Turkiye Cog

kpss@yahoogroups.
com
Konum: Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnn birbirine ok yaklat bir alanda yer alan Trkiye Cumhuriyeti, douda Grcistan, Ermenistan, Nahcivan ve ran, batda Bulgaristan ve Yunanistan, gneyde Suriye ve Irak ile komudur. Corafi konumu: 36 00'-42 00' Kuzey Enlem ve 26 00'-45 00' Gney Boylam Haritadaki konumu: Gney Bat Asya Yzlm: 814.578 km (Yzlmnn %3'lk blm Avrupa ktasnda yer alan Asya topraklardr.) Snrlar: toplam: 2,627 km snr komular: Ermenistan 268 km, Azerbaycan 9 km, Bulgaristan 240 km, Grcistan 252 km, Grcistan 206 km, ran 499 km, Irak 331 km, Suriye 822 km Sahil eridi: 7,200 km klimi: Trkiye'de balca iklim tipi grlr: Akdeniz iklimi, Karadeniz iklimi ve karasal iklim. Arazi yaps: Yksek bir lke olan Trkiye`de yzey ekilleri nemli lde eitlilik gsterir. Birou birbirine kout sralar halinde uzanan dalar,tek bana ya da izgisel bir dizili gsteren snm yanardalar, stleri yanarda lavlaryla ya da eski gllere ait tortul kayalarla kapl olan ve vadilerle yarlm plato dzlkler,vadiler boyunca ya da rmak azlarnda genileyen taban alvyonlu ovalar bu eitliliin balca eleridir. Bu eitlilik, lkenin yaam koullar ile ekonomik etkinliklerini nemli lde etkiler. Deniz seviyesinden ykseklii: en alak noktas: Akdeniz 0 m en yksek noktas: Ar Da 5,166 m Doal kaynaklar: Demir, bakr, kurun, kmr, va, krom uranyum ve dier madenler. Sulanan arazi: 36,740 km (1993 verileri) Doal afetler: Depremler, seller Nfus: 67,803,927 (22.10.2000 verileri) Nfus art hz (yllk): %18,28 (2000 verileri) Bebek lm oran: 39.4 lm/1,000 doan bebek (2002 tahminleri) Ortalama hayat sresi: Toplam nfus: 68.5 yl erkekler: 66.2 yl kadnlar: 70.9 yl (2002 tahminleri) Ortalama ocuk says: 2.46 bebek/kadn (2002 tahminleri) HIV/AIDS vakalar (toplam): 1325 kii (2001 tahminleri) Ulus: Trk Din: Mslman %99.8, dier %0.2 (Hristiyan, Yahudi, dier) Diller: Trke (resmi), Krte, Arapa, Ermenice, Yunanca Okur yazar oran: 15 ya ve zeri verileri toplam nfus: %87.5 erkekler: %95.3 kadnlar: %79.9 (2002 tahminleri) Ynetim biimi: Cumhuriyet Bakent: Ankara dari blmler: 81 il; Adana, Adyaman, Afyon, Ar, Aksaray, Amasya, Ankara, Antalya, Ardahan, Artvin, Aydn, Balkesir, Bartn, Batman, Bayburt, Bilecik, Bingl, Bitlis, Bolu, Burdur, Bursa, anakkale, ankr, Corum, Denizli, Diyarbakr, Edirne, Elaz, Erzincan, Erzurum, Eskiehir, Gaziantep, Giresun, Gmhane, Hakkari, Hatay, el, dir, Isparta, stanbul, zmir, Kahramanmara, Karabk, Karaman, Kars, Kastamonu, Kayseri, Kilis, Krkkale, Krklareli, Krehir, Kocaeli, Konya, Ktahya, Malatya, Manisa, Mardin, Mula, Mu, Nevehir, Nide, Ordu, Osmaniye, Rize, Sakarya, Samsun, anlurfa, Siirt, Sinop, irnak, Sivas, Tekirda, Tokat, Trabzon, Tunceli, Uak, Van, Yalova, Yozgat, Zonguldak, Dzce Bamszlk gn: 29 Ekim 1923 Milli bayram: Bamszlk gn, 29 Ekim (1923) Anayasa: 7 Kasm 1982 ye olduu uluslararas rgt ve kurulular: AsDB, AG (Avustralya Grubu), BIS (Uluslararas mar Bankas), BSEC (Karadeniz Ekonomik birlii), CCC (Gmrk birlii Konseyi), CE (Avrupa Konseyi), CERN (gzlemci), EAPC (Avrupa - Atlantik Ortaklk Konseyi), EBRD (Avrupa Yatrm ve Kalknma Bankas), ECE (Birlemi Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu), ECO (Ekonomik birlii rgt), ESCAP (Asya ve Pasifikler Ekonomik ve Sosyal Komisyonu), EU (aday), FAO (Tarm ve Gda rgt), IAEA (Uluslararas Atom Enerjisi Ajans), IBRD (Uluslararas mar ve Kalknma Bankas), ICAO (Uluslararas Sivil Havaclk rgt), ICC (Milletleraras Ticaret Odas), ICFTU (Uluslararas Serbest Ticaret Birlikleri Konfederastonu), ICRM (Uluslararas Kzlha ve Kzlay Hareketi), IDA (Uluslararas Kalknma Birlii), IDB (slam Kalknma Bankas), IEA (Uluslararas Enerji Ajans), IFAD (Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu), IFC (Uluslararas Finansman Kurumu), IFRCS (Uluslararas Kzlha ve Kzlay Topluluklar Federasyonu), IHO (Uluslararas Hidrografi rgt), ILO (Uluslaras alma rgt), IMF
copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com
kpss@yahoogroups.com
(Uluslararas Para Fonu), IMO (Uluslararas Denizcilik rgt), Inmarsat (Uluslararas Denizcilik Uydu Tekilat), Intelsat (Uluslararas Telekomnikasyon ve Uydu rgt), Interpol (Uluslararas Polis Tekilat), IOC (Uluslararas Olimpiyat Komitesi), IOM (gzlemci), ISO (Uluslararas Standartlar rgt), ITU (Uluslararas Haberleme Birlii), NATO (Kuzey Atlantik Asemblesi), NEA (Nkleer Enerji Kurulu), NSG, OAS (gzlemci), OECD (Ekonomik birlii ve Kalknma rgt),OIC, OPCW (Kimyasal Silahlar Yasaklama Organizasyonu), OSCE (Avrupa Gvenlik ve birlii rgt), PCA (Daimi Hakemlik Mahkemesi), UN (Birlemi Milletler), UNCTAD (Birlemi Milletler Ticaret ve Kalknma Konferans), UNESCO (Eitim-Bilim ve Kltr rgt), UNHCR (BM Mlteciler Yksek Komiserlii), UNIDO (Endstriyel Kalknma rgt), UNIKOM (BM Irak-Kuveyt Gzlem Misyonu), UNMIBH (BM Bosna Hersek Misyonu), UNMIK (BM Kosova Geici Ynetimi), UNOMIG (BM Grcistan Gzlem Misyonu), UNRWA (BM Filistin Mltecileri Yardm Komisyonu), UNTAET (BM Dou Timor Gei Ynetimi), UPU (Dnya Posta Birlii), WEU (Bat Avrupa Konseyi), WFTU (Dnya i Sendikalar Federasyonu), WHO (Dnya Salk rgt), WIPO (Dnya Fikri Mlkiyet Tekilat), WMO (Dnya Meteoroloji rgt), WToO (Dnya Turizm rgt), WTrO (Dnya Ticaret rgt) Fert bana GSYH: Satnalma gc paritesine gre: 6012 $ (2001 verileri) Fert bana GSMH 2123 $ (2001 verileri) GSMH - byme hz: %7.8 (2002) GSMH - sektrel byme hz: Tarm %6.5, sanayi %11, hizmet %5.7 (2002) GSYH - sektrel dalm: tarm: %22.2 endstri: %18.8 hizmet: %59.0 (1999) Enflasyon oran (tketici fiyatlarnda): %39 (2000 verileri) gc: 23 milyon (2000 verileri) sizlik oran: %5.6 (2000 verileri) Endstri: Tekstil, gda, otomobil, madencilik, elik, petrol, inaat, kat Endstrinin byme oran: %6.2 (2000 verileri) Elektrik retimi: 125.3 milyar kWh (2000 verileri) Elektrik tketimi: 119.5 milyar kWh (2000 verileri) Elektrik ihracat: 350 milyon kWh (2000 verileri) Elektrik ithalat: 3.35 milyar kWh (2000 verileri) Tarm rnleri: Ttn, pamuk, hububat, zeytin, eker pancar, bakliyat, narenciye, iftlik hayvan hracat: 26.9 milyar $ (2000 verileri) hracat rnleri: Giyim eyalar %25.6, gda maddeleri %15.4, tekstil %12.3, metal rnleri %8.6, tat ekipmanlar %8.1 (1998) hracat ortaklar: Almanya %18.7, ABD %11.4, ngiltere %7.4, talya %6.3, Fransa %6.0 (2000 verileri) thalat: 55.7 milyar $ (2000 verileri) thalat rnleri: makine %28.3, kimyasal rnler %15.2, yar mamuller %14.5, yakt %11, tat ekipmanlar %9.5 (1999) thalat ortaklar: Almanya %13.1, talya %7.9, ABD %7.2, Rusya %7.0, Fransa %6.6, ngiltere %5.0 (2000 verileri) D bor tutar: 109 milyar $ (2000 verileri) Para birimi: Trk Liras (TRL) Para birimi kodu: TRL Mali yl: Takvim yl Demiryollar: 8,607 km (1999) Karayollar: 382,059 km (1999 verileri) Su yollar: 1,200 km (yaklak) Boru hatlar: Ham petrol 1,738 km; petrol rnleri 2,321 km; doal gaz 708 km Limanlar: Gemlik, Hopa, skenderun, stanbul, zmir, Kocaeli (zmit), el (Mersin), Samsun, Trabzon Hava alanlar: 121 (2000 verileri) Helikopter alanlar: 2 (2000 verileri) Kullanlan telefon hatlar: 19.5 milyon (1999) Telefon kodu: 90 Radyo yayn istasyonlar: AM 16, FM 72, ksa dalga 6 (1998) Radyolar: 11.3 milyon (1997) Televizyon yayn yapan istasyonlar: 635 (1995) Televizyonlar: 20.9 milyon (1997) Internet ksaltmas: .tr
Internet servis salayclar: 22 (2000) Internet kullanclar: 2 milyon (2000) Atmosfer ve zellikleri klim Geni bir blge iinde ve uzun yllar boyunca deimeyen ortalama hava koullarna iklim denir. klim, corafi ortamn olumas ve ekillenmesi ile insanlarn yaant ve etkinlikleri zerinde nemli rol oynar. rnein bir yerdeki doal bitki rts, akarsularn zellikleri, insanlarn yaam tarzlar, konut tipleri, ekonomik etkinliklerinin tr,iklimin kontrol altndadr. klimi oluturan eitli eler vardr. Bunlar scaklk, basn, rzgarlar, nemlilik ve yatr. klim elemanlar ad verilen ve birbirlerini etkileyen bu eler arasnda ayrlmaz bir iliki vardr. klim olaylar atmosfer iinde gerekletii iin ncelikle atmosfer ve zelliklerinin incelenmesi gerekir. Atmosfer Dnyay epeevre saran gaz rtsne atmosfer denir. Atmosferin alt snr, kara ve deniz yzeyleriyle akr. st snrn ise yerekiminin etkisi belirler. Ekvatordan kutuplara doru yerekimi artt iin atmosferin ekli Dnyann ekli gibi kreseldir. Atmosferin Katlar Atmosfer kendini oluturan gazlarn karm ve gidiindeki farkllklar nedeniyle eitli katlara ayrlmtr. Bu katlar yeryznden yukarlara doru troposfer, stratosfer, emosfer, iyonosfer ve ekzosfer eklinde sralanr. Troposfer Atmosferin, yeryzne temas eden, alt blmdr. Tm gazlarn % 75inin bulunduu bu katmanda younluk en fazladr. Troposfer, yerden havaya yansyan nlarla alttan yukarya doru snr. Bu nedenle alt ksmlar daha scaktr. Yerden ykseldike scaklk her 100 mde yaklak 0,5C azalr. Su buharnn tamam troposferde bulunduu iin tm meteorolojik olaylar burada oluur. Gl yatay ve dikey hava hareketleri grlr. Yerden ykseklii 6 16 km arasnda deiir. Stratosfer Troposferin stndeki katmandr. Yatay hava hareketleri grlr. Su buhar hemen hemen hi bulunmad iin dikey hava hareketleri oluamaz. Bu nedenle scaklk dal olduka dzgndr. Scaklk her yerde yaklak -50Cdir. st snr yerden 25 30 km yksekliktedir. emosfer Stratosfer ile yonosfer arasndaki katmandr. Stratosfer ile emosfer arasndaki 19-45 kmler arasnda oksijen azot haline gelerek ultraviyole nlarn tutar. st snr yerden 80 90 km yksekliktedir. yonosfer

Mor tesi (ultraviyole) nlarnn, moleklleri paralayarak iyonlar haline getirdii katmandr. Yerekimi azald iin iklim zerinde belirgin bir etkisi yoktur. Radyo dalgalarn yanstr st snr yerden 250 300 km yksekliktedir.
Eksosfer (Jeokronyum)

