YILDIZ TEKN K N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

Y RM NC YZYIL TOPLU KONUT RNEKLER N N NCELENMES

Mimar Seden SATA

FBE Mimarlk Anabilim Dal Mimari Tasarm Programnda Hazrlanan

YKSEK L SANS TEZ

Tez Savunma Tarihi Tez Danman Jri yeleri

: 13 Ekim 2006 : Do. Dr. Seda TNK (YT) : Prof. Dr. hsan B LG N ( B) : Yrd. Do. Dr. Yasemen SAY ZER (YT)

STANBUL, 2006

 NDEK LER Sayfa EK L L STES .................................................................................................................... iv TABLO L STES .................................................................................................................. xi NSZ ............................................................................................................................... xii ZET ................................................................................................................................. xiii ABSTRACT ....................................................................................................................... xiv 1. 1.1 1.2 1.3 2. 2.1 2.2 2.2.1 3. G R .................................................................................................................. 1 Aratrmann Amac............................................................................................. 1 Aratrmann Kapsam ......................................................................................... 1 Aratrmann Yntemi ......................................................................................... 2 SANAY DEVR M VE KONUT M MAR S N N TAR HSEL GEL M ........ 3 Sanayi Devrimi.................................................................................................... 3 Sanayi Devriminin Gerektirdii Kentleme Tipleri ............................................ 17 Kentlerin Biimsel Analizi................................................................................. 34 SANAY DEVR M SONRASINDA RET LEN TOPLU KONUT PROJELER N N PLANSAL AIDAN NCELENMES ................................... 42 3.1 3.1.1 3.1.1.1 3.1.1.2 3.1.1.3 3.1.1.4 3.1.1.5 3.1.2 3.1.2.1 3.1.2.2 3.1.2.3 3.1.2.4 3.1.2.5 3.1.2.6 3.1.2.7 3.2 3.2.1 3.2.2 4. i Snfna Ynelik retilen Toplu Konutlar.................................................... 42 Ak Sistemler ................................................................................................... 58 Dessau-Trten ................................................................................................... 58 Dammerstock..................................................................................................... 62 Praunheim ......................................................................................................... 64 Siemensstadt...................................................................................................... 66 Byker Wall ........................................................................................................ 72 Kapal Sistemler ................................................................................................ 75 Spangen Konutlar (Justus van Effenstraat)........................................................ 75 De Dageraad...................................................................................................... 78 Rabenhof ........................................................................................................... 81 Karl Seitz Hof.................................................................................................... 85 George Washington Hof .................................................................................... 87 Karl Marx Hof ................................................................................................... 89 Quarry Hill ........................................................................................................ 93 Orta Snfa Ynelik retilen Toplu Konutlar ..................................................... 96 Weissenhof Yerlemesi...................................................................................... 96 Borneo Sporenburg Yerlemesi........................................................................ 104 Y RM NC YZYIL TOPLU KONUT RNEKLER ZER NDE TOPLU KONUT TASARIMINDAN BEKLENT LER N RDELENMES .................. 108 4.1 Komuluk likileri .......................................................................................... 109 ii

4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8 4.9 4.10 4.11 5.

Sayfa Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler........................................... 116 Mekansal likiler Asndan Beklentiler.......................................................... 118 Barnma Mekanlar .......................................................................................... 123 Yeil Alanlar ................................................................................................... 127 Konut Blgesi Ulam Sistemi ......................................................................... 131 Psikolojik Asndan Beklentiler...................................................................... 135 Ekolojik Beklentiler......................................................................................... 139 Teknolojik Gelimeler ile Deien Beklentiler ................................................. 140 Sosyal Statlerin Mekanlara Yansmas ........................................................... 142 Kullancya Hizmet Eden Organizasyon........................................................... 144 SONULAR VE NER LER ......................................................................... 147

KAYNAKLAR.................................................................................................................. 165 ZGEM ....................................................................................................................... 169

iii

EK L L STES ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 2.6 ekil 2.7 ekil 2.8 ekil 2.9 Sayfa ngiltere donanmas 1897..................................................................................... 6 Bierdver ile mahsul kesimi. .............................................................................. 6 Mahsul yetitirmekte kullanlan bir ara............................................................... 6 Yonca tarlasnda koyunlar.................................................................................... 7 Tarlada otlanan koyunlar. .................................................................................... 7 Sr yetitiricisi ve sr. .................................................................................... 8 18.yzyl sonu buharl lokomotif. ........................................................................ 9 Fabrikalarda alan ocuklar ve kadnlar........................................................... 10 Fabrikada alan ocuklar. ................................................................................ 10

ekil 2.10 Ondokuzuncu yzyl varolar............................................................................ 12 ekil 2.11 Srt-srta konutlardan bir grnm. .................................................................... 12 ekil 2.12 Sanayileme dnemi banda, sokaklardaki ocuk hrszlarn resmedildii bir izim . ...................................................................................... 13 ekil 2.13 Sanayileme srecinde ehirlerin durumu........................................................... 13 ekil 2.14 Sava sonras kentlerin durumu.......................................................................... 13 ekil 2.15 Savata ehit den askerler iin yaplm bir mezar ta. ................................... 14 ekil 2.16 18.yy sonunda Londra, ii snf konutlar......................................................... 14 ekil 2.17 Newcastle, sra-konut tipi .................................................................................. 15 ekil 2.18 ngilterede yaplm sra konutlar...................................................................... 15 ekil 2.19 1794 ylnda ina edilmi Manchester evleri....................................................... 15 ekil 2.20 1818 - McConell ve Kennedy fabrikas. ............................................................. 16 ekil 2.21 New Lanark havadan grnm. ......................................................................... 18 ekil 2.22 New Lanark yerlemesi...................................................................................... 18 ekil 2.23 Bournville yerleimi. ......................................................................................... 19 ekil 2.24 Port Sunlight yerleim plan............................................................................... 19 ekil 2.25 Charles Fourier Phalange sistemi. ................................................................... 20 ekil 2.26 Ebenezer Howardn bahe ehir yerleim plan. ................................................ 22 ekil 2.27 Ebenezer Howardn bahe ehri ile tarm alanlar arasndaki ilikiyi gsteren diyagram................................................................................. 22 ekil 2.28 Ebenezer Howardn ky ve kent sistemlerinin birletirilmesi hakkndaki Mknats diyagram. .................................................................................. 23 iv

Sayfa ekil 2.29 Ebenezer Howardn bahe ehrinin ok merkezli byme sistemi hakkndaki diyagram............................................................................. 23 ekil 2.30 Letchworth yerleiminin uydudan grnmleri. ................................................. 24 ekil 2.31 Letchworth, 1913............................................................................................... 25 ekil 2.32 Letchworth ehrinin dz sokaklar ile Haempsteadin kvrml sokaklar. .......... 25 ekil 2.33 Welwyn bahe ehri........................................................................................... 26 ekil 2.34 Welwyn bahe ehrinden grnmler. ............................................................... 26 ekil 2.35 Welwyn Bahe ehrinin kurulu amac............................................................. 27 ekil 2.36 Welwyn bahe ehri vaziyet plan, 1927. ........................................................... 28 ekil 2.37 kmaz sokaklar (cul-de-sac)............................................................................. 28 ekil 2.38 Welwyn Bahe ehri. ........................................................................................ 29 ekil 2.39 Arturo Soria Y. Matann lineer ehir nerisi. .................................................... 29 ekil 2.40 Otto Wagner Geni ehir plan emas............................................................. 30 ekil 2.41 Otto Wagner Geni ehir plan.. ..................................................................... 31 ekil 2.43 Tony Garnier Endstriyel Sanayi ehri vaziyet plan. ..................................... 31 ekil 2.44 Tony Garnier Endstriyel Sanayi ehri. .......................................................... 32 ekil 2.45 Archigram grubunun Tak Sk Plug-in City ve Yryen Walking City Kent nerileri. ............................................................ 33 ekil 2.46 Bahe ehir satelit ehir plan emas. ................................................................. 34 ekil 2.47 Merkezi ehrin etrafnda konumlanm satelit ehirler (Howardn bahe ehir tasarm genel byme emas). .................................... 34 ekil 2.48 Abercrombie satelit ehir tasarm genel plan emas.......................................... 35 ekil 2.49 Gaston Bardetin salkm ehir plan emas. ........................................................ 35 ekil 2.50 Tarak ehir plan emas...................................................................................... 36 ekil 2.51 Ludwig Karl Hilberseimern dikey ehri. .......................................................... 36 ekil 2.52 Hilberseimern dikey ehir plan emas............................................................. 36 ekil 2.53 Havari ehir...................................................................................................... 37 ekil 2.54 Star city Yldz ehir. ...................................................................................... 37 ekil 2.55 Dominika, Roseau ehri yldz plan emas. ....................................................... 37 ekil 2.56 Yldz ehirlerin birlemesiyle oluan ok merkezli sistem................................. 38 ekil 2.57 Ana merkezden dalan parmak ehir emas. .................................................... 38 ekil 2.58 Copenhagen ehrinin yldz ehir plan emas ve oluturulan lineer bloklar. ....... 38 ekil 2.59 Molekl ehir plan emas.................................................................................. 39 v

Sayfa ekil 2.60 Lineer (Bant) ehir kurulu emas. .................................................................... 39 ekil 2.61 Lineer ehir plan emas..................................................................................... 40 ekil 2.62 Madrid lineer ehri............................................................................................. 40 ekil 2.63 A. Soria Y. Matann Madrid lineer ehri. .......................................................... 40 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 Ondokuzuncu yzyl apartman binas plan tipi................................................... 43 Londra, Leeds blgesindeki sra-konutlara rnek. .............................................. 44 Keats Grove, Haempsteadde 1820lerde yaplm sra konutlar......................... 44 Viyanadaki Bassenahauser kat plan. ................................................................ 45 Titus Salt yerlemesinin vaziyet plan. ............................................................... 46 Bourneville yerlemesi konutlar........................................................................ 47 Letchworth bahe ehri genel vaziyet plan. ....................................................... 48 Letchworth bahe ehri vaziyet plan blgelenmesi............................................ 49 Letchworth bahe ehri vaziyet plan. ................................................................ 49

ekil 3.10 Letchworth Birds Hill konutlar vaziyet plan. .................................................. 49 ekil 3.11 Letchworth Pixmore konutlar vaziyet plan....................................................... 50 ekil 3.12 Letchworth st kat ve alt kat plan...................................................................... 50 ekil 3.13 Margarethenhhe havadan grnm. ................................................................. 51 ekil 3.14 Margarethenhhe vaziyet plan. ......................................................................... 51 ekil 3.15 Margarethenhhe yerlemesi sra-konutlarnn kat planlar................................. 51 ekil 3.16 Margarethenhhe konutlar plan rnei.............................................................. 52 ekil 3.17 Hellerau bahe ehrinden bir grnm. .............................................................. 52 ekil 3.18 Dresden Hellerau vaziyet plan. ......................................................................... 53 ekil 3.19 Dresden Hellerau bahe ehri konutlarnn kat plan........................................... 53 ekil 3.20 Alexandre Kleinin Moskovadaki yarma iin hazrlad, minimum hacimli kat planlar. ........................................................................... 54 ekil 3.21 Alexander Kleinn konut planlar. ..................................................................... 54 ekil 3.22 Ville Radieuse. .................................................................................................. 55 ekil 3.23 Ville Radieuse plan........................................................................................... 55 ekil 3.24 Ville Radieuse havadan maket grnts........................................................... 56 ekil 3.25 Ville Radieuse konut blgesi.............................................................................. 56 ekil 3.26 1932de Hugo Haringin tasarlad ekolojik yaklaml konutlarn kat plan. .... 57 ekil 3.27 Adolf Loosun kat planlar. ................................................................................ 57 ekil 3.28 Dessau, Trten yerlemesinden bir sokak........................................................... 58 vi

Sayfa ekil 3.29 Dessau, Trten yerlemesi uydu grnts. ....................................................... 59 ekil 3.30 Dessau, Trten yerlemesi vaziyet plan............................................................. 59 ekil 3.31 Konutlarn ve yerleimin bir parasndan perspektifi.......................................... 60 ekil 3.32 Trten yerlemesi uzun bant pencereli konutlar.................................................. 60 ekil 3.33 Dessau, Trten yerlemesi. ................................................................................ 60 ekil 3.34 Konutlarn havadan grnm. .......................................................................... 61 ekil 3.35 Trten konutlar. ................................................................................................ 61 ekil 3.36 Dessau, Trten yerlemesi kat planlar, tip 1. ..................................................... 61 ekil 3.37 Dessau, Trten yerlemesi kat planlar, tip 2 ve tip 3......................................... 62 ekil 3.38 Dammerstock konutlarndan bir grnm. ......................................................... 62 ekil 3.39 Dammerstock yerlemesi vaziyet plan. ............................................................. 63 ekil 3.40 Dammerstock yerlemesi uydudan grnts..................................................... 63 ekil 3.41 Dammerstock yerlemesi konut planlarndan rnek............................................ 63 ekil 3.42 Praunheim yerlemesi uydu grnm............................................................... 64 ekil 3.43 Praunheim yerlemesi vaziyet plan. .................................................................. 64 ekil 3.44 Praunheim yerleimi havadan grnm............................................................ 65 ekil 3.45 Praunheim yerlemesinden bir grnm. ........................................................... 65 ekil 3.46 Praunheim yerlemesi konutlar kat planlar....................................................... 65 ekil 3.47 Siemensstadt uydudan grnm....................................................................... 66 ekil 3.48 Siemensstadt yerlemesinin vaziyet plan........................................................... 66 ekil 3.49 Hans Scharounun Siemensstadtda uygulad plan tipi. ................................... 67 ekil 3.50 Hans Scharounun uygulad ikinci plan tipi..................................................... 68 ekil 3.51 Hans Scharounun uygulad nc plan tipi. ................................................. 68 ekil 3.52 Hans Scharounun nc plan tipine sahip konut blou.................................... 68 ekil 3.53 Hans Scharounun binasnn balkonlar. ............................................................. 68 ekil 3.54 Hans Scharounun binalar. ................................................................................ 69 ekil 3.55 Hans Scharounun binas. .................................................................................. 69 ekil 3.56 Fred Forbatn tasarlad bir oda-salon tipinin kat plan. ................................... 69 ekil 3.57 Fred Forbatn tasarlad iki oda-salon tipinin kat plan..................................... 70 ekil 3.58 Fred Forbatn tasarlad oda-salon tipinin kat plan. .................................... 70 ekil 3.59 Siemensstadt Fred Forbat konutlar. ................................................................... 70 ekil 3.60 Siemensstadt Fred Forbat konutlar. ................................................................... 70 ekil 3.61 Walter Gropiusun tasarlad konut tipi. ........................................................... 71 vii

Sayfa ekil 3.62 Walter Gropiusun tasarlad konut tipi. ........................................................... 71 ekil 3.63 Siemensstadt Walter Gropius konutlarnn n cephesi. ....................................... 71 ekil 3.64 Walter Gropius konutlarnn arka cephesi. ......................................................... 72 ekil 3.65 Byker Konutlar ve Byker Wall konut blou uydu grnts. ............................ 72 ekil 3.66 Byker Wall vaziyet plan.................................................................................... 72 ekil 3.67 Byker Walldan bir grnm. ............................................................................ 73 ekil 3.68 Byker Wall geit................................................................................................ 73 ekil 3.69 Byker Wall konutlar kat planlar. ...................................................................... 74 ekil 3.70 Byker Wall kat planlar ve kesiti. ....................................................................... 74 ekil 3.71 Byker Wall plan analizi...................................................................................... 74 ekil 3.72 Byker Wall konut blou..................................................................................... 75 ekil 3.73 Spangen konutlar yerleim plan, 1939.............................................................. 75 ekil 3.74 Spangen konutlar havadan grnm ve galeri sokak. ........................................ 76 ekil 3.75 Avluya giri ve merkezdeki dkkanlardan bir grnm...................................... 76 ekil 3.76 avludan grnmler. ...................................................................................... 77 ekil 3.77 Spangen konutlar kat plan................................................................................ 77 ekil 3.78 Takbuurt konut blgesi ierisinde, (6 numaral binalar) De Dageraad konutlar. ...................................................................................... 78 ekil 3.79 De Dageraad konutlarndan grnm................................................................. 78 ekil 3.80 Kooperatif binas. .............................................................................................. 78 ekil 3.81 De Dageraad konutlar zemin kat plan. ............................................................. 79 ekil 3.82 De Dageraad konutlar 1. kat plan. .................................................................... 79 ekil 3.83 De Dageraad konutlar 2. kat plan. .................................................................... 80 ekil 3.84 De Dageraad konutlar 3. kat plan. .................................................................... 80 ekil 3.85 De Dageraad konutlar AB ve CD kesitleri......................................................... 81 ekil 3.86 Rabenhof yerlemesindeki konut bloklarndan bir grnm. .............................. 81 ekil 3.87 Rabenhof vaziyet plan. ..................................................................................... 82 ekil 3.88 Rabenhof yerlemesindeki dkkanlar................................................................. 82 ekil 3.89 Ortak banyo tesisi nden grnm. .................................................................... 83 ekil 3.90 Ortak banyo tesisi yandan grnm. .................................................................. 83 ekil 3.91 Pergolal yaya yollar. ........................................................................................ 83 ekil 3.92 Rabenhof konutlar kat plan. ............................................................................. 84 ekil 3.93 Rabenhof konutlar giri kat plan. .................................................................... 84 viii

Sayfa ekil 3.94 Karl Seitz Hof vaziyet plan. .............................................................................. 85 ekil 3.95 Karl Seitz Hof konutlar ksmi kat plan. ............................................................ 85 ekil 3.96 Karl Seitz Hof konutlar havadan grnm. ....................................................... 86 ekil 3.97 Karl Seitz Hof yerleiminden grntler. ........................................................... 86 ekil 3.98 Dii klinii haline dntrlm bir kat plan. ................................................ 87 ekil 3.99 George Washington Hof. ................................................................................... 87 ekil 3.100 George Washington Hof. ................................................................................... 87 ekil 3.101 Ulmenhof avlusundaki anaokulu........................................................................ 88 ekil 3.102 George Washington Hof vaziyet plan. .............................................................. 88 ekil 3.103 Washington Hof kat plan. ................................................................................. 88 ekil 3.104 George Washington Hof kat plan...................................................................... 89 ekil 3.105 Karl Marx Hof vaziyet plan. ............................................................................. 89 ekil 3.106 Konut blou ve tren hatt ................................................................................... 90 ekil 3.107 Karl Marx Hof uydu grnm. ........................................................................ 90 ekil 3.108 Konut sistemi ii ulam. .................................................................................. 90 ekil 3.109 Karl Marx Hofun avlusu................................................................................... 90 ekil 3.110 Karl Marx Hof konutlar cephesi. ...................................................................... 91 ekil 3.111 Karl Marx Hof konutlarndan bir grnm. ....................................................... 91 ekil 3.112 Karl Marx Hof konut blou ksmi kat plan. ...................................................... 91 ekil 3.113 Karl Marx Hof konutlar kat plan...................................................................... 92 ekil 3.114 Karl Marx Hof konutlar kat plan...................................................................... 92 ekil 3.115 Quarry Hill havadan grnm. .......................................................................... 93 ekil 3.116 Quarry Hill vaziyet plan. .................................................................................. 93 ekil 3.117 Quarry Hill konutlarnn inaat aamas. ............................................................ 94 ekil 3.118 Quarry Hill konutlarndan grntler................................................................. 94 ekil 3.119 Quarry Hill konutlar amarhane tesisi. ........................................................... 94 ekil 3.120 Quarry Hill konut sisteminde iki ve odal konutlarn kat plan. ...................... 95 ekil 3.121 Quarry Hill konut iinden grntler. ................................................................ 95 ekil 3.122 Weissenhof yerlemesi vaziyet plan.................................................................. 96 ekil 3.123 Weissenhof yerlemesi havadan grnm.......................................................... 96 ekil 3.124 Weissenhof yerlemesi uydudan grnm. ........................................................ 97 ekil 3.125 Le Corbusierin tasarlad ikiz apartman. ......................................................... 98 ekil 3.126 Le Corbusierin i mekanlarndan grnmler. .................................................. 98 ix

Sayfa ekil 3.127 Le Corbusierin ikiz apartmann at kat plan. ................................................. 98 ekil 3.128 Weissenhofda Le Corbusierin birinci ve giri kat planlar. ............................. 99 ekil 3.129 Mart Stam konutlar........................................................................................... 99 ekil 3.130 Mart Stam konutlar kat planlar ve kesiti. ....................................................... 100 ekil 3.131 Apartmandan bir grnm............................................................................... 100 ekil 3.132 Rohenin apartman perspektif izimi. ............................................................. 101 ekil 3.133 Mies Van der Rohenin arazinin hakimi gibi konumlanm apartman binas. ... 101 ekil 3.134 Rohenin apartman binasnn grnleri......................................................... 102 ekil 3.135 Rohenin apartmannn planlar........................................................................ 102 ekil 3.136 Weissenhof yerlemesinde Oudun tasarlad sra konutlar............................. 103 ekil 3.137 Weissenhof yerlemesindeki J.J.P. Oudun sra-konutlarnn kat planlar. ........ 103 ekil 3.138 Grnler. ..................................................................................................... 104 ekil 3.139 Borneo Sporenburg konutlarndan bir grnm. .............................................. 105 ekil 3.140 40 numaral ev................................................................................................. 105 ekil 3.141 Yerleim plan. ................................................................................................ 105 ekil 3.142 40 numaral konutun kat plan. ........................................................................ 106 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 ekil 4.9 Dammerstock yerlemesi. ................................................................................ 111 Spangen konutlar galeri sokak. ....................................................................... 113 Spangen konutlarnda olduu gibi, oluturulan ikincil mekanlarla konutlarn ilikileri. ....................................................................... 113 G. W. H. kat plan ve avlu cephesinden bir grnm........................................ 114 Immeubles Villas. ............................................................................................ 116 Spangen yerleimi mekan ilikileri................................................................... 121 Milyutin, Magnitogorsk projesi........................................................................ 123 Dessau-Trten salonundan bir grnm. .......................................................... 124 Hans Sharounun tasarlad plan tipi. ......................................................... 125

ekil 4.10 Dessau-Trten konutlarnn n baheleri.......................................................... 128 ekil 4.11 Le Corbusier ve Jeanneret, Plan Obus , Algiers.. .......................................... 131 ekil 4.12 Plan Obus. ....................................................................................................... 132 ekil 4.13 Dammerstock yerlemesi ara yol...................................................................... 133 ekil 4.14 Byker yerlemesi ulam sistemi. ..................................................................... 134 ekil 4.15 Dessau-Trten yerlemesi elektrik hatlar......................................................... 141

TABLO L STES Sayfa Tablo 5.1 Dessau-Trten yerleimi hakknda zet bilgi.................................................... 152 Tablo 5.2 Dammerstock yerleimi hakknda zet bilgi..................................................... 153 Tablo 5.3 Praunheim yerleimi hakknda zet bilgi.......................................................... 154 Tablo 5.4 Siemensstadt yerleimi hakknda zet bilgi. ..................................................... 155 Tablo 5.5 Byker Wall yerleimi hakknda zet bilgi......................................................... 156 Tablo 5.6 Spangen yerleimi hakknda zet bilgi. ............................................................ 157 Tablo 5.7 De Dageraad yerleimi hakknda zet bilgi. ..................................................... 158 Tablo 5.8 Rabenhof yerleimi hakknda zet bilgi. .......................................................... 159 Tablo 5.9 Karl Seitz Hof yerleimi hakknda zet bilgi. ................................................... 160 Tablo 5.10 George Washington Hof yerleimi hakknda zet bilgi..................................... 161 Tablo 5.11 Karl Marx Hof yerleimi hakknda zet bilgi. .................................................. 162 Tablo 5.12 Quarry Hill yerleimi hakknda zet bilgi......................................................... 163

xi

NSZ Konutlama sorununun hala devam ettii gnmzde, bulunan her bo arazi zerine kurulan ie dnk toplu konut sistemlerinin, kent ile daha sistematik ve btncl bir sistemle bal olmas gerektii kanaatindeyim. Gerek kente yeni gelen nfusa, gerekse kentin mevcut nfusuna yetecek kapasitede bir kent tasarlanmas durumunda, kentte oluacak gecekondulama blgeleri, ulam sorunlar, su oran, hava ve evre kirlilii gibi birok sorunun zlebilecei fikrini savunmaktaym. Ama daha mutlu, huzurlu, gvenilir, salkl bir toplum ve evre yaratmak olmaldr. Teknolojik olanaklar kullanan, evreye zarar vermeyen, sosyal ilikileri glendiren, gvenilir binalar organizasyonu kurulmaldr. Konut sistemi, kentin bir paras olarak, en dk gelir grubu iin bile, otel konforunu en temel ihtiyalarda sunabilmelidir. Binalar barnma ve koruma gibi fonksiyonlarn yannda, ulam, atk sistemi, alveri, bakm, iletiim, elence, salk, eitim gibi birok konuda, bir organizma gibi alan, her detayna kadar yaam iin gerekli fonksiyonlar, sistematik bir dzende, zgrlkleri kstlamadan, st dzeyde esnek bir tutumla gerekletirebilmelidir. Bu ekilde gelimek iin zaman bulabilen, ada bir toplum yaratlabilir. Tez almamda, bu ana fikirle, mevcut toplu konut sistemleri zerinden kent oluumu hakknda aratrma yaplmtr. Tarihsel srete deiimlerin daha net grlebildii, sanayileme dnemi sonras, 19. yzyl sonu ve zellikle 20. yzyl ba konutlar zerinde durulmutur. Bu almann gelecekte yaplacak konut sistemlerine katks olmasn dilerim. Tez almam boyunca, hogrl ve iyimser tavryla benden yardmlarn esirgemeyen, deerli hocam ve danmanm Sayn Do. Dr. Seda TNKe, tezimin balang aamasnda yardmc fikirler veren deerli hocam Sayn Do. Dr. mr BARKULa, kaynak aratrmas srasnda hogr gsteren deerli hocam Sayn Do. Dr. idem BAYT Ne, son olarak da ellerinden gelen her trl destek ve yardm salayan, gsterdikleri sabr ve anlay iin annem Lerzan SATAa ve babam Engin SATAa teekkr bir bor bilirim. Ekim 2006 Seden SATA

xii

ZET ehirlerin ar bymesi ve ortaya kan yetersizlikler sonucu oluan barnma sorunu, toplu konut oluumlarnda deiik zmlerin ortaya konmasna neden olmutur. Sanayi Devriminden gnmze kadar gelinen srete, deien ihtiyalar karlayacak ekilde retilen toplu konut projeleri, kent iinde kent oluturma zmne varmtr. Bu aratrmada, Sanayi Devrimi, sanayileme srecinde ortaya kan kentlemeler ve yirminci yzyl toplu konut projeleri zerine literatr aratrmas yaplm, bu kapsamda ktphane taramas ve Internet ortamndaki yaynlarn incelenmesi yntemine bavurulmutur. lk blmde, Sanayi Devriminden sonra retilen projelerin dnem koullarn anlamak amacyla, sanayileme sreci, bu srete oluturulan kentler ve konut blgeleri hakknda bilgiler verilmi, ardndan retilen konut tiplerinden bahsedilmitir. kinci blmde, 20. yzylda retilmi toplu konut rneklerinin oluum amalarn netletirmek iin 19. yzyl konutlarnn planlarndan ksaca bahsedilmi ve bu rnekler biimlenilerine gre Ak Sistemler ve Kapal Sistemler olarak snflandrlarak plansal adan analiz edilmitir. nc blmde, incelenen toplu konut projeleri, gnmz beklentileri ve sunduklar olanaklar kapsamnda deerlendirilmitir. Son blmde ise, deerlendirmeden elde edilen karmlar ve neriler maddeler halinde sunulmutur. Anahtar kelimeler: Sanayi Devrimi, sanayileme, kentleme, konutlama, toplu konut, ii snf konutlar, orta snf konutlar, yirminci yzyl.

xiii

ABSTRACT Housing problem, caused by the excessive increase in the population of the city and their insufficiencies, was made people find different solutions. Housing estates, which were produced in accordance to changing needs since the industrial revolution, were arrived to a solution of the city in the city system. In this study, a literature search, including library search and a study of the Internet publications, about the urbanizations planned during the industrialization process and the twentieth century housing estates, were done. Moreover, to have solutions to future housing estates were been the aim of the study. In the first part of the study, industrialization process, urbanisations after industrilization and the housing zones planned during the process were examined to understand the conditions of the period they were produced. In addition, the housing types built up during the process were submitted. In the second part, to clarify the reasons of producing the examples of the 20th century housing estates, 19th century house plans were shortly mentioned and these housing estates were studied according to their floor plans with classifying as Opened Systems and Closed Systems. In the third part housing expectations were explained, and the projects success of meeting these expectations were researched. In conclusion, the results and the suggestions were gotten from the research and divided into seperate articles. Keywords: Industrial Revolution, industrialization, urbanization, housing, housing estates, working class houses, middle class houses, 20th century.

xiv

1 1. 1.1 GR Aratrmann Amac

Yaplm evrenin oluturulma prensibinin temelinde, kullanc rahat ve mutluluunun salanmas ve kullanc ihtiyalarnn tam olarak karlanmas ngrlmektedir. zellikle kitlelere hitap eden yaplarda, mekann kullanc davranlar zerindeki gzle grnmeyen, ancak bir zaman srecinden sonra alglanabilen etkisi, ou zaman mali nedenler sonucunda gz ard edilmitir. Oysa ki, mekann dzenlilii, salkll, salad mutluluk ve fonksiyonel ileyii ne kadar st dzeyde tutulursa, kullanc mutluluu, yaam standard o derecede artmaktadr. Bu sebeple mekan oluumunun olas etkileri ve sonular, iyi irdelenmelidir. Gnmzde daha iyi ve ok olanaa ulamak sebebiyle artan, kentte yaama talebi sonucu, nfus younluunun artmasna ve birok kentin hedeflenen kapasitelerinin almasna sebep olmutur. Kentlerin ar bymesi sonucunda ihtiyalara ulam glemitir. Sanayi Devriminden gnmze kadar gelinen srete, toplu konut dzenlerinde, toplu konut kullancsnn her trl ihtiyacn iinde barndran, kent iinde kent olarak tanmlandrlan bir sistemin uyguland grlmtr. Fakat bu yerlemelerin ie kapankl nedeniyle, kentin btn ile ilikilerindeki yetersizliklerden doan sorunlar ortaya kmtr. Gnmz toplu konutlar iin tasarmsal ve mekansal karmlar elde etmek amacyla, bu aratrmada yirminci yzyl toplu konut rnekleri incelenmitir. 100-150 yllk bir bunalmn sonucunda oluturulan toplu konut projelerinin geirdii evreler ve mekansal kurgular incelenmi ve bunlarn gnmz bak asndan mekansal yeterlilik ve yetersizliklerine deinilmitir. 1.2 Aratrmann Kapsam

Bu aratrma asl olarak blok eklinde ina edilmi kent sistemleri ile kullanc ve evre arasndaki etkileimleri irdelemitir. Bu sistemin rnekleri, sanayileme sonras kentleme hareketleri ierisinde ina edilmitir. rnekleri incelemeden nce, bu aratrmada, tarihsel srete toplumlarda gerekleen deiimleri ve bu deiimlerin sonularnn net olarak algland sanayileme srecinin, toplum ve kent iin avantajlar ve dezavantajlar genel olarak belirtilmitir. Sanayileme sreci ierisinde ortaya kan, ina edilmi veya proje olarak sunulmu sra-konutlar, blok sistemler ve ehir projeleri hakknda genel bilgiler sunulmutur.

2 Kullanc davranlar mekan etkiledii gibi, mekan da kullanc davranlarn

etkilemektedir. Bu nedenle sistemin etkilerini anlayabilmek iin, ncelikle iinde bulunduu zamann yaam standartlarn incelemek gerekmitir. Dolaysyla sanayileme srecinde mevcut olan yaam standartlarndan bahsedilen ilk blmde, sanayileme srecinde ortaya karlan zm nerilerine deinilmitir. Aratrmann ikinci blmnde, Sanayi Devrimi ardndan tasarlanan kentlemelerin tipleri ve eitlerine rnekler verilmi ve aratrmada nce ondokuzuncu yzyl konutlamalar hakknda genel bilgiler sunulmu, daha sonra da yirminci yzyl toplu konut projelerinden seilen rnekler plansal adan analiz edilmitir. nc blmde, toplu konut projelerinden kullancnn beklentilerinden seilen konular belirlenen balklar altnda irdelenmi, sanayileme sreci ardndan oluturulan, toplu konut projeleri zerinde bu beklentiler aratrlmtr. Projelerin sunduklar olanaklar ve getirdikleri zm yollar deerlendirilmitir. Son blmde, deerlendirmeler sonucunda elde edilen karmlar ve neriler maddeler halinde sunulmutur. ncelenen projelerin sunduklar olanaklar belirtilmitir. 1.3 Aratrmann Yntemi

Yukarda belirtilen ama ve kapsam dorultusunda, bu aratrmada ktphane taramas ve Internet ortamnda hazrlanm kaynaklarn incelenmesini kapsayan, literatr aratrmas yntemine bavurulmutur. Bu dnemde tasarlanan toplu konut zmleri hakknda literatr aratrmas sonucu bulunan genel bilgilerden bahsedilmitir. Sonraki aamada bu toplu konut projelerinin literatr aratrmas sonucu bulunan plan izimleri, renklendirilerek, plansal analizleri yaplmtr. Son olarak da, belirlenen balklar altnda toplu konut sisteminden beklentiler belirtilerek, yirminci yzyl toplu konut rnekleri zerinde, projelerin beklentileri karlama biimleri analiz edilmitir. Literatr aratrmasndan elde edilen, sunduklar olanaklar hakkndaki bilgiler mekansal ilikiler, konut ii ve konut d mekansal ilikiler asndan irdelenmitir. Bylece gelecekte yaplmas planlanan bir kentleme projesinde konutlama blgesi zerinden tasarmda dikkat edilmesi gereken konulara k tutulmutur. Son olarak, incelenen toplu konut projeleri hakknda elde edilen bilgileri ve sonular ieren tablolar oluturulmutur.

3 2. SANAY DEVR M VE KONUT M MAR S N N TAR HSEL GEL M

Sanayi Devrimi, insanlk tarihinde ok nemli bir dnm noktas olmutur. Zamannn toplumunu etkiledii gibi gelecein toplumlarn da etkilemitir. Bu etkileim tek bir alanda olmam; insanlarn yaam tarzlarndan, yaam koullarna, kyafetlerinden, yiyeceklerine, hayatlarn her alanda deitirmitir. Sanayi Devrimi daha ok iyiletirme amal bir eilim gstermitir. Bozuk yaam standartlarn dzeltmek, hayat kolaylatrmak adna birok yeni icatlar yaplm, insanlar daha iyi iin harekete gemilerdir. Bunun dnda bir de sanayileme ile birlikte doan yetersizliklerin giderilmesi iin toplum deimek ve gelimek zorunda kalmtr. Bu deiim ve geliim direkt olarak kentleri de etkilemitir. Kent kaynaklar topluma yetersiz kalm, kentler hzla bymeye ve mevcut doal kaynaklar tketmeye balamtr. Btn bunlara ek olarak savalar ve savalarn ykc etkileri, ardndan gelen hastalklarn yok edicilii insanlarn yaamlarn daha da zorlatrmtr. Sanayileme sreci zellikle de krsal kesim iin zor olmutur. Teknolojinin de gelimesi ile tarmla uraan krsal kesim fabrikalarda almaya ynelmi, yeni bir snf domutur; ii snf. i kesiminin kentlere g ile ulam ve barnma sorunlar ortaya kmtr. Krsal kesimde i orannn azalmasyla birlikte fabrika iiliine olan talebin artmas, ii snfnn barnma, salk, hijyen sorunlar ile karlamasna sebep olmutur. Bu yzden ii snfnn yaam standartlarn iyiletirecek yeni konut blgeleri ve beraberinde yeni kentleme nerileri gelitirilmitir. Ulam, kentleme hareketlerini etkileyen bir dier nemli faktr olmutur. Mevcut yollar, yeni ulam aralarna yetersiz gelmi, yeni mekansal ihtiyalar (otopark, duraklar, genel trafik ebekesi gibi) domutur. Bu ve bunlar gibi dier oluumlar, Sanayi Devrimi bal altnda incelenecektir. 2.1 Sanayi Devrimi

Sanayi Devrimi sonrasnda retilen toplu konut projelerini daha iyi anlayabilmek iin, ncelikle sanayi devrimini ve yaam standartlarn incelemek gerekmektedir. Sanayi Devrimi ile birlikte deien koullara uyum gstermeye alan kullanclarn yaam standartlar, konutlarnn biimleniini etkilemi ve oluan dzensizlikleri gidermek iin zm nerileri getirilmitir. Bu blmde, Sanayi Devrimi bal altnda sanayileme srecinin meydana gelii, getirdii yenilikler, kullanclarn bu dnemde yaadklar koullar ve dnemin plansz oluan konutlamalar hakknda bilgiler sunulmutur. Sonraki blmde, Sanayi Devriminin Gerektirdii Kentleme Tipleri bal altnda kentlerin plansz bymesi ile ortaya kan salksz koullar iyiletirmek amacyla gelitirilen kentleme nerilerinden bahsedilecektir.

