ULUSLARARASI LKLER TEORLER VE BARI

Atilla SANDIKLI
Do. Dr. BLGESAM Bakan

Erdem KAYA
BLGESAM Aratrma Koordinatr

131

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

132

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

ULUSLARARASI LKLER TEORLER VE BARI Uluslararas ilikiler, Bat literatrndeki eitli eserlerden felsefi temellerini alarak 1. Dnya Sava sonras dnemde ayr bir disiplin hviyeti kazanmaya balamtr. Uluslararas arenadaki egemen aktrlerin dier egemen aktrler karsndaki hareket tarzlarn aklamaya ve tahmin etmeye ynelik gelitirilen teorik yaklamlar ayn felsefi temeller zerine ina edilmitir. lk teorik yaklamlar Antik Yunan kaynakl pozitivist bak asyla tasarlanan varsaymlarla devletleraras mnasebetleri gzlemlenebilir gelimeler dhilinde izah etmeye almtr. Uluslararas ilikiler disiplininin ortaya kna zemin hazrlayan gzlemlenebilir gelimeler ise ounlukla savalardr. Savalar; uluslararas sistemin aktrlerini dntrme ve devletleraras dzeni deitirme ilevlerinden tr birincil ncelie sahip hadiseler olarak deerlendirilmitir. Bu nedenle, uluslararas ilikiler disiplini ortaya ktnda dorudan bar kavramyla ilgilenmemi, daha ok uluslararas dzenin, savalarn ve tarihteki ilgili gelimelerin teorik deerlendirmelerine odaklanmtr. Bar kavram ancak devletleraras dzen ve savalar kapsamnda dolayl olarak ele alnmtr. Bunun sonucu olarak uluslararas ilikiler disiplininde bar kavram zerine yaplan almalar, sava zerine yaplan almalarn glgesinde kalmtr. Mevcut literatrde uluslararas atmalar ve terrizm konularnda gerekletirilen bilimsel aratrmalar barn tesisi, srdrlebilirlii ve korunmas hakkndaki aratrmalardan olduka fazladr. Uluslararas ilikilerin bir alt dal olarak ortaya kan atma zm ve bar almalar disiplini dahi bar kavramn gelitirmekte
133

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

baarsz olmu, aksine savaa neden olan dinamikleri aklamaya girimitir. iddet, insan doasnn ve devletleraras etkileimin doal bir yn olarak deerlendirilmi, karar alclar bara ikna edebilecek iklimin niteliklerinden ziyade devletleri silahl g kullanmaya sevk eden sebepler zerinde durulmutur.1 Ancak, son dnemlerde uluslararas ilikilerde bar konusu odakl akademik dergilerin, enstitlerin, yksek lisans ve doktora programlarnn ve derslerinin artt gzlemlenmitir. Bu srete uluslararas siyasi gelimeler kapsamnda bar olgusunu ele alan yaynlarn oalmas beklenmektedir. Ampirik verilerdeki eitlilik uzun dnemde bar inceleyen teorik literatrn zenginlemesine hizmet edecektir. Disiplinin mevcut teorik literatrndeki bar kavramnn incelenmesi ise uluslararas ilikiler akademisini ve rencilerini bu ynde entelektel aba sarf etmeye tevik edebilir. Byle bir mlahaza ile hazrlanan bu alma; uluslararas ilikiler teorilerinde bar kavramnn nasl ele alndn analiz etmekte, disiplinde barla ilgili teorik literatrn genel erevesini ortaya koymaktadr. almada, Pozitivist teorilerden dealizm, Liberalizm, Uluslararas Entegrasyon Teorileri, Demokratik Bar Teorisi, Realizm ve Marksizm; postpozitivist teorilerden ise Eletirel Kuram ve Postyapsalclkn barn tesisine ilikin yaklamlar incelenmektedir. POZTVST TEORLERDE BARI KAVRAMI dealizm Geleneinde Bar Kavram dealizmin dnya barnn nasl gerekleebileceine ilikin yaklam; btn halklarn hr iradesiyle kendi ynetimlerini tayin edebilme hakk, uluslararas hukukun stnl, devletleraras ticari ilikiler, uluslararas ibirliini srekli klacak devletleraras tekilatlar ve dnya genelinde etkili olabilecek federal bir idare sistemi gibi fikirlere dayanr. dealist dnrler, bu alanlardaki ilerlemelerden hareketle uluslararas sistemde
1

Oliver P. Richmond, Peace In International Relations (New York: Routledge Taylor & Francis Group, 2008), 1-4.

134

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

nihai bara doru bir gelime olduu kanaatine sahip olmulardr. dealizm gelenei; Jeremy Bentham, John Locke, Adam Smith, Immanuel Kant ve Thomas Paine gibi dnrlerin fikirlerinden beslenerek ortaya km; Sir Alfred Zimmern, Norman Angell, Philip Noel-Baker gibi isimlerin almalaryla gelimitir. dealist yaklam, Woodrow Wilsonn 1918 ylnda ABD Senatosu ve Temsilciler Meclisinin ortak oturumunda beyan ettii 14 lke dorultusunda uluslararas ilikilerde somut uygulamalarn bulmaya balamtr. dealizme gre uluslararas sistemde barl ve adil dnya dzenine doru bir ilerleme vardr. nsan doas znde barldr ya da bar iinde bir arada yaama ynnde olgunlaabilecektir. Devletler demokratik deerlerle donatldka dier devletlerle olan ihtilaflarn savaarak deil sulh yoluyla zme ynnde irade gsterecek, ortak menfaatleri n planda tutarak ibirliine ynelecektir. Devletleraras etkileimde sava kanlmaz deildir. Savalara yol aan faktrler devletleraras tekilatlar tarafndan denetim altna alnabilir. dealist bak as savan ebediyen ortadan kaldrlabileceini, evrensel ve nihai bir barn gelecekte gerekleebileceini ileri srer. Tm dmanlklarn sona erdirilmesi, devletlerin savama yeteneklerinin asgariye indirilmesi ve silahl kuvvetlerin sadece i gvenlii salayabilecek lekte tutulmas kalc bar iin gereklidir. Immanuel Kant, devletleraras antlamalarn ileride atmalara mesnet tekil edebilecek gizli maddeler iermesine ve srekli ordularn varlna bu nedenle kar kmtr.2 dealizme gre uluslararas barn salanabilmesi, btn halklarn hr iradesiyle kendi ynetimlerini tayin edebilme hakkna sahip olmasyla ilikilidir. Bir milletin baka bir milletin egemenlii altnda bulunmas srdrlebilir bar imknsz klmaktadr. Woodrow Wilson kendi geleceini tayin ilkesini dnya bar iin gerekli grm, dnemindeki imparatorluklar bnyesinde yer alan halklarn bamszln savunmutur.3
2

Immanuel Kant, Toward Perpetual Peace: A Philosophical Sketch (1795), 1-2, http://www.earlymoderntexts.com/pdf/kantpeac.pdf. 3 Woodrow Wilson, The Fourteen Points, iinde Classics of International Relations, der. John A. Vasquez, (New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1996), 38-40.

