DOAN CCELOLU LETM DONANIMLARI

Tarayan bilinmiyor Bu ekitap taslak halindedir. Okumay zorlatrc tarama hatalar ierebilir. Bu taslak srm okurken dzeltir ve dzeltilmi srm bizimle paylamak isterseniz memnun oluruz. WEB: http://ayrac.org letiim: ayrac.org@gmail.com

MANFESTO
Ayra, 2005in Austos aynda mevcut yaynevlerinin, kitap fiyatlarn srarla ok yksek tutmas temelinde, teknolojinin de nimetlerinden yararlanarak, merakl okuyucuyu baz kitaplarla kolay buluturabilme dncesinden hareketle, kitaplk.madpage.com alan adnda, Kitaplk adyla yayna balad. Ksa bir sre, kitaplik.wordpress.com alan adnda yine WordPress temelli olarak yayn hayatna devam etti. Buradaki mrmz de ksa olmad ama olduka iyi bir kitleyle bulutuk WordPresste Mart 2007de de kendimize ait bir alan adnda ve Ayra olarak yolculua devam ediyoruz. Ayra oluturan ekip, yaynevi deneyimi olan kitapseverlerdir. ncelikle baz konulara aklk getirelim: 1. Trkiyede Orhan Pamuk dnda hibir yazar, kitap satlarndan %20den daha yksek bir telif hakk alamazlar. Hatta ou yazar, kitab iin yaymcdan telif creti almaz, alamaz Aldnz bir kitabn gelirinin byk blm yaynevilerine, kitabevlerine ve arac datmclara gitmektedir. 2. Kafka, Joyce, Poe gibi telif hakk olmayan yazarlarn kitaplarnn satndan elde edilen gelir tamamen yayncya ve yukarda saydmz gruba (evirmene eviri bitince bir kerelik czi bir cret verilir) kalr. 3. Kitaplarn basmnda dolayl da olsa aalar kullanlr. 4. Trkiyede yaynclk sektr, bir kitap iin istedii creti karlamayacak kalitede kt bask yapmaktadr. Penguin Booksun ucuz seri retimi kitaplar bile, bizim yaynevilerinden ok daha kaliteliler. Bir kitabevine gidip karlatrn 5. Ayran amac yazara zarar vermek deildir. Buradan kitabn okuyup beendiiniz bir yazara gereken ekilde destek olacak kadar duyarl insanlar olduklarn biliyoruz kitapseverlerin 6. Ayrata kitab yaynlanan ve bundan rahatsz olan yazarlar bize istedikleri zaman ayrac.org@gmail.com adresinden ulaabilirler. 7. Ayrata yaynlanan ekitaplar, okunabilir dzeydirler. Dzelti ve n okumas yaplmtr. Buna ramen buradan linkini aldnz ve okumas srasnda hatalar grdnz kitaplar bize yukardaki eposta adresinden bildirebilir ya da ilgili baln altna yazabilirsiniz. Dzelttiiniz ya da paylamak istediiniz ekitaplar da bize eposta ile ulatrabilirsiniz. Sayglarmzla Ayra Ekibi Baz yararl okumalar: Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu Korsan Kitap Korsan Yaynevi Kltr Hizmetiymi Korsan Yayna Gzelleme ekitap?

DOAN CCELOLU Kekesiz Bir Yaam in letiim Donanmlar

DOAN CCELOLU, stanbul niversitesi Psikoloji Blmnden mezun olduktan sonra ABDde Illinois niversitesinde Bilisel Psikoloji (alglama, dnme, iletiim) alannda doktorasn yapmtr. Daha sonra Trkiyede Hacettepe ve Boazii niversitelerinde grev yapan Ccelolu, Fulbright bursuyla bir yl sreyle Berkeleydeki Kaliforniya niversitesinde ziyareti retim yesi olarak almalarda bulunmutur. 19801996 yllar arasnda ABD Kaliforniya Eyalet niversitesi, Fullertonda grev yapan celolunun, krk akn Trke ve ingilizce bilimsel makalesi yaynlanmtr. 1996 ylndan bu yana Trkiyede niversite rencilerine, retmenlere, anababalara ve iadamlarna ynelik seminerlere, konferanslara ve atlye almalarna arlk vermitir. 1990dan bu yana kitaplarn Trke olarak yaynlamaya zen gsteren Ccelolu, Trk insannn dnce, duygu ve davranlarn bilimsel psikoloji kavramlar iinde inceleyen kitaplar yazmaktadr.

Doan Ccelolu Kekesiz Bir Yaam iin LETM DONANIMLARI 2. Basm birinci basm: Austos, 2002 ikinci basm: Austos, 2002

Babamn on birinci ve en son ocuuyum. Her bir evlad iin siyah kapl bir okul defteri alm ve bu defterlere, her bir ocuunun doumundan itibaren hastalklarm, okula balamalarm ve onlarla yaad gln olaylar kaydetmi. Evlenen her ocuuna kendi defterini verir ve, Artk sen kendi ocuklarn iin defter tut, derdi. Benim siyah kapl defterimin stne krmz bir etiket yap^ hnlm ve stne 11 Doan Ccelolu yazlm. Defterimin ancak on sayfas dolu. En kk olmann kaderi bu olsa gerek. Doum tarihim yazlm. Aylar sonra, 53939 tarihini dt sayfaya unlar yazm: Yrr, gezer, gendi gendine oynar. Kimseye yk olmaz. Ben hatrasn yazarken defteri okar. Donuna iemi. Ayakkabsnn teki ile donu yok. Hani blk? derim; Eh, eh, diye gsterir. Hi darlmaya gelmez. Ktlkten almaz, eyilii sever. Anne, anne/ deyii pek sevimli. Ben hatrasn yazarken bana zm veriyor. Uurlu evlat. (imza) Her namazndan sonra ettii duada, vatann selametini ve Trk ordusunun muzaffer kmasn, evlatlarnn hayrn diledii kadar dilerdi. Zorba filmini grdm zaman, babam daha iyi anladm. Akdeniz insan. Kefedilmemi air. Kefedilmemi mzisyen. Dnyaya merhabay hi brakmayan ve yalanmayan i ocuk; gnl adam. LETM DONANIMLARI Deli gnl gezer gezer gelirsin, Her iekten ar gibi alrsn, Nerde gzel grsen orda kalrsn, Ben senin derdini ekemem gnl arksn bir baka itenlikle sylerdi. Babam anlaynca kendimi daha iyi anladm. Mustafa Sami Ccelolu! Sevgili babam, Bu benim sekizinci kitabm, ilk kitabm anneme sundum. kinci kitabm sana sunulmalyd! Olmad! Sana kzgndm! Doumumdan altm drt yl ve yedi kitap yazdktan sonra, yazdm bu sekizinci kitab imdi boynum bkk ve mahcup sana sunuyorum. Babalk zormu, babam. Hele senin zamannda, ktlk ve sava iinde. Ben ocuumdan hibirine gnlk tutmadm. Gnlm ve aklm ermedi; kt kaldm. imdi anladm senin zenginliini. Ruhun ad olsun, sevgili babam!

indekiler Teekkr.........................................................................................9 Sunu.............................................................................................11 1 Bilincim Donannca Ne Olacak?...............................................15 2 insan, Muhteem Bir Potansiyeldir..........................................19 3 insanolu Alg Dnyasnda Yaar............................................28 4 Srekli letiim iindeyiz...........................................................44 5 Ortamn Verdii Mesajlar..........................................................50 6 iletiim, ok Kanall Bir Sretir..............................................55 7 iletiimin iki Dzeyi: t Dnya ve D Dnya........................66 8 t ve D Dnya Fark Stres Oluturur..............,......................72 9 Can, Hem Ait Hem Bamsz Olmak ster..............................83 10 Varoluun Be Boyutu................................................................87 11 Can, Kaale Alnmak, Umursanmak ister.................................89 12 Can, Kabul Edilmek ister.........................................................103 13 Can, Deerli, Vazgeilmez Olmak ster.................................107 14 Can, Yeterli Olmak ister...........................................................114 15 Can, Sevilmek ve zlenmek ister...........................................125 16 Karmzdakini Dinleyerek Var Ederiz..................................135 17 Varolu Matrisi iinde Byrz.............................................139 18 letiim Matrisi..........................................................................144 LETM DONANIMLARI 19 ki Yaam Felsefesi: Korku Kltr ve Deerler Kltr..................................................................151 20 Sevgi Yaamdr..........................................:..............................156 21 Aile ii likilerdeki Biin.......................................................170 22 Hangi Deerlerin Temel Alnd nemlidir.......................180 23 Ksa Bir Gzden Geirme: Nelerle Donandk?.....................188 Kavramlar Szl...................................................................193 Kaynaklar...................................................................................200

Teekkr Kitabn hazrlanmasnda be kiinin emei geti. Gnl dostum Yldz Hacevliyagil, kitabn ilk msveddesini okuduktan sonra yararlandm nerilerde bulundu; bu nerilerin nda ikinci msveddeyi oluturdum. kinci msveddeyi okuyan asistanm Sabiha Kocabak, ifade ve ierikle ilgili katklarda bulundu, kavramlar szln oluturmamda yardmc oldu ve iirler konusunda aratrma yapt. Sabiha son msveddeyi de okuyarak nemli katklarda bulundu. Yaayarak renme uzman Yavuz Durmu, msveddeyi okuyarak ierik ve ifade konusunda uyanlarda bulundu. Remzi Kitabevinden mer Erduran, kitabn forma ti, ak, grnm, izimleri ve kapayla ilgili nemli katklarda bulundu. Editr Necla Ferolu, kitabn mantksal yaps, tutarll ve diliyle ilgilendi. Bu kadar emek, kitab daha okunur ve scak yapt. Emei geenlere teekkr ediyorum. Her bir aamada yaplan nerileri de yazar olarak ben deerlendirdim ve son karar verdim. O nedenle, bulacanz hata ve eksikliklerden ben sorumluyum. Sunu Paylalmayann anlam ne? Bu kitab yazdm yl olan 2002, niversite eitimimi de eklersek, psikoloji alannda krk nc ylm. Kaliforniyadaki grevimden emekli olarak Trkiyeye gelince, deiik kurumlarda alanlara letiim ve Etkili Yaam adndaki seminerimi vermeye baladm. Katlmclar, bu almadan ok yararlandklarn syleyerek, byle bir olanaktan elerini, dostlarm ve i arkadalarn nasl yararlandrabileceklerini sormaya baladlar. Seminerin insanlar ne kadar etkilediini ben de gryordum. Ne var ki, gerek ortadayd: Seminer i ortamnda gerekletiinden elerin ve dostlarn seminere katlmas olanakszd. O zaman u soru zihnimde belirmeye balad: Seminerde ele alman kavramlar daha geni kitlelerin hizmetine nasl sunabilirdim? Birka yl nce, arkadalarla bir halk lokantasnda yemek yerken, sradan bir insan izlenimi veren garson glmseyerek bana, Beyefendi, ben sizin hibir kitabnz okumadm; ama, sizi televizyonda seyrettim, dedi ve ne sylemek istediine karar verememi bir insann edasyla sustu; sanki sylemek istediini biliyor, ama sze nasl dkeceini bilemiyordu. Nasl syleyeyim bilmem ki, dedi ve yine bir sre sustu, kafasn kad; daha sonra karar vermi bir insann tavr iinde glmseyerek, Valla, siz konutuka zihnim ald! dedi. Sradan bir insann bu sz 12 LETM DONANIMLARI lerini, eitim yaammn en deerli dllerinden biri olarak gryorum. Garsonun szn ettii, konuk olarak katldm Derinlikler adndaki televizyon programyd. Mevcut televizyon programlarna konuk olarak katlmann yan sra, kendi televizyon programm yapmamn nemli bir hizmet olacan o andan itibaren dnmeye baladm. Persilin sponsorluunda, Temiz Aile Temiz Gelecek: Doan Ccelolu ile Sohbetler program byle bir anlaytan dodu. Televizyon program byk ilgi grd ve birok kii programn devam etmesi iin srar etti. Ne var ki, yaygn izlenirliine ramen, televizyon programnn kalc bir etki uyandracan sanmyorum. Televizyon programnn ve seminerlerin kitaplarla desteklenmesi gerektiini dnyorum. Bu nedenle yukarda szn ettiim seminerin ieriini kitap haline getirmeye karar verdim. Elinizdeki kitap, letiim ve Etkili Yaam seminerini yanstacak biimde yazlmtr. Seminerin, ieriini olutururken, zaman zaman, daha nce yazm olduum kitaplarda ele aldm kavramlardan ve rneklerden yararlandm. Dolaysyla, bu kitapta zaman zaman, daha nceki kitaplarmdan alnm kavram ve rneklere rastlayacaksnz. Bu kitab okuduka zihninizin alacan umuyorum; kitabn amac sizin zihninizi amak.

Seminerime katlan birok kii, seminer sresince rendiklerinin yardmyla imdi eiyle, ocuuyla, dostuyla, yneticisiyle ilikilerinde, farkndalklar gelitirdiklerini, yani zihinlerinin aldn sylediler. Zihnin almas ne demek? Daha nce anlayamadm, kafamn kark olduu bir konuyu anlayabilirsem, karmak olan konu ak seik hale gelirse, Zihnim ald, derim. Gelin, zihin yerine bilin, kafa karkl yerine de donanmam bilin diyelim. Szn ettiim lokantadaki garson, bana gre, aslnda unu sylemekteydi: Donanmam bilincimi siz donat SUNU 13 tnz; bu nedenle daha nce karmak gelen baz konular benim iin imdi anlalr hale geldi. Evet, bu kitap kendiniz, yaamnz, ilikileriniz konusunda bilincinizi donatmak iin yazld. Peki, bilincim donannca ne olacak? diye aklnza bir soru gelebilir. Kitabn ilk blm, bu soruyu yantlamaktadr. Bilincim Donannca Ne Olacak? Fotorafda glmseyin. Bir gn mutlaka alrlar selamnz. STN DKMEN Bu kitap bilincinizi donatmak iin yazld, dediimde, aklnza gelebilecek soru u olabilir: Bilincim donannca ne olacak? Bu soruyu yantlamak iin yaamn deiik alanlarndan rnekler vermek istiyorum. ki Ordu ki ordu dnn; biri tam tehizatl, donanm. Neyle donanm? Silahlarla donanm: Muhtemel saldrlara kar koyabilmek iin, gl olmann gereini kavram bir ynetim, lkeyi savunmak iin gerekli modern ara ve gerelerle orduyu donatm. Eitimle donanm: Bu ordu, hem askerlik hem de yurt sevgisi eitimiyle donanm. En st komutanndan en dk rtbelisine kadar tam bir vizyon birliine ulamlar. Disiplinle donanm: Ayn ordu, vatan savunmasnda etkili bir harektn ancak tam bir disiplin iinde gerekletirilebileceinin nemini kavram durumda. Dkmen, stn, Selam: iirler (s. 27), Sistem Yaynclk, istanbul, 1996. 16 LETM DONANIMLARI BLNCM DONANINCA NE OLACAK? 17 Dier ordu ise: Silahlar eskimi: Silahlar yenilemek kimsenin aklna gelmemi; bu ordunun bulunduu lkede, sen ben kavgas iinde, lke savunmasnn gerekleri umursanmam. Eitimsiz: Ordu hem askerlik hem de yurt sevgisi konusunda yeterli eitimi grmemi. Askerlerin paylatklar bir vatan vizyonu yok. Disiplinsiz: ilk frsatta firar etmeyi kafaya koymu insanlardan oluan babozuk bir ordu. nemli soru: Bu iki ordu birbiriyle savatnda hangisinin zafere ulaacandan pheniz var m? ki Yeni Giriimi Bir baka rnek daha alalm; iki yeni i giriimi dnn. Ahmet ve Cevdetin her biri kendilerine lokanta amak istiyor. Ahmet lokanta iletme konusunda deneyimsiz, ama deneyimi olan, bu konuda bilinci donanm birine danyor, ondan akl alyor. Cevdet de i konusunda deneyimsiz ama, Allah yr ya kulum derse her ey yoluna girer, dncesiyle hi kimseye danma ve kimseden akl alma gerei duymuyor. Ahmetin danman, u sorularn yantlarn bilmek nemli, diyerek ilk adm atyor:

10

Gerekli sermaye ne kadar? rnein, lks bir lokanta m alacak, yoksa dk gelirli vatandan yemek yiyebilecei bir halk lokantas m? Bu ii yrtebilmek iin ne gibi bilgilere, deneyimlere ve becerilere gerek var? tyi yemek yapan biri lokanta amaya kalknca bir sre sonra yemek yapmann lokantaclk iinin ancak bir yn olduunu anlar. Lokantaclk ii sadece yemek yapmann tesinde insan ilikilerini, i mimarlk ve bahe mimarln, ynetim, muhasebe ve gda pazarlarn bilmek gibi birok yn kapsar. i nerede almal? in yeri mstakbel mterilere uygun olmal. Dk gelirli vatandalarn oturduu bir yere pahal, lks bir lokanta amak gereki deildir. iin en uygun balama mevsimi nedir? Her iin kendine zg mevsimi olabilir. Herkesin tatil iin baka bir yerde olduu mevsimde lokanta amak doru olmayabilir. nasl ynetilmeli? ynetimi deneyimi olmayanlarn, ie girimeden nce deneyimli bir ynetici bulmala/ ve onunla birlikte almaya balamalar yerinde olur. Ahmet, dant kiinin nerileri dorultusunda davranrken, Cevdet, Allah kerim; ksmetimizde varsa olur, diyerek yukardaki hibir soruyla ilgilenmeden ie giriiyor. nemli soru: Ahmet gibi tedbirli, planl giriimciler mi, yoksa Cevdet gibi tedbirsiz, plansz giriimciler mi daha baarl olur? ki ift Evlilik yaamndan da bir rnek alalm. Farz edelim ki bir ift evlenmeden nce birbirlerini adamakll tanmaya nem veriyorlar; Birbirlerini ekici bulduklarnn farkndalar; niin ekici * bulduklarn ve evlilikte cinsellikten ne anladklarn bili vnrlar vp hnn navLmvnrlar } Aile kurmayla ilgili beklentilerinin ne olduunu birbirle ri riyle nceden ak seik konuuyorlar. Bireysel deerlerini, inanlarn, zevklerini ve nasl bir gelecek istediklerini birbirlerine sylyorlar. ocuk yetitirirken neye dikkat edeceklerini, nasl ocuk yetitirmek istediklerini konuuyorlar. Btn bu konular aka ve drste konutuktan ve birbirlerinin i dnyalarn tandktan sonra evlenmeye karar veriyorlar. D 2 18 LETM DONANIMLARI Dier bir ift, birbirlerini ilk grdkleri anda duyduklar ekim nedeniyle evlenmeye karar veriyorlar. Baka hibir eyi dnmek ve aralarnda konumak akllarna gelmiyor. nemli soru: Hangi iftin evlilii daha mutlu ve salkl olacaktr? Bu gzden geirmelerden u sonuca varrz: Bilinci donanm insan, bilinci donanmatn insandan her zaman ve her koulda daha etkili ve gl olacaktr. Evet, anlaml, gl ve cokulu bir yaam, ancak donanm bir bilincin temelleri stne kurulur. Bu kitab okumaya devam ettiinize gre, bilincinizin donanmna nem veren birisiniz. Buyurun, bilincinizi donatma yolculuuna balayalm... nsan, Muhteem Bir Potansiyeldir Bir elmann yreinde gizlenen tohum, grlmez bir elma bahesidir. Ama bu tohum bir kayaya rast gelirse, ondan hibir ey kmaz. HAL CBRAN* Potansiyel Bilinci imdi size, sol elimde bir mee palamadu ve sa elimde bir akl ta gstermekte olduumu varsayn. Sol elimde grm olduunuz bu mee palamudu, kendisi gibi ka tane mee palamudu retme potansiyeline sahiptir?

11

Bu mee palamudunun bir mee aac olmas olasl var m? Evet, var! Evet, var! Peki, bu mee palamutlarnn her birinin bir mee aac olma olasl var m? Evet, var! Demek oluyor ki sol elimde grdnz bu mee palamudu, kendisi gibi sonsuz sayda mee palamudu retme {potansiyeline sahiptir. ,. * Cibran, Halil, nsanolu Isa (s. 39), Anahtar Kitaplar, stanbul, 1993. 18 te yandan sa elimde tutmu olduum akl tann retme potansiyeli sfrdr. akl ta kendisi gibi akl ta retme olanana sahip deildir. Siz potansiyel nedir bilmezseniz, bilinciniz potansiyel farkmdalyla donanmamsa, elimde tuttuum bu iki eyi potansiyel asndan ayrt edemezsiniz; her ikisini de bir nesne olarak grrsnz. Potansiyelin ne olduunu bilen biri, mee palamudu ve akl tan farkl alglar ve bunlarla ilgili farkl dnr. Bu kii, bir tek mee palamudunda, tm Trkiyeyi mee aacyla donatacak bir potansiyel olduunu bilir ve bu gzle mee palamaduna bakar. Potansiyelin ne olduunu bilmeyen biri ise, akl ta ve mee palamudu ayn eylermi gibi dnr. rnein, ona gre, her ikisi de frlatlacak bir nesnedir ve eline geirdii zaman bilinsiz olarak mee palamudunu da akl ta gibi frlatr, atar. nsan Potansiyelinin Farknda Olmak nsann bir potansiyel olduunun farknda olan ve farknda olmayan iki ortam karlatralm. nsann bir potansiyel olduunun farknda olan ortam, farknda olmayan ortamdan farkl sonular alr m? Bu karlatrmay, anababa ocuk, retmen renci, yneten ynetilen ve devlet vatanda ilikisi olmak zere drt farkl iliki alannda yapalm. Anababa ocuk likisi nsann bir potansiyel olduunun farknda olan aile ortam, ocuu bir potansiyel olarak grr. Potansiyel bilincine erimi ailede u bak hkimdir: Bu ocuk kendi zel yetenekleri ve eilimleriyle bu dnyaya gelmi bir varlk, bir potansiyel yumadr. Bu potansiyelin ne olduunu anlamamz ve daha sonra onu gelitirmemiz ok nemli. Bu ocuk mzik, spor, matematik, soyut dnce, resim gibi alanlarn birinde veya birkanda NSAN, MUHTEEM BR POTANSYELDR 21 yetenekli olabilir. ocuu yakndan gzlersek hangi alanda yetenei olduunu anlayabiliriz ve bu yetenein gelimesine yardmc olabiliriz. Onun gelimesine uygun ortam oluturmak, bizim sorumluluumuzdur. ocuun potansiyelini gelitirmek, anababanm srekli akhndadr; aile her eyi, onun potansiyelinin kendine zg bir biimde gelimesini dnerek deerlendirir. Byle bir ortamda ocuk, kendini zel hissederek byr; srden biri olmadn, kendine zg bir kii olduunu bilir. Kendine gveni vardr. Ben varm, doalm, deerliyim, elimden i gelir ve sevilmeye, zlenmeye laym/ duygusunu gelitirir. Gl ve mutludur. Dier yandan insann bir potansiyel olduunun farknda olmayan aile ortamnda ocua bir potansiyel olarak baklmaz; daha doru bir ifadeyle, anababanm bilinci potansiyel farkmdahyla donanmad iin, baklamaz. ocuk daha domadan nce onun hangi meslee sahip olmas gerektiine karar verilir; Olumu makine mhendisi yapacam, Kzm Trkiye gzellik kraliesi olacak, Para imdi futbolda; okutmayacam, onu futbolcu yapacam gibi. ocuun kendine zg bir z, bir potansiyeli olduunu bilmedikleri iin onu kendi istedikleri kalba sokmaya alrlar; ne var ki, bunu yaptklarnn bile farknda deillerdir. Kefetmeye alan, inceleyen, onun kim olduunu merak eden bir gzle ocua bakamazlar; onun gelimesine uygun ortam oluturma

12

sorumluluunu hissedemezler. Byle bir ortamda ocuk kendini zel hissetmez; srden biri olduunu, kendine zg bir kiilii olmadn dnr. Kendine gveni yoktur. Ben yokum, bende bir bozukluk var, deersizim, elimden i gelmez ve sevilmeye, zlenmeye layk deilim, duygusunu gelitirir. Gsz ve mutsuzdur. nemli soru: nsann bir potansiyel olduunun farknda olan ailenin ocuu, fart; mda olmayan ailenin ocuundan daha iyi gelime olanana sahip olmaz m? Farknda olan ailelerin o 22 !let!q!m donanmlar unlukta olduu bir toplum ile farknda olmayan ailelerin ounlukta olduu bir toplumu karlatrdnzda ne gibi farklar grrsnz? On yllar ve yz yllar iinde bu farklar derinleerek bymez mi? retmen renci likisi nsanm bir potansiyel olduunun farknda olan eitim ortamndaki bir retmenin bak, farknda olan anababanm bak tarzna ok benzerdir; snfa girdii zaman, orada gelimek iin bulunan potansiyeller olduunun farkndadr; kendi temel ilevinin rencilerine bilgi aktarmak deil, onlar gelitirmek olduunun bilincindedir. imdi benim karmda, otuz yl sonra bu lkenin ynetimini ele alacak olan insanlar var. Onlarn, olabileceklerinin en iyisi olmasna katkda bulunmak benim grevim. Bu, grevlerin en kutsallarndan biri. Bu kutsal grevin byk bir sorumluluk getirdiinin farkndaym, bilinci iindedir. ocuun kendiliinden ortama getirdii merak ve kefetme istei; retmenin ok nem verdii bir hazinedir. rencilerin geliecek potansiyeller olduunun farknda olan retmen, rencileri srekli soru sormaya ve katlmc olmaya tevk eder; ekingenlik nedeniyle dile getirilememi sorular ocuklarn gzlerinden anlar ve, Galiba senin sormak istediin bir soru var; haydi sor evladm! diyerek onlar yreklendirir. Soru soran, rendikleri stnde dnen ve sorgulayan renci/kendini deerli ve gl grmeyi renir. Kendini deerli ve gl gren insan, yeni giriimlere soyunmaktan, hata yaprMktan ekmmez; yapt ha talan baarya giden yolda atlan doal admlar olarak grr. insann bir potansiyel olduunun farknda olmayan eitim ortamndaki retmen snfa girdii zaman, gelimek iin orada bulunan potansiyeller olduunun farknda deildir. Kendi temel ilevinin bilgi ezberletmek olduunu sanr. Bilginin iyi aktarlmas iin ocuklarn uslu uslu oturmas gerekir; bu neden INSAN, MUHTEEM BR POTANSYELDR 23 le retmen, asl grevinin, ocuklar snfta sessizce oturmalarn salamak olduunu dnr. retmenin yznn ask olmas gerekir ki, ocuklar ocukluk yapmasn ve ondan korksun. Bunu gerekletirmek iin okulun ilk gnlerinde birka ocuu dver ya da azarlarsa, bunun dierlerine de bir ders olacan bilir. Soru sormak, rendikleri stnde dnmek ve sorgulamak renciden istenmeyen davranlardr. renciden beklenen, snfta put gibi oturmak, daha sonra retmenin sylediklerini papaan gibi tekrar etmektir. Byle bir retmen, rencilerin gznde bir prlt, iinde bir renme evki olup olmadna dikkat etmez; daha da acs, bilinci potansiyel farkmdalyla donanmad iin, bu prltnn olabileceinin dahi farknda deildir. nemli soru: insann bir potansiyel olduunun farknda olan retmenlerin ve eitim ortamlarnn ounlukta olduu bir toplum ile farknda olmayan retmen ve eitim ortamlarnn ounlukta olduu bir toplumu karlatrdnzda ne gibi farklar grebilirsiniz? On yllar ve yz yllar iinde bu farklar derinleerek bymez mi? Yneten Ynetilen likisi imdi de i yaamndan bir rnek ele alalm: insann bir potansiyel olduunun farknda olan ynetici, ynettii kiilerin gelimesine

13

zen gsterir; nk iteki gerek verimliliin insanlarn potansiyelinin retime dnmesinden geeceim bilir. Byle bir ynetici, yannda alan insanlarn gelimesiyle srekli ilgilenir, hatalar bile geliim frsat olarak deerlendirir. Hata yapld zaman yle dnr: Aslnda bu kiide, hatasz i yapma potansiyeli var. Ama, ya eitim ya da dikkat eksikliinden bir hata yapt. Bu kiinin gerekli beceriye sahip olmamas nereden kaynaklanyor olabilir? irkette gerekli renme frsatlar yaratlmad m? Grev verilirken bu grevin gerektirdii becerilere sahip olup olmad aratrlmad m? Yoksa gerekli becerilere sahip olduu halde, bkknlk, yorgunluk, isteksizlik gibi motivasyonel nedenlerden dolay m hatal davrand? Ynetici, btn bu sorular takip ederek hatal davrantan birok ders karr ve bir renme ortam yaratr. renen organizasyonlar anlaynn altnda, alanlarn renme potansiyeli tad varsaym yatar. nsann bir potansiyel olduunun farknda olmayan ynetici, ynettii kiilerin gelimesine nem vermez; onun nem verdii, potansiyel bilincinin farknda olmayan retmen gibi, ask suratl olmak ve alanlarn kendisinden korkmasn salamaktr. Herkesin, kendisinden ne kadar ok korkarsa o kadar ok alacan dnr ve bu korkunun srekli olmasn salamaya alr. Bu ynetici, Benden korkun! demez; korkunun adn deitirir, sayg, der. Bana sayg gsterin! dedii zaman evresindekiler onun ne istediini gayet iyi anlar. te bir hata yapld zaman, kiinin gelime potansiyeli gibi i hayatna yakmayan kavramlarla zaman geirmez. Hatay yapan, ibreti lem iin en ar ekilde cezalandrr. Tabii byle bir ortamda kimse, yeni bir ey yapmaya cesaret edemez; yaratclk sratle ortadan kalkar. Ne var ki, yaratclk zaten yneticinin ummamda deildir; o, evresiniEvet Efendimciler!le kuatr. renen organizasyon gibi kavramlarla kymetli vaktini boa harcamaz. nemli soru: nsanm bir potansiyel olduunun farknda olan irketlerin retim ve krlar, on yllar iinde, insana deer vermeyen irketlerden daha fazla olmaz m? NSAN, MUHTbhM BK POTANbiYbLuiR 25 Devlet Vatanda likisi nsann bir potansiyel olduunun farknda olan devlet ynetimi, tm kurumlarn bu temel anlay stne oturtur. En nemli hazine, bu lkenin insandr, diye dnr. Dil, din, rk, cinsiyet ve yre ayrm yapmakszn, lkenin her bir bireyinin olabileceinin en iyisi olmasna olanaklar yaratmaya kendini adar. Anayasa, bu temel anlay stne kurulur. Dier tm yasalar ve bu yasalara bal olarak karlan tzk ve ynetmelikler, insan potansiyelinin gelimesi anlayyla uyum iindedir. nsanm bir potansiyel olduunun farknda olmayan devlet ynetimi ise, insann bir potansiyel olduunun farknda olmayan i yneticisi gibi, ynettii kiilerin gelimesine zen gstermez. Devleti temsil eden kamu grevlisi de ask suratl olmaya ve yurttalarn kendisinden korkmasna zen gsterir.. Devlet, vatandana tebaa olarak bakar. Vatandalarnn, ancak yeteri kadar korkmas halinde yasalara ve devlete saygl olacaklarn ve vergilerini vereceklerini dnr. Vatandalarn korkusunun srekli olmasn salamaya alr. Bu devlet, Benden korkun! demez; korkunun adn deitirir, sayg, der. Devlete sayg gsterin! dedii zaman vatandalar onun ne istediini gayet iyi anlar. Anayasa, devlet korkusunu temel almtr; tm yasalar, tzk ve ynetmelikler bu temel anlay stne oturtulur. Devlet yneticilerinin evresini Evet Efendimciler! kuatmtr. nemli soru: Her bir yurttann bir potansiyel olduunu kabul eden bir devlet ile vatandan tebaa kabul eden bir devlet karlatrldnda ne gibi farklar grrsnz? On yllar ve yz yllar iinde bu farklar daha derinleerek bymez mi? yle grlyor ki, bir tek potansiyel farkmdalnn bir donanm olarak bilincimizde

14

olmas veya olmamas bile yaammzda nemli farkllklara yol aacaktr. imdiye kadar, potan 26 LETIvI DONANIMLARI siyel donanmnn ailede, eitimde, iyerinde ve devlet ynetiminde yer almasnn bireyin ve toplumun yaamnda ne denli olumlu sonular yarattn gzledik. Sonu olarak unu syleyebiliriz: nsan, muhteem bir potansiyeldir ve bunun bilincinde olan toplumlar, eninde sonunda dierlerinden daha stn olur. imdi diyebilirsiniz ki, Ben insann bir potansiyel olduunu kabul ediyorum, ama bu potansiyelin geliip gelimeyecei konusunda kukularm var. nsan bir potansiyeldir/ dediimiz zaman, mutlaka geliecektir! de demi oluyor muyuz? Yani bu insan potansiyeli her zaman geliir mi? Ortamn nemi Bu sorunun yantn verebilmek iin mee palamuduna geri dnelim. Yetimesine uygun toprak ve iklimi bulunca, mee palamudu gr bir aa olur. Uygun ortam bulmazsa, ayn mee palamudu, en fazla clz bir aa olacaktr. ister gr, isterse clz bir aa olarak bysn, mee palamudu topraa bir potansiyel olarak girer. Uygun ortam mee palamudunun potansiyelini tmyle gelitirirken, uygun olmayan ortam bu potansiyelin ancak bir ksmn gelitirir. Bu nedenle gelitirilerek gerekletirilmi potansiyelden sz edebildiimiz gibi, gelitirilememi ve rtk kalm potansiyelden de sz edebiliriz. imdi mee palamudu ve mee aacn brakalm, insanlarn dnyasndan gzlemler yapalm. ki Farkl nsan Portresi evrenize bir bakn: Dik yryen, Gler yzl, Ben yapabilirim! diye dnen ve risk alan, NSAN MUHTEREM B.R POTANSYELDR 27 Hatalar, baarya giden yolda basamak olarak gren, Gelecee umut ve evkle bakan insanlar grdnz m? Ben grdm; ama btn yaamm boyunca saylar ikiyi gemedi. Sanrm siz de grmsnzdr; ama sanrm siz de bu tr insanlarn o kadar ok olmadna dikkat etmisinizdir. Yine evrenize bir bakn: Omuzlar dm, sklm bklm yryen, Ask suratl, bedbin bir yzle bakan, Ben beceriksizin tekiyim; elimden i gelmez, diye dnen ve hi risk almayan, lk hatada, Zaten baaramayacam biliyordum, diyerek abalamaktan vazgeen, Gelecee umutsuzca bakan insanlar grdnz m? Sokaklarda ve iyerlerinde bu tr insanlar ok gryorum. Sanrm sizin gzleminiz de benimkine benziyordur. Neden kimi insanlar kendine gvenli, gler yzl, gelecekten umutlu da, kimilerinin kendine gveni yok, omuzlar dm, suratlar ask ve umutsuz? iinde yetitikleri ortamn gelitirme zellii farkl da ondan! iki ortam arasnda nasl bir farkllk var ki, bu iki kii birbirinden bu kadar farkl? Nedir iki ortam arasndaki farkllk? Biri ailesi, retmeni, toplumu tarafndan gelitirilmi, br gelitirilmemi, kalplanmtr. Peki nasl? ocuun gelime ortam iinde yer alan iletiim srecinin doas ve biimiyle, tabii.

15

Toprak, gne ve su, mee palamudu iin ne ise, iinde yetitii iletiim ortam da insan iin odur. Madem insann gelimesi bakmndan bu kadar nemli, o zaman gelin u iletiim srecinin doasna daha yakndan bakalm. NSANOLU ALGI DNYASINDA YAAR 29 nsanolu Alg Dnyasnda Yaar insann anavatan ocukluudur. CEML SNMEZ* Alglama Farkll insann gnlk yaam, kiinin kendi alglamas iinde yer alr. Bu ifadeyi imdi grsel olarak yaayalm. Ltfen, bu sayfadaki ekle baknz. lk grdnz ne? ilk grdnz, ya beyaz bir amdan ya da yz yze bakan iki insan profili olmutur. Birok okuyucu ayn anda bu ekle bakyor olsayd, bir ksm amdan, bir ksm da insan profili grecekti. Kiiler arasndaki bu alglama farklar doaldr. imdi, ltfen siyah zemin kabul edin, yani siyah arkada, be * Cemil Snmezle yaptm kiisel sohbet notlarndan. yaz nde dursun. Siyah arkada zemin olunca nde, beyaz amdan grrsnz. Beyaz zemin kabul ederseniz, bu defa nde, iki insan profili grrsnz. \ Einiz, arkadanz, yneticiniz gibi, sizin iin nemli biriyle | ayn ekle baktnz varsayn. Siz sadece amdan grrken eii niz sadece iki insan profili grse ve her ikiniz de kendi grdnzn tek gerek olduunda srar etseniz, bu, evliliinizi etki9 ler mi? Tek gerek grnde srar eden yneticiniz ya da yakn bir dostunuz ise, bu, i yaamnz ya da dostluunuzu olumsuz etkiler mi? Kalplanm, inat, dediim dedik, ttrdm ddk tavrl, birbirine saygsz kiiler, ilikilerinde karsndakinin farkl alglamasna izin vermez. Byle kimselerin inat etmeleri ve birbirlerini dinlememelerinden dolay, hem kendileri hem ilikileri geliemez. rnein, eler arasnda yle bir konuma geer: Bu amdan biraz yamuk gibi duruyor! Ne amdan yahu? Orada amdan yok ki! Orada, iki insan profili var! Aaa! Kr msn sen? Bak orada amdan var! Hanm, esas kr olan sensin. Orada iki insan profili var. Akl banda kime gstersem, orada amdan grr! Ancak senin gibi salaklar amdan grr. Akl banda olan orada, benim grdm, yani iki insan profilini grr. Salak sensin! Senin gibi salaklar senin grdn grr. imdi adam ileden karma; hem aklsz hem de arszsn! Ve benzeri tartmalar byyerek hi yoktan kavgalara yol aabilir. Kalplanm ve inat insanlarn tam aksine gelimi, renmeye ak, birbirine saygl kimselerin evliliinde alglama fark llklar istenir; alglama farkllklarnn yaamlarn zenginletirdii kabul edilir. 30 LETM DONANIMLARI Bu iftlerin arasnda ise una benzer bir konuma geer: Bu amdan biraz yamuk gibi duruyor! Sen orada amdan m gryorsun? Evet! Sen amdan grmyor musun? Ne ilgin. Ben birbirine dnk iki insan profili gryorum. Ciddi misin? Vallahi ciddiyim! Gerekten ilgin! Anlatsana nasl gryorsun? Beyaz arkada, iki siyah profil nde duruyor. Ben ise siyah zeminde beyaz bir amdan gryorum! Haa! Evet, siyah zemin kabul edince ben de imdi beyaz bir amdan gryorum. Gryorsun deil mi? Evet gryorum. Sen de beyaz zemin kabul edersen iki insan profili grebilirsin!