En st tabakadr. Yerekimi ok azaldndan gazlar ok seyrektir. Hidrojen ve helyum gibi hafif gazlar bulunur. Atmosfer ile uzay arasnda gei alandr. Kesin snr bilinmemekle birlikte st snrnn yerden yaklak 10.000 km ykseklikte olduu kabul
edilmitir. Atmosferde Bulunan Gazlar Atmosferde bulunan gazlarn % 75i ve su buharnn tamam troposferde bulunur. klim ynnden daha ok atmosferin alt katlar nemli olduundan burada troposfer ve stratosferin alt katlarnn bileimi incelenecektir.
Her zaman bulunan ve oran deimeyen gazlar; % 78 orannda azot, % 21 orannda oksijen, %1 orannda asal gazlar (Hidrojen, Helyum, Argon, Kripton, Ksenon, Neon) dr. Her zaman bulunan ve oran deien gazlar; su buhar ve karbondioksittir. Her zaman bulunmayan gazlar; ozon ve tozlardr.
Su buhar : Yere ve zaman gre oran en ok deien gazdr. Yeryznn ar snp, soumasn engeller. Ya, bulut, sis gibi hava olaylarnn douunu salar. Karbondioksit : Atmosferin gne nlarn emme ve saklama yeteneini artrr. Havada karbondioksit (CO2) miktarnn artmas scakl artrc, azalmas ise scakl drc etki yapar. Ozon : Hava iindeki oksijen (O2) mor tesi (ultraviyole) nlarnn etkisi altnda ozon (O3) haline geer. Ozon gaz, iinde hayatn gelimesine olanak vermez ancak atmosferin st katmanlarnda ultraviyole nlarn emerek yeryzndeki yaam zerinde olumlu bir etki yapar. Yeryznden 19 45 kilometre ykseklikler arasnda bulunan ozon katnn son yllarda inceldii hatta yer yer delindii belirlenmitir. zellikle buzdolab, soutucu, araba ve spreylerden kan gazlarn (kloroflorokarbon) neden olduu anlalm ve bu gazlarn kullanmna kstlamalar getirilmitir. Yeryzne ulaan mor tesi nlardaki art, scaklklarn artmasna, buna bal olarak buzullarn erimesine, bitki rtlerinde deiimlere neden olabilecektir. Scaklk Gne Inlarnn Atmosferde Dal Yeryznn snmasnda ana enerji kayna Gnetir. Dnya, Gnein uzaya yayd enerjinin ancak iki milyonda birini alr. Gneten gelen bu enerji gne sabitesi (solar konstant) ile belirlenir. Atmosferin st snrnda 1 cm2ye 1 dakikada gelen kalori miktarna gne sabitesi (solar konstant) denir. Atmosferin etkisiyle, Gneten gelen nlarn tamam yere ulamaz. Atmosfer gne nlarn eitli oranlarda tutar ve datr. Bu nedenle yeryz Gneten gelen nlardan ok atmosfer tarafndan tutulan nlarla snr. Scaklk Etmenleri Atmosferin snmas eitli etmenlerin etkisi altndadr. Gne Inlarnn Yeryzne Deme As Belirli bir yzeye dik ve yatk gelen nlarn getirdikleri enerji miktarlar arasnda belirgin bir fark vardr. nk bir n demeti dik geldiinde daha dar bir yzeyi aydnlatrken, ayn n demeti yatk geldiinde daha geni bir yzeyi aydnlatr. Ancak nlarn yere deme as darald iin etkisi azalr. Bu nedenle Gne nlarnn yere deme as bydke yeryzn stma gc de artar. Gne nlarnn yeryzne deme asn etkileyen etmenler unlardr:
Dnyann ekli Dnyann kreselliinin bir sonucu olarak, Ekvatordan kutuplara doru gne nlarnn yere deme as klr. Buna bal olarak her iki yarm krede Ekvatordan kutuplara doru scaklk azalr. Bu durum enlemin scaklk zerindeki etkisini gsterir. Dnyann Eksen Eiklii ve Yllk Hareketi Dnyann eksen eiklii nedeni ile Gne evresindeki dn (yllk hareket) srasnda gne nlarnn yere deme as deiir. Yeryzndeki bir noktann gne nlarn yl iinde farkl alarla almas snma farkllklarna neden olur. Dnyann Gnlk Hareketi Dnyann gnlk hareketi nedeniyle gne nlarnn bir noktaya deme as sabahtan leye kadar artar. leden akama kadar ise azalr. Gnn en yksek scakl, nlarn en byk a ile geldii le saati deil, depolanan enerjinin en fazla olduu 13.00 14.00 saatleri aras llr. nk leye kadar yerde biriken enerji, nlarn gelme asnn daralmasyla birlikte ma ile atmosfere iletilir. Ima gece boyu devam eder, yer sour. Gnein dou saatinde ma sona erer ve yerde enerji depolamaya balar. Imann sona erdii anda gnn en dk scakl yaanr. Ima Yeryz kazand enerjinin bir blmn atmosfere geri verir. Buna yer mas denir. Gne nlarnn yeryzne ulaamad saatlerde (gece) ve gne nlarnn yere deme alarnn kld aylarda yer mas artar. Ayrca, zeminin yaps da yer mas zerinde etkilidir. rnein yeryznn bitki ile kapl alanlarnda yer mas az ve yavaken lak arazilerde s kayb daha hzl ve fazla olur. Eim ve Bak Geni bir blgeye den birbirine paralel nlarn yere dme alar, yama eimine ve bak durumuna (Gnee dnkle) gre deiir. Bu durum yerel snma farklarna yol aar. Kuzey Yarm Krede gney yamalar, Gney Yarm Krede ise kuzey yamalar gne nlarn yl boyunca daha byk a ile aldndan daha scak olur. Ekvator evresinde baknn etkisi tm yamalarda grlr. Baknn Etkisi Gnee dnk olan eimli yamalarda; Scaklk daha yksektir. Gnelenme sresi daha uzundur. Karlarn yerde kalma sresi daha ksadr. Kalc karlarn balama ykseklii daha fazladr. Tarm rnlerinin olgunlama sresi daha ksadr. Ormanlarn ykselti snr daha fazladr. Ykselti Deniz seviyesinden ykseldike atmosferin younluunun ve iindeki su buharnn azalmas ile troposferin daha ok yerden yansyan nlarla snmas nedeniyle scaklk, her 100 mde yaklak 0,5C azalr. Bu nedenle enlemi ayn olan iki farkl noktadan daha yksekte olan, dierine gre her zaman daha souk olur. rnein deniz seviyesinden 155 m ykseklikteki Bursada scaklk 25C iken ayn enlemde bulunmasna karn 2543 m ykseklikteki Uludada scakln 12C olmas ykseltinin scakla etkisini gsterir. ndirgenmi Scaklk Yeryznde scakln enleme bal daln gsteren haritalar izilirken ykseltinin scaklk zerindeki etkisini ortadan kaldrmak iin indirgenmi scaklk deerleri kullanlr. Bir yerin ykseltisinin sfr (0 m) kabul edilerek hesaplanan scaklna indirgenmi scaklk denir.
Bir yerin indirgenmi scakln hesaplamak iin ykseltiden kaynaklanan scaklk fark hesaplanr. Bu fark o yerin gerek scaklna eklenir. rnek : 900 m ykseklikteki Ankarada Ocak ay ortalama scakl -2Cdir. Ankarann deniz seviyesine indirgenmi scakl ka C dir? zm : 100 mde scaklk 0,5C azalrsa 900 mde XC azalr. X=900 x 0,5 / 100 = 4,5 Cdir. ndirgenmi Scaklk = Gerek Scaklk + Scaklk Fark ndirgenmi Scaklk = -2 +4,5 ndirgenmi Scaklk = 2,5Cdir. Kara ve Deniz Dal Karalar denizlere gre daha ok ve abuk snp, sourlar. Bu nedenle, karalarn daha fazla yer kaplad Kuzey Yarm Krenin yllk ortalama scakl Gney Yarm Kreden daha fazladr. Ayrca her iki yarm krede kara ve denizlerin dalndaki farkllk termik ekvatorun yer ekvatorundan sapmasna neden olmutur. Termik Ekvator : Meridyenlerin en scak noktalarn birletiren eriye termik ekvator denir. Atmosferdeki Nem Oran Atmosferdeki nem; Gneten gelen ve yeryznden yansyan nlar emerek tutar. Yeryznn ar snp soumasn nler. Isnp soumann yava ve dengeli olmasn salar. Bu nedenle nemli blgelerde gnlk ve scaklk farklar daha azdr. Okyanus Akntlar Enlemin etkisine bal olarak, ekvatoral blgeden gelen akntlar scak su, kutup blgelerinden gelen akntlar ise souk su tarlar. Scak su akntlar getikleri kylarda scakl ykseltici, souk su akntlar ise scakl drc etki yapar. Rzgarlar Rzgarlar geldikleri yerlerin zelliklerine gre, estikleri blgelerin scakln ykseltici ya da drc etki yapar. Bu durum enlemin scaklk zerindeki etkisini gsterir. rnein Kuzey Yarm Krede yer alan Trkiyede kuzeyden esen rzgarlar scakl drc gneyden esen rzgarlar scakl artrc etki yapar. Zeminin Yaps Karalar oluturan ta ve topraklarn fiziksel zellikleri (rengi, parlakl, gzeneklii gibi zellikleri) yeryznde snma farkllklarna neden olur. Ayrca zeminin bitki rts ile kapl olup olmamas, bitki rtsnn younluu, kar ya da toprak rtsnn bulunup bulunmamas scaklk dal zerinde etkilidir. Bu nedenle ta ve topraklarn snp souma sreleri farkllk gsterir. rnein ak renkli ve gevek yapya sahip kumsallarda snma ve souma abuk gerekleir. Scaklk Kuaklar Matematik iklim kuaklarnn scaklk etmenlerinin etkisi ile deiiklie uramas sonucu belirlenmitir. Kara ve denizlerin dal bu belirlemede temel etkendir.
Kuzey Yarm Krede karalarn daha geni yer kaplamas, yaz srelerinin daha uzun olmas, scak su akntlarnn daha etkili olmas ve Gney Yarm Krede buzullarla kapl, geni Antartika Ktasnn bulunmas nedeniyle scak ve lman kuak Kuzey Yarm Krede, souk kuak ise Gney Yarm Krede daha genitir. Matematik klim Kuaklar : Dnyann eksen eikliine gre belirlendii iin, snrlar dnenceler ve kutup daireleridir. Scak Kuaklarn zellikleri Matematik Kuaklarnn zellikleri Matematik kuaklarnn yer yer deiime uramas sonucu olumu ve ana izgileri ile Ekvator a paralel uzanan scaklk kuaklar unlardr: Scak Kuak : Scak kuakta bulunan yerlerde,
Gne nlar yl boyunca dik ya da dike yakn a ile gelmektedir. Dnenceler arasndaki yerlere gne nlar ylda iki kez (yerel saat 12.00de) dik a ile gelir. Gnlk ve aylk scaklk farklar ok azdr. Ancak 30 enlemlerinde gece-gndz arasndaki scaklk fark ok fazladr. Aylk ve yllk scaklk ortalamalar 20Cnin zerindedir. Gece gndz sreleri yl boyunca birbirine yakndr. Alak yerlerde, yksek scaklk yaam olumsuz ynde etkiler. Bu nedenle yamaya ve yerlemeye en elverili yerler ykseklerdedir.
Ilman Kuak : Ilman kuakta bulunan yerlerde, Gne nlar hibir zaman dik a ile gelmez. Gnlk ve aylk scaklk farklar belirgindir. Yllk scaklk ortalamas 20Cden azdr. Gece gndz sreleri arasndaki zaman fark artmtr. Drt mevsim belirgin olarak yaanr. Souk Kuak : Souk kuakta bulunan yerlerde, Yllk scaklk ortalamas 10Cnin altndadr. Gece gndz sureleri arasndaki zaman fark ok fazla olabilir. Gece ve gndzlerin sureleri arasndaki zaman fark ok fazla olabilir. Gece ve gndzlerin suresi 24 saatten uzundur. Gne nlarnn gelme as kktr. Kutup noktalar, gne nlarn yl boyunca en fazla 2327 lk ayla alr. Scaklklarn Gsterimi Yeryznde llen scaklklarn dal izotermlerle haritalarda gsterilir. Ayn scaklktaki noktalar birletiren erilere izoterm (e scaklk) erisi denir. zoterm (e scaklk) erileri karasalln ve scak su akntlarnn etkisiyle enlemlerden sapma gsterir. zoterm haritalar ve yer ekillerinin scaklk zerindeki etkisini gsterebilmek iin gerek scaklklar, enlem etksini gsterebilmek iin indirgenmi scaklklar kullanlarak izilir ve bu bilgi haritalarda belirtilir. Dnyada ve Trkiyede Scakln Dal
Scakln yeryzndeki corafi daln ve bu daln nedenlerini yllk ortalama izoterm haritalar yardmyla incelemek mmkndr. Aylk ortalama izoterm haritalar ise scakln aylar arasndaki deiimi hakknda bilgi verir. Dnyada Scakln Dal Dnya Ocak Ay Scaklk Dal Kuzey Yarm Krede Ocak Ay Scaklk Dal Ocak ay k mevsimine rastlar. En dk scaklklar Kuzeydou Sibirya ve Kanadada grlr. Buralardaki scaklk deerleri yl boyunca -20Cnin altndadr. Yksek scaklklar Ekvator ile Yenge Dnencesi arasnda, denizler zerinde grlr. zoterm erileri karalar zerinde gneye, denizler zerinde kuzeye doru sapma gsterir. Bu durum, karalarn denizlerden daha souk olduunun kantdr. Gney Yarm Krede Ocak Ay Scaklk Dal Ocak ay yaz mevsimine rastlar. En souk yer Gney Kutbudur. En yksek scaklklar Gney Afrikada Kalahari lnde, Gney Amerikada Patagonya lnde ve Kuzey Avustralyada grlr. zoterm erileri karalar zerinde gneye, denizler zerinde kuzeye doru sapma gsterir. 50 60 gney enlemleri arasnda karalarn az yer kaplamas nedeniyle izotermler olduka dzgn uzanr. Sonular Kuzey Yarm Krede izotermlerin gidii enlemlere uyum salamaz. nk bu yarm krede karalar geni yer kaplar. Gney Yarm Krede izotermlerin gidii daha dzenlidir. nk bu yarm krede karalar daha az yer kaplar. Her iki yarm krede okyanus akntlar, izotermlerin enlemlerden sapmasna neden olur. Dnya Temmuz Ay Scaklk Dal Kuzey Yarm Krede Temmuz Ay Scaklk Dal Temmuz ay yaz mevsimine rastlar. Scaklk deerleri yksektir. nk karalar bu yarm krede geni yer kaplar. En scak yerler, 15. ve 40. paraleller arasndaki karalar zerindedir. zoterm erileri karalar zerinde kuzeye, denizler zerinde gneye doru sapma gsterir. 0C izoterm erisi, Grnlandn kuzeyi ve kutup evresinden geer. Gney Yarm Krede Temmuz Ay Scaklk Dal Temmuz ay k mevsimine rastlar. Antartika Ktas -10C izoterm erisi ile evrelenmitir. 50 - 60 enlemleri arasndan geen 0C izoterm erisi olduka dzgn uzanldr. zoterm erileri, karalar zerinde Ekvatora, denizler zerinde gneye doru sapma gsterir. Sonular Kuzey Yarm Krede izotermlerin gidii enlemlere uyum salamaz. nk bu yarm krede karalar geni yer kaplar. Gney Yarm Krede izotermlerin gidii daha dzenlidir. nk bu yarm krede karalar daha az yer kaplar. Okyanus akntlar, izotermlerin enlemlerden sapmasna neden olur.
Dnya Yllk Ortalama Scaklk Dal Scaklk Ekvatordan kutuplara doru azalr. En dk scaklklar kutup blgelerindeki karalar zerindedir. Alak enlemlerde karalar denizlerden, yksek enlemlerde denizler karalardan daha scaktr. 0 - 45 Kuzey enlemleri arasnda scaklk deerleri, karalarn geni yer kaplamas nedeniyle Gney Yarm Kreye gre yksektir. 45 Gney enleminden sonra Gney Yarm Kre, Kuzey Yarm Kreden daha scaktr. Termik ekvator, Avustralya evresi dnda Gney Yarm Kreye inmez. nk bu yarm krede souk su akntlar daha etkilidir. Kuzey Yarm Krede lman kuak okyanuslarnn dou kylar bat kylarndan daha scaktr. Dnya Yllk Scaklk Fark En dk scaklk fark enlemin etkisine bal olarak Ekvator evresinde grlr. En yksek scaklk fark 65C ile Sibiryada grlr. Kanadann kuzeyinde ise 45Cye ulaan scaklk farkna rastlanr. Ayn enlemlerde bulunmalarna kar Sibiryada yllk scaklk fark Kanadadakinden daha yksektir. nk Sibiryada karasalln etkisi daha belirgindir. Ilman kuak okyanuslarn bat kylarnda scaklk farklar souk su akntlarnn etkisiyle daha yksektir. UYARI : En scak ay ile en souk ay arasndaki scaklk farkna yllk scaklk fark denir. Bu farklar dnenceler evresinde, karasal blgelerde en fazladr. Ekvator evresinde ve denizel etkilere ak yerlerde ise scaklk farklar azalr. Trkiyede Scakln Dal Trkiye Ocak Ay Scaklk Dal En dk scaklklar, enlem ve karasallk nedeniyle Kuzeydou Anadoluda Erzurum Kars Blmnde grlr. En yksek scaklklar, enlem ve denizellik nedeniyle Akdeniz kylarnda grlr. Ky kesimlerinde denizellik nedeniyle scaklk 0Cnin stndedir. ksmlarda karasallk nedeniyle scaklk dktr. Buna bal olarak ky blgeler ile i blgeler arasndaki scaklk fark artmtr. Trkiye Temmuz Ay Scaklk Dal En yksek scaklklar enlem etkisi ve nem azl nedeniyle Gneydou Anadoluda grlr. Enlem etkisi nedeniyle gneyden kuzeye doru scaklk azalr. Ky blgeler ile i blgeler arasndaki scaklk fark Ocak ayna oranla azalmtr. Trkiye Yllk Ortalama Scaklk Dal zoterm erileri genellikle bat-dou uzanldr. En dk scaklklar Kuzeydou Anadoluda grlr. Nedenleri : Blgenin kuzeyde yer almas nedeniyle souk enlemlere yakn olmas Blgenin deniz etkisine kapal olmas nedeniyle karasalln belirginlemesi. En yksek scaklklar, Gneydou Anadoluda grlr. Nedenleri : Blgenin gneyde yer almas nedeniyle scak enlemlere yakn olmas. Blgenin deniz etkisine kapal olmas nedeniyle karasalln belirginlemesi Blgenin scak ve kuru l rzgarlarna ak olmas Trkiye Yllk Scaklk Fark Nemlilik etkisiyle en dk scaklk farklar Karadeniz Blgesi ky kesimlerindedir. Karasalln etkisiyle, kylardan uzaklatka scaklk farklar artar. En yksek scaklk fark Dou Anadoluda, Erzurum Kars Platosundadr.
UYARI : Scaklk farklarnn 15C nin stnde olmas, Trkiyenin matematik konumu ile ilgilidir. Basn Atmosfer Basnc Atmosferi oluturan gazlarn belli bir arl vardr. Gazlarn yeryzndeki cisimler zerine uygulad basnca atmosfer basnc denir. Normal Hava Basnc 45 enlemlerinde, deniz seviyesinde ve 15C scaklkta llen basnca normal hava basnc denir. Cva stununun ykseklii ile (normal basn 760 mm) Cva stununun arl ile (normal basn 1033 gr) Kuvvet birimi ile (normal basn 1013 milibar) ifade edilir. Basn barometre ile llr. Cval barometre, barograf, aneroid baramotre ve altimetre gibi eitleri vardr. Cval Barometre : st ak bir kaba daldrlm, yukar ucu kapal bir cam borudur. Hava basnc, boruyu dolduran cva stununu dengede tutar. Hava basnc azalp oaldka cva stunu da alalp ykselir. Cval barometre camdan yapld ve hep dz durmas gerektii iin her zaman kullanm kolay deildir. Barograf : Basnc srekli kaydeden ve yazc ucu bulunan bir tr madeni barometredir. Aneroid Barometre : Madeni barometredir. Cval barometrelerin kullanm alannn snrl olmas ve tama zorluu nedeniyle gelitirilmitir. Altimetre : Madeni barometrelerin bir eididir. Ykseldike basncn azalmas kuralna dayanlarak, yksekliklerin llmesi amacyla yaplmtr. Basn Etmenleri Hava basnc eitli etmenler altnda deiiklik gsterir. Scaklk (Termik Etken) Basnc en ok etkileyen etmen scaklktr. Scakln gnlk mevsimlik deiimine bal olarak basn deiir. Isnan hava genleerek ykselir. Gazlarn seyrelmesi nedeniyle basn der ve alak basn alan oluur. Souyan havada gaz moleklleri skarak arlar. Arlaan gazlar yeryzne doru ylr ve yksek basn alan oluur. Ykselti Yeryznden ykseldike; Yerekimi, Atmosferdeki gazlarn miktar azalr. Bunlara bal olarak basn der. Hava Younluu (Dinamik Etken) 1m3 havann ierisindeki gazlarn miktarna hava younluu denir. Younluk su buharna ve toz zerreciklerine gre deiir. Yerekiminin azalp oalmas, Havann snp soumas, Ykseltinin artmas, Dnyann ekseni evresindeki dn, Hava younluunun deimesine neden olur. Hava younluu arttka basn ykselir, younluk azaldka basn der.
10
Yerekimi Dnyann geoid ekli nedeniyle yerekiminin Ekvatordan kutuplara doru artmas, basncn kutuplarda yksek olmasnn nedenlerinden biridir. Mevsim Mevsimlerin basn zerindeki etkisi lman kuakta belirgindir. Yaz aylarnda snmann etkisiyle karalar alak basn, denizler ise yksek basn alandr. Kn ise denizler alak basn, karalar yksek basn alandr. Bu durum scakln basn zerindeki etkisini kantlar. Dnyann Gnlk Hareketi Dnya, ekseni evresinde dnd iin hava akmlar ynlerinden sapar. Sapmalar sonucu 30enlemlerinde alalc hava hareketleri ile younluk arttndan basn ykselir ve dinamik yksek basn alan oluur. 60 enlemlerinde ise bat ve kutup rzgarlar karlar. Bu rzgarlarn birbirlerini iterek ykselmesiyle 60 enlemlerinde gaz younluu azaldndan basn der. Bylece dinamik alak basn alan oluur. UYARI : Dnyann gnlk hareketi sonucunda hava akmlarnn sapmas, dinamik basn alanlarn oluturur. Dnyann ekseni evresindeki hareketine bal olarak oluan basnlara dinamik basn denir. Basn Tiplerinin zellikleri : 1013 milibardan dk olan basnlara alak basn (siklon) yksek olanlara ise yksek basn (antisiklon) denir. Alak Basn (Siklon) Termik ve dinamik alak basn merkezlerinde benzer hava hareketleri grlr. Havann younluu azdr. Hava ykseltici bir hareket gsterir. Yeryzndeki hava hareketi evreden merkeze dorudur. Merkezden evreye doru basn artar. Dnyann gnlk hareketi nedeniyle hava akmlar, Kuzey Yarm Krede saat ibresinin tersi ynde, Gney Yarm Krede ise saat ibresi ynnde sapmaya urar. UYARI : Basn farknn olduu yerlerde, hava hareketi her zaman yksek basntan alak basnca dorudur. Termik alak basncn etkili olduu alanlarda hava scakl yksektir. Dinamik alak basncn etkisi altnda olan yerlerde scaklk dktr. Yksek Basn (Antisiklon) Termik ve dinamik yksek basn merkezlerinde benzer hava hareketleri grlr. Havann younluu fazladr. Hava alalc bir hareket gsterir. Yeryzndeki hava hareketi merkezden evreye dorudur. Dnyann gnlk hareketi nedeniyle hava akmlar, Kuzey Yarm Krede saat ibresi ynnde, Gney Yarm Krede saat ibresinin tersi ynde sapma gsterir. UYARI : Basn farknn olduu yerlerde, hava hareketi her zaman yksek basntan alak basnca dorudur. Dinamik yksek basncn etkili olduu yerlerde hava scak ve kurudur. Termik yksek basncn etkili olduu yerlerde ise hava souk ve kurudur. Basn Kuaklar Termik Alak Basn Kua (Tropikal Basn Kua)
11
Ekvator ve evresinde scakla bal olarak olumutur. Scaklk yksek olduu iin scak ekirdekli siklon da denir. Dinamik Yksek Basn Kua (Subtropikal Basn Kua) Dnyann ekseni evresindeki dnnn rzgarlar zerinde oluturduu sapma etkisiyle 30 enlemleri evresinde oluan basn kuadr. Bu kuak Kuzey Yarm Krede yaz aylarnda kuzeye, k aylarnda gneye kayar. Alalc hava hareketlerine bal olarak havann snmas ve nem miktarnn dmesi nedeniyle 30 enlemleri evresinde ller oluur. Dinamik Alak Basn Kua (Subpolar Basn Kua) 60 enlemlerinde kutup rzgarlar ve bat rzgarlarnn karlamas ile oluur. Scaklk dk olduu iin souk ekirdekli siklon da denir. Kn kara ve denizlerin farkl snmalar ayn enlem zerinde farkl basn koullarnn grlmesini salar. Bu nedenle kn karalar zerinde yksek basn olumas bu basn kuan kesintiye uratr. Termik Yksek Basn Kua (Polar Basn Kua) Kutuplar evresinde dk scaklk nedeniyle oluan, yksek basn alandr. UYARI : Basn kuaklar, Kuzey Yarm Krede karalar zerinde kesintiye urar. Gney Yarm Krede ise karalarn oran ok az olduundan basn kuaklar daha dzenli ve sreklidir. Trkiyede Etkili Olan Basn Merkezleri Trkiye farkl zellikteki basnlarn etkisinde kalr. Bu durum daha ok Trkiyenin matematik konumunun sonucudur. Yksek Basnlar : Sibirya Antisiklonu lkemizde dou ve kuzeydoudan sokulan termik kkenli yksek basn alandr. Trkiyeyi sadece k aylarnda Dou Anadolu ve Balkanlar zerinden sarkarak etkiler. Az fakat etkin kar ya ile souk ve ayazn fazla olduu hava tipini simgeler. Balkanlardan sarktnda Azor yksek Basnc ile birleerek zlanda Alak Basncnn Trkiyeyi etkilemesine izin vermez. Bu nedenle uzun sreli, sakin ve souk ku koullar yaanr. Azor Antisiklonu lkemizi srekli etkileyen dinamik kkenli yksek basn alandr. Kn serin, yasz ve bat ynl rzgarlarla kendini belli eder. Rzgar hzlar yavatr. Kn srekli alalc hareket gsterdii ve souk yeryzne dokunduu iin havann alt ksmlarnda souk, durgun bir hava katman oluur. Bu durgun hava blm ierisinde ehirsel atklar birikerek hava kirliliine neden olur. K ayalarnda Kuzey Afrika zerinde zlanda Alak Basncnn scak blm oluarak zlanda Alak Basncnn deimesine yardm eder. Yaz aylarnda ise gne nlarnn gelme asna bal olarak etki alann Akdeniz zerinden ngiltereye kadar geniletir. Bu durumda Trkiyede kuzey ynl rzgarlar etkili olur. Alak Basnlar : zlanda Siklonu Dinamik kkenli bu alak basn alan kn etkilidir. lkemize bat ve kuzeybatdan sokulur.
12
Hareketli hava ktlelerini getirdii iin rzgar birka gn ara ile ok farkl ynlerden eser. Rzgarn esme yn gneybatdan balar, kuzeybatya kadar dner. Bu basn merkezinde gney sektrl rzgarlar scakl artrrken, kuzey sektrl rzgarlar scakl drc etki yapar ve cephesel yalara neden olur. zellikle Karadenizde bubasn alan etkisiyle cephesel ve orografik yalar grlr. Eer kendisinden daha scak olan Akdenize iner ve uzun bir sre burada kalrsa nem yklenir. Trkiyenin gneybat kylarnda ar k yalarna neden olur. Basra Krfezi ran Siklonu Termik kkenli bu basn alan, yaz aylarnda karalarn ar snmas nedeniyle olumutur. lkemizde gney ve gneydoudan sokulan ve yaz aylarnda etkili olan Basra Alak Basnc; Ar l scaklarnn yaanmasna, Yaz balarnda karalarn fazla snmas ve atmosferin st ksmlarnn daha souk olmas nedeniyle ani, gk grltl, saanak yalara, Azor Yksek Basncnn da etkisiyle kuzey ynl rzgarlarn etkin olmasna neden olur. Rzgarlar Rzgar Hava ktlelerinin yatay yndeki hareketlerine rzgar denir. Rzgarlar basn farkllklarndan doar ve daima yksek basn alanlarndan alak basn alanlarna doru eser. Rzgarlarn zellikleri : Rzgarn Hz Hava ktlesinin hareket hzdr. Rzgar hz saniyede metre (m/sn) ya da saatte kilometre (km/sa) olarak ifade edilir. Rzgarn hz anemometre ile llr. Rzgarn Hzn Etkileyen Etmenler Basn Fark Rzgarn hzn etkileyen temel etmendir. Basn alanlar arasndaki fark ne kadar fazla ise, rzgar o kadar hzl eser. Basn farknn gl olduu yerlerde izobarlar sk, zayf olduu yerlerde ise seyrek gemektedir. zobar : Hava basncnn ayn olduu yerleri birletiren erilere izobar (e basn) erisi denir. Basn haritalarnda bu deerler deniz seviyesine indirgenmi olarak kullanlr. Basn Merkezlerinin Yaknl Alak ve yksek basn merkezleri arasndaki uzaklk arttka rzgarn iddeti azalr. Basn merkezleri birbirine ne kadar yakn ve aradaki basn fark ne kadar fazla ise rzgar o kadar hzl eser. Dnyann Gnlk Hareketi Dnyann gnlk hareketinin etkisiyle rzgarlar esme ynlerinden sapar. Bu nedenle rzgarlar basn farkn izlemeyip izobarlara paralel bir ekilde estiklerinden hzlar azalr. Dnya ekseni evresinde dnmeseydi rzgarlar yksek basntan alak basnca doru en ksa yolu izleyerek daha hzl eseceklerdi. Ancak Dnyann ekseni evresindeki dnnn etkisiyle en ksa yolu izlemeyen rzgarlar daha yava eser. UYARI : Rzgarlarn sapma gc enleme ve rzgarn hzna gre deiir.
13
Yer ekilleri Yeryznn dalk ve engebeli arazilerinde rzgarn srtnme etkisi arttndan, hz azalr. Engebeli olmayan alanlarda, deniz ve okyanuslar zerinde srtnme etkisi azaldndan rzgarn hz artar. Rzgarn Yn Rzgarn yn bulunulan noktaya gre belirlenir ve rzgar hangi corafi ynden geliyorsa ona gre adlandrlr. Rzgarn yn, basn merkezlerinin konumuna, Dnyann gnlk hareketine, yer ekillerine bal olarak deiir. Dnyann Gnlk Hareketi Dnyann ekseni evresindeki dn nedeniyle rzgarlar ynlerinden sapar. Rzgar ynlerini saptran etkiye koriyolis (coriolis) gc denir. Koriyolis gc ile rzgarlar Kuzey Yarm Krede saa, Gney Yarm Krede sola sapar. Trkiyede grlen yerel rzgarlar, yldz, poyraz, gn dousu, keileme, kble, lodos, gn bats ve karayeldir. Rzgarn Frekans (Esme Skl) Rzgarn yl iinde belirli bir ynden esme sklna rzgar frekans denir. Esme skl rzgar frekans glleri ile gsterilir. Bir blgede belirli bir srede rzgarlarn en sk estii yne egemen rzgar yn denir. rnein Ankara Meteoroloji stasyonu verilerine gre, Ankaraya ait yllk ortalama rzgar frekans glne bakldnda, yl iinde kuzeydoudan esen rzgarlarn toplam 5000 esme says ile en fazla olduu grlr. Yani egemen rzgar yn kuzeydoudur. UYARI : Bir yerin rzgar glne bakarak egemen rzgar yn ve o yerdeki yer ekillerinin uzan yn hakknda bilgi edinebiliriz. UYARI : Birbirine komu iki yerin farkl snmas durumunda ncelikle rzgar grlr. Rzgar eitleri Rzgarlar, oluumlarna, esi srelerine ve etki alanlarna gre e ayrlrlar : Srekli Rzgarlar Genel Hava dolamna bal, srekli basn kuaklar arasnda yl boyunca yn deitirmeden esen rzgarlardr. Alizeler 30 enlemlerinden (DYB) Ekvatora (TAB) doru esen rzgarlardr. Dnyann ekseni evresindeki hareketi nedeniyle sapmaya urayarak, Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan, Gney Yarm Krede gneydoudan eserler. En dzenli ve srekli esen rzgarlardr. Okyanus akntlarnn ynlerini dzenlerler. Balangta kuru olan bu rzgarlar, deniz zerinden aldklar nemi Ekvator evresine ya olarak brakrlar. Ters Alizeler (st Alizeler) Ekvatordan (TAB), 30 enlemlerine (DYB) doru esen st rzgarlardr. Her yerde ve her zaman grlmezler. Yeteri kadar srekli ve gl deillerdir.
14
30 enlemleri evresinde aaya doru alaldndan ya oluumunu engellerler. Bat Rzgarlar 30 enlemlerinden (DYB), 60 enlemlerine (DAB) doru esen bat ynl rzgarlardr. Kuzey Yarm Krede gneybatdan, Gney Yarm Krede kuzeybatdan eserler. Yn ve sreklilikleri olduka deikendir. Denizden karaya estikleri iin orta kuak karalarn bat kylarna bol ya brakrlar. Ktalarn bat kylarnda okyanus ikliminin gelimesine neden olmulardr. UYARI : Bat rzgarlar scak su akntlarnn yn deitirmesine neden olur ve akntlar glendirirler. Kutup Rzgarlar Kutuplardan (TYB) 60 enlemlerine (DAB) doru esen souk ve kuru rzgarlardr. Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan, Gney yarm Krede gneydoudan eserler. Kuzey Yarm Krede k aylarnda etki alanlarn gneye doru genileterek okyanuslarn bat kylarnda karasal iklimlerin gelimesine neden olurlar. Yazn ise zayflar ve kutuplara doru ekilirler. UYARI : Srekli rzgarlar yl boyunca varln srdren srekli basn merkezleri arasnda eser. Mevsimlik Rzgarlar Yln bir yarsnda belirli bir ynden, dier yarsnda ise tam tersi ynden esen rzgarlardr. Yl iinde yaklak alt aylk srelerle yn deitiren bu rzgarlara devirli rzgarlar da denir. Bu tip rzgarlar, kara ve denizlerin mevsime dayal farkl snma zelliklerinden doar. Geni bir kara paras olan Asya Ktas, onun gney ve gneydousunda yer alan Hint Okyanusu ile Byk Okyanus bu tip termik basn sistemlerinin gelimesine en uygun blgelerdir. Burada grlen mevsim rzgarlarna muson ad verilmektedir. Muson rzgarlar, Gney ve Gneydou Asya kylar, Avustralya kylar ve Afrikann Gine Krfezi kylarnda grlr. Yaz Musonlar Yaz aylarnda Asya ktas Hint Okyanusundan daha abuk ve ok snr. Kta zerinde termik kkenli alak basn alan oluur. Hint Okyanusu ise ktaya gre daha serin olduu iin termik yksek basn alandr. Bu nedenle denizden karaya doru, nemli yaz musonlar eser. Kylarda bol ya brakrlar. Muson rzgarlarnn etkili olduu bu blgeler Dnyann en yal yerleridir. UYARI : Yaz musonlar denizden karaya doru estikleri iin da eteklerine ve yamalarna bol ya brakrlar. K Musonlar K aylarnda Asya Ktas abuk ve ok sour. Kta zerinde termik kkenli yksek basn alan oluur. Hint okyanusu ise ktaya gre daha lk olduu iin termik alak basn alandr. Bu nedenle karadan denize doru serin, yer yer souk ve kuru k musonlar eser. UYARI : K musonlar karadan denize estiklerinden kuru rzgarlardr. Yerel Rzgarlar Etki alanlar dar ve esi sreleri ksa olan rzgarlardr. Oluumlarndaki temel etken ksa sreli scaklk ve basn farklardr. Meltemler Gnlk scaklk ve basn farklarndan doan rzgarlardr.
15
Kara Meltemi Gece, karalar denizlere gre daha abuk ve ok sour. Bu nedenle, karalar zerinde termik yksek basn alan, denizler zerinde ise termik alak basn alan oluur. Bu durumda hava akmlar karalardan denizlere doru olur ve bu rzgarlara kara meltemi denir. Deniz Meltemi Gndz, karalar denizlerden daha abuk ve ok snr. Bu nedenle karalar zerinde termik alak basn alan, denizler zerinde ise termik yksek basn alan oluur. Bu durumda hava akmlar denizlerden karalara doru olur ve bu rzgarlara deniz meltemi denir. rnein zmirde yaz aylarnda esen imbat bir deniz meltemidir. Da Meltemi Gece, yksek yerler daha abuk souduundan termik yksek basn alan, alak yerler ise ge souduundan termik yksek basn alandr. Hava akmlar doruklardan ukur alanlara doru olur ve bu rzgarlara da meltemi denir. Vadi Meltemi Gndz, yamalar vadi tabanlarna gre daha abuk ve ok snr. Yamalar termik basn alan, vadi tabanlar ise termik yksek basn alandr. Bu durumda, hava akmlar vadi tabanlarndan yamalara doru olur ve bu rzgarlara vadi meltemi denir. UYARI : Meltemler, havann durgun olmas nedeniyle Ekvatorda yl boyunca, orta enlemlerde ise en ok yaz mevsiminde grlr. Scak Yerel Rzgarlar Estikleri yere gre daha scak olan rzgarlardr. Fn : Yamatan aa inen hava ktlesinin scaklnn her 100 m de 1 C artmasna bal olarak oluan scak ve kuru rzgarlardr. Bu rzgarlar k mevsiminde karlarn erken erimesine, ya da su basknlarna neden olur. Yaz mevsiminde ise rnlerin erken olgunlamasn salar. Srikko : Byk Sahradan Kuzey Afrika ve talya kylarna doru esen scak ve kuru rzgarlardr. Akdeniz zerinden geerken nem yklendikleri iin talya kylarna ya brakrlar. ou zaman havann iindeki tozdan dolay bu yalar renkli olur. Srikko kyya ya brakp ierilere sokulunca tekrar kuraklar. Hamsin : Byk Sahradan Msr ve Libya kylarna doru esen scak, kuru ve toz ykl tipik l rzgarlardr. Samyeli (Keileme) : Gneydoudan esen, scak ve kuru l rzgarlardr. rnler zerinde kurutucu ve kavurucu etki yaparlar. Trkiyede Gneydou Anadolu ve Dou Akdenizde etkisi daha belirgindir. Lodos : Trkiyeye gneybatdan esen scak ve nemli rzgarlardr. Lodos ya brakmaz ancak havadaki nem miktarn artrr. Ardndan hava souyunca bu nem yaa dnr. Belli bir esme mevsimi yoktur. K aylarda estiinde ltc etki yapar. Kble : Gneyden esen scak rzgarlardr. Akdeniz kylarna ya brakrlar. Toroslarn gney yamalarnda etkili rzgarlardr. UYARI : Yamatan aa inen bir ktlenin scakl ve kurutucu etkisi artar. Souk Yerel Rzgarlar
16
Genellikle k aylarnda etkili rzgarlardr. Dalk alanlardan ve souk enlemlerden lk kylara doru eserler. Mistral : Fransann i kesimlerinden Rhone Vadisini izleyerek Akdeniz kylarna doru kn esen souk rzgarlardr. Bora : Yugoslavyann i kesimlerinden Adriyatik Denizi kylarna esen souk rzgarlardr. Krivetz: Romanyann i kesimlerinden Karadeniz kylarna doru esen souk rzgarlardr. Etezien : Balkan Yarmadasndan Kuzey Ege kylarna doru esen souk rzgarlardr. Karayel : Trkiyeye kuzeybatdan esen souk rzgarlardr. Kn kar yalarna, yazn saanak yalara neden olur. Yldz : Trkiyeye kuzeyden esen souk rzgarlardr. Karadeniz kylarna ya brakrlar. Kar yana neden olurlar. Karayel ile kark estiinde kar frtnalar grlr. Poyraz : Trkiyenin hemen her yerinde esen rzgarlardr. Yaz poyraz serinletici etki yapar. Kn ise kuru souklara neden olur. Tropikal Siklonlar Tropikal kuakta scak ve nemli hava ktlelerinde oluan, gl ve ok iddetli esen, ykc etkileri olan rzgarlardr. Yerel olarak siklon, hurricaine, tayfun, gibi adlar verilir. Daha kk lekli gl girdap hareketlerine de hortum (tornado) ad verilir. Nemlilik Nem Yeryzndeki su ktlelerinden buharlaan su, atmosferin nemlenmesine yol aar. Atmosferdeki su buharna hava nemlilii de denir. nemli bir scaklk etmeni olan atmosferdeki su buharnn miktar, yere ve zamana gre deiir. Atmosferde nemliliin daln etkileyen etmeler. Buharlama Atmosferdeki nemin kayna yeryzndeki su ktleleridir. Scaklk arttka, havadaki nem a arttka, su yzeyi geniledike, rzgar estike, basn azaldka, buharlama artar. Scaklk Scakln yksek olduu yerlerde havann nem alma kapasitesi de yksek olduu iin buharlama artar, dk olduu yerlerde ise buharlama azalr. Ykseklik Ar bir gaz olan su buhar, yerekiminin etkisiyle fazla ykselemez. Younlama sonucu ya tekrar yeryzne der. Ykseldike hava souyacandan havann su buhar tama kapasitesi dolaysyla buharlama azalr. Basn Yksek basn alanlarnda alalc hava hareketi buharlamay engeller. nk alalan havann younluunun artmas su buharnn ykselmesini nler. Alak basn alanlarnda ise ykselen havann younluu daha az olaca iin buharlama daha kolaydr.
17
Mutlak Nem (Varolan Nem) 1m3 havann iindeki su buharnn gram olarak arlna mutlak nem denir. Mutlak nem, scakla bal olarak, Ekvatordan kutuplara doru, denizlerden karalara doru ve ykseklere kldka azalr. Maksimum Nem (Doyma Miktar) 1m3 havann belli bir scaklkta tayabilecei nemin gram olarak arldr. Hava ktleleri sndka genleip hacimleri artar. Bu nedenle nem alma ve tama kapasiteleri de artar. Eer hava tayabilecei kadar nem alrsa doyma noktasna ular ve doymu hava adn alr. rnein : 20C scakla sahip bir hava ktlesinin tayabilecei nem miktar 17,32 gr/m3tr. Bu hava ktlesinin scakl 30C ye ykseldiinde havann hacmi genileyecei iin tayabilecei nem miktar da artar ve doyma noktas 30,4 ge/m3e ykselir. Bu nedenle hava ktlesinin doymas iin aradaki fark (13.08 gr) kadar nem yklenmesi gerekir. UYARI : Hava ktleleri, genellikle doyma noktasnn zerinde nem tayamaz. Bal Nem Hava her zaman tayabilecei kadar nem yklenmez. Genellikle havadaki su buhar miktaryla doyma miktar arasnda bir fark bulunur. Bu farka doyma a (nem a) denir. Belli scaklkta 1m3 havann neme doyma oranna ise bal nem denir. Bal Nem = Mutlak Nem (Varolan Nem) x 100 Maksimum Nem (Doyma Miktar) Forml ile hesaplanr. Bal Nemi Artran Etkenler Bal nem, mutlak nemin artmas ya da hava scaklnn azalmas nedeniyle artar. Mutlak Nemin Artmas Mutlak nem bakmndan fakir, dier bir deyile doyma a bulunan bir hava ktlesi denizler zerinden geerken buharlama yolu ile ya da mutlak nemi kendisinden daha ok (doyma noktasna yakn) olan bir hava ktlesi ile karlatnda karma yolu ile mutlak nem bakmndan zengin hale gelir. Hava ktlesinin scakl deimeden nem kazand iin bal nemi de artar. Hava Scaklnn Azalmas Hava ktlesi kendisinden daha souk bir hava ile karlatnda ya da souk bir zemin zerinden getiinde scakl der. Bylece nem miktar deimeden scakl den hava ktlesinin bal nemi artar. Mutlak Nem, Maksimum Nem ve Bal Nem likisi Bir yerdeki ya oluumu mutlak nem (varolan nem) ile maksimum nem (doyma noktas) arasndaki ilikiye baldr. Ya oluumu iin havann nem yklenerek doyma noktasna ulamas ve bal neminin % 100 olmas gerekir. MUTLAK, MAKSMUM VE BAIL NEM LKS Mutlak Nem (Varolan Nem) = Maksimum Nem (Doyma Miktar) doymutur. Mutlak Nem (Varolan Nem) > Maksimum Nem (Doyma Miktar) fazlas bulunur.Bu fazlalk younlaarak ya biiminde yeryzne dner. Bal Nem = %100 Bal Nem > %100 Hava neme Havada nem
18
Mutlak Nem (Varolan Nem) < Maksimum Nem (Doyma Miktar) Bal Nem < %100 Havada doyma a yani nem a bulunur. Nem ann kapanmas iin hava scaklnn azalmas ya da havann nem yklenmesi gerekir. UYARI : Souk blgelerde havann doyma miktar dk olduu iin bu blgelerde bal nem yksektir. l blgelerinde ise havann doyma miktar yksek olduu iin, hava ktlesi souk blgelerden daha ok mutlak nem ierse bile bal nem miktar dktr. Younlama Atmosferdeki su buharnn gaz halden sv ya da kat hale gemesine younlama denir. Younlamann temel nedeni scakln dmesidir. Younlama eitleri Havann Alttan Soumasna Bal Younlama Bu tip younlama ile sis oluur. Yatay ya da yataya yakn hareket eden lk ve nemli bir hava ktlesinin kendisinden daha souk bir zemin zerinden geii srasnda iindeki su buharnn su zerrecikleri eklinde younlamasna sis denir. Hava Ktlesi Sisi Genellikle hava hareketlerinin yatay ynde ve yava olduu yerlerdeki s kayb sonucu oluan sislerdir. Kara Sisi (Radyasyon Sisi) Kara sisleri scaklk terselmesinin grld yerlerde ve dnemlerde kara ilerinde oluur. Scaklk Terselmesi : Baz dnemlerde yerin ar enerji kaybetmesi, dalardan ukur alanlara souk havann inmesi, scak havann stne souk havann gelmesi ya da alalan havann alt blmlerinin soumas gibi nedenlerle hava tabakasnn scakl yerden ykseldike dzenli olarak azalmaz. Belirli bir ykseltiye kadar artan scaklk sonra yeniden dzenli olarak azalmaya balar. Bu olaya scaklk terselmesi denir. Ky ve Deniz Sisi (Adveksiyon Sisi) Yatay hava hareketleri sonucunda lk ve nemli hava ktlesinin kendinden daha souk zemin zerinden getii kylarda ve deniz zerinde oluan sislerdir. rnein ngilterede bat rzgarlarnn ve Gulfstream scak su akntsnn etkisi ile bu tip sisler yl boyunca grlr. Yer ekli Sisi (Orografik Sis) Yama eimi az olan yerlerde lk ve nemli hava ktlesinin yama boyunca ykselmesi ve bunun sonucunda iindeki su buharnn souyarak younlamas ile oluan sislerdir. Cephe Sisi Scaklk ve nem bakmndan farkl hava ktlelerinin karlama blgelerinde, scak hava souk hava zerinde ykselir. Ykselen scak havada olan younlamalar sonucunda souk hava iine su buhar katlr. Nem miktar artan souk havann younlamasyla sis ya da bulut oluur. UYARI : Sis younluu havann nem tama kapasitesine bal olduundan, gece daha fazladr. Ykselen Havann Soumasna Bal Younlama
19
Bu tip younlama ile bulut oluur. Bir hava ktlesinin dikey ynl hareketi srasnda, yerden ykseldike iindeki subuharnn su zerrecikleri eklinde younlamasna bulut denir. Bulutlarn gne nlarn engelleyici etkisi ile yeryznn ar snp soumas nlenir. Bulutluluk Oran Gkyznn bulutlarla kapl olma orandr. Bulutluluk nefometre ile llr. Bulutluluk orannn yksek olduu (her mevsim bol ya alan) yerlerde gneli gn says azdr. rnein ngilterede, bat rzgarlarnn ve scak su akntlarnn etkisiyle hemen her mevsim yal ve gneli gn says azdr. UYARI : Bulut kmelerinin altnn dz olmas younlamann ayn seviyede olduunu gsterir. Nefometre : Bulutluluk gkyzn kaplayan bulutlarn miktar 10 ya da 8 eit paraya blnm ve nefometre ad verilen bir ara ile llr. Nefometre ufku kaplayacak ekilde tutularak bulutla kapl pencereler saylr. Bulutla kapl pencere saysnn tm pencere saysna oran da bulutluluu verir. Bulut Tipleri Bulutlar yksekliklerine gre incelenir. Yksekliklerine gre bulutlar 3 gruba ayrlr: Yksek Bulutlar 6000mnin stndeki hava katmanlarnda su buharnn buz eklinde younlamas ile oluan bulutlardr. Bu seviyelerdeki su buhar azlna bal olarak grnleri ty eklindedir. Bunlara genel olarak sirrus ad verilir. UYARI : Kmlonimbus bulutlar dikey ynl hareketlerinin fazla olmas nedeniyle her (alak, orta, yksek) seviyeye de yaylabilen bulutlardr. Orta Bulutlar 3000 6000 m arasndaki ykseltilerde younlamalara bal olarak oluan bulutlardr. Bunlara alto bulutlar ad verilir. Genellikle beyaz renklilerdir. Alak Bulutlar Yeryz ile 3000 m arasnda oluan kaln, youn ve koyu grnl bulutlardr. Younlama hzl ve ksa srede olursa kme ekilli youn ya brakan bulutlar oluur. Eer younlama yava ve uzun srede olursa tabaka ekilli ve uzun sren isinti eklinde ya brakan bulutlar oluur. Ya Havadaki nemin doyma noktasn ap, su damlacklar, buz kristalleri veya buz paracklar eklinde younlamasna ya denir. Yerde Younlama Biimindeki Yalar iy : Havann ak ve durgun olduu gecelerde, havadaki su buharnn souk cisimler zerinde su damlacklar biiminde younlamasdr. lkbahar ve yaz aylarnda grlr. UYARI : Bir blgede yalarn oluabilmesi iin hava scaklnn dmesi, hava ktlesinin ykselmesi ve havann doyma noktasna ulamas gerekir. Dolu ya orta enlemlerde, genellikle saanak yamurlara birlikte, ilkbahar ve yaz aylarnda grlr. iy 0Cnin zerindeki, kra 0Cnin altndaki younlamalar ile oluur. Kra : Souyan zeminler zerindeki younlamann buz kristalleri eklinde olmasdr. Krann oluabilmesi iin de havann ak ve durgun olmas gerekir.
20
Kr : Ar soumu su taneciklerinden oluan bir sis uzun sre yerde kaldnda, su taneciklerinin souk cisimlere arparak buz haline gemesidir. Troposferde Younlama Biimindeki Yalar Yamur : Buluttaki su taneciklerinin damlalar halinde birleerek yeryzne dmesidir. Kar : Havadaki su buharnn 0Cnin altnda younlaarak ince taneli buz kristallerine dnmesidir. Dolu : Dikey ynl hava hareketlerinin ok gl olduu bulutlarda, scakln birdenbire ve byk lde dmesiyle su tanecikleri donar. Ya Miktar Yl ierisinde birim alana den toplam ya miktarna denir. Ya, plviyometre ile llr, kg/m2 ya da mm olarak ifade edilir. Ya Miktarn Etkileyen Etmenler Hava Ktlesi : Bir yerin ya alabilmesi iin uygun hava ktlelerinin ve buna bal cephe sistemlerinin etkisi altnda bulunmas gerekir. Hava ktlesi nemli ise ya miktar artar. rnein Trkiyede k yalarnn fazlal zlanda Gezici Alak Basncnn kn daha etkili olmasnn bir sonucudur. Ykselti ve Yer ekilleri : Deniz seviyesinden yaklak 1500 2000 ykseltiye kadar her 100 mde ya miktar 50 400 mm arasnda artar. Bu ykseltiden sonra yalar azalr. nk iindeki nemin byk blmn yamacn orta blmlerine brakan hava ktlesi doruklara kuru olarak geer. Nemli hava ktlelerine dnk yamalarda yan fazla, ters yamalarda yan az olmas ise yer ekillerinin ya miktarna etkisini kantlar. Denize Etkisine Kapallk : Denizden uzaklatka ya miktar azalmaktadr. nk, nemli hava ktleleri, iindeki nemin byk bir blmn ky kesimlerinde brakr ve ierilere daha kuru olarak sokulur. Akntlar : Scak su akntlarnn etkisiyle snp nemlenen hava ktleleri serin kara zerine geldiinde ya brakr. rnein, ngiltere ve Japonya kylarnda ya miktarnn fazla olmasnda scak su akntlar etkilidir. Souk su akntlarnn getii kylarda ise ya miktarnn azald grlr. Bitki rts : zellikle ormanlardaki terleme, nem miktarn artrdndan yalar %3 6 orannda artar. Ya Tipleri : Ykselim (Konveksiyon) Yalar Isnarak ykselen havann soumas ile oluan yalardr. Ekvator evresinde yl boyunca orta enlemlerde ilkbahar ve yaz aylarnda bu tip yalar grlr. Trkiyede ilkbahar ve yaz balarnda kuzeybatdan gelen nemli ve souk hava, Anadoluda snarak, ykselir ve ya brakr. Bu yalara krkikindi yamurlar denir. Yama (Orografik) Yalar Nemli hava ktlelerinin bir da yamacna arparak ykselmesi sonucunda oluan yalardr. Orografik yalar en ok kyya paralel uzanan dalarn denize dnk yamalarnda grlr. Trkiyede Toroslar ve Kuzey Anadolu Dalarnda yama ya belirgindir. UYARI : Egemen rzgar ynne dk uzanan da yamalar orografik yalar alr. Cephe Yalar Scak ve souk hava ktlelerinin karlama alanlarnda oluan yalardr.
21
Yeryzndeki yalarn nemli bir blmn bu tip yalar oluturur. Bat ve Orta Avrupa ile okyanusal iklim blgelerinde her mevsim, Akdeniz iklim blgelerinde k aylarnda cephesel yalar grlr. Dnyada Yan Dal ok Yal Blgeler Ekvatoral Blge : Yl boyunca snmann fazla olmas nedeniyle ykselim yalar grlr. Bu blgede karlaan kuzey ve gney alizeleri de ykselim yalarna yol aar. Her mevsim yal olan ekvatoral blgede, Mart ve Eyll aylarnda ya miktar artar. Yllk ya toplam 2000 mm civarndadr. Muson Asyas : Yaz musonlarnn etkisiyle yaz aylarnda bol ya alr. Yalar, yama ya eklindedir. K aylar genellikle kurak geer. Yllk ya miktar 2000 mmnin stndedir. Orta Kuak Karalarn Bat Kylar : Her mevsimin yal olduu blgelerdir. K yalarnn nedeni gezici alak basn ve buna bal cephe sistemleridir. Dalk kylarda yer ekilleri ya miktarn artrc etki yapar. Ayrca bu kylar bat rzgarlar ve scak su akntlarnn etkisi altdadr. UYARI : Kuzey Amerika Ktasnn dou kysnda tropikal siklonlar nedeniyle ok ya grlr. Yal Blgeler Akdeniz Blgeleri : 30 - 40 enlemleri arasnda klar yal, yazlar kurak bir ya rejimi gelimitir. Blge, yazn subtropikal yksek basnlarn, kn ise bat rzgarlar ve geici alak basnlarn etkisinde kalr. K yalar, cephesel yalardr. Dalk alanlarda ise orografik cephesel yalar grlr. Orta Kuak Ktalarnn Dou Kylar : Her mevsimi yaldr. Genellikle yalar cepheseldir. Ancak yaz mevsiminde konveksiyonal yalar da grlr. Souk su akntlar baz kylarda llerin gelimesine neden olmutur. Savan Blgeleri : 10 - 20 enlemleri arasnda, klarn kurak, yazlarn ise yal getii blgelerdir. Yaz yalar konveksiynal yalardr. K kuraklnn nedeni subtropikal yksek basn alannn Ekvatora doru kaymasdr. Az Yal Blgeler Orta kuak karasal blgelerde kn, karalarn i ksmlarnda havann souk olmas nedeniyle antisiklon alanlar oluur. Nemli havann i ksmlara sokulmasn nler. Buralarda klar biraz nemli ancak yaszdr. lkbahar ve yaz aylarnda ise snmaya bal konveksiyonal yalar grlr. Kurak Blgeler Subtropikal Yksek Basn Blgeleri 20 - 30 enlemleri arasnda yl boyunca yan ok az grld hatta baz yllarda yan hi grlmedii blgeler vardr. Alalc hava hareketleri nem an bytr ve kurakln belirginlemesine neden olur. Bu blgeler, Byk Sahra, Arabistan ve Avustralyada genitir. Gney Afrika, Gney Amerika ve Meksikada daha dar alanldr. Orta Kuak Ktalarnn Deniz Etkisine Kapal Ksmlar Denizden ok uzak olan bu blgelere nemli rzgarlar ulaamaz. Kyya paralel uzanan da sralar da nemli rzgarlar engelledii iin bu blgelerde kuraklk belirgindir. rnein Orta Asya llerinin oluumu buna baldr. Kutuplar Kutuplar evresi souk olduundan havann mutlak nemi dk ve ya miktar azdr. Ayrca buralarda yksek basn alannn egemen olmas yalar nler. Buralara daha ok souk ller denir.
22
Trkiyede Yan Dal Trkiyede genellikle Akdeniz ya rejiminin etkisi grlr. En ok ya ky blgelerde grlr. ksmlara gidildike ya miktar azalr. En az ya alan yer Konya ve Tuz Gl evresi ile baz derin yarlm akarsu vadilerinin tabanlardr. Karadeniz kylarnda sonbahar, Akdeniz kylarnda k, Anadoluda lkbahar ve Erzurum Kars Blmnde az yalar belirgindir. Trkiye genelinde k aylarnda grlen yalar cephesel yalardr. nk k aylarnda Anadolu, gezici alak ve yksek basnlarn etkisi altndadr. Bu basnlar cephesel yalara neden olur. UYARI : 30 Kuzey enlemindeki dinamik yksek basn alannn yaz aylarnda 40 Kuzey enlemine doru genilemesi nedeniyle Karadeniz kylar dnda yaz kurakl oluur. Trkiye Corafi verileri: CORAF KONUM: Herhangi bir noktann dnya zerinde kaplad alana corafi konum denir. zel ve matematik konum diye ikiye ayrlr. Bir lkenin corafi konumu , o lkenin tabii, beeri ve ekonomik zelliklerini ok ynl etkiler. ZEL KONUM Herhangi bir yerin ktalara, denizlere, da sralarna, boazlara ,komu lkelere, ulam yollarna, yer alt ve yerst kaynaklarna, siyasi bloklara gre olan konumu ve ykseklik deerleri zel konumudur. ZEL KONUM LKELERN; jeopolitik konumunu, iklimini, nfusun daln, yerleme artlarn ,turizm faaliyetlerini, ulam imkann, ekonomik faaliyetlerini etkiler. TRKYE'NN ZEL KONUMU VE SONULARI Trkiye Asya, Avrupa ,Afrika ktalarn birbirine balayan nemli bir kavak noktasnda kurulmutur. Asya Avrupa arasnda bir kpr durumundadr. Stratejik nemi olan boazlara sahiptir. Petrol bakmndan zengin lkelere komudur. Asya Avrupa arasndaki en nemli ticaret ve ulam yollar Trkiyeden geer. Ortalama ykseltisi fazladr ve engebelidir. Bu durum tarm, nfus, sanayi, ulam ve yerlemeyi etkiler. Trkiyenin gerek yzlm 814.578 km2 , izdm yzlm ise 779.452 km2dir. Aradaki fark lkemizin yksek ve engebeli olmasndan kaynaklanr. ****Not: Bir yerin gerek yzlm ile izdm yzlm arasnda fark fazla ise o yer engebelidir. Fark az ise dzlktr. MATEMATK KONUM Matematik konum:Bir yerin enlem ve boylamlara gre dnya zerindeki yeridir. Bir baka ifade ile Ekvatora ve Greenwich e gre konumudur. rnein: Trkiye 36 -42 kuzey enlemleri ( paralelleri ) ile 26-45 dou boylamlar (meridyenleri) arasndadr. YERKRE NN KOORDNATLARI

