GNE TAK P S STEM TASARIMI VE GEREKLET R LMES

Zeki B LG N

YKSEK L SANS TEZ ELEKTR K ELEKTRON K MHEND SL

GAZ N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

TEMMUZ 2006 ANKARA

Zeki B LG N tarafndan hazrlanan GNE TAK P S STEM TASARIMI VE GEREKLET R LMES adl bu tezin Yksek Lisans/Doktora tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

Prof. Dr. Mzeyyen SARITA Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Elektrik Elektronik Mhendislii Anabilim Dalnda Yksek lisans/Doktora tezi olarak kabul edilmitir. Bakan: ye ye Tarih : Prof. Dr. nan GLER : Prof. Dr. Mzeyyen SARITA (Danman) : Yrd. Do. Dr. M. Timur AYDEM R : 20.07.2006

Bu tez, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna uygundur.

TEZ B LD R M Tez iindeki btn bilgilerin etik davran ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna uygun olarak hazrlanan bu almada orijinal olmayan her trl kaynaa eksiksiz atf yapldn bildiririm.

Zeki B LG N

iv

GNE TAK P S STEM TASARIMI VE GEREKLET R LMES (Yksek Lisans Tezi) Zeki B LG N GAZ N VERS TES FEN B L MLER ENST TS Temmuz 2006 ZET Fotovoltaik paneller, gnmzde kullanm alan gittike artan yenilenebilir enerji kaynaklar arasndadr. Teknolojik geliimler nda, fotovoltaik hcrelerin gne n elektrik enerjisine evirmedeki verimliliklerini arttrmann yollar srekli aratrlmaktadr. Bu aratrmalarn bir ou elektrik fotovoltaik hcrelerin kimyasal yapsna ilikin olarak yaplmaktadr. Ancak, bir gne panelinin zerine den gne nn ne kadarnn enerjisine evrildiine etki eden dier nemli bir faktr de; gelen gne

nlarnn panel yzeyiyle yapt adr. Gne nlar panel yzeyine ne kadar dik gelirse retilen enerji o kadar yksek olmaktadr. Gne nlarnn panel yzeyine srekli dik gelmesini salamak zere gne takip sistemleri kullanlmaktadr. Bu sistemlerin kullanm neticesinde; panellerden elde edilen elektrik enerjisi miktarnn % 37lere kadar artt bu almada ve benzer almalarda tespit edilmitir. Bu almada, sistemi tasarm yaplarak gerekletirilmitir. Bilim Kodu Anahtar Kelimeler Sayfa Adedi Tez Yneticisi :905 :PV, Fotovoltaik panel, Gne takip sistemi :97 :Prof. Dr. Mzeyyen SARITA fotovoltaik malzemelerin karakteristikleri incelenmi ve gne takibi yapmak zere bir gne takip

DESIGNING AND REAL ZING SUN TRACKING SYSTEM (M.Sc. Thesis)

Zeki B LG N GAZI UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY July 2006 ABSTRACT Photovoltaic panels today are within the renewable energy sources, and their usage is increasing everday. With the technological developments it is investigated to increase efficency of PV cells. Many of these investigations are about chemical structure of PV cells. However, incident angle of sun rays on PV cells is also important parameter regarding to how much the sun energy is converted. It is shown that with the sun tracking system, production of electric energy of a solar panel can be increased up to 37%. In this research we investigated characteristics of PV cells, and designed and also realized a sun tracking system.

Science Code :905 Key Words :PV, photovoltaic panel, sun tracking system Page Number :97 Adviser :Prof. Dr. Mzeyyen SARITA

vi

TEEKKR almalarm boyunca deerli yardm ve katklaryla beni ynlendiren Hocam Prof. Dr. Mzeyyen SARITAa ve manevi destekleriyle beni hibir zaman yalnz brakmayan sevgili eim Elmas B LG Ne, olum Fehmi B LG Ne ve emeklerini hibir zaman deyemeyeceim kymetli anne ve babama teekkr bir bor bilirim. almalarm esnasnda yardmlarn esirgemeyen meslektalarm Telha BALCI, Mustafa KKDAL ve Muzaffer KKSALa teekkrlerimi sunarm.

vii

NDEK LER Sayfa ZET ..iv ABSTRACT.........v TEEKKR ..... vi NDEK LER .........vii ZELGELER N L STES ............x EK LLER N L STES ..xi RES MLER N L STES .......xiv S MGELER VE KISALTMALAR ....xv 1.G R .. ..1 2.GNE .5 2.1. Gnein Yaps ve Fiziki zellikleri .....5 2.2. Gne I Spektrumu ..5 2.3. Atmosferin Gne Ina Etkisi7 2.3.1. Air mass.9 2.4. Gne Dnya Geometrisi .13 2.5. Edeer Tam Gne Saati.....14 2.6. Gne Inmn lme.....15 2.6.1. Gne nmn lmede kullanlan dedektrler.....16 2.7. Gne Enerjisinin Kstlar ...17 3.FOTOVOLTA K MALZEMELER N YAPISI ..18 3.1.Fotovoltaik (PV) Hcrelerin Tarihsel Geliimi . .18

viii

Sayfa 3.2.Yariletkenler ...20 3.3 Fotovoltaik Etki....23 4.GNE TAK P S STEMLER .26 4.1.Gne Takip Sistemlerinin Snflandrlmas...26 4.1.1.Yerekimini kullanarak alan sistemler. ..26 4.1.2. Ak dng sistemler .....28 4.1.3.Kapal dng sistemler....28 4.2.Gne Takip Sistemlerinin Gereklilii.28 4.3.Gne Takip Sistemlerinin Verimi...29 5. B R GNE TAK P S STEM TASARIMI 35 5.1. Sistemin Genel alma Prensibi .....35 5.2. Sensr Olarak Kullanlan PV Hcreler zerinde Yaplan lmler.. 35 5.3. Sensr Paneller Arasndaki Optimum Ann Tespiti ......41 5.4. Devre emas ve alma Prensibi ..45 5.4.1. Sensrler.......46 5.4.2. Sensr PV hcrelerin ksa devre akmlarnn llmesi.......49 5.4.3. PV sensrlerden elde edilen gerilim deerlerinin kyaslanmas ve ykseltilmesi.........50 5.4.4. Gerilim kyaslayclar.......52 5.4.5. Motor srme devresi ........59 5.4.6. Sistemin gece douya dnmesi .......60 5.4.7. Snr anahtarlar........61 5.4.8. Mekanik aksam.....61

ix

Sayfa 5.4.9. Ak grubu .......63 5.4.10. Kart bask aamalar .......65 5.5. Tasarmn Maliyeti ...66 6. SONU VE NER LER ...68 KAYNAKLAR .. 71 EKLER ...73 EK-1 Trkiyenin yllk ve aylara gre gne nm.....74 EK-2 LM358 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar.. ..79 EK-3 INA103 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar .. 83 EK-4 LM311 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar ....87 EK-5 LM293D entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar ....... ..90 EK-6 Mekanik aksam ve motor katalou..... .94 EK-7 78xx serisi voltaj regulatrleri.. 95 ZGEM .97

ZELGELER N L STES izelge Sayfa

izelge 2.1. Baz AM deerlerine karlk gelen nm iddeti ve a deerleri10 izelge 4.1. Denver, CO ehrinin aylara gre ortalama gnlk gne nm..31 izelge 4.2. Fransa-Paris ehrinde ortalama gnlk gne nm . ... . ..32 izelge 4.3. Avustralya-Melbourne ehrinde ortalama gnlk gne nm33 izelge 5.1. Sensr paneller ayn yne bakacak ekilde sabitken gn boyu llen ak devre gerilim deerleri ..36 izelge 5.2. A paneli zerinde iki farkl k iddeti altnda yaplan maksimum g noktas lm sonular . .37 izelge 5.3. B paneli zerinde iki farkl k iddeti altnda yaplan maksimum g noktas lm sonular...38 izelge 5.4. Sensr panellerin gne nlarnn gelme asna gre ak devre gerilimi ve ksa devre akm deerleri......40 izelge 5.5. Paneller birbiri ile yapt eitli alarda gnein baz sapma alarna gre panellerin ak devre gerilim lmleri.....42 izelge 5.6. Diren ayarna gre kazan aralmz...52

xi

EK LLER N L STES ekil Sayfa

ekil 1.1. Enerji kaynaklarnn kullanm alanlar.. ..1 ekil 1.2. ABDde 1750-2004 yllar arasnda kaynaklara gre enerji tketimi.. ..1 ekil 1.3. Yakn gemi ve yakn gelecek iin enerji tketim kaynaklar.. .2 ekil 1.4. Ulam alanndaki tketilen enerji trleri.. ..3 ekil 1.5. Yerleim ve ticari alanlarda tketilen enerji trleri.. ...3 ekil 1.6. Endstriyel alanlarda tketilen enerji trleri .. .. 3 ekil 1.7. 2004 yl iin tm enerji kaynaklar ierisinde yenilenebilir enerji kaynaklarnn pay 4 ekil 2.1. Mkemmel radyatrn deiik scaklk dereceleri iin nm iddeti ..6 ekil 2.2. Gne spektrumu.. .. ...7 ekil 2.3. Atmosferde gne nm zayflamas..8 ekil 2.4. Air mass tanmlamas.. ....9 ekil 2.5 Yllk ortalama global nm iddeti (W/m2). 12 ekil 2.6. Dnyann gne etrafndaki hareketi.. . .. ..13 ekil 2.7. Gnein yaz (soldaki) ve k aylarnda gkyzndeki as. .. ..14 ekil 2.8. Sabit yatay bir yzeye gn boyunca den gne nmna bir rnek...14 ekil 3.1. Fotovoltaik malzemelerin verimi.. .. ..19 ekil 3.2. Yaltkan, iletken ve yariletken malzemelerin band aralklar....21 ekil 3.3. PN ekleminin olumas ..22 ekil 3.4. Bir fotovoltaik malzemenin alma prensibi ........24 ekil 3.5. PV hcrenin edeer devresi..24 ekil 3.6. Bir PV hcrenin I-V karakteristii.25

xii

ekil

Sayfa

ekil 4.1. Yerekimi etkisiyle alan gne takip sisteminin alma ekli..27 ekil 4.2. Ak dng sistemlerin blok diyagram.....28 ekil 4.3. Yatay bir dzlemde gne nm.... .29 ekil 5.1. Sensr panellerin gnn saatlerine gre ak devre gerilimleri..36 ekil 5.2. izelge 5.2deki verilere gre A panelinin akm-gerilim karakteristii . ..38 ekil 5.3. izelge 5.3deki verilere gre B panelinin akm-gerilim karakteristii.39 ekil 5.4. Gelen nn asna gre sensr panellerin gc.......41 ekil 5.5. Sensr panellere gnein belli bir sapma asnda gelen direkt nm ..43 ekil 5.6. Sensr panellere gnein belli bir sapma asnda gelen direkt nm.43 ekil 5.7. Gerekletirilen tasarmn devre blok diyagram...47 ekil 5.8. Gerekletirilen tasarmn devre emas.48 ekil 5.9. PV hcrelerin I-V karakteristii.. ..49 ekil 5.10. PV sensrlerin ksa devre akmlarnn voltaja dntrlmesi.. .50 ekil 5.11. Enstrmentasyon Ykselte, INA103 .51 ekil 5.12. 12Vluk seri bal iki bataryadan pozitif ve negatif eik gerilimlerinin elde edilmesi.53 ekil 5.13. Gerilim kyaslayclarn alma ekli animasyonu.54 ekil 5.14. Gerekletirilen gerilim kyaslama devresi .. ..55 ekil 5.15. (a) Histeresis yok (b) Histeresis var .57 ekil 5.16. Gerekletirilen histeresisli devre.. ..58 ekil 5.17. Motor kontrol entegresi L293Dnin balant emas. ..59 ekil 5.18. Sistemin gece douya dnmesini salayan fotodiren ve anahtar balantlar.. ..60 ekil 5.19. Gerekletirilen sistemin mekanik aksam.. .. .63

xiii

ekil

Sayfa

ekil 5.20. Aklerin balant ekli..64 ekil 5.21. +5V gerilim kayna oluturulmas.. ...64

xiv

RES MLER N L STES Resim Sayfa

Resim 4.1. Yerekimi zelliine gre alan sistemlere iki rnek..26 Resim 5.1. Tasarmmzda kullandmz sensr fotovoltaik hcreler .35 Resim 5.2. Sensr paneller arasndaki eitli a ekilleri, (a) 90 da dnk (b) 90 ie dnk (c) 60 da dnk (d) Srt srta (180)..41 Resim 5.3. Sensrlerin yerleim ekli...46 Resim 5.4. Gerekletirilen tasarm...62 Resim 5.5. Gerekletirilen tasarmn kart bask emas65

xv

S MGELER VE KISALTMALAR Bu almada kullanlm baz simgeler ve ksaltmalar, aklamalar ile birlikte aada sunulmutur.