16

Evet, evet, imdi iki insan profilini ben de gryorum. lk rnekteki ift, kendi alglamalarnn dna kamad iin, birbirlerinin gzyle ekli grememi, biri dierinin alglamasn kendininkine benzetmeye almtr. Bylece, yaamlarnn, birbirlerinin alglamasyla zenginlemesine frsat vermemilerdir. ikinci rnekteki ift, kendi alglamalarnn dna kabilmi ve birbirlerinin gzyle ekli grebilmitir. Erkein kadnn gzyle, kadnn da erkein gzyle grmesi sonucunda, her ikisinin de yaam zenginlemitir. Buraya kadar sylediklerimizden kan udur ki, bir ey, farkl kimseler tarafndan farkl ekilde alglanabilir. Bireyin kulland zemin, onun alglamasn belirlemektedir. Zemin deiince, alglama da deimektedir; alglama zeminin bir sonucudur. Olay ve Fenomen Ayn ey Deildir Olay, evremizde yer alan fiziksel verilerin tmdr. amdan profil rneinde olay, bu ekilden gznze yansyan mlar NSANOLU ALGI DNYASINDA YAAR 31 dr. Olay, bizim dmzda olan fiziksel enerjidir. Fenomen, bu olayn bizim zeminimizden geerek alglanmas ve yorumlanarak anlamlandnlmasdr. Bir arkadam u yky yollad: Kurabiye Hrsz Bir gece, kadnn biri havaalannda bekliyordu, .Uam kalkmasna daha epeyce zaman vard. Havaalanndaki dkkndan bir kitap ve bir paket kurabiye alp kendisine oturacak bir yer buldu. Kendisini kitabna kaptrm olmasna ramen, yannda oturan adamn olabildiince cretkr bir ekilde aralarnda duran paketten birer birer kurabiye aldn fark etti; ne kadar grmezden gelse de. Bir taraftan kitabn okuyup kurabiyesini yerken, bir taraftan da gz saatteydi. Kurabiye hrsz kurabiyeleri yava yava tketirken, kadnn kula saatin tik taklarmdayd; ama tik taklar sinirlenmesini yine de engelleyemiyordu. Kendi kendine dnyordu; Kibar bir insan olmasaydm, u adamn gzlerini morartrdm! Her kurabiyeye uzandnda, adam da elini uzatyordu. Sonunda pakette tek bir kurabiye kalnca, Bakalm imdi ne yapacak? dedi kendi kendine. Adam yznde asabi bir glmsemeyle son kurabiyeye uzand ve kurabiyeyi ikiye bld. Kurabiyenin yansn azna atarken, dier yarsn kadna verdi. Kadm kurabiyeyi adamn elinden kapar gibi ald ve, Aman Tanrm, ne cretkr ve ne kaba bir adam; stelik bir teekkr bile etmiyor! diye dnd. Hayatnda bu kadar sinirlendiini anmsamyordu. Uann kalkaca anons edilince, derin bir nefes ald ve rahatlad. Eyalarn toplad ve k kapma yrd. Kurabiye hrszna dnp bakmad bile. Uaa bindi ve rahat koltuuna oturdu. Daha sonra kitabn almak zere antasna uzand. NSANOLU ALGI DNYASINDA YAAR 33 32 letiim donanmlar antasna elini uzatnca, gzleri aknlkla ald. Gzlerinin nnde bir pa^set kurabiye duruyordu! aresizlik iinde inledi; Bunlar benim kurabiyelerimse eer; tekiler de onundu ve benimle her bir kurabiyesini paylat! zntyle, zr dilemek iin ok ge kaldn anlad. Kaba ve cretkr olan kurabiye hrsz kendisiydi. Valeric COX Dardaki olay ile alglanan ey farkl olabilir. Alglanan eye, fenomen adn veriyoruz. Biz insanlar, yalnz algladmz kadarn biliriz; yani ancak fenomen dnyasnn farkndayz. Verilen rnekte kurabiye paketinin iki kiinin arasnda olmas fiziksel bir olaydr; bu fiziksel olay alglayan iki insan, iki farkl fenomeni temsil ediyor. Alglama niin nemlidir? nk insanolu ancak alglad olaylara anlam verebilir, yani

17

fenomenlerin anlam vardr, olaylarn deil. Alglama alannda gzden karlmamas gereken en nemli bulgulardan biri, alglamamz belirledii halde, biz insanlarn zeminin farknda olmaymzdr; yani, algladmz eyin farkndayz ama, o algy belirleyen etkenin farknda deiliz. rnein, biri karsna duyduu kzgnln farkna varabilir, ama bu kzgnln kaynan ak seik gremeyebilir. Ancak bilinli bir gzlem veya verimli bir psikolojik danma seansnn j l :j u___ i ^ .1 ~ .: ~.> ui trcnuc uda ljcmcuiciiU yattn anlayabilir. Erkek, karsnn davranlarn beklentiler zemininde alglamakta ve ona kzmaktadr. Bu beklentiler nereden gelmektedir? Farz edelim ki erkek, ocukluunda annesinin babasna davrann, farkna varmadan, kar koca ilikisinde kendisine model olarak alm olsun. Model olarak ald ilikinin aynsn farknda olmadan kendi evliliinde de grmek isteyecek, kars nn kendisine, annesinin babasna davrand gibi davranmasn bekleyecektir. Bu zemini bilinli olarak farkna vararak irdeleyip incelemedii iin, ev hanmlnn tesinde baka ii olmayan iki ocuklu annesi ile tam zamanl yorucu bir ite alan iki ocuklu eini bir tutacaktr. Bilinli bir gzlem veya psikolojik danma seansnn sonunda, bu tutumunun yani, annesi ve eini eit koullarda imi gibi grmenin adil olmadnn farkna vararak yeni bir gzle (zeminle) eine bakmaya balarsa, kzgnlk yerine ona yardm etme istei duymaya balar. Koca, kendi beklentilerinin bilincine vardktan sonra, alglamasnn zeminini fark edip bu zemini deitirebilir; farkl bir alglama zeminine kavuunca, alglamas da deiir. Farknda Olmadmz Zeminin Tutsayz Bence gerek zgrlk sorunu burada yatmaktadr; alglamalarn belirleyen zeminlerin farknda olmayan bir kii, srekli o zeminler erevesinde alglamaya mahkm kalacak, o zeminlerin tesine geemeyecektir. Burada sz konusu ettiimiz alglama zgrl, tm zgrlklerin temelinde yatar. Alglama zgrl olmayan bir insann, bireysel ve sosyal zgrlnden sz edemeyiz. Bu zeminler nereden gelmektedir? Doal olarak iinde bydmz aileden, beraber oyun oynadmz sokaktaki arkadalarmzdan, gittiimiz okuldan, bulunduumuz yreden, toplumdan, ksacas, iinH vaadcinn^ tonlumun kltrnden. Kltrden gelen zeminler, biz farkna varmadan alglamalarmz belirler. Kltrden gelen zeminlerin alglamalarmz belirleme srecinin bilincinde deilsek, birer kltr robotu olarak yaarz. Kltr robotu olmaktan insan kurtaran tek ey, kltrnden gelen zeminlerin farkna varabilmesidir. Zemini alglayabilmek iin daha st dzey bir zemine k D3 34 LETM DONANIMLARI mak gerekir. Bu st dzey zemine knca, altta kalan zeminin farkna varr, yani onu alglayabilirsiniz. Sava adl kitabmda szn ettiim gzlemleyen bilin, st dzeyde yeni bir zemindir. Gzlemleyen bilince kmak iin sava, alglamasn sorgular. rnein fkeli ise, Merhaba fke, sen hangi zeminden geliyorsun? sorusunu sorar. Bu sorunun yantn, ancak gzlemleyen bilin dzeyinde verebilir. Gzlemleyen bilin, bir keif srecini ierir; mr boyu devam eder. Zeminlerin Ortakl Zeminlerin ortakl alglamalarn benzerliine yol aaca iin, benzer zeminlere sahip insanlar, birbirlerini daha kolay anlayacaklardr. ki insan birbiriyle iletiim iindeyken, birbirlerinin dediklerini, zeminlerinin benzerlii orannda alglayp anlamlandrabilir. Dolaysyla, zeminleri benzemeyen kiiler birbirlerini tam olarak anlama olanana sahip

18

deildir. Alglamalar farkl olan kiiler, esasnda dnyalarnn ayn olmadnn farknda deillerse, kendilerini iletiim iinde sanrlar ama, gerekte iletiim iinde deildirler. VVhatever I am vvriting now will only make sense to those of you who has English Grammer background; I might be sharing with you novv the most profound wisdom, but if you do not have that background you will not perceive it as such and thus wont understandit. ngilizce bilmiyorsanz, yukardaki paragraftan bir ey anlamamsmzdr. imdi Trkesini yazyorum: ngilizce bilmiyorsanz, bu yazdklarm size bir anlam ifade etmeyecektir; dnyann en bilgece dncelerini u an sizinle paylayor olabilirim, ama siz bunlar, alglayacak zemine sahip olmadnz iin anlayamazsnz. Anlayamadm bir dilde benimle en byk hikmetleri bile paylasanz, benim iin anlam yoktur, anlam veremem. Zeminler NSANOLU ALGI DNYASINDA YAAR 35 ortak olmad srece birbirimizi anlayamayz. O nedenle, ocuunuzla konuurken, bir de ocuunuzun gzyle (zeminiyle); einizle konuurken, bir de einizini gzyle; yneticinizle konuurken, bir de yneticinizin gzyle olaya bakarsanz daha rahat anlarsnz. Kiinin Mahremiyeti Zemin ve alg dardan gzlenemez, kiinin sinir sisteminde yer alr ve ancak onun tarafndan dorudan farkna varlabilir; yani alglama bireyin mahremiyetinde yer alr. Bu nedenle insann alglamasnn deimesi, ancak bireyin kendisinin zeminini deitirmesiyle mmkndr. Kitabn ilerleyen ksmlarnda deiimden sz ederken, bu konuya tekrar deineceim. Saylara Anlam Veren Zemin Biliyorsunuz matematik, saylarn birbirleriyle olan ilikilerini inceleyen bir bilim daldr. Matematik biliminden, inaat mhendisleri, elektrik ve elektronik mhendisleri, makine mhendisleri, mimarlar, muhasebeciler, istatistiksel analiz yapan bilim adamlar yararlanrlar. Hangi alanda olursa olsun yaplan hesaplarn bir ie yaramas iin saylarn anlaml olmas gerekir. Btn saylara anlam veren balang noktas nedir? Bu yle bir zemindir ki, eer bu zeminin bilincini kaybederseniz, rakamlarn hibir anlam kalmayacaktr. Gznzn nne getirin; ben odann ortasnda durmu vaziyetteyim ve ileriye doru bir adm atyorum. Benim bir admmm anlam olabilmesi iin, ilk durduum yerin ne olmas gerekir? V rakamnn anlam, ancak 0 zeminiyle anlam kazanr. Evet, odann ortasnda durduum yer 0 olmal ki, bir adm atarak V diye saymamn bir anlam olsun. 36 LETM DONANIMLARI Sfr zemini, matematikte tm saylara anlam veren zemindir. Sfr, matematikte saylarn balang noktasdr. Sizin Sfrnz Var m? Matematikteki tm saylara ve saysal ilemlere anlam veren sfr zeminine benzeyen bir temel zemininiz var m? Sizin yaamnzdaki tm olaylara anlam veren bu temel zemin ne olabilir? Bu soru zerinde dnn. Daha sonra zbenlik kavramyla tantracam sizi. imdiden bu soru zerinde dnrseniz, zbenlik kavramnn nemini ve yaamnzdaki yerini anlamanz kolaylar. Farkl Zeminlerden Bakmak Geenlerde verdiim bir seminerde, alglama, zemin, ekil, olay, fenomen konularnda konuurken, katlmclardan biri, elime bir kt tututurdu. Ktta unlar yazlyd:

19

Btn dnyay kapsayan bir aratrmann konusu olarak dnyadaki tm lkelerde insanlara u soru soruldu: Ltfen, dnyann dier blgelerindeki gda ktl konusundaki fikrinizi syler misiniz? Birok nedene bal olarak, alma tam bir fiyaskoyla sonuland. nk: Afrikada kimse gda kelimesinin anlamn bilmiyordu. Bat Avrupada kimse ktlk kelimesinin anlamn bilmiyordu. Dou Avrupada kimse fikir kelimesinin anlamm bilmiyordu. Gney Amerikada kimse ltfen kelimesinin anlamn bilmiyordu. NSANOLU ALGI DNYASINDA YAAR 37 Birleik Devletlerde kimsenin dnyann dier blgeleri olduu konusunda en ufak bir fikri yoktu. ok abartl ve an genellemenin bulunduu bu fkra, milletlerin deiik zeminlerden olaylara bakabildiini gstermektedir. Davran Alglamay zler Nasl zemin alglamaya bir anlam veriyorsa, alg da davranlara bir anlam verir. Suratmz asmamzn nedeni kzmamz, glmsememizin nedeni mutlu olmamzdr. Ancak kiiler, birok nedenlerden dolay alglamalarna uymayan davranlarda bulunmak zorunda kalabilirler. Bu nedenlerin ounun temelinde korku yatmaktadr; istediini elde edememe ya da dlanma ayplanma korkusu gibi. M gibi yaamlar, daha sonra bu kitapta ksaca irdeleyeceimiz korku ortamlarnn karakteristik zellikleridir. Davrann anlam, kiinin alglamasnda gizlidir. Anlam olmayan davranlar abucak sner, yok olur. Anababalar, retmenler, yneticiler bunun srekli farknda olarak, ocuun, rencinin, alann fenomen dnyasn dikkate alp onun alglamasna konumaldrlar. nsann en nemli coku ve motivasyon kayna, yaamndaki anlamdr. nsanolu, anlaml bir yaam iin domutur. Her Davrann Kendine zg Bir Sonucu Vardr Davran sonucu belirler. Ask yze verilen tepki, gler yze verilenden farkldK Yznz asksa, bu ask yze yakan tepkiler alrsnz. Ask yznze verilen tepkilerden ikyeti olmamanz gerekir, ask yz gstermeye devam ediyorsanz, ask yz gstermenizin yaamnzda yarataca sonucu kabul etmelisiniz. 38 LbiM DONANMLAR Evet, davran sonucu belirler. Aadaki yk ngilizce olarak bana internetten gnderilmiti. Basit ve anlaml grdm bu yky sizinle paylamak istiyorum. Yaamn Yanks Dalk bir blgede adam kk oluyla yrrken, olan ayam taa arpar ve can acsyla, Ahhhhh! diye barr. Dadan, Ahhhhh! diye bir ses gelir ve bu sesi duyan ocuk hayret eder. Merakla/Sen kimsin? diye barr; ama ald tek yant, Sen kimsin? olur. ocuk bu yanta kzar ve, Sen bir korkasn! diye barr. Dadan ald yant, Sen bir korkaksn!dr. Babasna bakar ve, Baba ne oluyor? diye sorar. Olum, dikkat et! diyen baba, vadiye doru, Sana hayranm! diye barr. Ses, Sana hayranm! diye yantlar. Baba, Sen harikasn! diye yine bardnda, bu kez dadan, Sen harikasn! yant gelir. ocuk armtr, ama hl ne olduunu pek anlayamamtr. Baba oluna durumu aklar: Olum, insanlar buna yank derler; ama gerekte yaamm kendisidir. Yaama ne verirsen sana onu yanstr. Yaam senin davranlarnn bir aynasdr. Eer yaamnda daha ok sevgi istiyorsan, insanlar daha ok sev. Eer sana saygl davranlmasm istiyorsan, insanlara saygl davran. Eer bakalar tarafndan anlalmak istiyorsan, nce bakalarn anlamaya gayret gster. Eer insanlarn sana hogrl ve

20

sabrl davranmasn istiyorsan, nce sen insanlara kar hogrl ve sabrl olmalsn. Olum, yaamda ne ekersen onu biersin. Bu doa yasas, yaammn her yn iin geerlidir. NSANOLU ALGI DNYASINDA YAAR 39 nsanlarn yaam tesadfler sonucu olumaz; insanlarn yaam onlarn davranlarnn yansmasndan baka bir ey deildir. Yazar belli deil Davran ve Sonu Dardan Gzlenebilir Zemin ve alg, kiinin i dnyasna, mahremiyetine ait olduu iin dardan gzlenemez. Ama, bireyin davranlar ve bu davrann sonular dardan gzlenebilir. Kii, yaamnda farkl sonu elde etmek iin, imdiye kadar yapageldiinden farkl bir davranta bulunmaldr. imdiye kadar yapageldii eyleri tekrar ettii halde, yaamnda farkl sonular beklemek, doann gereine uymaz. Farkl bir sonu elde etmek iin yeni bir ev yapmaya balayan kiinin, bu yeni davran ayakta tutabilmesi iin onu yeni bir anlamla beslemesi gerekir. Anlamla beslenmeyen davranlar zamanla sner. Yeni bir alglamaya ulamak iin yeni bir zemin kazanmak gerekir. Deiim psikolojisinin temelinde zemin, alglama, davran ve sonu ilikisi yatmaktadr. ZEMN ALG I DAVRANI SONU Bireyin mahremiyetinde olan zemin ve alg, ancak iletiimle etkilenebilir; bakasnn ricas, emri veya zorlamasyla deimez. 40 LETM DONANIMLARI Algda zeminin ve davranta algnn nemini belirtmek iin bir babann ocuuna di fralamay nasl retebileceiyle ilgili olarak u rnei vermek istiyorum: Varsayalm ki be yandaki oluma di fralamay retmek istiyorum. Bunu, ona iki ekilde retebilirim: ocuun fenomenolojik dnyasn hi hesaba katmadan, onu korkutarak, ocukla, onun fenomenolojik dnyasn hesaba katan bir iletiim kurarak. nce korku temelli retme tarzn alyorum. Byle bir yaklam tarz iinde olumu arrm: Gel yavrum buraya. Bak bu di fras, bu da di macunu. Bununla dilerini fralayacaksn. Ben senin babanm; senin iyiliini istediim iin bunu sana sylyorum. Her gece yatmadan nce dilerini fralaman istiyorum yavrum. Anladn m? Anladm, baba, diyerek ocuk di frasn ve macunu alr, gider. Gerekten de birka hafta boyunca her gece bildii, aklnn erdii kadaryla dilerini fralar. Fakat birka hafta sonra yava yava di fralamay unutmaya balar. nk di fralama davran, babasnn istemesinin tesinde baka bir anlamla beslenmemitir. Beslenmeyen davran zamanla snmeye balar. ocuk baz gereler diini fralamadan yatmaya balar. Bunun farkna varnca ben, sz dinlenilmeyen bir baba olarak ok kzarm ve, Gel lan buraya, diyerek olumu arr, ben sana sylemedi mi lan eek kafal, neden dilerini fralamyorsun sen? Bir daha fralamadan yat, seni doduuna piman ederim! diyerek iyice korkuturum. Bu korkutma, ocuun davrannda etkisini gsterir ve o, akam yatmadan nce dilerini fralamaya balar. Ben de baba olarak, Grdnz m, adam gibi syledim laf dinlemedi. imdi korkuyla nasl fralyor diini, diye bbrlenirim. NSANOLU ALGI DNYASINDA YAAR

21

41 Siz bu ocukla karlasanz ve ona, Niin diini fralyorsun? diye sorsanz, o, ne yant verir? Babamdan korktuum iin! der, deil mi? Peki, baba iki haftalna bir i seyahatine ksa ve ocuun dilerini fralayp fralamadn denetleyecek kimse olmasa, babas yokken ocuk yine de dilerini fralar m? Fralamaz. Hem fralamaz hem de fralamamaktan ayr bir zevk alr. Fralamama davranyla ocuk, korktuu bir otoriteye isyan etmekte ve bu nedenle kendince iin iin meydan okumaktan zevk almaktadr. imdi onun fenomenolojik dnyasn hesaba katarak ocuuma di fralamay retmek istiyorum. nce hangi sonular istediimizi bilmeliyiz. Onun iin iki resim bulurum: Bunlardan biri rk dili birinin, br de inci gibi salkl dileri olan birinin resimleridir. Uygun bir zamanda ocuu karma alr ve resimleri gsteririm. Bak evladm; burada iki insann resmi var. Birinin dileri rk, dierinin salkl. Bydn zaman dilerin nasl olsun istersin? rk m olsun, salkl m? diye sorarm. imdi ocuk kavramndan ne anladm biraz amak istiyorum. ocuk, mthi bir sinir sistemi potansiyeliyle domaktadr. Biz insanlarn beyinlerinin potansiyelini bir bilgisayarda yaratmaya kalksak, bir yl nce okuduum bir makeleye gre, yerkreden daha byk bir bilgisayar yapmak gerekiyormu. Doutan byle muhteem bir beyin potansiyeliyle douyoruz. Bu potansiyele ilave olarak ocuk bir de merakla domaktadr. Her ocuk belirli bir yaa gelince, yetikinlerin hi aklna gelmeyen sorular sormaya balar. Bu sorular, onun kendini ve iinde bulunduu dnyay tanmasna olanak salar. te byle byk bir potansiyele sahip, merak eden olum karmda ve ben elimdeki resimleri gstererek onunla konuuyorum. Bydn zaman dilerin nasl olsun istersin? rk m, salkl m? 42 LEiviDinNiMLAKi ocuk salkl bir ortamda byyorsa otomatik olarak salkl dii seecektir. Bu diler nasl rm, bu diler ise nasl byle temiz kalm, renmek ister misin? sorusunun sonucunda da, ocuk heyecanla renmek istediini syleyecektir. O zaman bir biskviyi ikiye blen baba, yarsn ocua verir. Biskvinin yansn ocuk yer, yarsn baba. Biraz sonra aynann karsna geerler ve azda diler arasnda kalm olan krntlar ocua gsterilir. Krntlar hem babann hem de ocuun aznda vardr. Bak yavrum; imdi u sere parman aznn ime koy ve azm kapa. Bir sre durduktan sonra, Tamam, artk karabilirsin. Aznn ii lk myd? ocuk, Evet, diyecektir. Peki, aznn ii slak myd? ocuk, buna da, Evet, diyecektir. ite yavrum, dii ryen bu kii, yemek yedikten sonra azndaki krntlar temizlemeden yatm uyumu. ple dklen artklar btn gece nasl ryp kokuuyorsa, azda kalan bu krntlar da onun aznda kokumu ve dilerini rtm. ocuk, pl ve kokumay iyi bilir. Bu hayali yaratmak, dii krntlardan temizleme ynnde onu kamlar. Konumama devam ederim: Dii temiz olan ise, yemek yedikten sonra azndaki krntlar temizlemi. Nasl temizlemi renmek ister misin? ocuk renmek isteyecek, Evet, baba, diyecektir. O zaman d fras ve di macunu ortaya karlacak, di frasnn nasl kullanld gsterilecektir. Tabii bu retim tarz iinde, baba olarak, benim de ocua rnek olmam, yani, yemekten sonra dilerimi fralamam gerekir. Aksi halde, ocuk verilen bilgilerin geerliliinden ve babann gvenilirliinden phe etmeye balar.

22

imdi ocua, Niin diini fralyorsun? diye sorsanz, ocuk ne yant verir? Byk olaslkla, Azmda krnt kalmasn, kokuup dilerimi rtmesin, yantn verir. Peki, baba iki haftalna i seyahatine ksa ve ocuun diini fralayp fralamadn denetleyecek kimse olmasa, babas yokken ocuk yine de diini fralar m? Evet, fralamaya devam eder. lk eitim tarznda ocuun alglamas, di fralama davrannn anlamn kavramas nemsenmezken, ikinci eitim tarznda nemsendi, tikinde, ocuk babasna duyduu korkudan diini fralarken, ikincisinde di fralamann yararlarn anlad iin, diinin salkl kalmas amacyla isteyerek diini fralayacakr. Korkutarak, ocuun fenomen dnyasna, syleneni anlayp anlamadna hi nem vermeden onun korkusuna konumak, ocuun gelimesini nler. Buna karlk ocuun insanlna sayg duyup onun fenomen ve anlam dnyasna, aklna nem vererek algsna konumak, ocuun gelimesini salar. ocua, davranna anlam vermesini salayan bir zemin sunarak onun geliimine katkda bulunuruz. Ceza yntemi kullanan anababa, retmen ya da ynetici, karsndakinin korkusuna; karsndakine sayg duyanlar ise onun algsna konuur. ster ocuun korkusuna konualm ister algsna, her iki halde de ocukla iletiim iinde olmak zorundayz. nsanlarn birbirine ulaabilmesi iin iletiim iinde olmalar gerekir. imdi de yaamn her alannda karmza kan iletiim konusunu ele alalm. Srekli letiim indeyiz Ana babalar, nineler, dedeler hepsi ocuk bahesindeler. Salncaklar, kaydraklar... Byklerin bir gzleri ocuklara, bir gzleri bolua bakar. Onlar dertleriyle gelirler ocuk bahesine; dosyalar, kavgalar, daireler, daireler, daireler... Babalarnn dairesinin, drt duvarl bir kare olduunu ancak byynce anlar ocuklar. Beki ddk ttrr srekli, imleri, imleri, imleri korumak gerekli. Beki, fkeli, fkeli, fkeli. STN DKMEN* Deniz kysnda bir tatil kynde olduunuzu hayal edin. Gnein douunu grmek iin sabah erken kalktnz ve deniz kysnda bir yrye ktnz. Sahilde yrrken, baka biri Dkmen, stn, Selam: iirler (s. 39), Sistem Yaynclk, istanbul, 1996. SREKL LETM NDEYZ 45 nin size doru gelmekte olduunu grdnz; bu kii yaklatka onun kar cinsten tanmadnz biri olduunun farkna vardnz. inde yetitiiniz aile ve yrenin gerei siz kardan gelen bu insana hibir ey sylemediniz; hatta rahatsz olmasn diye yzne bile bakmadnz. O da size bir ey sylemedi ve yznze bakmad. Birbirinize bir ey sylemeden ve birbirinizin yzne bakmadan geip gittiniz. nemli soru: Kardan gelen bu kiiyle aranzda iletiim var myd? Bu soruyu sorduum ou kii, Hayr, iletiim yoktu! diyor. Niin? nk onlar farknda olmadan, kafalarnda, sze dayal bir iletiim tanm yapmlar. ki insan birbiriyle konuursa iletiim vardr, diye dnyorlar. Halbuki, iki kii arasnda, mesaj alveriinin olduu her zaman iletiim vardr. Peki mesaj nedir? Anlam olan her ey mesajdr. iki insann birbirine bir ey dememesinin, birbirinin yzne bakmamasnn anlam yok mu? Tabii ki var. Anlam alveriinin olduu her durumda iletiim gerekleir. letiimi, anlam alverii olarak tanmlayabiliriz.

23

Evet, sahilde yryen bu iki kii arasnda iletiim vard! ki insan birbirinin farkna vard andan itibaren iletiim balar, iv: ; K:.W,m:n (..!., ,,,,^,a. ^^1.,^ u.U,,,,.,. JH\.1 UIOUll L/UU11UJI 1U11N.1LIC1 VUiUig,! UllVlUlt llll^Cll^lt. Syledii, Sylemedii, Yapt, Yapmad her eyin anlam varda. 46 LETM DONANIMLARI Yz ifadesinin, Beden duruunun, Sesin, Bakn anlam vardr. Konumayan, birbirinin yzne bakmayan insanlar birbirlerine ne gibi mesajlar gndermi olabilirler? Bu iki insan birbirinin yzne bakmamak ve birbirlerine bir ey sylememekle birok anlam ifade etmi olabilir. rnein, aadaki u mesajlar ve benzerleri, deniz kysnda birbirini gren ve selamlamayan insanlar iin geerli olabilir: Sen benim iin selam verilecek deerde bir insan deilsin. Ben tanmadm kadnla / erkekle konuacak tip deilim; benden uzak dur. Sabah gneini grmek zere sahile kmsnz; selam vererek sizin i dnyanzdaki skneti bozmamaya zen gsteriyorum. Konumak iin canm gidiyor, ama birileri grr de laf eder diye korktuum iin yznze dahi bakmaya cesaret edemiyorum. Demek ki, iki kimse birbirine hibir ey sylemedii ve birbirinin yzne bakmad halde, ikisi arasnda anlam alverii vardr. Baka bir rnek daha alalm. Farz edelim bir otobs garnda tek bo olan sandalyeye oturdunuz. Sandalyeye otururken dier sandalyede oturan kiilere selam verebilirsiniz veya vermeyebilirsiniz. Etraftakilere selam verseniz de iletiim iindesiniz, vermeseniz de! Selam verirseniz, Sizi insan yerine koyuyorum , Selam verilmeye deer insanlar olarak gryorum/ anlamn ifade etmi olursunuz. Selam vermemeniz de zt anlamlar ifade eder. Yaunun dokusunu insan ilikileri oluturur. nsanlar, ounluk SREKL LETM NDEYZ 47 la birbirlerini adam yerine koyuyor, deer veriyorlarsa o toplumda insanlar daha az stresli, daha gler yzl olurlar. Birbirlerini adam yerine koymayan, deer vermeyen insanlarn ounlukta olduu toplumlarda ise stres yksektir. Asansre bindiinizde birbirinize sznzle veya gznzle selam veriyor musunuz? Gnaydn, merhaba, iyi gnler, gibi szlerin sk sk sylendii ortamlar uygar ortamlardr. Asansre binip birbirlerinin yzne bakp hibir ey sylemeyen insanlarn bulunduu ortamlarda da iletiim vardr; bunlar, Adam yerine koymaya demezsin, Umurumda deilsin, trnden mesajlardr. Ne var ki, bu tr mesajlar, uygar toplumlardaki insanlarn birbirlerine verecekleri mesajlar deildir. Geleneksel Kltr inde Selamlama Geleneksel kltr iinde, selam vermek ve selam almak, toplumsal yaamn nemli bir parasyd. Kahveye giren biri, Selamnaeykm, dedii zaman kahvedeki herkes ona, Aleykmselam! diye karlk verirdi. Selam vermek snnet, verilen selam almak farz

24

olarak dnlrd. Selamlamak, cemaat yaamnn nemli bir parasyd. Ben bu tr selamlamann yaygn olduu bir kasaba ortamnda bydm. Hayalimde canlandrdm ve zerinde dndm zaman, bydm ortamda selam verip almak iin gerekli kouiiarm uniar olduunu gryorum: 1 Yetikin olmak: Birbirine selam verenler, yetikin insanlard. 2 Ayn cinsiyetten olmak: Birbirine selam verenler, ayn cinsiyettendi. Hatrladm kadaryla genellikle erkekler birbirleriyle, Selamnaeykm, diye selamlarlard. ok ender olarak kadnlarn bu tarz selamlatklarn hatrlyorum, 3 Ayn dinsel inanc paylatn varsaymak1 Selamnaleykm, diyerek birbirleriyle seltinlaankriR, rtk olarak ifa 48 LETM DONANIMLARI de edilmi dinsel bir varsaymlar bulunmaktayd. Bu rtk varsaym, Sen de benim gibi Mslmansn; ayn dinsel inanc paylayoruz, eklinde ifade edilebilir. Bu tr selamlamann znde Mslman olmak yatt iin, selam veren de, alan da birbirlerinin ayn dinsel inanc paylaan kiiler olduklarn bilirdi. ocukken kendi kasabamda yaptm bu gzlemler Trkiyenin tmne ne kadar yaygnlatrlabilir, emin deilim, ama zellikle kasabalarda durumun byle olduu kansndaym. Selamlama kltrn bu koul iinde tuttuunuz zaman, ada bir toplum oluturmann nne byk engeller dikmi olursunuz. ilk engel yala ilgilidir. Ancak yetikinler tannmaya, grlmeye, adam yerine konmaya layk olarak alglanr ve yalnz onlarla selamlahrsa, yaa kk olanlar kendilerini toplumdan dlanm hisseder. Halbuki ocuklarn ve ergenlik amdakilerin, geliimlerinin o aamasnda toplum tarafndan tannmaya, adam yerine konmaya ok gereksinmeleri vardr. Adam yerine konma gereksinmesi karlanmayan kiinin bireysellii geliemez; bireysellii geliemeyen insan, olgun ve dengeli bir yetikin olmakta zorluklar eker; duygusal olgunlua eriemez, yetikin ocuk olarak kalr. ikinci engel cinsiyetle ilgilidir. Erkein erkek olarak geliebilmesi iin evresindeki kadn dnyasyla sorumluluk bilinci iinde iletiim kurmas gerekir. Erkek, kadn tandka ve anladka erkekliinin bilincine varr. Kadnn kadn olarak geliebilmesi de, erkek dnyasyla iletiim kurmas ve onu tanmasyla ilikilidir. Kadn ve erkein birbirini dlad bir toplumda, salkl kadn erkek ilikisi srdrmek olanakszlasn nc engel dinsel inanlarla ilgildir. Din, insann en mahrem inanlarn ve duygularn ierir ve o kiinin evrenle ve kendi zyle ilikisini tanmlar. Bu kadar mahrem bir z her gn ve her yerde basmakalp, zgnl olmayan bir iliki malzemesi yapmak, bana doru gzkmyor. Bu zn mahremiyetini ihlal etmemek gerektiini dnyorum. SREKL LETM NDEYZ 49 Her bir msanm bu znel duygulan kendi mahremiyeti iinde tayabilme hakk olmahd.r; bu hak kutsaldr ve sayg, grme~ Mr. ada laik bir toplumun zn bu felsefi anlayf olutu Birine, Merhaba, Nas.lsmz?, Gnaydm, yi eunlor y akamlar dediiniz zaman, kendinizin veya karnzdakinin dinsel inanlaryla ilgili bir mesaj vermi olmazsnz D 4 Ortamn Verdii Mesajlar Temizlik imandan gelir. ATASZ insanlar birbirinin farkma varnca iletiim balar, dedik ve bu iletiim srasnda kiilerin dolayl olarak birbirine gnderdii mesajlara birok rnek verdik. Peki, bu mesaj alverii iinde ortamn da bir yeri var mdr? Evet, vardr. Nasl m? Bunu da bir rnekle aklayalm. A isimli bir bankann ubesine gittiinizi dnn; ieri girdiniz, kredi almak iin biriyle

25

konumak istiyorsunuz, ama evrenizde konuabileceiniz bir banka grevlisi gremiyorsunuz. Kapal bir kapy ayorsunuz, masann arkasnda oturan birine, kredi almakla ilgili olarak biriyle konumak istediinizi sylyorsunuz. Vallahi ben de pek bilmiyorum, ama, sanrm ikinci katta Nezahat Hanm bu konuyla ilgileniyor, diyor size. kinci kata kyorsunuz ve Nezahat Hanm aryorsunuz. Birisi, yznze dahi bakmadan, O bu katta deil, drdnc k.il ta, diyor. Drdnc kata kyorsunuz, Nezahat Hanmm bugn gelmediini ve yerine de kimsenin bakmadn reniyorsunuz. Oradan kyorsunuz, bir arkadanzn ok memnun kald banka aklnza geliyor ve 100 metre ilerde B isimli o bankann ubesini gryorsunuz. Grr grmez banka ubesine giriyor ORTAMIN VERD MESAJLAR 51 sunuz ve girite karnza bir tabela kyor. Tabelaya gz att, mz zaman kredi bavurularnn ikinci katta olduunu reniyorsunuz ve kimseye sormadan doru ikinci kata yneliyorsunuz. ikinci katta, zerinde Kredi Bavurular yazl bir banko gryorsunuz. Oraya ynelince sizin geldiinizi gren kii sizinle gz temas kurup glmsyor; size, Gnaydn, dedikten sonra Nasl yardmc olabileceini soruyor. imdi bu noktada duralm ve u sorularn yant zerinde dnelim: Bir mteri olarak A bankasnn ubesinde mi, yoksa B bankasnn ubesinde mi kendinizi daha deerli hissedersiniz? Hangi bankann ubesinde mteri olarak beklendiinizi dnrsnz? Bu iki bankay yneten bilin, mteriye verdikleri deeri, oluturduklar ortam aracl ile ifade etmektedir. Siz de, bu ortamlar araclyla, ortam yaratan bilincin mesajn almaktasnz. retim yesi olarak uzun yllar Kaliforniyada kaldm ve bu sre iinde birok defa Trkiyeye geldim. Trkiyeye her geli gidiimde, yol ve kaldrmlarn Kaliforniyadan farkl mesajlar verdiklerini dnmmdr. Bir keresinde uaktan indiim gnn akam Beyolunda yrye ktm; eyll aynn sonlarna doru, akamn erken saatleriydi. Alacakaranlkta yrrken nme, ap 6070 santim olan, olduka derin bir ukur kt. Afalladm, durdum ve Aman, ne kadar tehlikeli; yanllkla biri grmeden bir adm atsa ve ukura denk gelse ok ciddi ekilde yaralanr, hatta lebilir, diye dndm ve ukurun banda durarak dier yayalarn nasl bir tepki vereceklerini gzlemlemeye baladm. Benden baka hi kimse ukura zel bir dikkat gstermedi. aan ve korkan bir tek bendim. aknlma bir de hayret eklendi, dierlerinin ukuru bu kadar olaan karlaylarna hayret ederek yoluma devam ettim. Sekiz metre sonra, ncekine benzer bir ukurla daha karla 52 LETM DONANIMLARI tim. Yine korktum, yine hayret ettim, ama ncekinden daha az. Bu ukurun banda da, insanlarn tepkilerini gzlemlemek zere durdum. Yayalarn tepkisi ilkinin aynsyd; bu tr ukurlarn sokaklarda ve kaldrmlarda olmasna o kadar alm olmalydlar ki, durumu doal karlyorlard. Bir sekiz metre sonra yine ayn byklkte bir ukur grnce, artk hayret etmedim ve banda durmadan yoluma devam ettim. ukurlar sekiz metrede bir nme kmaya devam etti; belediyenin aalandrma projesi varm, ilk aama olarak aalarn dikilecei ukurlar kazmlar. Beyolunu ve ehirlerimizin birounun kaldrmlarn dzenleyen bilincin bana verdii mesaj ak ve seikti: Kr msn! Yrrken nne bak! Sen nndeki ukura decek kadar ahmaksan ben sana

26

ne yapaym! Gzn a, nereye basacana bak. Senin sokakta ukura dp dmemen beni ilgilendirmez! Trkiyede kaldm iki ay iinde, nme ukur kmasna alyorum ve kendi bamn aresine bakmam gerektii konusunda ikna oluyorum. Daha sonra Kaliforniyaya dndmde, bir kaldrm tann yerinden ktn belirtmek iin nne ve arkasna krmz renkli plastik ayaklar konduunu ve gz alc fosforlu krmz renkli bir eritle kuatldn gryorum. Bakyorum, iimden glmek geliyor ve unlar geiyor: Ben kr mym, byle gzme sokarcasma renklerle donatmanza ne gerek var? Ne olacak sanki; bir tek kaldrm ta yerinden oynam, insann aya bile burkulmaz. Siz gelin de benim lkemdeki baba ukurlar grn! Bunlar ocuk oyunca! Trkiyede uzun sre kalmamn benim sokak ve kaldrmlarla ilgili alglamam ve beklentilerimi etkilediini anlyorum. Ben ne dnrsem dneyim, her iki ortamda yayaya verilen mesajlar farkl olmaktadr. Birinci ortamda yaya olarak bana verilen deer neredeyse yok denecek kadar az olduu halde, ikinci ortamda ok olmaktadr. ORTAMIN VERD MESAJLAR 53 Tabii bu ortamlarn olumasnda, toplumlarn ekonomik altyaplar nemli rol oynar. Her ukurun etrafna gz alc fosforlu iaretler koymak belediyeye bir maliyet ykler. Ne var ki, nedeni ne olursa olsun, yaya iinde bulunduu yry ortamndan kendisiyle ilgili mesajlar almaya devam eder. 1 Misafir Odalarmzn Mesaj Amerikada ve bizde misafirlerin arland yerler, ortamlarn mesaj kayna olabileceine ilikin baka bir rnek oluturur. Trkiyede misafir odas vardr; burasnn mobilyas, temizlii, dzeni nemlidir. Evlenmeden nce, misafir odasnn mobilyalarnn tamamlanmas gerekir. nk kltrmzde misafir nemlidir. zel misafir terliklerimiz vardr; ancak eve gelen misafir giyer. Amerikada ise zel misafir odas yoktur; oturma odalarna, hem gelen misafir oturur hem de evde yaayanlar. Misafirin bizdeki kadar ayrcal da yoktur; eer yemek yerken misafir gelirse Trkiyede srarla masaya davet edildii halde, Amerikada, Asanz yemek verebiliriz, trnden zayf bir davetle karlarsnz. Bir lkenin evlerindeki misafir odalarnn evin tmne oranla nemli bir yer kaplamas, misafir terliklerinin en kaliteli ve en yeni terlikler olmas, o toplumda misafirin nemli olduuna iaret eder. Evet, sonu olarak unu syleyebiliriz; her girdiiniz ortamn size verdii mesajlar vardr. Bu ortam banka ubesi, yaya kaldrm, otobs gar veya bir devlet dairesi olabilir. Her ortamda, o ortam yaratan bilin, ortam araclyla size mesaj yollar. Ortamn mesaj kayna olma zellii, mimarlk mesleini uygarln nemli bir paras yapmtr. Tarih boyunca hkmdarlarn saraylar, onlarn gcn gsterecek ekilde ina edilmitir. Birok toplum, adliye saraylarnn en grkemli mimaride yaplmasna zen gsterir. 54 LETtM DONANIMLARI Bir kentte mzelerin, kltr merkezlerinin, konser salonlarnn, ocuk parklarnn olmas veya olmamas, o kentte yaayanlarn ve o kenti ynetenlerin bilincinin aynasdr. Unutmayalm, srekli iletiim iindeyiz, insanlar birbirlerinin farkna vard andan itibaren iletiim balar ve mesajlarn kayna kiilerin kendisi olduu kadar, onlarn oluturduu ortamlar da olabilir. letiim, ok Kanall Bir Sretir iinde ktl yok, biliyorum; Yok, benim de /nk ama... Olmaz ki! Byle de yatlmaz ki! ORHAN VEL KANIK* Birbirimizin farkna varnca balayan iletiim, ok kanall bir sretir; her bir duyu organ,

27

bir iletiim kanal ilevini grr. Gelin, bu iletiim kanallarna yle bir gz atalm. Grsel Kanal imdi gzlerinizi kapasamz elinizdeki kitab gremez, yazlanlar okuyamazsnz. Gzden gelen mesajlar, yaammzn nemli bir parasn oluturur, insanlarla yz yze iletiim kurduumuz zaman unlar fark edebiliriz: Yzlerinin gle veya ask, Kendilerinin salkl veya hastalkl, Giyimlerinin itinal veya pejmrde, Giysi renklerinin uyumlu veya uyumsuz, * Soysal, lham, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 224), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. 56 LETM DONANIMLARI Hareketlerinin uygun veya uygunsuz, Mesafenin yakn veya uzak (burnunuzun dibine gelmi biri ile sizinle uzaktan konuan biri gibi). Kardaki insanda grdnz ve hatta gremediiniz her eyin bir mesaj deeri vardr. Burada bir anm anlatmak istiyorum. Bu anm, seminerlerimde ve televizyon programmda daha nce paylatm iin okurlarma aina gelebilir. Yllar nce bir belediye kuruluuna iletiim semineri vermem iin davet edildim. Seminer salonunda oturma dzeni U eklindeydi ve ben Unun ak ucunda durarak semineri sunuyordum. Gnaydn arkadalar! diyerek seminere baladm. Hi kimse yant vermedi; ancak yzme ilgiyle bakmaya devam ediyorlard. Kimse benim Gnaydmma yant vermedi, diyerek szme devam ettim. Yzlerde hafif glmseme olumaya balad ve ben konumama devam etim. Bu bir iletiim semineridir ve ilk renmemiz gereken ey, insanlar birbirlerinin farkna varnca iletiimin balad gereidir. Ben size, Gnaydn arkadalar! dedim ve siz hibir ey sylemediniz. Hibir ey sylememenin de bir anlam vardr. Sizin bana hibir ey sylememenizin anlam ne olabilir? Benim aklma unlar geliyor: 1 Gnaydn arkadalar! dediniz ama, bu bir a cmlesiydi; bir karlk beklemiyordunuz, o nedenle size Gnaydn! demedik. 2 Henz sizi pek tanmyoruz; tanmadmz insanlara Gnaydn! demeyiz; sizi biraz daha tandktan sonra Gnaydn! deyip demeyeceimize karar vereceiz. 3 Burada bizden bykler var; size Gnaydn! denecekse onlar syler, bize dmez. Bu son yorumu sylediim zaman herkes glmseyerek U LETM, OK KANALLI BR SRETR 57 dzeninin en ortasnda oturan kiiye bakt. O zaman dikkatimi ekti, ortada oturan o kii, katlmclar arasndaki en ask suratl oland. Oradakilerin mdr olduunu daha sonra rendiim bu kiinin surat gerekten ok askt. Baz insanlar vardr, srekli fkeli ve aalayc bir yz ifadesiyle insana bakarlar; ite bu adamn yz yle bir ifade tayordu. Semineri vermeye devam ettim; yalnz ara sra ask suratl Mdr Beyin yzne bakmaktan da kendimi alamyordum. Dinlediklerinden holanmayan, kzgn, hatta benden irenen biriymi gibi bir mesaj veriyordu yz. Bir frsatn bulup kendisiyle konumaya karar verdim. lk ay arasnda hemen yanna gittim ve, Beyefendi, sizinle iki dakika konuabilir miyim? diyerek izin istedim. Buyurun! diyerek rzasn gsterince, herkesin seminer odasndan kmasm bekledim ve en son kan kiinin arkasndan odann kapsn kapattm. Aramzda yle bir konuma geti: Sizden bir ricam var! Buyurun. Benim yzme bakarak bana kfreder misiniz, ltfen!