23
PARALELLER Ekvatora paralel olarak 1lik a aralklaryla izildii varsaylan dairelerdir. zellikleri: Balang paraleli Ekvator'dur ve en byk paralel dairesidir (40.076km). Dnyann eklinden dolay Kutuplara gidildike evre uzunluklar azalr. Birer derece aralklarla geerler. 90 tanesi Gney, 90 tanesi Kuzey Yarmkre'de olmak zere toplam 180 tanedirler. ki paralelin arasndaki uzaklk her yerde 111 km dir. Paralellerin derecesi kuzey ve gneye doru artar. A-B=? Paralel fark ile uzaklk 50-20=30 hesaplanabilmesi iin bize verilen merkezler paralel fark 30 ayn meridyen zerinde olmaldr. Farklx 111= 3330 km E-D=? meridyen yaylarnda olduunda a fark 35-15=20 paralel fark ortaya kar ve iki paralel aras 111 km den 20x111=2220 km daha fazla olur. B+D=? Paralel fark bulunurken verilen 20 +15=35 paralel fark merkezler ayn yarmkrede ise byk olan 35 enlem derecesinden kk olan karlr.x 111=3885 km Farkl yarmkrede olurlarsa enlem dereceleri toplanr. ENLEM VE ETKLER ENLEM: Yerkrede herhangi bir noktann ekvatora olan uzaklnn a cinsinden deeridir. Gne nlarnn dme as kutuplara doru klr. Inlarn atmosferdeki yolu uzar. Tutulma artar ve scaklk ta kutuplara doru azalr. Denizlerin scakl ve tuzluluu kutuplara doru azalr. Matematik iklim kuaklar oluur Bitki rts kutuplara doru aralksz kuaklar oluturur. Tarmn ykselti snr, Toktaan kar snr (Daimi kar snr), Orman st snr kutuplara doru azalr. Akarsularn donma sresi kutuplara doru uzar. Gece gndz arasndaki zaman fark kutuplara doru artar. Dnyann izgisel dn hz kutuplara doru azalr.
24
Ayn Enlem zerindeki Merkezlerde Ortak zellikler
Ekvatora ve kutuplara eit uzaklktadrlar. Gne nlarn ayn ayla alrlar. Gece- gndz sreleri birbirine eittir. Dnyann izgisel dn hz ayndr. Ayn iklim kuandadrlar. Fakat ayn iklim zellii grlmeyebilir (zel konumdan dolay). ki meridyen arasndaki mesafe ayndr. MERDYENLER
Ekvatoru dik olarak kesen ve kutuplarda birleen hayali dairelere meridyen daireleri denir zellikleri: Balang meridyeni Greenwhic tir. Greenwhicin 180 batsnda ve 180 dousunda olmak zere 360 tane meridyen yay vardr. Tam daire olarak 180 adettir. Aralarndaki uzaklk sadece Ekvator zerinde 111 kmdir. Dnyann eklinden dolay Kutuplara gidildike bu uzaklk daralr. rnek:Trkiyede ortalama 85 km , Kutup dairelerinde 47 km dir. *** Bunun sonucu olarak dou-bat ynnde ayn mesafe gidildiinde Kutuplara yakn yerde daha fazla meridyen geilirken, Ekvatorda en az meridyen geilir. ki meridyen arasnda 4 dakikalk yerel saat fark vardr. Kutuplarda birletikleri iin meridyen yaylar eit uzunluktadr. Ayn meridyen zerindeki btn noktalarda yerel saat ayndr. Ayrca 21 Mart-23 Eyll gnlerinde de gne ayn anda doar ve batar. BOYLAM VE ETKLER Boylam: Herhangi bir noktann balang meridyenine olan uzaklnn a cinsinden deeridir. ETKLER: Boylamn tek etkisi yerel saat farklar oluturmasdr. YEREL SAAT HESAPLAMALARI Yerel Saat: Bir yerin kendine zg saatidir. Gnein ufuk izgisindeki konumuna gre belirlenir. Gne ufuk izgisinde en yksek konuma geldiinde o yerin yerel saati 12:00 dr. Cismin glgesi en ksadr.
25
Ayn yarm krede ise byk A-B=? E-D=? olan meridyen derecesinden kk15 Meridyen 3 Meridyen fark 25-10= 8-5= olan karlr. Farkl yarm fark 3x4= 12 dk B+E=? krelerde ise toplanr. 15x4= 60 dk 10+8= 18 Meridyen fark 18x4= 72dk=1:12
***Not: Dnyamz kendi ekseni evresinde batdan douya doru dnd iin doudaki bir merkezde gne erken doar, erken batar. Batdaki bir merkezde ise ge doar ge batar. Sonuta doudaki bir meridyenin yerel saati her zaman daha ileridir. SAAT DLMLER VE ULUSAL SAAT
Gnmzde yerel saatlere gre hareket etmek hem lke iinde hem de lkeler aras ilikilerde skntlar meydana getirir. Bunu nlemek iin uluslararas saat sistemine geilmitir. Bunun iin dnyamz 15' lik meridyen yaylar eklinde 24 saat dilimine ayrlmtr. Her saat diliminde de tam ortadan geen meridyenin yerel saati ortak kabul edilmitir. Saat dilimlerinde de balang olarak Greenwich'in 7,5 dou ile 7,5 bat meridyenleri alnmtr.
Byk grmek iin tklaynz Trkiye, ikinci ve nc saat dilimlerinde yer almaktadr. Ancak biz bunlardan sadece birini kullanmaktayz.1978 ylna kadar topraklarmzn ounun yer ald ikinci saat diliminin( 30 Dou meridyeni -zmit) yerel saati lkemizde ortak saat olarak kullanlmtr. Bu tarihten sonra gne ndan daha fazla faydalanarak enerji tasarrufu salamak iin ileri ve geri saat uygulamasna geilmitir. lkbahar-yaz dnemlerinde ileri (45 Dou meridyeni-Idr), sonbahar-k dnemlerinde geri saat (30 Dou meridyeni -zmit) uygulamas yaplmaktadr. TARH DETRME ZGS
Tarih deitirme izgisi olarak 180 meridyeni kabul edilir. Bu meridyenin dou tarafnda bat meridyenleri, bat tarafnda ise dou meridyenleri bulunmaktadr. Dolaysyla dou meridyenlerinin olduu batsnda bir gn ileri, bat meridyenlerinin olduu dousunda ise bir gn geridir. Not: Tarih deitirme izgisi ve saat dilimleri lke snrlarna gre izildiinden meridyenlere tam uygun olarak uzan gstermezler. Girinti-knt olutururlar.
26
TRKYE'NN MATEMATK KONUMU VE SONULARI
Kuzey Yarm Kre'de lman iklim kuandadr. Dousu ile bats arasnda 19'lik boylam fark vardr. Bunun sonucu olarak 76 dk.lk yerel saat fark vardr (19x4=76 dk.). Drt mevsim belirgin olarak yaanr. Gne nlar hibir zaman dik ayla dmez. Yurdumuzda bir cismin glgesi btn yl kuzeye der. Gney kylarmzn scakl kuzey kylarmzdan yllk ortalamada 7-8C daha yksektir. Akdeniz'in tuzluluk oran Karadeniz'den daha yksektir. Kn grlen yalar cephesel kkenlidir. Yurdumuza kuzeyden esen rzgarlarn soutucu, gneyden esen rzgarlarn da scakl artrc etki yapmas. Deniz turizmi en erken Akdeniz Blgesi'nde balar en uzun sre devam eder. Yl iinde en uzun gndz ve gecelerin yurdumuzun kuzeyinde yaanmas. HARTA Harita Kubak grnmn lekli Dzleme aktarlmasdr. ***Yaplan bir izimin harita zelliini gsterebilmesi iin izimin belirli bir lek dahilinde yaplmas gerekir. Kroki Kubak grnmn Kabataslak (leksiz) Dzleme aktarlmasdr. Not: Dnya haritalarnda yer ekilleri geree tam uygun olarak gsterilemez. Alan , a, uzunluk bozulmalar meydana gelir. Sebebi: Kre eklindeki bir yzeyin dzleme aktarlm olmasdr (dnyann ekli). Haritalardaki bozulma Ekvator'dan Kutuplara doru artar. Projeksiyon Yntemleri (haritalardaki bozulmalar azaltmak iin) Silindir Projeksiyonu: Ekvator evresini gstermek iin kullanlr. Dzlem Projeksiyonu: Orta enlemler evresini gstermek iin kullanlr. Koni Projeksiyonu: Kutuplar evresini gstermek iin kullanlr.
Harita iziminde Dikkat Edilecek zellikler lk olarak kullanm amac belirlenmeli ve amaca uygun konu bal konulmal. Kltme oran (lek) belirlenmeli. izim yntemi belirlenmeli. Enlem ve boylam gsterilmeli. Eer ok kk alan ise yn iareti konulmaldr. Lejant belirtilmeli (Lejant: Haritalarda kullanlan iaret ve renklerin ifade edildii tablodur.) HARTA ETLER A-Konularna Gre Haritalar
27
Fiziki haritalar: Yer ekillerini gsteren haritalardr.
Siyasi (idari) haritalar: Snrlar gsteren haritalardr.
Beeri ve Ekonomik haritalar: Nfusun dal, rk, dil, dinlere gre dal, tarm, hayvanclk, ormanclk, sanayi ,madencilik gibi zellikleri gsteren haritalardr. zel haritalar: Konunun uzmanlarnca izilen haritalardr. klim (izoterm, izobar gibi) haritalar, turizm, deprem,toprak, karayollar haritalar gibi. B- leklerine Gre Haritalar Byk lekli haritalar: Planlar: lei 1/20.000 den daha byk olan haritalardr. En ayrntl haritalardr.
Toporafya haritalar: lei 1/20.000-1/200.000 arasnda olan haritalardr.Yer ekillerini en ayrntl gsteren haritalardr. Orta lekli haritalar: lei 1/200.000-1/500.000 arasndaki haritalardr.
28
Kk lekli haritalar: lei 1/500.000 den daha kk lekli haritalardr. Plan Harita Benzer zellikleri:Ku bak olarak izilme ve lekli olmalardr. Farklar: Ayrntlar gsterme gc ve kullanm alanlar farkldr. Byk lekli haritalar Kk lekli haritalar lek paydas kk Gsterilen alan dar Ayrnt fazla Bozulma az Harita alan geni (ayn blge iin) Byk Geni Az Fazla Dar
zohipsler aras ykselti fark az (10-20 m gibi) zohipsler aras ykselti fark fazla (100-200 m gibi)
1.KESR LEK Kesirlerle ifade edilen leklerdir. Kesir lekte birim yazlmaz. Her zaman cm cinsindendir.
rnek: Gerekte 90 km olan Manisa-Soma aras haritada 6cm ile gsterilmitir. Haritann lei nedir? Gerek Uzunluk= Harita U. x lek Paydas
rnek:1/200.000 lekli haritada 16cm ile llen bir uzunluk gerekte ka kmdir? G.U= 16x200.000=3.200.000cm=32 km rnek: Gerekte 250 km olan bir yol 1/1.250.000 lekli haritada ka cm ile gsterilir?
leklerle ilgili btn sorularmzda kullanabileceimiz forml geni
29
***lek ne kadar deiirse deisin; gerek alan , gerek uzunluk, enlem- boylam ve zel konum deimez. 2.ZG (GRAFK ) LE
izgilerle ifade edilen leklerdir. Bu lekte entikler arasndaki uzaklk fark birbirine eittir. ***Bir yolun gerek uzakl ile ku uuu uzakl arasnda fark fazla ise o yol engebeli bir yerden gemektedir. Fark az ise yol dz bir yerden gemektedir. YER EKLLERN GSTERME YNTEMLER Renklendirme Yntemi: Fiziki haritalarda kullanlr. Her renk belirli bir ykseklii gstermek iin kullanlr.
Tarama Yntemi: Bu yntemde eimin fazla olduu yerlerde taramalar sk, kaln ve ksa geirilirken eimin azald yerlerde uzun, ince ve seyrek geirilmektedir. Dz yerler ise bo braklmaktadr. Glgeleme Yntemi: Haritann bir kesinden 45 ayla k geldii varsaylmaktadr. Buna gre k alan yerlerde herhangi bir ilem yaplmazken, k almayan yerde glgeleme yaplmaktadr. Tek bana kullanl deildir. Kabartma Yntemi: Maket tr haritalardr. Yer ekillerini en iyi gsteren haritalardr. Fakat
yaplmas ve tanmas zor olduundan pek kullanl deildir. Kafkasya Blgesinin 1:800 000 yatay ve 1:80 000 dey leindeki iki paradan oluan renkli kabartma haritas; 140x144 cm. ebadnda olup erevesi orijinal ve yazlar eski Trke'dir (1887 ylnda yaplmtr). zohips (e ykselti) Yntemi: zobat: E derinlik (deniz ve gllerde kullanlr.
30
zoterm: E scaklk zobar: E basn zohyet: E ya zohel : E gnelenme ZOHPSLERN ZELLKLER
ie kapal erilerdir. Birbirini kesmezler. Ykseltisi en az olan en dtadr. Ykseltisi en fazla olan en itedir. Aralarndaki ykselti fark birbirine eittir (Equdistance) Ayn izohips izgisi zerindeki btn noktalarda ykselti ayndr. zohips izgisi zerinde olmayan bir noktann kesin ykseltisi bilinemez. Ky izgisi (deniz kys) sfr metredir. zohipslerin sk veya seyrek gemesi yer ekillerine baldr. zohipslerin sk getii yerde eim fazladr. Seyrek getii yerde eim azdr. Da doruklar (zirveler ) nokta halinde gsterilir. Akarsu vadileri ykseltinin artt yne doru girinti oluturur.
Ok iareti evresine gre ukur olan (kapal ukur-anak-krater) yerleri gsterir. Taban ayn olan iki tepe arasndaki kk dzle boyun denir.
Tabanlar ayn olan tepelerin balang ykseltileri de ayndr. Akarsudan sonraki ilk ykseltiler birbirine eittir.
31
Ykseltinin artt yne doru "U " harfi olumu ise buna srt denir. KLM: Bir yerdeki atmosfer olaylarnn uzun yllara (30-40 yl) ait ortalamasdr. Bir yerin iklimini en iyi yanstan zellik o yredeki doal bitki rtsdr. klimi inceleyen bilim Klimatolojidir. HAVA DURUMU: Sk sk deiebilen ve ksa sre iinde beliren atmosfer olaylardr. nceleyen bilim Meteorolojidir. Hava durumuna baklarak iklim hakknda tahmin yaplamaz (Ekvator ve Kutup iklimi hari). HAVA KTLES: Atmosferin scaklk ve nem bakmndan ayn zellii gsteren geni paralarna denir. rnek ;Ekvator evresinden gelen hava ktleleri scak-nemli iken , Kutup evresinden gelen hava ktleleri souk kurudur. CEPHE: Farkl karakterdeki hava ktlelerinin karlam alandr. Cephe oluumu en fazla lman kuakta grlr. KLM ELEMANLARI: Bir yerin iklimini oluturan scaklk, basn, rzgar, nem ve ya gibi atmosfer olaylardr. KLMN ETKLER Bitki rtsnde, Nfusun dalnda, Akarsu rejimi, debisinde , Tarm rnlerinde, Konut tipinde, Hayvan ve toprak trlerinde Mekanik ve kimyasal zlmede, Turizmde nsanlarn giysisinde, Denizlerin scakl ve tuzluluunda, D kuvvetlerin etki alan, dal ve etki srecinde, nsanlarn fizyolojik geliimlerinde etkilidir. TRKYE'DE ETKL OLAN RZGARLAR Trkiye Bat rzgarlar kuandadr.Ancak yerekillerinden dolay bu rzgarlarn etkisi grlmez. Yurdumuz daha ok yerel rzgarlarn etkisindedir.
32
Trkiye kliminde Etkili Faktrler 1)Matematik konumu: Trkiye bulunduu konumdan dolay kn kutuplardan gelen souk hava ktlelerinin , yazn da Tropikal kuaktan gelen scak hava ktlelerinin etkisindedir. Ayrca gne nlarnn dme asnda yl boyunca byk farklar vardr. Bunun sonucu olarak yllk scaklk fark da fazladr. 2)Yer ekilleri (Ykselti ,dalarn uzan durultusu ve bak) Yurdumuzun kuzeyinde ve gneyinde dalar kyya paralel uzandndan ky ile i kesim arasnda buralarda iklim farkll fazladr. Ege blgesinde ise dalar kyya dik uzandndan farkllk azdr. Ykseltinin etkisiyle scaklk Trkiyede batdan douya doru azalr. Bak etkisinden dolay dalarmzn gneye bakan yamalar btn yl kuzey yamalarna gre daha scaktr. Not: Trkiyede ayn tarihlerde farkl mevsim zellikleri yaanabilmektedir. Bunun sebebi; yer ekillerinin eitlilik gstermesidir. 3)Denize gre konum: Ky blgelerde nem fazla olduunda buralarda klar lk , yalar fazla ve scaklk farklar azdr. 4)Rzgarlarn esme yn:Trkiyeye kuzeyden gelen rzgarlar scakl drrken, gneyden gelenler scakl artrr (enlem etkisinden dolay). 5) Basn merkezleri: Trkiye etrafnda oluan basn merkezleri de rzgar ve ya rejimi zerinde etkili olmaktadr. Yaz mevsiminde Atlas Okyanusu zerinde oluup genileyen yksek basn ve Basra Krfezi zerinde oluan alak basn etkisi altna giren lkede, yksek basn etkisinde iken scaklklar dmekte, alak basn etkisinde iken ar scaklklar olumaktadr. K mevsiminde ise, kuzeyden gelen souk hava, Akdeniz zerinden gelen lk ve nemli havann etkisine girmektedir. Bu iki hava ktlesinin karlamas ile cepheler olumakta ve kylarda ounlukla yamur, Trakya, i ve yksek kesimlerde kar yana neden olmaktadr. SICAKLIK Trkiye Yllk Scaklk Dal
33
Trkiye'de gzlem yaplan istasyonlardaki uzun yllar ortalamalarna gre, yllk ortalama scaklklar 4-20 C arasnda deimektedir. Ky kesimler i kesimlerden daha scaktr (deniz etkisinden dolay). Gney kylarmzdan kuzey kylarmza doru enlemin etkisiyle scaklk azalr. lkenin en scak kesimleri Gneydou Anadolu'nun gneyi ile Akdeniz ky kuadr. Buralarda yllk ortalama scaklk 18 C'nin zerindedir. Erzurum ve Kars platolarnn yksek kesimlerinde 4 C'nin altna der. Sebepleri : Ykseltisinin fazla olmas, karasallktr. Trkiye Ocak Ay Scaklk Dal En yksek scaklklar Akdeniz blgesinin ky kesiminde grlr. Sebepleri : enlem , deniz etkisi ve Toros kvrm dalarnn kuzeyden gelen souk hava ktlelerini engellemesidir. En dk scaklklar Dou Anadoluda Erzurum-Kars blmnde grlr. Sebepleri : Ykseltinin fazla olmas, karasallk ,kuzeyden gelen souk rzgarlardr. Ky ile i kesim arasndaki scaklk fark fazladr. Trkiye Temmuz Ay Scaklk Dal Ky ile i kesim arasnda scaklk fark azalmtr. En yksek scaklklar Gney Dou Anadoluda grlr. Sebepleri : Karasallk ve Gneyden gelen scak rzgarlarn etkisidir. En dk scaklklar bu dnemde de Erzurum-Kars Blmnde grlr. Sebebi ,ykseltisinin fazla olmasdr. BASINLAR
YKSEK BASINLAR 1)Sibirya Termik Y.B : 60 enlemlerinde olumutur. Trkiyede kn etkilidir. Etkili olduu dnemlerde klar ok souk ve kar yal geer. Trkiyeye Kuzeydoudan sokulur. 2)Asor Dinamik Y.B : 30 enlemlerinden kaynan alr. Trkiyede btn yl etkilidir. En fazla yazn etkilidir. Etkili olduu yaz mevsiminin kurak olmasnn balca sebebidir (Alalc hava hareketinden dolay). Bu basncn etkisiyle Ege Kylar boyunca kuzeyden esen Etezyen rzgar oluur. Yurdumuza kuzeybatdan sokulur. ALAK BASINLAR 1)zlanda Dinamik A.B : 60 enleminde kaynan alr. Trkiyede kn etkilidir. Etkili olduu dnemde klar lk ve yal geer. Kuzeybatdan sokulur. 2)Basra Termik A.B: (30 Kuzey) Trkiyede yazn ekilidir. Yurdumuza Gney Dou Anadolu Blgesinden itibaren sokulur ve scakl artrr. RZGARLAR Trkiye bat rzgarlar kuanda olmasna ramen daha ok yerel rzgarlarn etkisindedir. Sebebi yer ekilleridir.
34
NEMLLK VE YAI
Ky blgelerinin nemlilii i kesimlerden daha yksektir. Bundan dolay ky kesimlerde yalar fazla ve scaklk farklar azdr. Bal nem en yksek Dou Karadeniz Blmndedir. En dk Gney Dou Anadoludadr. En fazla ya alan blge Karadeniz ,Blm Dou Karadeniz, il Rizedir (2400 mm) .Rizenin ok ya almasnda; gneyindeki yksek dalarn hakim rzgar ynne dik olmas etkilidir. En az ya alan blgemiz Anadolu Blgesidir. Sebebi ; etrafnn dalarla evrili olmasdr. En az ya alan il Konya dr (330 mm). NOT: En az ya alan blge Anadolu Blgesi olmasna ramen en kurak blge Gney Dou Anadolu Blgesidir. Sebebi ; buharlamann fazla olmasdr. Karasal iklim blgelerinde kn grlen yalar genellikle kar eklindedir. Trkiyede karla rtl gn saysnn en fazla olduu blge Dou Anadolu Blgesidir. Trkiyede kar rtlerinin yerde kalma sresi batdan douya doru artar. Kar ya ve don olaynn en az grld blgemiz Akdeniz Blgesidir. Trkiyede kn grlen yalar genelde cephesel kkenlidir. Bu tr ya oluumu en fazla Akdeniz Blgesinde grlr. lkbahar ve yazn grlen yalar genelde Konveksiyon ya eklindedir. En fazla Anadolu Blgesinde grlr. Ororafik (yama) yalar genelde Karadeniz ve Akdeniz Blgelerinde grlr. Fakat en fazla Karadeniz Blgesinde grlr TRKYE'NN KONUMU
35
Trkiye, dnyann kuzey yarmkresinde ve Asya ile Avrupa ktalar arasndadr. Bu iki ktaya birden Avrasya da denir. Avrasya da ki topraklarmza Anadolu, Avrupa da ki topraklarmza da Trakya denir. lkemizin taraf denizlerle evrilidir. Kuzeyinde Karadeniz, gneyinde Akdeniz, batsnda Ege Denizi vardr. lkemiz yan denizlerle evrili bir yarmadadr. Marmara, topraklarmzla evrili bir i denizdir. KOMULARIMIZ zerinde yaadmz lkenin etrafnda bulunan devletler bize komu olan devletlerdir. Komumuz olan devletlerle karlkl ilikilerimiz vardr. Bazen komu devletler arasnda anlamazlklar da kabilir. Komularmzla aramzda kan sorunlar bar grmelerle zmlemek en doru yoldur. lkemizin kuzeydousunda Yunanistan ve Bulgaristan, Gneyinde, Suriye ve Irak Dousunda, ran ve Azerbaycan Kuzeydousunda ise Ermenistan ve Grcistan yer almaktadr. BUNLARI RENELM lkenin Ad Bakenti Yzlm Nfusu Suriye am 185.000 10 milyon ran Tahran 1.648.000 46 milyon Irak Badat 437.000 13 milyon Yunanistan Atina 132.000 12 milyon Grcistan Tiflis 69,700 5,5 milyon Ermenistan Erivan 30,000 3,5 milyon Azerbaycan Bak 86.600 7,953 milyon Bulgaristan Sofya 111.000 12 milyon AKARSULARIMIZ: Trkiye akarsular ynnden zengindir. Akarsularmzn bazlar Trkiye ierisinde gllere dklerek son bulur. Bazlar da denizlere dklr. Akarsularmzn bir ksmnn tad su miktar ok yksektir. Akarsularmzn tadklar su miktarlar mevsimlere gre ok farkllk gsterir. AKARSULARIMIZIN DKLDKLER DENZLER Karadeniz'e dklen akarsularmz: Kzlrmak, Yeilrmak, Sakarya. Akdeniz'e dklen akarsularmz : Seyhan nehri, ceyhan nehri. Marmara'ya dklen akarsularmz: Susurluk ve Gnen aylar. Ege'ye dklen akarsularmz : B. Menderes, K. menderes ve Gediz. Yukarda sraladmz akarsularn dnda, baka lkelerden doarak, lkemiz snrlar iinde denize dklen baz akarsular da vardr. Akdenize dklen Asi ve Ege'ye dklen Meri'in kaynaklar baka lkelerin topraklarndadr. Yine baz akarsular da lkemizden kp, baka lkelerin topraklarnda son bulmaktadr. oruh, Aras, Frat ve Dicle topraklarmzn dnda son bulan akarsularmzdr. GLLERMZ : Gller oluumlar asndan ikiye ayrlrlar. Doal gller. Baraj glleri. Doal gller:ukurluk alanlarda byk su kitlelerinin brikmesiyle oluan gllerdir. Van Gl, Tuz Gl, Beyehir Gl, Eridir, Burdur, Ulubat bu tr gllerimizdir. Baraj glleri:Elektrik enerjisi elde etmek, sulama yapmak ve ime suyu salamak iin, baz akarsularn n bentlerle kesilir. Bylece biriken sular baraj gln oluturmaktadr. lkemizde ok sayda baraj gl vardr. Keban, Saryar ve Atatrk baraj glleri bu tr gllerimizin en nemlileridir. AKARSU VE GLLERMZDEN NASIL YARARLANIRIZ ? :Trkiyede bulunan akarsular, ak dzgn olmayan akarsulardr. Yaz ve ilkbahar aylarnda tadklar su miktar olduka farkldr. Onun iin tamaclk alannda akarsularmzdan yararlanma olana olduka azdr. AKARSU VE GLLERMZDEN U ALANLARDA YARARLANIRIZ:Su rnleri elde ederiz. ( Balklk vs. ), Tamaclk alannda akarsu ve gllerimizden yararlanrz. Sulama alannda kullanrz. Elektrik enerjisi elde ederiz. me suyu elde ederiz. Tuz ve soda salarz. Su sporlar yaparz. TRKYE'DE KLM: Bir blgede grlen s, ya, sis, rzgar gibi hava durumlarnn tmne o blgenin iklimi denir. Trkiye yzlm bakmndan byk bir lke olduundan ve yzey ekilleri farkllk gsterdiinden, birbirinden farkl iklimler grlr. Karadeniz klimi, Akdeniz klimi, Karasal klim Karadeniz iklimi:Her mevsim yaldr. Yazlar serin ve klar lk geer. Karadeniz'in sahil kesimi ile Marmara Blgesinin kuzey ksmlarnda bu iklim tipi grlr.
36
Akdeniz iklimi : Bu iklim tipinde , yazlar scak ve yasz, klar lk ve yaldr. Yalar genellikle yamur eklindedir. Akdeniz iklimi, Akdeniz Blgesinde ve Ege Blgesinin gney kesimlerinde grlr. Karasal iklim : Anadolu Blgesi ile denizlerden uzak yerlerde grlr. anadolu Blgesinde, yazlar scak ve kurak, klar souk ve kar yaldr. lkbahar ve sonbahar yamurludur. Dou Anadolu'da yazlar serin ve zaman zaman yamurlu, klar souk ve kar yaldr. lkemizde kar en ok bu blgemizde yaar. Trkiyenin Corafi Konumu Trkiyenin Corafi Konumu ve zellikleri Trkiye Kuzey Yarm Krede, eski dnya karalarnn birbirine en ok yaklatklar stratejik bir blgede yer alr. Buna bal olarak matematiksel ve zel konumu lkenin sosyal, politik ve ekonomik durumu zerinde etkili olmaktadr. Trkiyenin Matematiksel Konumu Trkiye 36 - 42 Kuzey enlemleri, 26-45 Dou boylamlar arasnda yer alr. Buna bal olarak; 1. Trkiye drt mevsimin belirgin olarak yaand lman kuakta yer alr 2. Gne nlar yl iinde dz zeminlere dik gelmez. Bu nedenle yatay dzleme dik duran cisimlerin glge boylar sfr olmaz. 3. lkenin dousu ile bats arasnda 76 dakikalk zaman fark vardr. Trkiyenin zel Konumu Trkiyenin eski dnya karalar olan Asya ve Avrupa ktalarnda topraklar bulunur. taraf denizlerle evrili yarmada zellii tar. Ortalama ykseklii fazla olup (1130 m), ykseklik batdan douya doru artar. Yakn jeolojik zamanda olutuundan krkl arazisi fazladr. Bu nedenle tektonik depremler sk grlr. Maden eitleri fazladr. Ortadou ve Asya petrollerine yaknl, boazlara sahip olmas jeopolitik nemini artrr. Trkiyeyi evreleyen Denizler Karadeniz Sularnn zellikleri Karadeniz, bol su tayan akarsularla beslendiinden ve bol yal bir blgede bulunduundan su seviyesi yksektir. Bulunduu enlem nedeniyle sularn scakl Akdeniz sularna gre daha dktr Derinlerde kkrtl hidrojen gaznn bulunmas, 200 mnin altndaki derinliklerde deniz canllarnn yaamn engeller. Tuzluluk oran, %o 18dir. Akntlar Karadenizin su seviyesinin yksek ve tuzluluk orannn dk olmas nedeniyle Karadenizden Marmara Denizine doru bir st aknt bulunmaktadr. Marmara Denizinden de Karadenize doru alt aknt bulunur. Ky Tipi Karadenizin Anadolu kylar, dalar kyya paralel uzandndan genellikle dik ve yksek kylar eklindedir. Boyuna ky tipi zelliindedir. Bu nedenle, Anadolu kylarnn gerek uzunluu ile ku uuu uzunluu arasndaki fark azdr. Marmara Denizi Sularnn zellikleri
37
Marmara Denizi sularnn zellii bakmndan, Akdeniz ile Karadeniz arasnda bir gei zellii gsterir. Karadenizden olan st aknt nedeniyle yzeyde %o 23 tuzluluk oran, Akdenizden olan alt akntnn etkisiyle derinlerde %o 36 civarndadr. Akntlar Akdenizin tuzlu sular alt aknt ile Karadenizin az tuzlu sular ise st aknt ile Marmara Denizi sularna karr. Ky Tipi Marmara Denizi kylarnda birden fazla ky tipi grlmektedir. rnein, stanbul ve anakkale Boaz kylarnda ria ky tipi, zmit-Yalova arasnda enine ky tipi, kuzey kylarnda limanl ky tipi grlr. Ege Denizi Sularnn zellikleri Sularnn zellikleri bakmndan Akdenize benzerlik gsterir. Tuzluluk oran, Ege Denizinin kuzeyinde yaklak %o33, gneyinde ise yaklak %o 37 dir. Akntlar Akdenizin tuzlu sular alt aknt ile Ege Denizi sularna karmaktadr. Karadenizden ise Ege Denizine doru st aknt bulunmaktadr. Ky Tipi Ege Denizinin Edremit Kuadas aras, dalar kyya dik uzandndan enine ky tipindedir. Gneybat Anadolu kylar ise (Bodrum, Marmaris, Data) ria tipi kylardr. Akdeniz Sularnn zellikleri Akdeniz sularnn scakl dier denizlerimizden daha yksektir. Bulunduu enlem nedeniyle scaklk ve buharlama fazladr. Buna bal olarak, tuzluluk oran %o 36 ilse %o 39 arasnda deiir. Akntlar Akdenizin ok tuzlu youn sular dip aknt ile Marmara Denizine ular. Ky Tipi Akdenizin Anadolu Kylar genlikle boyuna ky zelliindedir. Finike Ka arasnda Dalmaya ky tipi grlr. Trkiyenin Snrlar ve Komular Trkiyenin kara ve deniz snrlarnn toplam uzunluu yaklak 11.000 kmdir. Burada Trkiyenin kara snrlar ve komular incelenecektir. Snrlar
38
Trkiyenin kara snrlar yaklak 2753 kmdir. Irak ve ran snrlar doal snr zellii tamaktadr. Dier snrlarmz yer yer baz engellerden geseler bile byk ounluu politik snr zelliindedir. En uzun snrmz 877 kmlik Suriye, en ksa snrmz 18 kmlik Nahvan snrdr. Komular Asya ile Avrupa ktalarn birbirine balayan bir kpr zelliindeki Trkiye, Asyada Grcistan, Ermenistan, Nahvan, ran, Irak, Suriye, Avrupada Yunanistan ve Bulgaristan ile snr komusudur. Trkiyenin Corafi Blgeleri Trkiyenin blgelerini incelerken ncelikle baz kavramlarn bilinmesi gerekir. Bunlar corafi blge, corafi blm ve yredir. Corafi Blge : Tad belirli Corafi zellikleri ile evresinden ayrlan, kendi iinde benzerlik gsteren en geni corafi birimdir. Corafi blgelerin snrlar belirlenirken doal koullar, sosyal ve ekonomik zellikler temel alnr. Corafi Blm : Bir corafi blge iinde doal koullar, sosyal ve ekonomik zellikler bakmndan farkllk gsteren kk birimlerdir. Yre : Blm ierisinde farkl zelliklere sahip, blmden daha kk birimlerdir. Idr Yresi, Gller Yresi, Mentee Yresi gibi. CORAFYA BLGELERMZ Trkiye'miz ok geni bir lkedir. Yurdumuzun doal yaps, iklim zellikleri her yerde ayn deildir. Baz yerler dalk, baz yerler dzlktr. Baz yerler deniz kenar, baz yerler denizden uzaktr. Baz yerle ok yal, baz yerler kuraktr. te yurdumuz yeryz ekilleri, iklim zellikleri ve yetien rnlere gre " Yedi Corafya Blgesi " ne ayrlmtr. Trkiyenin Corafi Blgeleri :lkemiz 1941 ylnda toplanan Birinci Corafya Kongresinde 7 corafi blgeye ve 21 blme ayrlmtr. Bunlar, KARADENZ BLGES MARMARA BLGES EGE BLGES AKDENZ BLGES ANADOLU BLGES DOU ANADOLU BLGES GNEYDOU ANADOLU BLGES
Karadeniz Blgesi
En byk blgelerimizden biri olan Karadeniz Blgesi, lkenin yaklak altda birini tekil eder. Douda Ermenistan ve Grcistan snr,batda Adapazar Ovas ve Bilecik dolaylar, kuzeyde Karadeniz ve gneyde oruh ve Keltik vadilerini gneyden eviren dalarla evrilidir. Bat, Orta ve Dou Karadeniz alt blmlerinden meydana gelir.Bu blgede dalar, douya doru gittike ykselir ve kyya paralel birka sra halinde uzanr. Ky blgesinde Kzlrmak ve Yeilrmak deltalarnn meydana getirdii geni ovalar ve bunlarn hemen gerisinde 3500 m'yi aan
39
ykseklie sahip Rize Dalar bulunur. Bu dalarn en yksek noktas Kakar Tepesi 3932 m yksekliktedir. Bu dalar Kop ve Zigana geitleriyle alr. Dou Karadeniz blmnn dier iki da Akda ve Mescit Dadr.Orta Karadeniz blmndeyse Giresun Dalarnn batsnda yer alan Canik Dalar bulunur. Kre ve Krolu dalarnn yer ald bat blmnde iyice alalan sradalar Kzlrmak Vadisinden sonra tekrar ykselir ve Ilgaz Danda bu ykseklik yaklak 2550 m' yi bulur. Blgenin nemli Dalar: Kakar Da (Rize)............................3932 m donuk Da (Rize)..........................3709 m Bulut Da (Rize)................................3562 m Mescit Da (spir)............................3239 m Karagl Da (Giresun).......................3107 m akrgl Da (Trabzon).....................3082 m Kllar Da (Giresun)........................3039 m Kop Da (Akale).............................2918 m Blgenin Akarsular: Yeilrmak: Sivas yaknlarndaki kse Dandan doar; ekerek,orum, Kelkit sular ile Terkasan ayn alr. Cva burnunda Karadeniz'e dklr. Uzunluu 519 km.dir. oruh: Kei dandan kp BDT topraklarndan Karadeniz'e dklr. Trkiye snrlar iindeki uzunluu 466 km.dir. Kzlrmak: Trkiye'nin en uzun nehridir. Sivas Kzldadan doar.Sivas, Kayseri, Nevehir, Krehir, Ankara, ankr, orum ve Samsun topraklarndan aktktan sonra Bafra Burnunda Karadeniz' e dklr.Uzunluu 1182 km.dir. Sakarya: Emirda eteklerinde doar. En byk kolu olan Porsuk ile birleir. Bilecik' te Marmara Blgesine geer ve Karadeniz dklr. Uzunluu 824 km' dir. Blgenin balca glleri: Balk Lagn........................Yzlm: 12 km2 Semenlik Lagn................................... 19 km2 Tortum Gl........................................... 8 km2 Melen Gl............................................ 5 km2 KAYNAK: Yeni Rehber Ansiklopedisi, Cilt 19 Blge adn komu olduu Karadenizden almtr. Blgenin tm doal, ekonomik ve beeri zellikler bakmndan benzer zellikler gsterir. Ancak yer ekilleri, iklim, tarm, yerleme ve ekonomik etkinliklere bal olarak 3 blme ayrlmtr. Bunlar Bat, Orta ve Dou Karadenizdir. Yer ekilleri Dalar : Bat Karadenizde birbirine paralel 3 sra halinde uzanan dalar, Orta Karadenizde kydan uzaklap, tek sra halinde uzanr. Ortalama ykselti azalmtr. Dou Karadenizde ise dalar iki sra halinde uzanr. Blgenin en yksek dalar bu blmdedir. Da sralar arasnda bat-dou ynl uzanan knt ovalar ile oruh-Kelkit, Gkrmak ve Devres vadiler yer alr. Ovalar : Blgenin en geni ky ovalar aramba ve Bafra delta ovalardr. kesimlerde Suluova, Taova, Turhal, Merzifon, Tosya, Boyabat gibi knt ovalar yer alr. Bu knt ovalar Trkiyenin en aktif deprem blgeleridir. Akarsular ve Gller Akarsular : Yenice, Bartn, Kzlrmak, Yeilrmak ve oruh blgenin nemli akarsulardr. Yatak eimleri fazla, rejimleri dzensiz akarsulardr. Kar erimelerine bal olarak ilkbahar aylarnda akm yksektir. Gller : Blgede buzul glleri ve heyelan set glleri fazladr. zellikle Dou Karadeniz Dalarnda buzul etkisiyle olumu buzul glleri yaygndr. Sera (Uzungl), Tortum, Borabay, Abant ve Yedigller balca heyelan set glleridir. Ayrca blgede ok sayda baraj gl bulunmaktadr. klim
40
Blgenin ky eridinde her mevsim yal, yazlar serin, klar lk geen Karadeniz iklimi etkilidir. Bu iklimi etkileri Orta Karadenizde yer ekillerine bal olarak i kesimlere kadar ular. Bat ve Dou Karadenizin i kesimlerinde iklim karasallar, ya miktar azalr. Doal Bitki rts klim koullarnn orman yetimesine uygun olduu Karadeniz Blgesinde zellikle denize dnk da yamalarnda sk orman rts grlr. Ormanlar deniz seviyesinden balar ve 2200 metrelere kadar ular. Nfus ve Yerleme Blge, nfus says bakmndan 3. srada yer alr. Nfusun byk blm Dou Karadeniz kylar , Orta Karadenizdeki ovalar ve Bat Karadenizde Zonguldak Yresinde toplanmtr. Blgede iklimin nemli olmas ve tarmsal koullar, krsal nfusun fazlalna yol amtr. Arazinin engebeli olmas, su kaynaklarnn bolluu dank yerlemeyi yaygnlatrmtr. Konut tipi olarak ahap evler yaygndr. ller:Amasya, Artvin, Bartn, Bayburt, Bolu, orum, Giresun, Gmhane, Karabk, Kastamonu, Ordu, Rize, Samsun, Sinop, Tokat, Trabzon, Zonguldak. Ekonomik zellikler Tarm Blge ikliminin nemli olmas, kyda yaz mevsiminin yal gemesi, buday arpa gibi tahl tarmn engellemitir. Bol neme gereksinim duyan tarm rnlerini yaygnlatrmtr. Tarm arazileri paral ve dar olup, genellikle eimli arazilerdir. Bu durum tarmda makine kullanmn engellemitir. Dou Karadeniz kylarnda bahe tarm yaygndr. Tarm rnleri Msr : Ky kesiminde budayn yerini almtr. Halkn temel besin maddesidir. Blge msr retiminde 1. srada yer alr. Ancak retilen msrn tm blge iinde tketildiinden ticari deeri yoktur. Ttn : Karadeniz Blgesi, retimde Ege Blgesinden sonra 2. srada yer alr. Bafra Ovas (Samsun) en youn ekim yaplan alandr. Ayrca Tokat, Amasya, Dzce Ovas (Bolu) ve Rize Yresinde yetitirilir. Fndk : K lklna gereksinim duyan fndk Karadeniz iklimine en uyumlu rndr. Trkiye retiminin %84 Karadeniz Blgesi tarafndan karlanr. Btn Karadeniz kylarnda, yer yer i kesimlerde yetimesine karn, en youn olarak Ordu ve Giresunda retilir. ay : Muson iklimine uyumlu bir tarm rndr. Bol nem ve k lklna gereksinim duyar. Trabzon Rize arasnda Dou Karadeniz kylarnda, denize dnk yamalarda yetitirilir. lke retiminin tamamn Karadeniz Blgesi karlar. Pirin : Bol suya gereksinim duyar. Akarsu vadi tabanlarnda ekimi yaplr. Tosya, Boyabat, aramba ovalar balca ekim alanlardr. ekerpancar : Bol yal olan Dou Karadeniz kylar dnda tm blgede yetime koullar vardr. Ekim alanlar Kastamonu, orum, Tokat, Amasya illerinde genitir. Keten-kenevir : Nemli iklim bitkisi olan keten Bat Karadeniz Blmnde Kastamonu ve Sinopta yetitirilir. Kenevir ise uyuturucu zellii nedeniyle devlet kontrolnde retilir. Meyve : Amasyada elma, Kastamonuda erik, Rizede turungiller, Orta Karadenizde zm, Bat Karadenizde kestane tarm yaygndr.
