle elikilidir. Ama zaten kanmca slamiyet`le de eliir. slam geleneinde toplumdaki ihtiya sahiplerine yardm, temel olarak vakflar, yani sivil toplum tarafndan yrtlmtr. Cumhuriyet dneminde tm bu vakflarn devlet tarafndan gasp edilmesi, ne yazk ki bu gelenei bize unutturdu, pek ok slamcmz da sosyal adalet peinde sosyalist oldu.
56
Fikir Platformu
zgrlk bir Avrupa iin(Ufuk Uras) AByi dntrmek elbette kolay deil. Ama toplumda bir iliki ann dntrlemeyecei iddias, bir anlamda Fukuyamann Tarihin Sonu tezini Avrupa ekseninde kabullenmek anlamna gelir. ABnin sermayeyi, Avrupa emekileri aleyhine kuvvetlendirmesi karsnda, yani sermayenin egemenliindeki bir Avrupaya kar, emein Avrupas, dayanmac ve sosyal bir Avrupa yaplanmas ve birleik bir mcadele aray younlamak zorunda. Emein ve dayanmann Avrupasnn inasnda, ABdeki sermaye egemenliine kar, Baka bir Avrupann savunulmasnn nemi vardr. ABnin tm lkeleri ve aday lkeleri iin rnein standart bir asgari cret ve isizlik sigortas, serbest dolam hakk, gmenlere seme ve seilme hakk, Avrupann silahszlanmas, slerin ve nkleer silahlarn kaldrlmas, dnya lkelerinin borlarnn iptali, ortak sendikal yaplar altnda birleme ve daha birok talep Avrupann kapitalist birlemesine kar bir seenein ilk admlar olabilir. Yeni bir Avrupa arayn, sekinci, teknokratik bir reel ABye kar, aadan diplomasi giriimi olarak da deerlendirmek gerekir. Baka bir Avrupa iin mcadele, dn spanyada Franko vatanseverliine kar Uluslararas Tugaylarn yapt enternasyonalist mcadelenin bugnk karldr. VATANSEVER DEVLETSEVERLK Adana yresinde fak tuzak anlamna gelir, faka basmak da tuzaa dmek oluyor. Yeni-liberal AB projesine kar, vatan sattrtmayz merkezli tepki zerinden bymeye alanlar, milliyeti travmann tuzana dmler, yani faka basmlardr. Banazlk insann kendini ikna etme biimidir. Dostoyevskinin ok iyi ifade ettii gibi: En ok inananlar en az inananlardr. Solcularn emperyalizme itiraz, dnyada yaratt tahribata ve ayn zamanda isel bir olgu olmasna ynelik teorik ve politik analizlere dayanr, konunun vatani ve folklorik gzellemelerle ilgisi yoktur. Yurt ya da vatann siyasi karl ulus devlet olmaktadr. Geri bizim kuak 70lerde devletin sfat konusunda, bu tr devletin snfsal ve kapitalist karakterini saklayan ve bize ait olmayan deerlendirmeler yapmaz, eilimimize gre oligarik devlet, patron aa devleti gibi tanmlamalar tercih ederdi. Demek ki, devir deiti ve vatanseverlik (patriotizm) giderek devletseverlie doru evrilmeye balad.
57
Fikir Platformu
Bizim memlekette millet yerine ulus, vatan yerine yurt denildiinde, sanki szcklerin ierii de deimektedir. nsann sla hasreti duymas, yurdunu zlemesi gibi duygular bizde genellikle vatanseverlikle kartrlr. Her eyi anlatan kavramlar, hibir eyi anlatmaz olurlar. Yurtseverlik de 12 Mart ncesi cuntac/darbeci sapmann ad olmutur. Bugn de Kemalizmin ya da ordunun fikri cephaneliinin en nemli edavatdr. Bir an iin solda bu tr sfatlarn olabileceini kabul edelim ve soralm: 1. Bir vatani solcu, ok kimliklilik, ok kltrllk meselesine nasl bakmaldr? 2. Faistler neden kendilerine faist demez de, vatansever demeyi tercih eder? 3. Frankocular neden kendilerini vatansever ilan ederler? 4. Bir yurtsever Ermeni sorununa nasl bakmaldr? Yakn tarihte, ok kimliklilik, ok kltrllk talepleri karsnda, tektiplemeyi savunan btn ulusalc, vatanperver yaklamlar, yaanan btn kymlarn, etnik temizliklerin sorumlusu olmaktadr. Blc kltr olmadndan, kltrel eitlilie kar kmak faizan bir refleks olarak grlmelidir. ok kltrllk, ok kimliklilik talepleri mi etnik boazlamaya neden olmaktadr, yoksa bastrlarak tektipleme eilimi mi? Bugn liberal akln ahlak, milliyeti-ulusalc yurtsever akln faydas, zgrlk sol akln da znesi yeterince yok. Biz Nazmn dedii gibi, Artk ark dinlemek deil, kendi arklarmz sylemek istiyoruz. Ve bu arklarn banda da Uyan artk uykundan uyan/ Uyan esirler dnyas geliyor.
58
Fikir Platformu
Liberaller Allahsz mdr? (Mustafa Akyol) Bizim memlekette anlam kaymasna urayan bir sr kavram var. Biri, liberallik. Bu kelime, pek ok kiinin zihinde, aa-yukar, Kemalist olmayan, dindarlara saygl, ama dinle-imanla pek alakas olmayan kii anlamna geliyor. Onun iin de, tamamen ayn siyasi ve ekonomik grleri savunan iki ayr adamdan viski ienine liberal, camiye gidenine muhafazakar denebiliyor. in bu popler boyutu bir yana, son dnemde bir de liberalizmin teorisine dair bir eyler yazarak bunun illa dinle eliik bir fikir olduunu savunanlar var. Fikirlerine, birikimine ve ahlaki duruuna byk sayg duyduum Ali Bula aabey, bata geliyor. Evvelki hafta Zamanda yaynlanan slam, liberalizm ve zgrlk balkl yazsnda bu konuyu bir kez daha ele ald. Liberallerin dine ve Tanrya kar zgrlk davas gttklerini, dahas nefsin istek ve tutkularn, bedenin zevklerini kstlayan her engele kar serbestlik hedeflediklerini ileri srd. Yani buna gre liberalizm dpedz Allahsz ve epey de ahlksz bir eydi Hangi liberaller? Gerekte ise, Ali Bula aabeyin anlatt, liberalizmin bir sadece versiyonudur. zellikle de Fransada nevnema bulan bir koludur. Buna karlk Anglo-Sakson liberalizmi, dine kar zgrlk deil, din zgrl vurgusu yapar. Hatta Amerikaya baktmzda din sayesinde zgrlk temasn bile grebiliriz. Bu farkllklar, sz konusu lkelerin siyasi tarihleriyle yakndan ilgilidir. Fransada dini temsil eden kilise, mutlaki bir ynetim kurmu olan kraliyet ile ittifak iindeydi. Onun iin de krallk kart zgrlk hareketi ayn zamanda din kart bir boyut kazand. Fransz Devrimcileri, sadece kral ve aristokratlar deil, din adamlarn da ldrdler. Britanyada ise kraliyet daha 13. yzyldaki Magna Carta Libertatum (Byk zgrlkler Szlemesi) ile liberallemeye balad iin, bu lkede liberalizm ne krala ne de dine kar oldu. Aksine, sko, ngiliz ve rlanda liberallerinin nemli bir ksm, dini, zgr bir toplumu dejenerasyondan koruyan ahlaki deerlerin kayna olarak grdler.
Bu gelenein en byk ismi olan John Locke, inanl bir Hristiyand, hatta Hristiyanln Akla Uygunluu diye bir kitap yazmt. Farkl dini inanlara kar (Yahudilik ve slam dahil) hogry savunmu, bir tek ateistlerin ho grlemeyeceini, nk Tanry dncelerinden karmakla
59
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab toplumun balar olan szlemeler, anlamalar ve yeminlerin temelini tanmadklarn ileri srmt. Yaratcnn verdii haklar Amerikay ise zaten din zgrl arayarak yollara dklen gmenler kurdu. John Locktan esinle yazdklar Bamszlk Bildirgesinde, her insann eit yaratldn, Yaratcnn hepsine inenemez haklar bahettiini, bunlarn arasnda hayat, zgrlk ve mutluluu arama hakknn bulunduunu ilan ettiler. Bakan John F. Kennedy de ABDnin kurucularnn temel ald ilkeyi yle zetlemiti: nsann haklar, devletin bonkrlnden deil, Tanrnn elinden kmtr. Bu mu, dine ve Tanrya kar zgrlk bayra aan liberalizm?.. Sanrm tm bunlarn Trkiyede pek bilinmemesi veya dikkat ekmemesinin sebebi, bizdeki modern siyasi kavramlarn kta Avrupasndan ve zellikle de Fransadan devirilmi olmas. Bu tek yanlln Kemalistleri krletirdiini hep sylyoruz; ama anlalan baz slamclarmz da yanltabiliyor.
60
Fikir Platformu
Devlet eitimde rekabete ak m? (Ufuk Cokun)
SVL DNCE PLATFORMU Trkiyede eitim alannda yaplan birok aratrma devletin eitime mdahalesini hakl grenleri yanltyor. Bilindii gibi lkemizde eitim hizmetleri byk lde devlet tarafndan finanse edilmekte ve retilmektedir. Devletin demir elik retimi yapmasna, bu retime sbvanse etmesine ve denetlemesine byk bir ounluk kar karken, sz konusu eitim olunca bu defa ayn ounluk tam tersi grleri savunmaktadr. (M. okgezen; Liberal Dnce Dergisi Kasm 2008) Peki, Trkiyede eitimi bu denli zel ve nemli klan dnce ne olabilir? Albert Jay Nock; Devlet okullarnn iyi birey yetitirmekten ok iyi vatanda yaratmakla ilgilendiini ifade eder. Eitimin neden devlet tarafndan mdahale edildiini sorgulayan John Lott ise; Devletin eitim hizmetlerinin halk kontrol etmede maliyeti dren bir mekanizma olduundan bahseder. Trkiyede eitim bireyin kendi bana bir deer olarak algland, tannd ve sayg duyulduu bir anlay gelitirmekten ok -Nockun da ifade ettii gibi- iyi bir vatanda yaratma yolunda ilev grmektedir. Bu bakmdan yllardr sosyal, siyasal, ekonomik, bilim, sanat ve teknoloji alanlarnda ciddi ilerlemeler kaydedemedik. Trkiyede eitim -bir bilim dal olarak- zellikle darbe srelerinde devletin tekeli altna alnarak sadece resmi ideolojiyi transfer eden bir arac durumuna indirgenmitir. rnein 60 darbesi niversitelerin ancak devlet eliyle kurulabilecei artn dayatmt. Bu durum zel teebbsn eitim alanndaki tm giriimlerinin de nn tkam oldu. . Ne var ki devlet kt imknlaryla bu ykn altndan kalkamad. Neticede bu lkenin ocuklarna ne kaliteli bir ilkretim sunabildi ne de niversite eitimi Sonuta devlet, eitim alannda kt bir performans ortaya koydu. niversiteleri bilim reten meknlar olmaktan ok ideolojik kamplara dntren YKn kurulmasyla da lkede hem hr fikirlerin gelimesi engellendi hem de bilim, sanat, edebiyat, fen ve teknoloji alanlarnda ciddi gerilemeler kaydedildi.
Yksek maliyet, dk kalite;
61
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Kii bana den harcama miktarnn, devlet okullarnda, zel okullara gre daha yksek olmasna karlk, eitim kalitesinin devlet okullarnda ok dk olduu grlmektedir. Bugn yaplan birok aratrmada devlet okullarnn baarsnn zel okullara gre ok dk olduu ortaya kmaktadr. rnein 2003 ylnda aklanan Uluslararas renci Baarsn Belirme Program PISAnn verilerine gre devlet okullar okuma, problem zme, fen ve matematik alanlarnda zel okullarn bir hayli gerisinde gzkmektedir. Dnyann nde gelen lme deerlendirme kurumlarndan biri olan CITOnun Trkiye biriminin gelitirdii renci zleme Sisteminin Eyll 2007 sonular da bundan pek farkl deildir. CITO Trkiye renci zleme Sistemi (S) ayrca ilkretime balayan rencilerde eitime hazr bulunuluk asndan bir sorun olmad; ancak eitim sresince, snf dzeyi ykseldike, st dzey dnme becerilerini edinemedikleri raporunu da sunmutur.(CITO Eitim; Kuram ve uygulama say;4) Aratrmalar devletin eitime mdahalesinin hakl bir gerekesi olmadn kantlamaktadr. Trkiyede devletin eitimi tekelinde tutmasnn, eitimin egemen ideolojiyi aktaran bir ara haline getirilmesiyle yakndan bir ilgisi bulunmaktadr. Oysa eitim; bireyin anlam aray yolunda beyninin, yreinin ve elinin zgrletirilmesidir. Eitim bir snr koyma uras deil, ufuklar geniletme almas olmaldr. nsanoluna yakr bir eitim, korkudan bamsz bir eitimdir. Korku dolu birey, zgr dnme gcn yitirir. Birey zgrln yitirince yeteneklerin de yitirir.(Muhsin Hesapolu; Trkiyede Cumhuriyet Dnemi Eitim deolojisi) Mfredat tekeli krlmal; TRKZOKBRe gre (zel Okullar Birlii) bugn Trkiyede okul ncesi, ilkretim ve ortaretim olmak zere toplam 2.353 zel okulda; 38.794 retmen, 344.769 renciye eitim vermektedir. Bu oran devletin eitim kurumlaryla karlatrldnda bir hayli azdr. Trkiyede zel okullarn da mfredatn ve denetlemesini devlet yapyor. Bu durum doas gerei srekli ocuklarna daha kaliteli bir gelecek yaratma abas ierisinde olan ebeveynlerin nnde okta fazla bir seenek imkn sunmuyor. Bunun iin eitimin ciddi bir reforma ihtiyac vardr. ncelikle zel okullarn almasnn nndeki tm engellerin kaldrlmas gerekmektedir. En nemlisi de mfredat tekeli mutlaka krlmaldr. zel okuldan kast zgr Eitim-senin yaymlad bir raporda ifade edildii gibi, Ekonomisiyle, mfredatyla, ders kitaplaryla devletten tamamen bamsz okullardr. Devlet bu okullarn mfredatlarn sadece insan haklar asndan denetleyebilmelidir. Bunun dnda okullar istedikleri mfredat hazrlayp topluma sunabilmelidir. steyen ideolojik parasz okulda aabilir. Cemaatler kendi dini inanlarna ynelik ve kendi dillerinin de retildii eitimde verebilirler. Arz talep meselesi Bugn var olan zel okullarn mfredatn bile devletin belirlediini ifade etmitik. Aslnda bu tekel kalkmaldr. Trkiyede yaayan farkl kesimler, cemaatler vs. mfredatlarn ve eitim politikalarn kendileri belirlemesi kaydyla okullarn aabilmelidir. Neticede talep bulan okul devam eder, talep bulamayansa kapanr. Devlet okullar da olmal ve ilevlerine devam etmelidir. Ve bu resmi okullar dier zel okullarla rekabet edebilmelidir. Trkiyede eitli eitim kurumlarnn kendi aralarnda yapaca rekabet hem eitimin maliyetini drecektir hem kalitesini arttracaktr hem de zgr dnce kanallarn alabildiine aacaktr.
62
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab zel okullarn bu erevede ele alnp nndeki engellerin kalkmasyla anadilde eitim tartmalar, zorunlu din dersi tartmalar, mam Hatip Lisesi tartmalar da byk oranda bitecektir. Dier taraftan zel okula giden her rencinin devlet okullarndaki renci younluunu hafifletecei ve devlet okullarndaki rencilerin daha iyi bir eitim almalarna imkn ve frsat verecei de gz ard edilmemelidir. Devlet vatandan kafasna gre biimlendirebileceine ve bunda da hakk olduuna inanyor. Vatandaa etnik kimlik, ana dil, din, yaam biimi tercih edip dayatmaya kalkyor. Oysa insanlar devletin kendi tercihlerine saygl olmasn istiyorlar. Yurttalarnn etnik kimlik, dil, din gibi tercihlerindeki farklla sayg duyup bunlar arasnda ayrm yapmadan, hakemlik yapmasn istiyorlar. Kendine gvenen, lkesinde yaayan kendi rkndan, renginden, mezhebinden ve inancndan olmayanlarla nyargsz kurduu salam ilikilerin gelitirilmesine imkn salayan, birlik ve kardelik duygularn bilinli bir ekilde yaayan akl banda bireylerin var olmas iin eitim alannda mutlaka almas gereken engelleri amak durumundayz. Demokratik dnyann geldii bu noktada ocuklarmza hayata asker gzyle bakmalarn salamakla ne bilimde, sanatta, ekonomide nede insan haklar alanlarnda bir ilerleme salayabiliriz. Farkl kltrlerin, renklerin, rklarn ve inan trlerinin var olduu bir corafyada tek tip dnce tarzn ve eitim politikalarn alabildiince tartmak ve zm nerileri retmek durumundayz
63
Fikir Platformu
Devlet TEKELinde zenginleme mmkn m? (Ufuk Cokun)
SVL DNCE PLATFORMU Bu aralar birok kesim TEKEL ii kardeliini savunuyor. Baz kanallar iilerin eylem grntlerini dramatize ederek bu konuda duygusal yaynlar yapyor. Gazeteciler iilerin zaferini kutlayan yazlar yazyor. rnein Milliyet Gazetesi yazar Ece Temelkuran; Zafer, kardeliindir. Zafer, iinindir. Hibir gazete bunu birinci sayfasna koymasa bile, bir tek televizyon vermese bile bu byledir ve Trkiye tarihine byle geecektir. Yeni bir dnemin balamas yakndr. Zafer, imdiden iilerindir. Bin kere helal olsun diyor yazsnda. Ancak kendisi zel sektrde alyor. Maa iyi, imknlar geni irket sahibi Aydn Doan alanlarna iyi bakyor nk. Ece hanm koskoca bir zel irketin -kendi deyimiyle sermayenin- nimetlerinden yararlanyor ancak TEKEL iilerine acmyor. Onlarda benim gibi rahat etsin demiyor. Bu insanlara ktlk ediyor bir bakma zelletirme yanl anlalyor; zelletirmeye kar olan kesimler, zelletirmeyi halkn maln zel sermayeye peke ekme olarak deerlendiriyorlar. Kampanyalarnda, milli menfaatlerden, ulusal bamszlktan yerli kurumlarn yabanclara peke ekilmesinden bahsederek ciddi bir zelletirme kartl yaratyorlar. Sendikalarn birou da zelletirme kartln halkn emeiyle halk iin kurulan diye balayan tezlerle kar duruyorlar. Ayn zamanda zelletirilen kurumlarda emekilerin isiz kalaca, madur olaca endiesiyle hareket ediyorlar. Ancak genel manada ciddi bir proje de retmiyorlar. Halkn mal olarak grlen kurumlar aslnda devletin mal deil midir? Devletin mal deniz tabiri belki de dnyada sadece bizim lke iin geerli bir tabirdir. Yemeyeni de iyi karlamazlar. zelletirme, ii snf ve emekiler aleyhine gelitirilen neo-liberal stratejinin ana eksenlerinden biri olarak deerlendiriliyor. Bunun yannda kapitalizmin, bir btn olarak ii snfna kar yrtt snf
64
Fikir Platformu
mcadelesinin rn olarak grlyor. Kapitalist dzen ii ve emeki snfn ortadan kaldrmak iin devlete bal kurumlarn zelletirilmesini dayatyor onlara gre. Oysa gerek bu deildir. Ortada ne kapitalizmin bir dayatmas var nede emeki kesime ynelik art niyetli gelitirilen politikalar sz konusu. stenilen ey, iletmeleri, kurumlar devlete balamak ve her eyi devletin kontrol etmesini beklemek rnein eitimin finansmanndan mfredatna varncaya kadar eitimle alakal ne varsa tek aktif yn verici devlet olsun, devlet kt retsin, telefon irketi kursun, petrol kartp satsn, sigara ve iki retsin, enerji pazarlasn sonra fabrikalarn bana mdr atayp iilere de bol miktarda maa desin. Sonra bu mdrler yolsuzluk yaptnda devlet kurumunu kurtarsn vs.Oysa bugne kadar devletin mdahale ettii, ekip evirdii ne kadar kurum-kurulu varsa birok bakmdan hep sorunlu olmutur. nk devlet yaps itibariyle kt bir eitimcidir, kt bir iletiim uzmandr, rekabet etmeyi bilmeyen, kampanya dzenlemekten bile aciz kt bir irket yneticisidir ayn zamanda. Bunu daha evvel zelletirilmeyen kurumlarda grdk. Bugn zelletirme kart tezlerin altnda yatan devleti zihniyetin ciddi manada sorgulanmas lazm. zellikle muhafazakr kesim zelletirme kartln kendi iinde sorgulamas gerekir. nk bugn ikyet ettikleri rnein eitim kurumlarnda tek tipi dayatmalar, andmz, askeri riteller, bartl kzlarn okullara alnmamas, zorunlu din derslerinde laikliin dayatlmas gibi sorunlar devletin bnyesinde ve devletin bizzat ekip evirdii, ynettii eitim kurumlarnda gereklemektedir. Ancak ne gariptir eitimin zelletirilmesi konusunda ciddi tezler retmiyorlar. Ve temelde zelletirmeye karlar. Srtn devlete yaslama zihniyeti; Bu aralar TEKEL iilerinin gsterdii tepkiyi daha evvel SEKAda TELEKOM da ve TPRAta grmtk. zelletirmeye kar gsterilen tepkilerin byk bir ounluu ar devlet sevgisinden kaynaklanmyor kukusuz. TELEKOMun zelletirilmesi srecinde TELEKOM st dzey yetkilileri ii kartlmayacan ve maalarda da ok ciddi kayplar olmayacan yazl ve szl olarak belirtmelerine ramen eylemler devam etmiti. Herkes ok iyi bilir ki zel irket yneticisi, iisini altrr. Hatta her iinin haftalk performans grafikleri olur. nk rekabeti piyasa ortamnda iyi hizmet sunabilmesi ve kar elde edebilmesi iin bu gereklidir. Ancak devlet kurumu yle deildir. Kii rahattr, iten atlma riski yoktur. Bu yzden az i bol muhabbet vardr kurumlarda. Dolaysyla verim dktr, retim zayftr, baar yok denilecek kadara azdr. Bugn TEKELin zelletirilmesi konusunda rahatsz olanlar daha dorusu genel anlamda zelletirmeye kar olanlar, devletin her alanda eli olsun isteyenler, -bata TEKEL iileri olmak zere birok insan- aslnda bilmeden kendi kuyularn kazmaktadrlar.Peki, hkmetlerin hi mi hatas yok? Elbette var.Bu insanlar ne olursa olsun apar topar kapnn nne koymayacakt hkmet..4-C gibi ii aileleri iin fevkalede tehlike arzeden bir statde iileri defolu mal muamelesi yapmaktadr hkmet. zelletirme evrede madurlar yaratarak olmamaldr.Ancak sendikalar devletin bu tip iletmelerden elini eteini ekmesi konusunda da bir daha dnmek zorundadrlar.. Baka trl zenginlemek mmkn deil nk retme derdi olmayan ancak bol tketen tembel bir zihniyetle iimiz bir hayli zor. Trkiye bandan beri kalknmasn, modernlemesini, cumhuriyeti ve laiklii koruma grevini vs. memurlar zerinden srdrmeyi hedef yapm bir lkedir. O yzdendir ki yllardr Trkiyenin en kk kynden en byk ehirlerine varncaya kadar tm babalar ocuklarna tuvalet bekisi ol ama mutlaka srtn devlete daya diye tlemitir. Hala bu zihniyet devam etmektedir. Kimse ocuuna lken iin sanat ol, i adam ol, fabrika kur, ticaret yap, teknoloji ret
65
Fikir Platformu
diye tlemez. Bu bir Trkiye gereidir maalesef. Bu yzden devletin bir kurumu zelletirildiinde sanki kalbimizi skyorlarm gibi geliyor bize. Halkn emeiyle, halk iin kurulan dedikleri bu tr kurumlar/iletmeleri halka yar etmemek iin aylardr eylem yaplyor. Bu gerekten ok ilgin bir durumdur. Emek fetiizmi sakncaldr; Lawrence W.Reed ; zgr ve bamsz bir halk geimini temin etmek iin devletin eline bakmaz. Byle bir halk devleti bedava kyaklarn fkrd bir pnar olarak deil, zgrlklerin koruyucusu bir aygt olarak grrler; bar temin evresinde dnen, minimal fonksiyonlarla snrl, herkesin nndeki frsatlar maksimum dzeye karmaya alan, bunun dnda bizi kendi halimize brakan bir aygt diyerek bir bakma devlete yaslanmann, kapa devlete atmann, devleti bytmeye dnk politikalarn uzun vadede yarardan ok zarar getireceini belirtir. Ne yazk ki bizim gibi lkelerde devlete yaslanma zihniyeti hala devam etmektedir. Bunun bir bakma zelletirme kavramnn zihni alt yapsnn yeterince anlalamamasyla yakndan bir ilgisi bulunmaktadr. Emek hi kuku yok ki deerlidir. Ancak emei bir fetiizm haline dntrmek sakncaldr. Emekilerin grld her yerde akan sularn durduu bir lkede yaamaktayz. Emekinin bizzat emek kavramn ne srerek syledii her sz, ne srd her tez doru olmayabilir. Bu adan bakldnda sendikalar emek, emeki kavramlarn onlarn geleceine refah ve huzuruna yn verecek lde yeniden gzden geirmeleri gerekmektedir. Bugn konuulan birok sorunun, maduriyetin ve retim dklnn bizzat devletin kontrol altnda tuttuu kurumlarda grlmesi bir tesadf deildir.