28

 Estafurullah! Gayet ciddiyim; ltfen yzme bakarak bana kfreder misiniz? Hayrola Hocam? Bir ey mi oldu? Sizden unu rica ediyorum; gzlerimin iine bakarak, Doan Ccelolu, Allah senin belan versin! der misiniz? Estafurullah Hocam! Bir hata m yaptk? Beyefendi, yznz lsn sylyor, bir de dilinizden duymak istedim! Yznde aknlk, mahcubiyet ve merak duygular birbirine kararak gzmn nnde sanki resmi geit yaptlar. Konumama devam ettim: Beyefendi, aslnda ben size bir hediye vermek istiyorum; umarm imdi syleyeceklerimi bu niyet iinde yorumlarsnz. Bu yz ifadesiyle nasl bir ynetim ortam oluturduunuzu gryo 58 LET1M DONANIMLARI rum; sizin bulunduunuz ortamda alanlar konumaktan, dncelerini ifade etmekten ekiniyorlar, nk korku iindeler. Ama onlar byle bir ynetim ortamnda almay u veya bu nedenle kabul etmiler, benim onlar iin syleyeceim bir ey yok. Bana yle geliyor ki, siz bu yz eve, ailenize de gtryorsunuz; byle bir yzn yaratt bir aile yaam ve bu yaam iinde yer alan karkoca ve anababaocuk ilikileri var. Ben, sizinki gibi bir yzle bana bakan bir babam olmasn istemezdim. Eer ailenizde daha yakn ve daha scak ilikiler olmasn istiyorsanz, ltfen yz ifadenizin farkna varn ve daha scak ve kabul edici bir yzle einiz ve ocuklarnzla iletiim kurun. Benim size vermek istediim hediye budur! Bizim kltrmzde ok yaygn olan bir ynetim anlay iinde yneticilerin ou, bu tr yz ifadeleri iinde olurlar. Niin bu yz ifadesine gereksinim duyarlar? Belirli bir dnya grnn sonucu olarak byle bir ynetim anlay geliir ve bu ynetim anlaynn doal sonucu olarak da ask yz ifadesi o yze sanki yapr. Bu dnya anlayna, korku kltr adn veriyorum. Korku kltrnden ilerideki blmlerde ksaca sz edeceim. Ask yzne ramen, aslnda iyi niyetli ve akll bir insan olduunu sezerek Mdr Beyle etkileim kurmutum; yanlmamm, lk oku atlattktan sonra, glmseyerek bana teekkr etti; eve gidince bu konuyu eiyle paylaacan ve bu konu stnde dneceini ifade etti. Kendisine vermeye altm farkndah grp bu frsattan yararlanma eilimiyle duygusal ynden olgun, sorumlu bir kii olduunu gstermi oldu. ocuu olup olmadn sordum. Lisede bir olu ve ortaokulda bir kz olduunu syledi. Bu konuyu onlarla konuup konuamayacan sordum. Bilmem; konumam doru olur mu? diye sordu. Ben de, Eer ask surat devam ettirmeyi planlyorsanz, konumayn; ama, daha gler yzl, yakn bir iliki iinde olmak istiyorsanz, ak yreklilikle benimle etkileiminizi paylan ve onlarn ne dndklerini sorun/ dedim. O, verdiim hediye! iin bana teekkr etti; ben de ona, bu tLETtM, OK KANALLI BR SRETR 59 kadar hassas bir konuda gsterdii aklk ve drstlk iin teekkr ettim. Evet, srekli iletiim iindeyiz ve bakmzla, yz ifademizle, giyini tarzmzla, el kol hareketlerimizle, oturuumuz ve kalkmzla karmzdakilere ve evremizdekilere srekli mesaj veririz. Baklar, gzlerin dili, gnl ilikilerinin balamasnda ne kadar nemlidir. air ne gzel sylemi: BlRS Bir ey var aramzda Senin bakndan belli Benim yanan yzmden Dahveriyoruz arada bir

29

kimiz de ayn eyi dnyoruz belki Glerek balyoruz sze Bir ey var aramzda Onu bulduka kaybediyoruz isteyerek Fakat ne kadar saklasak nafile Bir ey var aramzda Senin gzlerinde ldyor Benim dilimin ucunda NAHT ULV AKGN* Verdiimiz mesajlarn bilincinde olup onlarn sorumluluunu almak, gelimiliin, duygusal olgunluun bir gstergesidir. itsel Kanal Karlkl ya da telefonla konutuumuz zaman sesimizin tonu, tns, vurgulama tarzmz, sessizliklerin sresi, kekeleyerek * zkan, A.; Durba, R., Cumhuriyetten Gnmze Trk iiri Antolojisi (s. 346), Cilt 2, Boyut Dosya Yaynlan, stanbul, 1999. 60 LETM DONANIMLARI konumamz, duraklamamz, kelimeleri tane tane veya birbiri pei sra sylememiz i dnyamz hakknda fikir verir. Davudi erkek sesiyle konuan birinin sylediklerinin aynsn ince sesli bir erkek sylese dinleyenler zerinde ayn etkiyi uyandrmaz. Baz kelimelerin stne basa basa konuan kii, nelere nem verdii konusunda bize ipucu vermektedir. Kiinin konuma tarz, onun kendinden ne kadar emin olup olmad hakknda bir fikir verdii gibi, sylediini ne kadar bildii ve sylediinden ne kadar emin olduu konusunda da bir izlenim verir. Tanma ortamnda edinilecek bu tr ilk izlenimler, kurulacak ilikinin gelecei hakknda ok nemli etkilere sahiptir. Ahmet Altan Tehlikeli Masallarda, kadnn konuma tarzndan neler anlalabileceini yle dile getiriyor: Sesinden tanyordum kadnlarn mutsuzluunu, sanki seslerinin zel bir kokusu oluyordu, kylm ttn kvamnda, yank gl yapra gibi kokuyordu sesleri, daha ilk notasnda alyordunuz kokusunu, bezgin, mesafeli ve biraz da dmanca bir ses karyorlard. Bir kpein btn kokulan birbirinden ayrdedip insanlarn duygularn kokularndan anlamalar gibi kadnlarn sesini tanrdm, her tonunu bilirdim, yalnzca kulaklarmla deil btn vcudumla duyardm onlarn sesini. Sesler deise bile duygularn seslere katt tonlamalar deimez, ne kadar saklamak isteseler de bunu beceremezler, bir kpekten kokularn saklayamayacaklar gibi benden de seslerini saklayamayazlard. Yzlerini, baklarm, szlerini, hatta seslerini bile deitirebilirler, ama o seslerin iindeki kck vurgulamalar deitiremezlerdi.* 1 Altan, Ahmet, Tehlikeli Masallar (s. 25), Can Yaynlan, stanbul, 1996. LETM, OK KANALLI BR SRETR 61 Dokunsal Kanal Dokunmann ilevi, yaamn deiik alanlarnda aratrmalarla saptanmtr. ocuklarn gelimesinde dokunmann nemi belirlenmitir. rnein, hekimlerin denetimindeki bir yetimhanede ok sayda bebein daha bymeden ld ynetimin dikkatini ekiyor. Gdalar ve temizlik koullan varolardaki ocuklardan daha iyi olduu halde, yetimhanedeki bebekler, yetersiz gda alan ve pis koullarda yetien ocuklardan daha fazla hastala yakalanyor ve lyor. Durumu aratran psikolog, yetimhanede her bir ocuk bakcsna 15 bebek dtn gryor. ocuk bakclar ocuklar beslemeye ve onlarn altn deitirmeye o kadar ok

30

zaman harcyorlar ki, onlar kucaklarna alacak vakit bulamyorlar. Aratrmac psikolog, ocuklar drt gruba ayryor: Birinci grupta her bir bakcya , ikinci grupta alt, nc grupta dokuz ve drdnc grupta on iki ocuk dyor. Bakclar besleme ve alt deitirme ilerini bitirdikten sonra geri kalan zamanlarn ocuklar kucaklayarak, onlara dokunup, pp, koklayarak geiriyorlar. Bu uygulama birka yl devam ediyor. Bu srenin sonunda aratrmac u sonucu buluyor: En ok dokunulan birinci grupta en az, en az dokunulan drdnc grupta ise en ok hastalk ve lm ortaya kyor. Dokunulan ve sevilen ocuk, hastala kar diren gelitirmektedir. Dokunulmayan ocuun baklk sisteminin gelimedii deiik aratrmaclar tarafndan gzlenmitir. Kucaklanan ve plen ocuk, kendisine hibir ey sylenmese dahi, sevildiini ve deer verildiini bilmekte ve hem ruhen hem de bedenen daha salkl gelimektedir. Kar koca ilikilerinde de dokunmann ne kadar nemli olduu deiik aratrmalarla gsterilmitir. Elerine daha ok dokunan iftlerin daha mutlu olduu ve kendilerini birbirlerine yakn hissettikleri ve daha doyumlu bir cinsel yaamlar olduu saptanmtr. 62 LETM DONANIMLARI Boanmay dnen iftler birbirlerine masaj yapmaya balaynca, byk bir ounluu boanmaktan vazgemitir. Bizim toplumumuzda, yakn arkada ve dostlarn birbirlerine sk sk dokunduunu grrsnz. Dokunma, ilikinin scakln ve kiilerin birbirlerine kar hissettikleri yaknl yanstr. Kokusal Kanal Benim yetitiim yrede, limon kolonyas dnda koku srmek erkeklere yakmaz anlay hkimdi. Yal haclar hac ya srebilirlerdi; bu ho karlanrd. Kaliforniyada katldm bir seminerin ay molasnda, dier katlmc arkadalarla sohbet ediyorduk; sz, br sre sonra koku sren erkeklere geldi. Bin, 1994 ylnda Amerikada erkekler kokuya 2 milyar dolar harcamlar, diyerek, kokunun olduka hatr saylr bir pazar bulunduunu ifade etti. Ben elimde olmadan kmseyen bir yz ifadesinde bulunmuum. Seminere katlan gzel bir bayan yz ifademin farkna vararak, Erkeklerin koku srmesini onaylamyor musunuz? diye sordu. Ben de iinde yetitiim yrenin bak tarzn dile getirdim; Koku kadna yakr, erkee yakmaz, dedim. Ben, kokunun erkee ok yakabileceim dnyorum! dedi Bu gzel bayann dncesini biraz demek istedim ve sordum: Koku sinen erkein srmeyenden fark ne? Glmsedi ve u yant verdi: Yanmdan geen bir erkein erkems kokusunu aldm zaman o bana u mesajlar verir: Ben erkeim, bende erkek enerjisi var, hayata erkek olarak bakyorum! Kokusunun kalitesine gre de, Ben kaliteli bir erkeim, mesajn alrm. Gzel bayana hangi kokular kaliteli bulduunu sorduumu ve syledii markadan bir ufak ie aldm hatrlyorum. letiim, ok kanall bir sretir 63 Verdiim seminerlerde, Amerikal bayanla aramda geen bu konumay anlattktan sonra, seminere katlan bir bayana yaklarm ve, Kaldrmda yrrken size yaklatm ve yle dediimi farz edin, derim: Hanmefendi ben erkeim, bende erkek enerjisi var, hayata erkek olarak bakyorum ve kaliteli bir erkeim! Bunlar syledikten sonra sorarm; Bu durumda, benim hakmda ne dnrsnz? Hemen hemen btn seminerlerde bayanlar, byle bir ey balarna gelirse rahatsz olacaklarn ifade ederler; Byle konuan bir erkein akl salndan phe ederiz ve

31

onunla ikinci kez karlama durumunda ondan ekiniriz, tedirgin oluruz, derler. Demek ki kokunun kendine zg mesajlar var ve bu mesajlar ancak koku verebilmekte; ancak kokunun verebilecei bu mesajlar sze dkersek mesaj ilevini grmez, hatta tam tersi bir etki uyandrr. Sizlerin de bana gelmitir, benim bama sk sk geldi; gzel bir kadn pis kokuyorsa irkin grnmeye balar. Sanrm yakkl bir erkek pis kokuyorsa ekiciliini kaybeder. Koku merkezleri i beyindedir ve beyin kabuunun denetiminden uzaktadr; bu nedenle kokular duygusal yaammz dorudan ve kuvvetle etkiler; bu etki olumlu da olabilir olumsuz da. Kokunun olumsuz etkisini dnceyle gidermek ok zordur. Tatsal Kanal Erkein kalbine giden yol midesinden geer, sz, birok yrede geerli kabul edilmektedir. Ayrca, ok yaygn olan tatl yiyelim, tatl konualm, sz de halk arasnda tat almann bir iletiim arac olarak bilindiini ifade ediyor. Tandm biri, daha nce duymadm yresel bir gelenek 64 letiim donanmlar ten sz etti. O yredeki gelenee gre, kz istemeye gidilince, kzn kahveye koyduu eker miktarna gre, isteyen kiiye gnlnn olup olmad anlalrm. Dorudan konuma olana vermeyen kltr, kza, baka bir kanaldan kendini ifade olanan bylece salam oluyor. Yine ilikilerden sz ederek unu syleyebiliriz: Damak zev ki uyan iftlerin evlilii, dier koullar eit varsaylrsa, damak zevki uymayan iftlerden daha gldr; zevkleri uyan iftler birbirine daha yakndr. Damak zevkiyle duygular arasnda gl balantlar vardr. Holandmz bir yiyecek bizde olumlu duygular uyandrr. Sevdiimiz yiyecekleri hazrlayanlar severiz; kendimize deer verildiini dnrz, ttici bulduumuz yiyecekleri nmze koyanlar sevmeyiz. lk zlenimler Daha nce birbirini hi grmemi insanlar ilk defa birbirlerini grdklerinde, ksa srede birbirleri hakknda bir izlenim oluturmaktadrlar. Kiinin gvenilir veya gvenilmez, ho veya naho, nemsenecek veya nemsenmeyecek, uyumlu veya uyumsuz olduu gibi alglamalar ieren bu ilk izlenimler, otuzotuz be saniye gibi ksa bir srede olumakta ve daha ok szsz mesajlara dayanmaktadr. Los Angelestaki Kaliforniya niversitesi (ULA) retim yelerinden Mehrabian adnda bir psikolog, insanlarn birbirleriyle ilgili ilk izlenimini nelerin belirlediini aratrd (Mehrabian,..1981). Bulduu sonular gerekten ilgin. Gzden gelen mesajlar ilk izlenimin yzde elli beini, kulaktan gelen mesajlar yzde otuz sekizini oluturmaktadr. Kiinin ne sylediini belirten ierik ise, ilk izlenimin ancak yzde yedisini oluturmaktadr. Grsel kanal: % 55 itsel Kanal: % 38 Sz / erik: % 07 Bu sonulardan anlalan o ki, ilk karlatmz zaman nasl LETM, OK KANALLI BR SRETR 65 grndmz, nasl bir yz ifadesine sahip olduumuz ve nasl konutuumuz, ne konutuumuzdan daha nemli olmaktadr. letiim Kanallar Arasnda Bir Ahenk Vardr Gler yzl insann sesi scak ve dokunuu yumuak olur. Gler yzl insann sizi zmeyen olumlu eylerden sz etmesini beklersiniz. Ask suratl insann sesi souk ve dokunuu sert olur; konutuunda sizi zen olumsuz eylerden sz etmesini beklersiniz. Bebekler, henz konumalar anlamadklar dnemde bile yz ifadesinden ve sesin tonundan sevilip sevilmediklerini hissederler. Psikologlar, iletiim kanallar arasndaki ahengin bozulmasn, akl hastalnn bir belirtisi

32

olarak yorumlar. Gler yzle birine hakaret eden bir insann davran da normal deildir, ask suratla kardakini ne kadar zlediini ve sevdiini syleyen in sannki de! iletiimin ok kanall bir sre olduunu bilerek yolculuumuza devam edelim. LETMN iKi DZEY: DNYA VE DI DNYA. 67 7 letiimin iki Dzeyi: Dnya ve D Dnya ikinci yzm sen gl biraz Ben alayacam Havadan sudan konu kaygsz Ben deli gibi Ak olacam kinci yzm iine gcne bak sen Ben iir yazacam Dosyalar a Tezkere yaz Dostlara bile duyurmadan Ben leceim yine biraz kinri uij~rm ..... _7 Yolda kald iki gzm Ekmek getir bana biraz. BLENT ECEVT* Evet, iki insan birbirinin farkna varnca iletiim balar ve her iletiim durumunda iki dzey vardr; olaylarn algland, yorumlanp anlamlandrld bireylerin znel i dnyas ve b * zkan, A.; Durba, R., Cumhuriyetten Gnmze Trk iiri Antolojisi (s. 468), Cilt 2, Boyut Dosya Yaynlar, stanbul, 1999. reylerin o durumda gstermek veya sylemek istedii mesajlardan oluan sosyal d dnyas. iletiim durumlarnda, kardakinin gsterdii sosyal d dnyay grrz; gsterilen o yz mesaj olarak alrz. Ama, gsterilen o sosyal yzn arkasnda, gerekte bir znel i dnya vardr ve mesajn gerek anlam bu i dnyada oluur. Gsterdiimiz yzler, iinde bulunduumuz sosyal ortama mnasip yzlerdir. Aksi halde o ortamda bulunan kiiler bize, mnasebetsiz biri olarak bakarlar. Mnasebetsiz biri olarak grlmemek iin i dnyamzdaki mesajlar, iinde bulunduumuz sosyal ortama uygun/mnasip hale getirir ve yle iletiim kurarz. Bir televizyon programma konuk olarak gelmi olan bir bayan, d dnyaya gsterdiimiz sosyal yzlere ilikin olarak, Evlenmeden nce insanlar birbirlerine hep tl /izleriu gsteriyorlar, gzlemini yapmt. Birey, kendi znel i dnyasnn dorudan farkndadr. znel i dnya, bizim mahrem dnyamzdr; ancak bizim tarafmzdan gzlenebilir. letiim, anlamm ve anlamszln bu i dnyadaki alg ve yorumlarda bulur. Trkenin zenginliini kullanarak znel i dnyaya can diyeceim. Can, bizim zmzdr; yaammzla ilgili her ey, anlamn orada bulur. Birisi bizi ok sarsan bir ktlk yapnca, Beni can evimden vurdu, deriz, istediimiz, itahmz kabartan yiyecei, canmz eker, En yakn arkadamz, can dostu dur Evet, her iletiimde bir can, baka bir cana sosyal yzler araclyla ulamaya alr. Aslnda bu dediim tam olarak gerei yanstmyor. Yaamda can, bazen gerekten baka bir candan saklanmaya alabilir. Can, Gzlerdedir

33

Biriyle konuurken dikkat edin; konutuunuz kiinin neresine bakyorsunuz? Konutuumuz kiinin gznn iine bai/ O da gzmzn iine bakarak bizi dinler ve konuur. 68 LETM DONANIMLARI D Dnya YZ Neden? nk bir can, o gzn arkasndaki bir baka cana ulamaya ahyordur. Peki konutuunuz kii sizden gzlerini kayryorsa ne dnrsnz? Benden saklad bir ey var/ diye dnrsnz. Gelin burada gerek iletiimin adn koyalm: Gerek iletiim, bir cann baka bir cana ulamasdr. Yalnzlk ve Tek Bana Olmak Farkl eylerdir evrenizde hep sosyal yzlerle iletiim kuruluyorsa ve candan mesajlarla sizin cannza ulalamyorsa, kendinizi yalnz his dir. Dier insanlarla beraber olduunuz zaman tek bana deilsiniz; ama bu, yalnz olmadnz anlamna gelmez. Baz insanlar evliliklerinde bile yalnzlk iindedir. Daha nce, Yeniden insan insana isimli kitabmda yer verdiim, Charles C. Finnin Sylemediklerimi itin Ltfen balkl iirini burada tekrarlamak istiyorum. LETMN K DZEY: DNYA VE DI DNYA sylemediklerim! stn ltfen Bana aldanmayn! Yzm bir maskedir, Sizi aldatmasn. Binlerce maskem var, karmaya korktuum, Ve, Hibiri ben deilim... ., Olmadm gstermek kinci doam oldu. Kendinden emin biri dersiniz, Sanki gllk glistanlk Benim iin her f>y... Adm gven belirtir, Ve, Oyunumun ad , Arballktr. iimde ve dmda denizler sakin, Her eyin kumandan ben... Kimseye gereksinme duymayan Ben... Fakat, inanmayn bana, Ltfen!... Her ey dta dzgn ve cilah, Hi yaranmayan, her zaman saklayan O maske!... Altta ne gven, ne de rahatlk... Altta, Karklk, korku ve yalnzlk iinde bocalayan Gerek ben!... Ama saklarm bu gerei savunuculukla... Kimsenin bilmesini istemem... 69 70 LETM DONANIMLARI LETIMIN K DZEY!: DNYA VE DI DNYA 71 jUUll IUI Uj IUI Ul il U M ti HU 11/VljC , Tifrer >e sararrm... Ve. bakalar grrse i dnyam... Gerek ben ve yalnzlm! ite, Maskelerimi onun iin takarm...

34

Onun iin, arkalarna saklanacak Maskeler yaratrm... Onlar, Gsterite kullanabileceim Parlatlm yzlerim. Beni korur, bakan gzlerden... Beni olduum gibi kabul edecek, Sevecek Baklar bulamazsam, Solacak kuruyacak gerek ben... Ve, Ben bunu biliyorum. Beni kendi maskelerimden kurtaracak, Kurduum lapishaneden karacak Diktiim engellerden aracak, Beni seven, Beni anlayan * Baklar olacak. Bana, Sen deerlisin diyecek, Maskesizken, daha bir insansn Daha yakn, daha bir dostsun Diyecek bir baka Beni gren bir baka Muhtacm... Benim yanma sokulman kolay olmayacaktr!. Uyarrm seni dost!... mllnr S....... Sana kendini kolayca uamayacaktr.., Btn gcmle tutunacam maskelenme, Ne kadar sokulursun yaknma, O denli iddetli gen iteceim seni... Kim olduumu merak ediyor musun? Hi merak etme... Ben evrendeki Her erkek ve kadnm... Maske takan her insanm. CHARLES C. FINN (eviren: Doan Ccelolu) Evliliiniz sosyal yzlerin mi, yoksa canlarn evlilii mi? Bunu ancak siz kendi i dnyanzda, znzde, mahremiyetinizde bilebilirsiniz. inize yalnz sosyal yznz m gtryorsunuz, yoksa iyerinde alan can m? Bu sorunun yantn da znzdeki mahrem dnyanzda siz bilirsiniz. Unutmayn; yaam, anlamn canda bulur. Her ey anlamn iteki o size zg kaynakta bulur. Yaamnz anlamhysa, bu size coku verir. Anlaml bulduunuz ii evkle yaparsnz. Yaamda anlamn bulan zorluu memnuniyetle gslersiniz ve ikyet etmezsiniz. Yaamda anlamn bulan iliki size heyecan verir. 8 ve D Dnya Fark Stres Oluturur Akll insan drsttr. JOHN CLARKE t ve d dnya farknn bir lek stnde gsterildiini varsayalm. lein O gsteren ucu, i dnyadaki mesajn aynsn ifade eden bir d dnyay belirtmektedir. lein 10 rakamyla ifade edilen dier ucu ise i dnyadakiyle hi ilikisi olmayan bir d dnyann, bir d yzn varln gsteriyor olsun. VE DI DNYA ARASINDAK FARK

35

H FARK YOK 10 OK FARK VAR VE D DNYA FARK STRES OLUTURUR 73 imdi size bir sorum var: drt yandaki ocuklar, bu lein hangi ucuna yakndr? Evet, sfr ucuna! ocuun iindeki ne ise, dilindeki ve yzndeki de odur. Onun iin, ocuktan al haberi! demiler. Hepimizin, ocuklarn safl ve ak szllyle ilgili gzlemleri olmutur. Ben birka gzlemimi burada paylamak istiyorum: Otogarda otobs bekliyordum. On yalarndaki aabeyiyle el ele yryen drtbe yalarndaki bir kz ocuu dikkatimi ekti; otogarda, bekleme yerinde oturan anne ve babasnn yanma gi<ayGr*arv*. ^ocuK^ar, oturmakta Gian ^azi ausniarn oruernuer getiler. Kz ocuu, pis bir koku aldn belli eden bir ekilde yzn buruturdu ve etrafna baknd. Annesinin yanma varnca, adamlardan birini gsterdi ve rahat duyulabilecek bir sesle, Anne, o adam ok pis kokuyor! dedi. Anne glmsedi, kz kucana ekti ve kulana bir eyler syledi; yava sesle syledii iin ne dediim duyamadm. Ama kz annesinin yzne tm ciddiyetiyle bakp, Ama, pis kokuyor! diye yine duyulabilecek bir sesle yant verdi. ocuun dncesine gre eer biri pis kokuyorsa, onun pis koktuunu sylemekten daha doal ne olabilir! Madem adam pis kokuyor, her yerde ve her zaman, Adam pis kokuyor! denir. Evet, haberi ocuktan almak gerekir! Bir eitimci arkadam, teyzesinin kzyla ilgili yaanm u yky anlatt. Biz o zaman, stanbula yakn bir kasabada oturuyorduk. leri yalardaki dedem hastaland ve yataa dt. Ona bakmak anneme ve teyzeme kald. Dedem drt yl yatalak kald ve huysuzluk yaparak anneme ve teyzeme zor gnler yaatt. Teyzemin kz o zamanlar drt yandayd ve annesinin ve annemin ara sra, ff, illallah dedirtti! lse de kurtulsak, diye konutuklarn duyuyordu. Bir gn annem ve teyzem kasaba dnda bir niana gitmiler, ama dedem fenalat iin telefonla arlmlard. Hemen bir otobse atlayp geri geldiler. 74 LETM DONANIMLARI pvp vnrnrVen krk kz onlarn eldi^ini ^encereder. grnce, hemen dar karak, Mjde! Mjde! Dedem ld! diye bararak onlara doru komaya balad. Annesi hemen onu kucana alp azn kapad ve ocuun kulana bir eyler sylemeye balad. Kzn yzndeki aknl grmenizi isterdim. O yzde, yetikinlerin i dnyalaryla gsterdikleri yzlerin ne kadar farkl olduunu hayretle kefeden bir ocuun yzn gryordum. Zamanla ocuklar da yetikinler gibi tl yzler gstermeyi renir. Bu srecin adma, sosyalleme denir. Sosyallemeyle ocuk, iinde yetitii kltrn beklentilerini renmeye ve o beklentiler dorultusunda davranmaya balar. Yetikinlik ana gelince, artk o da ne zaman hangi mnasip yzn kullanlClm iil nae em\ Beni srarla evine davet eden bir tand ziyaretimde, sosyalleme aamalarn gzlemleme olana buldum. Bu anmdan da burada, bir rnek olarak sz etmek istiyorum. Beklenen gn ve saatte gittim ve evin zilini aldm. Kapy, drtdrt buuk yalarnda gzken afacan bir olan ocuu at ve bana, Sen kimsin? diye sordu. stnde pijamas vard. Pijamann altn ters giymiti ve pijamann sol baca dizlerine kadar svalyd. Pijama st yukar kvnlmt ve gbei meydandayd. Sa ayanda orap vard ve oraptaki delikten bir parma dar kmt. Bana yine, Sen kimsin?! diye sordu. Ne diyeceimi bilemedim; Bu ocuun gznde imdi ben kimim? diye dnyordum ve gerekten de syleyecek anlaml bir ey aklma gelmiyordu. Annesi geldi ve Aa, Doan Bey gelmi! Yavrum ekilsene kapdan! Buyurun Doan Bey! Ho geldiniz! Ay ne iyi ettiniz, bizi ok sevindirdiniz! diye memnuniyetle ve telala konuurken, o annesine, Anne bu kim? diye sormaya balad. Annesi glerek, Yavrum, Doan Bey, Doan Ccelolu, kitaplar var,

36

televizyona kar, diyerek beni nemli bir insan olarak grdn anlatmaya alyordu. Ama, bu ! VE DI DNYA FARKI STRES OLUTURUR 75 aklamalarn hibiri ocuu tatmin etmiyordu ve bana, Sen kimsin? trnden bir yz ifadesiyle bakmaya devam ediyordu. ieri girdiimde iik grdm, misafir terlikleri oldu. Ustun Dkmenin seminer ve konferanslarnda belirttii gibi, misafir terlikleri kapda beki gibi beklerler ve ayakkablarn karmadan misafirleri ieri brakmazlar. Bu evde de misafir terlikleri, dier terliklere nazaran daha yeni ve daha kaliteliydi ve bekilik grevleri iin ortaya bir yere konmulard. Ayakabm karmaya baladm, ev sahibi hanm, karmasaydmz Doan Bey; nasl rahat ederseniz yle yapn ltfen! dedi. imdi iki farkl mesajla karlatmn farkmdaydm: Bir, terliklerin verdii mesaj; iki, ev sahibi hanmn verdii mesaj. Ama ben terliklerin verdii mesaj, kadnn verdii mesajdan daha iten ve inandrc bulduum iin, ayaKKa^iarm iicar*airn ve teriKeri gyvaiTi. yle buyurun Doan Bey, diyerek ev sahibi beni misafir odasna ynlendirdi. Misafir odasnn kapsnda durup beni ieriye buyur etti. Kadmm misafir odasndaki mobilyalara bak, beni buyur edi tarz, ierdeki mobilyalarla gurur duyduu izlenimini verdi. Sanki yle diyordu: Doan Bey, u mobilyalara bir bakn. Bu mobilyalar alabilmek iin evliliimizi bir yl geciktirmek zorunda kaldk, ama dedi. Bakan ne kadar gzeller, deil mi? imden, mobilyalar selamlayarak sayglarm sunmak geldi; ama, yakk almayacan dndm iin yapmadm. Olan ocuu benim kim olduumu hl merak ediyor ve bunu belirten bir yz ifadesiyle bana bakmaya devam ediyordu. Einin hazrlanmakta olduunu ve imdi geleceini syledi. O srada yan odadan bir kz sesi annesini ard. Anne, anneee, biraz gelir misin? Anne kznn yanma gitti. Yan odadan anne ve kzn konumalar duyuluyordu. Kz, Anne bu orapta delik var! dedi; anne, Peki tatlm unu giy; bak rengi de elbisene uyuyor, diye yantlad. Biraz sonra on biron iki yalarnda bir hanmefendi, biraz mahcup, olduka merakl, gzelliinden emin ve iltifat bekleyen bir tavr iinde ieriye girdi ve nne bakarak yrmeye balad. 76 LETM DONANIMLARI Hemen ayaa kalktm ve, Ay bu hanm kz kim? diyerek ona yrdm ve elimi uzattm, kendimi tanttm. O utanga utanga yere bakarak bana adn syledi. Bizim afacan hemen devreye girdi ve ablasna, Abla bu kim? diye sordu. Ablas glmseyerek bana bakt ve, Ah bu zavall ocuk! Ne zaman byyecek! gibi bir acmayla kark alayc bir tavr iinde onun sorusunu hi kaale almad. ki farkl sosyalleme dzeyiyle kar karya olduumun bilincinde idim. Drtdrt buuk yandaki olan ocuunun misafir karlama, uygun giyinme, uygun konuma, uygun hal ve tavrlar iinde olma anlay henz olumamt. Ama ablas, yann gerektirdii sosyallemeye sahip olarak uygun davranabiliyordu. Bakas ne der? sorusu, olann umurunda olmad halde, kz ocuu iin nemli hale gelmiti. An Sosyalleme Olabilir mi? Acaba sosyallemede arya kama ve ar sosyalleme olabilir mi? Evet olabilir. stelik can ikinci plana itip yaamda en nemli eyin sosyal yz olduunu ocuklarmza sosyalleme sreci iinde bizzat biz retiriz. Bakalar ne der?, ok ayp!, Sakn kimse grmesin; sonra senin hakknda ne dnrler! gibi hep sosyal yz vurgulayan bir yetitirme tarz iinde, ocuk kendi zn nemsememeyi renecektir. Kanmca, ar sosyalleme ve bunun sonucu olarak bireysellii kaybetme, toplumumuzda sk sk rastlanan bir durumdur.

37

Ar Sosyalleme, ve D Dnya Arasndaki Fark Bytr Ar sosyalleen kii nasl olur? Her eyden nce daha sosyal bir insan olur. Ortama uygun, yani mnasip davranmaya balar. Kendi sylemek istedikleri VE DI DNYA FARKI STRES OLUTURUR 77 ni bilir, ama syleyeceklerinin bakasn nasl etkileyeceini, daha konumaya balamadan dnmeye balar ve o kiilerle olan ilikisine verdii nem derecesinde i dnyasndaki mesajlar onlarn beklentisi ynnde dzenler, ayarlar. i dnyas neyi sylerse sylesin, yaamn etkileyebilecek gte olan insanlarn beklenti ve dncelerine aka kar kmamaya zen gsterir. Gstermezse birka defa can yanar! ve daha sonra o durumlarda mnasip davranmay renir. Ar sosyalleen insanlar, dardan bakldnda, bakalarn rahatsz etmeyen, aranan, ho insanlar gibi grnseler de, aslnda yaamlarn, Bakalar ne der?e gre dzenleyen ve bunun doal sonucu olarak zlerinden koparak kendilerine yabanclam insanlardr. Kiinin yaamndaki yalnzln kayna, bu znden kopu, uzaklama ve yabanclamadr. Bu yalnzlk dardan gzlenemez; bireyin mahrem dnyasnda, ancak kendisi tarafndan gzlenebilir. Varolu Stresi: Kendi Gznde Gerekliini Kaybetmek i ve d dnya arasndaki mesafe, bireyin yaamndaki en nemli stres kaynadr. Ben bu strese varolu stresi diyorum, nk her iletiim eyleminde, birey kendi gznde var olma veya yok olma sreci iindedir. Herkesin gznde var olduu halde, kendi gznde yereri kadar var olamayan insan, stresli ve mutsuzdur. Kendi gznde yeteri kadar var olamamak, kendi gznde gerekliini kaybetmek ne demektir, ne anlama geliyor? Bu konuyu farkl yaamlar gzleyerek biraz aalm. Herkes, Ne kadar gler yzl biri, derken, aslnda o, kendisinin iten ie fkeyle dolu olduunu ve korktuu iin bu duygular sakladn bilir. C ierek olan fkedir; g 78 LETM DONANIMLARI len yz, fkeyi saklamak iindir, bu yzden sahtedir. Bu nedenle kii, kendi gznde gerekliini kaybeder. Herkes onu yardmsever biri olarak bilir; ama o, kendisinin srekli kar peinde olduunun farkndadr; bunu dierlerinden yardmseverlik maskesi arkasnda saklaya bilmektedir. Bu kii, kendi gznde gerekliini kaybetmi biridir. Sevmedii biriyle onun mal mlk iin evlenmitir. imdi yaamm tm mahremiyetleriyle yakndan paylamak durumunda olduu kiiyle i dnyasnda yldzlar kadar uzakken, d dnyasnda ok yakn grnmek zorundadr. M gibi bir evliliin iinde cehennem azab ekmektedir; ne var ki, ruhunu satt mal mlkten de vazge ememektedir. O, kendi gznde gerekliini kaybetmi biridir. tinde yaratc ve verimli olmak istemektedir; ama, iin bandaki ynetici, beraberinde alt kimselere deer vermeyen, onlar adam yerine koymayan bir tavr iindedir. Gemite bundan holanmayanlar, duygu ve dncelerini yneticiye ifade etmiler ve bu nedenle ilerini kaybetmilerdir, iini kaybetmemek iin yneticinin tavrlarna eyvallah demek durumunda kalmann tesinde, sanki ynetici hakl, dierleri haksz gibi davranmaktadr. Bu sre devam ederken, kendi gznde gerekliini gittike ve D Dnya Arasndaki Fark Ne Kadar ok Olursa Varolu Stresi O Kadar Fazla Olur Kiinin i dnyasnda dnd, hissettiiyle darya kar gsterdii, syledii duygu ve dnceler arasndaki fark, onun yaamndaki nemli bir stres kaynam oluturur. dnyasn, yani gerek duygu ve dncelerini ifade ede bilen bireyin, i dnya d dnya fark pek yoktur. Hu nedenle I VE DI DNYA FARKI STRES OLUTURUR VE DI DNYA ARASINDAK FARK

38

79 3 4 5 6 7 STRES MKTARI 10 bireyin yaamnda varolu stresi azdr. Bu bireyin yaamnda can yalnz deildir. Kendi hayatn yaayabilmek nemlidir. nsann iinde olduu tm yaam abasna, kendi hayatn yaayabilme abas ad verilebilir. Biri iin, zgn bir yaam var, dediimizde, anlatmak istediimiz budur: Bu kii, i dnyasnda dndklerini ve hissettiklerini szlerinde ve davranlarnda yaayabilmektedir. Bu dnce ve davranlara sahip kiiye, zgn insan deriz. zgn insann yaamnda stres azdr. zgn yaam olmayan insan, i dnyasnda hissettikleri ve dndklerini davranna yanstamaz; bu insann syledikleri ve yaptklar kendi i dnyasndan deil, bakalarnn ondan beklentilerinden kaynaklanr. Bu kii bakalarnn kendisinden duymak istediklerim syleme zorunluluunu hisseder; onlarn grmek istediklerini yapar. Onun yaamnda sosyal i/wz baskndr ve can geriye itilmitir; yalnzdr. VE DI DNYA FARKI STRES OLUTURUR 81 80 letiim donanmlar Byle bir kiinin yaamnda stres oktur. Bireyin bilinci, bu stresi bir sre sonra duyamaz hale gelir; ne var ki, kalbi, cierleri, barsaklar ve bbrekleri, srekli farknda olduklar bu stresin arl altnda ezilir ve salkl alamaz hale gelir. Yani bu adamn cierleri doya doya havayla dolmaz; cier alma yeteneini kaybeder. Kalbi rahat rahat kan pompalayamaz. Ayn ey bbrekler, barsaklar ve dier organlar iin de geerlidir. zgn yaam olmayan insan, tam salkl bir yaam srdremez. huzura sahip olmak ve kendiyle bark yaamak, kiinin salnn temelidir. Gven Ortamnda Dnyalar Paylalr Neden insanlar i dnyalarn szlerine ve davranlarna olduu gibi yanstamazlar? Evet, nemli bir soru. Niin iimizdekileri olduu gibi da yanstamayz? nk ekiniriz! Niin ekiniriz? Deiik nedenlerden dolay ekiniriz. Kimisi, Dndm olduu gibi sylersem, ayp olur, diye ekinir. Aypla bym birisi, bakalarnn gznde ayp grnebilecek eyler yapmaktan korkar. ocukluunun en mutsuz anlarn, bu ayp kelimesi harekete geirir. indeki utanca boulmu i ocuk, btn olumsuzluuyla onun yaamnn direksiyonunu ele alr. Bu kii, i dnyasndan utanr; i dnyasndaki arzularda, dncelerde ve duVCTularda bir bozukluk olduunu dnr. Kendi canna, dost deil, dman gzyle bakmaya balar. Kendine yabanclar; kendinden utanr. Utanca boulmutur. ekinmenin baka nedenleri de olabilir. Kimisi, iinden geenleri olduu gibi paylat zaman kendi karlarna zarar geleceini dnr. nsan kendisinden daha gl kiilerle konuurken dikkatli davranmay erken yata renir. Anababa gldr; o nedenle, belirli bir yatan sonra, ocuklar anne veya babalarndan bir ey isterken, onlarn huyuna suyuna gitmeye alr. Gl insan, iyerindeki patron veya ynetici olabildii gibi, devlet dairesinde sizin iinizi yapmak durumunda olan bir grevli de olabilir. Doktor hasta ilikisinde doktor gldr, Akl banda her insan, ilikilerinde gcn u veya bu ekilde farkndadr ve farknda olduu biimde o gce uyum salamaya alr. Bu uyumun bir paras da gl kiiyi rahatsz etmemek iin iindekileri olduu gibi sylememektir. tnsan i dnyasn szlerine ve davranlarna yanstmaktan her zaman ekinir mi?