41
Hayvanclk Gr otlaklar ve nemli iklimi bykba hayvancl yaygnlatrmtr Bat ve Orta Karadeniz i kesimlerinde tiftik keisi yetitirilir. Balklk nemli geim kaynadr. Bolu Yresinde arclk ve kmes hayvancl yaygndr. Ormanclk Ormanlarn geni yer kaplamas, ormancl nemli bir geim kaynana dntrmtr. Bat ve Dou Karadenizde kereste, tomruk, parke ve kat fabrikalar bulunur. Madenler ve Enerji Kaynaklar Madenler : Dou Karadenizde Artvin ve Murgul (Gkta), Bat Karadenizde, Kastamonu Krede bakr kartlr. Blgede karlan bakr, Samsun bakr fabrikasnda ilenir. Enerji Kaynaklar : Zonguldak havzasnda takmr kartlr. Trkiye retiminin tamamn buras karlar. Demir-elik endstrisinde enerji kayna olarak kullanlr. Takmr tozundan atalaz termik santralinde elektrik retilir. Bolu, orum, Amasya ve Havzada linyit yataklar iletilmektedir. Enerji retim Tesisleri : Kzlrmak zerinde Altnkaya, Yeilrmak zerinde Almus, Hasan ve Suat Uurlu hidroelektrik santralleri kuruludur. Hopada petrolle alan termik santral yer alr. Endstri Balca endstri tesisleri unlardr : UYARI : Endstri Bat Karadeniz Blmnde gelimitir. Zonguldak Havzas Trkiyenin ar sanayi blgesidir. eker : Kastamonu, Turhal (Tokat), Suluova (Amasya), orum, aramba (Samsun) ay : Rize ve evresi Demir elik : Ereli (Zonguldak) ve Karabk Kat : aycuma (Zonguldak), Takpr (Zonguldak), Aksu (Giresun) Kereste : Bolu, Dzce, Bartn, Ayanck Ulam Yer ekilleri nedeniyle Orta Karadeniz Blm dnda blgede ulam zordur. Samsun ve Zonguldak dnda demiryolu ile ard blgesine bal olan liman yoktur. Samsun ve Trabzon blgenin gelimi liman kentleridir. Trabzon Liman, Zigana ve Kop geitleri ile blge iine ve oradan da komu lkelere balanmtr. Turizm Blgede gerek tarihi kalntlar gerekse doal gzellikler turizm iin nemli potansiyel oluturmaktadr. Blge iklimi deniz turizminin gelimesini engellemitir. Bat Karadenizde Amasya ve Sinopta deniz turizmi gelimeye balamtr. zellikle Kakar Dalarndaki buzul glleri, deiik bitki trleri blgenin deniz turizmindeki an kapatacak derecede ilgi grmektedir. Bolu Aladalar ve Abant evresi k sporlarnn yapld nemli merkezlerdir. Blgenin lke Ekonomisindeki Yeri :Karadeniz Blgesi ekonomik gelimilik asndan 5. srada yer alr. Aada blge ekonomisinde nemli yer tutan rn ve ekonomik faaliyet trlerinin listesi verilmitir. ay,Fndk, Kenevir, Pirin, Msr, Ttn, Deniz rnleri, Takmr, Bakr
42
KARADENZ BLGES Trkiye'nin kuzeyinde yer alr. Karadeniz boyunca uzanr. Blge ormanlarla kapldr. DALARI Canik, sfendiyar, Krolu, Ilgaz, Bolu ve Dou Karadeniz dalar en nemli dalardr. NEHRLER Kzlrmak, Yeilrmak, Sakarya, Filyos ve oruh, nemli akarsulardr. KLM Blgede Karadeniz iklimi hakimdir. Klar souka, yazlar serince geer. Yalar her mevsimde grlr. EHRLER Zonguldak, Sinop, Bartn, Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Rize, Bolu, kastamonu, orum, Amasya, Gmhane, Tokat, Artvin ve Bayburt illeri bulunmaktadr. TARIM RNLER Fndk ve ay blgenin nemli tarmsal rnleridir. Ormanclk olduka yaygndr. Balklk da halkn nemli geim kaynaklarndandr. MADENLER Blgede bakr, linyit ve maden kmr yataklar mevcuttur. Bu blge, Fatih dneminde Osmanl ynetimine katlmtr. TURZM Abant, Borabay glleri ve Havza kaplcalar gerekten grlmeye deer yerlerdir. Marmara Blgesi Trkiye'nin kuzeybatsnda yer alr. Trkiye'nin nfus younluu en fazla olan blgesidir. Blge ekonomik olarak, en gelimi blge zelliini tar. FABRKALARI: imento, kuma, deri, dokuma, iplik, konserve, eker, iki, elektrikli ev aletleri, ie-cam, rafineri, ila ve kibrit. TARIM RNLER :Buday, arpa, yulaf, pirin, pancar, ttn, zeytin, zm, incir, sebze ve meyveler, ayiei, ayrca ipekbcei ve hayvanclkta nemlidir. NEHRLER :Meri, ergene, Gnen, Susurluk GLLER : Sapanca, znik, Manyas, Ulubat, ekmece ve Terkos DALARI : Istranca, samanl, Kozda, Alemda, Uluda OVALARI : Sakarya ve Bursa ovalar. LMANLARI: stanbul, zmit, Bandrma EHRLER:Bursa, Balkesir, anakkale, Edirne, stabul, Krklareli, Kocaeli (zmit), Sakarya (Adapazar), Tekirda TURZM: stanbul, Edirne, zmit, Bursa gibi ehirlerdeki tarihi eserler ve blge doal gzellikleriyle turizm bakmndan nemlidir.
Marmara blgesi Trakya topraklaryla Anadolu topraklarnn kuzeybat ksmn ihtiva eder. Blgenin dousunda yksek Anadolu Yaylas ve gneyinde de Kazda ve evresi bulunur. lkenin en kk blgesi olup, toplam yzlmn % 8'ine sahiptir.Marmara blgesi Istranca (Yldz) Dalar, Ergene, Gney Marmara ve atalca-Kocaeli olmak zere drt alt blmden meydana gelir.Blgenin balca dalarndan Samanl (1600 m), Biga Dalar, Mudanya Tepeleri,Uluda ve Kazda Anadolu topraklar zerindedir.
43
Yldz, Koru, Mayada ve Tekirda'n bulunduu Trakya topraklarnn ortas ukur ve kenarlar yksektir.Bu kesimdeki Mayadann ykseklii yaklak 1030 m' yi bulur. En nemli havza ve ovalar ise; Ergene Havzas, Adapazar, Pamukova ve negl ovalardr. Blgenin nemli dalar: Uluda (Bursa).....................................2543 m. Domani da (Bursa)..........................1845 m Kaz Da (Biga)...................................1774 m Mahya Da (Istranca).........................1031 m Ganos Da (Tekirda).........................945 m Kesetepe Da (Kapda)....................782 m Iklar Da (Edirne)..............................924 m ene Da (Kocaeli).............................645 m Aydos Da (stanbul)...........................537 m Blgenin nemli akarsular: Meri Nehri: Bulgaristan'n Radop Dalarndan doar. Ege Denizine dklr. Trkiye topraklarndaki uzunluu 1185 km' dir. Sakarya: Emirda eteklerinde doan nehir, Bilecik'te blge topraklarna girer. Adapazar snrlar iinde aktktan sonra Karadeniz' e dklr. Susurluk: Simav yaknlarnda doar. Marmara Denizine dklr. Susurluk, Balkesir, Karacabey ovalarn sular. Uzunluu 321 km'dir. Bunlardan baka blgede ayrca Nilfer, Kirmasti, Biga ve Gnen aylar da vardr. Blgenin balca glleri: znik Gl..........................Yzlm: 298 Km2 Manyas Gl.....................................: 1166 Km2 Ulubat...............................................: 134 km2 Sapanca............................................: 47 km2 Termos..............................................: 25 km2 Kkekmece..................................: 16 km2 Bykekmece..................................: 11 km2 Marmara Blgesi, yer ekilleri ve sosyo-ekonomik zelliklerine gre drt blme ayrlmtr. Bunlar, Yldz Dalar Blm, atalca - Kocaeli Blm, Ergene Blm ve Gney Marmara Blmdr. Yer ekilleri Dalar : Yer ekilleri bakmndan sade grnml olan blge, blgeler arasnda ortalama ykseklii en az olandr. Samanl, Yldz, Koru, Ganos, ve Biga Dalar blgedeki balca da sralardr. En yksek da ktlesi Uludadr. Ovalar : Ergene, Adapazar, Yeniehir, Karacabey, negl ve Balkesir blgenin nemli ovalardr. Platolar : Blgede anm tepelikler, dalgal araziler, geni yer tutar. atalca, Kocaeli, Biga ve Gelibolu platolar yer alr. Akarsular ve Gller Akarsular : Ergene, Susurluk ve Sakarya blgenin nemli akarsulardr. Ayrca Biga Yarmadasnda (anakkale Boaz knda) denize dklen Karamenderes ile Marmara Denizine dklen Kocaba aylar bulunur. Gller : Blgenin Gney Marmara Blmnde tektonik oluumlu, byk tatl su glleri bulunur. Bunlar znik Gl, Ulubat Gl, Manyas Gl ve Sapanca Gldr. Durusu (Terkos), Byk ekmece ve Kk ekmece glleri ise ky set glleridir. Ayrca blgede birok baraj gl de bulunmaktadr. klim Blge, Akdeniz iklimi, Karadeniz iklimi ve karasal iklim arasnda gei alandr. Ergene Blm dnda, blgede bozulmu Akdeniz iklimi grlr. Karadeniz ikliminin ve enlemin etkisine bal olarak yaz kurakl
44
Akdeniz Blgesine gre daha azdr. Kn kar ya olaandr. Ergene Blmnde ise karasal iklim zellikleri grlr. Blgenin k mevsiminde en souk blm burasdr. UYARI : Marmara Blgesinde eitli iklim tiplerinin grlmesi, bitki rtsnn ve tarm rnlerinin eitlenmesine yol amtr. Doal Bitki rts Marmara kylarnda 250-300 m ykseltiye kadar maki grlr. Karadeniz kylar ile Uludada ormanlar yer alr. Yldz Dalar Blm ise ormanlarn en geni alan kaplad yerdir. Orman bakmndan 4. srada yer alan blgede i kesimlere doru gidildike antropojen bozkrlar grlr. Nfus ve Yerleme Marmara en kalabalk blgedir ve nfus younluu bakmndan ilk srada yer alr. Nfuslanmas, ok g almasnn bir sonucudur. Buna bal olarak kentleme oran en yksek olan blgedir. atalca Kocaeli Blm ile Bursa Yresi youn nfuslanmtr. Yldz Dalar Blm, Biga ve Gelibolu Yarmadas blgenin en tenha yerleridir. ller:Balkesir, Bilecik, Bursa, anakkale, Edirne, stanbul, Krklareli, Kocaeli, Sakarya, Tekirda, Yalova Ekonomik zellikler Tarm Blgenin fazla engebeli olmamas nedeniyle, yzlmne gre ekli-dikili arazinin en geni alan kaplad blgedir. Tarmsal rn eitliliinin en fazla olduu blge olmasnda ykselti azl ve eitli iklimlerin gei alannda bulunmas etkili olmutur. Modern tarm yntemleri kullanldndan, elde edilen verim yksektir. Ancak tketici nfus fazlal nedeniyle tarm rnleri blge gereksinimini karlayamaz. Tarm rnleri Buday : Trakyada Ergene Blmnde youn olarak yetitirilir. Blge, retimde Anadoludan sonar 2. srada yer alr. Ayiei : Tohumlarndan ya elde etmek iin yetitirilir. Trkiye retiminin % 80 ini bu blge karlar. Ergene ve Gney Marmara Blmlerinde ekimi younlar. ekerpancar : Trakya, Gney Marmara ve Adapazar ovalarnda ekim yaplr. Ttn : Blge, Trkiye retiminde 3. sray alr. Bursa, Balkesir, Adapazarnda ekimi younlar. Msr : Blge, retimde Karadenizden sonra 2. sray alr. Adapazar ve Bursa nemli ekim alanlardr. Pirin : Meri ovalarnda ekimi younlar. Edirne blge retiminde ilk sray alr. erbeti otu : Bira sanayinde tad ve koku verici olarak kullanlr. Bilecik Yresinde ekimi yaplr. Zeytin : Gney Marmara Blmnde Gemlik ve Mudanya Yresinde retimi younlar. Blge, retimde Egeden sonar 2. sray alr. ri kalitede sofralk zeytin yetitirilir. Dut : Blgede ipek bcei yetitiriciliine bal olarak dutuluk nem tar. Bursa, Balkesir, Bilecik Yresinde youn olarak yetitirilir. Meyve : Bursa Yresinde youn olarak yetitirilir. eftali, kiraz, ilek, kestane ve zm balcalardr.
45
Sebze : Bursa ve Adapazar ovalarnda youn olarak yetitirilir. Domates, patates, sarmsak, soan, patlcan, kabak, biber balcalardr. Hayvanclk Makineli tarm nedeniyle otlak alanlar daraldndan besi hayvancl ve mandraclk gelimitir. Byk kentler evresinde kmes hayvancl yaygndr. Bursa Yresinde ipek bcekilii nem tar ve merinos koyunu yetitirilir. Boazlar ve Marmarada balklk yaplr. Ormanclk: Yldz Dalarnn kuzeye bakan yamalarnda, Samanl Dalar zerinde ve Uluda evresinde verimli ormanlar bulunur. zellikle Karadeniz kylarndaki mee ormanlarndan yakacak odun retiminde yararlanlr. Yldz Dalar Blmndeki ormanlardan odun kmr ve kereste retimi yaplr. Gney Marmara Blmndeki ormanlar ise retime en elverili ormanlar arasndadr. Madenler ve Enerji Kaynaklar Madenler: Maden ve enerji retiminde Marmara Blgesinin Trkiye ekonomisine katks azdr. En nemli yer alt zenginlii Susurluk, Bigadi ve Mustafa Kemal Paa Havzasnda karlan bor mineralleridir. Enerji Kaynaklar: Trakya (Saray, Harmanl), an ve Bilecikte nemli bir enerji kayna olan linyit yataklar bulunmaktadr. Trakya Hamitabat ve Marmara Erelisinde doal gaz karlr. Enerji retim Tesisleri: Enerji retiminin en az, tketiminin ise en ok olduu blgedir. Hamitabattaki doalgaz evrim tirbn ile Orhanelide linyitle alan termik santral balca retim tesisleridir. Endstri: Balca endstri tesisleri unlardr : eker : Alpulu, Susurluk, Adapazar Konserve : Bursa, anakkale Bitkisel Ya : Trakyada younlar ki-Sigara : Tekirda, stanbul la : stanbul Dokuma : Bursa, stanbul Seramik : stanbul, anakkale, Bilecik Elektrikli Ev Eyalar : stanbul, zmit Kat : zmit, Balkesir balcalardr. Cam : Krklareli, stanbul Petrol Rafinerisi : zmit (pra) Petro kimya : zmit Otomotiv : Bursa, stanbul, zmit, Adapazar Traktr Vagon : Adapazar Gemi Yapm : stanbul, Glck Ulam: Asya ve Avrupa ktalarn birbirine balayan en ksa kara ve demiryollar bu blgeden geer. Yer ekillerinin sade olmas ve ykseltinin azl ulam kolaylatrmtr. Yldz Dalar Blm ile Biga Yresinde arazinin engebeli olmas nedeniyle ulam gelimemitir. stanbul, kara, hava, deniz ve demiryolu ulamnn kesitii noktada yer alr. Bursa ve Edirne de nemli yollarn getii dier merkezlerdir. Bandrma, Kocaeli (zmit) ve Tekirda ise dier nemli liman kentleridir. Turizm Marmara Blgesi doal gzelliklerinin yan sra tarihi ve kltrel zenginliiyle de turizmde nemli bir paya sahiptir. Trkiye turizm gelirinin % 50 sini bu blge salamaktadr. stanbul ve Bursa blgenin iki nemli turizm merkezidir. Ayrca Edirne, znik, anakkale ve Gelibolu tarihi turizmin gelitii yerlerdir. zellikle Bursa ve Gnen evresinde kaplca turizmi gelimitir. Gney Marmara Blmndeki Ku Cenneti ve Uluda milli parklar da blge turizmine nemli katkda bulunmaktadr. Blgenin lke Ekonomisindeki Yeri: Marmara Blgesi endstri ve ticaret sektrnn younlat Trkiyenin en gelimi blgesidir. Aada blge ekonomisinde nemli yer tutan rn ve ekonomik faaliyetlerin listesi verilmitir. Ayiei, Sebze, Zeytin, Buday, Deniz rnleri, pek Bcekilii, Endstri rnleri, Turizm Ege Blgesi
46
Trkiye'nin batsnda yer alan Ege Blgesi, kuzeyde Edremit Krfezi kylarndan gneyde Kyceiz'e kadar uzanr. Bu blgemizin Ege Denizi kylar ok girintili kntldr. FABRKALARI: imento, tula-kiremit, sabun, ya, boya, un, konserve, sigara, dokuma, bira, eker, rafineri ve eitli besin maddeleri fabrikalar vardr. TARIM RNLER : Buday, arpa gibi tahllar, ttn, haha, pamuk gibi tarm rnleriyle her eit sebze ve meyve yetitirilir. Hayvanclk blgede yaygndr. NEHRLER: Gediz, Byk Menderes, Kk Menderes nemli akarsulardr. GLLER :Bafa ve Marmara Gl blgenin nemli glleridir. LMANLARI :zmir, Bodrum, Marmaris. DALARI: Babada, Aydn ve Demirci dalar. OVALARI: Aydn, Manisa ve Akhisar ovalar. EHRLER: Aydn, Afyon, Denizli, zmir, Ktahya, Manisa, Mula, Uak TURZM:zmir, Bergama ve Efes dolaylarndaki eski eserleri ve Ege kylar doal gzellikleriyle nldr. Yurdumuza tatil amacyla giden turistlerin byk blm bu blgede tatillerini geirirler.
Ege Blgesi taban girintili kntl olan Ege Denizi kylarna dayal bir gen eklindedir. genin tepe noktas Afyon ehrinin dousudur. Blge kuzeyden Marmara blgesi ve gneyden Sultandalar-Marmaris hattyla evrilidir. lkenin yaklak olarak onda bir yzlmne sahiptir. Ege Blgesi, As Ege ve Bat Anadolu alt blmlerinden meydana gelir.Bu blgenin genellikle denize doru dik inen dalar arasnda, dou-bat dorultusunda dorultusunda oluk eklinde ovalar bulunur. Bunlarn ierisinde en nemlileri Kk Menderes, Byk Menderes, Gediz ve Bakray ovalardr. Asl Ege blmnde yer alan bu geni knt ovalarnn etrafn dou-bat dorultusunda uzanan orta ykseklikteki Kazda, Kozak, Bozdalar ve Aydn dalar evirir. Bat Anadolu blmnn ortalama ykseklii 1000 m dolayndadr.Bu yaylalarn zerlerinde Murad Da, Erigz Da ve Emir Da gibi 2000 m' yi aan engebeler bulunur. Blgenin nemli dalar: Honaz Da (Denizli)...................2528 m Akda (ivril)............................2446 m Murad Da (Uak).....................2309 m Baba Da (Denizli).....................2308 m Sandras Da (Mentee).............2295 m Bozda (Mentee)......................2159 m aphane Da (Gediz).................2120 m Akda (Alaam).........................2089 m Erigz Da (Ktahya)..............1931 m Simav Da (Simav)....................1801 m Blgenin nemli Akarsular: Byk Menderes: Blgenin en byk nehridir. zerinde Kemer Baraj kurulmutur. Murad Dalarndan doar. Ege Denizine dklr. ine, Banaz, rksu kollarna ayrlr. Uzunluu 584 km'dir. Gediz: Murad Dandan kar. Batan baa sulad ovaya kendi adn verir. zmir yaknlarnda Ege Denizine dklr. zerinde Demirkpr Baraj kurulmutur. Uzunluu 401 km' dir. Kk Menderes: Bozda'dan doar. demi, Torbal ovalarn suladktan sonra Seluk yaknlarnda Ege Denizine dklr. Blgenin nemli glleri: Bafra GlYzlm: 60 km2 Ikl Gl: 49 km2 Marmara Gl: 34 km2
47
Ege Blgesi, yer ekilleri, iklim ve bunun etkisine bal olarak beeri ve ekonomik ynden farkl olan iki blme ayrlmtr. Bunlar Ege Blm ve Bat Anadolu Blmdr. Yer ekilleri Yer ekillerinin olumasnda 3. zaman sonlar ile 4. zaman balarndaki tektonik hareketler belirleyici olmutur. Dalar : Blgenin batsnda, Ege Denizine dik uzanan, dou-bat ynl dalar ile bu dalar arasndaki knt ovalar yer alr. Kuzeyden gneye doru sralanan Kaz Da, Mardan Da, Yunt Da, Bozdalar ve Aydn Dalar krlma sonucu oluan horstlardr. Manisann Kula ilesi yaknlarnda gen volkan konileri yer alr. Ovalar : Dou bat ynl uzanan da sralar arasnda yer alan Edremit, Bakray, Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderes ovalar krlma sonucu oluan grabenlerdir. Ege Blmnde ykseklii 250 metreden daha az olan knt ovalar yer alr ve i kesimlere doru uzanr. Blgenin en gneyindeki Mentee Yresinde ise karstik ovalar yaygndr. Platolar : Blgedeki platolar Ege grabenlerinin dousunda, Bat Anadolu Blmndeki yksek dzlklerdir. Ky Ege ovalarnn bittii yerde, plato grnmndeki Bat Anadolu eii balar. Bat Anadolu Platosu zerinde ykseklii 2000 metreden az olan Demirci, Erigz, aphane, Murat, Emir ve Sandkl Dalar yer alr. Akarsular ve Gller Akarsular : Blgenin akarsular Bakray, Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderestir. Hepsi Ege Denizine dklr. Akarsularn aa rlarnda arazi eimi azald iin menderesler, akarsu azlarnda ise akarsularla ayn adlar tayan irili-ufakl delta ovalar olumutur. Akarsularn yatak eimi az olduu iin hidroelektrik potansiyelleri de azdr. Gller : Gl bakmndan fakir olan Ege Blgesinde Bafa (amii) ve Marmara glleri yer alr. Bu gller alvyal set glleridir. Sular tatldr. klim Ky kesimindeki Asl Ege Blmnde Akdeniz iklimi zellikleri grlr. Akdeniz ikliminin etkileri, knt ovalar boyunca, kydan yer yer 100-150 km kadar ierilere sokulur. Ky kesiminde kar yalar ve don olaylar ok ender grlr. Klar olduka lmandr. Yaz mevsimi ky ovalarnda olduka scak ve kurak geer. Bat Anadolu Blmnde ise Akdeniz ikliminden karasal iklime gei zellii grlr. Scaklk farklar artar. Bat Anadoluda k mevsimi ky kesime gre daha souktur. Kar yalar ve don olaylar grlr. Yaz mevsimi ise ky kesime gre daha scaktr. Bat Anadoluda ky kesimine gre azalan yalar, ilkbahar mevsimine doru kayar. Yaz kurakl ky kesimden daha azdr. Doal Bitki rts Ege Blmnde 500-600 metreler kadar makiler, daha ykseklerde ine yaprakl aalardan oluan ormanlar yer alr. Bat Anadolu Blmnde allk ve ormanlarla, Anadoluya doru bozkrlar grlr. Nfus ve Yerleme Nfus says bakmndan Marmara, Anadolu ve Karadeniz blgelerinden sonra 4. sray alr. Blgede doum oran dktr. Yzlm kk olduundan, nfus younluu bakmndan Marmara Blgesinden sonra 2. sray alr. Nfusun dal dzenli deildir. Ky kesimindeki ovalar sk nfuslu, i kesimler ise dalk Mentee Yresi ise olduka tenhadr. Ege Blmnde kentleme oran yksek, gler nedeniyle nfus art fazladr. Ayrca bu blmde yer alan Kuadas, Bodrum, Marmaris gibi turizm merkezlerinde yaz mevsiminde turizm nedeniyle nfus artar. ller: Afyon, Aydn, Denizli, zmir, Ktahya, Manisa, Mula, Uak Ekonomik zellikler
48
Tarm: Ky kesimindeki Ege Blmnde verimli tarm topraklarnn bulunmas ve Akdeniz ikliminin etkisi nedeniyle, ekonomik deeri yksek olan ihra rnleri yetitirilir. Bu blmde tarmda makine kullanm yaygndr. ntansif (modern) tarm yntemleri uygulanr. Tarmsal nfus younluu fazla olan bu blmde seraclk da yaygndr. Bat Anadolu Blmnde iklimin karasallamas ve sulamann yaygn olmamas, tarmsal rn eitliliini azaltr. Kyda yetitirilen rnler bu blmde yetitirilemez. Tarm rnleri Asl Ege Blmnn Balca Tarm rnleri Ttn : Trkiye ttn retiminin % 50sini bu blge karlar. Tm ky ovalarnda ekimi yaplan ve yurt dna ihra edilen ttn en ok Bakray Ovasnda yetitirilir. Zeytin : Akdeniz ikliminin tantc kltr bitkisi olan zeytin en ok Ege Blgesinde yetitirilir. Trkiye retiminin % 48ini Ege Blgesi salar. Edremit Ayvalk Yresi bata olmak zere tm ky kesiminde ve yer yer 100 km ierilere kadar zeytin yetitirilir. zm : Trkiyede zm retiminin % 40n salayan blge 1. srada yer alr. Kurutularak ihra edilen ekirdeksiz zmn tamamn Ege Blgesi retir. Bata Gediz Ovas olmak zere Byk ve Kk Menderes ovalarnda yetitirilir. ncir : K lkl isteyen ve Akdeniz iklimine uyumlu olan incirin %82si bu blgede yetitirilir. Byk Menderes, Kk Menderes ve Gediz ovalarnda incir retimi younlar. Kurutularak yurt dna ihra edilen incirin en ok yetitirildii yer ise Aydndr. Pamuk : Akdeniz iklimine uyumlu olduundan ky ovalarnda ekimi yaplr. Byk Menderes ve Gediz ovalarnda retimi younlar. Trkiye retiminin % 42sini salayan Ege Blgesi retimde ilk sray alr. Turungiller : Akdeniz iklimine uyumlu olan ve k lkl isteyen turungil retimi, zmirin gneyindeki ky ovalarnda yaplr. Trkiye retiminin %10unu salayan blge, Akdeniz Blgesinden sonra 2. sray alr. Pirin : knt ovalarnda ekimi younlar. Sebze : Blgenin sebze retiminde nemli bir yeri vardr. Domates, biber, patlcan, patates, salata, kereviz, prasa, balcalardr. Meyve : Blge kendine zg meyve retimi ile dier blgelerden ayrlr. ncir, turungil ve zmn yan sra elma ve kiraz retimi de nem tar. Bat Anadolu Blmnn Balca Tarm rnleri Haha : Tohumundan ya ve kozasndan morfin yapmnda kullanlan afyon sakznn elde edildii bir bitkidir. Bu nedenle ekimi devlet kontrolnde yaplr. Trkiye retiminin %90n Ege Blgesi karlar. Afyonkarahisar evresinde ekimi younlar. Tahllar : Blgede retilen tahl lke retiminin % 10a yakn blmn karlar. Tahllardan buday ve arpa, Afyon, Ktahya, Denizli ve Uakta retilir. ekerpancar : nemli bir endstri bitkisi olan ekerpancar Afyon, Ktahya ve Denizlide retilir. Ayiei : Denizel etkilerin sokulmad Bat Anadoluda sulanabilen alanlarda yetiir. Baklagiller : Uak, blgede nohut retiminin en fazla yapld yerdir. Hayvanclk: Blgede hayvan otlatmaya elverili alanlar pek fazla deildir. Otlaklar daha ok Bat Anadoluda grlr. Blgenin ky kesiminde besi hayvancl, Bat Anadolu Blmnde dal ve sakz rk,
49
Bat Anadolu platolarnda karaman rk koyun yetitirilir. zellikle maki alanlarnda kl keisi yetitiricilii nem tar. Mentee Yresinde arclk gelimitir. Kmes hayvancl son yllarda gelime gstermitir. Ayrca doal balkln yan sra kltr balkl da yaplr. Ormanclk : Trkiye ormanlarnn %19u Ege Blgesinde yer alr. Ormanlar Asl Ege Blmnde younlar. Mentee Yresi, Aydn Dalar, Bozdalar ve Kaz Da orman bakmndan en zengin alanlardr. Mentee Yresinde sla ya retimi yaplr. Gnlk aac ve meyan kk de blgedeki dier nemli orman rnleridir. Madenler ve Enerji Kaynaklar Madenler : Krom retiminde ikinci sray alan blgede, Kyceiz, Marmaris, Emette krom karlr. Mentee Yresinde zmpara ta, Afyonda mermer, Eymir, Ayazmand ve Torbalda demir, Ktahya-Emette bor minerali kartlr. Ayrca zmir amalt tuzlasnda tuz retilir. Enerji Kaynaklar : Trkiyenin en nemli linyit yataklar bu blgede yer alr. Linyit retiminin %90 Ege Blgesinden salanr. karld yerler; Mula Yataan, Manisa Soma, Ktahyada Tavanl, Tunbilek, Seyitmer ve Deirmisazdr. Linyitin nemli bir blm termik santrallerde yaklarak elektrik enerjisi retilir. Enerji retim Tesisleri Termik santrallerin en ok olduu blgedir. Bu santraller; Manisa-Soma, Mula-Yataan ve Gkova ile Ktahya-Seyitmer ve Tunbilekte kuruludur. Termik enerjinin yan sra hidroelektrik enerjisi retimi de yaplr. Demirkpr (Gediz), Kemer ve Adgzel (Byk Menderes) barajlar bu blgededir. Denizli-Saraykyde jeotermal santral kuruludur. Endstri: Balca endstri tesisleri unlardr : Besin, Sv Ya : zmir, Ayvalk, Edremit eker : Uak, Afyon, Ktahya Sigara ve ki : zmir Petrol Artma ve Petro Kimya : zmir - Aliaa Seramik, ini, Porselen : Ktahya, Uak, zmir Pamuklu Dokuma : zmir, Aydn, Nazilli, Ske, Bergama, Denizli ve Uak Otomotiv : zmir Tarm Makineleri : Manisa, Aydn Kat : Afyon (ay) Azot Gbre : Ktahya Ulam : Dou bat ynl uzanan dalar ve arasndaki ovalar, ky kesimle i kesimi birbirine balayan yollarn yapmn kolaylatrmtr. Dalk Mentee Yresi dnda blgede ulam sorunu yoktur. zmit liman ard blgesine kara ve demiryollaryla balanmtr. Trkiyenin en nemli ihra limandr. Afyon ve Denizli de nemli yollarn kesitii, ulamn gelitii merkezlerdir. Turizm: Ege Blgesinde zellikle ky kesimler tarihi ve doal gzellikleriyle turizmin ok gelitii yerlerdir. Bodrum, Marmaris, Kuadas, eme, Didim, Foa deniz turizminin gelitii merkezlerdir. Denizli Pamukkaledeki travertenler, kaplcalar, Seluk-Efeste Meryem Ana Kilisesi ve antik kent, Bergama, Sard, Didim, Milet, Afrodisyas anitk kentleri, Afyon ve Ktahya kaplcalar blgenin dier turizm zenginlikleridir. Blgenin lke Ekonomisindeki Yeri : Ege Blgesi sosyo-ekonomik gelimilik asndan Marmara Blgesinden sonra 2. srada yer alr. Aada blge ekonomisinde nemli yer tutan rn ve ekonomik faaliyet trlerinin listesi verilmitir. ncir, Pamuk, Ttn, zm, Zeytin, Haha, Linyit, Endstri rnleri, Turizm
Akdeniz Blgesi
50
AKDENZ BLGES lkemizin gneyinde Akdeniz boyunca uzanan bir blgemizdir. Kuzeyde Konya havzas, douda Uzunyayla ve batda Kyceiz ile snrdr. FABRKALARI: imento, sigara, eker, iplik, dokuma, demir-elik, un ve besin maddeleri fabrikalar ile petrol rafinerileri vardr. TARIM RNLER : Buday, arpa, yulaf, pirin, pamuk, susam, yerfst, ttn, muz, turungiller (mandalina, portakal, limon, greyfurt) ve her eit sebze ve meyvecilik ile turfandaclk nemlidir. NEHRLER:Seyhan, Ceyhan, Gksu, Dalaman ve Manavgat ay blgenin nemli akarsulardr. GLLER: Beyehir, Burdur, Eridir, Sula. DALARI:Toroslar'da Akda, Bozda, Nurhak ve Amanos dalar en nemli dalardr. OVALARI: ukurova ve Amik ovalar. LMANLARI:skenderun, Mersin, Antalya ve Fethiye. EHRLER:Adana, Antalya, Antakya, Burdur, Isparta, Kahraman Mara, Mersin. TURZM: Antalya ve Antakya evresindeki eski eserler ile blgenin elaleleri ve plajlar turizm bakmndan nemli yerlerdir. Antalya ve Alanya yresi son yllarda nemli birer turizm merkezi haline gelmitir.Gerek yurt iinden ve gerekse yurt dndan ok sayda turist yln her aynda bu blgeyi ziyaret etmektedir. Ayrca blgede yaplan film festivalleri ve benzeri etkinlikler her geen gn artmaktadr. Blge tarihi, doas, gnei, denizi ve konukseverlii ile dnyann nde gelen turizm merkezlerinden biri haline gelmitir. Akdeniz blgesi, Akdeniz kylarn ve bu kylarn gerisinde birdenbire ykselen Bat ve Orta Toros dalar ile Amanos Dalarn iine alr. Batsnda Ege Blgesi, kuzeyinde Anadolu dzlkleri ve dousunda Gneydou Anadolu yaylalar ile Dou Anadolu Dalar yer alr. Yzlm, toplam yzlmn %15'ini meydana getirir. Akdeniz Blgesi, Adana ve Antalya alt blmlerinden meydana gelir. Bu blge Trkiye' nin en ok engebeli alanlarndan biri olup, byk bir ksm dalar ve yksek yaylalarla kapldr. Antalya krfezinin her iki yannda ykseklikleri yaklak 2500 m' yi bulan Bat Toroslar bulunur. Bunlarn en nemlileri, bat Teke yresindeki; Beydalar, Akda, Gller Blgesindeki ve doudaki; Sultan, Dedegl ve Geyik dalardr. Ortada bulunan Taeli blgesindeki geni yaylalarn ykseklikleri 2000 m' ye ular. Blgenin dousunda yer alan Dou Toroslarn ykseklikleriyse yaklak 3500 m civarndadr. Bunlardan en nemlileri Bolkarda ve Aladalar olup, en yksek noktas 3756 m' lik Demirkazk Tepesidir. Bu blmde da etekleriyle ky arasnda geni Adana ve Cehyan ovalar yer alr. Adana Ovasnn dier ad ukurova'dr. skenderun Krfezinin dousunda Amanos DAlaryla onlarn dou eteklerinde Amik Ovas bulunur. Blgenin nemli dalar: Torasan Da (Alada)...............................3374 m Demirkazk Tepesi (Alada).......................3756 m Medetsiz da (Bolkar)...............................3524 m Akda (Bey Dalar)...................................3069 m Bey Da (Antalya).....................................3075 m Berit da (Kahramanmara).......................3027 m Akda (Elmal)...........................................014 m Dedegl Da (Gller Blgesi)......................2992 m Geyik Da (Taeli).....................................2890 m Ik Da (Gksun).....................................2935 m Davras Da (Gller Blgesi)........................2635 m Sultan Da (Topraktepe).............................2581 m
51
Ahir Da (Kahramanmara).........................2342 m Blgenin nemli Akarsular: Seyhan: Blgenin en byk nehridir. Zamant, Gksu, akt Suyu, Grgn Suyu kullarnn birlemesiyle meydana gelir. zerinde Seyhan Baraj kurulmutur. Uzunluu 560 km' dir. Ceyhan: Elbistan civarndaki kollarn bilemesiyle meydana gelir. Gneye doru akp, Kandilli yaknlarnda Adana ovasna girer. skenderun Krfezinin batsnda Akdeniz' e dklr. Uzunluu 509 km' dir. Gksu: Bat Toroslarn Anadolu' ya bakan yamalarndan doar. Silifke yaknlarnda Akdeniz' e dklr. Uzunluu 308 km' dir. Asi: Lbnan topraklarndan doar. Suriye' deki Humus, Hama ehirlerini getikten sonra Ansariye dalarnn dousundaki ovay getikten sonra Trkiye topraklarna girer. Samanda yaknlarnda Akdeniz' e dklr. Uzunluu 380 km'dir. Aksu: Fazla uzun deildir. Isparta topraklarndan doar. Antalya Krfezinde Akdeniz'e dklr. Uzunluu 162 km2' dir. Blgenin nemli glleri:Beyehir GlYzlm: 656 km2 Eirdir Gl468 km2 , Burdur Gl200 km2 , Ac Gl153 km2 Sula Gl125 km2 , Amik Gl60 km2 Kyceiz Gl52 km2, St Gl43 km2 Akyatan Lagn35 km2 Salda Gl45 km2 Kurbaa Gl37 km2 Avlan Gl8 km2 Blge adn komu olduu Akdenizden alr. Blge, yer ekilleri ve bun bal olarak ekonomik zelliklerin farkll nedeniyle iki blme ayrlmtr. Bunlar Antalya ve Adana Blmdr. Yer ekilleri Blgede yksek dalar ve platolar geni alan kaplar. Dalar : Blgenin atsn oluturan Toros Dalar, Alp kvrm kuann lkemizdeki uzantsdr. Teke Yarmadasndan itibaren balayan Toroslar Bat, Orta ve Gneydou Toros Dalar adn alarak Anadolunun gneyinde uzanr. Blgenin dousunda ykseltisi 3500 metreyi aan dalar burada kydan uzaklar. skenderun krfezinin dousunda yer alan Amanos Dalar krlma ile olumu horstlardr. Ovalar : Adana Blmndeki Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin oluturduu ukurova ile Gksunun oluturduu Silifke Ovas blgedeki delta ovalardr. Bu blmde yer alan Amik ve Mara ovalar ise knt ovalardr. Antalya Blmnde yer alan Acpayam, Tefenni, Elmal ve Gller Yresi ovalar karstik oluumlu polyelerdir. Platolar : Bat ve Orta Toroslar arasnda, ykseklii 2000 metreyi bulan, Gksu Irma ve kollarnca paralanm Taeli Platosu yer alr. Blgede kalker talar yaygn olduundan karstik oluumlar fazladr. Teke Yarmadas ve Taeli Platosu karstik oluumlarn en sk grld alanlardr. Akarsular ve Gller Akarsular : Antalya Blmnde Dalaman, Aksu, Kpray ve Manavgat aylar, Adana Blmnde ise Gksu, Seyhan, Ceyhan ve Asi rmaklar Akdenize dklen nemli akarsulardr. Akarsularn rejimleri dzensizdir. En ok suyu k aylarnda tayan akarsularn, yaz aylarnda ya azalmas ve scaklk nedeniyle sular ekilir. Gller : Gl oluumlar bakmndan zengin olan blgenin nemli glleri Antalya Blmndedir. Dalar arasndaki ukurluklarda, tektonik oluumlu Beyehir, Eirdir, Burdur, Acgl, Sula Gl gibi byk gller yer alr. Buraya Gller Yresi denir. Beyehir ve Eirdirin yer alt kaynaklaryla denize balants olduundan sular tatldr. Teke Yarmadasndaki Kovada, Salda, Yarl, Elmal ve Ketsel karstik oluumlu kk gllerdir. Kyceiz Gl alvyal set gldr. klim Blgenin ky kesiminde Akdeniz iklimi grlr. Yazlar scak ve kurak, klar lk ve yaldr. Yllk ortalama ya miktar 750-1000 mm kadardr. Subtropikal yksek basncn etkisi nedeniyle yaz kurakl iddetlidir. Toroslarn Anadoludan gelen souk hava ktlelerini engellemesi, enlem ve denizellik zellii nedeniyle k
52
