KPSS Tarih-2012

FARKLI KAYNAKTAN HAZIRLANMITIR.
Toplam 130 Sayfa
TARH 2012
DZENLEYEN ZAFER ZTRK
******************************************************************************************
NDEKLER
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Konular A. slamiyet ncesi Trk Kltr - Medeniyet B. lk Mslman Trk Devletleri - Beylikleri C. Osmanl Devleti Kurulu Ykselme Gerileme Dnemleri Kltrler D. Osmanl Devleti XIX. Yzyl (Dalma) Dnemi Siyasi Tarihi E. Osmanl Devleti XX. Yzyl Dnemi Siyasi Tarihi F. Kurtulu Sava Hazrlk Dnemi G. I. TBMM Dnemi ve Muharebeler H. Atatrk Dnemi Politika Gelimeleri Siyasi nklplar I. Atatrk lkeleri J. Atatrk nklplar K. Atatrk Dnemi Trk D Politikalar ve Atatrk Sonras Dnem Sayfa N. 2 13 30 49 56 74 82 101 107 111 119 130
1
TARH 2012 ZAFER ZTRK
******************************************************************************************
A. SLAMYET NCES TRK KLTR MEDENYET

Trk = Doan, Treyen, Gl, Kuvvetli anlamndadr. Trk adn ilk olarak Gktrkler kullanmtr. Trk tarihine ait bilgilerin detayl ulalamamas, Trklerin geni corafyaya yayldklarnn ve yazy ge kullandklarnn kantdr. Trklerin Ana Yurdu Orta Asyadr. Anadolu, 1071 Malazgirt sonrasnda Trkiye olarak adlandrlmtr. a) Trk Gleri Sonular: Nedenleri * klim deiiklii, tarm alanlarn daralmas, * Bamsz yaama duygusu, zgr yaanacak yerlere gitme arzusu, * Trk boylarnn birbirleriyle mcadeleleri, * Hayvan hastalklar, ekonomik skntlar, * Nfusun artmas ve ekonominin etkilenmesi, * D glerin basks (Mool, in, Tunguz), * Yeni yerler ele geirme arzusu. Sonular * Trk kltr farkl yerlere yaylmtr. * Gidilen yerlere devlet ynetimi ve askeri tekilatlanma konularnda rnek olmutur. * Gidilen blgelerde farkl devletler kurulmutur. * Uzak blgelere giden Trkler benlikleri kaybetti. * Trklerin geni corafyaya yaylmas ve ok sayda devlet kurmas, Trk tarihini btn incelemeyi zorlatrd. * Orta Asya Trk nfusu azalmtr. * Bozkr Trk kltr yaylmtr.
* Trkleri uzun mesafelere g etmelerini kolaylatran etkenler: a) Atn evcilletirilmesi, b) Tekerlein kullanlmas, c) Tekilatlk zellikleri. * Avrupaya g eden topluluklar: Hunlar, Avarlar, Macarlar, Bulgarlar, Peenekler, Kumanlar, Kpaklar ve Ouzlar. b) Orta Asya lk Kltr Merkezleri: Kltrler Anav Kltr (M 4500 M 1000) Kelteminar Kltr (M 3000) Afanasyevo Kltr (M 3000 M 1700) Andronova Kltr (M 1700 M 1200) Karasu Kltr (M 1200 M 700) Tagar Kltr (M 700 M 100) Buluntular * En eski kltr. Yerleik hayata gemiler ve tulal evlerde oturmular. Tarm ara-gere, hayvanclkla ilgili eyalar, dokumaclk, seramik kaplar. * Aral Glne dklen delta iindeki Orta Asya kltrdr. Balklk ve avclk ile ilgili kalntlar var. * En eski kltrlerdendir. Avc ve sava biimde yaamtr. Altay dalarnn evresinde yaamlardr. (Kartal resimleri, bakr eyalar, vb.) * Afanasyevo kltrnn gelimi halidir. lk defa altn ve tuntan yaplm eyalara rastlanr. Altay- Ural evresinde yaamlardr. (Bakr heykeller) * Kltrler arasnda demiri ilk ileyenlerdir. Bu topluluk, zeri adrla rtl, drt tekerlek arabalar kullanmlardr. (Altn eya-heykeller) * Kltrlerin en gelimiidir. ki yz keskin hanerler, ine, bilezik, kpe gibi eyalar brakmlardr. (Metal silahlar, hayvan sluplu objeler)
1 2 3 4 5 6
c) lk Trk Devletleri Topluluklar: 1. skitler (Sakalar): Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: Alp Er Tunga Tomris Hatun (M 700 MS II. Yy) : Orta Asya bats ile Karadenizin kuzeyi ve Kafkaslar aras blge.
Trklerin ilk siyasal topluluudur. Atl-gebe uygarlnn yaratclardr. (At ilk evcilletirenlerdir.) kinci bir yaama inanmlardr. Balbal ad verilen mezar talarnn ilk rneklerini vermilerdir. ranllar Saka, Yunanllar skit adn vermilerdir. Ekonomileri, tarm ve hayvancla dayanr.
2
****************************************************************************************** Pantolon, kemer, kemer tokas ilk defa kullanlmtr. Koumlar kullanarak atn etkinliini arttrmtr. En nemli szl edebiyat eserleri u ve Alper Tunga Destanlar.
2. Asya Hun (Byk Hun) Devleti: Devlet Adamlar : Teoman, Mete Han (M III. yy MS 216) Etkinlik Alan : Orta Asya geneli (tken) Trklerin tarihte bilinen, ilk tekilatl ve Orta Asyada kurulan ilk Trk devletidir. En nemli szl edebiyat eserleri Ouz Kaan Destan. Teoman dneminde, inliler ile pek yoluna hkim olmak iin mcadeleler edilmitir. in Seddi, Hunlarn aknn durdurmak iin inliler tarafndan yaplmtr. (Teoman dneminde bitmi.) Trk tarihinin ilk yazl antlamasn inliler ile yaplmtr. Metehan dneminde, Hun imparatorluu en gelimi dnemini yaamtr. Orta Asyada yaayan Trkleri tek bayrak altnda toplayan ilk Trk hkmdardr. Ynetimde Kurultay (Toy) Meclisini (Trk geleneini kili Sistemi) oluturmu, ilk dzenli ordusunu (onluk sistemi) kurmutur. Trk d politikasnn temellerini atmtr: ini fethetmi; ancak kalabalk nfusundan benlikleri kaybetme korkusundan ini bask altna alarak vergiye balamtr. pek Yolunun tam denetimi kurulmutur. Metehann lmnden sonra taht kavgalar ve in saldrlar sonucunda devlet zayflam ve ikiye ayrlmtr: Gney Hunlar, inlerin hkimiyetine girmi; Kuzey Hunlar, Kaan Balamir nderliinde batya g ederek Kavimler G denilen olaya neden olmutur. KAVMLER G (375) Nedenleri in basksna dayanamayan Hunlarn yeni yerleim yerleri aramalar ve Batya gleri, Hun Trklerinin nnde duramayan Germen (Ostrogot, Vizigot, Alan, Frank, Germen, Gepit, Vandal) kavimlerinin Avrupa ilerine g etmek zorunda kalmalar.
Sonular lk a kapanm, Orta a almtr. Roma mparatorluu; Bat ve Dou (Bizans) Roma olarak ikiye ayrlmtr. Avrupa Hun Devleti kurulmutur. (Balamir tarafndan) Avrupaya yeni milletlerin girmesi ile etnik yaps deimi ve gnmz Avrupa dzeni olumutur. Siyasi alanda derebeylik (feodalite), dnce alannda Skolastizm etkili olmutur. Germen kavimleri etkisiyle Hristiyanlk yaylmtr. Otorite boluundan da Katolik kilisesi glenmitir.
3
******************************************************************************************
3. Avrupa Hun Devleti: Devlet Adamlar : Balamir, Uldiz, Attilla (375 - 469) Etkinlik Alan : Karadenizin kuzeyi, Dou ve Orta Avrupa (Macaristan)
Kuzey Hunlar tarafndan Balamir nderliinde kurulmutur. Balamir, Avrupann yaklak 100 yl
siyasi hayatn ynlendirmitir. Uldz dneminde, iki aamal politika yrtt: Dou Romay etkisizletirme ve Bat Roma zerine yrmek. Bu seferler sonucunda bu devletlere Avrupa Hunlarn stnl kabul ettirilmitir. Attila Dnemi: En nl hkmdardr. Bizans ile Anatolis ve Margos Antlamalar yaparak vergiye balamtr. Sarayda, Latin ve Germen dilleri de konuturulmutur. Macar dili ve kltrnde Hun etkisini salamtr. Avrupaya g eden Hunlar, merkezden yeni glerle desteklenmediinden asimile olmulardr. Attilla lm sonras taht kavgalar ve Bizans saldrlar sonucu yklmtr.
4. Gktrkler (I. Gktrk): Devlet Adamlar : Bumin Kaan, stemi Yabgu, Mukan Kaan (552 - 658) Etkinlik Alan : Orta Asya, Bat Trkistan (tken) Trk adn tayan ilk Trk devletidir. Bamszlk sava vererek kurulmutur. Bat Trkistan, Trklemitir. Hunlarn zayflamasndan sonra Orta Asyaya egemen olmulardr.
4
****************************************************************************************** Dou Bat (ikili ynetim) eklinde ayrlmtr. Dou (Bumin Han) Bat (stemi Yabgu) eklindedir. Gk Tanr inancn benimsemilerdir. pek yolu denetimini salam ve ini vergiye balamlardr. Dank Trkleri birletirmiler. Mukan Kaan dnemi, en gl dnemlerdendir. Sasani Devleti (ran) ile ibirlii yaparak Akhun Devleti (Avarlar) yktlar. pek yolu zerinde Sasanilerin glenmesi ile de Bizans Devleti ile ibirlii yaparak Sasanileri malup ettiler. kili Politika uygulanmtr. Dengeci politikay ilk kez izlemitir. Bizans, bir eli yollamtr. inin Bl Parala Ynet politikasna dayanamayarak 562de ikiye ayrlm ve belli zamanlarda inin hkimiyetine girmitir.
5. Kutluklar (II. Gktrk): Devlet Adamlar : Kutluk Kaan (l-Teri Kaan), Bilge Kaan, Kl-Tigin, Tonyukuk (682 - 745) Etkinlik Alan : Orta Asya (tken) ine kar bamszlk mcadelesi verilerek kurulmutur. kinci Trk adn alan devlettir. Trklerin ilk milli mcadelesi olarak bilinir (Kutluk Ayaklanmas). lk Trk alfabesi Gktrk Alfabesini oluturmulardr. Trklere ait ilk milli kaynak Orhun Abideleri (Gktrk Kitabeleri) yazlmtr. En nemli szl edebiyat eseri Ergenekon Destan. Ulusal zelliklerinin korunup gelitirilmesine nem verdiler. in basks ile zayflayp, Karluk Basmil Trklerinin destek verdii Uygurlar tarafndan ykld. (744)
5
****************************************************************************************** 6. Uygurlar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: Kutluk Bilge, Kl Kaan, Bi Kaan (745 - 840) : Orta Asya (tken Ordubalk (Karabalgasun))
KarlukBismillerle birleerek devlet kurulmutur. (Moyen-ur, Krgz, Karluk, Trgi, Basmil Trkler). Manihaizm Budizm inanlarn benimsediler: Sava zelliklerini kaybettiler, et yenilmesi yasakland, tarmla uratlar ve ilk kez yerleik hayata getiler. Ayrca Manihaizmde geen terimleri Trkeye evirerek Ulusu kimliini srdrmek amacndadrlar. Yerleik hayata getiklerinden; ilk ehirleri (Bebalk, Ordubalk, Turfan, Karaar) kurdular ve Trk tarihindeki ilk mimari eserleri ina ettiler. Minyatr ini sanatn gelitirdiler. inden rendikleri kt ve matbaay gelitirdiler. Sulama kanallar yaptrdlar. Duvar resimleri (fresko) yapld. Tarm ve ticaret ile uramlardr. Mool devletinde yer alan Turfan Uygurlar, Moollarn Trklemesinde nemli rol oynadlar. Orta oyunu sahneleyerek, Trk tiyatrosunun temelini atmlardr. kinci Trk alfabesi olan Uygur Alfabesini oluturup kullanmlardr. En nemli szl edebiyat eserleri G ve Treyi Destanlar. nemli yazl edebiyat eserleri Karabalgasun ve Sine Ui Yaztlar. Trk Hukukunu (Treleri), ilk kez yazl hale getirdiler.
7. Avarlar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: Bayan Kaan (Orta Asya IV. Yy Avrupa VI. VII. Yy ) : Orta Asya Avrupa (Dou Orta) [Romanya-Macaristan]
inliler tarafndan Juan Juan, Arap ve Bizansllar tarafndan Avarlar olarak bilinirler. Gktrk basksyla Macaristanda byk devlet kurmulardr. stanbulu kuatan ilk Trk devletidir. Bizansllarla mcadeleler yapmlardr. Macar Hrvat, Romen ve Bulgar kltr zerinde derin izler brakt. Slavlar tekilatlandrmlardr. zengiyi kullanan ilk devlettir. Gk-Tanr inancn terk ederek Hristiyanl benimsediler. Franklar tarafndan yklmtr.
6
****************************************************************************************** 8. Bulgarlar (til Tuna Bulgarlar): Devlet Adamlar : Kubat (VI. Yy) Etkinlik Alan : Volga Tuna Irmaklar Boylar Ouz Hun Trklerinin karmyla Volga-Kuban nehirleri boylarnda Byk Bulgaristan kuruldu. Daha sonra ikiye ayrld: til (Volga) Bulgarl, slamiyeti; Tuna Bulgarl ise Hristiyanl benimsedi. Hkmdar, Hristiyan olduktan sonra da ar unvan ald. Tuna Bulgarlar, zamanla Trklk zelliklerini kaybettiler. stanbulu kuatan dier bir Trk topluluudur.
9. Macarlar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: Arpad (IX. Yy) : Volga Tuna Irmaklar Boylar (Macaristan)
Peeneklerin basksyla Macaristana yerletiler. Hristiyanl benimsediler ve Trklk zelliklerini yitirdiler. 1000 ylna doru resmi din ilan ettiler. Dillerinde birok Trke szck barndrarak kimliklerini korudular. (1870de ilk Trkoloji Enstits ald.) Almanlarn douya yaylmalarn engelleyerek Balkan kavimlerini Germenlemekten korudular. 10. Hazarlar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: Bulan, Ubaca, Menae II (630 - 958) : Don Volga, Kuzey Kafkasya (Hazar Gl evresi)
Gktrklerin yklmasndan sonra kurulmutur. st tabakann ou Musevilii benimsediler. (Tek Musevi Trk Toplumu). Ancak toplumda farkl dinlere inananlar olduundan, hogrl bir ynetim anlay hkimdir. Halk arasndaki davalara da Hakimler Kurulu (Mslman-Hristiyan-aman karm) bakard. Hazar Birlii. til ehrinde eitli dini meknlar yan yana olmaktadr. Kafkaslarda Mslman Araplarla savatlar. Bu da Orta Asya ve Kafkaslara slamiyetin yaylmasna engel oldular. Krk yoluna (Sibirya Hazar Denizi aras) hkim olunmutur. Ticaret olduka gelimitir. Rus Kreznii tarafndan yklmlardr. (Ruslarla mcadeleleri yznden) 11. Peenekler: Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: Turak (IX. XI. Yy) : Karadenizin kuzeyi - Balkanlar
7
****************************************************************************************** Devlet kuramam bir Trk topluluudur. cretli asker olarak (Bizans ordusunda) grev aldlar. Malazgirt savanda Bizanstan Seluklularn yanna geerek sava kazanmalarna yardm ettiler. ou Hristiyanl benimsediler ve Kpaklar tarafndan ykldlar. 12. Kumanlar (Kpaklar): Devlet Adamlar : (XI. XIII. Yy) Etkinlik Alan : Kpak bozkr - Macaristan Gktrklerin bir kolu iken Mool basksyla Dou Avrupaya g ettiler. Rus prenslikleri ile mcadele ederek, Ruslarn Karadenize inmelerini nlemilerdir. Macarlarn etnik yapsnn olumasnda ve Romen Devletinin kuruluunda etkilidirler. Fiziki gzellikleri ve savalklaryla nldrler. Ayrca eitli devletlerde asker ve ynetici olarak etkinlikte bulundular. Moollarn Trklemesini saladlar. X. Yy Kpak ve Ouzlar arasnda geen mcadeleler Dede Korkut Hikyelerinde konu olmutur. Ruslara devlet tekilatlanmasnda rnek oldular. Ruslarla uzun sreler mcadeleler ettiler.
13. Sibirler (Sabar): Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: Balak Han, Boaruk Hatun (VI. Yy) : Orta Asya (Don-Volga nehirleri aras) Bat Sibirya
Sasanilerin yannda yer alarak Bizansla savatlar. Anadolunun ilerine kadar sren aknlar yaptlar. Avarlar, Sasaniler ve Bizansllarla yaptklar savalarla zayfladlar. nce Gktrke, sonra Hazarlarn egemenliine girmilerdir.
14. Trgeler: Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: Baga Tarkan (VII. Yy) : Orta Asya Bat Trkistan (Balasagun)
Emevilerle Mavernnehirde savatlar. Emevilerin Orta Asyada yaylmalarn nleyerek; blgenin Araplamasn engellediler ve halkn ekonomik karlarn korudular. Ticarete nem verdiler. lk Trk madeni paras basp kullanld. Uygurlardan sonra yerleik hayata geen ikinci Trk devletidir. inin Bl Parala Ynet politikasna dayanamayarak ykldlar.
8
****************************************************************************************** 15. Ouzlar (Ouz Yabu Devleti): Devlet Adamlar : Kzerkin (X. Yy) Etkinlik Alan : Hazar Denizi Seyhun Nehri evresi. Trk boylar iinde en kalabalk aktif boydur. Balkanlar ynnde g eden Ouzlar, Hristiyanl benimsediler ve Uz adn aldlar. Uzlarn bir ksm Peeneklerle beraber Bizansn yannda savaa katldlar ve Malazgirt savanda Seluklularn yanna getiler. Gneye inen Ouzlar ise, slamiyeti kabul ettiler ve Byk Seluklu Anadolu Seluklu- Osmanl Devleti eklinde byk devletler kurdular. X. Yy Kpak ve Ouzlar arasnda geen mcadeleler Dede Korkut Hikyelerinde konu olmutur. 1000 ylnda Ouz Yabgu Devleti ykld.
16. Krgzlar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: (IX.- X. Yy) : Orta Asya (tken)
Uygur devletini ykarak kuruldular. 1207de Mool hkmdar Cengiz Han, Krgzlar hkimiyeti altna almtr. (Mool hkimiyetini kabul eden ilk Trk devletidir.) XIX. Yyda Rus egemenliini tandlar; Sovyetlerinin dalmasndan sonra Krgzistan Devletini kurdu. En nemli szl edebiyat eseri Manas Destan. (En uzun szl edebiyat eseridir.) En nemli yazl edebiyat eseri Yenisey Yaztlar.
17. Karluklar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan
: (XII. Yy) : Orta Asya (Bat Trkistan)
Gk-Trklerin yklmasnda etkili oldular. Talas Savanda, inlilere kar Mslman Araplardan yana oldular (Mslmanla geen ilk Trk boyudurlar.) Bylece, Orta Asya Trk hkimiyetinde kalmtr. Karahanllarn kuruluunda etkili olmulardr. 1221 ylnda Mool hkmdar Cengiz Hana tabii olan topluluktur.
9
****************************************************************************************** 18. Akhunlar (Eftalitler): in egemenliine girmeyen Hunlardan bir ksmnn Hindistann kuzey kesimlerine g eden ksm olarak bilinirler. Kazakistan, Afganistan ve Semerkant blgelerinde faaliyet gsteren Akhunlar, Gktrk Sasani i birlii sonucunda ykld.
d) lk Trk Devletlerinde Toplum Devlet: 1.) Devlet Ynetimi Askerlik - Hukuk: Ou (Aile ferdi)
Urug (Slale)
Boy (Slale Birlii)
Budun (Millet)
l (Devlet)
Hkmdar ve ailesine ynetme yetkisi Gk-Tanr tarafndan verildiine ve Kut yetkinin kan yoluyla hanedann erkek yelerine geerdi. (Taht kavga nedenleri). Hkmdar; orduyu komuta eder, treyi uygular, adaleti salar, halk korur ve toy dzenler. Devlet ileri, Kurultay (Toy-Kenge) denen byk mecliste konuulur. (Meclis danma niteliinde kalr.) Hkmdar nvanlar : Kaan, Han, Hakan, Yabgu, Tanhu, dikut, lteber, any. Hkmdar Sembolleri: Taht (rgin), Ota (adr), Sancak, Sorgu (Kotuz), Davul (Nevbet), Unvan alma, Yarl (Bayraktar), Bayrak, Yay. Kurultay yeleri : Hakan (Kurultay Bakan), Hatun (Katun), Hanedan Mensuplar, Hkmet yeleri (Aygucu, Bitigci, Tamgac, Tarkan, Tudun, Al), Boy Beyleri, Bal Devletlerin Yneticileri. Hatun; kurultaya katlabilir ve yabanc elileri kabul edebilirlerdi. Kendisine ait adr olabilirdi. Aygucu: vezirdir ve hkmdara danmanlk yapard. Tarkan (Suba): Ordu komutandr ve askeri durumlardan sz sahibidir. Bitiki: Katiptir. Yazmalara bakar. Tamgac (Ksmi Bitiki): D politikaya ve yazmalara bakar. Yargucu: Yarg (Hkim)dir. Treleri iyi bilir, mahkemelere bakar ve cezalar verir. Tudun: Vergi memurudur. Ayrca Validir. Alg: Hazine grevlisidir. lk Trk devletleri Dou-Bat (Sa-Sol) eklinde ikili ynetimle ynetilirler. Dou ynetimi, gnein douundan tr kutsal kabul edilir ve Hakan tarafndan ynetilir. (Batya gre stndr.). Bat ynetimi, yabgu (hkmdar kardei) tarafndan ynetilirdi. (Federal sistem). Tiginlerin (Hkmdar ocuklar) tahta veraset sistemi ile geileri, kurultayn ve beylerin ortak karar ile alnrd. Trk ordusunda cretli askerlik grlmemitir. Savalarda Turan ve Hilal taktikleri kullanlr. Ordu Millet anlay egemendir (gebe yaamn etkisinden tr). Mete dneminde Onlu Sistem getirilmi ve birok devletin askeri rgtlenmesine rnek olmutur. Yaam gebelik olduundan yaylak- klak anlay benimsendi. Kadnlar da gebelik yznden askerlik yapard. Ordu, gnll ve atlyd. lk Trk Devletlerin Ksa mrl Nedenleri: Kut anlay, Veraset Sistemi ve Boylardan Kurulmas. Trenin Deimez Kurallar: Eitlik (Tzlk), yilik (Knilik), Yararl Olma (Uzluk), Kiilik. Trenin Kaynaklar: rf-adet-gelenekler, Kurultayn kararlar ve Hakann emirleri (vasiyeti). Uzun sreli hapis cezas uygulanmazd (gebe yaam). Treye herkes uymak zorundayd. Mahkeme bakanna Yargan, kaann bakanlk ettii mahkemeye Yargu denirdi. Trk hukuku ilk kez Uygurlar tarafndan yazl hale getirildi. (Yerleik hayata geme nedeniyle.)
10
****************************************************************************************** 2.) Ekonomik Yap: Toplumda, ekirdek aile tipi grlr, ataerkil yap n plandadr. Toplumda tek ele evlilik geerlidir. Geim kayna hayvanclktr. Uygurlarda ise yerleik hayata getiklerinden tr tarm yaplmtr. Hayvancla bal olarak dokumaclk gelimitir. Ticaret de nemli bir yer etmitir. Trklerin hra Mallar : Et, deri, canl hayvan, ksele, silah ve madeni rnler, hayvansal gdalar, dokuma rnleri. Trklerin thal Mallar : Tarm rnleri (hububat), ipek kuma, giyim eyas. pek Yolu (in Karadeniz aras) ve Krk Yolu (in Hazar/Bulgar lkeleri aras) nemli ticaret yollardr. Madencilik de sava aralarna duyulan ihtiya ve baz yaplarn yapmnda gerekli olmalarndan tr gelimitir. zellikle demircilik. 3.) Dini nan Sistemi: Totemizm: Kutsal bitki hayvanlara ballk amanizm: By gizli glere inanmak Doalar Kltr: Tabiattaki gizli glerin olduuna inanmak (da, gne, vb tapmalar.) Atalar Kltr: len kiilere atalara ait hatralara kutsal saymak. Gk Tanr nanc: Can veren, yaatan, ldren, tek olan varlktr. Tanr inanc vardr. Kam: Din adamlar. (aman, Baks, Kam) Yu: ller iin dzenlenen cenaze trenidir. Yu a denen ziyafetler verilir. Kurgan: llerin gmld mezarlardr. kinci hayata inanld iin eyalarla gmlrd. Balbal: Kurganlarn bana dikilen talardr ve kiinin ldrd dman saysnca dikilir. Uma: Cennet Tamu: Cehennem Umay: Tanra Budizm
Uygurlar Trgiler
Manihaizm-Budizm
Hristiyanlk
Macarlar Tuna Bulgarlar Peenekler Uzlar (Ouzlar) Kumanlar Avarlar
Musevilik
slamiyet
Karluklar til Bulgarlar Ouzlar
Uygurlar
Hazarlar (ou)
4.) Yaz Dil ve Edebiyat:

SAVLAR Ataszleridir. Devletler skitler (Sakalar) Hunlar (Asya) Gktrkler (II.) Uygurlar Krgzlar Ouzlar SZL EDEBYAT SAGU KOUK len kiilere yaplan Kopuz mzik aletiyle atlardr. sylenen iirdir. Destanlar Alp Er Tunga u Ouz Kaan Ergenekon Bozkurt Treyi G Manas Dede Korkut DESTAN Bir ulusun bandan geen nemli olaylar.
Konular Alp Er Tungann lm zerine yaplan at. Byk skender Saka Hkmdar unun mcadeleleri. Mete Hann bymesi, Orta Asya siyasal birlii ve lkesi. Ergenekon araziden Gktrklerin k aray. Tek kalan Trkn bozkurt tarafndan yetitirilmesi. Hakann kzlarn Tanrlarla evlendirmesi ve bozkurt ruhu. Ktlk yznden g seferi. Manas adl yiidin yaam. En uzun destandr. Ouz-Kpak mcadelesidir. Sorunlar treye gre zer.
TRKLERN KULLANDIKLARI ALFABELER Uygur Alfabe Kiril Alfabesi Sod Alfabesi Arap Alfabe Latin Alfabe kinci milli. Rusya Trkleri. Ticari amal. slami Arap. Genel. TRKLERN KULLANDII TAKVMLER 12 Hayvanl Hicri Takvim Celali Takvim Rumi Takvim Miladi Takvim 12 ayn hayvanlarla Mekkeden Medine Byk Seluklu Osmanl Devleti 1926dan sonraki zamanlandrlmas ye G balangc Melikah dnemi. dnemi takvim kullanlan takvim Gktrk Alfabe En eski ve milli.
TRK DESTANLARI
11
******************************************************************************************
Dnem Krgzlar
Gktrk (Orhon)
Uygur
YAZILI EDEBYAT RNLER Yaztlar erii Etkileri Yenisey (V. Yy) Y. Krgzlara ait mezar tadr. kuruluunu Gktrk Vezir Tonyukuk Ant Devletin devleti kuruluu, (727) anlatr. gelitirilmesi, in ilikileri, hukuk Devletin genilemesinde ve inanlardan bahsedilir. Kl Tigin Ant (732) kardeinin roln anlatr. lk Trk alfabesi kullanlmtr. lk Bilge Kaan hakknda yazl milli kaynaktr. Ulusu Bilge Kaan Ant sosyal anlay hkimdir. (735) konuulur. Uygur devletinin kuruluu ve zaferlerinden bahsedilir. Gktrk ine Ui Yazt (759) alfabesiyle yazlmtr. Mani dini anlayn yanstr. Gebe topluluklar yerleik Karabalasagun Yazt (826) yaama ve din deitirmeye zendirilir. Yerleik Dnemde Sanat (Uygurlar)
Fresk (Duvar Resmi) Heykel Minyatr ini Mimari (Tapnak, ehir, Saray)
Gebe Dnemde Sanat