Simgeler PV AM Isc Voc

Aklama Fotovoltaik Air Mass Ksa devre akm Ak devre gerilimi

Ksaltmalar NREL

Aklama ABD Ulusal Yenilenebilir Enerji Laboratuar (National Renewable Energy Laboratory)

1. G R Enerji Kaynaklar Dnya nfusu 2006 yl itibaryla 6,5 milyar amtr ve 2050 ylnda 9 milyar aaca tahmin edilmektedir [1]. Nfustaki art, dier bir ok tketim alannn yan sra enerji tketiminde ve talebinde de art anlamna gelmektedir. Enerji tketimi ulam, yerleim, ticari ve endstriyel alanlar olmak zere drt temel alanda incelenmektedir (ekil 1.1) [2].

ekil 1.1. Enerji kaynaklarnn kullanm alanlar [2] nsanolu enerji ihtiyacn bu gne kadar eitli enerji kaynaklaryla salamtr. ekil 1.2 son 250 ylda ABDde kullanlan enerji kaynaklarnn tketimini gstermektedir.

ekil 1.2. ABDde 1750-2004 yllar arasnda kaynaklara gre enerji tketimi [2]

ekil 1.2de grld zere; odun uzun yllar tek bana enerji kayna olarak kullanlmtr. 1885 yl civarnda kmr kullanm odun kullanmn gemitir. 20 yyn ikinci yarsndan itibaren petrol kullanm kmr kullanmn da geerek en byk enerji kayna haline gelmitir ve halen ykselii devam etmektedir. Bunun yannda yine 20 yyn ikinci yarsnda doal gaz ve kmr kullanmnda da art olmaya balamtr. 20 yyn balarnda hidroelektrik g kullanm balam ve dzenli bir ekilde belli bir seviyeye gelmitir. 20 yyn sonlarna doru yeni bir enerji kayna olarak nkleer elektrik enerjisi kullanm balam ve hzl bir geliim gstermitir [2]. nmzdeki 20 yllk srete, enerji kaynaklar kullanmnda tahmini geliim ekil 1.3deki gibi ngrlmektedir. Tabii bu geliimde devlet politikas, yasal dzenlemeler, uluslar aras ilikiler nemli lde etken olacaktr.

ekil 1.3. Yakn gemi ve yakn gelecek iin enerji tketim kaynaklar [2] ekil 1.3de gsterildii gibi, nmzdeki 20-25 yllk srete herhangi bir ani deiiklik olmazsa fosil kaynakl enerji trleri (petrol, doal gaz, kmr) en byk paya sahip olarak kullanlmaya devam edecektir. Aslnda fosil kaynakl enerji trlerinin en byk paya sahip olmalarnn bir sebebi de bu enerji kaynaklarnn hitap ettii alanlardr. rnein; ulam alannda petrolle rekabet edecek seviyede henz alternatif bir enerji kayna yoktur (ekil 1.4). Benzer ekilde yerleim alanlarndaki temel ihtiyalar iin doal gaz ok kullanl bir enerji kaynadr (ekil 1.5).

Dolaysyla talep bir ynyle enerji kaynaklarnn oynamaktadr.

geliiminde belirleyici rol

ekil 1.4. Ulam alanndaki tketilen enerji trleri [2]

ekil 1.5. Yerleim ve ticari alanlarda tketilen enerji trleri[2]

ekil 1.6. Endstriyel alanlarda tketilen enerji trleri [2] Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Bir nceki blmde dnyada enerji kayna olarak byk oranda fosil kaynaklar (petrol, doalgaz, kmr) kullanld belirtilmiti.

2004 yl iin dnyadaki enerji kaynaklarnn kullanm oran ekil 1.7de gsterilmektedir.

ekil 1.7. 2004 yl iin tm enerji kaynaklar ierisinde yenilenebilir enerji kaynaklarnn pay [2]. ekil 1.7de grld gibi yenilenebilir enerji kaynaklar tm enerji kaynaklarnn %6sn oluturmaktadr. Direkt gne enerjisi dnmyle elde edilen enerji ise yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde ancak %1lik bir paya sahiptir. Gne gibi ok byk bir enerji kaynandan istifade edilme oran ok dktr. Bunun eitli sebepleri vardr ve bunlar blm 2.7de aklanmaktadr.

2. GNE 2.1. Gnein Yaps ve Fiziki zellikleri Gneteki enerji retim ekli hala tam olarak aydnlatlamam bir konudur. Genel kabul gren gr; hidrojenin helyuma termonkleer reaksiyonunun gnein enerji kaynan oluturduu eklindedir. Ancak bu reaksiyon laboratuar ortamnda gerekletirilemedii iin reaksiyon mekanizmasnn detaylar, gne lekeleri ve patlamalar gibi konular hala tam olarak akla kavumamtr [3]. Gne 13,9x105 km apnda, birok gaz tabakasndan olumu ve merkeze doru scakl artan kre eklinde bir cisimdir. D yzeyi yaklak olarak mkemmel radyatrn (black body) scaklk derecesine edeer olarak 5760 Kdir [3,4]. Gneten srekli 3,8x1023 kW gcnde enerji yaylm olmaktadr ki bu Einsteinn mehur E=mc2 formlne gre 4,7x106 ton/sn miktarnda ktlenin enerjiye dnm demektir. Ancak bu enerji yerkreye ulaana kadar 150 milyon km yol kat eder ve enerji younluu 1367 W/m2ye der. Bu ma iddeti atmosferin hemen dndaki herhangi bir nokta iin sabit kabul edilmektedir[3,4,5]. 2.2. Gne I Spektrumu Gneten yaylan enerji dzgn olarak ve her yne dalmaktadr. Bu enerji yaylm eitlik [2.1]de gsterilen Planckn mkemmel radyatr yaylm (black body radiation) formlyle uyumaktadr [4].

(W/m2/birim dalga boyu)

(2.1)

h = 6,63 x 10-34 watt sn2 (Planck sabiti) k = 1,38 x 10-23 joule/K (Boltzmann sabiti)

E.2.1 incelendiinde grlecektir ki; belli bir dalga boyundaki ktan elde edilecek enerji iddeti n dalga boyuna ve scaklk derecesine baldr. Bununla ilgili olarak ekil 2.1de deiik scaklk dereceleri iin mkemmel radyatrn nm iddeti grafii karlmtr.

ekil 2.1. Mkemmel radyatrn deiik scaklk dereceleri iin nm iddeti grafii [4] Grld zere dk scaklklara doru gidildike, nm iddetinin tepe deeri saa doru kaymaktadr[4]. Gerek hayatta da karlatmz durumlar buna uygundur. rnein, s yayan bir cismin scakl arttka kzarmaya balar ve bu durum yayd enerjinin grnr k blgesine doru kaydn gsterir. Eer scakl daha da artarsa rengi maviye yaklar nk grnr k blgesi de kendi iinde renk tayflarna ayrlr. Gnein ve E.2.1de ifade edilen mkemmel radyatrn spektrumu ekil 2.1 ve ekil 2.2de gsterilmektedir.

ekil 2.2. Gne spektrumu [3] ekil 2.2de grld zere gnein spektrumu mkemmel siyah cisminkine olduka yakndr. ou k kayna mkemmel siyah cismin veya gnein yayd k spektrumunda k vermez. Dier bir ifadeyle yayd kta her dalga boyuna ilikin bileen olmayabilir. Bu husus zellikle fotovoltaik hcrelerle ilgili lm ve deneyler yaparken kullanlan k kaynaklarna dikkat edilmesi asndan nem arz etmektedir [4]. 2.3. Atmosferin Gne Ina Etkisi Gne atmosfere girerken bir ksm uzaya geri yansr, bir ksm su buhar ve hava molekllerince sourulur, bir ksm da hava, su buhar ve toz paracklarna

arparak salr (ekil 2.3) [3,4]. Gne na kar farkl molekller farkl tepkiler gsterirler. rnein; ozon, spektrumun ultraviyole blgesindeki nlar soururken, su buhar ve karbondioksit ncelikle grnr ve kzltesi blgelerdeki nlar sourmaktadr [4].

ekil 2.3. Atmosferde gne nm zayflamas [3] Yeryzne ulaan gne n, dorultu deitirmeden ulaan direkt nm ve salan nlardan gelen dank nmn birleimidir. Gne gneydeyken bir evin kuzeye bakan penceresinden ierinin aydnlanmas bu dank nm sayesinde olmaktadr. Ayn ekilde, direkt olarak gne grmeyen bir fotovoltaik hcrenin enerji retmesinin sebebi de bu dank nmlardr. Bu nm eklinde nlar dank yapda olduklarndan mercekler vastasyla odaklanamazlar ama direkt nm yle deildir, nlar birbirine paralel geldiklerinden istenildii taktirde odaklandrlarak daha youn k iddeti elde edilebilir. Eer atmosfer olmasayd bahsedilen bu ikinci dank nm olmayacakt. Bu durumda ise; Ay zerinde olduu gibi ok keskin aydnlk ve karanlk alanlar

oluacakt, sabah, le ve akam scakl arasnda ok byk farklar olmayacakt ancak gndz ve gece arasnda byk scaklk farklar oluacakt. Bunlara ilaveten konumuzla ilgili olmas dolaysyla u hususu da zellikle belirtmek gerekir; atmosfer olmasayd bir fotovoltaik panel gnei grd mddete sabah, le ve akam hep ayn miktarda enerji retirdi. 2.3.1. Air mass nceki blmde, n atmosferde yanstc, datc ve sourucu etkilere maruz kaldndan bahsedildi. In bu etkenlerden ne kadar etkilendii atmosferde kat ettii yolun uzunluuyla doru orantldr [3,4,6]. In atmosferde kat ettii yolun gstergesi olarak air mass tanmlanmtr. ekil 2.4de gsterildii gibi air mass yle tanmlayabiliriz: Air Mass = AM = (In atmosferde kat ettii yol)/(Gne tam tepede olsayd n deniz seviyesine katedecei yol) = BP/AP = cosec =sec z [3,4,7]

ekil 2.4. Air mass tanmlamas [3]

10

Yukardaki tanmlamadan hareketle yle bir genelleme yapabiliriz; -Atmosferin hemen dndaki herhangi bir nokta iin Air Mass 0, -Deniz seviyesinde ve gne tam tepedeyken Air Mass 1, -Deniz seviyesinden yukarda ve gne tam tepedeyken 0 < Air Mass < 1, -Gne tepede deilken yerdeki herhangi bir nokta iin Air Mass > 1, -Gne, yzey normaline 48 ayla gelirken Air Mass = 1,5 dur. Fotovoltaik lmler, standart olarak Air Mass = 1,5 da yaplmaktadr[4]. AM0 artnda yani atmosferin hemen dndaki bir noktada gnein nm iddeti 1367 W/m2 iken AM1 artnda yani deniz seviyesinde bir noktaya gne dik olarak geldiinde k iddeti yaklak 1000 W/m2ye dmektedir. Yani, AM1 art altnda atmosfer, gne enerjisinin yaklak %30unu geri yanstmakta veya sourmaktadr. Deiik Air Mass artlar altnda gne nmnn ne kadarnn yere ulaaca konusunda bir ok farkl yaklam metodu karlmtr [3,4,8]. Bunlardan Meinal ve Meinale gre[4] elde edilen k iddeti ve Air Mass arasnda yle bir yaklatrma yaplabilir: (2.2) E. 2.2deki formln baz AM deerleri iin sonular izelge 2.1de gsterilmitir. izelge 2.1. Baz AM deerlerine karlk gelen nm iddeti ve a deerleri Air Mass (AM) 0 1 1,15 1,5 2 3 5 10 Yere ulaan nm iddeti (I) (W/m2) 1367 957 923 855 773 645 473 250 Gne nn yzey normaliyle yapt a (derece) 0 0 30 48 60 70 78 84

izelge 2.1.de grlen yere ulaan ma iddetindeki d tamamen gne nlarnn atmosferde g kaybetmelerinden kaynaklanmaktadr. Dolaysyla u hususu zellikle vurgulamak gerekir; gne takip sistemlerinin kullanm amac k

11

iddetindeki bu azalmalar telafi etmek deildir. ise Blm 4.2de aklanmaktadr.

Atmosferden dolay oluan enerji

kaybna kar yaplabilecek bir ey yoktur. Gne takip sistemlerinin kullanm amac

Gerek nm iddeti, gnein mevsimsel ve gnlk hareketlerine ve atmosferin durumuna gre deimektedir. Ortalama global nm iddeti, yksek enlemlerde 100 Wm-2nin altna derken gstermektedir. scak ve gneli blgelerde 300 Wm-2yi geebilmektedir. ekil 2.5 yllk ortalama global nm iddeti dalmn

ekil 2.5. Yllk ortalama nm iddeti (W/m2) [3,14]

12

13

2.4. Gne-Dnya Geometrisi ekil 2.6 dnyann gne etrafndaki yllk yrngesini gstermektedir. Dnyann gnele olan mesafesi 21 Aralkta en ksa mesafeye inerek 1,471 x 1011 m olurken 21 Haziranda en uzun mesafeye karak 1,521 x 1011 m olmaktadr [1]. Dikkat edilirse; dnya ile gne arasndaki mesafe en ksa olduu zaman k mevsimini en uzun olduu zaman ise yaz mevsimini yaamaktayz. Tabii gney yarm krede durum bunun tam tersidir. Buradan hareketle u sonuca varabiliriz; dnyadaki mevsimsel ve gnlk scaklk deiimleri gnee yaknlktan ziyade gne nlarnn yere geli asyla ilgilidir. Mevsimsel deiimler, dnyann kutup eksenindeki 23,45lik eimi ve gne etrafndaki dnnden kaynaklanmaktayken, gnlk deiimler dnyann kendi ekseni etrafndaki dnnden kaynaklanmaktadr.
Ekliptik eksen 21 Eyll Kutup ekseni

Gne

21 Aralk

21 Haziran Ekliptik dzlem

21 Mart

ekil 2.6. Dnyann gne etrafndaki hareketi [3] ekil 2.7de de grld gibi yaz mevsiminde gne nlar atmosfere daha dik ayla girerken k mevsiminde daha eimli bir ayla gelmektedirler. Dolaysyla gnein gnlk hareketinin (dou ve bat) yan sra bir de mevsimsel hareketi sz

14

konusudur. Gne takip sistemi tasarmlarnda her iki deiimde dikkate alnarak tek eksende veya ift eksende takip yapabilen sistemler gelitirilebilmektedir [9-11].

ekil 2.7. Gnein yaz (soldaki) ve k aylarnda gkyzndeki as [6] 2.5. Edeer Tam Gne Saati Birim zamandaki nm W/m2 birimiyle llr ve anlk bir byklktr. rnein; atmosferin hemen dnda yani AM0 artnda nm 1367 W/m2dir ve sabit kabul edilir. Atmosferi getikten sonra AM1 art altnda bu deer yaklak 1000 W/m2ye dmektedir. Toplam nm ise belli bir sre zarfnda toplanan g miktardr ve kWh/m2 birimiyle gsterilir.

ekil 2.8. Sabit yatay bir yzeye gn boyunca den gne nmna bir rnek [6] Edeer tam gne saati (equivalent peak sun hours (psh)) ise; bir yere gn boyunca den nm gc toplamnn ka kWh/m2 olduunun lsdr. Yani ekil 3.9 rneinde grlen yer iin sabah-le-akam saatlerinde farkl iddetteki k

15

enerjisi toplam 3,9 kWhdir ve bu noktann edeer tam gne saati 3.9 kWh (psh) demektir [4,6]. 2.6. Gne Inmn lme Gne nm her ne kadar varsaymlar ve teorik hesaplarla herhangi bir blge iin tahmin edilebilse de bir blgedeki gerek gne nm deerlerini bulmak iin lmler yapmak gerekmektedir. Hatta bu deerlerin daha salkl bir netice vermesi iin lmlerin uzun sreli yaplarak ortalama bir deer elde edilmesi gerekmektedir. nk nceki blmlerde de akland gibi herhangi bir yere her herhangi bir tarih ve zamanda den gne nm iddeti bir ok deikene bal olarak (atmosfer koullar, evresel artlar vs.) ani deiiklikler gsterebilmektedir. Gne nm iddetini lmek iin temelde iki farkl tr cihaz kullanlmaktadr. Bunlar, piranometre (pyranometer) ve pirhelyometre (pyrheliometer)dir [3,4] (Resim 2.1). Pironometre, yar kresel bir gr asna sahiptir ve bu sebeple direkt ve dank nmn toplamn lmek iin kullanlrlar. Pirhelyometre ise daha dar (yaklak 5) bir gr asna sahiptir ve bu sebeple daha ok gneten gelen direkt nm lmek amacyla kullanlr. Piranometre ayrca direkt nm engelleyen bir band kullanlarak sadece dank nm lmek amacyla kullanlabilir [3,4].