mevsiminin en lman getii blgedir. Antalya Blmndeki Gller Yresinde iklim deiir ve karasala dnr. Bu blmde yalar azalp, scaklk farklar artar. Doal Bitki rts Doal bitki rts Akdeniz iklimine ve yaz kuraklna uyumlu, her zaman yeil kalabilen, sert yaprakl, bodur bitki topluluu olan makidir. Kydan itibaren 700-800 metrelere kadar grlebilen maki topluluu iinde zeytin, mersin, keiboynuzu, defne, zakkum, sandal ve kocayemi gibi aalar bulunur. Daha yksek kesimlerde kurakla uyumlu kzlam, toros sediri ve karaam trlerinden oluan ine yaprakl ormanlara geilir. Blge orman bakmndan Karadeniz Blgesinden sonra ikinci sray alr. Toroslarn ie dnk yamalar ile Gller Yresinde ormanlar seyrekleir 2000 m ykseltiden sonra da ayrlar balar. Nfus ve Yerleme Blge geniliine oranla ok az nfuslanmtr. nk Toros Dalar ve karstik arazi geni yer kaplar. Nfus daha ok ky ovalarnda ve Gller Yresinde toplanmtr. Adana Blmnde nfus daha fazla olup, bu blmdeki ukurova ve Amik ovalar Trkiyenin en youn nfuslu yerlerindendir. Nedeni tarm arazisinin geni olmas ve ulam kolayldr. Ayrca Adana Blmnn g almas da etkendir. Taeli ve Teke platolar ile Toroslarn yksek kesimleri tenhadr. ller: Adana, Antalya, Burdur, Hatay, Isparta, el, Kahramanmara, Kilis, Osmaniye. Ekonomik zellikler Tarm :Yazlarn uzun ve scak, klarn lk gemesi nedeniyle ylda 2, 3 kez tarmsal rn alnr. Yaz kuraklnn tarm olumsuz etkilemesi sulamay zorunlu klmtr. Klarn lk gemesi ve gnelenme sresinin uzunluu seraclk faaliyetlerini gelitirmitir. Blgede ekonomik deeri yksek olan ve ihra edilen tarm rnlerinin yetitirilmesi tercih edilir. UYARI : Antalya Blmnde kalkerli arazinin yaygnl ve yaz kuraklnn belirginlii tarm olumsuz ynde etkiler. Tarm rnleri Ky Blgesi Tarm rnleri :K lklna bal olarak turungil ve muz retimi yaplr. Muzun %100, turungillerin % 88i bu blgede retilir. Ayrca Trkiye pamuk retiminin % 35i, sebzenin % 26s, yerfstnn % 88i anasonun % 65i ve susamn % 80i bu blgeden salanmaktadr. Gller Yresi Tarm rnleri: Burada yetitirilen rnler ky kesiminden farkllar. Tahl, haha, anason, eker pancar, gl ve ttn yetitirilir. Hayvanclk:Akdeniz Blgesinde ayr ve otlaklarn az yer tutmasna karn beslenen hayvan says bir hayli fazladr. Bu durumun nedeni her zaman yeil kalabilen ve 800 mlere kadar kabilen maki topluluunun varldr. Teke Yarmadas, Taeli Platosu ve Tors Dalarnda kkba hayvanclk yaygndr. zellikle kl keisi beslenir. Dalarn yksek kesimlerinde koyun yetitirilir. Arazinin ok engebeli olmas nedeniyle hayvanlarn et ve st verimi dktr. Antalya Yresinde arclk nemlidir. Ormanclk:Trkiye ormanlarnn yaklak % 24 bu blgede bulunur. Buna bal olarak ormanclk gelimitir. Orman rnleri Gller Yresindeki kereste fabrikalarnda ilenir. Dalaman (Mula), Silifke-Taucunda (Mersin) ise kat fabrikalar bulunur. Madenler ve Enerji Kaynaklar Madenler : Antalya Blm maden bakmndan daha zengindir. Bu blmdeki Fethiye Dalaman havzas nemli bir krom karm alandr. Ayrca Adana-Kozan, Hatay, Amanos Dalarnda krom kartlr. Antalya-Akseki ile Konya-Seydiehir arasnda Trkiyenin en byk boksit yataklar yer alr. Keiborluda kkrt yataklar bulunur. Kahramanmara-Faraa, skenderun-Payasta demir yataklar iletilir. Enerji retim Tesisleri: Seyhan, Aslanta, Menzelet, Oymapnar blgedeki nemli hidroelektrik santrallerdir. Endstri: Balca endstri tesisleri unlardr : UYARI : Antalya Blmnde endstriyel geliim, ulam zorluu nedeniyle daha geridir. Besin Bitkisel Ya : Adana, Kahramanmara, Antalya eker : Burdur plik ve Pamuklu Dokuma : Adana, Tarsus, Kahramanmara, Antalya Hal Dokuma : Isparta, Burdur Sigara ki : Adana Demir elik : skenderun
53
Petrol Rafinerisi : Mersin (Ata) Alminyum : Seydiehir Gbre : Mersin, skenderun Tarm Makineleri : ukurova, Adana Pil : Antalya Ulam: Toros Dalarnn kyya paralel uzanmas, ulam gletirir. Adana Blm ulam bakmndan daha elverilidir. ukurova, Glek ve Belen geitleri ile dier blgelere balanmtr. Silifke ovas Sertavul geidi ile Antalya ise ubuk geidi ile i kesime balantldr. Antalya dndaki kentler demiryolu ile dier blgelere balantldr. Mersin ve skenderun Limanlar ard blgelerine demiryolu ile balantl olduundan gelimitir. Drtyol ve Yumurtalk nemli petrol limanlardr. Turizm: Blgenin ky kesimindeki elverili iklim koullar, doal gzellikler ve tarihi zenginlikler turizmin gelimesini salamtr. zellikle Antalya Blmnde turizm gelimitir. Antalya, Alanya, Side, Ka, Kalkan bu blmde deniz turizminin gelitii merkezlerdir. Akdeniz medeniyetini simgeleyen Olimpus, Patara gibi tarihi ehir kalntlar nemli turistik ekiciliklerdir. Blgede geni alan kaplayan karstik ekiller, zellikle Damlata ve nsuyu maaralar ile Cennet Cehennem obruklar doa harikasdr. Pek ok milli park ile uluslararas yarma ve festivallere duyulan ar ilgi blge turizminin gelimesine katkda bulunmaktadr. Blgenin lke Ekonomisindeki Yeri : Akdeniz Blgesi Trkiyenin 4. gelimi blgesidir. Aada blge ekonomisinde nemli yer tutan rn ve ekonomik faaliyet trlerinin listesi verilmitir. Muz, Turungiller, Pamuk, Yerfst, Sebze, Meyve, Orman rnleri, Turizm Anadolu Blgesi Anadolu Blgesi, lkemizin ortasnda yer alr. Kuzeyde Karadeniz, gneyde Akdeniz, batda Ege, douda Dou Anadolu blgeleriyle evrilidir. Dou Anadolu'dan sonra en byk blgemizdir. FABRKALARI: imento, un, tula, arap, makina, vagon, ya, rafineri, dokuma, eker ve eitli maddeleri reten fabrikalar vardr. TARIM RNLER:Buday, arpa, yulaf, avdar, pirin, baklagiller, ekerpancar, patates, eitli sebze ve meyvelerdir. Hayvanclk da yaygn olarak yaplmaktadr. NEHRLER: Kzlrmak, sakarya, Porsuk blgenin nemli akarsulardr. GLLER: Tuz gl, Akehir ve Eber glleri vardr. DALARI :Erciyes, Elmada, Akda, Tecer ve Hasan da. OVALARI: Eskiehir ve Konya ovalar nemli ovalardr. EHRLER: Bakent Ankara, Aksaray, ankr, Eskiehir, Karaman, Kayseri, Krkkale, Krehir, Konya, Nevehir, Nide, Sivas, Yozgat. TURZM:Ankara, Sivas, Kayseri, Konya tarih eserler bakmndan, rgp ve Avanos evresi ise peribacalyla nldr.
Anadolu Blgesinin dier bir ad da Orta Anadolu'dur. Blge kuzey ve gneyde yksek kenar dalarla evrilmitir. Batda, Sultan Dalarndan Uluda' a kadar olan hat, blgeyi Ege blgesinden ayrr. Blge doudan, yksek bir da demetini andran Dou Anadolu blgesiyle snrlanmtr. Yzlm, Trkiye yzlmnn
54
yaklak bete biri kadardr. Blge drt alt blmden meydana gelmitir; Konya,Yukar Sakarya, Orta Kzlrmak ve Yukar Kzlrmak blmleri. Kuzey Anadolu dalaryla Toroslar arasnda yer alan ve lkenin en geni ovalarna sahip bulunan Anadolu blgesinin ortalama ykseklii 1000 m kadardr. Dou ksmlarnda bu ykseklik 1200 m yi bulur. Kuzeyindeki Kseda ve Yldz Dalar, Kuzey Anadolu dalarna ve gneydeki Tahtal, Tecer ve Hnzr dalar ise Toros Dalarna paralel uzanr. Arada amlbel Da Da ve Akda bulunur. Bu dalar, Kzlrmak Nehrinin Anadolu ortasnda izdii byk bklm iine doru ilerler ve gittike alalr. Bozok Yaylas buradaki en geni dzlktr. Konya blm yksek yaylalarla birbirinden ayrlm ovalardan meydana gelir. Bunlardan balcalar Cihanbeyli, Haymana ve obruk yaylalardr. 200 km geniliindeki Konya-Ereli ovas, Tuz Gl havzas ukurda olup Akehir Glnn bulunduu evrenin ykseklii yaklak 1000 m'yi bulur. Blgenin en nemli ykseltileri Elmada, Sivrihisar ve Sundiken Dalar'dr. Anadolu dzlklerinin gneydousu Karada, Karacada ve Hasan Da gibi birok eski volkanlarla kapldr. Bunlardan en nemlisi olan Erciyes Dann ykseklii yaklak 3917 m' dir. Blgenin nemli dalar: Erciyes Da (Kayseri).........................3917 m Hasan Da (Aksaray)..........................3268 m Kzlda (mranl).................................3015 m Melendiz Da (Nide).........................2858 m Kseda (Sivas)..................................2812 m Tekeli Da (Sivas)..............................2643 m Hnzr Da (Sivas)................................2641 m Yldz Da (Sivas)...............................2552 m Karabada Da (Akda)......................2345 m Emir Da (Afyon)..............................2307 m Alada (Konya).................................2339 m Karada (Karaman)..........................2271 m Tecer Da (Sivas)............................2262 m Blgenin nemli akarsular: Sakarya: Emirda eteklerinde Eskiehir' in ifteler ilesinin yaknndan doar. En byk kolu olan Porsuk ile birleir. Bilecik' te Marmara Blgesine geer ve Karadeniz' e dklr. Uzunluu 824 km' dir. Ayrca Trkiye'nin en byk nehirlerinden olan Kzlrmak ve Yeilrmak bu glgeyi sulayarak geer. Blgenin nemli glleri: Tuz Gl Yzlm: 1500 km2, Akehir Gl 353 km2, Eber Gl 126 km2, Seyfe Gl 15 km2, Tuzla Gl 23 km2 Kuzeyinden Kuzey Anadolu, gneyinden Toros Dalar ile evrili olan blge, toporafik ynden Anadolunun ortasnda bir anak eklindedir. Yer ekilleri lt alnarak blge 4 blme ayrlmtr. Bunlar Konya Blm, Yukar Sakarya Blm, Orta Kzlrmak Blm ve Yukar Kzlrmak Blmdr. Yer ekilleri: Yzlm bakmndan 2. byk blge olan Anadoluda yksek ve uzun da sralar bulunmaz. Ortalama ykseklii 1000 m olan platolarla ovalar yaygndr. Blgenin ykseklii douya doru artar. UYARI : Anadolu Blgesinde yalarn yetersiz olmasnn nedeni evresindeki yksek dalardr. Dalar : Blgede orojenik ve volkanik da sralar bulunur. Bunlar Akdalar, Hnzr ve Tecer Dalardr. Elmada ve Sndiken gibi da kuaklarnn ykseltisi fazla deildir. Erciyes, Hasan Da, Melendiz Da, Karacada ve Karada blgenin snm volkanlardr. Ovalar : Ankara, Eskiehir, Kayseri ve Konya blgenin nemli ovalardr. Platolar : Yer ekilleri sade olan blgede Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Orta Kzlrmak, Bozok ve Yazlkaya platolarnn ykseklii 1000 metreyi bulur. Kiretalarndan olumu bu platolarda karstik ekillerden obruk yaygn olarak grlr. Akarsular : Kzlrmak ve Sakarya Nehri ile Zamant ay denize ulaan nemli akarsulardr. Anadolunun gneyinde Tuz Gl, Konya, Develi ve Afyon kapal havzalarnda ok sayda ksa boylu akarsu boalr. Gller : Tuz Gl, Eber, Akehir, avuu, Seyfe Glleri tektonik oluumlu balca gllerdir. Acgl ve Meke Tuzlas Glleri volkanik oluumludur. Blgedeki en byk baraj gl Kzlrmak zerindeki Hirfanldr. klim :evresindeki yksek dalarn etkisi ile deniz etkilerine kapal olan blgede iklim karasallatndan lman karasal (step) iklim zellikleri grlr. K mevsimi Dou Anadoludaki kadar sert gemez. Ancak douya doru iklim sertleir. Yaz mevsimi odluka scak geer. Ya miktar en az olan blgedir. Tuz Gl ve evresi Trkiyenin en az ya den yresidir. Blgenin kuzeyine doru yalar biraz artar. Doal Bitki rts: Doal bitki rts yazn kuruyan ot topluluklarnn oluturduu bozkrdr. Yalarn azl ve ormanlarn ok tahrip edilmi olmas nedeniyle antropojen bozkrlar geni yer kaplar. Akarsu kylarnda
55
kavak ve st aalar younlar. Yozgat, Akdalarda ve Sndiken Dalarnda blgenin en geni ormanlar yer alr. Ancak mevcut ormanlar blgenin sadece %7lik bir blmn kaplar. Nfus ver Yerleme : Marmaradan sonra en kalabalk blgedir. Geniliine oranla az nfusludur. Nfusun byk blm su kaynaklarnn daha bol olduu, blge kenarndaki da eteklerinde toplanmtr. En youn nfuslanan blm ulam yollarnn kavanda olan ve endstrinin gelitii Yukar Sakaryadr. En az nfuslanan blm ise yksek, engebeli ve iklimi sert olan Yukar Kzlrmaktr. Tuz Gl evresi Trkiyenin en tenha yeridir. Krsal kesimde evlerin bir arada olduu toplu yerlemeler yaygndr. ller: Aksaray, Ankara, ankr, Eskiehir, Karaman, Sivas, Kayseri, Krkkale, Krehir, Konya, Nevehir, Nide, Yozgat Ekonomik zellikler Tarm : Blgenin ekonomisi tarma dayanr. Ekili-dikili arazi blgenin yaklak te birini kaplar. Nadasa braklan arazi fazladr. Yaz kurakl tarmsal faaliyetleri snrlandrr. Erozyon nedeniyle tarmsal faaliyetler olumsuz etkilenir. Blgenin iklimi tahl tarmn yaygnlatrr. Sulama yaplamayan alanlarda tahl tarm n plandadr. Arpann %39u, budayn %31i bu blgede retilir. Tarm rnleri Tahllar : En nemli buday ve arpa retim alan Konya Ovasdr. Buray Ankara, Yozgat ve Kayseri takip eder. Baklagiller : Nohut, fasulye, yeil mercimek gibi baklagillerin retimi nemlidir. Bu rnler retimde ilk sray alr. Konya ve Yozgat mercimek retiminde birinci srada gelir. Patates : retiminde blge ilk sray alr. Nide ve Nevehirde retilir. Buralardaki volkanik arazi patatesin bymesi asndan ok elverilidir. ekerpancar : Sulama yaplan yerlerde zellikle Konya, Eskiehir ve Aksaraydaki tarm alanlarnn byk blm ekerpancarna ayrlmtr. Sebze : Sulamann yaygn olmay sebze tarmn olumsuz etkilemitir. Sulanabilen yerlerdeki sebze retimi yetersiz kalmaktadr. Meyve : Volkanik alanlarda baclk gelimitir. Kays gibi meyve retimi yaygndr. Hayvanclk : Kurak iklimi, bitki rtsnn bozkr olmas ve dzlklerin geni yer kaplamas kkba hayvancl yaygnlatrr. Tiftik keisinin %78i bu blgede beslenir. Toroslarn Anadoluya bakan yamalarnda yaygndr: zellikle Konya bata olmak zere Karaman, Kayseri ve Sivasta karaman rk koyun beslenir. En ok koyun beslenen blge olan Anadoluda mera hayvancl yaygndr. Krsal kesimde ailenin ihtiyalarn karlamaya ynelik beslenen bykba hayvanlarn saysnda son yllarda art olmutur. Blgede kmes hayvancl ile arclk (Toros yamalarnda) da gelimitir. Ormanclk : Yalarn ok az olduu ve ormanlarn tahrip edildii Anadolu Blgesinde ormanlar ok dar bir alanda grlr. Ormanlar daha ok Sndiken Dalar ve Akdalarda bulunur ve blgenin sadece %7lik blmn kaplar. Bu nedenle blgede ormanclk gelimemitir. Madenler ve Enerji Kaynaklar Madenler : Eskiehirde bor ve borasit, Ankarada manganez, Kayseride demir karlr. Tuz Gl, ankr, Krehir ve Sivasta tuz retimi yaplr. Enerji Kaynaklar : Ankarada linyit karlr. Enerji retim Tesisleri : Enerji retimi fazla deildir. Ankara ayrhan ve Sivas Kangalda linyitle alan termik santraller kuruludur. Saryar, Gkekaya, Hirfanl ve Kesikkpr nemli hidroelektrik santralleridir. Endstri : Balca endstri tesisleri unlardr : eker : Eskiehir, Ankara, Konya, kayseri, Sivas, Nide ki : Ankara, Nevehir, Yozgat Lokomotif : Eskiehir Vagon Demiryolu Malzemesi : Sivas Uak : Eskiehir, Ankara Silah : Krkkale elik : Krkkale Petrol Rafinerisi : Krkkale Pamuklu Dokuma : Eskiehir, Ereli, Karaman, Kayseri ve Nevehir Madeni Eya : Kayseri Ulam : Toporafyasnn fazla engebeli olmamas nedeniyle kara ve demiryolu ann en ok gelitii blgedir. Demiryolu a tm blgelerle balanty salayacak durumdadr. Ankara, Eskiehir, Kayseri ve Sivas nemli yollarn kava durumundadr. Ayrca blgede Ankara, Eskiehir, Konya ve Sivasta havaalan bulunmaktadr. Turizm: Blgenin ok eitli medeniyetlere ev sahiplii yapm olmas nedeniyle tarihi turizm asndan zengindir. Neolitik dneme ait yerlemeler, Hititlerden kalma eitli eserler nemli turizm ekicilikleridir. Kayseri,
56
Nevehir, Nide arasndaki Kapadokya Yresinde peribacas oluumlar, yer alt kentleri ve kiliseler turizm bakmndan nem tayan yerlerdir. Konya, Seluklu eserleri ve Mevlana Mzesi ile turizmin gelitii bir merkezdir. Ayrca Eskiehir, Ankara, Konya, Nide ve Kayseride kaplca turizmi nem tamaktadr. Blgenin lke Ekonomisindeki Yeri : Anadolu Trkiyenin gelimilik asndan 3. byk blgesidir. Aada blge ekonomisinde nemli yer tutan rn ve ekonomik faaliyet trlerinin listesi verilmitir. Arpa, ekerpancar, Baklagiller, Buday, Yapa, Hayvanclk Dou Anadolu Blgesi En byk corafi blgemizdir. Kuzeydouda Grcistan, Ermenistan, Nahcivan, gneydouda ran ve Irakla snr komusudur. FABRKALARI:imento, eker, ya-peynir, arap, sigara, dokuma ve iplik fabrikalar vardr. TARIM RNLER:Tahl, patates, pirin, ekerpancar, ttn, kays, eftali, zm ve benzeri rnler retilmektedir. Hayvanclk da blgenin nemli bir geim kaynadr. NEHRLER:Dicle, Frat, Aras, Murat ve Karasu blgenin nemli akarsulardr. GLLER:Van ve ldr glleri. DALARI:Ar, Nemrut, Sphan. Ar, 5165 metre ile lkemizin en yksek dadr. Ar, Avrupann da en yksek dadr. OVALARI: Malatya ve Mu ovalar nemlidir. EHRLER:Ar, Bitlis, Bingl, Elaz, Erzurum, Erzincan, Hakkari, Kars, Malatya, Mu, Tunceli ve Van'dr. TURZM: Kars ve Erzurum evresi k sporlar ynnden nemlidir. Harput ve Van dolaylar eski uygarlklardan kalma eserler bakmndan nemlidir. Van gl dolaylar grlmeye deer yerlerden birisidir.
Kuzey Anadolu dalaryla gneydou Toroslarnn evreledii Dou Anadolu Blgesi, Trkiye'nin en yksek blgesi olup, batya doru gidildike daralarak tepesi batda, taban douda olan bir kaba gen meydana getirir. Trkiye yzlmnn % 21' e yakn byk bir blm bu blgededir. Balca Yukar Frat, Erzurum-Kars, Yukar Murad-Van ve Hakkari olmak zere drt alt blme ayrlr. Dou Anadolu blgesi,snr zerinde ykselen dalarla ran topraklarndan ayrlr ve batya gidildike alalarak orta Anadolu' ya balanr. Blge yksek yaylalar, ovalar, tek ve sra dalarla evrilidir. Dou-bat dorultusunda uzanan da sras blgeyi batan baa takip eder. En kuzeyde lavlarla kapl Erzurum-Kars Yaylas zerinde ykseklikleri 3000m civarnda olan Munzur Da ile balayan bu ikinci da sras Palandken, Karasu ve Aras dalarn takiben Ar Danda son bulur. Trkiye'nin en yksek da olan Ar Dann ykseklii yaklak 5137 m ve hemen yanndaki Kk Ar dann ise 3896 m dir.En gneydeki nc srada Gney Dou Toroslar bulunur. Gney Dou Toroslarn en yksek yerini, 4168 m'lik ykseklikleriyle Cilo Dandaki Reko Tepesi meydana getirir. Van Gl havzasnn dousunda ise snm birer volkan olan yaklak 3542 m'lik Tendrek, 4434 m'lik Sphan, Nemrut ve Hakan Dalar bulunur. Sphan da, Trkiye'nin ikinci yksek dadr. Karasu-Aras srasyla Gneydou Toroslar arasna Murad blgesi denir. Bu blgenin en yksek yerini yaklak 3250 m' lik Bingl Da tekil eder. Dou Anadolu blgesinde ortalama ykseklii 1800-2000 m olan Ezurum-Kars
57
Yaylasndan baka balca havza, ova ve yaylalar unlardr: Van Gl Havzas, Erzurum Ovas, Pasinler Ovas, Idr Ovas, Malazgirt, Mu,apakur, Uluova ve Malatya ovalar. Blgenin nemli dalar Byk Ar Da (Ar)..........................5137 m Cilo Da (Hakkari).................................4116 m Sphan Da (Van)................................4058 m Kk Ar Da (Ar).........................3896 m Sat Da (Hakkari)...............................3811 m Karada (Hakkari):...............................3752 m Baet Da (Van)..................................3684 m Mengene Da (Van).............................3412 m spiriz Da (Van)..................................3668 m Tendrek DA (Dou Beyazt)..............3360 m KEsi Da (Erzincan)............................3549 m Murad Da (Van)..................................3510 m Nemrut Da (Van)................................2828 m Cudi Da (rnak)..................................2114 m Blgenin nemli akarsular: Frat ve Dicle: Bu blgede doarlar. Gneydou Anadolu Blgesinde akarak snrlarmzdan karlar. Aras: Bingl Dalarndan doar.ran topraklarnda Hazar Denizine dklr.Trkiye'deki uzunluu 548 km' dir. Blgenin nemli glleri: Van GlYzlm: 3712 km2, ldr Gl: 115 km2, Erek Gl: 98 km2, Hazar Gl: 86 km2, Nazik Gl: 48 km2, Balk Gl: 34 km2, Hazapin Gl: 14 km2, Arn Gl: 13 km2, Nemrut Gl: 12 km2 Kenarlar da sras ile kuatlm, Trkiyenin 1/5 lik yzlmne sahip en geni corafi blgedir. Yer ekilleri ve iklim zelliklerinin etkisiyle 4 blme ayrlmtr. Bunlar Yukar Frat Blm, Erzurum-Kars Blm, Yukar Murat-Van Blm ve Hakkari Blmdr. Yer ekilleri Blgenin corafi zelliini veren ykseltinin fazlaldr. Ykseklii 3000 metreyi aan, dou-bat ynl uzanan birbirine paralel da sralar ve bu dalar arasnda yer alan knt ovalar ile yksek plotalar nemli yerekilleridir. Dalar : Blgeyi kuzeyden evreleyen Karasu-Aras Dalar ile gneyden evreleyen Gneydou Toroslar, erafettin Dalar, Hakkari Dalar Trkiyenin atsn oluturan nemli da sralardr. Volkanik arazinin en geni yer kaplad blgedir. Ar, Sphan, Nemrut ve Tendrek balca snm volkanlardr. Ovalar : Blgenin dzlkleri kuzeyde, Erzincan, Tercan, Erzurum, Idr knt ovalardr. Idr ovas, 800 metre ile blgenin en ukur yeridir. Gneyde ise Elbistan, Malatya, Elaz, Bingl ve Mu knt ovalar yer alr. Yksekova ve Bakale ovalarnn ykseklii 2000 metreden fazladr. Blge, kuzeydeki ve gneydeki knt ovalar boyunca uzanan fay hatlaryla, Trkiyenin nemli bir deprem blgesidir. Platolar : Dou Anadoluda akarsularla yarlm, evresine gre alakta ve yksekte olan deiik platolar bulunmaktadr. Frat ve kollarnca paralanm Uzunyayla, Erzurum-Kars platolar balcalardr. Akarsular ve Gller Akarsular : Blgede yer alan Aras ve Kura nehirleri Hazar Denizine dklr ve kapal havza olutururlar. Dicle, Frat ve kollar olan Karasu ile Murat nehirleri blgenin en nemli akarsulardr. Blge akarsularnn rejimi dzensizdir. Kar erimeleri ile beslendiklerinden yazn sular kabarr. Yatak eimleri fazla olduundan hidroelektrik potansiyelleri fazladr. Van Gl havzas Trkiyenin en geni kapal havzasdr. Gller Gl bakmndan Trkiyenin en zengin blgesidir. Volkanik set gl olan Van Gl Trkiyenin en byk gldr. Sular sodal olan glde feribot tamacl yaplr. Dier nemli glleri; Erek, ldr, Akta (Hazapin), Hazar, Balk, Hal ve Nemrut glleridir.
58
klim Blgenin denize uzak ve yksek olmas nedeniyle karasal iklimin etkisi grlr. ok geni bir blge olmas ve ykseklik farklarna bal olarak iklim zellikleri farkllar. Erzurum-Kars Blm k mevsiminin en souk getii, ortalama scaklklarn en dk deerler gsterdii yerdir. Burada yaz yalar fazladr. Yukar Frat Blm daha gneyde yer almas ve yksekliin azalmas nedeniyle blgenin scaklk bakmndan en elverili yeridir. K yalar fazla olur, yaz mevsimi ise kurak geer. Doal Bitki rts Blgede orman rts tahrip edilmi olup, genellikle antropojen bozkrlar grlr. Kars-Sarkam Yresinde saram ormanlar yer alr. Bingl ve Tunceli evresinde mee ormanlar yer alr. Yksek ksmlar ile Erzurum-Kars Blmnde gr ayrlar ve otlaklar bulunur. Nfus ve Yerleme Trkiyenin en seyrek ve Gneydou Anadoludan sonra en az nfuslu blgesidir. Doum oran ok yksek olmasna karn ok g verdiinden nfusu azdr. Blgenin dalk olmas, iklim zellikleri ve terr olaylar gleri artrc etki yapmaktadr. Kentleme oran dktr. Blge nfusunun byk blm Yukar Frat Blmndeki ovalarla, Idr Yresinde toplanmtr. Erzurum, Erzincan, Malatya ve Elaz blgenin en kalabalk merkezleridir. ller: Ar, Ardahan, Bingl, Bitlis, Elaz, Erzincan, Erzurum, Hakkari, Idr, Kars, Malatya, Mu, rnak, Tunceli, Van Ekonomik zellikler Tarm Blgenin yksek ve engebeli olmas nedeniyle tarm alanlar olduka azdr. Bunlar daha ok tektonik kkenli oluklar ve platolarda yer alr. Malatya, Erzurum, Elaz, Idr, Mu, Bingl ve Erzincan ovalar en ok ekim yaplan alanlardr. Karasalln iddetli olmas nedeniyle 2000 mnin stnde tahl tarm yaplr. Tarm rn eidi az olan blgede buday, arpa, ekerpancar ve patates balca tarm rnlerini oluturur. Tarm rnleri Pamuk : Idr ve Malatya ovalarnda yetitirilir. Ttn : Mu, Bitlis ve Malatyada ekimi yaplr. Tahllar : Buday Malatya, Elaz, Erzurum-Pasinler ve Horasan ovalarnda yetitirilir. Budaya gre daha az scaklk isteyen arpa ise Kuzeydou Anadolu platolarnda yetitirilir. ekerpancar : Sulanabilen tarm alanlarnda yetitirilir. Sebze : Lahana ve patates Erzurum-Pasinler ve Horasan ovalarnda yetitirilir. Meyve : Kays youn olarak Malatyada sulanabilen alanlarda, zellikle Frat ve Tohma kylarnda yetitirilir. Ayrca Malatya, Elaz ve Erzincanda dut retimi yaplr. Akarsu boylarnda elma baheleri bulunur. Hayvanclk : Hayvanclk tarma gre daha ok nemlidir. Nedeni iklim koullarnn olumsuzluu ve tarm alanlarnn azldr. Erzurum-Kars Blmnde yaz yalar ve gr otlaklara bal olarak bykba hayvanclk, dier blmlerde ise kkba hayvanclk yaplr. Hayvanclk mera hayvancl eklinde yaplr ve verim azdr. Hakkari ve Kars yrelerinde arclk nemlidir. Ormanclk: Trkiye ormanlarnn %7si bu blgededir. Blge ekonomisinde ormanclk nem tamaz. Madenler ve Enerji Kaynaklar: UYARI : Dou Anadolu Blgesinde volkanik arazi yaygn olduundan maden eidi boldur. Madenler : Blge maden ve enerji retiminde ilk sray alr. Blge krom, demir, bakr, kurun, kaya tuzu, barit, oltu ta, manganez yataklar iletir. Krom : Elazda Alacakaya (Guleman) Havzas, Trkiyenin en byk krom karm alandr. Demir : En ok bu blgede karlr. Sivas-Divrii, Malatya-Hekimhan, Hasanelebi, etinkaya havzalarnda karlr. Bakr : Elaz Maden, Diyarkbakr-Ergani havzasnda karlr. Bakr retiminin yarsn bu blge salar.
59
Enerji Kaynaklar : En nemli linyit yata Afin-Elbistan Havzasndadr. Kalorisi dk ve rezervi bol olan linyitler Afin-Elbistan termik santralinde kullanlr. Enerji retim Tesisleri : Hidroelektrik retiminin en fazla olduu yerdir. Frat zerinde Keban, Karakaya ve Tercan barajlar ile Karstaki Arpaay nemli hidroelektrik santralleridir. Afin Elbistan termik santralinde linyit kmr yaklarak elektrik retilir. Enerji tketiminin en az olduu blgedir. Endstri: Balca endstri tesisleri unlardr : eker : Erzurum, Malatya, Erzincan, Elaz, Ar, Mu, Van-Erci St rnleri : Kars Et rnleri : Van, Erzurum, Elaz Sigara : Malatya, Bitlis Pamuklu Dokuma : Malatya, Erzincan Fosfat : Sivrice-Elaz Ferrokrom : Elaz Kurun : Keban Ulam: Klarn sert ve uzun gemesi, arazinin dalk olmas ulam gletirir. Blgede dou-bat ynnde uzanan tektonik oluklar ve akarsu vadileri ulam asndan kolaylklar salamaktadr. Dalk Hakkari Blm ulamn en zor saland yerdir. Dier blmler kara ve demiryolu ile i blgelere balanmtr. Ayrca hava yolu ile lkenin bir ok kentine ulam salanmaktadr. Turizm: Ulam gl ve konaklama tesislerinin yetersizlii nedeniyle turizm gelimemitir. Daclk, k turizmi, ve doal gzellikleri asndan nemli bir potansiyele sahiptir. Nemrut Kaldera Gl, Van Gl, Grlevik ve Bendimahi alayanlar ilgi eken doa gzellikleridir. Dou Beyazttaki shakpaa Saray, Karstaki Ani Harabeleri, Erzurum ve Ahlattaki Seluklu eserleri nemli tarihi zenginliklerdir. Blgenin lke Ekonomisindeki Yeri: Aada blge ekonomisinde nemli yer tutan rn ve ekonomik faaliyet trlerinin listesi verilmitir. Kays, ekerpancar, Tahl, Ttn, St, Et, Yapa, Hayvanclk, Bakr, Demir, Krom, Manganez, Linyit UYARI : Blgede halkn ana geim kayna tarmdr. Daha ok madencilik ve hayvancla dayal sanayi kollar yer alr. Ulamn gl endstrinin gelimesini engellemitir.
Gneydou Anadolu Blgesi GNEYDOU ANADOLU BLGES En kk corafi blgemizdir. Blgenin gneyinde Irak ve Suriye yer alr. Blgenin batsnda Akdeniz Blgesi vardr. FABRKALARI: imento, ya, sabun, iplik, dokuma, iki, besin maddeleri reten fabrikalar, petrol artma tesisileri vardr. TARIM RNLER: Buday, mercimek, nohut, burak, zeytin, antepfst ve kenevir blgede yetien nemli rnlerdir. NEHRLER: Dicle, Frat blgenin nemli akarsulardr. DALARI: Toroslar ve Karacada. OVALARI : Harran ve Antep ovalar. EHRLER:Adyaman, Diyarbakr, Gaziantep, Mardin, siirt, urfa, Batman ve rnak'tr. Batman ve rnak son yllarda ehir statsne kavumutur. TURZM: Urfa ve Adyaman dolaylar ile Mardin eski uygarlklardan kalma eserler bakmndan zengindir. Trkiye'de insanlarn yardan fazlas krsal alanlarda yaar. Bu insanlar tarm, hayvanclk ya da mevsimlik ilerde alarak geinirler. Akarsularmz, gllerimiz ve lkemizin i yann evreleyen denizlerimiz de zenginlik kaynaklarmzdr. Ormanlarmz ve ormanlarda yaayan av hayvanlar nemli zenginlik kaynaklarmzdr. Son yllarda ormanlarmzda azalma tesbit edilmektedir. Ormanlar birer zenginlik kayna olmakla birlikte, doal gzellik ve temiz hava asndan da byk nem tamaktadr. Yeralt zenginlikleri, bir lkenin nemli zenginlik kaynaklarndandr. lkemiz, yeralt zenginlikleri olan madenler bakmndan zengindir. Demir, bakr, kurun, kmr, civa, krom uranyum ve dier baz madenlerle petrol karlmaktadr.
60
Gneydou Toroslarla Suriye snr arasnda yer alan Gneydou Anadolu blgesi, lkenin ancak %8' ine yakn bir ksmn ihtiva eder. Dicle ve orta Frat alt blmlerinden meydana gelir.Yeryz ekilleri oluka sade bir blgedir. Yaylalar olduka boldur. Bat kesiminde,kuzeydeki dalardan, Suriye snrna doru alalan yaklak 500800 m, ykseklikteki Gaziantep-anlurfa yaylalar bulunur.Dou kesimindeyse Toros etekleri ve Mardin eiiyle evrili Diyarbakr havzas yer alr. Gneydou Anadolu blgesinin en yksek yeri olan Karacada snm bir volkanik dadr. Ykseklii yaklak 1900m' dir. Blgenin nemli dalar: Karcada (Diyarbakr).........................1938 m Maz Da (Mardin)...............................1252 m Raman Da(Beir).................................1260 m Tettek Da (Urfa)...................................749 m Blgenin nemli akarsular: Frat: Karasu ve Murad sular birleerek Gney Dou Anadolu Blgesine geer. Gneye doru akarak Adyaman-Urfa,Gaziantep-Urfa illeri karasunda snr eklinde aktktan sonra yurdumuzda ayrlr. Basra krfezine dklr. Toplam uzunluu2800 km' dir. Dicle: Dou Anadolu blgesindeki Hazar Glnden kar. Suriye-Irak-Trkiye snrlarnn birletii yerde Irak topraklarna geer. Frat ile birleerek Basra Krfezine dklr. Toplam uzunluu 1900 km' dir. En kk corafi blge olan Gneydou Anadolu Blgesi yer ekilleri ve Buna bal olarak yerleme ve ekonomik zellikler asndan iki blme ayrlmtr. Bunlar, Orta Frat Blm ve Dicle Blmdr. Blgeyi blmlere ayran snr Karacada volkan konisinden geer. Yer ekilleri:Yer ekilleri sade olan blgede ykseltisi fazla olmayan ova ve platolar geni yer kaplar. Dalar : Blgenin kuzey kesiminde Toros da srasnn gney yamalar uzanr. Burada asl Toroslar ile onun nnde ikinci bir kvrml da kua uzanr. Blgenin ortasnda 1938 m ykseltiye sahip snm Karacada Volkan yer alr. Blgenin batsnda ise Gaziantep Platosu zerinde ykselen Kartal Dalar nemli ykseklik oluturur. Ovalar : Karadan batsnda Altnbaak (Harran), Ceylanpnar ve Birecik ovalar yer alr. Dicle nehri ve kollarnn topland Diyarbakr Havzasnda fazla geni olmayan ancak ok verimli bir ovaya geilir. Platolar : Karacadan batsndaki anlurfa, Gaziantep, Adyaman platolar Frat ve kollar tarafndan derin bir ekilde yarlmtr. Karacadan dousu ise daha engebeli bir yap gsterir. Bu blmn gneyinde MardinMidyat Eii yer alr. Akarsular ve Gller Akarsular : Blgenin iki nemli akarsuyundan biri olan Frat, kaynan Dou Anadolu Blgesinden alr. Blgede ise Toroslardan gelen Kahta ve Karadadan gelen kk akarsularla beslenir. Gneydou Toroslarn gneye bakan yamalarndan birok kol halinde kan Dicle Nehri ise blgenin dier nemli akarsuyudur. Her iki akarsu da Basra Krfezine sularn boaltr. Gller : Blgede doal oluumlu gl yoktur. Ancak Frat ve Dicle zerinde kurulmu baraj glleri bulunmaktadr. Blgenin ve lkenin en byk baraj gl olan Atatrk Baraj bu blge snrlar iindedir. klim: Denizden uzak olduu iin scaklk bakmndan karasal iklim zellikleri grlr. Klar olduka souk olup, en ok ya bu mevsimde der. Yaz mevsimi ise enlemin, karasalln ve gneyden esen l rzgarlarnn etkisiyle ok scak ve kurak geer. Buharlama iddeti ok fazla odluundan yaz mevsiminin en kurak getii blgedir. Ayrca batdaki Gaziantep Yresinde belirgin olarak Akdeniz ikliminin ektileri grlr.
61
Doal Bitki rts: Blgenin doal bitki rts bozkrdr. Anadolu bozkrlarna gre ok fakirdir. Blgede antropojen bozkrlar da geni yer kaplamaktadr. Ormanlarn en az alan kaplad blge olan Gneydou Anadoluda mevcut ormanlarn byk blm de tahrip edilmitir. Toros Dalar eteklerinde grlebilen ormanlar ise kuraklk nedeniyle ok zayftr. Dicle Nehri boylarnda yer yer kavak ve st topluluklar grlr. Nfus ve Yerleme: Nfusu en az olan blgemizdir. Ancak doum orannn yksek, yzlmnn kk olmas nfus younluunun fazla olmasna neden olmutur. Orta Frat Blm ve zellikle Gaziantep Yresi youn nfuslanmtr. Yan azald dzlklerde nfus azalr. Blgede ekonomik gelimenin yava olmas, terr olaylar gibi nedenlerden dolay g veren bir blgedir. Ayrca mevsimlik ii gleri de olmaktadr. ller: Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Mardin, Siirt, anlurfa Ekonomik zellikler Tarm:Tarm halkn temel geim kaynadr. Tarm arazisi geni olmasna karn kuraklk nedeniyle tarmn en nemli sorunu sulamadr. Tarm topraklarnn ok paral, tarm iletmelerinin kk iletmeler eklinde olmas tarmsal verimi drmektedir. Tarm alanlarnn te biri nadasa alnmaktadr. G.A.P. (Gneydou Anadolu Projesi) ile birlikte sulu tarm alanlar genilemekte, nadas arazisi azalmakta, tarm rn eitlilii artmaktadr. Tarm rnleri Buday : Blgedeki tarm alanlarnn yarsndan fazlasnda buday ekilir. En fazla ekim alanna sahip anlurfay Diyarbakr izler. Arpa : Blgede yetitirilen dier nemli tahl olan arpa, en fazla anlurfa, Siirt ve Adyamanda yetitirilir. Pamuk : Blgede en fazla ekilen endstri bitkileri arasnda yer alan pamuk, halen sulanmakta olan Akakale ve Gaziantepte yetitirilir. Krmz Mercimek : Kurakla dayankl bir baklagildir. Trkiye retiminin tamamna yaknn bu blge salar. En ok anlurfa ve Gaziantepte yetitirilir. Susam : Az bir alanda ekimi yaplmaktadr. Ancak retimi blge iin nem tar. eltik : Siverekte yetitirilmektedir. Antep Fst : Blgenin karakteristik rndr. retimin % 90 bu blgede gerekleir. zm : zellikle Gaziantep evresinde baclk gelimitir. retilen zm ya olarak tketilmesinin yan sra pekmez, pestil ya da iki yapmnda kullanlr. Zeytin : Akdeniz ikliminin etkileri grlen Gaziantep yresinde Kilis ve Islahiye evresinde yetitirilir. Ttn : Sulama ile birlikte ekim alanlar genilemektedir. retimde Adyaman ve Batman nde gelir. Sebze : Sulanabilen alanlarda domates, biber, patlcan gibi eitli sebzeler yetitirilmektedir. Meyve : Blgenin karpuz retiminde ayr bir yeri vardr. zellikle Diyarbakr evresinde arl 20 kg aan karpuz yetitirilmektedir. Hayvanclk: Blgede hayvanclk nemli bir ekonomik faaliyettir. Blgenin doal zellikleri ve gelenekleri hayvancln gelimesine zemin hazrlamtr. Bitki rtsnn bozkr olmas nedeniyle kkba hayvanclk yaygndr. Blgede en ok koyun yetitirilir. Koyundan sonra en fazla yetitirilen kl keisidir ve Toros Dalar eteklerinde otlatlr. Ayrca Toros Dalarnda arclk yaplmaktadr. Ormanclk: Kuraklk nedeniyle ormanlarn en az bulunduu blgedir. Toroslarn eteklerinde bulunan ormanlar da ok zayftr. Bu nedenle blgede ormanclk gelimemitir. Madenler ve Enerji Kaynaklar Madenler : Blge maden bakmndan zengin deildir. Gaziantep, Islahiye ve Kiliste krom ve bakr yataklar bulunur. Kilis-Glbanda fosfat kartlr. Ayrca Toros Dalarnda krom ve inko yataklar vardr. Enerji Kaynaklar : Petroln karld tek blgedir. Diyarbakr Havzasnda Raman, Garzan, elmon yataklar ile Adyamanda Yanarsu Havzasnda kartlr. Trkiyenin petrol boru hatlar bu blge topraklarndan geer. Ayrca Cizrede nemli bir enerji kayna olan linyit karlr. Enerji retim Tesisleri : Blge enerji retiminde giderek nem kazanmaktadr. G.A.P. kapsamnda 22 hidroelektrik santral kurulmas planlanmtr. nemli barajlar Atatrk, Kralkz ve Deve Geididir. Endstri: Balca endstri tesisleri unlardr : Besin : Diyarbakr, anlurfa ki : Gaziantep, anlurfa, Diyarbakr Pamuklu Dokuma : Gaziantep, Adyaman, Diyarbakr Battaniye, Kilim, Hal : Siirt, Gaziantep Petrol Rafinerisi : Batman Ulam: Blgede nemli da sralarnn olmamas ulam kolaylatrmtr. Ancak Gneydou Toroslar, ve Dou Anadolu ile olan ulama engel olmaktadr. Irak ve Suriyeye balanan nemli yollar da blgeden gemektedir. Blgede iki ana demiryolu hatt vardr. Bunlardan biri Kurtalan-Diyabakr-Gaziantep zerinden Dou ve Anadolu ile balanty salar. Dieri Adana-Gaziantep zerinden geerek Nusaybine ular. Gneydou Anadoludaki demiryolu hattnda ounlukla tarmsal rn ve maden tanr.