4 Sanayileme sreci, 17. yzyl sonlarnda balayarak, Avrupa ve Amerikada, birok lkede etkili olmutur. Dinsel, siyasal, bilimsel ve felsefi dnceler 17. yzyl balarnda Avrupada hzla yaylmaya balamtr. lk sanayileme ngilterede gereklemitir. Kendiliinden, doal bir sre olarak meydana geldii iin tam tarihi net olarak sylemek mmkn deildir. Fakat genel olarak 1760 balang tarihi olarak kabul edilmektedir. ngilterede bu olay ilk yorumlayan ve 1760 tarihini ilk belirleyen ekonomi tarihisi Arnold Toynbee olmutur (Deane, 1979). Daha sonralar Prof. Nef, sanayilemenin geliim srecinin 16. ve 17. yzyla kadar dayandn ne srmtr. Gelime 18. yzyl ncesinde yava ve belirsiz meydana gelirken, 18. yzyl sonrasnda sistematik, devaml ve belirli bir hal almtr. Bylece emein verimlilii artm ve kitlesel retim sz konusu olmutur (Deane, 1979). Sanayileme beraberinde ekonomik kalknmay getirmitir. Bu deiim karsnda duraan davranan uluslar yaam standartlar asndan geri kalmlardr. Sanayileme, meydana geldii her lkede ayn ekilde gelimemitir. Fakat, aada sralananlar gibi belirgin baz genel deiiklikler olmutur: Byme istei ve dier lkelerin kaynaklarndan yararlanabilme istei, savalarn kmasnda nemli rol oynamtr. Bu da beraberinde birok hastalk ve felaket getirmitir (More, 2000). Modern bilim, sistematik ve yaygn olarak uygulanmaya balanmtr (Deane, 1979). Sanayileme ile teknolojik gelimelerin yaanmas sonrasnda insan emeinin yerini makineler alnca, tarm sektrnde alan ksmn isiz kalmas sz konusu olmutur. Kurulan yeni fabrikalarda almak zere ve kentin sunduu yeni olanaklardan yararlanabilmek iin, krsal kesimden kente g meydana gelmitir. Kent nfusu hzla artmtr (Deane, 1979). Kent nfusunun hzla artmas, kent snrlarnn da hzla genilemesine sebep olmutur. retim biiminde, aile, airet, mahalle bazl giriimlerden, kooperatif ve kamusal giriim bazna geilmesi sz konusu olmutur (Deane, 1979). Sanayileme dnemi ncesi ekonomik pazar aile veya mahalle pazar ierisindeyken, sanayileme sonras ulusal ve enternasyonal pazara geilmitir (Deane, 1979). Emek, birincil rnlerden, imal edilmi mallara ve servislere kaydrlmtr (Deane, 1979). Sermaye, youn ve kapsaml olarak insan emeinin tamamlaycs ve yedei olarak kullanlmtr (Deane, 1979).

5 Tama sistemlerindeki deiim sayesinde, kmr ve birok hammadde lkenin her yerine ulatrlabilmitir. hracat ve ithalat yaplmas ticaretin boyutunu deitirmitir. Yeni trafik aralarnn ortaya kmas ile trafik sorunlar ortaya km, yeni aralara uygun olmayan kentlerde mekanlarn yetersizlii problemlere sebep olmutur. Yaam standartlarnda genel olarak bir ykseli sz konusu olmutur. Kahve, ay, eker gibi tketim mallar orta snf ve alt snfn doal ihtiyac haline gelmitir (tr.wikipedia.org). Orta snf zenginlemitir. Orta ve st snflarda, yiyecek, btelerinin ok az bir ksmn kaplar duruma gelmitir. Daha ok mobilyalara, kitaplara, sslere para harcamaya balamlardr (More, 2000). Orta snfn zenginlemesi ile kapital birikimi sz konusu olmutur. Dolaysyla, yeni yatrm alanlar bulunularak ilerleme salanmtr (tr.wikipedia.org). Yeni sosyal ve mesleki snflar olumutur (ii snf, mesleki uzmanlklar gibi) (Deane, 1979). Sanayileme, daha ok i, daha dzenli alma, daha iyi cret, daha scak ev ve daha ucuz kyafet sunmutur (Deane, 1979). Kamu yaamnda mstakil mlkiyetten, kat mlkiyetine gei olmutur. Birlikte yaama zorunluluu dnemin toplumu iin yeni bir durumdur, dolaysyla yersizlikten ve eksikliklerden doan problemler ortaya kmtr. nce ngilterede sanayileme sreci balamtr. ngiltere'de nce balamasnn

nedenlerinden biri, uzun sredir mlkiyet hakkn, bireysel hak ve zgrlkleri koruyan bir anayasal monari dzeninin mevcut olmasdr. 18. yzylda dnyann mali merkezi konumuna ulam olan ngilterenin borsa ve bankaclk sektrleri dier lkelerden ok daha ileri bir konuma gelmitir. Kapitalizm ilkeleri benimsenmi, zgr rekabeti nleyici btn engeller kaldrlmtr. Kmr ve demir ynnden zengin yeralt kaynaklarna sahip olan ngilterede sanayinin gelimesi daha kolay olmutur. ngiltere, dier lkelerin kaynaklarndan yararlanp, hammadde elde etme isteiyle izledii smrgeci politikas sayesinde kendisine geni pazar olana salam, bu hammaddeleri ve hammaddelerden rettii mallar tamak konusunda donanmasn kullanm, bylece tamaclkta rahatlkla gelimitir (ekil 2.1). Tm bunlara ek olarak ngiltere, Avrupa'da Rnesans dneminden beri dokumaclk sanayisinde ba ekmitir. Dolaysyla, Sanayi Devrimi ilk nce ngilterede gereklemitir (tr.wikipedia.org).

ekil 2.1 ngiltere donanmas 1897 (www.bbc.co.uk/history). ngiltere, 1720den sonra deimeye balamtr. Sanayi devriminin olabilmesi iin, demografik devrim, tarmda devrim, ulamda devrim, ticarette devrim olmutur. Tarmda devrim sanayide devrim olmasna yol amtr. 18. yzyldan itibaren her ii daha fazla mahsul retmeye balamtr, bunun sonucu olarak baz iiler tarm alanlarn terk edip, sanayi tesislerinde almak zorunda kalmlardr. Bu dnemde, tarm alanlarnda yeni bir sistem uygulanmaya balanmtr. itlerle evrilen tarlalar, iftiler tarafndan kiralanm ve toprak sahiplerinin yannda cretli ii olarak tarlalarda mahsuller yetitirmilerdir. Baz iftiler kentlere g edip, fabrikalarda ii olarak almlardr. Zengin iftiler ise, tarlalarnda yeni mahsul eitleri deneme imkan bulmulardr. Buna ek olarak yeni yetitirme teknikleri denemilerdir. Bu da daha fazla mahsul yetitirme imkan salamtr. Az rn veren mahsul yerine (avdar gibi), buday, arpa gibi ok rn veren mahsul ekimi yaplarak ayn alandan daha fazla rn elde edilebilmitir (ekil 2.2 ve 2.3) (www.bbc.co.uk/history).

ekil 2.2 Bierdver ile mahsul kesimi (www.bbc.co.uk/history).

ekil 2.3 Mahsul yetitirmekte kullanlan bir ara (www.bbc.co.uk/history).

ekil 2.4 Yonca tarlasnda koyunlar (www.bbc.co.uk/history).

ekil 2.5 Tarlada otlanan koyunlar (www.bbc.co.uk/history). Kmes hayvancl ve balklk ile geinen halk, bunun yerine ekin ekerek geinmeye balamtr. Otlak alanlar ekin alanlar olarak kullanlnca, daha fazla mahsul elde edilmitir. Bununla birlikte, bu alanlarda algam ve yonca yetitirildii iin ayn zamanda yine otlak olarak kullanlabilmitir (ekil 2.4 ve 2.5). Sanayileme ncesinde, yabani otlarn temizlenmesi ilemi, olduka zahmetli ve pahal bir yntem olan, tarm alanlarnn nadasa braklmasnn ardndan sabanla srlmesi ile gerekletirilince, iftiler zarar etmilerdir. Oysa algam gibi kk toprak altnda kalan bitkiler yetitirilince, apalama yardmyla yabani otlar bitkiye zarar vermeden, daha az bir zahmetle ve daha ucuz bir yntemle karlabilmitir. Bu ekilde ekim yaplmas ve sulama sistemlerinin gelitirilmesi ile her mevsim tarm alanlarndan verim almak sz konusu olmutur. algam ve yonca yetitirilmesi havay lmanlatrm, zamanla bataklklarn kurutulmasn da salamtr. Bu da stma gibi hastalklarn nlenmesi asndan ok nemli bir gelime olmutur. Tarmda 1830dan nce, nitrojen asndan zengin olan gbrenin kullanm ve baklagil bitkisinin kklerindeki bakteriler yardmyla nitrojenin nitrite dnm salanarak, nitrojen snrlayc faktr olarak kullanlmaya balanmtr. Enerji younluuna dayal bu yeni sistem, organik tarmn yerini alarak, srdrlebilir tarm yaplmaya balanmtr (www.bbc.co.uk/history).

ekil 2.6 Sr yetitiricisi ve sr (www.bbc.co.uk/history). Koyun ve sr retimi ile retim hz artm ve daha fazla mahsul retilmesi sz konusu olmutur (ekil 2.6). Tarlalarn srlmesinde 6-8 hayvan kullanmndan 2 hayvana geilmesi maliyeti olduka drmtr. 1780lerde makineler devreye girmitir. Bunu yan sra, el aletlerinde de gelime olmutur. 17901870 yllarnda bu iyiletirmeler ile hasatn erken biilebilmesi salanm ve bu da tarmsal verimlilii arttrmtr. Geni lekte tarm yaplmas, mekanizasyon, stoklama yaplmas, drenaj sistemlerinin kullanlmas ve yaplan bilimsel deneylerle, kontroll ve verimli hasat elde edebilmenin salanmas tarmda devrimi gerekletirmitir (Deane, 1979). Bir yandan da ticari devrim gereklemitir. Ticari anlamda politik engeller kaldrlm ve bylece ithalat ve ihracat yapm kolaylamtr. rnlerin kalitesi, retim says ve retim hz artmtr. rn eidi artm, maliyetler ve fiyatlar dmtr. Teknolojik gelimeler ve makinelemenin sanayi devriminde rol byk olmutur. James Watt 1765te buhar enerjisini kefetmi ve buhar gc tamaclkta, madenlerde, fabrikalarda kullanlmtr. Dokumaclk ve rmecilikte nehir gcnden yararlanlm ve yeni icatlar yaplmtr. Metalurjideki gelimeler sonucu Bessemer yntemiyle elik retimi sz konusu olmutur. Demiryolu yapm, fabrika binalar inasnda elik kullanlmtr. Bu dnemde tekstil fabrikalarnda enerji kayna olarak sadece tek bir buhar makinesi bulunabilmektedir ve tm dier makinelerin bu makineye balanmas gerekmektedir. Bunun iin olduka geni bir alana ihtiya duyulmutur. Sanayi dnemi ncesi yaplar yapm sistemi dolaysyla fazla aklk geememeleri yznden bu tarz mekanlar salayamamlardr. Ama sanayi ile birlikte bina yapmnda eliin kullanlmasyla geni aklklar geilebilmitir. Bu da kullanc ihtiyalar ile binalarn kapasitelerinin paralel gitmesi gerektiine kk bir rnek olarak gsterilebilir (www.sanayitesisleri.com). Ulamda da birok yenilik getirilmitir. 1760dan sonra paral yol devri balamtr. Yol ve nehir tamaclna kanal sistemi getirilmi ve 1759da kmr nakliyesi iin kanal sistemi kullanlmtr (www.bbc.co.uk/history). Kuzey Amerikaya almak ve daha lman alanlara

9 ekim yapabilmek, hem ticaretin boyutunu, hem de tarm faaliyetlerinin boyutunu deitirmitir. Ulamdaki ilerlemeler, datmdaki maliyeti olduka drmtr. Bylece yiyecek fiyatlarnda dme olmutur. Bu da toplumun yaam standartlarnn ykselmesi ile sonulanmtr. nce insan, at, veya yerekimi ile ahap raylar zerinde hareket eden vagonlar, sonra buhar gcnn kullanlmasyla birlikte demir raylar zerinde hareket eden lokomotifler icat edilmitir (ekil 2.7) (More, 2000).

ekil 2.7 18.yzyl sonu buharl lokomotif (www.bbc.co.uk/history). Sanayileme sreci devam ederken bir yandan da savalar yznden ehirler ok ypranmtr. Birok yerde sava yznden ktlk yaanmaya balamtr. Bu durum zerine insanlar, yiyeceklerin insan emei ile retildii, kentlere g etmek zorunda kalmtr. Sava srasnda ordularn, dinlendikleri kamplardan ayrlmas hastalklarn yaylmasna sebep olmutur. Bu dnemde lm oran artmtr. Ancak 19. yzyl ile beraber lm oran azalm, doum oran artmtr. Yeni teknolojiler, tbbi teknolojiyi de gelitirmitir. Tbbi teknolojinin gelimesi ve hijyenin neminin kefi ile lm oran azalmtr. Gelitirilen teknolojiler ve yeni pazarlar sayesinde verim artmtr (Dean, 1979). 1730-1760 yllar arasnda yaam standartlarnn olduka yksek olduu grlmtr (Deane, 1979). yi hasat elde edilmesi buday ve et fiyatlarn drmektedir. Fakat bundan sonraki 3040 yl ierisinde meydana gelen savalar tarm olduka etkilemi ve hasat ktlemitir. Bu da yiyecek fiyatlarn etkilemi ve ykseltmitir. Savan getirdii hastalk, ykm gibi etkilerin zerine bir de yiyecek sknts eken insanlar, kentlere g etmek zorunda kalmlardr. Frrat durmun ek far ma

10 gelimeler), bankaclkta (krediler) ve ticarette iyilemeler sz konusu olmutur. Tm bunlara ek olarak insanlar daha insancl davranmaya balamlar, yoksullara yardm etmilerdir. 1782 Aberdeenshire hasat felaket getirmi ve toprak sahipleri buday depolayarak ve yiyecek finanse ederek birlik olmulardr (Deane, 1979). zellikle sanayi dneminin ilk yllarnda yaam artlar olduka kt olarak

tanmlanmaktadr. Veba, stma, iek hastal gibi lmcl birok hastalk ortaya kmtr. nsanlarn yaadklar ortamlarn hijyenden yoksun olduu grlmtr. Sanayileme sreci ierisinde, dallardan rl, kerpi evler yerini tula yaplara brakmtr. Yapraklar yerine kiremit, saman yerine hal kullanlmtr. Sistematik sokak temizlii yaplm, farelerin temizlenmesi ile hastalklar azalmtr. Stma, sivrisineklerin reyebilecei alanlarn azaltlmas sayesinde nlenebilmitir. Artk insanlar hijyenin ne kadar nemli olduunu anlamtr. Zamann hastanelerinde insanlar hasta olduklar iin deil de, hastanede kaldklar iin lmektedirler. nk hastanelerde de dier yerlerde olduu gibi hijyen sz konusu deildir. Hastanelerde hijyenin salanmas lm orann drmtr. lk defa 1870lerde College niversitesi bu konuda rencilerini uyarmtr. Bu uyardan sonra doktorlar hijyenik tedavi metotlarn uygulamaya balamlardr (Deane, 1979).

ekil 2.8 Fabrikalarda alan ocuklar ve kadnlar (www.bbc.co.uk/history).

ekil 2.9 Fabrikada alan ocuklar (www.learnhistory.org.uk).

11 Fabrikalarda daha ucuza altklar iin ounlukla kadn ve ocuklar altrlmtr (ekil 2.8 ve 2.9). Zaten iilerin alma saatleri fazladr, bir de stne kaldklar yerlerin hastalkl hali, insanlarn hayattan zevk alamamalarna yol amtr. kmaz sokaklar, pis, plk haline gelmi evre, rutubetli, insan psikolojisini olumsuz ynde etkileyen, mutsuzluk yaratan bodrumlar kamu hayatnn bir paras olmutur. Liverpoolda nfusun drtte biri avlularda, %10u bodrumlarda yaamtr (www.bbc.co.uk/history). Avlular havalandrmasz, bamsz su kayna olmayan, tuvalet ve p ukurunun ortak olduu, sulu, pis balkl duvarl, pencerelerinden hastalk yayan gazlarn kt rahatsz konutlarda yaamlardr. 1854te kolera salgnn aratran bir komisyonun yapt nfus saymnda ailelerin yarsnn tek odal evlerde yaad ortaya kmtr (www.bbc.co.uk/history). Hatta tek odal evlerde 8-12 kii birlikte yaamlardr (http://histclo.com/essay/war/war-ir.html). Yirminci yzyla kadar elektrik evlere verilememitir (www.bbc.co.uk/history). Tm bunlarn tesinde, ncelikle insanlar bu ekilde birlikte yaamaya yabanclamlardr. Krsal kesimde kendi evlerinde yaarlarken, bir bina iinde, skk, pis, yetersiz, salksz, gvenliksiz bir yaam tarzna maruz kalmlardr (ekil 2.10 ve 2.11). Yani mstakil mlkiyetten, kat mlkiyetine gei yapmak zorunda braklmlardr ve en zor koullar altnda bu geii yaamlardr. ehir yaam, krsal yaamdan olduka farkl bir ekilde gelimitir. Fabrikalarda alk olmadklar bir sistemde ve sk bir disiplin ile, ar artlar altnda saatlerce alp, gn sonunda tek odal kalabalk bir eve gelmek zorunda kalmlardr. Sokaklar da ok kalabalk ve tehlikelilerle dolu olarak tanmlanmakta, yollar yetersiz, trafik skktr (ekil 2.12) (www.bbc.co.uk/history). Kmr kullanlmasndan dolay hava kirlilii sz konusudur (More, 2000). Sanayileme ile ina edilen fabrikalar ve yeni trafik aralar havann gn getike kirlenmesine sebep olmutur (ekil 2.13). Mikroplarn, hastalklara yol at 19. yzylda kabul edilinceye kadar, ehirlerin havadaki kirlilik oran artm ve temizlenmesi iin parklar gibi yeil alanlara ihtiya duyulmutur. Bu salksz yaam standartlar karsnda insanlarn hayat beklentisi de dmtr (www.bbc.co.uk/history). Victorya Dnemi yazar olan Gissing sanayileme srasndaki yaam yle tanmlamaktadr: pis kokulu pazar sokaklar, fabrikalar, aalklar, ambarlar, kk meslekler ve sanatlar, yerlerinin ar kovan gibi olduu dar sokaklar, kirli avlular, tehlikeli karanlklara giden geilerin olduu bir blge; her yer en aalayc biiminde alyor; fazla yklenmi vagonlarla grltl ilek caddeler, ar ilerde alan halkn gezdii kaldrmlar, en irkin biimiyle yoksulluu gsteren keler ve gizli delikler (Coleman, 1973; www.akdeniz.edu.tr).

12

ekil 2.10 Ondokuzuncu yzyl varolar (www.schoolshistory.org.uk).

ekil 2.11 Srt-srta konutlardan bir grnm (www.nettlesworth.durham.sch.uk).

13

ekil 2.12 Sanayileme dnemi banda, sokaklardaki ocuk hrszlarn resmedildii bir izim (www.gober.net).

ekil 2.13 Sanayileme srecinde ehirlerin durumu (www.timarchive.freeuk.com). Bir taraftan sanayileme sreci yaanrken, dier bir taraftan da savalar toplumu zor durumda brakmtr. nce Birinci Dnya Sava (1918), sonra da kinci Dnya Sava (1939) zaten zor bir gei dnemi yaayan ehirleri harabeye evirerek, birok insan evsiz brakmtr (ekil 2.14). Sava sonrasnda salgn hastalklar yaylma imkan bulmutur. Savalarda sevdiklerini kaybeden insanlarn zerindeki psikolojik bask arttka sokaklar, caddeler daha da tehlikeli olmutur ve lmler artmtr (ekil 2.15). Tm bunlara karn savalar, ehirlerin yeniden ve daha iyi artlarda ina edilmesine olanak salamtr.

ekil 2.14 Sava sonras kentlerin durumu (apps.newham.gov.uk).

14

ekil 2.15 Savata ehit den askerler iin yaplm bir mezar ta (apps.newham.gov.uk). Ondokuzuncu yzylda, ii snf zor artlar altnda yaamtr. ilerin kaldklar konutlar sadece uyuma fonksiyonu iin kullanlacak ekilde yaplm, hatta baz iiler, uyumak iin sadece yatak kiralamlardr. Berlinde 1890larda kiralama sistemi uygulanan apartmanlarn yaygn olarak ina edildii grlmtr. ngilterenin de %3 bu ekilde apartmanlardan olumu, geri kalan ise, sra-konutlardan, srt-srta konutlara kadar eitlilik gstermitir. Sra-konut olarak tanmlanan bu konut sistemleri ulam hatt boyunca dizilmi, sadece barnma fonksiyonu tam, n cepheleri bakml ve malzeme kalitesi arka taraflara gre daha iyi olan sistemler olmulardr. Dzensiz ve youn konutlamalar, yeil alanlarn yok olmasna ve birbirinin ayn konutlar skc sokaklar olumasna neden olmutur (ekil 2.16, 2.17, 2.18, 2.19 ve 2.20).

ekil 2.16 18.yy sonunda Londra, ii snf konutlar (www.historic-uk.com).

15

ekil 2.17 Newcastle, sra-konut tipi (www.conservationtech.com)

ekil 2.18 ngilterede yaplm sra konutlar (www.conservationtech.com).

ekil 2.19 1794 ylnda ina edilmi Manchester evleri (www.lookingatbuildings.org.uk).

16

ekil 2.20 1818 - McConell ve Kennedy fabrikas (www.lookingatbuildings.org.uk). 19. yzyl sonlarndan itibaren zellikle ii snfnn katland bu zor yaam standartlarn ykseltmek ve kentlerin dier yetersizliklerini ortadan kaldrabilmek iin birok konut blgesi oluturulmu ve bir ok yasa karlmtr. 1848de Kamu Sal Yasas ile konutlama blgelerini iyiletirmek amal yasalar anayasaya eklenmeye balanm, 1851de geici konutlar retmek amal bir giriim olan, i Snfna Kiralk Konut Yasas karlmtr. 1868de Esnaf ve i Konutlar ve 1875te Esnaf ve i Konutlarn yiletirme Yasalar, gecekondu blgesini temizlemek amacyla karlmtr (Balchin ve Rhoden, 1998). Ancak gecekondularn yerleri kymetli olduu iin, toprak sahipleri finansman olmam ve mevcut yasalar yetersiz kalmtr. 1875te ve 1890da Kamu Sal Yasas iki kere daha yenilenerek, gerekli dzeltmeler yaplmtr (Balchin ve Rhoden, 1998). Bu yasalar varolarn iyiletirilmesi iin yaplmsa da etkili olamamtr. 1869da Liverpoolda ilk defa belediyeye ait konut yapm sz konusu olmutur. 20. yzyl banda mahalli otoriteler konutlama projeleri gerekletirmeye balamtr (Balchin ve Rhoden, 1998). Fakat bu dnemde, form, sokak genilikleri, binalarn arka bahelerinde braklmas gereken mesafeler zerine snrlamalar konulmamtr. 1909da Konutlama ve ehir Planlamas Yasas ile bu gibi konular hakknda snrlamalar getirilmitir (Balchin ve Rhoden, 1998). 1915te hala devam eden kira artlar iin Kira Art ve potekleme Yasas karlmtr. Kiralar 1914te kontrol altna alnp, bu yasayla sabitlenmitir (Balchin ve Rhoden, 1998). 1919da hkmet denei ile mahalli otoritelerin stlendii 20000 ve zeri nfuslu blgelerde planlama hareketi gerekletirilmitir (Balchin ve Rhoden, 1998). 1922-1930 yllar arasnda Konutlama Yasas ile devlet konut yatrmlarna para yardmnda bulunmaya balamtr (www.bbc.co.uk/history). Bu dnemde bitiik nizam konut yapmnda byk bir art sz konusu olmu, konutlar ulam hatlar boyunca erit halinde dizilmeye balamtr. Jackson (1973), bu yaplar, irkin, monoton ve dehet verici olarak tanmlam ve bu sistemden

17 uzaklamak gerektiini savunmutur. 1932de karlan ehir ve lke Planlamas Yasas ile 1919 planlama hareketinin kapsam geniletilmi olmutur. 1935te ise bu dnemde meydana gelen bitiik nizam konutlama ile oluan lineer byme arazi ziyanna sebep olduu ve istilac bir hal ald dncesiyle, Lineer Bymenin Kstlanmas Yasas karlmtr (Balchin ve Rhoden, 1998). 19. yzyldan itibaren bu yasalarn karlmasyla beraber, olumsuz yaam standartlarn iyiletirmek amacyla, ngiltere bata olmak zere tm Avrupa ve Amerikada yeni kent modelleri gelitirilmitir. Avrupada genel olarak 4-5-6 katl apartman bloklar oluturulmutur. Orta snfn yaad blgelerde apartman bloklar arasnda kalan yerler yeil alanlar olarak deerlendirilirken, ii snfnn yaad yerlerde bu alanlar yine binalarla doldurulmutur. nk bu blgelerde ar younluk sz konusu olmutur. 20. yzyl balarnda ise Avrupa lkelerinde bir ok gecekondu blgesi ortaya kmtr. ngilterede bu tarz binalar iki katl ve oturan kiilerin mlkiyetinde iken, Avrupa lkelerinde bu evler youn kk apartmanlar eklinde olmutur (Hall, 2002) Sonu olarak sanayileme srecinin toplumlar iin dezavantajlar olduu gibi, avantajlar da olmutur. Yaam standartlarnn iyiletirilmesi abas kimi zaman baarszlkla sonulansa da sanayileme oy hakk, teknoloji, iletiim, ulam, salk, ticaret gibi konularda olumlu sonular oluturmutur. Bunun yan sra, ehirlerin iyiletirilmesine ve yeniliklere uyum salamasna sebep olmutur. Fakat ortaya kan yeni zorunluluklarn sebep olduu yaam tarzlarndaki byk deiimler sonucu, yeni ihtiyalar karlayamayan ehirlerde, ksa vadede genel ihtiyalar karlayacak ekilde meydana gelen oluumlar ve stne bir de savalar ile, gei dnemi yoksul halk iin olduka zorlu gemitir. Oluan yeni sistemlere yabancln aknlyla, dzensiz ve sistemsiz gelien ehirler iin dnrler, planlamaclar ve mimarlar iyiletirici planlama projeleri gelitirmek zorunda kalmlardr. Bundan sonraki blmde gelitirilen iyiletirme amal planlama projelerinden bazlar incelenecektir. 2.2 Sanayi Devriminin Gerektirdii Kentleme Tipleri

Sanayileme sreci ile beraber, daha nceki blmde de anlatlan zor yaam koullar sebebiyle olumu, toplumun yaam standartlarn iyiletirmek amacyla birok neri gelitirilmitir. Bunlarn bir ksm sadece fikir olarak sunulmu, bir ksm da uygulamaya geilebilmitir. neriler, mimarlar ve planlamaclar tarafndan ne srld gibi, farkl mesleki deneyimleri olan dnrler tarafndan da oluturulmutur. Bu durum, konunun farkl bak alar tarafndan ele alnmasna olanak salanmtr.

18

ekil 2.21 New Lanark havadan grnm (www.your-uk.com).

ekil 2.22 New Lanark yerlemesi (www.undiscoveredscotland.co.uk). Sanayileme srecinde, ilk gelitirilen neriler, kooperatifiliin kurucusu olarak saylan Robert Owenn, 1800-1810 yllarnda, New Lanarkta deneysel amal oluturduu yerleme (ekil 2.21 ve 2.22) ve Titus Saltn, 1853-1863 yllarnda, Saltaire Bradfordda oluturduu, TitusSalt yerlemesi olmutur (Hall, 2002). Robert Owenn yerleimlerinde ama, ncelikle kullanc mutluluunu salamak, sonrasnda yoksulluun ve suun olmad, salkl bir toplum oluturmak olmutur (www.robert-owen.com). Robert Owen, hem krsal alanda, hem de fabrikalarda alan, kendi kendine yetebilen daha mutlu bir toplum yaratmak istemitir. Eitimin gerekliliine inan Robert Owen, New Lanark yerlemesinde ii ocuklar iin bir kre amtr. 1817de temsili bir hkmet ynetimi altnda, 1200 kiilik topluluklar oluturmay nermitir (Klolu, vd., 1990). Bu topluluklarda herkesin ortaklaa alp, emeinin rnn paylamas istenilmitir. Planlamada politik ve ekonomik artlar n planda tutulmutur. Kamusal alanlar, fabrikalar ehir merkezinde, barnma alanlar, depolar eperlerdedir. Fakat fabrikalarn ehir merkezinde konumlanm olmasndan kaynaklanan olumsuz yaam koullar fark edilince, fabrikalarn ehir merkezinden uzaklatrlmas gereklilii gndeme gelmitir. Bunun zerine fabrikalarn kent merkezinden uzaklatrld

19 ehirler kurulmutur. ngilterede 1879-1895 yllarnda, bir ikolata fabrikatr George Cadbury tarafndan, Bournville Birminghamda bir ehir kurulmutur (ekil 2.23) (Hall, 2002). Merseyde Birkenhead yaknlarnda, 1888de kimyager i adam William Hesketh Lever tarafndan Port Sunlight ehri kurulmutur (ekil 2.24) (Hall, 2002). Almanyada Essenin Ruhr Mahallesinde benzer zelliklerde Margaretenhhe ehri 1906da kurulmutur (Hall, 2002). Amerikada ise demiryolu mhendisi George Mortimer Pulman, Chicagoda 1880de bir ehir kurmutur (Hall, 2002). Ebenezer Howardn bahe ehir fikrinin tohumlarn tayan bu ehirler, sosyal snflarn kaynatrlmas fikri benimsenerek kurulmulardr.

ekil 2.23 Bournville yerleimi (www.cyberium.co.uk).

ekil 2.24 Port Sunlight yerleim plan (web.tiscali.it).

20

ekil 2.25 Charles Fourier Phalange sistemi (www.ar.utexas.edu). 19. yzyl ortalarnda Charles Fourierin 1842-1858 yllarnda ne srd evrensel uyum fikrinde, toplum yedi dnemden getikten sonra, son dnemde kentleri terk edip, 1620 kiilik Phalange blgelerinde (belediyelerde), Phalanstere ad verilen kolektif yaplar ierisinde, kolektiflemi bir hayat srecei n grlmtr (ekil 2.25) (www.ar.utexas.edu). Bu yaplarda, yemek salonlar, tapnak, gzlemevi, finans merkezi, ktphane, alma mekanlar, marangozhane, demir atlyeleri, ziyarete gelecekler iin odalar, salonlar, balo salonu, toplant salonu gibi mekanlar olmas nerilmitir. Aslnda bu dncede bir adan gnmzde uygulanan toplu konut sistemlerine veya gelecekte yaplmas nerilen apartman kentlere benzer ifadeler kullanlmtr. Her trl ihtiyacn tek bir yap sisteminin iinde toplanmas fikrinin ilk rneklerinden biri olmutur (restoranlar, ibadethaneler, bankalar, dkkanlar, misafirhaneler, elence merkezleri gibi). Bunun dnda, neride stat dalm, 1. kat yallar, 2. kat ocuklar, 3. kat yetikinler olmak zere, katlar yalara gre ayrlarak yaplmtr. Stat ayrm ne srlen tm nerilerde dikkat edilen bir konu olmutur. rnein, James Silk Buckingham nerisinde, merkezi konuma zengin halk, eperlere de fakir halk ve alma yerlerini koyarak zmtr.

21 Ebenezer Howard, dnemin en nemli isimlerinden biri olmutur. Fikirleri bir ok kii tarafndan benimsenmi ve gelitirilip yeni fikirler ne srlmtr. Howard, James Silk Buckinghamn l849da Victoria iin tasarlad planlarndan esinlenerek diyagramlar izmitir (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk). Dr. Benjamin Ward Richardsonn 1875de tasarlad "Hygeia" nerisinden de ilham alarak, ana ama olarak, hangi statde olursa olsun iilerin yaam standartlarnn iyiletirilmesi gerekliliini savunmutur (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk). Howard, bahe ehir sistemini anlatmak iin izdii diyagramlardan (ekil 2.26 ve 2.27), At Nal diyagr amnda, Howard, ky ve kent yaamlarnn birletirildii bir yaam tarznn oluturulmas gerektiini savunmutur (ekil 2.28). Howarda gre, ky; doal, temiz, stressiz ama kalitesiz ve dzgn bir i olana salayamayan, kent ise; yaanmas zor, kalabalk, korkutucu ama elenceli ve ekonomik, sosyal frsatlar sunan bir sistem olmutur. ki sistemin iyi yanlarnn analiz edilip, birletirilmesi durumunda, dk kira bedelleri, temiz su ve iyi bir alt yap sistemi, zgrlk gibi, avantajlar olacan ne srmtr. Bunlara ek olarak, bahe ehir fikrinde Howard, her kullancnn ikamet ettii arazinin mlkiyetine sahip olmas gerektiini savunmutur. Ayrca her ehrin etrafnn yeil bir alan ile evrilmesi durumunda, ehrin planl ve kontroll bymesinin salanabileceini vurgulamtr. Howard, ehir belli bir kapasiteye ulat zaman bymenin durmas gerektiini ne srm, ehrin daha fazla bymesi gerektiinde ise, ayn planlama biimine sahip, yeni bir satelit ehir kurulmasn ngrmtr (ekil 2.29). Howard, geni yeil alanlarn olmas gerektiini ve konut blgelerinin, doaya gre planlanmasnn gerekliliini savunmutur. Howardn fikirlerinin devam olan Letchworth projelerinde, Raymond Unwin ve Barry Parker konutlar, mee aacnn konumuna gre yerletirmilerdir. Temiz hava, temiz su gibi, okul, kilise gibi, park, bahe gibi ihtiyalarn salanmas art olarak grlmtr. Btn konutlarn bahesinin olmas, tm konutlarn gne almas ve hibir evin birbirini kesmemesi ana prensiplerden olmutur. Her evin kendine ait tuvalet nitesinin olmas ve bu nitenin, terastan veya lobi gibi bir mekandan ayr bir kap ile girilse de, konut ile ayn at altnda olmas gereklilii savunulmutur (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk). Howardn bahe ehir nerisinde gvenlik n planda tutulmu, iilerin konfor, salk koullarnn arttrlmas gereklilii ve i-ev aras yolculuklarnda etrafn yeil, huzurlu, nee verici olmas gereklilii vurgulanmtr (www.library.cornell.edu). Bylece insanlarn depresyona girmesinin nlenmesi, hayat beklentilerinin arttrlmas hedeflenmi, mutlu yaamlar yaratlmaya allmtr.

22

ekil 2.26 Ebenezer Howardn bahe ehir yerleim plan (Simonds, 1994).

ekil 2.27 Ebenezer Howardn bahe ehri ile tarm alanlar arasndaki ilikiyi gsteren diyagram (Simonds, 1994).

23

KY

KENT

KY-KENT

ekil 2.28 Ebenezer Howardn ky ve kent sistemlerinin birletirilmesi hakkndaki Mknats diyagram (Simonds, 1994).

Bahe ehir Nfus: 32000

Merkez Bahe ehir Nfus: 58000

demiryolu karayolu Bahe ehir Nfus: 32000

ekil 2.29 Ebenezer Howardn bahe ehrinin ok merkezli byme sistemi hakkndaki diyagram (Simonds, 1994).

24 1889da Camillo Sitte ehir planlamasnda estetik deerlerin de dikkate alnmas gerektiini ve bu estetik deerlerin gze ho gelmesinin nedenlerinin irdelenerek, yeni mekanlarda da ayn deerlerin salanabileceini savunmutur (Bayhan, 1969). Sittenin fikirleri zellikle Almanyada etkili olmutur.

ekil 2.30 Letchworth yerleiminin uydudan grnmleri (earth.google.com).

25 1903te Raymond Unwin ve Barry Parkern planlarn hazrlad, tasarmnda her evin bahesi olmas, btn odalarn k almas ve hibir evin birbirini kesmemesi gerekliliini savunan Ebenezer Howardn bahe ehir fikrini benimseyen ve dk arazi deerli bir toprakta konumlanm olan Letchworth ehri kurulmutur (ekil 2.30 ve 2.31) (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk). lk oturanlar, sanat ve idealist orta snf olunca ehir dierlerine tuhaf gzkmeye balam ve ardndan bu snf beklenen sosyallie ve sendikalamaya eriememitir. Bu durum zerine ehrin fark edilmesi iin estetik yne arlk veren Unwin ve Parker, konutlarn btnlnn salanmas iin, konutlarn atlarn ayn renkte tasarlamlardr. Fakat Letchworthdeki konutlar, bitiik nizam konut sisteminin paralanm hali olduklar ve lineer bir ekilde dizildikleri iin, caddeden grn dzgn olmasna ramen, konutlarn arka baheleri pis ve kt bir grnm oluturmutur. Ayrca birbirinden farkl evlerin olmas nedeniyle finansal adan ve sanayi blgesi ile konut blgesinin birbirleriyle ilikilendirilmesi asndan baarsz olmu ve yeniden planlanmtr. Belediye binalar merkeze tanm ve bylece yol karmaas zlmeye allmtr. Letchworth yerleiminden sonra, Unwin ve Parker 1907de sosyal ilikileri daha iyi zlm ve herkese daha fazla alan salayan Haempstead varounu kurmulardr (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk). Haempstead, Letchworthden farkl olarak caddeleri kvrml tasarlanmtr (ekil 2.32).

ekil 2.31 Letchworth, 1913 (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk).

Letchworth bahe ehri

Haempstead baheli varou

ekil 2.32 Letchworth ehrinin dz sokaklar ile Haempsteadin kvrml sokaklar (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk).

26

R.D.C. tarafndan 1921de yaplan konutlar

U.D.C. tarafndan 1930da yaplan konutlar

ekil 2.33 Welwyn bahe ehri (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk).

ekil 2.34 Welwyn bahe ehrinden grnmler (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk). Raymond Unwinin grlerine gre Louis de Soison tarafndan 1920de daha ucuza kaliteli bir ehir kurmak dncesiyle, ssten uzak olarak ve sokaklar araziye gre konumlanarak planlanan ve ina edilen Welwyn bahe ehrinde ise, alandan en st seviyede faydalanma, daha salkl koullarda yaama ve alma imkan yaratma amalar gdlmtr (ekil 2.33, 2.34 ve 2.35) (Bayhan, 1969; www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk). Welwynde, Haempsteadin kvrml sokak anlay ile, Letchworthn dz sokak anlayn birletirmitir. Merkezde dz sokaklar sz konusuyken, genelde sokaklar daha doal bir ekilde biimlenmitir (ekil 2.36). Letchworthde olduu gibi tablosal bir manzara yaratabilmek amacyla, Welwyn ve Haempsteadde de kmaz sokaklar tasarlanmtr (ekil 2.37). Welwynin elastik hali ve yeil alanlar 1946dan sonra karlan yeni konutlama yasalar ile yok olmutur (ekil 2.38) (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk).

27

(DN)

(DUMAN NDE YAAMAK VE ALIMAK) (BUGN)

(VAROLARDA YAAMAK-DUMAN NDE ALIMAK)

(YARIN)

(WELWYN BAHE EHR NDE GNE NDE YAAMAK VE ALIMAK) ekil 2.35 Welwyn Bahe ehrinin kurulu amac (www.arch.mcgill.ca).

28

ekil 2.36 Welwyn bahe ehri vaziyet plan, 1927 (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk).

Haempstead bahe ehri

Welwynbahe ehri

ekil 2.37 kmaz sokaklar (cul-de-sac) (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk).