Resim (kee zeri resimler) Heykel (Balballar) Mzik (askeri bando)
Eski Kltr Merkezleri
12
******************************************************************************************
B. LK MSLMAN TRK BEYLKLER DEVLETLER
13
******************************************************************************************
Trkler, Hz. merin ran fethiyle Mslmanlarla komu oldular. Hazarlar Trgiler, Araplarn Orta Asya Kafkasyada yaylmna engel oldular. Emeviler Dnemi; devletin rk politikas ve Horasan Mavernnehir blgelerinin fethedilmesi ile Trk Arap savalarna neden olmutur. lk Arap Trk arpmas, Hz. Osman dnemindedir. (Emeviler, rk politika izlemitir ve Arap olmayan mslmanlar ikinci snf vatanda olarak grlmektedir.) Abbasiler Dnemi; rk politikadan vazgeip, mmeti politikaya gemitir. Trkler, ilk bata buna kar ksa da, Mslmanla kitleler halinde bu dnemde girmilerdir. 751 Talas Sava (inliler & Abbasiler [Karluk, iil, Yama Trkleri] ): Nedeni : Orta Asyaya ve pek Yoluna hkim olmak. Sonular : inler yenildi ve geri ekildi. Orta Asya, uzun sre inin egemenliinden kurtuldu. Trkler, kitleler halinde slamiyete girdiler ve bu etki ile geni alana yayld. Trk slam devletlerinin kurulmasna ortam salad. Kt, matbaa, pusula, barut, mrekkep ise in dnda Araplara geti. Kt ise in dnda retilmeye baland. Trkler, Abbasi idari kademelerinde grevler ald. Abbasilerle ticari, siyasi ve dini ilikileri gelitirdiler. (Trklerden oluan ordu iin Avasm Semerra ehirleri kurularak buralara yerletirildi.) Trklerin slamiyeti Kabul Etme Nedenleri Fetih cihat anlay benzerlii (yeni yerleri ele geirme arzusu), Tek tanr inan benzerlii (Gk Tanr Allah), Ahiret inanc ile kurban kesme benzerlikleri, Ruhban (ayrcalkl) snfn olumamas benzerlii, Trklerdeki hogr, eitlik, drstlk anlayn slam dininde de olmas, Abbasilerin lml politikas, tccar kltrel etkileimler ve yeniliklere ak olunmas etkenleri. Trklerin slamiyete Katks slamiyetin geni alanlara yaylmasn saladlar. Halifelik makamn korudular ve varln srdrdler. slam kltrn gelitirdiler. Mslmanlar aras birlii saladlar. Hal Seferlerine kar (Bizansa) slamiyeti korudular.
lk Trk slam Devletleri: Karahanllar (840), Tolunoullar (868), hitler (935), Gazneliler (963), Byk Seluklular (1040), Harzemahlar (1097), Eyybiler (1174), Memlkler (1250), Osmanllar. slam kabul eden ilk Trk boyu Karluklardr. A. Karahanllar Devleti Dnemi (840 1212): Kurucusu Kurulduu Yer : Bilge Kl Kadir Han, Saltuk Bura Han, Yusuf Kadir Han. : Bat Trkistan (Karluk + iil + Yama Trkleri)
Boylar federasyonu eklinde kuruldular. (Orta Asya Trk Devletlerine benzerler.) slamiyeti benimseyen ilk Trk devletidir. Trk slam sentezini balattlar. Trklerin youn olduu corafyada devlet kurmalar, Ulusal Kimliklerini korudular. Her alanda Trkeyi kullandlar. (Arapa ile Farsa etkili olamad.) Trk tarihinin ilk posta rgtn kurdular. Semerkantta at medresede ilk burslu eitim retim ve renci uygulamasn balatt. Resmi dil Trke, yazmalar Uygur Alfabesi (Trk slam kltrnn temelini attlar.) Bimarhane denilen hastaneler atlar. Trklerde slami dnemin ilk edebi eserleri ortaya kt. Ribat denilen kervansaraylar ina edilerek ticaretin gelimesine katk saladlar. Dou Bat eklinde blndler; Douyu Moollar, Baty Harzemahlar ykt.
14
******************************************************************************************
B. Gazneliler Devleti Dnemi (963 1187): Kurucusu Kurulduu Yer : Gazneli Mahmut, Alp Tekin, Mesut. : Afganistan (Gazne), Hindistan, ran (Hint Yarmadas)
smini kurulduu yerden alrlar. Bugnn Pakistann temellerini atmlardr. Gazneli Mahmut Dnemi; Trk tarihinde Sultan unvann kullanan ilk hkmdardr. (Sultan; halife araclyla Tanr adna devleti ynetme yetkisi hkmdar ve ailesine verilen sistemdir. Orta Asyadaki Kut anlayndan biimce farkldr.) Devleti imparatorluk haline getirmitir. Hindistana 17 kez sefer dzenleyerek slam ile tanmasn salad. Snni halifeyi iilere kar korudular. slam dnyasnn siyasi liderlii Trklere gemitir. (Sultan unvanla) eitli etnik unsurlardan oluan cretli ordular kurdular. 1040 Dandanakan Sava (Gazneliler (Seluk Dnemi) & Byk Seluklu Devleti): Gazneliler sava kaybettiler. Yklma srecine girmilerdir. 1187 Gurlular tarafndan (Afgan topluluu) ykldlar. Resmi ve Edebi Dilleri Farsa, Saray dili Trke, Bilim Dili Arapa (Trkenin geliimi yavalamtr.) Bilim Edebi Eserleri; Firdevsi ehname Eseri (Sultan Mahmut iin) C. Byk Seluklu Devleti Dnemi (1040 1157): Kurucusu Kurulduu Yer : Turul ar Beyler, Alparslan, Melikah, Sencer. : ran, Suriye, Arap Yarmadas, Anadolu, Kafkaslar, Filistin, Mavenannehir.
Ouz boyuna mensup Trklerden kuruldular. Ouzlarda komutan Seluk Bey ile devlet ismini almtr. Hatta ilk hkmdar olarak da bilinir.
15
******************************************************************************************
Turul ar Bey Dnemi: (Turul: Dou Kanad; ar: Bat Kanad) 1038 Horasana egemen olarak ve Niaburda adna hutbe okunarak devletin bamszl ilan edildi. 1040 Dandanakan Savanda Gazneli Devletin Horasandaki gcne son verildi ve devletin kuruluu resmileti. (ran Horasan blgeleri) Turul Bey, Abbasi halifesine yardm karlnda Dounun Batnn Sultan unvann ald. slamiyetin siyasi stnl Trklere geti, kurum ise Araplarda kald. 1048 Pasinler Sava (Seluklular (ar Bey) & Bizansllar, Grcler): Anadoluya aknlar yapmak ve kefetmek zerine kmtr. Sava Seluklular kazanarak Anadolunun fethini yapmak iin aknlar hemen balattlar. Alparslan Dnemi: Anadolunun fethi iin Kafkaslara, Suriyeye seferler dzenledi. Vezirlie Nizaml Mlk getirildi. En nemli i d siyaset belirlendi. 26 Austos 1071 Malazgirt Sava (Byk Seluklu Devleti & Bizansllar): Ama, Anadolunun hkimiyetini almaktr. Durum, Bizans ar yenilgi alarak geri ekildi. Anadoluda I. Beylikler dnemi balad. (Seluklu devletine bal kalacaklardr.) Anadolunun kaplar Trklere ald. Anadolu, Trk yurdu olmaya balad. Bizans basklar, Trk slam dnyasnda zayflad. Hal seferleri balad. (Bizans yardm istemesiyle) Anadoluda Trk beylikleri kuruldu ve Trkiye tarihi dnemi balad.
Melikah Dnemi: Devlet, imparatorluk dzeyine ulamtr. Sleyman ah, zniki alarak Anadolu Seluklu Devletini kurmutur. (1077) En byk medrese olarak Badatta Nizamiye Medreseleri, Nizamlmlk tarafndan ald. mer Hayyam, Sultan Melikah adna Gne yl esasl Celali Takvimi (Takvim-i Meliki) hazrlad. kta Sistemi (Topraklarn devlet grevlilerine hizmet karl braklmas esas) uyguland. Sultanlar, tahta geecek erkek ocuklarn (meliklerini) eyaletlere vali olarak gnderirdi. Atabeyler ise, bu melikleri her konuda yetitirmek zere grevlendirirdi. iilere kar Snnilerin koruyuculuunu yapmlardr. Batn Hareketi: Hasan Sabbah nderliinde yaplmtr. Devletin varln bu hareketle tehlikeye drd. Taht kavgalar yaanm, merkezi otorite zayflamtr. Yneticilerin ran kkenli olmas, Trkmenlerin dlanmas, atabeylerin bamsz hareketleri, Abbasi halife politikalar ve Moollarn saldrlaryla devlet olduka zayflamtr. 1141 Katvan Sava (Byk Seluklu Devleti & Karahtaylar (Mool Kolu) ): Moollar sava kazanmlar ve Seluklu Devletini ykmlardr. Resmi ve Edebiyat dili Farsa, Saray dili Trke, Bilim dili Arapa. Not: Kurulduklar yerin dnda slam yayanlar: Gazneliler Hindistan; B. Seluklular Anadolu. Not: Msrda Kurulan Trk devletleri: Tolunoullar (865), Akitler (935), Eyybiler (1174), Memlkler (1250).
16
******************************************************************************************
D. Tolunoullar Devleti Dnemi (865 905): Kurucusu Kurulduu Yer : Tolunolu Ahmet (Abbasi Msr Valisi) : Hakire (Msr)
Msrdaki lk Trk slam devletidir. Gl ordu donanma sayesiyle; Suriye ve Filistine egemen olmulardr. Msr yeniden ina etmilerdir. Nil evresine bentler ve sulama kanallar yapmlar (tarm gelitirmek iin). Msrda Trk slam mimarisinin ilk rneklerini vermilerdir. En nemlileri; Tolunolu Ulu Camisi. Maristan denilen hastaneler kurdular. Abbasiler tarafndan ykldlar. E. Akitler (hidler) Devleti Dnemi (935 965): Kurucusu Kurulduu Yer : Muhammed Bin Toga (Msr Valisi Abbasi) : Hakire (Msr); Suriye, Filistin, Lbnan, Hicaz (Mekke Medine).
Kutsal topraklara hkim olan lk Trk Devletidir. El-Kindi; Tarih alannda nemli almalar yapm kimseler bu dnemde yaamtr. Fatmiler tarafndan ykldlar. F. Eyybiler Devleti Dnemi (1174 1250): Kurucusu Kurulduu Yer : Selahaddin Eyybi : Hakire (Msr); Suriye, Filistin, Yemen.
17
******************************************************************************************
1187 Httin Sava (Eyybiler & Kuds Hal Krall): Filistin ve Kuds, hallardan alnd. Kuds Hal Krall ykld. III. Hal Seferleri balad. Memlkler tarafndan ykld. G. Memlkler Devleti Dnemi (1250 1517): Kurucusu Kurulduu Yer : Aybek, Baybars. : Msr, Suriye.
En gl dnemini, Sultan Baybars dneminde yaamtr. Ayn- Calut Sava (Memlkler & Moollar): Moollar yenilgiye uratld. Msr ve Kuzey Afrikann Mool istilas nlendi. Moollardan kaan Abbasi halifesini himaye altna aldlar. Ancak halifelik Memlkl Sultanlara gememi ve bunu korumulardr. Memlklerde, her komutan tahta geebilme hakk olmu ve srekli taht kavgalarna neden olmutur. Mercidabk (1516) Ridaniye (1517) Savalar (Memlkler & Osmanl Devleti (Yavuz dnemi)): Osmanl Devleti tarafndan Memlkler yklmtr. Halifelik, Osmanllara gemitir. H. Harzemahlar Devleti Dnemi (1097 1231): Kurucusu Kurulduu Yer : Anu Tigin, II. Arslan, Muhammed, Celalleddin. : ran (Harzem), Maverannehir, Trkmenistan.
Kurulduu yerden adn alrlar. Moollarla youn mcadeleler yaamlardr. 1230 Yassemen Sava (Harzemahlar & Anadolu Seluklular): Harzemler sava kaybettiler ve yklma srecine girdiler. 1231 Moollar (Cengiz Han) tarafndan ykldlar. I. Babrler Devleti Dnemi (1526 1857): Kurucusu Kurulduu Yer : Z. Muhammed Babrah : Hindistan
Hindistanda slamiyetin yerlemesini salad. En nemli eserleri; Tac Mahal (ah Cihan tarafndan ei Mmtaz Mahale yazld.) Kurulan I. Beylikler: 1. Saltuklular, 2. Artuklular, 3. Mengcekliler, 4. Danimentliler, 5. aka Beylii, 6. Anadolu Seluklular
18
******************************************************************************************
TRK SLAM KLTR VE MEDENYETLER slamiyetten nce Devletler Egemenlik kayna Tanr Gk Tanrdr. (Kut inanc) lke hanedann ortak maldr. (Hkmdar) Federal (dou bat) ynetim vardr. Kurultay ok etkilidir. Hkmdar yetkilerini; Tre ve Kurultay kstlar. Ordu Millet anlay vardr. (cretsiz ordular) Hukuk, trelere gre ekillenir. Devlet Tekilat: DEVLET TEKLATI 1. Merkez Ynetimi a. Sultan b. Divan Hkmdarlk Unvanlar Hkmdarlk Sembolleri 2. lke Ynetimi a. Melik Atabey b. Valiler (hne, Amid) slamiyetten Sonra Devletler Egemenlik kayna Abbasi halifesidir, Tanrsal. lke hanedann ortak maldr. (Hkmdar ailesi) Gazneliler dnda federal yap yoktur. Divan tekilat (Kurultaya gre etkisizdir) vardr. Hkmdar yetkilerini; er-i Hukuk- Gelenek kstlar. cretli ordular (Gulam, Hassa, vb) yaygndr. rf-i er-i Kurallar, hukuk sisteminde etkilidir.
Hakan, Han, Bey, lig, Bura, Nasr, Kara, Kadir, Melik, Sultan, ahinah, Padiah Hutbe (Dua), Sancak, Nevbet (Davul), Asa, Sikke (Para), Saltanat adr, Hilat (Giysi), Tu, Alem (Bayrak), Tura (Sultan mza), etr (emsiye), Arma, Menur (Dini onay), Taht, Unvan, Kl Kuanmak.
Naib Divan- Saltanat Atabey hne Hacip Amil Amid Muhtesip
Tolunolu Akitler zaman hkmdarlarn ocuk yata olmasndan dolay devleti yneten yetkili. Byk Seluklu Dnemi devlet meselelerin grld kuruldur. Seluklularda meliklerin iyi bir ynetici olarak yetitirilmesini salayan grevlilerdir. Eyalet vilayetlerin banda bulunan idari askeri yetkilidir. Sultan ile dier devlet yneticilerin yazma ve grmelerini yapar. Vilayetlerin vergisini toplayan kiidir. Vilayetlerde ynetimden sorumlu sivil grevlilerdir. Vilayetlerdeki ticari hayatn dzenlenmesi ve belediye almalarndan sorumludur. Posta ve haberleme ileri Adalet ileri Mali ve Vergi gelirlerle ilgili iler Ordu ve Askeri ile ilgili iler ve d yazmalarla ile ilgili iler Mali denetim ile ilgili iler (Gelir ve giderler)
Byk Seluklu Devleti Byk Divan
1. Divan- Berid 2. Emr-i Dad 3. Divan- stifa (Mstevfi) 4. Divan- Arz (Emr-i Arz) 5. Divan- Tura (Emr-i Tura) 6. Divan- raf (Mrif) a. Niyabet-i Saltanat 7. Dier Divanlar b. Kabz- Divan c. Mezalim Divan
Hkmdarn bakanlk ettii yksek mahkeme (ar siyasi su)
SYAS YNETC Melik, hne
LKE YNETM MAL YNETC DN GREVLS Amid, Amil Hatip
YARGI GREVLS Kad
HUKUK SSTEM A. ER- HUKUK B. RF- HUKUK slam kurallar oluturur. Treler hukukudur. Davalara kadlar bakarlar. Davalara Emir-i Dad bakard. Kadlara bask uygulanamaz, yarglanamazd. Miras, Boanma, Evlenme, Vakflar, Ticaret lke gvenliini bozanlar ve kanuna kar gelenler bu hukukla yarglanrd. Meseleleri konular kapsamndadr. Divan yeleri ile veziri yarglayabilir veya Askeri davalardan Kad-i Leker sorumludur. tutuklayabilirdi. (Divan yeler yarglanabilirdi.) Ulak ltizam Dirlik Haberleme ve posta ilerinden sorumludur. Bir yerin vergi gelirinin ihaleye karlmas, ihaleyi alan mltezimin de devlete pein deme yapmas usuldr. Devlet grevlilerine yaptklar grevler karsnda verilen topraklardr.
19
******************************************************************************************
Seluklu Devleti Ordu, Ynetim, Vergileri BYK SELUKLU DEVLET ORDUSU 1. MERKEZ ORDU 2. EYALET (TARA) ORDUSU 3. YARDIMCI KUVVETLER A. Guleman- Saray Ordusu kta Ordusu Bal devlet beylik askerleri, Farkl milletlerin ocuklarn, kk Trkmenler (snr boylarnda), Meliklerin emrinde olan, ikta yalarda yetitirilerek oluturulmas toprana bal askerlerdir. Gnlller. B. Hassa Ordusu En kalabalk ordudur. Esir edilen- satn alnan genlerden Tamam atldr. Ordu komutanna Suba denir. oluurlar. Sultana bal ordudur. lk Trk slam Devletlerinde Ordular Karahanl Ordusu Gazneli Ordusu Harzemah Ordusu Tolunolu Ordusu Akitler Ordusu Hassa Ordusu, Saray Muhafzlar, Eyalet Askerleri Gulam Ordusu, Eyalet Ordusu, cretli Askerler (Bu dnemde filler de kullanldlar) Hassa Ordusu, Valilerin Askerleri, kta Askerler Kpak Trkmenlerinden oluan ordular
ORDU
Has Arazi Devlete aittir. Gelirler, dorudan hazineye giderler. Hkmdar ve ailesi, dorudan kullanlr.
SELUKLU DEVLET TOPRAK YNETM kta Arazi Mlk Arazi Vakf Arazi Meliklere, emirlere, Kiiye aittir. Gelirler, hayr komutanlara grevleri Topraklar satlabilir, kurumlarna ve karlnda verilir ve devredilebilir. bilimsel kurulua bu topraklardan gnderilir. gelirlerle geinilir. Sosyal hayr Atl askerlerin kurumlara verilir, cami masraflar karlanr. vb yaplar yaplr.
Haraci Arazi Gayrimslim halkn elindeki topraklardr. Gelirler, dorudan hazineye aktarlr.
VERG SSTEM A. ER- VERGLER B. RF- VERGLER r vergisi (Mslman iftilerden alnan vergi), Anam vergisi (Kkba hayvan iin alnan vergi), Hara vergisi (Gayrimslim iftilerden alnr), Bac vergisi (Pazar vergisi), Cizye vergisi (Gayrimslimleri askerden uzak tutmak Gmrk vergisi, iin alnan vergi) Esnaf tccarlardan alnan vergiler. Ahi Tekilat: Esnaf ve zanaatkrlarn, aralarnda dayanmay arttrmak iin oluturduklar yapdr. Ticari rgtlemedir. retim etkinlikleri dzenleyerek ekonomik yaam geliime katkda bulunur. Byk Seluklu Devletinde Zanaatkrlk: Madencilik, ktlk, gm iletmecilii, kuma retimi, seramik, silah, vb. alanda etkilidir. Loncalarla esnaflar rgtlendi. Byk Seluklu Devletinde Ticaret: Seluklular; bakr, gm, altn paralar kulland. En ok kullanlan; dirhem ve dinar. Ticareti gelitirmek iin; han, ribat (kervansaray), bedesten yapmna nem verilmitir. KULLANILAN DLLER Eitim Dili TRKE ARAPA ARAPA ARAPA ARAPA
Devletler Karahanllar Gazneliler Tolunolu Akitler Seluklular
Resmi Dili TRKE FARSA ARAPA ARAPA FARSA
Edebiyat Dili TRKE FARSA ARAPA ARAPA FARSA
Saray / Ordu Dili TRKE TRKE TRKE TRKE TRKE
Karahanllar, ulusal kimliklerini korudular. Farkl dillerin kullanlmasyla; Trkenin geliimi yavalad, halk devlet arasnda kopukluklar olutu, kltrel atmalar da yaand.
20
******************************************************************************************
TRK SLAM DEVLETLERNDE EDEBYAT A. KARAHANLILAR DNEM 1) Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacib (1018 1069) Uygur Trkesi ile yazld. lk edebi Trk slam eseridir. Mutluluk veren bilgi kutlu bilgi anlamndadr. Devlet adamlarna t veren eser Siyasetnamedir. 2) Divan- Lgatit Trk Kagarl Mahmut (XI. yy) lk Trke ansiklopedi, szlk ve dil bilgisidir. lk Trk Dnya haritas bu eserdedir. Eserde; Trkenin zenginliini ortaya koymak ve Arapa karsnda nemi vurgulamak. 3) Atabetl Hakayk Edip Ahmet Ykneki (XII. yy) Uygur alfabesiyle yazld. Ahlaki retiler (mutluluk, cmertlik) ierir. Hrsl olmann ktl anlatlr. Gereklerin Eii anlamndadr. 4) Divan- Hikmet Hoca Ahmet Yesevi (1166) Arap alfabesiyle Trke olarak yazld. Tasavvuf edebiyatnn ilk rnekleridir. slam tasavvufunu Trklere retmeye alan dini ahlaki eserdir. B. GAZNELLER DNEM 1) ehname Firdevsi (934 1020) ran air Firdevsi tarafna, Sultan Mahmut tarafndan yazdrld. ran milli destan olarak benimsendi. 2) Asarl Bakiye Biruni C. HARZEMAHLAR DNEM 1) Mukkadimetl Edeb Zemaheri Bu szlkte, Trk leheleri hakknda bilgi verir. D. BYK SELUKLULAR DNEM 1) Siyasetname Nizaml Mlk Devlet tekilatlanmasn anlatr. 2) Rubailer mer Hayyam mer Hayyam tarafndan yazlm iirlerdir. Tasavvufu nitelii ile tannr. 3) Celali Takvim mer Hayyam Sultan Melikah adna hazrlanm Gne yl esasl takvimdir. 4) Muhakemetl Lugateyn Ali ir Nevai Trk dili ve edebiyatnda yazlm bir eserdir. 5) Kasideler Enveri TRK SLAM DEVLETLERNDE DESTANLAR KARAHANLILAR DNEM Saltuk Bura Han Destan Cengizname TRK SLAM DEVLETLERNDE BLM ADAMLARI 1) Farabi (870 950) : (Al-Phorobius) Trk slam devletlerinde pozitif bilimi balatm, gelimesine katk salamtr. Muallim-i Sani (kinci retmen) olarak tannr. (Aristoyu yorumladndan) En nemli eseri; El Medinetl Fazla (Erdemli Kent) hsl Ulm (limlerin Saym) eseriyle ilimleri ilk kez snflandrd. Felsefe, Matematik, Fizik, Astronomi, Mantk, Psikoloji ile ilgili 160 eser yazmtr. (Al-Boran) 2) El - Biruni (973 1051) : Bilimin nndeki en byk engel, serbest dncenin olmayn savundu. Matematik, Geometri, Corafya, Astronomi alanlarnda 100 civar eser yazd. Eseri; Asarl Bakiye (Asyal Milletler Hakknda)
21
******************************************************************************************
Enlem boylam dairelerini hesaplad; Dnyann Gne etrafndaki dnnn 1 ylda gerekletiini ispatlad; Ekvator uzunluunu 15 km yanlma payyla buldu; Yldzlarn uzakln ve alarn len aletler gelitirdi; 16 maddenin zgl arln hesaplad. 3) bn-i Sina (980 1037) : (Avecenna) Farabiden etkilendi. (Felsefi bilgilerin esaslarn alr.) Tp, Matematik, Mantk, Astronomi, Felsefe, Botanik, Zooloji konular zerinde 220 eser vermitir. Tp alannda en nemli eseri El Kanun Fit Tbb asrlarca Avrupada ders kitab olarak okutuldu. Kan dolam zerinde almalar yapt. 4) bn-i Rd : (Averoes) spanya (Endls)da yetimitir. Aristoyu tanmtr. Avrupada Rnesansn balamasnda etkilidir. Aklclk (Mutezile) mezhebinin nclerindendir. Akl, dinden stn tutmutur. 5) Gazali (1058 1111) : Din bilimcidir ve dini her eyden stn tutmutur. (Byk Seluklu Dnemi) Siyasi blc din anlaylarla mcadele etmitir. Nizamiye Medresesinde retmenlik yapmtr. Kelamcdr. En nemli eseri; hyal Ulumiddin. 6) mer Hayyam (1123) : Byk Seluklular dnemi nl bilgin ve airdir. Cebir, Geometri, Astronomi, Matematik, Edebiyat alanlarnda almalar yapmtr. Celali Takvimini hazrlamtr. Ayrca, Rubailer gnmze ulaan eserlerdir. 7) Utbi : Gazneliler dnemi yaamtr. Tarih-i Yemini eserinde dnemin olaylarn anlatr.
8) Ulu Bey (1394 1449) : nl astronomi bilginidir. Yldzlarn Fihrist Cetvelleri eserini yazmtr. Semerkandda nl rasathanesini kurdu. Ali Kuu, Ulu Beyin rencisidir. (Timurlularda) 9) El Harezm (780 850) : (Algebre) Matematik, Astronomi, Corafya bilginidir. Cebri sistemletirdi. Kitabl Cebr Vel Mukabele adl eseri Bat dillere evirdi. 10) Zemaheri : Tefsir gramer alannda alt. Keaf ve Mukaddemetl Edeb adl gramer kitab nemli eseridir. 11) Ali ir Nevai : Timur Devleti zaman yaayan aatay Trkesinin en byk airidir. Muhakemetl Lugateyn eserinde Trkenin Farsadan daha zengin dil olduunu anlatr. TRK SLAM DEVLETLER ETM - RETM Seciye, Hamidiye Medreseler Karahanllar Dnemi Medreseler Beyhakiye Medresesi Gazneliler Dnemi Medreseler Nizamiye Medresesi (Badat), Niabur Medresesi Seluklular Dnemi Medreseler TRK SLAM SANATI Cami, Mescit, Medrese, Trbe, Kmbet, Klliye, Tekke, Zaviye Kk, Saray, Darifa, Kervansaray Han, Hamam, Kpr, maret Kale, Sur inicilik, Maden ilii, Ahap lemecilii, Camclk, Kuyumculuk, Tezhip, Halclk, Hattatlk, Minyatrclk, vb.
Mimari
Dini Sivil Askeri
El Sanatlar
Trklerin slam Mimarisine Katklar: st ste ift kubbe, Silindirik yivli minareler, Dikdrtgen be keli mihraplar, Kmbet tipi mezarlar.
(Klliye; Tm Dini Yaplar Topluluu)
22
******************************************************************************************
ANADOLU TRKYE TARH
LK BEYLKLER DNEM (I. BEYLKLER)
lk Beyliklerin zellikleri : Anadolunun fethini hzlandrdlar. Anadoluyu Trkletirmede, slam dinini yaymada etkilidirler. Fethedilen yerleri Hallara kar korudular. Anadoluyu imar ederek, kalc eserler braktlar. ilerinde serbest; d ilerinde Byk Seluklu Devletine balyd. A. SALTUKLAR (1072 1202) : (Erzurum Kars Bayburt civar) Anadoluda kurulan ilk Trk beyliidir. Erzurum Ulu Cami eseridir. Grc ve Ermenilerle mcadeleler etmilerdir. Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld. B. MENGCEKLLER (1080 1228) : (Erzincan Kemah Divrii civar) Anadolunun Trklemesinde nemli katklar olmutur. Grclere kar savatlar. Divrii Ulu Cami ve Darifas eseridir. (UNESCO-1985 kltr miras seildi.) Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld.
23
******************************************************************************************
C. DANMENTLLER (1080 1178) : (Sivas Tokat Niksar Malatya evresi) Hallara kar mcadeleler etmilerdir. Danimentname adl esere konusu olmutur. En gl beyliktir. Anadoluda bilinen en eski medrese Yabasan Medresesi (Tokat Niksar) Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld. D. AKA BEYL (1081 1093) : (zmir ve evresi) aka Bey, ilk Trk denizcidir. Denizcilik, bu beylikle balad. stanbulu kuatan ilk Trk slam devlet adamdr. Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld. (Diyarbakr Mardin Batman Hasankeyf evresi) E. ARTUKLULAR (1102 1409) : Hallara kar mcadele etmitir. Artuklu Saray ve Malabadi Kprs eserleridir. Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ykld. F. ANADOLU SELUKLU DEVLET (1077 1308) Kurucusu Kurulduu Yer : Sleyman ah : znik (Merkez), Konya (Hal Seferinden tr buraya merkez kaydrld)
Sleyman ah Dnemi: 1077 Byk Selukluya giritii mcadeleden dolay kuruldular. Suriye Seluklular ile mcadele etti ve sonunda ldrld. I. Kl Arslan Dnemi: aka Beyliine son verdi. I. Hal Seferi sonucunda znik Bizansa verildi, Konya merkez yapld. Dou Seferine karak Malatyay ald. I. Mesut Dnemi: II. Hal Seferine baaryla kar koydu. Bu dnemde Anadolu, Trkiye adyla andrld. Adna ilk Anadolu Seluklu paras (Sikke Bakr) bastrld. II. Kl Arslan Dnemi: Anadoluda Trk siyasi birliini salamaya alt. Adna gm para bastrd. Kardei ahin ah isyann bastrd; Danimentliler, Musul Atabeylii ile mcadeleler ettiler.
24
******************************************************************************************
1176 Miryokefelan Sava (Anadolu Seluklular & Bizansllar): Bizans yenildi, Trkleri Anadoludan atma umutlar sona erdi. Anadolunun Trk yurdu olduu kesinleti. Hal Seferi ile Bizansa geen stnlk sona erdi ve Anadolu Seluklularna geti. HALI SEFERLER (1096 1270) SONULARI Kuds, Mslmanlarda kald. Trk slam topraklarnn imar bozuldu. Kt, Matbaa, Barut, Pusula, vb malzemeler Avrupaya tand. Barutun ateli silahlarda kullanlmasyla Avrupadaki derebeylikler de zayflad.
NEDENLER Kuds ele geirmek, Seluklular Anadoludan atmak, Ticaret yollarn ele geirmek, Dounun zenginliklerini elde etmek, Kluni Tarikatnn kkrtmalar, Bizansn Avrupadan yardm istei
I. Gyaseddin Dnemi: Antalya Samsun liman ehirleri alnd. Donanmalar kuruldu. Denizcilik faaliyetleri balad. Venedik ile ticaret anlamalar imzaland. Ticari gelitirme devlet politikas izlendi. I. zzeddin Dnemi: Sinop fethedildi. lk tersanede kuruldu. Kbrs ile ticaret antlamas imzaland. Kervansaray yapmna hz verildi. Tccarlar iin Sigortaclk Sistemi balatld. Trabzon Rum mparatorluu ile ukurovadaki Ermeniler vergiye baland. I. Alaaddin Keykubad Dnemi: Devletin en gelimi dnemidir. Mengceklilere son vermitir. Anadoludaki Trk birlii byk lde saland. Alanya alnarak buraya tersane kuruldu. Konya, kltr ve sanat merkezi haline getirildi. Ahi Tekilat gelitirildi. Anadoluda hanlar ve kervansaraylar yapld. 1230 Yassemen Sava (Anadolu Seluklular & Harzemahlar): Harzemah Devleti ykld, Moollar ile snrda olundu. Tampon blgenin kalkmasyla Moollar tarafndan gelen Trk gleri artmtr. lk defa deniz ar seferi Krma yapld. Krmda Sudak Liman ele geirildi ve blgeye Trk tccarlar yerletirildi. Yabanc tccarlara ticari ayrcalklar verildi, sigorta uygulamas balatld. II. Gyaseddin Keyhsrev Dnemi: 1240 Babailer (Baba shak) Ayaklanmas kt. Devlet bu ayaklanma ile gszletirildi. 1243 Kseda Sava (Anadolu Seluklular & Moollar): Moollara kaybettiler ve Anadoluda Mool hkimiyeti balad. Anadoluda Trk Birlii dald ve II. Beylikler ortaya kt. Moollar tarafndan Anadolu tahrip edildi, halk yoksullua ittiler. Orta Asyadaki Trkmenler batya g ettirildi. Siyasi ve ekonomik istikrar bozuldu. Tek olumlu etkisi, Moollardan kaan Trk nfusunun ou kesimi Anadoluya girerek bu blgelerin Trklemelerini hzlandrmtr. Sava sonrasnda Anadolu Seluklular ikiye blnm. Bana lhanl (Mool) valisi getirilerek devlet yktrlmtr. (1308) Anadolu Seluklular Ykan Etkenler: Baba shak isyan, Mool istilasyla merkezi otoritenin zayflamas, Hal Seferlerinin Anadoludaki etkileri, II. Beyliklerin zararl etkileri, Yanl politikalar izlenmeler, lkenin hanedan yelerince bllmesidir.
II. BEYLKLER DNEM (ANADOLU) (14. YY) Anadolu Seluklu Devletinin dalmasyla kurulan bamsz beylikler olmutur.
25
******************************************************************************************
A. Karamanoullar (1256 1487) : (Konya civar) Trke, resmi dil ilan edildi. Osmanlya en ok direnen beyliktir. Bizans ve Venediklerle anlamlardr. B. Germiyanoullar (1299 1429) : (Ktahya Denizli evresi) Anadoludaki gl beyliklerdendir. Osmanlya nce eyiz, sonra miras eklinde topraklar devretmilerdir. C. Karesioullar (1304 1360) : (Balkesir anakkale evresi) Osmanlya katlan ilk beyliktir. Denizcilikte ilerlemitir. nemli donanmaya sahiptir. D. Menteeoullar (1261 1424) : (Mula Fethiye evresi) Denizci bir beyliktir. Hac lyas Cami eseridir. E. Aydnoullar (1308 1426) : (Aydn Birgi evresi) Denizci bir beyliktir. sa Bey Cami eseridir. F. Saruhanoullar (1313 1410) Denizci bir beyliktir. : (Manisa evresi)
G. Osmanoullar (1299 1922) : (St - Domani) Anadoluda Trk birliini salad. ktaya yaylan bir imparatorluk kurdu. Ayrca en uzun sre kalan beyliktir. H. Hamitoullar (1300 1423) : (Isparta Eirdir - Antalya) Osmanlya bir parasn para karlnda topraklarn sattlar. I. Ramazanoullar : (Adana evresi) Osmanlya katldlar. Denizci bir beyliktir. J. Candaroullar (1292 1461) : (Sinop Kastamonu evresi) Deniz kuvvetlerine sahiptir. (sfendiyaroullar) Bilim adamlarn destekleyerek kltrel faaliyetlere nem verdi. K. Dulkadiroullar : (Malatya Elbistan evresi) Yavuz Sultan Selim dneminde Osmanlya katlmlardr.
26
******************************************************************************************
L. Canikoullar (Taceddinoullar) Denizci bir beyliktir. : (Bafra Ordu evresi)
M. Eretna Beylii (1335 1381) : Mool lhanl Devleti uzantsdr.
(Orta Anadolu Sivas)
N. Akkoyunlular : (Bayburt Urfa Diyarbakr) Dou ve Gneydou Anadolunun Trklemesinde rol oynadlar. O. Karakoyunlular (1308 1426) : (Dou Anadolu) Azerbaycann Trklemesinde rol oynadlar. II. BEYLKLER DNEM KLTR MEDENYET Devlet Ynetimi: Egemenlik, hkmdar ve ailesinindir anlay devam etmitir. Veraset sistemi de belirsizdir. Anadolu Seluklular, Byk Seluklulara gre otoritesi gldr. lke Ynetimi Merkez Tekilat Tara Tekilat Saray, Divan Merkeze Bal, Meliklerin Ynettikleri, U Beylikler
Hkmdarlk Unvanlar
Sultan, Keykubat, Rukneddin, Sultan- Galip, zzeddin, Imameddin, Alaaddin, Gyaseddin DVAN TEKLATI Devlet bakandr. Sultan bakentte olmad zaman yerine Naip (Vekil) bakanlk eder.
1 2 3 a b c d e f
SULTAN NYABET- SALTANAT VEZR Meveret Meclisi Divan- Tura Divan- Arz Divan- stifa Divan- Pervane Mezalim Divan
DVAN YELER (ALT GRUP) Hkmdar olacak kii belirlenir. Devletin i d politikalar burada konuulur. Devletin i d yazmalarn yapar. Bakana Turai (Mni) denir. Merkezdeki ordunun her trl ihtiyacndan sorumludur. Banda Emir-i Dad bulunur. Devletin mali ilerine, gelir giderlerine bakar. Banda Mstevfi bulunur. Topraklarn datmn yapar. Arazi kaytlarn tutar. Banda Pervaneci bulunur. Halkn ikyetlerinin dinlendii divandr. rfi hukuk ilerinden Emr-i Dad sorumludur.
Emir-i Alem Emir-i Silah Camedar
SARAY GREVLLER Bayrak ve sancaklardan sorumludur. Candar Silahhaneden sorumludur. anigir Saray terzisidir. Emir-i Ahur ORDULAR KARA ORDUSU
Saray gvenliinden sorumludur. Sultann yemeinden sorumludur. Saraydaki at bakclardan sorumludur.
Merkez Ordu Guleman Saray, Hassa Ordusu
Tara Ordu kta Askerler, Yardmc Kuvvetler TOPRAK YNETM kta Arazi Mlk Arazi HALK SINIFI EHRL Devlet memuru, tccarlar, bilim adamlar, esnaf zanaatkrlar.
DENZ ORDUSU Meliks-Sevahil (Reisl Bahr)
Has Arazi
Vakf Arazi
KONARGERLER U blgelerdeki Trkmenler, hayvanclkla ynetilirler.
KYL Devlet topran ileyen halk.
EKONOM SINIFI TCARET MALYE r, Hara, Cizye, Liman geliri, Devletin ana politikas: Dokumaclk, inicilik, Madencilik Sigortaclk, limanlar, hanlar, sanayi ve gmrk vergiler, maden gelirler, Kt malat gmrkler hediye, ganimetler SANAY AH TEKLATI Kurucusu Amac : : Ahi Evran : Sosyal adaleti gerekletirmek.
27
******************************************************************************************
Ahi Tekilatnn Grevleri Esnaf ile devlet arasndaki ilikileri dzenler. Zor durumdaki esnafa kredi salar. retimi ihtiyaca gre ayarlar, kalitesiz bozuk mallar kontrol eder. Mesleki eitim salar, mallarn fiyatlarn ayarlar. (Narh kesme durumu) Tccarlara can gvenlii iin ticarette ilk kez Sigorta Sistemi uyguland. DL VE EDEBYATI Edebi Resmi Dili: FARSA Yasaklar Gayrimslimler ye olamaz. Vergiler toplayamazlar. Esnaflar aras davalara bakamazlar.
Yazma Bilim Dili: ARAPA
Saray Ordu Dili: TRKE
Not: Resmi dili Trke olan Trk-slam Devletleri: Karahanllar, Karamanoullar, Memlkler, Osmanllar. HALK EDEBYATI ESERLER DNRLER Battalgazi, Daniment Gazi, Cengizname, Ebu Mslim Destanlar. Felekname (Gezegenler) Kularn Dili Garipname (Trkeye deer verilmediinden yaknlr.) Farsa Arapa eserler, Trkeye evrilmitir. TASAVVUF EDEBYATI ESERLER DNRLER Divan- Kebir, Mesnevi, Fihi Mafih, Mektubat. (Farsa yazlmtr.) Divan, Risaletn Nushiyye (Trke yazld) Makalat (Anadolunun Trklemesinde nemli rol var.)
DESTANLAR eyh Ahmet Glehri Ak Paa Beylikler Dnemi
MEVLANA YUNUS EMRE HACI BEKTA-I VEL
DVAN EDEBYATI ESERLER DNRLER Hoca Dehhani Seluklu ehname Glehri Mantkut Tayr (Kularn Dili) Ahmedi Cemid Hurit Germiyanl Ahmet Divan, skendername airler, iirlerini divan denilen kitaplarda toplarlard. TARKATLAR Babailik Tarikat Mevlevilik Tarikat Anadolu Trklemesi ve slamla genilemesini saladlar. ANADOLU SELUKLU DNEM MMAR ESERLER 1. CAMLER : Dini yerlerdir. Konya Alaaddin, Nide Alaaddin, Sivas Ulu Cami, Malatya Ulu Cami, Ankara Aslanhane Cami. 2. MEDRESELER : Eitim retim bilim alanlardr. Yabasan Medresesi (Danimentliler); ifte Hunad Hatun Medreseleri (Kayseri), Sral Karatay nce Minareli ifte Minareli Medreseler (Konya); Caca Bey Medresesi (Krehir) [En uzun sre rasathane olarak kullanld]; Gk Buruciye ifte Minareli Medreseler (Sivas). 3. SARAYLAR : Hanedan yelerinin kald yerdir. Alaiye Saray (Alanya); Kubadabat Saray (Amasya); Kudabiye Saray (Kayseri). 4. DARFAHANELER: Hastanelerdir. Gever Nesibe (Kayseri), Torumtay ifahane (Amasya), Alaaddin Keykubat ifahane (Aksaray). 5. MESCTLER : Minberi ve minaresi olmayan kk ibadethanedir. Sral, Karatay, Ta Mescitleri (Konya). 6. KLLYELER : Cami etrafnda ekillenen birok amal yap: Cami + Medrese+Hastane+Bedesten Hunad hatun, Hac Kl Klliyeleri (Kayseri); Sahip Ata Klliyesi (Konya). 7. ANIT MEZARLAR : Kmbet (Piramit atllar); Trbe (Kubbeliler) ekillerindeki mezarlardr. Melik Gazi (Krehir); Mama Hatun (Erzurum); II. Kl Arslan (Konya); Dner Kmbet (Kayseri); Emir Saltuk (Erzurum); Ulu Trbe (Ahlat); Sultan Melik (Kemah). 8. KERVANSARAYLAR : Han (Kk yerlerde); Kervansaray (Byk yollarda) konaklamalar iin yaplr. Evdir, Krkgz, resun, iftlik, Ezine Pazar, Sultan, Zazaddin, Sar, ay, shakl, Az Kara, Altnapa Hanlar.
Bektailik Tarikat
28
******************************************************************************************
9. FAHANE 10. BMARHANE 11. TABHANE 12. MARETHANE 13. HAMAM 14. BEDESTEN : Hastanedir. (Kk tarzda) : Akl hastanesidir. : Hastane k yoksullarn kald yerdir. : Aevidir. Yoksullar iin alr. : Temizlik yaplan yerdir. : Ak Kapal arlardr.
15. YAPI SSLEME MALZEMELER : Ta, Tula, Ahap, Al, ini (Sslemede). 16. EL SANATLARI : Seramik, Cam, Minyatr, Maden, Dokuma, El Yazmalar (Hat, Tezhip, Cilt).
17. SSLEMEDE KULLANILAN FGRLER: Kabartma, iniler, Bitki-Hayvan-nsan Motifleri, Geometrik ekilleri, Yaz (Hat).
29
******************************************************************************************
C. OSMANLI DEVLET KURULU YKSELME GERLEME DNEMLER VE KLTRLER
OSMANLI DEVLET KRONOLOJS
30
******************************************************************************************
A. KURULU DNEM (1281 1451)
1. OSMAN BEY DNEM (1281 1324) Bilecik, negl, Yarhisar ve Karacahisar alnd. 1302 Koyunhisar Sava (Osmanl & Bizans Devleti): znik, zmit, Bursa fethi kolaylat. Bursa kuatld; ama alnamad. Ahilik Tekilatnn dini ve ekonomik gcnden yararlanld. lk kez bakrdan Osmanl paras (mangr) bastrld. lk Osmanl Vergisi konuldu. 2. ORHAN BEY DNEM (1324 1362) Bursa fethedildi; bakent yapld. 1329 Maltepe Sava (Osmanl & Bizans Devleti) yapld. znik ve zmit alnd. Karesioullar Beylii, Osmanlya katlan ilk beyliktir. Donanmasndan yararlanld. Karamrselde ilk tersane ald. 1353 impe Kalesi alnd. nemi, Balkanlarda ilk Osmanl topradr. lk Divan tekilat oluturuldu. lk dzenli ordu (Yaya Msellemden oluan) kuruldu. lk kez gmten Osmanl paras bastrld. (1327) lk Osmanl Medresesi (znik Sleyman Paa Medresesi) ald. Vezir atamas yapld. (U beyliinden devlet tekilata bu dnemde geildi.) Sancaklara suba kadlar atand. (Adli tekilat oluturuldu.) 3. I. MURAT (HDAVENDGAR) DNEM (1362 1389) 1362 Srpsnd Sava (Osmanl & Hallarla): Hallara kar yaplan ilk savatr. Hallar malup edilmitir. 1364 Sazldere Sava (Osmanl & Bizans Devleti): Edirne fethedildi; Bakent yapld. (Fethedilen yerlere yakn olsun diye yaplmtr.) 1371 irmen Sava: Makedonyann fethi kolaylamtr. skn politikas uyguland. (Konarger Trkmenlerin Balkan topraklarna yerletirilmesidir.) lk kez Sultan unvan kullanld. Rumeli Beylerbeylii kuruldu. lk kez defterdar atamas yapld. Maliye tekilat oluturuldu. Kapkulu Oca (Yenieri Oca da iinde) kuruldu. Topu Oca sistemi temelleri atld. Tmar Sistemi, etkili biimde uyguland. Kazaskerlik makam oluturuldu. lke padiah ve oullarndr. anlay yerletirildi. Germiyanoullar (eyiz ile); Hamitoullar (Para ile) topraklar alnmtr. (Anadoluda Trk birlii iin). 1389 I. Kosova Sava (Osmanl Devleti & Hallar): lk kez savata top kullanld. Savan kazanlmasyla balkanlarda fetih kalc hale geldi. Sava meydannda I. Murat ehit dt. 4. I. BAYEZD (YILDIRIM) DNEM (1389 1402) lk kez Anadoluda Trk birlii saland. Anadolu Hisar (Gzelcehisar) stanbul fethi iin yaptrld. Anadolu Beylerbeylii kuruldu. (Ktahya merkezli) 1396 Nibolu Sava (Osmanl Devleti & Bizansllar): Hallar yenildi, Bizans Osmanlya vergi demeyi kabul etti. lk Osmanl tersanesi Geliboluda ald.
31
******************************************************************************************
1402 Ankara Sava (Osmanl Devleti & Timur Devleti): Osmanl ordusu, Timur ordusuna yenildi ve I. Bayezid esir dt. I. Bayezidin oullar arasnda taht kavgalar meydana geldi. stanbul fethi gecikti; Bizansn mr uzad; Balkanlarda ilerleyiler ise durdu. Fethet Devri (1402 1413)ne girildi. Rumeliye yerleme politikasnn nemi anlald. 5. I. MEHMET (ELEB) DNEM (1413 1421) Osmanl Devletinin 2. kurucusu saylr. (Birlii tekrar salamtr.) Osmanlda ilk dini toplumsal ayaklanma olan eyh Bedrettin Ayaklanmas bastrld. Mentee, Saruhan ve Candaroullar Beyliklerle mcadeleler edildi. 1416 Venediklerle Marmara Denizinde iki deniz sava yapld; ama sonu alnamad. 6. II. MURAT DNEM (1421 1451) Anadolu Beyliklerle mcadeleler edildi: Candarolu, Menteeolu ve Aydnolu Beylikleri kaldrld. Balkanlarda fetihler devam edildi; ama stanbul fethi olamad. 1444 Segedin Antlamas (Osmanl & Macarlar): Osmanl kuvvetleri, zladide yenildi ve otoritesi sarsld. 10 yl boyunca aralarnda sava yaplmayacaktr. II. Murat taht gnll olarak terk etti ve II. Mehmet tahta geti. (Gnll terk eden tek padiahtr.) Antlamay bozan Hallar, Osmanlya saldrnca II. Murat tahta tekrar geerek 1444 Varna Savanda Hallar yenilgiye uratt. 1448 II. Kosova Sava (Osmanllar & Hallar): Avrupa devletleri taarruzdan savunma durumuna getiler. Trklerin Balkanlardan atlamayaca kesinleti. B. YKSELME DNEM (1453 1579)
Osmanl Devleti Ykselme Dnemi zellikleri: Snrlar geniledi, devlet imparatorluk dzenine geti. pek ve baharat yollarnn denetimini ele geirdi. Anadoluda Trk Birlii saland. Karadeniz ve Akdeniz, Trk Gl oldu. Msr, Arap Yarmadasnn fethiyle slam aleminin lideri oldu.
32
******************************************************************************************
1. II. MEHMET (FATH SULTAN MEHMET) DNEM (1451 1481) 1453 stanbul fethedildi. STANBUL FETH (1453) SEBEPLER SONULARI (Stratejik Neden) Bizansn Osmanl toprak btnln bozmas. Bizans mparatorluu ykld. stanbul bakent yapld. (Siyasi Neden) Bizansn Avrupa Balkan devletlerini, Boazlar ve ticaret yollar ele geirildi; ticaret gelirleri Anadolu Beyliklerini ve Osmanl ehzadelerini kkrtmas. (Ekonomik Neden) Boazlarn ve Ticaret yollarnn artt ve toprak btnl saland. Orta a son buldu; Yeni a balad. kesime noktalarnn Bizansta olmas. Osmanl Devletinin slam dnyasndaki prestiji artt. (Dini Neden) Hz. Muhammedin stanbul fethine dair szlerinin olmas. lk kez altn para bastrld. Rumeli Hisar (Boazkesen) yaptrld. Topkap Saray ina edildi. Seddlbahir ve Kilitbahir Kaleleri ina edildi. Sahn- Seman Medresesi (En byk eitim kurumlarndan) ald. Enderun Mektebi, devlet adam yetitiren okul haline getirildi. Kapkulu askerlerine Clus Bahii datm yasallat. 1461- Trabzon alnarak Pontus Rum Devleti ykld. 1473 Otlukbeli Sava (Osmanl & Akkoyunlular): Akkoyunlular yenilgiye uratld. Douda gven saland. 1475 Krm alnd, Karadeniz Trk Gl haline getirildi. 1479 Hallarn oluumunu engellemek iin Venediklilere ticari imtiyazlar verildi. talyaya deniz seferi dzenlendi ve Otranto ehri ele geirildi. (Fatihin lmyle ehir boaltld.) Divan geniletildi ve Sadrazam (Veziriazam) divana bakanlk etti. Balkanlarda Bosna halk Mslmanl kabul etti ve Bonak adn ald. Bilimsel hayat zenginletirildi, bu alanda ilerlemeler saland. Venediklilerle uzun sre deniz savalarna girildi. Mora, Eflak, Bosna ve Arnavutluk alnd. Fatih Kanunnamesi (Kanunname-i Ali Osman) hazrland ve yasallat: Karde katli yasallat. (Taht kavgalarn nlemek, merkezi korumak iin). Saltanat Yasas (Clus datm, Sancak Sistemi, Msadere Sistemi) yasallat. 2. II. BAYEZD DNEM (1481 1512) Cem Sultan ile iktidar kavgas yaand. syan sonras Rodos valyelerine snarak Osmanlya kar kullanlmas, fetih hareketlerinin durmasna neden oldu. ahkulu Ayaklanmas (ran Safevi Devleti kkrtmas) bastrld. Memlkler ile baarsz savalar yapld. Karamanoullar Beylii ortadan kaldrld. Venediklilerle deniz sava yapld. Mora Yarmadasnn fethi ise tamamland. Yavuz Sultan Selim tarafndan tahtan indirildi. 3. I. SELM (YAVUZ SULTAN SELM) DNEM (1512 1520) Yenierinin destei ile tahta gemitir. (Ordu siyasi olaylara karmtr.) Anadoluda kan Bozoklu Celali Ayaklanmalar bastrd. 1514 aldran Sava (Osmanllar & Safeviler): Safevi Devleti yenilerek Dou Anadolu Osmanl egemenliine girmitir. 1515 Turnada Sava (Osmanllar & Dulkadiroullar, Ramazanoullar): Dulkadiroullar ykld. Ramazanoullar Beylii Osmanlya geti. Anadolu Trk Birlii tam olarak saland. 1516 Mercidabk Sava (Osmanllar & Memlkler): Memlkler yenildi; Suriye ele geirildi. 1517 Ridaniye Sava (Osmanllar & Memlkler): Memlkler yenildi; Msr ele geirildi. Msr Seferleri yapld. Sonunda Memlkler ykld; Baharat Yolu denetimi tamamen Osmanlya geti. Hicaz ve Yemende fethedildi. Msrdan birok bilim adam stanbula getirildi. Kutsal Emanetler stanbula getirildi. Halifelik makam Osmanlya geti. Teokratikleme sreci balad. (Hilafet)
33
******************************************************************************************
4. I. SLEYMAN (KANUN SULTAN SLEYMAN) DNEM (1520 1566) Tahtta en uzun sre kalan padiahtr. 1526 Moha Meydan Muharebesi (Osmanllar & Macarlar): Macaristan, Osmanl hkimiyetine girdi. 1529 Viyana kuatld; k mevsiminden tr kuatma kaldrld. 1532 Almanya seferi dzenlendi. 1533 stanbul Antlamas (Osmanl & Avusturya) ile imzaland. 1535 Fransaya ilk kez kapitlasyonlar verildi. (Avrupadaki Hal Birliini nlemek iin) 1538 Preveze Deniz Sava (Osmanllar (Barbaros Hayrettin Paa) & Hallar): Akdeniz Trk Gl haline geldi. Rodos fethedildi. Kuzey Afrikann fethi tamamland; Cezayir Trablusgarp ele geirildi. Osmanl kanunlar gncellendi, devirmelerin ynetimdeki etkileri arttrld. 1555 Amasya Antlamas (Osmanllar & ran Safevi Devleti): Irak ve Bat ran ele geirildi. ran ile yaplan ilk yazl antlamadr. Hint Deniz Seferleri yapld: Hint ticaret yolunu ele geirmek ve Portekizleri saf d brakmak iin bu seferler yapld; sonucunda istenilen baarlar kazanlamad ve devleti sarst. Piri Reis (Kitab- Bahriye), Seydi Reis (Mirat-l Memalik); corafi keifler iinde corafya biliminde ilerlemeler saladlar. Sleymaniye Cami ina edildi. Sleymaniye Medreseleri ald. (Ebu Suud Efendi) Zigetvar Seferi yapld. Bu seferde vefat etti. SOKULLU MEHMET PAA DNEM (1564 1579) VEZRAZAM Kanuni, II. Selim, III. Murat dnemlerinin sadrazamdr. Ynetimde etkisi ok etkili olduundan bu dneme Sokullu Devri denir. Kbrs Adas fethedildi. 1571 nebaht Deniz Sava (Osmanllar & Hallar): Hallar Osmanl donanmasn yaktlar. Osmanl yenilerek Akdenizdeki stnl sona erdi. Tunus alnmasyla Kuzey Afrikann fethi tamamland. Don Volga kanal, Svey kanal ve Karadeniz Marmara kanal projelerini hayata geirmeye alm; ancak baarsz olunmutur. 5. II. SELM DNEM (1566 1574) Kbrs Adas alnd. 1571 nebaht Deniz Sava (Osmanllar & Hallar): Hallar Osmanl donanmasn yaktlar. Osmanl yenilerek Akdenizdeki stnl sona erdi. Devlet ilerine saray kadnlar kart. Selimiye Cami, Edirnede ald. Don Volga kanal, Svey kanal ve Karadeniz Marmara kanal projelerini hayata geirmeye alm; ancak baarsz olunmutur. Sokullu Mehmet Paa, dneme damgasn vurdu. 6. III. MURAT DNEM (1574 1595) Sokullu Mehmet Paann lm ile Duraklama Dnemine geildi. Sancak uygulamasnda deiiklie gidildi. Sancaa kan son ehzadedir.
C. DURAKLAMA DNEM (1579 1699)
34
******************************************************************************************
1. III. MEHMET DNEM (1595 1603) Dirlik sistemi bozuldu. Osmanl & ran savalarnn balayp, yarm yzyl boyunca srd dnemdedir. Celali isyanlar younlat. Kafes Usulnn uygulanmasna geildi: ehzadelerin sancaa kma uygulamasna son verildi; deneyimsiz yeteneksiz padiahlarn baa gemesine neden oldu. 1596 Haova Sava (Osmanllar & Avusturya): Avusturya yenildi, Eri Kalesi alnd. Batda kazanlan son meydan muharebesidir. Vergiler arttrld ve yeni vergiler kondu. 2. I. AHMET DNEM (1603 1617) Ekber ve Ered Sistemi, taht kavgalarn nlemek amacyla getirildi. (En yal en olgun ye) ran ve Avusturya ile savalar devam ettirilmitir. Kadnlarn siyasetteki etkileri younluk kazand. Sadrazam Kuyucu Murat Paa, Celali isyanlarn bastrmak ve otoriyeti salamak iin iddete bavurdu. Sultan Ahmet Cami ibadete ald. 3. II. OSMAN (GEN) DNEM (1618 1622) Osmanlnn ilk slahat padiahdr. lk kez saray dndan evlenerek, saray kadnlarnn devlet zerindeki etkileri azalmtr. eyhlislamn fetva dnda ilere karmas (atama) engellenmitir. Yenieri ordusunu ortadan kaldrmak istedii iin ldrlmtr. 4. IV. MURAT DNEM (1623 1640) Osmanl & ran savalarna devam edilmitir. Yenieri Ocan itaat altna alm ve sistemini yeniden dzenlemitir. stanbulda dzen salamak iin ki Ttn Yasaklar getirildi. Revan ve Badat seferleri dzenlendi. Koi Bey Risalesi; Koi Beye hazrlatlan, devletin sorunlar ve zmlerine ynelik raporlardr. Kkl zmlere sahip olmas ramen, IV. Murat lmyle uygulanamad. ayaklanmalar bastrld. 1639 Kasr- irin Antlamas (Osmanllar & ran): Gnmzn Trkiye ran snrlarnn temelleri atld.
35
******************************************************************************************
5. IV. MEHMET DNEM (1648 1687) 1645 1669 yllar arasnda yaplan Girit Adas Seferleri, uzun mcadeleler sonucunda fethedildi. 1672 Buca Antlamas (Osmanllar & Lehistan): Lehistan Seferi yapld ve Eri Kalesi alnd. Osmanl, Batda en geni snrlara ulat. Dnem sadrazam Tarhuncu Ahmet Paa, ilk kez mali yl btesi hazrlad: Bte an kapatmak iin saray masraflar azaltld. Hazineye para aktarmak iin yeni kaynaklar buldu. karlar zedelenen taraflarca idam edildi. Kprller Ailesi i bana getirildi: Kprl Mehmet Paa: Saraya baz artlar srerek sadrazamla getirildi. Bu artlar yznden merkezi otorite sarslmtr. Saraya sunaca tekliflerin kabul edilmesi, szlerine itimat edilmesi, ikyetlerinde nce kendisine sunulmas, Devlet memurlar atama, azledilmelerinde hareket serbestlii, Orduyu disiplin etmek gibi birok etkende bulunmay istemektedir. Fazl Ahmet Paa: lkede dzeni salam, bte a dzeltmek adna almalar yapm ve Girit fethi ile ordunun gveninin yerine getirtmitir. 1683 Viyana Seferi yaplmtr: Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa tarafndan Viyana kuatlm; ancak kuatmann uzamas ve Krm Hanlnn yardma gelmemesinden dolay Osmanl Devleti bozguna uratlmtr. Bozgundan sonra Trkleri Balkandan atmak iin Kutsal Hal ttifak (Avusturya, Lehistan, Venedik, Malta) oluturulmutur. Osmanl Devleti, Avrupa karsnda savunma durumuna gemitir. 6. II. SLEYMAN (1687 1691) II. AHMET (1691 1695) DNEMLER Kutsal ttifak ile Osmanl Devletinin savalarnn yapld ve srdrld dnemdir. 7. II. MUSTAFA DNEM (1695 1703) 1699 Karlofa Antlamas (Osmanl & Avusturya Lehistan Venedik): Osmanl Devleti, byk apta ilk kez toprak kaybetti. Osmanl Devleti, Gerileme Dnemine girmi ve Sakarya Savana kadar ekili sreci balamtr. Osmanl Devleti, kaybettii topraklar geri alma mcadelesine girmitir. 1700 stanbul Antlamas (Osmanl & Rusya): Osmanl & Rus Mcadeleleri balad. Sonunda baz yerler verildi. Rusya, ilk kez Karadenize inmitir. (Scak denizlere). Padiah, kanl Edirne olay ile tahttan indirildi. OSMANLI DEVLET DURAKLAMA NEDENLER NEDENLER DI NEDENLER Merkezi ynetimin bozulmas (kafes sistemi, vb.) mparatorluun doal snrlara ulamas (ller, okyanuslar engeli, vb.), Ekonominin bozulmas (savalar, kapitlasyonlar, vb.) Corafi keifler, Rnesans ve Reform hareketleri Eitim sisteminin bozulmas (bilimde gerilik, vb.) (nemli yollarn yer deimesi, bilim-teknikte gerilik), Ordu Donanmann bozulmas (devirme bozulmas) Avrupada Osmanlya kar Kutsal ttifakn olumas. Sosyal yapnn bozulmas (Tmar sisteminin bozulmas, nfus glerinin art ile dengesizlik, vb.). Duraklama dnemi slahatleri; askerlik ile maliye (ksmen) alannda olmutur. (Hukuk alannda deil.) OSMANLI DEVLET SYANLARI Bu isyanlar, devlet denetimini azaltmaya yneliktir. (Eflak, Bodan, Krm, vb.) Merkezi otoritenin bozulmas, vergide adaletsizlikler yaanmas, para ayarnn bozulmas, toprak dzeninin bozulmas, tmarlarn datlmasnda sorunlar yaanmas 2) Celali (Anadolu) syanlar sebebinden kmtr. Anadoluda can-mal gvenlii kalmam ve kylerden kente g hareketleri (yatay hareketlilik) artmtr. Kapkulu askerlerince karld. Kiilere yneliktir. Nedeni; askere alakasz kiilerin 3) stanbul (Merkez) syanlar alnmas, maalarn dzenli denmemesi, clus bahilerin dk ayarl paralarla denmesi, baz devlet adamlarnca yenierilerin kkrtlmalar gelir. 1) Eyalet syanlar Vaka i Vakvakiye (nar) Olay: Yenieriler, sulu grdkleri 36 devlet adamn istemiler ve isyanda ldrlenler nar aacnda aslmlardr. (IV. Mehmet zamannda). Bu dnemde, Pozitif bilimlere nem azalm; Beik Ulemal (babadan ola geen) km, ocuklar Mderristir.
36
******************************************************************************************
D. GERLEME DNEM (1699 1792)
1. III. AHMET DNEM (1703 1730) 1711 Osmanl & Rus Sava (arlk Rusyann u nedenlerden tr savaa girmitir): Krm ele geirmek ve Karadenize inmek, Balkanlardaki Slavlar ile Ortodokslar himaye etmek, Lehistan Baltk Denizi egemenlie almak, Boazlar ele geirerek scak denizlere inmek. 1711 Prut Antlamas (Osmanl & arlk Rusya): Sadrazam Baltac Mehmet Paa, Rus ordusunu yenilgiye uratt. stanbul Antlamas ile Rusyaya verilen yerler geri alnd ve Karadeniz tekrar Trk gl oldu. 1715 1718 Osmanl & Venedik, Avusturya Sava: Osmanl, Moray geri almak iin Venediklileri yenmi. Ancak; Avusturya, Venediklilerin yannda yer alarak Osmanly yenmitir. 1718 Pasarofa Antlamas (Osmanl & Avusturya Venedik): Karlofa Antlamas ile kaybettii topraklar almak iin savaan Osmanl, yeni topraklar kaybetti. Batnn stnln kabul etti. Bat kltrn tanyabilmek iin Bat ile savalar keserek bar politikas izledi. 1718 1730 Lale Devri (1718-Pasarofa Antlamas, 1730-Patrona Halil syan): Dnemin sadrazam Nevehirli Damat brahim Paadr. Dnemin en nl minyatr ustas Levni, airi ise Nedimdir. Avrupann nemli ehirlerinde (Paris, Viyana, Londra) geici elilikler ald. lk geici elilik ve elisi; Paris Yirmi Sekiz Mehmet elebi (Paris Sefaretnamesi). Geici elilikleri, Avrupadaki gelimeleri yakndan takip etme isteinden amtr. 1727 lk Trk Matbaas Sait Efendi ve brahim Mteferrika tarafndan kuruldu. Matbaada baslan ilk eser; Vani Efendi Vankulu Lgatidir. Matbaada baslacaklar, dini eserler dndakiler olmutur. Dou Klasikler, Trkeye evrildi.
37
******************************************************************************************
stanbulda ktphaneler ald. Yalovada kt fabrikas kuruldu. stanbulda ini imalathanesi ve kuma fabrikalar ald. Yenierilerden, Tulumbaclar Oca (tfaiyeciler Bl) oluturuldu. lk kez iek as yapld. III. Ahmet emesi ve Nuru Osmaniye Camisi, Borok Rokoko tarznda yapld. Askeri tarzda hibir yenilik yaplmad. 1730 Patrona Halil syan: Damat brahim Paann at zevk devrinden memnun olmayan ve ran Seferinin olumsuz haberlerin gelmesinden rahatsz olan bir topluluk, Damat brahim Paay ve bir grup devlet adamn idam etmiler, Sadabad Kkn yakmlar ve Nedimi ldrmlerdir. syann ardndan III. Ahmet tahttan indirildi. 2. I. MAHMUT DNEM (1730 1754) Humbarac Ocann bana, Avrupadan getirilen Fransz Kont D Boneval (Humbarac Ahmet paa), Osmanl tarihinde Avrupadan getirilmi ilk askeri uzmandr. lk askeri slahat yaplmtr: Ordu sistemi; alay, blk, tabur uygulamasna gre yeniden dzenlenmi. lk kez Avrupadan askeri alanda rnek alnd. 1734 ylnda Hendesehane (Subay yetitirmek iin teknik okul) ald. 1725 1732 Osmanl & ran Savalar: 1724-Osmanl & Rusya arasnda yaplan stanbul Antlamas (rann Kafkasya topraklarnn paylalmas)na tepki gstererek her ikisine birden sava am; ancak baarsz olmutur. 1732 Ahmet Paa Antlamas (Osmanl & ran): ran, baz topraklarn Osmanlya vermitir. 1736 1739 Osmanl & Avusturya Rusya Savalar: Rusyann Krm tehdit etmesi, Lehistan meselesi, Eflak Bodann kkrtlmas ve Avusturyann da ittifakyla Osmanlya sava amlar ve sonunda Osmanl, ikisine birden galip gelmitir. 1739 Belgrad Antlamas (Osmanl & Avusturya Rusya): Osmanlnn son kazanl antlamasdr. Kaybettii bir topra almtr. 1740 ylnda arabuluculuuyla Fransaya verilen kapitlasyonlar, srekli hale getirilmitir. 3. III. MUSTAFA DNEM (1754 1774) Topu Oca slah edilmitir: Ar toplar yerine hafif toplar dklmtr. Srat Topular Oca kurulmutur. Donanma glendirilmitir. lk kez i borlanmaya gidilmi ve Esham Senetleri dzenlenmitir. Mhendishane-i Bahr-i Hmayun (Deniz kuvvetlerinin subay ihtiyac) adyla denizcilik okulu ald. 1768 1774 Osmanl & Rus Savalar: Rusyann Lehistan igali sonunda Leh vatanseverlerin Osmanlya snmas ve Rus askerlerinin Osmanl topraklarnda katliam yapmalar, sava sebebi olmutur. Sava srasnda ilk kez Rus donanmas Akdenize girerek emede Osmanl donanmasn yakmtr. 1774 Kk Kaynarca Antlamas (Osmanl & Rusya): En ar antlamadr. Karadenizde Trk egemenlii sona ermitir. Osmanl ilk kez sava tazminat demitir. Krm bamsz olmu; halkn dini bakmdan halifeye bal kalmtr. Rusyaya ilk kez kapitlasyonlar verilmitir. Rusya, Osmanl iindeki Ortodokslar sahiplenmitir. 4. I. ABDLHAMD DNEM (1774 1789) Yenieri saym yapld. lk kez ulufe alm satm yasakland. stihkm okullar ald. Clus Bahii kaldrld. Esham Senetleri uygulanmaya konuldu. Avrupadan Mhendis Uzmanlar getirildi. 1774 Kk Kaynarca Antlamas imzaland. Bu antlama ile Rusya, Osmanlnn i ilerine karma hakk elde etmi ve Osmanl vatandalar Ortodokslar himayesine almtr. 5. III. SELM DNEM (1789 1807) Nizam- Cedit dnemi olarak anlr. Devlet dzeninde radikal deiiklikler yaplmasnn nemi kavranmtr. Gerek anlamda ilk slahat padiahtr. Avrupadaki elilikler srekli hale getirilmitir. lk daimi elilik; Londra Eli Yusuf Agh Efendi. Danma (Meveret) Meclisleri toplayarak, devlet adamlarndan raporlar almtr. Nizam- Cedit adnda yeni ordu kurmutur. Hazine kayna, rad- Cedittir. Ordunun Levent Nizamiye Klalar yapld. Tersanelere nem verilerek kullanlabilir hale getirilmitir.
38
******************************************************************************************
Mhendishane-i Berr-i Hmayun (Kara kuvvetlerinin subay ihtiyac) kuruldu. eyhlislam yetkileri kstlanm; kadlar grev yerlerine gnderilmitir. lk kez devlet matbaas (Matbaa-i Amire) kuruldu. lk kez yabanc dil eitimi balanmtr. Askeri teknik okullarda Franszca zorunlu dil kabul edilmitir. Yerli mal kullanm zorunlu hale getirilerek, kullanm zendiren ilk padiahtr. 1787 1792 Osmanl & Avusturya Rusya Savalar: Rusya ve Avusturyann, Osmanly aralarnda paylamak istemesinden tr kan savatr. Avusturya geri ekildi, Rusya krl kmtr. 1791 Zitovi Antlamas (Osmanl & Avusturya): Fransz ihtilalinin Avusturyay korkutmas (ok uluslu olduundan) ile aldklar yerleri Osmanlya geri vererek ekildi. 1792 Ya Antlamas (Osmanl & Rusya): Krm, Rusyaya verildi. Osmanl Devleti, dalma dnemine girdi. 1798 Fransann Msr gali: Msrn zenginliklerinden yararlanmak, yeni smrgeler elde etmek, ngilterenin smrge yollarn keserek, Akdenizdeki karlarn engellemek ve Akdenizde ekonomik kar elde etmek iin Msr igal etmitir. Rus ve ngiltere, Osmanly destekleyerek, Fransz donanmalarn yakmtr. Fransa, 1801 El Ari Antlamasn imzalayarak geri ekilmitir. Osmanl denge politikalarna ynlenmitir. Avrupa ile siyasal kltrel ilikiler de artmtr. Napolyon, Akkada bozguna uratld. 1807 Kabak Mustafa syan: Bu isyanla III. Selim tahttan indirilmi ve Sultan IV. Mustafa tarafndan da ldrlmtr. Not: III. Selim; askeri, ekonomik ve idari alanlarda kkl slahatlar yapm; ama devletin paralanmasna engel olamamtr. lk programl slahatlar, bu dnemde yaplmtr. FRANSIZ HTLAL (1789) Fransz htilali Sebepleri Fransadaki krallk ynetimin basks, Halkta burjuva snfnn olmas, Siyasi ekonomik yapy beenmeyen aydnlar, Amerikada cumhuriyet rejim etkileri, Soylularn lks ve sorumsuz yaamalar, Aydnlanma ann balamas. Osmanl Devleti zerindeki Etkileri Milliyetilik akmnn etkisiyle; Osmanldaki aznlklar ayaklanmaya ve birou bamsz olmaya gittiler. Osmanlnn paralanmasnda temel etkendir. Olumlu etkisi; Osmanl aydnlarnn Avrupadaki gelimelerden etkilenmeleri sonucu Tanzimat, Islahat fermanlar ile Merutiyetin ilannda etkili oldular. Bamszlar: lk ayaklanan Srplar, lk bamsz olan ise Rum (Yunanllar) oldular.
CORAF KEFLER (XV. XVI. YY) Yeni ticaret yollar bulmak amacyla Avrupallarn bilinmeyen lkeleri bulmak iin balatt gezilerdir. Corafi Keiflerin Sebepleri Corafi Keiflerin Sonular Avrupann ekonomik seviyesi ykseldi. Rnesans balatt. Kefedilen yerlerde smrge anlay kurdular. Dou ticaret yollar ve Akdeniz limanlarnn nemi yitirildi. Osmanly ekonomik ve ticaret ynnden vurdu. Ticaretle uraan burjuvalar zenginleti. Hristiyanlk yayld. Din adamlarna olan gven azald. Yeni bitki hayvan trleri Avrupaya tand. Amerikann eski medeniyet merkezi anlald. Osmanlda vergi geliri azald, kapitlasyonlar artt. Ayrca madenlerin Osmanl pazarna girmesiyle enflasyon artt ve halk isiz kald. pek baharat yollar, Svey-Don- Volga kanallarnn 1869 1952 yllarnda tekrar almasyla tekrar nemlileti.
pek Baharat yollarn Mslmanlarda olmas, Corafi bilginin ilerleyii, Pusulann kullanlmas, Okyanusa dayankl gemilerin yaplmas, Cesur gemici kaptanlarn yetimesi.
RNESANS HAREKET (XV. XVI. YY) Avrupada edebiyat, sanat ve bilimde gelimelerin olmasdr. Etkileri: Deney- gzleme dayal Pozitif Dnce yaylm; Skolstik Dnce ise yklmtr. Osmanl, Avrupadaki gelimelere yabanc kalm, bilim gelimelerde Avrupann gerisinde kalarak yklma srecine girmitir. Daha sonralarnda reform ve sanayi inklplarnn kmasna zemin hazrlamtr.
39
******************************************************************************************
REFORM HAREKETLER (XVI. YY) Bu zaman srecinde Hristiyanln Katolik Mezhebinde yaplan dzenlemelerdir. Etkileri: Avrupada mezhep birlii bozuldu; Protestanlk, Kalvenizm ve Anglikanizm gibi mezhepler ortaya kmtr. (Almanya merkezlidir.) Din devlet ileri birbirinden ayrld. Laik eitim kurumlar ald. Engizisyon Mahkemeleri kuruldu. Skolstik dnce ise ykld. Reformun Osmanlda etkisi olmamtr. Osmanl, reform hareketlerini ve mezhep ayrlklarn desteklemitir. Hristiyanlarn dinsel zgr olmalar bunda etkilidir. SANAY NKILBI (XVIII. YY) ngilterede balayp, tm dnyaya yaylan teknolojik gelimelerdir. nsan hayvan gcne dayanan imalattan, buhar makine gcne geilmitir. Etkileri: Kk imalathanelerin yerini byk fabrikalar almtr. Osmanlda kk el tezgah atlyeleri kapatlm ve Avrupann ak pazar haline gelmitir. retim art olmu ve ii snflar ortaya kmtr. Hammadde Pazar ihtiyac nedeniyle, smrgecilikler artm ve Osmanl topraklar Avrupallarca igal edilmi. Bu durum rekabetlerin artmasna ve dnya savalarnn ortaya kmasna neden olmutur. Yeni dnce akmlar ortaya kmtr: Liberalizm, Sosyalizm, Kapitalizm. Osmanlnn ithalat ihracat dengesi bozulmu ve ekonomide k (siyasi paralel ile) hzlandrmtr. Kapitlasyonlar genelletirilmitir. Kylerden kentlere gler, hzl biimde artm ve dengesizlikler ortaya kmtr. Yeni kanallar (Panama, Svey) alarak ticaret canlanmtr.
OSMANLI DEVLET KLTR MEDENYET