(a)

(b)

Resim 2.1.Tipik ticari piranometre rnekleri (a) termal dedektrl (b) fotovoltaik dedektrl [3]

16

Pirhelyometre kullanarak direkt gne nm iddetini lerken doru bir lm iin cihazn gnee tam dik ayla bakmas gerekmektedir (Resim 2.2). Eer lm belli bir sre ierisinde srekli yapacaksak bu cihaz gne takip sistemiyle btnleik bir yapda kullanmak gerekmektedir [3,4,9,10,11].

(a)

(b)

Resim 2.2.(a) ki eksende gne takibi yaparak lm yapan bir pirhelyometre (b)bandl bir piranometre [3,4] 2.6.1. Gne Inm lmede Kullanlan Detektrler Gne nm len cihazlarda drt temel tip detektr kullanlmaktadr. Bunlar; termomekanik, kalorimetrik, termoelektrik ve fotoelektrik detektrlerdir [3,12,13]. Bunlar ierisinde en yaygn olarak kullanlanlar termoelektrik ve fotoelektrik detektrlerdir[3]. Termoelektrik dedektrler, seri termik ift (thermocouple) balantlarndan oluan termik pil kullanrlar. Termik pil, balantnn scak ve souk taraf arasndaki farkla doru orantl olarak bir voltaj retir ki bu ayn zamanda gelen gne nmyla da doru orantldr[3]. Fotovoltaik dedektrler, genelde silikon fotovoltaik hcreler kullanrlar [3]. Bunlar, bu almada gerekletirilen gne takip sisteminde uygulanan bir metod olan (Bkz. Blm 5) ksa devre akm lmn kullanmaktadr.

17

2.7. Gne Enerjisinin Kstlar Gne enerjisi kullanmnda karlalan birinci problem dk k aksdr ki bu, byk lekli kullanmlarda yeterli enerjiyi elde etmek iin byk yzeyler kullanlmasn gerektirmektedir. Yzey bydke de enerjinin elde edilme maliyeti artmaktadr. rnein, AM1 art altnda (bkz izelge 2.1) bulutsuz gneli bir havada 10 m2lik bir alanda %10 verimde yaklak 1kWlk bir enerji retilebilmektedir. Gerek uygulamada bu deeri daha da dren atmosferik etkiler, bulut, hava kirlilii vs. gibi birok faktr vardr[3]. Karlalan ikinci problem, gne enerjisinin byk ounluunun yerleim alanlarndan uzak yerlere dmesidir. rnein, ekil 2.5 incelendiinde grlecektir ki ortalama yllk gne nm iddetinin en yksek olduu alanlar daha ok l blgeleri ve ekvatora yakn alanlardr. Bu blgeler ise elde edilen enerjiyi ihtiya duyulan yerlere iletmek iin eitli iletim ortamlar gerektirecektir[3]. Gne enerjisi kullanmnda karlalan dier bir problem ise bu enerjinin kesilebilirliidir. Daha ak bir ekilde ifade edersek; dnyann kendi eksenindeki dnnden kaynaklanan gndz ve gece oluumu, dnyann kutup eksenindeki 23,45lik eimi ve gne etrafndaki dnnden kaynaklanan mevsimsel deiimler, kt hava koullar gibi sebepler dolaysyla gne enerjisi her zaman deiim gstermektedir. Bu sebeple bu enerjinin depolanmas ve datlmasnda baz zel problemler gndeme gelmektedir[3].

18

3. FOTOVOLTA K MALZEMELER N YAPISI 3.1. Fotovoltaik (PV) Hcrelerin Tarihsel Geliimi Fotovoltaik etki ilk olarak 1839 ylnda Edmond Becquerel tarafndan elektrolit sv ierisindeki altn kaplama platinyum elektrota gne nnn etkisini gzlemlerken farkedilmitir[5, 7,15, 16, 18]. 1876 ylnda W.G. Adams ve R.E. Day tarafndan ilk defa bir kat yar iletken malzemenin - selenyum- fotovoltaik zellii kefedilmitir[3, 4, 7,17]. 1894 ylnda Charles Fritts, altn ile baka bir metal arasna selenium tabakas bastrarak bir ynyle ilk geni alan fotovoltaik paneli hazrlamtr [7]. 1900 ylnda Planck, n parak yapsn yaynlaynca bilim adamlar iin bu teori zerinde geni apl aratrmalar yapma yolu ald [4]. lerleyen yllarda bakr-bakr oksit ince film yaplar, kurun sulfite ve talyum slfat yaplar gzlemlendi. 1930 ylnda Wilson, foton ile katlarn zellikleri arasndaki balanty teorik olarak gsteren katlarn kuantum teorisini yaynlad. Bundan on yl sonra Mott ve Schottky yar iletken diyodun teorisini gelitirdi ve 1949 ylnda Bardeen, Brattain ve Shockley bipolar transistr kefettiler [4]. lk kat yar iletken fotovoltaik hcrenin kefinden sonra (1876) verimi %1i ksmen geen ilk fotovoltaik hcrenin yaplmas yarm yzyl srmtr. Bu da dzeltilmi blgedeki bir thallium sulfite fotohcresidir [18]. Ancak tm bu gelimelere ramen fotovoltaik hcrelerin kullanmnn yaygnlamas iin verimlerinin daha yksek olmas gerekmekteydi. Bu konudaki ilk byk gelime 1954 ylnda Chapin, Fuller ve Pearson tarafndan %6 verimle alan bir

19

silikon tabanl fotovoltaik hcrenin retilmesi olmutur. Bu gelimeden drt yl sonra gne panelleri ilk defa Vanguard-I orbittin uydusunda kullanlmtr [4,18.] 1960larn balarnda ilk galyum arsenit hcreler retilmitir. Verim konusunda silikona gre ikinci srada (~%3) olmasna ramen bunlarn silikon hcrelere kar avantaj, ar scakta bile alabilmeleridir. Bu sebeple Galyum Arsenitin ilk pratik uygulamas ok ekzotik bir ekilde uzay aralarna enerji salamakla balamtr. 1965 ylnda Vense inen Rus uzay aralar Venera-2 ve Venera-3 de kullanlm, 1970 ve 1972 yllarnda Aya inen Lunohhod-I ve Lunohhod-II uzay aralarnda kullanlmlardr [18 ]. ekil 3.1de eitli fotovoltaik malzemelerin band aralklar ve verimleri gsterilmektedir.

ekil 3.1. Fotovoltaik malzemelerin verimi [3] Martin ve Luqueye gre (2003) fotovoltaik hcrelerdeki bu gelimeler direkt olarak yariletken malzeme ve cihazlar zerinde yaplan teorik ve teknolojik almalardan kaynaklanmaktadr.

20

Yksek teknolojiler kullanlarak yar iletken malzemeler konusunda ok farkl retimler yaplmaya devam edilmektedir. u ana kadar yaplan almalarda bir p-n balantsna sahip fotovoltaik hcreler iinde elde edilen en yksek verim oran, MOCVD (metal-organik kimyasal buhar deposition) tekniiyle retilen bir hcreden elde edilmitir ve % 27.6dr(konsantre gne nda ve AM 1.5 spektrumunda) [18]. 3.2. Yariletkenler Bilindii zere maddenin temel yapta atomdur. Tm atomlarda, gne ve gezegenlerin hareketine benzer ekilde merkezde ekirdek ve onun etrafnda belli yrngelerde dnen elektronlarn oluturduu bir yap vardr. Bir atomda ekirdek etrafnda dnen bir elektronu koparmak iin; bu elektrona dardan enerji vererek, atomdan kopmasna yetecek enerji seviyesine gelmesini salamak gerekmektedir. Atom ekirdei etrafnda en i yrngede bulunan elektronlar en dk enerji seviyesindedir. Dolaysyla i yrngelerdeki elektronlar atomdan koparmak iin d yrngedeki elektronlara gre daha fazla enerji gerekmektedir [3,4,24]. Eer bir atomun d yrngesindeki elektronlar atoma zayf bir bala balysa bu elektronlar kolaylkla atomdan koparak baka bir atomun yrngesine girebilir. Byle bir durumda, elektron ayrld atomu pozitif iyon haline getirirken baland yeni atomu negatif iyon haline getirir. Bu ekilde oluan negatif ve pozitif iyonlar aralarnda oluan ekim kuvvetinin etkisiyle birbirine balanabilir ve aralarnda iyonik ba olutururlar. Eer atomun d yrngesi tamamen dolu deil ve ayn zamanda d yrngedeki elektronlar atoma kuvvetli balarla balysa, bu atomlar komu atomlarn elektronlarn ortak kullanarak son yrngelerini doldurabilirler. Bu ekilde oluan atomlar aras baa ise kovalent ba denmektedir [4]. Bir atomun karakteristik zelliini son yrngesinde bulunan elektronlar belirlemektedir ve bu elektronlarn olduu banda valans band denmektedir. Valans

21

bandndaki baz elektronlar o kadar enerjik olabilirler ki biraz daha st enerji seviyesine srayabilir ve dardan uygulanacak hafif bir etkiyle atomdan kopabilirler. Bu tr elektronlar elektrik ve s iletiminde aktif rol oynarlar ve bunlarn bulunduu banda iletkenlik band denir. Valans band ve iletkenlik band arasndaki enerji seviyesine band aral (band gap) veya yasak aralk denir [3,4,24]. Valans band tamamen dolu olan materyallerin ok yksek band aralklar vardr (>3eV) ve bu tr malzemeler yaltkan olarak isimlendirilir. Dier yandan valans band ksmen bo olan ve iletkenlik bandnda biraz elektron olan materyaller iyi iletkendirler ve metaller bu gruba girer. Valans band ksmen dolu olan ve orta seviyede band aralna (<3eV) sahip olan malzemeler yariletkenler olarak adlandrlr (ekil 3.6 ve 3.7) [4].

ekil 3.2. Yaltkan, iletken ve yariletken malzemelerin band aralklar [3]. Saf yariletkenler, katksz (intrinsic) yariletkenler olarak adlandrlr. Eer yariletkene ok az miktarda baka bir madde katlmsa katkl (extrinsic) yariletken denmektedir. Katk maddesine gre yar iletken farkl zellikler gstermektedir. Eer katk maddesinin valans bandnda saf yariletkenin valans bandndaki elektrondan daha fazla elektron varsa katk maddesi n-tipi olarak adlandrlr. Bu tr malzemeler elektriksel adan ntr olmalarna ramen fazla elektronlar varm gibi grnrler. rnein; silikonun valans bandnda drt elektron vardr. Saf silikon atomlar yle bir yap olutururlar ki; her bir atom drt komu atomla birer elektronunu ortak kullanarak aralarnda kovalent ba oluturur ve kararl bir yap kurarlar. Eer silikondan bir fazla olarak be valans elektronuna sahip olan antimon (Sb), saf silikona katlrsa katkl malzeme elektriksel adan ntr olmasna

22

ramen iletim iini grecek fazla elektronu varm gibi grnr. Bu ekilde katklanm bir malzeme n-tipi silikon olarak adlandrlr [3,4,24]. Dier yandan silisyum, valans elektronu says kendisinden bir eksik olan Bor ile katklanrsa katkl madde elektriksel olarak ntr olmasna ramen fazla pozitif boluk (elektron eksiklii) varm gibi grnr. Bu ekilde katklanm bir silisyum malzeme p-tipi silisyum olarak adlandrlr. Bu ekilde oluturulan elektron ve boluklarn yar iletken malzemelerde akm kolaylar [3,4,24]. PN Eklemi Eer bir miktar saf silikonun bir paras n-tipi olacak ekilde katklanr, dier paras ise p-tipi olacak ekilde katklanr ise iki blgenin birleim noktasnda ekil 3.3 de gsterildii gibi pn eklemi oluur. P blgesi ounluk taycs olarak boluk ierirken n blgesi elektron ierir [3,4,24].

ekil 3.3. PN ekleminin olumas [24] ekil 3.3de grld gibi n blgesindeki elektronlarn birou rastgele hareket ederken pn eklemine yakn olan elektronlar p blgesindeki boluklarla birleirler. Bu birlemelerden dolay n blgesi elektron kaybettii iin pozitif elektrik ykl hale gelirken p blgesi fazla elektrona sahip olmaktan tr negatif elektrik ykl hale gelir. Bunun neticesinde pn eklem noktasnda bir potansiyel engel blgesi (depletion region) oluur. Elektronlarn bu blgeyi ap iletime devam etmesi iin pn eklemine dardan uygun elektrik beslemesi yaplmas gerekmektedir.