29

1939 ncesi

1946 sonras

ekil 2.38 Welwyn Bahe ehri (www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk). Bir baka neri, hayatn Madridde geiren Arturo Soria Y. Mata tarafndan gelitirilmitir. Arturio Soria Y. Mata planlamaya altyap sistemleri asndan bakarak, ehir iin gerekli tesisatlar asndan lineer bir planlama gerektiini savunmutur. Bu neri de daha sonraki projeler iin olduka nemli bir rol oynamtr. 1892de Madrid ehrinin etrafn dolaan, 48 km uzunluunda, 7 km apnda bir aks zerinde bir yerleme nermitir (ekil 2.39) (www.arch.mcgill.ca). 1894te inaat balam, 5 kmsi 1910larda bitmitir (www.arch.mcgill.ca). Arturo Soriann lineer kent nerisi, Ebenezer Howardn bahe ehir nerisiyle her zaman karlatrlmtr. Bahe ehir nerisi byk ehirleri kaldrabilecek kapasitede deildir. Oysa Soria, lineer kent projesinde byme asndan daha esnek olduunu ve kaliteli yaamlar sunabileceini savunmaktadr.

ekil 2.39 Arturo Soria Y. Matann lineer ehir nerisi (www.arch.umd.edu). Arturo Soria Y. Matann lineer kent nerisi, sanayi kentlerinin planlanmasnda ilham kayna olmutur. rnein, Tony Garnierin Endstriyel Sanayi ehri nerisi lineer bir oluum gstermitir. Le Corbusier 1922de Endstriyel Lineer ehir nerisiyle, konut alanlar ve sanayi alanlarnn karlkl bir biimde lineer olarak sralanmasn nermitir (zde, 1974). Le Corbusier 1945e kadar lineer sanayi ehri nerisini savunmutur (zde, 1974). 1945te tarm ve endstri arlkl ehirler iin farkl neriler sunmutur (zde, 1974). Le Corbusierin Endstriyel Lineer ehir (La Cite Lineaire Industrielle) nerisi, iilerin i yeri

30 ve konutlar arasndaki yolculuunu kolaylatrmak amacyla tasarlanmtr. Daha sonra, 1929da bir Lineer Sanayi ehri nerisi ileri sren Milyutin 1930da Stalingradda bu nerisini uygulama imkan bulmutur (zde, 1974). 1911de Otto Wagner bahe ehir nerisinin adaletsiz ve estetik adan uygun olmadn savunarak, Camillo Sitte ve onun takipilerinin fikirlerine kar bir tutum izlemitir (www.library.cornell.edu). Geni ehir nerisi, srekli bymeye ak bir neri olarak ileri srlmtr (ekil 2.40, 2.41ve 2.42). Wgner, bahe ehir nerilerinde nedensiz kvrmlar, arpk caddeler, meydanlar, ve yapay manzaralarn yaratldn savunmutur. Kbik formu sayesinde, yapm maliyetinin ve kiralarn ucuz olacan sylemitir. ehrin bymesi gerektiinde kullanlmak zere, ehrin eperlerindeki alanlarn kar salayacak bir biimde kiralanabileceini nermitir (www.library.cornell.edu). Ayrca, para nemli bir faktr olduu iin, araziden en st seviyede yararlanabilmek asndan gkdelen yaplmasn gayet uygun grmtr. Uzun cephelerin getirdii monotonluktan kurtulmak iin geni caddeler ile binalarn birbirlerinden ayrlabileceini ileri srm ve bylece binalarn aralarna manzarann girmesinin salanacan belirtmitir. Toplumu sanata ynlendirmek iin, her eyin sanatsal bir bak asyla planlanmas gerektiini ve sanayiden, ticarete, modaya, lks eyalara kadar, her eyin sanatsal bir ifadesi olmas gerektiini savunan Otto Wagner, ehrin yaayan bir organizma olduunu ngrmtr (www.library.cornell.edu).

ekil 2.40 Otto Wagner Geni ehir plan emas (www.library.cornell.edu).

31

ekil 2.41 Otto Wagner Geni ehir plan (www.library.cornell.edu).

ekil 2.42 Otto Wagner Geni ehir nerisi 1911 (www.laweekly.com). 1917de Tony Garnier Endstriyel Lineer ehir nerisini ileri srmtr (Bayhan, 1969). Yaklak 35.000 kii iin tasarlanm bu ehir, alma alanlar, ticari alanlar, konut alanlar ve dinlenme alanlar olmak zere drt grup olarak ele alnmtr (ekil 2.43 ve 2.44) (Bayhan, 1969). Endstri blgesi ayr dnlmtr. Fonksiyonel, gn alan, ferah, yeil bir sistem dnlmtr (www.museeurbaintonygarnier.com).

ekil 2.43 Tony Garnier Endstriyel Sanayi ehri vaziyet plan (www.ar.utexas.edu).

32

ekil 2.44 Tony Garnier Endstriyel Sanayi ehri (www.icar.poliba.it). 1923 ylnda Erich Gloeden sanayi tesislerinin mutlaka yeilin ierisinde yer almas gerektiini savunmutur. 100.000 nfuslu ehirler tasarlam ve ehirler yan yana geldiinde bir btn olarak alglanmamas iin aralar yeille donatlmtr (Bayhan 1969). 1922 ylnda Le Corbusier topik bir neri ortaya atmtr. ada Kent (Ville Contemporraine) adndaki bu neri, eski kentlerin kt durumunu iyiletirmek amal, ayrca fiziksel evrenin psikolojik sal etkiledii gerekesiyle tasarlanm, dikey bir bahe kent biimidir (Dostolu Trkn, 2002). Bu neride trafik konusu nemle dikkate alnmtr. Kentteki binalar alt katl olup, at katnda uzay taksilerinin ini yapabilecei bir platform bulunmaktadr. Bodrum katlarda ar trafik ak, zeminde hafif ve st katlarda hzl trafik ak olmas dnlmtr. Topluma mutlu, huzur verici bir yaam sunmak iin, kent beton kolonlarla zeminden yukar kaldrlarak, byk bir ksma yeil alanlar yerletirilmitir. Parisin merkezinin yeniden ina edilmesi fikriyle, 1925te yer altnda ticari bir kent ve konut yerleimleri nerisini ileri srmtr (Dostolu Trkn, 2002). Plan Voisin adndaki bu proje, eski kentin yklp yerine yepyeni bir ehir yaplmas anlayyla kurgulanan, yine bir dikey kent nerisidir. Ayrca kent, toplu yaama sistemini destekleyecek ortak kullanm mekanlar ile donatlmtr. Bu dnemlerde Plan Voisin projesine verilen destein kalkmas zerine, kente daha otoriter bir sistemin getirilmesi gerektiine inan Le Corbusier, 1930da Iyan Kent (Ville Radieuse) adl baka bir neride bulunmutur (Dostolu Trkn, 2002). Corbusierin 1946-1952 yllarnda, Marsilyada uygulama olana bulduu, Unite DHabitation nerisi, tek bir blok altnda tm fiziksel ve sosyal ihtiyalar karlanacak ekilde tasarlanmtr (Cohen, 2004).

33 Yirminci yzylda Frank Lloyd Wright Yaygn Kent ad altnda, tekrar doaya dn destekleyen, zellikle Le Corbusierin nerilerinde olduu gibi dikey kent modellerine kar bir tutumla, Broadacre kentini tasarlamtr. Izgara planl, uan aralarla ulamn saland topik projede konutlar, konut sahibinin ara saysna gre adlandrlm (iki aral ev, aral ev gibi) ve genelde kr-kent anlay ngrlmtr (er Grel ve Ylmaz, 2004; www.fbe.gazi.edu.tr). 1960 ylnda Archigram grubu, zgara sistemli Plug In City (Tak-Sk Kent) nerisini ileri srm ve kent paralar eskidike yenilenebilmesini salayarak srdrebilirlii amalamtr. Teknolojiyi yap sistemine dahil ederek, deiken ve devingen bir kent anlay geerlidir. Grubun yelerinden Ron Herron, ayn amalar dorultusunda, kent kavramna yeni anlam getirme isteiyle, Yryen Kent nerisini getirmitir (ekil 2.45) (er Grel ve Ylmaz, 2004; www.fbe.gazi.edu.tr).

ekil 2.45 Archigram grubunun Tak Sk Plug-in City ve Yryen Walking City Kent nerileri (www.fabiofeminofantascience.org). Sanayileme sreci ierisinde ok sayda kent nerisi getirilmitir. Bu aratrmada bu nerilerin bir ksmndan bahsedilmitir. Yukarda bahsedilen nerilerin ounda ehirler belirli bir nfus says ile kstlanmtr. Fakat ehir nfusu arttka yeni bir ehre tanma gereklilii zgrl kstlayc olmutur. nsan ve doa arasnda kurulacak anlaml ilikiyle, doaya dnlerek kentlerin salksz yaamndan kurtulma arzusu ve kstl ekonomik gce sahip geni kitlelerin hayat koullarn dzeltme arzusu; bu yaam biimini ekillendiren konutlarn ortak zellikleridir. (elik, 1978; er Grel ve Ylmaz, 2004; www.fbe.gazi.edu.tr). Buna ek olarak genel olarak tek bir snfn hayatn dzeltmeye ynelik almalar yaplmtr. Her ne kadar snflar kaynatrma anlay tayan neriler olsa da kent balamnda btncl bir yaklama gidilememitir. Ayrca, ounda varolan kentlerin sorunlarnn zlmesi yerine, yeni kentler ina ederek zm bulunmaya allmtr.

34 2.2.1 Kentlerin Biimsel Analizi Ondukuzuncu yzyl sonunda ve yirminci yzylda retilen kentleme nerileri biimsel adan satelit ehir olmulardr. Eski ehir etrafnda konumlanm, peyk ehirlerden oluan sistem, bahe ehir nerilerinin ana plan emas olmutur (ekil 2.46). Kendi kendini kontrol edebilen, kendi kendine yetebilen, tarm alanlaryla ayrlm fakat merkezlerinden birbirlerine ve ana ehre bal ehirlerden oluan bu sistemde ehir yeni peyk ehirlerin sisteme eklenmesiyle bymektedir. Her ehir nfus ve arazi asndan snrlandrlmtr. Bu sistemde, fabrikalar ehir merkezi dna alnmtr ve ayn zamanda krsal yaam ile kent yaamn birletirmeye ynelik bir alma olmutur. Ebenezer Howard, Raymond Unwin, Barry Parker, Patrick Geddesin bahe ehir projeleri, Strettonn Avustralya ehirleri iin nerdii projeler, Patrick Abercrombienin Londra ve Paris iin gelitirdii projeler bu sistemi benimsemilerdir (ekil 2.47 ve 2.48) (Frey, 1999).

ekil 2.46 Bahe ehir satelit ehir plan emas (Bayhan, 1969).

ekil 2.47 Merkezi ehrin etrafnda konumlanm satelit ehirler (Howardn bahe ehir tasarm genel byme emas) (Frey, 1999).

35

ekil 2.48 Abercrombie satelit ehir tasarm genel plan emas (Frey, 1999). Satelit ehirler eer kendi uydu ehirlerinin merkezi konumunda ise Salkm ehirler olumaktadr. Yine tm hepsi ana merkez etrafnda toplanmlardr. Bu sistemde organik bir yaylma sz konusudur. Peyklerin byklkleri ve zelliklerindeki farkllklar, ehrin daha esnek bir byme sistemine sahip olduunun bir gstergesidir. Merkezdeki younluklarn darya kaydrld sisteme, Gaston Bardetin nerisi rnek olmutur. Bardete gre ehri oluturan birimler, 5-15 kii arasnda ise ailelik komuluk birimi, 50-150 kii arasndaysa ailelik komuluk toplumu, 500-1500 kii arasndaysa ailelik kartiye toplumu, 5000-15000 kii arasndaysa ailelik ehir birimi, 50000-150000 kii arasndaysa ailelik metropoliten birimi, 500000-1500000 kii arasndaysa ailelik Dnya metropol birimi olacak ekilde gruplanmaktadr (ekil 2.49) (Bayhan, 1969).

ekil 2.49 Gaston Bardetin salkm ehir plan emas (Bayhan, 1969). Satelit ehirler, bir ana ulam hattndan beslenecek ekilde biimlendiinde ise, bu biimlenii Tarak ehir plan olarak adlandrlmaktadr. Her satelit ehir azami 60.000 nfuslu ehir nitelerinden olumutur. niteler aras yeil alanlar, okullar ve resmi binalar yer almtr (ekil 2.50) (Bayhan, 1969).

36 1924 ylnda Ludwig Hilberseimer tarak ehir plann kullanmtr (www.zerogautobahn.com). Dikey ehir olarak tanmlad bu neride, lineer bir cadde ve endstri ehrine dik olarak iskan ve idare nitelerini balamtr. nsanlarn altklar yerlerin zerinde konumlandrlm konutlarda oturmasn ngrmtr. neride, yaya yollaryla balanm yaama birimleri, ana trafik hatlarnn ve alma birimlerinin zerinde konumlanmtr (ekil 2.51 ve 2.52).

ekil 2.50 Tarak ehir plan emas (Bayhan, 1969).

ekil 2.51 Ludwig Karl Hilberseimern dikey ehri (www.zerog-autobahn.com).

ekil 2.52 Hilberseimern dikey ehir plan emas (Deckker, 2000).

37 Havari plan emas (ekil 2.53) (Bayhan, 1969), Yldz ehir (Star City) ve Parmak ehir (Finger City) plan emalar ise satelit ehirlerin tek bir merkezden nsal olarak yaylmas ve her bir kolun lineer oluum gstermesiyle olumutur (ekil 2.54 ve 2.55). ehir bydke ana merkezden uzaklald iin yeni merkezlerin ve bu merkezden kan nsal kollarn olmas ile ok-ekirdekli bir sisteme varlmtr (ekil 2.56). Ulamn nemli olduu bu sistem, gelimi ulam sistemleri ve geni yeil alanlar salamaktadr. Hans Blumenfeld 1949 ylnda Washingtonda, Moskovada ve Copenhagenda 1947de parmak ehir emas kullanmtr (ekil 2.57 ve 2.58) (Frey, 1999). Bu ema, Dominika, Roseau ehir plannda da grlmektedir (Frey, 1999).

ekil 2.53 Havari ehir (Bayhan, 1969).

ekil 2.54 Star city Yldz ehir (Frey, 1999).

ekil 2.55 Dominika, Roseau ehri yldz plan emas (ethesis.helsinki.fi).

38

ekil 2.56 Yldz ehirlerin birlemesiyle oluan ok merkezli sistem (Frey, 1999).

ekil 2.57 Ana merkezden dalan parmak ehir emas (Frey, 1999).

ekil 2.58 Copenhagen ehrinin yldz ehir plan emas ve oluturulan lineer bloklar (www.locations.copcap.com). 100.000 nfuslu molekllerin birbirleriyle balanmasndan oluan Molekl ehir plan emasnda ise, eski ehir terk edilerek yerine yeni ehir sisteminin yaratlmas, ve aralarnn yeille donatlmasndan meydana gelmitir. Bu plan emasnda belirli bir merkez ehir bulunmamaktadr. Kent ii younluunun kent dna kaydrld ehir, dengi bir ehre gre daha fazla yer kaplamtr. Az younluklu birimler ierisinde ulam zel arabalar ve otobslerle yaplmtr (ekil 2.59) (Bayhan, 1969).

39

ekil 2.59 Molekl ehir plan emas (Bayhan, 1969). Lineer Kent plan emasnda ehirler bir ulam hatt zerinde konumlanmtr. Merkezi bir ehir yer almamaktadr. Tm ehir kompakt bir forma sahiptir ve bir merkez yoktur. Bu sayede kmlerce uzayabilme imkan vardr (ekil 2.60, 2.61, 2.62 ve 2.63). Bu sistemin rneklerinin banda banda Arturo Soria Y. Mata ismi gelmektedir. Soria, geni ehirlerin daha iyi yaam standartlar salayacan savunmutur. Ulam zellikle bu sistemde ok nemli bir faktrdr. Soria bu nerisini Madridde uygulama imkan bulmutur. Raymond Unwin, Robert Whitten, Arturio Soria Y. Mata, Kenzo Tange, Edgar Chambless, Clarence Stein, Mars Grubu gibi isimler de bu sistemi kullanmlardr.

ekil 2.60 Lineer (Bant) ehir kurulu emas (Bayhan, 1969).

40

ekil 2.61 Lineer ehir plan emas (Frey, 1999).

ekil 2.62 Madrid lineer ehri (online.sfsu.edu).

ekil 2.63 A. Soria Y. Matann Madrid lineer ehri (Hall, 2002).

41 Sanayileme srecinde meydana gelen arpk kentlemeleri iyiletirmek iin bir ok kent nerisi gelitirilmitir. Bunlarn bir ksm uygulanma imkan bulabilmise de bir ksm neri olarak kalmtr. Sanayi Devrimi ile kentlerde oluan yetersizlikleri giderme, ii snfnn salksz yaam standartlarn iyiletirme ve yeil alanlar tekrar ehre kazandrma amacn tayan kent nerileri, genel olarak toplu konut oluumlarnn dzenlenmesi ve dier kent mekanlaryla ilikilerinin belirlenmesi zerine kurulmutur. rnein Ebenezer Howardn bahe ehir nerisinde, ii snfnn yaam artlarn iyiletirmek amal oluturduu konut blgesi, tm projenin en can alc ksmn oluturmutur. Bu blmde sanayileme sreci ardndan ileri srlen baz kentleme nerileri hakknda genel bilgiler verilmitir. Bundan sonraki blmde, yirminci yzylda retilmi baz toplu konut projelerinin plansal analizleri yaplmtr.

42 3. SANAY DEVR M SONRASINDA RET LEN TOPLU KONUT PROJELER N N PLANSAL AIDAN NCELENMES Sanayi Devrimi sonrasnda, kentlerin salksz koullarn dzeltmek iin retilen kentleme projelerinin konut yerlemelerine, ii snfnn yaam standartlarn iyiletirmek iin tasarlanan toplu konut yerlemelerine ve orta snf toplu konut yerlemelerine ait rnekler bu blmde plansal adan analiz edilmitir. i snf iin tasarlanm olan toplu konut yerlemeleri 18. Yzyl Sonu ve 19. Yzyl Konutlamalar ve Yirminci Yzyl Konutlamalar olarak iki balk altnda incelenmitir. Bu aratrmada, asl olarak yirmici yzyl ii snf toplu konut yerlemeleri zerinde durulmutur. Bu blmde, 19. yzylda ina edilen, kiralama yntemiyle kullanlan apartman binalar, srt-srta konutlar ve srakonutlarn planlar hakknda genel bilgiler sunulmu, 19. yzyl ve 20. yzyl balarnda retilen nceki blmde bahsedilen kentlemelerden rnekler verilerek, konut planlar incelenmitir. Son olarak da 20. yzyl Avrupa kentlerinde ortaya kan sra-konut projelerinin ve blok sistemlerin secilen rneklerinin planlar irdelenmitir. Bu bilgiler daha sonraki blmde toplu konut tasarmndan kullanc beklentileri zerinde deerlendirilmitir. 3.1 i Snfna Ynelik retilen Toplu Konutlar

Sanayi Devrimi sonucunda ortaya kan dzensiz kentlerin yetersizlikleri dnemin ii snfn olumsuz etkilemitir. Dolaysyla ii snfnn yaam standartlarn iyiletirmek amacyla yeni konut sistemleri gelitirilmitir. 18. yzyl sonunda ve 19. yzylda retilen apartman binalarnn, srt-srta konutlarn ve sra-konutlarn planlar, daha nceki blmde anlatlan ii snfnn zor yaam standartlarn iyiletirmek zere gelitirilen kent projelerinden seilen rneklerin konut planlar ve 20. yzylda retilen sra-konut sistemlerinin, blok konut sistemlerinin planlar bu blmde retilme tarihlerine gre, iki alt balk altnda incelenmitir. a) 18. Yzyl Sonu ve 19. Yzyl i Snf Konutlamalar 18. yzyl sonlarnda hzla bymeye ve younlamaya balayan kentlerin konut blgeleri 19. yzylda salksz ve dzensiz bir hal almtr. Bu dnemde kentlerde kullanclarn nefes alabilecei mekanlar kalmamtr. zellikle ii snfnn ikamet ettii blgelerde su oran yksek ve nfusu youn konutlamalar olumutur. Baz kentlerde kiralama sistemiyle kullanlan apartman binalar ykselirken, baz kentlerde sra-konutlarn ve srt-srta konutlarn yaygn olarak uyguland grlmtr. Ayn zamanda 19. yzylda iyiletirme projeleri gelitirilmeye balanmtr. Bu blmde, sonraki blmlerde deerlendirilmeye alnan yirminci yzyl konutlamalarnn deiimlerini daha iyi anlayabilmek iin 18. yzyl sonu,

43 19. yzyl konutlar ve planlar hakknda genel bilgiler sunulmutur. 19. yzyl sonunda gelitirilen iyiletirme projelerinden rnekler verilmitir. Sonraki blmde yirminci yzyl konutlarnda rnekler verilerek, bu konutlar plansal adan incelenmitir. Ondokuzuncu yzylda, Avrupa kentlerinde, baz orta snf ve tm ii snf tarafndan ekonomik olduu iin i yerlerine yrme mesafesinde konumlanan apartman binalar tercih edilmitir. Orta snfn yaad blgelerde apartmanlar arasnda yeil alanlar braklrken, ii snfnn yaad blgelerde ar younlua yetebilmek iin, apartman aralarna yine apartmanlar yaplmtr (Hall, 2002). Bylece ar youn bir konutlama blgesi, bakmsz dar sokaklar, ksz, havasz hacimlere sahip binalar ortaya kmtr. ekilde 1863 ylnda yaplm kiralama yntemiyle kullanlan 12 ailelik bir apartman binasnn kat plan gsterilmitir (ekil 3.1). Salonlar k alrken odalar ve holler karanlkta kalmtr. Konutlarda yaayan aileler kalabalk nfuslu olunca, konut mekanlar yetersiz gelmitir. Tuvalet hacimleri nceleri konut dnda zlrken, sonradan konut iinde bir hacim olarak tasarlanm, banyo hacimleri ise 20. yzylda konut iine girebilmitir (Schneider, 1997). Bu dneme kadar da doal olarak hijyenik problemler, salgn hastalklar ortaya kmtr.

ekil 3.1 Ondokuzuncu yzyl apartman binas plan tipi (www.authentichistory.com). st snfn konutlarnda ise nemli olan heybetli bir grnm olmutur. Bu konutlarda ii konutlarnda grlen fonksiyonel kat planlarna gerek duyulmamtr. i konutlarnda ekonomik olmas asndan koridor, hol boyutlar azaltlmaya allrken, burjuva konutlarnda uzun ve dolambal koridorlar yaplmtr (Schneider, 1997).

44

ekil 3.2 Londra, Leeds blgesindeki sra-konutlara rnek (www.leedscivictrust.org.uk).

ekil 3.3 Keats Grove, Haempsteadde 1820lerde yaplm sra konutlar (Paulhans, 1978). 18. yzylda ve 19. yzyl balarnda yaplan konutlarn genel olarak maliyetinin dk olmasna nem verildii iin, apartman binalarndan baka, bu dnemde srt-srta yaplm bitiik nizam konutlar ve sra-konutlarla ska karlalmaktadr (Paulhans, 1978). Srt-srta yaplm konutlar tek cepheli olduklar iin cephe maliyeti dk olmutur. Ancak tek cepheden d dnya ile balant kurabilen bu konutlar, hava sirklasyonu salanamad ve gne yeterli derecede konutun iine girmedii iin salkl yaam koullar sunamamtr (kolera gibi salgn hastalklarn bu dnemde yaylmas bu salksz koullar nedeniyle olmutur). Sra-konutlarda ise, iki cephe sz konusudur ve nemli cephe sokak cephesi olarak kabul edilerek, yaama mekanlar cadde ynnde konumlanmtr. Kt grnt oluturan arka cepheler genelde bakmsz ve malzeme asndan n cepheye gre daha kalitesiz yaplmtr. Aada Londrann Leeds blgesinde bulunan srt srta yaplm konutlardan biri grlmektedir (ekil 3.2). Bu blgedeki konutlar farkl tiplerde yaplmlardr. Genel olarak bu konutlarda giri katnda mutfak ve salon, birinci katta iki adet oda ve ikinci katta bir at odas yer almtr. Farkl olarak bazlarnda bir n bahe ve bodrum katta n baheden ulalan bir tuvalet hacmi ina edilmitir. Konutun giriinde herhangi bir

45 karlama yada hazrlk mekan tasarlanmam direkt olarak salon mekan ile karlalmtr. Tek cephe olduu iin odalar tek taraftan k alabilmitir. Sra-konutlar genel olarak, ierisinde merdiven hacminin bulunduu bir hol ve buna bal odalardan olumutur. Baz sra-konutlarda arka cephede mutfak veya tuvalet olarak kullanlan ve bina dndan ulalan ek bir yap ina edilmitir. Konutlarn planlar genel olarak basit bir dikdrtgen olmutur (ekil 3.3) (Paulhans, 1978). Orta snf geliince apartman binalar oalmtr. Bunu sonucu olarak da arazilerden daha fazla yararlanabilmek iin arkal nl binalar yaplmaya balanmtr. Berlinde avlulu bloklar tasarlanm fakat avlularn kelerinde yer alan odalar iyi aydnlanmamtr. Berlin Odalar olarak bilinen bu odalar yatak odalarna gei olarak kullanlmlardr (Schneider, 1997). Berlin duvarnda konumlanan kaplardan Rosenthaller ile Oranienburger kaplar arasndaki blgenin kuzeyinde, adn buraya ikamet eden Saxon Voigtlandl marangoz ve duvarclardan oluan topluluktan alan Voigtland Blgesi yer almtr (storm.simpson.edu). lk ok kiracl ucuz konutlarn (Familienhuser) olduu bu blgede ikamet eden kimi kullanclarn gemilerinde iledikleri sulardan ve fakirliklerinden dolay, Berlin halknn uzak durduu bir blge olmutur. Yaam artlar olduka kt olan bu yerde bina bana 2500 kii dmekte ve 400 kk odadan oluan bu blgede yaayan 496 ailenin bazlar odalarn baka bir aile ile paylamak zorunda kalmtr (storm.simpson.edu). Bu odalarn % 25i yere tebeirle izilen bir izgi ile farkl aileler iin blnmtr (Schneider, 1997). 1875te Berlin halknn % 8.4 kirac apartmanlarndan sadece yatak kiralamak suretiyle bir uyuma yerine sahip olabilmitir (Schneider, 1997). Berlinin ii 1890 yllnda kirac apartmanlaryla dolduu iin apartmanlar ehir dna tamaya balamtr.

ekil 3.4 Viyanadaki Bassenahauser kat plan (Schneider, 1997).

46 Viyanada imar kanunu arazinin %85ine inaat yapma izni vermitir. Yaplan 1-2 odal konutlarda ortak bir koridora alan dairelerin mutfaklar, ayn zamanda giri hol grevi yapacak ekilde tasarlanmtr. Daire ilerinde tuvalet konulmamtr. Bunun yerine apartman koridorlarna ortak kullanma ak tuvaletler yerletirilmitir (ekil 3.4) (Schneider, 1997). Bu dnemde zellikle alt snfn yaam koullar olduka kt durumda olmutur. Ondokuzuncu yzyl sonlarnda dzensiz konutlama sonucu, devletler yasalarla bu durumu kontrol altna almaya almlardr. rnein Berlinde 1853te yrrle giren ilk imar kanunu yollarn denmesi, ime suyu kayna ve bir atk sistemi getirilmesini iermitir (Schneider, 1997). Bununla birlikte, bu kanununda oda boyutlar hakkndaki kstlamada, 1530 mlik bir odada 1.5-3 kii kalmas ngrlmtr (Schneider, 1997). 19. yzyln sonlarnda salksz bymeye kar gelitirilen projelerin bir ksmndan daha nce Sanayi Devriminin Gerektirdii Konut Tipleri bal altnda bahsedilmitir. Bu blmde ad geen projelerden, Titus Salt yerlemesinin vaziyet plan ve Bournville yerleiminin konut planlar hakknda bilgiler sunulmutur.

ekil 3.5 Titus Salt yerlemesinin vaziyet plan (Schneider, 1997). ehirlerin, sanayileme sreci ierisinde hem grnt, hem de hijyen asndan kirlenmesi zerine ortaya kan ve doaya geri dn maksadyla tasarlanm bahe ehir nerilerinden biri olan, Titus Salt yerlemesinde fabrika konut topluluunun kuzeyine yerletirilerek bat rzgar ile zehirli gazlarn konutlara ulamas engellenmitir (Schneider, 1997). 1853-1863

47 yllarnda gelitirilmi olan bu projede, hastane, kilise, okul, park, banka, dknler yurdu, ahr, kantin, amarhane, tren istasyonu gibi birimler konumlandrlm ve konutlar iki katl sra-konut biiminde tasarlanmtr. Ke konutlar katl yaplp, daha kalabalk aileler iin dnlmtr (ekil 3.5) (Schneider, 1997). Konutlarn yerleimleri ak sistemde yaplmtr. Konutlar yerlemenin bat ksmnda younlam, dier sosyal birimler ise , yerlemenin dou tarafnda konumlandrlmtr. Sosyal birimler konumlandrlrken bir ana cadde oluturulmu ve bu cadde zerine yerletirilmilerdir. Bu cadde fabrikalar ve dier birimleri birbirine balamtr. Tren hatt yerlemenin kuzeyinden geerken konut blgesi ve fabrika blgesini birbirinden ayrmtr. Ayn zamanda dier yerlemeler ile ulam kolayl salamtr.

Yerleim plan rnek kat plan ekil 3.6 Bourneville yerlemesi konutlar (Schneider, 1997). Bourneville yerlemesinde kvrml sokaklar ve daha geni parseller yaplm ve konutlar yine sra-konut mantyla tasarlanmtr. ki katl olan bu konutlara kk kare bir holden giri salanmtr. Giri katnda salon ve mutfak, st katta da odalar yer almtr. Salon genilii 4.05 m ve mutfak genilii 5.06 m olarak tasarlanmtr (Schneider, 1997). Tuvalet hacmi binann dndan ulalan ek yap ierisinde yaplmtr. Farkl olarak salon penceresi da kma yapmtr (ekil 3.6). 18. yzyln karanlk, havalandrmasz konutlarndan sonra 20. yzylda her odann k alabildii, havalandrlabildii konutlar yaplmtr. Apartmanlarda skk yaam sren ii snf iin daha geni konutlar tasarlanmtr. Bahe imkan sunularak, ky hayatnn kente getirilmesi ve doayla ilikilerin arttrlmas amalanmtr.

48 b) Yirminci Yzyl i Snf Konutlamalar 19. yzylda gelitirilmeye balanan kentleme projeleri, 20. yzylda da artarak devam etmitir. retilen kentlerin nemli bir parasn konut blgeleri oluturmutur. zellikle ii snf iin tasarlanan kimi konutlamalar, kent tarihinde nemli izler brakmtr. Maliyeti drmek ve kalabalk ii snfna yetebilmek adna yeni yapm teknikleri gelitirilmitir. Konut blgeleri, ii snfnn mali gcnn yetmedii olanaklar ii snfna sunarak daha kaliteli bir yaam oluturmak amalamtr. Bu konutlamalar, sahip olduklar olanaklar itibariyle kent iinde kent olarak tanmlanmtr. Bu aratrma kapsamnda ii snf iin oluturulmu konut blgeleri incelenmitir. Bu blmde, ncelikle yirminci yzylda ii snf iin yaplm olan bahe ehir projelerinden seilen rneklerin konutlar hakknda bilgiler sunulmutur. Ardndan, yirminci yzylda deiik ehirlerde ii snf iin oluturulmu toplu konut sistemleri hakknda bilgiler yer almtr. Bu sistemler arazide yerleim durumlarna gre ak ve kapal sistemler olarak snflandrlarak alt balklar altnda sunulmutur. Sonraki blmde ise bu sistemler gnmz toplu konutlar iin tasarmsal ve mekansal karmlar salayabilmek adna toplu konutlardan beklentiler ve projelerin sunduklar olanaklar kapsamnda incelenmitir.

ekil 3.7 Letchworth bahe ehri genel vaziyet plan (www.lib.umd.edu).

49

ekil 3.8 Letchworth bahe ehri vaziyet plan blgelenmesi (Schneider, 1997).

ekil 3.9 Letchworth bahe ehri vaziyet plan (ocw.mit.edu).

ekil 3.10 Letchworth Birds Hill konutlar vaziyet plan (ocw.mit.edu).

50

ekil 3.11 Letchworth Pixmore konutlar vaziyet plan (ocw.mit.edu).

ekil 3.12 Letchworth st kat ve alt kat plan (Schneider, 1997). 1903 (Howard, 1945) ylnda Raymond Unwin ve Barry Parkern tasarlad ilk bahe ehir, Letchworth yerleiminde, konutlar bitiik nizam, fakat aralarndan geiler brakacak ekilde tasarlanmtr (ekil 3.7, 3.8 ve 3.9) (Schneider, 1997). Her konut blou en az 3 konuttan oluarak, sra-konut mant yerine aralarnda yeil alanlar brakacak ekilde sralanmtr. Konutlar sokaklara paralel olarak tasarlanrken, kimi yerlerde kmaz sokaklar yaplarak tablosal bir grnt oluturmak amalanmtr (ekil 3.10 ve 3.11). Kat planlar geni ve basit tasarlanan konutlarn oda saysnn daha fazla olduu grlmtr. Salona ek olarak, baz konutlarda bir de yemek odas tasarlanm ve bu oda dar kma yapmtr. Konut iinde hem banyo hem de tuvalet hacmi yer alm ve mutfaa bal bir yakt odas yaplmtr (ekil 3.12).

51

ekil 3.13 Margarethenhhe havadan grnm (luftbild-archiv.de).

ekil 3.14 Margarethenhhe vaziyet plan (www.tu-cottbus.de).

ekil 3.15 Margarethenhhe yerlemesi sra-konutlarnn kat planlar (Schneider, 1997).

52

ekil 3.16 Margarethenhhe konutlar plan rnei (www.tu-cottbus.de). 1906da yaplan Margarethenhhe yerlemesinde, konutlar sra-konut eklinde yapld iin iki cephesi vardr (ekil 3.13 ve 3.14). Tm mekanlar k alabilmi ve havalandrlabilmitir. Banyo hacmine mutfak ierisinden ulalmtr. Farkl plan tipleri yaplmtr. Birinci plan rneinde giri hol merdiven kovasn da iermitir. st katta oda, alt katta giri hol, salon, banyo ve geni bir mutfak yerletirilmitir (ekil 3.15). kinci plan rneinde plan rneinde giri hol merdiven kovasndan ayr yaplmtr. Giri katnda, odalar, mutfak banyo ve WC bulunmaktadr (ekil 3.16).

ekil 3.17 Hellerau bahe ehrinden bir grnm (www.dresden-und-sachsen.de).

53

ekil 3.18 Dresden Hellerau vaziyet plan (home.debitel.net). Almanya Dresdende 1906 ylnda Karl Schmidt tarafndan kurulan Hellerau bahe ehrindeki konutlarda (ekil 3.17 ve 3.18), giri hol, oturmal mutfak ve odalar, ayrca hayvanlar iin bir hacim yer almtr (Schneider, 1997). Tuvalet hacmine yine dardan ulalan konutlar iki katl olup, st katlarda odalar konumlandrlmtr (ekil 3.19).

ekil 3.19 Dresden Hellerau bahe ehri konutlarnn kat plan (Schneider, 1997).

54 1925te Alexander Klein toplu konut daire plan iin yeni bir anlay getirmitir. Bu anlaya gre, mekanlar fonksiyonlarna gre gruplara ayrlmtr (Schneider, 1997). Yaama-UyumaFonksiyonel Aktivite alanlar olmak zere grupta toplanarak, zel mekanlar ile genel mekanlar birbirlerinden ayrlmtr. Klein ilk almalarnda giri holnn de aydnlanmasna nem gstermitir (ekil 3.20 ve 3.21).

ekil 3.20 Alexandre Kleinin Moskovadaki yarma iin hazrlad, minimum hacimli kat planlar (Schneider, 1997).

ekil 3.21 Alexander Kleinn konut planlar (Schneider, 1997).

55

ekil 3.22 Ville Radieuse (drwagnernet.com).

ekil 3.23 Ville Radieuse plan (www.generativedesign.com). 1930 ylnda Le Corbusier ve Jeanneret Ville Radieuseu tasarlamlardr. ift ynl ulam hatlar yaplmtr. Tasarlanan bu yeni ehir, ar sanayi blgesi, sanayi blgesi, konutlama blgesi, i merkezleri blgesi olarak blgelere ayrlmtr (ekil 3.22 ve 3.23). Buna ek olarak yeil blge, ulam hatt, otel ve elilik blgesi, depo blgesi ve nakliye hatt yerletirilmitir. Sistem bir insana benzetilerek, ba ksmnda i merkezleri, akcierlerde konut alanlar ve konutlarn arasnda sistemin kalbi olarak grlen ksmda kltrel aktiviteler yer almtr. Bu projede bir hat zerinde sralanm bir konut dizisi yer almtr. Konutlar kimi zaman cadde hizasnda kimi zaman caddenin biraz gerisinde konumlanmlardr (ekil 3.24). Aralarn yeil alanlara ayrlmtr. Konut blgesinde kullanc tipinde snf ayrm yaplmamtr. Bu konut sistemiyle Le Corbusier, organik byme ve biyolojik gelimeyi mmkn klmak istemitir. Tm blgeler birbirine paralel hatlar zerinde birbirinden bamsz olarak gelime gsterebilecek ekilde tasarlanmtr. Dolaysyla bu balamda esnek bir proje olmutur. Bununla birlikte, konut blgesinde bloklarn biimleniindeki krklklar ile avlular oluturulmu. Bu alanlarda yeil alanlar, sosyal tesisler yerletirilmitir (ekil 3.25).