OSMANLI DEVLET BAKENTLER St Karacahisar znik Bursa Erturul Osman Bey Dnemleri Orhan Bey Hkmdarlk Unvanlar Hkmdarlk Sembolleri Edirne I. Murat STANBUL II. Mehmet
Bey, Gazi, Han, Hakan, Hnkr, Hdavendigar, Padiah, Sultan, Halife. Hutbe, Sancak, Tu, Ota, Sikke (Para), Hilat (Giysi), Tura, Taht. Davul (Nevbet), etr (emsiye), Kl alay, PADAH YETKLER Yrtme Yetkisi Yarg Yetkisi Hkmdarlarn er-i yarg yetkisi yoktu ve kadlara bile mdahale edemezdi. Kad, haksz bir hkm vermise de (rvet almsa), hkm kazaskerlerce dzeltilirdi. Msadere Sistemi; kul kkenli devlet yneticileri (kanunsuzlarsa) yarglamadan ldrme ve mallarna el koyma yetkisidir. (Padiaha) Kulluk Sistemi; devirme sistemi ierisindeki kiiler zerinde padiahn ldrme yetkisidir.
Yasama Yetkisi Gsteren Belgeleri Ferman, Kanunname, Adaletname, Berat (Atama karar), Yasaknameler, Tevki (Kadya ferman) Uyulan Hukuklar rfi Hukuk; Trk gelenek ve greneklerden alan; ferman- berat- divankanunname ve adaletname kararlardr. Hukuk; Kuran eri hadislerinden; yani slam hukukundan alr. Mslman olanlara geerlidir.
Siyasi Askeri Yetki
Padiah, Divan- Hmayun ile yrtme gcn kullanr. Fatihten itibaren yetkiler, Veziri Azamda topland. Padiah olmadnda bile iler yrtlr ve sonucu padiaha sunulur. Son karar hkmdarlarn olurdu. Ynetici atamalarna kadar her eit ynetme ilerinin yrtcs kurumsal olarak da hkmdarlardr.
Sava bar karar verme yetkisi padiahndr. Padiahlar, ordularn bizzat bakumandandr. Byk ve nemli seferlere kendileri giderler. Kk seferlere Serdar ismi verilen kumandan tayin edilir.
Padiah Yetkilerini Kstlayan Belgeler: Sened-i ttifak (1808), Tanzimat Ferman (1839), Islahat Ferman (1856), Kanun-i Esasi (1876).
40
******************************************************************************************
OSMANLI DEVLET VERASET SSTEM GELM DNEMLER Osman Orhan Bey Dnemleri lke hanedan yelerinin ortak maldr. I. Murat Dnemi lke padiah ve ocuklarnn maldr. II. Mehmet (Fatih Sultan) Dnemi lke sadece padiahn maldr. I. Ahmet Dnemi Ekber (En byk kii) Ered (En olgun kii) sistemi OSMANLI DEVLET EHSADELER VE ETMLER elebi, Efendi. Sancak Sistemi; Lala eitmeni ile sancaa gnderilirler ve idari askeri alanlarda eitim alrlard. Vali olarak atanr, eitli kademelerde deneyim kazanrd. (Anadolu sancaklarna giderlerdi.) Kafes Sistemi; III. Mehmet dneminde getirtilmitir. Sarayn imirik denilen blmnde eitilirdi. Yeteneksiz padiahlar kmtr. Son sancaa kmadan tahta oturan ilk padiah; I. Ahmettir.
Lakaplar Eitimleri
41
******************************************************************************************
Divan- Hmayun (Merkez Hkmet): Osmanl merkez hkmettir. lk kez Orhan Bey dneminde kuruldu. Padiah, burann kararlarna uymazd; sadece danrd. (Danma organdr.) Siyasi, askeri, adli, mali iler grlr ve karara balanrd. Divana Fatihten itibaren Veziriazamlar bakanlk ettiler. Kanuniden itibaren ise Kubbealt denilen yerde toplanr. II. Mahmut dneminde kaldrld ve Nazrlk (Bakanlk) sistemi getirildi. Fatih Kanunnamesiyle dzene sokuldu. Topkap Saraynda toplanlrd.
Yatay Hareketlilik () Dikey Hareketlilik ( )
OSMANLI TOPLUM HAREKETLER Halkn bir yerden baka bir blgeye yerlemesidir. Fethedilen yerlere Anadolu Trkleri, Rumelideki Hristiyanlar ise Anadoluya gleri olmasdr. Ynetilen snf mensuplarnn askeri snfa geebilmesidir. Hristiyanlar, devirme ile Mslmanlar, medrese retimi sayesiyle geerlerdi. OSMANLI TOPLUMU Kyl, ifti, Tccar, Esnaf, Zanaatkr. ehirliler, Kyller, Gebeler. OSMANLI DEVLET LKE YNETMLER KY KAZA SANCAK EYALET DEVLET OSMANLI DEVLET YNETM BRMLER Yneticileri Gvenlik Sorumlusu Beylerbeyi Subalar Sancakbeyi Subalar Kad Subalar Ky Kethdas (Muhtar) Yiitba (Tmar Sahibi) OSMANLI DEVLET EYALETLER Salinayeli / Yllkl (zel Ynetimli) Tmar sistemi uygulanmaz. Vergiler iltizam (herhangi bir vergi gelirinin ak arttrlmasyla ihaleye karlmasdr. Vergi toplamay kazanan Mltezim) yoluyla toplanr. Grevlilere merkezden maa gnderilir ve vergi geliri, her yl dzenlenerek hazineye aktarlr. Msr, Badat, Basra, Trablusgarp, Yemen, Cezayir, vb.
Ynetime Gre Snf Yerleime Gre Toplum
Ynetim Birimleri Eyalet Sancak Kaza Ky
Yarg Sorumlusu Kadlar Kadlar Kadlar Kad Naibi (Vekili)
Salinayesiz / Yllksz (Merkeze Bal) Tmar (dirlik) sistemi uygulanr. Rumeli, Anadolu, Budin, Bosna, Erzurum, Diyarbakr, Van, Karaman, Sivas, Musul.
mtiyazl (Ayrcalkl) (Bal Beylik Hkmetler) ilerinde serbest, d ilerinde Osmanlya baldr. Yneticiler, padiah tarafndan onaylanr ve Bey, Han, erif, Voyvoda gibi denilirdi. Eflak, Bodan ve Erdel; vergi ile asker verirlerdi. Krm; asker yollard. Hicaz; vergi ve asker yollamazd.
Muhtesipler Kapan Emini Beytlmal Emini Bac Emini
ar Pazar denetlemesi yapar. Kadnn izniyle naif (fiyat) belirlerdi. retilen mallarn kapan denen toplanan yerde; meyve-sebze-hububat rnlerinden alnan vergiler belirlerdi. Bir yerleim yerinde kamu haklarn korurdu. ehir ve kasabalarda ticaret sanat ile ilgili vergileri toplard.
42
******************************************************************************************
DAR VLAYET NZAMNAMES (TANZMAT DNEM) Liva Kaza Nahiye Mutasarrf Kaymakam Mdr
Vilayet Vali
Ky mam
Deniz Kuvvetleri lk donanma, Orhan Bey- Karesiolu Beylii dneminde olmutur. En gl donanma, Kanuni dnemde olmutur. lk tersane, I. Bayezid- Geliboluda. Komutana Kaptan- Derya, askere de Levent denir.
OSMANLI DEVLET ORDUSU Kara Kuvvetleri Eyalet Ordusu, Kapkulu Ordusu, Yardmc Kuvvetler.
Hava Kuvvetleri 1911- Harbiye Nazr Mahmut evket Paadr. Enver Paa dnemi; Yeilky Uu Okulu.
A. EYALET ORDUSU
En kalabalk ordudur. Maa almazlar ve Tmar sahiplerince oluturulurlar.
KARA KUVVETLER B. KAPIKULU ORDUSU Devirme penik sistemle oluur. I. Murat kurmu, II. Mahmut kaldrmtr. ayda bir eklinde Ulufe maa alrlar. Clus bahilerinden de yararlanrlar.
C. YARDIMCI KUVVETLER Krm, Erdel, vb. bal beyliklerin gnderdikleri askerlerdir. Snr, kale korumasyla grevliler (Beliler), Geitleri koruyan birlikler (Derbentiler), Haberlemeden sorumlu (Turnalar).
Aknclar Snr boylarnda oturan, Trklerden oluan hafif svari birlikleridir. Ordunun keif hizmetini grr, kaan dmanlar kovalar.
A. EYALET ORDUSU Azaplar Deliler Masraflar ehir ve kasaba Snr, nc birlikleridir. Dmana korkusuzca halk tarafndan karlanr. nc, ilk hcuma maruz saldrrlar. kalacak birliklerdir.
Gnlller Snrdaki ehir ve kasabalar korurlar.
B. KAPIKULU ORDUSU Kapkulu Piyadeleri Kapkulu Svarileri Yenieriler: Asl sava birlikleridir. Padiaha Sa Sol Ulufeciler: Sava srasnda sanca korurlar. baldr, en etkili kapkulu blmdr. Yaya Sa Sol Garipler: Sava srasnda hazineyi ve ganimeti savalardr. Evlenemezler (sonradan deiti). Klalarda korurlar. oturur, merkezi isyan knda etkindirler. I. Murat Silahlar - Sipahiler: Sava srasnda; padiah adrn, dnemi kuruldu. Ulufe, Clus ve Sefer bahileri alrlar. padiah korurlar, askerin geecekleri yollar aarlar, silah Komutanlar Yenieri Aas, esnaflk da yaparlar. yapma, vb. ilere de bakarlar. Cebeciler: Ordunun silah yapm, bakm ve onarmdan Ordu i Sistemler: sorumludur. Ba Cebecibadr. Lamclar: Kale kuatmasnda fitil der, hendek Penik Usul: Her 5 esirden birinin asker olmasdr. Devirme Sistemi: Gayrimslim ocuklar alnrd. Ailenin kazar ve kale ykar. Ba Lamcbadr. izni gerekirdi. Tek ocuksa aileden alnmazd. Aileden tek Humbaraclar: Cephane imalat, toplarn yapmndan ocuk devirilebilir. Kusuru varsa alnmazd. Devirilenler; sorumludur. zel topudur. Ba Humbaracbadr. Top Arabaclar: Top arabalar yapar, toplarn ya Enderuna devlet adam yetimesi iin giderdi; ya da askere alnrd. tanmalarn salar. Ba Arabacbadr. Topular: Toplar dkmek ve kullanmakla grevlidir. Humbarac ocan kapsaml topulardr. Bostanclar: Saray koruyan muhafzlardr. Sakalar: Ordunun su ihtiyacn karlarlar. Acemi Olanlar: Yenieri ve dier kapkulu ocaklara asker yetitirirler. Enderuna da kaynaklk ederler. Osmanl Denizcilii: nemli Osmanl Denizcileri: Piri Reis, Kl Ali Reis, Seydi Ali Paa, Murat Reis, Salih Reis, Turgut Reis, Kemal Reis, Barbaros Hayrettin Paa.
Beliler Derbentiler Turnalar Yrkler Yardmc Birlikler
C. YARDIMCI BRLKLER Sava esnasnda snr ve kaleleri korurlar. Sava esnasnda geitleri korurlar. Haberlemeden ve posta ilerinden sorumludurlar. Anadoludaki yaya ve msellemlerdir. Beylik ve devletlerin gnderdikleri askerlerdir. (Krm, Erdel, vb.)
43
******************************************************************************************
OSMANLI DEVLET TOPRAK DZEN Mlk Arazi Vakf (Mevkuf) Arazi Mlkiyet kiilere aittir. Geliri, dini sosyal alanlarda kullanlr. Devredilebilir, satlabilir. Bu topraklar, zaman zaman miri Ba, bahe, bostan gibi yerler mlk topraklara dhil edilirler. (Vergiden edinebilir. muaf tutmak iin yaplrlar.)
Miri Arazi Dorudan devlete aittir. Fetihlerle alnrlar. Mlkiyet satlamaz; ancak kullanm hakk miras braklabilir.
OSMANLI DEVLET MLK ARAZ RYYE HARACYYE Mslman halka aittir. Gayrimslim halka aittir. rn vergisi olarak r Vergisi alnr. rn vergisi olarak Hara (Mukassem) Vergisi alnr. Arazi vergisi olarak ift Resmi alnr. Arazi vergisi olarak spen (Mavazzaf) Harac alnr. OSMANLI DEVLET MR ARAZ DRLK TOPRAKLAR MR MUKATAALI ARAZ letme hakk kiide, mlkiyeti ise devlettedir. ltizama gre ynetilir. Gelir dorudan devlet hazineye gider. Has Arazi: Yllk gelir, 100 bin akeden fazladr. Mukataa: Gelirler, dorudan devlet hazinesine gider. ltizam Gelirler; padiahlara, ehzadelere, divan yelerine, yoluyla toplanr. beylerbeyine, sancak beyine verilir. Pamaklk: Gelirler, padiah kzlarna ve elerine verilir. Malikane: Devlette stn hizmetli olanlara verilirdi. Zeamet Arazi: Yllk gelir, 20 100 bin ake aras. Yurtluk: Snr boylarndaki askerlere, ehir kasaba Orta dereceli devlet memurlarna, kad, mderris, memurlarna verilir. suba gibi grevlilere verilirdi. Ocaklk: Tersane giderlerine ve kale muhafzlara verilir. Mevat Arazi: Hi kimsenin mlkiyetinde deildir. Elverisiz Tmar Arazi: Yllk gelir, 3 20 bin ake arasdr. topraklar (bataklk, talk)dan saylrlar. nsanlarn terk ettikleri Gelirler; tmarl sipahi, imam, hafz gibi kiilere yerlerdir. (Mera, vb.) verilir. ksmda incelenir: Ekinci, Mustahfz ve Metruk Arazi: Devlete aittir. Kamunun, halkn yararlanmas Hizmet. iin terk edilmitir. Yollar, pazarlar, yaylaclk, meydanlar, vb. OSMANLI DEVLET DRLK (TIMAR) SSTEM YARARLARI TIMAR SAHB BOZULMA NEDENLER Hazineden para almadan devletin Vergilerin bir ksmndan maa alr. Ayanlarn ortaya kmalar, asker ihtiyac karlanr. Tmar arazide oturmak zorundadr. Devlet giderin artmasyla ltizamn Toprak gelirleriyle atl askerler Yarg dnda, kyl zerinde baz yaygnlamas, yetitirilir. haklara sahipti. Tmarl sipahilerin, savalarn Uygulanan yerlerde gvenlik ve Snrlar iindeki gvenlikten ise uzamasyla tmardan uzak kalmalar, devlet otoritesi salanrd. sorumluydu. Ar vergiler nedeniyle kylerin Bayndrlk ileri yrtlr. yl st ste arazisini bo brakrsa boaltlmas, ifte bozanln artmas (topran terk etmesi), arazisi ellerinden alnrd. retimde sreklilik salanr. Devlete yk olmadan byk bir Belli sayda asker yetitirmek ve savaa Rvetle tmar datm, hazr tutmak zorundadr. Kapkulu ocaklar tarafndan ordu kurulurdu. Sultann eyaletteki yrtme gcn tmarlarn gasp edilmesi, Vergilerin toplanmas kolaylat. Tmarlarn kapkuluna almas, Devlet memurlarnn maalar temsil eder. ifti; tapu harc deyerek topran Tahrirlerin sk sk, geree uygun karland. Eyaletlerde devlet otoritesinin kullanm hakkna sahiptir. Topra bo yaplmamas. brakamaz ve terk edemezdi. Belli (II. Mahmut tarafndan ykld.) etkisi arttrlmas saland. vergileri vermek ve angaryalara gitmek zorundayd. Tmar sisteminde arazi; plak mlkiyet padiaha, kullanm hakk kylye, vergi geliri tmar sahibine aittir.
44
******************************************************************************************
KADILAR SVL YNETCLK Merkezi idarenin buyruklarn ynetir. Kazalarda bir nevi belediye bakandr. Noterlik yapar. Arazi kaytlarn tutulmasn denetler. Askeri snf hakknda rapor hazrlar. YARGILIK er-i, rf-i hukuku uygular.
OSMANLI DEVLET ETM- RETM BLM SANAT ALANLARI Dini limler, Kuran, Hadis, Fkh, Kelam Dersler Kimya, Tp, Matematik, Astronomi, Tarih, Corafya Pozitif Bilimler Mezunlarn Alan Yarg, Din, Eitim, dari, Salk. Not: XVII. yy itibariyle, medreselerde pozitif bilimlere yer verilmedi. Eitimin ilk basamadr. Dini eitim verilir. Cami yaknlarnda bulunur. Belirli bir sre ve snflar yoktur. Temel eitim kurumudur. Eitim dili Arapadr. Giderler vakflarndr. Hocalara Mderris, yardmclara Muid, renciler Talebe (suhte) denir. Devlet ideolojisini benimsetir ve bilimin dallarn retir. En gelimi eitim kurumu; Sahn- Seman Medresesi (Fatih dnemi), Sahn- Medreseler Sleymaniye Medresesi (Kanuni dnemi). lk medrese znik Sleyman Paa Medrese (Orhan B.) Tanzimat dneminden itibaren kzlarn eitimini devlet stlendi. Saray okullardr. Devlet memurlar yetitirilir. Oda blmnde eitimlerini grr. Balangta Hristiyan ocuklar alnrd; sonradan mslman ocuklar da alnd. Mezunlar, idareci komutan Enderun veya sanaatkar olurlard. Askeri eitimler verir. Devirmeler eitim alrd. Acemi Oca Halka mesleki eitim veren kurumlardr. Ahilik kltr de retilirdi. Localar niversiteler, 1900 yllarn balarnda ald ve geniletildi. (stanbul Darifas) Darlfnunlar I. Mahmut dneminde ald ve sonradan oaltld. (Hendesehane) Subay Okullar Sbyan Mektebi ETM KURUMLARI LLER Dirhem 1 Okka=400 D.
Arn 58 68 cm
Endaze 60 cm
Okka 1,283 kg
Batman 6 Okka
Kontar 56 kg
Kile 36,4 lt
Esnaf tccar, muhtesip tarafndan denetlenirdi. stanbul; Veziriazam ile Yenieri Aas tarafndan denetlenirdi. OSMANLI PARASI - BANKASI Kaima. 1) Kt Para Sikke, Ake, Kuru, Sultani, Mecidiye, Pul, Metelik, Para, Mangr 2) Madeni Para Osman Bey Dnemi lk Bakr Para Orhan Bey Dnemi lk Gm Para II. (Fatih Sultan) Mehmet Dnemi lk Altn Para Abdlmecit Dnemi (1839) lk Kt Para Bank- Dersaadet (1847) (Tanzimat Dnemi) lk banka. Bank- Osman (1856) Bank- ahane-i Osman (1863) Memleket & stanbul Emniyet Sandklar (1863) iftiye krediler verir. Ziraat Bankas (1888) ( II. Abdlhamit Dnemi) Milli nitelikli ilk bankadr. Osmanl tibar-i Milli Bankas (II. Merutiyet Dnemi) Osmanl Hazinesi: a) Birun (D) : Devlet hazinesi (Hazine-i Amire)dir. Defterdarn sorumluluundadr. Padiah mhryle alr. b) Enderun () : Padiah hazinesi (Cebi-i Hmayun)dir. D hazineye Enderundan para aktarlabilirdi. Padiah haslarndan, Msrdan gelen para ve hediyeler burada bulunurdu. Osmanl Ekonomisi k Etkenleri: 1. Kapitlasyonlar (1535- lk kapitlasyon Fransaya; I. Mahmut dneminde ise srekli yaplmtr.) 2. Corafi keifler, 3. Sanayi Devrimi, 4. Ticaret Antlamas (1838 Balta Liman Antlamas: yabanclara olaanst ayrcalklar verilmitir.) 5. D Borlanma (1853 lk defa d bor alnd, Krm Sava iin.) 6. Etkenler (Tmarn bozulmas, lks tketimler, vergide bozulmalar)
45
******************************************************************************************
Mslman iftilerden, toprak rnlerinden (1/10u) vergi olarak alnr. Blgelere gre farkllar. Pein toplanr, mal olarak alnr. 1925te kaldrlmtr. Gayrimslim iftilerden, toprak rnlerinden (1/10u) vergi olarak alnr. Hara Blgelere gre farkllar. Mslman, Haraci topra ilese de hara derdi. Islahat ER fermanyla kaldrld. VERGLER Gayrimslim erkeklerden, askerlik yapmama karl alnrd. ocuk, kadn ve Cizye papazlardan alnmazd. Mslmanlar vergiden muaf tutulurlard. Vergi dorudan toplanrd. Tanzimat fermanyla kaldrld. Islahat fermanla bedelliye dntrld. iftbozan Topra mazeretsiz bo brakan veya 3 yl st ste ekmeyenlerden alnrd. Olaanst hallerde toplanr. Zamanla srekli yapld. Dorudan hazineye Avarz aktarlrd. Anam Hayvan sahiplerinden alnrd. reme zamannda toplanrd. (Kkbatan) spen Tarmla uraan Gayrimslim iftilerden alnan arazi vergisidir. ift Resmi Tarmla uraan Mslman iftilerden alnan arazi vergisidir. (Tapu harc) Derbent Resmi Yol, kpr ve geitlerden alnan vergilerdir. RF Bac Pazar yerindeki ar pazar esnafndan alnrd. VERGLER Bennak Baba evinde kalan evli iftten alnr. Yarm ift topra (40 dnm) ekeni verirdi. Mcerred 20 yana gelip evlenemeyen ve baba yannda kalan bekr iftilerden alnrd. Arusane Evlenen iftten kz tarafnn dedii vergidir. Cerime Sululardan (crm ileyenden) alnan vergidir. Gmrk Resmi D lkelerden gelen mallardan alnan vergilerdir. Kantariye Tartlardan alnrd. Ruhsat Akeleri Bir ie balanrken denirdi. r (Aar) OSMANLI DEVLETNDE BLM VE DNCE XV. XVII. YY (14xx 16xx) XVIII. XIX. YY (17xx 18xx) slam dini, Trk rf ve gelenekleri, Bat bilimiyle karlama, Corafi zellikleri, Yeni kimlik anlay, Anadolu Seluklu Devleti birikimi, D etkilerin yansmas ve Osmanldaki deiimleri. slam dnyasnn katks. Kurulu dnemi bilim ihtiyalar, dier Trk slam devletlerinden karland. (Msr Semerkand) Osmanl bilimi gerek kurucusu, Fatih Sultan Mehmettir. 17. yy itibariyle bat (Avrupa)nn etkisine girmitir. OSMANLI BLM VE NLLER Ali Kuu Sinan Paa Matrak Nasuh Molla Ltfi Kadzade-i Rumi Takyeddin Mehmet Ktip elebi Evliya elebi Piri Reis Seydi Ali Reis Vakanvisler (Tarihi kaydet) Zembilli Ali Efendi bn-i Kemal Ebussuud Efendi Molla Fenari Akemseddin A. MATEMATK Osmanlda Matematiin temelini att. Nasihatname, Tazarruname. Cemal-l-Kttap, Kemall-Hsab. Tazifl Mezbah. B. MATEMATK - ASTRONOM Muhtasar- Fil Hisab C. ASTRONOM lk Osmanl rasathanesini at. D. TARH CORAFYA Kef Znnun, Cihannma, Fezleke. Seyahatname. E. CORAFYA Kitab- Bahriye (Haritaclk almalar) Miratl Memalik. F. TARH Naima, Abdurrahman eref, Evliya elebi, Ahmet Cevdet Paa, Tursun Bey G. DN HUKUK El Mutahharat. Tevarih-i Ali Osman. Duaname, Kanunname. (Kanuni zaman eyhlislamdr ve bilgindir.) H. DN MANTIK Maddetl Hayat. (II. Murat dnemi ilk eyhlislam.) I. TIP Aynl Ayan. (Fatihin hocas; slami ilimler, astronomi, biyoloji) Dierleri; Koi Bey, Hazerfan Hseyin, Hac Paa.
OSMANLI VERGLER
46
******************************************************************************************
OSMANLI DEVLETNDE ESERLER SANATLAR HAT SANATI EL YAZMALARI Arapada izgi (satr, gzel yaz) anlamnda Hat, hat yazarlarna Hattat denir. nemli hattatlar: eyh Hamdullah, Hafz Osman. MNYATR SANATI Bir nesnenin kk boyutlardaki rneine Minyatr, minyatrlerle uraanlara Nakka (Musavver) denir. Sosyal, siyasal konular ierir. Kitap resmine; Nak veya Tasvir denir. nemli minyatrcler; Matrak Nasuh, Nigari, Nakka Osman, Levnidir. nemli minyatrleri barndran kitaplar: Sleymanname, Hnername, Surname. RESM Portresini ilk yaptran padiah ve ressam: II. (Fatih Sultan) Mehmet talyan Ressam Bellini. lk resim renimi: Sinan Bey talya (II. (Fatih Sultan) Mehmet Dnemi) nl ressamlar: eker Ahmet Paa (Osmanl ilk resim sergisi at. Avrupaya eitime gnderildi.); Osman Hamdi Bey (Arkeoloji Mzesi ve Sanayi-nefise kurucusudur. Eserleri; Silah Tacirleri ve Kaplumbaa Terbiyecisidir.). slam dininden tr ok geliememitir. MZK Askeri ve sosyal alanda kullanlmtr. nemli mzik insanlar; Abdulkadir Merai (XV.yy), Itri (XVII.yy), Dede Efendi (XIX.yy). EDEBYAT Divan Edebiyatlar: Nesimi, Ahmedi, Fuzuli, Baki, Nafi, Nedim (Lale Devri airi). Halk Edebiyats: Pir Sultan, ksz Dede, Karacaolan, Dadalolu. Tekke Edebiyats: Hac Bayram, eyh Galip, Kaygusuz Abdal. EBRU nemli bir kt ssleme sanatdr. Younlatrlm su zerine terebentin ile sulandrlm renkli yalboyalar damlatlarak yaplan ssleme zerine yatrlan kda alnan resimdir. nemli bir yere sahiptir. OYMACILIK Ta ahaplarn oyulmasyla yaplan sslemedir. KAKMACILIK Metal Ahap Ta zerine alan yuvalara deerli maddeleri gmerek yaplan sslemedir. TEZHB Kitaplarn ve nshalarn kenarlarnn boya ve yaldzla sslenmesi sanatdr. Osmanl Devleti Dil ve Edebiyat: Arap alfabesi kullanld. Resmi dil Trke. 1876- Kanun-i Esaside resmi dil olarak kabul edildi. Eitim dili Arapa; ama Enderundaki Eitim ise Trke. Kurulu dnemi, Trkeye nem verildi. Ykseli dnemi; Osmanlca (Arapa + Farsa + Trke) kt. 19.yyda kapitlasyon ilikileri sonucunda Trkeyi Bat dilleri (Franszca, ngilizce) etkiledi. Cami Ssleme Sanat: Barok : Son derece biimlenmi, dinamik, grntde aprak, sslemeli, antsal, hareketli, karmak Avrupa sanat slubudur. Rocco : Baroun ar derecedeki sslenmesidir. Cami Trk Baroklar : Nuru Osmaniye Cami (Bat slupla ilk eser), Laleli Cami. Ant emeler (Baroklu) : Sultan Ahmet Cami (Lale devri en nemlisi) Ticari Yaplar: Bedesten, Kapal arlar, Kervansaraylar, Hanlar, Kprler. Dini Yaplar: Camiler, Klliyeler, Trbeler, Medreseler. Askeri Yaplar: I. Bayezid Dnemi II. (Fatih) Mehmet Dnemi IV. Mehmet Dnemi III. Selim Dnemi
: Anadolu Hisar : Rumeli Hisar, Kilitbahir Kalesi, Kale-i Sultaniye. : Seddlbahir Kalesi : Selimiye Klas, Levent Klas.
Klliyeler: II. Bayezid, Fatih ve Sleymaniye Klliyeleri. Trbeler: Erturulgazi Trbesi (I. elebi), Sultan Murat Trbesi (I. Bayezid)
47
******************************************************************************************
Saraylar: Topkap Saray (XV. yy Fatih dnemi) shak Paa Saray (XVIII. yy Dou Bayezid) Beylerbeyi Dolmabahe raan Yldz Saraylar (Trk Barok XIX.yy) Camiler: Dnemi 14. 15. yy Dnemleri Cami Hac zbek Cami znik Ulucami Bursa Eski Cami Edirne Fatih Cami - stanbul Bayezid Cami stanbul Ta Mahal Hindistan ehzade Cami Mimar Sinan Sleymaniye Cami Mimar Sinan Selimiye Cami Mimar Sinan Sultan Ahmet Cami stanbul Yeni Cami stanbul Nuru Osmaniye Cami stanbul Laleli Cami stanbul Nusretiye Cami stanbul Dolmabahe Camisi stanbul zellii lk Osmanl camisi lk byk yeil cami lk Osmanl yaps, erefli cami stanbul ilk Osmanl camisi stanbul ilk byk camisi stanbullu Mehmet Efendi raklk eseri Kalfalk eseri Ustalk eseri Klasik dnem son byk eser Mimar Sinann son rnei Bat etkili (Baroklu) ilk eser Baroklu eser
16. yy Dnemi
17. yy Dnemi 18. yy Dnemi ve Sonras
Medreseler: Sahn- Seman Medresesi Sleymaniye Medresesi
(XV. yy) (XVI. yy)
48
******************************************************************************************
D. OSMANLI DEVLET XIX. YZYIL (DAILMA) DNEM SYAS TARH
DAILMA DNEM (1792 1909)
1. II. MAHMUT DNEM (1808 1839) III. Selim, Kabak Mustafa isyanyla devrilmesi sonucu Rusuk ayan IV. Mustafa tahtta gemi ve stanbula yryerek isyan bastrmtr. Daha sonra tahtta II. Mahmutu geirmitir. 1804 Srplar Fransz htilalinin milliyetilik politikasyla ilk isyan kararak ayaklandlar. Bkre Antlamas ile ilk imtiyazlk kazandlar. Rusya ile 1829 - Edirne Antlamas ile Srplara ilk zerklik verildi. (1878 Berlin Antlamas ile bamszlklarn kazanmlardr.) 1820de Eflakta, 1821de Morada ayaklanma karan Rumlar ise 1829 Edirne Antlamas ile ilk bamsz oldular (Osmanldan) ve Yunanistan kurdular.
****************************************************************************************************************************************************************************************************************************************
1808 Sened-i ttifak (II. Mahmut & Ayanlar): Yaplma Amac: Ayanlar asndan; fiilen sahip olduklar haklar hukuki gvenceye kavuturmak, Hkmet asndan; merkezi otoriteyi salamaktr. Esaslar: Devlet, ayanlarn varln kabul edecekler. Devletin yneticisi padiaha kar kacak bir hareket birlikte yok edilecektir. stanbulda bir isyan karsa, Ayanlar padiaha yardm edecektir. Devlet gelirleri korunacaktr. Sadrazamn kanunlara uygun olan emirlerine kar gelinmeyecek. Toplanacak asker, devletin askeri saylacak. Reaya her ekilde korunacak. Ayanlar, devlet adamlarnn saldrlarndan korunacaktr. Vergi miktar alnacak ortak kararla belirlenecekti. Ayanlar Islahatleri destekleyecek ve tarada devlet adna asker vergi toplayabilecekti.
49
******************************************************************************************
Deerlendirilmesi: Sened-i ttifak, II. Mahmut ve 13 Ayan arasnda imzaland. lk kez hkmdarn yetkileri kstland. Anayasal idareye geite ilk admdr. Bir yemin belgesidir. Sonular itibariyle Magna Carta -1215 (ngiltere) ile benzer zelliktedir. Tarada ekonomik gc olan Ayanlar, siyasi gte kazand. Osmanlda ilk demokrasileme hareketidir. Tanzimat fermannn altyapsn oluturur. Mustafa Paann lmesi ile Ayanlarn ortadan kaldrlmas sonucu uygulanamamtr.
*******************************************************************************************************************************************************************************************
1833 1840 Msr Meseleleri: Yunan isyannda Mora Valiliinin kendisine verilmesi karlnda Osmanl Devletine yardm eden Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann beklediini alamamas zerine kard isyandr. Morann elden kmasyla Suriye Girit valiliklerini isteyen Mehmet Ali Paann isyann Avrupa devletlerin yardmyla bastrld. Osmanlnn i sorunu olan Msr Meselesi, Avrupann karmasyla uluslar aras sorun haline gelmitir. 1833 Ktahya Antlamas (Osmanl & Avrupa): Bu antlama ile Msr, uluslar aras sorun haline gelmitir. Mehmet Ali Paaya; Msr, Girit ve am valilikleri verildi. brahim Paaya; Adana ve Cidde valilikleri verildi. 1833 Hnkr skelesi Antlamas (Osmanl & Rusya): Bu antlama ile Boazlar meselesi uluslar aras sorun haline getirildi. Osmanl Devleti saldrya urarsa, Rusya Osmanlya yardm edecekti. Rusya herhangi bir saldrya urarsa, Osmanl Devleti boazlar kapacaktr. Antlama 8 yl srecektir. ngiltere ve Fransa rahatsz olmutur. Boazlar meselesi kartlmtr. 1838 Balta Liman Ticaret Antlamas (Osmanl & ngiltere): Bu antlama ile Osmanl ekonomisi Yar Smrge durumuna dmtr. Osmanl Devleti, ngilterenin desteini almak iin bu antlamay imzalad. Antlamaya gre; ticarete Osmanlnn yan sra ngiltere vatandalar da katlacaktr. ngilizler, i gmrk vergilerinden muaf tutulacaktr. % 3 gmrk vergisinin ihracatta % 12, ithalatta % 5 olacaktr. ngiltereye verilen bu haklar, Avrupal Devletlerine de tannm ve ak pazarna dnmtr. 1840 Londra Konferans (Osmanl, Rusya, ngiltere, Avusturya, Prusya): Rusyann Boazlardan Akdenize inerek ngilizlerin smrgelerine giden yollar kapatabilecei endiesiyle ngiltere, Msr meselesini zmek iin Konferans toplamtr. Konferansta; Msr; Osmanl topra saylacak ve ynetimin babada ola gemek zere Kavalal Mehmet Ali Paaya braklacakt. Msr; Osmanl Devletine vergi demeye devam edecektir. Suriye, Adana ve Girit valilikler, Osmanl Devletine brakld. Msr meselesi, uluslar aras alanda zme kavutu.
******************************************************************************************************************************************************************************************
Yaptklar iler: Sekban- Cedit Oca kuruldu. (syanda yenierilerin ayaklanmasyla kaldrld.) Ekinci Oca ald. (Sekban- Cedit Oca yerine). 1826 Yenieri Oca (Vaka-yi Hayriye olayndan tr) kaldrld. Kaldrlmasyla; Islahatlerin n ald. Merkezi otoritesi artt. Hazine rahatlad. Bektai tarikat kapatld. Asakir-i Mansure-i Muhammediye adnda ilk milli ordu kuruldu. Redif Birlikleri kuruldu. (Eyalet gvenlii iin) Harbiye (Harp Okulu) ve Tbbiye (Askeri Tp Okulu) ald. Darl ra- Askeri kuruldu. (Askeri ileri dzenlemek iin) Mzka-i Hmayun (Askeri Bando Okulu) ald. Divan- Hmayun kaldrld; Nazrlklar (Bakanlklar) kuruldu. Devlet memurlar; dhiliye ve hariciye olarak ikiye ayrld. Devlet memurlar iin derece rtbe sistemi kabul edildi. Devlet memurlar iin fes pantolon giyme art getirildi. 1831 lk kez nfus saym (erkek nfusu zerinde), Askeri amal olarak yapld. Tmar (Dirlik) Sistemi kaldrld. Devlet memurlarna bu olaydan tr maalar baland. ller (Kazalar) merkeze baland ve merkezi otorite glendirildi. llere Valiler, ky ve mahallelere ise Muhtarlar tayin edildi. Polis tekilat kuruldu.
50
******************************************************************************************
Posta tekilat kuruldu. (1834) Karantina rgt kuruldu. Msadere sistemine kstlamalar getirildi. zel mlkiyet, gvence altna alnd. Pasaport zorunluluu balad. Efkaf Nezareti kuruldu. (Vakf gelirlerini tek elde toplamak iin) Mlk saym yapld. (Toplanacak vergileri belirlemek iin) Baytar Mektebi ald. Btn vatandalara din mezhep zgrl tannd. Veclis-i Vala kuruldu. (Yasa hazrlar, memurlar yarglar, vb.) Ayarlk kaldrld. lkretim zorunlu hale getirildi. (stanbul ile snrldr.) Rtiyeler (Ortaokul) kuruldu. Mekteb-i Maarif-i Adliye kuruldu. (Devlet memuru yetitirmek iin) lk kez yurt dna renci gnderildi. Tercme odalar kuruldu. lk kez padiahn resimleri devlet dairelerine astrld. Seraskerlik makam kuruldu. Fersane kuruldu. lk silah fabrikas kuruldu. uha (kuma) ve cephane fabrikalar da ald. Takvim-i Vekayi adnda ilk resmi gazete karld. (1831 eitli dillerde.) Gmrk vergileri yeniden dzenlendi. Yerli kuma kullanma zorunluluu getirildi. Bat tarznda mzikler serbest brakld. Medreselerin yannda Bat tarzl eitim kurumlar ald. (kilikler meydana gelmitir.) TANZMAT DNEM (1839 1876) o Sultan Abdlmecit (1839 1861) ve Sultan Abdlaziz (1861 1876) dnemleridir. o Bu dnemde; en ok Hukuk ve Ynetim alanlarnda Islahatlar yapld. Bu dnemde younlaan Islahatlar, ayn zamanda Osmanlclk ve Batclk fikirlerinde birer uygulamas saylr. o Tanzimat ferman (1839), Islahat ferman (1856) ve I. Merutiyet (1876)in bana kadarki sretir. 2. SULTAN ABDLMECT DNEM (1839 1861) 3 Kasm 1839 Tanzimat Ferman (Glhane-i Hatt- Hmayun): lan Edilmesi: Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa tarafndan hazrland, Sultan Abdlmecit tarafndan da ilan edildi. lan Edilme Amalar: Osmanlnn paralanmasn nlemek, Avrupal Devletlerin Osmanl i ilerine girmelerini nlemek, Toplumun birbirleriyle kaynamalarn salamak, Milliyetilik akmnn etkilerini azaltmak ve toplumun tm kesimine yeni haklar vermek ve aznlklarn Osmanlya ballklarn arttrmak, Msr meselesinde, Avrupann desteini alabilmek, Batllamak ve Demokratiklemek. Tanzimat Ferman erikleri: Mslman ve Hristiyan btn halkn can, mal ve namus gvenliklerini salamak, Vergiler, herkesin gelirine gre dzenli bir ekilde toplanacak. Askerlik Ocak Sisteminden kartlp Vatan Grevi haline gelecek. Herkes yasalar nnde eit saylacak. Mahkemeler ak olarak yaplacak ve kimse haksz yere idam edilemeyecektir. Herkes mal ve mlkne sahip olabilecek, miras brakabilecek ve msadere kaldrlacaktr. Rvet ve iltimas (adam kayrma) nlenecek. Ferman hkmlerine ve kanunlarna, Padiah da uyacak. Tanzimat Fermanyla Gelen Yenilikler: Vatandalk esas, can-mal gvenlii, mal edinme hakk, gelirine gre vergi, ak yarglama hakk, suun kiisellii, kanun nnde eitlik, devlet gvencesi, hukuk stnl, sresi snrlandrlm ve vatandalk greve getirilmi askerlik durumu. Tanzimat Fermanda Yer Almayan Haklar: Siyasal haklar, dnce hrriyeti, basn serbestlii. Tanzimat Fermannn zellikleri: Anayasalclk alanda atlan nemli bir belgedir ve ilk aamasdr. Ferman ile Osmanl Devletinde ilk kez hukukun stnl kabul edildi. Mslman Gayrimslim eitlii salanmaya alld. (Osmanlclk) Vergi adaleti saland, askerlik vatan grevi haline getirildi.
51
******************************************************************************************
Mlkiyet hakk saland. (Devlet garantisindedir.) Osmanlclk fikir akm, devlet politikas olarak uygulanmtr. Senet tr belgedir. (Yeni rejime gidilmeden padiah kendi yetkilerini kstlamtr.) Tebaadan vatanda statsne geilmitir. Batnn sosyal, siyasi ve felsefi grleri benimsenerek devletin kurtulacana inanlmtr.
****************************************************************************************************************************************************************************************
1854 1855 Krm Sava (Osmanl & Rusya): Avrupal Devletler, Hindistandaki karlarn korumak amacyla Osmanlnn yannda yer aldlar. Osmanl, ilk kez ngiltereden d bor ald. (Bu sava esnasnda) (1854) Rusya, sava sonunda malup edildi ve Paris Antlamas imzaland. 1856 Paris Antlamas (Osmanl & Rusya ngiltere Fransa Avusturya): Bu antlamaya gre; Osmanl Devleti, bir Avrupa Devleti saylacaktr. (Toprak btnlyle) Osmanl ile Rusya, Karadenizde sava gemileri bulunduramayacak, tersaneler yapamayacak ve bu blgeler tarafsz hale getirilecektir. Boazlar, 1841 Londra Szlemesine gre ynetilecektir. Osmanl Devleti, aznlklara ynelik slahat yapacaktr. (Osmanlnn i ilerine karmak iin) Bu antlama sonucunda; Osmanl Devletinin toprak btnlnn Avrupal Devletler garantisinde olmas, Osmanlnn kendi topraklarn koruyacak gte olmadnn kantdr. Rusya, Osmanl zerindeki amalar bir sreliine engellenmitir. Islahat maddesi, Avrupal devletlerin Osmanl Devleti zerindeki basklar arttrm ve Islahat fermannn ilan edilmesini salamtr.
******************************************************************************************************************************************************************************************
28 ubat 1856 Islahat Ferman: lan Edilmesi: Sultan Abdlmecit tarafndan da ilan edildi. lan Edilme Amalar: Osmanlnn paralanmasn nlemek, Avrupal Devletlerin Osmanl i ilerine girmelerini nlemek, Paris Konferansnda aznlklarla ilgili kararlar alnmasn nlemek, Aznlklarn, Osmanl Devletinden kopmalarn nlemek. Islahat Ferman erikleri: Gayrimslimlere tam bir din ve mezhep zgrl tannd. Patrikhane, kilise, okul ve hastane ina edebilecek. Gayrimslimlere kk drc szler (gavur) sylemek yasaktr. Gayrimslimler, devlet memuru olabilecek, askeri hizmetlere ve eitli okullara girebileceklerdir. Aznlklar, il genel meclisine ye olabileceklerdir. Bedelli nakti usul (Bedelli askerlik yapmak) getirildi. Cizye vergisi kaldrld. Mahkemeler ak yaplp herkes kendi dinine gre yemin edebilecek ve ikence kaldrlacak. Vergi sistemi yeniden dzenlenecek; gelirine gre vergi alm yaplacaktr. Yabanclara mlkiyet edinme hakk tannacaktr. Aznlklar, Trk okullarnda okuyabilecek, kendi dillerinde eitim yapan okullar aabilecek ve borsa irketler de kurabilecektir. Sulularn mallarna devlet el koyamayacaktr. Maalar dzenli olarak verilecektir. Rvet ise yasaktr. Patrikhane ve dier dini kurumlarn yetkileri geniletilecektir. Ceza ve ticaret davalar iin karma mahkemeler kurulacak. Bat kltrne nem verilecektir. Islahat Fermanda Demokrasinin Yeri: Kanun stnl ilkesini iermesi, Anayasal belge nitelii tamas, Genel bir eitlik ngrmesi, Gayrimslimlere, Mslmanlar aan haklar verilmesi. Islahat Fermannn zellikleri: Aznlklara ok geni haklar verilmi; ama Osmanlnn amalad kaynam toplum hedefine ulalamamtr. Ferman, gayrimslimlere yneliktir. D basknn sonucunda ortaya kmtr. Paris Antlamasnda da yer aldndan uluslar aras sorununa dnmtr. Ne Mslmanlar, ne de Gayrimslimleri memnun etmitir. Hatta bunlar arasnda atma ortamn yaratmtr. Devletin dalmasn daha da hzlandrmtr. Bu ferman, bamsz i siyasetini engellemi, yaplan slahatlerin baarszlkla sonulanmasna neden olmu ve Avrupal Devletlerin mdahalesine yol amtr. Batl devletler, aznlk haklarn bahane ederek Osmanlnn i ilerine mdahale etmitir.
****************************************************************************************************************************************************************************************
52
******************************************************************************************
Yaptklar iler: 1840 Posta Nezareti kuruldu. 1847 Bank- Dersaadet kuruldu. (lk Osmanl bankas) 1848 Darlmuallimin kuruldu. (Erkek retmen Okulu) rf-i vergiler, tek at altnda topland. ltizam sistemi kaldrld, vergilerin toplanmas maal devlet memurlarna brakld. Nizamiye (Mecburi) askerlik, 5 yl sreyle snrlandrld. 1853 Meclis i Ali i Tanzimat kuruldu. (Islahat hareketleri dzenleme, kontrol etme, kanun yapma) 1854 ngiltereden ilk defa bor alnd. (Krm Savanda) 1856 Bank- Osman (yabanc destekli banka) ald. 1856 Meclis-i Maarif-i Umumiye ald. (Milli Eitim Bakanln temeli) Darlfnun (niversiteler) ve Encman- Dani kurumlar ald. Jandarma tekilat kuruldu. 1858 Arazi Kanunnamesi kartld. (Miri topraklarda tasarruf etme, verimlilii salama) 1859 Mekteb-i Mlkiyye ald. (dari alanda memur yetitirmek iin) 1859 Kz Rtiyeleri (Ortaokulu) ald. 1860 Tercman Ahval adnda ilk zel gazete karld. Dolmabahe Saray, Beykoz, Kksu, Ihlamur, Yldz Kasr gibi birok kkler de yapld. Mecidiye (Madeni Para) ve Kaime-i Mutebere (Kt Para) piyasaya srld. Edirne, Varna ve Krm arasnda telgraf hatlar kuruldu. zmir Turgutlu aras demiryolu hatt oluturuldu. Trke temel ders olarak okutuldu. 1863 Bank Osman ahane adnda banka ald ve Bank- Osman de buraya katld. 1865 Yeni Osmanllar adnda aydnlar tarafndan bir rgt kuruldu. 1869 Svey Kanal ald. Akdeniz limanlar ve ticareti de tekrar nem kazand. Ordu merkezlerinde dadiler (Liseler) ald. Ordu ad ise Asakir-i ahane yapld. Mecelle (Medeni Hukuk) hazrlanmaya baland. Ticaret, Konsolosluk ve Cemaat Mahkemeleri ald. 3. SULTAN ABDLAZZ DNEM (1861 1876) 1862 lk posta pulu basld. 1864 Vilayet Nizamnamesi yaymland. (Vilayet meclislerinde gayrimslimler de temsil edilmeye baland.) Dantay kuruldu. Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. (1864 Hukuk, cinayet davalara bakar.) 1867 Memleket Sandklar kuruldu. (iftileri desteklemek adna (kredi fln.) ald.) 1868 Galatasaray Sultanisi ald. Mecelle (Osmanl Medeni Kanunu) hazrland: Ahmet Cevdet Paa bakanlnda hazrland. Osmanl Medeni yasasdr. Nizamiye Mahkemelerinde uygulanmtr. 1868 1926 arasnda yrrlkte kalmtr. Kii, aile ve miras hukuku konularna yer verilmemitir. Hanefi mezhebi esas alnarak hazrland. slam hukukuna bal olarak, 11 yllk alma sonucu 16 kitap eklinde hazrland. Hukuk mahkemeleri usul, borlar hukukunda ilk yasa olmasndan nemlidir. Sanat okullar ald. Darafaka Lisesi ald. Bahriye Nezareti kuruldu. ngiltere tarafndan Svey Kanal ald. lk askeri Rtiyeler (Ortaokullar) ald. Mlkiye Mektebi kuruldu. 1869 Maarif i Umumiye Nizamnamesi yaymland. Eitim aamalar: Sbyan (lkokul), Rtiye (Ortaokul), dadi (Lise) ve Sultani (Anadolu Lisesi). 1870 Darlmuallimat ald. (Kz retmen Okulu) lk demiryollar ald. lk kez Avrupaya gezi dzenleyen padiahtr. Osmanl Bankas, Merkez Bankas niteliine kavuturuldu. 4. II. ABDLHAMT DNEM (1876 1909) 1876 stanbul (Tersane) Konferans (Osmanl & Avrupal Devletler): Osmanlnn Balkanlardaki eyaletlerinin ynetim koullarn dzenlemesi zerine, Avrupa lkelerinin basks sonucu toplanan konferanstr. Rusyann Balkanlarda Slav rklarn birletirme dncesi, Balkan devletlerinin Osmanlya kar ayaklanmalarna neden oldu. Osmanl da nlem olarak koullar deitirmek istemitir. Ayrca, konferansta Osmanlya kar aleyhe karar nlemek iin I. Merutiyet ilan edildi. Ama bu kararlar, konferanstaki kararlar engelleyemedi.
53
******************************************************************************************
I. Merutiyet Dnemi (1876 1878): Merutiyet: Halkn seimi ile oluan parlamentoya dayal monari rejimidir. lan Eden Padiah: II. Abdlhamit. Etkili Olan Grup: Jn Trkler (Gen Osmanllar): Namk Kemal, Ziya Paa, Ali Suavi Savunulan Dnce: Osmanlclk. Tahtta Gemesi: Gen Osmanllar, Abdlazizi tahttan indirmi, IV. Murat tahtta karmtr. Ancak salk sorunlarndan tr Merutiyet szn veren II. Abdlhamiti tahtta karmtr. lan Edilme Nedenleri: Tersane konferansnda alnacak kararlar engellemek, Osmanlnn i ilerine karlmasna engel olmak, Osmanlnn paralanmasn nlemek. Aznlklarn, Osmanl Devletinden kopmalarn nlemek ve kaynam toplum yaratmak. Meruti Ynetimin zellikleri: Ynetimin temel kurumu; Padiah, Meclis ve Anayasadr. Rejim deiiklii getirmitir. lk defa halk ynetime ortak olmutur. Trklerin ilk parlamentosu almtr.
23 Aralk 1876 Kanun-i Esasi Anayasas: Kanun-i Esasi Anayasas Maddeleri: Osmanl Devleti toplumunda bulunan herkes, OSMANLI denir. retim serbesttir. Herkes kanun nnde eit haklara sahiptir. Mlkiyet, gvenlik altna alnmtr. Umumi Meclis; Ayan ve Mebuslar Meclislerinden oluur. Kanun; nce Mebusan, sonra Ayan Meclisinde kabul edilip padiahn iradesine sunulur. Vergiler kanunla tespit edilip toplanr. Yargya mdahale bulunamazd. Konut dokunulmazl vardr. Devlet hizmetlerinde bulunanlarn Trke bilmesi artt. Basn, kanunun izin verdii lde serbestti. Kanun-i Esasi zellikleri: (Yasama Yetkisi): Ayan ve Mebusan Meclis, Padiahn teklifi ile kanun hazrlayabilir. (Yrtme Yetkisi): Heyet-i Vkela (Hkmet); Padiah, Sadrazam, eyhlislam ve Nazrlar (Bakanlar)dan oluur. Hkmet, Padiaha kar sorumlu idi. Padiahn kutsal dokunulmazl vardr. (Gerekli grdnde meclisi aar ve kapatabilirdi.) (Yarg Yetkisi): Yce divan ve mahkemelerden oluur. Padiaha, polis soruturulmas, idam etme ve srgn yapma yetkileri verildi. Trk tarihinin ilk yazl anayasasdr. lannda Osmanlclk ve Batclk fikir akmlar etkilidir. Parlamentolu Sistem uygulanmaya balanmtr. Egemenlik, Osmanl ailesine brakld. Siyasal dnce hakkna yer verilmemitir. Siyasi partilerle ilgili dzenlemeler yoktur. Padiah yetkileri, Anayasa ile dar bir biimde snrlandrlmtr. Etkileri: I. Merutiyet, Tersane Konferansndaki kararlar engelleyemedi. Alnan kararlar Osmanl reddedince, Rusya sava amtr. Padiah, sava bahanesiyle bu anayasay yrrlkten kaldrd. 1877 1878 Osmanl & Rus Savalar (93 Harbi): Tersane (stanbul) konferansnda aznlklara bamszlk verilmesi istei reddedilen Rusya, Osmanlya sava ilan etmi ve sonunda da yenilgiye uratmtr. 1878 Ayastefanos (Yeilky) Antlamas (Osmanl & Rusya): Osmanl & Rus sava sonunda imzalanmtr. Hkmleri, ngilterenin karlarna ters dtnden iptal edilmi ve Berlin Antlamas dzenlenerek imzalanmtr. Hkmsz domutur.
54
******************************************************************************************
1878 Berlin Antlamas (Osmanl & ngiltere Rusya Almanya Avusturya): Srbistan, Romanya ve Karada bamsz oldular. Kars, Ardahan, Batum Rusyaya; Dou Bayezid ise Osmanlya brakld. Bosna Hersek, Osmanl topra saylacak; ama Avusturya tarafndan ynetilecektir. Teselya, Yunanistana verildi. Bulgar Krall, blme ayrld. (Rusyay Akdenize engellemek adna) Giritte ve Ermenilerin oturduklar yerlerde Islahatlar yaplacaktr. (lk kez Ermeni Sorunu ortaya kmtr.) stibdat Dnemi (1878 1908): Bu dnemde; mutlakiyete geri dnlm, byk toprak kayplar yaanm ve lke tamamen da baml hale getirilmitir. Kbrs Adas, Tunus ve Msr kaybedildi. Bulgaristan bamsz oldu. Girit, geni zerklik kazand. Bosna Hersek, Avusturya tarafndan ilhak edildi. Demiryolu yapm artarken, da da bamllk artt. Jn Trk muhalefeti bir sre sonra ttihat ve Terakki Cemiyetine dnt. Basna sansr konuldu; cemiyet kurulmas, gazete baslmas ve ynetime ters decek kitaplarn okunmas yasakland. Yldz Saray ina edildi ve devlet idaresi, bu saraydan yrtld. Halifelik Tekilat kuruldu. Panislamist (slamclk) politikas (i d ilikilerde) benimsendi. lk kez zrller iin eitim kurumu ald. Darlfnun, stanbul Darlfnun eklinde deitirildi. Sanayiinefse Mektebi, Ticaret Mektebi, Hukuk Mektebi ve Mhendis Mektebi ald. Jandarma Mektebi kuruldu. lk kez mze ald. Yldz stihbarat Tekilat kuruldu. Ziraat Bankas kuruldu. Erzurumda ilk Ermeni isyan kt. Ermeni isyann bastrmak zere Hamidiye Alaylar kuruldu. lk tramvay hatlar kuruldu. Berlin Badat demiryolu hatt, bir Alman irketine ihale edildi. 20 Aralk 1881 Muharrem Kararnamesi imzaland. Bu kararname ile alacakl lkelere belli devlet gelirlerini toplama imtiyaz verildi. Bu yzden Dyun-u Umumiye Tekilat kuruldu. Dyun-u Umumiye Tekilat (Genel Borlar daresi) kuruldu: Tekilatn Kapsam: Dou Rumeli vergi gelirleri, Tuz, ttn, damga, alkol, balk ve gmrk gelirleri, Yer alt ve st kaynaklarn gelirleri; ngiliz, Alman ve Fransz irket ve bankalarna brakld. Etkileri: Osmanl Devleti, ekonomik bamszln yitirdi. XVIII. yy Islahatlarnn zellikleri: 1. Avrupann ilk kez rnek alnmas, yabanc uzmanlardan yararlanlmas, 2. Mali ve askeri alanda younluk kazanmas, 3. Kltrel ve teknik alanda (Lale devri) slahatlar yapld. 4. Islahatlardaki ama, gerilemeyi durdurmak ve merkezi otoriteyi glendirmektir. 5. En byk tepki, yenieriler ve ulemalardan geldi. 6. Halkn destei alnmam, halk adna yaplmamtr. 7. XVII. yya gre biraz daha kalc zellikler tar. 8. Padiah ve yneticiler tarafndan yaplmtr. XIX. yy Islahatlarnn zellikleri: 1. Islahatlar, kiisel giriim olmaktan kp, kadro giriimi nitelii kazand. 2. Islahatlerin ncln brokrasi snf yapar. 3. Halka danlmamas ve halk desteinden yoksun kalmasdr. 4. Yeni kurumlarn yannda, eski kurumlarn yaamaya devam etmesi (eitim, hukuk ve yargda ok ballk), 5. Islahatlarn, ekonomik temellerinin atlamamas. 6. Anayasal belgelerin ortaya kmasna ortam yaratmas. 7. Sava ve isyanlarn yeniliklerin baarya ulamasn engellemesi, 8. Ynetim ve hukuk alannda younluk kazanmas.
55
******************************************************************************************
E. OSMANLI DEVLET XX. YZYIL DNEM SYAS TARH
II. MERUTYET DNEM (1908 1918)
ttihat ve Terakki Cemiyeti (II. Kuak Gen Osmanllar): Kurulma Amac: Osmanlnn dalma srecini durdurmak, Merutiyeti ilan ettirmek, Osmanlnn i ilerine karlmasn nlemek, Ulusal ekonomi koullarn yaratmak, Milli bir burjuva snf ortaya karmak, Modern bir ordu kurmak Askeri Tp rencileri, ttihadi Osman adl bir cemiyet kurmu (1889) ve bir sre sonra ttihat ve Terakki adn almtr. Bu cemiyet, yurt ii ve dnda rgtlenmeye balad. 1896-Makedonyada Osmanl Hrriyet Cemiyetleri kurulmu ve mektepli subaylar tarafnca taraftar bulmutur. 1907- ki cemiyet birlemi ve Rumelide rgtsel an geniletmitir. 1908- Cemiyetin yeleri olan Enver ve Niyazi Beyler asker sivil birliklerle isyan kartmtr. Bu kararl direni II. Merutiyetin ilan edilmesini salamtr. 1908- Suriyede bulunan Mustafa Kemal, Hrriyet ve Vatan Cemiyetini kurmu ve daha sonra bu cemiyete katlmtr. Baz nemli Faaliyetleri: Osmanl Birliini savunmu; ancak Balkan Savalarnda iktidara geldiklerinde Trklk politikasna gemilerdir. Partilemeye ramen cemiyet adn ve rgtlenme biimini korudu. Gizlilik esasna bal olduklarndan tereddt ve korku yaratmtr. Son zamanlarda Almanya yanls politika izlemi ve I. Dnya Savana direkt girilmesini salamtr. Lider kadrosunun bir blm savan sonunda yurt dna km, kalanlar Kurtulu Savana katlmtr. Bunlarn bir blm 1926 zmir Suikastndan sonra tasfiye edilmitir. 1908 Reval Konferans (Rus ar ngiliz Kral Arasnda Yaplan Grmeler): ngiltere, Rusyay Osmanl zerindeki politikalarnda serbest brakmtr. ttihatlara gre Merutiyetin ilan edilmesi, Rusyann politikalarna engel olacakt. Bu konferansta; Ruslar, boazda serbest braklacak, stanbul ve Boazlar, Ruslara verilecek, Makedonya blgesinde Islahat yaplacaktr. Sonu; ngiltere, Osmanl Devletinin paralanmasn onaylamtr. ttihat ve Terakkiyi harekete geirmi ve isyan kartarak II. Merutiyetin ilann yaratmtr.
56
******************************************************************************************
II. Merutiyetin lan Edilmesinin Nedenleri Nedenler D Nedenler ttihat ve Terakkicilerin Rumelideki ayaklanma Reval Konferans ile Osmanlnn paralanmas ve hazrlklarnn yapldnn duyulmas, padiahn bu konuda yetersiz kalmas. Osmanlda hanedanda birinin tahtta geme duyumu, Serezden stanbula bir ordunun yryecei ynnde bir telgrafn padiaha ulatrlmas, Ordu halk arasnda isyan belirtilerin kmasdr. II. Merutiyet lan 24 Temmuz 1908: lan Eden Padiah : II. Abdlhamit landa Etkili Grup : ttihat ve Terakki Cemiyeti Savunulan Dnce : Trklk Meclis-i Mebusan alm ve Kanun-i Esasi yeniden yrrle sokulmutur. landan sonra seimleri ttihat ve Terakki Cemiyeti kazanmtr; ancak hkmette dlanlmtr. Cemiyetin gizlilik ve iddet esas, pek ok evre tarafnda rahatsz etmi ve kart bir muhalefetin olumasn salamtr. stanbul tam bir kargaaya dnm ve Ekim 1908de nemli toprak paralar kaybedilmitir: Yunanistan Giriti igal etmitir. Bulgaristan bamszln ilan etmitir. Avusturya, Bosna-Herseki tamamen topraklarna katmtr. stanbuldaki kargaa yznden 31 Mart olay ile sonulanmtr. II. Merutiyet Dnemi Siyasi Partileri ttihad- Muhammediye Frkas Fedakran- Millet Frkas Ahali Frkas
Hrriyet ve tilaf Frkas (Partisi) ttihat ve Terakki Frkas Osmanl Ahrar Frkas
Osmanl Demokrat Frkas Islahat- Esasiye-i Osmaniye Frkas Alayl Subaylar Avc Taburlar
31 Mart Olay 13 Nisan 1909: Bu ayaklanma, Osmanl tarihinde mevcut ynetimi ve anayasal dzeni deitirmeye yneliktir. (Rejime gre) Nedenleri: Yenilik kartlarnn anayasal ynetimi ortadan kaldrmak istemesi (Temel nedeni), Merutiyetin d politikada istenilen etkiyi gstermemesi ve muhalefetin glenmesi (toprak kayb nedeni), ttihat ve Terakkinin yntemlerine kar duyulan tepkinin artmas, Alman ngiliz hesaplamas (ttihatlarn Almanya yaknl), ttihatn tam manasyla iktidara hkim olamamas, Mektepli Alayl subay atmalarnn yaanmas, ttihat ve Terakki kar grl kiilerin ldrlmesi, Ahrar ve ttihad- Muhammediye Frkalarnn kkrtmalar, Dinsel kkrtmalarn baz evreleri (Volkan gazetesi) etkilemesi, Avc taburlar adndaki birliklerin denetlenmemesi ve kart propaganda etkileri altnda olmalardr. Bastrlmas: Bu olay, muhalefet kanadnn Avc taburlarn harekete geirmesiyle balad. syan bastrmada padiah etkili olamaynca, ttihatlarn Selanikte hazrlad Hareket Ordusu (Mahmut evket Pala Komutasnda), stanbula getirilerek isyan bastrld. (Mustafa Kemal, orduda Kurmay Yzba idi.) Olay karanlar baarl olamad ve Merutiyet rejimi korundu. Sonular: II. Abdlhamit (rol olduu gerekesiyle) tahttan indirildi ve V. Mehmet Reat 1909 1918 yllar arasnda olacak ekilde tahtta geirildi. ttihat ve Terakkinin ynetimde gc daha da artt. Trk siyasi tarihinde sistemi deitirmeye ynelik karlan ilk irtica gerici isyandr. Cumhuriyet Dnemi eyh Sait ile Menemen isyanlarna benzerlik gsterir. 1909 ylnda Kanun-i Esaside nemli deiiklie gidildi. 1909 Kanun-i Esaside Yaplan Deiiklikler: Hkmet, Meclise kar sorumlu tutulmutur. Nazrlar (Bakanlar), Sadrazam (Babakan) tarafndan belirlenecektir. Padiahn yasama yetkileri daraltld. Uluslar aras antlamalarn meclis tarafndan onaylanmas karar alnmtr. Yasa teklifi iin gerekli padiah izni kaldrlmtr. Padiahn meclisi ama-kapama yetkisi zorlatrld. Trk tarihinde ilk kez ok partili hayata geilmitir. Parlamentonun ancak kabinenin gvenoyu almamas halinde feshedilebilecei belirtilmitir. Sansr ve 113. maddedeki (Srgne yarglamadan gnderme) srgn fkras kaldrlmtr. Toplanma, dernek kurma, parti kurma hakk ve hrriyetleri kabul edilmitir.
57
******************************************************************************************
Meclisin stnlne dayanan yeni bir sistem kurulmu, Padiahn veto yetkisi bir defa ile snrlandrld. Yaplan deiiklik ile; Padiah, parlamentodaki devlet bakanlarnn statsne sahip olmutur. Bylece Kanun-i Esasi, daha demokratik hale gelmitir. Anayasal dzen hukuki adan tam bir meruti monari haline getirilmitir. Padiahn siyasi zerindeki rol en alt dzeye indirildi. OSMANLI DEVLETNDE FKR AKIMLARI Fikir Akm
Batclk (Garplk)
Savunucular
*Abdullah Cevdet *Celal Nuri *Sleyman Nazif
Ama
Batnn bilim, teknik ve askeri alanlardaki stnlnden yararlanlarak devletin kurtulaca dnlmtr. Dalmay nlemek iin dil, din, rk, mezhep fark gzetmeksizin Osmanl snrlar iinde yaayan tm topluluklar hak ve devler bakmndan eit duruma getirmek ve Osmanl Toplumu yaratmaktr. Bat emperyalizminin dnya devletleri arasnda yaylmas karsnda lkelerinin smrlmesine kar tepki gsteren Mslmanlar halifelik kurum altnda birletirip birlik-beraberlii salamak. Dnyadaki btn Trkleri tek at altnda, tek vatan ve tek bayrak altnda birletirip devletin varln korumak. Yerel ynetim ve liberal ekonomi ile devletin srekliliini salamak.
Dnemleri
Lale Devri, Tanzimat Dnemi Tanzimat Dnemi I. Merutiyet Kanun-i Esasi II. Merutiyet II. Abdlhamit Dnemi (stibdat Dnemi)
Sona Erdii Dnem