135

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Kant; veraset, mbadele, alm-satm veya hibe yoluyla hibir devletin baka bir devletin hkimiyeti altna girmemesi gerektiini belirtmitir. zerinde bulunduu toprak ve dier zenginlikler devletin zel mlkiyeti olabilir, ama devlet alnp satlabilecek bir mlk deildir. Devlet kendi geleceini kendisi tayin eden bir toplulukla devlettir ve baka bir otoriteye bal varlk gsteremez. Kantn ebedi barn tesisi iin kurulmasn ngrd dnya federasyonu bamsz devletlerden olumaktadr.4 dealizm gelenei kresel barn tesisi iin devletleraras anlamazlklarn giderilmesinde uluslararas hukuk ilkelerinin esas alnmas gerektiini ileri srer. Devletlerin bar iinde bir arada varlk gsterebilmesi iin baz norm ve kurallara ihtiya vardr. Bu norm ve kurallar Hugo Grotiusun doal hukuk tanmnda yer alan nefsi mdafaa ve zel mlkiyet haklarnn uluslararas dzeye uyarlanabilecei dncesi ile ele alnmaya balamtr. Grotiusa gre devletler kendi bar ve karlar gerei uluslararas hukuka bal kalmaldr.5 Immanuel Kant, srdrlebilir kresel bar mmkn klacak federal birliin muhafaza edilmesinde uluslararas hukukun stnle iaret etmitir.6 Dolaysyla dealizme gre kalc bar, devletlerin aralarndaki sorunlar uluslararas hukuk ilkeleriyle zebildii bir dzende salanabilir. Dnya bar devletleraras problemleri zme kavuturacak bir yarg sisteminin gelitirilmesiyle korunabilir. dealizm, kresel barn yerlemesinde lkeler arasndaki iktisadi ilikilerin nemine deinir. Adam Smith, birey-toplum ilikisi kapsamnda gelitirdii menfaatlerin uyumu ilkesinden hareketle ekonomik alanda devletlerin tekil karlarnn uluslararas toplumun faydasna hizmet ettiini ne srmtr. Kendi halknn refah iin aba harcayan bir devlet ayn

4 5

Kant, Toward Perpetual Peace, 2-9. Hugo Grotius, Prolegomena to The Law of War and Peace, iinde Classics of International Relations, der. John A. Vasquez, (New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1996), 402403. 6 Kant, Toward Perpetual Peace, 17.

136

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

zamanda uluslararas toplumun refahna katkda bulunmaktadr.7 Woodrow Wilson, kresel barn salanabilmesi iin uluslararas ticaretin nndeki engellerin kaldrlmas gerektiini 14 lke arasnda zikretmitir.8 Serbest piyasa ekonomisinin kresel lekte geerli olmas ile devletleraras ticari ilikiler geliecek; karlkl ekonomik karlar, devletleri barn korunmas ynnde ortak hareket etmeye zorlayabilecektir. dealist dnrler dnya barnn kresel lekte gerekletirilecek devletleraras ibirliiyle mmkn olabileceini kabul ederler. Dnya bar, devletlerin tekil giriimleri ile deil uluslararas sistemin kresel lekte ortak hareket etmesiyle salanabilir.9 Kant, bamsz cumhuriyetlerin tesis edecei federal bir yapnn kresel bar srekli klabileceini ileri srmtr. Uluslararas hukuk bu federal yap sayesinde etkili bir ekilde uygulanabilecek, devletleraras sava tamamen ortadan kaldrlabilecektir.10 Wilson, dnya barnn devletler topluluunun ortak abasyla salanabileceini ve srdrlebileceini ifade etmi, uluslararas bir tekilatn bu ilevi yerine getirebileceini belirtmitir.11 dealist dnrler, 1. Dnya Sava sonras dnemde demokratik ynetimlerin yaygnlamas ve Milletler Cemiyetinin glenmesi ile evrensel barn tesis edilebileceine kanaat getirmilerdir. Demokrasi ile ynetilen devletler dier devletlerle ibirlii iinde hareket edecek, dnya apnda arl artan Milletler Cemiyetinin salayaca uluslararas siyasi iklim de dnya barn temin edebilecektir. 1. Dnya Sava sonras Versay dzeni ve Milletler Cemiyeti ile uluslararas bar srdrlemedii iin dealizm gncelliini yitirmi, ayn gelenekten beslenen uluslararas ilikiler yaklamlar; Liberalizm, Neoliberalizm, Demokratik Bar Teorisi, Plralizm, Fonksiyonalizm ve Transnasyonalizm gibi teorilerle devam etmitir.
7

Tayyar Ar, Uluslararas likiler Teorileri: atma, Hegemonya, birlii (stanbul: Alfa Yaynlar, 2004), 360-361. 8 Wilson, The Fourteen Points, 39. 9 Faruk Snmezolu, Uluslararas likilere Giri (stanbul: Der Yaynlar, 2009), 13. 10 Kant, Toward Perpetual Peace, 9-10. 11 Wilson, The Fourteen Points, 40.

137

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Liberalizm ve Neoliberalizm I. Dnya Sava sonras dnemde Avrupada faizmin ve diktatrlerin glenmesi dealizmin tasvir ettii nihai barn gereklemesi midini nemli lde zedelemitir. Liberal bak as bu nedenle dealizmin dnya federasyonu ve topyekn silahszlanma gibi topik hedeflerini daha uygulanabilir bir izgiye ekerek kalc barn tesisi iin pragmatik aralara odaklanmtr.12 Liberalizme gre dnya bar; siyasi ve ekonomik liberal normlarn ulusal ve uluslararas dzeyde yerleik hale gelmesi, karlkl bamlln ve etkileimin artmas, devletleraras tekilatlarn nclnde gerekletirilecek uluslararas ibirlii, ynetiim ve insan haklarnn korunmasyla gerekleebilir. nsan doasnn bara eilimli olduunu kabul eden Liberalizm, liberal demokrasilerin srdrlebilir kresel bar iin en uygun ynetim ekli olduunu savunmutur. Bireylerin haklarn devlete kar koruyabilecek liberal anayasalarla ynetilen demokrasiler i barn muhafaza edebilecektir. Ulusal dzeyde liberal demokratik dzeni tesis etmi lkeler uluslararas seviyede dier devletlerle ortak siyasi ve ekonomik karlar dorultusunda ibirliine gidecektir. Joseph A. Schumpeter, liberal kurumlarn ve deerlerin bar zerindeki olumlu etkisine iaret etmi, kapitalizm ve demokrasinin barn tesisinde iki nemli dinamik olduunu ileri srmtr.13 Liberalizm, dnya barnn serbest piyasa ekonomisi kurallarnn geerli olduu bir sistemde mmkn olabileceini iddia etmitir. Ekonomik ilikiler devletleri ortak menfaatlere sahip aktrler haline getirmekte, karlkl ticareti mmkn klan bar ortamn koruyacak iradeyi ortaya karmaktadr. Montesquieu bar, uluslararas ticaretin doal bir sonucu olarak deerlendirmi, aralarnda bamllk bulunan

12 13

Richmond, Peace In International, 32-33. Michael W. Doyle, Liberalism in World Politics, iinde Essential Readings in World Politics, der. Karen A. Mingst & Jack L. Synder (New York: W. W. Norton & Company Inc, 2004), 73-86.

138

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

devletlerin birbiriyle savamayacan farz etmitir.14 Konuyla alakal nicel almalar, ekonomik getirisi yksek olan ticareti mnasebetlerin barn korunmas zerindeki olumlu etkisine iaret etmektedir. Oneal, Russett ve Berbaumun ilgili almas, ekonomik alandaki karlkl bamlln herhangi iki lke arasndaki atma ihtimalini %43 orannda drdn gstermektedir.15 Ancak ekonomik alandaki karlkl bamlln daha ok liberal rejimler arasnda barn korunmasna hizmet ettii grlmektedir.16 Liberal demokrasiler liberal olmayan devletlerle savaa girebilmektedir. Dolaysyla sadece liberal rejimlerle ynetilen lkeler arasnda kalc bartan bahsedilebilir. Michael W. Doyle, bu mstakil barn istikrarl bir genileme srecine girdiini ve dnya barnn salanabilecei midini glendirdiini ne srer.17 Liberal deerlerin yaygnlamas ve kabul grmesi ile dier devletler bir sosyalizasyon sreci geirerek uluslararas topluma entegre olabilecek, barn srdrlebildii corafya genileyecektir. Devletleraras tekilatlarn nclnde gerekletirilecek uluslararas ibirlii liberal barn tesisinde nemli rol oynamaktadr. Liberalizm, dealizm geleneinin dnya apnda federal bir sistem kurmak fikrinden ayrlm, liberal devletlerin iradesiyle kurulacak uluslararas tekilatlarla barn salanabileceini ve korunabileceini ileri srmtr. Uluslararas tekilatlar belirli norm ve kurallar dhilinde devletleraras ibirliini tevik edebilecek ve kolektif gvenlii salayarak bar koruyabilecektir. Kolektif gvenlii koordine eden kurumlarn varl, devletlerin menfaat tasarlarnn uluslararas istikrarn korunmas hedefiyle rtmesine hizmet
14

Robert Howse, Montesquieu On Commerce, Conquest, War, and Peace, Brooklyn Journal of International Law 33 1 (2006): 693-694. 15 John R. Oneal, Bruce Russett ve Micheal L. Berbaum, Causes of Peace: Democracy, Interdependence, and International Organizations, 1885-1992, International Studies Quarterly 47 3 (2003): 373. 16 Andrew Moravscik, Taking Preferences Seriously: A Liberal Theory of International Politics, International Organization 51 4 (1997): 534. 17 Michael W. Doyle, Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs, Philosophy and Public Affairs 12 3 (1983): 206.