66
Fikir Platformu
Kapitalizm sosyal adalet getirir(Emre Er) Kapitalizm modern retimin bir yntemidir. Bu yaz modern retimi, kapitalist yntemi, kapitalist sreleri aklayacak ve bu erevede, kapitalizmin krizlerine k tutacak. Umuyorum ki bu yazyla birlikte iinde bulunduumuz kresel krizi daha iyi anlayabileceiz. Sistemik krizin kaynana indiimizde, kapitalizmin sonu geldi mi, gelir mi, gelecek mi, bu sorularn da cevaplarn verebileceiz. Kapitalizm gerekten krize girdiinde gelir dalm uurumunun kapanacan, sosyal adaletin gerekleeceini aklayacaz. Kapitalizmi modern retim yntemi olarak tanmlyorsak ncelikle modern retimi aklayarak balamak gerekir. Teknoloji. Modern retim teknoloji ile balad. Bylece retim aralar deiti. Ama bu deiim gerekleip son bulmad, hala devam ediyor. nk teknoloji doas gerei srekli deime halindedir. Bu nedenle modernin anlamnda bir duraanlk sz konusu deildir. Teknolojinin deitirdii aralar ile retim yapld srece modern retim yapyor olacaz. Makineleme. Teknolojik gelime makinelerde vcut buldu. Ekonomideki a atlatan makinelerdir. Bir adm daha ileri gidersek onlarn belli bir rn retmek iin bir araya geldikleri fabrikalardr. Makinenin retime girmesi eski retim aralarnn ortadan kalkmasna yol at. Daha ucuz daha kaliteli. Makinenin rettii ile atlye retimi arasndaki fark neydi? Ksaca kalite ve fiyat diye tanmlayabiliriz. Bu nedenle atlyeler fabrikalar karsnda kaybetti.
67
Fikir Platformu
lek ekonomisi. Makinenin retiminin ucuz olmasnn bir nedeni teknoloji iken bir baka nedeni de lek ekonomisidir. Fabrika seri retim yapt iin hammaddeyi ok yksek miktarlarda temin eder. Hammadde tedarikisi btn rn bir anda satabilecei iin ek pazarlama, ynetim ve ulam masraflarndan kurtulacaktr. Bylece fabrikann girdi maliyetleri der. Uzmanlama. Fabrika sadece atlyelerin pastasn ele geirmedi; ayn zamanda pazar da bytt. Feodal dnemde her kyl birok ihtiyacn kendisi karlarken fabrika artk kiinin kendisinin rettiinden de daha ucuza mal edebiliyordu. Mesela kazak rmek iin alnan ip, hazr kazaktan daha pahal hale gelmiti. Mesela tavuk yetitirmenin maliyeti hazr tavuk almaktan daha yksektir. Bylece kii uzman olduu iin dnda retimden elini git gide ekmeye balad. Bireyin geliri arttka uzmanlama sadece mal deil hizmetler baznda da ortaya kar. Bu durumu en ok gda sektrnde gzlemleriz. Kii geliri arttka evde daha az yemek yapar, eve yemek siparii vermeye balar. Ticaret. retimde uzmanlama ticaret hacmini hzla artrd. Kii yapt i karlnda ald para ile dier btn ihtiyalarn gidermek zorundayd. Bylece parann nemi ok artt. Modern ncesi retimde kapitalist bir anlaya rastlamak mmkn deildir; nk daha fazla kazanmak mmkn deildir. Feodalitede retim temel olarak tarm ve hayvanclk ile gerekletirilir. Topran altnda ve stndeki her eyin sahibi beydir. Bu kendi kendine yeten ekonomik sistemde derebeyi, her trl ihtiyac karlayacak retimi kyllerine yaptrr. Tarmsal ve hayvansal rnler her derebeylik tarafndan retilebildii iin ticarete gerek duyulmaz. Bylece sistem ihtiyatan fazlasn retmez. htiya fazlas retim. Kapitalizm ihtiya fazlas retimle ortaya kar. Yani modern retimle ortaya kar. nk ihtiya fazlas retimi yaratan ve ticareti gelitiren yukardan tanmladmz modern retim sreleridir. htiya fazlasn retmek ve bunu satmak para kazanmak, zengin olmak demektir. Bu nedenle retim aralar satn alabilen kiiler, kapitalistler retimlerini srekli arttrma yoluna giderler. Biriktirme. Kapitalist sistem biriktirme zerine kuruludur. Kapitalist elindeki paray retime yatrr. retimden elde edilen karn bir ksmn kendi ihtiyalar iin harcar, dier bir ksm ise tekrar retime aktarr. Bylece retime aktarlan para srekli artar. Biriktirme ilevini devlet yaparsa ekonomik sistemi sosyalist olarak, birey yaparsa liberal olarak tanmlarz. Ancak her ikisinde de modern retimin yntemi kapitalisttir. Devlet de ayn birey gibi kazand parann bir ksmn ihtiyalar iin kullanr, dier bir ksmn ise retime tekrar geri dndrr. Kapitalist mekanizma. Ekonomi kapitalist yntemle yaratlan karn u srelere dnmesiyle modernleir: kar-yatrm-retim-istihdam. Bir ekonominin modernlemesi demek i gcnn tamamnn modern retim aralar ile retim yapan tesislerde almas demektir. Feodal dnemde ekonomisi tarma dayanan lkelerde i gcnn byk blm tarmda alr. Tarmda modern retim aralar kullanldnda, tarmda alan nfus toplam istihdamn %5ine geriler. Saysal olarak ekonomik modernlemenin gereklemesi bu %5e ulamak ile mmkndr.
68
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Tabii tarmda alan insanlar ehirlerde sanayi ve hizmetler sektrlerinde istihdam edebilmek iin modern retimin hzla gelimesi gerekir. te bu gelimenin ne kadar hzl olaca temel olarak
kapitalist mekanizmaya baldr. retimden elde edilen kar ne kadar yksek olursa yatrm, retim ve istihdam da o kadar yksek olacaktr. Kapitalizmin sreleri. Dnyann herhangi bir yerinde bir lke, ekonomisini modernletirme yoluna giderse benimsedii ekonomi sistemi ne olursa olsun kapitalist mekanizmay altrr. Mekanizmann almaya balamasyla birlikte kapitalist srelere girilir. a. sizlik patlamas. Modern ekonomi teknoloji-makineleme ile balar, bylece verimlilii artrr. Verimlilik insan emeinin yerini makine ald iin artar. Bu nedenle modern ekonomiye geiin en banda isizlik bir anda ok fazla artar. gc arz ok yksek, istihdam ise dar olduu iin i gcnn maliyeti ok der. Kapitalist mekanizmann birinci aya olan kar bylece ok yksek dzeyde gerekleir. Kapitalist elde ettii kar yatrma dntrerek istihdam hzla artrr. Ancak istihdam ne kadar hzl artarsa artsn ok yksek hacimdeki isiz stounu emmesi uzun zaman alr. Bu aamann en byk sorunu dnld gibi dk ii cretleri deil, isizliktir. Kapitalizmin bu ilk dneminde devletin ii gerekten ok zordur. Kk apl retim yapan btn iletmeler bir anda kapanverir. Bu iletmelerde alan ustalarn bir ksm fabrikalarda almaya balasa da bir ou da isiz kalr. Milyonlarca aile iinde hibir ferdin almyor olmas ok byk toplumsal bir sorundur. b. Erkek isizliinin azalmas. Tarm nfusu yaam artlar ok kt olduu iin bir an nce modern retim imkanlarna kavumak ister. Bu da tarm modernlese bile mmkn deildir; nk modernleen bir ekonomide tarm toplam istihdamn sadece %5ini ierir. Yani en bata toplam istihdamn %60ndan fazlas tarmda alrken bu orann tek hanelere dmesi gerekiyor. Bu nedenle i gc sanayi ve hizmetler sektrlerine dahil olmak zorundadr. Aileler ehre g ettiklerinde ilk olarak evin erkeine bir i bulunmaldr ki, ev geimini salayabilsin. Bu nedenle tarmda alan says modern seviyeye inene kadar kapitalist mekanizmann her tarm iisine bir i yaratmas gerekir. yaratldka tarm nfusu decektir. Bylece tarm da modern retim aralarn kullanmak zorunda kalacaktr. Tarmdaki fazla erkek nfus sistem tarafndan emildiinde tarm tmyle modern hale gelir. Bylece ekonomi btnyle modernlemi olur. c. Kadn isizliinin azalmas. Erkek isizlii azaldka ii cretleri artar; ancak bu art ok yava olur. zellikle balarda isizlik o kadar yksektir ki, azalmas pek bir ey ifade etmez. Erkek isizlii sorununun ortadan kalkmasna doru cretlerde ykseli trendi balar. Asl ykseli ise erkek isiz stounun tamamlanp, kadnlarn i hayatna katlmalar ile olur. nk kadnn alabilir hale gelmesi erkee oranla daha zordur. Kadnn dourganl almasnn nndeki nemli bir engeldir. Bir ocuu dourmakla i bitse belki o kadar sorun olmayabilir; ancak doumun ardndan ocuun bakm sz konusu olur. Uzmanlama bal altnda hizmetler sektrnn nasl gelitiini anlatmtk. Kiinin geliri arttka hizmet baznda yapt ileri de dardan satn almaya balar. Kadnn da ocuun bakmn bir kree brabilmesi iin gelirinin yksek olmas gerekir. Bu nedenle sistemin kadn i gcn ekebilmesi iin cret seviyelerini ykseltmesi gerekir. d. Mekanizmann yavalamas. Kadn i gc mekanizma tarafndan emilirken cretler artar, retimden elde edilen kar der. Kar dtke daha az yatrm olur, daha az alma imkan yaratlr. te kapitalizmin krize girmesi bu srecin sonunda gerekleir.
69
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Kapitalizmin krize girmesi demek kapitalist mekanizmann almamas demektir. Teknik olarak bu imkanszdr, nk modern retimin varlk nedeni olan teknoloji srekli geliir. Teknoloji gelitike
retim aralar deiir, verimlilik artar, i gcne duyulan ihtiya azalr ve yeni ihtiyalar ortaya kar. Bylece mevcut i gc ile daha fazla retim yapmak imkanl hale gelir. Ancak teknolojideki deime kapitalist mekanizmay ok yava altrabilir. Gnmzdeki hibir teknolojik gelime mekanizmay bir ekonomiyi en batan modernletirmekten daha hzl altrmamaktadr. Kapitalizmin krizi dediimiz ey aslnda insann mutluluu olacaktr. nk bir ekonomi tmyle modernletikten sonra i gc cretleri hzla artacak, dier yandan kapitalistin kar marj git gide decektir. Bylece u gnlerde ok ikayet edilen adaletsiz gelir dalm meselesi zme kavuacaktr. Kapitalizmde kriz olgusunu imdilik bir kenara brakp devam edelim. u ana kadar ortaya koyduk ki kapitalizm btn ekonomik sistemlerde kullanlan ortak yntemdir, ve baka bir yntem de bulunmamaktadr. Ama, gnlk hayatta kapitalizm ile komnizm hatta sosyal devlet hi yan yana durmuyor. Sovyetlerin kmesi komnizm karsnda kapitalizmin zaferi olarak yorumlanyor. Bu neden kaynaklanyor? Ekonomik sistemler arasndaki fark kapitalizmin srelerinin ilki yznden ortaya kar. lk srete isizlik bir anda frlad. ok sayda ailede alan kalmad. Bu duruma devletin ne kadar seyirci kaldna gre ekonomik sistemler ayrlyor. Kapitalist mekanizmaya olan d mdahaleler ne kadar fazla olursa biz o devleti o kadar sosyal ya da sosyalist olarak tanmlyoruz. Devletin mekanizmaya olan mdahalesi karn blm zerinden olur. Kapitalist kmaz. Btn devletlerin amac ekonomilerini en hzl ekilde modernletirmektir. Bu da kapitalist mekanizmay en hzl ekilde altrmakla yani karn retime en st dzeyde dnm ile mmkndr. Ancak dier yandan da kapitalizmin ilk srecinde isizlik ok yksektir. Karn bir ksm isizlere aktarlrsa kar yatrma daha az dnecek, daha az i yaratlacak, bunun sonucunda isizin i bulmas gecikecektir. Karn bltrlmesi. Kapitalizmde karn bir ksmnn kapitalistin tketimine dier bir ksm ise yatrma aktarlr. Komnizmde kapitalist, devlet olduu iin devletin bir birey gibi ihtiyalar sz konusu deildir. Bu nedenle devlet kar liberal ekonomideki birey kapitalist gibi tketime harcamaz. Bu adan bakldnda komnizm kapitalist mekanizmay daha hzl altrabilir. Sisteme devlet mdahale etmezse kar yukarda anlatld ekilde bllr. Ancak devlet her ada karn iinden baka harcamalar yapar. Bugn en liberal devlette bile kapitalistin elde ettii karn bir ksm alamayacak durumda olan muhtalara harcanmaktadr. Bu kesim her ada bir toplumda bulunduu iin hesaplarmzn dnda brakyoruz. Devlet karn bir dier ksmn da isizlere harcar. zellikle kapitalist srelerin ilkinde ortaya kan isizlik sorunu karsnda byle bir tepki oluur. Yine ayn dnemde ii cretleri ok dk olduu iin devlet karn bir ksmyla da ii cretlerini ykseltir. Komnist sistemde karn bltrlmesi. Komnizme ihtiya duyulmasnn sebebi liberal piyasada en bata gelirin ok adaletsiz datlmas ve isizlerin kaderlerine terk edilmesidir. Komnist ekonomi sistemi her bireye minimum bir hayat standard yarataca iddiasyla ortaya kar. Bu amala kapitalist sreleri kontrol altna alr.
70
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Komnist devlet kapitalist mekanizmaya mdahale ederek isizliin zerini rter. Grnrde herkes alr; ancak verimlilik ok dktr. Bu durum ekonomideki potansiyel isizliin devam etmesi
demektir. Aslnda her ey karn bltrlmesi ile ilgilidir. Devlet karn bir ksmn kapitalist mekanizmaya aktarmaz, potansiyel isizlere harcar. Komnist sistemde her bireyin ihtiyacn nemsemenin ardndaki motivasyon devletin meruiyetinin bireylerin sosyal ihtiyalarn karlamas zerine kurulmasdr. Komnist ideoloji bireylerin sadece temel liberal haklara deil ayn zamanda sosyal haklara da sahip olmasn ngrd iin bu devletlerde salk, eitim gibi alanlarda cretsiz hizmet verilir. Bunun tesinde lks ihtiyalar devletin ilgi alannda deildir. Mesela bu sistemde her eve haftada 1 kilo kyma girer; ama 2 kilo kyma almak dahi lkstr. Komnizmde bireyin ihtiyalarn lks dzeyinde karlamak iin sistemik bir motivasyon yoktur. Aslna baklrsa lksszlk ok da byk bir sorun tekil etmez; hatta biroumuz bylesinin liberal ekonomiden daha stn olduunu iddia edebilir. Karn lkse aktarlmamas nedeniyle aslnda isizlere aktarlan para kapitalist mekanizmay yavalatacak kadar da ok deildir. Kapitalist kmazn geliim nndeki engelleyicilii sanld kadar byk olmaz. Liberal ekonomide de kapitalist karn bir ksm ile kendi lks ihtiyalarn karlamaktadr. Bir karlatrma yapldnda komnizmde isizlerin lks olmayan ihtiyalarnn karlanmas ile liberal ekonomide kapitalistin lks ihtiyalarnn karlanmas tutar olarak ok farkl olmayabilir. Oysa liberal ekonomide kapitalist mekanizma hi de yava almyor. yleyse komnizmde de isizin lks olmayan ihtiyalarnn karlanmas karn yatrma giden ksmn ok fazla drmez. Komnist devlette kapitalist mekanizmann almasn engelleyen temel etken karn retime tekrar aktarlmas iin yeterince motivasyon olmamasdr. Komnizmde retim aralarnn sahibi devlet olduu iin bu aralar devlet adna altran da devleti yneten kadrodur. Bu kadro birey kapitalist gibi retim arttnda daha fazla kazanmaz. Her koulda musluun banda ynetici kadro bulunduu iin kar istedii gibi harcar. Bu nedenle karn byk blm karn bltrlmesinde tanmladmz btn mecralarn da dna kayar, devletin ihtiyalar iin harcanr. Aslna baklrsa devletin ihtiyalarndan kast edilen ynetici snfn ihtiyalardr. Karn retime aktarlan ksm ise daha fazla retme ynnde bir motivasyon olmad iin dzgn ynetilmez. Karn retime aktarlmasndaki motivasyonsuzluk zamanla pastay kltr. Ne demitik? Modern retim teknoloji ile balar ve hi durmadan gelimeye devam eder. Devlet yneticilerinin daha fazla kazanma dorultusundaki bireysel bir karlar retimin artmasndan gemedii iin kar daha ucuz ve daha kaliteli retmeyi salayacak teknolojik yatrmlara harcanmaz. Bylece komnist ekonomiler zaman iinde liberal ekonomiler karsnda rekabet stnlklerini kaybederler. Aslna baklrsa rekabet stnl kaybedilmesine ramen de yaanabilir; nk komnistler sadece kendi aralarnda ticaret yapyorlard. Evet, belki komnist lkelerin retim aralar amzn modernlik seviyesini yakalayamazd ancak sistem devam edebilirdi. Ancak karn retime aktarlmasndaki motivasyonsuzluk bu sistemde o kadar yksek ki varolan retim bile doru dzgn yaplamyor. Bylece, zamanla devlet bireyi salk ve eitimde de destekleyemez konuma geliyor. Liberal sistemde karn bltrlmesi. Liberal sistemde her bireyin ihtiyacn karlamaya ynelik bir motivasyon bulunmaz. Bu nedenle ii cretleri ok dk dzeyde kalr, isizlere kardan bir aktarm olmaz.
71
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Liberal ekonomi ile liberal siyaset arasndaki eliki burada ortaya kar. Ekonomisi liberal olan birok lke gnmzde demokratik rejimlere sahip olduu iin kapitalist srelerin ilkinde yaanan
olumsuzluklar hkmetler tarafndan hafifletilmeye allr. Demokratik rejimlerde karin bireyin ihtiyalarna harcanmasnn arkasndaki motivasyon genel oy esasna gre yaplan serbest seimlerdir.
Hem demokrat hem liberal ekonomiye sahip lkelerde devlet vergi yoluyla isiz nfusun lks olmayan ihtiyalarn karlamaya alr. Ancak karn bir ksm da kapitalist bireyin lks ihtiyalarna aktarld iin aslnda liberal ekonomilerde retime aktarlan parann komnist ekonomilere gre daha dk olmas gerekirdi. Ancak komnist sistemde kar retime aktarmadaki motivasyonsuzluk her eyi mahveder. Liberal ekonomide kar retime aktaran bireydir. Birey kapitalist mekanizmann girdisini ne kadar yksek tutarsa o kadar fazla kazanacan bildii iin retime aktaraca kar daima yksek tutmaya alr. Daha fazla kazanma hrs kulaa antipatik gelebilir; ancak kazand paray kapitaliste yedirmeyen, onunla yeni fabrikalar kurdurup istihdam artran da bu hrstr. Onun iin liberal sistemin dinamosu olarak tanmlanabilecek a gzllk toplum iin ok faydaldr. Ya birey kar retime aktarmak yerine kendi ihtiyalar iin harcarsa? Evet, byle bir durum sz konusu olabilir, ancak hibir zaman bir komnist devlette devletin yapt kadar savurganca olmayacaktr. nk birey parasnn tamamn yerse gelecekte zor duruma deceini bilir. Ancak komnist devlette devlet grevlisi yolsuzluk yaptnda bunun sonucu ok uzak bir gelecekte belki de kendisi ldkten sonra ortaya kacaktr. Gelimekte olan liberal ekonomilerde retim aralarnn sahiplerinin servetlerini savurganca tketime harcamalarn kstlayc tedbirler almak yine de ok yararl olacaktr. Bu nedenle Trkiyede de lks tketim mallarna ek yksek vergiler konmas ok doru bir uygulamadr. Sosyalliin lt. Liberal ekonomilerde devlet kapitalist bireyden ne kadar fazla vergi alrsa o kadar sosyal olur. Ama bu vergilerle isizlerin lks olmayan ihtiyalarn gidermektir. Poplizm. Sosyal devlet genel oy esasna gre seim yapan lkelerde poplizm noktasna ulaabilir. Ben poplizm ile sosyal devleti iki noktada ayryorum. 1. Sosyal devlet geliri olmayan vatandaa kaynak aktarr, poplist devlet ise bunun yannda ii cretlerini piyasa dengesinden daha yukar eker. Bunu mesela asgari cret uygulayarak yapar. Devletin dardan mdehale ederek ii cretlerini artrmas kapitalist mekanizmay yavalatr. 2. Poplist devlet geliri olmayan vatandana yle ar yardm yapar ki insanlar almaktan sour. Bu da i gc arzn azaltt iin ii cretlerini yukarya tar, kapitalist mekanizmay yavalatr. Trkiye neden in kadar yksek byme oranlar tutturamyor diye dnmseniz u anda cevabnz aldnz. Trkiye ve Trkiye gibi birok Latin Amerika lkesinde seimler serbest yaplr. Bu nedenle iktidarlar oy kaygsyla poplizm yaparlar. Sosyal devlet ilkesi ad altnda kaynaklar ihtiyac olan olmayan herkese datrlar. Bylece retimde istihdam yaratacak kaynaklar tketime gider, kapitalist mekanizmann almas yavalar.
72
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Kapitalizm sosyal adaleti getirir. Kapitalist srelerin ilkinde isizliin ok arttn ve bunun sonucunda hibir geliri olmayan ailelerin ok kt bir duruma dtn kabul ettik. Ancak sonraki srelerde isiz says azaldka her insann sistem ierisinde alarak gelir sahibi olabileceini ve refah iinde yaayabileceini de gryoruz. Bu nedenle para mmkn olduunca kapitalist dngnn iinden kmamal. Kar ne kadar hzl bir ekilde istihdama dnrse isizlik o kadar hzl azalr.
Kapitalizmin ileri dnemlerinde isizliin azalmasyla piyasadaki i gc arz azalaca iin ii kymetlenir. Bylece sistemin kendisi iinin alma koullarn iyiletirir, ii cretleri sistem dinamikleri tarafndan ykseltilir. Benim bu yazda sosyal adaletten kastm her insann lks olmayan hayat standartlarna sahip olmasdr. Bu da her aileden en az bir kiinin almas ve isizliin azalmas sonucunda ii cretlerinin 4 kiilik bir ailenin geimini salayacak dzeye gelmesi ile mmkndr. gc art. Sosyal adaletin temelinde isizliin azalmas yatyor. Bunu imdiye kadar yaratlan i baznda inceledik. Ancak dier yandan yeni kan i gcn de gz ard etmemek gerekir. Eer bir ekonomide yeni i gc arz yksekse ne kadar i yaratlrsa yaratlsn sistem sosyal adaleti salayamaz. te bu noktada ikinci aklamamz yapacaz. lk olarak istihdamn nasl arttn akladk. kinci olarak yeni i gcnn modernleen bir ekonomide nasl azalacan analiz edeceiz.