-
Osmanlclk
*Gen Osmanllar
I. Balkan Sava ile Arnavutluun bamsz olmas I. Dnya Sava ii Araplarn Osmanl karsnda savamalar 1918- Kafkas Cephesinde Enver Paann baarsz olmas -
slamclk (mmetilik) (Panislamizm)
*Mehmet Akif *skilipli Mehmet A. *Sait Halim Paa
*Ziya Gkalp *M. Emin Yurdakul Trklk *mer Seyfettin (Turanclk) *Yusuf Akura (Pan-Trkizm) *smail Gazpral *M. Emin Resulzade Adem-i Merkezcilik *Prens Sabahattin (Ahrar Frkas) (Federalcilik)
II. Merutiyet Dnemi
II. Merutiyet Dnemi
TRABLUSGARP SAVAI (1911 1912)
Trablusgarp Savann Nedenleri: Smrge anlay: talyann 1870lerde siyasi birliini tamamlamas, ekonomisinin zayf olmas, Habeistan yenilgisini unutturmas ve gelien sanayisi iin ham madde aray, talyann Osmanl Devletindeki karklklardan yararlanmas, Osmanlnn blgedeki asker bulundurmamasnn talyay cesaretlendirmesi, ngiltere ve Fransann talya igalini onaylamas (Tampon blge yaratmak amacyla), Trablusgarpn talyaya yakn olmas, Rusya, Avusturya, Fransa ve ngilterenin talya igalini desteklemesi, talyann artan nfusuna yer bulma istei. 28 Eyll 1930da Avrupal byk devletlerin onayn alan talya, Osmanl Devletine ait Kuzey Afrikadaki Trablusgarp igal etmeye gemitir. Osmanl Devleti, blgeye denizden ve karadan asker gnderememitir (Donanma, Halite demirli, Msr ngiliz igalinden karadan asker gnderilemezdi). Osmanl gen vatansever subaylar; Mustafa Kemal ve Enver Bey, klk kyafet deiiklikleri ile gizlice Trablusgarpa gemi ve talyanlar ise Oniki Aday bara zorlamak iin igal etmilerdir. Derne Tobrukta yerli halk rgtleyerek baarlar elde edilmi olsa da Karadan Balkanlarda Osmanl Devletine sava ilan etmesiyle Osmanl Devleti bara raz olmutur. Osmanl Devleti, Trablusgarptaki askerlerini geri arm ve bar antlamasn imzalamak zorunda kalmtr.
58
******************************************************************************************
15 Ekim 1912 Ui (Ouch) Antlamas Osmanl & talya: Osmanl Devletinin Kuzey Afrikadaki son toprak paras Trablusgarp ve Bingazi, talyaya verildi. Balkanlardaki durum kesinleinceye kadar Oniki Ada ve Rodos Adas, geici olarak talyaya brakld. Trablusgarptaki mslmanlar, halifelik makamna bal kalacakt. (Kltrel balar korumak iin) Blgede Osmanl adna bir kad ve padiah adam grev alacakt. Trablusgarp Savann nemi: Osmanl Devleti, Afrikadaki son topraklarn da kaybetti. ktada toprak olma zelliini yitirdi. 12 Ada ve Rodosu geici olarak brakan Osmanl, buralar bir daha geri alamamtr. (II. Dnya Savandan sonra talya, sava tazminat olarak Yunanistana brakmtr.) Mustafa Kemalin Derne ve Tobruktaki faaliyetleri, smrgecilie kar verdii ilk mcadeledir.
BALKAN SAVALARI (1912 1913)
a) I. BALKAN SAVAI (1911 1912)