139

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

edecektir. Devletlerin saldrgan aktrlerin durdurulmas iin toplu hareket edebileceini ngren kolektif gvenlik sistemi, muhtemel saldrlara kar caydrc etkiyi muhafaza ederek savalar engelleyebilecektir. Kolektif gvenlik sisteminde mtecaviz devlete kar gerekletirilecek toplu tepki ise bu devleti dengeleyebilecek lde kuvvetli olabilecektir.18 Uluslararas tekilatlarn dnya barnn tesisindeki ilevi Neoliberalizmde daha belirgindir. Keohane ve Martine gre uluslararas tekilatlar; devletleraras karlkllk ilkesinin gzetilmesi, ibirliinin belirlenen hedefler dorultusunda tertip edilmesi ve yrtlmesine katk salayarak kalc bara hizmet etmektedir. Uluslararas tekilatlar, dzenli bilgi akn salayarak ve karlkl taahhtlerin yerine getirilmesi noktasnda taraflarn ikna olmasn kolaylatrarak, lkeler arasnda gven ina etmektedir.19 Nitekim devletleraras ikili ilikiler leinde gerekletirilen nicel almalar, ayn uluslararas tekilata ye olan lkeler arasndaki atma riskinin daha az olduunu gstermektedir.20 Uluslararas tekilatlar ayrca ye lkeler arasnda ticari balar glendirmekte, bylece barn srdrlmesine dolayl katkda bulunmaktadr.21 Liberal bak as son dnemde ok taraflla imkn tanyan kresel ynetiim ilkesiyle barn srdrlmesi ynnde yeni yaklamlar tasarlamtr. Kresel ynetiim; farkl d politika tercihleri olan devletlerin, problemlerin teknik ynleri hakknda ihtisas sahibi teknokratlarn ve sivil toplumun birlikte zm retebilecei bir diyalog zemini ilevi grebilir. Dnya barna dorudan veya dolayl olarak zarar veren terrizm, ekonomik krizler, evre felaketleri, iklim deiiklii gibi ulusar tehditlerle mcadele bu diyalog zeminindeki ynetiimle gerekletirilebilir. Nitekim Birlemi Milletler, kresel ve yerel lekte
18

Charles A. Kupchan ve Clifford A. Kupchan, The Promise of Collective Security, iinde Theories of War and Peace: An International Security Reader, der. Michael E. Brown, Owen R. Cot, Jr., Sean M. Lynn-Jones ve Steven Miller (Massachusetts: The MIT Press., 1998), 397-406. 19 Robert O. Keohane ve Lisa L. Martin, The Promise of Institutionalist Theory, International Security 20 1 (1995): 42-50. 20 Oneal, Russett ve Berbaum, Causes of Peace: 373. 21 Oneal, Russett ve Berbaum, Causes of Peace: 389.

140

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

ynetiimi gerekletirerek liberal bar muhafaza edebilecek en nemli mekanizma haline gelmitir.22 Gerek BM Genel Kurulu ve Gvenlik Konseyinin yaps ve yetkileri gerekse dier devletleraras tekilatlarn demokratik temsil ve messiriyeti konularnda yaplacak reformlarla kresel ynetiimin barn tesisindeki etkisi artrlabilir. Uluslararas Entegrasyon Teorileri Uluslararas entegrasyon teorileri, devletlerin btnlemi topluluklar meydana getirerek gvenlii ve bar salayabilecek bir dzen tekil edebileceini ileri srer. Btnleme srecinin ortaya karaca karlkl bamllk ve ortak menfaate dayal ibirlii devletler topluluunun yeleri arasnda atma ihtimalini drebilecek, uluslararas anlamazlklarn barl yollarla zm dorultusunda mterek iradeyi muhafaza edecektir. Fonksiyonalizm ve Neofonksiyonalizm bu iradenin belirli ilevlerin gerekletirilmesine ynelik yetki devri ilkesiyle balatlan ibirliinin genilemesi neticesinde ortaya kabileceini ve dnya barna hizmet edeceini ileri srmtr. Karl Deutscha gre entegrasyon, aralarnda karlkl bamllk bulunan ve birlikte hareket ederek topluluk niteliklerini ve dinamiklerini srdrebilen birimler arasndaki ilikidir. Bu birimlerin birbirinden ayr varlk gstermesi ayn dinamikleri dourmayacak, birimlerin mstakil hareketi topluluk bnyesindeki hareket tarzlarna gre farkllk arz edecektir.23 Entegrasyon, topluluk mensubu lkeleri barn korunmas hedefinde toplayabilecek etkiye sahiptir. Deutsch, uluslararas entegrasyonun oulcu nitelik tayan bir gvenlik toplululuuna terfi etmesiyle barn salanabileceini ifade eder. oulcu gvenlik toplululuu, temel siyasi deerlerin badat, karar mercilerinin karlkl duyarll salayabildii ve taraflarn birbirinin hareket tarzn tahmin edebildii artlarda gerekleebilir. Bu topluluun ye lkeleri arasnda;

22 23

Richmond, Peace In International, 35. Karl W. Deutsch, The Analysis of International Relations (New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1978), 198.

141

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

ihtilaflar silahl gce bavurarak zme eilimi, dolaysyla sava ihtimali asgari dzeyde tutulabilecek, ibirlii yanls kamuoylar oluabilecek, iletiim ve karlkl duyarlln devam ile bar srdrlebilecektir.24 Fonksiyonalizm, bar salayabilecek entegrasyon srecinin devletlerin ortak ihtiyalar kapsamnda uluslararas tekilatlarn devreye girmesi ile balayabileceini ileri srer. David Mitrany, kinci Dnya Sava sonras dnemde bamsz devlet saysnn artyla birlikte uluslararas dzeyde ortak ihtiya alanlarnn genileyeceini ngrm, bu ihtiya alanlarna zel devletleraras organlarn gelitirilebileceini ifade etmitir. Savalarn engellenebildii bir dnya toplumunun ortaya kabilmesi iin devletleri birlikte hareket etmeye sevk edecek ve birbirine balayacak unsurlarn n planda tutulmas ve yapc ibirliine gidilmesi gereklidir. Uluslararas ibirlii srecinde Fonksiyonalist yaklamn benimsenmesi devletlerin eit egemenlii ilkesinden kaynaklanabilecek glklerin almasna hizmet edecektir. Fonksiyonalist ibirlii egemenliin devrini deil belirli ilevlere odakl uluslararas tekilatlara yetki devrini esas alr.25 Ortak karlar ve ihtiyalar dorultusunda kurulacak uluslararas tekilatlarn faaliyet kapsam ibirlii srecinin etkisiyle farkl alanlara doru yaylacak (ramification), devletleraras gven tesis edilebilecektir. David Mitranyye gre bar, devletlerin belirli alanlardaki yetkilerini devredecei ve faaliyet alan peyderpey genileyecek bu tekilatlarla salanabilecektir.26 Neofonksiyonalizm, devletlerin karlar dorultusunda ibirliine gitmesi ile entegrasyonun gerekleebileceini, bu srecin barn tesisini ve korunmasn salayabileceini ne srer. zellikle ayn blgedeki lkeler ortak menfaatler kapsamnda ibirliini kurumsal boyuta tayarak entegrasyon sreci balatabilir. Ernst B. Haasa gre devletleri entegrasyona sevk eden saik, ulusar ihtiyalardan ziyade karar alclarn

24 25

Deutsch, The Analysis of, 244-251. David Mitrany, The Functional Approach to World Organization, Royal Institute of International Affairs 24 3(1948): 356-359. 26 David Mitrany, The Functional Theory of World Politics (Londra: Martin Robertson, 1975), xi.