Modernleen ekonomilerde nfusun azalmas. Ekonomik modernleme yaayan lkelerde nfus art hz er ya da ge mutlaka der. Byle lkelerde insanlar zenginletike daha az ocuk yaparlar. nk emek modern retimde istihdam edildike ocuk bir ihtiya olmaktan kar, lkse dnr. Hi dndnz m oumuzun anne babas 5-10 karde de neden bir oumuz 2 kardeiz diye? Dier yandan 20 tane kardei olanlar da hala mevcut. Btn cevaplarn anahtar modern retimde. Emek ona dahil olduka doumlar azalyor. Neden? nk modern retim az ama nitelikli insana ihtiya duyar. Artk eskisi gibi ocuu tarlaya gnderip rzkn karmak mmkn deil. Para kazanabilecek duruma gelebilmesi iin yllarca eitim grmesi gerek. ocuk nceleri tekstil gibi emek youn sektrlerde kaak altrlsa da modern gelimenin daha ileriki safhalarnda teknoloji youn sektrlerde yatrmlar arttka alma ya gitgide ykselir. Eskiden tarlada alp ailesine faydal olan ocuk artk okula giden bir masraf. Okul da yetmez stne dershane, zel retmen yle bir soru sorsam: 18 yana kadar ocuk yetitirmek mi Ferrari mi? Nasl olur cevabnz? ocuksa iyi dnn. nk masraflar bu kadarla da kalmyor. sizliin yksek olduu bir lkede yaadmz gz nne alnrsa niversitede bir i bulmak da zor. Bu demek oluyor ki anne-baba olarak bankamatik hizmetine 18 yandan sonra da devam. Bu kadar pahal bir eyden ok sayda yapmak pek kulaa ho gelmiyor olacak ki modernleen ekonomilerde nfus art hz azalr. Alttan gelen yeni i gc bir sre sonra talebi karlayamaz hale gelir. Bylece isiz stou erimeye balar. sizler tkenince, alttan yeterince yeni i gc de gelmeyince sistem kadn retime arr. Kadnn da almasyla eve daha fazla para girmesine ramen ocuk says daha da azalyor. Neden? nk ocuk yle byle deil gerekten ok pahal. nk isteseler de alan kadn ve erkein birok
73
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab ocukla ilgilenecek zaman bulmas ok zor. Modern retim kadn eitime ve almaya ynlendirerek doumu kontrol altna alyor. Modern retim doumu kontrol altna alr. Nfus art hz modernlemeye adm atan her lkede ayn hzla azalmaz, ancak er ya da ge azalr. Modernlemeye adm atm lkeleri ksaca gelimekte olan lkeler olarak tanmlayabiliriz. Gnmzde bu lkelerin ounluu iddiamz doruluyor. Birounda nfus art hz dnya ortalamasnn altnda. Ancak bu gruba ait lkelerden Malezya ve Hindistan
kurala uymam. Modernleme karsnda gsterilen kltrel direnler her yerde ayn hzla boyun emeyebilir. Ama modernleme hep galip kar. 2025 yl projeksiyonlarna bakldnda Malezya ve Hindistanda da nfus art hz git gide geriliyor. ddiamz ispat eden en nemli veriler aslnda gelimemi lkelere ait. Modern retime gememi bu lkelerde nfus alm ban gidiyor. Modern retime geme midi olmayan Afganistan ve Togo iin 2025te de durum farkl olmayacak. Nfus art hz ayn ykseklikte devam edecek. Buradan da anlalaca zere nfus artn kontrol altna alan modern retimdir. Kapitalist srelerin i gc asndan tekrar aklanmas. Trkiyenin u anki nfus piramidi zerinden kapitalist geliim srelerini i gc arz asndan aklayabiliriz.15-19 ya aralndan itibaren Trkiyede ekonomiye katlan yeni i gc artmyor. Buna karlk ekonomi srekli byd iin byme oran ayn olsa bile yaratlan i says artacak. u son sylediimi bir rnekle aklayaym. Diyelim ki bundan 20 sene nce her sene 20 yeni igc piyasaya dahil oluyordu. Bundan 10 sene nce bu say 30 oldu. u anda 40. Bundan sonra 40 sabit kalacak. Her sene ekonomiye hep 40 kii dahil olacak. te yandan bu sene yaratlan i 100 ise ekonomi %5 bydnde nmzdeki sene yaratlan i 105 olacak. Tabi burada meselenin mantn vermek adna birok baka faktr hesaba katmadk. Trkiyede isizlik yllardr azalmyordu. nk byme ekonomiye yeni katlan i gcn ancak emebiliyordu. Bundan sonra ekonomiye katlan yeni i gcnn artmamasyla isizlik hzla decek. sizlik decek derken bildiimiz %10luk orandan bahsetmiyorum. Tarmdaki gizli isizlii ve ev hanmlarn hesaba kattmzda gerek isizlik u anda %50 dolaylarnda. Bir baka yazda bu %50yi detayl olarak hesaplayacam. u anda Trkiye gzel gnlere yaklamaya balad. Gerek isizlik dtke ii cretleri artmaya balayacak, alma standartlar iyileecek. Gelir dalm gelimi lkelerde neden bozuluyor. Kapitalist srelerde bahsettiimin aksine bugn gelimi lkelerin bir ounda ekonomiye katlan yeni igc azald halde isizlik artyor. Bu lkelerde zengin daha zenginleirken, fakir daha fakirleiyor. Bu durumun nedeni ekonominin global dzeyde liberallemesidir. Global liberalleme nedeniyle benim kapitalist srelerin sonuncusu olarak tanmladm mekanizmann yavalamas srecinden gelimi lkelerde tekrar uzaklatk. Gelimi lkeler ekonomileri modernleirken poplistletiler. Yani karn bir ksmna vergi ile el koyarak bunu geliri olmayan vatandalara alan almaktan soutacak dzeyde aktardlar. Dier yandan ii cretlerini piyasa dengesinin stne ektiler. Poplist uygulamalar kapitalist mekanizmay
74
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab yavalatt, isizliin ok daha alt dzeylere inmesini engelledi. Ama gelimi lkelerin bugn yaadklar skntnn ana nedeni bu deil. Kapitalist mekanizma iinde kar azald zaman kapitalist birey karn artrabilecei pazarlar arar. te zellikle bat Avrupa lkelerinin sosyal devlet uygulamalarna kapitalist bireyin verdii tepki bu ekilde oldu. Kapitalist bireyin sermayesini baka lkelerde kapitalist mekanizmaya sokabilmesi gnmzde sermayenin ve mallarn btn dnyada serbeste dolaabilmesi sayesindedir.
Gelimi lkelerde kapitalist mekanizmaya giren kar sadece azalmad, btnyle baka lkelerin mekanizmalarna dahil oldu. te bu nedenle yatrmlarn dzeyinde iddetli dler gzlenmeye balad. Bu da birok gelimi lkeyi kapitalist srelerde geriye gitmek zorunda brakt. Yatrmlar azalnca isizlik artt, sermayesini baka lkelerde deerlendiren kapitalistlerin gelirleri de artt. Bylece gelir dalm adaletsizlii tekrar byd. Kapitalizmin krizi. Yeni pazarlar olmasayd, zellikle kadnlarn istihdama katlmalaryla birlikte ii cretleri ykselecek, dier yandan kapitalistin kar azalacakt. Teorik dzeyde kapitalizmin krizi diye tanmlanan da yatrma giden karn sfr noktasna yaklamasdr. Mekanizmann yavalamas srecinde de belirttiim gibi teorik olarak kar ve yatrm sfrlanmaz; nk deien teknoloji her daim retim aralarn deitirir. Ancak sadece teknolojideki deiime paralel olarak gerekleen yatrm ok aa dzeyde olacandan bu durumu kapitalizmin krizi olarak tanmlayabiliriz. Kapitalizmin krizi akladmz zere karn azalmasdr. Bu durumda zlecek bir ey yoktur; aksine bu noktaya gelindiinde devlet mdahalesi olmakszn sosyal adalet gerekleecektir. nk bu noktada isizlik ok dk olduu iin ii cretleri artacak, kapitalistin kar azalacaktr. Kapitalizmin krizi kapitalist yntemin ulaaca son noktadr ve kresel liberalizm dnyada hakim olduu srece btn dnya bu noktaya birlikte ulamak zorundadr. O zamana kadar kapitalist sermayesini mekanizmann yavalad lkelerden daha hzl olduu lkelere doru kaydrmaya devam edecektir. Yani kapitalist i gcnn pahal olduu gelimi lkeleri terkedecek, rotasn gelimekte olan lkelere evirecektir. 2. dnya sava sonras dnyann geirdii ekonomik geliimden biraz bahsettiimde durum ok daha iyi anlalacak. 1945 sonrasnda btn Avrupa harapt. Sava tamamyla ABDye yaramt. Sava ticareti sayesinde ABD dnyadaki altnn %80ini ele geirmiti. Bu ABDde inanlmaz bir sermaye birikmi demek oluyor. Bu byklkteki birikim yatrma dntnde retilen mallarn ABD i pazarnda tketilmesi mmkn olamazd. Bu nedenle ABD Avrupa ile ticareti hzla gelitirdi. Ancak harap durumundaki Avrupa Amerikan mallarn nasl satn alabilirdi? ABD ynetimi ekonomiye fazla gelecek sermayenin bir ksmn Avrupaya tayarak orada yatrma dnmesini salad. Bylece Avrupalnn geliri de artt ve ticaret gerekleti. Kapitalist mekanizma btn hzyla altrlyordu. 50ler ve 60lar bat Avrupa ve Japonyada modern retimin tekrar kurulmasyla geti. 70lere gelindiinde sistem bir kez daha tkand. nk gelimi lkelerde isizlik dm, ii cretleri ykselmi ve kar azalmt. Buna ek olarak bat Avrupa ynetimleri gmen politikalarn sklatrarak i gc arznn artn da engellediler. Bylece ii cretleri srekli artt.
75
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Kapitalist tesisine ucuz ii getiremiyordu. Bu durumda ne yapabilirdi? Evet, o ucuz i gcnn olduu pazarlara gitmeyi tercih etti. Aslna baklrsa bugn sermaye ve mallarn dnyada serbest dolamasna karlk emein serbest dolaamamas ok iyidir. Bu sayede sermaye ucuz i gcnn bulunduu lkelere giderek o lkelerin ekonomilerini de modernletiriyor. Sermaye nce Uzak Doudaki birka kk lkeye akt. Ancak asl kapitalist mekanizmay hi hz kesmeden gnmze kadar altran Hindistan ve in ekonomilerinin modernlemeye adm atmalardr. gc arz ok st dzeyde olan bu iki ekonominin modernlemesi ok uzun zaman alaca iin o zamana kadar mekanizma yavalamayacak.
Peki ya, Hindistan ve in bittiinde ne olacak? Bu sefer kapitalistlerin 70lerdeki toyluunu tekrarlayacaklarn hi sanmyorum. Sra Afrikaya ve hatta Ortadouya gelecek. Hatta imdiden Afrika ktasna ynelik baz abalar balad. Global kriz neden kt. Amalar duyar gibi oluyorum. Ama u anki kriz de neyin nesi? Bu kriz yaptm tanmlamaya uymuyor. Global krizin kapitalist mekanizmann yavalamasyla bir ilgisi yok. Aksine 70lerde yavalayan mekanizmann in ve Hindistan pazarlar bata olmak zere gelimekte olan lke pazarlarnn n plana kmasyla bir ilgisi var. Bu pazarlar ortaya kmasayd nce ABD, bat Avrupa ve Japonya tam da bahsettiim kapitalist srelerin sonuncusuna ulaabilirlerdi. Bat Avrupa devlet politikalaryla geici bir cennet yaad da. Ancak sermaye dnyada istedii yere gidebildii iin geici cennetler bugn yklma noktasna geldi. Sermaye bugn ii maliyetlerinin yksek olduu gelimi lkelerden dk olduu gelimekte olan lkelere akyor. Sermaye bu lkelere katka gelimi lke ynetimleri vatandalarn eskisi gibi refah iinde yaatamyorlar. Mallar serbeste dolat iin in ve Hindistana yaplan yatrmlarn rnleri gelimi lkelerin pazarlarna hakim oluyor. te kriz son yllarda devam eden bu sre yznden kt. Gelimi lke ynetimleri kapitalist srelerde geriye gitmek istemediler. Sistem ierisinde bu durumun iinden kmann tek yolu ii cretlerini piyasann belirlemesine izin vermekten ve sosyal devlet bal altnda verilen hizmetleri azaltmaktan geiyor. Bu trden nlemler genel oy esasna gre serbest seimlerin yapld lkelerde ynetimlerin bir daha seilememesi anlamna geliyor. u ana kadar Avrupada ngiltere ve Almanya kapitalistin zerindeki vergi ykn drecek baz nlemler ald. Ama bunlar yeterli olmuyor. Bu nedenle gelimi lkeler sistem d baz yollara bavurdular. Kriz de bu bavurulan sistem d yollar yznden kt. Trev yatrm aralaryla yaplan dolandrclk. Trev yatrm aralar gelimi lkelerde sermaye knn nne gemek iin nemli bir enstrman haline geldiler. Trev katlar gerek deerlerinden koptuklar iin piyasa bunlar olmas gereken deerden ok daha yukarlara tayabilir. Dnyann en byk sigorta irketleri bu katlara yatrm yaptlar. Evin trev kad gerek bir evin deerinden ok daha yukarlara kabildi. Bu kraln plak olduunu bile bile oyuna devam etmekti. nk katlarn deerindeki art trendi btn piyasa aktrlerinin lehineydi. Yatrmclar her eyin farkndayd ancak gelimi lke piyasalarna duyulan gven bu suni ortamn uzun sre devam etmesini salad. Yaanann titan saadet zincirinden bir fark yoktur. Bunun iin ortaya kan krizin de kapitalizm ile dorudan bir ilgisi yoktur. Yani kriz kapitalist sistemin dorudan bir sonucu deildir. Bundan 5000 yl
76
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab nce de, bir grup zengin hibir deeri olmayan katlara ok rabet etse ayn ey ortaya kard. Bireyler byle kandrmaclara giritiklerinde normal artlar altnda devlet mdahale eder. Bylesi bir oyunun iinde gelimi devletlerin nemli bir rol vardr. nk dnyann her yerinde dolandrclk sutur ve trev yatrm aralarnn kontrol d braklmas gelimi lke ynetimlerinin organize dolandrcla yukarda anlattm nedenden tr gz yummasndan baka bir ey deildir. Byle bir dolandrclk bir daha olur mu? Ben bu apta olmayacan dnyorum. nk gelimi lke ekonomilerine olan koulsuz gven bundan sonra eskisi gibi srmeyecek. Trev yatrm aralar karsnda alnan nlemler ilerleyen dnemlerde tekrar gevese bile ben bundan sonra sigorta irketleri gibi byk yatrmclarn gelimi lkelere eskisi gibi gveneceklerine inanmyorum. Gelimi lke ynetimleri de bu gerein farknda olduklar iin piyasa aktrlerine ok ciddi miktarlarda yardm
ediyorlar. Bu bir nevi yklan gveni tamir etme abas; ama ABD de dahil olmak zere hibir lke vazonun paralarn bir araya getirse bile bunlardan yepyeni bir vazo yapabilecek gte deil. Kapitalizm gelimi ve gelimekte olan lkeler arasnda adaleti salar. Kapitalist mekanizmann kar yatrma dntrme azmi sayesinde bugn mallar ve sermaye dnyada serbeste dolaabiliyor. Byle olmasayd karn byk blm gelimi lkelerde sosyal devlet iin harcanacak, dnyann modernleememi lkelerine sermaye aktarm olmayacakt. Bugn gelimi ekonomilerin eski durumlarna gre geriledikleri dorudur, ve global krizin ardndan bu trend daha da hzlanacaktr; ancak dier yandan ayn trend sayesinde ekonomik modernleme btn dnyada daha da hzl yaylacaktr. Global kriz gelimi lkelerin yapt katl afie etti ve faturay bu lkelere ve onlara gvenen yatrmclara ok ar detti. Bundan sonra gelimi lkeler sistem d yollara bavurup sermayenin gelimekte olan lkelere aktarlmasn yavalatamayacaklar; nk kendilerine duyulan koulsuz gven ortadan kalkt. Global kriz bu adan bakldnda dnya ekonomisinin modernlemesi nndeki en nemli engeli ortadan kaldrmtr. Bundan sonra nce gelimekte olan lkeler, onlarn ardndan Afganistan, Togo gibi gelimemi lkeler hzla modern ekonomiye eklemlenecekler. Dnya genelinde gelir dalm eitsizlii ne olacak. Kapitalist sreleri tanmlarken akladm gibi bir ekonomi modernlemeye baladnda ilk etapta ok yksek sayda insan isiz kalr. Yksek isizlik nedeniyle igc maliyeti decek, yatrmcnn kar artacaktr. Kar tekrar yatrma, retime ve istihdama dnecek ve isizlik byle byle azalacaktr. Mekanizma iinde erkek isizlii belli bir noktaya gelip sistem kadn alana ihtiya duyduu zaman ii cretlerinde ciddi ykselmeler grlr. Bugn kapitalist, ii cretleri ykseldii an bir baka gelimemi lkeye kaabilir. Bu sre dnyada btn ekonomiler modernlemeye adm atana kadar devam eder. Kapitalist mekanizma btn lkelerde almaya baladnda nce erkek isizliinin ortadan kalkmas beklenir. Mekanizma kadn alma hayatn ardktan sonra btn dnyada ii cretleri artar, kar azalr. Bugn kapitalizmin geldii noktada u 3 sonu karlabilir: 1) Gelimi lkeler pahal i gc arzlar nedeniyle rekabet dezavantaj yayorlar. Global kriz sonrasnda bu gruptaki lke ekonomilerine gvenin azalmasyla gelimekte olan lkelere ok daha
77
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab hzl sermaye ak olacak. Bunun sonucunda gelimi lkelerde emein deeri decek ve dolaysyla gelir dalmndaki adaletsizlik artacak. 2) Kriz sonrasnda gelimekte olan lkelerin kapitalist mekanizmalarna giren sermayenin artmasyla yatrmlar ok daha hzl artacak, bylece bu lke ekonomileri ok daha hzl modernleecek. Bylece bu lkelerde isizlik daha hzl azalacak, gelir dalmndaki adaletsizlik zellikle kadnlarn istihdama arlmasyla birlikte azalacak. 3) Gelimekte olan lkelerdeki isizlik kadnlarn istihdama katlmas noktasnda daha yava azalacak; nk kapitalist birey bu noktada gelimemi lkelere ynelecek. Bu yzden gelimekte olan lkelerde ii cretlerinin art da hzl olmayacak. cretlerin hzla artmas iin gelimemi lke ekonomilerinin modernlemesini beklemek gerekecek. Gelimemi lkelerde de sistem kadn alma hayatna armaya baladnda, btn dnyada gelir dalm adaletsizlii hzla azalmaya balayacak. En zengin ile en fakir arasndaki uurum kapanacak. Bu srecin sonu kapitalizmin krize girmesidir.
Sistemin krize girmesi kapitalist mekanizmann durmas deil, fakat ok yava almas manasna gelir. Bu gerekletiinde karn ok byk bir blm yatrma deil, iiye aktarlacak. Her ailede en az bir kii alyor olaca iin geliri olmayan kii says ok az olacak. Bylece sosyal adalet kapitalist mekanizmann kendisi tarafndan gerekletirilecek. te yandan kar azalaca iin kapitalistin geliri de azalacak. Bylece dnyann tamamnda en zengin ile en fakir arasndaki uurum kapanacak, gelir adaletli bir ekilde dalacak.
Kaynaka Gillman, J.M. (1965): Prosperitt in der Krise. Frankurt: Europische Verlagsanstalt. Lemmnitz, A., Schfer, Heinz (1973): Politische konomie des Kapitalismus: Einfhrung. Frankurt: Verlag Marxistische Bltter. Marx, K. (1953): Das Kapital: Kritik der politischen konomie Buch 1. Berlin: Dietz Verlag. Marx, K. (2000): Mechanik und historische Tendenz der Krisen. In R. Kurz (Hrsg. Und kritisiert), Marx Lesen: Die wichtigsten Texte von Karl Marx fr das 21. Jahrhundert. Frankurt: Eichborn AG. Marx, K. (1974): Grundrisse der Kritik der politischen konomie. Berlin: Dietz Verlag. Mandel E. (1968): Marxistische Wirtschaftstheorie I. Band. Frankurt: Suhrkamp Verlag. Bleaney, M. (1976): Underkonsumption Theories. London: Lawrence and Wishart. Oconnor, J. (1984): Accumulation Crisis. Newyork: Basil Blackwell Inc.
78
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Pattrick, P. (1970): Werttheorie und Kapitalakkumulation. In K. Rolshausen (Hrsg.), Kapitalismus und Krise: Eine kontroverse um Gesetz des tendenziellen Falls der Profitrate. Frankurt: Europische Verlagsanstalt. Senf, Bernd (1978): Politische konomie des Kapitalismus. Eine didaktisch orientierte Einfhrung in die marxistische politiche konomie. Berlin, Mehrwert Band 17. Berlin. Wallerstein I. (1999): Patterns and Perspectives of Capitalist World Economy. P.R. Viotti and V. M. Kauppi (Hrsg.), International Relations Theory: Realism, Pluralism, Globalism, and Beyond. Needham Heights, MA: Allyn & Bacon.
Garegnani, P. (1989): Kapital, Einkommensverteilung und effektive Nachfrage: Beitrge zu Renaissance des klassischen Ansatzes in der politischen konomie. Marburg: Metropolis-Verlag fr konomie, Gesellschaft und Politik. Gillman, J.M. (1965): Prosperitt in der Krise. Frankurt: Europische Verlagsanstalt. Harris, D. J. (1979): Capital Accumulation and Income Distribution. London and Henley: Routledge & Henley. Lemmnitz, A., Schfer, Heinz (1973): Politische konomie des Kapitalismus: Einfhrung. Frankurt: Verlag Marxistische Bltter. Marx, K. (1953): Das Kapital: Kritik der politischen konomie Buch 1. Berlin: Dietz Verlag. Pasinetti, L.L. (1974): Growth and Income Distribution, Essays in Economic Theory. Cambridge University Press: Cambridge, New York, Melbourne. Ricardo, D. (1972): Grundstze der politischen konomie und der Besteuerung, Der Hohe Preis der Edelmetalle, ein Beweis fr die Entwertung der Banknoten. Frankfurt am Main: Athenum Fischer Taschenbuch. Schlicht, E. (1976): Einfhrung in die Verteilungstheorie. Hamburg: Rowohlt Taschenbuch Verlag.
79
Fikir Platformu
Poplizm ile sosyal devlet arasndaki nans: kmr, yiyecek, yardmlar(Emre Er) Seim yaklatka sosyal devlet ilkesi erevesinde tartmalar artyor. Cumhuriyet Halk Partisi yneticileri hkmetin valilikler aracl ile datt kmr ve yiyecek paketlerini eletirirken, stanbul Bykehir Belediye Bakan aday Kemal Kldarolu 600 liralk nakit yardm vaadinde bulundu. ki taraf da birbirini poplizm yapmakla suluyor. Poplizm ile sosyal devlet arasnda ok ince bir izgi var. Kmr, yiyecek datmak m, 600 lira m poplizmdir? Yaznn sonunda sorumuzun cevabn alacaz. Devlet yardma muhta vatandann ihtiyalarn en etkin ekilde karlamaldr. Etkin derken, kaynaklarn en verimli ekilde kullanlmasn, imkanlarn gerek ihtiya sahiplerine ulamasn kastediyoruz. Poplizmden de bunun tam aksini anlyoruz. Sizce beslenme barnma gibi fizyolojik ihtiyalar vatandan eline 600 lira vererek mi, yoksa kmr, yiyecek yardmlaryla m daha etkin karlanr? Baa gelecei Kemal Kldarolu da biliyor aslnda. Onun iin 600 lirann kadnlarn hesabna yatacan sylyor. Hi fark etmez. Ei kadn dverek bu paray alr, okey masasnda, iki masasnda yer. Yanl anlalmasn, kimsenin oyun oynamasna, iki imesine karmak gibi bir niyetimiz yok. Ama Maslow diyor ki nce temel ihtiyalar. nce ocuklarn karnnn doymas, kmrle snmalar gerek. Sizce kmr, yiyecek yardm yaplrsa m, 600 lira datlrsa m yardmlar ihtiyac olmayan insanlara daha fazla gider? Yine Maslowa mracaat edelim. Ne diyor? htiya hiyerariktir, birisi karlanmadan dierine geilmez. Bunu tersten de dnebiliriz. Beslenme ve barnma ihtiyacn karlayan bir kii byle bir yardma ihtiyac yoksa peinden gitmez. 1 ton kmr almak iin alavere dalavere yapmaz. Zaten o kmrn yazdan almtr. Ama siz fakire 600 lira trink para datmak iin yola karsanz, dnyann en drst adam bile olsanz, parann doru adrese ulamasn salamanz ok zordur. nk nakit, ihtiyalar hiyerarisinin en stndekine de en altndakine de hitap eder.