39

Hayr her zaman ekinmez. Peki, ne zaman ekinmez? Kendinin, dncelerinin, duygularnn doal bulunup kabul edileceine, yarglanmayacana gvendii zaman. Bir ailede insanlar birbirlerini olduu gibi kabul ediyorsa, aile ilikileri can cana ilikilerden oluuyor demektir. Can cana iliki iinde olan insan doaldr, iinden geldii gibi konuur ve davranr. Bu tr ailelerde insanlar birbirlerine gler yz gsterirler, aka yaparlar, birbirlerinin arkasndan konuma gerei duymazlar, nk istediklerini o anda kardakinin yzne rahatlkla syleyebilirler. O ailede kiiler art niyetli deildir ve varolu stresi azdr. Bir iyerinde insanlar i dnyalarn paylaabiliyorsa o iyerinde ak iletiim vardr. Ak iletiimin olduu iyerinde gven yksek, varolu stresi dktr. nsanlarn birbirine gven duymad toplumlarda, kiileraras ilikilerde stres fazladr; anababa ocua, ocuk anababaya, ynetici alana, alan yneticiye, iveren sendikacya, sendikac iverene, devlet vatandana ve vatanda da devletine gven duyamaz. Birbirlerine gven duyamadklar iin de, ilikilere, drstlk ve akszllk yerine, yalan ve hile yn verir. Ama, birbirlerinin yzlerine srekli drst olduklarn sylerler. D 6 82 LETM DONANIMLARI Ne var ki, her iki taraf da bu m gibi drstlk oyununun farkndadr. Byle toplumlarda drst ve akszller safdil ve tecrbesiz addedilir ve insanlar onlara acr; bir cann baka bir cana ulamas olanakszlasn 9 Can, Hem Ait Hem Bams: Olmak ister nsanlarla mnasebetin atele mnasebetin gibi olsun. ok uzaklama donarsn; ok yaklama yanarsn. SAD RAZ nsan olarak birok gereksinmelerle doarz. Bu gereksinmelerden biri baml olmak, dieri bamsz olmaktr. Bu iki gereksinim birbirlerine iki zt kutup oluturur. Baml olmak kutbunda insanolu aileye, dernee, spor kulbne, dine, millete, bayraa ait olmak ister. Bamsz olmak kutbunda ise birey olarak tm balardan uzak kendisi olarak var olmak ister. ocuk Geliirken Anne hamileyken bebek tamamyla anneye aittir. Anne sadece kendisi iin deil, karnndaki bebek iin de yer, ier, nefes alr, Anne, fizyolojisini bebekle paylamaktadr; hamileyken sigara veya iki iiyorsa, ocuk da sigara ve iki iiyor saylr. Bu yzde yz ait olma durumu, ocuun doumuyla son bulur. ocuk doduktan sonra ilk dakikalarda kendisinin nefes almas gerekir; artk anne onun iin nefes alamaz. ocuun nefes almas, bamsz olma ynnde atlm ilk minik admdr. Ya ilerledike bu minik adm, daha byk admlarla bamsz ol 84 LETM DONANIMLARI mak, birey olmak ynnde desteklenir. nceleri annenin, kakla kendisini beslemesine izin veren bebek, bir sre sonra annesinin azna uzatt ka yolda yakalar ve onun kendisini beslemesine izin vermez; artk kendi bana yemek istemektedir. nceleri elinden tutularak yrtlen bebek, zaman getike elinden tutulmasn istemez; eli tutulmadan, kendi bana yrmek ister. Kendi bana yrrken anababa bir duvarn veya aacn arkasna saklansa, geri dnp bakan ocuk anababay gremezse alar. Dikkat edin, ocuk hem eli braklmadnda alar hem de anababay gremediinde! ocuk, davranlaryla u mesaj veriyor: Elimden tutma, ama orada dur, bana bak! Beni yalnz brakma! Can, hem bamsz olmak istiyor hem de ait olmak. Birey olmak ve ait olmak gereksinmesi

40

ne kadar dengeliyse, kii o kadar mutlu ve enerjiktir. zgrl elinden alnm, ilikiler iinde tutsak kalm, kendi istediklerini yapamayan kii mutsuzdur ve yaam enerjisi dktr. Ayn ekilde, yapayalnz kalm, kimsenin umursamad kii de mutsuzdur ve yaam enerjisi dktr. Yaamn ki Baca Var Yaam iki bacak stnde duruyor; ait olma ve birey olma bacaklar. mr, doumdan lme deiik koullar iinde yaplan bir yaam dans olarak tanmlanrsa bu iki baca birbirine denk olan insann yaam dans daha fazla olanaklara sahip olur; bu kii her trl dans yapabilir. Bacaklarndan biri dierinden uzun veya ksa olan kiinin yaam dans geni olanaklar yelpazesi iinde yei almaz; yaam, dans iin bu kiinin koltuk deneine ihtiyac olur. Ait olmann baskn olduu aile ortamnda, sen merkezli, kiiliksiz, kendini srden biri olarak gren insanlar yetiir. Bu insanlarda snrlar ve sorumluluk bilinci geliemez. Snrlar ve sorumluluk bilinci yaamn nemli bir ynn oluturur. Bu konuyu, kitabn ilerleyen sayfalarnda ayrca ele CAN, HEM AT HEM BAIMSIZ OLMAK STER 85 alacam. imdilik unu sylemekle yetmelim; snrlar ve sorumluluk bilinci gelimemi kiiler, yaamna, Bakalar ne der? gzlyle bakar ve bu gzlkle karar verir. Birey olmann ar bast aile ortamnda, l>en merkezli, kendinden bakasn dnmeyen, kardakini nemsemeyen, dinlemeyen insanlar yetiir. Bu insanlar ise karar verirken dier insanlarn dncelerini hi hesaba katmaz. Yani bu insanda da snrlar ve sorumluluk bilinci gelimemitir. yerinde ait olma ar basyorsa, ynetici gszdr, herkesi memnun etmeye alr; bu olanaksz olduu iin karar veremez hale gelir ve sonunda ii batrr. Birey olmann ar bast iyerinde ynetici dierlerine danma gerei duymaz, kendi bildii biimde karar verir ve sorgulamadan herkesin bu kararlara uymasn bekler. Yneticinin kendinden baka kimseyi adam yerine koymad bu tr iyerlerinde yaratclk kaybolur ve bir sre sonra irket piyasann gerisine der. Ait olmann ar bast toplumlarda i bulmak iin bir ilikiye gereksinim vardr; byle toplumlarda, Hamili kart yaknmdr, yazl gl birinin kart, sizin yllarca emek vererek aldnz diplomadan daha gldr. Birey olmann arbast toplumlarda kii, kendini desteksiz ve yapayalnz hisseder, geleceiyle ilgili srekli kayg iindedir. Byle toplumlarda aile yaps, dostluk ilikileri, arkadalklar yzeysel ve yapaydr. Ait olmann ar bast toplumlarda birey devlet iin vardr; devlet bireyin hak ve hukukunu gzetmez; teba zihniyetiyle milletini ynetir. Birey olmann ar bast toplumlarda devlet gszdr ve devlet, toplumun karlarna duyarszdr, onun yerine belirli bireylerin karlarnn hizmetindedir. Deiik ortamlarda ve zamanlarda ait olma ve bamsz olma farkl nemler kazanabilir. rnein, hasta olduunuz, kendinizi gsz hissettiiniz zamanlarda birinin size anneniz gibi 86 LETM DONANIMLARI bakmasn, sahip kmasn, sizi korumasn istersiniz. Ama baz zamanlar vardr ki, tek banza olmak, kendi banza gezmek, grmek ve deneyimler kazanmak istersiniz. Yaamn deiik durumlarnda deiik danslar gerekir. Bunun bilincinde olmak, yaam ynetiminin nemli bir boyutunu oluturur. Ailede, iyerinde, toplumda ait olmabirey olma dengesi, BZ Bilinciyle salanr. Ait olma birey olma dengesini salayan BZ Bilinci; anlaml, salkl, cokulu bir yaamn temelidir. Biz Bilincini baka bir kitabm*da ayrntl olarak ele aldm iin burada yeniden ele almyorum.

41

t Ccelolu, Doan, imizdeki Biz, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996. 10 Varoluun Be Boyutu Ben lmedim... Beni ldrmediler de; Yayorum, yayorum ite, At knda sinek gibi, Tbe, tbel Kapand yzmze dergi kapaklar, Bir varm bir yokmu olduk salmzda. iir... O yosmann boyuna. Gazete... Gelene gidene bayaz. Ara ki bulasn sayfalarda air Rfat lgaz. Dtkse itibardan lmedik ya, yayoruz ite, Yayoruz dedik, yayoruz be, Heeeey, fincanc katrlar! RIFAT LGAZ* ki insan birbirinin farkna varnca, iletiim balar ve can, otomatik bir biimde iletiim ortamnda be soruya yant arar. Bu sorular bizim insan oluumuzdan kaynaklanan, her biri bir gereksinmeye karlk olan sorulardr. Bir baka deyile, insanolu varoluunu bu be soruyla ilikiler iinde tanmlar. * Soysal, lhami, 20. Yzyl Trk ri Antolojisi (s. 1856), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. 88 LETttM DONANIMLARI Bu sorular bilinli olarak deil, sezgisel olarak varln hissettirir; kii bu sorularn yantn aradn bilinli olarak deil, ancak sezgi yoluyla hisseder. iletiim ortamnda canm sezgisel olarak sorduu be soru unlardr: 1 Kaale alnyor muyum? Beni umursuyorlar m? 2 Kabul ediliyor muyum? Beni olduum gibi, yarglamadan kabul ediyorlar m? 3 Deerli miyim? Beni vazgeilmez ve esiz olarak gryorlar m? 4 Yeterli miyim? Beni becerikli, bir eyler yapabilecek gte grp yapabileceime gveniyorlar m? 5 Sevilmeye layk mym? Beni ben olduum iin zleyip, benimle zaman geirmek istiyorlar m? Her bir soru, varoluun bir boyutunu belirtir, iletiim ortamnda birey, be varolu boyutunda kendi varoluunu tanmlar. Bu boyutlara, varoluun be boyutu adn veriyorum ve ksaca 5VOB olarak gsteriyorum. Deiik ortamlarda ve zamanlarda varolu boyutlarndan bazlar daha ok nem kazanabilir. rnein, yeni tantnz kiiler arasnda kaale alnma, umursanma daha baskm iken, altnz iyerinde gl ve gvenilir olarak alglanmak daha nemli olabilir. Genel olarak yaamda, bu boyutlarn hepsi bizim i dnyamz, kendimizi ve dierlerini alglamamz etkiler. imdi varoluun be boyutunu teker.teker inceleyelim. 11 Can, Kaale Alnmak, Umursanmak ster Olmak veya olmamak! Btn sorun bu. WILLIAM SHAKESPEARE Selam vermesini beklediiniz kii selam vermeden yannzdan getiinde kendinizi umursanmam hissedersiniz. Kaale alnmamak, adam yerine konmamak insan olumsuz

42

etkiler. rnein, ben kuyrukta beklerken nme geildiinde, kaale alnmadm, umursanmadm duygusunu yaarm. Bu satrlar yazdm gnlerin birinde, bir ara Etilerden Levente yrdm. Beikta istikametinden gelip Levent istikametine dn yapan bir taksi krmz kta durur gibi yapt, ama ok yava da olsa ilerlemeye devam etti. Taksinin nnden yryerek karya gemekte olan beyaz sal, 60 yalarnda bir bey taksi ofrne, Yahu kardeim bu ne saygszlk; yrdm gryorsun, hl zerime geliyorsun; beni ezmek mi istiyorsun? diye sylendi. Yal bey, taksi ofrnn kendisini umursamadn, adam yerine koymadn dnm ve bu dnce onu sinirlendirmiti. Taksi ofr umursamaz bir tavr iinde yal adama bakyordu; kendi kendine sylenen delinin biri der gibi baktn yznden anlayabiliyordum. ou evde yer alan u durumu dnn: iten eve dnen adam anahtarla kapy aar. eri girdikten sonra kapy kapatr 90 LETM DONANIMLARI ve ayakkabsn kartarak terliklerini giyer. Mutfaktaki ei akam yemeini hazrlamaktadr, ieri giren adam mutfaktaki sesleri duyar, mutfaktaki e de kapnn aln ve kapann duyar. Birbirlerine hibir ey sylemezler. letiim balad m? iki insan birbirinin farkna varnca iletiim balayaca iin, burada da iletiim, yani mesaj alverii balad. Peki ne gibi mesajlar alnd ve verildi. ikisinin de birbirine hibir ey sylememesi, Umurumda deilsin, Seninle konumak istemiyorum, Buraya geldiim iin pek mutlu deilim, Seninle konuamayacak kadar yorgunum, gibi olumsuz anlamlara gelebilir. Birbirine byle davranan iftlerin ilikileri zaman iinde heyecann ve saln kaybetmeye balar ve byle devam ederse, sonunda iliki lr. ilikinin, bir bitki gibi beslenmesi gerekir. ocuk kaale alnmak ister. Anne benimle oynar msn?, Baba benimle oynar msn? diye srekli pelerindedir. Ama, anne ve baba her nedense bir trl zaman bulamazlar. ocuk sezgileriyle umursanmadn, kaale alnmadn bilir. Gazetesine yumulmu baba, televizyonu seyreden anne, farkna varmadan ocua, imdi senden daha nemli bir ey var! mesajn verir. Eitimci bir arkadam, eitime katlan bir babann, ellerini bana koyarak gzleri yal bir ekilde, imdi anlyorum drt buuk yandaki kzmn bana ne demek istediini, Baba beni sev, yoksa uzaklara giderim, szyle ne demek istediini, dediini paylat. Bu seminerde baba, Ayn evde, insanlar birbirlerinden kilometrecelerce uzakta olabiliyormu, gereini kefetmi. Ve ocuk byyp evi terk edince, aadaki gibi iir yazan . lar kar. Bu iiri bana gnderen arkadam, Kim yazd bilmiyorum, zlen yollam, iim cz etti, diye bir not koymu. Daha sonra iirin Milliyet gazetesinde, 27 Ocak 2002 tarihinde Melih Akm kesinde yaynlandn rendim. Yazar Alice Chase CAN, KAALE ALINMAK, UMURSANMAK STER 91 olarak verilmi. Trkeye kimin aktard verilmemi, ama ona da buradan teekkr edelim, gl bir eviri yapm. OCUUMUZA! Srekli meguldm o kadar sene, Seninle doyasya oynayamadm. Sen beni ardn gel oyna diye, Ben bir trl zaman ayramadm. Giydirdim, doyurdum, seni kolladm, Sadece bunlar yeterli sandm, Bana oyuncan getirdiinde, Ben seni ou kez, bamdam savdm. Yataa yatrr seni aksardm, Sen uyur uyumaz hemen kardm. imdi o gnleri ok

43

zlyorum, Keke bir dakika fazla kalsaydm. Hayat ne kadar ksa, yllar ne abuk. Ne zaman byd bu kk ocuk, Ona dokunmak iin uzandmda Ellerim bo kalr, yreim buruk. Artk ne resimler, ne de oyunlar, Ne yi geceler, ne sarlmalar, Hepsi ok geride, ulamak zor, Yaanmad sanki o gzel yllar. Artk hi iim yok, yapayalnzm. Gnlerim ok uzun, stelik bombo Keke isteklerini bir bir yapsaydm Kk arzularn imdi ok irin, ok ho. ALCE CHASE 27.01.2002 tarihli Milliyet gazetesinde, Melih Akm Ak Pencere adl kesinde yaynland. CAN, KAALE ALINMAK, UMURSANMAK STER 93 92 LETM DONANIMLARI ocuun gelimesinde en nemli faktr, kkken ne derece umursand, kaale alnddr. ocuunuzla gz gze gelebilecek ekilde, onun hizasna iniyor musunuz? inmiyorsanz, ocuk pek kaale alnmadn dnr. Onunla beraber yrrken yry hznz onun yry hzna gre ayarlyor musunuz? Ayarlamyorsanz, pek kaale alnmadm hisseder. Umursanmak yalnz ailede deil, i yaamnda da nemlidir, iki iyeri dnn: ilkinde birbirini selamlayan, birbirini gnaydnla karlayan insanlar var; ikincisinde ie, asansrde birbirinin yzne bakt halde hibir ey sylemeyen insanlar. Trafik, birbirine, Sen yoksun, umurumda deilsin! mesajn vererek ara kullanan srclerle dolu. Kurallara uyarak araba kullanmay bir tr saflk, zayflk olarak gren bir kltr yaratmz. te yandan, ada/ uygar dediimiz lkelere gidenler, Oralarda araba kullanrken, dier srclerin kendilerine, Sen varsn, seni kaale alyorum/ mesajn verdiklerini hissederler. ocukluunda, Sen yoksun, umursanmaya demezsin, mesajn ailede bolca alan ocuk, okulda, sokakta, toplumda, trafikte de bu mesajlar ala ala, gerekten kendinin umursanmayacak bir kii olduuna inanmaya balar. Umursanmaya demezsin, mesajyla byyen byle bir kii, brokraside veya meslek yaamnda mevki sahibi olunca, umursanmak iin, Sen benim kim olduumu biliyor musun? deme ihtiyacn duyar. Altndaki koca kamyonla, sollamann yasak olduu yolda aralar sollayan ofrn yzndeki ifadeden de u anlalr: Kamyonum araban ezecei iin beni umursamaksn. Eline frsat geince umrsanmamln acsn karmak, insanlar iin doal bir davrantr. te yandan, ocukluunda, Sen varsn, sen deerlisin, mesajn ailede, okulda, sokakta, toplumda oka alan ocuk, kendinin deerli olduuna inanr, zgveni geliir. Kendini deerli gren kii, karsndakini de deerli grme tavr iinde olur. Mevki ve grevi ne olursa olsun, umursanmak iin, Sen benim kim olduumu biliyor musun? deme ihtiyacn duymaz. Birbirimiz Yok Etmeyelim, Var Edelim TEM otoyolu klarndaki bilet gielerinde alanlarla kurulan ilikiye dikkat etmiimdir: Bilet verilir, para uzatlr, fi ve parann st alndktan sonra hibir ey sylenmeden gaza baslp uzaklahr. Bir Merhaba!, iyi gnler, demek ne kadar zaman alr? Ben ltm: Merhaba demek bir saniye, iyi ginler demek iki saniye kadar bir zaman alyor. Src, giedeki bu insandan neden esirgiyor bir merhaba!y? Evde ve iyerinde niin esirgiyorsa, ayn nedenden, yani umursamamaktan. Peki, insanlar umursamayan bu kii, yaamnda gerekten neyi umursar? Gzlemlerime gre, insanlar umursamayan bu kiiler, g boyutuna ok nem veriyorlar. Kardakinin insanlna ve karakterine, yani anla ilgili zelliklerine hi nem vermeyen, onu umursamayan kiiler, kardakinin makamna, mevkisine, sosyal statsne ok nem

44

veriyorlar. Bir sabah, 7:45 civarlarnda TEM otoyolunun Silivri kndaki bilet giesinin nne geldim. Gece yansndan beri giede duran yorgun biri bombo gzlerle bana bakt, iim burkuldu. Hi kimsenin umursamad bu kii, sradan bir makine paras olduuna inanmt sanki. Hr konumadan filerini paralarn alp gidenler, srekli, Sen kaale alnacak, umursanacak bir insan deilsin! Sen bir makinesin! mesajn vermiler. U, be, on, elli, yz, yz be yz, ve binlerce etkileim sonunda o da en nihayet bu mesaja artk inanm. Bana bakan gzler bir insann bak; deildi; kendini makine sanan bin vard orada. Kendi insanmza kendi insanmz neler yapyor! Gerekten iimdeki burukluu, azmda ac bir tat gibi hissettim. Bileti verecekken elimi geri ektim ve, Arkadam, nce g 94 LETM DONANIMLARI CAN, KAALE ALNMAK, UMURSANMAK STER 95 naydn, naslsn? diye sordum. Yabana dilde konuuyormuum g.bi anlamam gzlerle bana bakt. Sonra uyanr gibi hayretle bakmaya devam etti. Bir ey sylemedi. Bileti vermedim, yeniden Naslsn? diye sordum. nanmaz bir tavr iinde elimdeki bileti almak zere elini uzatt. Bileti yeniden geri ektim ve, Saat katan beri burada alyorsun? diye sordum. Gece yansndan beri altn syledi. ocuun var m? diye sordum. Gzleri ldad, Var abi, dedi, iki ocuum var. Okula giden var m? Var. Biri ilkokul ikiye gidiyor. br daha kk, yanda. Arkadam sen almyorsun, ibadet yapyorsun! Gzmn iine bakt. Devam ettim: Sen o ocuklarnn rzk iin alyorsun; uykusuz kalyorsun, ama o ocuklara bir gelecek hazrlyorsun. Benim sana saygm var! Onun iin, nce gnaydn! Sa ol abi dedi ve bileti ald. Ona iyi gnler dileyerek ayrldmda, Allah raz olsun, diyerek beni uurladn iittim. Mutluydum; bir can, baka bir cana dokunmutu. iki insan birbirinin farkna varnca iletiim balar ve birbirimizi, umursayarak, kaale alarak var ederiz. Snrlarn ve Sorumluluklarn kaale alnmas VATAN N Neler yapmadk u vatan iin! Kimimiz, ldk, Kimimiz nutuk syledik. ORMAN VlLl KANK* Soysal, Ilhami, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 220), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. Umursanma, kaale alnma aslnda iki dzeyde gerekleir, lk dzey, nceki sayfalarda sz ettiimiz gibi bireyin kendisini, zn, canm kaale almaktr. kinci dzey, bireyin snrlarn ve sorumluluunu umursamak ve kaale almaktr. imdi bireyin snrlarn ve sorumluluunu kaale almaktan sz edelim. Ne demek bireyin snrlar? Kiinin, kendi anlay iinde, benim bedenim, benim meknm, benim eyam, benim zamanm, benim bilgim, benim duygum, benim ilikim, benim ailem, benim lkem dedii her ey, onun snrlar iine girer. Anlalaca gibi bu snrlar fiziksel deil, psikolojiktir. Eer kii, evinin nndeki baheye benim bahem gzyle bakmyorsa, o baheyi kendi snrlar iinde alglamamaktadr. Sorumluluk ne demek? Sorumluluk, kiinin snrlar ierisinde grd olaylardan ve eylerden hesap vermeye hazr olmas demektir. Hesap vermeye hazr olmak deyince, akla iki soru gelir: Neyle ilgili olarak ve kime hesap vermek! Neyle ilgili olarak hesap vermek? sorusunun yant kolaydr: Sorumlu kii, kendi snrlar iinde grd eylere ilikin olarak ne olup bittiinin hesabn vermeye hazr olmaldr.

45

Salmdan sorumluyum, demek, Salk durumumla ilgili hesap vermeye hazrm, demektir. Ailemden sorumluyum, demek, Ailemin iinde bulunduu durumla ilgili hesap vermeye hazrm, demektir. ocuklarndan sorumluluk alan anababa, ocuunun yetimesi, kiilii, yaptklar ve yapmadklar ve bana gelenler hakknda hesap verebilmeye hazr olur. Kime kar hesap vermek sorusunun yant biraz daha karmaktr. Kii aslnda iki otoriteye hesap vermek durumundadr. Bunlardan en nemlisi ve ilki, kiinin kendi vicdandr. Vicdan, iselletirilmi deerlerdir. Aynaya baktnz zaman, aynada size bakan gzler vicdann ta kendisidir. Kiinin, kendine hesap veren bir insan olarak yetimesinin; kendisi, ailesi, meslei, toplumu iin yaamsal nemi vardr. Kiinin kendinden te, d otoritelere hesap vermesi, hepimi 96 ILETM DONANIMLARI CAN, KAALE ALINMAK, UMURSANMAK STER 97 zin aina olduu hiyerarik ynetim iinde olur. Alt mevkideki ki:, kendi snrlan iine giren faaliyetlerden st mevkidekine htsap verir. Bu mevkiler, ille de resm olarak tanmlanmak zoru da deildir; resmiyet iermeyen aile gibi yaplarda da kiiler birbirlerine hesap verme ilikileri iinde olurlar. Kiinin snrlarn belirlemesi ve snrlar iinde kalan eylerden sorumluluk almas, doutan deildir, renmeyle oluur. Bireyin iinde yetitii aile, evre, okul, toplum ve kltr, bir renme ortam oluturur ve bu renme ortam iinde birey, snrlar ve sorumluluk bilincini renir. ocuklarn Snrlarna Saygl Davranmak Yirmi be yl yurtdnda yaam birinin, snrlar ve sorumlulukla ilgili yapt gzlemlerle ilgilenirsiniz, deil mi? Karlatrma yapabilmeniz iin onlar aada paylamak istiyorum. Kaliforniyada bir ocuk parknda buuk yalarndaki kznn yapt bir eyden ok etkilenen annenin kzm pmek iin ondan izin isteyiini hatrlyorum. Annenin kznn nnde diz kne ve ona, Kzm seni kucaklamak, pmek istiyorum, izin verir misin? diye soruuna ok hayret etmitim. Bireyselliin ar bast bir toplumda bu davran doal olabilirdi. Oysa, benini iinde yetitiim toplumda biz istediimiz anda, ocuu hi sormadan kucaklar ve bazen ocuun isteinin tersine, onun kar koymasna ramen, onu apr upur perdik. Bunun doal sonucu olarak bu k kltrde yetien kiiler, bedenleriyle ilgili farkl snrlara ve sorumluluk bilincine sahip olarak yetieceklerdir. Yme Kaliforniyada misafirlie gittiimiz bir evde, baba, odasnda oynamakta olan drt yandaki olunun odasna girmek iin nce, kapal olan kapy vurdu, yant bekledi, eri girebilir miyim? sorusuna olumlu yant aldktan sonra kapy aarak oluyla konumaya balad. Bir bankann ube mdrlerine verdiim seminer srasnda, seminere katlan bir ube mdr bey, mahcup bir edayla on gn nce oluyla arasndaki bir etkileimi anlatt: iki hafta sreyle yurtdna gitmitim. Ben yurtdna gitmeden nce, olumun bilgisayar banda ok zaman harcadn dnerek, salondaki bilgisayar alm bir dolaba koymutuk. Bu konudaki karar, eimle beraber almtk. Olum on alt yanda olmasna ramen ona sz hakk tanmamtk. Yurda dndm gn hanm, Hakan (ismi uyduruyorum), bilgisayar koyduumuz dolaptan kard ve odasna koydu! diyerek deta su duyurusunda bulundu. ocuun odas kapalyd. Olumun ierde olduunu bildiim halde kapy vurmadan hmla ieri daldm. Olan bilgisayarn banda bulacam sanmtm. Oysa o, yatann stne bada kurmu ders alyordu, teri girdim ve, Ne yapyorsun? dedim. Biraz akn, beni grmekten memnun, ama pat diye odasna girmemden rahatsz toparland. Ho geldin, baba. Ders alyordum/ dedi. Sustu ve, Baba, odama girmeden nce ltfen kapma vur! dedi. Ben, yaptm hatay anlamtm; ama,

46

kuyruu dik tutmak iin, Aile iinde odann kaps kapanmaz diyerek konuyu kapadm. Ama, imdi bu seminerde gryorum ki, ben yanl yapmm! Bu iki farkl kltrde yetien kiiler, mekanlaryla ilgili farkl snrlara ve sorumluluk bilincine sahip olarak yetieceklerdir. Paylamak istediim iki gzlem daha var: Bunlardan biri kendi bamdan geti, dieri de u anda adn anmsayamadm Msrl bir profesrn bandan gemi; kulturleraras iletiim konusunda yazlarn topland bir derleme kitapta okudum. Paylamak istediim ilk gzlem u: Drt yllk bir ayrlktan sonra yeniden ocuklarmla birlikteydim. Ben ocuklarmdan ayrldmda olum Timur iki yandayd; tekrar bir araya geldiimizde ise alt yanda, etrafta kouturan, bisiklete binen bir olan ocuu olmutu. ocuklarmdan ayr kalmann sululuunu youn olarak duyuyordum. Olum, Baba, bisikletim es D7 98 LETM DONANIMLARI CAN, KAALE ALINMAK, UMURSANMAK STER 99 kidi; bana yeni bir bisiklet alsana! deyince, sevindim, eziklik ve sululuktan bir kurtulu olarak oluma bisiklet almann beni rahatlatacan dndm. Tamam olum, sana nmzdeki hafta bir bisiklet alalm, dedim. Emily ve ben ayrlmtk. Ben hafta sonlar gelip ocuklar alyor, hafta sonunu onlarla geiriyor, pazar akam onlar yine annelerine, Emilye brakyordum. Timur hafta iinde annesine, Babam bu hafta sonu gelince bana bisiklet alacak, demi. Ben ocuklar almaya gidince Emily, Timura bisiklet alacakmsm, doru mu? diye sordu. Doru olduunu syledim. Yar parasn Timur versin! dedi. Hayretler iinde bakakaldm. Alt yandaki ocuk; bisikletin yar parasn nereden bulacak? diye sordum. Haftada iki buuk dolar harlk sen veriyorsun, bir o kadar da ben veriyorum. Onun haftada be dolar geliri var. Yar parasn biriktirebilir! dedi. Emilynin ocuk yetiti rme konusundaki bilincine srekli hayran olmuumdur; o nedenle ne demek istediini hemen anladm ve teklifini kabul ettim. Timurla bahede bulutuk; heyecanlyd ve bana hemen, Bisiklet almaya gidiyoruz, deil mi baba? diye sordu. Evet, olum gidiyoruz, dedim ve ilave ettim, Ama bisikletin yan parasn sen vereceksin! Timur bana bakt ve o ocuk safl iinde, Baba, sen annemle mi konutun? dedi. Alt yandaki olum, babasnn deil, annesinin bu konulara nem verdiinin bilincindeydi. Doruyu syledim: Evet olum, dedim. Bisiklpfrivp Fn Baba ben bu bisikleti istiyorum! dedi. Bisikletin fiyat yz seksen dolard. Olum bu bisikleti almak iin on sekiz hafta, yani drt buuk ay bekleyeceksin! dedim. Baba, daha ksa bekleyeceim bir bisiklet bulalm, dedi ve aramaya devam ettik. Nihayet otuz dolarlk bir bisiklet stne karar kldk ve hafta harlk almaktan vazgetii iin bisikleti alarak eve gittik. Timur, Bu benim bisikletim; yar parasn ben verdim, diye arkadalarna gururla gsterdi ve o bisikleti ok temiz tuttu, ona gz gibi bakt. Bisikletin bakm, temizlii Timurun snrlar ve sorumluluu iine girmiti. Snrlar ve sorumluluk bilinci, ait olmak ve birey olmak konusunu anlatrken belirttiim gibi, bireyselliin nemli olduu bir toplum olan Amerikada ocuk yetitirmenin nemli bir paasm oluturur. Yukarda szn ettiim Msrl profesrn ansna gelince: Hatrlayabildiim kadaryla

47

Msrl bilim adam, ksa bir sre iin gittii Kanadada bir havaalannda u gzlemde bulunmutu: Yaknmda iki ocuklu bir anne oturuyordu. ocuklardan byk olan on yalarnda bir olan, kk olan be yalarnda bir kzd. Olan annesine, grd bir oyunca almak istediini syledi. Annesi fiyatn sordu. Olan fiyatn biliyordu. Bir dolar/ dedi. Anne, O oyunca almak istediinden emin misin? diye sordu. Olan oyunca istediini syledi. Anne, Senin iki dolarn var; istersen o oyunca alabilecek paran var! diye durumu oluna zetledi. Olan gitti, kendi parasyla bir dolara oyunca ald ve oynamaya balad. Be yandaki kz da, ayn oyuncaktan istedi ve o da annesine oyunca almak istediini syledi. Anne glmseyerek, Tatlm,, senin yalnz bir dolarn var. Bu oyunca ausan baka paran kalmayacak. Biraz sonra aabeyin dondurma almak isteyebilu. Dondurma istemediinden emin misin? Bu oyunca alrsan dondurma iin paran kalmayacak! Kz oyuncakta srar ediyor, anne de tekrar tekrar ona durumu anlatyordu. Belki be kez anne, oyunca alrsa dondurma iin paras kalmayacan kzma hatrlatt. Dikkatimi eken bunu yaparken anne hi kzgn bir tavr iine girmiyor, kzma efkat ve sevgiyle durumu aklyor, bir yandan da onun san okuyordu. Kz ocuu nihayet 100 LETM DONANIMLARI isteine kavutu ve gitti, bir dolaryla oyunca ald. Mutlu bir ekilde oyunca ile bir sre oynad. Ne var ki abi bir sre sonra geri kalan parasyla dondurma almaya karar verdi. Annesine syledi ve gitti dondurmasn ald. Dondurmay aabeyinin elinde gren kz, fze hzyla annesine ulat ve dondurma almak istediini syledi. Anne o sevecen tavr iinde kzma, Ama senin artk dondurma iin para yok, diyerek daha nce konutuklarn ona hatrlatt. Fakat kz, annenin syledii hibir eyi dinlemiyor, dondurmay almakta srar ediyordu. Anne bu srara hi kzmad, efkatle kzyla konumaya devam etti, tekrar tekrar, Hatrlyor musun? Sana sylemitim, dondurma almaya paran kalmayacak demitim ve geekten yle oldu; dondurma paran oyuncaa harcadn iin imdi dondurma alamyorsun/ dedi. Gerekten de kz dondurma alamad. Aabey insafa gelip dondurmasn onunla paylamasayd, kz hi dondurma yiyemeyecekti. Msrl profesr bu konu stne dndn sylyor ve yle devam ediyor: Benim eim iin bu anne, kt bir annedir. Benim eim, Bir dolar iin ocuk o kadar yalvartlr m? Yazk! Bir dolardan ne kar! Anne o bir dolar verse ne olurdu sanki? diye dnr. Ama, Kanadal o anne, benim eim gibi dnmemekte. Sevgili okurlarm, siz de gayet iyi farkndasnz ki, Mimim profesrn havaalannda grd anne, kzma, ayan, yorganna gre uzat bilincini verme abas iindeydi. Yaam bu bilinci gerektirir; bu bilince sahip olan bireyler, aileler, irketler, milletler zamanla glenirler, olmayanlar ise gittike glerini kaybeder ve bakalarna el aacak hale gelirler. Snrlar ve sorumluluk bilinci olan kiiler, zamanlaryla ve paralaryla ilgili konularda planlama yaparken ayaklarn yorganlarna gre uzatrlar. CAN, KAALE ALNMAK. 1 !Mt IRSANMAK STER 101 imizdeki Trafik Canavar m, Yoksa Snrlar ve Sorumluluk Bilinci Eksiklii mi? Snrlar ve sorumluluk bilinci, yaamn her alannda geerlilii ve nemi olan bir bilin trdr. Kanmca Trkiyede trafik kazalarnn okluunun altnda, snrlar ve sorumluluk bilincinin eksiklii yatmaktadr. Trafik, aslnda ara kullanan insanlarn ilikilerinden baka bir ey deildir. nsanlar ara kullanrken ilikilerinin ve bu ilikilerdeki snrlarnn farkndalar m ve bu snrlardan sorumluluk alyorlar m? Temel konu bu. Bu gzle bakld zurnan, iinizdeki trafik canavarn durdurun! slogannn bir kara mizah rn olduu dnlebilir. Snrlar ve sorumluluk bilincindeki aksaklklar yalnz trafik kazalarnda kendini gstermiyor, yaamn dier ynlerindeki kazalarn altnda da bu

48

aksaklklar yatyor. 21 Ocak 2002 gnk Sabah gazetesindeki habere bir bakalm: atdan Att Tula Komalk Etti zmirin Buca ilesinde, 3 katl evin atsn temizleyen F.K., aaya att tulayla bisikletle yoldan geen Y.T.nin (42) ar yaralanmasna neden oldu. evredeki vatandalarca * Atatrk Eitim Hastanesine kaldrlan Y.T.nin bilincinin kapal olduu ve hayati tehlikesinin bulunduu belirtildi. Gen kadn polis tarafndan gzaltna alnd. Davranndan sorumluluk almak, birdenbire renilecek bir ey deildir. Snrlar ve sorumluluk bilincini ocuk, ok kk yata, daha hamuru yorulurken renir. Gazete haberinde sz edilen F.K., kk yata davranlarnn sonularndan sorumlu olmay reten bir ortamda byseydi, tulay aaya atmadan nce, sorumluluk bilinci iinde aaya bakar ve kimse olup olmadn kontrol ederdi. 102 LETM DONANIMLARI Snrlar ve sorumluluk bilincini renirken ocuk ya kendi iinde zne veya kendi dnda bir otoriteye hesap veren biri olarak yetiir. Bakalar ne der? ortamnda yetien ocuun kendine hesap veren biri olarak yetimesi olanakszdr. 12 Can, Kabul Edilmek ster Bir gece habersiz bize gel Merdivenler gcrdamasn, yle yorgunum ki hi sorma Sen halimden anlarsn. CAHT KLEBt* Yeniden hatrlayalm: ki insan birbirinin farkna vard zaman iletiim balar ve insanlar birbirlerine varoluun be boyutunda mesaj verirler. Varolu boyutlarndan ilki kaale alnmak, umursanmaktr, dedik. Kaale alnmak iki dzeyde olur: Bir, kiinin z, kendisi kaale alnr veya alnmaz; selam vermek veya vermemek durumunda olduu gibi. iki, kiinin snrlar ve sorumluluklar hesaba alnr veya alnmaz. Varolu boyutlarndan ikincisi, yarglanmadan, olduu gibi kabul edilmektir. Ailesinde, olduu gibi kabul edilerek, yarglanmadan bytlen ocuk, kendini doal bulur ve kabul eder. Anababa eve geldii zaman ocuuna, Ah benim gzelim; kz senin ne gzel gln var. Gel babana/annene bir pck ver, seni zledim, diyorsa ocuk o evde kabul gryordur. Anababa eve geldii zaman ocuuna, Ne biim giyinmisin yle? Sen hi san taramaz msn be evladm! Yrrken * Soysal, tlhami, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 291), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. nne bak; azn ap salak salak etrafa bakma!diyorsa ocuk o evde kabul grmyor, srekli yarglanyordun letiimin olduu her yerde, kabul edilme boyutu iin iine girer. Geenlerde kulak misafiri oldum; bir adam dierine, Ne biim tra bu yahu? dedi. br biraz mahcup, Neresi bozuk? diyen bir yz ifadesiyle bakyordu. Ne biim tra bu yahu? ifadesi, pek ok anlam tayor. Bunlar: 1 Sen varsn; seni kaale alyorum, 2 Ama senin tranda bir bozukluk var, 3 O tra yapan berberde bir bozukluk var, 4 O berbere giden sende bir bozukluk var. Mahcup bir tavrla bakan adam, btn bu anlamlar srelemi olacak ki, Ne bileyim ben; senin sylediin berbere gittim! diye yant verdi. Bu, zekice bir savunma taktii idi. Kardaki, Eer bende bir bozukluk varsa, o berbere beni gnderen sende de bir bozukluk var! mesajn tam zamannda vermiti. Her zaman szle deil, yz ifademiz ve bedenimizle de karmzdakini yargladmz belirtebilir, Sende bir bozukluk var, mesajn verebiliriz. Sakp Sabanc te Hayatn* kitabnn 228. sayfasnda yle bir ansn aktaryor. 27 Mays 1960tan sonra, inasi Orel, bir sre Milli Eitim Bakanl yapt. Biz o yllarda

49

vakfmz kurmu, ncelikle renci yurdu yapmak zere yola kmtk. Adanada yapacamz renci yurtlarn Milli Eitim Bakanlna anlatmak iin kendisinden randevu talep ettim. Glkle randevu aldm. inasi Orelin odasna girdiimde masasnda oturuyor, nndeki ktlar inceliyordu. Yzme bakmadan, bana otur demeden, ayakta sordu: Nedir sizin bu yurt iiyle ilginiz? Ne menfaatiniz var yurt yapmakla? O anda bam f Sabanc, Sakp, ite Hayatm (Yaynevi ve ISBN belirtilemmi), 1985. CAN KART.lt FOtl.MEKtSTFR 105 dan aa souk sular boand. Kekeleyip, bir dim, dar ktm. Ama bu olay bizim gayretlerimizi frenlemedi. Daha sonraki yllarda Milli Eitim Bakam koltuunda oturanlardan ve dier bakanlardan, vakf almalarnda byk ilgi, byk manevi destek grdk. Binlerce insan yneten, baarl giriimleriyle banda bulunduu kuruluu byten, n sadece Trkiyede deil, i hayatyla ilgili dnyann her yerindeki kimselerce bilinen bu kii, O anda bamdan aa souk sular boand. Kekeleyip, bir eyler syledim, dar ktm, diyor. nsan ilikilerinde varoluun be boyutunun nemini yanstmas bakmndan hatrlanacak bir tablo. Kan Koca likisinde Kabul ve Takdir Ailede, kan koca ilikisinde kabul etme, doallk boyutu nasl yer alyor? Acaba bilincinde miyiz? Hanmnn emek vererek piirdii yemei, Eline salk; lezzetli olmu, demeden yiyen koca bir yana, bir de, Ne biim yemek bu yahu; hi tuz koymaz msn sen yemee, gibi laflar edenlere ne demeli? imdi, sanki kulamla duyabiliyorum baz erkek okurlarmn, Hocam sen hep kadnlarn tarafndan msm? Eer yemein tuzu eksikse ve tatsz tuzsuz olmusa, sylemeyelim mi? Lezzetsiz yemee lezzetli diyerek yalan sylemek daha m doru? dediklerini. Benim yantm u: Kii, bilincinde nce u iki eyi birbirinden ayrt etmesini renmeli: Bir, orada iin iinde bir e var; onun verdii emek var, zaman var. iki, orada piirilerek ortaya karlan bir rn, yani yemek var. Yemei tuzsuz bulabilirsiniz ve tuzsuz bulduunuzu syleyebilirsiniz, ama, einizin verdii emei, gayreti, zaman, iyi niyeti ve sevgiyi tanmay ve takdir etmeyi niin ihmal ediyorsunuz? 106 LETM DONANIMLAR! Yaamnda Kabul ve Takdir Bu sylediklerim aile hayat iin ne kadar geerliyse, i yaam iin de o denli geerlidir. Yneticinin yz ifadesi, yani ask suratl veya gleryzi olmas, iyeri kltrnn nemli bir parasdr. yerinde alanlarn verdii emek, zaman, gsterdii gayret, iyi niyet tannp takdir ediliyor mu? Yoksa sadece yemein tuzunun konu edildii gibi bir durum mu var ortada? Kabul gren insan, enerjisini ve zamann retici ve yaratc olmaya harcar. Kabul grmeyen, yani yarglanan insan ise, zaman ve enerjisini, kendini sosyal yzler, maskeler arkasnda saklamaya harcar. retici ve yaratc olmaya enerjisi kalmaz. Yaamda Kabul ve Takdir Anababasndan kabul gren ocuk cokuludur, mutludur, salkl olarak geliir. retmeninden kabul gren renci okulu zler, derslerini severek, isteyerek alr, devlerini yapar ve srekli yeni bilgiler edinmek ister. Yneticisinden kabul gren ii evkle iine sarlr. Kabul grme ve takdir, insann evkini artrr. Eer zengin, parasyla vakf kurup topluma bir hizmet yapyorsa, o toplumun bunu takdir etmesini ve tevik etmesini beklemek hakkdr. Topluma hizmet etmeye alanlar takdir etmeyen, tevik etmeyen toplumlarda, hizmet etmeye alanlar zamanla hayr ilerinden kopar, uzaklar. Hayr giriimlerini onaylayp alklayarak tevik etmek, salkl toplumun yapaca bir davrantr.