56

ekil 3.24 Ville Radieuse havadan maket grnts (home.worldonline.dk).

ekil 3.25 Ville Radieuse konut blgesi (parole.aporee.org). Le Corbusier konutun disiplinli bir makine olmas halinde daha zgr bir toplum oluturulabileceini ve toplumun mimar tarafndan eitilebilip, ekillendirilebileceini savunmutur. Konut planlarnda gece ve gndz kullanmnda esneklik salamak amacyla uyuma kabinlerine kayar kaplar yerletirilmitir. Bylece gndz kaplar alarak, salon ile btnleen yatak odalarnn ocuklarn oynayabilecei, kesintisiz mekanlara dnmesi salanmtr. Mutfak banyo gibi ikincil mekanlarn boyutlar minimumda tutulmutur. Bu projesinden sonra Le Corbusier, 1942de genel emay takip eden, fakat ulam hatlarnn da karayollar, su yollar, demiryollar ve havayollar olarak ayrmn yapan yeni bir sistem nerisinde daha bulunmutur. Bu proje, endstriyel lineer kent olarak adlandrlmtr. Tarmsal, ticari ve endstriyel blgelerin birletirilmesinden olumutur. Bu kavramlar insana benzetilerek, nsan Yerlemesi olarak nitelendirilmitir. Tarmsal ksm tarlalar ve kylerden olumutur. Yeil alanlara yaknlklarndan dolay fabrikalar, yeil fabrikalar olarak adlandrlmtr. Bu fabrikalar ile konut blgesinin ayrm otoyol ve yeil alanlarla yaplmtr. Konut blgesi, yatayda geliim gstermi, bahe ehir havasnda tekil konutlar ile deyde geliim gstermi apartman binalarndan ve sosyal tesislerden olumutur. Spor salonu, elence merkezi, alveri merkezi, ofis alanlar gibi mekanlar sosyal tesisleri oluturmutur.

57 1932de Hugo Haring Viyana Werkbund yerlemesinde ekolojik sra konutlar ina etmitir (Schneider, 1997). Bu konutlar gne enerjisinden yararlanacak ve cepheleri gneye bakacak ekilde konumlandrlmtr. Gneye bakan geni aklkl cephede ahap ve cam malzemeleri kullanlrken, kk aklkl kuzey cephesinde ise ta kullanlmtr. Ekolojik tasarm anlayna gre tasarlanm bu konutlarda ikincil mekanlar kuzeyde, birincil mekanlar gneyde konumlandrlmtr. Bunun dnda konutlarda salon ve oda arasnda kayar kap kullanlarak plansal adan bir esneklik salanmtr (ekil 3.26).

ekil 3.26 1932de Hugo Haringin tasarlad ekolojik yaklaml konutlarn kat plan (Schneider, 1997).

ekil 3.27 Adolf Loosun kat planlar (Schneider, 1997). Adolf Loosun Werkbundsiedlungda 1932de tasarlad katl sra konutlarda ise salon hacminde bir galeri grlmektedir (Schneider, 1997). Odalar katnda banyo ve buna ek olarak giri karnda WC hacmi yerletirilmitir. Giri holnden sonra, dier katlara ve giri katndaki dier mekanlara salondan dalm yaplmasyla salon hacminin sirklasyon tarafndan blnmesi sz konusu olmutur (ekil 3.27).

58 Yirminci yzylda Avrupada, yeni kent modelleri gelitirildii gibi mevcut kentler ierisinde veya yaknlarnda, ii snf iin birok toplu konut blgesi ina edilmitir. Sra-konut sistemiyle olumu baheli konutlar, blok sistemler gelitirilmitir. Bu sistemler, sosyal tesisler ile ehrin baz fonksiyonlarn konut blgesi ierisine getirmi ve ii snfnn yol masrafn azaltmtr. Viyanada 1920lerde retilen blok konut sistemlerinin biimlenilerinde Viyanadaki genel politik anlayn etkisi olmutur. Daha ie dnk, kale gibi etraf koruyucu duvarlar ile evrilmi ve bu duvarlarn ardnda bloklarda yaayan halka d dnyadan yaltlm, zel bir dnya sunmulardr. e dnk olmalarnn da etkisiyle bu yerlemeler, kk bir ehir gibi donatlmlardr. Kendi kendilerine yetebilen ehir iinde ehir sistemine sahip olmulardr. Aratrmann bu blmnde, yirminci yzylda retilen toplu konut projelerinden seilen rnekler yerleim durumlarna gre Ak Sistemler ve Kapal Sistemler olarak snflandrlm ve toplu konutlar hakknda genel bilgiler sunulmutur. 3.1.1 Ak Sistemler i snf iin daha kaliteli yaam standartlar sunan yirminci yzyl yerlemeleri iin farkl anlaylar gelitirilmitir. Bu balamda, gelitirilen toplu konut projeleri yerleme ekillerine gre incelendiinde, ak sistemde yaplan projeler, ehir ile btnlemi, ehrin bir paras halinde yaplm yerleimler olmulardr. Dier sistemler ile ilikilerinde de ak olmulardr. rnein, toplu konut ii ulam sistemi ayn zamanda ehir ulam sisteminin bir paras eklinde tasarlanmtr. Bu sistemlerde aitlik hissi zayf kalmtr. rnein, sosyal tesisler toplu konut sistemine ait hissi vermemitir. Bu alt balk altnda, yirminci yzylda Ak Sistem anlay ile ii snf iin tasarlanm toplu konut projelerinden rnekler hakknda genel bilgiler sunulmutur. Bu kapsamda, Dessau-Trten, Dammerstock, Praunheim, Siemensstadt, Ville Radieuse, Byker Wall konutlar irdelenmitir. 3.1.1.1 Dessau-Trten

ekil 3.28 Dessau, Trten yerlemesinden bir sokak (www.cultuurnetwerk.org).

59

ekil 3.29 Dessau, Trten yerlemesi uydu grnts (earth.google.com).

ekil 3.30 Dessau, Trten yerlemesi vaziyet plan (www.dessau.de).

60

ekil 3.31 Konutlarn ve yerleimin bir parasndan perspektifi (www.mcah.columbia.edu).

ekil 3.32 Trten yerlemesi uzun bant pencereli konutlar (www.mcah.columbia.edu). Walter Gropiusun mimari ofisinin 1926 ylnda tasarlad, 314 konutluk (www.baufachinformation.de) Dessau-Trten yerleimi (ekil 3.28), sanayilemi konut yapm teknikleri kullanlarak, prefabrikasyon yntemiyle yaplmtr (Dunster, 1990). Bylece yapm maliyeti daha dk olmutur. Bu durumun doal bir sonucu olarak buradaki konutlarn kira bedelleri de dk olmutur. Yerlemeye sonradan Hannes Meyern tasarlad konutlar eklenmitir. Spor merkezi, jimnastik salonu, kilise, iinde restoran, alveri merkezi, amarhane, kurutma odas gibi hacimleri barndran terasl bir sosyal tesis yaplmtr (1928) (ekil 3.29 ve 3.30) (www.bauhaus-dessau.de). Sra-konut biiminde tasarlanm, baheli, iki katl dz atl konutlar yaplmtr (ekil 3.31, 3.32 ve 3.33).

7 ekil 3.33 Dessau, Trten yerlemesi (www.baufachinformation.de).

61

ekil 3.34 Konutlarn havadan grnm (www.bauhaus-dessau.de).

ekil 3.35 Trten konutlar (www.dessau.de).

ekil 3.36 Dessau, Trten yerlemesi kat planlar, tip 1 (Schneider, 1997).

62

ekil 3.37 Dessau, Trten yerlemesi kat planlar, tip 2 ve tip 3 (www.baufachinformation.de). Bu yerleimdeki konutlar ihtiyalar yeterince karlayamamtr (ekil 3.34 ve 3.35). Farkl plan tipleri yaplmtr. st kat pencere parapetleri yksek, odalar arasndaki hol alak tutulmu, dar bir giri hol ve fonksiyonel olmayan bir mutfak hacmi yaplm, ayrca stma sistemi yetersiz olmutur (Gssel, 1991). Konutta banyo hacmine ek olarak girii binann dndan olan bir tuvalet hacmi tasarlanmtr. Bu konutlarda, yaama hacminin yarm kat yukarsnda yer alan oda birimlerinin alt katnda kiler ve banyo-amarhane olarak kullanlan hacimler yerletirilmitir. Dikdrtgen bir giri holnden yaama blmne gei yaplan konutta bir dalm hol yer almamtr, fakat odalara giri ncesinde bir ara hol yerletirilmitir. Konutlara ayrca bir ahr hacmi konumlandrlmtr (ekil 3.36). Baz konut tiplerinde banyo mekan da yaplmtr (ekil 3.37). 3.1.1.2 Dammerstock

ekil 3.38 Dammerstock konutlarndan bir grnm (solaris.hfg-karlsruhe.de). Almanya Karlsruhede 1927-1928 yllarnda Walter Gropiusun tasarlad Dammerstock yerlemesinde arazinin bir ksmnda sra-konutlar yer alrken bir ksmnda da apartman bloklar yer almtr (ekil 3.38). Walter Gropius daha nce Stuttgart ve Frankfurtta yaplanlardan farkl olarak burada inaat alannn daha verimli olacan savunarak, kuzeygney ynnde konumlanm sra-konutlar tasarlanmtr (ekil 3.39 ve 3.40) (Schneider, 1997). Arazinin %22si ortak rekreasyon alanlar olarak braklan yerlemede, konut bana 149 mik alan ayrlmtr.

63

ekil 3.39 Dammerstock yerlemesi vaziyet plan (www.luoghi.net).

ekil 3.40 Dammerstock yerlemesi uydudan grnts (earth.google.com).

ekil 3.41 Dammerstock yerlemesi konut planlarndan rnek (Schneider, 1997).

64 Dammerstock yerlemesinde yer alan sra-konutlar iki katl ina edilmitir. 5,60 m geniliinde tasarlanan 671 konutun yarsna yakn sra-konut sisteminde yaplmtr (Schneider, 1997). Hem WC hem de banyo hacimlerinin yer ald konutlarda, odalar st kata, salon ve mutfak alt kata yerletirilmitir. Tm odalara ulam salayan bir giri hol ve st katta da yine odalara ulam salayan bir hol yaplmtr. Oda geniliklerinde asgari boyutlar dnlm ama yatak yannda alma masas yada dolap sacak ekilde dnlmtr. Mutfakta kiler hacmi iin yer ayrlmtr (ekil 3.41). 3.1.1.3 Praunheim

ekil 3.42 Praunheim yerlemesi uydu grnm (earth.google.com).

ekil 3.43 Praunheim yerlemesi vaziyet plan (Paulhans, 1978). Ernst May Frankfurtta 1926-1930 yllar arasnda (www.ifa.de) 1441 konutluk (Hall, 2002) Praunheim yerlemesini ina etmitir (ekil 3.42 ve 3.43). Yine sra-konut mantyla, iki veya katl konutlarda, maliyeti drmek amacyla standartlamaya gidilmitir. Prefabrike elemanlarn kullanlmasnn yan sra, hazr mutfaklar, hazr dolaplar, standart pencere ve kaplar kullanlmtr. Baheli tasarlanan bu konutlarn hepsi iyi k alabilecek ekilde ve topografyaya uygun biimde, Nida nehri boyunca sralanmtr. ehirle konutlar arasnda yeil bir erit braklan yerlemenin dzlk alannda, okul ve ocuk park yaplmtr. Bu yeil alan spor sahalar, yzme havuzlar, fuar alanlar, ocuklar iin kum havuzlar ve s havuzlar gibi

65 kullanclarn sosyal aktivitelerde bulunabilecekleri alanlara tahsis edilmitir. Bylece ii snfnn ekonomik gcnn yetmeyecei aktivitelere kendi bahelerinden katlabilmeleri salanmtr. May iyi planlanm bir konut muhitinin i hayatnda verimlilii arttracana inanmtr (ekil 3.44) (Hall, 2002). Konutlarda salon, banyo, odalar, mutfak mekanlar yer almtr. zerinde yrnebilen dz atl yaplmasyla, kullanclarn kendilerine ait, isterlerse bitki yetitirebilecekleri, isterlerse gnelenebilecekleri, isterlerse kahvalt yapabilecekleri bir aktivite mekanlar olmutur (ekil 3.45).

ekil 3.44 Praunheim yerleimi havadan grnm (www.vereinsring-praunheim.de).

ekil 3.45 Praunheim yerlemesinden bir grnm (www.ifa.de).

ekil 3.46 Praunheim yerlemesi konutlar kat planlar (Schneider, 1997).

66 Planlar 5-5,15 m geniliinde tasarlanan Praunheim konutlarnda, kk bir holden sonra salona ulam salanacak ekilde tasarlanmtr (Schneider, 1997). Odalar st kata yerletirilmi ve konut iinde banyo hacmi dnlmtr (ekil 3.46). Ebeveyn odas genilii neredeyse salon geniliinde yaplmtr. Dier oda ise iki kii iin biimleni asndan fonksiyonel olmamtr. 3.1.1.4 Siemensstadt

ekil 3.47 Siemensstadt uydudan grnm (google-earth.com).

ekil 3.48 Siemensstadt yerlemesinin vaziyet plan (www.luoghi.net). Vaziyet plan Hans Scharoun tarafndan yaplan ve Walter Gropius, Fred Forbat, Hugo Haring, Paul Rudolf Henning ve yine Hans Scharoun gibi mimarlar tarafndan yaplan Siemensstadt konutlar, 1930da Jungfernheide Parknn yannda kurulmutur (ekil 3.47 ve 3.48). Arazinin yan banda yer alan Siemens fabrikasnn iileri iin yaplmtr. Arazi

67 ierisinden tren hatt gemitir. ehir merkezindeki younluun azaltlmasnn amaland yerlemede, dk gelirli kullanc tipine hitap ettii iin ve 1929da yaanan ekonomik kriz nedeniyle, konutlarda tek ailelik konut tipi bulunmamaktadr (Swett, 2004). Yerlemede iilerin kendilerine ait bahelerinin olmas durumu lks olarak sayld iin, kiisel bahe alanlar yer almamtr. Bununla birlikte toplu konut alannda restoran, toplant salonu, amar ykama tesisi gibi sosyal tesisler ve az da olsa yeil alan yer almtr. Konutlar, yasalarn izin verdiinden daha fazla olmak zere, be kata kadar kmtr ve genelde yatay bir gelime gstermise de, binalarn arazide ynlenileri eitlilik gstermitir. Uzun sralara ksa sralar, dz bloklara kvrml bloklar, caddeye bakanlara caddeye bakmayanlar, kuzeygney ynnde uzananlara dou-bat ynnde uzananlar alternatif olarak getirilmitir. Hans Scharoun yerlemede uygulanan sistemle skc hibir odann bulunmayacan savunmutur.

ekil 3.49 Hans Scharounun Siemensstadtda uygulad plan tipi (Schneider, 1997). Hans Scharounun Siemensstadtta yapt konutlar her iki ynden de gne alacak ekilde tasarlanmtr (ekil 3.49). Salonda balkon, iek penceresi ve yemek blm dnlm, giri hol, odalar ve banyo nnde bir ara hol yerletirilmitir. Bylece zel mekan, genel mekan ayrm olmu fakat, iki hol arasdaki gei salonun iinden yaplmtr. Hans Scharounun binalarnda uygulad ikinci plan tipinde, mekanlarn yerleimleri farkl olmu ve bu sefer salon tek taraftan aydnlanmtr. Yemek blm ayrm yaplmam, iek penceresi konmamtr (ekil 3.50). nc plan tipinde ise, giri hol ile ara hol birleerek L eklinde bir hol oluturulmu ve dier mekanlara ulam salayarak, salon alannn sirklasyon tarafndan blnmesi engellenmitir (ekil 3.51). Hans Scharounun konutlarnda mutlaka yer alan balkonlar cepheye hareketlilik ve canllk katmtr (ekil 3.52, 3.53, 3.54 ve 3.55).

68

ekil 3.50 Hans Scharounun uygulad ikinci plan tipi (Kostof, v.d., 1995).

ekil 3.51 Hans Scharounun uygulad nc plan tipi (Kostof, v.d., 1995).

ekil 3.52 Hans Scharounun nc plan tipine sahip konut blou (www.docomomo.de).

ekil 3.53 Hans Scharounun binasnn balkonlar (jemolo.com).

69

ekil 3.54 Hans Scharounun binalar (www.siemens-stadt.de).

ekil 3.55 Hans Scharounun binas (www.siemens-stadt.de). Fred Forbatn konut planlarnda merkezi bir giri koridoru ve bu koridora alan konutun dier mekanlar yer almtr. Her katta iki daire olmak zere, konut tipleri oda saysna gre eitlenmitir. Konutlarda banyo, mutfak, salon ve oda mekanlar yer almtr. Ebeveyn odas dier odalar gre daha byk bir alana sahip olmutur. Her daireye yaplan birbirini grmeyen balkonlar konut mekan ile d mekan ilikilendirmitir (ekil 3.56, 3.57, 3.58, 3.59 ve 3.60).

ekil 3.56 Fred Forbatn tasarlad bir oda-salon tipinin kat plan (Kostof, v.d., 1995).

70

ekil 3.57 Fred Forbatn tasarlad iki oda-salon tipinin kat plan (Kostof, v.d., 1995).

ekil 3.58 Fred Forbatn tasarlad oda-salon tipinin kat plan (Kostof, v.d., 1995).

ekil 3.59 Siemensstadt Fred Forbat konutlar (www.docomomo.de).

ekil 3.60 Siemensstadt Fred Forbat konutlar (baugeschichte.a.tu-berlin.de).

71 Walter Gropiusun Siemensstadtda tasarlad konutlar da oda saysna gre eitlenmitir. Oda hacimlerine geite bir ara hol yaplarak odalarn mahremiyeti salanmtr. Ayrca bu ara holn giri holyle balanmas sonucunda L eklinde bir koridor olumutur. Konutlarda balkon, banyo, mutfak, salon ve oda mekanlar yer almtr. Sra konut sistemlerine benzer ekilde, konut sisteminin n cephesi hareketli iken arka cephesi daha sade tasarlanmtr (ekil 3.61, 3.62, 3.63 ve 3.64).

ekil 3.61 Walter Gropiusun tasarlad konut tipi (Kostof, v.d., 1995).

ekil 3.62 Walter Gropiusun tasarlad konut tipi (Kostof, v.d., 1995).

ekil 3.63 Siemensstadt Walter Gropius konutlarnn n cephesi (www.bauhaus.de).

72

ekil 3.64 Walter Gropius konutlarnn arka cephesi (www.docomomo.de). 3.1.1.5 Byker Wall

ekil 3.65 Byker Konutlar ve Byker Wall konut blou uydu grnts (earth.google.com).

ekil 3.66 Byker Wall vaziyet plan (carbon.cudenver.edu).

73 1960larda Byker blgesinin gecekondulardan temizlenmesi ve yeniden konut alan olarak dzenlenmesi iin yaplan projede yer alan Byker Wall kvrml bir konut blou olarak tasarlanmtr (ekil 3.65 ve 3.66). Kullanclar daha nceden bu varota ikamet eden kullanclar olmutur. Konut sistemi, incelenen dier sistemlerden farkl olarak ekolojik yaklam ile tasarlanmtr. Gneye bakan cephede ise geni pencereler ve balkonlar yerletirilmi, salon, yatak odalar gibi mekanlar gney cephesinde konulmamtr (ekil 3.67 ve 3.68). Komuluk idare ofisi, piknik alanlar, oyun alanlar yaplm, projeye daha sonradan havuz, ktphane, Metro istasyonu, dkkan gibi birimler eklenmitir. Sistemin almas srasnda alt yapndaki kalitesizlikler yznden sorunlar yaanmtr.

ekil 3.67 Byker Walldan bir grnm (www.geocities.com).

ekil 3.68 Byker Wall geit (home.freeuk.net). Blok eklinde yaplm olan Byker Wall konutlar dou bat dorultusunda ynlenmitir. Konutlarn cadde cephesi kuzeye, n cephesi de gneye bakmtr. Konutlarn mutfak, tuvalet gibi ikincil mekanlar kuzeyde, yaama odalar gibi mekanlar gneyde yer almtr (ekil 3.69). Dairelerin bazlar dubleks olarak tasarlanmtr. Merdivenler yar zel mekanlar birbirine balamtr. zel mekan yar zel mekan ayrm net bir ekilde alglanabilmitir (ekil 3.70 ve 3.71). Fakat balkonlar bu zel mekanlar birbirine balad iin bu mekanlarn zel alan nitelikleri azalmtr. Konutlara girilerin balkonlardan yapld Byker Wall blounda (ekil 3.72), oturma alan bulunan bir mutfak yaplmtr. Giri kat konutlar nlerindeki bahelerden yararlanabilmitir.

74

ekil 3.69 Byker Wall konutlar kat planlar (Schneider, 1997).

ekil 3.70 Byker Wall kat planlar ve kesiti (carbon.cudenver.edu).

ekil 3.71 Byker Wall plan analizi (carbon.cudenver.edu).

75

ekil 3.72 Byker Wall konut blou (carbon.cudenver.edu). 3.1.2 Kapal Sistemler Yirminci yzylda retilen baz toplu konut projeleri ie kapank ve bnyelerinde kullanclarna daha korunakl, kendilerine ait bir dnya sunan konut sistemleri olmulardr. Bu sistemler genelde bir yada birka avlunun etrafn evreleyen konut bloundan olumutur. Sistemin kendi iine dnmesiyle kapanan sistemlerdir. Sosyal tesisler, konutlar, sistem iinde, daha btncl sistemlerdir. Genelde dardan bakldnda tm sistemin tek bir paradan olutuu izlenimi vermitir fakat bazlarnda sosyal tesislerin ayr binalar halinde avlular ierisinde zld de olmutur. Bu sistemlerin iine girildiinde bir toplulua ait olma hissi duyulmutur. Viyanada genel politik anlayn etkisi ile girilerin avlular ierisinde saland konut bloklarnn yaygn olarak uyguland grlmtr. Kendi kendilerine yetebilen ehir iinde ehir sistemine sahip olmulardr. Bu alt balk altnda, yirminci yzyl ii snf konutlarndan, Spangen (Justus van Effenstraat), De Dageraad, Rabenhof, Karl Seitz Hof, George Washington Hof, Karl Marx Hof toplu konut sistemleri incelenmitir. 3.1.2.1 Spangen Konutlar (Justus van Effenstraat)

ekil 3.73 Spangen konutlar yerleim plan, 1939 (architronic.saed.kent.edu).

76 Michiel Brinkman Hollanda Rotterdamda Spangen blgesinde, Justus van Effenstraat olarak bilinen, blok eklinde 244 konut ve 17 farkl konut tipinden oluan ie dnk bir yerleme ina etmitir. 1921de yapmna balanan konutlarda Brinkman, Spangende daha nce uygulad sistemden farkl bir sistem uygulamtr (architronic.saed.kent.edu). Baz yerlerinden, ieride oluturulan avlulara giri salayan geilerin olduu iki evre blok ina etmitir (ekil 3.73). Kale duvarlar gibi tm yerlemeyi bu blok evrelemitir. Konutlarn girileri i taraftan yaplmtr. Bu yerlemede belirgin olan bir dier zellik olarak, ieride ykseltilmi bir galeriyle yerlemeye ait bir sokak oluturulmutur. 1000 m uzunluundaki bu galeri tm binalar birbirine balamtr (architronic.saed.kent.edu). Zevkli mekanlar oluturulmu, kimi zaman ak, kimi zaman kapal, kimi zaman dar, kimi zaman geni ama her zaman datm ve ocuklarn oyun oynayabilecekleri kadar yer salanmtr (ekil 3.74). Bu galerinin varolan ehirle yeni mahallelerin kaynamasn engelleyecei, buradaki yaam kontrol altnda tutmann zorluu hakknda ve galerinin tccarlarn arabalarnn geemeyecei kadar dar olduu konusunda eletiriler gelmitir. Ayrca dz atl bu bloklarn Hollanda kltrn yanstmad ve hatta barakalara benzedii eklinde eletiriler de yaplmtr.

ekil 3.74 Spangen konutlar havadan grnm ve galeri sokak (architronic.saed.kent.edu).

ekil 3.75 Avluya giri ve merkezdeki dkkanlardan bir grnm (www.super8.nl).

77 Spangen konutlarnda asansrler ve merdivenler ile katlar aras ulam salanmtr. Ayrca yerlemenin merkezinde yer alan binada, ortak kullanlan amarhane, ortak banyo, dkkanlar yaplmtr (ekil 3.75). Yerlemede merkezi stma sistemi, p oluklar, n kapya st ve sebze servisi gibi hizmetler yaplmtr. Pencere tipi olarak giyotin pencere kullanlm, pencerelerin boyutlar ve ykseklikleri konutlarn maksimumda gne alabilmelerini salayacak ekilde tasarlanmtr. Fakat galerinin hemen altnda kalan kat galeri sebebiyle glgede kalmtr (ekil 3.76). Her konutta bir balkon mekan yer almtr. Brinkman bu konutlarla fiziksel deiikliklerle toplumda deiikliklerin olabileceini gstermitir. Blok iindeki tesisler srekli kullanm iersinde olmulardr. rnein, evredeki rhtm iileri, fabrika iileri ortak banyoyu her Cumartesi mutlaka kullanmlardr. Bylece konut sistemi devaml canl kalmtr (architronic.saed.kent.edu).

ekil 3.76 avludan grnmler (mather.ar.utexas.edu).

ekil 3.77 Spangen konutlar kat plan (architronic.saed.kent.edu).

78 Spangen yerlemesinde konutlar, dubleks yada tek daire, 17 plan tipi yaplmtr. Konutlarda mutfak, salon, WC, odalar, iki giri hol ve odalar aras ara hol yer almtr. Salon cepheleri darya bakacak ekilde konumlanmtr. Her odaya yklk yerletirilen konutlarda, ara holler direkt k alamayacak ekilde yerletirilmitir (ekil 3.77). 3.1.2.2 De Dageraad

ekil 3.78 Takbuurt konut blgesi ierisinde, (6 numaral binalar) De Dageraad konutlar (www.bmz.amsterdam.nl).

ekil 3.79 De Dageraad konutlarndan grnm (www.bmz.amsterdam.nl).

ekil 3.80 Kooperatif binas (www.bmz.amsterdam.nl).

79 1919-1923 yllarnda M. De Klerk ve P. L. Kramer tarafndan 294 daire olarak ina edilmitir (ekil 3.78, 3.79, 3.80) (www.bmz.amsterdam.nl). 1600 konut 12 hektarlk araziye, 8 mimarn katlmyla, 6 blm olarak yerlemitir (Casciato, 1996). De Dageraad bu blmlerden 6 numaral blm oluturmutur. Bnyesinde 6 dkkan, 2 meydan, iki okul, ktphane, genel banyo ve kooperatif binas iermitir (Casciato, 1996). Genel ehir planlamasna uyulmakla beraber farkl olarak Y biimini alan al yollar tasarlanmtr. Genelde pembe ve sar tulal, altta kahverengi bantl ve beyaz pencereli cepheleriyle, turuncu atlaryla, iftlik evlerine benzetilmilerdir. Konut planlar eitlilik gstermitir.

ekil 3.81 De Dageraad konutlar zemin kat plan (Casciato, 1996).

ekil 3.82 De Dageraad konutlar 1. kat plan (Casciato, 1996).

80 De Dageraad konutlarnda genel olarak merkezi bir koridordan dier odalara ulam salanmtr. Baz tiplerde salon ierisinden ulalan bir oda alan da yaplmtr. Oda boyutlar dier ii snf konutlarna gre daha geni tasarlanmtr. rnein salonlardan birinin boyutlar 3.00-10.8 m, yani yaklak 30m olarak yaplmtr. Toplu konut geneli iin ortak bir banyo tesisi yaplarak, konutlarda tuvalet hacmi konulmu fakat banyo hacmi yer almamtr. Konutun her odasnda dolap mutlaka yerletirilmitir. Tek katl daireler olduu gibi dubleks daireler de tasarlanmtr. atlardaki teraslara bu dubleks dairelerden ulalmtr (ekil 3.81, 3.82, 3.83, 3.84 ve 3.85).

ekil 3.83 De Dageraad konutlar 2. kat plan (Casciato, 1996).

ekil 3.84 De Dageraad konutlar 3. kat plan (Casciato, 1996).

81

ekil 3.85 De Dageraad konutlar AB ve CD kesitleri (Casciato, 1996). 3.1.2.3 Rabenhof Rabenhof, mimarlar Hermann Aichinger ve Heinrich Schimid tarafndan 1925-1928 yllarnda, 50.000 m zerinde 1100 daire olarak ina edilmitir (ekil 3.86). Bnyesinde 38 dkkan, ortak salon, anaokulu, toplant odas, birok kkl bykl ok amal salon, sinema salonu (1990da tiyatro salonuna dntrlmtr), salk birimi, ktphane, amarhane gibi birimler iermitir (ekil 3.87, 3.88, 3.89 ve 3.90). Projenin biimleniinde araziyi kegensel olarak blen caddenin ve mevcut baz binalarn etkisi olmutur. Avlular ierisinde yaya ulam dnlerek, pergolal yollar tasarlanmtr (ekil 3.91). Dk gelirli aileler iin tasarlanan Rabenhofda, Viyanadaki genel politik anlayn etkisiyle bina girileri avlu ierisinden salanmtr. Kk avlular, meydanlar, ve antsal dar bir sokak yaplmtr. Sosyal tesisler dank bir ekilde yerletirilmitir. Yerleme kendi iinde de avlular etrafnda blgelere ayrlmtr. Bylece her blgede, blge sakinlerine ait zel ortak alanlar oluturulmutur. Blgeler, baka bir deyile avlular arasnda geiler yaplarak yerlemenin btnl salanmtr.

ekil 3.86 Rabenhof yerlemesindeki konut bloklarndan bir grnm (www.dasrotewien.at).

82

ekil 3.87 Rabenhof vaziyet plan (Schneider, 1997).

ekil 3.88 Rabenhof yerlemesindeki dkkanlar (Tafuri, 1981).

83

ekil 3.89 Ortak banyo tesisi nden grnm (Tafuri, 1981).

ekil 3.90 Ortak banyo tesisi yandan grnm (Tafuri, 1981).

ekil 3.91 Pergolal yaya yollar (Tafuri, 1981).

84

ekil 3.92 Rabenhof konutlar kat plan (Tafuri, 1981).

ekil 3.93 Rabenhof konutlar giri kat plan (Tafuri, 1981).

85 Raabenhof konutlarnda merkezi bir giri holnden dier odalara dalm yaplmtr. Konutlarda tuvalet hacmi yer alm fakat ortak banyo dolaysyla banyo hacmi yer almamtr. Tuvalet hacimleri incelenen dier konutlamalardan farkl olarak bir duvar binann d cephesine gelecek ekilde konumlanmtr. Daireler oda saysna gre eitlilik gstermitir (ekil 3.92 ve 3.93). 3.1.2.4 Karl Seitz Hof

ekil 3.94 Karl Seitz Hof vaziyet plan (www.tu-cottbus.de).

ekil 3.95 Karl Seitz Hof konutlar ksmi kat plan (Tafuri, 1981).

86

ekil 3.96 Karl Seitz Hof konutlar havadan grnm (Tafuri, 1981). Karl Seitz Hof, 1926-1927 yllarnda mimar Hubert Gessner tarafndan, 117.000 m zerinde 1800 daire olarak ina edilmitir (ekil 3.94 ve 3.95). Bnyesinde dkkanlar, ortak banyo, anaokulu, amarhane, jimnastik salonu, toplant salonu, ok amal salon, spermarket gibi birimler iermektedir. ehir iinde ehir olarak tanmlanmtr. ki avlu, konut blouna saray havas veren bir meydan ve bu meydana bal bir ana cadde yaplmtr (ekil 3.96 ve 3.97). Ayrca bu konutlarda mutfak ile yaama odas birletirilerek oturmal mutfak (Wohnkche) hacmi oluturulmu, odalar ise yksek tavanl yaplmtr. Konut planlarnda merkezi bir koridordan odalara dalm gerekletirilmitir. Tuvalet, salon, mutfak ve odalardan olumutur (ekil 3.98).

ekil 3.97 Karl Seitz Hof yerleiminden grntler (www.dasrotewien.at).

87

ekil 3.98 Dii klinii haline dntrlm bir kat plan (www.gebietsbetreuungen.wien.at). 3.1.2.5 George Washington Hof

ekil 3.99 George Washington Hof (www.dasrotewien.at).

ekil 3.100 George Washington Hof (earth.google.com).

88 George Washington Hof, 1927-1930 yllarnda mimarlar Karl Krist ve Robert rley tarafndan 1085 daire olarak ina edilmitir (ekil 3.99 ve 3.100). Bnyesinde ktphane, iki amarhane, anaokulu, annelik danma merkezi, postane, misafirhane, kre, havuz gibi birimler iermektedir. Konut topluluunun bir ok yerinden giri yaplmtr. Avlulardan Birkenhofda ktphane, Ulmenhofda anaokulu (ekil 3.101), Akazienhofda amarhane ve park, Triester Strasse zerinde annelik danma merkezi, Wienerbergstrasse zerinde iki amarhane ve kre konumlanmtr. Konut blgesi avlular oluturularak blgelere ayrlm ama, halka oluturan bir yolla birbirlerine balanarak btnlk salanmtr (ekil 3.102). Genel olarak bakldnda avlularn bir hat zerinde yan yana dizilmesinden oluturulmutur. Aralarda oluturulan sokaklar ile paralanm bir byk blok grnmnde olmutur. Her avluda sosyal bir birim yerletirilmitir.

ekil 3.101 Ulmenhof avlusundaki anaokulu (www.dasrotewien.at).

ekil 3.102 George Washington Hof vaziyet plan (Tafuri, 1981).

ekil 3.103 Washington Hof kat plan (Tafuri, 1981).

89

ekil 3.104 George Washington Hof kat plan (Tafuri,1981). George Washington Hof Yerlemesinde apartmanlardan oluan bir blok sistemi sz konusu olmutur. Kat planlarnda, hol, mutfak, WC, balkon, salon ve oda hacimleri tasarlanmtr. Boyutlar ve dizilileri eitlilik gstermitir. Salon, mutfak ve tuvalet hacimleri giri holne alm, odaya ulam kimi planlarda salon ierisinden, kimi planlarda ise yine giri holnden gerekletirilmitir. Hol ve WC hacimleri dndaki tm hacimler k alabilecek ekilde konumlanmtr (ekil 3.103 ve 3.104). 3.1.2.6 Karl Marx Hof Karl Marx Hof, 1930da Mimar Karl Ehn tarafndan 1400e yakn daire olarak ina edilmitir (ekil 3.105). Sadece bir konut deil, ayn zamanda ii snfnn politik dayanmasnn sembol olmutur. e dnk, kendi kendine yetebilen bu konutlar, ii snfnn kalesi haline gelmitir. Konut sistemi, tren hatt boyunca 1 mil uzunluunda kuzey-gney ynnde uzanmtr (ekil 3.106 ve 3.107). Byk avlular ve bu avlularda sosyal tesisleri yaplmtr (ekil 3.108 ve 3.109). ki ana okulu, annelik danma merkezi, doum klinii, dii klinii, genel banyo, ktphane, iki amarhane, eczane, postane, doktor ofisi, kahve evi, politik organizasyonlar iin bir bina ve 25 dkkan bnyesinde barndrmtr. Birbirini tekrarlayan hametli cepheleri monotonluk gstermitir (ekil 3.110 ve 3.111).

ekil 3.105 Karl Marx Hof vaziyet plan (Tarufi, 1981).

90

ekil 3.106 Konut blou ve tren hatt (www.pbase.com)

ekil 3.107 Karl Marx Hof uydu grnm (earth.google.com).

ekil 3.108 Konut sistemi ii ulam (www.greatbuildings.com).

ekil 3.109 Karl Marx Hofun avlusu (www.stipvisiten.de).

91

ekil 3.110 Karl Marx Hof konutlar cephesi (www.vitruvio.ch).

ekil 3.111 Karl Marx Hof konutlarndan bir grnm (www.greatbuildings.com).

ekil 3.112 Karl Marx Hof konut blou ksmi kat plan (Tafuri, 1981).

92

ekil 3.113 Karl Marx Hof konutlar kat plan (Tafuri, 1981).

ekil 3.114 Karl Marx Hof konutlar kat plan (Tafuri, 1981). Viyanadaki dier blok-konutlarda olduu gibi Karl Marx Hofda da apartmanlardan olumu bir blok sistem olarak tasarlanmtr (ekil 3.112). Konutlarda salon, odalar, mutfak, WC, giri hol hacimleri yer almtr. Baz planlarda lavabo iin ayr bir mekan oluturulmu ve oda says, odalarn yerleimleri, byklkleri eitlilik gstermitir. Salon, mutfak, WC hacimleri, ayn zamanda giri hol grevi stlenen merkezi hole almtr. Mutfaklarda piirme blm gerektiinde bir blc ile ayr bir hacim haline getirilebilecek ekilde tasarlanmtr. Tek odal konutlarda byk olan oda salon nitelii tamsa da ok odal planlarda salon hacminin ayrm yaplmam, birbirlerine alan boyutlar farkl odalarn yerlemesiyle planlar oluturulmutur. ok odal planlarda duruma gre baz odalar giri holne de almtr. Giri hol ve WC hacmi haricindeki tm odalar direkt gne alabilmitir (ekil 3.113 ve 3.114). Her dairede tuvalet, souksu sistemi ve balkon yaplmtr.

93 3.1.2.7 Quarry Hill

ekil 3.115 Quarry Hill havadan grnm (www.leeds.gov.uk).

ekil 3.116 Quarry Hill vaziyet plan (www.leeds.gov.uk).

94 1934 ylnda yaplmaya balanan Quarry Hill konut sistemi, mimar R. A. H. Livett tarafndan tasarlanmtr. Belirgin bir avlu olmamas bu yerlemenin ak sistem gibi alglanmasna sebep olmutur. Karl Marx Hof rnek alnarak yaplan, Quarry Hill projesinde oyun alanlar, anaokullar, amarhaneler, dkkanlar iermitir. Ayrca avlulara, ocuklar iin oyun alanlar, yeil alanlar yerletirilmitir (ekil 3.115 ve 3.116). Tpk Karl Marx Hof da olduu gibi ii snf iin yaplan bu konutlarda da balkon hacmi yer almtr. elik iskelet zerine prefabrikasyon elemanlarn yerletirilmesiyle ina edilmitir (ekil 3.117). Toplu konut sistemi bnyesinde, 520 kiilik, sahnesi ve giyinme odalar olan bir ortak salon, 20 dkkan, ak kapal yzme havuzlar, s havuz, avlu ve baheler, kre, oyun alanlar, kurutmal amarhane, hatta morg yer almtr (ekil 3.118 ve 3.119). Son tasarmda havuzlarn, tenis kortlar ve bowling alanlarna dntrlmesi dnlm ama hi yaplamamtr. p imha merkezi olan yerlemede, buradan elde edilen s ile havuz stlmtr. Fakat, p sistemi mutfaa kt koku yaylmasna neden olmu, elik sistemde paslanmalar olumu, kalplar dm, Vandalizm gibi sorunlar ortaya km ve 1973te alnan karar zerine yklmtr (www.leeds.gov.uk).

ekil 3.117 Quarry Hill konutlarnn inaat aamas (www.leeds.gov.uk).

ekil 3.118 Quarry Hill konutlarndan grntler (www.leeds.gov.uk).

ekil 3.119 Quarry Hill konutlar amarhane tesisi (www.leeds.gov.uk).