80
Fikir Platformu
Sizce 600 liraya devlet mi daha fazla kmr alr, yoksa birey mi? Bu sorunun cevab daha ilgin. Devlet kmre para bile demeyebilir. nk kendisine ait kmr rezervleri var. Sadece kmr kartrken harcama yapar. Dier yandan ykl alm yapt iin yiyecek yardmlarn da ucuza getirir. Bylece nakite gre ok daha etkin yardm yapm olur. Sorduum soru erevesinde deerlendirdiimizde 600 lirann neden poplizm, kmr, yiyecek yardmlarnn neden sosyal devlet ilkesinin gerei olduu ortaya kyor. 600 lirann temel ihtiyalara harcanmas kesin deildir. Kmr her ihtimalde sobada yanacak, snma ihtiyacn karlayacaktr. Yiyecek de mideye girecektir. Ama para her yere, her keseye girebilir. Varsayalm ki ihtiya sahibi ailenin babas sorumlu bir adam olsun, parasn yiyecee, kmre harcasn. Bu durumda ayn para ile devletin aldndan daha az kmr, daha az yiyecek alacaktr. Devletin ayn ihtiyac karlamas iin harcamas gereken para fazlasyla artacaktr. Byle verimsiz para harcamak poplizmin ta kendisidir. Keke nakit yoksulun cebine girse de o da iyi kt harcasa. Ne yazk ki 600 lirann ihtiya sahibine gitmesi ok da mmkn deildir. htiyac olmayan insanlarmz da bu parann peinden koacaktr. htiyac olan olmayan herkese para datmak da poplizmin bir baka eklidir. Ama elinizde kmr ve yiyecek varsa yardm ihtiyac olmayana verseniz, bile almaz. Bunun en gzel rneini zmirin Karyaka isimli zengin semtinde grdk. ktidar partisinin zmir ubesi bu blgede kmr datt, kmrleri alan olmad. nk varlkl insanlar doal gaz yakyorlard. Peki ya kmrn durduu yerde para dursayd? Yok olmas dakka srmezdi. Balkta altrmak iin nans dedik; ama nakit yardmla kmr, yiyecek datmak arasnda dalar kadar fark vardr. Bu sosyal devlet olmakla poplist olmak arasndaki farktr.
81
Fikir Platformu
Piyasa Fetiizmine vg(O. Tan Haskol) Bir bilim olarak insanlar iktisatla bu kadar i ie yapan ey nedir sorusunu sorduumuzda, insann iddetli ideali arama ve adaleti datma arzusuyla karlarz. Bu yle iddetli bir arzu ki, uruna imparatorluklar kurulan, ykan insan yok eden var eden toplumsal dinamiin zndeki baat gerek.Kimi zaman bir ta yatt yerden ayaklandrr, sloganlar attrr,gzlere mil ektirir.ehirleri istila edip yamalayan da ayn ideal uruna savar,ehri koruyan da! ktisatn normlar tayin eden bu alan normatif iktisat diye tanmlanr. Bu alanda en pragmac yaklamlar bile piyasaya para srdnzde enflasyonun ne olacayla ilgilenmez, ancak yediden yetmie herkes ok zengin insanlar mevcutken sokakta a olmamas gerektiini dile getirir. Dier bir alan olan pozitif iktisat ise bir alet mekaniini andrr. Bu mekanii kimin altrdnn nasl altrdnn, altrrken ne tr skntlar ektiinin bir nemi yoktur. Sadece aletin nasl altn, dililerin birbirleriyle ilikisini izah eder. Para basnca enflasyon ykselecektir. Arz dnce fiyat artacaktr. Peki neden dnyann geliimine katkda bulunan fizik dehalarna hayranlk duyan kimseler, ayn onlar gibi bilim adam olan iktisatlara kukuyla yaklarlar ya da eletirirler? Newtonu Marxtan ya da Keynesten daha akll ve iyi niyetli yapan nedir? Bitmek bilmeyen ideal sistem ve adalet aray neden bu yolu aan ve kmlatif bir biimde ilerleten alet edevat niteliinde iktisadi tezleri kiilere mal ediyorlar. Yapc olmayan, bir eye kar olma eilimi var olmak iin hep yapc olanlardan beslenir.
cat edilen ampul ya da kefedilen yer ekimi herkes iindir bunun icats bir moral deer yaratmaz. Ancak nasl edinilip, nasl datlacana yn veren iktisatnn en objektif retimi bile btn deerlerle i iedir. Isaac Newtonn fizik dnyasna yapt katklar yadsnamaz ancak teorilerinin bir ou bu gn geerliliini yitirmi ve rafa kaldrlmtr.Yine de bu adama kar politik kamplar
82
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab kurmadan zamannda Newtonun tespitlerine inanm ve hala inanmakta olan insanlara cephe almadan,onu tarihin panteonunda hak ettii yere koyup yolumuza devam ediyoruz. Ancak ayn soukkanll Marxtan ya da Adam Smithten bahsederken korumak mmkn deil. Bu alet mekaniinin kurucular tadklar salt bir eye kar olma eilimiyle hatrlanamazlar. Onlar enerjilerini her zaman ykmak istedikleri eyin zerine bina edecekleri alternatife younlatrmlardr. Bu gn yaadmz iktisadi krizde de tpk Newtonun klasik fizik kuramlar gibi ,rtlmesi gereksiz benzer argmanlar bir anda hortlad.zellikle bu bir eye kar olma eilimin younlat Marksist kamplar finansal ve konjonktrel bir krizi kapitalizmin k olarak nitelendirdi.Einsteinn delilik tanmndaki gibi ayn eyleri yapp farkl sonu bekleme tutkunlarnn tehlikeli taraf ise kaleme aldklarndan ziyade, deliliklerine btn insanlar ortak etme doktrinleriydi. Kitlelerin hayal krklklarndan ve boalmaya hazr bu fkelerinden beslenecek kalemler hep olacaktr. Bu umut tacirleri hayal krklklarn toplamak iin pusudadr, en anasnn gz ekonomist edasyla bunlar ucuzdan toplar. Var olan dinamii sarsacak mnferit bir mesele ortaya knca hayal krklklar kymetlenir. Olaylar olgulara mal edilir. Faturalar sisteme kesilir. Baarszlklar ve kendine acma seanslar dinamik bir fkeye dnr. Bir terapi grubunu yokua sren psikolog edasyla bu gnll hastalar galeyana getirilir, sokaklara dklr. Artk bu umut taciri grevini tamamlamtr. O hayal krklarnn acmasz speklatrdr. deali arama arzusu gereklikten sapnca; ideal ile kyaslanan her varsaym, ideal olan karsnda rr deersizleir. Fikirler arasndan en kymetlisi bile iinde p, sap olduu ve ideal olmad iin belki de yrtlmesi olanaksz hatta tecrbe edilmi daha kymetsiz fikirler karsnda deersizletirilir. Her eye muhalif olma enerjisine sahip bu usul ocuka, mark bir eilime de sahiptir. Uygulamalar hep yetersiz, anti-tezler daima aktel tezden kymetlidir. Bu anlay idea dnyasna koysanz yinede huzursuz olacaktr. nk ama zm yemek deil bacy dvmektir. Ancak znde problem nedir? Bilimsel metottan uzak argmanlara bile bir anti-tez ortaya koyarken bilimsel metoda bal kalmak baat koul olmal. lk olarak zannedildii gibi serbest piyasann yol at bir kriz olduunu sylemek bilimsel yntemle badamaz. Mnferit bir olay olgulara mal edilemez. Bu bilimsel yntemden sapmak olur. Serbest piyasann geliimi ve salad avantajlarla yaanan ekonomik kriz ya da krizler kyaslanr ve bir ortalama tespit edilirse daha nce ei benzeri grlmemi bir zenginleme yaand saptanr. En basit haliyle bu krizde yllk bazda beklenen %+0,5 ile -%1 aras ekonomik klme, sradan bir byme yl rakamlarna tekabl etmektedir. Bu rakamlardan kafamz kaldrp her eyin kt gittiine dair kendimizi inandrmak kolaydr. Bununla beraber kart fikirler sorunun temeline inmek yerine yapsal sorunlar olan ama sinir bozacak kadar iyi alan bir sisteme kin kusmay tercih ettiler. Dediler ki; braknz yapsnlar politikalarn savunanlar halen 1940larn serbest piyasa amentsn tekrar edip duruyorlar. Ancak tekrar edilen eydeki ierii alglamak yerine tekrar edildii zerinde durmay tercih ediyorlar. Serbest piyasa ksmn anlyorlard ancak bunu okurken iin z olan ve en iyimser pragmac yaklama indirgeyerek bile devletin byle bir piyasada istenmediini ve bireysel hak ve zgrlkleri ineyerek yapsal sorunlar dourduunu dinlemiyorlard. Kart fikir kadar bunu okuyan fikirdalarmzda da kabahat vard. Serbest piyasa denirken sesler yksek kyor ama znde
devletin bir bask arac olduunu bilmelerine ramen o ksm daha sessiz gemeleri kulaklara zayf arpmasna neden oluyordu.
83
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab imdi esas gerei yksek sesle burada bir kez daha baralm: Her yaanan tatsz tecrbede panie kaplan ebeveynler gibi bireysel hak ve zgrlklerin kstlanmas, serbest piyasann sopalanmas gibi despot ve incelikten yoksun zmler retmek yerine enerjimizi esas eytana odaklayalm. Yrmeyen nedir? Devlet dediimiz yapdaki kimseler dediler ki siz bir takm adamlar yapacaksnz, reteceksiniz bu konuda zgrsnz pheci baklarla yolunuzu kesmeyeceiz ya da insanlara hizmet ederken size eziyet etmeyeceiz. Ama bakacaz nasl yapyorsunuz, nasl yaptryorsunuz, nasl satyorsunuz bunlarda insanlar madur etmeyeceksiniz ve eklediler bizimde bu sistemde yerimiz bu kadardr. Karmayz karamayz yoksa bu kendiliinden var olan hassas denge mahvolur. Bir kelebein kanatlar gibidir bir kez dokunursanz belki yeniden uamaz. retenler, rettiklerinin tmne sahip olamazd; zira retebilmeleri birilerini iyi beslemelerine balyd. Geni apl ne retiliyorsa herkes iin retiliyordu. yi niyetten deil, baka trl olamayaca iin. Ardndan iler ters gitti ancak olmas gerektii gibi ters. Ne kadar varsa herkes o kadar alyordu. Bir yer savata olduu ya da doal kaynaklar yetersiz olduu ya da gelimekte, sanayilemekte olduu iin bazen fakirdi. Bu kimseler zaten her artta her koulda sistemden bamsz fakirdi. Birileri onlarn servetlerini ellerinden almamt gemite de servetleri yoktu imdide. Ancak yine kapitalist retim biimi suland. Mesela yle dediler son 10 yl iinde dnyann en fakir %5lik blmnn kresel gelirden ald pay %2.3ten %1.4 e dmtr.[1] Evet ancak bu lm Amerikan Dolar baznda nasl yaptklarn bu teknolojiye nasl sahip olduklarn sormadlar. Acaba Merkantilist dnemde ya da 2. dnya sava ncesi lde birbirlerinin kervanlarna saldran ve bundan baka bir seenei olmayan Sahra Afrikas kabileleri kresel tketimden ne kadar pay almaktaydlar? Ya da byle bir kavramdan bahsedilebilir miydi? Ya da bat tarz retim tekniklerinin verimlilii baty zenginletirdii iin mi oran deimiti. Yoksa biri Sahra Afrikasnn olmayan servetine ve teknolojisine gz diktii iin mi? Daha ironik olansa sulamay getiren devleti zihniyetin o corafyada yaayan insann seeneklerini tkamas. Devletlerden bamsz igcnn ve sermayenin serbest dolat bir sistemde g ans olan bu kimselerin karsna gmrk kaplar diken ve insanlarnn zihnine ise bu kimselere dair teki ulus imajn yerletiren ayn ulus-devleti zihniyet deil mi? Kaytsz artsz braknz yapsnlar politikasndan ancak devlete kar byle tutucu bir ekilde desteklendiinde sonu alnacaktr. Ters giden ya da ters gittii zannedilen eylerin ardndan sorunun kayna devlet sorunu zmeye alyor daha da kts zm kendinde buluyordu. Mdahale etmek ve denetlemek arasnda tutturulamayan ince izgi istikrarszlamann esas balangc oldu. En okta bozulduu zaman ellenmemesi gereken bir durumda yangna krkle gidildi. Sorunlar zmek iin para basld kk bir kvlcm beslenecek bir ey bulamayp kendiliinden snecekken zerine benzin dkld sonrada odunlar al rp ve dier eyler suland. Halbuki ekonomi bazen daralacak, bazen byyecekti ama uzun vade de hep byyecekti doas byleydi. Bu ekilde para bir mbadele arac olmaktan kp bir ekonomi politikas arac haline dnnce Senyoraj zulm sonunda halka egemen oldu. Hi kimse baslan parann deerini yaratan eyin ne olduunu ve nasl bir kara dntn sormad. Bireysel hak ve zgrlklere tecavz eden devlet
faizle destekledii para politikasn artk bir servet transferine dntrmt. unu sormak gerek acaba bizi temsil etmesi iin setiimiz kimselere cebimizdeki paray alma yetkisini ya da bizi ar
84
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab vergiler altnda ezme yetkisini veriyor muyuz? nk devlet dediimiz eye ayet bu yetkiyi veriyorsak bast her kuruun deerini cebimizden aldn biliyoruz. Merkez Bankasnn kasasna giren her kuru reticilerin ve tketicilerin cebindeki parann deerini dren bir dizi faaliyetin rndr. Bu resimde gerek bir senyor gibi davranan Merkez Bankas likidi sunarken direkt transfer harcamalar yerine daha da korkun bir yol izledi belirli bir faizden ayrcalkl bankalara sunduu likidi, bankalar daha yksek bir faizle reticilere, tketicilere yani bize satyordu. Srdrlebilir borlanma tasarruf gc olmayan bir birey iin btnyle srdrlemez olur. Sisteme sunduunuz anaparann hibir riske katlanmadan size anapara + faiz olarak dnmesini beklersiniz ancak retici ve tketici riskleri alr ve her birinin sfr dengeyi tutturmas olanakszdr. Bu durumda birileri her zaman batacaktr ya da mlklerini kaybedecektir. Bu ekilde hazineye ve bankalara doru srekli gerekleen servet transferi her zaman banka olmayanlarn aleyhinedir. Bu durumda faiz kavramnn iledii bir sistemde devletin ekonomiye mdahalesinden ok devlet politikalarna ekonomik hayatn mdahale etmesi gerekir. yle ki kamu harcamalarnn bile keyfi bir biimde arttrlmas halk zerinde bu eit bir zoraki vergiye neden olmuyor mu? Denetleme ve yrtme mekanizmasnn bir arada olduu ve ayn merkezden tayin edildii bir sistemde bu ikisinin i ie gemesi ne kadar artc olabilir? Devlet kurumsal anlamda bir sosyal projenin dayana olmaktan ok mevcut iktidarn kendisini srdrmesi iin ara haline dnyor. Byle bir mekanizmadan erdem datmasn ya da erdemli olmasn beklemek yerine byle bir mekanizmay tasfiye etmek gereki yaklam olacaktr. Bir mbadele arac olarak parann amac dnda kullanlmaya balamas da bu erevede bir srpriz deil. Gcn zel teebbsler ve devletler arasnda dald ara karar mdahaleci demokrasilerde de bu ikisinin i ie gemesi kanlmaz. Bu durumda bireysel hak ve zgrlkleri bu mekanizmadan kurtaracak olan ey yozlaan kurumun kknden tasfiyesidir. Hi bir kurum biraz mrekkep ve kat parasyla insanlarn alm glerini, g sahiplerinin lehlerine kontrol edemez. Demokrasiyi tahsis edecek braknz yapsnlar politika ise ancak bu ekilde gerek piyasac bir mantkla yn bulacaktr. Keynes para politikas aralarnn ekonomi zerinde etkili olabileceini kabul ederken, bir edinim nesnesi olarak para aknn gerekte iren bir lm tutkusu olduunu[2]da vurguluyordu. Ancak entelektel adan mdahaleci sistemlerin ekol olarak kabul edeceimiz Keynes okulu dahi mdahalecilikte bu eit bir ahlak referans alarak eylemlerin yaplmasn n grse de ayrcalkl bankalar hibir ticari riske katlanmadan bu edinim nesnesi tutkularn kanunlarla koruyabiliyor. birilerinin kesin iflas edecei bir sistemde herkese ortak oluyor, iflas edenlerin mlkne el koyuyor ancak hibir riske katlanmyordu. Burada ki riske katlanmama savna yaplan itiraz btnyle yanltr. Bankaclk bir ticari faaliyet olarak risk tar. Bankalar da faizi satmann yan sra bu faaliyetler iin bir ticarethane gibi cret talep ederler. retim faktr asndan sermaye youn olarak bu ii yapanlar hibir finansal risk tamazlar. Krediyi deyebilecek olanlar alr. Kredinin geri dnn garanti altna alacak bir varlk balanarak kredi verilir. Hatta ou zaman kredinin geri dnnn aksamasndan normalde edilecek kardan fazlasna sahip olunabilir.
85
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Srdrlebilir borlanma kavram altnda btn insanlarn borcunu demek iin kouturduu bir sistemde her eit sosyal politika ne lde uygulanabilir olacaktr? Sosyal politikadan bamsz bir frsat eitlii ise dnlemez ve her durum iin bu politika bireyin insiyatifine braklamaz. Bu balamda zannedildiinin aksine sosyal politikadan bamsz bir liberal demokrasi de dnlemez ancak anlalmayan unsur sosyal politikay tahsis edecek ve denetleyecek olan kurumun zihinlerde yceltilen bir devlet baba olmaddr. Zira yaps itibariyle bu kurumun bekasyla bireysel hak ve zgrlkler eliir.Bu baba en iyi haliyle alkoliktir ve ocuklarn ou zaman onlarn iyilii iin dvmektedir.Bu durumda kamu yarar kisvesi altnda ne kadar ok bireysel hak ve zgrlkler kstlanrsa birey zerinde de devletin kontrol ve gc o lde artacaktr. Sosyal politikann tahsisi ise devletten bamsz hukukla mmkndr. Toplumsal szlemeler ve denetim mekanizmalar zellikle merkezi politikadan bamsz ve de-santralizasyona ynelik uygulanrsa bu sosyal politikalar hem etkin, hem adil hem de kolay denetlenebilir olacaktr. nk bu noktada sosyal politikay tahsis eden kii bundan ne kar salayacaktr? Gibi olumsuz dnceler kafamz kurcalamaz zira srdrecei bir iktidar ve alt etmesi gereken rakipleri olmayacaktr. Toplumsal gvenin, huzurun salanmas da bu ekilde mmkndr. Bir korku topyasndan, sorunlar kabul eden ancak doruyu gren gereki bir bak asna yneliin bedeli bu yaadmz tatsz tecrbe de Ludwig Von Missesin tabiriyle gerek entelektellerin retebilmesi iin denmesi gereken bir bedeldir. Ve umuyoruz ki souk sava ncesi sa-sol ablonunda dnen zihinlerden kan bu sesler gerek problemlerin tespitinde ve zmnde dediimiz bir diyettir.
86
Fikir Platformu
Dz Dnyadan Ka Yok(Mustafa Akyol) New York Times gazetesinin nl ke yazar Thomas Friedmann Dnya Dz (The World is Flat) adl kitabn bir keye not edin. Mmknse okuyun veya zetlerine gz atn. nk 21. yzylda dnyann nasl bir yer olacana ve bunun bizleri nasl etkileyeceine dair isabetli bir sezgiye sahip olmak iin, Friedmann szn ettii olguyu anlamak, dnyann giderek dzletiini kavramak art. Friedmana gre dnyann dzlemesi, farkl kltrlerin birbirine balanmasn ifade ediyor. Dnyann dz olmad alarn - yani 90l yllar ncesindeki tm tarihin - zellii, dnyadaki farkl kltrlerin corafi engeller ve siyasi snrlarla birbirlerinden byk lde izole edilmi olmalar. Denizler, okyanuslar, vadiler, dalar veya dikenli tellerle ayrlan toplumlarn her biri kendine ait bir kltr ve yaam biimi gelitiriyor. Ama 20. yzyln sonlarnda gelen bir devrim, tm bu corafi engelleri bir anda kaldyor. Devrimin ad, kiisel bilgisayar. Internetle birbirine balanan bilgisayarlar, yzmilyonlarca insann birbirine annda ulamasn salyor. Hindistann danda yaayan bir gen, sabah uyandnda New Yorkta yaynlanan gazeteyi okuyabiliyor veya ye olduu internet grubundaki Slav, Arap, inli ve Latin arkadalaryla yazp-tartabiliyor. Kukusuz insanln byk bir blm bu teknolojik devrimin henz iinde deil. Ama bilgisayarllatrlanlarn says ve oran giderek artyor. Dzleme yaylyor. Zihinsel Snrlar Kalkyor Bunun en byk sonucu, insanlar arasndaki zihinsel snrlarn giderek kalkyor olmas. Dz dnyaya adm atan insanlar, kendilerini yetitirmi olan toplumlarn sunduu kltr ve deerlerden daha farkl bir evrenle karlayorlar. Internet zerinde tm felsefeler, ideolojiler, inanlar, inanszlklar serbeste dolayor. Hindistann dandaki gen, internet olmasa hayat boyu haberdar bile olmayaca bir fikre, bir tklama ile ulayor.
87
Fikir Platformu
Bu almn kapal toplumlar ve kapal rejimleri zlmeye zorlayacana kuku yok. Dz dnyann insanlar biz bize benzeriz sylemlerine inanacak, kendilerine ramen, kendileri iin ynetilecek pasif kitleler oluturmuyor nk. Hepsi aktif ve dnen birer birey. Dnyann dzleme sreci, geleneksel kltrler iinse hem bir tehdit, hem de - eer deerlendirebilirlerse - bir frsat. Tehdit, nk artk geleneksel kltrleri geleneksel yntemlerle korumak zorlayor. ocuunuza sadece bir dizi doru retmeniz yetmiyor; iki gn sonra internete girecek ve o dorularn sorguland kaynaklarla karlaacak nk. Sonra da belki baka dorulara inanacak veya kltrel relativizmde karar klp doru yoktur, farkl zanlar vardr diyecek. Dur una bir de ben bakaym dediinizde belki de sizin de kafanz karacak. Tehdit, burada Frsat ise, dz dnyann getirdii yaylma zgrlnde. Eskiden corafi engeller ve snrlar yznden belirli bir alana skan kltrler ve fikirler, artk dnyann her noktasna kolayca ulaabiliyor. Friedman buna lokal olann globallemesi diyor. Lokal olan globalletirmek iin artk Erturul gemisini Japonyaya gndermeniz gerekmiyor; klavyeyi iyi kullanabilmeniz yeterli. Googleda Serbest Rekabet Denebilir ki, tehditlerin ve frsatlarn ayn anda bir arada bulunduu bu dz dnya, dnceler kltrler, ve hatta dinler arasnda bir serbest rekabet alan. Bu rekabet alannda ilerin nasl gittiini grmek iin, ok basit bir aratrma yaptm. Google, biliyorsunuz, internetin en gl ve en popler arama motoru. Googlen bir de dnyadaki internet sitelerini ieriklerine gre kataloglayan Directorysi var. Buraya girdim ve religion (din) blmne gz attm. Grdm ki Hristiyanlkla ilgili internet sitelerinin says 93 bin 285. Yahudilikle ilgili 2834 site var. slamla ilgili site says ise sadece 2477. (Dnyadaki Yahudi nfusunun Mslman nfusunun yzde 1 veya 2si kadar olduunu unutmayn.) Bu, slam dnyas adna bir arpc geri kalmlk tablosu. Kukusuz mesele site retmekten ibaret deil. nemli olan, modern dnyay anlayan, dorularn ve yanllarn kavrayan, dinin z ile onun etrafnda ina edilmi insani yaplar birbirinden ayrtrabilen ve sonra da an gerek duyduu yeni yaplar retebilen bir perspektif gelitirmek. Mslmanlar dz dnyada bunu baarabilecekler mi? Baarmalar iin ne yapmalar gerek? Dz dnya Trkiye iin ne ifade ediyor? Bu sorular sonraki yazlara brakyorum. Ama imdilik unu bir kenara yazn: Dz dnya giderek yaylyor ve bundan geriye dn yok. Gelecek vizyonunu bunu grerek ina etmek gerekiyor.
88
Fikir Platformu
Suudi ampanyas ve Dayatlan Dinin Sahtelii(Mustafa Akyol) Suudi Prensi Bandar Bin Al Suudun Bodrumda kiralad teknede eiyle birlikte ampanya imesi, bizim medyada epey ilgi grd. Pek ok yorumcu kendi toplumuna alabildiine kat bir din anlayn dayatan Suudi elitinin sefahat dknln, bunun ortaya kard ikiyzll eletirdi ki, bunda haklydlar. Gerekten de Suudi modeli, dayatlan dinin vahim sonularn ortaya koymas bakmndan iyi bir rnek. Gelin, bu rnee biraz yakndan bakalm. Suudi Arabistan krall, komumuz ran gibi, meruiyetini slama dayandryor. (Geri Arabistan bir krallk, ran ise bir cumhuriyet; buradan da grld gibi ortada belirli bir slami sistem yok.) Bu meruiyeti salama balamak iin de, her iki rejim, snrlar iinde slami kurallarn uygulanmasna zen gsteriyor. zellikle Suudiler bu ite ok evkli. Mutavva dedikleri din polisleri ellerinde sopalarla sokaklarda gezip slami olmayan davranlar engelliyor, slamn gereklerini de herkese zorla yaptryor. rnein ezan okunduunda camiye gitmeniz art; yoksa Mutavva dikiliyor tepenize, ne geziyorsun ortada, haydi namaza diye sopasn sallyor. Burada bir durup dnelim: Acaba Mutavvann zoruyla camiye giden Suudiler, namaz hangi niyetle klm oluyorlar? Allah rzas iin mi? Yoksa polisin sopasndan kaabilmek iin mi? Alnlarn secdeye koyduran g, Allaha olan imanlar m, yoksa devletten duyduklar korku mu? Elbette insanlarn kalbini ap niyetlerini okumak mmkn deil. Ancak lke snrlarn terk eder etmez barlara ve gece klplerine koup datan Suudi vatandalarn bolluu, bize bir fikir veriyor.