50

13 Can, Deerli, Vazgeilmez Olmak ster Ben giderim adm kalr Dostlar beni hatrlasn Dn olur bayram gelir Dostlar beni hatrlasn. IK VEYSEL* letiim balar balamaz otomatik bir biimde, sezgisel olarak sorulan bir nc soru da, Ben deerli miyim?dir. Bu soru, varoluun be boyutunun ncsn temsil eder. Bir insan ne zaman kendini deerli hisseder? Kendini, kendinden daha byk bir btnn vazgeilmez bir paras olarak grd zaman, insan kendini, vazgeilemez, yeri doldurulamaz, emsalsiz, tek grd an deerli hisseder. ocua Deer Vermek Baz ailelerde bir gelenek vardr; ailedeki herkes masaya oturmadan yemee balanmaz. yle bir durum dnn: Kk Nevzatn dedesi, babaannesi, amcas, halas o gn yemee gelmi ve sofraya oturmu olsunlar. Drt yandaki Nevzat ise tu Soysal, llhami, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 60), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. CAN, DEERL, VAZGELMEZ OLMAK STER 109 valette, zaman unutmu, kendi kendine bir melodi mrldanarak yava yava elini ykyor, daha dorusu su ve sabunla oynuyor olsun. Ama, herkes sofraya oturmu, yemek hazr, bir tek Nevzat yok. Nevzat bekleniyor; o gelmeden yemee balanmyor. Anne banyonun kapsn tklatarak ocuunu aryor, herkesin masada kendisini beklediini, elini abucak ykayp masaya gelmesini sylyor. Kk Nevzat abucak elini ykayp banyodan darya kt zaman bir bakyor ki herkes masada oturmu, onu bekliyor; o gelmeden yemee balayamyorlar. Ne dersiniz, bu ocuk kendini ailenin vazgeilemez, yeri doldurulamaz, emsalsiz bir yesi olarak grr m? Tabii ki grr! O masada yerini almadan aile tamamlanamad. Ve tm aile o olmadan yemee balayamad. Nevzat yle dnmez mi: Ben olmadan aile tmln bulamaz; benim yerim doldurulamaz. Ben deerliyim! duygusu, kkken ailede verilir. Kkken hamuru bu duyguyla yorulan kii, ileride kolay kolay aalk duygusuna kaplmaz; nk mayas salamdr. Bu nedenle ocuk bytrken anne ve babalarn ocuklarna, Sen deerlisin/ mesajn vermeye dikkat etmeleri, buna zen gstermeleri gerekir. Elerin Birbirine Deer Vermesi Anababanm ocuklarna, Sen deerlisin, mesajn verebilmeleri iin, kan kocann birbirlerine sen deerlisin mesajn vermeleri gerekir. Niin? nk kar koca birbirlerine, Sen deerlisin, mesaj vermiyorlarsa, ocuk kendisinin ait olduunu hissedecei bir aile alglayamaz. Hatrlayn, ocuk kendini kendinden daha byk bir btnn vazgeilmez paras olarak grd zaman deerli hisseder, demitik. ocuun kendinden daha byk btn, ailedir. Aile de birbirine deer veren, anne, baba ve ocuklardan oluur. Peki, kar koca birbirlerine, Sen deerlisin, mesajn nasl verebilir? Sen benim yaammda teksin, emsalsizsin, yerin doldurulamaz; yaammn vazgeilmez parassm! anlamna gelen davranlarda bulunarak. Bu anlama gelen davranlar nasl yapar? Ei gelmeden yemee balamaz. Eine aka, onun kendi yaammdakini yerini syler: Allah senin yokluunu gstermesin; sensiz bir dnya benim iin ok anlamsz olur, der. Tabii, bunu gerekten byle hissediyorsa, sylemeli. Aksi halde, tam tersi bir etki yapar. Eine sormadan aile yaamn ilgilendiren nemli kararlar almaz. Onunla srekli dncelerini, duygularn, hayallerini, isteklerini, ksacas yaamn

51

paylar. Kar Koca Arasndaki likinin Sal, Ailenin Salnn Temelidir Baz okurlarm imdi yle sylyor olabilir: Ben eime byle eyler sylyor, byle davranyorum, ama o kendini deerli hissetmiyor; ha yapmm, ha yapmamm, hi fark etmiyor, nk umursamyor! O zaman ilikinizin temelinde bir aksaklk var demektir. Ne demek ilikinin temelinde bir aksaklk olmas? Bir rnekle anlataym. yle bir durum olduunu varsayalm: Dul kalan yal bir adam, kasabann en gzel gen kzma gz koydu ve araclar koyarak kzn anne ve babasn ve ailede amca, day gibi dier gl kiileri kendi tarafna ekti. Bu yal kiinin paras ve mevkisinden dolay anne, baba ve kz stnde sz sahibi dier kiiler yal adama, Hayr! diyecek gc kendi 110 LETM DONANIMLARI lerinde bulamadlar veya, Kzmz zengin birinin yannda rahat eder, diye dnerek iyi bir i yaptklarn sandlar. Gene, kzn gnlnde baka bir delikanl varken, onun isteksiz olmasna hi aldrmadan kz zorla, alata alata bu yal adama verdiler. imdi yal adam, gen kza diyor ki, Sen benim yaammda teksin, emsalsizsin, yerin doldurulamaz; yaammn vazgeilmez parassm! Gen kz iinden, Geber inallah! diye geiriyor. Bu durumda deerli olma stne benim daha nce sylediklerim geersiz mi? Evet, geersiz! Niin? nk bu yal adam ile gen kzn ilikisinin temelinde, ok byk bir hakszlk, varoluun be boyutunun ihlali var. Bu evlilik, gen kzn i dnyasn, canm hesaba almam, bir anlamda cana, Sen yoksun! mesajm vermi. Sen yoksun! mesajn verdiiniz bir insana daha sonra, Sen deerlisin! mesajn verirseniz, mesajnz inandrc olmaz; kendi karnz iin o insan kullandnz anlam daha baskn olarak ortaya kar. Bu yal adam ile gen kzn evliliinde, yal adam gen karsn, gcyle, mevkiyle, parasyla satn alm ve onu parayla satlan bir kadn durumuna drmtr. Kadn zihinsel olmasa bile, sezgisel olarak bunu bilmektedir. Bu iftin ocuklarnn, salkl bir aile iinde bymeleri ve kendilerini deerli hissetmeleri olana yoktur. Kar koca arasndaki ilikinin sal, ailenin salnn temelidir. retmen renci likisi retmen renci ilikisinde, renci kendini nasl deerli hisseder? Bu konuya bir rnekle aklk getirelim. Varsayalm ki, ilke CAN, DEERL VAZGELMEZ OLMAK STER 111 kul nc snf rencisi olan Adil, kabakulak olduu iin okula gidemedi. retmen snfa girince bo sray grd ve dier rencilerden Adilin kabakulak olduunu rendi, tik ders arasnda retmen Adilin evini arad ve rencinin annesiyle konutu, ocuun salk durumuna ilikin daha fazla bilgi ald. Adilin yatt odada telefon olduunu ve onun telefonda konuabileceini renen retmen, rencisine, Adil, yavrum, gemi olsun. imdiden seni zledik. Kendine iyi bak, abucak iyile ve bize katl. Seni bekliyoruz, dedi. Adil bu snfta kendini deerli hissedecektir. retmen bu telefon konumasyla ona, Sen teksin, senin yerin doldurulamaz, mesajn vermitir. Baka bir retmenin, ayn durumdaki bir rencinin yokluunun farkna varmadn dnelim. renci iyiletikten sonra okula geri geldiinde, Nereden bileyim senin hasta olduunu; doktorundan rapor getir, annen baban da hasta olduuna dair mektup yazsnlar, diyebilir. retmen byle bir tavr iinde olduu zaman renci kendisini deerli

52

hissedemez; aksine, Sen gvenilmez birisin, mesajn alr. retmenin de kendini deerli hissetmeye gereksinimi var; ocuun velisinin retmenle srekli iliki iinde olmas, retmenin gayretini takdir etmesi ve retmene destek olmas, retmenin kendini deerli hissetmesine yol aar. nsanlarn birbirlerini deerli hissettirmeleri iki ynl bir yoldur. alma yaamnda da kiilerin kendilerini deerli hissetmeleri ok nemlidir. yeri kltrnn dokusu insan deeri stne kurulmusa, iyeri ortamna giren herkes farknda olmadan kendini deerli hissetmeye balayacaktr. Byle bir kurumda kiilerin birbirleriyle konumalarndaki tarz, birbirlerine baklar, 112 LETM DONANIMLARI CAN, DEERL, VAZGELMEZ OLMAK STER 113 dokunular, selamlamalar, Sen benim iin deerlisin/ mesajn verecektir. Ben, olduka st dzey yneticilerle altm. Bu yneticilerden biri, genel mdrlk yapt bankaya sabahleyin geldii zaman gvenlik grevlisi dahil herkese selam verir, daha sonra asansre binerdi. le yemeini herkesin yemek yedii yemekhanede yer ve alanlarn arasna karr, onlarn masalarna otururdu. alanlar onun gznn iine bakar, onu memnun etmeye ok zen gsterirlerdi. Ve bu genel mdr, memnun edilmesi kolay olmayan bir genel mdrd. Onunla alanlar kaliteye ok nem vermek zorundaydlar. Ama, onunla almaktan mutluydular ve onunla almann bir ayrcalk olduunu dnrlerdi. nk bu genel mdr alanlara gerekten deer verirdi ve onlar kendilerini ister istemez deerli hissederlerdi. Tandm ayn dzeydeki baka bir ynetici, genel mdrlk binasna sabah geldii zaman ancak genel mdr yardmcs dzeyinde insanlar varsa onlar selamlar, dierlerinin yzne bile bakmazd. le yemeini genel mdrlk katnda misafirleri veya genel mdr yardmcs arkadalaryla birlikte yerdi. Hibir zaman yemekhaneye inmez ve alanla sohbet etme gereksinimi duymazd. alanlar, ona sevgi ve sayg duygular beslemez, ondan sadece korkarlard, ilerini severek yapmazlar, kaliteyi nemsemezlerdi; mutlu deillerdi. Bu genel mdrn iyerine bak tarz iinde alanlarn kendilerini deerli hissetmeleri olana pek yoktu. iyerinde kendini deerli hissetmeyen insann alma evki yoktur ve iindeki verimi dktr. Kendini Deerli Hisseden Vatanda Devlet vatanda ilikisinde de ayn eyler sz konusudur. Yurtdnda bir sorunla karlatmda benim sorunumla ilgile nen konsolosluk bana, Sen benim vatandam olarak deerlisin, mesajn verir. lgilenmedii zaman ise, deersizsin mesajn). Yurtiindeki kamu kurulularnn st makamlarndaki kiiler, Benim ynettiim ofiste vatandaa hizmet sratle ve adil bir ekilde yaplyor mu? konusuna ilgi duyuyorsa, o ofiste vatanda kendini deerli hisseder. rnein bir kaymakam, beklenmedik zamanlarda hizmetlerin nasl yapldyla ilgili teftiler yaparsa, hizmetlerin daha iyi yaplmas iin kamu grevlilerine eitim olanaklar yaratrsa, onun ynetimi altnda alanlar da, hizmet alanlar da kendilerini deerli hissederler. Devlet dairelerinde yer alan yzlerce, binlerce etkileimin sonunda vatanda, devletinin kendine deer verip vermediini renir. Devlet, vatandaa deer vermekle ykmldr. nk devletin varoluunun nedeni vatandaa hizmet etmektir. Vatanda da devlete deer vermekle ykmldr. Askerlik grevini yapmaya evkle, isteyerek mi gidiyor, yoksa gitmemenin btn kanuni yollarn arayp tkettikten sonra, mecburen mi gidiyor? Vergisini, vermesi gereken miktarda, zamannda ve isteyerek mi veriyor, yoksa vermemenin

53

btn kanuni yollarn arayp tkettikten sonra, mecburen mi veriyor? Kamu mallarn koruyor mu, yoksa talan m ediyor? Kamu iktisadi kurulularnda alanlar, kuruluun krl olmas iin canla bala m alyorlar, yoksa iyerini sorumsuzca kaytarma ortam olarak m gryorlar? Bu sorularn yantlar, vatandalarn devlete ne kadar deer verdii konusunda bize bilgi verir. Evet, yeniden syleyelim; insanlarn birbirlerini deerli hissettirmeleri iki ynl bir yoldur. D 8 14 Can, Yeterli Olmak ster Anne, tabaklar ben tayabilir miyim? OCUKLARIMIZ Deerli okurum, imdiye kadar okuduklarnzdan ve kendi yaptnz gzlemlerden, varoluun be boyutunun insan ilikilerinde ne kadar nemli olduunu daha iyi kavramsmzdr. Konuyu tartmaya devam ediyoruz; imdi ele alacamz boyut, yeterlilik, yani gl ve gvenilir olmak boyutudur. Bu boyut neyi ifade ediyor, nce o konuyu akla kavuturalm. Yeterlilik boyutunun anlam udur: Her insan kendisini gl ve gvenilir grmek ister, nsanlarn bu gereksinimi doutandr. Bu gereksinim, ocuun iinde yetitii ortamda deiik derecelerde karlanr veya karlanmaz. ocuk Yardm Etmek ster rnein, Nemka drt yandadr, yemekten sonra, Anne, tabaklan ben gt reyim m? diye sormaktadr. imdi duralm ve dnelim. Nemika, kendisinden istenmedii halde, niin annesine yardm etmek istemektedir? Ashnda her organizma gibi insanlar da en az gayretle en ou elde etmek ister Bilim buna, en az gayret ilkesi adn veriyor. Hayvanlar amalarna ulamak iin en az gayret isteyen yo CAN, YETERL OLMAK STER 115 lu seer. Onun iin kyller merkeplere yol mhendisi der. ki ky arasndaki en az gayret isteyen yolu merkep bulur. Bu ilke, aslnda canllar dnda, su ve elektrik iin de geerlidir; onlar da en az direnle karlaacaklar yolu seer. Madem ki olabildiince az gayret sarf etmek istiyoruz, o halde, Nemika, kendisinden istenmedii halde, neden annesine yardm etmek istemektedir? Sz konusu olan, aslnda, Organizma ne zaman gayret sarf eder? genel sorusunun zel bir halidir. Evet, organizma ne zaman gayret sarf eder? Bir gereksinmesini karlamak iin. Nemikann karlamak istedii gereksinim nedir? Kendini yeterli, gl ve gvenilir grme gereksinimi. Nemika, kendini gl ve gvenilir grmek zere programlanmtr. Bu gereksinim, tm insanlarda olduu gibi, onda da doutan vardr. Nemika, kendinin yeterli ve gvenilir olduuna inanmak iin, anne ve baba gibi kendi yaamnda nemli insanlardan, Senin yapabileceine gveniyoruz, inanyoruz/ mesajn almak istemektedir. O nedenle Nemika, Anne, tabaklan ben gtreyhn mi? diye sormaktadr. imdi bilinci gelimi ve bilinci gelimemi iki annenin Nemikayla etkileimini ve bu etkileimlerin sonularn irdeleyelim. &*,. Bilinci Gelimi Anne Bilinci gelimi anne, kznn hangi gereksinmeyi karlamak iin bu soruyu sorduunu hemen anlar ve ona yardma olmaya niyetlenir. Bilinli anne, ocuk yetitirmenin nemini

54

bilir ve ortam onun gelimesine uygun biimde organize etmeye zen gsterir. ocuun ortamna uygun tabak ve bardak seme de bu bilincin bir parasdr. Bu anne iin nemli olan, ocuun kendine gven duyarak yetimesidir. Dolaysyla anne, Nemikann sorusunu, Evet yav 116 LETM DONANIMLARI rum, tabaklar tamamda bana yardm edebilirsin; teekkr ederim, diye yantlar. ocuk byk bir cokuyla tabaklar tar; ne kadar heyecanl ve evkli olduunu onun gzlerinden anlayabilirsiniz. imdi pheci ve hep bakalarn denetlemeye ynelik kiilii olan birinin aklna hemen unlar gelebilir: Yazmas kolay. Ya ocuk tabaklar, bardaklar tarken drr krarsa? Zaten bu ekonomik zorlukta millet zar zor geinirken bir de yeni tabak bardak alma masrafyla karlamak hi de ho deil. Bu yazar hayal dnyasnda; bol keseden atyor! Bu konuya dneceim, ama nce, bilinci gelimi annenin ocuk tabaklar drd zaman ne yaptna bir bakalm. Farz edelim ki, Nemika tabaklar masadan mutfaa tarken drd ve tabaklardan biri krld. Annenin, Zarar yok evladm; krlan tabak olsun! Sana bir ey olmad ya; nemli olan sana bir ey olmamas, demesi doru deil. Tabak krlmtr ve bu nemli bir olaydr; bu olayla gereki bir ekilde ilgilenilmelidir. Peki ne yapmak gerekir? Ben Nemikanm annesi olsaydm, imdiki bilincim iinde yle yapardm. Kzmn nne diz ker, onun gz hizasna indikten sonra, bir sre ona anlayan bir tavrla bakar ve son derece sayg deer bir arkadamla konuurcasma, Tabak dt, krld. imdi kendini nasl hissediyorsun? diye sorardm. Byk olaslkla Nemika, olduka youn bir sululuk duygusu iinde olacak ve kendisiyle ilgili, Ben salam, beceriksizin tekiyim, deil mi, anne? gibi kt eyler syleyecektir. Anlyorum, yavrum. Ben de tabak drdm zaman aynen senin gibi hissetmitim. Sen de tabak drdn m? Evet, kkken, hatta bykken bile, ben de ara sra elimden tabak, bardak drdm. Peki, annen sana ne syledi7 Seni dvd m? CAN, YETERL OLMAK STER 117 Hayr yavrum, annem beni dvmedi. Annem benimle konutu! Ne dedi? Her olayda renilecek bir ey vardr; akll insan kendini sulamak yerine, bu olaydan ne renebilirim diye dnr, dedi. imdi burada enin de renebilecein bir ey var. Nemika, bu tabak elinden ivden dt? Elim slakt; tabak efffrden kayd. Peki, bir daha slak elle tabak tamaya alacak msn, yoksa ellerini nce kurulayp, ondan sonra m tabaklan tayacaksn? Ellerimi kuruladktan sonra tabak tayacam. Aferin Nemika, bak bu olaydan bir ey rendin; sen akll bir kzsn! Gerekten aklliiSjjrm, anne? Evet kzm, ok akll bir kzsn! Yaplan hatalardan renmek ok nemlidir yavrum. Ben annemden rendim, imdi sen benden rendin; ilerde kendi ocuklarna bunu ret. imdi ellerini kurula ve tabaklar tamaya devam et. Byle bir etkileim, ok gl bir geliim deneyimi oluturur. ocuk, varoluun be boyutunu gl olarak yaar ve geliir. Bilinci Gelimemi Anne imdi bilinci gelimemi annenin davranlarna bir gz atalm: Nemika, Anne, tabaklan ben gtreyim mi? diye sorduunda anne, bilinci gelimemi olduu iin ocuun geliiminden daha ok taban krlmamas stne odaklaacak ve, Elleme, krarsn; sen

55

daha kksn! diyecektir. ocuk doutan getirdii gven duyma gereksiniminin etkisinde, byk olaslkla, Krmam anne, tabaklar ben tayaym, diye srar edecektir. ocuun srarl tavrna kar anne de tavrnda srarl olacak, Hayr, elleme tabaklar, sana krarsn dedim, diyecektir. ocuk bir kere daha srar edince, Sanatabak 118 LETM DONANMLAR lara dokunma diyorum. Tabaklan krarsn, ben de senin kafan krarm. Uzak dur, dokunma! diye onu tehdit edecektir. Byle bir etkileim bir geliim deneyimi oluturmaz; aksine ocuun kendine gveninin zedelenmesine yol aar. imdi gelelim pheci ve denetleyici kiilie sahip kiinin aklna gelen soruya: Yazmas kolay. Ya ocuk tabaklar, bardaklar tarken drr krarsa? Zaten bu ekonomik zorlukta millet zar zor geinirken bir de yeni tabak bardak alma masrafyla karlamak hi de ho deil. Bu yazar hayal dnyasnda; bol keseden atyor! Bilinci gelimi olsun ya da olmasn, her anne ve baba, ocuklarnn baarl olmasn ister. O nedenle ocuklarn, gnderebilecekleri en iyi okula gndermek isterler; bu amala yeterli parasal gc olanlar, nemli miktarlarda para harcamay da gze alrlar. Nemikann kraca taban masrafn dnen anne, Nemika okul ama gelince onu en iyi okula verme abas iine girer ve aile btesine ar gelecek okul aidatlarm demeyi gze alr. Bu anneye sorun: Niin bu kadar para harcamay gze alarak ocuunuzu bu okula gnderiyorsunuz? Byk ihtimalle yant yle bir ey olacaktr: Kzmn baarl olmasn istiyorum; baarnn temeli iyi bir eitimdir. Bu, iyi bir okul, bu okulda iyi bir eitim alacana inanyorum. Bu anne, baarnn temelinde kiinin zgveninin yattn bilmemektedir. zgven ile baar arasndaki ilikiyi gelin biraz yakndan inceleyelim. zgven Baarnn Temelidir Daniel Goleman, Trkeye Duygusal Zek ve Banda Duygusal Zek isimleriyle evrilen iki kitabnda* i yaamnda baar Goleman, Daniel, Duygusal Zek, Varlk Yaynlar, stanbul, 1998. Goleman, Daniel, banda Duygusal Zek, Varlk Yaynlar, stanbul, 2000. . CAN, YETERL OLMAK tSTER 119 stne yaplan aratrmalar inceleyip u gerei ortaya koyar. Baarnn temelinde, yzde doksann stnde duygusal zek bulunmaktadr. Duygusal zeknn temelinde ise zgven, yani kiinin kendi bana bir eyi yapabileceine olan gveni yatar. Bilgiyi temel alan akademik veya zihinsel zek ad verilen faktrn baarya katks ise sadece yzde drtbe dolaylarnda olmaktadr. zgveni yksek kii, bilgi eksikliini aratrarak kapamakta veya bu bilgilere sahip birini altrmaya balamaktadr. Evet deerli okurum; anne, tabak krlmasn diye ocuun yaamnda baarnn en byk kayna olacak zgveni heba eder, onun gelimesine izin vermez, ama baarda oran ok kk olan bilgi iin her yl binlerce tabak parasn okula seve seve der. ocuklar, kendine olan gvenlerini gelitirmek iin sk sk, Baba, antan ben tayaym m?, Anne bulaklar sen yka ben durulayaym, olur mu? gibi nerilerde bulunurlar. Ltfen ocuklarmzn zgveninin gelimesine olanaklar yaratalm. Onlar yle yetitirelim ki, kendi ayaklan stnde durarak yaamla mcadelelerini gl bir ekilde yapmaya hazr olsunlar. ocuun zgvenini zedeleyici olarak grdm bir baka konuyu burada ele almadan edemeyeceim. Konuya, bana verilen bir mektupla girmek istiyorum.

56

Ankarada retmenler iin bir konuma yapacaktm, salona girip yerime oturduum zaman, onon bir yalarnda bir kz ocuu, bana, kendi eliyle yazd bir mektubu verdi. Mektup yleydi. Sevgili Doan Ccelolu, ncelikle merhaba, ok byk olmayaraktan size ok teekkr ediyorum. Size teekkr etme ihtiyacn u televizvonda yaptnz programdan dolay duyuyorum. 120 LETM DONANIMLARI Verdiiniz rnekler, zellikle, kfte rnei iin ayrca teekkr ediyorum. nk o rnei dinledikten sonra babam bana kar bu konuda daha anlayl davranyor. Doan Amca ben 11 yandaym. Adm Smeyye. Bunu okuduunuz iin teekkrler. Sizi ok seviyorum 28.10.2001 NOT: Size drst davranp yam doru syledim. ocuun ne kadar yiyeceine kendisinin karar vermesi, kk ve nemsiz bir konu gibi gzkyor, ama ocuun zgveninin gelimesinde yeri ok nemlidir. Ve maalesef niversite mezunu olan anne ve babalar bile bu konuda duyarsz davranyorlar. Aada, dokuz yanda bir kz ocuunun annesiyle olan konumasn anne ve babalarn duyarszlna rnek olarak vermek istiyorum. ,.,r Anneye Yasemin, dokuz yandaki kzma Umut adn verelim. Dokuz yandaki kz Umutla salkl bir iliki iinde olan Yasemin, onunla her konuda konumakta ve kznn snrlarna ve sorumluluuna sayg duymaktadr. Umut da gzlemlerini, dncelerini ve duygularn aklkla annesiyle paylamaktadr. Yazd bir mektupta Yasemin, Umutla arasnda geen telefon konumasn benimle paylat. Umut, anneannesiyle yazlkta. Her gn telefonda, o gn olup bitenleri annesiyle paylayor. Mektup yle: Doancm, Biraz nce Umut arad. yle ekerdi ki, seninle sca scana paylamak istedim. Annemin yan komusunda, komunun gelini ve torunu misafir. Umut bebeklere ok merakl olduu iin sk sk onlara gidiyor ve ocukla oynuyor. ocuk iki ya civarnda. CAN, YETERL OLMAK SSTER 121 Biraz nce kzgn bir ekilde arad. Sebep u: ocuun annesi sabah kahvaltsnda ocua yemeini yedirmi. Yumurtasndan ve reelinden bir lokma kalm. Bunu da yemesi iin srar edince ocuk alamaya balam ve Umutun deyimiyle, rpnmaya balam. Annesi bunun zerine bebein kulan ekip, poposuna vurmu ve yemei azna tkm. Umuta da, Hadi, sen de evine git bakiyim, demi. Diyor ki, Anne ocuk zaten iman. (Gerekten de yle!) Onun ne hakk var bu ekilde azna tkmaya ve vurmaya. ocuk doymu ite, anlamyor. imden, btn bunlar sylemek ve, ok komik grnyorsun, byle ocuun azna tkmaya altn iin/ demek geldi ama sustum. nk, bu laflan ben sylesem, Sen kck ocuksun, bana akl m vereceksin! diyecek, iyisi mi hi sylemedim. Sen olsan sylerdin, o zaman bir ey diyemezdi. Ama anne ok sinir oldum. Sence bunlar yapmaya hakk var m? Anneannem, O, onun annesi, istedii gibi davranr, biz karamayz, dedi. Gerekten de karamaz myz anne? Sen olsan, yle yapma ocua/ derdin, deil mi? Ben de, Umutcuum, kzman anlyorum; ok haklsn, aynen senin gibi dnyorum. Tabii ki hakk yok. Ancak, ocuuna zaran sence bilerek mi veriyor? Eitimi olmad iin veriyor. Yani, niyeti ocuuna ktlk yapmak m; iyilik yapmak m? Bunu bir dn. Onun da kendine gre iyilik yapmaya altn dnrsen belki kzgnln geer. Ayrca, karmamakla akll davranmsn. Herkesi eitemeyiz deil mi? gibi eyler syledim. O son srat anlatmaya devam etti. Ama yazmakla olmuyor, dinlemeni isterdim Dokuz yandaki Umut, ocuk dourup anne olmu yetikin kadndan daha bilinli. Benim

57

lkemin trajedilerinden biridir bu. > 122 LETM DONANIMLARI ocuk doyduu halde, Hayr doymadn; nne koyduumu bitireceksin, diye srar edildiinde, ocua u mesajlar verilmektedir: 1. Sen ne zaman doyup, ne zaman doymadn bilemezsin. 2. iinden gelen doyma duygusuna inanma, benim dediimi yap. ocuk, bu tr deneyimleri biriktire biriktire bir sonuca ular. ocuun ulat sonu udur: Kendi hayatm nasl yaayacam konusunda yetersizim, kendime deil, otorite olarak grdm bir byme gvenmeliyim. Bu kitab yazdm u gnlerde, krk yllk bir meslek yaamnn kazandrd bilinle, bir ocua yaplabilecek en byk ktln bu olduu kansn tayorum. ocuklarmza yazk ediyoruz. Bu kitab okuduktan sonra, ltfen ocuklarla ilgili davranlarnz gzden geirin. ocuklarmz kendilerine gvenen insanlar olarak yetitirelim. Onlar bunu hak ediyor. Takdir Eden retmen ocukta, Ben yapabilirim, ben kendime gveniyorum, duygusunun gelimesinde, anababadan sonra en kuvvetli etkiyi retmenler yapar. retmenin, rencinin kendi devini kendisinin yapmasnda srar etmesi ve yaplan almay deerlendirirken nce olumlu ynleri ortaya koyup ocuu takdir etmesi, ocuun kendine gven kazanmasn salayacaktr. retmen takdir ederek eitmeli. Varsayalm ocuk bir soru sordu ve yine varsayalm ki, sorduu bu soru o srada konuulan konuyla pek ilgili deildi. Bilinci gelimemi sradan retmen, Bu sorunun sras m imdi? Ne demek istiyorsun sen? gibi bir tavr iinde olduunda, ocuun zgveni sarslr ve ocuk soru sormaktan kanmaya balar. rencinin sorduu soru ne olursa olsun, retmen nce o CAN, YETER t OLMAK STER 123 cuun soru sorma giriimini, cesaretini, konuya olan ilgisini takdir etmeli ve dier rencileri de soru sormaya zendirmelidir. Daha sonra, Sylediklerini biraz daha aarak syle; belki o zaman daha iyi anlayabilirim; bir rnek verebilir misin? gibi ocuun dncesine ulamaya almaldr. ocuk, retmenim benim dncemi anlamaya nem veriyor; benim kafamn rettii dncelerin dikkate alnmaya deer dnceler olacana gveniyor, duygusunu yaamaldr. Eer snf ok kalabalksa ve herkes iin bu olana bulmak mmkn deilse, soru soran bir kiiye bu olanak verilir ve dierlerine zaman ktl anlatlr. Verilecek mesaj u olmaldr: Sizin dnceleriniz de bu rencininki kadar deerli. Size gvenmediim, nemsemediim iin deil, zaman yetmedii iin hepinizin sorusuyla bugn ilgilenemiyorum. Baka gnler de sizinkiyle ilgileneceim. retmen, tek bir rencinin sorusuyla ilgilenmek durumunda bile kalsa, sorunun hakkn vererek ilgilenmelidir. Gl grlme ve gvenilme boyutu i yaamnda da nemlidir; Ben yapabilirim, benim yapabileceime gvenilir, duygusu, alann da bata gelen gereksinimlerinden biridir. retmen renci ilikisinde takdir ve tevik ne kadar nemliyse, i yaamnda da bir o kadar nemlidir. Yneticinin bir ii astna delege etmesi, Ben sana gveniyorum/ mesajn verir. Devlet vatanda ilikisinde de varoluun bu boyutu geerlidir. Yeni yasalar yaplrken sivil ve mesleki kurulularn fikirlerine bavurulmas, yasa taslann kamuoyuna sunularak geni bir tartma ortamnn yaratlmas, vatandaa, Vatandam, senin katkda bulunabileceine gveniyorum, mesajn verecektir. Babakanlk dzeyinden muhtarlk dzeyine kadar, her kamu ynetim biriminde, vatandalarn kamu hizmetiyle ilgili grlerini bildirecei, neri ve ikyetlerini

58

yapabilecei bir merci yaratlmas, vatandaa, Sen varsn ve senin dncelerine 124 deer veriyorum, alglamalarna gveniyorum! mesajn verecektir. Bunlarn olmad kamu hizmetlerinde ise vatandaa verilen mesaj, Sen umurumda deilsin ve senin dncelerine deer vermiyorum, alglamalarna gvenmiyorum! biimindedir. Varoluun be boyutu yaammzn her ynnde, her ilikide yer alr. Varoluun be boyutunu sezgisel olarak hissederiz; o, zihinsel bir irdelemeyle vardmz bir farkndahk olarak deil, yaadmz bir gerek olarak kendini belirtir. imdiye kadar varoluun be boyutunun ilk drdn ele aldk, imdi sra beinci varolu boyutunu ele almaya geldi: Ben sevilmeye layk mym? sorusuyla kendini ifade eden sevgi boyutu. 15 Sevilmek ve zlenmek ster nsan dediin bir buday tarlas gibi olmal Esti mi rzgr bir deil milyonlar iin esmeli Bir tek meyve veren dal kesmeli nsan dediin derya misali stnde milyonlarca dalga inde kyametler kopmal nsan dediin derya misali Usuz bucaksz olmal. Gel kalm sevgilim gel Gel kurtulalm birler hanesinden ekelim gidelim bir utan uca Aalm yreimizin kaplarn sonuna kadar Sevelim sevelim sevelim Sevebileceimiz kadar. BEDR RAHM EYBOLU* Tekrar hatrlayalm; iki insan birbirinin farkna varnca iletiim balar ve insanlar, sezgisel olarak iletiim ortamndaki ilikileriyle ilgili be soru sorarlar: 1 Umursanyor muyum? 2 Kabul ediliyor muyum? 3 Deerli miyim? 4 Yeterli miyim? Gcmn olduuna ve ii yapabileceime gvenilir mi? 5 Sevilmeye layk mym? Soysal, lham, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 194), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. 126 LETM DONANIMLARI imdi sevilme boyutunu ele alalm. Sevilmek, ocuun geliimi iin gda gibi gereklidir. Sevildiini bilen ocuk, iyi baklan bir iek gibi geliir. Sevilmeyen ocuk, susuz braklan bir iek gibi solar. ocuk sevildiini nasl anlar? ocuun bakt iki somut ey vardr: Bir, annem babam beni zlyor mu? ki, annem babam benimle zaman geirmek istiyor mu? Akam iten eve dnldnde genellikle ocuklar anneleriyle ve babalaryla konumak, oynamak, yani ilgi grmek isterler. ocuun ilgi bekledii o anda, genellikle anne ve baba i gnnn sonunda en yorgun anlarn yaamaktadr. Ayrca bu yorgunlua, yemek hazrlama tela da eklenmitir. Anababanm, ocukla karlald o anla ilgili, bilincini duyarl hale getirmesi, ocuun salkl geliimi bakmndan nem tar. imdi ocuunu karlayan iki babay karlatralm: Birinin bilinci ve duyarll gelimi, dierininki gelimemi olsun. Bilinci Gelimi Baba Bilinci gelimi baba eve geldiinde ocuunun kendini bekliyor olacan bilir, kendini ona gre hazrlar. ocuu karsnda grd andaki ortama, farknda ve duyarl bir bilin getirmeye zen gsterir.

59

Bu duyarl bilin ona der ki, te imdi yavandasn. Btn almalarnn, abalar mm amac, ailen; salkl biimde gelecee tamaktr. imdi seni karlayan evladn btn gn sem bekin/ordu; varolu un be boyutunu onun imdi seninle yaamas, ocuun geliimi iin hana gibi, su >ibi nemlidir. Hand bakalm, kollar sva ve cokuyla yaam kucakla! yaamnda ne yaam olursa olsun, evine girdiinde, bu bilinteki babann yznde kocaman bir glck vardr, kollan n iki yana aar ve, Amann amann kim varm orada7 Babasn karlayan bu yakkl delikanl kimmi? Cel seni bir kucaklayaym! Ne kadar zledim olumu! diyerek onu kucaklar. CAN, SEVLMEK VE ZLENMEK STER 127 Ve baba oul karlatklarnda, en azndan 15 dakika birbirlerine zaman ayrrlar. Baba, haftann herhangi bir gn, byk olaslkla hafta sonu, oluyla iki saat babaa zaman geirmeye zen gsterir. Bu iliki iinde ocuk, Babam beni seviyor1 bilinci iinde, geliimine salkl bir ekilde devam eder. Tabii, baba iin sylediklerim anne iin de geerlidir. Bilinci Gelimemi Baba Bilinci gelimemi baba eve geldiinde ocuunun kendini bekliyor olacann farknda deildir; gnlk i yaamnn getirdii yorgunluk, kayg, stres onun bilincinin tmn kaplamtr. Eve dinlenmek iin gelmektedir ve ocuunu grd an, ff, imdi bir de bu var bamda, diye dnr ve mmkn olduu kadar onu grmemeye, duymamaya kendini hazrlar. Bu bilinteki babann yz asktr, Ben yorgunum, beni yalnz brak, ifadesiyle ocuuna bakar. ocuk konutuu zaman duymazla gelir veya, H, h, gibi kestirme, anlamsz yantlar verir. ocua zel zaman ayrmaz, bilakis ondan uzak durmaya zen gsterir, nk ocukla beraber olduu zamanlar angarya olarak grr, yorulacan dnr. Bu iliki iinde bu babann ocuu, Babam beni sevmiyor! yargsna varr ve onun gelimesi salkl olmaz. Olum, Bugn Doya Doya Oynadn m? letiim seminerime katlm bir baba, daha sonra baka bir seminerimde karlatmzda benimle u gzlemini paylat: Doan Hocam, ben Kayseride alyorum. Sizin iki yl nceki ilk seminerinizden ok etkilenmi olarak Kayseriye dndm ve olumla ilikime, sizin seminerinizde kazandm yeni hr bilinle baktm. Olumla ilikimde ok eyler deitirdim. nceleri eve gelince ilkokul birdeki oluma sorduum ilk soru, 128 LETM DONANIMLARI devlerini yaptn m? eklindeydi. Eve gelince imdi ilk sorduum soru, Olum, bugn doya doya oynadn m? oluyor. E< er, Daha oynamadm baba, yantn alrsam, ikimiz dar kyor ve oynuyoruz, tabii olumun arkadalar da bize katlyor. Hocam, ocuumla ilikim yzde yz iyileti ve ocuk evkle derslerine almaya balad ve notlar ykseldi. Babasnn, Olum, bugn doya doya oynadm m? diye sorusuyla karlaan ocuk, varoluun be boyutunu gl bir biimde yaar ve zellikle bir ocuk olarak sevildiini anlar. Bu rnekte baba, ocuuna verebilecei en gzel hediyeyi, bir soru biiminde paketleyerek veriyor. Bir rencimin Bana rettikleri Sizlerle beni derinden etkilemi olan bir anm daha paylamak istiyorum. Kaliforniyada Long Beach ehrindeki Eyalet niversitesinde (California State University, Long Beach) retim yesi olarak ders verirken, ayn smestrde benim iki dersimi alan bir kz rencim dikkatimi ekmeye balamt. Bu gen bayann u zelliklerinin farkna varmtm: Her eyden nce ok gzel bir kzd; gzm gayri ihtiyari ona gidiyordu, ikinci olarak ok iyi bir renciydi; btn snav ve devlerde en yksek notu o alyordu. Ayrca, ok hanmefendi, ok nezih bir kiilii vard.