62
Turizm: Doal gzellikleri ve tarihi zenginliine karn blge turizm asndan yeterince geliememitir. Adyamandaki Nemrut Danda bulunan Komagene krallna ait mezarlar ve eitli antlar adeta ak hava mzesi durumundadr. anlurfadaki Balkl Gl halk tarafndan kutsal saylmakta, dinsel turizm iin potansiyel oluturmaktadr. Diyarbakrda bulunan Orta aa ait surlar, kuleler blgedeki dier turistik zenginliklerdir. Ayrca Gaziantep Yresindeki Karkam ve Roma dnemine ait kalntlar ok fazla turist ekmektedir. Blgenin lke Ekonomisindeki Yeri : Blgenin Trkiye ekonomisine katks ok azdr. Dou Anadolu Blgesinden sonra geri kalm ikinci blgemizdir. Aada blge ekonomisinde nemli yer tutan rn ve ekonomik faaliyet trlerinin listesi verilmitir. Petrol, Antep Fst, Baklagiller, zm, Pamuk, Hayvanclk Siirtte kilim ve hayvanclk yaygndr. Babayi kars karr. TRKYE'NN YERALTI ZENGNLKLER Marmara Blgesi: Linyit. Manganez, Mermer, Kurun, Bor, Gm Anadolu Blgesi: Linyit, Kurun, Tuz, Mermer, Cva, Lleta Ege Blgesi: Krom, Linyit, Mermer, Demir, Zmpara, Cva Akdeniz Blgesi: Krom, Petrol, Kurun, Kkrt Dou Anadolu Blgesi: Demir, Kurun, Gm, Linyit, Krom, Bakr Gneydou Anadolu : Petrol, Krom, Fosfat, Manganez Karadeniz Blgesi: Kmr, Manganez, Kurun, Linyit, Krom, Bakr
NFUSUMUZ TRKYEDE NFUS VE NFUS SAYIMLARI Trkiyede ilk nfus saym1927 ylnda yaplmtr. kincisi 1935 ylnda, daha sonra her 5 ylda bir nfus saymlar yaplmtr. 1990 dan sonra alnan kararla her 10 ylda bir saym yaplacakt. Ancak 1997 ylnda semen yann drlmesinden dolay tekrar saym yapld. Son yaplan 2000Genel Nfus saymna gre nfusumuz 67.803.927 olmutur.
Nfus Saym Yaplmasnn Sebepleri 1. Nfusun miktarn renmek. 2. Nfus art hzn, daln renmek. 3. Nfusun ya , cinsiyet durumunu, 4. Ky-kent nfusunu, 5. alan nfusun sektrlere gre daln, 6. Eitim durumunu, 7. sizlik orann renmek . 8. Asker andakileri ve semen saysn renmek gibi sebeplerle saym yaplr. Nfusun Dalnda Etkili Faktrler 1.klim : ok scak ve ok souk iklimler seyrek nfusludur. Yalarn fazla , klarn lk getii iklim blgeleri sk nfusludur. rnek ; kutup blgeleri , l blgeleri ve Ekvatorda 1000 m. nin altndaki yerler (yksek nem ve scaklktan) seyrek nfusludur. 2.Yer ekilleri: iklim artlar elverili olsa bile dalk kesimler seyrek nfuslanmtr. r. Dnya zerinde AlpHimalaya dalar, Yurdumuzda ise Mentee yresi, Taeli platosu, Teke yarmadas Toroslar gibi. 3.Su imkan : Akarsu evreleri su imkan ve verimli tarm alanlarndan dolay sk nfusludur. Bu genellemeye Ekvatoral blge akarsular (Amazon, Kongo) ve Kutup iklim blgesindeki akarsular uymaz. Ekvatoral blgede yksek nem ve scaklktan, kutuplarda ise dk scaklktan dolay nfus seyrektir. Sk nfuslu akarsu havzalarna rnek olarak; ndus, Ganj, Frat-Dicle, Nil gsterilebilir. 4.Sanayi : Sanayi nin gelimi olduu yerler i imkanndan dolay sk nfusludur. r.stanbul , Bursa, zmir, Adana gibi. Dnya zerinde ise Japonya, Bat Avrupa lkeleri ve A.B.Dnin dousu sanayiden dolay sk nfusludur. 5.Tarm : Tarmsal faaliyetlerin gelimi olduu yerler sk nfusludur. r. Akhisar, ukurova, Bafra ,aramba gibi. 6.Ulam : Ulamn gelimi olduu yerlerde ticarette gelitii iin sk nfuslanmtr.
63
7.Turizm :Turizmin gelimi olduu yerlerde mevsimlik nfus art grlr. rnek ky blgelerimizde yaz dneminde, Bursa-Uluda, Bolu-Kartalkaya, Kayseri-Erciyes te ise k dneminde nfus artar. 8.Yer alt kaynaklar: Yer alt kaynaklarnn karld ve ilendii yerler sk nfusludur. r. Soma, Ereli, Karabk, Seydiehir gibi. 9.Bitki rts: Ormanlarn sk ve gr olduu alanlar seyrek nfuslanmtr.rnek Amazon-Kongo Havzalar gibi. 10. Kara ve Denizlerin Dal: Dnya nfusunun byk bir ksm kuzey yarm krede lman kuaktadr. Sebebi karalarn geni alan kaplamas. *** Bir lkede nfusun dal byk lde iklim ve yer ekillerine bal ise o lke geri kalm, iklim ve yer ekillerinden bamsz ise gelimi lkedir. DNYA ZERNDEK SIK NFUSLU BLGELER
Muson iklim blgesi (ndus, Ganj nehirleri, Japonya gibi):iklim ve sanayiden dolay. Avrupa lkeleri :Sanayinin gelimi olmas. Kuzey Afrikada Nil Nehri evresi A.B.Dnin dousu :Sanayinin gelimi olmas DNYANIN SEYREK NFUSLANMI BLGELER Dnenceler evresindeki ller. Yksek dalk blgeler Kutup Blgeleri Bataklklar Ekvatoral blgede 1000 metrenin altndaki alanlar. NFUS ARTII VE SONULARI Bir lkede nfus artmasnda doumlarn lmlerden fazla olmas ve d gler etkilidir. Trkiye nfusunun artmasnda en fazla doum oranlarnn ykseklii etkilidir. Ayrca salk hizmetlerindeki gelimeler, ocuk lmlerinin azalmas, beslenme artlarnn iyilemesi ile ortalama insan mrnn uzamas gsterilebilir.
Trkiyede en az nfus art 1940-45 yllarnda olmutur(%010,59). Sebebi ikinci dnya savandan dolay gen nfusun askerde olmas(seferberlik durumu) ve ktlktr. En fazla nfus art 1955-60 yllar arasnda olmutur (%o 28,58). Savalarn bitmesi, salk hizmetlerindeki gelimeler gsterilebilir. Hzl Nfus Artnn Olumsuz Etkileri Tketim artar. hracat azalr veya ithalat artar. Demorafik( Nfusa yaplan yatrm-yol su ,elektrik, konut, hastane, okul gibi) yatrmlar artar. Tasarruflar azalr. Kalknma hz yavalar. Kii bana den milli gelir azalr. Konut sknts olur. Sonuta gecekondulama olur. sizlik artar. ve d gler artar. Tarm alanlarnn ama d kullanm artar. evre sorunlar artar. *** Bir lkede milli gelir srekli olarak artmasna ramen ,kii bana den gelir ayn ekilde artmyorsa , o lkede nfus art hz fazladr. ***Bir lkede alan nfusun ya ortalamas dk ise , o lkede doum oran yksektir (nfus art hz fazladr). *** Bir yerde nfusun artmas ile i imkanlar arasnda bir paralellik varsa , orada nfus artnda d gler etkilidir. Hzl Nfus Artnn Olumlu Etkileri Mal ve hizmetlere talep artar. Ekonomide eitlilik artar. lke savunmasna katks olur. i cretleri der. Dolaysyla retim maliyeti azalr.
64
Nfusun Yaps A- Ya Yaps 1. Gen nfus (0-14 ) Gelimi lkelerde gen nfusun oran azdr. Doum oran dk olduu iin. Geri kalm ve gelimekte olan lkelerde doum oranlarnn fazlalndan dolay gen nfus fazladr. lkemizde bu nfusun (0-14) oran %36,2 tir. Bu nfus baml (tketici) nfustur. 2. Olgun Nfus (15-64 ya) alan (etkin ) nfustur. Gelimi lkelerde bu nfus fazla iken, dierlerinde azdr. lkemizde bu nfusun oran %59,7 dir. 3. htiyar Nfus(65 +) Gen nfus kadar olmasa da tketici nfustur. Gelimi lkelerde ortalama yaam sresi daha uzun olduu iin bu nfusun oran yksektir. lkemizde bu nfusun oran %4,1 tr.
Geri kalm veya gelimekte olan lke. Doum oran yksek olduundan gen nfus fazladr. rnek: Trkiye, Hindistan, Pakistan
Doumlarn son yllarda artt gelimi lke . bunda doumlarn teviki etkilidir. rnek:sve, talya, A.B.D,Almanya gibi Nfusu azalan gelimi lke rnek: japonya,Yunanistan gibi
B-Cinsiyet Yaps: lkemizde kadn erkek nfus genelde birbirine yakndr. Fakat g alan illerimizde erkek nfusunda, g veren illerimizde ise kadn nfusunda bir fazlalk olmaktadr.
I.nolu kent g vermitir. Buna karlk II nolu kent g almtr. C. Eitim Durumu: Okuma Yazma seferberlikleri ile okur yazar oranmz %90 lara karlmtr. Ancak bu oranda niversite mezunlarn oran ok azdr.
65
D. Ky-Kent Nfusu: 1927 yl saymna gre nfusumuzun %76 s kylerde yaarken , 1990 da bu oran %41 lere dmtr. Sebebi kyden kente olan glerdir.
E. Ekonomik Faaliyetlere Gre Durumu: 1927 yl saymna gre nfusun %82 si tarmda alrken ,1990 da bu oran %54 e dmtr. Sebebi, tarm d sektrlerin gelimesidir (sanayi ve kamu hizmetleri).
NFUS YOUNLUU 1. Matematik(aritmetik )nfus younluu:
66
2000 GENEL NFUS SAYIMI Toplam ehir Ky 67 803 44 006 274 927 23 797 653 Marmara 17 365 730 962 13 027 3 634 065 Ege 8 938 781 5 495 575 3 443 206 Akdeniz 8 706 005 5 204 203 3 501 802 Anadolu 11 608 868 8 039 036 3 569 832 Karadeniz 8 439 213 4 137 466 4 301 747 Dou Anadolu 6 137 414 3 255 896 2 881 518 G.Dou Anadolu 608 619 6 4 143 136 2 465 483 ***1997 saymna gre nfus miktar ve younluu en fazla olan blgemiz Marmara iken, en az olan blgemiz Dou Anadolu Blgesidir. 2.Tarmsal nfus younluu:
***Tarmsal nfus younluu en fazla olan blgemiz Dou Anadolu, en az olan blgemiz Anadolu Blgesidir. Konut Tipinde Etkili Faktrler klim ve bitki rts: Nemli iklim blgelerinde genellikle ahap evler, kurak iklim blgelerinde ise toprak ve kerpi evler vardr.rnek ; Karadeniz Blgesinde ahap , Anadolu, Dou Anadolu ve G.Dou Anadolu Blgelerinde kerpi evler hakimdir. Doal evrede en fazla bulunan yap malzemesi Ekonomik ve sosyal yap: Gebe hayat srdrenlerde konut genelde adrdr. Ekonomik olarak gelimilik arttka betonarme yaplar artmaktadr. Deprem blgeleri
Yerleme Tipleri A-Krsal Yerleme Ekonomisi tarm ve hayvancla dayanr. blm , alt yap hizmetleri, eitim salk hizmetleri gelimemitir. Krsal yerlemelerde en byk yerleim birimi kydr. Kyden daha kk olan yerleim birimleri (ky alt yerlemeleri) : iftlik , mezra. Kom , divan , yayla, oba gibi adlarla adlandrlr. KIRSAL YERLEME 1.Toplu Yerleme: Yan ve suyun az olduu alanlarda grlr. nsanlar su balarnda toplanmtr. Yurdumuzun byk bir kesiminde toplu yerleme hakimdir. 2.Dank Yerleme: Yan bol olduu , su skntsnn olmad nemli iklim blgelerinde eimli arazilerde grlr. Evler arasnda tarla , ba ve baheler vardr. Yurdumuzda en fazla Dou Karadeniz Blmnde grlr.
67
Not: Dank ve toplu yerleme zerinde etkili olan faktrler: Ya ve yer ekilleridir. B-KENTSEL YERLEME
Sanayi, ticaret, eitim ve ynetim alanlarnda alan insanlarn yaad byk yerleim birimleridir. Trkiyede kentsel nfus srekli olarak artmaktadr. Sebebi ; kyden kente olan glerdir. Trkiyede kentleme hz , sanayileme hzndan daha yksektir. Bu durum gecekondulamay (arpk kentleme) beraberinde getirmitir. Ayrca trafik, eitim-salk problemleri , hava kirlilii ve fabrikalarn kent iinde kalmas gibi durumlar oluturmaktadr. Kentleme hznn en fazla olduu blgemiz Marmara iken, en dk olduu blgemiz Karadeniz Blgesidir. ehirler Fonksiyonlarna Gre u Gruplara Ayrlr: 1.Tarm ehirleri: Ege Blgesinde; Akhisar, Turgutlu, Salihli, Alaehir, demi, Tire gibi. Marmara Blgesinde ; Krklareli, negl, Lleburgaz gibi. Karadeniz Blgesinde; Bafra, aramba, Giresun ,Rize, Dzce, Niksar gibi. Anadolu Blgesinde; Karaman ,Aksaray, Akehir, Krehir, Nevehir, Nide gibi: 2. Ticaret ehirleri: stanbul, zmir, Denizli, Manisa, Aydn, Ankara, Konya, Bursa, Kayseri, Eskiehir, Afyon, Malatya, Van ,Elaz, .Urfa, G.Antep gibi. 3. Sanayi ehirleri: stanbul, zmit, Adapazar, Bursa, zmir. Adana, Batman, Karabk Ereli, Krkkale, Seydiehir, skenderun gibi. 4. Liman ehirleri: stanbul, zmir, Mersin, Antalya, Samsun, Trabzon, skenderun, Zonguldak gibi 5. Turizm ehirleri: stanbul, zmir,eme, Antalya, Bodrum; Marmaris,Fethiye, Kuadas Alanya, Mersin, Bursa, Bolu, Nevehir (rgp-Greme) gibi. 6. dari ehirler: Ankara (bakent), stanbul, Bursa, Konya, Edirne (gemite bakent olmalar) 7. Askeri ehirler: Sarkam, orlu, Erzurum, Konya, Malatya , Krkaa, Manisa gibi. 8. Kltrel ehirler: stanbul, zmir, Ankara bata olmak zere baz yerleim merkezlerimizin gelimesinde o merkezlerde bulunan niversiteler de etkili olmutur. GLER GLER gler 1950 den sonra Ulamn gelimesi ve sanayileme ile art gstermitir. Gn (Kyden Kente) Sebepleri: 1. Hzl nfus art, 2. Tarm alanlarnn miras yoluyla kk paralara ayrlmas, 3. Tarmda makinalama ile isizliin olumas (bu genelleme Karadeniz blgesi iin geerliliini yitirir.). 4. Eitim hizmetleri, alt yap hizmetlerinin yetersizlii, 5. Kan davalar ve terr. 6. klim ve yer ekillerinin olumsuz etkileri. 7. Salk hizmetlerinin yetersizlii (en az etkili). 8. imkanlarnn snrl olmas. 9. Kentlerde sanayinin gelimi olmas. 1. 2. 3. Kyden Kente Gn Sonular: Nfusun dalnda dengesizlik olur. Yatrmlarn dalnda dengesizlik olur. sizlik ortaya kar.
68
4. Konut sknts olur. Sonuta gecekondulama olur. 5. Sanayi tesisleri (fabrikalar) kent iinde kalr. 6. evre sorunlar artar. 7. Trafik, eitim-salk problemleri olur. 8. Alt yap hizmetlerinin gtrlmesi zorlar. 9. Kltr atmas olur. 10. Krsal kesimdeki yatrmlarda verimsizlik olur. Kyden Kente G nlemek in; 1. Sulamal tarm yaygnlatrlmal, 2. Modern tarm yntemleri yaygnlatrlmal. 3. Besi ve ahr hayvancl gelitirilmeli. 4. Eitim salk hizmetleri gelitirilmeli. 5. Tarma dayal sanayi kollar krsal kesime kaydrlmal 6. Alt yap hizmetleri gelitirilmeli (yol ,su, elektrik, haberleme). DI GLER lkeler aras yaplan glerdir. D Glerin Nedenleri Savalar, bask, zulm, tehdit. Tabii afetler (Depremler, salgn hastalklar, ktlk gibi) Geim sknts Snrlarn deimesi Uluslar aras antlamalarla salanan nfus deiimi. D Glerin Sonular 1.lkeler aras ekonomik ilikiler geliir. 2.Kltr alverii olur. 3.Turizmin gelimesine katk salar. 4.Dviz girdisi artar. 5.sizlik ksmen azalr. 6.Aileler blnr. 7.G alan lkede nfus artar. Bir lkede ne kadar insan yaadn ve nfus artn belirlemek iin, nfus saymlar yaplr. Trkiye, nfusu hzla artan bir lkedir. Son nfus saymna gre, Trkiye'deki nfus art hz yzde 02,2'dir. lkemizde her on ylda bir nfus saym yaplmaktadr. En son 2000 ylnda yaplan nfus saymna gre nfusumuz yaklak 68.000.000 kii olarak saptanmtr. Trkiye nfusunun byk bir kesimini gen nfus oluturmaktadr. Nfusun byk bir ksm, i olanaklarnn olduu stanbul, Ankara, Adana, Diyarbakr, zmir, Kocaeli gibi ehirlerde younlamtr. lkemizde, kylerden ehirlere doru bir g yaanmaktadr. Bu gle birlikte byk ehirlerimizde salksz gecekondular olumaktadr. Trkiyede Nfus :lkemizdeki nfusun says ve nfusla ilgili veriler yaplan nfus saymlar ile elde edilir. Bu saymlar sonucunda, toplam nfus, nfusun ya gruplarna ve cinsiyete gre dalm, okur yazar oran, eitilmi nfus durumu, isiz says, alan nfusun i kollarna gre dalm, ky ve kent nfus saylar belirlenir. Trkiyede Doal Nfus Art Hz (Dourganlk Hz): Bir yl iinde, doum ve lm saysna bal nfus artna doal nfus art hz ya da dourganlk hz denir. Dourganlk hz, eitime, kltre ve ekonomik geliime bal olarak deiir. Trkiye genelinde krsal kesimde dourganlk hz fazladr. Dourganln en az olduu blgeler Marmara ve Ky Ege, en fazla olduu blgeler, Dou Anadolu ve Gneydou Anadoludur. Dourganlk Hznn Sonular : Dourganln fazla olduu blgelerden ve krsal kesimlerden i olanaklarnn fazla olduu gelimi blge ve kentlere gler olur. Gler nedeniyle nfusun blgeler aras dalm dengesi ve cinsiyet dengesi bozulur. Dourganlk arttka i tketim artar, hammadde kaynaklar hzla tkenir, i, eitim, salk, beslenme, barnma gibi temel ihtiyalar karlanamaz. Trkiyede Glerin Nedenleri: Trkiyede 1850den itibaren krsal kesimden kentlere doru hzl bir i g balamtr. Trkiyedeki glerin nedenleri unlardr: Krsal kesimdeki hzl nfus art, Tarm arazisinin miras yoluyla paralanp klmesi, Tarmda makinelemenin balamasyla oluan isizlik, Verimli tarm alanlarnn azalmas, Kan davalar ve gvenlik sorunu, Kentlerin i, eitim ve salk bakmndan ekicilii, glerin hzla artmas, bir ok sorunu da beraberinde getirmitir. Trkiyede Glerin Sonular 1. Kent nfusu hzla artar
69
2. Alt yap yetersizlii ve plansz kentleme sorunlar ortaya kar. 3. Kentlerde, ulam, konut, eitim gibi alanlarda sorunlar oluur. 4. Kentlerde isizlik artar 5. Kentlerde gvenlik bozulur 6. Krsal alandaki yatrmlar verimsiz hale gelir. Trkiyede Nfus Dal: Trkiyede nfusun dalmnda, iklim, yer ekilleri, ulam, tarm olanaklar, endstri, madenler gibi doal ve ekonomik koullarn etkisi vardr. Bu koullarn elverili olduu yerler sk nfuslanmtr. Arazinin dalk ve engebeli olduu, tarm alanlarnn az bulunduu, nemli yollarn uzanda kalan, endstri ve ticaretin gelimedii yerler ise seyrek nfuslanmtr. Trkiyede Nfus Younluu: Belli bir alanda yaayan nfusun o alann yzlmne orandr. Kii/km2 olarak gsterilir. Nfus younluu 3 farkl biimde ifade edilir. Aritmetik Nfus Younluu: Bir blgenin veya lkenin toplam nfusunun blgenin yzlmne blnmesiyle elde edilen nfus younluudur. Toplam Nfus Aritmetik Nfus Younluu = Yzlm forml ile hesaplanr. lkemizde 1990 yl saymna gre km2ye 73 kii der. Alann geniliine ve nfusun fazlalna gre deien aritmetik nfus younluu illere ve blgelere gre farkllk gsterir. llere Gre Nfus Younluu: Aritmetik nfus younluu en fazla olan ilimiz stanbul, en az olan ilimiz Gmhanedir. llerin nfus younluklar turizme ve tarmsal faaliyete bal olarak mevsime gre deiir. rnein yaz mevsiminde Antalyann nfusu turizm nedeniyle artarken, Adanann nfusu ukurovaya almak iin gelen iiler nedeniyle artmaktadr. Blgelere Gre Nfus Younluu: Aritmetik nfus younluu en fazla olan blgemiz i olanaklarnn fazla olduu Marmara, en az olan blgemiz ise doal ve ekonomik koullarn olumsuzluu nedeniyle Dou Anadoludur. Ayrca blgenin yzlmnn geni olmas da nfus younluunun az olmasnda etkilidir. Tarmsal Nfus Younluu : Tarmsal nfus younluu, tarmla geinen nfusun tarm alanlar yzlmne blnmesiyle elde edilen nfus younluudur. Krsal Nfus Tarmsal Nfus Younluu = Tarm Alanlar forml ile hesaplanr. Tarm alanlarnn az, sulama olanaklar ve yalarn fazla olduu yerlerde tarmsal nfus younluu fazladr. rnein Dou Karadeniz kylar ile Dou Anadoluda tarmsal younluk 500 kiiyi bulurken, tarm arazisinin geni olduu ve Gneydou Anadolu ile endstrileme ve kentleme orannn yksek olduu Marmarada ok azdr. Fizyolojik Nfus Younluu: Bir lkenin toplam nfusunun tarm alanlar yzlmne blnmesiyle elde edilen nfus younluudur. Toplam Nfus Fizyolojik Younluk = Tarm Alanlar forml ile hesaplanr. lkemizde 1990 yl saymna gre km2ye 197 kii der. Ancak bu younluk nfusun tamamn tarml geiniyor kabul ettii iin sonular gvenilir deildir. Trkiyede Nfusun Yaps: Nfusun says ve younluundan daha nemli olan nfusun yapsdr. Bu blmde Trkiye nfusunun ya gruplarna dalm, cinsiyet zellikleri ve eitim durumu ile etkin (alan) nfusun sektrlere dalm incelenecektir. Nfusun Ya Gruplarna ve Cinsiyete Gre Dalm: Nfusun yapsn belirleyen en nemli zellik ya gruplar ve cinsiyet dalmdr. Ya Gruplarn Gre Dalm: lkemiz gen nfusludur. Nfus art hz yksektir. Bu durum temel ihtiyalarn karlanmas konusunda sorunlar yaratr.Tketici nfus fazla, retken nfus azdr. Bu nedenle ekonomik bamllk oran yksektir.Okul andaki nfus fazladr. Ortalama insan mr ksadr. Cinsiyete Gre Dalm: lkemizde kadn erkek saylar arasnda genel bir denge vardr. Nfusun bu cinsiyet dengesi glerle deiir. G veren blgelerde kadn says, g alan blgelerde erkek says daha fazladr. ok g veren iller arasnda bulunan ve bu nedenle devaml olarak kadn nfus fazlal olan Rize, Trabzon, Gmhane ve Giresun bu konu iin iyi birer rnektir. Nfusun Eitim Durumu: Bir lkenin gelimilik dzeyini saptarken eitim en temel lttr. lkemizde okur yazarlk oran gittike artmakla birlikte, hala istenen dzeyde deildir. Buna bal olarak gazete, dergi ve kitap tketimi gelimi lkelerdeki dzeyin ok altndadr. Nfusun, %46,1ini ilkokul, %7,4n ortaokul, %7,8ini lise ve %3,2sini yksek renim dzeyinde eitim alanlar oluturmaktadr. Hi eitim almam olanlar %19,6, okula gitmemi okuryazarlar ise % 15,9dur. Krsal kesimde i gcne duyulan ihtiya nedeniyle ocuklarn okula gnderilememesi, kz ocuklarnn eitimine nem verilmemesi ve okullama orannn yetersizlii eitimin istenen dzeye gelmesini engellemektedir.
70
Etkin Nfusun Sektrlere Dalm: 1990 yl verilerine gre etkin nfusumuz 23,3 milyon kiidir. Bu nfusun sektrlere dalm ise yledir. Tarm sektrnde alan 12 milyon 118 bin kii etkin nfusun %49unu, Endstri sektrnde alan 2 milyon 910 bin kii etkin nfusun %15,2sini, Hizmet sektrnde alan 7 milyon 919 bin kii etkin nfusun %35,8ini oluturmaktadr. Trkiyede Yerlemeler: Trkiyede yerlemeler ekonomik etkinlie bal olarak ikiye ayrlr. 1-Srekli Yerlemeler: Trkiyede srekli yerlemeler ekonomik etkinliklerine ve idari yaplarna gre gruplandrlr. Kent Yerlemeleri, Kr Yerlemeleri Kent Yerlemeleri: Nfusu 10.000in zerinde olan, kaymakam veya vali tarafndan ynetilen, i blmnn belirgin, tketici nfusun fazla, ekonomik faaliyetin endstri, ticaret, turizm vb. olduu yerleim merkezleridir. Kentler, i olanaklarnn daha fazla olmas nedeniyle, krsal kesimden srekli g alarak bymektedir. Buna bal olarak Trkiyede hzl bir kentleme sreci devam etmektedir. 1990 nfus saymna gre toplam nfusun 33,8 milyonu (% 59,1) kentlerde yaamaktadr. Kr Yerlemeleri : Nfusu 2000den az olan, muhtar tarafndan ynetilen, retici nfusun fazla olduu, i blmnn belirgin olmad, ekonomik faaliyetin tarm ve hayvancla dayal olduu, konutlarda yap malzemesinin doadan temin edildii yerlemelerdir. Yerlemeler arazinin yaps ve su kaynaklarnn zelliine gre ikiye ayrlr. Toplu Kr Yerlemeleri, Dank Kr Yerlemeleri Toplu Kr Yerlemeleri : Evlerin birbirine ok yakn olduu kr yerlemeleridir. Bu tr yerlemelerde iklim koullar belirleyici olmutur. Yerleim birimleri su kaynaklarnn evresinde toplanmtr. Anadolu, Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu blgelerinde yaygn olarak grlr. Dank Kr Yerlemeleri : Evler arasnda uzakln fazla olduu, geni bir alana yaylan kr yerlemeleridir. Bu tr yerlemelerde arazinin engebelik durumu tarm topraklarnn kk, paral ve dank olmas belirleyici olmutur. Yalarn ve su kaynaklarnn bol olmas dank yerlemeyi kolaylatrmtr. Karadeniz Blgesinde dank yerleme yaygndr. 2-Geici Yerlemeler : lkemizde kr yerlemelerinin, ekonomik adan tamamlaycs olarak gelimi, ekonomik faaliyetin tarm ve hayvancla dayal olduu yerlemelerdir. Yayla, mezra, oba, kom, al gibi adlar verilen geici yerlemeler Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaygn olarak grlr. Ayrca mevsimlik olarak konaklamak amacyla gidilen yazlk siteler, da ve ba evleri de geici yerlemelerdir. Yayla : Yaz aylarnda hayvan otlatmak veya tarmsal faaliyette bulunmak amacyla gidilen geici yerlemelerdir. Yaylalar dinlenmek amacyla gidilen yazlk sayfiye yerleri de olabilir. Mezra : baz ailelerin tarm alanlarnn az olmas, kan davalar gibi nedenlerle bulunduklar srekli yerlemelerden ayrlp daha uzak bir yere yerlemesiyle olumu yerlemelerdir. Tarmsal faaliyetler hayvancla gre n plandadr. Bir ka ev ve eklentilerden oluan mezralar zamanla srekli yerleme haline gelebilir. rnein Elaz, Harputun bir mezras iken zamanla byyerek kent haline gelmitir. Oba : Daha ok gebe hayvanclk yapan topluluklarn geici olarak yerleip, adr kurduklar yerlemelerdir. Dam : Ky ailelerinin geici bir sre iin yararlandklar yerleme biimidir. Blge ky yerlemelerinde bir ksm aileler, birka aylk sre iin kylerinden ayrlarak, kendi bahe, tarla ve otlaklarndaki damlarda oturduktan sonra, tekrar kylerine dnerler. Kom : Ekonomik faaliyetin byk lde hayvancla dayal olduu aileler veya kiiler tarafndan oluturulan geici yerlemelerdir. Al : Hayvanlarn barnd, evresi ta veya ahap ile evrili yerlere al ad verilmektedir. Allar zamanla nfusun artmasna bal olarak srekli yerleme haline gelebilir. Sr sahipleri tarafndan kurulan allar k mevsiminde hayvanlarn korunmas amacyla kullanlr. Trkiyede Grlen Konut Tipleri: Dnyann her yerinde olduu gibi Trkiyede de konut tiplerini belirleyen temel etmen iklim koullardr. Ayrca jeolojik yap, bitki rts gibi doa doal koullar da konut tiplerini belirlemektedir. lkemizde ekonomik ve kltrel gelime, doal evrenin konut tipleri zerindeki etkisini azaltmaktadr. Kerpi Evler : Kerpi evlerde yap malzemesi olarak killi toprak kullanlmaktadr. Killi toprak samanla kartrlarak amur haline getirilir, kalplara dklerek kurutulur. Kerpi evler, yalarn az, iklimin kurak olduu Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde yaygn olarak grlr. Ta Evler : Arazinin dalk olduu, aacn ve topran yeterince bulunmad yerlerde yaygn olan konut tipidir. Yap malzemesi olarak kullanlan talar genellikle yakn evreden karlanr. Akdenizde Toros Dalar, Anadoluda Nevehir, rgp Yresi, Gneydou Anadoluda Mardin Yresi ta evlerin yaygn olduu yerlerdir. Ahap Evler : klimin nemli ormann bol olduu yerlerde yap malzemesi olarak aacn kullanld konut tipidir. Baz yrelerde aala birlikte ta veya kerpi de kullanlr. Ta evler ormanlarn geni yer kaplad Karadeniz Blgesinde yaygn olarak kullanlr. Betonarme Evler : Yap malzemesi olarak demir, beton ve tulann kullanld konut tipidir. Son yllarda kullanm artan betonarme evler, sanayileme nedeniyle Marmara ve Ege Blgesinde yaygn olarak grlr.
71
LKEMZDEK TOPRAK TPLERi : Yzlmnn bykl iklimlerinin eitlilii, yer ekillerinin farkll ve ana kaya eitlilii nedeniyle Trkiyede eitli topraklar olumutur. Bunlar en sade ekilde snflandrlarak yerli topraklar ve tanm topraklar olarak iki grup altnda toplanmtr. 1. YERL TOPRAKLAR : Bu topraklar genellikle dz ve az eimli yerlerde olumu topraklardr. Ana kayalarn, yerinde ayrmasyla olumu topraklardr. Trkiye deki balca yerli topraklar unlardr: Orman Topraklar : Orman altnda gelien,bol organik madde ieren. onun iin de koyu renkli olan topraklardr. Karadeniz Blgesinin byk bir ksmnda, Orta Anadolunun 1200 m den daha yksek ormanlk yerlerinde, Yldz dalarnda. Bati Anadolu eiinde ve Gneydou Toroslarda yaygn olarak bulunur. Orman topraklar kireli ye kiresiz olmak zere iki gruba ayrlr. Kiresiz orman topraklar, Kuzey Anadolu dalarnda ye Yldz dalarnn kuzeye bakan yamalarndaki topraklar fazla ya nedeniyle yeteri kadar ykanrlar. Toprakta bulunan karbonat ve dier znebilen maddeler bu ykanmann etkisiyle ya alt katlarda birikir ya da iyice topraktan uzaklar. Bunun sonucu olarak da topraklar genellikle gri (boz) renkli olurlar. Byle topraklar asit reaksiyon gsterirler. Kireli orman topraklarnn bnyesinde bol miktarda kire bulunur. Yan yeterli olmad yerlerde topraktaki CaCO3 ykanp alt katlara tanamaz ve topraktan uzaklatrlamaz. CaCO3, bu tip topraklarda yzeyin hemen altnda yumrular eklinde birikmitir. Bu topraklar Kuzey Anadolu dalarnn gneye bakan yamalarnda ve i yrelerimizdeki mee ormanlarnn altnda olumutur. Kireli orman topraklar kahve renklidir. Onun iin bu topraklara kahverengi orman topraklar da denir. ster kireli ister kiresiz olsun orman topraklar. genel olarak tarma elverili deildir. Ormanlk yerlerde ya fazlal sonucu. kiresiz orman topraklarnda kirele birlikte bitki besin maddeleri de byk lde ykanarak topraktan uzaklatrlmtr. Onun iin bu topraklar bitki besin maddesi ynnden fakirdir. Bu yzden ormanlarn tahribiyle tarma alan bu topraklarda ancak birka yl tarm yaplabilir. Daha sonra toprak verimsiz bir hale gelir. Ayrca orman topraklar genellikle yama arazi zerinde bulunur. zerindeki ormann tahrip ksa srede erozyona urar. Btn bunlar dnld zaman, ormanlardan tarla amann ne kadar yanl olduu daha iyi anlalmaktadr. Bozkr (Step) ve ayr Topraklar : Bozkrlar; yar kurak iklim blgelerinde bulunan. orman rtsnden yoksun, otsu bitkilerle allarn yetiebildii yerlerdir. Bozkrlar yurdumuzda geni alanlara yaylmtr. Orta Anadolu, Bati Anadolu, Gneydou Anadolu, Dou Anadolu (ErzurumKars platosu hari) ve Trakyann orta kesimlerinde bozkrlar hakimdir. te bitki rtsnn zayf olduu bu yrelerde organik madde ynnden fakir topraklar oluur. Buna karlk Dou Anadoluda Erzurum-Kars platolarnda ye yksek dalarda. orman st snrnn yukarsndaki ayrlarn altnda organik madde ynnden zengin, koyu renkli topraklar olumutur. Trkiyedeki bozkr ve ayr topraklarnn balca trleri unlardr: Kahverengi topraklar: Bozkr alanlarnda bulunmalar ve renkleri dikkate alnarak, bunlara kahverengi bozkr topraklar da denir. Orta Anadolu, Gneydou Anadolu ve Dou Anadoludaki ovalarda. bozkr rts altnda meydana gelmitir. Bu topraklarda ykanma zayftr. nk ya 300400 mili-metre arasnda deiir. stten ykanan CaCO3, yzeyin hemen altnda birikmitir. Verimi yksek olmayan bu topraklar zerinde ounlukla tahl tarm yaplr. Bitki besin maddesi ynnden fakir olan bu topraklar, sulamal ve gbreli tarma ihtiya gsterir. Kestane renkli topraklar: Yllk yan 400 milimetrenin zerinde olduu yerlerde, yksek boylu ayrlar, mee ormanlar ve allar altnda oluan topraklardr. Bunlar Orta Anadolu ye Dou Anadolu blgeleriyle Bati Anadolu eiinde ve Gller yresinde yaygndr. st horizonunda yeteri kadar Organik madde mevcuttur. Bu topraklarn bir ksmnda tarm yaplmakta. ama nemli bir ksm ise otlak olarak deerlendirmektedir. Kara topraklar (ernezyomlar): Trkiye de bu topraklarn bulunduu yerler, Dou Anadolu'nun kuzeydou kesidir.zellikle ErzurumKars platolarnda. yazlar yal karasal iklim koullarnda yetien yksek boylu ayrlar altnda olumulardr. Scaklklarn dk olmas nedeniyle ayr artklar yeterince ayrmadan toprak zerinde kalr. Bu yzden topran st kat, siyah renklidir. ernezyomlar bitki besin maddeleri bakmndan zengin olmasna karlk,, tarm iin uygun deillerdir. nk bulunduklar, yerde yaz aylar. tahln olgunlamas iin yeterli scaklkta deildir. Ot verimi yksek olduu iin buralarda, youn olarak byk ba hayvanclk yaplr. Killi-kireli Topraklar : Trkiyede bu topraklarn iki tipi vardr. Dnen topraklar(vertisoller) ve rendzinalar. Dnen topraklar (vertisoller): Vertisoller. killi ana metaryel zerinde olutuklar iin bnyelerinde bol miktarda kil bulunur. Trkiye de genellikle 3. jeolojik zamandan kalma glsel keller zerinde olumulardr. Bu topraklar kurak mevsimde atlarlar. Birka santimetreden 1 metreye kadar olan bu atlaklara yaz aylarnda rzgrlarn tad yzey materyeli dolar. Yal mevsimde ise su ile doyan killi toprak ier. ime sonucu. atlaklardaki toprak yukarya doru itilir. Bu srada topran alt katlarndaki akllar da yzeye doru hareket eder. Bylece topran altndaki metaryal yzeye. yzeyindeki materyal ise tabana doru hareket eder. te bu dng hareketinden dolay vertisollere dnen topraklar denmitir. Dnen topraklar Gney Marmarada kepir, Orta Anadoluda ise ta douran toprak olarak adlandrlr. Vertisollerin st ksmi organik bakmdan zengin olduu iin koyu renklidir. Bol killi olduklar iin ilenmesi zor olan bu topraklar Ergene havzasnda yaygndr. Burada genellikle ayiei ekimi yaplr.
72