89
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Eer sylentiler doruysa bu despot sistemin cinsel eilim ynnden de tuhaf sonular var: Kadnlar ve erkekler arasndaki en masum diyaloglarn bile yasakland, tm toplumun zorla haremlikselamlk diye ayrld lkede ecinsellik, zellikle erkekler arasnda, alm ban gitmi durumda. Ksacas dinin devlet eliyle dayatlmas, toplumu dindarlatrmyor, aksine ikiyzlletiriyor. Devletin sopas, mmin deil mnafk yetitiriyor. Buna karn devletin dini dayatmad lkelerde, rnein Trkiyede, daha samimi ve gl bir dindarln gelitiini sylemek mmkn. ran ve Trkiye toplumlarn gzlemleyenler, Trkiyede daha fazla insann oru tuttuunu ve gnlk ibadetlerini yerine getirdiini ounlukla ararak anlatyor. Aslnda aracak bir ey yok: Devlet neyi dayatrsa toplumda ona kar tepki geliiyor. Ve sivil din, resmi dinden ok daha fazla kalp kazanyor. te bu yzden dindarln yeermesi iin en uygun ortam, bir din devletinin basks deil, vatandalarna isterlerse dindar isterlerse de gnahkar olma hakkn veren liberal demokrasinin zgrl. Trkiye, bu demokrasiye az-buuk sahip olduu iin, Mslman lkeler arasnda bir Mslman iin en yaanabilir olan. Bir tek laiklik ad altnda dindar kesime uygulanan bask sorunu var ki, onun da devri yava yava geiyor. Krt sorununda bu kadar almn eiine gelen bir lkede, laiklik de artk 1930larn kafasyla srdrlemez. Zaman, zgrlk zaman
90
Fikir Platformu
Kapitalizm Mslmann Yitik Maldr (I) (Mustafa Akyol) MSADn kurucusu Erol Yararn Stardan Fadime zkana verdii syleiyi okudunuz mu? Trkiyenin gerek burjuva snf biziz! demi Erol bey, isminin bandaki mstakil kelimesini bazlarnn Mslman diye okuduu kurulutan sz ederken. Trkiyede dindar bir giriimci snf olutuunu, bunun klasik (ve laik) stanbul sermayesinin aksine devletten nemalanmadn, bu yzden dinamik ve da almc olduunu anlatm. Daha da ilginci bu srete muhafazakar Anadolu insannn parayla, kaliteyle, mesela marka ayakkab ile tantn belirtmi. Tm bunlar vah, vah ve hatta bu ne rezalet diyerek okuduunu tahmin ettiim ayr kesim var. Birincisi be vakit namaz klan insanlar toplum iinde en fazla kapc Bayram efendi statsnde grmeyi kabullenen laik yobazlar. kincisi Erol Yararn tarifiyle bir lokma bir hrkaya inanan ve modern dnyay pek tanmayan mutaassp Mslmanlar. nc kesim de ikincisindeki bir lokma bir hrka algsn kullanarak slami kesime onyllardr sosyalizm satan solcular. Bu yaklamdan ilki, psikolojik tedavi gerektiren histeri ve paranoyalara dayanyor ki, imdilik geiyorum. Dier ikisinde ise sadece Mslman vicdan ile sermayenin ve sermayeye dayal bir ekonomik sistem olan kapitalizmin uyumad ynnde yanl bir varsaym var. Buradaki kritik mesele ise kapitalizmin ne demek olduu. Trkiyede yakn zamana kadar demokrasi iin tuhaf bir tanm yaplr, demokrasi, Allahn deil insanlarn iradesinin hakim olduu bir siyasi rejimdir denirdi. Eee, bunu byle tarif edince de tabii demokrasi slamn yanndan bile geemezdi. Kapitalizme insanlarn paraya kulluk ettii, a gzlle dayal bir ekonomik sistem demek de bunun gibi bir ey. Kapitalist zihniyetin gerekte ne olduunu, bunun dinle ilikisini de zmleyen byk sosyolog Max Weber iyi anlatr. Webere gre bir kltrn kapitalizm retebilmesi iin iki nemli art vardr. Birincisi, alp para kazanmay makbul grmektir. kincisi ise zevk- sefaya dkn olmamak, aksine tutumlu ve mtevaz bir hayat srmeyi ilke edinmektir ki, kazanlan para arur edilmek yerine
91
Fikir Platformu
biriktirilip, sermaye yaplp yatrma dntrlebilsin. Bunu yapan adam, ah, sevgili paracklarm diye ellerini ovuturarak altnlarn sayp duran bir paraperest de deildir, nk parasn yp biriktirmek yerine risk altna sokmaktadr. Eer bir de elde ettii krn bir ksmn hayr ve hasenat ileri iin kullanyorsa, tam anlamyla erdemli bir kapitalist olmu olur; nk sadece kendini ve ailesini deil ayn zamanda karn a yatan komusunu da dnmektedir. Max Weber ite bu kapitalist ahlakn Batda Protestanlk ve zellikle de Kalvinizm mezhebi sayesinde doduunu gstermiti. Bu, dinin belirleyici deil de hep belirlenen bir kurum olduunu varsayan Marksist ezberi bozuyordu. Dinin gelimeye engel olduu ve Batnn ancak dinden uzaklaarak ilerledii ynndeki seklerist dogmay da sarsyordu. (Bu dogmann Trkiyedeki mminleri olan Kemalistler Weberi hi bilmezler, duyunca da eriat komplo sanrlar.) Yalnz Weberin mhim bir eksii vard: Bat dndaki kltrlere pek vakf deildi. Hele de slam ok iyi bilmiyordu. Bu yzden de slamn kapitalist ahlak retemeyeceini savundu. Oysa tam da onun tarif ettii trde bir kapitalist ahlak, rzkn onda dokuzu ticarettedir diyen slamiyet tarafndan Protestanlktan neredeyse bin yl nce Ortadouda retilmiti!..
92
Fikir Platformu
Kapitalizm Mslmann Yitik Maldr (II) (Mustafa Akyol) Bir nceki yazmda Trkiyede yeni ykselen Mslman burjuvazinin hi de bazlarnn sand gibi bir tezat (ve bidat) olmadn belirtmi, kapitalizmin ahlaki temelleri konusunda ise byk sosyolog Max Webere atfta bulunmutum. Bugn devam edelim ve Weberin tarif ettii kapitalist ahlakn slamiyet ile ilikisine bakalm. Webere gre Protestanlk, bir taraftan alkanlk bir taraftan da dnya nimetlerinden kanma (slami tabirle zhd) tledii iin sermaye birikimi oluturmu, bu sayede de burjuvaziyi ortaya karmtr. Batnn son drt asrdr dier medeniyetlere mtemadiyen stn gelmesinin srr da bu burjuva snfnn ban ektii yaratclk ve dinamizmdedir. Ne ilgintir ki slamn ayn kapitalist ahlak retemeyeceini savunan Weber, bu tezini slamn ya miskinlik ya da hazclk rettii varsaymna dayandrmt. (Zaten yakn zamanlara dek slam cinsellik ve ihtiam dkn ar hazc bir din olarak grme eilimi Batda yaygnd. Bugn durum tam tersi.) Ancak Weber yanlyordu; nk slam toplumlarndaki mevcut baz kltrel kodlara bakarak slamn gemii ve gelecei konusunda ahkm kesmiti. Weberin bu yanlgs Trkiyede merhum Sabri lgener, Batda ise Bryan Turner ve Maxime Rodinson gibi byk sosyal bilimcilerce ortaya konmutur. Rodinsonun Trkeye de evrilen slam ve Kapitalizm adl kitab, epey ezber bozucu ve aydnlatc bir eserdir. Burada da vurguland gibi, bir ticaret merkezi olan Mekkeye vahyolunan Kuran- Kerim, ticareti ve zel mlkiyeti knamam, aksine gvence altna alm, insanlar arasndaki farkl statlerin de Allahn yaratt doal sisteme uygun ve birbirlerini istihdam etmelerine imkn verecek ekilde olduunu bildirmitir. (Zuhruf, 32) Ancak Kuran, varlkl Mslmanlara ihtiya sahiplerine yardm etme ve sahip kma ynnde nemli bir ahlaki sorumluluk da getirmitir ki, slamn sosyal boyutu bu hayrseverlik ilkesine dayanr. Ve bu, zel mlkiyetin devlet tarafndan gaspna dayanan sosyalizmden ok farkl bir eydir.
93
Fikir Platformu
Kurann en uzun ayetinin Bakara 282deki bor ayeti olmas, daha bir ok ayette ticari kural ve kaidelerden sz edilmesi, ticaretin Allah katndaki makbuliyetinin iaretleridir. Dahas Kuran- Kerimde bazen dini konularda dahi ticari bir dil kullanldn sylemek mmkndr. rnein Allah mminlerden, mallarn ve canlarn, kendilerine cennet karlnda satn almtr. (Tevbe, 111) Bu ac bir azaptan kurtaracak ticarettir. (Saff 10) Buna kar, inkarclarn yaptklar al-veri ne kadar ktdr. (l-i mrn, 187) Hadislerde de durum farkl deildir. Risaleti ncesinde kendisi de baarl bir tccar olan slam Peygamberinin ticareti ven ve tevik eden szleri mehurdur. Hatta serbest piyasay dahi savunduu sylenebilir. Medine pazarnda fiyatlarn yksekliinden ikayet ederek kendisinden narh yani tavan fiyat isteyenlere verdii cevap kayda deerdir: phe yok ki, fiyat tayin eden, darlk ve bolluk veren, rzklandran, ancak Allahtr. Bir baka sefer de kendine gelerek ey Allahn Resul bize narh koy diyen bir adama, belki Allaha dua ederim cevabn vermitir. Bu temeller zerine ykselen slam medeniyeti ise Maxime Rodinsonun deyimiyle Ortaada zengin bir ticari kapitalizm yaratmtr ki, bunun ksa hikayesi bir sonraki yazya kalsn
94
Fikir Platformu
Kapitalizm Mslmann Yitik Maldr (III) (Mustafa Akyol) Benim hi olmad, ama modern dnyada pek ok insann ek defteri var. ek yazmak gnlk hayatn bir paras. Sanrm oumuz bu kavramn aslnda Trke olmadnn, ngilizce check yahut Franszca cheque kelimelerinden uyarlandnn farkndayzdr. Fakat pek azmzn farknda olduunu sandm bir baka gerek daha var: Kelime aslnda Bat dilleri iin de yabanc. Gerek kk ise yazl belge anlamna gelen Arapa akk kelimesi. nk modern bankacln dier baz unsurlar gibi ek de Ortaada Mslman tccarlar tarafndan gelitirilmi ve sonradan Avrupaya tanm bir teknik!.. Bu, bugn oumuza artc gelecek olsa da, aslnda ok normal bir durum. nk Ortaada sadece bilim, tp, felsefe veya mimari ynnden deil, iktisadi adan da dnyann en ileri blgesi Arap/Mslman dnya idi. Zaten iktisadi gelime, dier alanlardaki ykseliin motoruydu. Bunun da iki temel sebebi vard. Birincisi ticareti, almay, para kazanmay tevik eden slami retiydi. (yle ki, Cumartesi veya Pazar gnleri dinlenmeyi emreden Yahudilik ve Hristiyanlkn aksine, Kuran- Kerim Cuma gn namaz vakti al-verii brakmay emrediyor fakat ardndan hemen ekliyordu: Namaz klnnca artk yeryzne daln ve Allahn ltfundan nasibinizi arayn.) kinci sebep, slam corafyasnn dnya ticaret yollarnn tam merkezinde yer almasyd. Bu avantaj iyi deerlendiren Mslman tccarlar spanyadan ine uzanan dev bir ticaret a gelitirdiler, Maxime Rodinsonun deyimiyle ticari ve finansal kapitalizm yarattlar. Aralarnda Hanefi mezhebinin kurucusu mam- Azam Ebu Hanife gibi alimlerin de bulunduu bu tccarlar gittikleri yerlere slam da tadlar. rnein Malezya ve Endonezya, hi bir askeri fetih olmakszn bu Mslman tccarlarn teblii vesilesiyle Mslmanlat.
95
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Bu ticari sistemin teorisini de sosyolojinin babas saylan byk Mslman dnr bn-i Haldun kurdu. Mukaddime adl nl eserinde toplumlarn zenginlemesinin ancak devletin vergileri dk tutmas ve ticaret ve retim iin gerekli gvenlii salamas ile gerekletiini savundu. Devletin retim yapmasna (bugnk deyimle devletilie) kar kt. Bu ticari kapitalizm Ortaa slam medeniyeti iin o kadar kritikti ki, ilkinin zayflamas ikincisinin dn getirdi. 13. asrdaki korkun Mool istilasnn en kalc zarar sulama sistemleri ile birlikte ticaret alarn da paralamas ve Mezopotamyay fakirlie mahkum etmesiydi. Asl ldrc darbe ise Macellann mit Burnunu dolaarak Hindistana yeni bir yol bulmas oldu. Bu, yzyllardr Ortadou ve Akdenizden geen dnya ticaret yollarn Okyanuslara tad. slam dnyas artk kenarda kalmt. Buna paralel olarak slam dncesinde ticaretin itibar da dmeye balad. Ulema, Kuran ve snnette vlen ticareti tamahkrlk yapar diye ktler oldu. Sonras Osmanldan malum: Mslmanlar ya kyl ya brokrat oldular, burjuvaziyi ise gayr- mslimlerin tekeline braktlar. Tm bunlar yetmezmi gibi 20. yzylda da pek ok Mslman slamc oluyoruz diye gidip dpedz sosyalist oldu. slam geleneinde yeri olmayan ve dahas ilemeyen bir sistemin peine takldlar. Batya kar koyuyoruz diye Baty zenginletiren ekonomik sistemi reddettiler. Batda var diye demokrasiyi veya bilimi reddetmek gibi bir eydi bu Trkiyede ykselen Mslman burjuvazi, ite en az be asrdr sregiden bu maks talihi tersine evirmeye ynelik nemli bir adm. Deerini bilelim. Rklk ve sefahat grdmzde eletirelim elbette, ama alarak zenginlemeyi, yani kapitalistlemeyi hedef almayalm. Bu, Mslman dnyann tam da ihtiya duyduu ey.
96
Fikir Platformu
Gnah ileme zgrl(Mehmet Ylmaz)
Deerli dostumuz Mustafa Akyol Star Gazeteside yle yazm: *...+ bir 20. yzyl patolojisi olan totaliter slamn neden yanl olduunu iyi anlamak ve anlatmak, ak ve oulcu toplumu kabul eden, insanlarn gnah ileme zgrln tanyan bir Mslman perspektif sunmak lazm. Din elbette tebli edilebilir, ama empoze edilemez. Edilirse de zaten bir anlam olmaz *...+. Gerekten de yobaz laiklerin insanlar devlet eliyle, zorla adalatrma abas ne kadar sorunluysa kimi slamc devletlerin vatandalarn zorla gnahtan korumaya almas o kadar yanl. Dikkat edilecek olursa her iki yaklamn ortak noktalar var: 1) Vatandalar ocuklatrmalar, 2) Bireysel sorumluluklarn vatandatan devlete transfer edilmesi, 3) Devletin (ve memurlarnn) hata yapmaz, mutlak erdem sahibi kabul edilmesi.
Uygulamada ise gerek komnist gerekse slamc rejimlerde bu erdemi temsil eden ve adeta taplan bir de nder var: Humeyni, Stalin, Lenin, Hitler, Mussolini Bu nderler ldkten sonra bile bir yar tanr gibi gsteriliyor, mezarlar Kbe gibi ziyaret ediliyor. Bu konunun tarihi boyutunu
97
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Humeyni Lenini dver mi? Adl yazmzda ayrntl biimde anlatm ve Demokrasimize mola verelim mi? isimli makalemizin sonunda da faizmin ksa bir tarifini vermitik. Daha ayrntl bilgi iin buralara da baklabilir: Ulus mu devlete aittir yoksa devlet mi ulusa? Ulus-devlet ne kadar ulusal? Gnah ileme zgrl derken gnah ileTme zgrl demiyoruz elbette. Dindar bir insann en doal hakk kendini ve ocuklarn gnahlardan korumak. Ama slm erdemi devlet eliyle kamulatrmak isteyenler ister istemez faizme yaklayor. Yani yobaz Kemalistler ile yobaz Mslmanlarn ok byk bir fark yok bu balamda. Tek yol zgrlk! 1970lerde solcularn bir slogan vard: Tek yol devrim!. Artk ideolojilerin, sloganlarla dnmenin, devrimlerin sonunun geldii bir adayz. 70 milyon insanz, 2000 km uzunluunda, dikdrtgen biiminde bir toprak parasnda yayoruz. Sadece stanbulda bile yle farkl yaam tarzlar var ki. Bunlardan birini ideal kabul edip geri kalanlara dayatmak bizi hi bir yere gtremez. Barts, iki yasa, Krte yayn, misyonerlik, Bunun gibi sorular ve sorunlar her zaman kacak karmza. Yaplacak tek bir ey var: zgrlklerden yana tavr almak. zgrlkleri modas gemi bir adalkla, polis copuyla deil baka zgrlklerle snrlandrmak. Gnahtan sadece kendini deil toplumu ve hatta gelecek kuaklar korumak isteyen dindar Mslmanlara ise slm daha iyi renmek ve anlatmak dyor: nk slmn tarif ettii gnahlar modern dnyann ktleriyle byk lde rtse de din referanslarmza aykr yaamak zorunda kalyoruz kimi zaman. Cinayet, hrszlk, ocuklarn cinsel istismar gibi gnahlar Mslman olmayanlarn gznde de kt. Ama iki, zina, kumar? Bir ara zinann su kabul edilmesi hararetle tartlmt lkemizde. imdi kendi kendimize soralm: 1) Zina yapanlarn devlete cezalandrld bir lkede mi yaamak istiyoruz yoksa insanlarn elerini aldatmad bir lkede mi? 2) Zina hangi koullarda, blgelerde, ya ve meslek gruplarnda yaygn? 3) Erkekler elerini ilk defa neden birinci doumdan sonra aldatyor? 4) Aldatmalarn % ka boanmayla sonulanyor? 5) ocuklarda ne gibi izler brakyor bu olay? 6) Vs vs.
Eer dindar Mslmanlar gnah ile kt (ve sevap ile iyi) arasnda aklc kprler kurabilirlerse:
98
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab 1) Kendilerini gnahtan daha iyi koruyabilirler, 2) Szleriyle deil rnek davranlaryla slm temsil edebilirler, 3) Mslman olmayan insanlarla da el ele alabilirler, 4) slm asndan deerli olan kavramlar herkese anlatabilirler. Bugnk durum ise ok i ac deil. Her frsatta batya hcum eden, btn yozlamalarn, ktlklerin kaynan batda gren birok Mslman var. Oysa: 1) Balk paras ile berdel ile kzlarmz satmak, 2) Kan davas gtmek, 3) Arazi uruna komu vurmak, 4) Trafik kazas ile PKKdan fazla adam ldrmek iin batya ihtiya duymadk hi bir zaman. Hrszlk yapann kolun kesmekle, katilleri asmakla ran ve Suudi Arabistan gibi ezber slmcl gtmek mmkn. Ama ikinci bir alternatif sosyal bilimlerden ve diyalogdan istifade etmekten geiyor ki bu da idrak slmcl diyebileceimiz ikinci bir yol. Birincisi yntemlerin slam olmasn esas tutuyor ikincisi ise neticenin: 1) Gzlerimi kaparm, dinin gereini yaparm, 2) Gzlerimi aarm, gerekeni yaparm. Kt eylemleri sadece bir su gibi grmek cezay, suun nlenmesi ise daha fazla polis yetkisini dolaysyla zel hayatn ihllini getiriyor. Suu bir hastalk olarak grmek ise tedaviyi, nlemek de insanlar aras diyalogu, psikoloji ve sosyoloji gibi bilimleri devreye sokuyor. Akla, bilime, vicdana dayanan, zeletiri kaplarn kapatmayan bir siyaset iin kendini Tanr yerine koyMAyan, vatandalarna gnah ileme hakkn tanyan bir devlet szde slamc devletlerden daha yakn duruyor dinimize Not: Liberal demokrasi ile slamn badamayacan dnen dostlarmzn Mustafa Erdoann u makalesini okumalarn tavsiye ederim: slam ve Liberalizm: Ksa Bir Bak
99
Fikir Platformu
Kreselleme Korkusu(O. Tan Haskol) Sunu: Soros nefreti, kresel sermaye zerine komplo teorileri Kreselleme kavram derinlemesine irdelenmeyen her konu gibi insanlar ikiye bld: Kresellemeden korkanlar ve sevinenler. Oysa aydnlarn birinci vazifesi toplum adna karar vermek deil k tutmak, aydnlatmak deil mi? Gen konuk yazarmz Olcayto Tan Haskol amigoluun ok prim yapt krselleme gibi bir konuda bile aydn sorumluluuyla hareket edilebileceini gsteriyor. Kreselleme, finans ve makro ekonomi konularna ilgi duyan Haskolun yeni almalar bu ilk makaleyi takip edecek. Siz okurlarmz imdiden konuya girmeye, yorumlarnzla tartmay zenginletirmeye davet ediyoruz. MY Tpk, hava durumu bilgisinden yoksunluun gnlk hava deiimlerini nlemeyecei gibi, kresellemeyi tm dinamikleriyle beraber reddedip, ona srt dnmek, neden olduu deiimleri yadsmak da; hibir bireyi, toplumu, devleti onun etki alanndan uzaklatramyor. Bu yzden kresellemeye yaklamak, ancak gereki ve doru yaklamak bireyi ve toplumu bunun zararlarndan uzak tutabilir ve faydalarna kavuturabilir. Gkyznden yamur da gelecektir dolu da , ancak ekin yetitiren biri iin doludan korunmak gkyzn reddetmek yada ona tavr almakla mmkn olabilir mi? Kresellemenin k noktas ve tarihsel kaynandan bakarsak birbirine zt iki yaklamla karlarz: Bunlardan biri kresellemeyi insanlk tarihinde daha nce benzeri grlmemi bir fenomen olarak kabul eden gr.Bu bak asna gre kresellemenin kayna, dnya zerinde yarm yzyllk souk sava ortamnda kemikleip n alan neo-liberalist politikalarn, belki de zellikle son eyrek asrlk bir dnemine sdrabileceimiz etkileridir.