60

Blmn bir pikniinde kz rencimin nianlsyla tantm ve itiraf edeyim, ilk aklmdan geen, Armudun iyisini aylar yer/ dncesi oldu. Yukarda zelliklerini saydm o gzel kzn bana tantrd erkek, yirmi yediyirmi sekiz yalarnda, sa biraz dklm, iman denecek kadar toplu, irkin, ksa boylu biriydi. Bu ayya paras iin yz vermi olabileceini dndm. Daha sonra rendim ki, bu gen adamn parasal gc yok; baka bir niversitenin psikolojik danmanlk blmnde doktora rencisi olarak okula devam ediyor ve ilerde akademisyen olarak kariyer yapp profesr olmak istiyor. v. /\.\, . >, \ ti ,.vl i i Acaba benini gzel reu ini bu adamda ne bulmutu Bir hafta sonra ders k koridorda rencimin yanma yaklatm ve Sally adyla anacam rencimle aramzda .yle bir konuma geti: Sally, nianlnla nasl tantnz merak ediyorum? Bir kilise faaliyetindi1 avn komitede altk; o /aman tandm kendisini. Nesi sem etkiledi, hangi zelliklerini sevdin7 Sally, bir Amerikal olarak bu soruyu hi beklemiyordu. Amerikan kltrnde, bu tr sorular kiinin mahremiyetine tecavz olarak kabul edildiinden pek sorulmaz. Amerikan kltrne gre ben o anda Sallynin mahremiyetine burnumu sokuyordum. aknl geince ok iten, gzlerinin ii glerek, O ahane bir insan; o benim kahramanm! Ben ondan ok eyler rendim, eledi. O anda ilk hissettiim bir kskanlk duygusu oklu. (Jzel bir kadnn erkeine, Sen benim kahramantmsn! duygusu iinde bakmasnn erkee verilmi ne byk bir hediye olduunu hissettim ve anladm. Bu hediyeyi, hayatm boyunca hi almadm biliyordum ve o ayy kskandm Nasl yani? dedim. Frank bir yetimhanede bym. Yetim olmann ne demek olduunu bildii iin, niversite rencisi olunca, yetinhaneuc im .UI. i ciciueyuK. yapiu kciuu tiiu. r IdiiatL on saatini onlara ayryor; onlarla buluup oynuyor, kitap okuyor, onlar mzeye gtryor. Onlarn iyi gelimesi iin elinden geleni yapyor. Biri, ameliyat oldu, hastanede yatyor ve Frank imdi akamlan hastanede kalyor, geceleri ona bakyor Yzme tokat yemi gibi oldum. Utandm Kendime kzdm. Ben gya en yksek eilim dzeyine gelini; biriydim w karmdakini hal >.r:. grnne gre yarglyor u onu av olarak .gniyordum k ndeki i >!:: k f<_:! utandm 13 LETM DONANIMLARI Bir sure sonra Sallynin iinde yetitii aile ortamn merak etmeye baladm. yle bir mantk yrttm: o adama baktm zaman ben neden, Armudun iyisini aylar yer, diye dndm? nk ben, iinde yetitiim ortamda sk sk bu benzetmeyi duyarak bymtm, iinde yetitiim ortam beni nasl etkilemise, Sallynin iinde yetitii ortam da onu yle etkilemi olmalyd. Birka hafta sonra Sallyye, ailesinin nerede oturduunu sordum. Los Angelesn yz elli kilometre kadar kuzeyindeki bir kasabada oturuyorlarm. Onun ailesiyle tanmak istediimi, bunun mmkn olup olamayacan sordum. Kendilerine bir soraym, eminim sizinle tanmak isteyeceklerdir, dedi ve iki gn sonra, Ailemle konutum; sizinle tanmaktan mutlu olacaklarn sylediler, dedi. Drtbe hafta sonra San Franciscoya gidecektim, Sallynin ailesinin yaad kasaba yolumun stndeydi, onlara urayabilir, onlarla tantktan sonra yoluma devam edebilirdim. Bu planm Sallyye sylediimde Sally, O gn ben de aileme gidecektim; isterseniz beraber gidebiliriz, dedi ve ailesine haber verdi. Onlar da sabah kahvaltsna gelmemizi sylemiler. Long Beachten sabahn altsnda yola ktk ve dokuz buuk civarnda Sallynin aabeyi

61

Brianm evine vardk. Sallynin babas George orada bulumamz uygun grm. ok gleryzl bir aileydi. Briann, en ufa drt ya civarnda drt ocuu vard. Ziyaret ettiim bu gleryzl scak ailede, iki olay gerekten dikkatimi ekti. Bunlardan ilki, Sallynin babas Georgeun torunlaryla konuurken onlarn gz hizalarna inmesydi. Bunu o kadar doal yapyordu ki, artk farkna varlmadan yaplan bir davran olduu belliydi. Sallyye babasnn torunlaryla hep byle m konutuunu sordum. Evet. yantn alnca, kendisi ocukken de babasnn, onunla gz hizasna inerek mi konutuunu sordum. Evet, biz byle biliyoruz. Aabeyim Bnan da ocuklaryla byle konuur; CAN, SEVLMEK VE ZLENMEK tSTER 131 ben de kendi ocuklarmla byle konuacam. Biz byle biliyoruz! dedi. Tylerim diken diken oldu. Ben niversite retim yesiydim ve insan psikolojisi benim uzmanlk alanmd ama ocuumdan hibiriyle gz hizasna inerek konutuumu hatrlamyordum. Kendime kzdm; sonra kendime kzmaktan vazgetim, beni yetitirenlere kzdm. Daha sonra onlara kzmaktan da vazgetim, onlar yetitirenlere kzdm. Sonra onlara kzmaktan da vazgetim ve btn nesilleri yetitiren kltr ortamna kzdm. Daha sonra kimseye kzamayacam anlayarak, oradaki renme frsatndan yararlanmaya karar verdim. Torunlarnn nnde diz kerek konuan dede Georgea, Beyefendi, ocuklarn gz hizasna inerek konuuyorsunuz! dedim. Bana biraz aknlkla glmseyerek, Tabii, onlar kk insanlar! yantn verdi. yle bir bak vard ki, bu bak sanki, Bu o kadar doal bir ey ki, herhalde bunu herkes yapyordur; sen yapmyor musun? diyordu. O baka kar btn yaptm, mahcup bir glmseme oldu. Bu gleryzl scak ailede dikkatimi eken ikinci olay, Sally nin aabeyi Brianm davran oldu. Bu olaydan imizdeki Biz kitabmda vizyon konusuna ilikin olarak ksaca sz etmitim, ama burada varolu boyutuyla ilgili olarak tekrar sz etme gereini duyuyorum. Brian, Pasifik lkeleriyle ticaret yapan, olduka varlkl biriydi. Evlerinin byklnden, yzme havuzundan, iftliklerinden, arabalarnn trnden ailenin zenginlii belli oluyordu. Kahvaltdan sonra saat on bir dolaylarnda telefon ald ve Brian bir sre telefonla konutu. Ofisten anyorlarm, Koreli bir iadam Los Angelesta imi, kendisiyle grmek iin helikopterle saat I4te gelmek istiyormu. Baka bir randevusu olduunu syleyerek bu teklifi reddetmi olan Brian, bize durumu yle aklad: Drt ocuum var ve her hafta biriyle drt saat babaa geiririm. Bugn drt yandaki kzm Maryyle randevum 132 !! BTIM DONANIMLAR! var. ocuklar ok abuk byyorlar, eer dikkat etmezsen, bir bakyorsun, bymler ve onlarla beraber zaman geirme olana kaybolmu. Briann yaam vizyonunu sormadm, ama davranndan nelere ncelik verdii belli oluyordu. Brian iin ocuklar phesiz en az ii kadar nemliydi. Brianm bilinci, daha nce Alice Chasein ocuumuza! adl, savfa 91de verdiini iirde belirtilen bilinten ne kadar farkl. O iirde bir pimanlk duygusu, bir keke! var. Ama, Briann yaamnda bu tr bir keke olmayacak. aliye sordum: Baban seninle byle randevular myd? f.Vtt, dedi, yalnz benimle deil, her ocuuyla srasyla babaa /.aman geirirdi. Ve ilave etti, Biz. byle grdk, byle biliyoruz. Benim ocuumun da babas byle yapacak! Glmseyerek, Nereden biliyorsun7 diye sordum. Biz Frankle konutuk, diye yantlad. Yine iim cz etti. Daha domadan ocuun gelime ortamyla ilgili bir bilin olumutu. Kendi ocuklarma iim yand. Evlenmeden nceki bilincimi, kafamn karmakln, evlendiim kza ettiim eziyetleri ve ondan da acs, kendi yavrularma ektirdiim aclar dndm. Biraz daha dmince kendimin de ac ektiini anladm ve bu sefer kendi ocukluuma iim yand. Daha sonra babamn, anamn ocukluuna iim yand. Ve son durak olarak lkemin tm ocuklarna iim yand.

62

bundan sonra yapabilirm?le ilgili dnmeye karar verdim, tte deerli okurum; yazdm kitaplar, verdiim seminerler, hazrladm televizyon programlar, Ne yapabilirim? sorusuna verdiim yantlarn eleridir. Sallynn iinde yetitii ortam grm ve anlam biri olarak onun davranlarna imdi daha iyi anlam verebiliyordum. Sally, iinde yetitii ailede, varoluun be boyutunuda doya doya yaayabilmsti. CAN, SKVl MLK VT\ Zl.i.NMFK STEK 133 ocuun hizasna inerek onunla gnz gze konutuunuz zaman ocuk, Mn varsn, sen doalsn, sen deerlisin, sen glsn ve s tu sevilmeye layksn, mesajn alr ve ocuun .iimi beslenir. ocuuyla randevusuna sadk kalan baba, Seninle zaman geirmek istiyorum, seni zledim, mesajn gl olarak verir. ocuk bu mesaj zihinsel olarak deil, sezgisel olarak alr \e ald bu sezgisel mesajlar sayesinde ocuun hamuru, Ben sevilmeye layk biriyim! diye yorulur. Bir anababanm ocuklarna verebilecei en byk miras, varoluun be boyutunda beslenmi ve buna inanm gl bir candr. Sevgi, Yaamn Her Alannda nemli Sevilmeye layk olma boyutu, anababa ocuk ilikisinde ne kadar nemliyse, kan koca ilikilerinde de o denli nemlidir. Ee verilen bir iek, zlemini ifade eden bir kart, mektup, babaa kalmak iin dzenlenen bir yemek, ufak bir tatil, onun farknda olmadan syledii bir szden ne istediini anlayarak ona gre davranma ve verilen ufak bir hediye ona, Seni seviyorum, mesajn verir. retmen smfa gleryzle girerek, Gnaydn ocuklar; bugn pazartesi. Ben pazartesileri ok seviyorum, nk sizden ayr kaldktan sonra sizleri ok zlyorum ve ilk bugn gryorum. Naslsnz? derse, snftaki canlar ne kadar ok beslenirler. Eitimin amac, biigi vermekten de (ince canhnu geliimio\mal. Varoluun be boyutunda beslenmi canlar anlaml, s.igbkl, cokulu bir gelecek yaratrla. Varoluun be boyutunda tanlar en ok besleyenler, anababalardan sonra retmenlereir. yerinde sevgiyi, adam yerin*1 koymak, ola/ak simleniire biliriz. Ynetici alan adam verme koyduu zaman, alan da yneteiyi adam yerine koyar. Birbirini adam yerine koyanlarn 134 LETM DONANIMLARI iyerinde canlar glldr. Canlarn gl olduu ortamda ise yaratclk, ak iletiim, evk ve ibirlii vardr. st ynetimin deil, daha ziyade mavi yakallar dediimiz dzeyde alanlarn katld bir seminerimde sordum: Bu iyerinde sizi adam yerine koyuyorlar m? Herkes, sayg duyduklar, imdi adm Recep olarak hatrladm vardiya bana bakt. O, Koyuyorlar hocam, memnunuz! dedi. Devam etti, Ama, bu holdingin btn irketlerinde byle deil! Ben 12 yl ayn holdingin baka bir fabrikasnda altm. Fabrika mdr her sabah gelirken ve her akam giderken kapdaki kpei okar, onunla konuurdu. altm on iki yl boyunca, ben fabrika mdrne belki elli defa selam verdim, Allah sizi inandrsn, bir selamm dahi almad. O fabrikada kpek kadar deerim yoktu, dedi. Ne yazk iilere verdiim seminerlerimde en sk duyduum ikyet, adam yerine konmamakt. Devlet vatanda ilikisinde de, adam yerine konup konmama/tartlabilir, gzlenebilir. Adam yerine konan vatanda devletin kendisini sevdiini hisseder; konmayan ise tam tersini. Varoluun be boyutu, en ok dinleme davrannda kendini belli eder. Onun iin imdi dinleme konusunu ele alalm.

63

16 Karmzdakini Dinleyerek . Var Ederiz stanbulu dinliyorum, gzlerim kapal; nce hafiften bir rzgar esiyor; Yava yava sallanyor Yapraklar, aalarda; Uzaklarda, ok uzaklarda, Sucularn hi durmayan ngraklar; stanbulu dinliyorum gzlerim kapal. ORHAN VEL KANK* letiim Seminerinde dinleme konusunu yle ilerim: nce, seminere katlanlar A ve B olarak eletirerek ikier kiilik gruplar olutururum. rnein seminere otuz kii katlyorsa, on be ift oluur. yle bir ynergeyle yapacamz uygulamay anlatrm: imdi dinleme konusunda bir uygulama yapacaksnz,. Sizleri eletirdim; ein birine A, dierine de B diyelim. Bu uygulamann sresi ok ksa; doksan saniye srecek. A lar doksan saniye boyunca konuacaklar. Herhangi bir konuda konuabilirsiniz; gittiiniz futbol ma, okuduunuz bir kitap, mterinizle olan bir etkileim, aklnza ne geliyorsa o konuda konuabilirsiniz. Soysal, lham, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 219), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. IM) il.DM i kKAMMI AKI Bler dinleyecekler; ann, her ot,!/ saniyede de i farkl bibimde dinleyecekler i ler otu/ :,uyu,, dolduunu, ben, ellerimi rparak ve, Tamam, diye bararak bildireceim. lk otuz sanve iinde, varoluun be boyutunu yaatarak dinleyecekler. Yani, bu aamada F3, yiv/, ifadesiyle, beden duruuyla, her eyvle, sen varsn, doalsn, deerlisin, gl ve gvenilirim ve sviheyc layksn bilinci iinde Ayi dinleyecek. Dinleyen gleryzl olacak, karsndakinin gzlerinin iine bakacak, ara sra, onu takdir eden szler syleyecek. Kilerimi rparak, Tamam/ diye bardktan sonra, ikinci otuz saniye iinde, sen varsn amu sende bir bozukluk var bilinci iinde olacak, konuana aalayarak bakacak, onun sylediklerini tasvip etmediini belirten ifadeler kullanacak ve ara sra konuma tarzn veya syledii evleri eletirecek. Son deta ellerimi rparak, T,, mam, diye bardktan sonra nc otuz saniye iinde dinleyen, sen yoksun, umurumda deilsin bilinci iinde olacak. Bu aamada A konuurken, B dinlemeyecek, baka bir eyle ilgilenecek, konuann yzne bile bakmayacak. Meni konuan hem dinleyen, gzlemleyen bilincini ltfen uyank tutsun ve her bir farkl dinleme durumunda neler hissettiine dikkat etsin, derim. Daha sonra Aar ve Bler rolleri deitirerek bu uygulamay tekrar ederler. Yani bu defa Bler konuur ve Alar yukarda tanmland biimde farkl ekilde dinler. Uygulama bittikten sonra, Nelerin farkna vardnz? diye sorarm ve katlmclar dikkat etlikleri, farkna vardklar eyleri paylarlar. lk otuz saniye iinde, varoluun be boyutunu yaatarak dinlendiinde, konuanlar kendilerini deerli hissetmiler, anlattklar konuyu nemli grmler ve daha da yaratc biimde, zevkle konuyu gelitirmeye balamlardr. kinci otuz saniye iinde, sen Viirsm ama sentle bir bozukluk var tarz iinde dinlenince, neyi anlatacaklarn unuttuklarn, ken KAKSIMZDAK.N! IN ..Y!:R1:K VAR lDlK/ ]?>: dilerini savunmaya nem verdiklerini, konumaktan zevk almadklarn, gerginletiklerini sylemilerdir. lin kt deneyim, nc aamada yaanmtr. Konuanlar, umurumda deilsin, sen yoksun tavr iinde dinlenince, daha dorusu yok saylp dinlenmeyince, kendilerini bir hi gibi hissettiklerini, Duvara konusam daha iyi olurdu, gibi bir duyguya kapldklarn sylemilerdir. Dinleme, en nemli iletiim davrandr. Bir kiiye varoluun be boyutunu yaatmann en etkili yolu, o kiiyi dinlemekten geer. Dinlemek ok nemli bir davrantr. nk insanlar, ancak bir bakas tarafndan

64

dinlenirken kendilerini bulur, kim olduklarn anlarlar. Dinlenmeyen ocuk geliemez; nk varoluun be boyutunu yaayamaz. ocuun gelimesi iin ailede dinleme ne denli nemliyse, rencinin gelimesi iin de snfta dinlenmesi o denli nemlidir. Yine ayn ekilde, alan, gerek deerini ve onurunu iyerindeki dinlenme sreci iinde keieder. Ailede dinlenmeyen ocuk, kendisini dinleyen arkadalarna uyar; arkadalarnn kotu alkanlklar varsa, onlara uyarak, kt alkanlklar edinir. Genlerini dinlemeyen toplum, ancak su iledikleri zaman onlar kaale alr ve polisiyle, hapishanesiyle onlar karlar. Hapishanelerimiz, dinlemeyen bir toplum olduumuzun kant olarak, tklm tklm doludur. Karnza bo bir sandalye aln ve ona konuun. Ne kadar abuk yorulduunuzu greceksiniz. Sizi dinlemeyenlere konumaya altnz zamanlar ve bunun ne kadar can sjkc olduunu hatrlayn. Dier yandan konumaktan ok zevk aldnz zamanlar hatrlayn. Gzel sohbetlerinizi dnn. Greceksiniz, mutlaka sizi iyi dinleyen bir kii vardr. Sizin konumanzn kalitesi ve holuu, karnzdakinin dinleme kalitesinin bir sonucudur. nsanlarn fenomen dnyasn hesaba katarak, onlarn varoluunu nemseyerek konuan kiiyi, insanlarn dinlemesine konuuyor, diye tanmlyorum. alanlarnn dinlemesine konu 138 LFTIM DONANIMLARI ;n lider, liderliini yapt insanlarn zlemlerini, beklentilerini, umutlarn onlarn gzlerinden, szlerinden kefeder ve onlara deer verir. Dostluklar, ancak dinlemenin sonucunda oluur. oumuz, dostluklarn konumann sonucunda olutuunu sanrz. Gerekte dostluk, dinlemenin sonucunda oluur, konumann de Dinlemesiyle insanlar anlayan, deer veren insan, yle bir gven ve anlay ortam yaratr ki, bu ortam iinde herkes onu zler, onunla beraber olmak ister, onu izlemek ister. Karakteri, inand temel deerler ona srekli yol gsterir ve onun inanlr, gvenilir bir insan olduunu tekrar tekrar gzler nne serer. Birbirimizi dinlemezsek evlilikte de, i yaamnda da ilikiler gelime potansiyelini ve kalitesini kaybeder. Ve ilgin olan u: liki gelimeyince, iliki iindeki insanlar da gelimez. Burada yeniden hatrlatmakta fayda var: yeri iin sylediimiz her ey aile iin, aile iin sylediimiz her ey de iyeri iin geerlidir. 17 Varolu Matrisi iinde Byrz Bir nazl kua benzer ocuk dediin. Ev ister ekmek ister plmek okanmak ister. CAHT KLEB* ocuk doduu zaman, birileri anne, bir bakas baba olur. Nine, dede, day, teyze, hala, amca olanlar da vardr. ocuk, bir ilikiler a iine doar. Her bir ilikinin ocuktan beklentileri vardr ve her bir iliki, iinde bulunulan duruma gre, ocuu deiik derecelerde etkileme potansiyeline sahiptir. Babas hrn ve geimsiz olan kk Yalnin annesi yumuak ve sevecen olabilir. Yaln, babasndan alamad sevgiyi annesinden aldyla bir derece telafi edebilir. Annesi gergin ve karamsar olan kk Zehrann babas kzma dkn ve hogrl olduu iin, Zehra annesinden ald olumsuz mesajlar, babasndan ald olumlu mesajlarla dengelemi olabilir. Annesi ve babas ie kendini vermi olan kk Alinin bykbabas ve bykannesi onun en yakn olmu ve onu bytm olabilir. Yukarda verdiim rneklerden u anlalmasn: Anne yoksa, * Soysal, tlhami, 20. Yzyl Trk iiri Antofojisi (s. 291), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. 140

65

1! FrKM 1X1NA.MM1.AR1 baba annenin eksikliini giderir; baba yoksa, anne onun eksikliini giderir, r ier ikisi de yok ise bykbaba ie bykanne, anne ve babann yokluunu giderir. Bunu demek istemiyorum. Tabii ki, annenin, babann arkl f: rkl etkilen vardr ve ocuun, salkl ve dengeli geliebilmek iin hem anneye hem babaya gereksinimi vardr. Sylemek istediim, ocuun yaamnda var olan eksikliklerin, olumsuzluklarn etkilerinin trplenerek azaltlmasyla ilgili. Evet, ocuk karmak bir ilikiler a iine doar ve iliki iinde olduu her bir insan, onu deiik ynlerden, deiik derecelerde etkiler. imdiye kadar szn ettiim btn bu etkileimleri, Varolu Matrisi diyebileceimiz bir tablo iinde toplayabiliriz. Yalmm annesi ile Zehrann babasnn, Alinin bykbabas ile bykannesinin btn etkileimleri bu Matris iinde yer alr. Bu Matristc soldaki stunu varoluun be boyutu oluturur. Dier iki stun, bireyin cini adn verdiimiz i dnyasn ve sosyal yz adn verdiimiz d dnyasn temsil eder. Bu Matrise yer ahin her bir gze bir numara verdim. Bu numaralarn anlam udur: Biriyle karlayorum ve o kii bana, Doancm naslsn? Nerelerdeydin, seni zledim! diyor. Bu ifadede benim zm, i dnyam, canm umursanm, kaale alnm oluyor. Bu nedenle bu ifade 1 numaral gze bir rnek tekil eder. Varolu Matrisndeki 2 numaral gzde ise, bireyin d dnyas, sosyal rolleri, .v./i7 \ni.:ii nemsenmi oluyor. Karlatm kii benimle, Savn lrotesr, naslsnz? Sayglarm] sunarm efendim! gibi bir tavr iinde konutuunda benim zm deil, benim tilrimi umnsami, kaale alm oluyor. Cunm olduu gibi kabul edilmesi, Varolu Matrisi irin 3 numaral gzne rnektir. Benim kzm biraz alngandr; onun alnganlnn da kendine zg bir tad, bir havas var, ifadesinde kii, kzn olduu gibi, hibir deiiklik beklentisi olmadan kabul etmektedir. VAKO.L MATRS .NDK HUYUttlY. 141 VAROLU MATRS f Dnya Dudunun CAN SOSVU. UJ/ UMURSANMAK 1 2 Doj*cmam naslsn1 Savn Proresor, Nerelerdeydin, seni p,r.iK;r.i/ Sav^ii.i zledim! suiunn okdin .........._______________________ ............. KABUL KDI.MEK 3 4 Onun alnganlnn da CjLiioryu/lu olnun kendine zg bir tad, istiyorum. bir havas var DEC.ER OLMAK 5 6 Sens/ bir hayat Sonu parjn olnutian dnemiyorum. biz t\iSbi\ goiniriz? YETKKI.I OLMAK. 7 8 GL VE Benini kz im her iin Benim kzm ok sz GVliNlLlKOLMAk stesinden gelir. dmter; hep benim dediimi n yapar; babasnn kznden dar kna/. ^^^p sevilmeye 9 1O ^^^Hl LAYIK OLMAK Askm olum benim;Benim o^lum sem ok zledim; ge! retmeninden hep aforin birbirimize sjnlalm alr; karnesinde hi krk ve soni bir koklaynym! yoktur: snfn birincisidir.

66

Marrisin 4 numaral gznde ise, Ask suratl olma, gleryzl olman istiyorum. Hah, bak ne gzel oldu; hep byle gl, ifadesinde olduu gibi grne nem verilmektedir. Sevgilisine, Sensiz bir hayat dnemiyorum, diyen kii, sevgilisinin zne hitap etmektedir ve bu tade Varolu Matrisi nin 5 numaral gzne rnektir. te yandan, Senin paran olmadan bi/. nasl geineceiz? cmlesi. Varolu Matrisitn 6 numaral gzn itade etmektedir Kiinin, parasnn tesinde bir deeri voktur Bennn kzn her m stesinden gelir, dediini/ zaman ocukunun yapabilecek ;yt >idiirtmn v< > <m, gvendiinizi 142 LETM DONANIMLARI ifade etmi olursunuz. Bu ifade Varolu Matrisinin 7 numaral gzne bir rnek tekil etmektedir. te yandan,. Benim kzm ok sz dinler; hep benim dediimi yapar, babasnn sznden dar kmaz, ifadesi ocuun zne deil, onun sosyal yzne olan gveni belirtmektedir ve Matrisin 8 numaral gzne bir rnek tekil etmektedir Varolu Matrisinin 9 numaral gz cann sevi!d*,ni, zlendiini ifade eder. Akam iten evine dnen baba, karsnda drt yandaki olunu grd zaman, Aslan olum benim; seni ok zledim; gel birbirimize sarlalm ve seni bir koklayaym! dediinde, ocuk sevildiini anlar. te yandan, Benim olum retmeninden hep aferin alr; karnesinde hi krk yoktur; snfn birincisidir, diyen baba, olunun zn deil, onun baarsn sevmektedir. Bu ifade Varolu Matrisinin 10 numaral gzne rnektir. oaun canim besleyen iletiimler, onu gelitirir; /.Tn besleyen iletiimler kalplar. Bu blm, banda szn ettiimiz Yaln, Zehra ve Ali gibi her bir ocuun ge niinde, milyarlarca etkileim vardr. Bu etkileimlerden bazlar ocuk iin nemli olan anne, baba, retmen, amca, nine, dede gibi kiilerledir. Bu tr etkileimlerin arl, geliigzel, sokaktaki sradan insanlarla olan etkileimlerden daha fazladr. Tm bu etkileimlerin sonunda ocuk, kendiyle ilgili bir imge, bir imaj gelitirir. Kiinin gelitirmi olduu bu zbenlik imgesi, o kiinin yaamna yn vprpn en nemli etkendir. Salkl bir ortamda varoluunu gerekletirmi ve can, varoluun be boyutunda srekli beslenmi birinin zbenlik imgesi salkl ve gl olacaktr. Bu kii, yaamndaki her durumu salkl bir zbenlik imgesiyle alglayacak ve olaylar aadaki zemin dorultusunda anlamlandracaktr: Ben varm, ben doulun (bende herhangi bir bozukluk yok), ben de yerliyim (ben ailem, okulum, toplumum ve yaammdaki insanlar iin nemliyim. vazgeilmezim), kafama koyduum ii eninde sonunda ya VAROLU MATRS NDE BYRZ 143 pacak gteyim ve bu konuda kendime gvenirim, sevilmeye layk biriyim. Salksz bir ortamda varoluunu gerekletirmi ve canr, varoluun be boyutunda beslenmemi birinin zbenlik imgesi salksz ve zayf olacaktr. Bu kii de yaamndaki her durumu salksz bir zbenlik imgesiyle alglayacak ve olaylar aadaki zemin dorultusunda anlamlandracaktr: Ben var gibi gzkyorum, ama aslnda ben hr maskeyim, zm yok. Benim zmde bir bozukluk olduuna inanyorum. u anda burada olmasam, yokluumu kimse fark etmez, nk ben deersizim (ailem, okulum, toplumum ve yaammdaki insanlar iin nemsizim). Beceriksizim, elimden hibir i gelmez; gcm ve gvenim yok. Sevilmeye layk deilim; birinin iine yaryorsam beni severmi yibi /apar, ama daln sonra benimle ilikisini keser. Kiinin hangi zbenlik bilinci iinde olaylar alglad, o kii nin yaamnda yer alan en nemli deikeni ifade eder. Kiinm tm alglama ve yorumlar, olaylara verdii anlam, yani teknik dille ifade edilirse tm fenomenolojisi, zbenliinin bir sonucudur. Sfr, nasl matematikteki btn saylarn anlamn belriiyorsa, zbenlik bilinci de bireyin yaamnda

67

yer alan tm olaylarn anlamm belirler. Buraya kadar oluturduumuz kavramsal alt yapy kullanarak gnik yaamda yer alan etkileimleri ve iletiimi artk irdeleyebiliriz. Bu irdelemeyi gelecek blmde inceleyeceimiz iletiim Iviarrisini kullanarak yapabiliriz. 18 letiim Matrisi Yanaldan geiyoruz talaycnknn her gnk /olumuzda Yalnz biri, bir gen scrn/or grmek iin te yann Bumu brzgin nisan arasnda yalnz biri KEMAL ZKR Matris kelimesi gznz korkutmasn; ok lafla anlatlacak olay, daha ksa yoldan ifade ettii iin bu yolu setim. nce letiim Matrisini oluturalm Kendinizi altnz iyerinde dnn. Beraber altnz insanlar var, yneticiniz var, ortama girip kan mteriler veya baka grevliler var. Btn bu sylediklerimizin tmne iyeri ortam diyelim, tyeri or .......!, .,:; ,,(.f;,,;,v,;r, ,;U. >;l.> ,>rbmm<ho nVnl nrtntnmHan Kumuu <V .........* ...................... genel olarak toplumsal ortamdan da sz edebiliriz Ortamdaki kiiler, hat ve tavuiaryia veya syledikleri s/.ierle sizinle iletiim iine girerler. Unutmayn, iki insan birbirinin farkna varnca iletiim balar. Bu iletiim ortam, si/e, varoluun be boyutunu deiik derecelerde yaatr. rnein, sz grd halde size selam vermeyen kii, size, Umurumda deilsin! mesajn vermektedir. Baka biri, Ne bu haln yahu. Biraz kendine * Soysal, lham, 2.0. Yu.a/t! 7/A nn Antoloji,i (s r!), Bilj.i Yaynevi, Ank.ua/lW4. LHT1M MATRS 145 eki dzen ver! diyorsa, Sen varsn, ama sende bir bozukluk var! mesajn vermektedir. imdiye kadar szn ettiim evler, letiim Matnsinin ortam boyutunu oluturmaktadr. Ortam boyutunu, varoluun be boyutunu yaatan ( + ) ve yaatmayan ( ) olarak iki kutuplu dnelim rnein, alanlara Gnaydn! diyen ynetici, onlara varoluun be boyutunun art) kutbunu, alanlar grd halde selam vermeyen ynetici, onlara eksi kutbunu yaatmaktadr. Jletim Matnsinin bir de birey boyutu vardr. Birey boyutunda knn zbenhgmin durumu belirtilmektedir: Varoluun be boyutunda, kendini oJumlu gren zbenlik bilinci ( + ), olumsuz gren zbenlik bilinci ( ) ile gsterilmitir. J LETM MATRS ORl A M 4 1 2 (M) (~)(0 KORKU HAYAL KRKL 3 4 (+)() : (+)( + ) OFKK HUZUR Korku Ortam Matrisin 1 numaral gz, ()() olarak iaretlenmitir. Varoluun be boyutu iinde unu ifade etmekledir: Ortam bireye, Sen ka.le alnmaya demezsin, sende bir bozukluk var, sen deersizsin, beceriksiz ve gvenilmezsin, sevilmeye lavk deil

68

11) 10 146 LETM DONANIMLAR) sin, gibi olumsuz mesajlar vermektedir ve birey de kendini zaten byle grmektedir. rnein, i ortamnda ynetici ask suratla ve insanlara deer vermeden bararak emirler vermekte, hakaret etmektedir; ama, o ortamda alanlar bundan hi rahatsz olmamakta, Yneticimiz bize hayvan muamelesi yapmakta hakl; nk bize insan muamelesi yaparsa biz hemen smamz ve ii gevetmeye balarz, diye dnmektedir. Ynetici ah anlar, alanlar da kendilerini deerli grmemektedir. Matrisin bu gzndeki duygusal zeminde srekli korku vardr; bu nedenle Matrisinbu gzne, KORKU ORTAMI adn veriyorum. Hayal Krkl Ortam Matrisin 2 numaral gz, ()( + ) olarak iaretlenmitir. Bu gz, kendilerini insan muamelesine layk grmeyen insanlara, insanca davranlan bir ortam temsil etmektedir. Kendilerini in san muamelesine layk grmeyen bu insanlara insan muamelesi yaplnca acaba bu kiiler memnun olacaklar m? ilgin bir soru, deil mi? insanlarn iyi muamele grnce memnun kalacaklar sanlr, ama gerek hi de yle olmuyor. Korku ortamna alm bu insanlar, korku ortadan kalknca, iyi muamele eden kiiyi zayf olarak grrler. yi muamelenin zayflktan kaynaklandna inanrlar ve kendilerine iyi muamele eden yneticiyi aciz ve yeteneksiz grerek ona sayg duymazlar. i aksatmaya balarlar; ie ge gelirler Zamanla iin kalitesi der. alan, byle bir yneticiye baktnda, Byle ynetici m olur7 Kim hu adam ynetici yapm7 Bu irkete yazk ohyo! / tye dnr. Onlarn gznde, at binicisine gre kiner. Kentlileri at, ynetici binicidir. Ynetici iyi binici olmad iin, atlar kine memektedir ve bu nedenle verim, retim, iin kalitesi ve hizmet dmektedir. Ynetici de hayal krkl iindedir. nk alanlar.) iyi LHTM MATRS 147 muamele edince, onlarn daha evkle ve istekle ie sarlacaklarn beklemitir ve bunun tam tersini grnce hayal krklna uramtr. Demek ki bu insanlara iyi muamele yaramyor, onlara hayvan muamelesi yapmak gerekiyor, onlar ancak sopadan anlyorlar, duygusu iindedir. Her iki taraf da hayal krkl iinde olduundan, Matrisin bu gzne HAYAL KRKL ORTAMI adn veriyorum. fke Ortam iletiim Matrisinin 3 numaral gz, kendiyle bark, zben]ik bilinci olumlu, varoluun be boyutunda ( + ) ile gsterilmi kiilerin () ile gsterilen kt muameleye maruz kaldklar ortam ifade etmektedir. Byle bir i ortamnda ynetici, ask suratyla, hakaret eden bir tavr iinde, saa sola emirler yadrr ve bu, alann ok gcne gider. alan, Ben bu muameleye layk deilim; mevkice daha yksek olmas, ona, baka bir insana hakaret etme hakk vermez/ diye dnr ve iten ie kzar. Mevki sahibi olmusun, ama insan olamamsn! diye dnerek yneticisine sayg duymaz. Ynetici ise, insanlara gler yu/ ..sterdi takdirde bana geleceklerden korkmaktadr. alan insanlarn ters tavrlar iinde olmalarna fkelenir ve, Bunlar kendilerini ne sanyorlar? Kafam kzarsa hepisini kapnn nne koyarm! leri olduuna kredeceklerine, homur homur homurdanyorlar, alglamas iine girer. Her iki taraf da fkeli olduu iin bu ortama OFKL ORTAMI adn veriyorum. Huzur Ortam letiim Matrisinin 4 numaral gz, hem bireyin hem de ortamn olumluda bulutuu yeri belirtmekledir. Burada birey kendim, varoluun be boyutunda 1 > ) ile belirtilen olumlu bir zbenlik deeri iinde grmekte ve ortamdaki dier kiiler tara

69

148 LETM DONANMLAR fndan da ( + ) olarak, yani olumlu alglanmaktadr. Byle bir i ortamnda yneten alana, Sen varsn, doalsn., deerlisin, gl ve gvenilirsin, sevilmeye layksn/ mesajn verir. alan bu mesaj itenlikle kabul eder, nk gerekten kendisinin, var olduuna, doal, deerli, gl ve gvenilir, sevilmeye layk olduuna inanr. Ayn zamanda yneticisini de kendisi gibi deerli grr. ler iki taraf da hibir zorlama olmadan birbirine doal olarak saygl ve yardmcdr. Herkes birbirinin hizmetindedir. Bu ortamda en belirgin duygu huzur olduu iin, letiim Matrisinin 4 numaral gzne HUZUR ORTAMI adn veriyorum. Ortam ve Stres Dikkat ederseniz 2 ve 3 numaral gzler uyumsuz gzlerdir, nk iaretler birbirini tutmamaktadr. te yandan, 1 ve 4 numaral gzler uyumlu gzlerdir, nk iaretler birbirini tatmaktadr. Uyumsuz gzlerde kileraras ilikilerde srtme fazladr, bu nedenle bu ortamlar srekli streslidir. Bu ortamlar uzun sre byle kalamazlar, iaretlerden biri ynnde, genellikle gc elinde bulundurann istei dorultusunda, deiirler. rnein, letiim Matrisinin ()( + ) iaretleri olan 2 numaral gzndeki HAYAL KRKL ORTAMI yneticisini dnn. alan korku () ile ynetilmek ister ve kendine adam muamelesi yapan ( + ) yneticiyi zayf grr. Adam muamelesi yapan ynetici nedeniyle iyerinde disiplin bozulur, retim der, kaytarmalar artar ve iyeri zarar etmeye balar. Durum bu .ekilde devam edemez. Ynetici, kendi kiisel olgunluu, gelecekle ilgili vizyonu, elindeki olanaklar, i sahibinden ald destek, piyasa konjonktr ve baka etkenler erevesinde kendine yeni bir yn belirler. Bu yon KORKU ORTAMlna gidi ynnde olabilecei gibi HUZUK ORTAMlna gidi ynnde de olabilir Peki bu nasl gerekleir? L.ETM MATRS 149 Ktye Gitmek Kolay, yiye Gitmek Gayret ster KORKU ORTAMlna gitmeye karar veren ynetici, bu kararn hemen uygulayabilir. Btn yapaca, suratn asmak ve alanlara hayvan muamelesi yapmaya balamaktr. Bu da pek hazrlk isteyen, strateji gelitirmeyi gerektiren bir konu deildir. Disiplinsizlik yapan bir alana, yneticinin, Gel lan buraya, it olu it! Nedir senin bu yaptn lan, pezevenk! arn muhasebeciyi, kessin bu itin ilikisini! Kim byle itlik yaparsa hemen kapnn nne koyacam. Sizlere adam muamelesi yaptk, anlamadnz itler; imdi it muamelesi yapacam. Skyorsa kaytarn! dediini dnelim. Byle bir tavr iinde i ortam, Matrisin 2 numaral gznden 1 numaral gzne geer ve KORKU ORTAMI uygulamas balar. imdi de yneticinin, duygusal olgunlua erimi, vizyon sahibi biri olarak HUZUR ORTAMlna gemeye karar verdiini dnelim. Bu karan verdikten sonra hemen HUZUR ORTAMlna geebilir mi7 Mmkn deil! Deneyimlerim erevesinde u tahminde bulunabilirim: sahibinin ve ynetim kurulunun yzde yz desteim alm gl bir ynetici, iki bin kiilik bir kuruluu ancak yedi veya sekiz ylda HUZUR ORTAMlna tayabilir. Bu da ancak ok dikkatli ve stratejik bir insan kaynaklan ve eitim politikas gtmekle olabilir. Bakn korku ortamna gei hemen gerekleebildii halde, huzur ortamna gei zaman, planlama ve kaynak gerektirmektedir. Tabii en neiv.lisi, byle bir geiin, i sahibi tarafndan yzde y z desteklenmesi gerekir. Byle bir destei de ancak ksa vadeli deil, uzun. \ adeli kazanlar grebilen, vizyoner bir i sahibi verebilir f.v ie vi/voner i sahiplerine, hem lkemizde hem de dnyada az rascianr. Bir de letiim Matrisinin (+)() olan 3 numaral gzn dnn. Bu ortamda alan, kendisine saygi(_+) duyulmasn 150

70

LETKM X)NANIMLARI ve adam muamelesi yaplmasn ister. Kendine hayvan muamelesi yapan () yneticiye kzar. yerinde gerginlik artar, disiplin sopa zoruyla salanmaya allr, retim der, sorunlar byr ve iyeri zarar etmeye balar. Durum bu ekilde devam edemez. Bu ortamda ynetici gl olduu .n, alan ancak pasif diren gsterebilir ve bir sre sonra kendine yeni bir i bularak kar. Kendine gveni gelimi, zbenlii gl insanlar salksz ortamlarda uzun sre kalamazlar; irket kendine en byk yarn salayacak bu insanlar kaybetmeye balar. Geriye kalanlar da, Emekliliim yakn, kpry geinceye kadar ayya day diyeyim/ dncesi iinde ilerine kapanrlar. Sonu olarak fkeliler gider, korkaklar kalr ve i ortam KORKU ORTAMI haline gelir. Ama, bu irkette yneticiden daha gl, iin sahibi veya ynetim kurulu bakan gibi st dzeyde biri irketin geleceini iyi grmedii iin HUZUR ORTAMIna gemeyi isteyebilir. O zaman daha nce szn ettiimiz ok dikkatli ve stratejik insan kaynaklar ve eitim politikas uygulamasna gemek gerekir. Tabii ilk adm, iyerini korku anlayyla yneten kiiyi eitmek olmaldr. Aslnda iki kalc durum bulunmaktadr: 1) KORKU ORTAMI, 2) HUZUR ORTAMI. Bu iki farkl ortam, iki farkl dnya grn yanstmaktadr. Korku ortam, kiilerin gcn esas alarak, glnn gsz korkuttuu, ezdii bir yaam tarz oluturur. Huzur ortamnda ise geree sayg, hakkaniyet, kiisel btnlk, hizmet ve sevgi gibi insan ilikilerine yn veren temel deerler vardr; herkesin bu temel deerlere uyduu bir yaam tarz hkimdir. Glnn gsz ezdii, kulland dnya anlayna KORKU KLTR adn veriyorum. Temel deerlerin paylald yaama yon veren ise DEERLER KLTRdr. imdi bu iki kltr biraz yakndan tanyalm. , . : 19 ki Yaam Felsefesi: Korku Kltr ve Deerler Kltr O, topraktan renip kitapsz bilendir. Hoca Nasreddin gibi alayan Bayburtlu Zihni gibi glendir. Ferhattr, Keremdir ve Kelolandr... Yol grnr onun garip serine, analar, babalar umudu keser, kahpe felek ona eder oyunu. arambay sel alr, bir yar sever, el alr, kanad krlr llerde kalr, lmeden mezara koyarlar onu... NZIM HKMET* Bu blme, gzlemimi ve bu gzlemlerin dndrdklerini paylaarak balamak istiyorum. ^ Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 1134), Bilgi Yaynevi, 152 LETM DONANIMLARI GZLEM 1 stanbulda Atatrk Hava Liman yenilenmeden nceydi; hatrladm kadaryla aylardan ekimdi ve Adanava gitmek zere bir leden sonra i hatlar terminalindeydim. Erkekler tuvaletine gittim. Kalkma zaman yaklaan uaklarn anonsianyla yolcular k kaplauna ynlendiriliyordu, havaalan ve tuvalet kalabalkt. Tuvalette iki lavabo vard ve yolcular ellerini ykamak iin bir kuyruk oluturmulard. Kapva yakn ilk lavaboda, iriyar, 1,90 boylarnda ve 100 kilo civarnda bir yolcu aynada salarn dzeltiyordu. Krk yalarnda grnen bu kiinin salar olduka seyreklem ve aln almt ama, salarn dzeltmek iin aynann karsnda, kalabala ramen, uzun sre kalmakta hibir saknca grmedi. Bu iriyar adam san dzeltmeye baladktan sonra, dier lavabodaki srann nnde yer alan bir Japon, kuyruun uzunluunun farknda olan birinin abukluuyla, elini ykayarak arkasndaki kiiye bayla ve bedeniyle tipik Japon selamn verip lavabodan ekildi. Onu takip eden drt kii, birbiri pei sra ellerini ykayp gittiler. Sradakiler, gergin fakat saygl bir sessizlik iinde beklediler; aynada sama bu kadar zen gsteren bu kiinin kendilerine saygszlk ettiini dndklerini yzlerinden anlamak zor deildi.