23

3.3. Fotovoltaik Etki Bir atomun valans bandndaki elektronu tarafndan k fotonu absorbe edilirse, elektronun enerjisi fotonun enerjisi kadar artar. Eer fotonun enerjisi yariletkenin band aralna eit veya bykse elektron iletkenlik bandna srar ve serbest hareket eder [3,4]. Eer fotonun enerjisi elektronu iletkenlik bandna karacak seviyede deilse bu enerji s enerjine dnerek malzemenin scakln artrr. Eer fotonun enerjisi elektronu iletkenlik bandna kartmaktan ok daha fazla ise bu fazla enerji malzemede s enerjisine dnr. Burada u hususu zellikle belirtmek gerekir; bir foton, enerjisi ne kadar yksek olursa olsun sadece bir elektronu serbest hale getirebilir. Yukarda belirtilen sebeplerden dolay bir fotovoltaik panelin yzeyine gelen gne enerjisi ancak belli bir verimle elektrik enerjisine evrilebilir. Fotovoltaik malzemelerde verimin dk olmasnn en byk sebebi budur. Fotovoltaik etkiyle oluan elektronlardan g olarak faydalanabilmek iin oluan serbest elektronlarn boluklarla birlemeden ynlendirilerek kanallanmas gerekmektedir. Bu i iin bir nceki blmde bahsedilen pn eklemi kullanlr [3,4, 24]. ekil 3.4 bir fotovoltaik malzemenin ematiini gstermektedir. N-tipi yariletken yzeye fotonlarn arpmas sonucu oluan serbest elektronlar ya harici devre zerinden dolaarak p-tipi malzemedeki boluklarla birleecek yada pn ekleminin iinden direkt olarak p-tipi malzeme tarafna gemeye alacaktr. Harici devre ak devre olmad srece p-tipi malzeme tarafndaki negatif ykler bu direkt geii byk lde snrlandracaktr. Eer harici devre ak olursa serbest elektronlar sonuta boluklarla birleecek ve malzemede scaklk art olacaktr [3].

24

ekil 3.4. Bir fotovoltaik malzemenin alma prensibi [3]. ekil 3.5de bir fotovoltaik hcrenin edeer devresi grlmektedir. Grld gibi edeer devre, bir akm kayna, bir diyot, seri diren(rs) ve paralel (shunt) direnten (rsh) olumaktadr.

ekil 3.5. PV hcrenin edeer devresi Seri diren (rs) PV hcrenin n yzndeki diren kayplarn, shunt diren (rsh) ise diyot kaak akmndan kaynaklanan kayplar temsil etmektedir. PV hcrenin enerji evrim verimi u ekilde tanmlanr:

(3.1)

Pm, hcrenin maksimum g noktasndaki gc, Pin ise hcreye gelen gne nnn gcdr.

25

ekil 3.6 PV hcrelerin I-V karakteristiini gstermektedir.

Im maksimum g

noktasndaki akm deerini, Vm maksimum g noktasndaki gerilim deerini, Isc hcrenin ksa devre akmn, Voc hcrenin ak devre gerilimini gstermek zere maksimum g noktasn u ekilde ifade edebiliriz: Pmax = Im.Vm = FF. Isc. Voc (3.2)

Buradaki FF, doluluk oran (fill factor) olarak tanmlanr. FF, PV hcrenin kalitesi hakknda bir gstergedir. dealde FF=1 dir yani rsh= ve rs=0dr. Ancak gerek uygulamalarda bu pek mmkn deildir. Tipik bir PV hcrenin FF teknolojisine bal olarak 0.5 ile 0.82 arasnda deiebilmektedir. FFn iyiletirmek iin gerek akmn kaak akma orann ykseltmek yani seri direnci azaltp shunt direncini artrmak gerekmektedir [4].

ekil 3.6. Bir PV hcrenin I-V karakteristii

26

4.GNE TAK P S STEMLER Gne takip sistemlerinin alma eklini ayieklerine benzetebiliriz. Ayieklerinin srekli gnee doru bakmas gibi bu sistemler de gnein hareketini takip etmektedir. Bu ynyle gne takip sistemleri iin elektromekanik ayiei tabirini de kullanabiliriz. 4.1. Gne Takip Sistemlerinin Snflandrlmas Gne takip sistemlerini aadaki ekilde snflandrabiliriz: 1)Takip eksenine gre; a)Tek eksen kontroll b)ift eksen kontroll 2)Kontrol mekanizmasna gre; a)Yerekimini kullanan zmler b)Ak dng (open loop) sistemler c)Kapal dng( closed loop) sistemler Tek eksen ve ift eksenli takibin verimlerine ilikin kyaslama ileriki blmlerde yaplacandan burada sadece kontrol mekanizmasna gre takip sistemi eitlerinden bahsedilecektir. 4.1.1. Yerekimini kullanarak alan sistemler Bu sistemlerde panellerin sa ve sol kenarlarna yerletirilmi ve ierisinde zel bir sv olan iki adet tp bulunmaktadr (Resim 4.1).

Resim 4.1. Yerekimi zelliine gre alan sistemlere iki rnek

27

Bu tpler birbiriyle balantl olup birbirleri arasnda sv geii olmaktadr. Tplerin ierisinde bulunan sv sya kar hassas ve genleme katsays yksektir. Paneller ncelikle arlk merkezine gre dengeli bir ekilde yerletirilmektedirler. Daha sonra bu sv tplerinden daha fazla gne nna maruz kalan taraftaki sv genleerek kar tpe doru akmakta ve bylece panelin arlk merkezi kaydrd iin panel, gnee doru hareket etmektedir. Gne nlar panel yzeyine dik gelinceye kadar panel hareketine devam etmektedir (ekil 4.2).

Bat

Dou

Bat

Dou

(a)

(b)

Bat Bat Dou

Dou

(d)

(c) ekil 4.1. (a) Panel, geceden batya bakar ekilde kalm, sabah gne alttaki tpe daha fazla gne n gelmekte ve sv yukar kaba doru genlemekte (b) Gne nlar her iki tpe eit miktarda gelinceye kadar panel dnmekte (c) Gne hareket ettike belli bir ayla panel de gnei takip etmekte (d) Panel, akam batya dnk olarak kalmakta

28

Gne takibi iin herhangi bir elektriksel aksam gerektirmeyen be sistemlerde takip genellikle tek eksende yaplmaktadr. Rzgarn olumsuz etkisini azaltmak iin hidrolik damper kullanlmaktadr. 4.1.2. Ak dng sistemler Aslnda dnyann herhangi bir noktas iin gnein yln herhangi bir gn ve saatinde hangi koordinatlarda olaca bellidir. Bu dnceden hareketle gnein yerini tespit etmek amacyla sensr kullanlmasna gerek duymadan koordinat bilgilerine gre gne takibi yapan mikroilemci kontroll sistemler bu gruba girmektedir (ekil4.1).

Koordinat bilgisi Saat/Tarih bilgisi

Kontrol Birimi

MOTOR

ekil 4.2. Ak dng sistemlerin blok diyagram 4.1.3. Kapal dng sistemler eitli sensrler vastasyla gnein yerini tespit ederek panellerin gnee doru ynelmesini salayan sistemlerdir. Bu sistemlerde geri besleme olduu iin kapal dng olarak adlandrlmlardr. Gerekletirdiimiz devre bu gruba girmektedir (Bkz. Resim 5.4). 4.2. Gne Takip Sistemlerinin Gereklilii ekil 4.2de yatay bir dzleme eitli alarla gelen direkt ve dank nmlar grlmektedir. Burada biz daha ok direkt nmla ilgileneceiz. Yatay zemine z gelme asyla gelen nn birim yzeye den anlk ma iddeti [1] : Iz= I.cos z dir (4.1)

29

E. 4.1de grld gibi bir yzeye gne n ne kadar dik gelirse birim yzeye den ma iddeti o kadar yksek olacaktr. te bu noktada gne takip sistemlerinin kullanm gereklilikleri ortaya kmaktadr. Gne takip sistemlerinin kullanm amac; gne nlarnn yzeye srekli dik gelmesini salayarak elde edilen enerji miktarn artrmaktr.

Yzey normali

Direkt nm

Dank nm

Yatay dzlem

ekil 4.3. Yatay bir dzlemde gne nm [1] 4.3. Gne Takip Sistemlerinin Verimi Bir nceki blmde belirtildii gibi gne takip sistemlerini kullanm amac elde edilen enerji miktarn artrmaktr. Bu artn ne kadar olaca da nemli bir husustur. Bu konuyla ilgili olarak ABD Ulusal Yenilenebilir Enerji Laboratuar (NREL) tarafndan elde edilen baz ehirlere ilikin gne nm iddeti, tek eksende ve ift eksende gne takibi yaplmas durumunda elde edilen enerji art verileri izelge 4.1-4.3de sunulmutur. izelge 4.1den aadaki sonular karabiliriz:

30

Gne takibi yaplmayan sabit durumda ; 5,5 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi elde edilmektedir. 1-eksende takip yaplrsa; 7,2 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (7,2-5,5)/5,5= %30,9 art demektir. 2-eksende takip yaplrsa; edilmektedir. Bu, sabite gre 7,4 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi elde (7,4-5,5)/5,5=%34,5 art demektir.

izelge 4.1. Denver, CO ehrinin Aylara Gre Ortalama Gnlk Gne Inm, kWh/m2, Enlem: 3945 N Boylam: 10452 W [4]
Ay
Panel yere enlem-15 asyla eimli

Ocak Sabit 3,8 4,8 4,4 5,2 4,8 5,5 2,4

ubat 4,6 5,9 5,1 6,2 5,3 6,4 3,3 4,6 6,4

Mart 5,4 7,0 5,6 7,2 5,6 7,1 4,4 4,3 7,2

Nisan 6,1 8,1 6,0 8,0 5,6 7,7 5,6 3,6 8,1

Mays 6,2 8,4 5,9 8,1 5,2 7,7 6,2 2,8 8,5

Haz. 6,6 9,1 6,1 8,8 5,2 8,2 6,9 2,6 9,4

Tem. 6,6 9,1 6,1 8,7 5,3 8,2 6,7 2,7 9,2

As. 6,3 8,6 6,1 8,4 5,5 8,0 6,0 3,2 8,6

Eyll 5,9 7,9 6,0 7,9 5,8 7,8 5,0 4,0 8,0

Ekim 5,1 6,7 5,6 7,1 5,7 7,1 3,8 4,6 7,1

Kas. 4,0 5,0 4,6 5,5 4,8 5,7 2,6 4,4 5,7

Ara. 3,5 4,4 4,2 4,9 4,5 5,2 2,1 4,3 5,3

ORT. 5,4 7,1 5,5 7,2 5,3 7,1 4,6 3,8 7,4

Panel enlem as kadar eimli Panel enlem+15 as kadar eimli

1-eksenli takip yere Sabit 1-eksenli takip yere Sabit 1-eksenli takip

Panel Tam Yatay

Panel Gneye Bakyor ve 4,5 Yere Tam Dik 2-Eksende Takip 5,6

31

32

izelge 4.2. Fransa-Paris ehrinde Ortalama Gnlk Gne Inm, kWh/m2, Enlem: 4849 N Boylam: 230 E [4]
Ay
Panel yere enlem15 asyla eimli Panel yere enlem as kadar eimli Panel yere enlem+15 as kadar eimli

Sabit Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Tem. Eyll Ekim Kasm Aralk ORT. 1,77 2,47 3,75 4,32 5,01 5,37 5,14 3,95 2,74 1,71 1,56 3,53

1eksenli takip 1,77 2,54 4,56 6,02 7,39 8,04 7,66 6,60 5,04 3,01 1,71 1,56 4,66

Sabit 2,06 2,75 3,90 4,25 4,78 5,05 4,87 4,45 4,02 2,95 1,95 1,83 3,57

1eksenli takip 2,06 2,82 4,79 5,99 7,05 7,50 7,21 6,46 5,19 3,27 1,95 1,83 4,68

Sabit 2,24 2,91 3,88 4,04 4,41 4,61 4,47 4,18 3,93 3,02 2,11 2,02 3,49

1-eksenli takip 2,24 2,94 4,69 5,54 6,22 6,45 6,28 5,87 4,98 3,31 2,11 2,02 4,39

2-Eksende Takip

2,24 2,94 4,81 6,06 7,41 8,10 7,69 6,62 5,20 3,33 2,11 2,02 4,88

Austos 4,59

izelge 4.2den aadaki sonular karabiliriz: Gne takibi yaplmayan sabit durumda; 3,57 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi elde edilmektedir. 1-eksende takip yaplrsa; 4,68 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (4,68-3,57)/3,57= %31,1 art demektir. 2-eksende takip yaplrsa; edilmektedir. Bu, sabite gre 4,88 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi elde (4,88-3,57)/3,57=%36,7 art demektir.

33

izelge 4.3. Avustralya-Melbourne ehrinde Ortalama Gnlk Gne Inm, kWh/m2, Enlem: 3749 S Boylam: 14458 E [4] Ay
Panel yere enlem-15 asyla eimli Panel yere enlem as kadar eimli Panel enlem+15 kadar eimli yere as

Sabit Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Austos Eyll Ekim Kasm Aralk ORT. 7,15 6,37 3,96 4,14 3,51 3,13 3,72 4,61 5,36 5,37 5,93 4,71

1eksenli takip

Sabit 6,60 6,07 3,94 4,41 3,96 3,65 3,80 4,05 4,72 5,18 5,01 5,45 4,74

1eksenli takip

Sabit 5,78 5,51 3,74 4,45 4,20 3,96 4,08 4,17 4,59 4,77 4,45 4,77 4,54

1eksenli takip

2Eksende Takip

9,95 8,63 5,38 5,06 3,93 3,32 3,61 4,37 5,89 7,27 7,62 8,45 6,21

9,39 8,44 5,53 5,49 4,49 3,90 4,19 4,85 6,17 7,22 7,25 7,88 6,23

8,19 7,68 5,30 5,55 4,74 4,22 4,48 4,99 6,04 6,68 6,39 6,78 5,92

9,99 8,65 5,54 5,58 4,76 4,27 4,51 4,99 6,19 7,32 7,63 8,51 6,50

Temmuz 3,31

izelge 4.3den aadaki sonular karabiliriz: Gne takibi yaplmayan sabit durumda; 4,74 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi elde edilmektedir. 1-eksende takip yaplrsa; 6,23 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (6,23-4,74)/4,74= %31,4 art demektir. 2-eksende takip yaplrsa; 6,50 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi elde edilmektedir. Bu, sabite gre (6,50-4,74)/4,74=%37,1 art demektir. Her izelgeden ayrca aadaki sonulara ulamak da mmkndr: - Yaz aylarnda, panelin eim as dkken (enlem-15) dier iki duruma gre (enlem ve enlem+15) daha ok enerji elde edilmektedir. Bunun sebebi aktr; yaz

34

aylarnda gne nlar daha dik ayla geldiinden panelin eim as daha dkken nlar panele daha dik gelmektedir. (Tabii gney yarm krede bulunan Melbourne ehri iin durum tam tersi). - K aylarnda, panelin eim as yksekken (enlem+15) dier iki duruma gre (enlem ve enlem-15) daha ok enerji elde edilmektedir. Bunun sebebi de gayet aktr; gne nlar k aylarnda daha eimli alarla geldiinden panelin eimi yksekken nlar daha dik vurmaktadr. (Tabii gney yarm krede bulunan Melbourne ehri iin durum tam tersi). - Yllk gne nmnn ortalamas dikkate alndnda; panellerin yatayla yapt enlem, enlem-15 ve enlem+15 derecelik eimler arasnda en uygun olan eim asnn enlem derecesine eit olan durum olduu grlecektir. Sonu olarak; her izelgenin altnda kartlan verim hesaplamalarna dikkat edilirse grlecektir ki, gne takibi yaplmayan sabit durumlarda elde edilen enerji miktarlarna gre, 1-eksenli takip yapmak %31 civarnda enerji kazanc salamaktadr. 2-eksenli takip yapmak %34-37 civarnda enerji kazanc salamaktadr.