142

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

ibirliinin menfaat salayaca ynndeki beklentileridir.27 Haas, Mitranynin uluslararas ibirliinin genileyerek devam edecei ynndeki tespitini kabul eder ve bu sreci tama etkisi (spillover) kavram ile aklar. Tama etkisi bir sektrde balatlan entegrasyonun dier sektrlere doru genilemesidir. Devletler, ilk aamada planlanmad halde entegrasyon kapsamnn geniletilmesinin fayda getirebileceini sre iinde renebilir ve bu ynde hareket edebilir.28 Entegrasyon, daha fazla alana yayldka devletlere yksek dzeyde menfaat salayan bir dinamik haline gelmekte ve devletleraras ilikilere istikrar katmaktadr. Entegrasyon sreci bylece devletleraras anlamazlklarn zmnde bavurulabilecek normlar ve kurallarn olumasna hizmet etmekte29, silahl g kullanma ihtimalini drmektedir. Avrupa btnlemesi projesiyle Almanya-Fransa ilikilerinin atma dourmayacak nitelie kavuturulmas Neofonksiyonalist bak asnn bu konuda zerinde durdurduu bir rnektir. Demokratik Bar Teorisi Demokratik Bar Teorisine gre demokratik normlarn yerlemesiyle kalc uluslararas barn tesisi arasnda doru orantl bir korelasyon vardr. Halkn karar merciine etkisi nispetinde devletin silahl gce bavurma eiliminin zayflayaca, uluslararas ihtilaflarn zmnde diplomatik yollara ncelik verilecei farz edilmitir. Demokratik ynetime sahip devletlerin birbiriyle savamayaca, bylece srdrlebilir dnya barnn salanabilecei ileri srlr. Charles L. Montesquieu monarilerin savaa daha fazla eilimli olduunu ileri srer. Montesquieuye gre demokratik ynetimlerin yaygnlamas uluslararas barn muhafaza edilmesini salayabilecektir.30
27

Ernst B. Haas, Beyond the Nation-state: Functionalism and International Organization (Stanford: Stanford University Press., 1964), 34-35. 28 Haas, Beyond the Nation-state, 48. 29 Haas, Beyond the Nation-state, 47. 30 Torbjrn L. Knutsen, A History of International Relations Theory: An Introduction (Manchester: Manchester University Press, 1992), 106-107.

143

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Halkn iradesinin ynetime yansd cumhuriyetlerde savaa girme karar toplum tarafndan alnaca iin devletleraras sava ihtimali daha dktr. Kant, harplerin sebep olaca ykm ve zararlardan dorudan etkilenecek halkn savaa girme konusunda olduka ihtiyatl hareket edeceini ifade eder.31 Bylece devletler sadece tek bir liderin ya da ynetici elitlerin kararyla dier devletlere sava aamayacak, halkn temkinli tutumu neticesinde tercihini ou zaman barl zmden yana kullanacaktr. Devletin siyasi rejiminin demokratik olmasnn bara katk salad ampirik verilerle desteklenmektedir. Oneal, Russett ve Berbaumun 18851992 yllar arasndaki dneme ait yaklak 10,000 ikili iliki kapsamnda derledii verilerle gerekletirdii alma, demokrasinin barn tesisine hizmet eden temel faktr arasnda yer aldn gstermektedir. alma, iki demokrasi arasndaki atma ihtimalinin taraflardan sadece birinin otokrasi olduu ikililere gre % 86 daha az olduunu, demokratikleme srecinin ise genel kanaatin aksine bar tehdit etmediini ortaya koymaktadr.32 Realizm Geleneinde Bar Kavram Uluslararas barn korunmasna dnk tasarlanan kolektif gvenlik mekanizmasnn; 1931de Japonyann ini, 1939da Hitlerin Polonyay ve Stalinin Finlandiyay igali karsnda baarsz kalmas ve 2. Dnya Sava uluslararas ilikilerde Realizm akmnn daha etkili olduu bir sreci balatmtr. Felsefi temellerini Thucydides, Machiavelli, Hobbes ve Rousseaudan alan Realist bak as, Edward H. Carrn dealizm eletirisi ve Hans J. Morgenthaunun ortaya koyduu Siyasi Realizmin ilkeleriyle uluslararas ilikilerin en nemli teorik yaklamlarndan biri haline gelmitir. dealizmin dnya bar ile ilgili yaklamlarna topya

31 32

Kant, Toward Perpetual Peace, 7. Oneal, Russett ve Berbaum, Causes of Peace: 387-88 (Dier iki faktr: karlkl bamllk ve ayn uluslararas tekilata yelik).

144

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

nazaryla bakan Realizm, uluslararas seviyede srdrlebilir barn hangi artlar altnda gerekleeceine ilikin bir tasar gelitirememitir.33 Realizme gre barn tesisinin nndeki temel engel insan doasdr. nsann kar taraf bask altna alma ve iddet kullanma temayl devletlerin g ve nfuz sahibi olma ve savama eiliminin ardnda yatan sebeptir.34 Realist bak as, devletleri uluslararas anarik ortamda varln srdrme mcadelesi veren rasyonel aktrler olarak farz eder. Devletler dier lkelerin gelecek hesaplarn en kt senaryoyu gz nnde bulundurarak deerlendirmekte,35 mevcut kabiliyetlerini gvenlik kayglarn giderecek lde gelitirmeye almaktadr. Devletlerin kendi gvenliini salamaya ynelik giriimleri ise dier devletlerin gvenliine zarar vermekte, bylece karlkl g mcadelesi sreklilik arz etmektedir. dealist bak asnn uluslararas sistemde evrensel nihai bara doru bir ilerlemenin olduu ynndeki tespiti Realist bak as tarafndan kabul edilmemitir. Realizme gre evrensel dzeyde tm dmanlklar sona erdirecek bir bar mmkn deildir. Uluslararas ilikilerde bar belirli dnemlerle snrldr. Bar; devletleraras g dengesinin salanabildii ve scak savan yaanmad srelerde ksa sreli gerekleebilir. Morgenthauya gre barn korunmasnda devletleraras g dengesinin salanmas nemli bir dinamiktir.36 John Mearsheimer da uluslararas ilikilerde barn g dengesine bal olduunu belirtmi, 2. Dnya Sava sonras dnemde Avrupadaki barn kutuplar arasndaki g dengesiyle aklanabileceini savunmutur.37 Realizmin bar yaklam tm unsurlarn ve aktrlerin kendisine tabi olduu bir otoritenin varlna dayanr. Bu nedenle lke iinde siyasi
33 34

Richmond, Peace In International, 55. Hans J. Morgenthau, Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace (New York: Knopf, 1967), 31-32. 35 Jack. S. Levy, War and Peace, iinde Handbook of International Relations, der. W. Carlsnaes, T. Rise ve B. A. Simmons, (Londra: SAGE, 2002), 350-368. 36 Morgenthau, Politics Among Nations: 20-25. 37 John Mearsheimer, Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War, International Security 15 1 (1990): 11.