Dier gr ise tarihten bu yana sregelen dnya zerindeki farkl topluluk ve milletlerin sosyal,kltrel, siyasi ve ekonomik etkileimine ve bu sayede ortaya kacak bir kltrel homojenlik/teklik ideas. Bu bak asna gre ise kresellemenin balangc Byk skender ve
100
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Cengizhan gibi liderlerin dnemlerinde kuramsal olarak temelini ina ettikleri evrensel imparatorluklardr. Kresellemenin tanm yaplabilir mi? Grld gibi kresellemenin k noktas ve tarihsel kayna hakknda birbirine taban tabana zt gibi grnebilen farkl grler mevcutken; biz nce bu olguyu, ona dair mit,efsane/aslen var olmayan.. gibi yaklamlar yok sayarak, kanlmaz bir tarihsel insanlk gereklii olarak kabul edebiliriz. Gereki gzleme dayanan, asgari mterekte bir tanm elde etmek istersek: Corafi snr tanmakszn, uluslararas sermaye aklaryla srdrlen ticari hareketler ve zellikle ulam ile kitle haberleim/iletiim olanaklarndaki teknik gelimelerin etkisiyle birlikte, dnya zerindeki milli, siyasi, ve kltrel snrlarn giderek belirsizlemesi srecidir. Tanmda teknik gelimelerden bahsettiimizde aslnda kresellemeye dair bir balang noktasn vurgulam oluruz. Bu vurgu Fransz ihtilali veya Hal Seferleri gibi kesin bir balang noktas gstermese de uygulamadaki faydalaryla, dnya zerinde zellikle son 35-40 ylda gzlemlenen etkisi balamnda ele alnmas gerekliliini belirtmektedir . Bir baka nokta da kresellemenin yaratt etkilerden, inceleme srasnda ayrtrdmz siyasi/kltrel/ekonomik boyutlarnn bu sre ierisinde birbirinden bamsz ekillenmedii, her boyutun kendi iinde dinamikleri olsa da byk kreselleme resminde bu boyutlarn birbirleriyle etkileimli, dnml olarak gelitiinin gzlemlendiidir. unu belirtmek gerekir ki; baz indirgemeci yaklamlarn ne srdnn aksine kreselleme her ynyle tek bir elden, merkezi bir bilinle, tm deikenleriyle birlikte neden-sonu ilikisinde teorize edilip bir sonraki admn tespit edilebilecei kadar ngrlebilir deildir. Karmak insan doasnn merkez olduu her gereklik gibi, kreselleme diyerek tanmladmz deiimler btn de, ne tmyle ynetim ddr, ne de tmyle tek elden ynetilebilir. Ancak birbirinden bamsz olmayan farkl alanlarda birbirleriyle etkileim iinde olan aktrleri vardr (siyasi iktisadi kltrel unsurlar, ABD ve kresel sermaye gibi). Bu aktrler kresellemenin kendilerinin de tabi olduklar deiimlerini kontroll/kontrolsz olarak etkileyebilecek gce sahiptir. Kresellemeye kzalm m yoksa sevelim mi? Kresellemeden etkilenme srecinde, birey ve toplumlarn kendi etki ve tepki alannda onunla nasl mcadele ettikleri, onu nasl kendi yararlarna kullanabildikleri nemlidir. Kresellemenin etkisi corafi fark ayrt etmeksizin, farkl kuvvetlerde de olsa tm insanlar iin kanlmazdr. O halde bireylerin ve toplumlarn byle bir gereklii; kreselleme yandal/kreselleme kartl
kamplar altnda topyekn iyi ya da kt bir olgu olarak yaftalamaktan kanp, ona kar etken ve edilgen konumlarda kendi bilinlerini gelitirmesi gerekir. Yandalk ya da kartlk topyekn bir tavr deil, kresellemenin farkl etki alanlar gz nnde bulundurularak nesnel bir erevede olumlu ya da olumsuz etkilerini iaret eden bir bak ifade etmelidir. Zira ne kresellemeyi oluturan ve srdren tutum onun yandaldr; ne de bu sreci sonlandracak tutum kreselleme kartldr. Tm bunlarn yannda, kresellemenin birey ve toplumlarn ona kar gelitirdikleri tavrdan ksmen bamsz olan etkileri yok deildir. Belirtildii gibi, bu etkileri nesnel bir erevede damtabilen
101
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab yaklamlar, kresellemeyi birey ve toplum olarak hayatnza hangi ynlerden ve ne derecelerde dahil etmeniz gerektii konusunda, sahip olduunuz ksmi etki gcn en verimli ekilde kullanmanz salayabilir. Ayyla ayn inde uyunur mu? Kresellemeye ekonomik refah arttran bir unsur olarak bakanlar, kresel ekonomiyi tm itirak edenlerin kazanl ktklar bir pasta olarak grmekteler. Mesela Kofi Annan diyor ki: Yoksul kesim kresellemenin kurban deildir, problem global pazarla yakn iliki iinde bulunmamalar ve onun dnda deimeden kalmalardr. (The poor are not the victims of globalization. The problem rather is: They havent been involved in the global market and remained outside of it.) Buna kar kresel pazara dahil olan yerli giriimcinin ulusal snrlar tesi ilikiler kurarak, milli karlar gzetmekten uzaklamasnn milli refah artrmayaca iddia edilebilir. Ek olarak yoksul lkelerin yabanc yatrmndan faydalanmadklarn gsteren, Milliyetten Hurit Gnein The Economist dergisinden alntlad veriler u ekildedir: ABDnin 2000 ylnda 1,2 trilyon dolarlk dorudan yabanc sermaye yatrmndan dk gelirli lkeler yzde 1 orannda, gelimekte olan lkeler ise yzde 18 orannda yararlanabilmi. ABD d ticaretinin yzde 1ini dk gelirli lkelerle yapyor. Yzde 80ini ise dier gelimi lkelerle yapyor. Yani zengin zenginle ticaret yapyor. Kreselleme yanllar bu durumu fakir lkelerin teknolojik geriliine ve zaten dk gelirli olduundan ticaret yapacak mallarnn bulunmamasna balyor. Olabilir. Ama bunu deitirmeye ynelik bir irade var m?(1) Ulusal kltrn kayb ve kresel bir asimilasyona doru Bilhassa, birey ve toplum lekli dndmzde, gnlk hayatta kresellemenin kendisini en ok hissettirdii yn olan kltrel boyutuyla karlamamak olanakszdr. rnein kltrel kresellemenin temel tayclarndan olan popler kltr ikonlar; giyim, yemek, mzik, sinema, televizyon vs. alanlarnda kendini kanlmaz olarak gsterir.
Gnlk hayatmzda etkileriyle ska yzletiimiz kltrel kresellemenin kaynan irdelerken bir ikilikle kar karya kalyoruz. Birinci tablo daha ok gndelik olandan ve pratikten uzak felsefi bir bak as gerektirirken; ikinci tablo kltrel kresellemeyi ekonomik ve ideolojik boyutunu da ele alarak ortaya koyuyor. lk olarak kltrel kresellemeyi iyimser bir bak asyla ekonomik ve ideolojik boyutunu gz ard ederek ele aldmzda, onun dnya zerinde homojen bir kltrn iinde, tek bir dilin konuulduu, corafi snrlarn nemsizleip dnya vatandal kimliinin ortaya kt, milletleri deil topyekn insan kavramn ycelten bir idea olduu sonucuna varabiliriz. Kreselleme yandalarnca, kresellemenin tm boyutlar aslnda bu tablonun yaratlmasna hizmet etmektedir. Teknolojik gelimeler, bilgi alverii, corafyalar arasndaki mesafelerin ksalmas, sosyokltrel etkileimler insanl eninde sonunda tek bir kavramsal at altnda toplamay baaracaktr.
102
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Bu kavram da insanlktr. Farkl kltrel kimlikler yerine insanlk kimliinin ilitirildii bu tablo, felsefik bir ideali temsil etmektedir. Bu ideal farkl eksenlerden de olsa insanlk tarihine yabanc olmayan armlar yapar. Kreselleme ideas; Yerel ve ulusal dzeyde kendine yeterlilikten vazgeen uluslar, evrensel olarak karlkl bamll benimserler(2) cmlesiyle niter devletin tesinde, bir g oda oluaca ok nceden ngrlm bir fikrin rndr. Hz. Muhammedin slamda birlik ars da benzer bir tabloyu ngrr. Bu fikre gre slamiyetin ierdii mesaj tm insanla iletilmelidir. Ancak bu tablonun fark onun daha spesifik bir kavram olan Mslmanlk kimliini vurgulamasdr. Daha eskilere gidersek Helenistik dnem felsefe akmlarndan Sinizmde (Cynicism)(3) kozmopolitanclk kavram altnda bir dnya vatandal kimlii vurgulanr. Ancak bu akmdaki kresel dnce de, tm kltrlerin birleip ideal bir tektip kltr oluturmalar hlyasna deil, Siniklerin kendilerini tm kurumsal kimliklerden bamsz hissetmelerine dayanmasyla yukarda sz edilen kreselleme idealinden ayrr. aret edilen bu soyut felsefi ideal yerel odaklarn yapsal durumlar gz ard edilerek ele alndnda yanltc sonulara varacaktr. Yukarda vurgulanan felsefik bir ideal olarak kreselleme olgusu, paylam, bar ve huzur gibi gzel armlara sahipken, her biri insanlk ortak tarihinin bir paras olan farkl kltrlerin yaratt eitliliin yok edilmesini de beraberinde getiriyor. Kulamzda ho bir seda brakan dnyann kk bir kresel ky haline gelmesi fikrinin, el ele tutuan mutlu dnya insanlar tablosunun, dnya bar ve huzurunun salanmasnda yegane ideal oluunun ne kadar tartlmaz olduu sorgulanmaldr. Zira paylam farkl unsurlar ieren olgularca etkileim halinde gerekleir. Ancak benzeim ve dnm zamanla paylam azaltarak yok eder. Ksaca, eitten ve renkten uzak kltrler iin paylam da mmkn deildir. Bar ve huzur ise kanlmaz bir kltrel tek tiplie tabi olan insanlk iin ok da anlaml deildir. Bunun nedeni de bu bar ve huzur ortamnn karlkl hogr ve saygnn, birlikte var olma fikrinin deil, ayn yaam tarzlarna tabi olma zorunluluunun rn olmasdr. rnein, Hitler nderliinde Almanyann 2. Dnya Savanda zafer elde edip dnyaya yaylm olmas faraziyas, dnyada tek bir rkn stnlne dayal bir siyasal ve toplumsal grnt hayal edebiliriz. Bu ynetme gc altnda yaratlmas zor olmayacak olan yapay bar ve huzur ortam ne kadar deerlidir?
Global ekonomi ve Kltr emperyalizmi Kltrel kresellemenin kaynann incelenmesine, ekonomik ve ideolojik boyutu kattmzda ise ortaya daha gereki ve rktc olan tablo kyor. yle ki; kreselleme srecinde teknik olanaklarn gelimesi ve milli devletlerin bu olanaklar zerindeki etkisinin azalmasyla birlikte, kr maksimizasyonu ilkesiyle hareket eden irketlerin, kar marjlarn ykseltmek adna retimlerini artrarak yerel pazarlar ap, uzak corafyalara ulamalar hi olmad kadar kolay. Yine de kresel dzeyde faaliyet gsteren irketlerin uzun vadede bir blgeye entegre olmas, o blgede sosyokltrel bir alt-zemin oluturulmasn gerektirir. Bir kitlenin zihinsel kanallarla bir kltr benimsemesi o kltrn tketim rnlerine kendini yakn hissetmesini kolaylatrr. lkinden farkl olmak zere bu tabloda, kresellemenin kltrel boyutu, kendisinden daha yukarda olan siyasal ve en tepedeki ekonomik karlara hizmet etmesi adna kresel aktrlerce ynetilmektedir. Gerekten de, kresellemenin tm toplumlar zerindeki kltrel etkilerine baktmzda etki gc farkllk
103
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab tamakla birlikte, etki tipi ve yn ayndr. Tm dnyada, iktisadi ve siyasi kresellemeyi etkileyebilme gcn elinde tutan ABD ve (somut bir zihniyet ifadesi olarak) batnn kltrel deerlerinin, tketim alkanlklarnn etkisi grlebilmektedir. Bu etki tipi de benzetme ve dntrmedir. Yani, ilk tabloda insanlk adna gerekletirilmesi ngrlen tek tip kltr, bu tabloda, (yerleik bir ifade ile) kltr emperyalizminin bir parasdr. Siyasi ve askeri olarak sona eren smrgeciliin, zellikle 3. dnya toplumlar zerinde uygulanan yeni smrgecilik(neocolonisation) adyla daha az siyasi ve askeri, daha ok ekonomik, sosyolojik ve psikolojik aralaryla gze arpan trevinin bir parasdr. Yaratlmak istenen kltr, evrensel dil olan ngilizce konuan, tipik Beyaz-Anglo-Sakson-Protestan insan modelinin yaam alkanlklar ve insani deerleri zerine ina edilmitir. Kltrel kreselleme bu tablodaki kltrn dnyaya dayatlma srecidir. zellikle dounun kendine zg folklrn hor grme ilkesiyle birlikte yrtlen, tm popler kltr kanallaryla aktarlan, epik Hollywood figrleriyle (Rus rakibini zor ve haksz koullarda cesurca yenen boksr (Rocky), dnyay uzayllarn igalinden kurtaran Amerikan askerleri (Independence Day, Kurtulu Gn vs.) Amerikan Ryas yaam tarz merkezli televizyon dizileriyle pekitirilen bir politikadr. Trk kltrnn anmas ve modernizm phesiz ki; kitlesel bir yaay ve davran mozaii zamanla keskin karakteristikler edinerek bir kltre dnr. Bu kltr benimseyen insan topluluunun deien koullar iinde her ynyle ayn kalmas olanakszdr. Trk folklr de, tarihte birok ticari yolun kesitii corafi konumu sayesinde farkl kltrlerdeki birok uygarla yurt olmu ve Anadolunun kltrel birikiminden, zenginliinden etkilenip ekillenmitir. Btn kltrler gibi gelecee aktarlm, yine de i ve d dinamiklerin srekli etkileimiyle birlikte deimitir, deimektedir. Ancak kendisini dier kltrlerden farkl olarak tanmlad deerler onun zn oluturur. zellikle Trk halk kltr gibi, geleneksel deerlerini toplumsallk, birlik, hogr ve dayanma kavramlarna ballndan alan kltrler iin, planl bir dayatmann arac olan modernist bireysel temelli bir kltr kimliinin, ksa bir srede ve eklen iselletirilmesi, bir yabanclamay beraberinde getirerek ortaya biimsiz, bozuk, ereti bir kltr biimi karabilir. Oysa toplumsal manevi refah ve bireylerin mutluluu, toplumla barl balarn gelitirmi bireyin salkl bireyselliini gerekli klmaktadr. Emile Durkheimn teorize ettii intihar trlerinden aile ve toplumla gl balar kuramam bireyin mutsuzluuna dayanan egoistik intihar, bat kltrnn bireyci ynne dikkat ekmesi asndan arpcdr. Nitekim, maddi refahn olduka yksek, buna karn ailevi ve toplumsal balarn zayf olduu skandinav lkelerinde ve toplumsal etkileimin Katolik mezhebine oranla dk olduu Protestanlk mezhebi insanlarnda intihar oranlarnn grece yksek olmas bu sav destekler niteliktedir.
Bilhassa, toplumsal ve siyasal kkende insan haklar ve zgrlk bilinleri gelimemi, demokratik temellerini henz ina edememi topluluklar iin insanlk kavramn ycelten evrensel deerlerin yakalanmas elzemdir. Kresellemenin getirdii iletiim olanaklar sayesinde toplumlar evrensel deerleri, kendi z deerlerine ters dmeyecek biimde harmanlayp benimseyebilirler ve yine bu yolla z deerlerinin sahip olduu farkllklar evrensele tayabilirler Ancak, bata kresel dnya pazarna uyum salayamam ya da milli bekasn koruma gayesiyle kresel ekonomiye dhil olmamay tercih etmi toplumlar olmak zere, evrensel deerler ad altnda sunulan Amerikanizasyon (Amerika) kimlii btn kltrler iin tehlikedir. O halde z kltrel deerleri koruyarak kresellemenin getirdii teknolojik olanaklardan yararlanmak ve bu z deerlere evrensel deerleri eklemlemek , son derece kontroll ve dikkatli yrtlmesi gereken bir sretir. Yerel Milliyetilik
104
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Tm kltrlerin tek bir model kltre dnme akmnn gzlemlendii kreselleme srecinde, mikro lekli milliyeti ykseliler gze arpmaktadr. Milli devlet snrlar iinde gerekleen bu yerel milliyetilikler, ayrlk ve iddete dnk olduu srece, Rusya ve spanyada olduu gibi milli devletin niter yapsn, zerkliini rseleyen, Yugoslavya rneinde olduu gibi onu paralanmaya iten koullara anak tutabilir. Ele alnan ikinci kreselleme tablosunda bu ykseliin tmyle milli devletin merkeziyeti otoritesini zayflatmak adna, kresellemenin siyasi ve iktisadi aktrlerince yn verilen bir politika olduu iddia edilebilir. Ancak, bu olaslk ksmen doruluk tasa da yerel milliyetiliin, yeni ve farkl alt kltrlerin kendilerini tantma alanlarn bulmasn tek elden yrtlen bir sre olduunu iddia etmek indirgemeci bir yaklam gerektirir. Kreselleme ve etkileri ak ve kara ikiliiyle deil kurduu sarmal ve i ie geen neden sonu ilikileriyle ele alnmaldr. Bu hususta, yerel milliyetilik akmlarnn ykselmesinde sosyolojik ve psikolojik etkiler gz ard edilemez. Yerel gruplarn, tm dnyada kltrel homojenlie doru yneliinde, toplumsal bir refleksle kltrel kimliklerine ballklarn daha sert biimde ifade edilerini gzlemlemek, mikro lekli milliyetiliin sosyolojik boyutunun nemini ifade eder. Yakn tarihimizden bir rnekle aklayalm; halifeliin kaldrlmasyla dini zgrlklerinin ellerinden alndn dnerek panie kaplan Mslman bir kesim, kltrel kimliklerini varlklarn ifade etme arac olarak kabul etmitir. Bu dncenin sonucunda da dini semboller tayan kltrel elere (giyim gibi) daha sk sarlmlardr. ronik bir olay gibi grnse de yerel milliyetiliin kresellemeyle birlikte ses bulmasnn bir nedeni de bu rnektekine benzer bir psikolojik tepkidir. Elbette etkin kresel aktrlerin finansal kresellemenin nnde engel olarak grdkleri gl, merkezi milli devletin etkinliinin azaltlmas gerekmektedir. Bireysel zgrlk, ok kltrlln bar iinde yrtlmesi gibi sylemlerle mikro milliyetilie meruiyet kazandrdklar zeminlerle bu sreci hzlandrmaktadrlar. Glokalizm Dilimize kyerelleme olarak evrilen glokalizm, kreselleme sreci iinde kendine, kresel ve yerel markalarn yerel pazarlardaki rekabeti erevesinde yer bulmutur. Yerel pazarlara inen kresel markalarn, sat yaptklar blgenin geleneksel deerlerini, beeni ve alkanlklarn gz nne alarak rn yelpazeleri ve lansmanlarnda kresel bir standardn dna kp, deiiklie gitmeleri, kresel deerlerin yerel semboller kazanmasn ifade eder. Kresel dn, yerel hareket et sylemi bunu gzel ifade eder. Yerel deerlerin kresel anlamlar kazanmas ise, onlarn kresel sermayeler tarafndan birer tketim esi olarak pazarlanmalaryla gerekletirilir.
Glokalizmin, kreselin yerellie inme aya okuluslu markalar tarafndan btn dnyadaki yerel pazarlarda benzer stratejiler gelitirilerek ynetilir. Grsel ve elektronik medya araclyla rnlerinin ssl klflar ile tantmn yapan markalarn sat teknikleri benzer olmakla birlikte, yalnzca rnlerin milli elerce farkllklar gzlemlenir. lkemizdeki gncel rneklerden Alaturka lansmanl cips rnleri, kresel fast-food markalarnca sunulan Trk damak tadna uygun yemekler bu sat tekniinin rnleridir. Trk toplumunun ounluunu oluturan Mslmanlarca yksek bir manevi deere sahip Ramazan ayyla, kola
105
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab tketiminin badatrlmas gibi zendirici, aldatc ve kurnaz lansmanlar, okuluslu markalarn daha ok sat yapabilmek adna baz ahlaki hassasiyetleri gz ard edebildiklerini gstermektedir. Yine de bu tabloya iyimser bir adan bakldnda, kresel irketlerin yerel pazarlarda tutunabilmek iin kresel deil yerel tantmlara ihtiya duymalar ve sat stratejilerini yerel kltrel deerler zerinden belirlemektedir. Bu da dnya zerindeki kltrel heterojenliin halen tektip Anglo-Sakson kltrel kimlik dayatmasna direndiinin gstergesidir. Yani, yerel pazarda, beenme ve seme iktidar halen tketicidedir. Buna ek olarak, yerel pazarlarda srdrlen kresel ve yerel markalar rekabeti, her zaman kresel olann kazanmad, hatta Hindistan film endstrisi rneinde olduu gibi zaman zaman olduka farkl tablolar sunabilmektedir. Bollywood olarak bilinen Hindistan film endstrisi, yerel pazarda Hollywood etkisini krarak hem Meksika, Hong Kong, Brezilya, in gibi 3. dnya lkelerinde gelien film endstrileriyle bu sektre motivasyon kazandrm, hem de birok alandaki Amerikan kltrel tekelciliine kar gl bir sembolik duru edinmitir.(4) (Yine kresel sermayeye kaplarn ak tutan Fransann, zellikle kltr etkileiminin anadili bozma ve yabanclama abasna kar korumac tavr dikkate deerdir.) Snrl bir corafyada ortaya km ve o corafyaya mal olan kltrel deerlerin, tm insanla ait deerlerle kaynamas ya da onlar zamanla kendine dntrmesi de yine kresellemeyle birlikte, ancak doal olmayan sreler ierisinde gzlemlenmitir. Kresel karlar gden sermaye odaklar, belli bir corafyaya ait kltrel elerden tm insanlara pazarlanabilme ekiciliine sahip olanlar, ait olduklar corafyadan karp tm dnyaya sunmutur. Kimi kapal toplumlar bu deerleri kendi geleneklerine aykr bularak reddetmi, kresellemenin etkisine daha ak kimi toplumlarsa zamanla iselletirmilerdir. Sonu olarak bu deerler k kaynaklarndaki ierik ve anlamn da beraberinde tanmas kaygs gdlmeden, ortak insan geleneine dn(trl)mtr. Ylban, dnya insanlarnn ounun, Hristiyanlarn sradan bir elence anlayndan ok dini, manevi bir anlam ykledikleri Noel kutlamalarna ait elerle kutlamas; yine mitolojik bir k kayna olan Saint Valentine hikyesinin, hemen hemen tm dnyada bir hediye alma yarna dntrlm Sevgililer Gnne kaynaklk etmesi; bu duruma verilebilecek rneklerdendir. unu belirtmek gerekir ki, yerele zg deerlerin zamanla insanla ortak anlamlar ifade etmesi, salt bat odakl bir kltr emperyalizmi deil, dorudan ticari kayglarla giriilen milletsiz, kimliksiz yrtlen bir sretir. Bu srete bat odakl olduu gibi, dou odakl kltr elerinin de dnyaya sunulmasna tank oluyoruz. Dou corafyalarna ait kimi felsefi dini retilerin; sekler dinleri ad, skc bulan batnn anakent insanna albenisi yksek tapnma nesneleri olarak sunulmas bahsedilen tabloya rnektir. Bu fikir rnlerinin, bat eksenli kltr etkisindeki toplumlarn zihnine dayatt; daha fazla g, baar, para ve stat erdemlerinin basks altnda kendini skm hisseden modern dnya bireyinin snd, yenian pazarlama harikalar olan plaza dinlerine dnmesi ironik bir grnt arz ediyor. Yeni bir ideolojik kimlik: Tketici Gelimi pazarlama teknikleri kullanlarak yaratlan medya etkisi, kresel markalarn kitlelerin gndelik tketim davranlarn ynlendirmesine olanak tanmakla kalmayp, bu davran kalplarnn alkanlklara ve akabinde bir tketici ideolojisine dnmesine neden olmaktadr. Milli deerlere yabanc, yapay bir tketici ideolojisine ait davran kalplarnn, bireylerce etkili bir modelleme mekanizmas iinde taklit edilip zamanla kitlesel bir alkanlk mozaii oluturulmas, ne yerli bir toplum ne de salkl bir bireysellii mmkn klmaktadr. Daha nce bireyselci anlaynn altn izdiim bu kltr, aslnda bireysel zgrlk alan dar, inisiyatiften, seim yapma gcnden yoksun, taklit mekanizmasna dayal bir mevcut davran kalplarn iselletirme kltrdr.
106
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Bu srete en dikkat ekici nokta ise; tketicilerin, kresel alanda ekicilie sahip markalarn rnlerini, o rnlerin salayaca ngrlen marjinal faydayla llen mekanik, fiziksel fayda deeri (bir pantolonun, ayakkabnn salaml gibi) kaygs gderek deil, o rnlerin paras olduklar popler kltre aidiyet hissiyatyla tketmeleridir. Bu yalnzca fiziksel fayda deeri olan rnlerde deil, yemek ya da sanat rnleri gibi fizyolojik, psikolojik deerler arz eden tm kltrel tketim rnleri iin geerlidir. Bu durumda marka ekiciliine sahip bir rnn, kendisinden daha dk bir fayda deeri sunmayan baka bir rne yelenmesinde, ticari kresellemenin, kltrel etkisine ak toplumlara medya aralaryla entegre(?) ettii ortak tketim kltrnn, bireyin o kltre aidiyetinin/ait gzkmesinin kendisindeki psikolojik ve sosyolojik fayda beklentisinin tketime tevik edici etkisi nemlidir. Bu yaznn gereklemesinde katklar olan dostlarma teekkrlerimi sunarm: Furkan Ercan, Erdem Gven, isem Gndz. REFERANSLAR 1) http://www.milliyet.com.tr/2001/10/29/yazar/gunes.html 2) Osman Ulagay, Kresellemenin ki Yz, Doan Kitap 3) Wiser, James Political Philosophy: A History of the Search for Order 4) The Global Reader: and Introduction to the Globalisation Debate, Polity Press, London, 2000
107
Fikir Platformu
Kreselleme Korkusu 2(O. Tan Haskol) Birinci Blm Eletiriler: Kreselleme kartlnn temel argmanndan yola karak olarak; kresellemeyi temelde batnn dnya zerine sistemli olarak yaylma arzusu olarak tanmlamak tarihsel gereklie ok daha uygun decektir. Bunu geniletmek gerekirse, aslnda batnn kendini gerekleyen alt yaps olan kapitalizm ve bunun erevesinde oluturduu st yaps rasyonalizm, hukuk sistemi, demokrasi, insan haklar ile bir ka byk devletin yaylmac ekilde genilemesi deil de, alt yapnn temelini oluturan sermayenin ana hedefi olan kar maksimizasyonunu salamak amacyla dnya pazarna amansz bir yklenii olarak grmek mmkndr.5 Ksaca bahsetmek gerekirse, batnn dnya zerine ana balk altnda yayldn grebiliriz. Bunlardan ilki kabaca 1490lar da balamtr. Merkantalizmle bir yar halini alm ve batnn kendisinden olmayan kltrleri yok etme alkanlnn balangc olarak; beyaz adamn, smrgecilik ile son bulmutur. Fransz devrimiyle varln iyice hissettiren burjuva snfnn gc ve byme hz, sanayi devrimi ile artk teknik anlamda desteklenecektir. Batnn bu dengesiz retim olanaklarn Pazar igali ile sonlandrmas kanlmazdr. kinci dalga hareketi bu aamay emperyalizm ile sonlandrmtr. Tpk kresellemenin bu gnk dnyann dierlerine szde faydas gibi, o dnemde de emperyalizm ok da negatif bir olgu olarak grlmemekte ve belki de bir oklar iin yararl olacandan sz edilmekte idi.