Katlan Devletler : Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan, Karada Osmanl. Sava Nedenleri : Balkan devletlerinin Osmanly blgeden atmak istei, Rusyann Panslavizm politikas erevesinde Balkan Devletlerini kkrtmas, Trablusgarp Savanda Osmanl Devletinin zor durumda olmas, Milliyetilik akmnn Balkan topraklarnda glenmesi, Osmanl Devletinin karklk iinde bulunmas, ngilterenin Osmanl Devletine kar olumlu tutumunun deimesi, Balkan Devletlerinin topraklarn geniletme istei. Balkan devletlerinin Osmanly bu topraklardan atmak iin aralarnda anlaarak ve Rusyann da desteiyle Osmanlya sava atlar. Bu devletler, Osmanlnn Makedonyada slahat yapmasn istemiler, istekleri reddedilince de sava ilan ettiler. Sava, Karadallarn Yenipazara saldrsyla balad. Sonralar dier devletler de mdahil olunca sava alan geniledi. Sonunda Avrupa devletlerinin araclyla antlama imzalayarak savatan ekildi. Yenilginin Nedenleri : Balkanlardaki ordunun terhis edilmi olmas, Ordu iindeki siyasal ekimeler (ttihat tilaf, Harbiyeli Mektepli, vb.) Silah ve cephane yetersizlii, Haberlemenin yetersizlii, Drt cephede birden savalyor olmas. 30 Mays 1913 Londra Antlamas Osmanl & Balkan Devletleri Osmanl Devletinin bat snr Midye Enez hatt olmutur. Ege Adalarnn durumu Avrupal devletlerin alaca karara brakld. Gelibolu Yarmadas dndaki tm Trakya (Edirne dhil), Bulgaristana verildi. Kuzey ve Orta Makedonya, Srbistana brakld. Gney Makedonya ve Girit, Yunanistana verildi. Arnavutluk, durumdan yararlanarak bamszln ilan etti ve byk devletlerce tannd. (Balkanlarda Osmanldan bamszln kazanan son devlettir.)
59
******************************************************************************************
Savan Sonular Osmanl Devleti, Balkanlardaki topraklarn kaybetmi ve Midye Enez hattnn dousuna ekilmitir. Ege Denizine alan Bulgaristan, byk bir devlet haline gelmitir. Balkanlardan Anadoluya byk bir g meydana gelmi ve Osmanlda byk bir moral knt olutu. Osmanlclk fikir akm, yerini milliyetilik akmna brakt. Mustafa Kemalin ordunun siyasete karmamas gerektiine dair grnn doruluu ortaya kt. Frsattan yararlanan Arnavutluk, bamszln ilan etti. Bat ve Dou Trakyay Osmanl Devleti kaybetmitir. Ege Denizindeki egemenlii kaybetmitir. Londra grmeleri esnasnda Bab- Ali Baskn yaanm ve Osmanlda hkmet deiiklii olmutur. Bab- Ali Baskn 23 Ocak 1913: I. Balkan Savanda alnan yenilginin sorumlusu grlen hkmete kar, ttihat ve Terakkicilerin dzenledii darbedir. Bu darbe ardndan Terakkinin ynetimde etkileri gitgide artmaktadr. Kamil Paa hkmeti devrildi, yerine Mahmut Paa ynetimi gemitir. Rejimi deitirmek iin deil, hkmeti deitirmek iin yaplm darbedir. Bu darbe ile ordunun siyasete karmasn ileri sren Mustafa Kemal, partiden ayrlmtr. I. Dnya Savana kadar ynetimde etkilidirler.
b) II. BALKAN SAVAI (1913)

Katlan Devletler : Romanya, Yunanistan, Srbistan, Karada Bulgaristan. Sava Nedenleri : Bulgaristann I. Balkan Sava sonunda fazla toprak elde etmesi, Balkan devletlerinin Bulgaristann bu kadar glenmesinden rahatsz olmalar, Bulgaristann Ege ve Karadeniz kylarnn bulunmasnda Rusyay rahatsz etmesi Osmanl Devleti, bu devletlerarasndaki mcadeleyi frsat bilerek Edirne ve Krklareliyi geri almtr. (Bu durum ttihat ve Terakki Frkasnn Bab- Ali Baskn sonundaki kt prestijini olumluya evirmitir.) I. Balkan Savanda yer almayan Romanya da Bulgaristan topraklardan pay almak adna savaa katlmtr. Bulgaristann yenilgisiyle sava sona ermi ve eitli antlamalar imzalanmtr. 10 Austos 1913 Bkre Antlamas Bulgaristan & Balkan Devletleri: Dobrucann bir ksm, Romanyaya brakld. Manastr, skp ve Piritine, Srbistana brakld. Girit, Makedonya ve Selanik, Yunanistana verildi. 29 Eyll 1913 stanbul Antlamas Osmanl & Bulgaristan: Edirne, Krklareli ve Dimetoka, Osmanl Devletine brakld. Dedeaa ve Kavala, Bulgaristana verildi. Meri Irma, iki devlet arasnda snr kabul edildi. Bulgaristandaki Trklerin Bulgarlar ile eit haklara sahip olaca kabul edildi. Trkler, Bulgaristanda aznlk statsne kavutular. 14 Kasm 1913 Atina Antlamas Osmanl & Yunanistan: Yanya, Selanik ve Girit, Yunanistana verildi. Yunanistanda kalan Trklerin haklarnn gvence altna alnmasna karar verildi. Meri Irma, iki devlet arasnda snr kabul edildi. Ege adalarnn gelecei byk devletlerin kararna brakld. Bozcada ve mroz, Osmanlya verildi. Balkan Savalarnn Sonular: Ege Adalar (Bozcada ve Gkeada dnda), Bat Trakya, Makedonya ve Arnavutluk, Osmanl Devletinin elinden kmtr. Balkanlarda yaayan Trkler, aznlk durumuna dtler. Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl, Dou Trakya ile snrlandrld. Meri nehri snr kabul edildi. Osmanl Devleti, kendinden ayrlan kk devletlerle bile ba edemeyecek kadar gsz olduu anlalm. ttihat ve Terakki, ynetimi ele geirmi ve orduda slahatlara balamtr. Almanyadan getirilen subaylarla Osmanl ordusunun yaplandrlmasna gidilmitir. Balkanlarn kaybedilmesiyle Anadoluya youn gler yaanm ve ekonomik sosyal sorunlara yol amt. Osmanlclk fikir etkisi tamamen yitirmi, milliyetilik etkisi yaylmtr. Yunanistan ile Ege Adalar ve kta sahanl sorunu ortaya kt. Bat Trakya Trkleri (Gmilcine, Dedeaa, skee, Kavala, Yanya, Serez, kodra) sorunu ortaya kt. ttihat ve Terakkinin lke ynetimindeki etkisi artmtr. Bloklamann yaanmas, I. Dnya Savana zemin hazrlamtr. I. Balkan Savan Londra Antlamas, II. Balkan Savan Bkre Antlamas sona erdirmitir. stanbul ile Atina Antlamalar, Osmanl ile Bulgaristan ve Yunanistanla yaplan ikili antlamalardr.
60
****************************************************************************************** I. DNYA SAVAI (1914 1918)
BLOKLAMALAR Sava ncesi Bloklamalar ttifak (Balama) Devletleri tilaf (Anlama) Devletleri Almanya ngiltere Avusturya Macaristan mparatorluu Fransa Rusya talya Sava Esnasnda Bloklamalar ttifak (Balama) Devletleri tilaf (Anlama) Devletleri ngiltere Almanya Japonya Fransa ABD Avusturya Macaristan mparatorluu Osmanl Devleti Yunanistan Rusya Bulgaristan Belika talya SAVA NEDENLER Genel Nedenler Smrgecilik yar (Temel Neden); ngiltere, Rusya ve Fransann ham madde ve pazar araynn sonucu olarak ortaya kan smrge yarna Almanya ve talyann da dhil olmalardr. Devletleraras ekonomik ve siyasi bloklamalar (tilaf ttifak), Devletleraras silahlanma yarlar, Fransz htilalin yayd milliyetilik akm.
Karada Romanya in Hollanda
zel Nedenler Almanyann smrge arayna kar, ngilterenin smrgelerini korumak istemeleri, Almanya ile Fransa arasndaki zengin kmr madeni yataklarna sahip olan Alses-Loren Meselesi, Rusyann scak denizlere inme politikas, Avusturya ve Rusya arasnda yaanan Balkan hkimiyeti sorunu (Panslavizm-Pangermenizm mcadelesi), talya ve Avusturya-Macaristan arasndaki Arnavutluk sorunu, Avusturya Macaristan veliahtnn Soraybosnay ziyaret etmesi esnasnda bir Srp milliyetisi tarafndan ldrlmesi (sava balatan grnr neden) Japonyann Asyada yaylmac amac tamas ve Uzak Doudaki Alman smrgelerine gz dikmesi, Rusyann Uzak Dou politikasnn Japonya tarafndan engellenmesi ve Rusyann sava ncesinde tekrar bu politikaya ynlenmesi, Almanya ve talyann, Avrupada gler dengesini bozan politikalar izlemesi. Bulgaristann Ege Denizi ile balant kurma istei, Osmanl Devletinin kaybettikleri topraklar geri alma ve borlardan kurtulma istei.
61
******************************************************************************************
Savaa en son katlan Yunanistan, savatan ilk ekilen ise Japonya olmutur. OSMANLININ SAVAA GRME NEDENLER Kaybettii yerleri geri almak, Siyasi yalnzlktan kurtulmak, Trkistana ulaarak blgedeki Trkler ile birleerek Rusyay etkisiz hale getirmek (Turanclk), ttihatlarn Almanyaya duyduu hayranlk ve sava Almanlarn kazanaca dncesi, Kapitlasyonlardan kurtulmak, Dyun-u Umumiyeden kurtulmak, Osmanlnn ngiltere ve Fransann desteini kaybetmesi ve bu durumun Almanyaya yaknlatrmas, ki Alman gemisinin Osmanlya snmas. Almanyann Osmanly Yannda Grme Nedenleri Osmanlnn Almanya Yannda Girme Nedenleri Osmanlnn stratejik konumundan (Boazlar, Basra Balkan topraklarn ve Kuzey Afrikadaki kayplarn ve Svey Balantlar) yararlanmak, geri almak, Osmanlnn hammadde kaynaklarn kullanmak, Kapitlasyon ve borlardan kurtulmak, Sava geni bir alana yayarak Bat cephesinde Yunanistandan Ege adalarn geri almak, rahatlamak, Orta Asyadaki Trklerle birlemek, Halifenin cihat arsndan (Osmanl halifesinin ttihatlarn Almanyaya duyduu hayranlk ve sava Mslmanlar din uruna savaa armas) yararlanmak, Almanlarn kazanaca dncesi, Musul ve Kerkk petrolnden yararlanmak, Osmanlda askeri ve teknik alanda alman Osmanl Devletindeki insan gcnden yararlanmak. uzmanlarnn yer almasyla kazanma dncesi. Osmanlnn Sava Balatmas Osmanl sava baladnda tarafsz idi. nk Trablusgarp ve Balkan Savalarnn yaralarn saramamt. Ayrca ngiltere, Osmanlnn savaa girmesini istemiyordu (Uzak Douya giden hatt gvelik altnda tutmak ve yeni cephelerin almasn nlemek istemesinden). 2 Austos 1914te Alman- Osmanl ttifak Antlamas imzaland. Akdeniz sularnda ngilizlerden kaan Goeban ve Breslav adl sava gemisi anakkale Boazn geip Osmanlya snm. Osmanl, bu gemileri satn alarak Yavuz ve Midilli olarak adn deitirmitir. Bu gemiler, Karadenizdeki Sivastopol ve Oddessa limanlarn topa tutmutur. Bu durum karsnda Rusya, Osmanl Devletine sava amtr ve savaa resmen katlmtr. (29 Ekim 1914) Savaa girdiinde Kutsal Cihat ilan etmi ve tek tarafl olarak kapitlasyonlar kaldrmtr. (En ok Almanya, bu duruma itiraz etmitir.)
****************************************************************************************************************************************************************************************
1 2 3 4
Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda Mcadele Ettikleri Cepheler TAARRUZ CEPHELER SAVUNMA CEPHELER MTTEFKLERE YARDIM Kafkasya Cephesi anakkale Cephesi Galiya Cephesi Kanal (Svey-Msr) Cephesi Irak (Basra) Cephesi Romanya Cephesi Suriye Filistin Cephesi Makedonya Cephesi Hicaz Yemen Cephesi
1) Kafkasya (Dou) Cephesi (Osmanl & Rus arl)

I. Dnya Savanda Osmanl corafyasnda alan ilk cephedir. Al Nedenleri: Rus ordusunun ilerleyiini Dou Anadoluda durdurmak, uzaklatrmak ve Kafkaslar ele geirmek, Orta Asya Trkleri ile balant kurmak ve Turanclk dncesinin yaam geirilmesi hayali, Kafkas (Bak) petrollerini ele geirmek, Osmanlnn Kars, Ardahan ve Batumu ele geirmek Ruslarn Kafkaslardan saldrya gemesi zerine Enver Paann emri ile ald. (Aralk 1914). Osmanl ordusunun doa koullar karsnda byk kayplar verdii Sarkam Harekt ile bozguna urad. Mu, Bitlis, Erzurum ve Diyarbakr, Rus igaline uram ve Ermeniler blgede eitli katliamlar yapmtr. 1915 Techir Kanunu ile Ermeniler, Suriye ve Lbnana g ettirildiler. Blgede oluan Trk direnii 1917e kadar srmtr. Mustafa Kemalin anakkale Cephesinde grevi bittikten sonra bu cepheye atanm, Mu ile Bitlisi geri almtr. Sava devam ederken Rusyada i karklk (Bolevik htilali) kmas sonucu arlk Ynetimi yklm ve yeni kurulan ynetim (Sovyet Rusya), savatan ekilerek Brest-Litowsk Antlamasn imzalamtr. Sonular: Kafkas Cephesinin kaybedilmesi, Turanclk dncesinin etkisini yitirmesine neden oldu ve Ruslar, igal alanlarn Dou Anadoluda geniletmilerdir. Daha sonra Mustafa Kemalin Mu ve Bitlisi almas ve Rusyada ihtilalin olmas, Ruslar savatan ekildiler. (1917). Toprak kazandmz tek cephedir. 3 Mart 1918 Brest Litowsk Antlamas (Osmanl & Sovyet Rusya): 1878 Berlin Antlamas ile Osmanlnn kaybettii Kars, Ardahan ve Batumu geri ald. Rusya, I. Dnya Savandan ekildi. Dou Cephesi resmen kapatld.
62
****************************************************************************************** 2) Kanal (Svey Msr) Cephesi (Osmanl & ngiltere Araplar)

Al Nedenleri: ngilterenin smrgelerinden gelen yardmlar engellemek, Osmanlnn ngilizlere kaptrd Msr geri almak. Almanyann smrge yollarn ele geirmek. Osmanl Devleti, Mslman topraklarnda yapt bu mcadele srasnda, Araplardan yardm grecei dnm; ama Araplar, bu savata ngilizlerin yannda yer almtr. ki saldrda baarsz olunmu; ngiltere, buna karlk Suriye, Filistin ve Hicaz cephelerini amtr. Osmanl ordusu arparak Antep izgisine kadar ekildi. Sonular: Araplarn ngilizlerin yannda yer almas, mmetilik politikasn sona erdirmitir. stenilen baarya ulalamamtr. Suriye, Filistin evresi ngilizlerin eline gemitir. ngilterenin Uzak Doudaki smrgelerine balants kesilememitir. Msr geri alma politikas sonusuz kalmtr.
3) anakkale Cephesi (Osmanl & tilaf Devletleri)

Al Nedenleri: Osmanl Devletini stanbul ve Boazlar alarak sava d brakma ve sava ksa srede bitirmek, tilaf Devletlerinin zor durumda olan Rusyaya yardm gtrmek istemeleri, Balkanlarda ttifak Devletlerine kar yeni bir cephe amak. tilaf donanmalar 18 Mart 1915te Boazlardan gemeye altlar. Trk topusu ve Nusret Mayn Gemisinin almalar sonucu denizde baarsz olan ngiltere ve Fransa geri ekildiler. Bu defa karadan Gelibolu Yarmadasna asker kardlar; Mustafa Kemalin (57. Tmen komutan) Arburnu, Kiretepe, Kilitbahir, Conkbayr ve Anafartalardaki baarlar tilaf Devletlerini bozguna uratt ve Trk ordusunun zaferiyle sonuland. Bu cephe, I. Dnya Savanda Osmanlnn kazand tek cephedir. Sonular: I. Dnya Savann mr uzamtr. Rusyaya gerekli yardm gtrlememi ve arlk rejimi yklarak Bolevik rejimi kurulmutur. Bu durumda savatan ekildiklerini aklamtr. Bulgaristan, Osmanl Devleti yannda savaa girmitir. stanbul Berlin balants kurulmutur. (Bulgaristann savaa katlmasyla balant kurulabildi.) ngilterenin smrgelerindeki saygnl ve gc azalmtr. Bu sava ile Mustafa Kemalin komutanlk ve liderlik zellikleri ortaya kmtr. Generallik rtbesine ykseldi ve askeri bir lider olarak tm dnyada n kazand. Pek ok insann ehit dmesi, Cumhuriyetin ilk yllarnda kalknma iin eitimli insan ann ortaya kmasna neden olmutur. Sava sonunda Trk milleti, ticari ve ekonomik zarara uramtr. ngiliz ve Franszlarn smrgeleri, bu olaydan g alarak ayaklanmtr. stanbulun igali bir sre iin nlenmi oldu. Sava sonunda tilaf devletleri kendi aralarnda gizli antlamalar yapt. Milli mcadele ruhu ortaya kt. Trklk fikri, etkisini glendirdi.
4) Irak (Basra) Cephesi (Osmanl & ngiltere - Araplar)

Al Nedenleri: ngilizlerin smrge yollarnn gvenliini salamak istemesi, ngilizlerin Irak petrollerini ele geirme istei, Rusya ile balant kurmak. Trklerin rana girip Hindistana tehdit etmelerini nlemek. Osmanl, Kttl Amarede ngilizleri yenmitir. Ancak gerekli destei alamadklarndan Araplarn saldrlar ile Musula geri ekildiler. arpmalar srasnda pek ok ngiliz askeri esir alnsa da cephede stnlk ngilizlerin elindeydi. Sonular: Irak topraklar ngilizlerin eline gemitir. ngiltere smrge yollarnn gvenliini salamtr. Bu cephenin yaratt sorunlar, Cumhuriyet Dneminin bana kadar srmtr.
63
****************************************************************************************** 5) Suriye Filistin Cephesi (Osmanl & ngiltere)