145

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

otoriteye bal srdrlen bir bartan bahsedilebilir. Uluslararas ilikilerin dzensiz yaps dhilinde ise benzer bir bar ortam ancak gl bir devletin hegemonyasnda ya da sava sonras galip devletin nfuzu altnda mmkndr. Bu nitelikteki bir bar sreci de hkim devletin normlar, deerleri, sosyo-ekonomik ve siyasi sistemlere yaklamn yanstr ve ilgili devletin hegemonyasnn devamna baldr.38 Realizme gre bar sfr toplamldr ve farkl aktrlerin kendi karlar dorultusunda tasarlad izafi niteliklere sahip bir dzendir. Kendi karlar dorultusunda kendi barn tasarlayan aktrlerden oluan uluslararas sistemde bu nedenle kalc barn tesisi imknszdr. dealizm, Liberalizm ve Demokratik Bar Teorisinin dnya barnn gereklemesi iin gerekli grd devletleraras ticari ilikiler, karlkl bamllk, ibirlii ve demokrasinin yaygnlamas gibi dinamikler Realizme gre ayn derecede nemli deildir. Realist bak as, bu dinamiklerin uluslararas ortamdaki anarinin etkilerini ortadan kaldramayacan ve sava engelleyemeyeceini ileri srer. Realist yaklam, ekonomik ilikilerin devletleraras mnasebetler zerinde etkisi olmadn, aksine siyasetin ticari balar belirlediini kabul eder.39 Devletler gvenlik kayglarndan tr muhtemel dmanlar ile olan ticari ilikilerini kstlamaya alr. Ticari ilikilerin snrl tutulmas karar, kar tarafn menfaatinin ve kazanmnn daha fazla olabilecei, bunun da savunma yetenekleri asndan kar taraf daha avantajl bir konuma getirebilecei hesab ile alnr.40 Neorealizm barn tesisi nndeki en byk engeli uluslararas sistemdeki anari olarak deerlendirmitir. Devletleri gvenlik ikilemi algsyla varln srdrme mcadelesine sevk eden anarik dzende uluslararas karlkl bamlln salanmas ve ibirlii mmkn deildir. Liberal bak asnn tanmlad devletleri ortak norm, kurallar ve benzer
38 39

Richmond, Peace In International, 40-41. Levy, War and Peace, 357. 40 Joseph M. Grieco, Realist Theory and the Problem of International Cooperation: Analysis with an Amended Prisoners Dilemma Model, Journal of Politics 50 3 (1998): 611.

146

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

beklentiler etrafnda ibirliine hazrlayan uluslararas rejimlerin41 mevcut anarik sistem zerindeki tesiri olduka zayftr.42 Devletleraras ibirliini kolaylatran uluslararas tekilatlar ise dnyadaki g dalmn yanstan, byk glerin karlar dorultusunda varlk gsteren yaplardr. Dolaysyla bu kurumlar dnya barna hizmet edemez. 43 Neorealizme gre demokrasinin yaygnlamas da devletleraras anarinin etkilerini ortadan kaldrmayacaktr. Waltz, dnyadaki btn lkelerde demokratik rejimin yerlemesi durumunda dahi uluslararas ilikilerin anarik karakterinin sabit kalaca grndedir. Savalar, uluslararas ilikilerin tabiat gerei kanlmazdr ve egemen devletler topluluu eklindeki mevcut sistem devam ettii srece bu gerek deimeyecektir.44 Marksizm Geleneinde Bar Kavram Marksist felsefeden temelini alan yapsalc yaklama gre bar, sosyal adalet ve ekonomik eitliin salanabildii snfsz bir toplumda gerekleebilir. i snflarlar arasnda ulusar rgtlenmelerle gelitirilecek direni neticesinde kresel kapitalist sistem kaldrlarak ve uluslararas adalet tesis edilerek dnya bar salanabilecektir. Marksist bak asyla tasarlanan Merkez-evre Teorisi ve Dnya Sistemi Teorisi gibi yapsalc teoriler; uluslararas sistemde kalc barn, emperyalizmi besleyen kapitalizmin ortadan kaldrlmas ve kaynaklarn eit tahsisi ile mmkn olabileceini savunmutur. Marksist dnce, diyalektik materyalizm anlay izgisinde kresel bara doru ilerleyen bir srecin varln kabul eder. dealizmden farkl olarak Marksizmin tasavvur ettii nihai bar, snflar aras atmann yol aaca sosyalist devrimlerle silahl g kullanlarak gerekletirilecektir. Karl Marx materyalist bak asyla, snflar aras atmann yeni bir
41

Stephen D. Krasner, International Regimes (New York: Cornell University Press, 1983),

2.
42 43

Richmond, Peace In International, 51. John Mearsheimer, The False Promise of International Institutions, International Security 19 3 (1994-1995): 7. 44 Kenneth N. Waltz, Structural Realism after the Cold War, International Security 25 1 (2000): 7-10.

147

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

ekonomik, sosyal ve siyasi dzenin ortaya knda nemli rol oynadn ileri srmtr.45 Materyalizme gre iktisadi ilikiler toplum hayatnn ve siyasi yapnn temelini olutur. nsanlk tarihini, toplumu ve siyasi sreleri ynlendiren itici g ekonomik altyapdan kaynaklanr. Siyasi ve sosyal kurumlardan oluan styapy belirleyen ekonomik altyapdr. Dolaysyla uluslararas ilikilerin temel dinamii ekonomik unsurlardr. Mevcut kapitalist sistemde devletleraras siyasi mnasebetleri belirleyen ve ynlendiren ekonomik alandaki yapsal ilikilerdir. Yeni emperyalizm, bir toplulua siyasi egemenliin dayatlmas ile deil ekonomik ilikilerle bask kurulmas eklinde tezahr etmektedir.46 Marksizme gre zel mlkiyet, kr edinme ve maddi karlar zerine kurulu ve sermaye birikimine dnk ileyen kapitalist sistem, doas gerei adaletsiz ve haksz bir dzendir. Kapitalizm; elitlerin menfaatine hizmet ederken kitlelerin smrlmesine ve tekilemesine yol amakta, bylece toplumdaki snf yapsn muhafaza etmektedir. Bu elikileri kapitalist sistemin iddetli bir devrimle bertaraf edilmesi sonucunu douracak; sosyal adalet ve ekonomik eitliin saland, zel mlkiyetin olmad bir dzende bar tesis edilebilecektir.47 i snfnn burjuvaziyi alt etmesiyle ulusal dzeyde sosyal adalet ve ekonomik eitlik temelli bir bar salanabilir. i snflarnn ulusar rgtlenmesiyle yaylacak sosyalist devrimler ise kresel kapitalizmi kaldrabilecek, dnya barn temin edebilecektir. Yapsalc yaklama gre kapitalist sistem uluslararas lekte gelimi lkelerin menfaatlerine hizmet edecek ekilde tanzim edilmitir. Dar bir zmrenin denetiminde olan kresel ekonomi, ticaret, devletler ve uluslararas tekilatlar, kaynaklarn bu zmrenin karlar dorultusunda kullanlmasna, dolaysyla adaletsizlie ve dnya nfusunun byk ounluunun yoksul kalmasna yol amaktadr. Lenin, kapitalizmi
45

Karl Marx ve Friedrich Engels, Manifesto of the Communist Party (New York: Cosimo, Inc., 2009), 54-55. 46 Ellen Meiksins Wood, A Manifesto for Global Capital? iinde Debating Empire, der. Gopal Balakrishnan (New York: Verso, 2003), 61-82. 47 Richmond, Peace In International, 60.

148

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

emperyalizme yol at iin barn nndeki en byk engel olarak deerlendirmitir.48 Troki, devletlerarasnda dengesiz bir gelimeye neden olduu iin kapitalizmin uluslararas atmalarn temel sebebi olduunu ileri srer.49 Dnya barnn nndeki temel engel kapitalizmdir. Serbest piyasa kurallar uyarnca gerekleen uluslararas ticaret, merkez ile evre arasnda merkezdeki gelimi lkeler lehine asimetrik bir bamlla neden olmaktadr. Johan Galtungun merkez-evre teorisine gre ulusal lekte ve uluslararas dzeyde bar; emperyalizmin srekliliini salayan yapsal iddetin kaldrlmas ile tesis edilebilir. Yapsal iddet, insanlarn potansiyel kabiliyetleri ile gerek hayatta imknlar arasndaki farka sebep olan etkendir. Gelir dzeyinin dkl, eitim ve salk hizmetlerinin yeterli lde sunulmay veya ortalama yaam sresinin ksa olmas yapsal nitelikte iddetin varlna iaret etmektedir.50 Yapsal iddet, hayat kaliteleri farkl olan topluluklar meydana getirmekte, bar imknsz klmaktadr. Galtunga gre iki topluluk arasndaki atma ihtimali bu topluluklarn hayat kaliteleri arasndaki farkn bykl ile doru orantldr.51 Kaynaklarn eit dalm ve kaynaklarn dalmnda eit yetki tahsisi ile gerekletirilecek dikey kalknma52 aralarnda hayat kalitesi fark olmayan toplumlar meydana getirebilecektir. Bylece yapsal iddet ortadan kaldrlabilecek ve bar gerekleebilecektir. Johan Galtunga gre dnya, merkez ve evre lkelerden oluur ve ayrca her lkenin kendi merkez ve evresi vardr. Uluslararas dzeyde merkez lkeler ile evre lkeler arasnda ve her lkedeki merkez-evre arasnda hayat artlar asndan eitsizlik, dolaysyla kar atmas vardr. evre lkelerde ynetici elitlerden oluan merkez, merkez
48

V. I. Lenin, Imperialism: The Highest Stage of Capitalism (Newtown: Resistance Books, 1999), 11-12. 49 Richmond, Peace In International, 61. 50 Johan Galtung, Violence, Peace, and Peace Research, Journal of Peace Research 6 3 (1969): 171. 51 Johan Galtung, A Structural Theory of Imperialism, Journal of Peace Research 8 2 (1971): 82. 52 Galtung, Violence, Peace, 183.