108
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Bugn hala yaamakta olduumuz batnn bu yaylma hareketinin nc aamas net bir tarihe iaret etmemekle beraber esnek retim sistemlerinin geliip iyice yaygnlamasyla ok uluslu irketlerin kurulmas ve bymesi, iletiim devriminin balamas, internet, ktalar aras uydular vb. gibi teknolojilerle bilgi ak hznn art ve son olarak da 1990 sonrasnda souk savan bitmesi ve dou blounun kmesi ile blnm dnya ekonomisinin ideolojik ve ekonomik snrlarnn ortadan kalkmas biiminde tanmlanabilir. Bat sermayesinin neredeyse tm dnyada dolaabilme serbestisi kazanmasyla srerek, bugn kreselleme adn verdiimiz olguya tanmtr. Ayn ekilde bu sre uluslararas ilikiler alannda da nemli deiikliklere vesile olmu, refah ve yaam standard bazl bir takm vaatler ile ynetim alann da son derece derinden etkilemitir.
Kresellemenin siyasas Gnmz yaamnda kreselleme olgusu Pan-Amerikana yaklam ile genel anlamda birincil vurgularn ekonomi temelli yapm olsa da bu srecin politik alan etkilemesi kanlmazdr. Ekonominin etimolojik anlamna baktmzda bu etkileim aka grlmektedir. Temel olarak sonsuz insan ihtiyalarnn karlanabilmesi iin, kstl dnya kaynaklarnn ynetimi olarak tanmlayabileceimiz ekonomi, bu kaynaklarn kimler tarafndan nasl ynetilip, kimlere ne ekilde datlacann mcadelesi anlamna referans veren politikayla kesitii noktada kesin ve ayrlmaz bir btn olutururlar. Dolaysyla ortaya kan btnn, bu kavramlar ikilemesinin uyumu iinde olduu ve bunlarn bir ekilde birbirlerini kendilerine dntrd kanlmaz bir gerekliktir. Yani esas mesele; nce kimin ynettiini bulup, kimlere ve nasl datmak istediini analiz etmektedir. Bunun etkileimin tesinde, bir dilinin arklar gibi i ie gemi olan ekonomi ve politika, devaml surette ktlarn sosyal dinamikler zerine retmekte ve sosyal alann bu mekanizmaya yapt geri dnler kresellemenin geliimine pozitif ynde katkda bulunmaktadr. Yani aslnda kreselleme de her sistem gibi, ilkin kendini gerekletirdikten sonra, bekasn garanti altna almak iin varln destekleyecek olan kendi sosyalliini, kendi dinamiklerini ve en nihayetinde kendi insann yaratmaktadr. Kresellemenin gnmz siyasal yaamn ne ynde ve nasl etkilediini, bunun sonularn analize balamadan nce bu noktada bir parantez ap, politik karar alma srelerinin nasl ilediini anlamak bu tezimizi detaylandrabilmek iin son derece nemlidir. Bu sayede, kreselleme adna pozitif ya da negatif olabilecek kararlarn karar alma aamasna gelene kadar, sisteme hangi anda dahil olduunu bu sistemden retilmi ktlarn, devam eden srece art adm nasl attrdn grebiliriz.
109
Fikir Platformu
6 ekilde grdmz gibi sre, politik karar alma aamasna daha nceden alnm ktlarn sisteme gnderdii geri beslemenin nda, temel olarak iki fonksiyondan geerek gelmektedir. Ayrca ak mavi kabuun tesindeki d dnyadan sistemin iine devaml surette bir bilgi ak, bir kar ifadesi gereklemekte, bu durum alnan kararlar da iin iine dahil ettiimizde bir etkileim meydana getirmektedir. Kreselleme asndan baktmzda zerk alann arkasna gizlenmi ynetilen ya da egemenlie sayg prensibi klfndaki yneten bakmndan bakarsak, sistemin iki tarafta da ayn ekilde ilediini grrz. Sistemin ileyiini analiz etmeden nce, sistemin paralarn tanyalm. ncelikle sistem, te tarafnda bulunan d dnyadan ve daha nce retmi olduu ktlardan bir takm geri beslemeler alarak, bunlar veriler halinde srece yeniden dahil eder ve bu veriler sistemin fonksiyonlarnda bir elekten geirilirmiesine karar alma srecine kadar rafine edilir. Daha sonra bu retilmi olan karar eitli ekillerde toplumdaki gruplar arasnda paylatrlr ve yeni geri beslemelerle bir sonraki karar aamasna tekrar dahil olur. Sistemin iki temel fonksiyonundan biri olan Sistem Fonksiyonu ana paradan olumaktadr. Sosyalleme bireyin ailesinden balar. Burada birey, ailesinin temel deer ve prensiplerini paylar, sonrasnda DEVLET bireyi kanatlarnn altna alarak, kendi sistemini gerekletirecek bireyleri yaratma prensibinden hareketle, bireyin ait olduu topluma dair temel bilgileri, deerleri, hak ve devleri, bak alarn tantr ve bunlar kavramasn salayarak, bekasn garanti altna alacak insan tipini yetitirmeye alsr. Ordu bu srecin kurumsal olan son halkasdir. Devlet bu aamada bireye yanlzca askeri bir eitim vermekle kalmaz ayn zamanda bir ocak gibi i reterek meslek sahibi yapar, paylamay, dayanmay, birlik ve beraberlii retir. Ordu ile bu sre bitmi gibi grnse de aslnda bireyin hayatnn sonuna kadar devam eder. eitli semboller, kutlama ve anma gnleri gibi vesileler ile ocukluk yalardan beri yerlemi olan deer ve yarglar pekitirilir ve hassas noktalarda tekrar diriltilir.
110
Fikir Platformu
Tercihler ise sosyallemenin temel getirisi olan ve bireyin politik yaama hangi noktada, nasl, ne lde, hangi kurumlar vastas ile katlacann belirlendii bir alandr. Burada birey, oluturmu olduu deer yarglar ile bir siyasal parti yeliini tercih ederek aktif politikaya katlabilir, bir dernek vastas ile (rnein ehit yaknlar gibi) politik alana hassasiyetlerini yanstmak sureti ile katlmda bulunabilir ya da yalnzca seimlerde oy kullanarak politik alana bireysel katlmn gerekletirebilir. Bilgilenme, kiinin tercihleri dorultusunda politik srele ilgili haberleri edinebilmesi, bu aamada edinecei bilgiler iin kendi kaynaklar semesi anlamna gelir. Birey kendi alm iin esitli kaynaklardan teorileri renerek, farkl kaynaklardan bilgileri derleyebilir, yalnzca televizyondan politika haberlerini takip edebilir ya da sadece arkada sohbetlerinde duyduklar ile bu alanda var olabilir. Politik karar almann ikinci nemli fonksiyonu olan sre fonksiyonunda, politik karar almann temel nedeni olan karlar, ncelikle bireysel olarak ifade edilir ve daha sonra birey bu karnda yalnz olmadn anlayarak, kendi gibi dnenler ile ifadesini glendirir. Daha sonra bu kar ifadesi belli bir grubun ana hedefi haline gelerek, buna ulamak iin uygulanacak yollar belirlenir ve karar alma kaynaklarna ulatrlr. (Bir Ticaret Odasnn, Babakanla yaz yazmas ya da bir grenci grubunun protestosu gibi.) Tm bu veriler, burada ismini zikretmediimiz bask gruplar, lobiler, sanayi rgtleri vb. aracl ile karar alma mekanizmasna ular ve sistemin ynetimini elinde bulunduranlar bunun nda politikay retir ve dzenler ve kendi destekilerine ncelik hakk tanmak sureti ile bunu pay ederler. Sreci somut bir rnekle analiz edersek; sistemin yneten tarafnn bir bireyi, rnein bir sermaye sahibi, retimine yeni pazarlar bulabilmek amacyla ncelikle bir kar ifadesinde bulunur. Bu ifadeyi dier sermaye sahiplerinin de ayn pazara ihtiya duymas ile toplar ve bu sermaye sahipleri rnein, bir ticaret rgt ile bunu gruplatrr. Gruplaan bu kar ifadesi kendi politikasn belirler ve bunu belki de iktidara getirmi olgu hkmete iletir. Karar alma mekanizmas iktidarn devam ettirebilmek iin bunu dzenler ve siyasa kts haline getirir. Bu kt, geri beslemeler aracl ile siyasal srece tekrar girer ve bu defa sistem fonksiyonlarn harekete geirir. Sermaye grubunun rettirmi olduu bu politika ile maa artan baba rneinde olduu gibi, aile ocuuna bunun gzel bir ey olduunu bu sayede refah iinde yasayabildiklerini aktarr. lerleyen yalarnda ocuk, okulda bu siyasaya uygun eitimi alarak yaamna devam eder ve siyasal alana katlmn bu politikay devam ettiren bir partide ya da bir dernekte gerekletirir. zledii televizyon kanallar, okuduu gazete bu eksende devam eder ve ikinci karar alm iin bu anlamda karlarn ifade eder. Yneten tarafn retmi olduu bu kt, ynetilen tarafna eklemlenerek yoluna burada devam eder. Yalnz, ynetilen tarafndaki aamay, yneten tarafndakinden ayran bu verinin siyasal srece iki farkl aamada katlabilecek olmasdr. Bunlardan ilki direk hkmet baznda, dieri ise ayn yneten tarafnda olduu gibi kar ifadesi aamasnda srece katlabilmesidir. Birinci aamay rneklendirecek olursak; hkmet, konumu gerei iyi ilikiler iinde bulunmas gereken ynetenin istedii ynde bir karar alarak sistem fonksiyonunu buna gre ekillendirebilir. Eitim mfredatn bu ynde deitirebilir, medyay buna ynlendirebilir ve toplumu bu ekilde ynlendirerek, sistemin hep bu eksende ktlar retmesini salamak suretiyle kendi iktidarnn devamlln salayabilir.
111
Fikir Platformu
kinci aamada ise, yneten taraftaki bir sermayedarn kar ile ynetilen taraftaki bir sermayedarn kesitii noktada, ynetilen sisteme bir kar ifadesi olabilir. Ayn ilkinde olduu gibi sisteme bir kar ifadesi sunularak, karar alma mekanizmasnn bunu gerekletirmesi salanabilir ve sistem bu ynde ktlar retmeye devam edebilir. Karar alma srecini inceledigimiz bu rnekte olduu gibi, kreselleme bir anda ynetilen asndan bir siyasa kts haline gelip, eitli kaynaklar ya da bireysel karlar vastas ile genel alehinde olsa bile bir art, bir pozitif deer eklinde grlebilir ve bu sayede ynetilen tarafnda tm zararlar grmezden gelinerek temel politika seimleri belki de farknda bile olunmadan yneten tarafn gdmnde seyredebilir. Buradan yola karak devlet gibi merkeziyeti eilimdeki yaplanmalar siyasa ktlarn merkezin dndakiler aleyhine srekli dzenleyerek ve hatta onlarn destei ile merkez-evre ilikisini srdrebilir. Bu da tek-dnya devleti liberal topyasnn gereklemesi halinde bile rejimin totaliter hale gelebileceinin gstergesidir. Kreselleme Teorisi Neo-Liberaizm: Bugn kreselleme olgusunun hzn iyiden iyiye arttrd siyasal alanda, daha nceden de bahsettiimiz gibi ekonomi siyaset etkileimi neticesinde gnnmze ait temel uluslararasi ilikiler paradigmasi olarak neo-liberal baki asn gryoruz. phesiz ki bu konuda bu yaklamn karsna koyabileceimiz en nemli bakis as Realizm/Neo-Realizmdir. Bu almada bu iki paradigmanin gnmz siyaset dnyasna temel bak asndan sz edilecektir. 70li yllarda ortaya kan okuluslu irketler, uluslararasi rgtler, gnmz dnyasnn ei benzeri grlmemi bir ekilde entegrasyon srecinde olduunu gzler nne sermektedir. Hatta bu entegrasyon kimi zaman daha nce grlmemi bir ekilde, Avrupa Birlii rneinde olduu gibi uluslararasndan uluslarst aamasna evrimini srdrmektedir. Tm bu gelimelerin temelinde yatan bak as, bugn kresellemenin teorisi olarak tanmlayabilecegimiz neo-liberal anlaytr. Peki bu neo-liberalizm nedir? Temelde neye salk verir? nsan doasnn temelinde kt, karc ve atmac olduunu varsayan realizme daha giri aamasnda ters den liberalizm, insann sosyal bir varlk olduunu vurgulayarak, bu sosyalliin bir gerei/snucu olarak insanlarn ibirliine yatkn bir yapya sahip olduklarnn altn izer ve yine insanlarn kurduu devletlerin de aslnda tek hedefinin, kendi karn arttrmak olduunu ve bu yzden ibirlii yapsa bile ncelikli referans alaca noktann, rakip devletten daha fazla kazanm elde etmek olduunu salk veren realizmin aksine, devlet noktasnda da devletlerin aslnda dierlerinin karndan ziyade, kendi kazanmlarnn nemli olduunu, bu nedenle devletler arasnda ibirlii yaplacak bir takm nedenlerin her zaman var olduunu ve bu ibirliinin de sistemin kt devletlerini bile en nihayetinde iine alabilecei anlayn benimser. Bu ibirliini oluturmak ve glendirebilmek iin de ticaretin en temel, devletler aras entegrasyon arac olacan, nk bu sayede birbirlerine olan karlkl ballklar artan devletler iin savan ve atmann daha maliyetli olacann iddasdr.
112
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Liberal bak asnn bu anlamdaki temel istatistiki dayana ise demokratik devletler arasnda atmalarn daha az yaanmasdr ve buna gre demokrasinin, dnyann geri kalannn
demokratikletirilmesinin ve ticari ilikiler sayesinde eklemlenmesinin ki; bu dnyann tamam iin refah ve mutluluu arttracaktr. Burada liberalizmin nem verdii noktalardan biri de uluslararas rgtlerin kurulmas ve uluslararas sistemdeki etkinliklerinin arttrlmasdr. Bu aamada liberalizm, realizm ile tam anlam ile ters der. Realist anlaya gre politika yapmnn amac yalnzca devletin bekas ve kazanmlarn maksimize etmektedir ve bir devletin rgtlenmeye katlmasnn sebebi dierlerinden daha fazla kazanabilmektir. yle olmasa bile sistemdeki kt devlet iyi devleti kovacaktr, nk kt devlet sistemin aklarndan faydalanp dierlerini saf d ederek karn maksimize etmeye abalayacaktir. Bu yaklam savandan kresellemenin siyasal olguya katks konusunda en iyi sonucu karmamz salayacak olan isim Robert Coxdur. Coxa gre: Teoriler sonsuz, zamandan, kiilerden ve mekandan bamsz, deerlerden yoksun ve arpc bir ekilde yalanlardan arnm olamaz ve teoriler zerine yansyan bu deerler, karlarn dorudan ifadesidir6. Yani aslnda teoriyi, sistemde hegemon olan belirler ve amacna ulamak iin bunu en gzel, en irin haliyle budaklandrr. Yazara gre, ortada bir sistem olabilmesi iin en az bir yneten ve dier ynetilenlerin bulunmasi gerekir ve bu oluan sistemde hegemon kendi teorilerini Oyunun kural bu, Dzen bu, bundan iyisi olamaz, bunu deitirmeye almayn nk bu gerekten ulalabilecek son nokta(Fukuyamann dnce tarihinin sonu almas) gibi, temel vurgularla lanse eder ama, nceden de belirtildii gibi ana ama teorisinin dolays ile hegemonun varln srdrmek ve mmkn mertebe glendirmektir. Her teorinin bir ana arac ve bu aracn dolayl ya da dolaysz olarak fayda salayaca dier alanlar vardr. Bu hegemonun elinde tuttuu bal kavanozundan dier uyruklarn azna bir parmak bal almas gibidir ki; asl maksat, hegemonun bu kavanoza sonsuza kadar sahip olabilmesidir. nk her ne kadar hegemon, sistemi korumaya calsa da elindeki kavanozu kapmak isteyenler olacann farkndadr. Bunun olmamas iinde Hegemon ana aracn ortaya salar. Bunu daha somut bir ekilde aklayacak olursak, kreselleme olgusunun ana arac serbest ticarettir. Buna gre tm pazarlar birbirine entegre ve ak olmal, mal ve hizmetler snrsz ve zgrce (hegemonun belirledii lde) dolamal ve esitli uluslararas rgtler bu dolam garanti altna alacak bir st mekanizma gibi varlklarn srdrmelidir. Bu serbest ticaret ve ak pazar, herkese refah balamnda bir art salayacak, bu ekilde sistemin devletleri de hem kazanm sahibi olduklar hem de birbirlerine daha baml hale geldikleri iin atmalardan mmkn mertebe kanacaklardr. Buna ek olarak, bu serbest dolam ayn zamanda bir st yap entegrasyonu ile desteklenmelidir. Buna gre hukuk sistemleri birbirine entegre olmal, uyumazlk uluslararas rgtler tarafndan zmlenmelidir. Bu rnek gnmz dnyasnda Pan-Amerikana sisteminin kaba bir modelidir. Hepimizinin yakndan tank olduu gibi, serbest ticaret bir hegemonun belirledii bir takm izolasyon ve ambargolar dnda zgrce devam etmeli, sistem entegrasyondan keskin dnler yaanmamas iin, mali yaplar aracl ile denetimini srdrmeli ve st-yap srecinin uyumu iin demokratikletirme hamleleri yaplmaldr. Bu sayede dnya refah ykselerek devletler arasndaki ibirlii arttrlmal ve bu ekilde de atmalar nlenmelidir.
113
Fikir Platformu
Kendi kazanmnn karsndakinin kazanmyla lld realist argmana kar liberalizmin sunduu serbest ticaret ve kazan-kazan kar argman Birleik Devletler gibi bir hegemonla test edilemektedir. nk ticari tm ibirlikleri bir ekilde dnya retiminin 1/3n elinde burunduran bir hegemona kar daha byk bir kazanm, bir deeri yaratamamaktadr.
5 Trk D Politikasi, Ed: Baskin ORAN, Cilt 1, S: 41
6 Gabriel A. Almond, G. Bingham Powell,Jr, Kaare Strom, Russel J. Dalton, COMPARATIVE POLITICS TODAY, A WORLD VIEV, Eight Edition, S:39
114
Fikir Platformu
Kreselleme Korkusu 3(O. Tan Haskol) Birinci Blm kinci Blm Bu yazy okuyacak kymetli dostlarmdan ricam liberal etiketi altnda en saf haliyle ortak makul kabullerde hem fikir olduumuzu unutmamalar. Ancak bana gre kabuu krmann zaman gelmitir. Bu kabuk nedir derseniz iselleen kutsal piyasa syleminin, her kar argmann ya da uluslar aras dzeyde her problemin zm olaca sanrs. Bunu srekli tekrar ederek kendimizi uyuturuyor ve kafamz kaldramadmz rakamlarla en ok da liberal felsefeye zarar veriyoruz. Unutulmamal ki, Liberalizm her eyden nce bir ahlak felsefesidir. deolojiden bamsz dnebildiimiz l de bu ahlak felsefesini kavrayabilir ve yarm binann zerine bu topran mayasnn alnd yeni yaptalar koyabiliriz. Evrensel deerlere bu yolla yapacamz katk hi phesiz, deerleri ilerletecek ve daha fazla bize ait hissedebileceimiz, daha fazla sahip kabileceimiz bir ahlak felsefesi olumasn salayacaktr. Dostlukla
Sermayenin, ucuz retim faktrleri, dk vergiler, dereglasyon olan yerlere gitmesi, finansal kresellemenin arzu edilen bir sonucudur. Artk sermaye, zelletirme, finansal serbesti, en snrl sosyal uygulamalar neredeyse oraya akarken, sosyal demokrat yaklamlarn bile bu blokta yeri olmayacaktr. Bizim amzdan sevindirici kabul edilebilecek bu gelime sosyal demokrat yaklamlara alternatif olarak ne srdmz, piyasa serbestisinden doan doal zenginleme ile desteklenmelidir.
115
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Bu bakmdan dereglasyon snrlarn olmad liberal bir dnyann baskn stratejisidir. Devletler daha dk vergi oranlar, daha ucuz retim faktrleri ve daha kstl sosyal olanaklarla sermayeyi lkelerine ekmek iin rekabet edecekler, bunun doal bir sonucu olarak -dier faktrler sabit tutulduunda- en rekabeti devlet en hzl ekilde zenginleecektir. Snrl evrende baskn bir stratejinin varoluu karar kuramna gre bir benzemeyi de beraberinde getirecektir. Kreselleme iin bu karar modellerinin incelenmesinde benzeme teorisi ortaya atlmtr. Bu teori u ekildedir; 1-)Btn lkeler sermayeyi kendilerine ekmek iin benzer sermaye dostu politikalar gdecekler ve yerel politikalar arasndaki farklar ve demokrasiler etkisileecektir. 2-)Politikalarn benzemesi sonucunda lkelerin refahlar bymeleri ve yatrmlar da benzeecek ve doru sermaye dostu politikalar uygulayan fakir lkeler, sermaye akmlarndan aslan pay alacaklar ve hzla ekonomik byme yoluyla zenginleeceklerdir 3-)Son olarak da doal ya da yapsal nedenlerden rnein: Ulam yetersizlii, kaliteli i gcne sahip olmamalar, lokasyon dezavantajlar ve baz nedenlerden dolay dezavantajl lkeler riskin yksek olmas nedeniyle sermayeyi ekmekte baarsz olacaklardr.1 kinci argmandan yola karak bunun pratikte her zaman byle olmadn sylemek bile entegrasyonun etkin rollerini paylaan (imf, dnya bankas gibi) rgtlerin baarsna iyimser bir yaklam olacaktr. Piyasa bir sretir.Talan olabilir: NAFTA nn yrrle girmesinin hemen ardndan (1 ocak 1994)herkesin bildii gibi ayn gn chiapas blgesinde zapatista ayaklanmas balad ve Kurumsal Devrimci Partinin (PRI) bakan aday Colosio bir suikast sonucu ldrld. Austos 1994te, Yale niversitesi mezunu ekonomist Ernesto Zedillo bakanlk seimini kazand. Eyll 1994de PRI Genel Sekreteri Ruiz Massieu da bir suikaste kurban gitti. Aralk 1994de, Zedillonun grevi devralmasn izleyen gnlerde pezo deer yitirmeye balad ve finansal kriz patlad. 3 imdi Meksika, ABD destekli bir kurtarma operasyonunun ardndan, bilinen IMF patentli kemer skma politikalar izliyor ve faturay da bilindii gibi halk dyor. Bu senaryo ilgin bir biimde bize tandk gelmeli.
Meksika iin piyasa baarszl kabul edilebilir mi? zellikle hzl bir liberalizasyon srecinden geen ve iktisatn pozitif normlarna gre piyasa baars iin gerekli olan hammadde, lokasyon, igc gibi olumlu faktrlere ramen baarsz olan piyasalar liberal gr erevesinde nasl aklanacaktr? Meksikann NAFTA blgesel entegrasyonunun ardndan yaad bu krizin tmyle yerel olup uluslar aras konjonktrden bamsz gerekletiini de belirtelim.