35

5. B R GNE TAK P S STEM TASARIMI 5.1. Sistemin Genel alma Prensibi Tasarmmzda, Blm 4.3de elde edilen bulgular da kullanarak tek eksende takip yapmann yeterli olduuna karar verilmitir. Tasarmmz, Blm 4.1.3.de aklanan sensrl kapal dng kontrol sistemi esasna gre alacaktr. Sensr olarak Resim 5.1de grlen iki adet kk boyutlu gne panelini kullanld.

Resim 5.1. Tasarmda kullanlan sensr fotovoltaik hcreler 5.2. Sensr Olarak Kullanlan PV Hcreler zerinde Yaplan lmler Kullandmz sensr gne panelleri her ne kadar birbirine edeer gibi gzkse de yaptmz lmlerde ufak farkllklar gsterdikleri grlmtr (izelge 5.1 ve ekil 5.1). Sensr panellerin her ikisi de ayn yne bakarken yaplan ak devre gerilim lm sonular izelge 5.1de gsterilmektedir. izelge 5.1 de grld gibi ak devre gerilim deerleri arasnda -30 mV ile +30 mV arasnda deien farkllklar

36

olmaktadr. Gne takibindeki hata payn oluturan faktrlerin banda sensr panellerdeki bu farkllk gelmektedir. izelge 5.1. Sensr paneller ayn yne bakacak ekilde sabitken gn boyu llen ak devre gerilim deerleri.
SAAT 08:45 09:05 09:30 10:05 11:30 12:00 12:30 13:10 13:50 15:30 17:35 18:30 19:00 PANEL A (V) 1,95 1,981 1,947 1,952 1,82 1,717 1,628 1,596 1,56 1,29 0,67 0,18 0,043 PANEL B (V) 1,92 1,97 1,927 1,923 1,83 1,718 1,656 1,56 1,46 1,12 0,97 0,55 0,076 FARK(B-A) (V) -0,03 0,011 -0,02 -0,029 -0,01 0,001 0,028 -0,036 -0,01 -0,17 0,3 0,37 0,033

Ak Devre Gerilimleri
2 1,8 1,6 1,4 1,2 Voltaj 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 09:00

Panel A Panel B

11:24

13:48 16:12 Saat

18:36

ekil 5.1. Sensr panellerin gnn saatlerine gre ak devre gerilimleri

37

Kullandmz sensr panellerin karakteristikleri hakknda daha ayrntl verilere ulamak iin maksimum g noktas ve ksa devre akmna ilikin baz lmler yaplmtr. izelge 5.2. A paneli zerinde iki farkl k iddeti altnda yaplan maksimum g noktas lm sonular
MAKS MUM G NOKTASI LMLER (PANEL A) Voltaj(V) I. lm II.lm 1,2 1 0,97 0,78 0,59 0,35 0,26 0,14 0,07 1,82 1,74 1,65 1,53 1,08 0,07 Akm(mA) 0 0,85 1,25 1,80 2,18 2,58 2,75 2,9 3 0 5,4 14 18 23 27 G(mW) 0 0,85 1,2125 1,404 1,2862 0,903 0,715 0,406 0,2233 0 9,396 23,1 27,54 24,84 1,89 Yk(ohm) ak devre 2000 1000 500 300 150 100 50 ksa devre ak devre 320 150 100 50 ksa devre

izelge 5.2e dikkat edilirse; I.lm ve II.lm ad altnda iki farkl lm yaplmtr. Bu iki lm arasndaki fark; uygulanan k iddetidir. II.lm, I.lme oranla daha yksek iddetli k altnda yaplmtr. Ik iddeti deiimi, 100 Wlk seyyar ampul yaknlatrp uzaklatrarak salanmtr. izelge 5.2deki verilere gre A sensr panelinin akm-gerilim karakteristii ekil 5.2de gsterilmektedir. izelge 5.2 ve ekil 5.2de grld gibi, sensr panellerin maksimum g noktas gelen k iddetine gre deimektedir. Daha dk k seviyesi uygulanan I.lmde A panelinin maksimum g noktas yaklak 500 luk yk altnda elde edilirken,

38

II.lmde yaklak 100 luk bir yk altnda elde edilmektedir. Ayn durum izelge 5.3de lm sonular gsterilen B paneli iin de dorudur.

Panel:A Akm-Voltaj Karekteristii I.lm

1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 0 1 2
Akm(mA)

V oltaj(V (m ) )-G W

Voltaj G

Panel:A Akm-Voltaj Karekteristii II.lm

30 25 G(m ) W Voltaj(V) 20 15 10 5 0 0 5 10 15 Akm(mA) 20 25 30 G Voltaj

ekil 5.2. izelge 5.2deki verilere gre A panelinin akm-gerilim karakteristii izelge 5.3. B paneli zerinde iki farkl k iddeti altnda yaplan maksimum g noktas lm sonular
Voltaj(V) 1,2 1 0,95 0,72 0,52 0,3 0,21 0,11 0,05 1,82 1,71 1,59 1,57 1,12 0,07 MAKS MUM G NOKTASI LMLER , (PANEL B) Akm(mA) G(mW) Yk(ohm) 0 0 ak devre 0,85 0,85 2000 1,22 1,159 1000 1,7 1,224 500 1,9 0,988 314 2,18 0,654 150 2,2 0,462 100 2,3 0,253 50 2,4 0,12 ksa devre 0 0 ak devre 5 8,55 320 14 22,26 150 18 28,26 100 24 26,88 50 27,9 1,953 ksa devre

I.lm II.lm

39

izelge 5.3deki veriler ekil 5.3de grafiksel olarak gsterilmektedir.

Panel:B Akm Voltaj Karekteristii I.lm
1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 0 0,5 1 1,5 2 2,5 Akm(mA) 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0

G(mW)

Voltaj(V)

Voltaj G

Panel:B Akm Voltaj Karakteristii II.lm

Voltaj(V ) G G(m W) 40 20 0 0 2 4 6 8 101214161820222426 Akm (m A) akm voltaj karakteristii 2 1 0

ekil 5.3. izelge 5.3deki verilere gre B panelinin akm-gerilim karakteristii Maksimum g noktas lmleri bize u sebeple gerekmektedir; tasarmda sensr panellerin akm deerleri kyaslanacandan, rettikleri akm bir yk zerinden geirerek gerilime evireceiz. Bu ilemi yaparken sensrn I-V karekteristiinin dorusal (lineer) blgesinde alabilmek iin balayacamz ykn maksimum g noktas elde edilen yk deerinden daha kk olmas gerekmektedir. Buradaki dorusallk, k iddeti ile panel akm arasndaki dorusal ilikidir. Gne takip sisteminde bizim iin nemli olan dier bir parametre de panellerin ksa devre akmlarnn gne asyla nasl deitiidir. Bu amala yaplan lm sonular izelge 5.4de gsterilmektedir.

40

izelge 5.4. Sensr panellerin gne nlarnn gelme asna gre ak devre gerilimi ve ksa devre akm deerleri
Panel B Gelme As 0 15 30 45 60 75 90 Isc (mA) 42 41,9 40 36 31 26 21,8 Panel A Gelme As 0 15 30 45 60 75 90

Voc (V) 1,95 1,938 1,92 1,89 1,85 1,75 1,6

G (mW) 81,9 81,2 76,8 68 57,35 45,5 34,88

Voc (V) 1,965 1,95 1,925 1,895 1,851 1,791 1,618

Isc (mA) 41,9 40,5 38 34 29 25 21,8

G (mW) 82,33 78,975 73,15 64,43 53,679 44,775 35,27

izelge 5.4deki a-g ilikisi grafiksel olarak ekil 5.4de gsterilmektedir. ekil 5.4de grld gibi panelin gc, n gelme as ykseldike dmektedir. Gne takip sisteminin enerji kazancn hesaplamak iin yle bir yaklatrma yapabiliriz: Eer gne paneli sabit olursa retecei enerji miktar ekil 5.4deki grafiin altnda kalan alan kadar olacaktr. Ancak, gnei takip etmesi salanrsa retecei enerji miktar kesikli izginin altnda kalan alan kadar olacaktr. ekil 5.4 de kesikli izginin altnda kalan alan 100 br2 kabul edersek grafiin altnda kalan alan ; -B paneli iin 78 br2dir. -A paneli iin 72 br2dir. Yani gne takibi yapldnda sisteminin enerji kazanc yaklak olarak; B paneli iin (100- 78)/78 x100 =% 28 olmaktadr. A paneli iin (100- 72)/72 x100 =% 38 olmaktadr. Hesaplanan bu kazan deerleri yaplan dier almalarla (Bkz. izelge 4.1-4.3) uyum gstermektedir.

41

90 80 70 G (mW) 60 50 40 30 20 10 0 0 20 40 60 80 100 Gelme As (derece) G (mW)- Panel B G (mW)- Panel A

ekil 5.4. Gelen n asna gre sensr panellerin gc 5.3. Sensr Paneller Arasndaki Optimum Ann Tespiti Sensr panellerimizin arasn ayarlayacamz a deeri tasarmmzda nemli bir hususdur. Resim 5.2de grld zere sensr panelleri drt farkl ekilde yerletirerek eitli lmler yaplmtr (izelge 5.5).

(a)

(b)

Resim 5.2. Sensr paneller arasndaki eitli a ekilleri, (a) 90 da dnk (b) 90 ie dnk

42

(c)

(d)

Resim 5.2. (devam) Sensr paneller arasndaki eitli a ekilleri (c) 60 da dnk (d) Srt srta (180) izelge 5.5. Paneller birbiri ile yapt eitli alarda gnein baz sapma alarna gre panellerin ak devre gerilim lmleri
Paneller Birbirine Dik Ve e Dnk (Resim 5.2 (b)) lm saati: 10:30 B Paneli A Paneli Gerilim A Fark Fark 1,79 2,01 0,22 -30 1,9 2 0,1 -15 1,96 1,99 0,03 0 1,99 1,92 -0,07 15 2,03 1,74 -0,29 30 Paneller Aras 60 ve Da Dnk (Resim 5.2 (c)) lm saati :17:35 A Paneli B Paneli Gerilim A Fark Fark 1,28 1,98 -0,7 -30 1,68 1,96 -0,28 -15 1,9 1,87 0,03 0 1,96 1,74 0,22 15 1,99 1,39 0,6 30 Paneller Birbirine Dik Ve Da Dnk (Resim 5.2 (a)) lm saati:12:00 A Paneli B Paneli Gerilim A Fark Fark 1,608 1,895 -0,287 -30 1,788 1,88 -0,092 -15 1,889 1,862 0,027 0 1,9 1,76 0,14 15 1,925 1,56 0,365 30 Paneller Srt Srta Ve Da Dnk (Resim 5.2 (d)) lm saati:17:45 A Paneli B Paneli Gerilim A Fark Fark 0,8 1,8 -1 -30 0,95 1,64 -0,69 -15 1,4 1,2 0,2 0 1,8 1,05 0,75 15 1,97 0,98 0,99 30

Bu lmlerdeki amacmz gnein belli bir sapma as karsnda panellerin hangi pozisyonunun bize daha hassas gerilim fark bilgisi verdiini tespit etmektir. izelge 5.5 incelendiinde aadaki sonular karabiliriz:

43

- Gnein ayn miktardaki sapmas iin; paneller arasndaki a ne kadar kk olursa oluan gerilim fark o kadar byk olmaktadr. rnein 15lik sapma iin panellerin arasndaki a 90 iken -0,07V ve 0,014V, 60 iken 0,22V, 180 (srt srta) iken 0,75V gerilim farklar olumaktadr. Bu durumun olumas teorik hesaplamalarmzla da uyumaktadr. Nitekim, aada gnein as kadar sapmas neticesinde oluacak gerilim farknn paneller arasndaki aya () bal olarak nasl deitiine ilikin bant karlmtr. Gne nlar her iki panele eit ayla geldiinde (yani a fark 0 iken) gerilim fark 0 (sfr) olmas gerektii halde farkl sonular kmaktadr. Bu farkl sonulara ofset hatas ismini verirsek ofset hatasnn en fazla olduu durum panellerin arasnn en ak olduu durum olan srt srta yerleim durumu olduu grlr.
Gne

I1
A Paneli

I2

B Paneli

ekil 5.5. Sensr panellere gnein belli bir sapma asnda gelen direkt nm I1
I1

I2

I2
/2

90-/2

A Paneli B Paneli ekil 5.6. Sensr panellere gnein belli bir sapma asnda gelen direkt nm

44

Gne dik iken A ve B panellerinde retilen akm; Ea1=Eb1=*I1 * cos (90-/2) = *I1* sin (/2) : verim Gne as kadar hareket ettiinde A panelinde oluan akm ; Ea2= *I2 * cos (90-/2+ ) = *I2* cos (90-(/2- ))= *I2* sin (/2- ) B panelinde oluan akm ; Eb2= *I2 * cos (90-(/2+ )) = *I2* sin (/2+ ) ki panelde retilen akmlarn fark; Eb2 - Ea2 = *(I2* sin (/2+ ) - I2* sin (/2- )) = *(I2*[ sin (/2+ )- sin (/2- )]) = *(I2*[sin /2*cos + sin * cos /2 - sin /2*cos + sin * cos /2]) Eb2 - Ea2 = 2 * I2*sin * cos /2 (5.1) eklinde gsterilebilir.

bants elde edilir. Burada sin sabit bir deerdir. Dolaysyla oluacak akm fark k iddetine, verime ve ya baml olarak deimektedir. imdi bu bant zerine yorum yaparsak u sonulara ulaabiliriz; - Ik iddeti artarsa akm fark da artar, - Panellerin verimi artarsa akm fark artar, - Paneller arasndaki a kldke cos /2 artar, dolaysyla akm fark da artar. - Cos (-)=cos olduundan panellerin ieriye dnk veya darya dnk olmas bir fark oluturmamaktadr. Ancak, bu husus sadece direkt nmlar dikkate aldmz bu art altnda geerlidir. Gerek hayatta direkt gne nmnn yan sra atmosferden, evredeki yanstc cisimlerden vs. gelen birok dank gne n olmasndan dolay panellerin ieriye veya darya dnk olmas arasnda farkl sonular elde edilecektir.