149

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

lkelerdeki merkeze bal hareket eder ve bu iki merkez arasnda menfaat birlii vardr. evre lkelerdeki merkez-evre arasndaki atma merkez lkelerdeki merkez-evre arasndaki eitsizlie nazaran daha youndur. Asl kar atmas ise merkez lkelerdeki merkez ile evre lkelerdeki evre arasnda bulunmaktadr.53 Galtung, yapsal emperyalizm olarak adlandrd bu iliki biimlerini uluslararas barn nndeki temel engel olarak grmektedir. Yapsal emperyalizm sadece ekonomik eitsizlik olarak deil; siyasi, askeri, kltrel sahalarda, iletiim ve ulam teknolojilerinde de merkez lkeler lehine ileyen bir sistemdir.54 Merkezevre lkeleri arasndaki asimetrik ilikinin son bulmas ve azgelimi devletlerin sosyal adaleti gzeterek kalknmasyla dnya bar mmkn olabilecektir. Immanuel Wallersteinn Dnya Sistemi Teorisine gre uluslararas dzeyde barn nndeki temel engel, kapitalist retim ilikilerinin tarihi srete yol at mevcut dnya ekonomisinin yapsdr. Gelimi lkelerin karna hizmet eden kapitalizm, uluslararas sistemde kutuplamaya sebep olmakta, uluslararas atmalarn ve savalarn temel nedeni olan azgelimilii ortaya karmaktadr. Sermaye birikimine dayal kapitalist dnya ekonomisinde, art deerin evreden merkeze transfer edildii bir iblm vardr. Bu iblm merkezin gelimilik dzeyini muhafaza ederken evre lkelerdeki yoksulluun giderilmesini engellemektedir. Gelimekte olan lkelerden oluan yar-evre lkeleri ise merkez ile evre arasnda merkezin menfaatlerine hizmet eden yapsal bir unsur konumundadr.55 Kapitalist sisteme yn veren ve yoksullukla mcadele iddiasyla kurulan uluslararas tekilatlar ise gelimi lkelerin karlar dorultusunda hareket etmektedir. Bar; evre lkelerinin merkeze baml tutulduu kapitalist dnya ekonomisinde gerekleecek yapsal deiimle ekonomik adalet salanabilirse mmkn grnmektedir.

53 54

Galtung, A Structural Theory, 83-84. Galtung, A Structural Theory, 91-94. 55 Immanuel Wallerstein, The Inter-State Structure of the Modern World System iinde International Theory: Pozitivism and Beyond, der. Steve Smith, Ken Booth ve Marysia Zalevski (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), 87-107.

150

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

POSTPOZTVST TEORLERDE BARI KAVRAMI Eletirel Kuramn Bar Kavram Eletirel Kuram; sosyal bir teori gelitirme hedefi dorultusunda Pozitivizm ve pozitivist uluslararas ilikiler teorilerinin sorgulanmas ile ortaya kmtr. Kuram, Pozitivizmin sosyal bilimlerde deer hkmlerinden bamsz bilgi edinilebilecei ynndeki ilkesine itiraz eder. Robert W. Cox, teorilerin belirli sosyal ve siyasi artlar dhilinde belirli karlara dnk tasarlandn, tamamen nesnel olamayacan ileri srmtr.56 Normatif elerden, ahlaki ve kltrel deerlerden arnm bilgi mmkn deildir. Uluslararas sistemdeki dinamikleri inceleyen gzlemci, teorik varsaymlarn ideolojik eilimlerinden bamsz kalarak gelitiremez. Antonio Gramscinin eserleri ve Frankfurt Ekolnden dnce temelini alan Eletirel Kuram, farkl eletirel yaklamlardan olutuu iin yekpare bir grnm arz etmez. Ancak, Kuram iinde olduu kabul edilen eitli yaklamlarn ortak yannn insann zgrlemesinin nndeki engelleri kefetme ve kaldrma gayreti olduu sylenebilir.57 Liberalizm, Realizm ve Marksizm gibi teorilerin insan tli planda ve edilgen konumda ele aldn ileri sren Eletirel Kuram, ncelikli olarak incelenmesi gereken unsurun insan olduunu belirtmitir. Bu nedenle Eletirel Kuram izgisindeki dnrler, temel sorunsal olarak insann zgrlemesini ele alm, Marksizmdeki snf kavramna bal zgrleme hedefini daha geni bir erevede incelemitir. Eletirel Kuram, uluslararas ilikilerin klasik devlet egemenlii erevesi dna karak, insann zgrlemesini merkeze yerletiren bir bar tasvir etmitir. Devletlerin kar yerine zgrlemeye imkn tanyacak insan haklar n plandadr. Bar; insanlarn kltr ve kimliinin tannd, maddi
56

Robert W. Cox, Social Forces, States, and World Order: Beyond International Relations Theory, iinde Neorealism and Its Critics, der. Robert O. Keohane (New York: Columbia University Press, 1971), 204-254. 57 Richard Wyn Jones, Introduction: Locating Critical International Relations Theory, iinde Critical Theory & World Politics, der. Richard Wyn Jones (Londra: Lynne Rienner Publishers, 2001), 1-19.

151

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

kayglarnn giderildii bir ortamda mmkn olabilir. tekileme, dlanma ve eitsizlik gibi sorunlarn ortadan kaldrlmas ile insann zgrleeceini savunan Kuram, bu zgrlemenin devrimlerle gerekleecei yaklamn kabul etmez. Birey, dardan mdahale ile deil kendi iradesiyle zgrleebilecektir.58 Devletler, devletleraras tekilatlar, uluslararas finans kurumlarnn yannda bireyler, sosyal hareketler ve sivil toplum kurulular da uluslararas adaletin salanmas ile gerekleecek bara katkda bulunabilir. Eletirel Kuram, uluslararas ilikilerde anari ve g gibi deimez kurallar olduu fikrine kar kmaktadr. Kuram, tarihi sreci duraan olarak deil deiim iinde ele alr. Eletirel teorisyenler; uluslararas sistemin niteliinin ve sosyal iliki biimlerinin, insan doasndan veya sabit anarik yapdan kaynakland ve deitirilemeyecei savn kabul etmezler. Eletirel Kuram; kurumlar, toplum ve iktidar ilikilerini mevcut biimiyle deerlendirmek yerine sorgulamay tercih eder.59 Sistem dzeyinde bir determinizm sz konusu deildir. Tarihi sreci ynlendiren insan topluluklarnn iradesidir. nsanlar toplu halde hareket ederek barn nndeki yapsal engelleri kaldrabilir.60 Deimezlik ilkesinin kabul edilmesi, hlihazrdaki uluslararas sistemin ve sosyal yaplarn yol at eitsizliklerin ve gelir dengesizliklerinin srdrlmesine hizmet etmektedir. Ynetici snfn menfaatlerini korumaya dnk kurgulanm bir ideolojiyle srdrlen hegemonyann yklmas iin nce sorgulanmas gerekmektedir. Bu sorgulama sreci; mevcut siyasi, ekonomik ve sosyal yaplarn yegne alternatif olmad ve deitirilebilecei ynnde kanaati, dolaysyla iradeyi ortaya karabilecektir. Dnya bar, kurumsal ve ideolojik basknn varlna ilikin farkndaln artmas, insann zgr dnebilmesi ve hareket edebilmesi ile gerekleebilir.