95

ekil 3.120 Quarry Hill konut sisteminde iki ve odal konutlarn kat plan (www.leeds.gov.uk). Konutlarda salon, banyo, mutfak, iki yada yatak odas, balkon, havalandrmal kiler gibi mekanlar yer almtr. Balkonlara p ukuru konulmu ve amarlarn balkonlarda kurutulmas yasaklanmtr. Salonda hazr dolaplar yerletirilmitir. Mutfaa yerletirilmi frn salondaki kmr zgarasyla balantl tasarlanmtr. Ebeveyn yatak odasnda da kmr zgaras yaplmtr. Banyoda tuvalet ve lavabo konulmutur. Her konutta radyo iin priz ve elektrikli aydnlatma sistemi denmitir (ekil 3.120 ve 3.121) (www.leeds.gov.uk).

ekil 3.121 Quarry Hill konut iinden grntler (www.leeds.gov.uk). 20. yzyl boyunca ii snfnn hayat kalitesini artrmak amacyla yaplan denemeler ve ina edilen projeler arasndan blok eklinde oluturulmu projelerden bazlar bu blmde incelenmitir. alma sistemleri, yapl nedenleri gibi konularda genel bilgiler sunularak plansal adan analiz edilmitir. Bu blmde, orta snf konutlarna rnekler de verilmitir. Bir sonraki blmde ise gelecekte yaplmas dnlen toplu konut oluumlarnda olmas gereken genel zellikler ve bu zelliklerin daha nce yaplm projelerde nasl uyguland hakknda bilgiler yer almtr. Bylece daha salkl toplumlar ve daha temiz bir evre oluturmak iin nelere dikkat edilmesi gerektii hakknda bir fikir oluturulabilecektir.

96 3.2 Orta Snfa Ynelik retilen Toplu Konutlar

Sanayi Devriminden sonra orta snf iin de toplu konut nerileri gelitirilmitir. Yirminci yzylda yaplan orta snfa ynelik toplu konutlarn malzeme kalitesi daha iyi ve ii snf konutlarna gre daha byk olmutur. st snflara doru fonksiyonelliin yerini ihtiamn ald grlmtr. Konut birimlerinde baheler ve otopark alanlar uygulanmtr. Yirminci yzylda ii snf ve orta snfn kartrld toplu konut nerileri de uygulanmtr. Bu blmde yirminci yzylda orta snfa ynelik yaplm toplu konutlara iki rnek verilmitir. Weissenhof yerlemesi, Werkbundda yaplan fuar iin tasarlanm, deneysel ve gsteri amal bir yerleme olmutur. Borneo Sporenburg konutlar ise, Hollandada belirli mterilere zel tasarlanm sra-konutlardan oluan bir yerleme olmutur. Bu yerlemede daha dk gelirli kullanclar iin yerlemenin %30unda heykelsi apartman binalarna da yer ayrlmtr. 3.2.1 Weissenhof Yerlemesi

ekil 3.122 Weissenhof yerlemesi vaziyet plan (www.cultuurnetwerk.org).

ekil 3.123 Weissenhof yerlemesi havadan grnm (www.weissenhof.de).

97

ekil 3.124 Weissenhof yerlemesi uydudan grnm (earth.google.com). Werkbundda 1927de Konutlama (The Wohnung) ad altnda bir fuar dzenlenmitir. Bu fuarda sergilenen projelerden Weissenhof yerlemesinde birok nemli mimarn imzas olmutur (ekil 3.122, 3.123 ve 3.124). Bu yerleme daha ok mimarlarn gsterisi niteliinde olmutur. Mies Van Der Rohenin bakanlndaki bu yerlemede, minimum maliyet ile maksimum kalite elde etmek iin yeni sistemler ve yapm teknikleri gelitirilmitir. Bylece kiralarn ucuzlamasnn salanmasna allmsa da, yerleme tamamlandktan sonra sadece kk daireler ucuz olabilmitir. Bu yerleme; iilerden, eitimli orta snfa kadar eitlenen kark kullanc gruplarna hitap ederek farkllamtr. Bamsz geliebilir plan, i aklk, ayarlanabilir kayar duvarlar, geni cam kullanm bu yerlemede uygulanan stilin belirgin zellikleri olmutur. Ayrca kitle yerine hacim vurgulanm, simetri yerine denge salanm ve ssten kanlmtr (everything2.com) Bu yerlemenin nemli zelliklerinden biri de eitlilik olmutur. Konut tipi, boyutu ve planlar asndan eitlilik sunmutur. Konutlar apartman, teras-ev, mstakil yada yar mstakil formlarnda eitlenmitir. Esnek plan anlay ile her tr kullanc tipinin ihtiyalarn karlamay amalamtr. Weissenhof yerlemesinde belirgin bir odak noktas, meydan dnlmemitir. Konutlar tepenin eimine uyacak ekilde konumlandrlmtr. Bu konuda baz olumsuz eletiriler getirilmitir. rnein, Prof. Wetzel konutlarn tesadfi bir biimde konumladn ve yabanc olduklarn savunmutur (everything2.com). Hans Schmidt ise, konutlarda gvenlik ve uzun mrllk kavramlarnn dikkate alnmamas konusunda eletirmitir (everything2.com). Konutlarn fiziksel zellikleri hakknda yaplan eletirilerden bir tanesi, konutlarn Alman Ulusal kimliini yanstmad olmutur (everything2.com).

98 Yerleme ii arabasz ulam dnld iin yerlemenin bir kenarna otopark yaplmtr. Tm konutlarn yolla balants salanm, ayrca ehre inen ana artere yakn olan Weissenhof yerlemesinde bir de tramvay dura konulmutur.

ekil 3.125 Le Corbusierin tasarlad ikiz apartman (www.weissenhof.de).

ekil 3.126 Le Corbusierin i mekanlarndan grnmler (www.weissenhof.de). Le Corbusier ve Pierre Jeanneret, Weissenhof yerlemesi iin iki bina ina etmilerdir (NO:13 ve NO:14-15) (ekil 3.125). Eitimli orta snf iin tasarlanan Weissenhof yerlemesinde, Yaamak iin bir makine ana fikriyle yola klmtr. Pencere ve atda standartlamaya gidilmi ve elik kolonlar sayesinde esnek bir plan oluturulmutur. Salon blm kayar duvarlarla uyuma fonksiyonlu kabinlere dnebilir bir biimde dnlmtr (ekil 3.126). Dz atl bu konutlarda, gnelenme teras ve ayrca bir at bahesi oluturulmutur. Konutun teras katnda bir alma odas ile ktphane, gnelenme teras ve at bahesi tasarlanmtr (ekil 3.127). Alt katnda stma odas, kmr deposu, giri katnda giri hol, hizmetli odas, biri ayr girili iki depo hacmi, amarhane, 1. katta dar bir koridor ve bu koridora alan lineer odalar dizisi yaplmtr (ekil 3.128). Bu bina dnda Le Corbusier ve Pierre Jeanneret Weissenhof yerlemesi iinde bir bina daha ina etmilerdir.

ekil 3.127 Le Corbusierin ikiz apartmann at kat plan (caad.arch.ethz.ch).

99

ekil 3.128 Weissenhofda Le Corbusierin birinci ve giri kat planlar (Cohen, 2004).

ekil 3.129 Mart Stam konutlar (www.weissenhof.de). Weissenhof yerlemesinde yer alan mimarlardan en genci olan Mart Stam, Rohenin isteiyle adet tek ailelik konut ina etmitir (ekil 3.129). Bu konutlarda, Makinenin diktatrl ana fikri savunulmu, konutun mantkl ve ekonomik olmas iin standartlamaya gitmitir. Mart Stam konutlar sembolik bir obje olmak yerine gnlk kullanma uygun olarak tasarlamtr. Mart Stam, konutlarnda yaayan ev hanmnn parman hibir ie srmemesi, bununla birlikte eine ve ocuklarna daha fazla zaman ayrmas gerektiini savunmutur.

100

ekil 3.130 Mart Stam konutlar kat planlar ve kesiti (Dunster, 1990). 28 numaral konuttun alt katnda stma sistemi odas, kiler, kmr ukuru, amarhane, depo, giri katnda birbirine bal iki oda, mutfak, WC ve teras, st katta terasl iki oda, hizmetli odas, WC, banyo ve baheye inen spiral bir merdiven yaplmtr. 29 ve 30 numaral konutlarda ise; alt katta stma sistemi odas, kmr ukuru, depo, amarhane, alma odas, giri katnda alma odasna inen merdiveni olan bir salon, mutfak, WC, st katta iki oda, hizmetli odas, banyo ve WC yaplmtr (ekil 3.130). Konutlarda bir giri hacmi ve bu hacmin ald bir hol tasarlanmtr. Dier mekanlara ulam bu holden salanm, dier katlarda da bir holden dalm yaplmtr.

ekil 3.131 Apartmandan bir grnm (www.weissenhof.de).

101

ekil 3.132 Rohenin apartman perspektif izimi (www.cultuurnetwerk.org).

ekil 3.133 Mies Van der Rohenin arazinin hakimi gibi konumlanm apartman binas (Schneider, 1997).

102

ekil 3.134 Rohenin apartman binasnn grnleri (caad.arch.ethz.ch).

ekil 3.135 Rohenin apartmannn planlar (soa.syr.edu).

103 Rohenin Weissenhof yerlemesindeki binas apartman biiminde olmutur (ekil 3.131 ve 3.132). Bu bina bitiik nizam drt apartmann birleiminden olumutur. Her apartmana ayr giri yaplm, esnek plan sistemi gelitirmitir. Sabit tek blm mutfak ve banyo olarak tasarlanm, kalan alanlar kayan duvarlar ile ayarlanabilir olarak oluturulmutur. Bylece kullanclarn deiken ihtiyalarna gre ekillenen mekanlar, kullanclarn beklentilerine uyum salayabilmi ve kullanclara kendi mekanlarn yaratabilmeleri zgrln salamtr. Binann alt katnda merkezi scak su stma sistemi, dkkan; giri kat, 1.kat ve 2. katta 24 daire ve birka kkl bykl olmak zere 1 odal, ayrca 2-3-4 odal daireler yer almtr (ekil 3.133, 3.134 ve 3.135). En st katta ise, at bahesi, amarhane, kurutma odas, depo hacimleri yer almtr. Konutlardaki odalar, bazlarnda merkezi bir hole alrken, bazlarnda salon iine almtr.

ekil 3.136 Weissenhof yerlemesinde Oudun tasarlad sra konutlar (soa.syr.edu).

ekil 3.137 Weissenhof yerlemesindeki J.J.P. Oudun sra-konutlarnn kat planlar (Schneider, 1997).

104

ekil 3.138 Grnler (www.cultuurnetwerk.org). Yine bu yerlemede J.J.P. Oud drt-be odal katl sra-konut biiminde konutlar tasarlamtr (NO:5-9) (ekil 3.136). Konutun; Yaamak iin bir makine ana fikrinden daha fazlasnn olmas gerektiini dnerek, ayn zamanda konfor koullarn da karlamas gerektiini savunmutur. Farkl olarak, bu konutlarda etraf duvarla evrili bahe, ev hanmnn ykn hafifletmek amacyla yaplmtr. Ayrca estetik bir deer de katmtr. Banyo hacmine ek olarak bu konutlarda bir tuvalet hacmi, bir amar odas yaplmtr. Alt katta, kiler, kmr ukuru, depo yaplm, giri katnda baheden giri salanm, portmanto, salon, mutfak ve avlusu, amar odas, elektrik odas, stma sistemi, merdiven altnda ok amal bir oda, st katta ise, oda, banyo, WC ve her odada hazr dolaplar yaplmtr (ekil 3.137 ve 3.138). 3.2.2 Borneo Sporenburg Yerlemesi Gnmze daha yakn projelerde de sra-konut uygulamalarn hala grlmektedir. Hollandada 1993-1997 yllarnda Adriaan Geuze ve birok mimar ile ortaklaa yaplm, Borneo sra-konutlar buna rnektir (ekil 3.139, 3.140 ve 3.141). Burada mimarlardan az katl hektar bana 100 hane ina edilmesi istenmitir. Alandan maksimumda yararlanmak iin, katl, tarafnda komusu bulunan konut dizisi tasarlanmtr. Avlu, otopark, iki yatak odas ve stte teras atdan oluan bu konutlar plansal ve fiziksel adan eitlik gstermitir (Geuze, 2004). Bu anlamda, yirminci yzyl balarnda yaplan cephelerin

105 birbirinin ayns olan sra-konutlardan farkl olarak eitlilik gsteren, monotonluktan uzak sra-konutlar gerekletirilmitir. Tm bunlara ek olarak, tek bir binadan oluan lineer ehir tasarmlarnda genel bir eletiri olarak sunulan, ehrin tek bir elden kmas ve bu yzden mimara gerek kalmayaca fikrine zt olarak, farkl mimarlarn farkl konutlar yaparak bunlarn tek bir sistemde toplanabileceinin bir rnei olmutur. Konut planlar zel mterilere yapld ve farkl mimarlar tarafndan tasarland iin eitlilik gstermitir. Fakat her konutta mutlaka avlu yer alm, yatak odalarnn mahremiyetine nem verilmitir (ekil 3.142).

ekil 3.139 Borneo Sporenburg konutlarndan bir grnm (Geuze,2004).

ekil 3.140 40 numaral ev (Bykba, 2000).

ekil 3.141 Yerleim plan (Geuze, 2004).

106

ekil 3.142 40 numaral konutun kat plan (Bykba,2000). Adriaan Geuzenin limanda birok mimari ofis ile birlikte alarak tasarlad Borneo Sporenburg sra-konutlar, sunduklar eitlilik asndan gze arpmtr. zel mteriler iin tasarlanan konutlarda, kullanclarnn sosyalleebilmesi ve aile iin ilikilerinin glendirilebilmesi iin bireysel avlular tasarlanmtr. Sokak kamusal alan olarak dnlerek, sosyal faaliyetlerin sokaklarda gerekletirilmesi dnlmtr. stenildiinde avlular kullanma alarak kullanclarn, hobilerini gerekletirmesi, gnelenmesi, aileleri ile yada arkadalar ile yemek yemesi gibi aktivitelere, ocuklarn gvenle oyun oynamasna izin vermitir. Youn yaplama avlular kaynatrm ve sosyallemeyi st dzeye karmtr (Geuze, 2004). Her konuta bir avlu yaplmas Weissenhof yerlemesinde J. J. P. Oudun srakonut sisteminde de gerekletirilmitir. Fakat bu avlular darya kapal olduu iin ayn etkiyi verememitir.

107 Borneo Sporenburg konutlarnda yaratlan eitlilik ile uzun bloklarn mootonlamas engellenmitir. Oluturulan detay zmleriyle kullanclarn kendilerini martabilecekleri mekanlar sunmutur. Liman blgesinde ina edilen konutlarn bir ksm hem su hem toprakla ilikili olacak ekilde konumlandrlmtr. Bir taraf suyla ilikili olan konutlarda ikamet eden kullanclar, Venedikte olduu gibi konutlarnn nne deniz aralaryla yanaabilmektedirler. Yerlemedeki avlular ve youn yaplama ile sosyalleme arttrlmtr. Weissenhofda Oudun yapt sra konutlarda da avlu sistemi zlmtr. Fakat da kapal olmas nedeniyle ayn sosyallemeyi gsterememitir. Bu blmde Sanayi Devriminden sonra retilen konutlamalar, nce ii snfna ynelik yaplm olan toplu konutlar baznda, sonra da orta snfa ynelik toplu konutlar baznda rneklendirilmitir. Bu aratrmada yirminci yzylda ii snf iin yaplan toplu konut rnekleri asl olarak alnarak incelenmi, plansal analizleri yaplmtr. na edilen toplu konut sistemleri, retildikleri zamann koullarna gre deien zellikler tamtr. ncelenen toplu konut sistemlerinin byklkleri ve politik anlaylar farkllk gstermitir. Bu balamda incelenen toplu konut sistemlerinin belirtilen genel zellikleri nda, 12 tasarm kriteri aa kmtr. Bir sonraki blmde, ak sistemler; Dessau-Trten, Dammerstock, Praunheim, Siemensstadt, Byker Wall, kapal sistemler; Spangen, DeDageraad, Rabenhof, George Washington Hof, Karl Seitz Hof, Karl Marx Hof, Quarry Hill toplu konut yerlemelerinin bu blmde sunulan bilgileri, aa kan tasarm kriterleri balamnda saladklar olanaklar irdelenmitir.

108 4. Y RM NC YZYIL TOPLU KONUT RNEKLER ZER NDE TOPLU KONUT TASARIMINDAN BEKLENT LER N RDELENMES Kullanclarn mekanlar etkiledii, mekanlarn da kullanclar etkiledii gerei, Sanayi Devriminin gereklemesi ardndan yaanan srete net olarak alglanabilmitir. Sanayi Devriminin oluturduu yeni koullar kentlerin ve toplu konutlarn biimleniini etkilemitir. Yirminci yzylda ii snfnn beklentilerini karlamak ve daha verimli bir toplum oluturmak iin yeni toplu konut projeleri gelitirilmitir. Projeler dnemin kullanc topluluunun ihtiyalar ve beklentileri dorultusunda ekillenmitir. Tm projeler olanaklar kapsamnda bu beklentileri karlamaya almtr. Toplu konut sisteminden kullanc beklentileri kullanc tipine, sistemin byklne, politik anlaylara ve toplu konutun bulunduu yerin zelliklerine gre deiim gstermitir. Bu aratrmada, bir nceki blmde incelenen yirminci yzyl ii snfna ynelik toplu konut sistemleri hakkndaki bilgilerin nda, bu sistemlerin aadaki tasarm kriterleri baznda irdelenmesine karar verilmitir: Komuluk likileri Toplumsal paylam mekanlar ve sosyal tesisler Mekansal ilikiler Barnma mekanlar Yeil alanlar Ulam sistemi Psikolojik asndan beklentiler Ekolojik beklentiler Teknolojik gelimeler ile gelen yeniliklere uyum Sosyal statlerin mekanlara yansmas Kullancya hizmet eden organizasyon

Bu aratrmada, toplu konut kullanclarnn, gnmze kadar yaplan konut projelerleri sonucunda, yalnz, ie kapank, gvensiz ve mutsuz bir hale geldiklerine inanlmaktadr. Dolaysyla, yaplm projeler zerinde, konut sistemlerinin kullanclarn sosyal ilikilerini nasl etkiledii incelenmitir. Bu balamda konut d mekanlarn kullanclar ile saladklar

109 ilikiler, konut ii komuluk ilikileri irdelenmitir. Daha sonra, bu ilikilerin

gerekleebilecei toplumsal paylam mekanlar olarak sunduklar olanaklar verilmitir. retilen projelerde, sosyal tesislerin deikenlik gsterdii grlmtr. Toplu konut sisteminin kullancya sunduu mekanlar arasndaki ilikiler, bloklar arasndaki balantlar hakknda bilgiler sunulmutur. Toplu konutlarn en temel ihtiyac karlayan barnma mekanlarnn kullancya sunmas gereken nitelikler konusunda birok fikir ileri srlmtr. Yeil alanlara verilen nem her projede ne kan bir unsur olmutur. Ulam olanaklar, enerji kullanmlar, psikolojik beklentileri karlay biimleri irdelenmitir. Stat ayrm hakknda ne srdkleri fikirler ve bu durumun ilikileri ve konut sistemini nasl etkiledii incelenmitir. Bu mekanlarda kullancya sunulmas beklenilen hizmet durumunun derecesi ve yaplm projelerdeki oran aratrlmtr. Bu blmde, nceki blmde incelenen toplu konut nerilerinden, Dessau-Trten, Dammerstock, Praunheim, Siemensstadt, Byker Wall, Spangen, De Dageraad, Karl Seitz Hof, George Washington Hof, Karl Marx Hof ve Quarry Hill yerleimleri deerlendirilmitir. 4.1 Komuluk likileri

Komuluk ilikileri, toplumlarn kltrleri, gemileri, yaam biimleri ve inanlarna gre eitlilik gstermitir. Dolaysyla, mekanlar toplumlarn yaam tarzlarna gre ekillenmitir. rnein, baz toplumlar mahremiyetine nem gsterdikleri iin, daha ie kapank, daryla ilikilerinde snrl bir tutum gstermilerdir. Bunun sonucu olarak, konutlarnda darya kapal, ancak kullancnn izni ile mekanlarn paylald sistemler yaplmtr. Bir toplu konut projesi, bu farkllklara kar esnek olabilmelidir. Toplu konut, ncelikle aile ii ilikileri, sonrasnda aileler aras ilikileri ve ailelerin oluturduu mahalleler aras ilikileri glendirecek ekilde oluturulmaldr. ncelikle konut, ailenin her bireyinin kendine ait mekann ve sonrasnda ailenin tm bireylerinin ortaklaa kullanaca mekanlar ile ilgili ihtiyalar karlayabilmelidir. Bir aileye ait konut birimi ile dier aileye ait konut birimi arasnda, her iki ailenin de paylaaca ve bylece komuluk ilikilerini gelitirebilecei mekanlar oluturulmaldr. Bu alanlar tm sistemin kullanabilecei ortak paylam alanlar ile balantl olmaldr. Bylece, sistem ile, baka bir deile kentin tm ile olan ilikilerin gelitirilmesi salanabilir. ok katl konutlarda yaayan ailelerin ocuklar sokak dokusundan uzaklatklar iin, darda daha az zaman geirmektedir. Darda geirdikleri zamanlarda ise yanlarnda bir yetikin bulunmadan oynamaktadrlar. Ebeveynlerin st katlardan ocuklarn takip etmesi ve

110 zararl olabilecek bir durumda yetimeleri g olmaktadr. Bu durumda byyen ocuklarn akranlaryla iletiimlerinde, toplumun kalan ile iletiimlerinde, hatta aileleri ile olan iletiimlerinde problemler olumaktadr. Yaplan bir almada, yirmi katl bir apartmanda yaayan kk ocuklar ile drt katl bir binada yaayan ocuklar yatlarna gre daha fazla evde oynad ortaya kmtr (Van Vilet, 1983). Dolaysyla sosyalleememekte ve bencil toplumlar olumakta, Vandalizm ba gstermektedir. Bu durumda, az katl tasarlanan sistemlerde yada belli bir kat yksekliinin stndeki katlar iin bir yapay ikinci zemin yaplmas durumunda, toplumun sosyallemesi adna olumlu bir etki oluturacaktr. Spangen konutlarnda bu sistemin ilkel bir rnei grlmtr. Havaya kaldrlm sokak st katlar alt kat statsne getirmitir. Mimar Adriaan Geuzenin Hollandada yirminci yzyl sonlarnda birok mimarn katlmyla gerekletirdikleri Borneo Sporenburg sra-konutlarnda, her aileye zel, bireysel mekanlar d dnyaya balayan avlular yaratlmtr. Bu avlularda hafta sonlar kullanclar, gnelenmek, hobilerini gerekletirmek, partiler dzenlemek gibi sosyal aktivitelerde bulunabilmi ve istedikleri zaman avlular, mahremiyetini salayarak, ocuklar ve kendileri iin keyifli mekanlar olarak kullanmlardr (Geuze, 2004). Bu sistem apartman bloklarnda balkonlarla zlmeye allmtr. Fakat gnmzde balkonlar, ierideki mekanlarn fonksiyonel yetersizlikleri, balkon alannn kkl, balkon hacminin ynlenii ile ilgili yaplan tasarm hatalar, ykseklik nedeniyle sokak dokusundan kopukluu gibi sebeplerle kendi fonksiyonlarn karlayamayacak ekilde biimlendii iin, anlamszlam ve nemini yitirmitir. Kullanclarn d mekan kullanmlarnn yok olmas, zellikle zamannn ounu konutta geiren kullanclar negatif ynde etkilemitir. Kat ykseklii arttka bu tarz mekanlar oluturmak glemektedir. Bu durumda gvenlii salanm, geni, ykseklikten dolay olumsuz hava koullarna kar korunakl yar zel mekanlar katlara yerletirilebilir. Bu mekanlara alan teraslar ile zel d mekan hacimleri oluturulabilir. Avrupada yirminci yzylda, sanayileme sreci ile gelen yeniliklerle konutun sadece barnma fonksiyonunu gideren bir hacim haline gelmesiyle birbirlerine yabanclam halkn daha iyi artlarda yaamasn ve sosyalleebilmesini salayabilmek iin konutlarn tasarmlarna daha fazla zen gsterilmitir. rnein, Bilginin belirttii gibi (2002), Ebenezer Howardn bahe ehir projelerinde uyku ehri yaratmamak iin zen gsterilmitir (www.arkitera.com). Yirminci yzylda oka karlalan, sperblok olarak da adlandrlan blok-konutlar, genel olarak benzer fakat eitli plan sistemine sahip apartman hacimlerinin bitiik nizam sralanmasndan olumutur. Bu konutlar, dizilileri asndan, sra-konut tanmlamas gibi sra-apartman olarak da tanmlamak yanl olmayacaktr. Ayrca bloklarn

111 avlular ile blgelere ayrlmasyla, ehir iinde ehir olarak da adlandrlabileceimiz bu konut sistemi, ayn zamanda kendi iinde mahalleler oluturmutur. Yirminci yzyln ilk yarsnda genel olarak, konutlarn yapld dnemin siyasi grlerini yanstt ve iinde bulunduklar savalar yznden korku ve ac duyan halkn korunma ve birlik olma duygularyla ie dnk, koruyucu surlarla evrilmi bir kale izlenimi veren konut bloklar ierisindeki avlularda, kendi kendine yetebilen bir sistemle yaamaya alt grlmtr. Fakat bu bloklarn ou, sosyal tesislerle donatlmsa da geceleri uyank kalan bir mekan anlayn tam anlamyla salayamamtr. ncelenen konutlarn ounluu ii snf iin tasarlanmtr. Dolaysyla konutlar, benzer duygular tayan kullanclarn ihtiyalarna gre ekillenmitir. Kendi ilerindeki sosyal ilikileri asndan bu binalar baarl olmu, yaplma amacn gerekletirmitir. Ak sistemlerde kullanclarn bir araya gelmelerini salayacak, ynlendirici bir sistem oluturulmamtr. Kullanclar ancak yakn evreleriyle komuluk ilikilerini kurabilmilerdir. Sosyal tesislere ynlendirme yaplmamtr. Ancak kullanc isteiyle bu mekanlarn kullanlmas sz konusu olmutur. Bu durumda kullanclarn komuluk ilikileri kurmalarn gletirmitir. Komuluk ilikileri sokak baznda kalmtr. Ak sistem rnekleri aada komuluk ilikileri asndan sunduklar olanaklar baznda incelenmitir. Dessau-Trten yerlemesinde konutlar baheli sra-konut biiminde tasarlanmtr. Bu tarz konut sistemlerinde kullancya ait zel ve yar zel mekanlar olumaktadr. Konut binas ii zel mekan, bahe yar zel mekan nitelii tamtr. Yar zel mekanlar komu kullanclar ile iletiimi glendirici bir etkide bulunabilmektedir.

(www.joepsmeets.nl)

(www.hans-engels.de)

ekil 4.1 Dammerstock yerlemesi. Dammerstock yerlemesinde konutlar sra-konut sisteminde ina edilmitir. Konutlarn bahe alanlar snrlandrlmad iin bahe alannn kullanmnda komuluk ilikilerinin iyi olmas gerekmektedir. Kullanclar bu tarz konutlarda bahe alann snrlandrma gerei duymakta ve bu ortak bahe alann bitkilerle snrlandrabilmektedirler. Bu konutlarda da bu snrlandrmann uyguland grlmtr (ekil 4.1). Tm yerlemenin kullanclarnn ortaklaa kullanaca bir sosyalleme mekan yer almamtr.

112 Praunheim yerlemesinde konutlarn baheli sra-konut biiminde tasarlanmas ve sosyal tesislerin yeil alana yerletirilmesiyle, ilikileri gelitirebilecek mekanlar sunulmutur. Siemensstadt konutlarnda konut sistemleri gnmzde ska karlalan apartman sistemlerine benzemektedir. Bu tarz sistemlerin komuluk ilikilerinde baarsz olduu bilinmektedir. Yaplan balkonlar kullanclarn d mekan ilikilerini salasa da komuluk ilikilerine bir katk salayamamtr.Yerlemede yer alan sosyal tesisler sayesinde kullanclarn sosyalleebilecei mekanlar oluturulsa da yetersiz kalmtr. Sosyal tesisler bu grevi ancak kullancnn istei ve abas zerine gerekletirebilmektedir. Konutlar, kullancy ynlendirmemitir. Byker Wall konut sisteminde yaplan stat ayrm sayesinde, kullanclarn birbirlerini rahatsz etmemeleri ve iyi anlamalar salanmaya allmtr. Konut sisteminde her katta farkl plan tipleri sunarak, kullanc tiplerine gre yerletirme yaplmtr. ocuklu ailelerin zemin katnda olmas ocuklarn d mekan ilikileri kurmalarn ve dolaysyla sosyalleebilmelerini salamtr. Giri katnda yerlemeleri nedeniyle aileler ocuklarnn d mekan aktivitelerini takip edebilme ve acil durumda mdahale etme imkan bulmutur. Yallar, ocuksuz aileler, bekarlar daha st katlara yerlemilerdir. Bylece ocuk grlts gibi konulardan kan anlamazlklar engellenmitir. Ayrca kurulan komuluk idare ofisi sayesinde komuluk ilikilerinin sorunsuz gitmesi salanmtr (Symth, 1994). Kapal sistemlerde, sadece kullanclarn kullanmna ak avlular oluturulmas ve bu alanlarn sosyal tesislerle donatlmas ile kullanclar komuluk ilikiler gelitirmeye ynlendirilmitir. Fakat avlularn bykl artnca, alglama deimekte ve avlu hissi ortadan kalkmaktadr. Sistem ak sistem etkisi yaratmaktadr. Aada kapal sistemde yaplm toplu konut rnekleri komuluk ilikileri asndan sunduklar olanaklar baznda incelenmitir. Sanayileme sreci iyiletirme projelerinden, ii snf iin tasarlanan Spangen konutlarnda, tm giriler blok sistemin kendi iine dnmesiyle oluan avlulardan salanmtr. Bylece avluya girildii andan itibaren belli bir kullanc topluluuna ait zel bir mlke girildii anlalabilmitir. Toplamda drt katl olan bu konutlarda, sokak dokusu nc kata ykseltilmi, tm bina boyunca devam etmitir. Bu sokak kimi yerde daralp, kimi yerde genileyerek, ocuklarn oynayabilecei, konut kullanclarnn iletiim kurabilecekleri, baka bir deyile komuluk ilikilerini gelitirebilecekleri kadar geni mekanlar sunmutur (ekil 4.2). Konut mekanlar ile avlu mekan arasnda yaratlan ikincil mekanlarla konutlar, dolaysyla da aileleri birbirine balamtr (ekil 4.3).

113

ekil 4.2 Spangen konutlar galeri sokak (www.uni-weimar.de).

ekil 4.3 Spangen konutlarnda olduu gibi, oluturulan ikincil mekanlarla konutlarn ilikileri. De Dageraad yerlemesinde sra-apartman biimindeki konut sistemi komuluk ilikilerini glendirici bir etkide bulunmamtr. Bununla birlikte, konut blounun kendine ait ve tek girili avlusu, konut blouna ikamet eden kullanclarn birlikte sosyal aktivitelerde bulanabilecekleri ksmen mahremiyeti salanm bir alan sunmutur. Bu alan kullanclarn ocuklarnn gvenle oynayabilecei bir mekan oluturmutur. Konutlarn hem avlu hem sokak cepheli olmas olumlu bulunmutur. Rabenhof yerlemesinde konut sistemi, aralarndaki geiler ile btnleen avlu sistemlerinden olumutur. Bu durum yerlemeyi blmlere ayrmtr. Dolaysyla, kendi iinde mahalleler kurmutur. Viyanadaki birok konut gibi kendi kendine yetebilecek ekilde sosyal tesislerle donatlmtr. Kullanclarn sosyallemesi iin her trl tesisi iinde barndran Rabenhof yerlemesinde bu tesisler avlulara serpitirilerek yerlemenin her blm nemli hale gelmitir. Konut sisteminin ierisinden geen ve kent kullanclarn ieriye davet eden ana cadde sayesinde bu tesisler srekli canl kalmtr. Farkl kullanc tiplerinin bu yolla yerleme imkanlarndan faydalanmas, sosyalleme, snflarn kaynamas adna olumlu bulunmutur.

114 George Washington Hof yerlemesi konut bloklarndan meydana gelmitir. Bu konutlarda, konut birimi, gnmzdeki sistemlere benzer ekilde, iinde bulunduu apartmandaki dier konutlardan kopuk tasarlanmtr. Sadece katlar aras ulama yarayan, aldklar merdiven sahanl dnda tek balant, apartmanlarn ald avlular sayesinde olmu ve kullanclar blok sisteminde yaayan dier kullanclar ile sosyal ilikilerini bu avlularda gelitirebilmitir. Fakat, yerleimin olduka byk bir alan kaplamas ve sz konusu avlularn ok sayda kullancnn kullanmna ak olmas, avluya kan herkesin birbirini tanmasn olanaksz klmtr. Dolaysyla, George Washington Hof konutlarnda, kullanclar amarhane, anaokulu, havuz, ktphane gibi sosyal tesisleri kullanarak sosyal ilikilerini gelitirmitir. Avlularn her birinde en az bir sosyal tesis bulunmu ve bloklar kimi yerlerde avlular aras geilere izin vermitir. Konut nitelerinde ise, d dnya ile olan iliki balkonlar sayesinde salanmtr. Planlara bakldnda, balkonlarn mahremiyeti salayacak ekilde biimlenip, direkt olarak birbirlerini grmemesi dikkat ekici bir unsur olmutur (ekil 4.4). Ayrca ekil 4.1.4te de grld gibi gnmz koullarnda bu balkonlarn ou kapatlmtr.