Gney Marmaradaki knt alanlarnda, Konya ve Mu havzalarnda da geni alanlar vertisollerle kapldr. Rendzinalar: lkemizde killi-kireli-marnl glsel keller geni bir yaylm gsterir. Rendzinalar bu anakayalar zerinde olumu topraklardr Koyu renkli olan st katlarnda bol miktarda cakllar bulunur. Rendzinalarn yayl alanlar: Ege Blgesi, Orta Anadolu ve Dou Anadolunun knt alanlardr. Orta ve Dou Anadoluda dz ve az eimli yerlerde bu topraklar zerinde genellikle tahl tarm yaplr. Ege Blgesinde ise mee ormanlar daha ok bu topraklar zerinde bulunur. Eimli yerler ise otlak olarak deerlendirilir. orak (tuzlu-alkali) Topraklar : Bunlar, bnyelerinde bol miktarda eitli tuzlar bulundurduu iin tuzlu topraklar olarak da adlandrlr. Bu topraklar, taban suyunun yzeye ok yakn ve yzeyde olduu yerlerde meydana gelirler. Buna bal olarak da ak olmayan ukurluklarn orta kesiminde ve deltalarda oluurlar. orak topraklarn Trkiyedeki yayl alanlar; Tuz Gl, Burdur Gl ve Acgl bata olmak zere dier tuzlu gllerin evresindeki arazilerdir. Bu topraklar zerindeki bitki rts ok clzdr. Sadece tuzcul bitkilerin yetitii bu topraklar, tarm iin uygun deildir. Kumlu-Tfl Topraklar : Bu topraklar volkanik kum, kl (volkanik tfler) ile volkanik kkenli olmayan kumlar zerinde olumulardr. nce bir st horizonun hemen altnda anakaya bulunur. Yani bu topraklar normal bir toprak profiline sahip deildirler. Organik madde, kire ve kil bakmndan fakir olan bu topraklar ok geirimlidir. Su tutma kapasiteleri ok dk alan bu topraklar. yurdumuzda ounlukIa volkanik anakaya zerinde olumutur. En yaygn olarak rgpNevehirAvanos evresinde bulunur. Bu topraklar zerinde zm balar yaygndr. Ayrca bahe tarm ve patates ekim alan olarak da deerlendirilir. 2. TAINMI TOPRAKLAR : Bilindii gibi yeryzndeki yksek yerler srekti anmakta, andrlan bu materyal akarsularla uzak mesafelere tanmaktadr. Tanrken de paracklar ilenmekte ve yuvarlaklamaktadr. Bu materyal iriliine gre; akl, kum, mil (silt) ye kit olarak adlandrlr ve hepsine birden alvyon denir. Alvyonlarn birikmesiyle alvyal topraklar oluur. Alvyal topraktarn en yaygn olduu yerler deltalardr. Vadi tabanlarnn geniledii yerlerdeki akarsu boyu ovalar da alvyon topraklardan oluur. Ayrca pek ok ovann tabanndaki verimli tarm topraklar da alvyaldir. Bunlarn balcalar; Kuzey Anadolu fay zonu zerinde bulunan knt ovalar, Gney Marmara Ovalar, Ege blmndeki Bakray, Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderes ovalar, ve Dou Anadoludaki Erzincan, Erzurum, Pasinler ye Mu ovalardr. Alvyal topraklar derin ve geirgen topraklardr. Bitki besin maddesince zengindir. Kum, kil ye akldan olutuu iin kolay ilenebilirler. Onun iin Trkiyenin en verimli tarm alanlar bu verimli topraklardr. Kolvyal topraklar da tanm topraklardr. Ancak bunlar alvyal topraklar gibi, andrldklar yerden fazla uzaklarda olumamlardr. Genellikle yamalardan andrlan materyalin hemen etekte birikmesiyle olumulardr. Kolvyal topraklar tam olarak olumam topraklar olduu iin, horizonlar geliememitir. Bunlar derin ve geirgen topraklardr. Trkiye topraklarnn balca sorunlar unlardr: Erozyon Tuzluluk Taban suyu ykseklii Kirlenmedir. TRKYE'DE VE DNYADA EROZYONUN BOYUTU 3.1-Trkiye'de Erozyonun Boyutu Yurdumuzun 3/4'nde aktif erozyon (orta veya iddetli erozyon) hkm srmektedir. Birim zamanda, yeni oluan toprak miktar kadar, toprak tanmas varsa bunun iin normal erozyon veya sfr iddetteki erozyon ifadesi kullanlr. Erozyonun sfr ve hafif olduu alanlarn Trkiye yzlmne oran % 13,86'dr. lkemiz topraklarnn % 79.43 orannda orta, iddetli ve ok iddetli erozyon grlmektedir . 3.2-Trkiye Akarsularnda Tanan Sediment Miktar Trkiye'de erozyon en fazla srasyla Frat, Dicle ve Yeilrmak Havzalar'nda grlmektedir. Toplam tanan sediment/toprak miktar 345.939.032 ton/yl'dr. Ancak , lmlerde yer almayan ve yatak yk olarak ifade edilen kum akl gibi materyaller ile yamalardan akarak inen ve akarsulara ulamayan topraklarda dikkate alndnda Trkiye'deki erozyonun gerekten 500 milyon tona hatta baz yazarlarn deerlendirmelerine gre de 1 milyar tona ulat ifade edilmektedir. Ayn ekilde bu deerlendirmelere gre yaplm olan hesaplar da Trkiye'deki erozyonun normal erozyondan 18-20 misli fazla olduu belirtilmektedir. Erozyon sonucunda barajlarmzda biriken kat materyaller, kullanlabilir baraj rezervuar hacminde gzle grlr kayplara neden olmakta, byk yatrmlarla gerekleen barajlarmzn mrn ksaltmaktadr. zellikle, Keban, Karakaya ve Atatrk Barajlar'nn evresi bitki rtsnden yoksun ve arazi de eimlidir. Bu nedenle bu barajlar tahmin edilen zamandan nce ekonomik mrn tamamlayacaktr. Misal olarak, toprak erozyonundan barajlarmzn ne lde etkilendiini gsteren baz tespitlerde yledir. Erozyon sonucu ekonomik mrleri dolmu ve dolmakta olan 16 barajmzn durumu
73
ad Altnapa Bayndr Buldan aygren CIP ubukI Demirkpr Hirfanl Karamanl Kartalkaya Kemer Kesikkpr Selevir Seyhan Srg Yalva Blgesi Anadolu Anadolu Ege Ege Dou Anadolu Anadolu Ege Anadolu Ege Akdeniz Ege Anadolu Anadolu Akdeniz Dou Anadolu Akdeniz BARAJIN Su Tutma tarihi 1965 1964 1966 1970 1965 1935 1957 1957 1972 1970 1957 1964 1963 1955 1967 1971 Ekon.mr tarih 1984 1992 2036 2047 2005 2010 1998 1990 1985 1989 1979 2030 1990 2025 2002 1998 Ekon.mr yl 19 28 72 77 40 75 41 33 13 19 22 66 27 70 35 27
3.3-Dnyadaki Erozyonun Trkiye le Karlatrlmas Trkiye'deki akarsular ile sadece yzer halde tanan malzeme miktar ortalama olarak ylda 345 milyon tonun zerindedir. Dnyadaki akarsularda yzer halde tanan kat madde miktar toplam 20 milyar ton dzeyindedir. Trkiye'deki akarsularn tad yzer haldeki malzeme miktar, dnyada tanan kat madenin 1/50'sine denk dmektedir. lkemizde 1 kilometrekarelik alandan anarak akarsulara karan ince malzeme miktar, ylda ortalama yaklak 600 ton'dur: Dnyada ise ylda ortalama 142 ton'dur. lkemizde birim alandan tanan kat materyal miktar; Afrika'dan 22 kat, Avrupa'dan 17 kat ve Kuzey Amerika'dan 6 kat daha fazladr . Bu rakamlar, lkemizdeki erozyonun ok iddetli olduunu gstermektedir. Ekonomi Tarm: Trkiye ekonomik yap bakmndan tarma dayanan bir lkedir. Tarm sektr retimle ilgili sektrler iinde en byk pay almaktadr. Gayri sfi mill hslaya % 20.5lik bir katks vardr. lkenin % 35i ilenen tarm arzisidir. Ancak bugn tarm arzisi olarak ilenen topraklarn snrlarna yaklalmtr. Trkiye nfsunun byk bir blm kr kesiminde yaamakta ve gelirini tarmdan salamaktadr. Tarm sektrne ayrlan kamu yatrmlarnn % 60n sulama yatrmlar meydana getirmektedir. Trkiye, eitli iklim kuaklarnn etkisi altnda bulunan ve bu yzden, tropikal iklim bitkileri hricinde dnyda en ok bitki trne ship lkelerden biridir. Ekilen tarm arzileri iinde hububat ekili alan % 49a varan bir oranla ba sray almaktadr. Bunun ardndansa endstri bitkileri ve yal tohumlar gelmektedir. Buday, arpa, avdar, yulaf, msr, dar, pirin, mahlut, kuyemi, bakla, bezelye, nohut, fasulye, mercimek, soya fasulyesi, brlce ve burak balca hububat ve baklagil eitleridir. Sekiz milyon hektar civrnda bulunan nadas alanlarnn azaltlmas iin Tarm ve Orman Bakanlklarnn yapt almalar sonucu bu miktar devaml azalmaktadr. Bu alanlarda baklagil ve yer bitkilerinin mnvebeye sokulmasyla hem insan beslenmesinde, hem de hayvan yemi olarak ok nemli olan bu rnlerde, nemli retim art salanmaktadr. orum-ankr blgesinde yaplan proje almalar sonular bu konuda nemli kazanlarn salanacan gstermi bulunmaktadr. Nitekim bu proje balangcnda blgede % 40-45 olan nadas alanlar % 25e indirilmi ve burada mnvebeye sokulan mercimek ve nohut retimindeki artlar ifti gelirlerini ve ihrct imkanlarn arttrm, bylece lke ekonomisine byk katklar salamtr. Byk lde sulu tarma dayal olarak retimi yaplan sanyi bitkilerinin beslenmemizde, sanyiye hammadde salanmasnda ve ihracatta nemli yeri bulunmaktadr. Toplam bitki retimine ayrlan arzilerin yaklak % 7sini ve toplam retimin de % 25ini sanyi bitkileri meydana getirmektedir.
74
Ttn, pamuk, ekerpancar, patates, kenevir balca sanyi rnlerimizi meydana getirmektedir. zellikle ttn retiminde tesirli denetim ve teknik yardm hizmetlerinin iftilere gtrlerek ttn ekim alanlarnn genilemesi yerine, verim, kalite art ve ihracata nem verilmesi, ekerpancar retimindeyse eker ithaline meydan vermeyecek gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir. Trkiyede pamuk, gerek retici ve gerekse sanyi sektr ve d ticret bakmndan geni bir kesimi ilgilendiren, tarma dayal dokuma sanyimizin hammaddesi olan, ihtiya duyulan dviz gelirinin 1/4n tek bana salayan ve ayn zamanda lkenin bitkisel ya ihtiyacnn nemli bir blmn karlayan sanyi bitkisidir. Trkiye meyve ve sebze potansiyeli bakmndan dnynn sayl lkeleri arasndadr. Tarm retim deerinin % 49luk blmn meydana getiren hayvanclk lke gelirinde nemli bir yer tutar. Mill gelir iindeki pay ise % 10 civrndadr. lkenin mevki ve deiik ekolojik blgeleri hayvancla msit olup, byk bir potansiyeli mevcuttur. Hayvan miktar bakmndan dny lkeleri arasnda nemli bir mevkiye shiptir. Genellikle koyun, kei ve sr yetitirilir. yan denizlerle evrili olan ve akarsular ve glleriyle geni bir su rnleri potansiyeli olan Trkiye iin su rnleri nemli bir faaliyet koludur. Fakat su rnlerinin kii bana yllk tketimi olduka dktr. lkenin orman varl 1994 yl tibriyle 20.200.000 hektar dolayndadr. Genellikle yksek artma gcne ship hzl byyen trdeki aalarn yetitirilmesine hz verilmektedir. Bunun iin okalipts ve kavak aalar bolca yetitirilmektedir. Sanyi: Trkiyede 1923 ylnda ou ufak 341 endstri kuruluu olduu tespit edilmitir. 1927 ylnda karlan Sanyi Tevik Knunundan faydalanlarak kurulan teebbsler toplam 1932de 1473e ulam; altrlan ii says da 55.321i bulmutur. Byk yatrmlar gerektiren tesislerin 1930lardan sonra devlet eliyle kurulmaya balanmas, sanyileme alanndaki ilk nemli adm meydana getirmi ve kinci Dny Savandan sonra zel teebbs de daha geni lde yatrma girimeye balamtr. Sanyi sektr genel olarak mlt, mdencilik ve enerji gibi blme ayrlabilir. Yaklak % 55e varan arl ile mlat sanyii; tketim mal reten sanyi (ttn, dokuma, giyim sanyii gibi), ara mal retim sanyii (orman, deri, lastik, imento vs.), yatrm mallar sanyii (kara-demiryolu tatlar...) olmak zere blme ayrlr. Bugn mlt sanyiinde en byk paylar srasyla gd, dokuma-giyim, petrol, demir-elik ve kimy almaktadr. Sanyi hakknda her ilde ayrca geni bilgi verilmitir. Trk ekonomisinin esas problemlerinden biri olan d kaynaklara ballnn azalmas, toplam ihrcat iinde sanyi rnlerinin paynn artmasna nem verilmektedir. Trkiye ekonomisinde tarm ve hizmetler sektrlerinin byk arlk tamas ve teknolojik zayflk d ticret yapsna da yansmtr. Son zamanlarda ihrcat arlk kazanmtr. zellikle ihrcat yapsn sanyi rnlerine dkmek prensip olmutur. Balca ihra maddeleri unlardr: Hububat, tohumlar, sanyi bitkileri, meyve-sebze, hayvan rnler, su rnleri, yeralt zenginlikleri, imento, lastik, plastik, deri-ksele, dokumaclk ve mden eylar. Genellikle OECD ve AT lkeleriyle olan ihrct azalmtr. Buna karlk Ortadou ve slm lkelerine olan ihrcat byk lde artmtr. Trkiye ihrcatnn en ok yapld lkeler srasyla:; Almanya, Irak, Libya, ABD, svire, ran, Fransa, BDT, Suudi Arabistan, Kuveyt ve Msrdr. Trkiyenin ithlt 1978 ylnn balarna kadar hzla genilemi, bir ara durgunlatktan sonra art hzna devam etmitir. Genellikle yatrm maddeleri, hammadde, tketim maddeleri, makina-techizat ve inaat malzemeleri ithal edilmektedir. Hammadde ithlt Trkiye ithlt iinde % 73lk bir oranla en byk pay almaktadr. thltn yapld balca lkeler; OECD lkeleri, AT lkeleri, Almanya, Danimarka, Fransa, Hollanda, Belika, Lksemburg, ngiltere, rlanda, talya, Yunanistan, ABD, Rusya ve Japonyadr. Yine son yllarda slm lkeleriyle olan ithlat byk bir art gstermitir. Bunlar ierisinde en byk pay ise Irak, Libya, ran, Suudi Arabistan almaktadr.
75
Ulam: Trkiyede ulam devlet eliyle ynetilmektedir. Kara, demir, deniz ve hava yollaryla ilgili her trl yapm, onarm, ynetim ve denetim ileri Ulatrma Bakanlna bal bulunur. (Bkz. Demiryollar, Deniz Ulam, Karayollar) Bunun yansra tama ilerinin bir blm zel sektr eliyle yaplmaktadr. Ancak bu iin denetimi de kamu tarafndan yaplmaktadr. Ulatrma ve haberlemeyle ilgili iler Ulatrma Bakanlnn ilgili birimleri tarafndan yaplmaktadr. Trkiyenin posta, telefon ve telgraf hizmetlerini salayan PTT ayrca, adli tebligat ilerini, posta ekleriyle ilgili ileri yrtr, radyo ve televizyon alclarna it ruhsatnmeleri verir, bunlarn yllk cretlerini alr ve milletleraras telsizci ehdetnameleri verir. PTTnin bu ileri yrten kuruluunda Merkez Tekilt, Ynetim Kurulu ile Genel Mdr ve Yardmclarndan meydana gelmektedir. Yine Merkezde Aratrma ve Gelitirme Kurulu, Tetkik Kurulu ve Tefti Kurulu Bakanlklar ile Hukuk Mvirlii ve Savunma Sekreterlii bulunmaktadr. Trkiyedeki hava, deniz ve kara yollaryla ulamn genel durumu ise yledir: Hava yolu: Dnynn belli bal ehirlerinden kalkan uaklar stanbul havaalanna ini yapmaktadrlar. Bz uak irketleri ise, Ankaraya ini yaparlar. zmir, Antalya, Adana ve Dalaman havaalanlar Carter uaklarna aktr. Deniz yolu: Deniz yolunu tercih edenler stanbul ve zmir ile Ege ve Akdeniz kylarnda otuz kadar limanda karaya kabilirler. Akdenizin nemli limanlaryla bu iki Trk liman arasnda dzenli seferler vardr. Ayrca Adriyatik kylarndaki talya limanlaryla, zmir arasnda feribot seferi bulunur. Karadeniz, stanbul arasnda da dzenli seferler yaplr. Kara yolu: Kara yoluyla seyahat etmek isteyenler, zel araba, otobs veya treni seebilirler. Avrupann byk merkezlerinden hemen hemen her gn stanbula tren seferleri yaplmaktadr. Ayn ekilde stanbuldan hareket eden Toros Ekspresiyle Irak ve Suriyeye gitmek mmkndr. te yandan Trkiye ile ran arasnda kurulan demiryolu hatt iki lke arasnda dorudan ba meydana getirmektedir. E-5 Avrupa Turistik Karayolu, Edirne yaknlarnda Kapkule Trk snrn geerek stanbula uzanr. Trkiye karayolu ebekesi son otuz ylda byk lde gelimi bulunmaktadr. Uzunluu 319.133 kilometreyi bulan yollarn 64.000 kmlik ksm asfalttr. teki blm stabilize yollardr. Trkiyede zellikle k aylarnda dou blgesinin kar altnda kalmasna ramen yollar her mevsimde kullanlabilir durumunu korumaktadr. Ky boyunca giden yollar ilgi ekici gzel grntler vermektedir. Kara yollaryla balantl olarak 8000 kilometrelik demiryollar da kendi aralarnda nemli ehir merkezlerine balanrlar. Pekok hat zerinde yatakl, kuetli veya pulmanl vagonlar bulunmaktadr. Su rnleri: yan denizlerle evrili olan ve akarsular ve glleriyle geni bir su rnleri potansiyeli olan Trkiye iin su rnleri nemli bir faaliyet kolu olmaktadr. Su rnleri bakmndan Trkiyenin potansiyeli yle bir tablo iinde gsterilebilir: Ky eridi: 7200 km Tabi gl: 203.550 hektar Baraj gl: 149.515 km2 Akarsu: 175.715 km
76
Glet: (300 kadar) Ancak bu zengin potansiyelden eitli sebeplerle uzun yllar faydalanlamamtr. Ucuz hayvansal protein kayna olarak halkn beslenmesinde (dengeli beslenme) byk nemi olan su rnlerinin kii bana yllk tketimi, dnynn bu konuda gelimi lkeleriyle karlatrlmayacak kadar dktr. Deniz rnlerini muhfaza edilecek yerlerin azlndan, genellikle ky kesimlerinde tze olarak tketilen baln Dou Karadenizde yllk tketimi kii bana 35-40 kg bulurken, Anadolunun eitli yerlerinde bir kgn altna dmtr. Pazarlama, souk muhfaza, tamaclk konusundaki gerekli tedbirler alndnda, halkn su rnleri tketimi alkanl zamanla gelierek bu tketim dengesizlii giderilebilecektir. 1971 ylnda yrrle giren 1380 sayl Su rnleri Knununun, Tarm ve Kyileri Bakanlna verdii grevleri yrtmekle grevli Su rnleri Dire Bakanlnn ald tedbirlerle, retim yldan yla artmaktadr.
nsanlarn topra ileyerek ekme ve dikme yoluyla ondan rn elde etmesi faaliyetine tarm denir. Trkiye Topraklarndan Yaralanma Oranlar: Topraklarmzdan faydalanma oran daha ok iklim ve yer ekilleri zelliklerine baldr. lkemizde yksek dalk kesimler geni alan kaplar. Dik yamalar oktur. Buralarda topraktan faydalanma ok kstldr. Buna gre lkemiz arazisinin % 36 s ekili-dikili alan, % 32si ayr ve otlak, % 26 s orman ve % 6s dier alanlar (yerleim birimleri , tarma elverisiz plak kayalklar gibi) dr. Not: Tarmdaki makinalamann etkisiyle ayr ve otlaklarn alan daralrken, tarm alanlarmz genilemektedir. Blge Yzlmne Gre Ekili Dikili Alanlarn Oranlar: 1. Marmara Blgesi: %30 2. Anadolu Blgesi: %27 3. Ege Blgesi: %24 4. G.Dou Anadolu Blgesi: %20 5. Akdeniz Blgesi: %18 6. Karadeniz Blgesi: %16 7. Dou Anadolu Blgesi: %10 Trkiyede Tarm Etkileyen Faktrler: 1. Sulama: Trkiye tarmnda en byk sorun sulama sorunudur. Tarmda sulama ihtiyacnn en fazla olduu blgemiz G.Dou Anadolu Blgesi iken , bu sorunun en az olduu blgemiz Karadeniz Blgesidir. Akarsularmzn derin vadilerden akmas ve rejimlerinin dzensiz olmasndan dolay sulamada yeterince faydalanamyoruz. Bunun iin mutlaka akarsular zerindeki baraj says artrlmaldr. Sulama Sorunu zldnde; retim artar. Nadas olay ortadan kalkar. Tarmda iklime ballk byk oranda azalr. retimde sreklilik salanr. retim dalgalanmalar nlenir. Daha nce sebze tarm yaplmayan bir yerde sebze tarm da yaplmaya balanr. Tarm rn eidi artar. Kyden Kente gler azalr. Ylda birden fazla rn alnabilir. Bu konuda en ansl blgemiz Akdeniz, en anssz blgemiz Dou Anadolu Blgesidir 2.Gbre Kullanm: Tarmda sulama sorunu zldkten sonra retimi daha da artrmak iin gbre kullanm artrlmaldr. lkemizde hayvancln gelimi olmas tabii gbre imkann oluturmaktadr. Ancak yurdumuzda tabii gbrenin yakacak olarak kullanlmas bu olumlu durumu ortadan kaldrmaktadr. lkemizde retilen suni
77
gbre yeterli olmad iin ithal (Fas, Tunus, Cezayir gibi lkelerden) etmekteyiz. Bu da maliyeti artrdndan iftilerimiz yeterince gbre kullanamamaktadr. Gbre ihtiyac, tabii gbrenin yakacak olmaktan kurtarlmas ve gbre fabrikalarnn artrlmas ile karlanabilir. 3.Tohum Islah: Sulama ve gbre sorunu zldkten sonra verimi daha da artrmak iin kaliteli tohum kullanlmaldr. lkemizde kalite tohum retme konusunda devlet retme iftlikleri ve tohum slah istasyonlar almalar yapmaktadr. Ancak kaliteli tohum ithali devam etmektedir. 4.Makine Kullanm: rnn zamannda ekimi, hasad ve yksek verim iin makine kullanm arttr. Ancak makine kullanm yurdumuzda yeterli lde gelimemitir. Sebepleri: Makine kullanma elverisiz alanlarn varl, Makine kullanmnn ekonomik olmad kl alanlarn varl, gcnn baz blgelerde daha ucuz olmas, Makine fiyatlarnn iftinin alm gcnn stnde olmas 5.Zirai Mcadele: Tarmdaki hastalklarn, yabani otlarn ve haerelerin meydana getirecei retim dkln nlemek iin ilal mcadele arttr. Zirai mcadelede daha ok ila kullanlmaktadr. 6.Toprak Bakm: Tarla yalardan nce srlmeli , yabanc otlardan arndrlmaldr. Erozyona kar korunmaldr. 7.Toprak Analizi: Toprak analizleri ile en iyi verim alnabilecek rn belirlenir. Ayrca topran ihtiyac olan mineraller tespit edilerek kullanlacak gbre belirlenir. 8.Destekleme Alm ve Pazar: Verimi etkilemez. retim miktarn etkiler. ifti rettii mal pazarda zarar etmeden satabilmelidir. iftinin elverisiz piyasa artlarndan olumsuz etkilenmemesi iin devlet baz rnlerde destekleme alm yapmaktadr (Destekleme alm: Devletin iftinin maln belirli bir taban fiyat zerinden almas olaydr.) Destekleme alm yaplan rnler: Pamuk, ttn (2002 ylndan itibaren kaldrld), .Pancar, buday,ay, fndk, K.zm, K.ncir, K.Kays, Haha gibi dayankl ve sanayiye dayal rnlerdir. ***Destekleme alm yaplan rnlerin retiminde dalgalanmalar az olur ve fiyat srekli artar. 9 ifti eitilmeli ve kredi destei salanmaldr. TARIM LEME METODLARI 1. ntansif (Modern-Youn) Tarm Metodu: Nfusa gre ekili dikili alanlarn snrl olduu lkelerde uygulanr. Birim alandan alnan verim ok yksektir. r. Hollanda, Danimarka, Japonya, sve ve srail gibi lkelerde bu tr tarm metodu uygulanmaktadr. Yurdumuzda ise Akdeniz ve Ege Blgelerinde uygulanan seraclk faaliyetleri intansif tarm metoduna rnektir. 2. Ekstansif (ilkel-Kaba-Yaygn ) Tarm Metodu: Nfusa gre tarm alanlarnn fazla olduu lkelerde uygulanan tarm metodudur. Birim alandan alnan verim dktr. retim miktarnda iklimin etkisi vardr. Yurdumuzda uygulanan tarm metodu genelde bu ekildedir. Not: ntansif tarm metodu ile ekstansif tarm metodu arasndaki en nemli fark birim alandan alnan verimdir. 3. Nadas Tarm Metodu: Verimi en dk tarm medodudur. Tamamen iklime ballk gsterir. Yan az, sulamann yetersiz olduu alanlarda uygulanr. Trkiye'de nadas tarmnn en fazla uyguland blge Anadolu Blgesidir. Nadas olay en az Karadeniz blgesinde uygulanr. Nadas, topran su ve mineral kazanmasn salamak amacyla bo braklmasdr. 4. Plantasyon Tarm Metodu: Tropikal kuakta ticari amala ok geni alanlarda bir veya bir ka eit rn yetitirmeye dayal tarm metodudur. r: Brezilya'da; ay, kahve ve muz, Seylan (Srilenka)'da; ay , Malezya'da; kauuk gibi. TARIMI ETKLEYEN FAKTRLER iklim (Scaklk, Ya miktar, Ya rejimi) Ykselti (Scakl etkiledii iin) Denize gre konum (iklimi etkiledii iin ) :Ya istei fazla olan ve dk k scaklklarna kar dayanksz bitkiler deniz etkisindeki yerlerde yetiir. Toprak artlar Beeri faktrler TARIM RNLER BUDAY
78
lk yetime dneminde (ilkbaharda) ya ister. Olgunlama ve hasat dneminde kuraklk gerekir.Bu zelliinden dolay Karadeniz kylarnda tarm yaplamaz. Ayrca dk scakllardan dolay Dou Anadolu Blgesinin yksek yerlerinde tarm yaplamaz. Bunlarn dnda btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Buday retimi iklimdeki karaszlktan dolay baz yllar artarken, baz yllar der. retimin en fazla olduu blgemiz Anadolu Blgesidir. l olarak en fazla Konya,Ankara ve Adanadr.
ARPA Soua ve scaa dayankldr. Bundan dolay budayn yetiebildii her yerde yetiir. Ayrca dk scaklktan dolay budayn yetiemedii Dou Anadolunun yksek yerlerinde de tarm yaplabilir. retim en fazla Anadolu Blgesinde gerekleir.
MISIR
Yetime dneminde bol su ister. Bundan dolay yurdumuzda sulama imkan olan btn her yerde tarm yaplabilir. Ya elde edilmeye balandktan sonra tarm Akdeniz Blgesinde hzla gelimitir. Bugn msr retimimizin yarsna yakn Akdeniz Blgesinden elde edilir (Adana evresi bata gelir). retimde 2. blge Karadeniz Blgesidir (Budayn yerine tarm yaplmaktadr.) Blge halknn temel besin maddesi olduundan ticarette deeri yoktur.
79
ELTK (PRN) eltik ilk imlenme dneminde bol su ister. Hasat dneminde kuraklk gerekir. Yurdumuzun scaklk artlar eltik tarmna elverilidir. Fakat su sorunu vardr. Bu sebeple tarm akarsu kenarlarnda gelimitir. eltik tarm alanlarnda sivrisinek ok gelitiinden ekim alanlar devletin kontrolndedir (yerleim birimleri evresinde tarmna msaade edilmemektedir.
retimde en byk paya sahip blgemiz Marmara Blgesidir. Bata Edirne ilimiz gelmektedir. Ayrca Balkesir , anakkale ve Bursa evrelerinde de tarm yaplr. retimde ikinci blge Karadeniz Blgesidir. Bata Samsun olmak zere, orum, Sinop, Kastamonu evresinde tarm gelimitir. Akdeniz blgesinde Silifke ve Amik ovalar nemli eltik ekim alandr. retimimiz yeterli olmadndan ithal etmekteyiz. AVDAR Serin yayla iklimi ister. Yem sanayisinde kullanlr. En fazla tarm Anadolu Blgesinde gelimitir.
BAKLAGLLER NOHUT lk yetime dneminde ya ister. Hasat dneminde kuraklk gerekir. Yurdumuz iklim artlar genelde nohut tarmna elverilidir. En fazla tarm Anadolu Blgesinde yaplmaktadr. Bu blgemizi Akdeniz ve Ege Blgeleri takip etmektedir.
80
MERCMEK Kurakla dayankl olduu iin en fazla tarm G. Dou Anadolu Blgesinde gelimitir. Mercimek retimimizin yardan fazlas bu blgeden karlanr (krmz mercimek). retimde ikinci blgemiz Anadolu Blgesidir(yeil mercimek).
FASULYE Yurdumuzda sulama imkan olan her yerde tarm yaplabilir. retimde en byk paya sahip blgemiz Anadoludur.
SANAY BTKLER TTN Kra arazilerde yetiebilir. lk yetime dneminde su ister. Daha sonra mutlaka kuraklk olmal. Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Ancak kaliteli ttn yetitirilmesi amacyla ekim alanlar devlet tarafndan snrlandrlmtr.
retimde 1. Ege Blgesidir ( Manisa, zmir, Aydn, Mula, Denizli ve Uak evresi). 2. G.Dou Anadolu Blgesi 3.Karadeniz Blgesidir. EKER PANCARI
81
Yurdumuzda tarm 1925 ylnda Uakta balamtr (ilk fabrika Uakta 1926 ylnda kuruldu). Bugn fabrikalarn kurulduu her yerde tarm yaplmaktadr. Belirli iklim ve toprak istei yoktur. Sulama imkan olan her yerde tarm yaplabilir. retimde 1. Anadolu Blgesidir.
**.pancar tarladan skldkten sonra ksa bir sre sonra ilenmesi gerektiinden tarm fabrikalar evresinde yaplr. Ayrca pancar kspesi hayvan yemi olarak kullanld iin buralarda besi hayvancl da gelimitir. ***Ky blgelerimizde tarm yaplmaz. Sebebi buralarda daha fazla gelir getiren rnlere ncelik verilmesidir. PAMUK Alvyal topraklar sever. Ayrca yksek scakla ihtiya duyar. Yetime dneminde bol su, hasat dneminde kuraklk gerekir. retimde 1.Gneydou Anadolu Blgesir(En fazla .Urfa evresi). Gap ile birlikte tarm hzla gelimektedir. 2.Ege Blgesi (kydaki btn knt ovalarnda), 3.Akdeniz Blgesi (bata Adana olmak zere Hatay, el, Antalya evresi), Ayrca Marmara Blgesinde Balkesir, Bursa ve anakkale evresi ile Dou Anadolu Blgesinde etraf dalarla evrili ukur alanlarda tarm yaplr(Elaz ve Idr evresi).
AY Tropikal iklim bitkisidir. Bol ve dzenli ya ister. Bulutlu gn says fazla olmaldr. Klar lk gemelidir. Yurdumuzda en iyi yetime artlarn Dou Karadeniz Blmnde bulmutur. Bugn Rize bata olmak zere Ordudan Grcistan snrna kadar olan ky kesimde tarm yaplmaktadr. Yurdumuzda ay tarm Cumhuriyetin ilanndan sonra balamtr (1924). ay tarmnn tamam Karadeniz blgesindedir. HAHA Dou Karadeniz kylar hari btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Ancak uyuturucu elde edildii iin retimi devlet kontrolndedir. Bugn bata Afyon olmak zere Ktahya, Uak, Denizli, Burdur, Isparta, Konya evresinde tarm yaplr. Gda sanayisinde ve tpta narkoz yapmnda kullanlr. Son yllarda ttn bitkisine altarnatif bitki olsun diye Manisa'nn krsal kesimlerinde (Grdes, Demirci, Kula ,Selendi gibi) haha tarmna msade edilimitir.
82
KETEN KENEVR Lifleri dokuma sanayisinde , ip ve halat yapmnda kullanlr. Yurdumuz retiminin tamamna yakn Karadeniz Blgesinden karlanr. Bata Kastamonu olmak zere Samsun ,Amasya ve orum evresinde tarm yaplr. Ege Blgesinde ise ktahya evresinde tarm yaplmaktadr.Kenevirden uyuturucu elde edildiinden retimi devlet kontrolndedir.
YA BTKLER AYE
lk yetime dneminde su , hasat dneminde kuraklk ister. Bundan dolay Dou Karadeniz kylar hari btn blgelerimizde sulama ile tarm yaplr. retimde 1. Marmara Blgesi (Ergene Blm). 2. Karadeniz Blgesi (Orta Karadeniz) 3. Anadolu Blgesidir.
***Son yllarda Akdeniz ve Ege Blgelerinde tarm hzla gelime gstermektedir. Sebebi pamuk bitkisine gre daha az masrafl olmasdr. ZEYTN
83
Akdeniz iklim bitkisidir. Ancak Akdeniz Blgesinde tarm fazla gelimemitir. Daha fazla gelir getiren rnlere ncelik tannmasndan dolay. Bugn retimde 1. Ege Blgesi (Ky Ege Blmndeki ova ve kenarlarnda- Manisa, Aydn, zmir, Mula , Denizli evresi). 2. Marmara Blgesi-Gney Marmara kylar (en kaliteli sofralk zeytin bu blgeden Gemlik evresinden elde edilir). 3. Akdeniz Blgesi (Antalya evresi en fazla). Ayrca Dou Karadenizde oruh vadi oluunda (Artvin) ve G:Dou Anadolu Blgesinde G.Antep evresinde tarm yaplr. Zeytinin devirli retim zelliinden dolay; retim bir yl fazla , bir yl azdr. Dnya zeytin retiminde talya , spanya ve Yunanistan'dan sonra 4. sradayz. SOYA FASULYES nceleri daha ok Dou Karadenizde Ordu-Giresun evresinde tarm yaplrd. 1982 ylndan sonra ya sanayisinde kullanlmaya balanlnca tarm Akdeniz Blgesinde hzla gelimitir. Ksa srede gelitii iin blgede ikinci rn olarak yetitirilir. Adana bata olmak zere el, Hatay evresinde tarm gelimitir. Trkiye retiminin % 92 sini Akdeniz Blgesi karlar. YER FISTII Akdeniz iklim artlarnda iyi yetimektedir. En fazla tarm bu blgede Adana evresinde gelimitir(%91). Ayrca G.Dou Anadolu Blgesinin batsnda, Ege Blgesinde Mula Manisa ve Aydn evresi, G. Marmara Blmnde Balkesir, anakkale evresinde tarm yaplr. erez olarak tketildii gibi ya da elde edilir.
SUSAM Scak iklim bitkisidir. Yurdumuzda bata G.Dou Anadolu Blgesi olmak zere Akdeniz ve Ege Blgelerinde tarm yaplr. Ya elde edilir. Ayrca helva yapmnda kullanlr.
MEYVECLK zm
84
Kn 4oC ye kadar dayanabilir. Bundan dolay meyveler iinde yetime alan en geni olandr. zm retiminde bata Ege Blgesi (Manisa, zmir, Denizli ) gelir. 2. G.Dou Anadolu Blgesidir. 3. Anadolu Blgesidir. Dnya kuru zm retimde birinciyiz ve ihracat yapmaktayz. ELMA zmden sonra yetime alan en geni olan meyvedir. Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Nide, Nevehir, Amasya, Tokat, Kastamonu, Bursa, Burdur, Isparta, Antalya nemli elma retim merkezlerimizdir. NCR Akdeniz iklim bitkisidir. K lkl ister ve yaz kurakl ister. En fazla tarm Ege Blgesinde gelimitir (Bata Aydn gelir.) retimin %80 i bu blgeden karlanr. Ayrca Akdeniz Blgesi, G. Marmara ve G.Dou Anadolu Blgesinin bats ile Karadeniz kylarnda (Dou Karadeniz kylar hari) tarm yaplabilir. Trkiye Dnya kuru incir retiminde ilk srada yer alr ve nemli ihracat rnmzdr. FINDIK
Anavatan Trkiyedir. En iyi yetime artlar Karadeniz iklim blgesidir. Yurdumuz retiminin %90 n Karadeniz blgesi karlar. En fazla Ordu- Giresun olmak zere Karadeniz kylarnda tarm yaplmaktadr. Ayrca Marmara Blgesinde Sakarya evresinde tarm yaplr. Trkiye dnya fndk retiminde ve ihracatnda ilk srada yer alr (%60-70). ANTEP FISTII En iyi yetime artlarn G.Dou Anadolu Blgesinde bulmutur (% 90). Bata .Urfa ve G.Antep gelir. Ayrca Akdeniz ve Ege Blgelerinde itlembik aalarnn alanmas ile de tarm yaplabilmektedir. nemli ihracat rnmzdr. EHRLER TON OLARAK LKELER 1998 1.ANLIURFA 2.GAZANTEP 3.ADIYAMAN 5.SRT 6.ANAKKALE 7.BATMAN 8.MARDN 9.MANSA 10.ZMR 12.AYDIN DER 30.339 13.844 4.822 1.655 735 663 564 551 516 448 1719 RAN ABD TRKYE SURYE N TALYA DER DNYA 130.000 88.450 60.000 36.437 28.000 3.000 1.778 354.265
4.KAHRAMANMA 3.680
YUNANSTAN 5.000 AFGANSTAN 1.600
11.DYARBAKIR 464
TOPLAM 60.0000 TURUNGLLER (Narenciye) (Portakal , mandalina, limon , greyfurt ve turun) Tropikal iklim bitkisidir. Yurdumuzda tarm en fazla Akdeniz Blgesinde gelimitir (%88) Antalya bata olmak zere btn Akdeniz kylarnda tarm yaplabilmektedir. Ayrca Ege Blgesinde zmire kadar
85
olan gney kylarnda, G.Marmara Blmnn souktan korunmu kylarnda, Dou Karadeniz Blmnde Rize evresinde ve G.Dou Anadolu Blgesinin batsnda tarm yaplmaktadr. *** Ege Blgesinde kydan 200 km ierilere kadar tarm yaplabilmektedir. Sebebi blgede dalarn kyya dik uzanmas sonucu deniz etkisinin i kesimlere kadar sokulabilmesidir. *** Dou Karadeniz Blmnde yetitirilebilmesi k lkl ile ilgilidir. MUZ Tropikal iklim bitkisidir. Yurdumuzda Akdeniz Kylarnda tarm yaplabilmektedir. Bugn tarm daha ok Alanya Anamur arasnda gelimitir. KAYISI: Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. En fazla tarm D.Anadolu Blgesinde Malatya-Elaz evresinde gelimitir. BADEM Kra arazilerde yetiebilmektedir. Btn blgelerimizde tarm yaplabilmektedir. En fazla Anadolu Blgesinde Nide Nevehir evresinde gelimitir. SEBZECLK Sebzeler ok fazla su isterler. Yurdumuzda sebze yetitiricilii en fazla Akdeniz Blgesinde gelimitir. Bu blgeyi Ege ve Marmara Blgeleri takip eder. En az gelitii blgemiz D.Anadolu blgesidir. Sebebi yaz mevsiminin ok ksa srmesidir. Ayrca Anadolu Blgesinde de sulama yetersizliinden dolay sebze tarm gelimemitir. *** Sebze tarm seraclk faaliyetleri ile Akdeniz ve Ege Blgelerinde btn yl yaplabilmektedir. Seracln buralarda gelime sebepleri; klarn lk gemesi ve gneli gn saysnn fazla olmasdr. YUMRULU BTKLER PATATES
Alvyal ve kumlu topraklarda iyi yetiir. Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. En fazla tarm Anadolu Blgesinde gelimitir ( Nevehir). Ayrca demi-zmir, Sakarya, Trabzon, Erzurum dier nemli patates retim merkezlerimizdir. SOAN-SARMISAK
86
Btn blgelerimizde tarm yaplabilir. Bursa Karacabey nemli soan retim merkezi iken Kastamonu da sarmsakta nemli merkezimizdir. Soan-sarmsak tarm btn blgelerimizde yaplabilir. THAL ETTMZ TARIM RNLER: Pirin, kahve , kakao, muz, kivi, ananas, hindistan cevizi, hurmadr. NEML HRACAT RNLERMZ: Fndk, Antep fst, pamuk , ttn, K.zm, K.ncir, K.Kays, haha gibi. HAYVANCILIK Tarmn bir kolu olan hayvanclk ; ekonomik deeri olan hayvanlarn yetitirilmesi, eitli ekillerde yararlanlmas ve pazarlanmas olaydr. Krsal kesimlerde hayvanclk tarmn sigortas durumundadr. klimdeki karaszlklarn tarm olumsuz ynde etkilemesinden dolay. Tarm hayvanclk birbirini destekler. rnek : eker fabrikalar evresinde besi hayvanclnn gelimesi. Dou Anadolu Blgesinde iklim ve yer ekillerinin tarmsal faaliyetleri olumsuz etkilemesinden dolay blgede birinci ekonomik faaliyet hayvanclktr. Trkiye hayvan varl fazla olan bir lkedir. Ancak hayvanlarmzn et, st, yumurta, yapa verimleri dktr. HAYVANCILIIMIZI GELTRMEK N; Hayvan Soylar yiletirilmeli (Islah edilmeli) Yerli rklar et-st verimi yksek olan rklarla melezletirilmeli veya iyi cins hayvan ithal ederek saysn artrmalyz. yi cins hayvan yetitirmek amacyla Cumhuriyetin ilk yllarnda almalar balatlmtr. yi cins hayvan yetitiren iftliklere hara denir. rnek : Bursa-Karacabey, Eskiehir-ifteler. Mera Hayvancl Yerine Ahr Hayvancl Gelitirilmeli Mera hayvancl otlaklarda yaplan hayvanclk eklidir. Masrafszdr. Ancak verim dktr. Bundan dolay yem kullanm fazla olan , fakat verimi yksek olan ahr hayvanclna nem verilmelidir. Otlaklar Korunmal Otlaklarmz tarmda makinalama ile srekli olarak daralmaktadr. Ayrca otlaklarda ar otlatma sonucu otlaklar bozulmaktadr. Bu olumsuzluklar sonucunda hayvanlarmz yeterince beslenememektedir. Hayvancl gelitirmek iin bu olumsuz durumlar nlenmeli. Yem retimi artrlmal. Erken kesim nlenmeli (st kuzu-st dana) Salgn hastalklarla mcadele edilmeli ifti eitilmeli ve kredi destei salanmal. *** Trkiyede genelde mera hayvancl gelimitir. Bundan dolay hayvanclmzn corafi dalnda daha ok iklim etkilidir. Ayrca et ve st retimi de iklimin etkisi altndadr. HAYVANCILIIMIZIN CORAF DAILII: BYKBA HAYVANCILIK: (Sr, at, eek, katr, deve) NEK Byk ba hayvanlar iinde en fazla sr(inek, kz ,dana, manda) yetitiricilii vardr. Srlar iinde de en fazla inek yetitirilmektedir. Btn blgelerimizde inek yetitiricilii vardr. Ama en fazla Karadeniz Blgesinin ky kesimi ile Dou Anadolu Blgesinde Erzurum-Kars Blmnde gelimitir. Karadeniz Blgesinde gelimesi yalarn fazla olmasndan dolay ayrlarn fazla olmasdr. Erzurum-Kars blmnde gelimesi yaz yalaryla oluan gr ot ve ayrlklardr. nek yetitiricilii ayrca eker fabrikalar evresinde de gelimitir. .Pancar kspesinin hayvan yemi olarak kullanlmasndan dolay. MANDA Bol sulu bataklk ve gl kenarlarnda beslenir. Yurdumuzda bata Karadeniz Blgesi ky kesimi olmak zere G.Marmara Blmnde yetitiricilii yaygndr. Et kalitesi dk olduundan yetitiricilii fazla gelimemitir. ***Bykba hayvanclk Dou Blgelerimizde mera hayancl eklinde iken Bat Blgelerimizde ahr hayvancl eklindedir KKBA HAYVANCILIK KOYUN Bozkrlarn hayvandr. Hafif dalgal dzlklerde iyi yetiir. Trkiyenin iklim artlar genelde koyun yetitiriciliine elverilidir. Dk scaklk sebebiyle Dou Anadolu Blgesinin dousunda yetitiricilii gelimemitir. Ayrca Dou Karadeniz Blmnn ky kesiminde yksek nem ve gr ayrlardan dolay koyun