71

nsan davranlarn gzlemlemeyi ve yorumlamay kendine meslek semi biri olarak, Bu adam neden sradaki insanlarn zamanna duyarl davranmyor? diye dnmeye baladm; aklma birok olaslk geldi: a Sa dklmeye balayanlar salarna daha m ok /.en gsteriyorlar? Belki de grn nemseyen biriyle karlamak zere olduu iin kayglyd ve bu nedenle ktyrukta!.:i< n jark etmedi. Kaygs, srada bekleyen insanlarn da ..l^rin skamad gerektiini alglamasn nlemi olabilirdi. .v..v.u m^anlaiarasnda olmalna karn Japon, srada bekleveuUtv duyarl olabilmiti. i ii ..mdgum bir dier olaslk, onun. iri, gl ve KORKU KLTR VE DEERLER KLTR 153 kuvvetli olduu iin, kendisine kolay kolay laf syleyecek kimse kmayam bilmenin rahatl iinde, keyfince zamann geiriyor olmasyd. Bu olasln ilkinden fark u idi: ilkinde dier kiilerin gereksinmelerini algayamama sz konusuyken, bu olaslkta alglamasna ramen, Nasl olsa kimse sesini karmaya cesaret edemez! dncesi hkimdi, c Baka bir olaslk ise, bu kiinin, kuyruktakilerin farknda olmasna ramen hibirini tanmyor oluudur. Tandk bildik olmayan insana saygl davranmann da toplumda zayf, saf, keriz gibi alglanaca bilincindeydi Yani tandk bildik olmayan insanlara deer vermek allagelmi bir davran olmad iin, tanmad kimselere, birbirine yabanc olanlarn muamelesini yapyordu. Aklma bir soru geldi: alt irketin genel mdr daha dorusu kendinden daha gl biri kuyrukta olsayd acaba onun farkna varp ona lavabodaki yerini verir miydi? imden gelen yant, Kesinlikle evet! idi. GZLEM 2 Yirmi dairesi olan bir apartmann toplantsna katldm. Binann depreme dayankl olup olmadn aratralm, diyenlerle, Gerei yok; bou bouna para harcamayalm! diyenler arasndan ounluu belirlemek, bir karar vermek iin yaplan bir toplantyd. Akam saat 20de balamas gereken toplant 20:30da yirmi kiiden on birinin katlmyla balad. Herkesin ayn anda konutuu, kimsenin kimseyi dinlemedii bu toplantnn sonucunda hibir karar alnamad ve katlanlar toplantdan daha da kzgn olarak ayrldlar. Aklmdaki soru uydu: Hangi durumda bu kiiler birbirlerini dinlerler ve srayla sz alarak konuurlar? Birok olasl gzden geirdikten sonra geldiim sonu u oldu: Toplantya katlan herkesin otorite olarak kabul ettii, gcnden korktuu biri toplanty ynetseydi, herkes s 154 LETM DONANIMLARI rasyla sz alr ve ynetenin gznn iine bakarak saygl bir biimde konuur ve dinlerdi. GZLEM 3 ihaneden Karakye inen yolun bana, durmak yasaktr ve park edilemez anlamna gelen uluslararas trafik iareti konulmu ve altna da byk kaln harflerle YOL BOYUNCA yazlm. Ancak bu trafik iareti ve altndaki yaz Bankalar Caddesi boyunca konulmu olmasna ramen, yol boyunca arabalar park etmiti. Tabii benim sorum, Ne zaman bu trafik iaretinin bir anlam olur ve bu arabalar buraya park edemez? oldu. Yantn biliyordum: Bir polis arabas gelip teker teker bu arabalar ektirmeye balad zaman, bu trafik iaretinin bir anlam olur ve bu arabalar buraya park edemezdi. Yani, gcnden korkulacak biri evrede olmadka, bu trafik iaretlerinin kendi bana bir anlam bulunmamaktayd. Yukarda verdiim her gzlemin ortak yan, ortamda korkulacak bir g olmadka insanlarn ve kurallarn hesaba alnmaddr. Ortamda korku varsa, bu korkunun kaynana sayg duyulur. Eer ortamda korku yoksa o zaman kiilerin insan olarak deeri yoktur, kurallara uymak zorunluu duyulmaz. Bu dnya gr, yaama bak tarz, sokaktaki insanla paylalan bir alglama zemini

72

oluturur. Bu alglama zemini, insann zn, onurunu, tekliini nemsemez; bu zeminin nemsedii en nemli faktr gtr. Bu bir kltrdr ve lkemizdeki insanlar bu kltrn iinde yorulmulardr. Ne var ki, nasl ku havann, balk suyun farknda deildir, insanmz da bu kltrn yaammza yn verdiinin bilincinde deildir. Korku kltrnn bir alglama zemini olduunu sylyorum; bunun ne demek olduunu iyice kavrayabilmek iin, kitabn banda szn ettiimiz alglama srecinde zeminin ilevi KORKU KLTR VE DEERLER KLTR 155 ni yeniden hatrlamamz gerekir. Ne demitik? Zemin alglamay, alglama davran, davran da kendine zg sonucu yaratr. Korku kltr, belirli trden bir yaam tarz, bir yaam felsefesidir. Korku kltr insanlarn zne nem vermez; bu zeminde sosyal maskeler, mevkiler ve maddiyat nemlidir. Deerler kltrnde insann z nemlidir; tm yaam sreci, zgn yaama katks orannda anlam bulur. Grdm kadaryla aydnlarmz, henz bu iki kltr tartmaya balamamlar; ne var ki, kanmca Trk toplumunun en can alc sorunu budur. Gelecek blmde sevgi konusunu ele alarak bu iki kltr karlatrmak istiyorum. SEVG YAAMDIR 157 20 Sevgi Yaamdr Sevgileri yarnlara braktnz ekingen, tutuk, saygl. Btn yaknlarnz Sizi yanl tand. Bitmeyen iler yznden (Siz byle olsun istemezdiniz) Bir bak bile yeterken anlatmaya her eyi Kalbinizi dolduran duygular Kalbinizde kald. BEHET NECATGL* Yolda grdnz sradan vatandaa u durumlar anlatn ve arkasndan verilen sorulan sorun: Durum 1: Adam kamyon ofrl yaparak hayatn kazanyor. Karsnn olan ocuu dourmasndan memnun, arkadalarna yle diyor: Olumu makine mhendisi yapacam; ben okuyamadm o okusun, benim gibi sknt ekmesin. Gerekirse ceketimi satacam yine de onu okutup makine mhendisi yapacam. Soru 1: Bu kam/on ofr olunu seviyor mu? * Soysal, lham, 2. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 277), Bilgi Yaynevi; Ankara, 1994. Durum 2: Anne kznn tabana drt kfte koyuyor ve kzma bu kfteleri bitirmesini sylyor. Ne var ki kz, iki kfte yedikten sonra, Anne ben doydum, dier iki kfteyi yiyemeyeceim, diyor. Anne, Hayr doymadn, kftelerini hepsini bitireceksin; senin zayflayp hasta olman istemiyorum. Drt kfteyi de yiyeceksin/ diyor. Soru 2: Bu anne kzn seviyor mu? Durum 3: Byk bir kentte alan oullarnn evlenme vaktinin geldiini dnen anne ve baba, onun iin kendi kylerinde kz aramaya balyorlar ve nihayet mnasip bir kz buluyorlar. Kz isteyip aile arasnda sz keserek nikh iin olan aryorlar. Olan kye gelip kz grnce kan kaynamyor. Annesine, Ana, ben bu kz istemem! diyor. Anas da, Olum senin ksmetin buymu; baban sz kesti; bu kzla evlenmezsen kimsenin yzne bakamaz, aha u aaca kendini asar! diye yant veriyor. Olan da boynunu bkp, gnlnn istemedii kzla evleniyor. Soru 3: Anne ve baba oullarm seviyor mu? Durum 4: vlahallenin en gzel kzma vurulan bkn delikanl kza haber gnderiyor: Ya

73

benim olacaksn ya kara topran! Soru 4: Bkn delikanl kz seviyor mu7 Sokaa kp karlatmz insanlara sorsak, ou, bu sorularn her birine, Evet! yantn verecektir. Peki sizin yantnz no oldu? Siz hangilerine evet hangilerine hayr dediniz? imdi aklnza ilk gelen, Peki, hangi yant verilseydi doru olurdu7 sorusu olmutur. Gelin beraberce bir gzden geirelim. Kamyon ofr Olunu Seviyor mu? Kamyon soluru olunun makine mhendisi olmasn istiyor. Niin? Onun kendisinin ektii skmllan ekmesini istemedii 158 LETM DONANIMLARI SKVGI YAAMDIR 159 iin. ocuunun sknt ekmemesini niin istiyor? ocuunu sevdii iin. Peki aadaki gelimeler olursa ne olur? ocuk byynce okula gitmek istemedi; rnein, pazarc lk yapan bir esnaf olmak istedi. Okula gitmek istedi; fakat makine mhendislii yerine baka bir bolumu seti; rnein felsefe blmn seerek meslek olarak felsefeyle uramay tercih etti. Bu durumlarda babann alaca tavr ne olacak? Makine mhendisi olmak iyi para kazanmann sadece bir yoluysa ve babann gznde eitimin para kazanmann tesinde baka bir deeri yoksa, o zaman ocuk esnaflktan veya felsefeden para kazanabileceini kantlarsa itiraz etmez. Olunun bu uralardan iyi para kazanamayacam dnrse itiraz eder. Olunun makine mhendisi olmasn, baba kendine zg kiisel nedenlerden dolay isteyebilir. rnein, ilkokul arkada makine mhendisi olmu ve kkken kendisinin gz koyduu kzla evlenmi olabilir. Kendisinin yaad bu eziklii olunun yaamamasn, olunun makine mhendisi olmasyla zdeletirmi olabilir. Birbaka olaslk, alt irketin yneticisi makine mhendisi olduu iin baba, saygn ve gl insan olmann yolu olarak makine mhendisliini grm olabilir. Bunun gibi daha birok neden saylabilir. Olunu makine mhendisi grmek istemesinin arkasnda babann kendine zg bu tr nedenleri varsa, makine mhendislii para kazanmann tesinde bir anlm tamaya balar ve baba ocuunun baka bir meslei semesine rza gstermez. ocuun makine mhendisi olmas artk ocuun yaamn aan, babann yaamnn bir ynne hizmet, eden bir ilev yklenmitir. Ne va ki, baba, olunun makine mhendisi olmasyla ilgili isteinin nereden kaynaklandnn bilmemde olmayabilir. i Baba, ister eitimi para kazanmann bir arac olarak grsn, ister kendine zg kiisel nedenlerden dolay olunun makine mhendisi olmasn istesin, benim, bu tr dnen babalarn sevgi anlayyla sorunum var. nce eitimi para kazanma arac olarak gren baba yaklamn ele alalm. Eitimi para kazanmann arac olmann tesinde gremeyen baba, yaamn amacn para kazanmak olarak grmeye yatkndr. Bu yle bir zincir ki, bu zincirin sonunda sadece eitim bir ara olmuyor, yaamn kendisi bir ara oluyor: insan para kazanmak iin yaar/ mesajn, ocuk, byle bir ailede erken yata almaya balyor. Dier yandan, baba kendine zg nedenlerden dolay ocuunun makine mhendisi olmasn istediinde ise ocua u mesaj vermeye balyor: Sem bu dnyada benim beklentilerimi gerekletirmek iin varsn! Grld gibi, her iki halde de ocuun kendi z onurlandrilmamaktadr. Halbuki sevgi, bir insann olabileceinin eti iyisini olmasna, gelimesine olanak salamaya kemlini adamaktr. Babann bilinci byle bir sevgi anlayndan uzaktr. Toplumumuzdaki birok

74

insan da, babann bilincinin gerek sevgiden yoksun olduunu kavramakta yetersiz kalmakladr. Bu baba, gerek sevgi bilincine erimi biri olsayd nasl konuurdu? Dier rnekleri de irdeledikten sonra bu sorunun yantna dneceim. Anne Kzn Seviyor mu? Anne, k/n kftelerinin tamamm yemesini istiyor; niin? Onun zayflayp hasta olmamas iin, salkl bir ocuk olmas iin. ocuunun salkl olmasn niin istiyor? ocuunu sevdii iin. 160 LETM DONANMLAR Peki ocuk neden dier iki kfteyi yemek istemiyor? Doyduu iin. Ama anne, ocua, doyup doymadna karar verme sorumluluunu vermiyor. Niin? nk ocuunun, doyduunu anlayacak bir yetiye sahip olduuna inanmyor. Ayrca ltfen hatrlayn, varoluun be boyutunda anne farkna varmadan ocuuna, Sende bir bozukluk var, ve Sen yetersiz, gsz ve gvenilmezsin! mesajlarn) veriyor. Burada ilgin bir durum ortaya kyor: Bu anne, evdeki kedinin doyup doymadn bilebilecek bir yetiye sahip olduuna inanr. Yani kediyi, Sen doyup doymadn bilmezsin, haydi ye! diye zorlamaz. Demek ki evdeki kedi bu ocuktan daha donanml (eer isterseniz donanml yerine yetenekli veya akll gibi kelimeler de kullanabilirsiniz) grlyor. Peki neden toplumumuzda kzma, Sen bir kediden daha az donanmlsn (akllsn veya yeteneklisin!) mesajn veren bir annenin sevgisinden phe edilmez? nk, benim toplumumda, Sen doyup doymadn bilmezsin, haydi ye! diyen annenin bu sznn altnda neler yattn anlayabilecek bilisel donanma, birok kimse maalesef sahip deildir. Bizdeki donanm, ocuk deil, anne, evladnn ne yapp yapamayacam bilir! yargsna gtrr. Peki bu ocuk ne yapmal ki yiyecek konusunda kedi kadar aklh olduunu annesine kantlayabilsin? Yapabilecei hibir ey yok. ocuk kaderinin kurban olmu durumdadr ve bu kafesten kmas mmkn deildir. Ne demek kaderinin kurban olmas? nsan bedeninin uasi altm bilmeyen bir anneye sahip olma kaderidir, szn ettiim. Gerek udur ki, insan vcudu, mthi bir donanmhk iin de alr; bylece insan a olduunu, yorgun olduunu, susuz veya uykusuz olduunu dorudan bilir. Ayrca doyduunu, ye SEVG YAAMDIR 161 teri kadar dinlendiini, yeteri kadar uyuduunu veya yeteri kadar su itiini de dorudan anlayabilir. Atm ama doydum, diyen bir yetikine, Nereden biliyorsun doyduunu, nasl ltn? diye sorarsanz, aklnzdan bir zorunuz olduunu dnr. Aklnzdan bir zorunuz olduunu dnr nk, her insann a veya tok olduunun dorudan farknda olduu, bilinen bir gerektir. Bu ocuk annesinin tutumunu sorgusuz sualsiz kabul ettii zaman, annesine baml bir insan olarak yetiecektir; Anne su ieyim mi?, Anne benim karnm ackt m? gibi ilk bakta ok tuhaf grnen tutumlardan balayarak daha sonra, Anne hangi meslei, ei, evi, kitab seeyim?e kadar varan, sosyal yaamda sk sk grdmz tutumlara kadar gidecektir. ocuunu gerekten seven anne, ocuunun kendisine bu kadar baml olmasn neden istesin ki? Birisinin kendine baml olmasn isteyen kii, bu bamll kendine zg nedenlerden dolay ister. Yani anne, ocua zg nedenlerden dolay deil, kendine zg nedenlerden dolay ocuunun kendisine baml olmasn istemektedir.

75

Her anne iin bu nedenler deiik olabilir; kimi kendi ocukluundan gelen bamllk alkanln, kimi varoluunun anlamszln, kimi de kocasyla ilikisinden doan mutsuzluu doldurma abasndadr. Ama, bu nedenlerin hibiri ilikiye, ocuu sevmeye dnk bir bilin getirmez. Anne kendine zg nedenlerle ocuu baml klmaya giritiinde, ocuun kendi z onurlandrlmamaktadr. Halbuki sevgi, bir insann olabileceinin en iyisi olmasna, gelimesine olanak salamaya kendini adamaktr. Annenin bilinci byle bir sevgi anlayndan uzaktr. Toplumumuzdaki birok insan da, annenin bilincinin gerek sevgiden yoksun olduunu kavramakta yetersiz kalmaktadr. Bu anne gerek sevgi bilincine erimi biri olsayd nasl konuurdu? id 162 LETM DONANIMLARI SEVG YAAMDIR 163 Dier rnekleri de irdeledikten sonra bu sorunun yantna dneceiz. Anne ve Baba Oullarn Seviyor mu? Anne ve baba oullarnn evlenme vaktinin geldiinin farkndalar ve bunu umursuyorlar. Neden? nk oullarna deer veriyorlar, onu seviyorlar, akla gelen birok yanttan biri olabilir. Kz istemeleri, sz kesmeleri de ayn yantn gerei olarak dnlebilir. Peki olan neden kzla evlenmek istemiyor? Kan kaynamad iin. Ama, kimi isterse onunla evlenmeye karar verme yetkisini anne ve baba olana vermiyor! Niin? nk oullarnn evlilik iin mnasip kiiyi seme yetisine sahip olduuna inanmyorlar. . Olan ilgin bir seimle kar karya; ya babas kendini asacak ya da istemedii kzla evlenecek. Babasnn kendini asmasn olan gze alsa, acaba istedii kz kyde ona verirler mi? Hi sanmyorum. Yani olann pek bir seenei kalmam durumda; u veya bu, hangi seenek iinde hareket ederse etsin, yine kendi isteine ulaaca bir olanak yaratamyor. Netice olarak, anne ve baba, verdikleri kararla oullarnn mrnn geri kalan ksmn istedii gibi geirmesini olanaksz klm bulunuyorlar. Peki neden toplumumuzda, olunun mrnn geri kalan ksmn istedii gibi geirmesini olanaksz klm bir anne ve babann sevgisinden birok kimse phe etmez? Bunun nedeni, bireyin kendi yaamndan kendisinin sorumlu olmas gerektiinin bilinmemesidir. Peki bu olan ne yapmal ki, evlenme konusunda doru karar verebilecek yetenekte olduunu annesine ve babasna kantlayabilsin? Annesinden ve babasndan bamszln ilan edip kendi bann aresine bakmann tesinde bu olan evladnn yapabilecei hibir ey yoktur. Kyde yetimi bir delikanlnn tmyle bamszln ilan etmesi, hi da grmemi birinin Everestin tepesine kmak iin hayatn yeniden planlamasna benzer. Olan ocuu kaderinin kafesindedir ve bu kafesten kmas olaanst bir farkmdalk ve destek gerektirir. Bir ark hatrlyorum, ocukluumda sk sk duyardm, Bu ne sevgi ah, bu ne strap! diye szleri vard, imdi o szleri dnyorum. Szn ettiimiz yle bir sevgi ki, kardakini mutlaka kendine baml klyor ve onun insan olarak bamszln elinden alyor. Kii, kendine zg nedenlerden dolay kardakinin kendisine baml olmasn ister. Szn ettiimiz bu olayda anne ve baba, kendilerine, topluma ve kltre zg nedenlerden dolay ocuklarnn baml olmasn istiyor. Anne ve baba, kendilerine zg nedenlerle ocuu baml klmaya giritiinde, onun z onurlandrlmamaktadr. zn onurlandrlmad yerde sevgi yoktur. Toplumumuzdaki birok kiinin bilinci, onurlandrc bir sevgi anlayndan uzaktr; o

76

nedenle, bu ana ve babann yaptklarnn, ocuk iin ne denli olumsuz bir gelecek yarattnn birok kii farknda deildir. Bu anne ve baba, gerek sevgi bilincine erimi insanlar olsalard nasl konuur, nasl davranrlard? Bir rnek daha irdeledikten sonra bu sorunun yantna dneceiz. Bkn Delikanl Kz Seviyor mu? Delikanl k olduunun farknda. Nasl m? Siz susuzluunuzun, alnzn nasl farknda iseniz, o da k olduunun yle farknda. Muhtemelen srekli kafas o kzla megul; onu zlyor, y 164 LETM DONANIMLAR] zn grmek istiyor ona dokunmak, onu kucaklamak hayali, srekli kafasnda. Ve btn bu duygularn kantlad eyi o biliyor: Ben bu kz seviyorum! Peki bir delikanl bir kz severse ne olur? Eer gerekten bu kza gnln vermise, o kza ilgi duyan bakalar varsa onlara mesajn gnderir: Hop hop aslmayalm, yengeniz olur! Daha sonra, Benim gz koyduum kza aslan deerim! ve benzeri tehditler, uyanlar etrafa yaylr. Gerekten de kiiler o kza aslmay gze alamazlar. Ve delikanl o zaman mesajn asl hedefe yollar: Ya benim olacaksn ya kara topran! Peki kendisi bu kz uruna lmeye hazr m? Evet! Bu delikanl sevdii kz uruna lmeye hazr! Hem lmeye hazr hem de ldrmeye! Eer kz tm uyarlan duymayp baka birine giderse onu gerekten kara topraa gmer. Kz kendi istei dnda zorla baka birine verilirse o zaman verenlerin ba belaya girebilir. Bkn delikanl kararn vermitir: Onu bakasna yar etmem! Tabii burada apak gzken odur ki, bu bkn delikanl, kzn kendisine ilgi duyup duymamasna pek aldr etmemektedir; karar verecek olan kaz deil, kendisidir. Bir baka deyile, olann sevmesi kzn kaderini tayin etmede gerekli ve yeterli nedendir; kza sz dmemektedir. Peki neden toplumumuzda, kzn, mrnn geri kalan ksmn istedii gibi geirmesini olanaksz klm bir delikanlnn sevgisinden birok kimse phe etmez? Bunun iki nedeni var. Birincisi, bir gen kzm kendi istekleri erevesinde bir yaam oluturmas ve kendi sevdii insan seme iradesini gstermesi bu toplumun genelinde pek nemsenmez. Bu yazdm cmle stnde dndke, aslnda yanl sylediimi anladm; aslnda nemseniyor, hem de baya nemseniyor. Benim yle sylemem gerekirdi: Bir gen kzm kendi is SEVGt YAAMDIR 165 tekleri erevesinde bir yaam oluturmas ve kendi sevdii insan seebilecei iradeyi gstermesi bu toplumun genelinde istenmez. Niin istenmiyor? Gen kzn kendi yaamna yn vermesi istenmiyor, nk bu durumda onun iin karar vermesi beklenen kiilerin gc yadsnm olur. Bu gen kzm iinde yetitii ortamda, birincisi gen olmak, ikincisi dii olmak, gsz olmak iin yeterli iki nedendir; kzn iinde yetitii bu kltrn tm yaam felsefesi g ilikileri stne kurulduu iin, gszn kendi yaamn ynetme hakk yoktur. Delikanlnn kza olan sevgisinden phe etmemenin ikinci nedeni, sevginin ne demek olduuyla ilgili, insanmzn bilincinin donanmam olmasdr. Kzm mrnn geri kalan ksmn istedii gibi geirmesini olanaksz klm bir delikanlnn sevgisinden birok kimse phe etmez, nk bunun sevgisizlik olduunu anlayabilmek iin, bireylerin bilinlerinin donanm olmas gerekir ve toplumumuzda birok kimse byle bir donanma sahip deildir. Bizdeki bilincin donanm, Olan sevene kz alr/ yargsna gtrr. Dilerim Tanrdan ki, sana ak kucaklar Bir daha kapanmadan kara toprakla dolsun; Kan

77

tkrsn adn candan anan dudaklar, Sana benim gzmle bakan gzler kr olsun! FARUK NAFZ AMLIBEL* Bu gen kz ne yapmal ki, yaamyla ilgili olarak, kimi sevecei konusunda karar verebilsin ve bu karar, saygyla karlanp kabul edilsin. Bamszln ilan edip kendi bann aresine bakrnann/rfe * zkan, A.; Durba, R., Cumhuriyetten Gnmze Trkjfnri Antolojisi (s. 82.), Cilt 1, Boyut Dosya Yaynlar, stanbul, 19^. SEVG YAAMDIR 167 166 LETM DONAN 4LARI sinde, bu gen kzn yapabilecei hrr ?ey y ^>k. Trkiyede geleneksel kltr iinde sradan bu1 Trk a1 esi.de yetimi bir gen kzn tmyle bamszln ilan etrru.vi, bir nceki rnekte belirttiim gibi, hi da grmemi birinin Everestin tepesine kmak iin hayatn yeniden planlamasna benzer. Gen kz kaderinin kafesindedir ve bu kafesten kmas olaanst bir farkndalk ve destek gerektirir. Bu kafesin kurallarndan biri, yukarda da belirttiim gibi, gen kzn bir birey olarak kendi yaamna yn veremeyeceidir. Yine bizim arky hatrlayalm, Bu ne sevgi ah, bu ne strap! Yine yle bir sevgiyle karlayoruz ki, kardakini mutlaka kendine baml klyor ve onun insan olarak bamszln elinden alyor. Yine tekrar ediyorum, bence, toplumumuzdaki birok kiinin bilinci onurlu bir sevgi anlayndan yoksundur. Birok kii, bu delikanlnn, sevdii gen kz iin ne kadar olumsuz bir gelecek yarattnn farknda deildir. Bu delikanl, gerek sevgi bilincine erimi biri olsayd, acaba nasl konuur, nasl davranrd? imdi her bir olay yeniden hatrlayp bu sorularn yantm deerler kltr iinde irdeleyeceiz. nsan nsan Klan Sevgi rdelediimiz rneklerde anlatlan sevgi, insan bir nesne, bir ara olarak gren sevgiydi. Seven sevileni kendi amac uruna kullanmaktayd. Kamyon ofrl yaparak hayatn kazanan babann, Olumu makine mhendisi yapacam; ben okuyamadun o okusun, benim gibi sknt ekmesin. Gerekirse ceketimi satarm, yine de onu okutup makine mhendisi yaparm, dedii rnei irdelemi ve yle bir sonuca ulamtk: Sen bu dnyada benim beklentilerimi gerekletirmek iin varsn. Bu durumda ocuun kendi z onurlandrlmamaktadr. Daha sonra ilave etmitik; Halbuki sevgi, bir insann olabileceinin en iyisini olmasna, gelimesine olanak salamaya kendini adamaktr. Babann bilinci byle bir sevgi anlayndan uzaktr. Ve daha sonra sorumuzu yneltmitik: Baba, deerler kltr iinde gerek sevgi bilincine erimi biri olsayd nasl konuurdu? Baba, varoluun be boyutunun bilincinde deerler kltr iinde oluna baksayd, ocuunun gelierek olabileceinin en iyisi olmasna kendini adadm sz ve davranyla gsterirdi. Elimden geleni yapp olanaklar erevesinde olumun gelimesi iin uraacam; ben geliemedim ama ona bu olanaklar salayacam. Gerekirse ceketimi satacam ona geliim olanaklar salayacam, derdi. Bu szleri ifade eden bilinte, ocuunu tutsak alan, onun zne saygsz bir tavr yoktur; aksine ocuun zn deerli klan, ycelten bir tavr vardr. Kznn tabana drt kfte koyan ve ona bu kfteleri bitirmesini syleyen anneyi konu etmitik, tki kfte yedikten sonra, Anne ben doydum, dier iki kfteyi yiyemeyeceim,

78

diyen ki zina anne, Hayr doymadn, kftelerinin hepsini bitireceksin; senin zayflayp hasta olman istemiyorum, diyordu. Bu anne, deerler kltr iinde gerek sevgi bilincine erimi biri olsayd, nasl konuur, nasl davranrd? Anne gerek sevgi bilincinde olsayd, kznn salyla onun * zne saygl biimde ilgilenirdi. Yemekte onun istedii kadar yemesine olanak salar, ocuk doyduunda, Peki tatlm, doydunsa kalkabilirsin, derdi. Doal olarak, kznn yemek aralarnda istedii zaman abur cubur yemesine frsat vermez, salkl yeme bilinci oluturmak iin onunla srekli bir iletiim iinde olurdu. Yemek yemeyi kendi otoritesinin test edildii bir alan haline getirmekten kesinlikle kanr, kzyla, gven gelitiren, onun zne saygl bir iliki kurmaya zen gsterirdi. Oullarnn rzasn almadan onu istemedii bir kzla evlendiren anne ve baba gerek sevgi bilincine erimi kiiler olsalar 168 LETM DONANIMLARI di, oullaryla konumadan kz konusunda karar vermez, sz kesmez, onun seimine nem vererek onun, gnlnn istedii bir kzla evlenmesine olanak salarlard. Mahallenin en gzel kzma vurulup, Ya benim olacaksn ya kara topran! diyen bkn delikanl gerek sevgi bilincine erimi biri olsayd, esas sevdii eyin bu kzn can, z olduunu bilir ve sahiplenmek yerine onu szleriyle, davranlaryla yceltme yollarn arard; onurlu bir beraberlik oluturmak iin urard. Onun da mutlu olaca, anlaml ve cokulu bir gelecee kendini adadn kantlamaya giriirdi. nsan onuru, deerler kltrnde en temel deerlerden biridir. Deerler kltrnde sevgi, insan onurunu yceltir, gelitirir. SEVG YAAMDIR 169 var ki, nasl ku havann, balk suyun farknda deildir, insanmz da bu kltrn yaammza yn verdiinin bilincinde deildir. Korku kltrnn yaammz ynettiinin bilincine varmadan, bunu fark etmeden canm deerini bilen, insan insana bir yaam oluturmak olanakszdr. 1 Sorunun Temelinde Korku Kltr Vardr Korku kltrnde seven gl kii, sevdii kiinin sahibi gibi davranr. Burada stnde durulmas gereken en temel konu udur: Seven kii, yani bizim rneimizde olunu makine mhendisi yapmak isteyen kamyon ofr, kzma drt kfte yedirmek isteyen anne, oullarn istemedii bir kzla evlendirmek isteyen anababa ve kza haber gnderen bkn delikanl sahiplenme duygusu iinde olduklar halde, kendilerini gerekten seven insanlar olarak dnmektedirler. Onlarn, gerekten sevdiklerini dnmeleri sebepsiz deildir; belirli bir dnya grnn, yaama bak tarznn sonucu olarak ilikilerini sevgi ilikisi olarak alglamaktadrlar. Bu dnya gr, yaama bak tarz, sokaktaki insanla paylalan bir alglama zemini olduu iin, sokaktaki insan da bu ilikileri sevgi ilikisi olarak grr. Bu alglama zemini, insann zn, onurunu, tekliini nemsemez; bu zeminin nemsedii en nemli faktr gtr. Bu bir kltrdr ve ne yazk ki lkemizdeki insanlar, bu kltrn iinde yorularak yetimilerdir. Ne 21 Aile ii likilerdeki Bilin Durakta kii Adam kadn ve ocuk Adamn elleri ceplerinde Kadn ocuun elini tutmu Adam hznl Hznl arklar gibi hznl Kadn gzel

79

Gzel anlar gibi gzel ocuk Gzel anlar gibi hznl Gzel arklar gibi gzel CEMAL SREYA* Korku ve deerler adn verdiim iki kltrden sz ettim. Korku kltr insanlarn zne nem vermez; sosyal maskeye, mevkiye ve maddiyata nem verir. Deerler kltrnde ise insanm z nemlidir; her ey, zgn yaama katks orannda anlam bulur. Soysal, Ilhami, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 496), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. ALE LKLERDEK BlLN 171 Korku kltr iletiim ortamna, kimin dedii olacak, deerler kltr ise, doru olann yaplmas bilincini getirir. Kl trden gelen bu bilincin tr, kiinin insan ilikilerini alglamasn ynlendiren zemin ilevini grr. Korku kltrnde bireyler birbirlerini tanyorlarsa, o ortamda kimin gl olduunu nceden bilirler; birbirlerini tanmyorlar ise, kimin gl olaca belirleninceye kadar bir belirsizlik dnemi srer. Deerler kltrnde o ortamda doru olann ne olduu henz belirlenmemi ise, o ortamda doru olann belirlenmesi ncelik kazanr; ortamdaki vizyon ve bu vizyonun stne kurulu deerler belirleninceye kadar belirsizlik srer. Kar Koca likilerinde Bilin Amerikada doktora rencisiyken bekrdm ve gzmn iine glerek dorudan bakan niversiteli kzlardan hem holanr hem de ekinirdim; ekinmemin nedeni onlarn gven dolu, atlgan ve enerjik tavrlaryd. Yemek yiyelim mi? gibi bir soruya, hi naz etmeden, gzmn iine bakarak, ok houma gider! gibi yant vermeleri beni korkuturdu. Nasl istersen, Olabilir, Bilmem hi dnmedim, gibi ekingen ve belirsiz yantlar bana daha kadmms gelirdi. Bu alglamamdan dolay birok gzel kzla yemek yemekten vazgetiimi anmsyorum. Kadn ve erkek bir araya gelince erkek baskn olur ve onun dedii olur! gibi o zamanlar adn koyamadm kuraln beni ynlendirdiinin bugn farkndaym. Bu kuraln kayna korku kltrdr ve bu kltr, kar koca ilikilerini batan biimlendirmeye balar. Karnn gzn ilk gece korkutmak gerektiini babalar, amcalar, aabeyler srekli sylerler. Okuyucularmn, bu tr nasihatlerin deiik trlerini bildiinden eminim. Bir keresinde, Temiz Aile Temiz Gelecek adl televizyon programma, stdyoya beraber geldii arkadalarnn, bilge bir kii olduunu syledikleri, kasaba giyimli, 50 yalarnda bir bey 172 LETM DONANIMLARI konuk oldu. Konumak iin frsat kolluyordu ve bir frsatn bularak yksn anlatt: Efendim, askerliini beraber yapm olan kafadar iki kyl ayn zamanda evlenmiler ve biri ehre, br kye yerletikten sonra, bir sre birbirlerini grmemiler. ehre yerleen bir frsatn bulmu, kye gelmi ve arkadann evini ziyaret etmi; sofralar kurulmu, yemekler yenmi, kahveler iilmi ve ev hanm her eyi mkemmel yapm. Misafir, Hanmn ne kadar becerikliymi, deyince, ev sahibi Geldiinde hibir ey bilmezdi, ilk gece gzn korkuttum, her eyi hemen rendi, yantn vermi. Ne yaptn, nasl korkuttun gzn? diye sorunca, ilk gece bir bahaneyle kediye kzdm ve tuttuum gibi kedinin bacan ayrdm, bir nara attm, arptm duvara; kadn mrldannca da, eneni kapatmazsan senin de bacan byle ayrrm! dedim; o gn bugndr, kar gzmn iine bakyor beni memnun etmeye alyor, diye aklam. ehirden gelen, Ben de eve gidince, bir kedi bulup ayn yntemi uygulayaym yleyse/ deyince, kydeki, Tok, faydas olmaz; artk zaman geti, sen onu ilk gece yapacaktn/ demi.

80

Bu bey yksn bitirince, nce birka kii onu alklad; sonra stdyodaki byk bir ounluk alklamaya katld. Byk ounluun bu alklamaya bilinli katldn sanmyorum; sanki bir refleks olarak stdyo ortamna uygun davran alklamaktr anlay iinde alklamaya katldlar. Ne var ki sokaktaki sradan erkek vatandalarn byk bir ounluunun, karnn gzn ilk gece korkutmak gerekir inancna katlacan sanyorum. Kadn nikhta erkein ayana basmak ister; bu davrann altnda, Benim dediim olsun! istei yatar, Erkek ailenin reisidir ifadesi, ailede kimin dedii olacak ko AI E ii LKLERDEK BLN 173 nusunu akla kavuturmaktadr. Korku kltrnde, ailede kimin dedii olacak konusu akla kavumadan, aile huzuru olmaz. Benim iinde bydm sosyal ortamda aile huzurunun olmas iin kadnda olmas gereken korkudan sz edilirdi: 1 Allah korkusu, 2 baba korkusu, 3 koca korkusu. Korku kltrnde aile kimin korkan, kimin korkutan olduunu belirleyerek yaamna balarken, deerler kltrnde aile doru olan belirleyerek yaamna balar. Doru olan, paylalan deerlerdir. Bu deerler aile yaamnn temellerini oluturacak ye pusula gibi kar ve kocann davranlarna yn verecektir. Sevgi, iki insann birbirleriyle ilikilerinde onlarn davranlarn ynlendirecek en temel deerdir. Geree sayg, ailenin ekonomik ve sosyal temellerinin salam olmasn salar. Kar koca arasndaki gven, kan kocann kiisel btnl ve hakkaniyet duygular stne ina edilir. Hizmet, yaamn dayanma dzeni olduu gereine olan saygnn bir ifadesidir. Korku kltrnde aile, korkan ve korkutan insanlarn itime meydanyken, deerler kltrnde aile, yaam paylama ortamdr. Anababa ocuk likisindeki Bilin, ocuun Geliiminin Temelidir Her eye ramen ocukluun mutluluunu air yle dile getirir: ..... ocukluk, gene ancak ocukluk Geri o da ac Ama iyi ki var Yerine hangi mutlu yaam? BEHET NECATGL* * Soysal, Ilhami, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 277), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. 174 LETM DONANIMLAR] Dnr, yazar Louis Johannot, ocuklarn anababalarm daha yakndan tanmak istememin tek nedeni, anababalar tandka ocuklara kzamamam, onlar affetmemdir, der. ocuklarn, iinde yetitikleri ortam davranlarnda yaamalar ve yanstmalar ok doaldr; ocuk ailenin aynasdr, sz de ayn gerei vurguluyor. Psikolog Nathaniel Branden, Kiinin kendine ve yaama bak tarznn temelleri ocuklukta atlr, der ve bireyin yaamla kurduu ilikinin, kendisiyle kurduu ilikinin bir yansmas olduunu belirtir. ocuk byrken, Ben kimim? sorusunun yantn farknda olmadan iinde yetitii ailede bulur. Bulduu yant onun kimliini oluturur. Bu kimlii mr boyu geerli klmak iin, yine farknda olmadan, kii abalar. Korku kltrnde ocuk yetitirme nemli bir konu olarak kendini gstermez; nk otorite durumunda bulunan kimse (babaanadedenineamcaday vb.) ocuun ne olduunu, ne olmas gerektiini, nasl yetitirileceini bilir. Bu o kadar nemsenecek, kafa yorulacak bir konu deildir. Korku kltr ve deerler kltr, ocuun yetimesiyle ilgili temel sorulara farkl yantlar verir. Bu sorulan sorarak bir karlatrma yapalm: ocuun z

81

Korku kltrnde: ocuun z ktdr; bu z kendi bana braklrsa ocuk zndeki ktl yanstmaya balar ve ie yaramaz biri olarak yetiir. ocuun znn gelimesine olanak vermeden onu otoritenin (babaannededenine vb.) istedii biime sokmak ocuk terbiyesinin temelini oluturur. Deerler kltrnde: ocuun z iyidir; anababanm yapaca en nemli hizmet, bu zn gelimesine olanak salayacak ortam hazrlamaktr. ocuun z onu evrende tek klan, kendisi klan temel kaynaktr ve bu z, her ne pahasna olursa olsun, deitirilmek iin zorlanmamahdr. ocuun znde, hem onu bi ALE LKLERDEK BLN 175 rey olarak gl klacak bireysellik hem de toplumun ilevsel bir yesi yapacak ait olma gereksinmesi vardr. z, bencil veya kle deildir; salkl bir denge iindedir. ocuun Akl Korku kltrnde: ocuun korkusuna konuulur; onun aklnn gelimesine nem verilmez, aksine otoriteye bakaldrmasn nlemek iin aklnn gelimemesine nem verilir. Korku kltrnde akll ocuk/ otoritenin beklentisi ynnde dnen ocuktur, istenen ve beklenen, birbirinin benzeri dnen veya benzeri eyleri dnrm gibi davranan insanlar yetitirmektir. Toplumdaki sinerji veya yaratc g otoritenin iine gelmez. Deerler kltrnde: ocuun aklna konuulur, onun aklnn gelimesine ok nem verilir, insanolunu dier yaratklardan ayran en nemli yetisi, znn bir paras olarak getirdii akldr. ocuun znn geliip kendi doasn bulabilmesi, onun aklnn gelimesiyle mmkndr. Kendi zlerindeki yeti iinde doal olarak gelien akllar, toplumda istenen sinerjinin, yaratc gcn kayna olurlar. Kurallar Korku kltrnde: Kurallar, otoritenin gcn korumak iin vardr ve bu kurallar ocuun gelimesinden ok daha nemlidir. ocuk byrken kurallar aynen renmesine ve uygulamasna ocuun znn gelimesinden daha ok nem verilir. Kurallar tartlamaz; bu nedenle gelitirilmeye ve deitirilmeye ak deildir. Deerler kltrnde: Kurallar, ocuun zn daha iyi geli tirecek bir ortam yaratmak amacyla vardr. Bu kurallar tartlmaya, gelitirilmeye ve deitirilmeye aktr. ocuun Sahibi Korku kltrnde: ocuun sahibi otoritedir; ocuk otoriteye aittir. 176 LETM DONANIMLARI Deerler kltrnde; ocuun sahibi yaamdr; ocuk yaama aittir. Lbnanl yazar Halil Cibran, bu konuda unlar syler: ocuklarnz sizin ocuklarnz deildir. Onlar kendini zleyen Yaamn oullan ve kzlardr. Onlar sizin araclnzla gelirler ama sizden gelmezler. Sizinledirler ama size ait deildirler. Onlara sevginizi verebilirsiniz, ama dncelerinizi asla vermeyin; nk onlarn kendi dnceleri vardr. Onlarn bedenlerini eve koyun, ama ruhlarn hapsetmeyin; nk onlarn canlan, sizin ryanzda dahi ziyaret edemeyeceiniz yarnn evinde oturmaktadr. Onlar gibi olmaya alabilirsiniz, ama onlar kendiniz gibi yapmaya uramayn.* ocuk Sevgisi Korku kltrnde: ocuk sevgisi, ocuun sahibiymi gibi hareket edilerek, onun namna onun iin kararlar verilerek kendini gsterir. O nedenle, Kfteleri bitireceksin!, u meslei seeceksin!, u kzla evleneceksin! tr yaklamlar, korku kltrnde bir sevgi davran olarak alglanr. Deerler kltrnde: ocuk sevgisi, ocuun getirmi olduu potansiyelleri gelitirerek

82

onun kendisi olarak gl ve mutlu olmasna olanak salamaktr. ocuun zn zedelememeye byk bir zen gsterilir. Snrlar ve Sorumluluk Bilinci Korku kltrnde: ocua snrlar ve sorumluluk bilinci verilmesi nemli deildir, hatta istenmez; nk snrlar ve sorumluluk bilinci gelimi bir birey kendi hak ve sorumluluklarm otoriteye kar da korumaya kalkr. ocuun snrlarnn ve sorumluluunun ne olduuna otorite karar verir ve bunu sorgula * Cibran, Halil, Ermi (s. 30), Anahtar Kitabevi, stanbul, 1994. ALE I LKLERDEK BLN 177 mak ocuun haddine dmemelidir. ocuk kendi hayatndan sorumlu deildir ve olmamaldr; otorite onun hayatndan sorumlu olmaldr. Ne var ki otoritenin kendisi, davranndan kimseye hesap verme zorunluluunu hissetmez. O, otorite olduu iin hesap vermek zorunda deildir, ister per, ister dver; hikmetinden sual olunmaz. Korku kltrnde keyfilik vardr. Deerler kltrnde: ocuun snrlar ve sorumluluk bilincini renmesi nemlidir. ocuun kendi haklarn ve ayn zamanda sorumluluklarn renmesi ve bu bilin iinde kendi hayatnn sahibi olarak toplum iinde yaamna yn vermesi, onu eitmekle ykml aile byklerinin zerinde srarla durduklar nemli bir konudur. Otorite durumunda bulunan kii, ocuun uymas gereken deerler ve kurallara kendisi de uymak ve hesap vermek zorundadr. Deerler kltrnde keyfilik yoktur. Anababa Davrannn rnek Alnmas Korku kltrnde: Hocann dediini yap, yaptn yapma, korku kltrnn tipik ilkeleriden biridir. Anababa veya ocuun yaamnda otorite durumunda olan kiiler, ocua davranlaryla rnek olmak gibi bir bilin tamazlar. Bu nedenle bir baba veya anne korku kltrnde elinde sigara tutarken ocuuna salk konusunda nasihat edebilir ve bunda da hibir eliki grmez. Deerler kltrnde: Hoca dediini yapar ilkesi geerlidir. davranlaryla gsterirler. ocuuyla salk konusunda konumak isteyen anababa, nce kendi davranlarn gzden geirir sonra salk konusunda konuur. Deerler Bilinci Korku kltrnde: ocuu terbiye etmek iin Elalem ne der, Aman kimse grmesin, Yapma, yoksa seni ok ayplar 1D 12 178 LETM DONANIMLARI lar/ gibi szler ok sk kullanlr. ocuk, davranlarn darda bir bakasnn gzyle deerlendirme durumunda braklr. retmen bu davrann grseydi ne derdi imdi sana? tavr hkimdir. Deerler kltrnde: Evladm, Bakas ne der? nemli, ama en nemlisi senin ne diyeceindir. Aynada gzlerinin i^ine rahat rahat bakarak syleyemeyecein eyleri syleme ve yapma; nk senin en nemli gcn, bu gzlere rahat rahat bakabilmekte sakldr. Sorumluluk bylece, bakasnn ne diyecei vurgulu dsal bir kaynaktan, ocuun kendisinin ne diyecei vurgulu isel bir kaynaa dntrlmtr. Bu i kaynan ad vicdandr. Deerler kltr, vicdan temeli stne bir yaam olutururken; korku kltr, vicdann gelimesine olanak salamaz. Yalnzlk Korku kltrnde: ocuk, i benliinin kimsenin umurunda olmadn, nemli olann okuldaki baars gibi eyler olduunu hisseder; ocuun z, cam yalnzdr. ocuk zaman iinde, Benim zmde bir bozukluk var/ duygusuna kaplr. Utanca boulmu i ocuun kayna bu yalnzlk duygusudur. Deerler kltrnde: ocuk znn, cannn nemli olduunu, kabul edildiini bilir.