45

E. 5.1.deki ifadenin maksimum noktasn bulmak iin ya gre trev alp 0a eitlememiz gerekir. d/d(Eb2 - Ea2)= d/d(2*I2* sin * cos /2)= I2* sin *sin /2=0 sin /2=0 =0 veya =180 Bu sonuca gre; gnein belli miktar hareketi sonucu her iki panelin rettii akmlar arasndaki farkn maksimum olmas iin bu iki panel arasndaki ay 0 derece veya 180 derece yapmamz yani bunlar srt srta veya yz yze getirmemiz gerekmektedir. Bu sonu yaplan lmlerle de uyumaktadr (Bkz. izelge 5.5). Yukardaki deerlendirmeler nda u sonuca ulalmtr; Sensr panellerin srt srta yerleimi durumunda evredeki dank nmdan fazla etkilenmesi ve ofset farknn yksek olmas sebebiyle daha dar al bir yerleim uygun olacaktr. Ayrca d etkenlerin oluturaca bozucu etkiyi azaltmak amacyla ie dnk bir yerleim yaplmas daha uygundur. Bu sebeplerle tasarmda sensrler 90lik ayla ie dnk olarak yerletirilmi olmakla beraber monte edildikleri dzlem bu ann ayarlanabilmesine imkan sunmaktadr (Bkz. Resim 5.3). 5.4. Devre emas ve alma Prensibi Gerekletirilen tasarmn blok diyagram ve devre emas ekil 5.7 ve ekil 5.8de gsterilmektedir. Sistemimizde adet sensr kullanlmtr(Bkz. Resim 5.3). Bunlardan ikisi, gnein yerini tespit etmek amacyla birbirine dik yerletirilmi iki fotovoltaik hcre, dieri ise gece gndz ayrmn yaparak gece olduunda otomatik olarak sistemin douya dnmesini salamak amacyla kullanlan bir foto direntir. Fotovoltaik hcrelerden gnei daha dik ayla gren, dierine gre daha fazla akm retmektedir. Devre, oluan bu akm farkn ykselterek referans gerilimiyle

46

kyaslamakta ve eer referans geriliminden yksek ise fark azaltacak ekilde motorun dnmesini salamaktadr. Bu ekilde sensrlerin akm deerleri arasndaki fark minimum olduunda sistem gnee ynelmi olmaktadr. Devre dizaynnda dikkat edilecek baz nemli hususlar unlardr: Sensr panellerin akmnn llmesi, llen akm deerlerinin farknn alnarak ykseltilmesi, Fark ykseltecinin kazancnn ayarlanabilmesi, Fark sinyalinin bir referans sinyalle kyaslanmas, Fark sinyalinin iareti pozitif veya negatif oluuna gre motorun dnecei ynn tespit edilmesi, Histeresis aral oluturulmas, Gece douya tekrar dnmesi, Snr noktalara anahtar konmas,

5.4.1 Sensrler Sensr olarak kullandmz fotovoltaik gsterilmektedir. Grld gibi ekilde yerletirilmitir. hcreler ve fotodiren Resim 5.3de

fotodiren srekli gnee bakacak ekilde

yerletirilmiken PV sensrler Blm 5.3de de akland gibi birbirine dik olacak

Resim 5.3. Sensrlerin yerleim ekli

S STEM BLOK D YAGRAMI

Sensr panel 1
Akm Gerilim evirici Pozitif Gerilim kyaslayc

Motor srme devresi

Motor

Endstramantasyo n fark ykselteci

Akm Gerilim evirici

Sensr panel 2

Negatif Gerilim kyaslayc

Sensr fotodiren Motor kolu (geri besleme )

ekil 5.7. Gerekletirilen tasarmn devre blok diyagram

47

DEVRE EMASI
U7 78L05
IN OUT

U3 78L05
IN OUT COM

COM

C4 1uF motorso 3k

R7 20k C3 1uF R1 100 U1A LM358 R3 500 Kazan 10k 1%

1 2 3 4 5 6 7 8

histere 20k U4 LP311 Kazan1 5k 40%

2 3 1 7 4 8

S2 U6 L293D
1 2 3 4 5 6 7 8 16 15 14 13 12 11 10 9

2+ 1 3

+ Batarya 12V

C5 1uF

PanelA 10mA

U2 INA103
16 15 14 13 12 11 10 9

motorsa 10k S1 1k R4 U5 LP311

3 2 7 1 4 8

M1

R2 100 + Batary2 12V U1B LM358

PanelA1 10mA

C6 1uF

6+ 7 5

Kazan2 5k 40%

histere 20k

R8 20k

ekil 5.8. Gerekletirilen tasarmn devre emas

48

49

Fotovoltaik sensrlerin ksa devre akm deerini mi yoksa ak devre voltaj deerlerini mi kullanmamzn daha uygun olacan ortaya karmalyz. Bu amala PV hcrelerin I-V karakteristiklerini incelememiz gerekmektedir. ekil 5.9dan grld gibi ksa devre akm gne nmyla dorusal bir ekilde deimekteyken ak devre voltajndaki deiim dorusal deildir ve kk leklidir. Dolaysyla devremizin tasarlarken sensrlerin ksa devre akmlarn esas almamz daha uygun olmaktadr.

Gerek hcre

ekil 5.9. PV hcrelerin I-V karakteristii 5.4.2 Sensr PV hcrelerin ksa devre akmlarnn llmesi: Sensrlerin ularndan ksa devre akmn lmek ak devre voltajlarn lmekten daha zordur. nk ak devre voltajlarn panellerin iki k ucundan direkt alabilmekteyiz. PV panellerin ksa devre akmn elde etmek ve bunu gerilime evirmek amacyla tasarmmzda kullandmz yntem ekil 5.10da gsterilmektedir. Ayrca bu devre ile elde ettiimiz gerilim ykten bamsz olmaktadr. Yani, elde edeceimiz k gerilimleri balayacamz yke gre deimeyecektir. ekil 5.10da gsterilen devrede akm kayna simgesiyle gsterilen devre eleman sensr PV sensrlerdir.

Hcre akm, A Hcre voltaj, V

50

V1 5V +V R5 100

PanelA

ekil 5.10. PV sensrlerin ksa devre akmlarnn gerilime dntrlmesi LM358 Opampn (Ek-2) bir girii topraa balanrken dier girii PV sensrn negatif ucuna balanmaktadr. Negatif uca balanmasnn sebebi, akmn 100 ohmluk R5 direnci zerinden topraa doru akmas salanarak Vo k voltajnn pozitif olmasn salamaktr. PV sensrn dier ucu toprakla irtibatlandrlarak ksa devre akmnn 100 ohmluk diren zerinden akmas salanmaktadr. Bylece hem PV sensrlerin ksa devre akmlarn elde etmi olmaktayz hem de bu deeri 100 ohmluk diren zerinden voltaja evirmekteyiz. Bu devrenin knda elde ettiimiz Vo k gerilimini u ekilde ifade edebiliriz: Vo= 100 x I ksa devre 5.4.3 PV sensrlerden elde edilen gerilim deerlerinin kyaslanmas ve ykseltilmesi PV sensrlerin klar ekil 5.11de gsterilen INA103 kodlu enstrmantasyon ykseltecin giriine balanmaktadr (Ek-3). Enstrmantasyon ykselte iki giri sinyalinin farkn alarak istenilen oranda ykseltip ka vermektedir. Dolaysyla bu entegrenin k pozitif veya negatif olabilmektedir. Bu pozitiflik ve negatiflik nem arz etmektedir. nk, devre tasarmmzda motorun hangi yne dneceinin tespiti bu sinyalin iaretine gre yaplmaktadr. Bir sonraki blmde de akland gibi, eer bu sinyal pozitifse ve eik geriliminden bykse motor saa dnecek, eer negatifse ve negatif eik geriliminden mutlak deerce daha bykse motor sola dnecektir. Bu sebeple bu k gerilimi devremizdeki en nemli elektrik sinyalidir. (5.2)

2+ 3

LM358
1

Vo

51

Vin1

Opamp

R3 6k

R5 6k

3k Kazan 10k 1% Opamp Vo

500 3k Opamp Vin2 R4 6k R7 6k

ekil 5.11. Enstrmentasyon Ykselte, INA103 Burada kazan oran, entegreye dardan balanan kazan direncine gre aadaki formle uygun olarak deimektedir. Kazan = 1 + 6 k /Rkazan ( 5.3)

Tasarmmzda kazan direnci olarak seri bal iki diren kullandk. Bunlardan birisi sabit 500 deerinde iken, dieri ok turlu hassas 10 k deerinde bir ayarl getirilmesi oluumu direntir (ekil 5.11). 500 luk sabit direnci kullanmamzn sebebi, kazan ayarna st snr koymaktr. Bylece ayarl direncin ok kk deerlere durumunda dier entegrelere zarar verecek yksek kazan engellenmektedir. ekil 5.11de gsterilen kazan direnlerine gre ayarl diren vastasyla E. 5.3e gre elde edebileceimiz kazan aral izelge 5.6da gsterilmektedir. Ayarl direncimizi maksimum seviyesine getirdiimizde minimum kazanc, minimum seviyesine getirdiimizde maksimum kazanc elde etmekteyiz. izelge 5.6dan da grld zere kazan aralmz 1,57 ile 13 arasnda deimektedir. Bu kazan oranlar devrede ne amala kullanlmakta ve ne anlama gelmektedir? Kazan, sistemin hassasiyet ayar olarak kullanlmaktadr. Yani gnei ka derecelik bir hassasiyetle takip edeceimizi bu kazan ayar ile tespit etmekteyiz.

52

izelge 5.6. Diren ayarna gre kazan aralmz Ayarl Diren ( ) Toplam Kazan Direnci ( ) 0 500 500 1000 1000 1500 2000 2500 3000 3500 6000 6500 10000 10500 Kazan 13 Maksimum 7 5 3,4 2,7 1,9 1,57 Minimum

Enstrmantasyon ykseltecin dier nemli zellii de yksek giri empedansna sahip olmasdr. Bu sayede giriine balanan gerilim deerleri ak devreye balanm gibi davranacak ve yke gre deimeyecektir. Enstrmantasyon ykselte olarak ekil 5.11deki devreyi ieren INA103 entegresini kullandmz belirtmitik. Aslnda bamsz opamplar kullanarak enstrmantasyon ykselteci oluturabilirdik ancak bu yntemi ekonomik olmasna ramen semedik. nk, bu tip devrelerde hassasiyet nem arz etmektedir. Kullanlan edeer direnler arasnda fark olmamaldr, ofset hatas minimum seviyede olmaldr. Bu sebepten hazr entegre kullandk. 5.4.4. Gerilim Kyaslayclar Sensr panellerin akmlarndan elde ettiimiz gerilim deerleri enstrmantasyon ykseltete farklar alnp ykseltildikten sonra belli bir eik gerilimi ile kyaslanarak eik gerilim deerinden yksek olmas halinde motorun dnmesi iin bir sonraki kademeyi aktif hale getirmelidir. Bu amala gerilim kyaslayc olarak LM 311 entegresi kullandk (Ek-4). Eik gerilimlerin retilmesi Gerilim kyaslaycya referans oluturacak olan eik gerilimlerin elde edilme ekli ekil 5.12de gsterilmektedir.

53

20k

+ 12V 5k 12% Vesikpoz

+ 12V 5k 4% 20k Vesikneg

ekil 5.12. 12Vluk seri bal iki bataryadan pozitif ve negatif eik gerilimlerinin elde edilmesi ekil 5.12de grld zere 12 Voltluk iki adet batarya birbirine seri balanm ve ortak noktalar topraklanmtr. Bylece topraa gre +12V ve -12Vluk gerilim kaynaklar elde edilmitir. -12Vluk gerilime iki sebepten ihtiyacmz vardr. Birincisi, devremizde kullandmz baz entegrelerin pozitif ve negatif olmak zere ift kaynaktan farkn beslenme gerekliliidir. Dieri ise, PV panellerin gerilimlerinin enstrmantasyon ykseltecin k pozitif ve negatif ykselten

olabilmektedir. Bu sebeple gerilim kyaslama devremizde hem pozitif eik gerilimi hem de negatif eik gerilimi oluturmamz gerekmektedir. ekil 5.12 incelendiinde grlecektir ki, eik gerilimler elde edilirken hem sabit 20k deerinde bir diren hem de 5k luk ayarl bir diren kullanlmtr. Burada yle bir soru akla gelebilir; bacakl bir trimpot kullanlarak bu gerilim blme ii tek elemanla ve daha geni aralkta yaplabilecekken gerekletirilen devrede hem sabit hem deiken diren kullanlmtr, neden? Bunun nedeni; toplam diren deerini mmkn olduu kadar yksek tutarak devrede tketilen akm miktarn en aza indirmektir. nk bu devrede ama gerilim blmek olduundan akan akm ne kadar kk olursa o kadar iyidir. ekil 5.12deki devrede akacak olan akm deeri; 12V/(20k + 5k ) = 0,48 mAdir.