(Tafuri, 1981)

(www.dasrotewien.at).

ekil 4.4 G. W. H. kat plan ve avlu cephesinden bir grnm Krmz cephesi ve kemerleriyle, ii snfnn gcnn ve sosyalist hkmetin sembol olan Karl Marx Hof gibi Avrupada yaplm baz konutlarda, mevcut siyasi grlerin etkisiyle ve ii snfnn kendini korumak ve ayakta kalabilmek amacyla, birlik oluturacak ve dayanma salayacak ekilde, kendi kendine yetebilen, koruyucu duvarlaryla ie dnk, ii snfnn aidiyet hissi ile gven duyabilecekleri mekanlar oluturulmutur. Heybetli ve gl bir grnm olan Karl Marx Hof monoton gibi gzken ve birbirini tekrarlayan cephesiyle aslnda askeri bir disiplini artrmaktadr. Bu balamda ii snfnn inand deerleri ve kendi halkn koruyan ve bu uurda savamaya hazr bir ordu gibi dikilmitir. Nitekim, 1934te Babakan Engelbert Dollfussun Hristiyan Sosyal Hkmetinin drt gnlk kuatmasna, alan atelere ramen dayanm ve halkna uzun sre yetebilmitir (query.nytimes.com). Bu konutlar, kullanclarn birbirleriyle iletiim iinde olabilmeleri, balarn glenmesi adna toplayc, bir arada tutucu ve d tehlikelerden koruyucu bir amaca uygun olarak tasarlanmlardr. Aralarndaki iletiimi glendirebilecek, daha salkl

115 yaamalarn salayacak sosyal tesisler ile donatlmlardr. Gerektiinde toplanabilecekleri, toplant salonlar yerletirilmitir. Yeni nesillerin salkl geliimi iin, annelik danma merkezi, kre, anaokulu, oyun alanlar gibi birimler yaplmtr. Kltrel geliim iin aktiviteler dzenlenebilecek mekanlar tasarlanmtr. Fakat hala konut olarak kullanlan Karl Marx Hof yerleiminde, oturan kullanclar bu sosyal tesislerin yaplan restorasyonlarla yeni tesisler eklenmesiyle bile sosyallemek iin yeterli olmadn savunmaktadrlar. Bu konuda Fowler (1991) makalesinde, bu yerleimde oturan Ipser ailesinin, bir hafta sonu organizasyonu kurmaya altklarn ama ikamet eden 2500 kiiden sadece 5 ailenin katlmda bulunduunu ve ilikilerin eskisi gibi olmadn savunduunu yazmtr (query.nytimes.com). Yine ayn makalede, ocukluklarndan beri bu yerlemede yaayan Franziska Tremlin, szleri dikkat ekici olmutur; Eskiden burada yaamaktan gurur duyardk ama imdi utanyoruz. (query.nytimes.com). Yerlemede eskiden paylalan duygularn yeni kullanclar ve geen zamanla azald grlmtr. Makalenin yaynland 1991 yl koullarnda yaplan yeni konut projeleri daha fazla konfor salamtr. Dolaysyla, konut sisteminin sosyalleme asndan yapld dnemde baarl olduu fakat bu baarnn uzun vadede srdrlebilir olmad grlmtr. Konut ii mekanlar, sonradan konut sahipleri tarafndan restore edilerek gnmz koullarna uydurulmaya allmtr. Konutlarn kkl aile bireylerinin odalar paylamalarna neden olmutur. Bu da zellikle ocuklarn geliimi iin olumsuz bir unsur olmaktadr. Quarry Hill yerleiminin tasarmnda Karl Marx Hof rnek alnmsa da aslnda ok daha farkl bir proje olmutur. Quarry Hill, Karl Marx Hofun tad ve cephelerine yanstt ruhu tayamamtr. Quarry Hillin cepheleri Karl Marx Hofa gre daha fazla monoton bir etki yaratmtr. Bloklar sra-apartman mantyla yaplm, fakat birbirleriyle ilikileri yoktur. Apartman iine yerletirilen daireler, gnmzde kullanlan sisteme benzer biimde, merdiven sahanlna almtr. Merdiven sahanl sadece ulam iin kullanlmtr. Bunlar dnda, sosyallemeyi glendirebilecek sosyal tesisler yerletirilmi, fakat almalarnda aksaklklar kmtr. Kullanclarn ocuklar iin anaokulu, kre, oyun alanlar gibi sosyalleebilecekleri alanlar sunulmutur. Bu aratrmada incelenmeyen, fakat bu balk altnda bahsedilmesi gereken, apartman sistemine deiik bak asyla Le Corbusierin Immeubles Villas projesinde, her konut birimi sra-konutlar gibi yan yana dizilmi ve bu diziler ortadan merdiven sahanl ve koridor aracl ile balanmtr. Bu koridor, sra-konutlarda olduu gibi n cephelerinin bakt soka temsil etmitir (www.arkitera.com). Bu koridor sisteminin bir benzerini Corbusier

116 Unite De Lhabitation plannda da kullanmtr. Bu konutlarn d cephesindeki balkonsal koridor sistemi de Spangen konutlarnn galerili sokan anmsatmtr (ekil 4.1.5). Bu ekilde komuluk ilikilerini gelitirilebilecei, konut ile d mekan aras yar zel bir mekan oluturulmutur.

ekil 4.5 Immeubles Villas (cat2.mit.edu). 4.2 Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler

Bireylerin tekil ihtiyalarnn birlemesi ve ortak ihtiyalarn da eklenmesiyle bir konut oluturulur. Konutlarn birletirilmesi ve ortak ihtiyalarn da eklenmesiyle de konut bloklar, konut bloklarnn birletirilmesi ve ortak ihtiyalarla da toplu konut sistemleri oluturulur. Grld gibi en kk birimden en byne tm birimler birbirleriyle iliki iindedir ve dolaysyla da birbirleri ile etkileim ierisinde olacaklardr. Bu sebeple, bir sistem ierisinde oluturulmalar ve en kk birime bile nem verilmesi gerekmektedir. rnein, ideal bir konut blounda, her bir konuttaki kullanclarn dierleriyle ortak kullanabilecei, birbirleriyle paylam ve etkileim iinde bulunabilecekleri mekanlar sz konusu olmaldr. Oyun salonu, bar, depo, otopark, yeil alan, kre, salk birimi gibi niteler konumlandrlabilir. Ayn durum konut bloklar arasnda, hatta konut ierisindeki bireylerin ortak kullanm alanlarnda da salanmaldr. Salk birimi, teknoloji kullanlarak online iletiim aralaryla salanabilir. Yada kullanc istei zerine test uygulayan, salk durumu kontrol yapan bir teknolojinin konutlara yerletirilmesi sz konusu olabilir. Nasl her konutta misafir odas bir ihtiya olarak grlebilirse, bir konut blou veya toplu konut sistemi iin bir misafirhane dnlmelidir. Konut sistemi bir otel gibi almaldr. Konut sistemi kullancya hizmet eden bir organizasyon olmaldr. Yirminci yzyl toplu konut projeleri ii snfnn yaam standartlarn ykseltecek ekilde, kullanclarn birok ihtiyacn karlayacak tesislerle donatlmtr. zellikle kentlerden uzak konumlanan bu toplu konut sistemlerinin kendi kendilerine yetebilmeleri adna, kent iinde kent oluturacak kadar zellikli olmas amalanmtr. Tasarlanan sosyal tesisler ihtiyalar

117 karlamann yan sra konut bloklarn ilikilendirmek, kullanclarn sosyallemelerini salamak gibi yan fonksiyonlar da gidermitir. i snf, normal artlarda ekonomik gcnn yetmedii hizmetlere bu tesislerde kolayca ulama imkan bulmutur. Sosyal tesisler ayn zamanda yeni i imkanlar da yaratmtr. Bu tesislerde alan kullanclarn konutlarna yakn olmalar hem ulam kolayl asndan, hem ocuklaryla ilgilenebilmeleri asndan, hem de zellikle kadn iilerin ev ileriyle ilgilenebilmeleri asndan olumlu sonulanmtr. Bu tesislere konut sisteminin her yerinden ulamn salanacak ekilde konumlandrlmas, konut sisteminin dzenli almasna olanak tanmtr. Ak sistemlerde genelde sosyal tesisler ayr binalar olarak ina edilmi ve sistemin uygun bir alanna yerletirilmitir. Herhangi bir ynlendirme oluturulmamtr. Aada incelenen ak sistemde retilmi toplu konut rneklerinin sunduu sosyal olanaklar verilmitir. Dessau-Trten yerlemesinde, sosyal tesisler bir arada tek bir bina bnyesinde toplanmtr. Restoran, alveri merkezi, amarhane, kurutma odas gibi hizmetler, bu bina bnyesinde sunulmutur. Bunun dnda spor merkezi, jimnastik salonu ve kilise gibi tesisler ayr olarak konumlandrlmtr. Dammerstock yerlemesinde arazinin kuzeyinde bir kilise yer almtr. Praunheim yerlemesinde konut sistemi ve ehir arasnda braklan yeil alan ierisinde, spor sahalar, yzme havuzlar, fuar alanlar, ocuklar iin kum havuzlar ve s havuzlar yer almtr. Konutlar arasndaki dzlk alanda da okul ve ocuk park yaplmtr. Siemensstadt yerlemesinde, restoran, toplant salonu, amarhane gibi tesisler yer almtr. Konut bloklar kullanclar tesislere ynlendirmemitir. Byker Wall konutlarnda kullanclar komuluk idare ofisi kurmulardr. Piknik alanlar, oyun alanlar yaplmtr. Bu projeye daha sonradan havuz, ktphane, dkkan gibi birimler eklenmitir. Kapal sistemlerde sosyal tesisler ya evreleyen bloun iimde yada oluturulan avlularn ierisinde zlmtr. Bu sistemlerde sosyal tesislerin konut kullanclar iin olduu izlenimi daha gl olmu ve ynlendirme daha kolay gerekletirilmitir. Aada incelenen kapal sistemde retilmi toplu konut rneklerinin sunduu sosyal olanaklar verilmitir. Spangen konutlarnda amarhane, ortak banyo ve dkkanlar blok ierisinde zlmtr. De Dageraad konutlarnda iki okul, ktphane, genel banyo ve kooperatif binas yer almtr.

118 Rabenhof yerlemesinde 38 dkkan, ortak salon, anaokulu, toplant odas, ortak banyo, kkl bykl ok amal salonlar, sinema salonu, salk birimi, ktphane, amarhane gibi tesisler yer almtr. Sosyal tesisler avlulara datlmtr. Bylece konut sisteminin uyank kalmas salanmtr. Karl Seitz Hof yerlemesinde dkkanlar, ortak banyo, anaokulu, amarhane, jimnastik salonu, toplant salonu, ok amal salon, spermarket gibi birimler yerletirilmitir. George Washington Hof yerlemesi bnyesinde, ktphane, iki amarhane, anaokulu, kre, annelik danma merkezi, postane, misafirhane, ortak banyo iermitir. Sosyal tesisler avlulara datlmtr. Karl Marx Hof yerlemesi bnyesinde, iki anaokulu, annelik dayanma merkezi, doum klinii, dii klinii, genel banyo, ktphane, iki amarhane, eczane, postane, doktor ofisi, kahve evi, politik organizasyonlar iin bir bina ve 25 dkkan barndrmtr. Quarry Hill yerlemesinde, 520 kiilik, sahnesi ve giyinme odalar olan bir ortak salon, 20 dkkan, ak kapal yzme havuzlar, s havuz, avlu ve baheler, kre, oyun alanlar, kurutmal amarhane ve morg yer almtr. 4.3 Mekansal likiler Asndan Beklentiler

Gnmzde, konutlarn ar ie kapankll ve teknolojinin de gelimesi ile bir ok iin evden kmadan halledilebilmesi, kullanclar a-sosyal bir hale getirerek birbirlerine yabanclatrm, komuluk ilikileri zayflamtr. Konut sistemi bu imkan sunamad iin, kullanclarn bazlar sosyallemek iin kendi imkanlaryla bu ihtiyalarn gidermeye almlardr. mkanlar yetmeyen kullanclar ise, giderek toplumdan soyutlanm ve toplumsal sorunlarn ortaya kmasna neden olmutur. Kullanclarn, aidiyetlik duygusunu hissetmek, skntlarn paylamak, dertlerine are aramak arzusu ile gruplamalar kimi zaman kar salamak isteyen kiiler tarafndan kullanlmalarna, kandrlmalarna neden olabilmektedir. Gen nesillerin etelere katlmalar gnmzde ok rastlanan sorunlardan biri olmutur. Dolaysyla, konut tasarmnda konutlar ile dier mekanlarn ve kentin ilikileri iyi irdelenmelidir. Kullanclara verilen deerin konut sistemine yansmas, mekansal ilikilerin iyi kurulmasyla badatrlabilir. Apartmanlar sadece konutlarn topland bir hacim olarak, apartman hacminde konut dndaki alanlar da salt daireler aras ulam salamak amacyla minimum boyutlarda tasarlanmtr. Sosyal tesisler ve ek mekanlarla toplu konutlarda sosyal ilikiler dengelenmeye

119 allmtr. Fakat baz projelerde bu ek mekanlar ile konut mekanlarnn kopukluu, kullanclardan beklenen sosyallemenin gereklemesini salayamamtr. Bunun dnda, d ve i mekan ilikileri yirminci yzyl konut topluluklarnda sadece grsel alanda kstl kalmtr. Konut ii hayat ile konut d hayat birbirlerinden ayr ve kopuk olmutur. Gnmzden bir rnek vermek gerekirse, gvenlik endieleriyle, giderek artan ie kapanklln etkisiyle balkon kullanm azalmtr. Ortaya kan bu alkanlklar yznden balkonlar kapatlarak, depo hacmi, oda olarak yada evin mevcut mekanlarna dahil edilerek konut mekanlarnn geniletilmesi iin sonradan yaplan mdahaleler ile kullanm deiiklii gstermitir. Bu durum zerine yaplan yeni binalarda balkon hacimleri tamamen kaldrlmaya balanmtr. Bununla birlikte araziden en st dzeyde yararlanmak adna konut bloklarnn yksekliklerinin arttrlmas sonucu, yer kodundan kopu yaanm ve yer kodunun alglanmasnda azalma olmutur. Dolaysyla, baz yeni projelerde, bir takm konut d mekanlar katlara yerletirilerek oluturulan ara mekanlarla, i ve d mekan ilikileri kurulmaya allmtr. Bunlarn dnda, sanayi devriminden sonra gerekletirilen tm projelerde belli sayda kullanc iin ehirler ve konutlar tasarlanmtr. Bunun sonucu olarak, yaplan ehrin yada konut topluluunun kapasitesi dolduunda, artan nfus iin yeni ehirler veya konut topluluklar ina edilmek zorunda kalnmtr. Yeni yaplan ehirler veya konut topluluklar arasnda ulam hatt dnda bir iliki bulunmamtr. Her biri kendi iine kapank ve bamsz sistemler olmulardr. Blok sistemde ve ak sistemde tasarlanm kentlerde, mekanlarn lineer bir hat zerinde yerlemesiyle, sistem deiiklii yaplmas gerekmeksizin, sisteme eklemeler yaplabilmekte ve ihtiyaca gre boyutlanabilmektedir. Bylece fiziksel zellikleri deikenlik gsterse de, mekanlar arasnda ilikiler rahat bir ekilde salanabilmi ve mekanlar arasnda iletiim kurabilmek kolaylamtr. Bu sistemler, stat, rk, lke ayrm yaplmakszn sonsuza kadar uzayabilecei dncesini tamtr. Kullanclar konut blgelerinin kentin nemli blgelerine yakn olmak ve bylece sunulan olanaklardan yararlanmak isteyebilmektedir. Kimi zaman ise, kentin kalabalk blgelerinden uzak daha huzurlu alanlarda yaamak istemektedirler. Kimi kullanclar, konut alanlarnn sokak gibi hareketli bir kent mekan ile grsel balantl olmasn tercih etmekte, kimi kullanclar ise, yeil alanlar ile grsel balant kurmak istemektedirler. Kullanclar, istedikleri yerlere kolay ulaabilmelerini salayan blgelerde ikamet etmeyi tercih etmektedirler. Bir caminin, bir okulun, tren hattnn yada otobann yannda konumlanan konutlar iitsel adan rahatszlk verici olabilmektedir. Daha nce de bahsedildii gibi dar

120 gelirli kullanclar, konutlarnn iyerlerine, ocuklarnn okullarna, acil ihtiyalarn giderebilecekleri dkkanlara yakn olmasna, st gelir grubu kullanclar ise, konutun yer ald blgenin, prestiji ve bu blgenin sunduu olanaklarn kalitesine gre tercih yapmaktadrlar. ocuklu kullanclar, kaliteli eitim sunan okullara yakn olma, gvenli sosyalleme mekanlarna yakn ve kolay ulalabilir olma durumlarna gre tercih yapmaktadrlar. Konut ile kent mekanlar arasnda yar zel bir mekann yer almas gvenlik asndan olumlu olmaktadr. Kent iinde yer alan bir tekil apartman binasnn sunduu gvenlik olanaklar, bir toplu konut ierisindeki bir apartman binasnn sunduu gvenlik olanaklarna gre daha dk olmaktadr. Yirminci yzylda ina edilen blok konut sistemlerinde konutlarn bir ksmnn cepheleri avlu tarafnda, bir ksmnn cepheleri ise cadde tarafnda konumlanmtr. Apartman girileri avlular ierisinden yaplm, fakat cepheleri caddeye bakan konutlarn gvenlii zayf kalmtr. Ak sistemlerde konut sistemi ehrin bir paras olarak alglanmtr. Sokaklar ehrin sokaklarnn devam niteliinde olmutur. Konutlarn ilikisi sokak baznda kalmtr. Ayn soka paylaan konutlar ve arka bahelerin ayn duvar paylat konutlar birbirleri ile ilikili olmulardr. Sosyal tesislerle dolayl bir iliki kurulmutur. Aada incelenen toplu konut sistemlerinde ak sistemde yaplm rnekler mekansal ilikileri baznda deerlendirilmitir. Dessau-Trten ve Dammerstock yerlemeleri, konutlarn, oluturulan sokaklar boyunca dizilmeleri ile meydana gelmitir. Konutlarn ehrin dier mekanlaryla olan grsel, iitsel ilikilerine dikkat edilmemitir. Praunheim yerlemesinde konut blgesi ile ehir arasna yerletirilen yeil alan ile mekansal ayrm yaplmtr. Okul konut blgesinin ortasna yerletirilerek her yere yakn olabilmitir. Siemensstadt yerlemesinde konut bloklar birbirinden bamsz yerlemilerdir. Konut sistemi ierisinden geen tren hatt, hatta yakn olan konutlar iin iitsel adan olumsuz bulunmutur. Konut bloklar arasnda yeil alanlarn yerletirilmesi ve baz konutlarn sokak cephelerinin olmas ile kullancya seenek sunulmutur. Byker Wall konut blou ulam hattnn yannda yer alan Byker yerlemesinin grlt bariyeri olarak grev yapmtr. Konut blou kentin grlts ve hareketine srtn dnm ve i blgedeki sakin yeil alana ynlenmitir.

121 Kapal sistemlerde ie dnk bir iliki sz konusu olmutur. Avlu yaam ve ehir yaam birbirinden grsel adan kopuk olduu iin ilikileri zayf olmutur. Sosyal tesisler ile konutlarn ilikisi daha kuvvetlidir. Ayn avluya cephe alan konutlar birbirleriyle ilikili olmutur. Farkl avlular da olan konutlar aras iliki, konut blounda alan geitlerle avlularn balanmasyla gerekletirilmitir. Aada kapal sistemde yaplm olan toplu konut rnekleri mekansal ilikileri asndan incelenmitir.

ekil 4.6 Spangen yerleimi mekan ilikileri. Spangen yerlemesinde, konutlar ve sosyal tesisler yaplan havaya kaldrlm sokak ile birbirine balanarak ilikilendirilmitir. Sosyal tesisler konut blounun iinde ve merkezde yer alacak ekilde konumlandrlarak tm konutlara yakn olmas salanmtr. Konutlar avlulu sistem ile hem kent iinde, hem de kendi oluturduklar dnya ierisinde yer almlardr. Avlu ile konut ilikisi, oluturulan galerili sokak ile kademeli olarak salanmtr. Kullanclarn d mekan ile ilikileri iin konutlarda zel kullanm iin ayr bir balkon yada mekan yaplmamtr. Konutlar hareketli bir mekan olan galeri sokaa direkt olarak almtr. Kullanclar galeri sokakta oturmak ve komular ile sosyal iliki kurmak suretiyle hareketin zerinde durgun alanlar oluturmulardr (ekil 4.6). De Dageraad konut bloundaki konutlar iki cepheli olacak ekilde tasarlanmtr. Bylece kullanclar hem avlu hem de sokak ile grsel ve iitsel iliki kurmulardr. Oluturulan meydanlar konut sisteminin bu blgelerde ferahlamasn salamtr. Rabenhof yerlemesinde konutlar ile sosyal mekanlar bir btn olarak zlmtr. Sosyal mekanlar ayr bir bina eklinde yaplmak yerine, konut blounun bir paras halinde tasarlanmtr. Avlularda oluturan yaya yollaryla birbirine balanm, dkkanlar, havuz gibi hareketli mekanlar ile i ie olan konutlar, tpk kent iinde bir cadde zerinde yer alan bir

122 apartman binasnda olduu gibi, yaayan mekanlar ierisinde yer almtr. Kent yaantsndan ayr bir yaant sunarken, ana caddesiyle kent yaantsn ieri buyur etmitir. ncelenen dier toplu konut projelerinden farkl olarak cadde cepheli konutlar konut geneline gre daha az younlukta olmutur. Bylece dier projelere gre daha da dnk mekanlar yaratlmtr. Sosyal tesisler konut bloklaryla direkt ilikili olduu iin baz kullanclar asndan, iitsel rahatszlk yaratabilecektir, fakat konut sistemi daha sakin avlular da sunmutur. Dkkanlar ve sinema konut sisteminin meydansal zellik tayan blgelerine yerletirilirken, klinik cadde zerinde daha sakin ve ulam kolay bir alana yerletirilmitir. Anaokulu ise, tm bu hareketliliklerden uzakta daha kapal, korunakl bir konuma sahip bir avlu ierisinde konumlanmtr. Hareketli bir mekan olan havuz birimi de yaya yollaryla hareketli mekanlarla balanarak, fakat etraf konut blouyla evrelenerek, konut sisteminin dna kapal, mahremiyeti dier alanlara gre fazla olan bir konumda yerletirilmitir. Avlularda ulam yollar ve sosyal mekanlardan dndaki alanlar yeil alanlar olarak deerlendirilmitir. George Washington Hof yerlemesinde, konutlar avlu ve cadde cepheli olmak zere eitlenmitir. Cadde ile kurulan direkt iliki gvenlik asndan olumsuz bulunmutur. Yerleme ierisinde yer alan anaokulu avlulardan Ulmenhofun ortasna yerletirilerek daha gvenilir bir mekan sunmutur. Market gibi dier sosyal tesisler, cadde zerinde blok ierisinde zlerek, ehirle balant kurmu ve bylece sosyal tesisler sadece yerleme iinde ikamet eden kullanclara deil, ehir kullanclarna da hitap etmitir. Bu durum yerlemenin uyank kalmas asndan olumlu fakat gvenlik asndan olumsuz bulunmutur. Karl Marx Hof konut blounda konutlarn bir ksm avluya bakarken, bir ksm caddeye bakmtr. Konut sistemi kent ile avlu arasnda bir duvar grevi stlenmitir. Quarry Hill yerlemesinde sosyal tesisler merkezde konumlandrlarak tm konutlara yakn olmas salanmtr. Konut blou bir duvar gibi tasarland iin, bu duvarn ardnda asl konut sisteminin yer ald izlenimi vermitir. Fakat grlen ey tekrar bir duvar olmutur. Konut sistemi caddeler tarafndan evrilmi ve bylece konut sistemi ile ehir mekanlar arasndaki iliki kurulmutur. Drt ana giri yaplmsa da konut blounun kapal bir sistem olmamas dolaysyla anlamszlamtr. Balkonlarnn konut blounun iinde zlmesi, bloun tamamnn ayn ekilde duvar gibi devam etmesi, d mekanla ilikisini zayflatmtr. Yerleimi Siemensstadt yerlemesinde olduu gibi dank olunca, avlu etkisi olumam ve sokak boyunca devam eden konut topluluu hissi vermitir.

123

ekil 4.7 Milyutin, Magnitogorsk projesi (www.student.uu.se). Sanayileme sreci ile ortaya kan kentleme nerilerinden Milyutin lineer ehir projesinde, konut blgesini tarm blgesi ve endstri blgesi arasna yerletirmi ve bylece genel lineer yndeki etkileime ek olarak bu ynde ikincil bir etkileimin gereklemesini istemitir. iftilerle, ii snfnn ortak sosyal mekanlar paylamasn istemitir (ekil 4.7) (www.student.uu.se). 4.4 Barnma Mekanlar

Sanayileme srecinde barnma mekanlarnn sadece barnma ihtiyacn karlayacak ekilde dnlm olduu grlmtr. Salkl yaamak iin elzem olan fonksiyonlar salayacak kapasitede yaplmamlardr. Hijyenden yoksun, tek odal, sadece drt duvaryla atmosfer etkilerinden koruyacak bir maaradan belki biraz daha konforlu barnma mekanlar ina edilmitir. Bu mekanlar tek bir kiinin ihtiyalarn bile karlamaktan acizken, bu konutlarda 8-12 kiilik aileler bir arada kalmlardr. Rusyada 1930lu yllarda yaplm olan Magnitogorsk kentinde uygulanan yerlemede tuvaletler binann bulunduu caddenin karsnda konumlandrlmtr. Bunun uygunsuzluu anlald zaman bina iine tuvalet mekanlar konumlandrlmtr fakat alt yap olmad iin gece karanlnda insanlarn iine debilecei derin ukurlarla bu sorunu zmeye almlardr. nsann aklnn almad bu abalar nedeniyle barma mekan derken sadece korunma amac gdlerek yaplan mekanlar kastedilmitir. Oysa durum elbetteki bundan ok daha te bir konumdadr. Gelecein kullanclar iin bir barnma mekanndan beklenen zellikler bu rnee gre olduka karmaktr. Gnmz yaam tarznn bir sonucu olarak, kullanclara mekanlarn sadece tek bir fonksiyonla hizmet sunmas yetmeyerek, ana fonksiyonun dnda kullanclarn hayatlarn kolaylatrmaya yarayacak ek hizmetler sunmas beklenmitir. Barnma mekanlar

124 da kullancy d etkenlerden koruma fonksiyonu dnda, zaman kstll sorunu olan kullancnn hayatn daha verimli hale getirmesini salayacak, d mekanlarla iletiimini salayacak, kiisel ihtiyalar karlayabilecek, yeteri kadar esnek olup, deiikliklere ayak uydurabilecek, fiziksel ve psikolojik ihtiyalar karlayabilecek kapasitede olmas beklenmitir. Blok toplu konut sistemlerinde, genel olarak konut hacimlerinin lineer biimde sraland, fakat konut birimlerinin merkezi bir plan sistemiyle tasarland grlmtr. Yirminci yzyl konutlarnda esnek plan anlay ile, kullanc tipine gre, kayar duvar sistemi ile boyutlar deiebilen odalarn sunulmas olumlu bulunmutur. Genelde oda boyutlarnn fonksiyonel adan yetersiz kald grlmtr. Frankfurt Mutfa kavram ii snf kadnlarnn hem ev ii hem de konut dnda baka ilerde almalar, orta snf kadnlarnn da mutfakta genelde yardm almadan uzun sre geirmelerinin sonucu olarak ortaya kmtr. Plan tiplerinde eitlilik, kullanc tiplerine uyum iin nemli bir unsurdur. Konut sisteminin ak yada kapal sistemde yaplmas barnma mekanlarn etkilememitir. Konutlarn mekanlarnn ya avlu cephesine gre yada sokak cephesine gre konumland grlmtr. Bu balamda rnein, salon mekan kimi konutlarda avlu tarafnda konumlanrken, kimi konutlarda sokak tarafnda konumlandrlmtr. Aada nce incelenen konut sistemlerinden ak sistemde yaplm olanlar, sonra da kapal sistemde yaplm olanlar barnma mekanlar asndan incelenmitir.

ekil 4.8 Dessau-Trten salonundan bir grnm (www.baufachinformation.de). Dessau-Trten yerlemesinin konutlarnn salon alan 14.97 m, mutfak alan 13 m olarak tasarlanmtr. Fakat mutfak alan ierisinden ayn zamanda kiler, ahr, banyo hacimlerine gei yaplmtr. Salon alan ayn zamanda dier odalara ve mutfaa gei olarak da kullanlmtr. Fonksiyonellik asndan Dessau-Trten yerlemesindeki konut planlar yetersiz kalmtr (ekil 4.8).

125 Dammerstock yerlemesinde yaplan plan sistemi, Praunheim yerlemesinin plan sistemine benzerlik gstermitir. Salon genilii 5.32 m, mutfak alan 8.72 m, banyo 3.20 m olarak tasarlanmtr. Ayrca konut bnyesinde sadece klozetten oluan, bir tuvalet hacmi de yer almtr. Oda alanlar eyalarn fonksiyonel bir biimde yerlemesine uygun boyutlandrlmtr. Praunheim yerleiminde konut mekanlarnn boyutlar asgari derecede tutulmutur. 24.29 m olan salon hacmi kareye yakn bir formda tasarlanmtr (5.08 m 4.92 m). Fakat, yaklak 6 mlik bir alan 1.28 mlik giri holnden dier mekanlara gei iin kullanlm ve dolaysyla salon hacminin kullanlabilir alan klmtr. Giri hol fonksiyonun karlayamayacak kadar kk bulunmutur. Ebeveyn yatak odalar neredeyse salon hacmi kadar yer kaplamtr (21.54 m). Mutfak hacmi asgari dzeyde tutulmu fakat ek olarak kiler hacmi tasarlanmtr. 2 oda 1 salon eklinde tasarlanan konutlarda, 1. katta merdiven kovasnn arkasnda, salon ile mutfak aras geideki 8.25 mlik alan kahvalt odas gibi bir fonksiyona imkan tanmtr. Konutlarda 4.75 mlik banyo olumlu bulunmutur.

1. Tip

2. Tip

3.Tip

ekil 4.9 Hans Sharounun tasarlad plan tipi (Schneider,1997; Kostof, v.d., 1995). Siemensstadt yerlemesinde, Fred Forbatn konutlarnn odalarnn boyutlar eya standartlarna gre uyumlu tasarlanmtr. Fakat yatak odalarnn giri koridoruna direkt olarak almas, bu mekanlarda genel olarak istenilen mahremiyetin salanmasn engellemitir. Gropiusun tasarmlarnda ise, yatak odalar ve banyo hacmine geite bir ara hol yaratlmtr. Bu ara hol ile giri holnn birlemesiyle, L biimli bir koridor oluturulmutur. Oda boyutlar fonksiyonlara uyumlu ve asgari dzeyde tasarlanmtr. Hans Scharoun bu yerlemede tip zm nerisi sunmutur. Birinci tip ve ikinci tip plan tasarmlar benzer zellikler tam ve mekanlarn yerleimleri asndan farkllamtr. nc plan tipi ise daha baarl bulunmutur (ekil 4.9). Planlarda genel ve zel mekan ayrm yaplmsa da bu mekanlar aras gei salon hacmi ierisinden gereklemitir. Sonu olarak Siemensstadtta konut planlarnn kullanl tasarland kanaatine varlmtr. Byker Wall konut blounda barnma mekanlar d mekanlar ile olan ilikileri asndan baarl bulunmutur. Konut sistemi, incelenen dier sistemlerden farkl olarak ekolojik

126 yaklam ile tasarland iin, kuzey cephesindeki pencerelerin boyutlar kk tutulmu ve bu tarafa ikincil mekanlar yerletirilmitir. Gneye bakan cephede ise geni pencereler ve balkonlar yerletirilmi, salon, yatak odalar gibi mekanlar gney cephesinde konumlanmtr. Darya dnk tasarlanan kat planlarnn girilerinin balkonlardan yaplmas, Spangen konutlarn anmsatmaktadr. Bir odaldan drt odalya kadar eitlilik gsteren konut tiplerinden zemin kattaki konutlarn nlerinde bahe yaplmtr. Spangen konutlarnda barnma mekanlar 17 ayr plan tipi ile zlmtr. 3 oda 1 salon olan plan tipinde, odalar arasnda ve girite birer hol tasarlanm ve salon genilii 4.20 m olarak ayarlanmtr. 4.206.90 mlik boyutlara sahip konut planlar farkl fonksiyonlara blnmesiyle oluturulan kat planlarnda, odalarn mahremiyeti salanmsa da odalara ulam salon hacmi ierisinden gereklemitir. Oda boyutlar ise sadece bir yatak sabilecek ekilde, salt uyuma fonksiyonunu gerekletirmek zere tasarlanmtr. Toplu konut ierisinde ortak banyo tesisi oluturularak, konut ierisinde banyo mekan yer almamtr. De Dageraad yerlemesinde konutlarda ebeveyn odas dier odalara gre daha byk yaplmsa da, bu mekana ulamn salon alan ierisinden yaplmas nedeniyle mahremiyet salanamamtr. Dier odalara ulam ise giri holnden salanmtr. Rabenhof yerlemesinde, ortak banyo birimi yaplarak konut ierisinde banyo hacmi zlmemitir. Konutlarda WC mekanlar genelde konutun d cephesine gelecek ekilde konumlandrlmtr. Ayrca mutfak mekanlar ve WC mekanlar yan yana yaplmtr. Her konuta bir giri hol yaplm, mutfaa ulam bu giri holnden salanmtr. Odalara ulam ise eitlilik gstermitir. Giri holleri dndaki tm mekanlar k alacak ekilde konumlandrlmtr. Konut mekanlar genelde geni tutulmutur. Fakat ocuklu bir ailenin rahat yaamas iin yeterli alan sunmamtr. George Washington Hof yerlemesinde, her katta daire olacak ekilde tasarlanan apartman binalarnn bitiik nizam yerle

127 Quarry Hill konutlarnda kilerli bir mutfak, banyo gibi mekanlar tasarlanmtr. Hazr dolaplar dnlmtr. Bir odaya yine salon iinden ulalsa da, farkl olarak, salonun giriinde bir ara mekan oluturulmutur. Tm odalar k alm ve konutlar ift manzara grmtr. 4.5 Yeil Alanlar

Sanayi Devriminin gerekletii dnemlerde meydana gelen dzensiz kentlemeler sonucu, dnemin kentlerinde yeil doku yok olmutur. Yaplan estetikten yoksun almalar ve ina edilen fabrikalar nedeniyle, hava kirlilii ve grnt kirlilii ba gstermitir. Bu durum yoksulluk ve sefalet iinde yaayan alt snflar psikolojik adan olumsuz ynde etkilemitir. Hayat beklentilerini yitiren ii snf iin temiz hava alabilecekleri, morallerini dzeltebilecekleri mekanlar yaratlmak istenmitir. i snfnn yaam standartlarn ykseltmek iin yaplan yeni konutlamalarda, yeil alan dzenlemelerine zellikle dikkat edilmitir. Sanayi blgeleri ile konut blgelerinin ayrm yaplarak, daha salkl ortamlar oluturulmaya allmtr. 1923 ylnda Eric Gloedennin nerisinde fabrika blgeleri de yeil doku ile evrilmitir. Yeil alan dzenlemeleri asndan n plana kan bahe ehir yerleimlerinde, tablo manzaras oluturacak ekilde mekanlar yaratlmaya allmtr. Sanayileme ncesinde ky hayatna alk yaayan ii snfnn, ehir hayatna uyum salayabilmesi iin, ky ve kent yaamn birletiren, daha yeil konut blgeleri oluturulmutur. Daha sonra retilen blok sistemlerde tasarlanan avlu ile konut kullanclarnn doa ile ilikisinin glendirilmesi amalanmtr. Blok kent sistemlerinde genel ama, konutlar bir araya toplayp, araziye en az derecede zarar vererek, doay bakir brakmak olmutur. Bylece daimi doal manzaral konutlar ile daha kaliteli yaamlar sunmak hedeflenmitir. Fakat bu alanlarn kendi haline braklmas durumunda, sistem dnda kalmak isteyebilecek kimi insanlarn bu alanlarda, kontrolsz olarak yerlemelerinin nlenebilmesinin zorlaacan unutmamak gerekmektedir. Gnmzde retilen projelerde yeil dokunun ok katl konutlarda kat aralarnda yerletirilmesi yaygnlatrlmtr. Yine gnmzde retilen ok katl konutlamalarda kullanclarn doa ile olan iletiimleri azalmtr. ok katl apartmanlarda byyen gnmz ocuklar, ocukluunu baheli konutlarda geiren ebeveynlerinin, aa zerinde geen anlarn masal gibi dinlemektedirler. Yeil alan dzenlemelerinin yapldktan sonra srdrlebilirlii iin, bakmnn ve korunmasnn salanmas gerekmektedir. Toplu konut sistemlerinde yeil alanlarn her trl

128 bakm, onarm ve temizlik gibi ihtiyalar, toplu konut ynetimi tarafndan karlanmaldr. zellikle, kat aralarna yaplacak yeil alanlara daha fazla zen gsterilmelidir. Aksi halde bu alanlar, amacnn aksine moral bozucu mekanlar haline gelecektir. Yeil alanlarn gvenliinin ve srekli kullanmnn salanmas gereklidir. 20. yzyl toplu konutlarnda yeil alanlar, avlularda yada bireysel bahelerde

konumlanmtr. Konut bloklar tarafndan evrelenmi olan yeil alanlara birka yerden giri verilmesiyle, kontrol altnda tutulmas kolaylamtr. Ayrca bu avlulara yerletirilen sosyal tesisler sayesinde srekli kullanm salanmtr. Yeil alanlarda, kullanclarn spor yapabilecekleri, dinlenebilecekleri, sohbet edebilecekleri, evcil hayvanlarn dolatrabilecekleri, elenebilecekleri, glge alanlar sunan, su elemanlar ile zenginletirilmi serinleyebilecekleri mekanlarn tasarlanmas gerekmektedir. yi derecede klandrlmas, gveliinin salanmas gereken yeil alanlar, konut sistemindeki tm konutlarn grebilecei ve kullanclarn doa ile ilikisini glendirecek ekilde tasarlanmaldr. Aksi halde, eitli sularn ilenecei, kimsenin kullanmak istemeyecei mekanlar haline gelecektir. Yeil alanlar genel ehir planlarnda, konut blgeleri gibi alanlar, endstriyel alanlar gibi salksz ortamlar yaratabilecek mekanlardan korumak, blgeleri birbirlerinden ayrmak, havann temizlenmesini salamak, grlt ve grnt kirliliini nlemek amacyla ayrc blge olarak yerletirilmitir. Ak sistemlerde yeil alanlar ya konutlarn baheleri eklinde yada sistemin bir kenarnda bir park halinde zlmtr. Konut bloklar arasnda az da olsa yeillendirme yapld da grlmtr. Aada incelenen ak sistem toplu konut rnekleri yeil alan olanaklar asndan incelenmitir.

ekil 4.10 Dessau-Trten konutlarnn n baheleri (www.baufachinformation.de)

129 Dessau-Trten yerlemesinde, konutlar iki katl baheli sra-konutlar eklinde tasarlanmtr. Baheler sayesinde doann gzelliklerini tayan bir sokak oluturulmusa da, yeil alanlarn konutlarn baheleriyle snrl kalmasyla, tm konut sisteminde ikamet eden kullanclar bir araya toplayp, kaynatracak mekanlar yaratlmamtr (ekil 4.10). Dammerstock yerlemesinde konutlarn baheleri sayesinde, yani kullanclarn abalaryla sokaklar yeil bir grnt kazanmtr. Konutlarn sokak tarafndaki baheleri ise snrlandrlmamtr. Bunun zerine kullanclar diktikleri bitkiler ile snrlandrmlardr. Arazinin %22si rekreasyon alanlarna ayrlmtr, fakat bu alanlar konutlarn baheleri eklinde tasarlannca, ortak yeil alan oluturulmasna gerek duyulmamtr. Praunheim yerlemesinde Nida nehri boyunca, topografyaya uygun bir biimde yerleen konutlar ile ehir arasnda yeil bir erit braklmtr. Bu yeil alan, spor sahalar, yzme havuzlar, fuar alanlar, ocuklar iin kum havuzlar ve s havuzlar gibi kullanclarn sosyal aktivitelerde bulanabilecekleri mekanlarla donatlmtr. Yeil alann ehir ile konut sistemi arasnda olmas gvenlik asndan sakncal olmasna karn, ehrin grltsn kesmesi asdan olumlu bulunmu ve yeil alann ehre aitmi izlenimi verdii dnlmtr. Ayrca konutlarn dz atl olmas sayesinde, istenildii takdirde bu mekanlarn at bahesi olarak kullanlabilmesi salanmtr. Konutlarn 3 katl ve baheli olmalar, doayla kurulacak iliki asndan olumlu bulunmutur. Jungferheide park yaknlarnda kurulan, Siemensstadt yerlemesinde konut bloklar parka dik biimde konumland iin, grsel iliki yetersiz kalmtr. Yerlemede kiisel bahe alanlar, ii snf iin lks olarak grldnden tasarlanmamtr. Binalar arasnda az sayda da olsa yeil alan yerletirilmitir. at teras olan dairelerde ikamet eden kullanclarn, teraslarn yeillendirerek, yeil alan eksikliini gidermeye altklar, fotoraflardan anlalmaktadr. Mevcut bir varoun yklp, yeniden yaplmas sonucu olumu olan Bykers Wall konutlar, kvrml iki bloktan olumutur. Konut sisteminin n cephesi olan gney cephesi ise, ierisinde dank biimde dk gabarili ve kasaba havasnda konut topluluklarnn yer ald yeil alana bakmtr. Bu duvar eklindeki konut blou cadde grltsnn yeil alana erimesini bir bariyer gibi engellemitir. tarafta oluturulan bu sakin ortam, oturma ve piknik alanlar, oyun alanlar gibi rekreasyon alanlar ile zenginletirilmitir. Kapal sistemlerde yeil alanlar avlular ierisinde yerletirilmitir. Daha kontroll olan bu alanlar konut sistemine ait olduu izlenimi vermitir. Aada kapal sistemde yaplm toplu konut yerleimleri yeil alan olanaklar asndan incelenmitir.