116
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Meksika, yksek faiz oranlar, vergi cennetleri, szde politik ve dviz kuru istikrar peinde tm dnyada akp duran ar miktarda, ok oynak ve speklatif sermaye kitlesinin nelere neden olabileceinin yaayan rneidir. Bu sermaye, tm lkeleri mevcut sermaye birikiminden de edip arkasnda derin bir tahribat brakarak eker gider.2 Bu konuma Meksikann 1982 d bor krizinin hemen ardndan dnemin bakan Lopez Portillo tarafndan Birlemi milletler genel kuruluna hitaben syleniyordu. Amerikan Kongresinin onayndan sonra 1 Ocak 1994te yrrle giren NAFTAnn, nce isminin biraz yanltc olduunu vurgulamakta yarar olabilir. nk anlamann asl etkisi serbest ticaret alannda deil, yabanc sermaye yatrmlar ve sermaye mobilitesi zerinde grlyor.4 Sermaye hareketlerini IMF, Dnya Bankas gibi uluslararas mali kurulularn da telkiniyle liberalletiren, aralarnda Trkiyenin de bulunduu gelimekte olan lkelerin hemen hepsi byle bir krizle karlamlard. Hele Latin Amerikada 70li yllarda Arjantin, ili ve Uruguayn hzl da almalar sonucu yaanan ac deneyin belleklerde canl olmas gerekirdi. Serbest piyasann salkl ilemesi iin belirli kurumlara ihtiya vardr. Bizde de rahmetli zaln beklide en byk hatasdr. Bu kurumsal alt-yap olumadan gerekletirilen reformlar zellikle demeler dengesi asndan lke iin felaketle sonulanabilir. Kresel lekte ynetilen bir liberalizasyon uluslar aras kurumlarn olduka etkin bir biimde almasn zorunlu klyor. Peki normatif kayglarla srece baktmzda bu gnn ldayan ekonomileri Asya kaplanlar daha az m ile ekiyorlar? Piyasa bir sretir. nsanlar alktan lebilir: JAKARTA -Ona ne yaptn sor - etikette ne yazyor, etiket ne biliyor musun? Dedim elimi arkama uzatp gmleimin yakasn evirirken. Endonezyal bu iiler artk benim gibi insanlara almlard: Nike, the Gap ve Liz Claiborne gibi ok uluslu irketler iin kesip diktikleri ve yaptrdklar fabrikalardaki kt alma koullar hakknda sorular soran yabanclar. Fakat bu dikii kadnlar evde, asansrde karlatm yal konfeksiyon iilerine hi benzemiyorlar. Buradakilerin hepsi gen, bazlar onbe yanda; ok az yirmi bir yan zerinde. 1997 Austosunun bu gnnde, sz konusu olan kt alma koullar Jakartann dnda Kawasan Berikat Nusantar sanayi blgesindeki Kaho Indah Citra konfeksiyon fabrikasnda greve neden oldu. Gnlk 2$ karl para kazanan Kaho iileri iin sorun, uzun fazla mesai almalarna zorlanmalar ve bu emeklerinin karlnda yasal oranda deme yaplmamasyd. gnlk bir i brakma eyleminden sonra ynetim, i kanununun olabildiince esnek olduu blgede ok tipik olarak uygulanan bir uzlama yolu nerdi: Fazla mesai artk zorunlu olmayacakt ancak bedel yasad olarak dk kalacakt. 2000 ii diki makinelerinin bana dnd ;ynetim tarafndan grevin ardndaki sorunun ba olduklar dnlen 101 gen kadn
hari. Bu kadnlardan biri bana u ana kadar durumumuz kesinlemedi dedi, umutsuzlukla dolup taarak ve yardm alabilecek bir yerden yoksun5. 1991 Tayland krizini hatrlayanlar Endonezya, Malezya gibi evre lkelerin dnya ekonomisinde ne kadar ciddi bir rol oynadn biliyorlar. Tayland paras zerinden gerekletirilen geni lekli bir speklasyon evre lkelere sram ve ok uluslu irketlerin byk lde retim tesislerinin
117
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab bulunduu Endonezya, Malezya gibi ekonomileri sallamt. Btn dnyann krize srklenmesinde bu ikinci dalga anahtar rol oynuyordu nk bu corafya yeni dnyann retim merkeziydi ve burada ki bir daralmann tm dnyada ki hammadde fiyatlarn etkileyebileceini de bu ekilde tecrbe etmitik. demeler dengesi hammaddeye bal olan Rusya gibi daha byk ekonomilerin k de bu sayede gereklemiti. Dnyaya entegre olmu bu ekonomilerin alma artlarnn ve ekonomik koullarnn iyiletirilmesi dncesi bir arpa boyu kadar yol alnmam olsa da 20 yldr sryor. Piyasann bir sre olduunu hepimiz biliyoruz ancak dile kolay bir jenerasyon bu Logo arl altnda ezildi. Peki dnyay birbirine balayan kutsal bir dev iin mi? Hayr. Sadece subjektif faydas yaam tarz olarak addedilebilecek lks bir rnn retimi iin. Peki bunu tketebilecekler mi? Yine hayr. Bu rnler hibirey retmeyen firmalar tarafndan satn alnp zerine Tommy Hilfiger imzas atldktan sonra sekin batllara satlacaklar. .Tommy Hilfiger , kyafet retme iiyle ,imzasn atmakla olduundan daha az megul.irket tamamen lisans anlamalaryla iliyor;Hilfiger tm rnlerini baka irketlerden oluan bir gruba yaptryor:Jockey International ,Hilfiger i amarlar yapyor;Pepe Jeans London ,Hilfiger kotlar retiyor;Oxford Industries Tommy gmlekleri yapyor ;Stride Rite Corporation da ayakkablarn yapyor.Peki Tommy Hilfiger ne mi retiyor?Hibir ey .6 Bir ideoloji olarak tketim burada kendisini gsteriyor ve tketicinin saptrlan karar mekanizmalar bu sua hepimizi ortak ediyor.Dieseln sahibi Renzo Rosso bu korkun gerei bir marketing detay olarak Paper dergisine yle zetlemiti: Biz bir rn satmyoruz biz bir yaam stili satyoruz. Bir hareket yarattmz dnyorum Diesel kavram her eydir. Yaama biimidir, giyinme biimidir bir eyi yapma biimidir.7 Bireysel alg erevesinde srdrlebilecek bu tartma buzdann grnen ksm peki evrensel deerleri zmseyememi kitlelere ancak evrensel deerlerle kontrol edilebilecek teknolojileri sunduumuzda bunun olumsuz sonularn serbest piyasadan ve kresellemeden bamsz kabul edebilir miyiz? Piyasa bir sretir. Kz ocuklar gmlebilir: Erkek ocuk tercihlerinin Gney Dou Asya kltrlerinde olduu gibi kz ocuklarnn gmlmesi anlamna gelebilecei gerei eminim hepimizi dehete dryor. Peki bunu yapmak isteyen insana krei uzatr mydnz? Diye sorduumuzda yrekten bir hayr diyoruz. Ancak DNA WorldWide ve Nimbles Diagnostics gibi Amerikan firmalar demiyor. Hatta bu krei satyorlar.8
inde gnmzde 100 kza 117 erkek bebek tekabl ediyor.9 ou zaman erkek ocuk sahibi olmak isteyen aileler yukarda ad geen firmalara bavurarak bebein cinsiyetini 3-5 gnde %99.999 kesinlikle belirleyebiliyorlar. Sonu krtajla bitecek olan bu enformasyon ak bir piyasa problemi deil elbette. Ancak gnmz koullarnn bu korkun kabul edilebilecek uygulamas finansal liberalizasyonun bir sonucu.
118
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Piyasa bir sretir.nsanlar bbreklerini satabilir: Dnya Salk rgt`nn verilerine gre 2005 ylnda dnya genelinde 66 bin bbrek nakli yapld ancak bbree ihtiya duyan hasta says bunun yaklak 10 kat. Organ arz ile talebi arasndaki bu ciddi fark, yasad organ ticaretini tetikliyor. Bundan daha kts Filipinler gibi baz lkelerde denetlenmesi olanaksz hale gelen bu sre yasallam. Bu eylemin yaplndan ziyade ne iin yapld daha byk nem arz ediyor. Bir insann hayatn kurtarmak iin insanlar kendi rzalaryla organ ba yapmyorlar. Filipinlerin varolarnda yaayan bir aile reisi bir taksi alp geimini salamak iin zorunlu olarak organ banda bulunuyor. Daha ok daha ok daha ok reklam: Marka olgusunun ilk sekteye urad Marlboro cumas krizinden bu yana iletmeler markann deerini daha net olarak kefettiler ve bunun iin gerekli olan harcamalar yapmaya baladlar. zellikle marka kavram iin durgunluk kabul edilebilecek 1989 dneminden balayarak bu ie para yatran iletmeler kazanl ktlar.
(Rakamlar milyon dolar cinsinden.)10 1989 NIKE REEBOK 100$ 45$ 1990 175$ 75$ 1991 225$ 130$ 1992 230$ 140$
Nike ve Reebok firmalarnn kriz dnemi harcamalarn grebileceimiz bu tabloda irket fonlarnn byk bir ksmnn pazarlama faaliyetine harcand iddia edilebilir. Bu tablodaki rakamlar yalnz tutundurma faaliyetlerinden reklamlar kapsamaktadr. majn zsermayeye direk etkisinin kefedilmesi klasik iktisat iin yeni ve ok byk bir problemi de beraberinde getirdi. Faydann subjektif olarak lld bir piyasada arz-talep fonksiyonu ve buna bal olarak denge fiyat iin artk iki nokta saptanabilir. Birincisi klasik iktisatn bildiimiz arz-talep fonksiyonunda denge fiyat toplam taleple toplam arzn kesitii noktada olmas gereken yerde olumas halidir. Btn piyasa kuram buradan balayarak
rlr, serbest piyasann herkesin lehine olan grnmeyen eli burada devrededir ve salkl olarak almaktadr.
119
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Ancak tutundurma faaliyetleriyle rne yklenen ek fayda, ek bir maliyeti de beraberinde getirir burada ayn rn iki ekilde alglanr ve iki ayr denge fiyat bulabilir. Marka alglanan rne daha yksek creti demeyi kabul eden tketici farknda olmadan firma davrann da bu ynde tetikler. Bu belirli fiyat aralklarnda normal bir maln Veblen eilimler gstermesine neden olur. Bunu tespit eden firmalar doal olarak btelerinin daha byk bir ksmn pazarlama faaliyetine harcarlar. Bu sav destekler nitelikteki en nemli istatistik 1998 Birlemi Milletler nsani Kalknma raporudur bu rapora gre kresel reklam harcamalarndaki byme dnya ekonomisindeki bymeden 1/3 daha fazladr. 11 Bu pratik olarak u anlama geliyor. Bir firma yeni retim teknolojilerine ya da alanlarna harcayabilecei bir bteeyi tketicinin homoeconomicus rasyonel davran biimini saptrmann bir arac olarak kullanmay tercih ediyor ve doal olarak edecektir. Biraz daha aarsak tketici Marka ideolojisini z rnn reel faydasna tercih ettii noktada Jakartada gnde 2$a alan iilerin daha az maa almasn ya da dnyann bu sebepten tr u an sahip olmad ancak olabilecei retim teknolojilerinden mahrum olmasn salar. Yani tketici farknda olmadan Audi marka arabay uan arabaya tercih etmektedir. Dnyann ok daha iyi retim teknolojilerinden yoksun braklmas korkun bir piyasa baarszl olarak addedilebilir. Mal ve rn eitlerini anormal derecede fazla oluturup fiyatlandrarak ve tutundurma faaliyetlerine yksek bteler ayrarak tketicinin davrann saptrmaya ynelik Kaos pazarlama gibi sistemlerde phesiz ki serbest piyasann ileyiini tehdit eden ancak piyasa kurallar gerei piyasada uygulanabilir sistemlerdir. Bu bireysel hak ve zgrlklere de yaplan bir saldrdr ayn zamanda. Bir ekonomistin entelektel birikimine sahip olmasn beklemeyeceimiz tketicinin mahrum kald retim teknolojilerinden onu kim haberdar edecektir? Ya da benim gibi bunu talep edenlerin bir ans var m? nanyorum ki bir anket yapsak insanlarn byk bir ksm daha scak tutan bir kaza ya da daha salkl bir besini daha fazla reklama tercih edecektir. Peki durum byleyken yaptmz seimlerle neden srekli firmalarn marketing btelerini iirmek zorunda kalyoruz? Bu ve bunun gibi pek ok problem sistemin rettii ancak sisteme olan sonsuz grevden zlmesi iin adm atlmayan sorunlardr.
ZM: zm yeni dnya da insann hak ve zgrlklerinin tanmland gibi insana, insan olmann devlerinin tanmlanmasdr.
120
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Her bireyin yaama hakk olduu gibi, her bireyinde yaam koruma devi olmaldr. Her bireyin hukuk karsnda eit muamele grme hakk olduu gibi, her bireyinde bakalarnn hukukunu gzetme devi olmaldr. Kolektivist bir refleks olarak alglanabilecek bu yaklam uluslar aras rgtlerin etkinliini artrabilir ve belirli bir zmrenin kokteyl partisinden gerekten sorun zen ve tm dnya insanlarn ve bunlarn ortak deerlerini koruyabilen bir anlaya gtrebilir. Birbirimizin ne yaptn umursayamayacamz bir dnyay artk ok geride braktk. Okyanusun tesinde adamn biri retim yapt iin benim topraklarmn lletii bir dnya da yaarken hi kimse kendi egemenlik alann, i ilerini dokunulmaz zannetmesin nk artk biz bir kiiyiz kardeim.
Kaynaka 1 ok uluslu irket beklentileri adl bir makaleden prof.dr.Muammer Doan 2 R.N. Taylor, Hot Money, Unwin Paperbacks London 1988, s. 60. 3 Wiser, James Political Philosophy: A History of the Search for Order 4 The Global Reader: and Introduction to the Globalisation Debate, Polity Press, London, 2000 5 Naomi Klein No Logo s:17 6 Naomi Klein No Logo s:47 7 Naomi Klein No Logo s:44 8 Mehmet Ylmaz Kadnsz bir dnyaya doru http://www.derindusunce.org/2008/03/07/kadinsizbir-dunyaya-dogru/ 9 Mehmet Ylmaz Kadnsz bir dnyaya doruhttp://www.derindusunce.org/2008/03/07/kadinsizbir-dunyaya-dogru/ 10 Naomi Klein No Logo s:53 11 Joel Bergsman, Income Distribution and Poverty in Mexico, World Banc, 1980. Income.
121
Fikir Platformu
Yeni Patronunuz indistanl Olacak ! (Mehmet Ylmaz)
zet nsanln te biri inde ve Hindistanda yayor. Son otuz yl iinde Dnya ekonomisinin yapsn deitirecek nemde ilerlemeler kaydetti bu iki lke. Ne var ki Avrupa gibi Trkiyede de birok aydn olaylar ekonomik milliyetilik gzlnden okumaya devam ediyor. Bu iki yeni devin ortaya k Trkiye iin baz frsatlar ve tehditler douracak. Ancak henz olgunlama aamasna erimemi bu ekonomilerin i yaplarn, zayf yanlarn ve alma yntemlerini yakndan tanmak lkemiz iin birinci derecede nem tayor. Devletilik denen hatal yolu terk ettikten sonra hzla ykselen iki yeni sper gcn gemi hatalarna hatta bugnk eksikliklerine bakldnda Trkiye ile ortak ynleri ok. 30 milyar dolara yaklaan cirosu ve istihdam ettii 224 bin elemanyla Dnyann en byk demir-elik firmas Mittalin hint kkenli olmas bir rastlant deil. IBMin PC blmn satn alarak Dnyann en
byk PC reticisi haline gelen Lenovo firmasnn inli oluu da. Sadece 2006da in ve Hint kkenli firmalar zellikle Avrupa ve Amerikal firmalar satn almak iin 38 milyar dolar harcadlar. Bir karlatrma yapmak gerekirse GAPn maliyetinin 32 milyar dolar, BTC boru hattnn 3.6 milyar dolar veya Trkiyenin 2006 savunma btesinin 9 milyara yaklat hatrlatlabilir. mdat! Hintliler Geliyor! 26 ocak 2006da Dnyann en byk demir-elik firmalarndan biri olan Fransz Arcelorun patronu Guy Doll Kanadal Dofasco firmasnn satn alnma ilemlerini bitirmek zereydi. Ayn gn Mittalin genel mdr Hintli Lakshmi N. Mittal ise gene Arceloru satn almak iin Aleni Pay Alm Teklifini (Takeover Bid) aklyordu. Fransada youn tepkilere sebep oldu bu teklif. Nasil olurdu da bir Hint
122
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab firmas bir Fransz endstri devini yutard? Hkmet uyuyor muydu? Aslnda Hint firmas Mittal 2004ten beri Dnyann en byk elik reticisi olmutu. Ama her nedense 2004te Mittalin American Steel Groupu satn almas Avrupada kimsenin dikkatini ekmemiti. 6 mart 2006da Le Figaroda yaynlanan Hisse Senetleri ve Ekonomik Milliyetilik balkl yazsnda Yves Thrard artc bilgiler veriyordu: Fransada halkn %69u devlet mdahalesinden yanayd, yani devlet yabanc firmalarin Fransz firmalarn satn almasna engel olmalyd. Mittal Arceloru almak isteyince kyameti koparan ekonomik milliyetiler her nedense (!) elektronik eya alannda faaliyet gsteren Fransz Legrand firmasnn inli rakibi Shideannin sermayesinin %51ini ele geirmesine ses karmadlar. Shideann indeki konut elektronik gvenlik sistemleri (alarm, video) piyasasnn lideri olduu da hesaba katlrsa 60 lkede 26 bin kii altran fransz devinin in pazarna girii daha da iyi anlalabilir. Devletilik Bir Devleti Geriletir mi? lk bakta milli ekonomilerin arpt bir arena izlenimi verse de iin i yz olduka farkl: Ne Arcelor o kadar Fransz ne de Mittal o kadar Hint. Arcelor hisse senetleri CAC40ta ilem grse de genel merkezi Lksemburgda. Mittal ise 1995ten beri Londrada faaliyet gsteriyor. Gene de Hint Ticaret Bakan Kamal Nath 16 ubat 2006da devreye giriyor ve Avrupa Birlii Ticaret Komiserini mdahale edilmemesi iin uyaryor. Rahmetli Turgut zal 1982de Smerbank kastederek devlet basma retmez dediinde yer yerinden oynamt Trkiyede. Evet, belediyelerin Tanzim Maazalar kanalyla et ve peynir satt bir lkede devlet eker fabrikas da iletebilir, neden olmasn? Hadisenin garipliine bakn ki Mittal firmasnn parmak srtan ykselii gerekte Hindistan snrlarnn dnda gereklemi, Lakshmi N. Mittal 1976dan 2004e kadar Hindistana ayak basmamt. Neden mi? nk 1970lerde demir-elik sektr devlete ayrlm, zel sektre kapalyd. Mittal ailesi Endonezya bata olmak zere Meksika, Kanada, Almanya, Kazakistan, Irlanda, Romanya, Gney Afrika, Cezayir ve ABDye yatrmlar yapt. En son Arcelor ata ile de ABye. 1980lere kadar Trkiye ile ayn ekonomik hastalklardan zellikle de devletilikten muzdarip tek lke Hindistan deil. Souk Sava dneminde in Mao Zedong liderliinde Sovyet Rusya ile bir ittifak ve karlkl yardm anlamas imzalyor 14 ubat 1950de. Ayn dnemde Moskovada eitim grm olan Mahalanobis Hindistann ekonomisinin yksek gmrk duvarlar arkasnda devlet eliyle planlanmas iin grevlendiriliyor.
Devletiliin Terk Edilmesi Bu ideolojik hatadan dnmeye in 1978de Hindistan ise 1991de balyor. Her iki lkenin ekonomisi tpk bugn Trkiyede olduu gibi ok kk iletmelerden oluuyor. inde bunun balca sebebi Maonun ileri srama projesinden kaynaklanan retim ve tketim merkezlerini birbirlerine yakn tutma prensibi. Bu nedenle kk ky ve kasabalarn ihtiyalarn karlayacak ekilde atlyeler ve fabrikalar kurulmu. Bir rnek vermek gerekirse inde imento iml eden 8000 fabrika bulunduunu ve Dnyann geri kalan ksmnda 1500 imento fabrikas olduunu syleyebiliriz. Elbette bu denli kk iletmelerin teknolojik aratrmalara, kalite kontrole, evre korumaya, yneyleme eilmeleri sz konusu deildi. Hindistana baktmzda ise kk aile iletmelerinin devlet sbvansiyonlaryla korunduunu ve tekstil, otomobil yan sanayi ve gda gibi pek ok sektrn neredeyse tamamnn 10 kiiyi amayan iletmelerden olutuunu gryoruz. Ne Hindistan ne de in henz bu atomize olmu yapdan kurtulabilmi durumdalar. Trkiyenin de muzdarip olduu bu sorun hem kaynaklarn verimli kullanlmasn engelliyor hem de byk altyap yatrmlarnn potansiyel getirisini azaltyor. D ticaret a bu denli nemli olan lkemizin phesiz byk ve kurumsallam yeni bir ekonomik yapya ihtiyac var.
123
Fikir Platformu
Liberalizmin ak kitab Boks Ma m Yoksa Ortaklk m? Bugn gelinen noktada inin veya Hindistanin 1980lerdeki Japon Mucizesini gerekletirmeleri sz konusu deil. Mesel 2004teki retimi 90 bin ara olan SAIC Chery Automotive (in) veya gene 2004 kapasitesi 100 bin ara olan Telco (Hindistan) gibi firmalarn Avrupal rakiplerini korkutmalar iin henz erken. Zaten olayn salt rekabet boyutuna bakmak, ekonomik milliyetilik gzlnn tozlu camlarndan okumak bize fazla bir ey getirmiyor. Bu iki lkenin ykselii Batya ramen deil Bat sayesinde oldu. Mesel elektronik ve telekomnikasyon alanndaki retimin %70i yabanc sermaye ile yapld. Daha az endstrilemi olan Hindistan 1980lerden itibaren yzn hizmet sektrne zellikle de bilgi-ileme evirmiti. Bu alanda pazarn %20sini elinde tutan Hindistann bu sektrdeki ihracat hacminin te ikisini ABD ile gerekletirdiini de hatrlamakta fayda var. rnekleri oaltmak mmkn. Mesel inin ihracatnn %90 baka lkelerden gelen yar mamul ve hammadde ithalatna baml . Ancak elbette iki dev bu noktada durmak istemiyorlar. Genellikle taeronluk ilikisiyle balayan anlamalar nce joint-venture eklini alyor, sonunda da lisansyla, teknolojisiyle bir Hint veya in firmas kyor ortaya. rnein nl Boaz Barajnn inas iin gereken dev trbinlerin (700 MW) teknolojisine sahip Siemens, General Electric gibi ok az firma bulunuyordu pazarda. inin at ihalenin artlar arasnda normalde asla kabul edilemeyecek olan teknoloji transferi de vard. Ancak in projenin byklnden kaynaklanan avantaj ok iyi kulland ve Dnyada hlihazrda kurulmu trbinlerin %60n temsil eden bu satn alma karsnda istedii teknolojileri elde etti, hatta 2005te barajn ikinci ksmnn neredeyse tamamn inli mhendisler bitirdi. in Avrupal Airbus firmasyla da ayn biimde pazarlk etti. 150 uak alm karlnda Airbus firmas montajn bir ksmnn inde, inli mhendis ve teknisyenlerce yaplmasn kabul etti. Belki de on yla kadar Airbusa rakip ve daha ucuz bir in mal yolcu ua kabilir ortaya.
Trkiye ve indistan Uluslararas ticareti Kurtulu Sava zanneden devleti zihniyet lkemize byk zaman kaybettirdi. Hl baz ke yazarlarnn Eyvah! Filan bankay yunanllar ald! diye felaket tellall yapmas 2007de kabul edilemez. Trkiyenin refah retilen mal ve hizmetler gibi sermayenin de Dnya ekonomisine tam entegrasyonundan geiyor. Trkiye elbette in veya Hindistann byklne sahip deil, bilimsel aratrmalarda da henz onlarn 30 yl nceki uyan bizde balamad. Ancak Avrupaya ve enerji kaynaklarna yaknlk gibi kartlar var elinde lkemizin. Bunun yannda baz ihalelere komular ve Karadeniz lkeleri ile birlikte girerek mesela nkleer enerji alanndaki teknoloji an kapatabilir, tpk inin Airbus ihalesinde yapt gibi. 1980lerin ucuz emek cenneti Trkiyenin i adamlar ve siyasetileri artk balarn gmdkleri kumlardan karyor ve yzlerini katma deeri yksek alanlara eviriyorlar. Gelecein sper gleri in ve Hindistan yakndan takip etmekte fayda var, nk bu iki lke gerek sorunlar gerekse bulduklar zmleri ile bizi aydnlatmaya devam edecek gibi grnyor.
124
Fikir Platformu
125
Fikir Platformu
126
Fikir Platformu
127
Fikir Platformu

Liberalizmin Ak Kitabi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Liberalizmin Ak Kitabi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Liberalizmin ak kitab

Bu kitap Derin Dnce Fikir Platformunun okurlarna armaandr. www.derindusunce.org

Devlet eitimde rekabete ak m? (Ufuk Cokun)

Yksek maliyet, dk kalite;

Devlet TEKELinde zenginleme mmkn m? (Ufuk Cokun)

Gnah ileme zgrl(Mehmet Ylmaz)

5 Trk D Politikasi, Ed: Baskin ORAN, Cilt 1, S: 41

Yeni Patronunuz indistanl Olacak ! (Mehmet Ylmaz)

You might also like