54

Bu akm deeri ayarl direncin ayarndan bamszdr. Ayarl direncin ayar sadece elde ettiimiz eik gerilimini deitirmektedir. Tasarmmzda ayarl direnleri +300mV ve -300mV eik gerilimleri elde edecek ekilde ayarladk. Gerilim Kyaslayclar Gerilim kyaslayclar, sensr panellerden elde edilen ykseltilmi fark sinyalini nceden ayarlanm referans gerilimiyle kyaslayarak referans geriliminden byk veya kk olma durumuna gre bir sonraki entegreye mantksal 1 veya 0 anlamna gelen sinyal vermektedir (ekil 5.13).

ekil 5.13. Gerilim kyaslayclarn alma ekli animasyonu 5.13de bir gerilim kyaslaycnn alma mant temsili olarak

ekil

gsterilmektedir. Pozitif giri noktasna gelen giri gerilimi referans geriliminden dk olduunda k toprak hattyla ksa devre olmakta ve sfra yakn bir gerilim deeri vermektedir. Aksi durumda ise k Vcc gerilimine eit olmaktadr. Tasarmmzda gsterilmektedir. kullandmz gerilim kyaslayc devresi 5.14de

ekil

55

+12V histere 20k LM311

8

5V

Vesikpoz

2 3

1 7

R1 3k Vo

-12V Vpanel 5V

LM311
4

R2 10k

Vesikneg histere 20k

3 2

7 1

Vo

-12V

ekil 5.14. Gerekletirilen gerilim kyaslama devresi Devredeki Vpanel gerilimi sensr panellerden alnan gerilim deerlerinin fark alnp ykseltildikten sonra elde edilen gerilimdir. Dikkat edilirse iki adet gerilim kyaslayc kullanlmaktadr ve ikisine de giri sinyali olarak Vpanel gelmektedir. Ancak giri sinyalinin balant ucu her kyaslaycda farkldr yani sttekinde entegrenin 2 numaral bacana balyken alttaki entegrede 3 numaral bacaa baldr. Referans gerilimleri de benzer ekilde her iki kyaslaycda birbirine ters ekilde balanmtr. stteki kyaslaycda, fark sinyali pozitif olduunda ve 300 mVdan yksek olduunda k gerilimi 5V (mantksal 1) olmaktadr, aksi durumda 0.3 V (mantksal 0) civarnda olmaktadr. Alttaki kyaslaycda ise fark sinyali -300 mVdan mutlak deer olarak daha byk olduunda (Vpanel< -300 mV) k gerilimi 5V (mantksal 1) olmakta, aksi durumda ise 0.3 V (mantksal 0) civarnda olmaktadr. Yani, Vpanel fark gerilimi pozitifken alttaki kyaslayc ka 0,3 V vermekte, negatif iken stteki kyaslayc ka 0,3 V vermektedir. deerlendirilmektedir. Bu k deerleri bir sonraki kademede kullanlan entegrede mantksal 1 veya 0 olarak

56

Kyaslayc devresinde Vcc=5V gerilim kayna ile Vo k gerilimleri arasnda 3k ve 10 k luk direnler kullanlmtr. Bu direnler, akm snrlamas yapmak iin kullanlmtr. Nitekim bu sayede, kyaslaycnn k ksa devre olduunda yani Vo=0 olduunda k ucu zerinden akacak olan akm yaklak 1,5 mA civarnda olmaktadr. Burada kullanlan diren deeri belli bir deerin altnda olmamaldr. nk kullanlan entegrenin k ucu ksa devre olduunda zerinden akacak maksimum akm deeri spesifikasyonlarnda 20mA olarak belirtilmektedir (Ek-4). Dolaysyla burada kullandmz diren deeri 250 ohmdan byk olmaldr. Gerilim kyaslama devresine dikkat edilirse grlecektir ki stteki kyaslaycda bu amala 3k luk diren kullanlrken alttaki kyaslaycda ksmnda aklanmaktadr.. Gerilim kyaslayc entegresi olarak LM311i seilmitir. Bu amala kullanlabilecek LM310 ve LM393 entegreler de vardr ancak LM311in dierlerinde olmayan ve bize gerekli olan bir zellii bulunmaktadr. Bu zellik; negatif giri gerilimi kabul etmesidir (Ek-4). nk, devre emas incelendiinde grlecektir ki voltaj kyaslayc entegrelere pozitif sinyal gelebilecei gibi negatif sinyal de gelebilmektedir. Bu sebeple bu zellik nem arz etmektedir. Hatta, ileriki blmlerde de aklanaca zere motorun dn yn, panellerin fark sinyalinin (Vpanel) bu pozitif veya negatifliine gre tespit edilmektedir. Histeresis Aral Oluturulmas Bir nceki blmde gerilim kyaslayclar aklanrken 300mV eik gerilim 10 k luk diren kullanlmtr. Bu farklln sebebi Blm 5.4.6 Sistemin Gece Douya Dnmesi

seviyelerinden bahsedilmiti. Eer Vpanel fark sinyalinin seviyesi 300 mVun zerindeyse veya -300mVdan daha negatif ise ilgili gerilim kyaslayc gerilim farkn azaltacak ynde hareket etmektedir. Fark sinyali 300mV aralna dtnde motor durmaktadr. Bu durum aada fonksiyon olarak gsterilmitir.

57

Saa dn , Motor = Dur , Sola dn, Ancak, Vpanel

Vpanel>300 mV -300 mV< Vpanel < 300 mV Vpanel< -300 mV

300 mVu atnda motor alacak ve 300 mVun altna der

dmez rnein 299 mV olduunda duracaktr. Bu durum motorun ok sk hareket etmesine sebep olacaktr (ekil 5.15 (a)). Bu sebeple bir histeresis aral oluturmamz gerekmektedir. Histeresis aral oluturmak iin gerilim kyaslayclarn giri ve k ular arasna uygun bir diren balamamz yeterlidir. Ancak direncin deeri nemlidir nk histeresis aralnn genilii bu diren deerine gre ortaya kmaktadr. ekil 5.15 (b)de histeresisin olduu durum gsterilmektedir. belirlenmektedir.
VUT
300 mV 300 mV

Buradaki

Vh

gerilimi

balanacak

histeresis

direnciyle

VLT

-300 mV

-300 mV

(a) ekil 5.15. (a) Histeresis yok (b) Histeresis var

(b)

Histeresis direncinin histeresis araln nasl belirlediini ekil 5.16 zerinden inceleyelim: Eer Vin< Veikpoz ise; Vo = 0 V olacaktr. Vin = Vpanel x 20/21 olacaktr.

58

Vin > Veikpoz olduunda ise; Vin = Vpanel + (Vo -Vpanel)/21 = Vpanel x 20/21 + Vo/21 olacaktr.

histere 20k

5V

R4 3k
4

R3 Vpanel 1k Vesikpoz

LM311
8

Vin

2 3

1 7

Vo

ekil 5.16. Gerekletirilen histeresisli devre Dolaysyla Vin gerilimi ykselecektir. Motor Vin<Veikpoz olana kadar dnecek ve bu art salandnda duracaktr. Bu art salandnda ise yine Vo=0 V olacak ve Vin = Vpanel x 20/21 olacaktr ama bu defa Vpanel iyice azalm olacaktr. Bu durum ekil 5.15 (b)de gsterilmektedir. Dier kyaslayc opamp devresinde histeresis direnci giri sinyaline deil de Veikneg referans sinyaline balanmtr. Bu devrede de benzer ekilde referans geriliminde ani dme ve ykselmelerle histeresis salanmaktadr. Yukardaki hesaplamalarda grld zere histeresis araln balanan diren belirlemektedir. Bu diren ne kadar kk olursa histeresis aral o kadar byk olmaktadr. Histeresis araln ayarlarken optimum noktann seilmesi gerekmektedir. Histeresis aralnn ok byk olmas gne takbindeki hassasiyeti olumsuz etkileyebilir. Bu araln ok kk olmas ise motorun sk sk devreye girip/kmasna almasna sebep olur. Gerekletirilen tasarmda bu aralk; 5V/21=238 mV kadar olmaktadr.

59

5.4.5. Motor Srme Devresi Gerekletirilen tasarmda 12Vluk servo motor kullanlmtr. Motor ve mekanik aksam ile ilgili ayrntl bilgiler Blm 5.4.8de verilmitir. Bu blmde motor kontrol devresi zerinde duracaz. Servo motorlarn karakteristik zellii, verilen gerilimin iaretine gre sola ve saa dnebilmesidir. Motor kontrol entegresi olarak L293D kullanlmtr (Ek-5). ekil 5.17 motor kontrol entegresinin balant eklini gstermektedir.

ekil 5.17. Motor kontrol entegresi L293Dnin balant emas ekil 5.17deki balant ekli ile motor ift yne dnebilmektedir. Motorun dn ynn entegrenin 2 ve 7 numaral bacaklar belirlemektedir. Entegrenin 2 numaral bacana mantksal 1 (2,3V ile besleme gerilimi aras) ve 7 numaral bacana mantksal 0 (0 V ile 1,5 V aras) anlamna gelen gerilim sinyalleri geldiinde motor saa dnmekte iken tam tersi durumda sol yne dnmektedir. Dier konfigrasyonlarda yani her iki bacaa da mantksal 1 veya 0 gerilim deerleri geldiinde motor durmaktadr. anlamna gelen

60

5.4.6. Sistemin Gece Douya Dnmesi Tasarmmzda nemli bir konu ve problem olarak gne battktan sonra sistemin tekrar douya ynelmesi gereklilii ortaya kmaktadr. Bu amac gerekletirmek iin fotodiren kullanlarak ok basit fakat etkili bir yntem gelitirilmitir. yle ki; bir nceki blmde motor srme devresi aklanrken motorun sola ve saa dnn kontrol etmek amacyla L293D entegresinin 2 ve 7 numaral bacana gelen iki sinyal olduundan bahsedilmiti. Gne batarken bat ynne bakan cihazmz tekrar dou istikametine evirmek iin motoru sola dnecek ekilde altrmamz gerekmektedir. Bunun iin L293D entegresinin 7 numaral bacana mantksal 1, 2 numaral bacana mantksal 0 anlamna gelen gerilim deerleri vermeliyiz. Hava karardnda normalde her iki bacaa da yaklak 0 Vluk bir gerilim gelmektedir. Hava karardnda entegrenin 7 numaral bacana 5 V gerilimin gelmesi iin ekil 5.18de gsterildii ekilde devreye bir fotodiren (R9) balanmtr.

U8 78L05
IN OUT

COM

C1 1uF motorso 3k

R10 20k histere 20k U11 LP311 Kazan3 5k 40%

8 2 3 1 7 4

S3 U9 L293D
1 2 3 4 5 6 7 8 16 15 14 13 12 11 10 9

motorsa 10k S4 1k R9 U10 LP311

4 3 2 7 1 8

M2

histere 20k

ekil 5.18. Sistemin gece douya dnmesini salayan fotodiren ve anahtar balantlar Fotodirencin zellii, gne aldnda direnci 100 seviyesine kadar derken

karanlk ortamda 100 k a kmasdr. Bu zellikten faydalanlarak tasarlanan devremiz yle almaktadr; fotodiren, 10k luk direnle 5Vluk gerilim

61

kaynana seri balanmtr. Gndz fotodirencin deeri olumamaktadr. Ancak, gece olduunda deeri, 100 k

100

seviyesine

dtnden 10k a gre ok ufak bir deer olduundan zerinde etkin bir gerilim mertebesine knca 5Vluk gerilim kaynann ounluu fotodiren zerine dtnden L293D entegresinin 7 numaral bacana otomatik olarak 5Va yakn bir gerilim gelmekte ve bu gerilim deeri entegre tarafndan mantksal 1 olarak alglanmaktadr. Bylece motorun sola dnmesi iin gerekli giri sinyalleri hazrlanm olmaktadr ve motor sola yani douya doru dnmeye balamaktadr. Ancak bu noktada karmza baka bir problem kmaktadr; sola yani douya doru dnmeye balayan cihaz, tam dou istikametine yneldiinde nasl duracaktr? nk hava karanlk olduu mddete fotodirenten dolay L293D entegresi srekli sola dn komutu alacaktr. Bu problemin zm bir sonraki Snr Anahtarlar blmnde aklanmaktadr. 5.4.7. Snr Anahtarlar Motorumuzun dnebilecei en sol ve en sa noktalardan daha ileriye gitmesini engellemek ve cihazmz korumak iin u noktalara yani motorun dnebilecei en sol ve en sa noktalara cihazn dnn durduracak anahtarlar yerletirilmitir(Bkz. ekil 5.18). ekil 5.18de grld gibi normalde anahtarlar ak konumda beklemekte ve bu konumda herhangi bir fonksiyonlar bulunmamaktadr. Motor snr deere geldiinde anahtar tetiklemekte ve 5Vluk gerilim kaynan toprakla irtibatlandrarak L293D entegresine motorun durmasn salayacak mantksal 0 anlamna gelen sfr Voltluk gerilim vermektedir. Bu koruma anahtarlar her iki yne de yerletirilmitir. Anahtarlarn cihaz zerindeki yerleim ekli ise, cihazn estetiini bozmayacak ekilde devre kartnn yerletirildii kapal ksma yaplmtr. 5.4.8. Mekanik Aksam Cihazmzn mekanik aksam Resim 5.4de gsterilmektedir.

62

Resim 5.4. Tasarlanan ve gerekletirilen gne takip sistemi Mekanik aksam anak anten sistemlerinde kullanlan montaj elemanlarndan modifiye edilmitir. Grld gibi, yere sabitleme aya, motor aksam, motor kolu ve montaj aparatlarndan olumaktadr. Kullandmz motorun teknik zellikleri aada belirtilmitir. Motor zellikleri alma gerilimi aral : 12V-18V Hz :1.9/sn (13Vda) Akm tketimi: 50 mA (beklemede), 200mA(normal), 350 mA(maksimum)

63

Motor kolu

Dikey a ayar Montaj dirsei

ekil 5.19 Gerekletirilen sistemin mekanik aksam 5.4.9. Ak Grubu Sistemin enerji deposu iki adet ak olmakla berber asl enerji kayna gneten elektrik enerjisi elde etmek amacyla kullanacamz gne panelleridir. Aklerimiz bu gne panellerinden arj olarak sisteme enerji verecektir. Kullanlan aklerin teknik zellikleri aada belirtilmektedir: Tip :Bakmsz kuru tip Nominal gerilim :12 V Kapasite :1,3 Ah En x boy x ykseklik (mm) : 48x 97x 51 Akler birbirine seri balanp ortak ular toprak olarak referans alnmtr (ekil 5.20). Bylece aklerden birisi +12V , dieri -12V gerilim kayna olarak kullanlmtr. Aklerin pozitif ve negatif ular arasna baladmz kapasitrlerin kullanm amac ak klarnda gerilim salnm olmamasn garanti altna almaktr. Her ne kadar aklerimizin k dzgn bir DC gerilim kayna gibi davranmakta ise de bu kapasitr balantlar nlem olarak yine de kullanlmtr.