130 Spangen konutlarnda konut sistemini oluturan iki blok arasnda yer alan avlularda yeil alanlar zlmtr. Bu alann merkezinde sosyal tesisler konumlanmtr. Avluya girilerin drt adet ile snrlanmas, avlu gvenliinin salanmasn kolaylatrmtr. Konut girilerinin avludan salanmasyla konutlarn avluya ynlenmesi ve oluturulan galerili sokak sayesinde st katlarn avlu ile ilikileri salanmtr. De Dageraad yerlemesinde Y biimini alm iki konut blounun oluturduklar avlularda yeil alanlar zlmtr. Kapal bir avlu iinde zlmesi ile yeil alanlarn gvenlii kontrol altnda tutulabilmitir. Rabenhof yerlemesinde, kk avlular, meydanlar ve antsal dar bir sokakla evre dzenlemesi zenginletirilmitir. Avlulara datlan sosyal tesislerle bu alanlar hareketlendirilmitir. Konut sistemine ok fazla giri olmas nedeniyle gvenliin salanmasnda baarsz bulunmutur. Antsal sokak, konut sistemi dnda yaayan kent halkn sistem iine davet eder nitelikte olmutur. Bu sokak zerinde konumlanm olan sinema salonu, sokan ge saatlere kadar uyank kalmasn salamtr. Yerlemedeki dier avlularn ie dnk olmalar nedeniyle, daha sakin mekanlarn oluaca dnlmektedir. Karl Seitz Hof yerlemesinde farkl olarak byk bir meydan ve ona bal bir cadde yaplmtr. Bu caddenin yanlarnda ve ayn zamanda meydann arkasnda olacak ekilde yer alan avlularda yeil alan dzenlemeleri yaplmtr. George Washington Hof yerlemesi benzer ekilde avlu sistemlerinden olumutur. Yan yana sralanm avlular bir ulam hattyla balanmlardr. Ayrca avlularn evre sokaklarla da balants kurulmutur. Avlulardan Akazienhof avlusunda bir park yer almtr. Avlulara yerletirilen sosyal tesisler sayesinde bu yeil alanlarn kullanlr olma durumu arttrlm ve bylece bu mekanlarn gvenlii ykseltilmitir. Karl Marx Hof yerlemesinin avlular da kendi gibi ok uzun olmutur. Merkeze yerletirilen sosyal tesislerle ve yeil alanlarla bu uzunluk dengelenmitir. Bu konut sisteminde yeil alann etrafnn konut blouyla evrili olmas, mekan zelletirmitir. Bylece ieride oluturulan ortam ile dardaki ehir yaamnn oluturduu ortam arasnda ok farkl bir atmosfer oluturmutur. Quarry Hill konutlarnda bloklar arasnda yer alan ksmlar yeil alanlar olarak dzenlenmi ve bu alanlara ocuk oyun alanlar yerletirilmitir. Fakat sava yznden yaplmas planlanan yeil alanlarn bir ksm yaplamam ve bu alanlar plk halini almtr. Yeil alanlara ayrlan alanlarn bykl olumlu bulunmutur.

131 4.6 Konut Blgesi Ulam Sistemi

Ulam sistemi kullanclarn dier mekanlarla ve dier kullanclarla ile iletiim kurmalarn salamak iin gerekli olan bir aratr. Gnmzde birok ihtiya konuttan kmadan halledilebilse de, sosyal ilikiler kurabilmek, retmek, almak iin, dier kullanclar ile karlamak ve d mekanlarda zaman geirmek gerekmektedir. Ulam sistemi bu noktada ok kritik bir yer tekil etmektedir. Kentin yaayabilmesi iin gereken nakliyat yaplabilmesi asndan ayr bir nem tamaktadr. Acil durumlar sz konusu olduunda, yardmn abuk ulaabilmesi iin iyi planlanm bir ulam sisteminin bulunmas kent kullanclar iin zorunlu olmaktadr. Ayrca acil durumlar iin ana ulam hattndan ayr ama ilikili bir ulam hattnn yaplmas, yardmn daha kolay ve abuk bir ekilde ulamas salanabilecektir. Rusyada yaplm olan Magnitogorsk yerlemesinde tm mekanlar bir ana ulam hatt ile ilikilendirilmitir. Bylece sistem kontrol altnda tutulabilmitir. Fakat yerlemede madenler gibi yeri deitirilemeyen blgeler sistem dnda kalmtr. Bu blgelere yaplan ayr ulam hatt boyunca farkl fonksiyonlara hizmet edecek binalarn ina edilmesine yol aacak byle bir durum istenmeyen dzensiz bir kentleme ile sonulanaca iin, yeri deitirilemeyen kentsel mekanlara ulamlarn ana ulam sistemi ierisinde zlmesi gerekmektedir. Fayton ve bisiklet gibi ulam sistemlerinin gnmzde de kullanlmas durumunun, otomobil gibi aralarn gelecekte de kullanlmasnn istenmesi olasln dourmaktadr. Bu sebepten, eski sistemlerin de gerektiinde sistem iinde kullanlabilirliini salamak gerekmektedir. Baz kent projelerinde tm sistem ok fonksiyonlu tek bir bloktan olumutur. Bu durumda ana ulam hatt da bu binann bir paras halinde ina edilmitir (ekil 4.11). Le Corbusier, Rio de Janeironun kendiliinden olumu lineer formundan etkilenerek, bir viyadk ehir tasarlamtr. 6 km uzunluunda, 100 metre yksekliindeki bu binada, 6 kat zerinden ana ulam hatt ve ana ulam hattnn zerinde de 12 kat yer almtr (ekil 4.12).

ekil 4.11 Le Corbusier ve Jeanneret, Plan Obus , Algiers. (Frampton, 1992).

132

ekil 4.12 Plan Obus (www.bidoun.com). Tek bir bloktan oluan kent modellerinde ulam hatt sistemin omurgasn oluturmutur. Gelien teknolojiler sayesinde giderek hzlanan aralar ile blok sistemlerin uzunluklar ve buna bal olarak ulam sresi konusunda sorun yaanmayaca ngrlmtr. Blok sistemlerde toplu ulam sistemi, bireysel kullanmlarn azalmasn salamaktadr. Benzine ve arabalara olan ihtiyacn azalmasyla, daha temiz bir evre oluturulabilmekte, trafik sorunu ve trafik kazalar nlenebilmektedir. Kullanclarn i yerlerine daha abuk ve sorunsuz ulamasnn salanmas ile ehrin depolad stersin azaltlmas ve daha mutlu bir yaam geirilecei ngrlmtr. Blok sistemin birbirini tekrarlamas prefabrikasyona ve seri retime olanak klmtr. Bylece daha abuk, gvenilir ve daha konforlu yolculuklar sunan ulam hatlar yaplabilmitir. Blok sistemde ana ulam hatt gibi dey ulam hatlarnn da sistemli bir ekilde yaplmas, yapm ve kullanm maliyetini drecek ve sistemin idaresinin, ileyiinin kolaylamasn salayacaktr. Yirminci yzyl toplu konut projelerinde konutlar ulam hatt boyunca sralanmtr. Bu ulam hatt, konutlar ile sosyal tesisler arasndaki ulam salamtr. Konut sistemleri genel olarak kentin ulam hattnn ana arterlerine yakn konumlanmtr ve konut ii ulam sistemi bu artere balanmtr. Dk gelir grubuna hitap eden konut blgelerinde otopark blgeleri oluturulmamtr ve yaya ulam n planda tutulmutur. Ak sistemlerde sokaklar mekanlar birbirine balamtr. Bu sokaklar ehrin ana ulam hattna balanmtr. Konut sisteminin bir yerinde toplu tama sisteminin de yer ald grlmtr. Kimi projelerde bu hat konut sisteminin iinden gemitir. Aada ak sistemde yaplm toplu konut rnekleri ulam olanaklar baznda deerlendirilmitir.

133 Dessau-Trten yerlemesinde ulam, kent ii ulam sisteminin devam niteliinde yaplm olduu iin toplu tama aralarnn konut sistemi ierisine girmesine olanak salamtr. Her konuta ulam salanm ve kmaz sokak yaplmamtr. Ulam sistemi kent kullanclarna ak olmas dolaysyla gvenlik salamamtr. Yapm aamasnda maliyet drc bir etkisi olmamtr.

ekil 4.13 Dammerstock yerlemesi ara yol (www.hans-engels.de). Dammerstock yerleiminde konutlara ulaan ara yollar sadece bir arabann geiine izin verecek ekilde, dar yaplmtr. Dzgn bir alma iin bu yollarn tek yn olmas gerekmektedir, bu durumda da kullanclar konutlarna ulamak iin zaman kaybetmektedirler. Ayrca yolun dar olmas, tanma srasnda yolun tkanmasna yol aacaktr. Dar sokaklar, p toplama gibi servislerin verilmesini zorlatrmaktadr. Bu yollara dik ana yollar daha geni yaplmtr. Otopark alan yer almad iin kullanclar sokaklarnda dar olmasyla, bahelerine park etmilerdir (ekil 4.13). Her konut yolla balantl olup, kmaz sokak yaplmamtr. Kamu tama aralar konut sistemi ierisine girebilmektedir. Praunheim yerlemesinde topografyaya gre dizilen konutlarn n cepheleri mutlaka sokaa ynlenmitir. Okul ve ocuk park arazinin dzlk ksmna ve merkeze yerletirilmi ve bylece ulam kolaylatrlmtr. Okul ayn zamanda ana cadde zerinde yer ald iin kentin dier blgelerinden ulam salanmtr. Otopark yeri dnlmedii iin, kullanclarn arabalarn sokaa brakmalarnn gvenli olmayaca ngrlmtr. Siemesstadt yerlemesinde toplu konut arazisi ierisinden tren hatt gemitir ve bylece konut ile iyeri arasnda ekonomik, alternatif bir ulam sistemi sunulmutur. Konut sistemi ierisinde konut bloklarnn yerleimleri asndan eitlilik sunulmutur. Kimi konutlar ulam hatt boyunca, kimi konutlar bu hatta dik bir biimde sralanmtr. Ulam hattna dik yerlemenin tanma srasnda sorun oluturaca dnlerek baarsz bulunmutur. Byker Wall blounda yeniden yaplandrlan ulam sistemi, konut sistemini ehir merkeziyle balamtr. Yerlemeye ait bir Metro istasyonu yerletirilmi ve ara yollar eklenmitir (ekil 4.14). Be farkl renkle yaya yolu ve ara yolu ayrm yaplmtr (Evans, 2005).

134

ekil 4.14 Byker yerlemesi ulam sistemi (www.geocities.com). Kapal sistemlerde avlu ierisinde oluturulan sokaklar mekanlar birbirine balamtr. zel kullanma ak olmulardr. Konut blounda alan geitlerle ehir ulam hatlarna balanmtr. ehrin toplu tama sisteminden bamsz olan bu sistemler genelde toplu tama hattnn yaknnda konumlanmtr. ncelenen rneklerde yaplmam olsa da, bu sistemlerde otopark alan avlular ierisinde zlebilmekte ve daha gvenli mekanlar olumaktadr. Aada kapal sistemde yaplm toplu konut rnekleri sunduklar ulam olanaklar asndan deerlendirilmitir. Spangen konutlarnda, yaya ulam sisteminin ne kt grlmtr. Havaya kaldrlan sokak tm konutlar boyunca devam etmi ve btn sistemi birbirine balamtr. Konut ii ulam sistemi ara geecek kadar geni yaplmsa da otopark iin yer ayrlmamtr. De Dageraad yerleiminde ulam sisteminin bir paras olan aralar iin otopark yaplmamtr. Kullanclar kaldrma park etmilerdir. ehir ulam sisteminin bir paras halinde olmas olumlu, fakat gvenlik asndan olumsuz bulunmutur. Rabenhof yerlemesinde, yerlemeyi diyagonal blen cadde ehir yaamn yerleme ierisine almtr. Bylece toplu tama aralarnn yerleme iine ulaabilmesine olanak tanmtr. Yerlemenin genelinde yaya ulam dnlm ve otopark alan tasarlanmamtr. Avlular ara yollar ile birbirlerine balanmtr. George Washington Hof yerlemesinde, her avlu birbirine bir ara yolu ile balanmtr. Bylece btn konutlara ulam salanmtr. Karl Marx Hof, bnyesinde tm anahtar kprleri, demir yollarn ve lam hatlarn bulundurmutur. 1 mil uzunluundaki konut sistemi tren hatt boyunca uzanmtr. Quarry Hill konut sistemi etraf cadde ve sokaklarca evrili bir araziye ina edilmitir. Konut sistemine drt ana giri yaplmtr. Yerleim tren hattnn yaknnda kurulmutur. Dey ulam asansr ve merdivenlerle salanmtr.

135 4.7 Psikolojik Asndan Beklentiler

Mimarlk, mekann kullanc davranlar zerindeki etkisini ve kullanclarn mekan zerindeki etkisini inceleyerek, mekann pozitif ynde gelitirilmesini salayan mekan yaratma sanatdr. Oluturulan mekanlar zaman iinde, kullancy kendi kurallar ile etkilemi ve deitirmitir. Kullanc ise mekan kendi istekleri ve ihtiyalar dorultusunda deitirmitir. Her kullancnn mekansal algs farkl olduu iin, mekanlar yaratlrken esnek bir tutum izlenmelidir. Fakat, ortak bir alg da oluabilmektedir. rnein blok sistemlerde tekrarlama monotonluk hissi vermektedir. Maliyeti dren, yapm teknii asndan kolaylk getiren ve zamandan kazan salayan bu tekrarlar, sistemin ar uzunluu ile birleince skclamaktadr. Kent denilince, eitlilik ve farkl kimlikler tayan sokaklar akla gelmektedir. Fakat kent standartlanca, bu kavramlardan uzaklalmakta ve kullanclarna seenek sunulmamaktadr. Kullanclar iin her zaman nemli olan ait olma duygusu yirminci yzyl

konutlamalarnda da grlmtr. Blok sistemler tasarlanrken blgeler oluturulmas, aidiyet duygusu ve gven duygusu asndan olumlu sonulanmtr. Kent, farkllklarn topland ve paylald buluma mekandr. Kent kullanclarnn gven ve huzur gereksinmelerini karlayabilmelidir. Kent sisteminin sonsuz byme kapasitesi, kullanclarn huzursuzluk duymasna neden olabilecektir. Doal afetlere kar nlemler alnmal, acil servis iin ayr bir iletiim ve ulam a kurulmaldr. deal bir kent, inan, ibadet, yaam biimi, ihtiya, istek, gelenek ve grenek farkllklarnn zgrce hayata geirilebildii mekanlar topluluudur. Kent sistemlerinin ekolojik kayglarla, tek yne ynelmesi durumunda, srekli ayn manzarann seyri kullanclarn grsel adan tatmin olmamasna yol aacaktr. Oysa kent, biim, doku, renk, lek zenginlii sunan mekan olmaldr. Baz kent sistemleri eski kentin yklp, yerine yenisinin yaplmas esasna dayanmaktadr. Fakat tarihsel eksiklik, kullanclarn aitlik duygusunu hissetmemeleri ve kimliklerini sorgulamalar, gemii anma, hatalar grp ders alabilmeleri asndan zgrlklerinin yok olmas anlamna gelmektedir. Dolaysyla yeni kent tasarm yaplrken, eski kentin baz deerleri korunup, yeni sisteme dahil edilmelidir. Kentin ekonomisini etkileyen turizm fonksiyonun dzgn alabilmesi iin kentler farkllklar sunabilmelidir. ok uluslu lkeler gibi, kurulacak kent sistemi de iinde barndrd farkl kullanc tiplerine uyum gsterebilmelidir. Yirminci yzyl kentlemeleri, ii snfnn yaad zor yaam standartlarn iyiletirmeyi ve salkl toplumlar yetimesini salamay amalamtr. Sanayilemenin oku ile oluan arpk

136 kentlemeler, kullanclarn doadan kopmasna sebep olduu iin, toplu konut projelerinde doaya geri dn yaanlmtr. Ky hayatndan kent hayatna gei yapan iftilerin, baka bir deyile, ii snfnn bireysel mlkiyetten kat mlkiyetine gemesi yeni sorumluluklar ve zorunlu ortaklklara tabi olmasn gerektirmitir. Ak sistemlerde aidiyet duygusu zayf kalm ve gvensizlik olumutur. Buna karn daha zgr bir ortam oluturulmutur. Aada ak sistemlerde yaplm toplu konut rnekleri psikolojik beklentileri karlamadaki yeterlilikleri asndan incelenmitir. Dessau-Trten yerlemesinde konutlarn baheli konutlar halinde yaplmas, kullanclarn kendilerine ait, zgrlklerini yaayabilecekleri mekanlar oluturmalarn salamtr. Farkl alarda yerletirilmeleri ksmen manzara eitlilii sunmusa da yeterli bulunmamtr. Konut sistemi genelinde bu sistemin kullanc topluluuna ait olma hissi sokak baznda kalmtr. Gvenlik asndan da ak bir sistem olmas dolaysyla yetersiz bulunmutur. Dammerstock yerlemesinde, konutlarn bir ksm sra-konut eklinde ve bir ksm apartman olarak ina edilmitir. Sra-konutlar kullanclarnn baheleri sayesinde doayla iliki kurabilmelerini salamtr. Fakat bahelerin nceden snrlandrlmam olmasndan rahatszlk duyan ve yar zel mekana ihtiya duyan kullanclar bahelerini bitkiler ile snrlandrmlardr. Konut sisteminde bir gvenlik nlemi alnmamtr. Kaynatrc alanlarn eksiklii aidiyet duygusunu zayflatmaktadr. Konutlarn balkon mekanlar olmamas yada benzeri zel mekanlarnn olmamas amarlarn bahelerde kurutulmasna yol amtr. Bu durum dier kullanclarn rahatsz olmasna ve grnt kirliliine yol amaktadr. Praunheim yerlemesinde, baheli sra-konutlar, kullanc doa ilikisi kurulmutur. Konutlarda standartlamaya gidilmesi ile her konutun ayn olmas konut sisteminin monotonlamasna neden olmutur. Ernest May, iyi planlanm konut sisteminin i ortamnda verimlilii arttracan savunmutur. i snfnn ekonomik gcnn yetmeyecei aktivitelerin konut sistemi iinde zlmesi ile daha mutlu bir toplum yaratmak amalanmtr. Gvenlik nlemi alnmamtr. Siemensstadt yerlemesinde, farkl mimarlar tarafndan yaplan konut bloklarnn, farkl alar ve farkl plan tipleri sunacak ekilde tasarlanmas eitlilik salamtr. Yerlemede hibir can skc alann bulunmayaca savunulmutur. Hans Scharounun binalar yerlemeye giri kaps olarak alglansa da, konut sisteminin her yerden da ak olmas gvenlik asndan yetersiz kalmtr. Yerleme iinden geen tren hatt ehirle balant salam fakat, konut gvenliini zedelemitir. Ayrca kullanclarn doayla olan ilikilerinde zayf kalmtr.

137 Byker Wall konut sisteminde, esnek kat planlar, kullanclarna rahat bir yaam sunmu ve ekolojik yaklamla trafik grltsnn kesilmesi huzur getirmitir. Daha sonradan sistemin almas ile alt yapndaki kalitesizlikler yznden sorunlar yaanmtr. Kapal sistemlerde bir toplulua ait olma duygusu baskn olmutur. Avlu ileri gvenli mekanlar olmulardr. Fakat cephelerin direkt olarak ehir sokaklarna almas konut gvenliini zayflatmtr. Aada kapal sistemde incelenmi olan toplu konut rnekleri psikolojik beklentileri karlamadaki yeterlilikleri baznda incelenmitir. Kale duvar gibi konumlanm Spangen konutlarnda, kullanclarn sosyalleebilecekleri, ocuklarnn gvenle oynayabilecei, aidiyet ve gven duygusunu hissettiren mekanlar sunulmutur. Konut sisteminin drt katl olarak tasarlanmas ve galerili sokak sayesinde i-d mekan ilikilerinde baarl olmutur. Fakat yangn deprem gibi tehlikelere kar herhangi bir nlem alnmamtr. ehrin genel karakterine uyacak ekilde pencere boyutlar ayarlanm, fakat dz atlar itibariyle Hollanda mimari kltrne uymad konusunda eletirilmitir. Sosyal tesislerin konut sistemi dndaki kullanclar tarafndan kullanlmas, tesislerin srekli kullanlmasn salamsa da, toplu konut gvenliini zedelemitir. Konutlarn nnden geen ve tm konut sistemi tarafndan kullanlan galerili sokak, konutlarn mahremiyetini zedelemitir. Konut sistemi kullanclara hem avlu hem de kent manzaras salamtr. De Dageraad yerlemesinde konutlarda banyo hacminin yer almamas konfor asndan olumsuz bulunmutur. Yatak odalarna geiin salon iinden salanmas, odalarn mahremiyetini zayflatmtr. Avlu sistemi aidiyet ve gven duygularnn hissedilmesini salamtr. ift cepheli konutlar manzara eitlilii sunmutur. Rabenhof yerlemesinde, farkl byklk ve farkl dzenlemelere sahip avlular ile eitlilik, aralarndaki geitlerin sadece alt katlarda braklmas ile de fiziksel btnlk salamtr. Yeil alan ve sosyal tesisler ile kullanclarn sosyal ilikilerini gelitirmelerine imkan vermitir. Alveri imkan hem fiziksel ihtiyalarn hem de psikolojik ihtiyalarn karlanmas asndan olumlu bulunmutur. Avlu yerleimi dank yaplmas, cephelerin monotonlamasn engellemitir. Kullancya bir topluma ait olma duygusu hissettirilmitir. Karl Seitz Hof yerlemesinde, oluturulan meydan, kullanclar karlayan giri kaps olarak alglanmaktadr. Avlu sistemi sayesinde avlu ii gvenliinin salanmas kolaylamtr. D cephelerin kent sokaklarna bakmas konut gvenliinin salanmasn engellemitir. George Washington Hofun avlularyla konut sisteminin insan leine ekilmesi salanmtr. Birbirlerinin mahremiyetine zarar vermeyen balkonlar tasarlanmtr. Yatak

138 odalarna geiin salon ierisinden yaplmas, mahremiyeti zayflatmtr. Konutlarda banyo yer almamas kullanclarn konfor ve hijyen ihtiyalar asndan sakncal bulunmutur. Cephelerde kimi yerlerde yaplan geri ekilmeler, monotonlamasn ksmen engellemitir. Karl Marx Hof konut blounun 1 mil uzunluundaki cephesi, heybetli grnmesine ramen birbirini tekrarlamas asndan monotonluk yaratmtr. Cephelerin iileri ve inandklarn temsil eden heykelsellii, kullanclarn aitlik duygusunu glendirmitir. Konut blou kullanclarna destek kmtr. Bloun cephelerine yerletirilmi heykeller ile vermek istedii anlam pekitirilmitir. Konut sisteminin duruundan, ieride bambaka bir hayat yaand izlenimi verilmitir. D dnyadan tecrit edilmi, ie dnk bir yaam sz konusudur. Balkonlar ile i ve d mekan ilikisi salanmtr. Sosyal tesisler avlu ierisinde herkesin ulaabilecei ekilde konumlanmtr. Kendi kendine yetebilen bir sistem sunmas, kullanclarn huzur ve gven iinde yaamalarna olanak tanmtr. ncelenen dier kent yerleimlerinde olduu gibi, d cephelerin sokak ile direkt ilikisi, gvenlik asndan olumsuz bulunmutur. Konut planlar ise, kalabalk aileler iin kk kalmtr. Bu sebeple, konutlarda yetiecek yeni nesillerin ihtiya duyduklar kendilerine ait mekan gereksinimini salayamamtr. Quarry Hill yerlemesi ehrin en byk konut sistemi olmutur. Cephelerinin uzunluu ve monotonluu bir duvar gibi alglanmasna yol amtr. lk bakta asl yaamn bu duvarn arkasnda yer ald hissini vermise de ieri girildiinde tekrar bir duvar grnml konut blouyla karlalmtr. Yapm aamasnda sre gelen sava yznden yapm tam olarak bitirilememi, konut sisteminin ileyiinde de aksaklklar kmtr. Yaplmas istenilen yeil alanlar yaplamam ve buralar plk halini almtr. Balkonlarnn konut blounun iinde zlmesi, duvar etkisini arttrm, cephenin monotonlamasna yol amtr. Ayrca balkonlarn ierlek olmas bu mekanlarn mahremiyetini arttrmtr. Yerleimi Siemensstadtta olduu gibi dank olunca, avlu etkisi olumam ve sokak boyunca devam eden konut topluluu hissi vermitir. Karl Marx Hof yerleiminde olduu gibi, birlik ve dayanma salayacak ekilde, koruyucu duvarlaryla ie dnk, ii snfnn aidiyet hissi ve gven duyabilecekleri mekanlar oluturulmamtr. Sisteme giri drt kemerli kapdan salanm fakat sistemin gney ksm ak braklnca, kaplar anlamn yitirmi ve konut sistemi ii gvenliini salamak zorlamtr. Olumsuzluklara ramen ykld iin zlen kullanclar da olmutur. Yerleme daha ok ehir halk tarafndan sevilmemi ve istenmemitir (www.conservationtech.com).

139 4.8 Ekolojik Beklentiler

Ekolojik sistemlerde, ok fonksiyonlu, yenilenebilir ve geri dnml malzemeler, kendi kendine yetebilen yapm sistemleri kullanlm, sirklasyon boyutlar en aza indirgenmi, bitki rts yapnn enerji kontrolnde kullanlm ve genel gereksinimler karlanmtr. Bylece konutlar doann salad olanaklardan yararlanarak ve enerjiyi doru kullanarak daha az masraf karmakta, daha uzun mrl olabilmektedirler. Fakat ekolojik bir sistemde yaamak baz konfor koullarndan fedakarlk etmek anlamna gelmektedir. Bu yzden konut sistemlerinde ekolojik yaklaml konut sistemleri tasarlamak daha kabul edilebilir olmutur. Tm toplu konut oluumlarndan genel olarak beklenen tutum doaya uyum olmutur. Konutlarn evreye en alt seviyede zarar vermesi istenmitir. Tm younluun bir hat zerinde toplanmas ve yerden ykseldii takdirde de zeminde dier sistemlere gre ok daha kk alanlarn zedelenecei dnlerek yaplan sistemlerde arazinin kalan ksmnn yeil olarak braklmas fikri benimsenmitir. Tabii bu sistemlerin kilometrelerce uzunlukta olmas durumu; cephelerin kuzey-gney dorultularnda olma artnn, arazi artlar asndan her zaman salanamamasn dourmutur. Bu sistemlerde binann bariyer fonksiyonu grmesi halinde, mevcut hava akmnn kesilmesi ile bu blgede hava kirlilii gibi problemlerin ortaya kabilecei dnlmelidir. Tasarmnda rzgar faktr de hesaba katlmaldr. Konut planlarnda kuzeyde daha az kullanlan depo, slak hacimler gibi ikincil mekanlarn yer almas konutlarn gneyde yer alan yaama alanlarnn daha scak olmasn salamtr. Bu sistemlerde yaplan k bahesi de konutun stlmas iin kullanlmakta ayn zamanda doayla iliki kurulmasna yaramaktadr. Ak sistemlerde ekolojik yaklamn uygulanmas olanakl iken, kapal sistemlerde konutlarn ynlenileri asndan daha zor olmutur. ncelenen konut sistemlerinden Byker Wall yerleimi ekolojik konutlar dndaki hibir projede ekolojik kayglar gzetilmemitir. Bunun yannda Quarry Hill konutlarnda geri dnm yaplarak yaklan plerden elde edilen enerji ile havuz stlmtr. Byker Wall konutlar dou bat dorultusunda ynlenmitir. Konutlarn cadde cephesi kuzeye, n cephesi de gneye bakmtr. Konutlarn mutfak, tuvalet gibi ikincil mekanlar kuzeyde, yaama odalar gibi mekanlar gneyde yer almtr. Kuzey cephesinde kk pencereler tasarlanm, gney cephesinde ise geni pencereler kullanlmtr. Bylece konutlarn souk rzgardan etkilenmesi engellenmitir.

140 4.9 Teknolojik Gelimeler ile Deien Beklentiler

Sanayi Devriminin gereklemesiyle gelien teknolojiler ile, konutlama sistemleri bambaka bir boyut kazanmtr. Hzl, verimli ve ucuz prefabrikasyon yapm teknii sayesinde, standartlama uygulanmas, kt artlarda yaayan kullanclarn yaam standartlarn ykseltmi, fakat zaman iinde deiken ihtiyalara sahip, farkl kullanc tiplerinin ihtiyalarn karlayamamtr. Teknolojik gelimeler ile ulam sisteminin daha hzl, daha gvenilir ve daha konforlu bir hal almas, konutlama sistemlerinin ve konut blgelerinin yer seiminin zgrlemesini salamtr. Konut sistemlerinde kat saysnn artmas ve araziden daha fazla kullancnn yararlanmas olana elde edilmitir. Gnmzde, iletiim sisteminin gelimesi, uzan yakn olmasn salam, ev-ofis sistemlerinin gelimesi ile konut sistemlerinin nem kazanmasna neden olmu ve konut mekanlarnn alanlarnn byk bir ksmn teknolojik aletler kaplamtr. Eski konutlarda ise, standart eyalara bile yer bulmak zorken, bu konutlarn gnmze uyum salamas iin byk tadilatlar yapmak ve hatta birka konutun biletirilmesi gerekmitir. Gvenlik sistemleri gelitirilerek, kullanclarn daha zgr mekanlarda yaayabilmeleri salanmtr. Tabii bu gelimeler maliyeti olduka arttrmtr. Ama gnmz koullarnda bu gelimelerin kullanlmas giderek daha zorunlu hale gelmektedir. Yirminci yzyl banda yaplan ii snf konutlar, ehir dnda konumlanm, ekonomik olmas iin fabrika binalarna yrme mesafesinde ina edilmitir. Kent ile ilikileri, toplu tama sistemleri ile gerekletirilmitir. yerleri yaknlarnda konumlanamayan konut sistemleri de mutlaka ana ulam arteri yaknnda konumlanmtr. Yeni teknolojiler sayesinde malzeme eitliliinde ve kalitesinde art salanmtr. Ak sistemler ulam teknolojilerinin konut blgesine girmesine olanak salamtr. Konut sistemi paral olduu iin teknolojik sistemlerin, iletiim sistemlerinin her blok iin ayr ayr kurulmas gerekmektedir. Bu da maliyeti arttracaktr. Aada ak sistemde yaplm toplu konut rnekleri teknolojik gelimeleri karlamadaki yeterlilikleri asndan deerlendirilmitir. Dessau-Trten yerlemesinde konut mekanlar boyutlarnn geni olmas teknolojik aletlerin yerletirilebilmesi asndan olumlu olmutur. Mutfak mekannn fonksiyonel olmayan biimlenii yeni eyalarn yerletirilmesi asndan olumsuz olmutur. Yapld zamanda ii snfnn ara sahibi olmayaca dnlerek, otopark alan ayrlmayan yerlemede, zamanla ara sahibi olan kullanclar, aralarn konut nlerine park etmek zorunda kalmlardr. ekil 4.15te grld gibi elektrik hatlar havadan gemektedir. Yirminci yzyla kadar evlere

141 elektriin verilmedii dnlrse, byle bir gelime getirmesi olumlu olmutur. Doal olarak bu yerleimde tm bu hatlarn yerin altna alnmas maliyet asndan olumsuz olacaktr. Fakat yerleimin ak sistemde olmas bu ilemi kolaylatracaktr.

ekil 4.15 Dessau-Trten yerlemesi elektrik hatlar (www.baufachinformation.de). Dammerstock yerleiminde konutlarn birbirine paralel lineer sralar halinde sralanmalar altyap sistemlerinin yerletirilmesinde yararl bulunmutur. Otopark alan yaplmamas ve deien ihtiyalarla otopark olarak kullanlan konutlarn n bahelerinin kkl olumsuz bulunmutur. Praunheim yerlemesinde, prefabrikasyon teknii kullanlmtr. katl yaplan konutlarn tek bir kullancnn mlkiyetinde olmas, teknolojik gelimelerin rahat uygulanmasn salamaktadr. Lineer formda oluturulmalar altyap sistemleri asndan olumlu bulunmutur. Konut planlar yeni teknolojik aletlerin yerletirilebilmesine izin verecek ekilde geni tasarlanmtr. Siemensstadt konutlarnda oda boyutlar asgari snrlarda tutulmutur. Otopark iin yer ayrlmamtr, bu yzden kullanclar aralarn yol kenarna brakmlardr. Byker Wall konut sisteminde, yar saydam oluklu malzeme sayesinde balkonlar hem k hem hava alabilmi, hem de rtlmtr. Kapal sistemlerin btncl olmas ile toplu konutun birka yerine teknolojik sistemlerin yerletirilmesi ile tm bloun yaralanmas salanabilmitir. Aada kapal sistem toplu konut rnekleri teknolojik gelimeleri karlamadaki yeterlilikleri asndan deerlendirilmitir. Spangen konutlarnda havaya kaldrlm sokak koduna kan 7 merdivene ek olarak yaplan asansrler, hayat kolaylatrm, eya tanmasnda faydal olmutur.

142 De Dageraad konutlarnn alanlar dier yerleimlere gre geni tutulduu iin teknolojik gelimelerle, konut iine girecek eyalara yer bulmak daha kolay olmaktadr. Konutlara banyo yerletirmek iin byk tadilatlar gerekmektedir. Rabenhof yerleiminde yaya ulam, itfaiyenin her binaya ulamasn yavalatacaktr. Otopark alan ayrlmamtr. Teknolojik gelimelere uyum salayabilmesi iin konutlarn byk tadilatlara ve hatta birka konutun birletirilmesine ihtiya duyulmas olasdr. Karl Marx Hof konutlarnda souk su sistemi yerletirilmitir fakat, scak su stcsndan, dua, elektrik hatlarna kadar her ey kullanclar tarafndan yeniden ele alnmtr. Daha sonradan asansr, p imha sistemi, ortak amarhane eklenmitir (Ward, 2004). Otopark iin yer ayrlmamtr. Quarry Hill toplu konutlar, gelimi inaat sistemi kullanlarak yapld iin yapm maliyeti dmtr. Hafif elik iskelet zerine, yerinde yapm tekniiyle, hazr kalplara beton dklerek yerler, duvarlar, tavanlar oluturulmutur. Yap iskelesi kurulmasna gerek kalmam, ek olarak tula ve sva kullanlmad iin uzmanlam iiye gerek kalmayarak, zamandan ve iilikten kazanlmtr. Lavabo altna yerletirilen p tcden geen atklar ortak bir ilem merkezinde suyu kurutup yaklm, elde edilen syla havuz stlmtr. Konut sisteminde iki kiilik asansrler yerletirilmitir. Yerleimde zamann en gelimi yapm teknikleri kullanlm, fakat zaman iinde sistemin bozulduu grlm ve baarsz olmutur. 4.10 Sosyal Statlerin Mekanlara Yansmas Sosyal snflarn belirlenmesinin, konutlamalarn biimlenilerinde, Sanayi Devriminden bu yana nemli bir etkisi olmutur. Snflama sadece, gelir dzeyine gre deil, ya, cinsiyet, din, rk gibi konularda da meydana gelmitir. Gelir dalmna gre ayrm yapld zaman st snf, alt snf blgelerine kar korku, alt snf ise, st snf blgelerine kar kskanlk duygular beslemektedir. Juppn (1999) aratrmasnda, st snflar ile alt snflarn kartrld bir konut sisteminde Vandalizm, grlt, plk haline gelmi sokaklar gibi sorunlarn daha az yaandn ve herkesin daha memnun edici bir hayat srdn ortaya koymutur (www.bl.uk). Dolaysyla snflar aras iletiim salayacak ekilde konutlar biimlendirilmelidir. Ayrca konut sistemleri kullanclar da etkileyebilmitir. Prestijli bir konutta oturan kullanclar toplum gznde prestij sahibi olarak grlmekte ve hatta byle bir konuta tanmak bir stat yukar atlamak anlamna gelebilmektedir. Dar gelirli kullanclar, konutlarnn iyerlerine, ocuklarnn okullarna, acil ihtiyalarn giderebilecekleri dkkanlara yakn olmasn tercih etmekte, st gelir gruplar, konutun kalitesinin, prestijinin,

143 ikamet edenlerin niteliinin st dzeyde olmasn tercihlerini etmektedirler. Gelir durumundan baka, kullanclarn ocuklu olup, olmamas konut blgesinin tercih etme nedenlerini etkilemitir. Bu kullanclar, toplu konut sisteminin gvenli, ocuklarn sosyalleebilecei mekanlara sahip, okullara yakn olma durumlarna gre tercih yapmaktadrlar. ocuksuz kullanclar daha sosyal bir yaam srerek, konut tercihlerinde bu imkan sunabilecek yerleri tercih etmektedirler. Yallar daha sessiz konforlu, iyi bir stma sistemi olan, acil ihtiyalarn karlayabilecekleri mekanlara sahip olan, hareketli bir manzaraya sahip toplu konut sistemlerini tercih etmektedirler. Ayrca kullanclarn yaam tarzlar, ilgi alanlar gibi faktrlerle konut mekanlarndan beklenen fonksiyonlar ve boyutlar eitlilik gstermitir. Toplu konut tasarmnda olabildiince fazla seenek sunacak, farkl kullanc tiplerine hitap edebilecek ekilde esnek olan sistemler gelitirilmelidir. Toplu konut sistemlerinde snflar kademeli olarak kartrlrsa, snflar aras uurumdan kaynaklanan sorunlar ortaya kmayacaktr. rnein, eer alt snf ile orta snf bir arada ama ayn zamanda orta snf, st snfla bir arada ikamet ederse, snflar bir st snfla birlikte oturmaktan memnuniyet duyacak ve bir st snfna ayak uydurmaya, renmeye alacaktr. Ayrca st snfn alt snflara kar nyarglarn azaltabilecektir. Bu ekilde toplumun kalitesinde art grlebilecektir. Gelir grubuna dalmda konutlarn byklklerinde yaplacak farkllklar, manzara durumlar gibi zellikleri ile bu dalm salanabilir. Sanayileme srecinde nerilen modellerde tek bir snfn iyilemesi amal yaplan konut blgeleri grlmektedir. Blok konut sistemi, tekrarlamaya ak olduu iin, standartlama getirilebilmitir. Ayrca zellikle belli bir merkezi olmayan bir yerleme biiminde blok sistem her noktasnda eit olanaklar sunmutur. Bylece sadece ii snfna hitap eden blok sistemler herkese eitlik sunduu iin tercih edilmitir. Yirminci yzylda yaplan konut sistemlerinde ii ve orta snfn bir arada ikamet etmesi ilkesine dayal sistemlerin ina edildii de grlmtr. Konut sistemlerinde gelir farkllklarna gre konut ebatlarnn byklkleri eitlenmitir. yiletirme projeleri ncesinde ii snfnn yaad konutlar karanlk, i karartc mekanlar olduu iin yirmici yzyl konutlamalarnda konutlarn her odasnn mutlaka k almasna zen gsterilmitir. Ak sistemlerde blgeleme sistemi oluturulmamtr. Daha eit bir sistem sz konusu olmutur. Snf ayrm katlar arasnda yaplmtr. Aada incelenen ak sistem toplu konut rneklerinden bazlar sosyal stat yerleimleri asndan irdelenmitir. Praunheim yerlemesinde, gelir dzeyi dk kullanclarn gcnn yetmedii aktivitelere katlabilmeleri amacyla sosyal tesisler yaplmtr.