Al Nedenleri: Kanal cephesinin devam olmas, Kuds ve Filistini alarak Byk sraili kurmak. ngilizler, Kuds ve Filistini ele geirdiler. ngilizlerin devlet kurma vaadi ile Arap kabileleri, Osmanl Devleti ile savat. ngilizler, Suriyeye girmitir. Suriye Cephesinde, 7. Ordu Komutan olarak grev yapan Mustafa Kemal, daha sonra Yldrm Ordular Komutan olmutur. 7. Ordu komutan iken orduyu yok olmaktan kurtarp Halepin kuzeyine doru geri ekti ve ngilizleri burada durdurdu. nce Filistine, sonra da Suriyeye kadar gerileyen Osmanl, savatan ekildi. Mustafa Kemalin I. Dnya Savanda grev ald son cephedir. Sonular: arpmalar, Mondros Mtarekesine kadar srmtr. Yldrm ordular komutan Mustafa Kemal, dman Anadolu snrlarnda durdurdu.
6) Hicaz Yemen Cephesi (Osmanl & ngiltere)

Kutsal blgelerin korunmasnda ngilizlere kar mcadele edilmitir. Bu cephede isyanc Araplara (Hicaz Emiri erif Hseyin destei) ve ngilizlere kar savald; baarsz olan Osmanl da geri ekildi.
7) Galiya Cephesi
Avusturyaya yardm edilmitir.
8) Romanya Makedonya Cepheleri

Bulgaristana yardm edildi.
OSMANLI CEPHELER Kimle Anahtar Bilgi Mcadele Sarkam K Taarruzu arlk Rusya Erzincan, Mu, Bitlisin igali Rusyaya yardm amac, ngiltere Fransa Anzaklarla mcadele Anzaklar Aydnlar Sava ngiltere mmetiliin k Araplar Kutl Amarede sava Fransa ngiltere mmetiliin k Araplar mmetiliin k ngiltere Araplar Kutsal yerlerin kaybedilmesi Almanyann istei ngiltere Araplar Msr alma istei Mttefiklere yardm amac tilaflar Ara cephe
Cephe Kafkasya (Dou) anakkale Irak Suriye-Filistin Hicaz-Yemen Kanal Galiya-Makedonya
Taktik Taarruz Savunma Savunma Savunma Savunma Taarruz Mttefik
Sonu Kayp Kazan Kayp Kayp Kayp Kayp Kayp
Mustafa Kemal VAR VAR YOK VAR YOK YOK YOK
ABDnin Savaa Girmesi (1917) Savan Sona Ermesi: Sava, ABDnin d ticaretini (silah, cephane ticareti) olumlu ynde etkilemi ve tarafszln bozmutur. (tilaf Devletlerine). Almanya, ABDden silah ve cephane satn durdurmasn istemi ve talebi ciddiye alnmaynca Atlas Okyanusunda ABD gemilerini batrmtr. Savata nde olan ttifak devletleri, ABDnin bir anda savaa katlmyla da savan kaderi tilaf Devletleri ynnde deimi ve Almanyann bat cephesi kmtr. Bu durum, Almanyay zora sokmu ve ksa srede savan bitmesine neden olmutur. tilaf Devletleri, ABDnin de katksyla sava kazanm ve yenilenlerle bar antlamalar imzalayarak sava bitirmilerdir. ABD bakan W. Wilson, dnyaya birtakm ilkeler yaymlamtr. Not: ttifak grubu iinde ilk ekilen Bulgaristan oldu. Bu da Almanya Osmanl balantsn koparm ve savan olumsuz ynde gitmesine sebep olmutur.
64
******************************************************************************************
Wilson lkeleri (8 Ocak 1918) lkelerin Yaymlanma Amac lkelerin Maddeleri Devletleraras gizli grmeler yaplmayacak, Diplomatik ilikiler, aktan yrtlecek, Uluslar aras ekonomik engeller kaldrlacak, Bamsz Belika ve Polonya Devleti kurulacak, Alsas Loren Blgesi ve igal edilen baz yerler Fransaya verilecek, Avusturya Macaristan topraklarnda yaayan halklara kendilerini gelitirme imkn tannacak, Dnya barn salamak, Balkan devletleri arasndaki problemler milliyet prensibine gre zlecekti. Uluslarn ABDyi dnya siyasetinde kendi geleceini belirleme hakk vardr. Btn devletlerin toprak btnlnn garanti altna alnmas ve uluslar aras etkili klmak, sorunlarn zm iin Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) (1920) kurulacakt. ABD karlarn korumak Boazlar btn milletlerin gemilerine ak tutulacak ve bu durum milletler aras garanti altnda tutulacakt. Osmanl Devletinde Trk olan blgelerin egemenlik hakk tannacak, Trk olmayan blgelerdeki halklara kendi kendini ynetme hakk tannacakt. Yenilen devletler, yenen devletleri toprak veya sava tazminat vermeyecekti. lkelerin gelimelerini engelleyici kstlamalar kaldrlacakt. (Osmanl Devleti, kapitlasyonlarn kaldrlabilecei umuduyla bu maddeyi sevinle karlad.) Not: Wilson ilkeleri, ttifak devletlerine gven vermi ve atekes ilan etmelerinde etkili olmutur. Ayrca; klasik smrge anlayna kar km; manda ynetimi ile onarm bedeli etkisiyle etkisiz hale getirilmitir.
I. DNYA SAVAININ SONULARI

Sava tilaf Devletlerinin galibiyeti ile sonuland. Sava sonras yaplan atekes ve bar antlamalar ok ar hkmler iermektedir. mparatorluklar paraland ve ulusal devletler (rejimler) ortaya kt. Dnya haritas yeniden ekillendi. Avrupada; Avusturya, Macaristan, ekoslovakya, Polonya, Yugoslavya gibi devletler kuruldu. Osmanl Devletinin paralanmas ile Orta Douda Arabistan, rdn, Suriye, Irak devletleri kuruldu. Rusyada Kominizm, Almanyada Nasyonel Sosyalizm, talyada Faizm rejimleri kuruldu. Almanya, Alsas-Loreni Fransaya brakm, btn smrgeleri kaybetmi ve askeri snrlamalara zorlanmtr. Almanya, bu ar artlardan kurtulmak amacyla 1930lardan itibaren harekete gemi ve II. Dnya Savana zemin hazrlamtr. ABD, Avrupa ve Orta Dou politikasnda g gstermeye balad.
65
******************************************************************************************
Savatan en krl kan devletler; ngiltere ve Japonyadr. Uzak Doudaki Alman smrgelerini ele geirerek savatan ekildiler. Smrgecilik isim deitirerek Manda Himaye adlarn ald. Yenen ve yenilen devletler byk maddi kayplara urad. Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) 1920 ylnda gvenlii ve bar salamak adna kuruldu; ama grevini II. Dnya Savann kmasnda yapamad. Sivil savunma rgtleri kurulmaya baland. Milliyetilik fikri baz devletlerde etkisini arttrd. Tank, kimyasal silahlar ve denizalt ilk kez I. Dnya Savanda kullanld. I. Dnya Sava sonular, II. Dnya Savann nedenlerini oluturur. I. Dnya Savan Sona Erdiren Antlamalar Atekes zellikler Antlamas Bulgaristan; Makedonyay Yugoslavyaya, Bat Selanik Nyyi Antlamas Trakyay Yunanistana brakt. Bulgaristana askeri ve Bulgaristan (29 Eyll 1918) (27 Kasm 1919) ekonomik kstlamalar getirildi. mparatorluk dald. Dalmadan tekrar birleme yasakland. Yugoslavya ve ekoslovakya, bu devletin Saint Germen Ant. Avusturya topraklar zerinde kuruldu. Polonyaya toprak verdi. (Eyll 1919) Willaguiste Ekonomik ve askeri kstlamalara uratld. (11 Kasm 1918) mparatorluk dald. Dalmadan tekrar birleme Triyanon Antlamas yasakland. Savatan sorumlu tutuldu. Ekonomik ve askeri Macaristan (Haziran 1920) kstlamalara uratld. Alsas-Loreni Fransaya verdi. Smrgelerini kaybetti. Rethandes Versay Antlamas Polonyaya toprak verdi. Ekonomik ve askeri kstlamalara Almanya (11 Kasm 1918) (Haziran 1919) uratld. Mondros Mtareke Mondros uyguland, Kurtulu Savanda kurulan TBMM, Sevr Antlamas Osmanl (30 Ekim 1918) Sevr Antlamasn onaylamad. (yrrle giremedi.) (10 Austos 1920) Yeni Trk Devletleri, Dnya devletlerince tannd. I. Mudanya Atekes Lozan Bar Ant. Dnya Sava, kesin olarak sona erdi. Hasta Adam ve ark I. TBMM (11 Ekim 1922) (24 Temmuz 1923) Meselesi kavramlar ortadan kalkt. Yukardaki Antlamalarn Ortak zellikleri Baz devletler paralanm, yeni devletler kurulmutur. Onarm bedeli ad altnda tazminatlar alnd. Sosyal, siyasal, ekonomik deiimler meydana geldi. Yeni snrlar izilirken nfusun etnik kimlii gz ard edildi. II. Dnya Savana ortam hazrlad. Devlet Bar Antlamas KEN MPARATORLUKLAR KURULAN YEN REJMLER Paralanan Kurulan Letonya, Estonya, Litvanya, Sovyet Rusya Rusya arl Avusturya Macaristan Avusturya, Macaristan, ekoslovakya, Yugoslavya Polonya, Almanya Almanya Trkiye, Irak, Suriye, Arabistan, rdn Osmanl I. Dnya Savana Genel Bak Durum Sava srasnda taraf deitiren devlet Savan sresini ksaltan devlet Savatan en krl kan devlet Savatan ilk ekilen devlet Savata rejim deitiren devlet tilaf Devletlere ve Savaa en son katlan devlet Ekonomisi en fazla gelien devlet tilaf Devletleri ile ilk atekesi imzalayan devlet
Yeni Rejimler Bolevizm Nazizm
Devlet talya ABD ngiltere Japonya Rusya Yunanistan Japonya ABD Bulgaristan
I. Dnya Sava Esnasnda mzalanan Gizli Antlamalar Nedenleri: tilaf Devletlerin sava sonras kendi aralarnda Osmanl topraklarnn paylam konusunda sorun yaamak istememeleri, Osmanl lkesindeki farkl milletlerin yakalamasn salamak, Baz tarafsz devletleri yanlarnda savaa sokmak.
66
******************************************************************************************
I. Dnya Sava Esnasnda mzalanan Gizli Antlamalar mzalayanlar Maddeleri ngiltere Fransa arlk Boazlar blgesi ile Trakyann bir ksm arlk Rusya devletine Rusya verildi. ngiltere talya Fransa Antalya ve evresi, Oniki Ada talyanlara brakld. talya, tilaf Rusya Grubuna geti. Irak, Filistin ve rdn ngiltereye; Suriye, ukurova, Lbnan, Antalya Fransaya brakld. Filistin, milletleraras bir statye ngiltere Fransa talya kavuturulacak. ngiliz ve Fransz nfus blgelerinde bir Arap Devleti kurulacakt. Sonradan ek protokolle Dou Anadolu Rusyaya brakld. Msr Valisi Mac Mahon, Osmanlya kar savamalar durumunda Araplara bamszlk szleri Hicaz Emiri erif Hseyin verildi. zmir, Antalya, Konya ve Aydn (Bat Anadolu), talyaya brakld. ngiltere talya arlk Rusya ykldndan antlamaya katlamad. ngiltere Fransa Rusya Karadeniz (Trabzona kadar) ve Dou Anadolu, Rusyaya brakld.
Antlama stanbul Antlama (Mart 1915) Londra Antlamas (26 Nisan 1915) Sykes Picot Ant. (1916) Mac Mahon Ant. (1916) Saint Jean D Mariunne Petrograd Protokol
MONDROS ATEKES ANTLAMASI (MTAKERES) (30 EKM 1918)

Savan baarsz olmasyla ttihat ve Terakki hkmeti istifa etti ve lkeyi gizlice terk etti. Yeni kurulan Ahmet Paa hkmeti de Wilson ilkeleri dorultusunda atekes yaplmasn nerdi. Antlamay Bahriye Nazr Rauf Bey ile ngiliz Amiral Calthrope imzalad. mzalanmadan nce V. Mehmet Read lm, yerine Padiah Vahdettin gemitir. Osmanl Devletinin Atekes stemesinin Nedenleri: Osmanl ve mttefiklerinin birok cephede yenik dmeleri, Almanya, Avusturya Macaristan ve Bulgaristann savatan ekilmeleri, Alman yardmnn kesilmesi, Osmanl halknn uzun sreli savalardan yoksul, yorgun ve bitkin duruma dmesi, Wilson ilkelerinin diplomatik ilikilere ortam yaratmas, Osmanl Devleti, silah ve cephane bakmndan yetersizdir. ngilterenin verdii szler (Biz Trkleri ne pay- tahtlarndan ne de meskn bulunduklar Anadolu ve Rumeli topraklarndan mahrum brakmak iin savayoruz, demeci). Hkmler: anakkale ve stanbul Boazlar alacak ve buralar tilaf Devletleri tarafndan igal edilecek. Osmanl sular torpil ve benzeri silahlardan temizlenecek. Karadenizdeki torpil yerleri hakknda bilgi verilecek. Sava esirleri (Ermeniler ve tutuklular dhil) serbest braklacak, Trk esirler ise tilaf Devletlerinin denetimine braklacaktr. tilaf devletleri gvenliklerini tehdit edici bir durum karsnda stratejik noktalar igal edebilecek. (7. Madde) (En nemli maddedir. Anadolu igaline hukuki gereke yaratlmtr.) Vilayet-i Sitte (Van, Diyarbakr, Erzurum, Bitlis, Elaz, Sivas)ta bir karklk karsa tilaf Devletleri, buralar igal edebilecek. (24. Madde) (Dou Anadoluyu Ermenistana balamann ortam hazrland.) Haberleme hatlar tilaf Devletleri tarafndan denetlenecektir. Osmanl Devletinin ordusu terhis edilecek, cephaneleri teslim edilecekti. Osmanl Devletinin demir yollar ve Toros tnelleri tilaf Devletlerinin denetimine braklacakt. Osmanl Devletinin kmr, akaryakt gibi kaynaklarnn ihracat duracakt. tilaf Devletleri, liman ve tersanelerden yararlanabilecekti. Hammadde kaynaklar tilaf Devletlerinin kullanmna braklacak. Sava gemileri teslim edilecek ve gsterilecek limanlara braklacakt. Osmanl hkmeti yabanc hkmet merkezleriyle btn ilikisini kesecekti. Antlamann nemi: Osmanl Devleti, fiilen sona ermitir. Anadolunun igaline zemin hazrlamtr. 24. Madde ile Dou Anadoluda Ermeni Devletinin kurulmas iin ortam hazrlamtr. Anadolunun igaline kar halk rgtlenmeye balamtr. (Cemiyetler Milis Gler) Milli mcadelenin domasna zemin hazrlad. Mtareke Sonras Yaanan galler: ngiltere: Musul (ilk igal edilen yer), Mara, Urfa, Antep, Kars, Samsun, Eskiehir, Afyon, stanbul. Fransa: ukurova (Adana, Drtyol), Mersin, Hatay, stanbul, Zonguldak, Mara, Urfa, Antep. talya: Mula, Antalya, Konya, Fethiye, Kuadas, stanbul, Eskiehir. tilaf Devletler: stanbul (13 Kasm 1918)
67
******************************************************************************************
Deiimler: Antep, Mara, Urfa, Suriye blgeleri ngiltereden Fransaya brakld. Ege, Dou Trakya Yunanistana verildi. Kars, Ermenistana brakld. Paris Bar Konferans (18 Ocak 1919) Toplanma Amac: I. Dnya Savanda galip gelen devletlerin yendikleri devletlerle yapacaklar bar antlamalarnn koullarn belirlemektir. 32 devletin katld konferansa Byk Drtl hkim olmutur. Anadolunun paylalmasna Yunanistan dhil ederek, talyay gcendirmilerdir. (Gl bir talyann Akdenizde hkimiyet kurmasn uygun bulmayan ngiltere, kendisinden daha zayf Yunanistan zmir ve evresini igal etmesini desteklemitir.) lk gr ayrl olarak saylabilir. Bu konferansta; Antep, Urfa, Mara Fransaya verildi, Boazlarn ynetimi uluslar aras bir komisyona brakld. Dou Anadolu Ermenilere brakld. zmir, talyadan alnp Yunanistana brakld. Mandater sistem kabul edildi. Milletler Cemiyetinin kurulma karar alnd. Osmanl dnda yenilen devletlerle yaplacak bar koullar belirlendi. talya, istediklerini ok fazla elde edememi, Almanyann toparlanmasna frsat verilmeden ar artlar tayan bir antlamann imzalanmasna karar verilmi. Osmanl Devletinin nasl paylalaca nemli konu oluturmu; ama tam fikir birlii salanamamt. Konferans sonras, Milletler Cemiyeti kuruldu. (16 Ocak 1920)
GALLERE KARI TEPKLER Trk Halk stanbul Hkmeti gallerin banda; sessizlik, aknlk iinde kalmtr. Mondrosu olumlu karlamtr. Saltanat merkezinin tavrn merak etmeye balad. Yunanistana pay verilmemesini baar olarak gallerin artmasyla; stanbul hkmetinden umudu kesip nitelendirmitir. silaha sarlmtr. ngilterenin himayesini savunmutur. Subaylar ilk komitelerini oluturmutur. (slam htilal Teslimiyeti bir politika izlemitir. Komitesi) Aznlklar Mustafa Kemal galler sevinle karlanmtr. Mondrosa sert tepki gsterince grevinden alnm ve stanbula dnmtr. Toprak ve egemenlik peine dlmtr. galcilerle ibirliine girimilerdir. Not: Osmanl lkesindeki ilk igal edilen yer Musul; Anadoluda ilk igal edilen yer Adana- Drtyol; stanbul Boazlar, tilaf Devletlerinin ortak igaline uramtr.
68
******************************************************************************************
zmir gali (15 Mays 1919): Yunanllar, Bat Anadolu ve Trakyay topraklarna katmak ve Dou Karadenizde Pontus Rum Devletini kurmak iin harekete getiler ve konferansta alnan karar ile Mondrosun 7. Maddesine dayanarak zmiri igale balad. Yunanllar, igali hakl gstermek ve Avrupal devletlerin desteini almak iin, Bat Anadoluda Hristiyanlarn Trkler tarafndan katledildii iddiasn ne srdler. Yunanllar igal srasnda byk katliamlar yaptlar. Yunanllara kar zmirde ilk kurunu skan gazeteci Hasan Tahsindir. Bunun zerine kla atee tutulmu, hkmet kona baslm, pek ok subay ve asker ehit edilmitir. Yunanllarn bu davran Kuvay- Milliyenin douunu ve Kurtulu Savann balamasn kolaylatrmtr. zmirin igalini protesto iin memleketin birok yerinde mitingler yaplm ve bildiriler datlmtr. Halkn galeyana gelmesini nlemek iin Amerikal Amiral Bristol tarafndan bir rapor hazrlanm ve blgenin Trklere ait olduu belirtilmitir. 7 Ekim 1919 Amiral Bristol Raporu: zmirde Yunan igali ve katliamn yaatt tepki konusunda soruturma yapmakla grevlendirilen Amiral Bristol bakanlndaki komisyonun hazrlad rapor: Yunanllar, Paris konferansnda tilaf Devletlerini yanl bilgilendirmilerdir. zmir ve evresinde Rum deil, Trk nfusu ounluktadr. Trklerin blgede Hristiyanlar katlettii haberi aslszdr. Bat Anadoluda Yunan askerleri katliam yapmaktadr. Yunan ordusu, igale son vermeli, blge halknn gvenlii iin bu topraklar tilaf Devletlerinin denetimine braklmaldr. Sonu olarak; Bu raporda blgede Trk nfusunun fazla olduunu belirterek, katliamn sorumlusunun Yunanistan olduu gsterilmitir. Bu rapor, Milli Mcadelenin haklln ortaya koyan ilk uluslar aras belgedir. zmir galinin Sonular; Ulusal bilinci uyandrd. Kuvay- Milliyeyi ortaya kard. Milne Raporu ve Hatt oluturuldu. Amiral Bristol Raporu hazrland. zmir galinin nemi: zmirin ticaret ve sanayi kenti olmas ve Avrupaya alan kap durumunda olmas, dnyann burayla dolaysyla Anadoluda olup bitenlerle ilgilenmesine neden oldu. Blgedeki igalin geici olmayaca, Rum nfusa dayanlarak Yunanistann bir daha buradan kmayaca gerei Trkleri dehet iinde brakm ve direni silahl mcadeleye dnmtr. Yerli Rumlarn Yunan ordusuyla beraber hareket etmesi iki halk arasndaki komuluk duygularn tamamen yok etmi ve blgenin ileride etnik yaps deiecektir. zmirin talyadan alnmas tilaf Devletleri arasnda ilk anlamazla neden olmu ve talyann igali biim deitirecektir. Halka lml davranarak Anadoluyu ilk terk eden devlet olacaktr. Yunan igalinin genilemesinden Kuvay- Milliye ortaya kmtr.
GALLER SIRASINDA FAALYET GSTEREN CEMYETLER

Mondros Mtakeresinden Sonra Osmanl lkesinde Kurulan Cemiyetler Ulusal Varla Zararl Cemiyetler Aznlklarn Kurduu Zararl Mavri Mira Etnik-i Eterya Pontus Rum Kardos Hnak Komitesi Tanak Styun Cemiyeti Alyans (Makabi) srailit Ermeni ntikam Alaylar Trklerin Kurduu Zararl Sulh ve Selameti Osmaniye Frkas ngiliz Muhipleri Krt Teali slam Teali Wilson Prensipleri Hrriyet ve tilaf Nigehban Askeri Ulusal Varla Yararl Cemiyetler (Milli Cemiyetler) Trakya Paaeli Cemiyeti zmir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti zmir Redd-i lhak Cemiyeti Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kars slam ras Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kilikyallar Cemiyeti Vahdet-i Milliye Cemiyeti Milli Mdafaa Cemiyeti Milli Karakol Cemiyeti Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Menteeliler Cemiyeti Milli Kongre Cemiyeti
Not: Yararl ve zararl cemiyetlerin ortak zellii, Mondros Atekes Antlamasnn neden olduu otorite boluundan yararlanarak kurulmalar ve faaliyet gstermeleridir.
69
******************************************************************************************
Mondros Mtakeresinden Sonra Osmanl lkesinde Kurulan Cemiyetlerin Ortak zellikleri Ulusal Varla Zararl Cemiyetler Aznlklarn Kurduu Zararl
Anadolunun tilaf Devletleri tarafndan igalini kolaylatrd. tilaf Devletleriyle ibirlii yaparak yardm almlardr. Mondros Mtarekesinin ve Paris Bar Konferansnn dourduu otorite boluundan istifade ederek faaliyetlerini arttrd. Trk topraklarn paralamak ve bamsz devletler kurmak amacyla hareket ettiler. Rum ve Ermeni patrikhaneleri ile Musevi hahambas tarafndan ynlendirildi. Yaadklar blgelerde bulunduklarn sylemiler, dardan gmenler getirerek nfuslarn arttrmak ve Wilson ilkelerine dayanarak geleceklerini tayin etme hakkn kazanmak istediler. Basn yayn yoluyla dnya kamuoyunu etkilemeye alt.
Ulusal Varla Yararl Cemiyetler (Milli Cemiyetler)

lkelerine gvenerek Wilson hakllklarn ortaya koydular. stanbul Hkmetinin igaller karsnda tepkisiz kalmas sonucu ortaya ktlar. Sivas Kongresinden sonra daha da glendiler. Blgesel olarak kurulan bu cemiyetler, kurulduklar blgelerde hakllklarn dnya kamuoyuna duyurmak iin almlardr. Kurulduklarnda basn yayn yoluyla seslerini duyurmaya almlarsa da daha sonra silahl mcadeleye yneldiler. Aydnlar ve halk arasnda milliyeti duygularn n plana kmasna altlar. Milli mcadele hareketini desteklemitir.
Trklerin Kurduu Zararl

Saltanat ve hilafet yanlsdr. Milli Mcadele hareketine kardr. Dman devletleriyle zaman zaman ibirlii yapmlar, onlar tarafndan desteklenmiler. Kurtuluu byk devletlerin himayesine girmekte grdler. Dman igalini kolaylatrdlar. Milli birlie zarar verdiler.
A. AZINLIKLARIN KURDUKLARI ZARARLI CEMYETLER

1919-Rum patrikhanesi tarafndan kuruldu. Amac, Bizans mparatorluunu canlandrmaktr. Aznlklarn kurduu cemiyetler arasnda en geni kapsaml faaliyet gsteren cemiyettir. Alt birimleri; Yunan Kzlha, Yunan Gmenler Komisyonu, Rum zci Okulu, Fener Rum Patrikhanesi, Yunan ve Trakya Komiteleri, Kardos Cemiyeti Rumlar tarafndan kurulan ilk cemiyettir. XX. Balarnda tekrar faaliyetlerine getiler. 1814de Oddessada Rus arnn yaveri psilanti tarafndan kuruldu. Yunanistann bamszl iin faaliyet gstermilerdir. Byk Bizans kurulmas iin Mavri Miraya destek vermilerdir. Bu cemiyet, blgedeki kilise ve aznlk okullar s olarak kullanmaktadr. Etnik-i Eterya Cemiyetine baldr, Pontus Rum Devleti kurmak iin faaliyet gstermilerdir. Rum ve Yunan cemiyetlerinin genel merkezi stanbul Fener Rum Patrikhanesidir. 1887de Kafkasya Ermenilerinden Nazarbek tarafndan svirede kuruldu. Osmanl topraklarda yaayan Ermenilerin bamszl, ran ve Rus Ermenileri ile birletirerek Dou Anadoluyu ve ukurovay iine alan Byk Ermenistan Devletini kurmaktr. Hnak Cemiyetinden ayrlan bir grup Ermeni tarafndan Kafkasyada kuruldu. Rus Konsolosunun himayesinde tekilatlanarak Dou Anadoluda isyan karmak ve Ermeni Devletini kurmakt. Rum tekilatlaryla ibirlii yaparak hedeflerini srdrdler. Gmr antlamasyla taleplerinden vazgetiler. Yahudilerin Osmanldaki haklarn savunmak zere stanbulda kuruldu. Filistinde bir srail Devleti kurmak iin Hahamba, Rum Patrikhanesi ile ibirlii yaptlar. Anadoludan toprak talep etmemilerdir. Gney illerinin Franszlar tarafndan igali srasnda Suriyeden getirilen Ermenilerin silahlandrlarak ukurovada bir Ermeni Devleti kurmakt. Yakn tarihte ASALA olarak rgtlenmilerdir.
Mavri Mira Cemiyeti
Etnik-i Eterya Cemiyeti Pontus Rum Cemiyeti Hnak Komitesi
Tanak Styun Cemiyeti Alyans srailit (Makabi) Ermeni ntikam Alaylar (ASALA)
B. TRKLERN KURDUKLARI ZARARLI CEMYETLER

Sulh ve Selameti Osmaniye Frkas ngiliz Muhipleri Vatann kurtuluunun, padiahn buyruklarna sk skya bal kalmakla mmkn olacan savundu. Hrriyet ve tilaf Frkasyla ibirlii yapm, Damat Ferit hkmetini desteklemitir. ngilizlerin teviki ile Said Molla kurmutur. Cemiyet, padiah ve halifenin nfusundan yararlanarak ngiliz sempatisini yaymaya almtr. Asl amac, milli uuru yok etmek ve baz stratejik blgeler ile petrol blgeleri ngilterenin denetimine sokmaktr. ngiliz manda ve himayesi benimsenmitir. Dou Anadolu ile Gneydou Anadoluda bamsz bir Krt Devleti kurmakt. Ruslar ve ngilizler tarafndan destek grse de blge halknca destek gremediler. Halifelik ve mmetilii benimsediler. Kurtulu, padiaha ballkla mmkn olacan savundular. Konyada karklk karm olsalar da halktan fazla destek gremediler. Amerikan mandasna girmeyi amalad. Trk vatannn Wilson prensiplerine dayanlarak kurtulacan savundular. Bu fikri savunanlar sonra gerekleri grp Milli Mcadeleye katldlar. ttihat ve Terakki Frkasna kar kuruldu. Mondrostan sonra rakipsiz kaldlar. ttihatlarn bir devam olduklar propagandasn yaptlar. Milli mcadeleye kar ngilizlerle ibirlii yaptlar. Kurtulu saltanata ballkla olacan savundu. Milli mcadeleyi istemeyenlerin topland yer oldu. ttihat ve Terakki Cemiyetinin emekli subaylar tarafndan kuruldu. Milli Mcadeleye kar kan ayaklanmalara destek verdiler. (Dzce, Adapazar Ayaklanmas)
Krt Teali slam Teali Wilson Prensipleri Hrriyet ve tilaf Nigehban Askeri
70
******************************************************************************************
C. YARARLI (MLL) CEMYETLER
Merkezi Edirne olan cemiyetin amac, Dou Trakyay igallerden korumaktr. Yunan igalleri ve Mavri Mira Cemiyetinin faaliyetleriyle mcadele ettiler. Kurulan ilk yararl cemiyettir. Gerekli durumda Trakya blgesinde bir Trk Devleti kurulabilecei belirtilmitir. Bu cemiyet, Sivas Kongresinde alnan karar gerei Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyetinin bir ubesi olmutur. Mcadele dnemde gizli tekilatlarla ibirlii yaparak Anadoluya silah gnderdiler. Paris Konferansnda zmirin Yunanistana verilecei zere kuruldular. Dman igaline kar silahl mcadeleyi gze aldlar. Bat Anadoluyu savundular. Balkesir ve Alaehir kongrelerinden sonra zmir Redd-i lhak Cemiyeti adn aldlar. Bat cephesinin oluturulmasnda ve kongrelerin toplanmasnda bu cemiyetin rol byktr. 1918de Trk Oca tarafndan kuruldu, 14 Mays 1919da bu ismi ald. Balkesir ve Alaehir kongrelerin toplanmasnda etkilidir. zmirin igalini nlemek ve buralarn Trklere ait olduklarn dnyaya duyurmak iin kuruldu. Trabzon merkezlidir, Pontus Rum Devletinin kurulmasn nlemek amacyla kuruldu. Rum ve Ermenilere kar kuruldu. Erzurum Kongresine temsilciler gnderdi. Merkezi Kars. Ermenilere kar kuruldu. Erzurum Kongresine temsilciler gnderdi. stanbul merkezli oluturulan bu cemiyet, Erzuruma merkezini tad. Dou Anadoluda kurulmas planlanan Ermeni Devletine engel olmak ve blge halkn rgtlemektir. Cemiyet haklln duyurmak iin Lepays(Vatan) adnda Franszca gazete kard. Mustafa Kemal, Kazm Karabekir ve Rauf Orbay gibi mcadelenin liderlerini de yanna alan cemiyet, bir beyanname yaymlayarak u kararlar ald: Blgedeki Trkler g etmeyecek, Dini, ekonomik ve sosyal alanlarda rgtlenecek, Dou illerini savunmak iin birleilecek. Dou Anadolunun tarihi ve kltryle Trk yurdunun ayrlmaz bir paras olduunu savundu ve Erzurumda bir kongrenin yaplmasna karar verdi. stanbul merkezli kuruldu, merkezi daha sonra Adanaya gtrld. ukurova blgesini, Franszlara kar savunmulardr. Franszlar ve Ermenilere kar rgtlenmilerdir. Yararl cemiyetleri milli anlayla birletirmeyi dnmtr. Anadolu halkna silah salayan cemiyettir. stanbuldan Anadolu halkna sevkiyat ilerini yrtmtr. Kurulmas iin yasal izni yoktur. stanbulun igali zerine kurulmu gizli bir cemiyettir. Sivas Valisi Reit Paann ei Melek Reit ve arkadalar tarafndan Aralk 1919da Sivasta kuruldu. Trk kadnlarnn Milli Mcadeleye byk kararllkla katllarn simgelerler. Bu cemiyet, tilaf Devletleri ve stanbul Hkmetine kar protestolar yaymlam, Milli Orduya katlan subaylara kutlama mesajlar gndererek onlar tevik etmitir. Mulada kurulmutur. Mula ve evresinin igalini nlemeye almlardr. stanbulda Darlfnun retim yeleri tarafndan kuruldular. Milli Mcadele olay btn olarak deerlendirilmitir. Milli Mcadelenin haklln dnyaya duyurmak iin basn kullanlmtr. Arapa, Farsa ve ngilizce yaynlar hazrlanmtr. Yazl propagandaya arlk verdiler. Milli Mcadelenin zeminini oluturmutur. Blgesel direni cemiyetleri iin Kuvaymilliye ifadesini ilk kez kullandlar ve Kuvaymilliyeyi ortak hedefe yneltmekte nemli bir rol oynadlar.
Trakya Paaeli Cemiyeti
zmir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti zmir Redd-i lhak Cemiyeti Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kars slam ras
Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (Vilayeti arkiye Mdafaa-i Hukuk-i Milliye)
Kilikyallar Cemiyeti Vahdet-i Milliye Cemiyeti Milli Mdafaa Cemiyeti Milli Karakol Cemiyeti Anadolu Kadnlar Mdafaa-i Vatan Cemiyeti Menteeliler Cemiyeti
Milli Kongre Cemiyeti
KuvayMilliye (Milli Kuvvetler)

zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesi Redd-i lhak dncesini (zmir evresinin Anadoludan koparlmasna kar koyma) dourmutur. Trk milleti igallere kar ilk olarak blgesel savunma tekilatlarn kurdu. Bir sre sonra cemiyetin dmana silahla kar koymaya balamas KuvayMilliyeyi ortaya kard. KuvayMilliye Tekilatlarnn Ortaya kma Nedenleri: Osmanl ordusunun terhis edilmi olmas, Osmanlnn igallere kar sessiz kalmas, tilaf Devletlerinin lkeyi igal etmesi, Aznlklarn olumsuz faaliyetlerde bulunmasdr. KuvayMilliye zellikleri: Bamszlk duygusu ile igallere kar tepki olarak domutur. Blgesel kurtuluu amalamtr. Tamamen gnlllerdir ve resmi deildirler. Dzenli ordunun temelini olutururlar. Dzenli ordu kuruluncaya kadar Anadolunun savunulmasnda tek silahl g olmu, dman oyalad.
71
******************************************************************************************
TBMMye kar karlan ayaklanmalar bastrd. Urfa, Antep, Maran Fransz ve Ermeni igalinden kurtarlmasn salad. Ulusal bilinci ahlandrdlar. Yunan ordusunun ilerleyiini yavalattlar ve dzenli ordunun kurulmas iin zaman kazandrdlar. KuvayMilliyenin Olumsuz zellikleri: Liderlerinin hibir otoriteye balanmak istememesi (ete gibi hareket etmeleri), htiyalarn halktan karlamalar, yer yer halka bask yapmalar, Hukuk d uygulamalar iinde yer almas, Tekilatsz ve dzensiz olmalar, blgesel hareket etmeleri, TBMMnin isteklerini zaman zaman uygulamamalar, Dzenli orduya geilerde sorun karmalardr. KuvayMilliyenin kaldrlmas; Kurtulu Sava Dneminde Bat Cephesinde Gediz Muharebelerinde Yunanllara yenilmesinden sonradr. Mustafa Kemalin emriyle smet Paa, Bat Cephesi komutanlna atanacak ve dzenli ordu kurulmaya balanacaktr. Not: gallere kar ilk direni gneyde, Fransz askerlerine kar Drtyolda kt. KuvayMilliye ise Yunanllara kar batda Ayvalk Cephesinde kuruldu.
Milne Raporu ve Hatt

KuvayMilliyenin sert direnii Yunanistan kayglandrnca bu devlet KuvayMilliye ile aralarnda tilaf Devletleri birliklerinin yer almasn istemitir. Bu istek Paris Bar Konferansnda reddedildi. Konsey ngiliz General Milneyi durumu rapor etmesi iin Bat Anadoluya gnderdi. Bu raporda; Trklerle Yunan Ordusu arasnda ciddi bir mcadelenin srdnn, Milli kuvvetlerin Yunanllar yurtlarndan atmaya altklar, Direnen Trklerin Osmanl hkmetini dinlemediklerini ve bu yzden iki g arasnda bir hat izilmesi gerektiini bildirmitir. Bu raporda ulamak istedii ama, igal altnda bulunan blgelerdeki Yunan kuvvetlerinin gvenliini salamaktr. Yunan taraf raporu kabul etmitir (zaman kazanmak iin). Osmanl Harbiye Nazrl ve Mustafa Kemalde hata uyulmamas gerektiini emretmitir. Milne Hatt nerisi, Kuvay- Milliyenin glenmi olduunun gstergesi saylr. Not: Yararl cemiyetler, Sivas kongresi ile Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda ve tek bir ama iin birleeceklerdir.
72
******************************************************************************************
73
******************************************************************************************
F. KURTULU SAVAI HAZIRLIK DNEM