58 59

Richmond, Peace In International, 125. Cox, Social Forces, 208. 60 Andrew Linklater, The Achievements of Critical Theory, iinde International Theory: Pozitivism and Beyond, der. Steve Smith, Ken Booth ve Marysia Zalevski (Cambridge: Cambridge University Press, 1996), 282.

152

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

Eletirel Kuram, toplumlarn karlkl iletiimini barn tesisinde nemli bir unsur olarak deerlendirmitir. Andrew Linklatera gre bar, devlet ve toplum snrlarn aan, siyasi ve ekonomik sistemlerin zerinde evrensel bir nitelik tar. letiimin tm insanlarn zgrlemesini salayacak ekilde kullanld ve evrensel diyalogun hi kimseyi ve hibir topluluu dlamayacak ekilde gerekletii bir dnyada bar mmkn olabilir.61 Eletirel Kuram, evrensel lekte geerli olabilecek bir deerler btn olduunu kabul eder ve bu deerlerin iletiim yoluyla yaygnlaabileceini ileri srer. Bylece, zerinde fikir al-verii yaplan ve uzlalan deerler arlk kazanacak, ortak deerlerin benimsenmesiyle farkllklardan kaynaklanan uyumazlklar giderilebilecektir. Evrensel bar bu deerlerin karlkl eletiriye dayal bir sosyal renme sreci ile yerlemesi neticesinde srdrlebilir bir nitelik kazanabilecektir. Postyapsalc Yaklamn Bar Kavram Postyapsalclk, Pozitivizm ve pozitivist uluslararas ilikiler teorilerine ynelik gelien eletirel akmn ikinci nemli ayan oluturmutur. Postyapsalc bak as, dnya barnn tesisi konusunda Aydnlanma felsefesi kaynakl aklc ilerleme, evrensel normlar ve devlet-merkezli yaklamlara itiraz etmektedir. Postyapsalc dnceye gre ortodoks uluslararas ilikiler teorileri, gl aktrlerin hegemonyasna ve karlarna entelektel dzlemde meruiyet kazandran kisve ilevindedir. Batl ontolojik, metodolojik ve epistemolojik kaynaklardan temelini alan Liberalizm ve Realizm geleneklerinin varsaymlar bu nedenle bara hizmet edemez.62 Gerei yanstmayan ve nesnel olmayan bu varsaymlarla balantl olarak savunulan deerler baat aktrlerin menfaatlerini korumaktadr. Postyapsalc bak as bu sebeple kalc barn tesisi iin uluslararas ilikilerin anlam dnyasnda yeni bir ontoloji ihtiyacna iaret etmitir.

61 62

Linklater, The Achievements, 286. Richmond, Peace In International, 136-141.

153

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Postyapsalc yaklam, barn nasl gerekletirilebileceine ilikin bir yol haritas sunmasa da tesis edilebilecek barn niteliklerini aklamaktadr. Bar, mevcut uluslararas sistemdeki hegemonyaya kar toplumlararas bir dayanma ve diren siyasetinin gelitirilmesiyle gerekleebilir.63 Barn tesisi Eletirel teoride olduu gibi insanlarn zgrlemesi demektir. Ancak Postyapsalc dncede, barn getirecei zgrleme sadece hkim glerin sultasndan kurtulmak deil Aydnlanma felsefesinden kaynan alan Bat meneli anlay tarznn dna kabilmektir. Postyapsalc dncede, ayn evrensel deerlere bal tek bir bar anlayndan ziyade yerel deerlerle btnlemi farkl barlarn birlikte var olduu oklu bar anlay vardr. Bu bar anlaylar da sabit ilkelere bal olmayp deien artlarda fark biimlerde srdrlebilir niteliktedir. Postyapsalclkta barn temel zellii hegemonya kartlna dayanmasdr. Postyapsalc dnrler, dnceleri biimlendiren hkim bilgi ve sylemlerin g ve otorite ile ilikisini sorgular. Michel Foucaultya gre gl aktrler tarafndan gerek iddiasyla sunulan bilgi, tek alternatife dnmekte ve ayn konuya ilikin dier yaklamlar devre d brakmaktadr.64 Hegemonik gler, rettii bilgi ve sylemlerle kendi menfaatleri dorultusunda ileyen mevcut sistemi idame etmektedir. Bar iin ncelikle hkim aktrler tarafndan sunulan bilginin ve kullanlan sylemlerin sorgulanmas ve hegemonyann zlmesi gereklidir. Postyapsalc yaklamn bar kavram farkllklarn kabulne ve ok merkezli bir yapya dayanr. Evrensel bar, belirli deerlerin dnya leinde yaygnlamasyla tesis edilemez. nk bu nitelikteki bir bar, sz konusu deerlerin evrensel lekte uygulanmas srecinde deerlerin sahibi olduunu iddia eden ve dnyaya hkmetmeye alan bir merkezi dourabilir. Postyapsalc dnceye gre, bir bar anlaynn evrensel olduu savyla ve tek seenek eklinde dier insanlara ve toplumlara

63 64

Richmond, Peace In International, 146. Michel Foucault, Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings 1972-1977, der. C. Gordon (New York: Pantheon Books, 1980), 131-133.

154

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

dayatlmas barn salanmasna hizmet etmez. Farkl kimliklere ve kltrlere sahip topluluklarn bar iinde birlikte varlk gsterebilmesi iin oulcu bir bar anlaynn yerlemesi elzemdir. Postyapsalc dncenin tasvir ettii bara imkn tanyan ilkeler veya deerler zamanla deien artlara gre yeniden tanmlanabilir. Bugn ve gelecekte barn gerekleebilecei artlara ynelik zamanla deimeyecek sabit normlar ve kurallar belirlenemez. Bar, nihai bir son durum deil, farkl fikirlerin ve kimliklerin birlikte var olduu srecin dinamik niteliidir. Bu srekliliin salanabilmesi iin Walker, hkim kavramlar sorgulayabilecek sosyal hareketlerin nemine iaret etmektedir.65 Yerleik dzenin sorgulanmas bu ekilde mmkn olabilecek, farkllklarn kabul edildii kendini yenileyebilen bir bar salanabilecektir. Sonu Pozitivist uluslararas ilikiler teorilerinde bar kavramna ilikin dikkate alnabilecek geni bir tasarlar ve deerlendirmeler dizisi olduu sylenebilir. Realizm gelenei savan olmad dnemlerle snrl bir bar tanmlamakta, dealizm ve Marksizm geleneklerinden kaynan alan teoriler kresel lekte nihai bir barn belirli artlar altnda gerekleebileceini ileri srmektedir. Pozitivizmin tm bilimlerde tek metodoloji srarna nemli eletiriler getiren postpozitivist teoriler ise barn nasl tesis edilebilecei noktasnda btncl ve uygulanabilir neriler sunamamtr. Ancak postpozitivist eletiri ekolleri, uluslararas ilikiler disiplininin Batnn inan ve dnce dnyas dna almas ve evrensel nitelik kazanmas vetiresinin balangc olarak deerlendirilebilir. Bu srecin de uluslararas ilikiler teorilerinde dnya barnn nasl salanabilecei konusunun beslendii felsefi temellerde eitlenmeye imkn tanyaca zannedilmektedir.

65

R. B. J. Walker, Social Movements/World Politics, iinde The Global Resistance Reader, der. Louise Amoore (Oxon: Routledge, 2005), 136-149.