87
yetitirilmez. En fazla koyun yetitiren blgemiz Anadoludur. Bozkrlarn geni alan kaplamasndan dolay. Dou Anadolu Blgesi (bats) ve G.Dou Anadolu Blgeleri de koyun yetitiricilii gelimitir. Koyun Trleri: Kvrck: Soua dayankl deildir. Et verimi yksektir. Marmara ve Ege Blgelerinde yetitirilir. Dal: Ege ve Bat Anadoluda yetitirilir. Karaman: Ege, , Dou ve G.Dou Anadolu Blgelerinde yetitirilir. Sakz ve Merinos: G.Marmara Blmnde yetitirilir. Merinos yn iin yetitirilmektedir. KIL KES Dalk blgelerin hayvandr. Aalarn filizlerini yemek suretiyle beslenir. Ormanlara zarar verdii iin saylarnn azaltlmas yoluna gidilmektedir. En fazla Akdeniz Blgesi ile Dou Anadolu Blgelerinde yetitirilir. TFTK KES (Ankara Keisi) Tiftii iin yetitirilmektedir. Yurdumuzda Ankara- Konya evresi ile G.Dou Anadolu Blgesinde Siirt evresinde yetitirilmektedir. ***Salan ve kesilen hayvan says az; retilen st ve et miktar fazla ise orada Byk ba hayvanclk (inek yetitiricilii) gelimitir. Salan ve kesilen hayvan says fazla iken ; retilen et ve st miktar az ise Kk ba hayvanclk gelimitir( Koyun yetiitiricilii). KMES HAYVANCILII ( Tavuk , horoz, hindi, kaz, rdek,devekuu) Kmes hayvanlar iinde en fazla yetitirilen tavuktur. Kmes hayvancl btn blgelerimizde yaplabilmektedir. Ama en fazla Marmara ve Ege Blgelerinde gelimitir. stanbul, zmir, Manisa, Balkesir, Ankara gibi byk kentler evresinde gelimitir. ARICILIK Bal, bal mumu, polen ,ar st elde etmek iin arclk btn blgelerimizde yaplabilmektedir. En fazla Ege ve Dou Anadolu Blgelerinde gelimitir. Mula, Manisa,zmir, Balkesir,anakkale, Ar, Erzurum, Hakkari, Rize (Anzer yresinin ballar ok nldr.) ,Artvin , Ordu nemli bal retim merkezlerimizdir. Trkiye deiik iklim blgeleri ve corafyasndan dolay ok zengin ve eitli ar florasna sahiptir. Bu zellii nedeni ile in, ABD ve Meksika'dan sonra koloni varl asndan 3.5 milyon adet koloni ile dnyada 4. srada yer almaktadr. Trkiye'nin toplam bal retimi 65.000 tondur. Bunun 4.000 - 8.000 tonu d satma gitmektedir. Halen 38.000 aile arclk yaparak, bal ve dier ar rnlerini retmektedir. Bu ailelerin 10.000 adedi geimini sadece arclktan salamakta, dier 28.000 aile ise yan gelir olarak ar rnleri retmektedir. Ancak lkede koloni bana ortalama bal verimi 15 - 17 kg civarnda olup, arclkta gelimi lkelerdeki verimin 1 / 3' kadardr. PEK BCEKL pek bcei yetitirme ve kozasndan ipek elde etme faaliyetidir.Dut yapra yemek suretiyle beslenir. En fazla G.Marmarada gelimitir. Bursa, Balkesir, Bilecik evresinde ok gelimitir. pekli dokumada ise Bursa-Gemlik-stanbul gelimitir.
BALIKILIK Alabalk iftlii Yurdumuzun etraf denizlerle evrili, birok akarsu ve tatl su glmz olmasna ramen balklk gelimemitir. Balkln Gelimemesinin Sebepleri: Denizlerimizin balk bakmndan zengin olmamas. Ak deniz (Okyanus) balklnn yaplmay. Tama ve depolama imkanlarnn yetersizlii. Zararl avlanma yntemlerinin uygulanmas (dinamit patlatma, trol avcl gibi) Denizlerimizdeki kirlenmenin nlenememesi.
88
Trkiyede Balk retiminin Denizlere Gre Dal: 1. Karadeniz % 67 2. Ege Denizi % 13 3. Marmara Denizi % 11 4. Akdeniz % 9 ***Bodrum kylarnda snger avcl gelimitir. ***Japonya ve Norvete balklk ok gelimitir. Sebepleri : Okyanus akntlarnn karlam alannda olmas, iklim ve yer ekillerinin tarm olumsuz ynde etkilemesidir. ORMANCILIK Trkiye topraklarnn %26 oranndaki blm orman rejimi altndadr. yi vasfl, verimli ormanlarn kaplad alan yalnzca %13 gibi ok dk bir miktar oluturmaktadr. lkede kii bana den verimli orman alan ise 0.14 hektardr. Trkiyede ormanlarn dalnda en fazla ya miktar etkilidir. Yalarn fazla olduu ky blgeler orman bakmndan da zengindir. Dou Karadeniz kylar hari tahrip edilen ormanlarn kendini yenilemesi yurdumuzun bir ok yerinde zordur. Ormanlarmzn Corafi Blgelere Gre Dal Oranlar 1. Karadeniz Blgesi %25 2. Akdeniz Blgesi %24 3. Ege Blgesi % 17 4. Marmara Blgesi %13 5. Dou Anadolu Blgesi %11 6. Anadolu Blgesi %7 7. G.Dou Anadolu Blgesi %3 lkede ormanclk sektrnde kamu ve zel kesim olarak ylda ortalama 29 milyon metrekp dolaynda odun imalat yaplmaktadr. Bunun yaklak % 68'i yakacak odun olarak kullanlmaktadr. Yurtii arz ann kapatlmas iin 1985 ylndan bu yana her yl nemli miktarlarda odun ithalat yaplmaktadr. Ormanlarn toz emici zellii vardr. Ormanlarn grlty azaltc zellii vardr. Erozyonu ve sel oluumunu nler. Ormanlar; bir s tamponu gibi grev yapar. Sca ve souu dengeler. Yaz scakln 5-8.5 C azaltrken, k scakln da 1.5-2.8 C arttrr. Kuru havalarda bile havann nemini sabit tutar. Ormanlar; birok yabani hayvan ve kularn yan sra, eitli yiyecekleri barndrmas nedeniyle besin kaynaklar asndan nemli bir ortamdr. Ormanlar biyolojik dengeyi korur. Yaprakl aalardan meydana gelen bir bir blgede 50 ku tr yaayabilir. Ormanlar; aasz bir alana gre 8 kat fazla humus oluturur ve toprak canllarnn yaamasna olanak salar. Ormanlar; egsoz ve benzeri zehirli gazlar, kirli sular filtre ederek temizler. Oksijen retir. lkenin akcieridirler. Orman rnleri, Asli Orman rnleri ve Tali Orman rnleri olmak zere 2 kategori altnda toplanmaktadr. ASIL ORMAN RNLER Tomruk ,Tel ve Maden Direi ,Sanayi ve Katlk Odun, Lif- Yonga Odunu Yakacak Odun gibi. TAL ORMAN RNLER Reine, ra ,Sla ya ,Defne ,imir Kk Odunu ,Kekik ,Ada ay ,am Fst, her eit bitki soan ,Mantarlar, Kozalak gibi. ORMANLARIN KORUNMASI Orman yangnlar nlenmeli . Orman iinde ulamn abuk salanabilmesi iin yollar yaplmal. Eitilmi yangn sndrme ve haberleme ekipleri bulundurmak. Yangnlarn yaylmasn nlemek iin yer yer boluklar brakmak. Kaak kesimler nlenmeli. Orman iinde hayvan otlatmamak (kl keisi). Yakacak olarak odun kullanm azaltlmal. Orman kylerine yeni i ve geim kaynaklar oluturulmaldr.
89
MADENCLK : Trkiye maden yataklar, eitlilik ve rezervleri bakmndan olduka zengin bir lkedir. Maden yataklar asndan birok madende dnyann en byk rezervlerine sahiptir. Krom, mermer, trona ve manyezit gibi rezervlerin yannda dnya bor rezervlerinin te ikisi Trkiye'de bulunmaktadr. DNYA MADENCLNDE TRKYE'NN PAYI Trkiye Dnyadaki Maden Cinsi Dnya Rezervi Rezervi**** Pay (%) Altn 71 000 300 0,42 Antimuan 4 695 000 106 306 2,26 Bakr 610 000 000 2 279 210 0,37 Barit 500 000 000 35 001 304 7 Boksit 28 000 000 000 48 056 250 0,17 Bor***** 420 000 000 150 000 000 36 Civa 240 000 3 820 1,59 inko 330 000 000 2 294 479 0,69 Demir 124 000 000 82 458 0,07 Diatomit 2 000 000** 44 224 2,21 Feldspat 1 250 000* 239 305 23,93 Florit 310 000 1 523 0,49 Gm 420 000 6 062 1,44 Krom 7 500 000 000 30 370 182 0,4 Kurun 120 000 860 0,72 Kkrt 3 500 000 200 0,01 Linyit 524 131*** 7 965 1,52 Manyezit 3 400 000 50 116 1,47 Manganez 5 000 000 1 576 0,03 Sodyum Slfat 4 600 000 13 395 0,29 Stronsiyum 12 000 000 210 123 1,75 Talk 1 124 000 479 0,04 Ta Kmr 519 733*** 1 127 0,22 Toryum 1 400 000 912 0,07 Trona 40 000 000 130 658 0,32 Tungsten 3 300 000 36 719 1,11 Kaynak: Mineral Commodity Summaries 1997 * Mineral Facts of Problems 1995 ** Industrial Minerals, Minerals Year Book eitli saylar *** WEC Survey Of Energy Resources 1994 **** MTA Genel Mdrl, Maden Ett ve Arama Dairesi Bakanl ***** Dnya bor rezervleri speklasyon amacyla gerei yanstmadndan, kaynak olarak kullanlan ''Mineral Commodity Summaries1997'' de bor rezervlerimizin pay %36 olarak grlmektedir. Ancak Dnya bor rezervlerinde Trkiye'nin paynn %70 civarnda olduu sanlmaktadr. lkede madencilik faaliyetlerinin balangc,1810'lu yllara kadar gitmektedir. Bakr retimine 1812, kmr retimine 1849 ylnda balanmtr. Krom yataklar ise 1848 ylnda bulunmu, bu madenin ileri teknoloji ile deerlendirilmesine 1930 ylnda balanmtr. Madenciliin byk yatrmlar gerektirmesi ve zel sermayenin snrl olmas sebebiyle, 1933 ylnda dnemin Ekonomi Bakanl'na bal olarak alan "Petrol Arama ve letme daresi" ve "Altn Arama ve letme daresi" adyla iki kurulu meydana getirilmitir. Bu kurulular yerlerini 1935 ylnda kurulan "Maden Tetkik ve Arama Enstits"ne brakmlardr. Bir Madenin letilebilmesi in; Rezervi (miktar) fazla olmal. Tenr oran (yataklarda bulunan filizlerdeki maden oran) yksek olmal. Ulam dzgn olmal. Kolay iletilebilir olmal. Sermaye ve teknolojik imkan gereklidir. Takmr: Bat Karadeniz'deki Zonguldak-Ereli havzasnda bol miktarda bulunan takmr, 1937 ylnda devletletirilmi ve kalori deeri yksek olduu iin uzun yllar evlerde yakacak olarak kullanlmtr. Daha sonra alnan bir kararla sadece sanayide kullanlmaya balanmtr. Takmr rezervi 1.1 milyar tondur. Bunun yaklak %82'si kok kmr elde edilebilecek zelliktedir. Yllk ortalama 2.5 milyon tondan fazla takmr retilmektedir.
90
Linyit :Trkiye'nin hemen her blgesinde linyit yataklarna rastlanmaktadr. Bilinen linyit yataklarnn en nemlilerini Afin-Elbistan, Mula, Soma, Tunbilek, Seyitmer, Beypazar ve Sivas havzalar oluturmaktadr. lkenin toplam linyit rezervleri 8.4 milyar tondur.Yllk linyit retimi 60-65 milyon ton civarndadr. lke linyit rezervleri bakmndan dnyada yedinci ve retim sralamasnda ise altnc durumdadr. Linyit madenciliinin ekonomiye katks esas itibariyle enerji retimi alannda olmaktadr. Petrol : Ham petrol ise Trkiye'de ilk defa 1940 ylnda Gneydou Anadolu'da Raman Da eteklerinde bulunmutur. Daha sonraki yllarda yeni petrol kuyular alm ve ham petrol retimi 1980 ylnda 2 milyon 370 bin ton olmutur. 1991-1993 yllar arasnda yllk bazda 4 milyon metrik tonu geen ham petrol retimi, 1998 ylnda 3 milyon 224 bin metrik ton olarak gereklemitir. Ham petrol retiminde salanan artlar, byk lde Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl tarafndan gerekletirilen almalarn sonucunda salanmtr. Ayrca yurtdnda petrol arama ve retimine ynelik giriimlerde de bulunulmaktadr. Bu kapsamda Msr ve Kazakistan'da ortak arama sonucu tespit edilen sahalarda, snrl da olsa, petrol retimi almalar srdrlmektedir. Demir Cevheri: Ar sanayinin en nemli hammaddesi olan demir cevheri, bata Anadolu'da Sivas ve Kayseri illeri olmak zere, lkenin eitli yrelerinde karlmaktadr. Yllk retim 6 milyon tonun zerindedir. Mermer: 5.2 milyar metrekp mermer rezervine sahip olan lkede, mermer sektrnde entegre retim yapan tesislerin artmasyla ilenmi mamul retiminde byk artlar salanmtr. Nitekim madencilik sektrnde mermer ve sert ta ihracat ilk sray almaktadr. lkenin toplam doal ta ihracat ise 1998 ylnda 128.52 milyon dolar olarak gereklemitir. Krom: 40 milyon ton krom rezervi bulunan lkede retilen kromun byk bir blm hammadde, bir miktar da ferrokrom olarak ihra edilmektedir. Trona: Dnyann en byk ikinci trona yata 1979 ylnda Ankara Beypazar'nda tesbit edilmitir. 240 milyon tonluk bu kaynan ekonomiye kazandrlmas iin almalar devam etmektedir.
DEPREMLER Deprem, yer sarsntsdr. nceleyen bilim sismoloji, len alet sismoraftr. iddeti Richter leine gre belirlenir. Depremin kaynan ald yere merkez (Hiposantr),yer yznde buna en yakn noktaya da d merkez (Episantr) denir.
Okyanus veya deniz diplerinde olan depremin etkisiyle dev dalgalar oluur. Bunlara Tsunami denir. Oluumlarna Gre Depremler 1)knt Depremleri: Yer altndaki maaralarn veya maden ocaklarnn kmesi ile oluan depremlerdir. 2)Volkanik Depremler : Volkanizma olay sonucunda etkili olan depremlerdir. 3)Tektonik Depremler: Kta ve da oluumu hareketleri srasnda yer kabuunda meydana gelen skma ve krlmalar srasnda olur. En fazla grlen deprem eididir. Etki alan ok genitir. Not: Dnya zerindeki volkanik alanlarla; deprem blgeleri, fay hatlar, gen kvrm dalar ve scak su kaynaklar arasnda bir paralellik vardr. Sebebi bu alanlarda yer kabuunun hareket halinde olmasdr.
91
Trkiyedeki Deprem Blgeleri
1)Kuzey Anadolu Deprem Kua: Saroz krfezinden balar, Marmara denizinden getikten sonra Kuzey Anadolu Dalarnn gneyini takip ederek Van Glnn kuzeyine doru uzanr. 2)Bat Anadolu Deprem Kua: Gney Marmaradan balar Ege Blgesindeki knt ovalarn takip eder. 3)Gney Anadolu Deprem Kua: Hataydan balar, Gney Anadolu Toroslarn takip ederek Van glnn gneyine doru devam eder. Deprem Tehlikesinin En Az Olduu Alanlar: 1)Konya, Karaman, Taeli Platosu ve el evresi. 2)Mardin-rnak evresi. Dnya zerindeki Deprem Blgeleri 1)Atlas Okyanusunun orta kesimi, 2)Akdeniz ve evresi 3)Byk Okyanus evresi (En fazla bu blgede grlmektedir. Sebebi kat haldeki yerkabuunun (Sial) ince ve zayf olmasdr.)
Deprem Tehlikesinin Az Olduu Yerler 1. K.Bat Avrupa-Grnland adas 2. Asya'nn kuzeyi (Sibirya) 3. Kanada'nn K.Dousu 4.Gney Afrika Depremlerin Meydana Getirecei Zarar Derecesinde; 1) ve d merkezlere olan uzaklk, 2)Depremin sresi ve iddeti,
92
3)Zeminin zellii, 4)Konutlarda kullanlan yap malzemesinin zellii etkilidir. Depremlerden Korunma Yollar 1)Fay hatlar zerinde byk yerleim merkezleri kurulmamal ve yksek katl binalar yaplmamal. 2)Binalardaki yap malzemesi ve yap teknii sarsntlara dayankl olmaldr. 3)Deprem konusunda halk eitilmelidir. 4)Binalarn yapld zemin salam olmal. Yer alt suyu bakmnda zengin olan alvyal alanlara ok katl bina yaplmamaldr. 5)Deprem srasnda merdiven ve tavan boluklarnda durulmamal. Bina iinde zerimize dp altnda kalabileceimiz mobilya ve eyalardan uzak durulmaldr. 6)Bina dnda ise aa, duvar ve elektrik telleri gibi devrilebilecek eylerden uzak durmalyz. 7)Deprem srasnda mmknse, yanan sobalar sndrlmeli,elektrik ve su kapatlmaldr Kapal Havza: Sularn denizlere kadar ulatramayp kuruyan veya gle dklp kalan akarsulardr. Kapal havzalarn olumasnda; yer ekillerinin oluumu ve iklim etkilidir. Kapal havzalar genellikle i kesimlerde, kurak iklim blgelerinde grlr. Ak havzalar ise ky kesimlerde ve nemli iklim blgelerinde grlr. Trkiyedeki balca kapal havzalar; Van gl, Tuz gl, Gller yresi, Konya ovas, Eber kapal havzas gibidir. Kapal Havza: Sularn denizlere kadar ulatramayp kuruyan veya gle dklp kalan akarsulardr. Kapal havzalarn olumasnda; yer ekillerinin oluumu ve iklim etkilidir. Kapal havzalar genellikle i kesimlerde, kurak iklim blgelerinde grlr. Ak havzalar ise ky kesimlerde ve nemli iklim blgelerinde grlr. Trkiyedeki balca kapal havzalar; Van gl, Tuz gl, Gller yresi, Konya ovas, Eber kapal havzas gibidir. Boaz (yarma ) vadi: Akarsular tarafndan dalarn enine yarlmas sonucu oluan ve profilleri u harfine benzeyen vadilerdir. Trkiyede en fazla Karadeniz ve Akdeniz Blgelerinde grlr. Ky ile i kesim arasnda nemli geit yollardr. Kanyon Vadi: Oluumu boaz vadilere benzer. Fakat kalkerli arazi zerinde olutuklar iin yamalar basamak basamak dzlktr. r: Gksu vadisi ve Kprl kanyonu. Dnyann en byk kanyonu A.B.Dde Colorado kanyonudur. Tabanl vadi:Akarsu yatak eiminin az olduu alanlarda yana andrmann etkisiyle oluur. r: Ege Blgesi akarsu vadilerinde olduu gibi. MENDERES (BKLM): Akarsu yatak eiminin az olduu alanlarda , akarsuyun bklmler yaparak akmas sonucu oluurlar. Menderesler oluturan bir akarsuyun zellikleri 1) Yatak eimi azdr. 2) Ak hz azdr. 3) Andrma gc azalmtr. 4) Boyu uzamtr. 5) Sk sk yatak deitirir. 6) Hem andrma hem de biriktirme yapar. *Akarsularda menderes olay en fazla Ege Blgesinde grlr. PERBACALARI: Volkanik arazilerde ( kaln tfl arazilerde) sel andrmas sonucu oluur. Tfler iindeki lavlar yzeyi kaplayarak akan sel sularnn andrc etkisine kar altlarndaki tabakalar korurlar. Zamanla evresine gre anmam yer ekilleri oluur. Bunlara peribacalar denir. r: rgp, Greme, Avanos, hlara Vadisi evresinde (Nevehir) grlr. KIRGIBAYIR (Badlands: Kt arazi): Eimin fazla , bitki rtsnn seyrek olduu milli, tfl arazilerde sel sularnn araziyi ok sk bir ekilde yarmas ile oluan yer ekilleridir. En fazla Anadolu ve G.Dou Anadolu Blgelerinde grlr. PLATO: Akarsular tarafndan derince yarlm yksek dzlklere denir. En fazla Anadolu Blgesinde grlr. Anadolu Blgesi: Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok, Uzun yayla. Akdeniz Blgesi: Taeli ve Teke platolar. G.Dou Anadolu Blgesi: G. Antep ve .Urfa platolar
93
Dou Anadolu Blgesi: Erzurum-Kars platolar. Ege Blgesi:Bayat (Yazl kaya ) platosu Delta ovas:Akarsularn denize dkld yerde tad malzemeleri biriktirmesiyle oluan dzlklerdir. r: ukurova, Bafra, aramba, Gksu gibi. Delta ovasnn oluabilmesi iin: 1) Dkld deniz s olmal (kta sahanl geni olmal) . 2) Ky aknts olmamal. 3) Gel-git olay kuvvetli olmamal. 4) Bol miktarda alvyon tanmal. *Kuzey bat akarsularnn hi birisi dkld yerde delta ovas oluturamaz. Sebebi gel-git olaydr. *Trkiyede gel-git olaynn etkili olmadna kylarda oluan delta ovalar delil olarak gsterilebilir. TRKYE AKARSULARININ GENEL ZELLKLER
1)Yatak eimleri fazladr. Bunun sonucunda; *Ak hzlar fazladr. *Andrc etkileri fazladr. *Enerji potansiyelleri yksektir. *Ulama elverili deillerdir. 2)Rejimleri dzensizdir. 3)Akmlar dktr. Yalarn az, havzalarnn dar olmasndan dolay. 4)Boylar ksadr. Trkiyenin bir yarm ada olmas ve dalarn kuzeyde ve gneyde kyya paralel olmasdr. 5)Denge profiline kavumamlardr. Trkiyenin bugnk yer ekillerinin yakn bir dnemde olumu olmasdr. 6)Ulama elverili deildirler. Yatak eimlerinin fazla , akmlarnn dk , rejimlerinin dzensiz olmasndan dolaydr. zerinde kstl da olsa ulamn tek yaplabildii akarsuyumuz Bartn aydr. 7)Akarsularmzdan daha ok enerji retiminde, ime ve sulama suyu elde edilmesinde yaralanmaktayz. Fay Kayna: Fay hatt boyunca yeryzne kan kaynaklardr. Halk arasnda bu kaynaklara lca, kaplca,ermik, ime ve maden sular denilmektedir. r: Manisa (Kurunlu, Urganl, Alaehir, Demirci), Denizli (Pamukkale, Karahayt, Sarayky, Buldan), Ktahya (Simav),Balkesir (Edremit, Gnen), Sivas (Balkl ermik) gibi merkezlerde vardr. Bu yerlerin ortak zellii yer yaplarnn zelliidir. Kolay eriyebilen kayalarn (kalker, jips,kayatuzu) kimyasal yolla erimesi ve tekrar kelmesi ile oluan yer ekilleridir. En fazla Akdeniz Blgesinde grlr. Sebebi kalkerli arazinin geni yer tutmasdr Kimyasal Anm ekilleri: 1. Lapya: Kalkerli arazilerde yamur ve kar sularnn kimyasal andrmas ile oluan oluk eklindeki yarntlardr. En fazla Bat Toroslarda grlr. Karstik ekillerin en kdr. 2. Dolin: Kalkerli arazilerde erime ve kme sonucu oluan tava eklindeki ukurluklardr. Lapyalarn birlemesiyle oluurlar. 3. Uvala: Dolinlerin birlemesi ile oluan daha byk ukurluklardr. 4. Polye (glova): Uvaladan daha byk karstik erime ve tektonik knt alanlardr. r: Elmal, Kestel, Tefenni, Glhisar, Acpayam, Korkuteli, Mula Ovalar. 5. Obruk: Kalkerli arazilerdeki maara tavanlarnn kmesiyle oluan derin doal kuyulardr. r: Cennet-Cehennem Obruklar (el),Kz ren Obruu (Konya) . 6. Dden: Yerst sularnn yeraltna dald veya yer alt sularnn yzeye kt doal kuyulardr. r: Dden Suyunda olduu gibi.
94
7. Maara: Kalkerli arazilerde yer alt sularnn kimyasal andrmas ile oluan yeraltndaki boluklardr. r: nsuyu (Burdur), Karain-Damlata(Antalya), Narlkuyu, Cennet-Cehennem ve Astm Maaralar (el). 8. kmaz Vadi (Kr vadi): Bu vadilerde akarsu bir maara veya ddene dalarak kaybolur. Yani vadi bir dden veya maara ile son bulur. Kimyasal Birikim ekilleri: 1. Traverten: Yer alt sular iinde erimi halde bulunan kalkerin sularn yzeye kt yerde kelmesi ile oluan yer ekilleridir. kelme olabilmesi iin su iindeki CO2 umas gerekir. r: Pamukkale(Denizli). 2. Sarkt-Dikit-Stun: Kalkerli arazilerdeki maara tavanndan damlayan yer alt sular iindeki erimi haldeki kalkerin kelmesi ile oluur. kelme tavanda olursa Sarkt, tabanda olursa Dikit , birleirlerse Stun oluur. r: Damlata maarasnda olduu gibi. GLLER Kara ilerindeki ukurluklar dolduran durgun sulara gl denir. Gllerin zelliinde (ac, tuzlu, tatl olmasnda) Etkili Faktrler 1. Gln bykl ve derinlii:Byklk ve derinlik arttka tuzluluk azalr. 2. Gln gideeninin olup olmamas: Gl sularn bir gideen ile boaltabiliyorsa sular tatl olur. 3. klim: Nemli iklim blgelerinde gllerin tuzluluu daha azdr. Genelde tatl suludurlar. 4. Gl anan oluturan kayalarn zellii OLUUMLARINA GRE GLLER 1.Tektonik Gller: Yer kabuu hareketleri ile oluan ukurluklar dolduran sulardr. En fazla Dou Afrikada grlr. Yurdumuzda ise Tuz G., Manyas (Ku g.), Ulubat, znik, Sapanca, Akehir, Beyehir, Burdur, Eber, Hazar, Ilgn gl gibi. 2.Karstik Gller: Karstik blgelerdeki ukurluklar dolduran durgun sulardr. r: Salda, Sula, Kestel, Avlan, Kovada glleri gibi. 3.Buzul Glleri: Yurdumuza baz yksek dalarn st ksmnda grlr (Cilo, Sat, Ar, Tendrek, Sphan, Kakar, Uluda, Erciyes, Bolkar, Aladalar,Bey dalar gibi). Dnya zerinde en fazla Kuzeybat Avrupada grlr. Ayrca Kanadann gneyi ile A.B.Dnin kuzeyindeki gller buna rnektir. 4.Volkanik Gller: Yurdumuzda Nemrut, Meke Tuzlas (Konya Karapnar), Glck (Isparta), Acgl (Konya) glleri buna rnektir. 5.Doal Set Glleri Heyelan Set Gl: Tortum, Sera, Abant, Yedi Gller. Alvyon Set Gl: Marmara, Bafa(amii), Kyceiz, Eymir, Mogan Ky Set (Lagn): B. Ve K. ekmece Terkos (Durusu) ,Akyatan, Balkl, Simenlik Volkanik Set: Van ,Erek, Nazik, Balk, ldr. Buzul (Moren set) Set : En fazla K.Bat Avrupada grlr. 6.Yapay Set : Baraj glleri buna rnektir. Yurdumuz akarsular zerinde baraj kurmaya en elverili blgemiz D.Anadolu, en elverisiz blge Marmara Blgesidir. Hidro elektrik potansiyeli en fazla olan blgemiz D.Anadolu Blgesidir. Barajlarn Yapl Amalar Enerji retmek, me ve sulama suyu salamak, Taknlar nlemek, Balklk *** Trkiyenin bugnk yer ekillerinin olumasnda en az etkili olan d kuvvet buzullardr. DALGALAR
95
Rzgarlarn etkisiyle deniz ve gl yzeylerinde meydana gelen salnmlardr. Dalga boyun rzgarn hz arttka artar. Dalgalar ayrca denizlerde meydana gelen volkanizma ve depremlerin etkisiyle de oluur. Bu dalgalara Tsunomi dalgas denir. Dalgalar s kylarda (kta sahanlnn geni olduu) biriktirme, derin kylarda ise andrma yapar. Dalga Anm ekilleri Falez( Yalyar): Dalarn kyya paralel uzand alanlarda dalgalarn yamacn altn oymas ve st ksmn kmesiyle oluan yer eklidir. Yurdumuzda Dou ve Bat Karadeniz kylar ile , Teke yarmadas, Taeli Platosu ve Tekirda-stanbul arasnda grlr.
Dalga Biriktirme ekilleri 1.Kumsal (Plaj): Dalgalarn andrarak tad malzemeleri s kylarda biriktirmesiyle oluan kum depolardr.
2.Ky Oku: Dalgalarn tad malzemeleri deniz iinde veya kyya paralel bir ekilde biriktirmesiyle oluan yer eklidir.
3.Ky Kordonu (setti) : Ky oklarnn koy ve krfezin az ksmn kapatacak kadar bymesiyle oluan yer eklidir.
96
4.Tombolo (sapl ada): Ky yaknnda bulunan ada ile kara arasnda dalgalarn getirdii malzemeleri biriktirmesi sonucu ada karaya balanr. Byle oluan yer ekline denir. r: Kapda Yarmadas.
GEL-GT (MED-CEZR) Ay ve gnein ekim kuvveti ile deniz , gl yzeylerinde oluan kabarma alalma hareketidir. Gel-git olaynda Ayn etkisi daha ( Dnyaya daha yakn olduundan,) fazladr. Ay gn ile gne gn arasndaki 50 dk. lk farktan dolay gel-git olay her gn bir nceki gne gre daha ge gerekleir. Ay ve Gnein etkisiyle gn iinde iki ykselme ve iki alalma hareketi olur. *Yeniay ve Dolunayda byk gel-git, ilk ve son drdnde kk gel-git yaanr. *Kabarma ve alalma arasndaki seviye farkna gel-git genlii denir. Gel-git genlii i denizlerde azdr (40-50 cm). Okyanus kylarnda fazladr (10-12 m). Trkiyeyi evreleyen denizler bir i deniz olduu iin gel-git olaynn etkisi azdr. *Gel-git olaynn etkisiyle akarsularn az ksmnda oluan doal limanlara Hali denir. Yurdumuzda hali oluumu yoktur. AKINTILAR 1.Dalga Aknts 2. Gel-git aknts 3.Younluk (tuzluluk) ve seviye fark aknts: Denizlerin boazlarla birbirine baland yerlerde grlr. r: Yurdumuzda, Karadenizden Akdenize doru st aknt , Akdenizden de Karadenize doru alt aknt olmas. 4.Okyanus Akntlar: Muson rzgarlar ve srekli rzgarlarn etkisiyle okyanuslarda meydana gelen hareketlerdir. *Okyanus akntlarnn karlama alanlarnda balklk ok gelimitir. Sebebi; balklar iin nemli besin kayna olan planktonlarn ok fazla olmasdr. Ayrca sis olay da fazla olur. KIYI TPLER Kylarn ekillenmesinde Etkili Faktrler: 1. Dalgalar 2. Akntlar 3. Gel-git 4. Akarsular 5. Buzullar 6. kuvvetler 7. Kydaki dalarn uzan biimi 8. Canllar (Mercanlar) (en az etkili) 9. Rzgarlar (Dolayl etkiye sahip) KIYI TPLER 1. ENiNE KIYILAR: Dalarn kyya dik uzand yerlerde grlr. r: Ege Blgesi Kylar (Edremit-Kuadas aras). Bu kylarda; girinti-knt fazladr. Kta sahanl genitir. kesimlere ulam kolaydr. Limanlarn Hinterland genitir. Deniz etkisi i kesimlere kadar sokulabilir.
97
2. BOYUNA KIYILAR: Dalarn kyya paralel uzand yerlerde grlr. r:Karadeniz ve Akdeniz Kylar. Bu kylarda; girinti-knt azdr. Doal limanlar azdr ve hinterlandlar dardr. kesimlere ulam zordur. Dalga andrmas ile falez oluumu fazladr. Ky ile i kesim arasnda iklim, bitki rts, ekonomik faaliyetlerde farkllk fazladr. 3. RA TP KIYILAR: Akarsu vadilerinin deniz sular altnda kalmasyla oluan ky tipidir. r: stanbul-anakkale Boazlar, Hali ve G.Bat Anadolu Kylardr.
4. DALMAYA KIYI TP: Kyya paralel uzanm dalarn ukur ksmlarnn deniz sular altnda kalmasyla oluan ky tipidir. Dalarn yksek ksmlar kyda adalar oluturur. r:Adriyatik denizinde Dalmaya kylar (eski Yugoslavya kylar). Yurdumuzda Antalya- Ka kylar buna rnektir.
5. LMANLI KIYILAR: Geni tabanl vadilerin veya koy-krfezlerin deniz sular altnda kalmasyla oluan ky tipidir. r:Karadenizin kuzeyindeki kylar (Odessa, Dinyeper, ) buna rnektir. Yurdumuzda ise B. ve K. ekmece kylar byle kylardandr. 6. HAL (ESTUAR) TP KIYILAR: Gel-git olaynn etkisiyle akarsu azlarnda oluan kylardr. Kuzeybat Avrupa kylarndaki nemli limanlar buna rnektir. Yurdumuzda yoktur.
7. FYORT TP KIYILAR: Buzul vadilerinin sular altnda kalmasyla oluan kylardr. Bu kylara en iyi rnek skandinav Yarmadasndaki kylar gsterilebilir. Eer kyda adalar var ve kynn girintisi- knts fazla ise bu tr kylara Skyer tipi kylar denir.r:Norve kylar
98
8. RESF KIYILARI: Mercan iskeletlerinin st ste birikmesiyle oluan ky tipidir. r:Mercan adalar kylar (Avustralya Ktasnn dousunda). Trkiye , kuzey yarm krede ,Asya ,Avrupa ve Afrika ktalarnn birbirine ok yaklat bir yerdedir. Avrupa ve Asya arasnda doal bir kpr grevini stlenen Trkiye ,Asya'da yer alan geni topraklarna Anadolu , Avrupa'daki topraklarna 'da Trakya ad verilir. taraftan denizlerle evrili olan Trkiye kuzeyinde Karadeniz , gneyinde Akdeniz, batsnda Ege Denizi bulunur. Trkiyenin komular ise, douda Grcistan,Ermenistan, Nahvan-Azerbaycan ve ran; gneyde rak ve Suriye; kuzeybatda Yunanistan ve Bulgaristan'dr. Trkiye 26 ve 45 dou meridiyenleri ile 36 ve 42 kuzey paralelleri arasnda yer alr. BOYUTLARI VE YZLM Trkiye dou bat dorultusunda uzanan bir diktrtgen eklindedir. Doudaki en u noktas Trkiye-ran ve Nahvan snrlarnn kavak noktasdr. En bat ucu ise, Gkeada'daki Avlaka Burnu'dur. Kuzeydeki en u noktas, Sinop ilindeki nceburun, en gney ucu da , Hatay ilindeki Beysun kydr. Trkiyenin eni 680 kilometre, boyu ise 1565 kilometredir. Trkiye 814.578 kilometrekarelik yzlmne sahiptir. DALAR Kuzeyde , Karadeniz kylar boyunca uzanan dalara Kuzey Anadolu Dalar ad verilir. Bunlarn balcalar , kyda Kre, Canik ve Dou Karadeniz Dalar, daha douda yer alan Kop ve Mescit dalardr. Gneyde ise, Toros Dalar ad verilen ve kendi iinde ksma ayrlan da sras uzanr. Bat Toroslar, Antalya Krfezi evresinde yer alr. Akdalar ve Beydalar en nemlileridir. Orta Toroslar, Taeli Platosu'ndan balayp kuzeydouya doru uzanrlar. Bolkar Dalar, Aladalar ,Tahtal ve Binboa Dalar en nemlileridir. Gneydou Toroslar, Nur(Amanos) Dalar ile balayp, Dou Anadolu Blgesinin gneyinde bir yay izerek, rakran snrna kadar uzanan sradalardr. Kuzeydou Anadolu Blgesi , Kuzey Anadolu Dalar ile Toros Dalar birbirine ok yaklarlar ve geni, dalk bir alan olutururlar. Burada yer alan en nemli dalar, kuzeyde Allahuekber Dalar , ortada Karasu-Aras Daplar, gneyde de Gneydou Toroslar'dr. Ar, Tendrek,Sphan, Nemrut bu blgede yer alan volkanik dalara rnektir. Blgede yer alan Ar Da ayn zamanda yurdumuzun en yksek dadr (5137 m). Bat Blgede yer alan dalar ise , kyya dik olarak uzanrlar. En nemlileri, Kaz Da, Boz Dalar ve Aydn Dalar 'dr. Bu blgede i kesimlerinde ise, Murat Da ve Emirda yer alr. Kuzeybat, gneydou ve i blgede olduka alak bir grnme sahiptir. Kuzeybatta yer alan Yldz Dalar , gneydouda volkanik bir da olan Karacada ile i kesimlerdeki Elmada, Sndiken dalar ile Erciyes, Melendiz ve Hasan Da en nemli dalardr. TARIM Trkiye ok deiik rnlerin yetitirildii bir tarm lkesidir. Karadeniz Blgesi her mevsim yal iklimiyle zellikle ay, fndk ve msr retiminde bata gelen blgedir. Bunun yan sra balklk , zellikle de hamsi blge ekonomisi iin nemlidir. Marmara Blgesi, zellikle Trakya , ayiei retiminde son derece nemli bir paya sahiptir. Marmara'nn gney ve batsnda zeytincilik de nemlidir. Adapazar ise yetitirdii patatesleri ile nldr. Bu blgede kk ve bykba hayvancln yan sra Trakya 'da mandraclk da gelimitir. Ege Blge'sindeki Gediz , Kk ve Byk Menderes ovalarnda yetitirilen haha,turungiller,sebze ve meyve,zellikle de incir,blge ekonomisine byk katk salar. Bu blgedeki Manisa ili yetitirdii karpuzlarla n kazanmtr. Akdeniz Blgesi'nin tarmsal rnleri narenciyeye dayanr. Ayrca Trkiye'nin en verimli ovas olan ukurova pamuk retiminde lkede ilk sradadr. sparta 'da da gl retimi blge ekonomisine katk salamaktadr. Gneydou Anadolu Blgesi'nde Antep fst ,zm,tahl, Dyarbakr ve evresinde karpuz yetitirilir. Blgede arclk da nemlidir. Dou Anadolu Blgesinde ise bykba hayvan yetitiricilii geim kaynaklarnn banda yer alr. Bunun yan sra tahllar ve ekerpancar ,blge ekonomisine katk salar. Kays da Malatya 'nn simgesi haline gelmitir.
99
Anadolu Blgesi Trkiye'nin tahl ambardr. zellikle Konya, tek bana lkenin en nemli buday retim merkezidir. Meyve, sebze ve ekerpancar retimi ile kkba hayvan besicilii blgenin dier gelir kaynaklarndandr. ENDSTR Trkiye , 1950'li yllarn sonuna kadar, arlkl olarak tarma dayal bir ekonomiye sahipti. 1960 ylndan sonra planl ekonomiye geip ve tarmsal alandaki teknolojik ilerlemeler sonucu sanayi alannda nemli bir canlanma balad. Bugn lkede imalat,madencilik ve enerji alannda nemli yatrmlar gerekletirilmitir. zellikle Marmara Blgesi, stanbul,zmit ve Bursa civarnda imalat ve montaj sanayi gelimitir. lkenin yeralt kaynaklar da olduka zengindir. zellikle Zonguldak ve civarnda kmr madenleri,Murgul'da bakr iletmeleri, skenderun 'da demir ve Batman'da petrol retimi nemlidir. Bunlarn dnda krom,kurun,tuz,civa gibi dier madenler de saylabilir. Enerji alannda da zellikle termik ve hidroelektrik santraller lkenin enerji htiyacn karlamaktadr. TURZM Trkiye son yllarda turizim asndan ok nem kazanmtr. Ilman iklimi ve doal gzelliklerinin yan sra,tarihsel ve arkeolojik bakmdan da ok nemli bir lke olan Trkiye, bu alanda yeni yatrmlarla ekonomisine byk katk salamaktadr. Karadeniz Blgesinde yer alan Smela manastr,Marmara Blge'sinde Truva antik kenti, Ege'de Bergama ve Efes , Akdeniz'de Aspendos , batk kent kekova yerli ve yabanc turistlerin ilgisini ekmektedir. Kaynak ve Daha fazla bilgi iin: http://cografya.dostweb.com
100

Turkiye Cog

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turkiye Cog

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

kpss@yahoogroups.

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

Ayn Enlem zerindeki Merkezlerde Ortak zellikler

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

Fiziki haritalar: Yer ekillerini gsteren haritalardr.

Siyasi (idari) haritalar: Snrlar gsteren haritalardr.

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

leklerle ilgili btn sorularmzda kullanabileceimiz forml geni

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com

copyright: kpss mail grubu kpss@yahoogroups.com