MLL MCADELE HAZIRLIK DNEM A. Mustafa Kemalin stanbula Gelii Faaliyetleri Mondros Atekes Antlamas imzalanld srasnda, Mustafa Kemal Adanada Yldrm Ordular Grup Komutan idi. mzalanmasndan sonra, Osmanl Hkmeti tarafndan stanbula arlmtr. stanbula geldii gn tilaf donanmalar grnce Geldikleri gibi giderler demitir. (13 Kasm 1918) Mustafa Kemalin stanbuldaki Faaliyetleri: Fethi Bey ile Minber Gazetesini kartm. Diplomatik ve askeri evrelerle temaslarda bulunmu, zzet Paa kabinesinde Harbiye Nazrl grevine talip olmu, Mecliste lobi oluturmaya alm, Osmanl Hrriyet Perver Avam Frkasna ye olmu, Tevfik Paa kabinesine gvensizlik oyu verdirmeye alm, Padiah Vahdettin ile grmtr. Mustafa Kemal stanbulda ken Anadoludaki Durum: tilaf Devletlerinin igali gelimitir. zmirin Yunanistan tarafndan igal edilecei haberleri halk olduka endielendirdi. Rum ve Ermeni etelerinin saldrlar younluk kazand. Kuvay- Milliye birlikleri saldrlar olutuundan tr kuruldu ve silaha sarldlar. Karadenizde Trk Rum atmasnn Rumlarn lehine sonlandrlmas iin ngiltere, Osmanl Hkmetine bask yapmaya balamtr. Mustafa Kemal, bu etkenleri grnce ve stanbul Hkmetinin de kaytsz kalmasyla Trk Milletinin kurtarlmas iin araylara geti ve Anadoluya geebilmenin yollarn arad. B. Mustafa Kemalin Samsuna k (19 Mays 1919) ngiltere, Pontus Rumlara kar direnen Karadenizlilerin bir an nce faaliyetlerini durdurmasn; aksi takdirde Dou Karadenizi igal edeceini Osmanl Hkmetine bir nota ile bildirdi. Damat Ferit Hkmeti, tek kar yolu olaanst yetkilerle donatlan bir komutan Samsuna gndermek istemitir. Mustafa Kemal bu frsat deerlendirmek iin 9. Ordu Mfettiliine atand. (Bu grev, Milli Mcadele iin nemli bir frsat oluturmutur.) Verilen grevler arasnda unlar vardr: Blgede gvenlii salamak, Halkn elinden silah ve cephaneyi toplamak, Silah datan ve halk mcadeleye tevik eden gruplar engellemektir. 16 Mays gn stanbuldan hareket edildi, 19 Mays 1919da Samsuna kld. 20 21 Mays Gn stanbula gnderilen Samsun Raporu: ngilizlerin Samsunu haksz yere igal ettii, zmirin igalinin kabul edilemeyecei, Blgedeki olaylarn Rum eteler tarafndan karldn, ngilizlerin atekes hkmlerine aykr hareket ettiini dile getirdi. Samsunda ngiliz birlikleri bulunduu ve Rum etelerin youn olduu iin Havzaya gemitir. (25 Mays 1919)
****************************************************************************************************
74
******************************************************************************************
HAVZA GENELGES (28 MAYIS 1919) Komutanlara, Valilere, Yerel Yneticilere ve Anadoludaki Milli Kurululara idir. Gnderildii Yerler Yaymlan Amac Havza Genelge erii Milli bilinci uyandrmak, Aralksz olarak miting ve protestolar dzenlenmelidir. Kurtulu Savan halka mal etmek, Byk devletlerin temsilciliklerine ve stanbul Hkmetine uyar gallere kar protestolarla halk telgraflar ekmek, kaynatrmak, iddet yoluna bavurmadan halkn sesini her frsatta duyurmak, zmirin igalini protesto etmek ve igale Gsteriler srasnda aznlklara kar saldrlar ve dmanlklar ise duyulan tepki, Hristiyan halka saldrya yaplmamaldr. (zellikle Hristiyan ahaline) (Ama, Mondrosun 7. dntrlmemelidir. Maddesindeki igallerin geniletilmesini nlemektir.) Etkileri 30 Mays 1919da Havzada Mustafa Kemalin katlmyla ilk miting dzenlendi. Ardndan her yere yayld. ngilizler, stanbul Hkmetine bask yaparak, 8 Haziranda Mustafa Kemali Harbiye Nezareti araclyla geri armtr. Mustafa Kemal, ii haberlemeye dkerek zaman kazanp faaliyetlerine devam ettirmitir. (Amac, elindeki hak ve yetkileri daha uzun srede kullanabilme isteidir.) Mustafa Kemalin 9. Ordu Mfettilii ile yaynlad, Kurtulu Mcadelesinin ilk genelgesidir. **************************************************************************************************** AMASYA TAMM (GENELGES) (22 HAZRAN 1919) Havzadan Amasyaya gei esnasnda zmirin igali ve katliamlar sryordu. Buradaki almalarn arlk noktas, dman yurttan kovmann milli bir gcn olumasyla mmkn Amasyaya Gelii olacan her yana duyurmak ve gereken hazrlklar yapmaktr. Trk milletine ar nitelii tar. Genelgeyi baz komutanlarnn da imzalamasyla mcadele kiisellikten kp millete gemitir. Milli Mcadelenin ilk programdr. Osmanl Hkmetinin nemi tannmamas, milli egemenlik ilkesinden bahsedilmesi, yeni bir hkmetin kurulacann aklanmas, bu genelgeye ihtilalci bir nitelik kazandrd. Mustafa Kemal, Refet Bele, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Kazm Karabekir, Cemal Paa. mzalayanlar Yaymlan Amac Amasya Genelge erii Vatann btnl, milletin bamszl tehlikededir: (Milli mcadelenin gerekesi belirtilmitir, lkenin iinde olduu durum aklanmtr.) stanbul Hkmeti, stne den sorumluluu yerine getirememektedir. Bu durum milleti yok gstermektedir: (stanbul Hkmetine tepkidir, halk ona gvenmemelidir. Gerekedir.) Milletin bamszl, yine milletin azmi ve karar kurtaracaktr: (Kurtulu Mcadelesinin yntemi belirtilmitir. Ulus egemenliine gei yolu ald. Kurtarcnn padiah, halife, manda ve himaye olgularndan biri olamayaca ortaya konmutur.) Milletin haklarn dile getirebilmek iin, her trl etki ve denetimden uzak, milli bir heyet Milli btnl oluturulmaldr: (Milli mcadele kurumsallatrlmak isteniyor. Temsilciler Kurulunun salama istei, kurulmasnn temeli atld.) Bilinlenmeyi ve Anadolunun her bakmdan en gvenli yeri durumundaki Sivasta milli bir kongre tepkileri srekli toplanacaktr: (Milli kongrenin toplanmas ile birlik ve beraberliin salanmas isteniyor. Mcadelenin merkezi yapya kavuturulmas isteniyor) klma dncesi, Mcadeleyi bir Sivasta kongre iin btn illerin her sancandan, halkn gvenini kazanm er programa gre delegenin mmkn olan en ksa zamanda yola karlmas gerekmektedir: (Milli birliin salanmas iin kararlarn halkn istekleri dorultusunda alnmas salanmaya allr. Ulusal yrtmek. Egemenlik ilkesi gndeme getirilmitir.) Sivas Kongresine katlacak temsilciler Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak cemiyetleri ile belediyelerce seilecektir: (Bu kararla halkn iradesini n plana karma istei hedeflenir.) Dou illeri adna 10 Temmuzda Erzurum merkezli bir kongre toplanacak. Dier illerinden arlan delegeler Sivasa varabilirlerse Erzurum kongrenin delegeleri de Sivasta yaplacak genel kongreye katlmaya alacaktr. Askeri ve milli rgtlenmeler hibir ekilde datlmayacak ve grev bakalarna braklmayacak: (Bu kararla Mondrosdaki hkme kar klmtr.) Etkileri Bu genelge, milletin duygularn dile getirmekte ve ulus iradesine dayal yeni bir dzeni ngrmektedir. Genelge ile Kurtulu Savann gerekesi, amac ve yntemi belirtilmitir. Temsil Heyetinin temeli atlmtr. Yeni bir devletin kurulmasnn alt yapsn oluturmutur. Milli Mcadelenin merkeziletirilmesi hedeflenmi, program dhilinde hareket edilmek istenmitir. Genelge, Artk, stanbul Anadoluya hkim deil, tabi olmak mecburiyetindedir. demitir. Siyasi, hukuki, tarihi adan nemli bir belgedir. Padiah iradesine aka bir bakaldrdr. Milli mcadelenin bir dnce olmaktan karp eyleme dntrmesidir. Milletin sesini dnyaya duyurur. Halk isyana davet eden bir belgedir, ortak bir davada da birletirir. Genelge yaymlanmasnn ardndan Mustafa Kemal, Ordu Mfettii grevinden alnmtr. 8 Temmuz 1919da ise askerlik grevinden istifa etmitir.
75
******************************************************************************************
*************************************************************************************************** ERZURUM KONGRES (23 TEMMUZ 7 AUSTOS 1919) Douda Ermeniler ve Karadenizdeki Rumlara kar engel olmak ve kararlar almak, blgesel Amac amal ulusal kararlar almak. Toplanma ekli Toplanma ekli, Blgesel; Alnan Kararlar, Ulusal Alnan Kararlar Mustafa Kemalin grevinden ayrlmasndan sonra en byk destek XV. Kolordu Komutan Kazm Karabekirden gelmitir. Bu kongre, 23 Temmuzda Erzurum, Bitlis, Sivas, Trabzon, Van illerinden gelen temsilcilerin katlmyla topland. (Elaz, Diyarbakr, Mardin delegeleri yok.) 14 Geliimi gn sren kongrede, Sivas Kongresine katlmak zere, bakan Mustafa Kemal olan 9 kiilik Temsilciler Kurulu oluturuldu. 1. Askerlikten istifa etmesi (Dou Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yelii ile zld), Kongre Balangc 2. Kongreye ye olmas (ki yenin istifasyla M. Kemal ve Rauf Bey kongre yesi oldu.) Karlalan Sorun Toplanma Nedeni Erzurum Kongresi erii Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr, paralanamaz: (lk defa ulusal snrlardan Misak- Milliden bahsedildi. Emperyalist politikalara aznlk devletlere kar kld.) Her trden yabanc devlet igaline ve mdahalesine kar ulus birleerek kar koyacaktr: (Doudaki tm cemiyetler tek at altnda birletirilecektir.) Vatann bamszln, Merkezi (stanbul) Hkmet salayamazsa geici bir hkmet Dou blgelerinde kurulacak. Bu hkmetin yeleri Milli Kongre tarafndan seilecek, Kongre toplanmamsa bir Ermeni devletinin seimleri Temsilciler Kurulu yapacaktr: (lk defa bir hkmetin kurulmasndan bahsedildi. Seilme ekli demokratik yntemdir. Temsil Heyeti bu kararn bir rndr.) kurulmasn Manda ve himaye (koruma ve gdm) kabul edilemez: (lk kez ve ak ekilde mandac engellemek istei, zihniyet reddedildi. Bu karar tam bamszln amalandnn kantdr.) Karadenizin dousunda Pontus Aznlklara sosyal ve siyasal yapmz zedeleyici ayrcalklar verilemez, ancak bu Rum Devletine vatandalar her trl saldrdan korunacaktr: (Her trl igal ve ayrcala kar kld, halk anlaya ters dmemeye dikkat edildi.) engel olmak, KuvayMilliyeyi etkin ve milli iradeyi hkim klmak esastr: (Ulus egemenliine dayal bir Dou illerini igal tehdidi altnda ynetime vurgu yapld.) girmesi, Milli (Mebusan) Meclisin derhal toplanmas ve hkmet ilerinin meclis tarafndan kontrol edilmesi iin allacaktr: (Ynetimde halk iradesi n plana karlmak istendi. stanbul Doudaki kuvvetleri bu kongre Hkmeti, meclis araclyla denetim altna alnmak istenmitir.) yoluyla birletirme Ulusumuzun bamszln ve yurdumuzun btnln ele geirme amac olmayan abasdr. herhangi bir devletin teknik, sanayi ve mali yardm kabul edilebilir: (Yabanclarla kurulacak ilikiler dzenlenmi. Kongrenin d politika esaslar ortaya kmtr.) ark Vilayetleri Mdafaai Hukuk Cemiyeti, her eit particilik oluumlarndan tamamen uzaktr: (Milli birlik ve beraberlii zedeleyecek ekimelerin ortadan kaldrlmas hedeflendi.) Blgeden g yasakland, kararlara kar kanlar vatan haini saylacak ve cemiyetin ad arki Anadolu Mdafaai Hukuk Cemiyeti olarak deitirilecektir. Etkileri Kongre kararlar; tm memlekete, stanbuldaki igalcilere, yabanc devletlere ve Wilsona gnderilmitir. Vilayet-i Sittenin Osmanl Devletinin ayrlmaz bir paras olduu ve ulusal egemenliin hkim olmas gerektii belirtildi. Tam bamszln koulsuz salanmas iin yaplmas gerekenler belirtilmitir. (Mandaclk ilk kez reddedildi) Sava karar alnm ve sava yrtecek bir gcn oluturulmas istenmitir. Temsil Heyeti, stanbul Heyetine alternatif bir yrtme gc olarak ortaya kmtr. Milli iradeye dayal bir rejime geilecei aka belirtilmitir. Milli iradeye balln en ak kant, kapatlan Milli (Mebusan) Meclisinin almas istenmi olmasdr. Misak- Millinin temeli atld. lk kez ulusal snrlardan bahsedildi. Her trl igal ve ayrcala kar klmtr.
76
******************************************************************************************
BLGESEL KONGRELER Komutan Etkileri BALIKESR KONGRES (27 HAZRAN 30 TEMMUZ 1919) Hacm Muhittin Bey Blgesel kurtulu amalanmtr. Padiaha ballk bildirilmitir. Yunanllara kar savamak, asker toplamak ve nlemler almak hedeflenmektedir. NAZLL KONGRES (6 AUSTOS 1919) Celal Bey Blgesel kurtulu ve milis glere asker salanmas amalanmtr. Kuvaymilliye birlikleri arasnda uyum salanmas esas ngrlmtr. ALAEHR KONGRES (16 25 AUSTOS 1919) Hacm Muhittin Bey Blgesel kurtulu amalanmtr. Erzurum ve Balkesir Kongrelerinin ald kararlarn deerlendirilmesi amacyla toplanmtr. Yunanllara kar sonuna kadar savalmas karar alnmtr. Yunanllara kar dier tilaf Devletleri ile grlebilecei fikri ortaya atlmtr. Bu da mandac zihniyete scak bakldnn gstergesidir. (Kongrenin ilgin yn)
Komutan Etkileri
Komutan
Etkileri
Not: Bu kongrelerin ortak amac, batdaki Yunan igalini sona erdirmek ve Bat Cephesini oluturmaktr. ************************************************************************************************** SVAS KONGRES ( 4 11 EYLL 1919) Hem toplanma, hem de alnan karar bakmndan Ulusal 2 Eyllde Erzurumdan Sivasa gelen Mustafa Kemal, kongreyi gerek stanbul Hkmetinin engellemeleri (Ali Galip Olay), gerekse mcadele gereini kavrayamayan baz valilerin tutumu Geliimi ile arlanlarn yars ile balatmtr. tilaf Devletleri, Sivasn igal edilecei tehdidinde bulunduunda, stanbul Hkmeti ise Elaz Valisi Ali Galipi toplanty engelleme amacyla Mustafa Kemali tutuklamak iin grevlendirdi. Ancak, Vali Malatyada iken Mustafa Kemalin gnderdii kuvvetlerden korkarak kat. (Bu Ali Galip Olay olay, Mustafa Kemal hkmet aleyhine kullanarak Damat Feritin babakanlktan istifasn salayacaktr. Olay, Mustafa Kemal ile stanbul Hkmeti arasnda gerginlik yaratmtr.) Ulus adna kararlar almaktr. Ama 1. Bakanlk Sorunu: Kongreye Rauf Orbay babakanlk etmek istemi; ancak Mustafa Kongre Banda Kemalin kongre bakan seilmesiyle sorun zmlenmitir. Karlalan Sorun 2. Manda Sorunu: Amerikan mandacl uzun tartmalardan sonra kesin reddedilmitir. Toplanma Nedeni Erzurum Kongresi erii Dou Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Tz, lkeyi kapsayacak ekilde deitirilmi ve btn milli cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilmitir: (Milli gler tek elde toplanm. Blgesel yerine ulusal mcadelenin gerekleri yerine getirilmitir.) Erzurum Kongresinde alnan kararda Temsil Heyeti, Dou illerinin tamam yerine tm yurdu temsil eder eklinde deiiklik yapld: (Sivasta yetki alan geniletildi, Kurtulu Savan yrtecek siyasal kurulu oluturuldu.) Milli gleri Temsil Kurulunun ye says arttrld ve bakanla Mustafa Kemal getirildi: (ye birletirmek istei, says 9dan 16ya karld. Mustafa Kemal, ulusal lider konumuna getirildi.) Milli Mcadeleyi, Manda ve himaye dncesi bir daha gndeme getirilmemek zere reddedildi: (Manda ve Milli Kongre eliyle himaye fikri, son ve kesin olarak reddedildi, tam bamszlktan taviz verilmeyecei netleti.) yrtme dncesi, Her trl igal ve mdahaleye kar koyma karar alnd. Yaplacak Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas iin almalara devam edilmesi kararlatrld: mcadeleyi tek (Bu kararn alnmasnda stanbul Hkmetinin denetlenmesinin ve baz evrelerin Mebusan merkezden yrtme Meclisine umut balam olmasdr.) isteidir. Bamszlmz zedelememesi artyla d yardm alnabilecei kabul edildi. Sivas Kongresinde, millete hakl sesi duyurmak ve bilgilendirmek iin rade-i Milliye gazetesinin karlmas kararlatrld. (13 Eyll 1919) Ali Fuat Paa, Bat Cephesi komutanlna atand: (Kongrenin yrtme gcn kullandnn gstergesidir. Hkmet gibi etkinlik gstermitir.) Ordu alnan kararlar uygulamakla ykmldr: (Orduya milli iradenin koruyuculuu yetkisi verilmitir.) Sivas Kongresinin Erzurum Kongresinden Farkl Yanlar Milli cemiyetleri bir at altnda birletirmitir. (Erzurumda doudakiler, Sivasta tm yurttakiler) Temsil Heyetinin yetki alan geniletildi. (Erzurumda Dou Anadolu; Sivasta Tm Yurt) Bat Anadolu Kuvay- Milliyesini bir komuta altnda toplamaya almak. ekli
77
******************************************************************************************
Sivas Kongresinin nemi zellikleri Bu kongre, Amasya Genelgesinin bir sonucudur ve Mustafa Kemal tarafndan toplanlmtr. En nemli sonucu, cemiyetlerin birletirilmesi ve blgesel uralarn sonu getirmeyeceinin vurgulanmasdr. Mcadelenin merkezi ynetime sahip olmasna katk salamtr. Bu kongre, her bakmdan ulusal bir kongredir ve ihtilalci bir karakter tar. Kongrenin bir hkmet gibi hareket ettii grlmtr. (Bat Cepheye Ali Fuat atamak) Erzurumda alnan kararlar geniletilmi ve Meclis-i Mebusann toplanmas karar tekrarlanmtr. stanbul ile ilikiler kesilmi ve 30 Eyll 1919da Damat Ferit Paa Hkmeti istifa ettirilmitir. Bylece ulusal hareketin hem siyaset zerindeki etkisi aka ortaya konmu, hem de yeni kurulacak hkmet ile daha lml ilikilerin kurulmas yolunu amtr. Bu da Amasya Grmelerine ortam hazrlamtr. Kongrenin toplanm olmas, stanbul Hkmetine kar kazanlm bir siyasi zaferdir. ************************************************************************************************* TEMSL KURULU (HEYET- TEMSLYE) Kurul, ilk defa Erzurum Kongresinde oluturulmutur. Sivas Kongresinde ye says arttrlmtr. TBMMnin almasna (23 Nisan 1920ye) kadar milli savan YRTME (Hkmet) gc olmutur. Bu kurul, milli direnii rgtlemi, i isyanlar bastrmaya alm, yerel cemiyetleri Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirmitir. Bu kurul, atamalar yapm, vergilerin toplanmas konusunda kararlar vermi, askeri ve mlk yneticilere emirler vererek uygulatmtr. lk siyasi baars, bask yaparak Damat Ferit Paa Hkmetini istifa ettirmi olmas ve yeni hkmeti Amasya Grmelerinde bulunmak zorunda brakmasdr. ************************************************************************************************** ANADOLU VE RUMEL MDAFAA- HUKUK CEMYET Erzurum Kongresinde arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (Doudakileri) kurulmu; Sivas Kongresinde ise ad tm blgelerdekiler birletirilecek eklinde bu isimle oluturulmutur. Cemiyetin ynetim kurulu olan Temsil Heyetinin de ye says arttrlmtr. Cemiyetin tznde yer alan hususlar: Rum ve Ermeni hareketlerine kar kmak, Sultan ve halifeliin kurtulmas iin toplu direni gstermek, Cemiyetin partici akmlardan uzak olmas ve ttihat ve Terakki Frkasnn bir devam olmaddr. Cemiyet, 1919daki seimleri kazanm, toplanan Mebusan Meclisinde Misak- Milli kararlarnn alnmasnda etkili olmutur. TBMM aldktan sonra siyasi varln srdrmtr. 10 Mays 1921de TBMMde Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Grubu da denen Birinci Grup kurulmu ve Mustafa Kemal, bu grubun bakan olmutur. Mustafa Kemalin Dokuz lke denilen programn benimseyen cemiyet, Eyll 1923te Halk Frkasna dnt. ************************************************************************************************** GENERAL HARBOURD RAPORU Ermenilerle ilgili aratrma ve Anadoluda incelemeler yaplmas iin ABD Bakan Wilson tarafndan General James G. Harbourd, Dou Anadoluya gnderildi. Hazrlad rapor: Ermenilerle ilgili ortaya atlan katledildikleri iddias doru deildir. Anadolu, kaynaklar ynyle ABDnin ihtiyalarn karlayabilecek zenginlikte deildir. Anadoluda mcadele verenler, yaptklar i konusunda kesin kararldr. ABD Senatosuna sunulan bu rapor, ABDnin Anadolu ile ilgili politikalarn az da olsa deitirmesinde ve senatonun manda konusunu reddetmesinde etkili olmutur. ************************************************************************************************** AMASYA GRMELER (PROTOKOLLER) (20 22 EKM 1919) Sivas Kongrelerini engelleyememeleri zerine Damat Ferit Hkmeti istifa etmi, Ali Rza Paa hkmeti kurulmutur. Ali Rza Paann en nemli yn, Kuvay- Milliyeye sempati duyan yeleri de barndrmasdr. Mustafa Kemal bir telgrafta; Hkmet, kongre kararlarna uyduu takdirde Kuvay- Milliyenin de ona yardmc olaca mesajn vermi ve Ali Rza Paa, byle bir ortamn olumasn frsat bilerek Amasyada grme yaplmasna karar vermitir. Grmeler; Temsil Heyeti adna Mustafa Kemal, stanbul Hkmeti adna Salih Paa yapmaktadr. Bu grmelerde, ak ve imzal, ikisi gizli ve imzasz be protokol tespit edilmitir. (Gizli protokoller, ordulara bildirilmitir.) Birinci Protokol Salih Paann stekleri Ordu siyasetle uramamaldr. Hkmeti kk drc mdahalelerde bulunulmamaldr. Hkmet hakknda aleyhte yaz yazlmamaldr.
78
******************************************************************************************
kinci Protokol Ak & mzal Aznlklara sosyal dengeyi ve siyasal egemenlii bozacak ayrcalklar verilmeyecektir. Mondros Atekes Antlamas imzaland srada igal edilmemi snrlar korunacaktr. Meclisin stanbul dnda gvenli bir yerde toplanmasna karar verildi. nc Protokol Ak & mzal Temsil Heyeti, seimlere karmayacak ve seimler derhal yaplp Meclis-i Mebusan toplanacakt. Ermen g srasnda su ileyenlerin mebus seimlerine katlmalar nlenecekti. Siyasi partilerin ve Hristiyan topluluklarn seime katlmalar salanacakt. Drdnc Protokol Ak & mzal Baz komutanlar grevlerinden alnacakt. Baz subaylarn mahkemeye verilmeleri hakknda emirler dzeltilecekti. Maltaya srlenlerin stanbula getirilerek yarglanacakt. Milli kuvvetleri maddi ynden desteklenecekti. Milli mcadele taraftar olan memurlarn yerlerinden alnmayacakt. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, stanbul Hkmeti tarafndan tannacakt. Hkmet, Sivas kongre kararlarn kabul edecekti. Vatann btnl korunacak, igale izin verilmeyecek ve manda ynetimi kabul edilmeyecekti. Bar grmeleri srecine Temsil Heyeti de katlacak, grmelere katlacak kiiler iin Temsil Heyetinin de onay alnacakt. Beinci Protokol Gizli & mzasz Bar Konferansna gnderilecek kurul delegelerin isimleri verildi. zmirin dman igalinden kurtarlacakt. Zararl cemiyetlerin faaliyetlerine snrlamalar getirilecek veya son verilecekti. Baz komutan ve polis mdrleri deitirilecekti. Kym yapm Ermeniler yarglanacakt. Milli mcadeleye dman basnlar hakknda gerekli ilemler uygulanacakt. Baz subaylarla ilgili padiah kararlar geri alnacakt. . Amasya Grmelerinin Deerlendirilmesi stanbul Hkmeti, Temsil Heyetini ve Anadolu Hareketini resmen ve hukuken ilk kez tand. Taraflar ilk kez birlikte hareket etmitir. Temsil Heyeti, grlen konulara resmiyet kazandrmak amacyla karlkl protokol imzalad. stanbul Hkmeti, meclisin almas ve seimlerin yaplmas dndakileri kabul etmemitir. (Otorite koruma) Seimlerin yaplmas dnda stanbul Hkmeti, alnan kararlara ciddi biimde uymamtr. Bir jest olarak da Mustafa Kemalin grevden alnma biimini deitirmitir. Temsil Heyetinin nfusu artmtr. Mebuslar Meclisi stanbulda toplanmtr, hkmet almalar denetim altna alnmtr. Mebuslar Meclisine ttihatlarn girmesi engellenmitir. Seimlerin serbest yaplmas salanm, tilaf Devletlerinin seimlerin yaplmasna birka nokta haricinde mdahale etmemitir. tilaf Devletlerin seimlerin yaplmasna ve meclisin almasna mdahale etmemelerinin temel nedeni, aleyhlerine kararlar kmayaca dnmeleridir. Mebusan Meclisi iin seimler yaplmtr. Ulusular Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti listesinden aday olmulardr. Sivasta Yaplan Komutanlar Toplants (16 Kasm 1919): Mustafa Kemal, Amasya grmelerinden sonra komutanlarla grmek zere Sivasa gitti. Grlen Konu 1. Meclis-i Mebusann toplanma yeri, 2. Toplantdan sonra Temsilciler Kurulunun alaca biim ve alma yntemi, 3. Paris Bar Konferansnn bizim iin olumlu olumsuz karar vermelerinde nasl davranlaca grld. Toplant Sonucu 1. Meclis stanbulda toplanacaktr. 2. Milletvekillerin gvenlikleri salanacaktr. 3. Temsil Heyeti grevine devam edecektir. Not: Amasya grmelerinde, Salih Paa zellikle Meclis-i Mebusann stanbulda toplanmasnn doru olmad gr karsnda bu gre katlmakla birlikte bu grn ahsna ait olup stanbul Hkmeti adna sz veremeyeceini kayda geirmitir. Bu durum, stanbul Hkmetinden endie duyduunun gstergesi olmutur.
79
******************************************************************************************
Temsil Heyetinin Ankaraya Gelmesi (27 Aralk 1919) Meclis-i Mebusann toplanmas iin yaplan seimlerde byk ounlukla Mdafaa-i Hukukular kazand. Meclisin stanbulda toplanmas kesinleince Temsil Heyeti, meclis almalarn yakndan izleyebilmek iin Ankaray merkez seti. Mustafa Kemal, Erzurum Milletvekilidir. Kendi gvenlii iin stanbula gitmemitir. Ama, milli mcadelenin merkezi Ankara yaplmaktr. Ankarann Milli Mcadelenin Merkezi Seilmesinin Nedenleri: Corafi konum itibariyle gvenli bir yerde olmas ve igal altnda olmamas, Anadoluya hkim bir alanda olmas (orta noktada), Bat Cephesi ile stanbula yakn olmas, Ulam ve haberleme imknlarna sahip olmas, Demiryolu ulamna sahip olmas, Halknn milli mcadele yanls olmasdr. MEBUSAN MECLS AILMASI (12 OCAK 1920) MSAK-I MLL KARARLARI (28 OCAK 1920) Mustafa Kemalin Ankaraya gelebilecek mebuslardan mecliste hareket etmeleri gereken talimatlar: Mustafa Kemalin meclis bakanlna seilmesi: Meclisin kapatlmas durumunda Meclisi Anadoluda yeniden toplayabilme yetkisini kazanmak iin istemektedir. Mecliste Mdafaa-i Hukuk Grubu kurulmaldr: Ulusal ruhla birlikte hareket etmelerini ve siyasi partiler olmadndan grup disiplini iinde alarak ulusal kararlarn alnmasn salamay istemitir. Misak- Milli kararlar, tm meclis yelerine kabul ettirilerek onaylanmaldr: Sivas Kongresinin kararlar yasallatrmak istemektedir. Ali Rza Paa Hkmetine gvenoyu verilmemelidir. Osmanl Mebusan Meclisinin Almas (12 Ocak 1920): Meclis-i Mebusan, 12 Ocak 1920de stanbulda ald. Mustafa Kemal, bakan seilmedi. (Padiahn etkisinde kalmalar nedeniyle) Mdafaa-i Hukuk Grubu kurulamad; Mustafa Kemal yanda olmadklarn gstermek adna Felah- Vatan grubu kuruldu. (Padiahn etkisinde kalmalar nedeniyle) Olumsuzluklara ramen, Misak- Milli (Ulusal Snrlar) 28 Ocak 1920de kabul edildi. MSAK-I MLL KARARLARI (28 OCAK 1920) Alnan Kararlar Yorumlar 1. Mondros Mtarekesi imzaland srada igal altnda olmayan ve Osmanl slam ounluunun bulunduu Vatan snrlar belirlenmitir. topraklar blnmez bir btndr. 2. Mtarekenin imzalanmas srasnda igal altnda olan ve Arap ounluk, dolaysyla Arap topraklar vatann Araplarn ounlukta olduu yerlerin geleceini blge snrlar dnda brakld. Wilson ilkelerinin nfus halknn oyu belirleyecektir. maddesi temel alnd. 3. Mtareke srasnda Osmanl snrlar dnda kalan Kars, Bu karar blgede Trk ounluundan emin olunduu Ardahan ve Batum iin gerekirse halk oylamas yaplacaktr. iin alnd. Wilson ilkesinden etkilidir. Bat Trakya, Balkan Savalarnda kaybedildi, Bu karar 4. Bat Trakyann hukuki durumunu orada yaayanlarn blgede Trk ounluundan emin olunduu iin alnd. zgr iradesi belirlemelidir. Wilson ilkesinden etkilidir. 5. Gvenlik saland takdirde Boazlar dnya ticaretine Boazlardaki igalin kaldrlmas istenmitir. ak tutulacaktr. Gei artlar, ilgili devletlerle grlerek Karadenize kys olan devletler ile Boazlar konusunda saptanabilir. diplomasi iletilecei kastedilmitir. Aznlklarn i ilerimize karmak iin 6. Aznlk haklar komu lkelerde yaayan Mslmanlara kullanlmamalarna bir snrlama getirilmitir. Eitlik tannan haklara eit olacaktr. ilkesi gzetilmi, komudaki mslman ahalinin haklar korunmaya allmtr. 7. Kapitlasyonlar kaldrlmaldr. Borlarmzn denmesi Tam (Ekonomik) bamszlk salanmak istenmitir. de bu ilkelere aykr olmamaldr. lk kez ve aka yabanc imtiyazlara kar klmtr. Misak- Milli Belgesinin Temel zellikleri Misak- Milli Kararlarnn Sonular Trk vatannn snrlar izildi, ulusal bamszlk n Bir parlamento karardr ve Tam Bamszlk temel ilke planda tutuldu. Vatann geleceiyle ilgili karar alnd. olarak kabul edilmitir. Kapitlasyonlara ve Boaz igaline kar klmtr. Vatann yeni snrlar etnik younlua gre izilmitir. Erzurum ve Sivas Kongrelerinin kararlar meclis Belgeye ball gstermek ve etkisini arttrmak iin tarafndan onayland. Yemin biiminde tanmlanmtr. Mebusan Meclisi tarafndan, Milli Mcadelenin siyasi Milli mcadelenin son (kesin) programdr. program kabul edildi. Dnya parlamentolarna duyurulmas kararlatrlmtr. Mustafa Kemal, askeri grevinden kendisinin ayrldn aklad ve madalyalar geri verdi. Padiah tarafndan onaylanmamtr. stanbulun igaline zemin hazrlad.
80
******************************************************************************************
Not: Misak- Millide yer alan konular: Snrlar, Boazlar, Kapitlasyonlar, Aznlklar ve Borlar. stanbulun gal Edilmesi (27 Aralk 1919) Misak- Milli kararnn Son Osmanl Mebusan Meclisinde onaylanmasndan sonra tilaf Devletleri bu duruma tepki gstermi (Anadolunun paylamna ters dmesi etkisi) ve basklar sonucu Ali Rza Paa Hkmetini drerek, Salih Paa Hkmetini kurdurmutur. (Konuyu lehlerine evirebilmek iin) Yeni hkmet de bu kararlar iptal edemeyince tilaf Devletleri; 9 Martta Trk Ocan basm, stanbuldaki 150 civarndaki aydnlar tutuklad ve 16 Mart 1920de stanbulu resmen igal etti. 20 Martta Mebusan Meclisi, tilaf Devletleri tarafndan baslm ve milletvekilleri tutuklanarak Maltaya srlmtr. tilaf Devletlerinin stanbulu gal Bildirisi: galler geicidir. (Halkn tepsini azaltmak istei) Ama, Osmanl Saltanat makam zayflatmak deil gcn arttrmaktr. Anadoludaki hareketin ilerlemesi durumunda stanbul, Trklerden tamamen alnacaktr. galin Sonular: Salih Paay grevden alnd, Damat Ferit Paa tekrar sadrazamla getirildi. Padiahn Mebusan Meclisini kapatmas, dorudan milli iradeyi yok saymaktr. Milli mcadele yanls mebuslar, tutuklanarak Maltaya srldler. Meclisin stanbulda almasna kar kan Mustafa Kemalin hakll anlald. stanbul galine Kar Tepkiler nlemler: stanbul ile tm haberlemeler kesildi ve yasakland. stanbulda yaplan tutuklamalara kar, Anadoludaki tilaf subaylar tutukland. Gvenlii bozan kiilere kar kanuni ilem yapld. Anadoludan stanbula vergi gnderilmesi engellendi. Halka Osmanl Devletinin fiilen sona erdii bildirildi. Ziraat Bankas, Dyun-u Umumiye ve Osmanl Bankasnn Anadoludaki tm mal ve para varlna el konuldu. tilaf Devletlerinin stanbul ve Adanadan Anadoluya yapacaklar asker ve malzeme sevkiyatn nlemek iin Geyve Ulukla demiryollar tahrip edildi. Anadoludaki igal birliklerinin silahlarnn alnmas kararlatrld. Mustafa Kemal, Heyet-i Temsiliye adna bir genelge yaymlad ve yeni meclisin Ankarada toplanacan, Osmanl Mebusan Meclisi yelerinden stanbuldan kap Ankaraya gelebilenlerin de TBMMye katlabileceklerini bildirdi. (Yeni bir meclisin toplanmas iin faaliyetlere balad.)
MLL MCADELE TARAFLI KARITI YAYINLAR Tarafl Yaynlar Kart Yaynlar Mimber Emel Hukuk-u Beer Peyam- Sabah Alemdar Yeni Adana Tasvir-i Efkr Sebilrread mit Aydede zmire Doru Vakit Kk Mecmua Gleryz Trke stanbul stikbal kdam Anadolu Ajans rad Tan Ahali leri Yeni Gn Yeni Dnya arkn Sesi Tercman Zafer Zincirbent
rade-i Milliye Hkimiyet-i Milliye t Albayrak Aksz Akam
Misak- Milli Snrlar (1) T.C. Snrlar (2)
81
******************************************************************************************
G. I. TBMM DNEM VE MUHAREBELER
82