155

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Disiplinin hlihazrdaki bar projeleri, uluslararas ilikiler akademisinde bir paradigma deiimine ihtiya olduunu gstermektedir. Dnya barnn tesisine ynelik uygulanabilir teorik yaklamlarn hazrlanabilmesi, atma ve tek tarafl kar temelli varsaymlarn yerini karlkl hogr, anlay ve ibirlii odakl bir paradigmann almasyla gerekleebilecektir. Paradigma deiimi asndan, insan tabiatnn dnya barna etkisi konusunda eitimin rol zerine almalara ihtiya olduu grlmektedir. Uluslararas ilikilerin geleneksel olarak istifade ettii ekonomi, sosyoloji ve antropoloji gibi disiplinlere pedagoji dhil edilebilir. Eitimin bar dncesi zerindeki etkisi incelenerek, disiplinin ilgili almalarnda nesillere salanabilecek eitimin ierii uluslararas bar ekseninde tasarlanabilir. Fert ve toplumlarn tedrisatla barl zmleri nceleyecek olgunlua ulamas, insandaki paylama duygusu ve bar iinde birlikte yaama eiliminin eitimle glendirilmesi mmkn grnmektedir. dealizm geleneinin savunduu demokratik deerlerin benimsenmesi ve postpozitivist teorilerin aklad diyalog kltrnn yerlemesi eitime bal olarak gerekleebilir. Eletirel Kuramn vurgulad iletiimin ilevi, uluslararas ilikiler teorilerinin bar projelerinde karlkl anlay ve ibirlii odakl paradigmaya terfi iin dikkate alnabilir. Barn tesisi ve korunmas ile ilgili teorik varsaymlarn modern insan hayatna yn veren medyann roln kapsayacak ekilde geni tutulmas nemlidir. Medyann nyarg, anlamazlk, dmanlk ve atmalara yol aan dier dinamikler zerinde ne lde etkili olduunu yakn tarihteki gelimeler gstermitir. retici medya destei ve toplumlar aras karlkl anlay merkezli iletiim, birey ve toplumlarda bar dncesinin yerlemesine hizmet edebilecektir. Birey ve toplumlardaki bar dncesinin sivil toplum kurulular, devletler ve uluslararas tekilatlarn yntem ve hedeflerine tesir etmesi ile dnya bar gereki bir proje halini alabilir. Yapsalc yaklamlarn ncelikli olarak ele ald ekonomik adaletin salanmas gereki bir bar projesinin dier boyutunu oluturmaktadr. Srdrlebilir dnya bar iin uluslararas dzeydeki ekonomik eitsizliin giderilmesine dnk barl yol haritalar tasarlanabilir. Bu
156

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

sreler gelimi lkeler ile azgelimi lkeler arasnda ortak menfaati ve ibirliini n planda tutacak ekilde belirlenebilir. Yoksul lkelerde yoksulluktan kaynaklanan sorunlarn zengin lkeleri de olumsuz etkiledii, azgelimi lkelerin kalkndrlmasyla gelimi lkelerin refahnn artaca ynnde varsaymlar dnlebilir. stikrarl kalknmann sreklilik arz etmesi iin ise uluslararas ve blgesel entegrasyon srelerinin srdrlmesi, devletleraras ibirliklerinin ynetiim ilkesi korunacak ekilde kurumsallatrlarak ilerletilmesi gereklidir.

157

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

KAYNAKA Ar, Tayyar. Uluslararas likiler Teorileri: atma, Hegemonya, birlii. stanbul: Alfa Yaynlar, 2004. Cox, Robert W. Social Forces, States, and World Order: Beyond International Relations Theory. iinde Neorealism and Its Critics. Derleyen Robert O. Keohane, 204-254. New York: Columbia University Press, 1971. Deutsch, Karl W. The Analysis of International Relations. New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1978. Doyle, Michael W. Kant, Liberal Legacies, and Foreign Affairs. Philosophy and Public Affairs 12 3 (1983): 205-235. Doyle, Michael W. Liberalism in World Politics. iinde Essential Readings in World Politics. Derleyenler Karen A. Mingst & Jack L. Synder. New York: W. W. Norton & Company Inc, 2004. Foucault, Michel. Power/Knowledge: Selected Interviews and Other Writings 1972-1977. Derleyen C. Gordon. New York: Pantheon Books, 1980. Grotius, Hugo. Prolegomena to The Law of War and Peace. inde Classics of International Relations. Derleyen John A. Vasquez. New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1996. Haas, Ernst B. Beyond the Nation-state: Functionalism and International Organization. Stanford: Stanford University Press., 1964. Howse, Robert. Montesquieu On Commerce, Conquest, War, and Peace. Brooklyn Journal of International Law 33 1 (2006): 693-708.

158

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

Johan Galtung. A Structural Theory of Imperialism. Journal of Peace Research 8 2 (1971): 81-117. Johan Galtung. Violence, Peace, and Peace Research. Journal of Peace Research 6 3 (1969): 167-191. John Mearsheimer. The False Promise of International Institutions. International Security 19 3 (1994-1995): 5-49. John Mearsheimer. Back to the Future: Instability in Europe after the Cold War. International Security 15 1 (1990): 5-56. Jones, Richard Wyn. Introduction: Locating Critical International Relations Theory. iinde Critical Theory & World Politics. Derleyen Richard Wyn Jones. Londra: Lynne Rienner Publishers, 2001. Joseph M. Grieco. Realist Theory and the Problem of International Cooperation: Analysis with an Amended Prisoners Dilemma Model. Journal of Politics 50 3 (1998): 600-624. Kant, Immanuel. Toward Perpetual Peace: A Philosophical Sketch.1795. http://www.earlymoderntexts.com/pdf/kantpeac.pdf. Keohane Robert O. ve Lisa L. Martin. The Promise of Institutionalist Theory. International Security 20 1 (1995): 39-51. Knutsen, Torbjrn L. A History of International Relations Theory: An Introduction. Manchester: Manchester University Press, 1992. Krasner, Stephen D. International Regimes. New York: Cornell University Press, 1983. Kupchan, Charles A. ve Clifford A. Kupchan, The Promise of Collective Security, iinde Theories of War and Peace: An International Security

159

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

Reader, Derleyenler Michael E. Brown, Owen R. Cot, Jr., Sean M. Lynn-Jones ve Steven Miller. Massachusetts: The MIT Press., 1998. Lenin, V. I. Imperialism: The Highest Stage of Capitalism. Newtown: Resistance Books, 1999. Levy, Jack. S. War and Peace. iinde Handbook of International Relations. Derleyenler W. Carlsnaes, T. Rise ve B. A. Simmons. Londra: SAGE, 2002. Linklater, Andrew. The Achievements of Critical Theory. iinde International Theory: Pozitivism and Beyond. Derleyenler Steve Smith, Ken Booth ve Marysia Zalevski. Cambridge: Cambridge University Press, 1996. Marx, Karl ve Friedrich Engels. Manifesto of the Communist Party. New York: Cosimo, Inc., 2009. Mitrany, David. The Functional Approach to World Organization. Royal Institute of International Affairs 24 3(1948): 350-360. Mitrany, David. The Functional Theory of World Politics. Londra: Martin Robertson, 1975. Moravscik, Andrew. Taking Preferences Seriously: A Liberal Theory of International Politics. International Organization 51 4 (1997): 513553. Morgenthau, Hans J. Politics Among Nations: The Struggle For Power and Peace. New York: Knopf, 1967. Oneal, John R., Bruce Russett ve Micheal L. Berbaum. Causes of Peace: Democracy, Interdependence, and International Organizations, 18851992. International Studies Quarterly 47 3 (2003): 371-393.

160

Uluslararas likiler Teorileri ve Bar

Richmond, Oliver P. Peace In International Relations. New York: Routledge Taylor & Francis Group, 2008. Snmezolu, Faruk. Uluslararas likilere Giri. stanbul: Der Yaynlar, 2009. Walker, R. B. J. Social Movements/World Politics. iinde The Global Resistance Reader. Derleyen Louise Amoore. Oxon: Routledge, 2005. Wallerstein, Immanuel. The Inter-State Structure of the Modern World System. iinde International Theory: Pozitivism and Beyond. Derleyenler Steve Smith, Ken Booth ve Marysia Zalevski. Cambridge: Cambridge University Press, 1996. Waltz, Kenneth N. Structural Realism after the Cold War. International Security 25 1 (2000): 5-41. Wilson, Woodrow. The Fourteen Points. iinde Classics of International Relations. Derleyen John A. Vasquez. New Jersey: Prentice-Hall Inc., 1996. Wood, Ellen Meiksins. A Manifesto for Global Capital? iinde Debating Empire. Derleyen Gopal Balakrishnan. New York: Verso, 2003.

161

Teoriler Inda Gvenlik, Sava, Bar ve atma zmleri

162