83

Kendisine deer verildiini bilir; yalnzlk duygusu iinde deildir. Sonu ve Sre likisi Korku kltrnde: Sonu vurguludur; Ne yap yap, hangi yolu kullanrsan kullan, sonucu elde et! ilkesi geerlidir. Snf gemek iin snavda kopya ekmek, ma kazanmak iin ike yapmak bu kltr iinde kabul grr. Deerler kltrnde: Sre vurguludur; ocuklara u iki ilke retilir: 1 Bir ey yaparken elinden gelenin en iyisini yap, 2 Yaptn zevk alarak, cokuyla yap. Bu iki kurala uyarsan eninde sonunda iyi sonu alrsn. ALE LKLERDEK BLN 179 Dinlemek Korku kltrnde: ocuk dinlenmez; ocuu dinlemek nemli deildir, ocua sylemek nemlidir. Deerler kltrnde: ocuu nce dinlemek, dinledikten sonra konumak nemlidir. HANG DEERLERN TEMEL ALINDII NEMLDR 181 22 Hangi Deerlerin Temel Alnd nemlidir Drtnala gelip Uzak Asyadan Akdenize bir ksrak ba gibi uzanan Bu memleket bizim! Bilekler kan iinde, diler kenetli, ayaklar plak Ve ipek bir halya benzeyen toprak Bu cehennem, bu cennet bizim! Kapansm el kaplan bir daha abnastn Yok edin insann insana kulluunu Bu davet bizim! Yaamak bir aa gibi tek ve hr Ve bir orman gibi kardeesine Bu hasret bizim! NZIM HKMET* Deerler konusunda daha nce yaynlanm olan kitaplarmda, zellikle yi Dn Doru Karar Ver, imizdeki Biz ve Savada, ayrntl tartmalar ve deerlendirmeler yaptm. * Soysal, Ilhami, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 88), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. I iyi Dn uoru Karar Ver de, gen niversite rencisi Timur ile bilge kii Yakup Bey arasnda gelimi insan ve temel deerler konusunda olduka kapsaml yle bir tartma yer alr. Gelimi insan paradigmasnn ana varsaym udur: nsann psikolojik doasn dzenleyen evrensel dorular vardr. Bu dorular, z itibariyle her kltr ve ada geerlii, uygulanabilirlii olan insan doasnn ynlerini ifade ederler. Yerekimi nasl doalsa ve gereklii varsa, gelimi insan paradigmasnn temel deerleri de doal ve gerektir. Tam benim sormay dndm konuda konumaya balamt. Bu houma gitti. Ama, Yakup Bey evrensel dorulardan bahsederken bunlarn her kltrde ve ada geerli olduunu syleyince hayretler iinde kalmtm. Yakup Bey, bu ifade ok salt bir ifade deil mi? diye sordum. Evet, yle. Farkna varm olmanza sevindim, dedi. Yani siz diyorsunuz ki, kii ister eitim grm ister kara cahil olsun, ister Trkiyede ister Japonyada bysn, ister Mslman isterse Budist olsun, hatta ister kadn ister erkek olsun, btn insanlar iin geerli baz temel deerler vardr. Eer yanl anlamamsam siz ayrca, bu deerlerin zaman iinde de deimediini sylyorsunuz; yani, sizin szn ettiiniz dorular bin sene nce ne kadar geerli ise, bugn de ayn derecede geerlidir. Yakup Bey glmseyerek yzme bakt. Evet Timur Bey, doru anladnz. Ne kadar heyecan verici bir konu, deil mi? diye biraz aka yollu sordu. Biraz oke olmu durumdaym Yakup Bey. Benim imdiye kadar rendiim en nemli eylerden biri, insan yaamnda salt dorularn olmad, her olayn iinde olutuu balama gre anlam kazand dncesiydi. Bu gre ulatm iin kendimi bir derece

84

bilge gryor ve kutluyor 182 LETM DONANIMLARI dum. imdi siz zerine basa basa, herkes iin her yerde ve her zaman geerli dorulardan sz edince afalladm, dedim, (s. 127128) Bu deerlerin evrenselliinden phe eden Timura Yakup Bey u neriyi yapar: imdi sizinle yle bir oyun oynayalm. Siz bu deerlerin zddn dnn. rnein, hakkaniyet deerinin zdd olan hakkaniyetsizlik, hak yeme, hakkn vermemeyi dnn ve bir insann ya da bir toplumun byle bir zt deerle yaamn srdrdn dleyin. Bir yanda hakkaniyet deeri erevesinde yaayan bir insan, bir toplum, dier yanda hak yemeyi temel alm bir insan ya da toplum dnn ve karlatrn. (s. 140) Timur konuya nasl balayacan dnrken, Yakup Bey konumasna devam eder: Hakkaniyet yerine tand olan ya da gl olan hakl ksn; kiisel btnl olan deil, ikiyzl, tutarsz, sahtekr insanlar takdir edilsin ve ibana gesinler, insan onuru ayaklar altna alnsn, can ve mal gvenlii olmasn; insan can ve onuru her an keyfi olarak elden alnabilsin. En iyi hizmet eden deil, en ok dalkavukluk yapan gze girsin. stn kalite kavram kimseye bir anlam ifade etmesin; insanlarn geliimleri ve gerekletirebilecekleri potansiyelleri anababalarn, retmenlerin, yneticilerin umurunda olmasn. Byle bir toplum hangi durumda olacaktr? Yakup Bey susar ve srarla Timurun yzne bakar. (s.140) iimizdeki Biz kitabmda evrensel dorular ve vizyon tartmas yaplrken u dncelere yer verdim: HANG DEERLERN TEMEL ALINDII NEMLDR 183 Her kiinin, her ailenin, her kurumun, her toplumun, her ulusun deerleri evrensel dorular deildir. Bu deerler evrensel dorular rerine kurulmu olabilir, ama byle bir zorunluluk yoktur, her bir kiinin, kurumun, ulusun deerleri evrensel dorular zerine kurulmusa onlarn yaamnda btnlk ve denge olacak, kullanlan zaman gl bir gelecek yarat.c.iKtn. Bireyin, ailenin, irketin ya da ulusun kaliteli bir vaan. gerekletirmesi, evrensel dorularla ahenk iinde va,im.sna baldr. Bir insann kendi deerleri ile ahenk cnd bir vizyon oluturmas ve bu vizyonla tutarl olarak yaamas onun mutluluunun, yaamnn doyumlu olmasnn garantisi deildir. Garanti, vizyonun doal ilkelerle uyum iinde olmasndadr, (s. 7576) Savac kitabnda geree saygnn nemli bir deer olduu zerinde srarla durdum. Sava, snf retmeni Arif Okurerle arnnda geen konumalardan oluur. Gerein ne olduu bilinci kimilerin bildikleri bu geree saygl olmasna yol aar, deyim e, retmen Arif Okurerle aramzda yle bir diyalog yer alr Geree sayg kiisel btnln temelinde yatar fikri, benim iin yeni bir fikir, Doan Bey. Bunun zerinde hi dnmemitim. Sizin kitaplarnzdan kiisel btnln nemli olduunu okuduktan sonra bu konu zerinde dndm; ama, geree sayg ile kiisel btnlk arasndaki iliki zerinde hi dnmemitim. Evet, Arif Bey, her ey geree saygnn bir deer olarak kabul edilmesiyle balar. Bir sre sustum; Arif Bey, bu yeni fikri sanki zmsemek istercesine dnceliydi. Nihayet, geree sayg fikrinin iyice yerletiini ifade eden bir yz ifadesiyle simitinden srp bana baknca, konumama devam ettim: ocuk doduunda gerein ne olduunu bilmez. Daha 184 LETM DONANIMLARI l bi konusunda herhangi bir n bilgisi yoktur. ocuk byrken srekli renmeye aktr; zellikle 3 ile 7 ya arasnda soru sorma devresi, yani her eyi renme istei ok belirgin olarak kendini gsterir. Gerekten Doan Bey, ocuklarn bu yalarda sorduklan sorular ne kadar ok ve ne kadar artc.

85

Evet, muhteem bir olay. ite bu devrelerde eer ocuk geree saygl bir ortamda byyorsa, gerein ne olduu ile ilgili salkl bir fikir edinmesi ve geree nasl yaklaaca konusunda tutum gelitirmesi ok kolay olacaktr. Peki, ya geree saygl olmayan bir ortamda byyorsa? Maalesef, birok yetikinin gerekle yani rasyonel bir insann gereiyle ilikisi yoktur ve geree sayg duymay unutmulardr. Bu ortamlarda ocuk gerekle ilikisinde sorunlar gelitirecektir. Sanrm ocuun akln hie saymak ona yaplabilecek en byk zulm. Ayn eyden yrei yanan iki insan olmann oluturduu bir dostluk iinde konumaya devam ettim. ocuk srekli yetikinin davrann gzler; bu davranlardan anlam karmaya alr. Yetikinin davran tutarsz, aklanamaz, sylenene uymayan trden olduu zaman ocuk arr ve hem kendine hem de iinde yaad dnyaya gveni temelden sarslr. Bu nedenle ocuk iinde bulunduu gerei alglamamay renmeye balar; iinde bulunduu ortama getirdii bilinte bir azalma grlr. Kiinin zne saygs ve sorumluluu zerine aratrmalar yapm ve kitaplar yazm olan psikoterapist Nathaniel Branden ocuun bilincindeki azalmaya birok rnek verir. u rneklere bir gz atalm: Anne, drstlk zerine ocuuyla nemli bir konuma yapar. Daha sonra misafirler gelir ve anne misafirlere bir ey HANG DEERLERN TEMEL ALINDII NEMLDR 185 janlafr rr\n\t\t V r\Iavrt Hr\or nlmaHirn HmoVfr^r ama annesi olay doru imi gibi, stelik abartarak anlatr. Bu tutarszln aklamasn bulmak zere ocuk annesinin yzne bakar; annesinin yznde hibir deiiklik yoktur; sululuk duymadan, doru bir eyi anlatyormu gibi olay anlatmaya devam eder. Arif Bey, bu noktada szm kesti: Doan Bey, ocuk hangi tutarszln aklanmasn bekliyor? Misafirler gelmeden nce anne ocuuna drstln nemiyle ilgili bir konuma yapmt. Ha evet, anladm. Misafirler gelmeden nce sylediiyle, misafirler nnde yapt davran arasndaki tutarszlk. Evet. Baka bir rnek de alkolik baba veya annenin bulunduu evlerden verilebilir. Alkolik birinin bulunduu ailede sk sk gzlenen u durumu dnn: Anne masada ocuklara ho bir ey anlatmaktadr. O srada baba sarho olarak eve gelir, ayakta zor durmaktadr. Anne dnp bakmaz bile, ocuklarla ayn ekilde konumaya devam eder. Baba, daha fazla ayakta kalamaz, knn zerine yklr, yan yatm vaziyette yerdedir. Anne konumasna devam eder. ocuk yerdeki babaya bakar, konumaya devam eden annesine bakar, gzleri bu ikisi arasnda gider gelir. Olumsuz eylerden hi sz etmeme alkanl olan anne, ocuklarla konumasna devam eder. ocuk ortamdaki mesaj alr: Eer bir olay grmemezlie gelinirse, o gerekte ol , mam gibidir. ocuk grmemeyi renir. evresinde gerekle ilikisini ak ve seik kurmayan insanlar olduu zaman ocuun kafasnda birok soru akta kalr. Bu sorularn en nemlilerinden biri, Ben bu dnyada nasl yaayacam? sorusudur. Bu sorunun birok alt sorulan vardr: nsanlar sylediini yapmad, yaplan s\ rmedii zaman ben neyin doru olduunu nasl anlayacam1 186 LETM DONANIMLARI Yalan sylediini hibir zaman anlayamayacama gre, ben insanlara nasl gveneceim? Grdm eylerin konuulmad, yokmu gibi davranld bir ortamda ben emniyette miyim?

86

Gerek diye bir ey var m ve ben, gerein ne olduunu nasl anlayacam? Neyin ne olduunu nasl anlayacam? Bunlar bilmeden ben nasl yaayacam? Bu sorular teker teker ifade etmemi dinleyen Arif Bey, duyduklarnn etkisinde kalm bir insann tavryla: Bunlar nemli sorular Hocam. Kendi rencilerimle ilikilerimden biliyorum, ocuun kendi alglamasna gvenmesi ok nemli. Evet Arif Bey, bu sorular bykler iin de nemli, ama ocuklar iin daha nemli. ocuk sorduu sorular ve gzlemleriyle iinde bulunduu dnyay ve kendini anlamaya almaktadr. Bu doann insanoluna verdii zel ve muhteem bir potansiyeldir: Anlayabilme, renebilme, dnebilme yetenei. Gerein inkr edildii, kiisel btnln olmad bir yetime ortamnda ocuk bu muhteem yeteneini mr boyu kaybedebilir: Dnmenin, anlamann, alglamann hibir anlam yok, hibir deeri yok/ sonucuna ulaabilir. Ortamda geree, dnceye, alglamaya deer verebilmesi iin insann kiisel btnlk iinde olmas gerekir. Bu sadece ailede sz konusu deil herhalde. Snfta retmenlerin de dikkat etmesi gereken bir konu. Evet, zellikle kendilerini retmenlie adam retmenlerin ilk dikkat etmesi gereken konu bence bu. Alglanan gereklere mutlak sayg duyarak, onlarn konuulmasna olanak salamak. ocuk her konuda soru sorabileceim ve istedii kadar soru sorabileceini bilmeli. Btn sorularn yantn yetikin bilmeyebilir; yetikin sorularn yantlarn bilmek zorunda deildir. Ama, ocuun sorusunu duymak, iitmek HANG DEERLERN TEMEL ALINDII NEMLDR 187 ve ocuun ne dediini anlamak zorundadr. Bir retmen bunu yapabilecek bilinci gelitirmi olmaldr. Biraz durduktan sonra, hzm alamadm. Tekrar ettim: retmen mutlaka bu bilinci gelitirmi olmaldr. Bu bilinci gelitirmeden, retmen olmamal. Bu o denli nemli! Btn ktlklerin anas, btn yanllklarn ve geriliklerin kayna geree saygszlktr. Ailesiyle, retmeniyle, medyasyla gereklere saygl olmayan toplumumuzda ocuk rasyonel bir varlk olarak geliemez. (s. 1069) Bir toplum, deerler kltrn ailenin, eitimin, i yaamnn ve devlet ynetiminin temeline koymadka gerek anlamda uygar ve ada bir toplum olamaz. nk, korku kltr, insann insan olarak yetimesine olanak tanmaz. Korku kltr, insann ancak maske, sosyal yz gelitirmesine izin verir; can ancak deerler kltrnde geliir. Bu konuya ok nem veriyorum. Bugnk alglamam iinde Trkiyenin en nemli sorununu, korku kltrnn esaretinde kalmak olarak gryorum. Korku ve deerler kltrn daha ayrntl olarak irdeleyeceim bir kitap yazmay planlyorum. NELERLE DONANDIK? 189 23 Ksa Bir Gzden Geirme: Nelerle Donandk? Ad, soyad Alr parantez Doduu yl, izgi, ld yl, bitti Kapanr parantez. O imdi kitaplarda bir isim, bir soyad Bir parantez iinde doum, lm yllar. Ya sayfa altnda, ya da az ilerde Eserleri, ne zaman basld Ksa, uzun bir liste Kitap adlar Can ekien kular gibi elinizde.

87

Parentezin iindeki izgi Ne varsa orda midi, korkusu, gzya, sevinci Ne varsa orda. O imdi kitaplarda Bir izgilik yerde hapis, Hl m yayor, korunamaz ki, ldrebilirsiniz. BEHET NECATGL* I 1 Soysal, tlhami, 20. Yzyl Trk iiri Antolojisi (s. 2789), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1994. ki insan birbirinin farkna varnca iletiim balar, dedik ve iletiim konusuna ilikin donanmlar irdeledik. Bu donanmlar ksaca gzden geirmek isteyebilirsiniz diye, kitab bitirirken aadaki listeyi vermeyi uygun grdm. 1. Donanm bilin, daha gl ve zengin yaam olanaklar yaratr. Bilinci donanm insan, bilinci donanmam insandan her zaman ve her koulda daha etkili ve gl olacaktr. Bu kitap, iletiim konusunda bilincinizi donatmak iin yazlmtr. 2. insan muhteem bir potansiyeldir. Bir toplumdaki anababalar, retmenler, iadamlar, devlet yneticileri insan potansiyelini gelitirme bilinci iinde davranr ve olanaklar yaratrlarsa o toplum geliir ve gl olur. Bir lkenin geleceinin garantisi, ocuklarn gelitirmek iin yaratt olanaklarda yatar. 3. Olaylarn kendisinin anlam yoktur; olaylar alglayan insan, alglad zemine gre olaya anlam verir. Olaylarn alg: lanm, yorumlanm, anlam verilmi haline fenomen deniyor, nsan, fenomen dnyasnda yaamn srdrr. 4. tki insan birbirinin farkna vard andan itibaren yaplan veyaplmayan her eyin mesaj deeri vardr; insanlar srekli iletiim iindedir. 5. insanlar birbirlerine mesaj verdii gibi, iinde bulunduklar ortam da insanlara mesaj verir. 6. iletiim ok kanalldr: Her bir duyu organ bir iletiim kanal olarak i grr. Duygularn iletilmesinde szsz mesajlar daha etkilidir. 7. iletiimde iki dzey vardr: Bakalarna gsterilen d dnva, sosyal yz;, yalnz bireyin bildii i dnya, can. 8. Gsterilen sosyal yz ile iimizdeki can ayn mesajlar veriyorsa yaammzda stres az olur; gsterdiimiz gerek ile bizim iimizdeki gerek birbirinden ne kadar farkl ise yaammzda o kadar ok stres olur. Gven ortamnda can kendini zgrce ifade ettiinden stres dktr. 9. insan hem baml, ait olmak ister hem de bamsz, birey olmak ister. Bu iki gereksinim arasndaki denge, insan yaam 190 LETM DONANIMLARI iin ok nemlidir. Birey olmak ve ait olmak, yaamn iki bacan oluturur; dengeli bacaklarla yaplan yaam dans, daha gl ve anlaml olur. 10. insan ilikilerinde kii, be temel iliki gereksinmesini karlamak ister. Bu gereksinmeleri, varoluun be boyutu diye adlandryoruz: 11. Varoluun birinci boyutu kaale alnmak, umursanmaktr. Kii hem kendinin, hem de snrlarnn ve sorumluluunun hesaba alnmasn ister. 12 Varoluun ikinci boyutu kabul edilmektir. Kii yarglanmadan olduu gibi kabul edilmek ister. 13 Varoluun nc boyutu deerli grlmektir. Kii, kendinden daha byk bir btnn vazgeilmez paras olmak ister. 14 Varoluun drdnc boyutu yeterli grlmektir. Kii gl ve gvenilir olmak ister. 15 Varoluun beinci boyutu sevilmektir. Kii zlenmek ve sevilmek ister. 16. Dinleme en nemli iletiim srecidir. Kii dinlemesiyle kardakini yaratr. 17. Ait olmak ve birey olmak, varoluun be boyutu tablosuyla birlikte bizim varolu

88

matrisimizi oluturur. ocuk iinde yetitii ortamda varolu matrisi iinde kiiliini bulur. 18. letiim a iinde yaarz ve her iletiim durumunda drt olaslk vardr: vprir vp bu olumsuz mesajlar iinde alglarsnz. b) Ortam size olumlu mesajlar verir, fakat siz bu olumlu mesajlar reddedersiniz ve kendinizi olumsuz benlik algs iinde grrsnz. c) Ortam size olumsuz mesajlar verir, ama siz bu olumsuz mesajlarn sizin znze uymadn dnrsnz. d) Ortam size olumlu mesajlar verir ve siz de kendinizi bu olumlu mesajlar iinde alglarsnz. NELERLE DONANDIK? 191 19. Korku kltrnde ezenler ve ezilenler vardr; deerler kltrnde ise doru olan yapan biz bilincinde insanlar vardr. 20. Korku ve deerler kltrnde sevgi farkl anlamlar ifade eder. Korku kltrnde sevmek, sevilen kiinin sahibi olmak anlamna gelir, deerler kltrnde sevmek, onun gelierek mutlu olmasna kendini adamak anlamna gelir. 21. Korku ve deerler kltrnde kar koca ilikisine getirilen bilin farkldr. Korku kltrnde, kimin dedii olacak mcadelesi ailenin zn oluturur. Deerler kltrnde ise, doru olan yapmak ailenin zn oluturur. 22. Korku kltrnde ocuk, otoritenin istedii kalba sokulacak, kalplanarak srekli denetlenecek bir yaratktr. Deerler kltrnde ocuk, mureem bir potansiyeldir; yaplacak tek ey, iftinin ektii tohum iin oluturduu ortam (su, gbre ve bakm gibi), ocuun geliimi iin ortam hazrlamaktr. 23. Geree sayg, hakkaniyet, kiisel btnlk, insan onuruna sayg, hizmet ve sevgi, deerler kltrnn atsn oluturur.

89

Kavramlar Szl Ait olma gereksinimi: nsann doutan getirdii bir gereksinmedir. nsanolu bir aileye, dernee, spor kulbne, dine, millete, bayraa ait olmak ister. Ait olduunu hissedemediinde yalnzlk eker. Akla konumak: Bkz. Bireyin dinlemesine konumak. Alglama: Gz, kulak gibi duyu organlaryla edindiimiz duyusal verilere, yani olaya; daha nceki deneyimlerin, edinilen bilgilerin ve beklentilerin, yani kiinin zemininin etkisiyle anlam vermedir. Alglama zgrl: Bkz. Gerek zgrlk Algya konumak: Bkz. Bireyin dinlemesine konumak. An sosyalleme: ann ikinci plana atlmas ve sosyal yzn ok baskn olmasdr. Bireyin aklna konumak: Bkz. Bireyin dinlemesine konumak. Bireyin dinlemesine konumak: Konuulan kiinin fenomen dnyasn gz nnde bulundurarak, syleneni, onun anlamasn nemseyerek konumaktr. Bireyin korkusuna konumak: Bir kimsenin korkusuna konumak, onun fenomen dnyasna, anlayp anlamadna hi nem vermeden, onu tehdit ederek, onunla iletiim kurmaktr. Birey olma gereksinimi: Kiinin birey olarak tm balardan uzak, kendisi olarak var olma istei ve gereksinimidir. Can: Bkz. dnya. Deerlen Deiik olaylarla karlaldnda ne yaplacana karar verilirken, nasl davranlmas gerektiini belirleyen inanlar, kiiye yol gsteren pusula. Deerler kltr: Bir yaam felsefesidir. Bu kltrdeki insanlarn yaamnda onlara pusula gibi yol gsteren deerler vardr. nemli olan doru olann yaplmasdr ve doru olan, paylalan deerlerdir. 194 LETttM DONANIMLARI Deerli / vazgeilmez / tek olrna: Varoluun be boyutunun ncsdr. Kii, kendini, kendinden daha byk bir btnn vazgeilmez bir paras olarak grmek ister ve vazgeilemez, yeri doldurulamaz, emsa.isiz, tek grld an kendini deerli hisseder. D dnya: Bireylerin, gstermek veya sylemek istedii mesajlardan oluan, gzlenebilen sosyal yz. Bakalarna gsterilen yzler, iinde bulunulan sosyal ortama mnasip yzlerdir. Mnasebetsiz biri olarak grlmemek im i dnyadaki mesajlar, iinde bulunulan sosyal ortama uygun/mnasip hale getirilir ve yle iletiim kurulur. Dinlemeye konuma,k: Bkz. Bireyin dinlemesine konumak. Doal Olma: Bkz. Kabul edilme / yarglanmama / doal olma. Donanm: Bilinci donatarak zenginletiren farkmdalk. Bu farkmdala sahip olan kii, kendini, yaamn, ilikilerini bu farkmdal kullanarak anlamlandrma ansna sahiptir. Donanm bilin: Farkvndalklar kullanarak gl ve zengin yaam olanaklar yaratabilen bilin. Bilinci donanm insan, bilinci donanmam* insandan her zaman ve her koulda daha etkili ve gl olacaktr. . En az gayret ilkesi Her organizma gibi insanlar da en az gayretle en ou elde etmek ister. Bilim buna, En az gayret ilkesi adn veriyor. Hayvanlar, amalarna ulamak iin en az gayret isteyen yolu seer. Onun iin kyller, merkeplere yol mhendisi der. tki ky arasndaki en az gayret isteyen yolu merkep bulur. Bu ilke, aslnda canllarn tesinde, su ve elektrik gibi hareket eden enerjiler iin de geerlidir. Su ve elektrik de en az direnle karlaaca yolu seer. Evrensel dorular. Her yerde ve her zaman gerek ve geerli olan, btn insanlara uygulanabilen evrensel inanlar. Geree sayg, kiisel btnlk, hakkaniyet, insan onuruna sayg, hizmet ve sevgi birer evrensel dorudur. Farkmdalk: Bireyin fenomen dnyasnda yer alan eleri anlaml bir biimde birbirinden ayrt etmeye yarayan kavramlardr. Fenomen: Olayn bizim zeminimizden geerek alglanmas ve yorumlanmasdr. Alglanp anlam verilen,

90

yorumlanan eye fenomen denir. nsanlar, yalnz alglad kadarn bilir; yani ancak fenomen dnyasnn farkndadr. Gerekliini kaybetmek: Bkz. Kendi gznde gerekliini kaybetmek. KAVRAMLAR SZL 195 Gerek zgrlk: Alglamalarn belirleyen zeminlerin farknda olan kiilerin sahip olduu zgrlk, alglama zgrl. Alglama zgrl olmayan insann bireysel ve sosyal zgrlnden sz edilemez. Gerek zgrl olmayan kii, srekli gemiten getirdii zeminler erevesinde alglayacak, o zeminlerin tesine geemeyecektir. Gzlemleyen bilin: Gzlemleyen bilin, st dzeydeki zemindir. Bu st dzey zemine ulanca, alglamay belirleyen alt zeminlerin farkna varlr. Gl olma: Bkz. Yeterli / gl / gvenilir olma. Gvenilir olma: Bkz. Yeterli / gl / gvenilir olma. Hayal krkl ortam: letiim Matrisinin 2 numaral gzdr. Bu gz, kendilerini insan muamelesine layk grmeyen insanlara, insanca davranlan bir ortam temsil etmektedir. Korku ortamna alm bu insanlar, korku ortadan kalknca, iyi muamele eden kiiyi zayf olarak grrler. yi muamelenin zayflktan kaynaklandna inanrlar ve kendilerine iyi muamele eden yneticiyi aciz ve yeteneksiz grerek ona sayg duymazlar. letiim ierisindeki iki taraf da hayal krkl iindedir. Huzur ortam: letiim Matrisinin 4 numaral gzdr. Birey kendisine, varoluun be boyutunda olumlu mesajlar vermekte, kendisini olumlu bir zbenlik deeri iinde grmekte ve ortamdaki dier kiiler tarafndan da olumlu alglanmaktadr. Byle bir ortamda kiiye, Sen varsn, doalsn, deerlisin, gl ve gvenilirsin, sevilmeye layksn, mesaj verilir. Kii de kendisiyle ilgili olarak byle d,nmektedir. Bu ortamda en belirgin duygu huzurdur. ocuk: Kimseyi etkilemeyi dnmeden, iimizden geldii gibi davrandmzda kendini gsteren, duygusal yaammzn kaynan oluturan, zgr, duygusal, cokulu, saf ve hayal dolu yanmz belirten zbenlik. dnya: Olaylarn algland, yorumlanp anlamlandrld, bireylerin znelliinde yer alan, dardan gzlenemeyen sre. Birey kendi znel i dnyasnn dorudan farkndadr. znel i dnya, bizim mahrem dnyam/dr; ancak bizim tarafmzdan gzlenebilir. letiim, anlamn, i dnyadaki bu alg ve yorumlarda bulur..Bu kitapta i dnya, can olarak da adlandrlmtr. 196 LETM DONANIMLARI KAVRAMLAR SZL 197 letiim: ki kii arasnda yer alan anlam ahveridir. letiim kanallar: iletiim srasnda kullandmz kanallar. letiim, ok kanall bir sretir; her bir duyu organ bir iletiim kanal ilevi grr. Grsel, iitsel, dokunsal, kokusal, tatsal kanallar yoluyla aldmz ve verdiimiz mesajlarn her birinin iletiimde nemi vardr. Ayrca bu kanallar arasnda bir ahenk bulunur. letiim matrisi: Varoluun be boyutunda, kiinin kendisine ve ortamn kiiye verdii mesajlarn etkileimini ieren matristir, Drt gz vardr. Her hr gz, ortamla kiinin etkileimi sonucunda ortaya kan duygusal tonla ilgili bilgi verir. Bu gzler yle adlandrlabilir: Korku Ortam, Hayal Krkl Ortam, fke Ortam, Huzur Ortam. Kaale alnma: Bkz. Umursanma / kaale alnma / var olma. Kabul edilme / yarglanmama / doal olma: Varoluun be boyutunun ikincisidir, insanolu, yarglanmadan, olduu gibi kabul edilmek ister; kendisi olmak ister; can kendisini olduu gibi ortaya koymak ister. Kendi gznde gerekliini kaybetmek: Kiinin, szyle, yzyle, bedeniyle karsndakine verdii mesaj onun i dnyasn yanstmyorsa, bu mesajlar gerek dnce ve duygulan iletmezler. nsan ilikilerinde birey kendi gereini mesaj olarak iletmiyorsa, bireyin i

91

dnyas kendi gznde gerekliini kaybetmeye balar. Korku kltr: Bir yaam felsefesidir. Bu kltrde ezenler ve ezilenler vardr. Korkulacak bir g olmadka insanlarn ve kurallarn hesaba alnmad kltrdr. Ortamda korku varsa bu korkunun kaynana sayg duyulur. Eer ortamda korku yoksa kiilerin insan olarak deeri yoktur, kurallara uyma zorunluu duyulmaz, insann z, onuru, teklii nemsenmez; nemli olan gtr. Korku ortam: letiim Matrisinin 1 numaral gzdr. Ortam bireye, Sen kaale alnmaya demezsin, sende bir bozukluk var; sen deersizsin, beceriksiz ve gvenilmezsin, sevilmeye layk deilsin, gibi olumsuz mesajlar vermektedir ve birey de kendini zaten bu olumsuz mesajlara layk grmektedir. Bu ortamda en belirgin duygu korkudur. Korkuya konumak: Bkz. Bireyin korkusuna konumak. Kltr robotu: Kltrden gelen zeminlerin alglamasn belirlediinin farknda olmayan kiiye, kltr robotu denir, insan kltr robotu I olmaktan kurtaran tek ey, kltrnden gelen zeminlerin farkna varabilmesidir. Maske: Bkz. D dnya. Mesaj: letiim srecinde anlam tayan her eydir. M gibi yaam: Bireyin hayatn kendisinin istedii gibi deil, bakalarnn kendisinden bekledii ekilde yaamasdr. Olay: Bizim dmzda yer alan fiziksel verilerin tmdr. rnein, u anda sizin iin, eklin bulunduu sayfadan yansyan nlar olay olabilir. Ortama getirilen bilin: Kiinin imdi ve buradaki niyetini bilmesi ve bu niyetle ahenk iinde olmasdr. fke ortam: letiim Matrisinin 3 numarah gzdr. zbenlik bilinci olumlu, varoluun be boyutunda kendisine olumlu mesaj veren kiilerin kt muameleye maruz kaldklar ortam ifade etmektedir. Bu ortamda en belirgin duygu fkedir. zgn yaam: Bireyin kendi zgr iradesiyle yapt seimlerden olumu yaamdr. zgrlk: Bkz. Gerek zgrlk. zgven: Kiinin, bir eyi kendi bana yapabileceine olan inanc. Potansiyel: Doutan getirilen z. Bu zn gelimesi iin uygun ortam yaratlabilir ya da z, kefedilmeden, farkna varlmadan, gelitirilmeden braklabilir. Potansiyeli gerekletirmek, olabileceinin en iyisi olmak demektir. Sevgi: Bir insann olabileceinin en iyisi olmasna, gelimesine ve mutlu olmasna olanak salamaya kendini adamaktr. Sevilme / zlenme: Varoluun be boyutunun sonuncusudur. Bir kiinin canndan bir baka kiinin canna, onu sevdiine ve zlediine dair mesaj gittiinde, varoluun bundan nceki boyutlaryla ilgili olarak da mesaj gitmi olur. Bu mesaj, ayn zamanda, Seni umursuyorum; snrlarna ve sorumluluklarna saygm var; seni olduun gibi kabul ediyorum; sen benim yaammn vazgeilmez bir parasisin; seni gl, istediini yapabilecek, baarabilecek bir insan olarak gryorum, anlamlarna da gelir. Varoluun sevilme / zlenme boyutu, insanlarn, sevilme, sevdikleriyle beraber zaman geirme, onlar tarafndan zlenme gereksinimlerini ifade eder. KAYNAKLAR 198 LETIM DONANIMLARI Snrlar: Kiinin kendi anlay iinde, Benim bedenim, benim meknm, benim eyam, benim zamanm, benim bilgim, benim duygum, benim ilikim, benim ailem, benim lkem/ dedii her ey, onun snrlan iine girer. Bu snrlar fiziksel deil, psikolojiktir. Eer kii, evinin nndeki baheye benim bahem gzyle bakmyorsa, o baheyi kendi snrlan iinde alglamamaktadr. Sorumluluk: Kiinin snrlar ierisinde grd olaylardan ve eylerden hesap vermeye hazr olmasdr. Sosyalleme: Kiinin ortama uygun davranma bilincinin gelimesi ve bunun sonucunda

92

gerektiinde iletiiminde d dnyaya / sosyal yze yer vermesidir. Sosyal yz: Bkz. D dnya. ekil: Bkz. ekil zemin ilikisi. ekil zemin ilikisi: lk alglanan, belirgin olan, etkili olan e ekildir; bu enin arkasnda duran ve hemen dikkati ekmeyen uyarclar zemini oluturur. ekil arka yzeyi oluturan zemin iersinde anlam kazanr. Tek olma: Bkz. Deerli / vazgeilmez / tek olma. Umursanma / kaale alnma / var olma: Varoluun be boyutunun ilkidir, iki dzeyi vardr. Birincisi, kiinin bir birey, bir insan olarak varlnn farkna varlmas gereksinimini ifade eder. nsanolu, kendisinin, znn tannmasn ister. kinci olarak, birey snrlarna ve sorumluluklarna sayg duyulmasn ister. Bkz. Snrlar, Sorumluluk. Var olma: Bkz. Umursanma / kaale alnma / var olma. Varolu boyutlar: Bkz. Varoluun be boyutu. Varolu matrisi: letiim iindeyken karmzdakine, i ve d dnyamzdan varoluun be boyutunda eitli mesajlar veririz. ve d dnya ile varoluun be boyutunun etkileimiyle oluan matris, varolu matrisidir ve insanolu bu varolu matrisi iersinde yaar. Tm etkileimler, tm mesajlar varolu matrisi iersindeki gzlerden birindedir. Varolu stresi: ve d dnya arasndaki farkn yol at strestir. Bireyin yaamndaki en nemli stres kaynadr. Her iletiim eyleminde birey, kendi gznde var olma ya da yok olma sreci iindedir. Bakalarnn gznde var olduu halde, kendi gznde yeteri kadar var olamayan insan, stresli ve mutsuzdur, i ve d dnya arasndaki fark ne kadar ok olursa varolu stresi o kadar fazla olur. Varoluun be boyutu: nsanolunun, ilikileri iinde varoluunu tanmlamak iin cevap arad be soru. Bu be soru unlardr: 1Kaale almyor muyum? Beni umursuyorlar m? 2 Kabul ediliyor muyum? Beni olduum gibi, yarglamadan kabul ediyorlar m? 3Deerli miyim? Beni vazgeilmez ve emsalsiz olarak gryorlar m? 4 Yeterli miyim? Beni becerikli, yapabilecek gte grp yapabileceime gveniyorlar m? 5 Sevilmeye layk mym? Beni ben olduum iin zleyip benimle zaman geirmek istiyorlar m? Vazgeilmez olma: Bkz. Deerli / vazgeilmez / tek olma. Vicdan: selletirilmi deerlerdir. Yalnzlk: Kiinin, gerek anlamda i dnyasn paylaabilecei hi kimsenin olmamasdr. Yarglanmama: Bkz. Kabul edilme / yarglanmama / doal olma. Yaam dans: Ait olma ve birey olma gereksinmelerini dengeli biimde karlayarak kendi ve evresindekilerle iliki iinde olmaktr. Yeterli / gl / gvenilir olma: Varoluun be boyutunun drdncsdr. Her insan, yaknlarnn, onun elinden i geleceine, yapabileceine, yeterli olduuna inanmalarm ister. nsan kendisini gl ve gvenilir grme; kendine gvenme, yapabileceine inanma gereksinimi iindedir. Zemin: Bkz. ekil zemin ilikisi. Zeminalglamadavransonu ilikisi: Zemin, alglamay etkiler. Bu alglamaya uygun davranrz ve davranlarmz da sonucu belirler. Kaynaklar Ccelolu, D. (1996). iimizdeki Biz. istanbul: Remzi Kitabevi. Ccelolu, D. (2001). yi Dn Doru Karar ver. Jstanbul: Remzi Kitabevi. Ccelolu, D. (2001). Sava. stanbul: Remzi Kitabevi. Ccelolu, D. (1991). Yeniden nsan nsana. stanbul: Remzi Kitabevi. Goleman, D. (1998). Duygusal Zek. stanbul: Varlk Yaynlan. Goleman, D. (2000). banda Duygusal Zek. stanbul: Varlk Yaynlar. Mehrabian, A. (1981). Sileni Messages (2nd ed.). Bellmont, CA: VVadsworth. DOAN CCELOLU letiim Donanmlar m Keke ocuumla daha ok zaman geirseydim! Keke vicdanmn sesini dinleseydim! | Dilim tutulsayd da keke sylemeseydim! p Ne kadar sk duyarz keke szcn. imdi : bildiimi keke genliimde bilseydim!

93

diyen kii, verdii yanl kararlardan duyduu pimanl dile getirir. Haksz m? Bize verilen u mrden baka neyimiz var? Kekesiz bir yaam iin kim olduunu ve ne istediini bilmek yetmez; varoluunu yaamay ve paylamay da bilmek gerekir. Bir dnn: Pimanlklarnzn ounun insan ilikilerinden kaynaklandn grrsnz. Bu kitap, ailede, iyerinde ve toplumda salkl insan ilikilerine, nem veren, kekesiz bir yaam isteyen insanlar iin yazld; yaamnzn sonunda, Keke kendi hayatm yaayabilseydim! dememeniz iin!

94