64

V12 +12 V

+aku1 12V

C2 1uF

toprak

+aku2 12V

C1 1uF V12 -12 V

ekil 5.20. Aklerin balant ekli Devremizde bize gerekli olan +12 V, toprak hatt ve -12 V gerilim kaynaklar ekil 5.20de gsterildii ekilde elde edilmitir. Ancak bunlara ilaveten baz entegre beslemelerinde kullanmak zere +5V gerilime de ihtiya duyulmaktadr. Bu amala iki adet 7805 entegre kullanlmtr. 7805 entegrelerin giriine 12V gerilim uygulanarak k ularndan +5V gerilim elde edilmitir. ekil 5.21 7805 entegresinin balant eklini gstermektedir.

78L05
IN OUT

+5V V
C3 1uF

COM

+aku1 12V

C2 1uF

+aku2 12V

C1 1uF V12

ekil 5.21. +5V gerilim kayna oluturulmas

65

5.4.10. Kart Bask Aamalar: Tasarladmz devreyi, bask devre kart haline getirmeden nce deney setinde kablolar ile gerekli balantlar yaplarak almas kontrol edildi. Bu aamadan sonra devre emas izildi. Devre emasn izmek iin Circuit Maker 2000 program kullanld. Devrenin kart bask emasnn izimi iin ise yine ayn program altnda bulunan Traxmaker program kullanld. Normalde program devre emasndan kart bask emasn otomatik olarak izmektedir. Ancak bu zellii bizim devre emamz iin kullandmzda program tek katmanl olarak kart bask emasn oluturamad. ki katmandan oluan bir ema izdi. Ancak iki katmanl kart bask ilemi zor ve spesifik cihazlar gerektirdiinden dolay yle bir zm yoluna gidildi; kart bask devresi tek katman olacak ekilde manuel olarak elle izildi. Bunu baarabilmek iin yollarn kesitii durumlarda kprler oluturuldu (Resim 5.5).

Resim 5.5. Gerekletirilen tasarmn kart bask emas Kart bask devresini izdikten sonra gerekletirme aamasna geildi. Devre boyutlarnda bakr levha kesildikten sonra kart bask emasndaki yollarn levha

66

zerinde iz braklarak kapatlmas gerekmektedir. Bu adm gerekletirmek amacyla pnp kart basm kad kullanld. Lazer printerdan pnp kada kart bask emasn izdirdikten sonra bakr levha zerine kapatarak scak t altnda bir sre beklettik. Kad kaldrnca bakr levhaya kattaki yol iziminin aynen getiini grdk. Daha sonra bakr levha asitli suda braklarak yol balantlar hari dier ksmlardaki bakr temizlendi. Entegrelerin ve devre elemanlarnn balanaca yerler matkapla delindi, kpr (ksa devre) atlmas gereken yerlere kablo ile hat ekildi ve devre elemanlar yerletirildi. 5.5. Tasarmn Maliyeti Gerekletirilen tasarmn para baznda yaklak maliyeti aaya kartlmtr: Mekanik aksam ve motor..90 YTL Elektronik devre elemanlar..50 YTL Sensrler.. 10 YTL Akler.. 15YTL TOPLAM 165 YTL Bir yksek lisans tezi olarak gerekletirilen bu tasarmn maliyeti seri retimlerde ok byk oranda decektir. Elimizde bulunan ve gne takip sistemi tasarmyla birlikte kullanlacak olan gne panellerinin teknik zellikleri aada belirtilmitir: Gne Paneli zellikleri Marka : JET-PUMPEN HT GMHB (Germany) Model : KT 12-12 B Ak Devre Gerilimi (Voc): 22,5 V Ksa Devre Akm (Isc): 320 mA G (Wspec) :3,6 W Vspec:14,5 V Ispec: 248 mA Boyut: 315mm x 315 mm Yukarda zellikleri belirtilen gne panellerinden bildirilen g orannda faydalanabilmemiz iin gne takip sistemi kullanmamz gerekmektedir. nk

67

belirtilen g deeri belirli bir ma iddeti ve gelme as altnda elde edilmektedir. Dolaysyla gne takip sistemi olmadan bu gne panellerinin kullanlmas durumunda spesifikasyonlarnda belirtilen deerler tam olarak elde edilemez.

68

6. SONU VE NER LER Dnyada yenilenebilir enerji kaynaklarn kullanmaya doru hzla artan bir eilim vardr. Bunlar arasnda zellikle gne enerjisi lkemizin iklim ve corafyasna uygun bir alternatif enerji kaynadr. zellikle ehir elektrik ebekesinin olmad veya getirilmesinin ok maliyetli olaca uzak yerlerde, TV vericisi, link vb. cihazlar iin enerjiye ihtiya duyulan yksek dalarda, elektrik kesintisinden etkilenmemesi istenen sokak lambas uygulamalarnda vs gne enerjisi ok verimli ekilde kullanlabilmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan maksimum faydalanabilmek iin srekli yeni almalar yaplmaktadr. Gne panellerinden maksimum verimle faydalanmak amacyla da gne takip sistemleri dnyada bir ok uygulama alannda kullanlmaktadr. Gne takip sistemleri zellikle yer kst olan uygulamalarda ok kullanl olmaktadr. rnein; gemi, karavan gibi aralarda gerekli enerji elde etmek iin kullanlacak panel says gne takip sistemleri ile daha az sayya drlerek yerden tasarruf edilebilmektedir. Gne takip sistemleri, gne nlarnn fotovoltaik yzeye dik gelmesini salayarak elde edilen enerji miktarn arttrmaktadr. Bu sistemleri kullanarak gne panellerinden elde edilen enerji %30-%37 orannda arttrlabilmektedir. Gerekletirilen sistem ile maksimum enerji art %30 civarndadr. Mevsimlere gre dikey (tilt) as ayarlanarak iki ynl takip yapldnda ise bu verim %40a ulamaktadr. Ayrca NREL tarafndan Denver, USA ehri iin yaplan lmlere gre; o Gne takibi olmazsa 5.5 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi dmekteyken, o 1-eksende takip yaplrsa 7.2 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi dmektedir. Buna gre art (7.2-5.5)/5.5 = %30.9 olmakta,

69

o 2-eksende takip yaplrsa 7.4 kWh/m2 yllk ortalama ma enerjisi dmektedir. Buna gre art (7.4-5.5)/5.5 = %34.5 olmaktadr. Sonu olarak, gne takibi yaplmayan sistemlerde enerji miktarna gre 1-eksenli takip yapmak %31 civarnda enerji verim kazanc salarken 2-eksenli takip yapmak %34-37 civarnda enerji kazanc salamaktadr. Bu almada tasarlanan ve gerekletirilen gne takip sistemi sensr tabanldr. Sensr olarak iki adet ufak gne (PV) paneli ve bir adet fotodiren kullanlmtr. Cihaz, gnei douundan batna kadar takip etmekte, hava kararnca otomatik olarak douya ynelip beklemektedir. Sensr paneller, gnein yerini tespit amacyla kullanlrken fotodiren gndz ve gece ayrm yaparak gece olduunda cihazn douya dnmesini salamak iin kullanlmtr. Yaptmz deneysel almalarda, gne as-akm, gne as gerilim arasnda yaklak dorusal bir iliki olduu grlm ve bu ilikiye dayanarak gne takip sistemi tasarlanmtr. Gne takip sistemi hassasiyeti iki sensr panelin akmlarnn farkna baldr. o Sensr panellerde, k iddeti artarsa akm fark artmakta; o Sensr panellerin verimi artarsa akm fark artmakta; o Sensr paneller arasndaki a azaldka yine akm fark artmaktadr. Tasarmda sensrler 90lik ayla ie dnk olarak yerletirilmi olmakla birlikte bu a deeri deitirilebilecek ekilde monte edilmitir. Sistem 1-eksende takip yapacak ekilde tasarlanm olmakla beraber 2.eksen mevsimlere gre manuel olarak ayarlanabilmektedir. Bu ayarlamann ylda iki defa yaplmas yeterlidir.

70

Cihaz gndoumundan gnbatmna takip yapmaktadr ancak bu takip as 180 deil 140 civarndadr. Bu a araln yerletirilen snr anahtarlar salamaktadr. Snr anahtarlar cihazn belli bir noktadan daha ileriye dnmesini engelleyerek sistemi korumak amacyla kullanlmtr. Bu almada gerekletirilen gne takip sistemi tamamen analog elektronik ve mekanik temelli bir sistemdir. Benzer almalar, mikroilemci kontroll, PLC kontroll veya sensr kullanlmadan koordinat/saat/tarih bilgisine gre alacak ekillerde de gerekletirilebilir.

71

KAYNAKLAR 1. U.S. Census Bureau , International Population Reports WP/02, Global Population Profile: 2002, U.S. Government Printing Office, 11 (2004).
2.

Energy Information Administration, Annual Energy Review 2004, DOE/EIA0384, Washington, DC, XX,XXI, 280 (2005).

3. Goswami, D.Y., Frank, K., Kreider, J.F., Principles Of Solar Engineering 2nd ed., Taylor & Francis, Philadelphia, 5-8,13, 22-23, 43, 45-51, 63-67, 415, 418 (2000). 4. Messenger, R.A., Ventre, J., Photovoltaic Systems Engineering 2nd ed., CRC Pres, New York, 21-25, 31-35, 415-431 (2004). 5. Makvart, T., Solar Electricity, John Wiley & Sons, Chichester, U.K., 5-100 (1994). 6. Strong, S.J., Scheller, W.G., The Solar Electric House, Sustainability Pres, Massachusetts, 66-68, (1993). 7. Nelson, J., The Physics Of Solar Cells, Imperial College Press, London, 20, (2003). 8. Threlkeld, J.L. ve Jordan, R.C., Trans. ASHRAE 64:45 (1958). 9. Kalogirou, S.A., Design and construction of a one-axis sun-tracking system, Solar Energy, 57 (6): 465-469 (1996). 10. Rumala, S.S.N, A shadow method for automatic tracking, Solar Energy, 37 (3): 245-247 (1986). 11. Zogbi, R ve Laplaze, D., Design and construction of a sun tracker, Solar Energy, 33 (3/4): 369-372 (1984). 12. Iqbal, M., An Introduction to Solar Radiation, Academic Pres, New York (1983). 13. Zerlaut, G., Solar Radiation instrumentation, Solar Resources, Roland L. Hulstrom ed., MA: MIT Press, Cambridge, 5-100 (1989). 14. Budyko, M.I., The Heat Balance of the Earths Surface, N.Stepanov ev., U.S. Department of Commerce, Washington D.C., 259 (1958).

72

15. Angrist, S.W., Direct Energy Conversion 3rd Edition, Allyn and Bacon Inc., Boston, 5-100 (1976). 16. A. A. M. Sayigh., Chapter 2 Photovoltaic and Solar Radiation. In Generating Electricity from the Sun, Fred Tremble, editor. Pergamon Press, Oxford, (1991). 17. Adams W.G. ve Day R.E, Phil. Trans. R. Soc., 167: 313-349(1977). 18. Marti, A. ve Luque, A., Next Generation Photovoltaics, IoP Publishing, Philadelphia, 1-40 (2004). 19. Tademirolu, E., Energy Portrait of Turkey: Achievable Savings Through Renewable Energies and Conservation Technologies, Energy Sources, 15:561585 (1993). 20. Tademirolu, E., Industrial Energy Consumption Patterns and Possible Savings in Trkiye, Energy , 18:251-258 (1993). 21. Tademirolu, E., Sustainability of Fosil Fuels and Alternative Energies for Turkey, Energy, 13 (10):761-765 (1988). 22. Tademirolu, E., Ecevit, A., Computation of The Direct and Diffuse Components of Hourly and Daily Solar Irradiances Received by The Inclined and Oriented Surfaces over Turkey, Doa Bilim Dergisi, A1: 9,1,(1985). 23. Tademirolu, E., Sever, R., Estimation of Total Solar Radiation From Bright Sunshine Hours in Turkey, Energy , 14(12):827-830 (1989). 24. Floyd, T.L., Electronic Devices 4th ed, Prentice Hall, New Jersey , 2-23, (2002).

73

EKLER

74

EK-1 Trkiyenin aylk ve yllk gne nm dalm [19-23]

75

EK-1 (Devam) Trkiyenin aylk ve yllk gne nm dalm [19-23]

76

EK-1 (Devam) Trkiyenin aylk ve yllk gne nm dalm [19-23]

77

EK-1 (Devam) Trkiyenin aylk ve yllk gne nm dalm [19-23]

78

EK-1 (Devam) Trkiyenin aylk ve yllk gne nm dalm [19-23]

79

EK-2 LM358 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

80

EK-2 (Devam) LM358 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

81

EK-2 (Devam) LM358 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

82

EK-2 (Devam) LM358 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

83

EK-3 INA103 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

84

EK-3 (Devam) INA103 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

85

EK-3 (Devam) INA103 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

86

EK-3 (Devam) INA103 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

87

EK-4 LM311 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

88

EK-4 (Devam) LM311 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

89

EK-4 (Devam) LM311 entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

90

EK-5 LM 293d entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

91

EK-5 (Devam) LM 293d entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

92

EK-5 (Devam) LM 293d entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

93

EK-5 (Devam) LM 293d entegresinin zellikleri ve tipik uygulamalar

94

EK-6 Mekanik aksam ve motor katalou

95

EK-7 78xx serisi voltaj regulatrleri

96

EK-7 (Devam) 78xx serisi voltaj regulatrleri

97

ZGEM Kiisel Bilgiler Soyad, ad Uyruu : B LG N, Zeki : T.C.

Doum tarihi ve yeri : 17.11.1977 Gaziantep Medeni hali Telefon Faks e-mail Eitim Derece Yksek lisans Lisans Lise Deneyimi Yl 2001-2006 Yabanc Dil ngilizce Hobiler Kitap okumak, film seyretmek, futbol : Evli : 0 (312) 412 44 82 : 0 (312) 230 46 42 : zekibilgin2005@hotmail.com. Eitim Birimi Mezuniyet tarihi

Gazi niversitesi /El-Elektronik Mh. Blm 2006 Gazi niversitesi/ El-Elektronik Mh. Blm 2001 Gaziantep 19 Mays Lisesi Yer EGM Haberleme Dairesi Bakanl 1994 Grev Mhendis