144 Byker Wall konut sistemi, mevcut olan bir varoun yeniden yaplmas ile ortaya kmtr. Kullanclar daha nceden bu varota ikamet eden kullanclar olmutur. Fakat konutlara yerleimlerinde kullanclar yallar, ocuklu aileler, ocuksuz aileler ve bekarlar olarak ayrlmlardr. Zemin katlarda ocuklu aileler yerletirilerek, hem ocuklarn oyun alanlarna yaknl salanm, hem de ocuk grltsnn dier kullanclar rahatsz etmesi nlenmitir. Yallar orta katlara yerletirilerek, konuta giri ve klarnn kolay olmasn salamlardr. Bekarlar ve ocuksuz aileler st katlara yerlemilerdir. Kapal sistemlerde avlular ile sistem blgelere ayrlmtr. Bu sistemlerde her avlunun bir snfa ait olmas salanabilir. Aada incelenen baz kapal sistem toplu konut rnekleri sunulmutur. Spangen yerleiminde ikamet eden kullanclar, gelir, politik ilikiler, aile salaml ve ilerleme durumuna gre, sivil hizmetliler ve fabrika iileri, en iyi konut yerlemeleri ierisinden seilerek yerletirilmilerdir. Bu sakinlerle ve oluturulan sistemle meydana gelmi sosyal deiim sayesinde, toplumdaki deiikliklerin fiziksel dzenlemeler ile olabileceinin gsterilmesi amalanmtr (architronic.saed.kent.edu). Grld zere bu yerlemede oturan kullanclar arasnda sosyal stat asndan byk farkllklar oluturulmamtr. Karl Marx Hof Viyanada ii snfna daha ucuz ve kaliteli konutlar sunmak amacyla ina edilmitir. Biimleniinde ii snfn duygularn yanstacak ekilde tasarlanmtr. i snfnn kalesi olarak grlmtr. Hatta toplu konut cepheleri, savaa hazr bekleyen bir ordu izlenimi de vermektedir. Bu konut sistemi, genel olarak dnemin dier toplu konut projelerinde ii snf iin lks olarak grlen ve dolaysyla yaplmayan, balkonlar ile dikkat ekmitir. 4.11 Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Esneklik ve fonksiyonellik toplu konut tasarmlarnda nemli iki unsur olmutur. amzda bir bilgisayar ekran bile kullancnn istekleri dorultusunda deiim gstermitir. Konutun; duvarlaryla, eyalaryla, cephesiyle ve mekanlaryla zamanla deikenlik gsterebilen isteklere ve farkl ihtiyalara hizmet edebilecek ekilde esnek davranmas beklenir. stendiinde renginin, biiminin, boyutunun deiebilirlii yada her parann kolayca yenisiyle yer deitirilebilirlii gelecein kullanclarnn deiken yaam tarzlarna uyum salamas asndan nem tekil etmektedir. Konut duvarndan, eyasna kadar, kullancnn kstl zamann en verimli biimde kullanmasn salayacak ekilde fonksiyonel olmaldr.

145 Kaplar, ekmeceler otomatik almal, raflar hareketli olmal. Duvarlar renk deitirebilmeli, gerekirse effaflamal, kaldrlabilir olmaldr. Belki de Archigramn, Plug In City nerisinde olduu gibi konutlar gerektiinde oda eklenerek bytlebilmelidir. Bina gerektiinde baz eyalarn yerini alabilmelidir. Kullanclar, gnmz yaam artlarnn bir sonucu olarak, her ihtiyacn konut dna kmadan halletmeye almaktadr. Dolaysyla bir otel sistemiyle alan konut sistemlerinin yaplmas amzn elzem ihtiyalarndan olmutur. Konutlar, byk bir organizasyonun paras olarak, sistematik bir ekilde hizmet etmelidir. Ulam, iletiim, gvenlik, bakm gibi konularn bir sistem ierisinde zlmesi kaos yaanmasn engelleyebilir. Bu sistem sadece toplu konut balamnda olmayp, tm ehri kapsamaldr. Sanayi devriminden bu yana, konut topluluklarnn salt barnma fonksiyonu iermesinden, estetik-fonksiyonellik-salk koullar gibi faktrlerin nem kazanmas ve alt yap sistemlerinin, klandrma sistemlerinin getirilmesi, kap nlerine st servisinin yaplmas gibi hizmetlerin balamas, konut blou ierisinde dkkan, hamam, klinik, amarhane gibi sosyal tesislerin yer almasna kadar hatta gnmz konutlarnda otel hizmeti verilmesine kadar servis kalitesinin artt grlmtr. Tabii bu art, ekonomik sebeplerden dolay, dk gelirli konutlarnda daha yava gereklemitir. Ak sistemlerde ehrin sunduu gvenlik, klandrma hizmetleri gibi hizmetlerden toplu konut kullanclar da yararlanabilmitir. Kapal sistemlerde ise, kendi ilerinde kendi kontrollerinde olan hizmetler sunmulardr. Byker Wall konut sisteminde, kurulan komuluk idare ofisi sayesinde hem komular arasndaki anlamazlklar zmek, hem de konut sistemlerinin ve yeil alanlarn bakm, onarm, korunma ve temizlik gibi ihtiyalarnn karlanmas salanmtr. Istma sistemi, alt yap eksiklikleri nedeniyle sorun kartmtr. Spangen konutlarnda kullanclarn konut nlerine kadar st ve sebze servisi yaplmtr. p oluklar, merkezi stma sistemi gibi hizmetler yer almtr. Quarry Hill yerlemesinde oluturulan p geri dnm sistemiyle yerlemede bulunan havuz stlmtr. ncelenen konut sistemleri hakknda literatr aratrmas sonucunda elde edilen bilgiler belirlenen balklar altnda deerlendirilmitir. Gnmz beklentileri ile karlatrldnda bu yerleimlerin yetersiz kald aktr. Fakat bu toplu konut sistemleri yapldklar dnemlerde ii snfna sunduklar olanaklar ile daha kaliteli yaam standartlar sunmay

146 baarmlardr. Bu sistemler yapldklar dnemlerde birok yenilik getirmilerdir. rnein, konutlar ierisinde banyo bulunmas yirminci yzyln balar iin yeni bir durumdur. Gnmzde ise birok toplu konut sisteminde konutlar ift banyolu yaplmaktadr. 20. yzyln banda yaplan toplu konut projelerinde, ii snfnn gelir durumunun otomobil iin yetmemesi nedeniyle yaya ulamnn ve toplu tama sistemlerinin ne kt grlm, dolaysyla otopark alanlar yaplmamtr. Oysa gnmzde birok kullancnn bir yada birden fazla arac bulunmaktadr. 20. yzyln sonuna doru konfor koullarnn ve teknolojik olanaklarn artt grlmtr. Konut mekanlarn daha fonksiyonel olacak ekilde biimlenmi ve boyutlanmtr. Yirminci yzyl konutlamalar ncelikli grdkleri sorunlara zm getirmilerdir. Zamanla bu ncelikler deimi ve artmtr.

147 5. SONULAR VE NER LER

Sanayi Devriminden bu yana oluturulan kentlemelerin k noktasn konut blgeleri oluturmutur. Toplu konut blgelerinin dier blgeler ile ilikileri ve bu blgeler aras ulam dzenlenerek, yeni ehirleme nerileri gelitirilmitir. Bu sebepten, kent iinde ok nemli bir konumda bulunan konut sistemleri, mekansal ilikileri, kullanclara sunduu sosyal ilikiler, alt yap, ulam sistemleri gibi kriterler bakmndan kentin btnyle, uyum iinde almaldr. Gnmz kentlerinde, toplu konut projelerinin, komuluk ilikilerinde, mekansal ilikilerde baarsz, konut planlarnn mekansal adan yetersiz olduu gzlemlenmitir. Alt gelir ve st gelir gruplar iin sunulan olanaklar arasndaki byk farkllklarn, gruplar aras atmaya neden olduu grlmtr. Bir toplu konut sistemi yapldktan sonra talep dorultusunda yaknlarnda oluturulan yeni toplu konut sisteminin eskisinden bamsz bir ekilde olumas sonucu kentsel kaosun meydana geldii gzlemlenmitir. Mevcut konut sistemlerinin, teknolojinin srekli deiim gstermesiyle gelen yeniliklere ve ortaya kan yeni ihtiyalara uyum gstermekte zorland grlmtr. ncelenen toplu konut projeleri bir nceki blmde, gnmz koullarnda kullanclarn genel beklentileri dorultusunda, konutlarn sunduklar olanaklar asndan irdelenmitir. Literatr taramas sonucu, incelenen konutlar hakknda elde edilen sonular maddeler halinde sunulmutur. Belirli sayda kullancya gre tasarlanm bahe ehir projelerinde, yeni gelen kullanclarn eski ehirden bamsz alan yeni bir ehre tanmalar zorunluluu vardr. ncelenen konutlarn genel zellii, insan ve doa arasndaki ilikiyi glendirerek, kentlerin salksz yaam standartlarndan kurtulmak ve kstl ekonomik gce sahip kitlelerin hayat koullarn dzeltmek amacn tamas olmutur (elik, 1978; er Grel ve Ylmaz, 2004; www.fbe.gazi.edu.tr). Bu aratrmada incelenen konut topluluklarnn bir ksm, gecekondu blgelerinin temizlenmesi ve yerine ayn kullanc grubuna ait, daha iyi yaam standartlar sunan konut sistemi oluturmak amacyla yaplmtr. Bu konutlar tasarland zamann koullarna gre ii snfnn yaam standartlarn iyiletirmede baarl olmutur. Fakat uzun vadede bu konutlar ayn baary koruyamam ve baz eksiklikler ortaya kmtr. Yeni gelen kullanclar, tadilat yaptrarak yada daireleri birletirerek uyum salamtr.

148 Yirminci yzyl konutlarnn tasarmnda otomotiv sektrnden etkilenilerek, seri retim yaplmas iin standartlamaya gidilmitir. Otomotiv yapmnda kayar bantlar retimi kolaylatrd iin, konutlarda da ayn sistemin uygulanmas hedeflenmi, fakat konutlar kayamayaca iin, iilerin kaymas salanmtr. Sonu olarak, birbirini tekrarlayan bir sistem olan blok sistemin standartlama ve seri retim iin uygun olmas tercih nedeni olmutur. Tasarmlarda blok oluum gsterilmesi, birok alanda yapm maliyetinin dmesini salamtr. rnein, alt yap sistemlerinin tm toplu konut genelinde, lineer oluumlarda yapm daha kolay olmutur. Hkmetin alt yap iin harcad miktarn azalmas, vergilerin dmesini ve bylece konut bedellerindeki azalm ile alm gcnn artmasn salamtr. ncelenen toplu konut sistemlerinden byk apl kapal sistemlerde, ara balantlar ile blgelere ayrm sonucu sistemin kontrol altnda tutulmas salanmtr. Bylece ilikiler kademeli olarak kurulabilmi ve ilikileri dzenlemek kolaylamtr. Sanayileme srecinde yaplan ii konutlarnn, kullanclar tarafndan paylalan duygular yanstacak biimde tasarland grlmtr. Zaman iinde bu duygularn ve kullanclarn deimesi ile konutlarn sadece tarihsel bir deeri kalmtr. inde ikamet eden kullanclar iin bir anlam kalmamtr. ncelenen konutlar zellikle dk gelirli kullanclar iin tasarlanmtr. Gelir durumuna gre konutlarn byklklerinin deitii grlmtr. Sadece ii snf konut blgelerine ynelik yaplan iyiletirme almalarnn yapld grlmtr. i snfnn konut d ilikileri dzenlenmemi ve almalar blgesel kalmtr. ncelenen konutlarn bir ksmnn sadece tek bir snfa hitap ettii grlmtr. Sosyal snflarn kartrld konutlarn, bu konutlara gre toplu konut d ilikilerinde daha baarl olduu ve bu konut blgelerinde, Vandalizm, evre kirlilii ve su oran ykseklii gibi sorunlarn daha az yaand grlmtr. ok katl konutlarda acil durumlarda konut sistemini terk etmek g olmaktadr. ncelenen konutlarda genel olarak gvenlik kriterleri gz ard edilmi ve doal afetlere kar bir tedbir grlmemitir.

149 ncelenen toplu konut yerleimlerinin genelinde yaya ulamnn n planda olduu grlmtr. Ak sistemde oluturulan toplu konutlarn farkl ynlenileri olan yerleimlerde manzara asndan eitlilik olumutur. Kapal sistemlerde oluturulan avlu hacmi ikinci bir manzara seenei sunmutur. Kapal sistem ile oluturulan kontroln salanabildii avlular sayesinde, kent geneli gvenliine ek olarak konut blgesi gvenliinin oluturulabilmesi sonucu kullanclarn, ocuklar ve kendileri iin endie duymayacaklar mekanlarda huzurlu ve mutlu yaamalar salanmtr. Bu tasarm biiminin, tercih sebebi olmasnda nemli bir etkisinin olduu gzlemlenmitir. Ak sistemlerde gvenlik daha zayf kalmtr. Kapal sistemlerde avlu ii gvenlii salanmsa da, konutlarn gvenlii, direkt olarak cephelerinin toplu konut d ehir mekanna almas nedeniyle zayf kalmtr. Ak sistemler ehir ile olan ilikilerin daha kuvvetli kurulmasn salamtr. Kapal sistemler kullanclarna daha ie dnk bir yaam salamtr. ehir yaamnn sunduu sosyal olanaklar kullanclarna ulatrmtr, fakat avlular ierisinde oluturulan yaam ile ehir yaam arasndaki grsel balant kesilmitir. ncelenen konutlarda kapal sistemde oluturulan yerlemelerde, ak sistemde

oluturulmulara oranla aidiyet duygusunun daha belirgin olduu grlmtr. Bu durum kullanclarn gvende ve huzurlu hissetmeleri asndan olumlu bulunmutur. Bir nceki blmde aa kan tasarm kriterleri balamnda toplu konut rnekleri zerinde yaplan deerlendirmeler ve kiisel gzlemler sonucunda, toplu konut tasarmnda yaplmas gerektii dnlen karmlar, aada neri olarak sunulmutur: Konut sisteminde snflar kaynatrma kademeli olarak yaplmaldr. Farkl kullanc tiplerine hitap edecei dnlerek, konut sistemi manzara seenei sunabilecek ekilde tasarlanmaldr. Dzenli ve sistemli alan bir konut sistemi kurulmaldr. Bu sistemin salkl yrtlmesi iin, sistemli alan bir ynetimin oluturulmas gereklidir. Bu ynetimin kontrolnde bir otel sistemine benzer bir hizmet verilmesi gereklidir.

150 Toplu konut tasarmnda gece kullanmnda terk edilmilik, eitli sularn ilenebilecei mekanlarn olumasna sebep olacaktr. Bu durum kullanclarn konut yerleimini tercih nedenlerinden biri olan gvenlik unsurunu zedeleyecei aktr. Dolaysyla iyi alan bir konut sistemi iin, konut sisteminin kentin bir paras olduu unutulmadan, kent gibi uyank ve srekli kullanmda kalmas salanmaldr. Toplu konutlar, grlt ve grsel rahatszlklar yaratmayacak, mahremiyete zarar verilmeyecek ekilde tasarlanmaldr. ok katl konutlarda katlar aras ulam salayan mekanlarda kat kullanclarnn sosyal aktivitelerde bulunabilecekleri, ocuklarn gvenle oynayabilecekleri, yar zel bir mekanlar tasarlanmaldr. Her katta yada belli aralklarla yaplrsa, kullanm akmas engellenebilir. ncelenen konut yerleimlerinin bir ksmnda bu yar zel mekanlar, konut birimleri aras ulam elemanlarnn ierisinde baarl bir ekilde zlmtr. Anlamazlklara yer vermemek iin, sosyalleme amal oluturulmu konut d yar zel alanlarn, bireysel mlk olarak grlmesini nlemek adna, bu blgelerin bakm, onarm, temizlik gibi ileri, ynetim tarafndan karlanmaldr. Bu mekanlar tasarlanrken, konut mahremiyetini zedelemeyecek ekilde ve grlt yaratmayacak ekilde konumlanmaldr. Yar zel mekanlar tasarlanrken, her trl konfor, hijyen, gvenlik koullar ve hatta dk derecede mahremiyet salanmaldr. Toplu konut projeleri kullanc tipi farkllklarna ve kullanc saysna uyum salamaldr. Bunun iin, plansal adan, sosyal olanaklar asndan, eitlilik sunmaldr. . Fakat eitlilik bir seviyeden sonra seri retimi (hz) ve maliyeti olumsuz etkileyecei iin, Rohenin ve Le Corbusierin binalarnda olduu gibi deiebilir (esnek) plan sisteminin, Archigram Grubunun nerisine benzer ekilde, eklenebilir hazr birimlerin uygulanmas yada Siemensstadt ve Borneo Sporenburg konutlar gibi farkl mimari brolar ile bir toplu konutun yaplmas sz konusu olabilir. ncelenen konut topluluklarnda banyo hacminin konut iinde yer almamas ve toplu konut sistemine ait ortak banyo tesisi ile zlmesi, baarsz bulunmutur. Hijyen, konfor ve zaman kazanc asndan ihtiyalar karlamamtr. Konut birimi ierisinde yada konut topluluunun bir katnda depolama hacmi gereklidir. Toplu konut tasarmnda ekolojik yaklam gsterilirse, sonradan yapnn btnne zarar verecek eklemeler yaplmas veya yapnn kullanm srasnda ek masraflar karmas engellenmi olacaktr.

151 Kat ykseklii; kullancnn doa ile ilikisini engellemitir. Kat aralarnda yeil doku oluturulmas kullancnn psikolojik ve sosyolojik ihtiyalarnn gidermesine yardmc olacaktr. Bu yeil alanlarn bakm ynetim tarafndan stlenilmelidir. Toplu konut ierisindeki d mekanlarda yeil alanlar dzenlenirken sosyal tesislerle birlikte tasarlanmas ve iyi klandrlmas, gvenlik nedeniyle nemlidir. Toplu konut projelerinde arazinin topografik verileri iyi analiz edilmelidir. Toplu konutun ehrin btnyle olan ilikisinin gl olmas ve kullanclarn konutun salayamad ihtiyalarn sorunsuz karlayabilmeleri iin, konut blgesi ii ulam sistemi ile kent ulam sistemi birbirleriyle ilikili olmaldr. Yaplan sosyal tesisler ve sosyalleme alanlar kullanclar bu mekanlar kullanmaya tevik etmelidir. Toplu konut yaam oluturulmal ve sosyal tesisler bu yaamn bir paras haline getirilmelidir. Konumlar iyi ayarlanmaldr. Kapal sistemin ie dnk bir yaam sunmas, ok katl konutlarda ocuklarn konutlarda daha fazla zaman geirmesi ile olumsuz etkilenmeleri gibi, sistemin kullanclarnn da toplu konut ierisinde daha fazla vakit geirmeleri ile d dnya ile ilikilerinin zayflamasna yol aacaktr. Bu aratrmada incelenen yirminci yzyl ii snfna ynelik toplu konut projeleri esas alnarak ve Sanayi Devrimi, bu srete oluturulan kentlemeler, konutlamalar hakkndaki bilgilere dayanlarak ortaya kan, ayrca yine bu bilgiler nda aa kan tasarm kriterleri zerindeki deerlendirmelerden elde edilen sonular ve neriler yukarda maddeler halinde sunulmutur. Son olarak da, aada incelenen yirminci yzyl ii snfna ynelik toplu konut sistemleri, Dessau-Trten (Tablo 5.1), Dammerstock (Tablo 5.2), Praunheim (Tablo 5.3), Siemensstadt (Tablo 5.4), Byker Wall (Tablo 5.5), Spangen (Tablo 5.6), De Dageraad (Tablo 5.7), Rabenhof (Tablo 5.8), Karl Seitz Hof (Tablo 5.9), George Washington Hof (Tablo 5.10), Karl Marx Hof (Tablo 5.11) ve Quarry Hill (Tablo 5.12) yerleimleri hakknda elde edilen bilgilerin zeti tablolar halinde sunulmutur. Tablolar, toplu konut sistemlerinin incelenme sralarna gre dizilmitir.

152

Dessau-Trten Almanya Berlin Walter Gropius 1926 314 konut Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler Teknolojik Gelimeler ile Deien Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Farkl plan tipleri Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.1 Dessau-Trten yerleimi hakknda zet bilgi. Kiisel baheler ve sosyal tesisler Sosyal tesisler dank Mekansal ilikiler zayf Fonksiyonel olmayan geni barnma mekanlar Kiisel baheler Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam zgrlk ve konfor koullar salamak iin baheli sra-konutlar

153

Dammerstock Almanya Karlsruhe Walter Gropius 1928 671 konut Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler Teknolojik Gelimeler ile Deien Alt yap sistemleri iin uygun Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Sra-konut ve apartman seenei Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.2 Dammerstock yerleimi hakknda zet bilgi. Kiisel baheler Sosyal tesisler yetersiz Mekansal ilikiler zayf Geni ve fonksiyonel Kiisel baheler Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam zgrlk ve konfor koullar salamak iin baheli sra-konutlar

154

Praunheim Almanya Frankfurt Ernst May 1930 1441 konut Kiisel baheler ve sosyal tesisler, ortak bir yeil alan Sosyal tesisler dank ama ulam kolay Mekansal ilikiler zayf Geni ve fonksiyonel Kiisel baheler, park Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam zgrlk ve konfor koullar salamak iin baheli sra-konutlar

Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler

Teknolojik Gelimeler ile Deien Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Sosyal imkanlar Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.3 Praunheim yerleimi hakknda zet bilgi.

155

Siemensstadt Almanya Berlin Hans Scharoun, Walter Gropius, Fred Forbat, Hugo Haring, Paul Rudolf Henning 1930 konut Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler Teknolojik Gelimeler ile Deien Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.4 Siemensstadt yerleimi hakknda zet bilgi. Sosyal tesisler Sosyal tesisler az Konut bloklar bamsz, tren hatt ilikisi yetersiz Geni ve fonksiyonel Park yaknlarnda yaplmasndan dolay yeil alan dzenlemesi yok Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam eitlilik

156

Byker Wall
ngiltere Newcastle Ralph rksine 1962 konut Sosyal tesisler, yeil alan dzenlemeleri, balkon sistemi ve komuluk idare ofisi

Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler

Sosyal tesisler az Konut-yeil alan-ulam hatt ilikileri kontroll Geni ve fonksiyonel Piknik alanlar, giri kat konutlarnda kiisel baheler Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam eitlilik, konfor, sayg, huzur Ekolojik yaklam

Teknolojik Gelimeler ile Deien Alt yap kalitesiz Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Katlar arasnda stat ayrm Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.5 Byker Wall yerleimi hakknda zet bilgi.

157

Spangen (Justus van Effenstraat) Hollanda Rotterdam Ralph rksine 1962 konut Sosyal tesisler, yeil alan dzenlemeleri, balkon sistemi ve komuluk idare ofisi Sosyal tesisler az Konut-yeil alan-ulam hatt ilikileri kontroll Geni ve fonksiyonel Piknik alanlar, giri kat konutlarnda kiisel baheler Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam eitlilik, konfor, sayg, huzur Ekolojik yaklam

Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler

Teknolojik Gelimeler ile Deien Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Katlar arasnda stat ayrm Yansmas Kullancya Hizmet Eden Bakm, onarm, korunma ve temizlik, komuluk Organizasyon ofisi Tablo 5.6 Spangen yerleimi hakknda zet bilgi.

158

De Dageraad Hollanda Amsterdam Ralph 294 konut Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler Teknolojik Gelimeler ile Deien Alt yap sistemleri iin uygun Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.7 De Dageraad yerleimi hakknda zet bilgi. Sosyal tesisler ve avlular, teraslar Sosyal tesisler yetersiz Avlu ve sokak ile grsel ve iitsel iliki Geni ve fonksiyonel Avlular, meydanlar Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam eitlilik, Avlu ii gvenlii gl, konut gvenlii zayf, aidiyet duygusu baskn rksine 1923

159

Rabenhof Avusturya Viyana Ralph 294 konut Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler Teknolojik Gelimeler ile Deien Yaya ulam olumsuz Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.8 Rabenhof yerleimi hakknda zet bilgi. rksine 1923

Sosyal tesisler, balkonlar ve avlular Sosyal tesisler avlularda, uyank yerleim Avlu ve sokak ile grsel, iitsel iliki Fonksiyonel deil Avlular Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam eitlilik, avlu ii gvenlii gl, konut gvenlii zayf, aidiyet duygusu baskn, elenceli, hareketli mekanlar

160

Karl Seitz Hof Avusturya - Viyana Hubert Gessner - 1927 1800 konut Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler Teknolojik Gelimeler ile Deien Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.9 Karl Seitz Hof yerleimi hakknda zet bilgi. Geni yeil alanlar Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam Avlu ii gvenlii gl, konut gvenlii zayf Sosyal tesisler, avlular, balkonlar

Giri tanml ve gsterili

161

George Washington Hof Avusturya Viyana Karl Krist, Robert rley 1930 1085 konut Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler Teknolojik Gelimeler ile Deien Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.10 George Washington Hof yerleimi hakknda zet bilgi. Sosyal tesisler, balkonlar ve avlular Sosyal tesisler avlularda, uyank yerleim Avlu ve sokak ile grsel ve iitsel iliki Geni ve fonksiyonel Avlular, park Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam eitlilik, avlu ii gvenlii gl, konut gvenlii zayf, aidiyet duygusu baskn

162

Karl Marx Hof Avusturya Viyana Karl Ehn 1930 1400 konut Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler Teknolojik Gelimeler ile Deien Tadilat gerekli Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Cephelerin biimlenii, balkon Yansmas Kullancya Hizmet Eden Organizasyon Tablo 5.11 Karl Marx Hof yerleimi hakknda zet bilgi. Sosyal tesisler, balkonlar ve avlular Eitime nem Bloklarn avlu ile kent arasnda duvar izlenimi Kk ve fonksiyonel Avlular Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam eitlilik, avlu ii gvenlii gl, konut gvenlii zayf, aidiyet ve birlik duygusu baskn

163

Quarry Hill ngiltere Leeds R. A. H. Livett 1934 938 konut Komuluk likileri Toplumsal Paylam Mekanlar ve Sosyal Tesisler Mekansal likiler Asndan Beklentiler Barnma Mekanlar Yeil Alanlar Konut Blgesi Ulam Sistemi Psikolojik Asndan Beklentiler Ekolojik Beklentiler Sosyal tesisler, balkonlar Zaman iin olduka fazla servis Duvar etkisi Fonksiyonel Avlular Tm konutlara ve sosyal tesislere aral ulam eitlilik, konfor, gvenlik zayf, aidiyet duygusu baskn p enerjisi ile havuzun stlmas

Teknolojik Gelimeler ile Deien Sistemin ileyii baarsz Beklentiler Sosyal Statlerin Mekanlara Yansmas Kullancya Hizmet Eden p, stma sistemi Organizasyon Tablo 5.12 Quarry Hill yerleimi hakknda zet bilgi.

164 Bu aratrmada, Sanayi Devrimi ile oluan konutlamalar ve arpk kentlemelerin iyiletirilmesi iin retilen toplu konut projelerinden rnekler, belirlenen tasarm kriterleri asndan incelenmi ve deerlendirilmitir. Aratrmann sonucunda, yirminci yzyl toplu konut projelerinin, yapldklar dnem koullarna gre, genel olarak baarl olduu, fakat bu baarnn, zaman iinde ihtiyalarn ve kullanclarn deimesiyle azald grlmtr. Gnmz beklentileri ve gnmz olanaklaryla karlatrldklarnda yetersiz kalmlar ve gnmzde de kullanlan toplu konutlarn uyum gstermesi iin byk tadilatlar yaplmtr. Sosyal snflama, kullancya hizmet ve ekolojik beklentiler gibi tasarm kriterlerine fazla nem verilmemitir. ncelenen toplu konut projelerinin az katl olmas bir ok konuda avantaj salamtr. Yirminci yzyl ba konutlar iyiletirme amal olmu, yzyl sonlarna doru konfor, gvenlik gibi faktrler nem kazanmtr.

165 KAYNAKLAR Balchin, P. N. ve Rhoden, M., (1998), Housing Essential Foundations, Routledge, London. Bayhan, . H., (1969), ehir Planlamas, skender Matbaas, stanbul. Bilgin, ., (2002), Toplu Konut "Mimarisi" ve ATK Lojmanlar, Arkitera Forum. Bykba, S., (2000), Borneo Sra Evleri, Architect Dergisi, 478: 42-47 Cohen, J. L., (2004), Le Corbusier 1887-1965, Taschen, Kln. Coleman, B., I., Der. (1973), The Idea of the City in Nineteenth-Century Britain, Routledge & Kegan Paul, London. elik A. P., Yirmilerde Toplu Konut Hareketine Bir Bak, Mimarlk, 78/3:25 (1978). Deane, P., (1979), The First Industrial Revolution, Cambridge University Press, Cambridge. Deckker, T., (2000), The Modern City Revisited, E&FN Spon, New York. Dostolu Trkn, N., (2002), Modern Mimarln ncleri Dizisi 1: Le Corbusier ve Kent, Boyut Yayn Grubu, stanbul. Dunster, D., (1985), Key Buildings of the Twentieth Century, Architectural Press, London Frampton, K., (1992), Modern Architecture: A Critical History, Thames and Hudson,London. Freeman, M. D. A., vd., (1998), Law and Science: Current Legal Issues, Oxford University Press, Oxford. Frey, H., (1999), Designing the City: Towards a More Sustainable Urban Form, E & FN Spon, London Gssel, P., (1991), Architecture in the 20th Century, Taschen, Kln. Hall, P., (2002), Cities of Tomorrow, Blackwell, Oxford. Hall, P. G., (2002), Urban Regional Planning,Routledge, London Jackson, A.A., (1973), Semi-detached London: Suburban Development, Life and Transport 1900-1939, Allen & Unwin, London. Kostof, S., (1995) A History of Architecture: Settings and Rituals, Oxford University Press, New York. Klolu, S., vd., (1990), Meydan Larousse Byk Lugat ve Ansiklopedi, Meydan Gazetecilik, 33 cilt. 9:715. More, C., (2000), Understanding the Industrial Revolution, Routledge, London. zde, G., (1974), ehir Blgeleri: ehirlerde Zoning Kavram, Kuramlar ve alma Blgeleri, T, stanbul. Paulhans, P., (1978), Etd ve Proje: Sraevler, ok Aile Evleri, Zincirevler Ev Gruplar, (ev., M. A., Onay), Yaprak Yaynclk, Ankara. Schneider, F., (1997), Grudrissatlas: Floor Plan Atlas, Birkhauser Publication, Basel. Simonds, J. O., (1994), Garden Cities 21: Creating a Livable Urban Environment, McGrawHill Inc., New York. Smyth, Hedley, (1994), Marketing the City: The Role of Flagship Developments in Urban Regeneration, E & F Spon, London

166 Swett, P. E., (2004), Neighbors and Enemies: The Culture of Radicalism in Berln 1929-1933, Cambridge University Pres, Cambridge. Tafuri, P., (1981), Vienne la Rouge: La Politique mmobiliere de la Vienne Socialiste, 19191933, Pierre Mardaga,Bruxelles. er Grel, Z. A. ve Ylmaz, G., (2004), Housing Typologies in the Context of Urban Utopias, G. Fen Bilimleri Dergisi, 17(4): 133-147 Ward, P. R., (2004), Planning and Urban Change, Sage Publications, London. INTERNET KAYNAKLARI [1]http://architronic.saed.kent.edu/v8n1/v8n104.pdf [2]http://apps.newham.gov.uk/History_canningtown [3]http://caad.arch.ethz.ch/teaching/wfp/ABGESCHLOSSENE/lindner [4]http://carbon.cudenver.edu/~arc67015/jramos/byker.html [5]http://cat2.mit.edu/4.203/samples/buildinglist.html [6]http://drwagnernet.com/40b/lecture-view.cfm?lecture=9&image=114 [7]http://dsc.discovery.com/convergence/engineerin/skycity/interactive/interactive.html. [8]http://earth.google.com [9]http://everything2.com [10]http://home.worldonline.dk/jgkjelds/urban.html [11]http://home.freeuk.net/timarchive/html/body_byker.htm [12]http://icar.poliba.it/storiacontemporanea/seminari/delconte/delconte01/img23.htm [13]http://jemolo.com/cgi-bin/search1.cgi?insieme=&inglese=&keyword=Hans%20Scharoun [14]http://laweekly.com/general/features/insideoutside/4971/ [15]http://luftbild-archiv.de/a/essen-e1.htm [16]http://mather.ar.utexas.edu/AV/clearyarc328/terms9/rotterdam2.html [17]http://ocw.mit.edu/ans7870/11/11.001j/f01/lectureimages/6/image8.html [18]http://old.mo.org.tr/mimarlkdergisi [19]http://online.sfsu.edu/~dlegates/PowerPoint/planning/sld011.htm [20]http://parole.aporee.org/work/hier.php3?spec_id=1549&words_id=116&res_id=524 [21]http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?sec=travel&res=9D0CE4DD173AF932A257 54C0A967958260 [22]http://soa.syr.edu/faculty/bcoleman/arc523/lectures/523.lecture.housing.packages.html [23]http://solaris.hfgkarlsruhe.de/hfg/inhalt/de/Hochschule/veranstaltungen/5383/dammerstock710.gif [24]http://storm.simpson.edu/~calkins/berlin/city/city.htm [25]http://soa.syr.edu/faculty/bcoleman/ARC423/Lectures/423.lecture15.2.housing.packages. html

167 [26]http://tr.wikipedia.org/wiki/sanayi_devrimi [27]http://www.akdeniz.edu.tr/iibf/yeni/genel/dergi/sayi05/07Altintas.pdf [28]http://www.arch.mcgill.ca/prof/sijpkes/arch528/fall2001/lecture12/set-5.html. [29]http://www.arch.umd.edu/Faculty/GFrancescato/Papers/Edinburgh.html [30]http://www.arkitera.com/v1/diyalog/ihsanbilgin/hantumertekin.htm [31]http://www.ar.utexas.edu/AV/Atkinson/lecture6/utopia4.html [32]http://www.ar.utexas.edu/AV/clearyarc328/terms1/industrial1.html [33]http://www.authentichistory.com/postcivilwar/riis/chap1.html [34]http://baugeschichte.a.tuberlin.de/bg/lehre/veranstaltung_dokumentation.php?det_id=72&veranst_id=33&veranstaltun g=vorlesung&semester= [35]http://www.baufachinformation.de/denkmalpflege.jsp?md=2001127125431 [36]http://www.bauhaus.de/bauhaus1919/biographien/biographie_gropius.htm [37]http://www.bauhaus-dessau.de/en/history.asp?p=konsum [38]http://www.bbc.co.uk/history [39]http://www.bl.uk/collections/social/welfare/issue8/housing.html [40]http://www.bmz.amsterdam.nl/adam/nl/aschool3.html [41]http://www.conservationtech.com/RL's%20resume&%20pub's/RLpublications/Milltowns/1981-Binney-Book/LivingPlaces-(TH&RL).doc [42]http://www.conservationtech.com/x-MILLTOWNS/RL-Photographs-4x5/England [43]http://www.cultuurnetwerk.org/bronnenbundels/2001 [44]http://www.cyberium.co.uk/parkhistory/Gardencities.html [45]http://www.dasrotewien.at/online/page.php?P=11838 [46]http://www.dessau.de/expo2000pfad/exkursionen/siedlung_toerten.html [47]http://www.docomomo.de/bauten/berlin_siemensstadt.htm [48]http://www.fabiofeminofantascience.org/RETROFUTURE/RETROFUTURE13.html [49]http://www.fbe.gazi.edu.tr/dergi/tr/dergi/tam [50]http://www.gebietsbetreuungen.wien.at/gbdocs/gb21/ausstellung.html [51]http://www.generativedesign.com/tesi/036bis/ci4.htm [52]http://www.geocities.com/kaysgeography/byker.htm [53]http://www.greatbuildings.com/cgibin/gbi.cgi/Karl_Marx_Hof.html/cid_20051213_kmm_img_8140.gbi [54]http://www.hans-engels.de/bauhaus.htm [55]http://www.hertfordshire-genealogy.co.uk/data/places/welwyn.htm. [56]http://www.historic-uk.com/HistoryUK/England-History/risetopower-Victorians.htm [57]http://www.ifa.de/kunst/nbi/eprojekte_2.htm [58]http://www.isl.uni-karlsruhe.de/module/strukturmodelle/strukturmodelle.html

168 [59]http://www.leedscivictrust.org.uk/backs.htm [60]http://www.leeds.gov.uk/discover [61]http://www.library.cornell.edu [62]http://www.lib.umd.edu/NTL/letchworth.jpg [63]http://www.lookingatbuildings.org.uk [64]http://www.luoghi.net/STORIAECRITICA/Didattica/Gropius.htm [65]http://www.mcah.columbia.edu/dbcourses/search.cgi?simplesearch=jss_031402_gropius_ 012+&root=items&search=simple [66]http://www.museeurbaintonygarnier.com/anglais/2_2.html [67]http://www.nettlesworth.durham.sch.uk/time/victorian/vindust.html [68]http://www.pbase.com/erichmangl/image/42511399 [69]http://www.rickmansworthherts.freeserve.co.uk/howard1.htm [70]http://www.sanayitesisleri.com/sanayi%20devrimi.asp [71]http://www.schoolshistory.org.uk/IndustrialRevolution/lifeduringindustrialrevolution.htm [72]http://www.siemens-stadt.de [73]http://www.stipvisiten.de/images/wien3/pictures/pict3152.html [74]http://www.student.uu.se/studorg/europe/inblick/?p=/2articles/04/gentile.html [75]http://www.super8.nl/english/e_contact_where.htm [76]http://www.sup.org.uk/shadows_landscape.htm [77]http://www.timarchive.freeuk.com [78]http://www.tu-cottbus.de [79]http://www.uk.filo.pl/uk_history_8.htm [80]http://www.undiscoveredscotland.co.uk/lanark/newlanark/index.html [81]http://www.vereinsring-praunheim.de/4-7-architekten.html [82]http://www.vitruvio.ch/arcgallery/gallery.php?id=1053 [83]http://www.weissenhof.de/english [84]http://www.your-uk.com/?a=towns.view&id=296 [85]http://www.zerog-autobahn.com/ site/about/archive.php

169 ZGEM Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans Yksek Lisans 22.06.1981 stanbul 1996-1999 1999-2003 2003-2006 zel Dou Fen Lisesi Dokuz Eyll niversitesi Mimarlk Fak. Mimarlk Blm Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mimarlk Anabilim Dal, Mimari Tasarm Program

alt kurum(lar) DK M MARLIK 2004-2005