******************************************************************************************
TBMMNN AILMASINA DORU (KURUCU MECLS) Seim Genelgesi: 17 Mart 1920 Genelgede, Olaanst yetkilere sahip bir Kurucu Meclisin Ankarada toplanmas gerektiini ordu komutanlara bildirilmitir. Kuruculuk nitelii de 19 Mart genelgesinden kartlmtr. Seim Genelgesinde Yer Verilenler: Seime her grup ve parti aday gsterebilecektir. Her livadan 5 kii katlacaktr. Seimlere belediye idare meclisler ile Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin katlmalar zorunludur. Seime aznlklar katlmayacaktr. Seimler 15 gn iinde bitirilecektir. Meclis-i Mebusana seilenler de yeni meclise katlabilecektir. I. TBMM DNEM (23 NSAN 1920 11 AUSTOS 1923) I. TBMMnin Almas (23 Nisan 1920): Seimler gnn artlarna uygun olarak btn lkede yaplm, Mustafa Kemal Ankaradan milletvekilidir. Meclis, 23 Nisan 1920 Cuma gn Sinop Milletvekili erif beyin konumasyla ald. Meclisin ye says 390 kii olmasna ramen 78 milletvekili ile toplanabilmitir. (Dierleri devlet ilerini yrtmekte idi.) Temsilciler Kurulu, almalarna son vererek datlmtr. TBMMnin Kurulu Amalar: Dzenli bir ordu oluturmak, Milli iradeyi hkim klmak, Vatan igallerden kurtarmak, Milli birlik ve beraberlii (egemenlii) srekli klmak, 24 Nisan 1920de TBMMnin Ald lk Kararlar: 1. Bir hkmet kurmak zorunludur. (stanbul dnda bir hkmet kurulmas gereklilii vurguland.) 2. Geici bir hkmet bakan tanmak veya padiah vekili karmak uygun deildir. (Meclisin geici olmad ve bamsz alaca belirtilmitir.) 3. Mecliste toplanm ulusal iradeyi, vatann geleceine hkim klmak esastr. (TBMM stnde g yoktur.) 4. Byk Millet Meclisi, yasama ve yrtme yetkilerini kendinde toplamtr. (Olaanst artlar altnda daha hzl kararlar alnmas amalanm, gler birlii benimsenmitir.) 5. Meclis tarafndan seilip vekil olarak grevlendirilecek bir kurul, hkmet ilerine bakar; meclis bakan bu kurulun da bakandr. (Meclis Hkmeti Sistemi benimsendi.) 6. Padiah ve Halife, tilaf Devletlerinin basksndan kurtulduu zaman, meclisin dzenleyecei yasaya gre hareket etmek durumundadr. (Gr ayrlklarna engel olmak iin amaland.) 7. Osmanl Devleti aka yok saylmtr, tek otorite Ulus radesi gsterilmektedir. Birinci TBMMnin zellikleri Yeni bir devlet kurmutur. Kurucu Meclis Anayasa ilan etmitir. Hkmet ve dzenli ordu oluturmutur. Ulusal Meclis Adnda Millet kelimesi geer. Aznlk vekili yer almaz. Kendi zerinde bir g kabul etmez. Gler Birliine Sahip Yasama ve yrtme glerini kendisinde toplar. htilalci Meclis Saltanat ve stanbul Hkmetini yok saymtr. Siyasi Parti Yok Milli birliin bozulmamas adna siyasi parti kurulmasna izin verilmemitir. Demokratik Meclis yeleri ve bakan seim usul ile belirlenmitir. Olaanst artlarda toplanmtr. Kararlar tartlarak alnmtr. yeleri halk tarafndan seilir. Ortak ama, vatann kurtarlmasdr. Sava koullarndan dolay seime gitmemi ve 3 yl grev yapmtr. Savan sonuna kadar alma ilkesini kabul etmitir. Ancak ara seimler yaplmtr. (Milli iradeye sayg nedeni) Meclis Hkmeti Sistemi kabul edilmitir. Kurtulu Savan yrten temel organ olmutur. TBMM almasyla Temsil Kurulunun grevine son verildi. yeleri, stiklal Mahkemelerinde grev yapmtr. (Meclisin yarg yetkisini kullandnn kant) Milli Mcadele srecinde yaplan siyasi antlamalar onaylamtr. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti faaliyetlerini srdrmeye devam etmitir. Ceride-i Resmi adl Resmi Gazeteyi yaynlamtr. Hkimiyet-i Milliye gazetesi, yar resmi yayn organ hale getirildi. (TBMMnin)
83
******************************************************************************************
Byk Millet Meclisi Hkmeti yeleri (3 Mays 1920) Mustafa Kemal Mustafa Fehmi Bey eriye ve Evkaf Bakan Cami (Baykut) Bey Dr. Adnan Advar Salk Bakan Bekir Sami (Kunduh) Bey smail Fazl Bey Bayndrlk Bakan Fevzi akmak Bey Dr. Rza Nur Maarif Bakan Hakk Behi Bey Yusuf Kemal Bey ktisat Bakan Celalettin Arif Bey Birinci TBMMde Gruplar Mustafa Kemalin banda olduu gruptur. lerici genlerin kurduu gruptur. Halka yakn olan gruptur. Ynetimi halkn gereksinimlerinin karlanmasna hizmet edecek duruma getirir. Sol eilimli bir gruptur. erkez Ethem ve yaknlarnca desteklenir. Eski ttihatlar tarafndan kuruldu. Milletvekilleri aras dayanmay esas alr. TBMMye Kar karlan Ayaklanmalar
stanbul Hkmeti Hilafet Ordusu (Kuva-i nzibatiye) Ahmet Anzavur (Kuva-i Muhammediye) stanbul Hkmeti & tilaf Devletleri Bolu Dzce, Hendek, Adapazar Ayaklanmalar Yozgat syan Afyon syan Konya syan Milli Aireti syan Kokiri syan eyh Recep syan eyh Eref syan Ali Bat syan Cemil eto syan Aznlklar Rum syan Ermeni syan Eski Kuvay- Milliyeciler erkez Ethem syan Demirci Mehmet syan
Meclis Bakan ileri Bakan Dileri Bakan Milli Savunma Bakan Maliye Bakan Adalet Bakan
Mdafaa-i Hukuk Grubu I. stiklal Grubu Grup Halk Zmresi II. Islahat Grubu Grup Yeil Ordu (Zt) Tesand Grubu
Hilafet Ordusu
Ahmet Anzavur
stanbul Hkmeti Tarafndan karlan syanlar Bu ordu, ngilizlerin tevik ve yardmyla Osmanl Saltanatna bal olarak kuruldu. syan, stanbul ve Anadolu arasnda nemli bir geit olan Geyve Boaznn, zmit ve Adapazarnn Kuvay- Milliyecilerin eline gemesini nlemek iin karld. Bat Cephesi komutan Ali Fuat Paa komutasndaki Kuvay- Milliye birliklerce datld. Sadrazam Damat Ferit Paa ve ngilizlerin teviki ile Gney Marmara, Manyas, Ulubat, Balkesir ve Gnende karld. (Ama, boazlarn elde tutulmas) syan erkes Ethem tarafndan (Kuvayseyyare) bastrld. Aznlklar Tarafndan karlan syanlar Fener Rum Patrikhanesi ve ngilizlerin kkrtmasyla Rumlarn Samsun, aramba, Bafra, Erbaa, Tokat, Amasya ve Batumda kartt isyandr. (Pontus Rum Devleti ve Yunanllar iin) ukurova ve Dou Anadoluda Ermeni devleti kurmak iin Fransz desteindeki Ermenilerce karld. Kuvay- Milliyeciler tarafndan bastrld. Eski Kuvay- Milliyeciler Tarafndan karlan syanlar erkez Ethem, kendine bal Kuvayseyyare adn verdii birlikleri Ktahya, Gediz ve Demirci tarafnda ayaklandrmtr. Bu ayaklanma, I. nn sonras smet Bey tarafndan bastrld.
Rum syan Ermeni syan
erkez Ethem
Demirci Mehmet Denizli, Burdur, Dinar civarlarnda kan ayaklanmadr. Refet Paa tarafndan bastrld. Yrk Ali Efe Cemil eto Ali Bat eyh Eref eyh Recep Kokiri Milli Aireti Deliba Mehmet Konya Afyon Yozgat Bolu - Adapazar stanbul Hkmeti & tilaf Devletleri Tarafndan karlan syanlar Krt devleti kurmay amalamak iin Garzanda kard. 12. Kolordu tarafnca bastrld. TBMMye kar Mardin, Midyat, Nuseybinde kartld. 5. Tmen tarafndan bastrld. Bayburtta eyh Eref adnda kiinin peygamberlik iddiasyla kt, milli kuvvetlerce bastrld. Sivasta eyh Recep-yandalar, padiahla aralarna girenleri vatan hain iddiasyla karld. Airet reislerinin kkrtmalaryla (Erzincan civar) kan isyan, milli kuvvetler bastrd. TBMMye kar Urfa, Siverekte kt. Milli kuvvetlere malup olarak kat. Deliba Mehmet, 500 asker kaak ile Konyada isyan etti. Refet Paa tarafnca bastrld. stanbul Hkmetinin kkrtmasyla Bozkrda isyan karld. Milli kuvvetlerce bastrld. Afyonda opur Musa, halkn duygularn istismar ederek kard. Milli kuvvetlerce bastrld. Yozgatta TBMMnin padiaha kar kurulduunu syleyerek karld. erkez Ethem bastrd. ngilizler, halkn dini duygular kullanarak halk isyana tevik etti. Milli kuvvetlerce bastrld.
84
******************************************************************************************
syanlarn Nedenleri: Kuvaymilliye eflerinin disiplinsiz hareketleri, Kuvaymilliye eflerinin dzenli orduya gemek istememeleri, stanbul Hkmetinin halkn zerinde etkin olabilmek iin halk kkrtmalar, ngilterenin Boazlarda etkin olmak istemesi, Askerlikten firar edenlerin otorite boluundan yararlanmak istemesi, Osmanl Hkmetinin Milli Mcadelecileri, Bolevik ve ttihat diye tanmlamas, tilaf Devletlerinin Anadoludaki mcadelecileri padiaha karlarm gibi gstermesi, Aznlklarn devlet kurmay amalamas syann Sonular: Milli mcadele uzamtr. galciler lke ilerine doru daha hzl ilerledi. Byk can ve mal kayplar olutu. Meclis otoritesi sarsld. TBMMnin syanlara Kar Ald Tedbirler: Hyanet-i Vataniye Kanunu kabul edildi (29 Nisan 1920): Bu kanunda, TBMMnin merutiyetine fiilen, yaz ve szle kar koyanlar vatan hainidir. Cezas idamdr. Kanunun gerekeleri: Meclis iradesine kar gelenleri ve ayaklanmalar nlemek, Kuvaymilliyenin amalar dnda i yapmasn nlemek, Cezalarn geciktirilmeden uygulanmasn salamak, Meclise olan gveni arttrmak, Askere alma iini hzlandrmak ve orduyu glendirmek, asker kaaklarn engellemek, Osmanl Hkmeti ile ibirlii yapanlar cezalandrmak. Firariler Kanunu kabul edildi (11 Eyll 1920): Askerden kaanlar, kaanlara gz yumanlar herhangi bir ekilde yardm edenleri yarglamak zere TBMM yelerinden oluan stiklal Mahkemeleri kuruldu. Bu mahkeme tarafnca yarglanacaklardr. stiklal Mahkemeleri kuruldu (18 Eyll 1920): TBMMnin otoritesini salamak zere kuruldu. TBMM adna yarg yetkisini kulland. stiklal Mahkemelerinin yeleri TBMM iinden seilir. Bu gler birlii ilkesinin gereidir. Mahkemeler, olaylarn kt yerlerde kurulmu, yarglamas halka ak yaplmtr. Mahkemenin kararlar kesindir. Bu mahkemeler, u kanunlarn uygulanmasnda grev yapmtr: Hyanet-i Vataniye Kanunu, Firariler Hakknda Kanun, Teklif-i Milliye Emirleri Kanunu, Takrir-i Skn Kanunu 1922de karlan kanunla eylem sahas geniletilmitir. dam cezalar meclisin onayna braklm; ancak adil durumlarda bu da istenmemitir. stiklal Mahkemelerin almalar sonucu: Asker kaaklar olaylar azalm ve dzenli ordu kurulmu, isyanlarda belirgin bir azalma olmutur ( gvenlik salanm). TBMM otoritesi glendi. Osmanl ynetiminin Milli Mcadele aleyhindeki fetvasna kar Ankara Mfts Rfat Breki bakanlndaki bir heyet tarafndan Milli Mcadeleyi destekleyen fetva hazrland. Sadrazam Damat Ferit Paa ve Sevr Antlamasn imzalayanlar vatan haini ilan edildi. stanbul Hkmeti ile her trl haberlemeler kesildi, yaptklar tm ilemler yok sayld. Anadolu Ajans kurularak, Milli Mcadele lehine propaganda yapld. I. TBMM Dneminde karlan Yasalar: Anam Vergisinin Arttrlmasna Dair Kanun (lk Kanun), Hyanet-i Vataniye Kanunu (29 Nisan 1920), stiklal Mahkemeleri Kanunu (18 Eyll 1920), Dzenli Ordu Kanunu,
Baz evrelerin manda ve himaye fikrini savunmas, Uzun sava yllarn halk bezdirmi olmas ve halkn yeni bir sava gze alamamas, tilaf Devletlerin para ve silah yardm, Feodal evrelerin Anadoluda yeni bir otorite istememesi, eyhl slamn Mustafa Kemal ve yandalar hakknda yaynlad fetvann Anadoludaki mslman halk kkrtmas, Ordunun datlm olmas, Etkili ahsiyetlerin Ulusal Mcadelenin baarsz olacana inanmalardr.
gvenlik bozuldu. Dzenli orduya katlmlar snrl kald.
85
******************************************************************************************
Firariler Hakknda Kanun (11 Eyll 1920), Nisab- Mzakere Kanunu, Men-i srafat Kanunu, Men-i Mskirat Kanunu, Bakomutanlk Kanunu, stiklal Mar Kanunu, Gmrk Vergisinin Arttrlmasna Dair Kanun, Tekilat- Esasiye Kanunu Not: Mustafa Kemal tarafndan kurulan gazeteler: rade-i Milliye, Hkimiyet-i Milliye ve Anadolu Ajans. Not: Kurtulu Savanda TBMMnin yar resmi yayn organ Hkimiyet-i Milliye, Temsilciler Heyetinin ise rade-i Milliye gazeteleridir. Yeni Yunan Saldrlar (22 Haziran 1920): TBMMnin almas, i isyanlara bastrmaya balamas, Sevr Antlamasn hazrlayan San-Remo konferans kararlarna sert tepki gsterilmesi zerine ngilterenin destei ile Yunan ordusu hem Anadoluda hem de Trakyada genel bir saldr balatmtr. Bu saldr ile Balkesir, Bursa, Salihli, Alaehiri ele geiren Yunan kuvvetleri, Temmuz 1920de Dou Trakyay igal ettiler. Ermeniler de durumdan yararlanarak Kars blgesinde saldrlar younlatrd. SEVR BARI ANTLAMASI (10 AUSTOS 1920)
tilaf Devletleri ile Osmanl Devleti arasnda imzalanacak bar antlamasnn gecikmesi nedenleri: Osmanl Devletini aralarnda paylaamamalar, talyann paynn byk blmnn Yunanllara verilmi olmas, Boazlarn durumu hakknda kesin bir karara varlamam olmas, Anadoluda Trk milletinin byk bir direni balatmas. Londra Konferans (Mart 1920): Fransa, ngiltere, talya katld; zmirin stats grld. zmir ynetimi Yunanistana verilecek, Blgesel parlamento olacak, ehirde Trk bayra dalgalanacakt. San Remo Konferans (16 26 Nisan 1920): Konferansa; ngiltere, talya ve Fransa ile Osmanl katld. Antlamann tasla hazrland. gal blgeleri kesinlik kazanmtr. Hazrlk srecine Osmanl alnmamtr. Sevr Bar Antlamas, Saltanat urasnda onaylanm ve Parise giden Osmanl diplomatlar tarafndan imzalanmtr. TBMM, bunlar imzalayanlar vatan haini ilan etmi ve Kurtulu Sava Cephe ksmna gemitir.
86
******************************************************************************************
Sevr Antlamasnn Maddeleri Yunanistana; stanbul il snrna kadar Dou Trakya (Rumeli), zmir evresi, kalan Ege adalar, talyaya; Mula Antalya aras, Bat Anadolu civar, Rodos Oniki Ada, Fransaya; Mersin, Adana, Antep, Mara, Urfa (Tokata kadar), Ermenilere; Dou Anadolu (Gmhane, Erzincan, Mu, Bitlis) (Bu snr Wilson izdi), Trklere; Orta Anadolu civar, Boazlar evresi; Ortak igal (tilaf Trkler), zmit, Bursa, Edremit, ngiltere; Arabistan, Musul dhil Irak, stanbul: Osmanl antlamaya uymad takdirde elinden alnacaktr. Boazlar: inde Trklerin bulunmad bir komisyon tarafndan idare edilecektir. Krdistan: Antlamadan bir yl sonra Krtler, devlet kurmak isterlerse Osmanl Devleti, buna raz olacakt. (Gney Dou Anadoluda bir Krt devletinin plan yaplmtr.) zmir: ehir, Osmanl hkimiyetinde olacak; ama ynetimi Yunanistana braklacakt. Vatandalk: Osmanl vatandalar isterlerse tilaf Devletlerinin uyruuna geebilecek, bu konuda Osmanl hukuku geerli olmayacaktr. Hakem heyetleri sava srasnda eitli sulara karm olanlar lke dna kararak mallarna el koyacakt. Yabanc okullar serbeste faaliyetlerini srdreceklerdir. Yabanclar ve aznlklar her trl eitim etkinliinde bulabileceklerdir. Aznlklar askerlik yapmayacak ve vergi vermeyecekti. Ordu: Toplam 50700 askerden oluacakt. Ar silahlar olmayacakt. tilaf subaylarnn denetiminde olacakt. Askerler gnll cretli olacakt. Donanma 13 kk paradan oluacakt. Her trl askeri uak bulundurmas yasaklanmtr. Her trl tahkimat yasaktr. Mondrosun 7. Maddesi ile askeri kstlama getiren hkmler yrrlkte kalacakt. Savala ilgili sulular mttefiklere, Yunanistana ve Ermenistana teslim edilecekti. Trkiyeden tazminat alnmayacakt. Dyun-u Umumiye, Osmanl Bankasndan oluan bir komisyon ekonomiyi idare edecekti. Sava srasnda zarar gren tilaf Devletleri vatandalarna Osmanl maliyesinden deme yaplacaktr. Kapitlasyonlardan btn mttefik devletler ile Ermenistan Bulgaristan ve Hicaz da yararlanacakt.
Snrlar
Siyasi Hkmler
Aznlklar
Askeri
Sava Esirleri Mali ktisadi
Sevr Antlamasnn Deerlendirilmesi: Antlamann hukuki geerlilii yoktur; nk bir meclis onayndan gememitir. (Meclis-i Mebusan, TBMM) Uygulanamam (l domu) bir antlamadr. nk Trk milletinin direniiyle karlalmtr. Misak- Milliye tam anlamyla ters bir nitelik tar. Trklere nerelerin brakld braklmad kesin belirtilmemitir. Kurtulu Sava kazanld iin uygulanamamtr. Taslak kalmtr. TBMM, Antlamay imzalayanlar vatan haini ilan etmitir. Osmanlnn imzalad son antlamadr. Antlamann ar hkmleri, mcadelenin gereklilii fikrini glendirmitir. TBMMnin gcn arttrmtr. I. Dnya Sava sonunda kabul ettirilmeye allan en ar antlamadr. Bir bar antlamas olmaktan ok, yeni bir sava balatacak nedenler ierir. Not: Sevre gre Osmanl Devletinde Kalan Yerler: Giresun, Ordu, Samsun, Tokat, Amasya, Sinop, orum, Kayserinin Dousu, ankr, Eskiehir, Ankara, Bolu, Zonguldak, Bilecik. TEKLAT-I ESASYE (1921 ANAYASASI) (20 OCAK 1921) Kanun Maddeleri Kanun zellikleri Egemenlik, kaytsz artsz ulusundur. Bu kanun, yeni Trk devletinin hukuki ve siyasi belgesidir. Yrtme gc ve kanun yapma yetkisi TBMMnindir. bir zamanda Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisince ynetilir, hkmeti de TBMM Olaanst dzenlendii iin bu anayasada kii Hkmeti adn alr. hak ve zgrlklerine yer verilmedi. Meclis, iller halk tarafndan seilen yelerden kurulur. htiyalara gre ksa ve zet olarak TBMM seimleri 2 ylda bir dzenlenir, yeler yeniden seilebilir. hazrlanmtr. TBMMnin yelerinin her biri btn ulusun vekilidir. 1924 Anayasasna kadar yrrlkte Meclis, kasm ay banda, ar olmakszn toplanabilir. TBMM Genel Kurulunca seilen bakan bir seim dnemi meclis bakanl kalmtr. grevini de yapar. Meclis, lkeyi kendi iinden setii bakanlar araclyla ynetir. TBMM; yasalarn konulmas gibi birok temel hak ve yetkilere sahiptir.
87
******************************************************************************************
MLL MCADELE MUHAREBELER DNEM CEPHELER B. Gney Cephesi Fransz ve Ermenilerle savald. Bu cephede Kuvaymilliye birlikleri mcadele etmitir.
A. Dou Cephesi Ermenilerle savald. Osmanldan kalan XV. Kolordu bu cephede savamtr.
C. Bat Cephesi Yunanllar ile savald. Bu cephede nce Kuvaymilliye, sonra dzenli ordu mcadele etmitir.
DOU CEPHES (Ermenistan & Grcistan) Ermeni Meselesi: Osmanl Devletinde Ermeniler Millet-i Sadka (Sadk Millet) olarak adlandrlrlar. Ermeni Meselesi; Fransz htilali ve Rusyann kkrtmas sonucu ilk defa Berlin Antlamas ile emperyalist devletlerce sorun olarak ortaya karld. ngiltere Fransa, Ermenileri destekleyerek blgede g olmalarn istiyorlard. Ermeniler, I. Dnya Savana bamsz olma sevdasyla ksa ve isyanlar da karsa da baarl olamad. Kafkas Cephesinde binlerce Trk Ruslarla ibirlii yaparak katlettiler ve Techir Kanunu ile Suriye ve Lbnana srldler. Bolevik htilali ile Rusya, 3 Mart 1918de Brest-Litowsk Antlamasn imzalayarak savatan ekildi. Ermeniler de Kafkaslarda Ermeni Devletini kurdular. Bu devleti Byk Ermenistana dntrmek iin, I. Dnya Sava sonras Wilson ilkeleri hkmne gereke gstererek Dou Anadoluyu igal etmeye baladlar. Ermeniler igallerini hakl gsterebilmek iin, Dou Anadoluda ounlukta olduunu ileri srdler. General Harbourd da Ermenilerin ounlukta olmadn gstermitir. tilaf Devletleri, Sevr Antlamasna da Dou Anadoluda bir Ermeni Devleti kurulmas hkmn koymutu. Ermeniler buna dayanarak Kars, Ardahan ve Oltuyu igal ettiler. Bu arada, Grc birlikleri Artvin, Batum ve avata girmiti. TBMM, 15. Kolorduyu Dou Cephesi komutanlna dntrd ve Kazm Karabekir Paay da cephe komutan olarak atad. (9 Haziran 1920). Sonra Ermenilere taarruz emri verdi. (28 Eyll 1920) Balatlan harekt neticesinde; 29 Eyll Sarkam, 30 Ekim Kars, 7 Kasm Batum kurtarld. Trk birliklerinin Gmrye ulamas ile daha fazla dayanamayarak bar istemek zorunda kald. Kazm Karabekirin isteklerini kabul eden Ermeniler, Grcy boalttlar; ancak TBMMnin verdii notaya kar karak tekrar saldrsalar da tutunamadan tekrar bar istemek zorunda kald. Gmr Antlamas (2 3 Aralk 1920) (TBMM & Ermenistan): Anlama maddeleri: Kars, Sarkam, Kulp, Idr, Selim; Trkiyeye braklacaktr. TBMM tarafndan geersiz saylan Sevr Antlamas, Ermenistan Hkmeti de tanmayacakt. Trk Ermeni snr, Aras Nehri ldr Gl hattna ekilecekti. Ermenistan, Trkiyeye dmanca faaliyette bulunmayacakt. Ermenistann Trkiyeye kar dier devletlerle yapt tm antlamalar kaldracakt. TBMM Hkmeti, Ermenistana istenildii takdirde askeri ve siyasi bakmdan yardm edecekti. Ermenistan herhangi bir saldrya urar ve yardm isterse Trkiye, ona askeri yardmda bulunacakt. Trklere kar silah kullanmam olan Ermeniler isterlerse 6 ay iinde geri gelip eski yerlerine yerleebilecek. Misak- Milliyi tanyacakt. Taraflar birbirinden tazminat talep etmeyecekti. Ermenistan, asker ve silah saysn snrlandracakt. Topraklarnda yaayan Mslmanlarn dinsel ve kltrel haklarn tanyacakt. Gmr Antlamasnn Deerlendirilmesi: TBMMnin yabanc bir devlet ile imzalad ilk antlamadr. TBMMnin uluslar aras alandaki ilk askeri siyasi baarsdr. Ermenilere Sevrin geersizliini kabul ettirmitir. Ermeniler, TBMMnin varln kabul eden ilk devlettir. lk kez siyasi bir szlemede, Trkiye Devleti tabiri kullanld. Ermeni Meselesi sona ermi ve Sovyet Rusyadan gelebilecek yardmlarn n almtr. Dou Cephesi kapanm, kuvvetlerin bir ksm Bat Cephesine kaydrlmtr. Dou snr izilmeye balanmtr. Ermenistan, Misak- Milliyi tanyan ilk lke olmutur. Sovyet Rusyann Ermenistan iki gn sonra igal etmesi, Gmr Antlamasn yrrle sokmam; Kars Antlamasna temel hazrlamtr. Batum Antlamas (23 ubat 1921) (TBMM & Grcistan): arlk Rusyann dalmasndan sonra bamsz olan ve Osmanlnn igallerini frsat bilerek Ardahan, Artvin ve Batumu almas, TBMM tarafndan bir nota yollanarak bu topraklarn iadesi istenmitir. Antlama ile; Ardahan, Artvin ve Batum Trk devletine geri verildi, Grcistan, Ankarada elilik aan ilk devlet olmutur.
88
******************************************************************************************
GNEY CEPHES (Fransa & Ermeniler & ngiltere & talya) Gney Dou Cephesi (Ermeniler & Fransa): Mondrostan hemen sonra Fratn dousunu ngiltere, Adana blgesini Fransa igal etti. ngiltere, sonradan Mara, Urfa ve Antepi (1919) Fransaya brakt. Ermenilerden jandarma birlikleri oluturan Fransa; Msr ve Suriyedeki Ermenileri de bu blgeye getirmitir. Franszlar, igali Ermeni etelerle birlikte srdrmtr. Bu durum karsnda Kuvaymilliye rgtlenmi ve Temsil heyeti ile iliki kurmutur. Sivas Kongresinde alnan karar gerei, blgeye Kuvaymilliyeyi tekilatlandrmak iin subaylar gnderildi. Gney cephesindeki ilk atmalar Adana Drtyolda balad ve direni hzla blgeye yayld. Mara Savunmas: 30 Ekim 1919da igal edildi. Ermeni komitelerle ibirlii yaplmas zerine halk direnie geti.lk direni hareketini St mam yapmtr.Bu direni sonunda 11 ubat 1920de Franszlar ehri terk etti. Urfa Savunmas: Yzba Ali Saip nderliinde direni balatlmas sonucu baar kazanamayacan anlayan Franszlar, 10 Nisan 1920de ehri boalttlar. Antep Savunmas: nce ngilizler, sonra Franszlar tarafndan igal edildi. Bu saldr karsnda ahin lakapl stemen Sait Bey, Kuvaymilliye komutanlna getirildi ve gl Fransz kuvvetleri karsnda tutunamadan 9 ubat 1921de ehri terk ettiler. Adana Savunmas: Fransa tarafndan ilk igale urayan yerdir. Ermenilerin de youn olarak katld saldrlardan halkn direnii ve kahramanca savunmasyla kurtulmutur. Karasal Mfts Mehmet Hocann nderliindeki mcadele 1921 Ankara Antlamasna kadar srmtr. Fransa, Trk ordusunun Sakarya Savandaki baarlarndan etkilenerek Ankara Antlamasn imzalam ve Gney Cephesinden Suriyeye doru ekilmitir. Gney Bat Cephesi (talya): Antalya ve Gney Bat Anadoluyu igal etmi olan talya, zmirin Yunanistana verilmesinde rahatsz olmu ve blge halkna lml davranmtr. Bu da silahl atmalarn yaanmamasna neden olmutur. TBMMnin askeri baarlarndan etkilenerek II. nnden sonra ekilme karar ald, Sakarya Zaferinden sonra da blgeyi tamamen boaltt. BATI CEPHES (Yunanistan) Kuvay- Milliye: Kuvay- Milliyenin oluumuna neden olan etkenler: Mondros Atekesinin tilaf Devletlerince tek tarafl olarak uygulanmaya balanmas, Osmanl ordularnn terhis edilmesi ve halkn gvenliinin tehlikeye girmesi, gal ve katliamlarn halkta bamszlk duygusunu harekete geirmesidir. Kuvay- Milliyenin yararlar: Dman oyalayarak dzenli ordunun kuruluuna zaman kazandrmasdr. (En nemlisi) TBMMye kar kan isyanlarn bastrlmasnda etkin grev almas, Bat Cephesinin askeri iskeletini oluturmas, Ky, kasaba ve ehirlerin gvenliklerini salamas, Ulusal bilinci uyandrmalar ve gelitirmeleridir. Kuvay- Milliyenin zararlar: Bamsz davranmalar, belirli bir otorite altna girmek istememeleri, Haksz yarglamalarda bulunmalar, Halktan zorla, para, mal ve asker almalar, Gereksiz yere silah ve cephane kullanmalar, lerinde yasad kiilere de yer vermeleridir. Dzenli Ordu: Kurulu Nedenleri: Kuvaymilliyenin dzenli Yunan ordular karsnda baarsz olmas, Kuvaymilliyecilerin yetkilerini aarak birok kiiyi hukuk d uygulamalarla cezalandrmas, Baz blgelerde halktan zorla para ve yiyecek almalar, Kuvaymilliyenin belli bir otoriteye bal olmamas, askerlik tekniini yeterince bilmemeleri, Milli bamszla ulamak iin dzenli bir ordunun gerekli olmasdr. Olumsuz artlar ramen Kuvay- Milliye, ciddi bir destee sahipti ve tasfiyesi ok zordu. Baz kiiler tarafndan erkez Ethemin Kuvay- Seyyaresi, dzenli ordunun alternatifi olarak grrd. Dzenli ordunun insan kayna olduka azalmt. Asker kaaklar da yz binleri ifade etmekteydi. TBMM, Firariler Kanunu karm ve stiklal Mahkemelerini kurmutu. Bu arada meydana gelen Gediz Taarruzu da Kuvay- Milliyenin tasfiyesini zorunlu hale getirmiti. TBMMnin kurduu dzenli ordu, ilk olarak Bat Cephesinde mcadeleler etmitir.
89
******************************************************************************************
Gediz Taarruzu (24 Ekim 1920) Baz Kuvay- Milliye efleri ve komutanlar, Gedizde bulunan dman glerinin bulunduu konum itibariyle yok edilebileceklerini ne srerek ve Bat Cephesi komutanlna bal dzenli birlikler ile Kuvay- Seyyare (erkez Ethem) birlikte 24 Ekimde Gediz Taarruzunu balattlar; ancak Trk kuvvetlerinin yenilgisi ile sonuland. Bat Cephesi komutanlndan Ali Fuat Paa alnd ve bu cephe yeniden dzenlendi. Bu cephe ikiye blnerek; kuzeye smet Beyin, gneye Refet Beyin emrine verildi. Ayrca cepheler genelkurmay bakanlna balanarak askeri otorite de saland. (12 Kasm 1920) Dzenli ordunun da kurulmasyla erkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe ayaklandlar ve I. nn ncesinde Kuvay- Milliye kesin ekilde tasfiye edildi.
Birinci nn Muharebesi (6 10 Ocak 1921) Nedenleri: Yunanllarn Sevri kabul ettirip TBMMyi datmak istemesi, erkez Ethemin dzenli orduya katlmamak iin isyan etmesinden Yunanllarn faydalanmak istemesi, Yunanllarn glerini gstermek ve tilaf Devletlerinin daha ok desteini kazanmak istemesi, Trk ordusunu yenerek Ankaraya kadar olan topraklar ele geirmek. Sava Sreci: Yeni kurulan dzenli ordunun kuvvetlenmesine frsat vermemek ve erkez Ethemin TBMMye kar ayaklanmasn frsat bilerek Yunanllar, Bursa, Eskiehir, Uak zerinden Afyon istikametinde saldrya geti. (6 Ocak 1921). 9 Ocakta nn mevzilerine gelen Yunanllar, Trk mevzilerine kar saldrya gemitir. Trk ordusu kademe kademe direni gstermi ve Yunan ordusu harekta devam edemeyerek geri ekildi. Yunan saldrlar balamadan erkez Ethem kuvvetleri de bozguna uratld ve Ethem ile baz adamlar Yunanistana snd. Bylece iki cephede nemli baarlar kazanld. I. nn Zaferinin Sonular: TBMM tarafndan kurulan dzenli birlikler Bat Cephesinde ilk zaferini kazand. Halkn TBMMye olan gveni ve dzenli orduya katlmlar artt. Askere alma ilemleri hzland. Bat Cephesi Komutan smet Paann rtbesi generallie ykseltildi. TBMM tarafndan Tekilat- Esasiye (1921 Anayasas) ilan edildi. Ordu kuvvetlerine moral vermek ve manevi kudreti arttrmak iin 12 Mart 1921de stiklal Mar kabul edildi. (Mehmet Akif Ersoy tarafndan yazld. Okunduu ilk sava ise II. nn olmutur.) TBMM hkmeti, tilaf Devletleri tarafndan Londra Konferansna davet edildi. (23 ubat 12 Mart 1921) Sovyet Rusya ile Moskova Antlamas imzaland. (16 Mart 1921) Afganistan ile Dostluk Antlamas imzaland. (1 Mart 1921) TBMMnin otoritesi saland, Kuvay- Milliye sorunu zmlendi. Londra Konferans (23 ubat 12 Mart 1921): Konferansa Katlanlar: TBMM Hkmeti (Bekir Sami Bey), Osmanl Devleti (Tevfik Paa), ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan. TBMMnin Londra Konferansna katlma amac, bar olmadklar ynnde propagandalar nlemek, milletleraras platformda TBMMnin varln kabul ettirmek ve Misak- Milliyi dnya kamuoyuna duyurmaktr.
90
******************************************************************************************
Londra Konferansnn Toplanma Nedenleri: nn Zaferi zerine, tilaf Devletleri arasnda gr ayrlnn ortaya kmas, Dou Cephesinde Ermenilere kar zafer kazanlmas, Sovyet Rusya ile TBMM arasnda dostluk ilikilerin gelitirilmesi, Gney Cephede Franszlara kar baarlar elde edilmesi, Yunanistana zaman kazandrmak, Sevri yumuatarak TBMMye kabul ettirmek. TBMM Hkmeti, konferansa talya araclyla arlmtr. tilaf Devletleri, hem Osmanl hkmetini, hem de TBMMyi Londra konferansna davet ederek Trk tarafnn grlerinde ayrlk yaratmak ve bundan yararlanmak istemilerdir. Ancak Osmanl Temsilcisi Tevfik Paa, sz gerek temsilci olan TBMMye brakyorum demesi ile bu beklentiyi ykmtr. Sevr Antlamasnda Yaplan Deiiklik nerileri: zmir Trklere verilecek, ehirde Yunan kuvveti bulunacak, Vali olarak atanacak kii Hristiyan olacak. Londra Konferansnn Sonular: Konferansta bar anlamnda bir sonu kmad. tilaf Devletleri, TBMMyi resmen tandlar. Bu konferanstan bir sonu alnamamas, TBMMye Misak- Milliyi gerekletirmek iin kesin bir zaferin kazanlmas gerektiini gsterdi. TBMM, ilk defa uluslar aras bir konferansta temsil edildi. Trk milletinin Sevri kabul etmeyecei bir kez daha vurguland. Yunan ordusu Ankaraya doru saldrya gemek iin zaman kazand. tilaf Devletleri arasndaki gr ayrlklar iyice belirginleti. TBMM, sava taraftar olmadn ispatlad. Misak- Milli snrlar ve Milli Mcadele sebepleri, tm dnya devletlerince anlald. Kapitlasyonlar artracak admlara kar olunduu vurguland. Afganistan Dostluk Antlamas (1 Mart 1921): Moskovada TBMM temsilcileri ile Afganistan temsilcileri arasnda imzalanan dostluk kardelik antlamasdr. Bu antlamaya gre; Taraflar karlkl olarak birbirinin bamszln tanmtr. Trkiyeden Afganistana subay ve retmen gnderilmesi kabul edildi. Taraflarn birine yaplacak saldrnn dierine de yaplm saylaca karara baland. TBMM, kltrel olarak yardm etmeyi taahht etmitir. TBMMnin varln kabul eden ilk doulu ve Mslman devlet Afganistandr. Bu gelime slam dnyasnda TBMM lehine bir etki yapmtr. Moskova Antlamas (16 Mart 1921) (Sovyet Rusya & TBMM): TBMM ilk siyasi ilikiyi Sovyet Rusya ile kurmutur. Kurtulu Savanda Sovyet Rusyann TBMMyi Destekleme Nedenleri: ki lkenin de ortak dmanlara sahip olmas (Emperyalist devletler), Sovyet Rusyann Gney snrnn gvenliini salamak istemesi, Sovyet Rusyann Trkiye ile ilikilerini scak tutarak, Kafkaslar ve Orta Asyaya yaylmak istemesi, Sovyet Rusyann kurulacak yeni Trk devletinde sosyalist sistemin oluturulabilecei beklentisi, Bir sredir sren diplomatik yaknlamann etkili olmas, Yunan ilerleyiinin durdurulmu olmas, Sovyet Rusyann TBMMnin Londra Konferansna katlmasndan endie duymas, Sovyet Rusya, ngilizlerin Boazlara ve stanbula yerlemesini istememesidir. Moskova Antlamas Hkmleri: Taraflardan birinin tanmad bir antlamay dieri de tanmayacaktr. (Sevr Antlamasn tanmayan ilk byk devlet Sovyet Rusyadr.) arlk Rusya ile Osmanl Devleti arasnda yaplan tm antlamalar geersiz saylacaktr. (Trkiye, eskiden en ar ve tazminat olan antlamalar arlk Rusya ile imzalamt; bunun yknden kurtuldu.) Sovyet Rusya, kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul edecek. (Trkiyenin tam bamszln kabul etti.) Misak- Milli, Sovyet Rusya tarafndan kabul edilecek. (lk kez Avrupal byk bir devlet Misak- Milliyi yani Trkiyenin toprak btnln tanmtr.) ki taraf ekonomik ve mali ilikilerini gelitirecektir. (Kurtulu Savaa mali destek gelmektedir.) Batum, Grcistana braklacaktr. (Misak- Milliden verilen ilk tavizdir.) Kars, Ardahan ve Artvin Trkiyede kalacak ekilde Trk Sovyet snr belirlenecekti. Rusya, btn esirleri serbest brakacaktr.
91
******************************************************************************************
Boazlarn btn devletlerin ticaret gemilerine ak kalmas iin Karadenize kys olan devletlerarasnda bir konferans toplanacaktr. Trkiyenin Boazlar zerindeki egemenliini kstlayan kararlar alnmayacakt. (Sovyetler, Boazlarn Trklerin elinde kendi gvenlii asndan uygun karlamtr.) Taraflar topraklarnda, kendilerine kar olan rgtlerin kurulmasna izin vermeyecektir. Moskova Antlamasnn nemi: Sovyet Rusya, Misak- Milliyi tanm ve Sevrin geersizliini kabul etmitir. Batumun Grcistana verilmesi, Misak- Milliden verilen ilk tavizdir. Taraflar uluslar aras alanda birlikte hareket edeceklerini teyit etmitir. Kapitlasyonlarn kaldrlmasn kabul eden ilk byk Avrupa Devleti, Sovyet Rusya olmutur. kinci nn Muharebesi (23 Mart 1 Nisan 1921) Londra Konferansnda istenilen sonucu alamayan tilaf Devletleri, Yunanllar kkrtm ve yunanllarn ikinci defa saldr yaptklar savatr. II. nn Savann Nedenleri: tilaf Devletlerinin Londra Konferansnda isteklerini kabul ettirememesi, Yunanllarn, Trk ordusunun kuvvetlenmesini frsat vermeden datmak, Yunanllarn I. nn Savann intikamn almak istemeleri, TBMMyi datarak Sevri uygulatmak istemeleri, ngilterenin tevik ve yardmlar ile Yunanllar kkrtmalardr. nn mevzilerine kadar ilerleyen Yunanllar, yenilmi ve ardndan geri ekildiler. Bu muharebe Trk ordusunun zaferiyle sonuland. ngilterenin Yunanllara olan gveni de azald. Mustafa Kemal; Siz orada sadece dman deil, milletin maks talihini de yendiniz. demitir. II. nn Savann Sonular: Halkn orduya olan gveni daha da artt. Trk ordusu gcn ispat etti. Yunan ilerleyii bir sre iin de olsa durduruldu. Dzenli ordunun kurulu aamas tamamland. talyanlar igal ettikleri Gneybat Anadoludan kuvvetlerini ekmeye baladlar. Franszlar Zonguldaktaki igallerine son verdiler. Albay smet Bey, generallie terfi ettirildi. Halkn orduya ve Kzlaya mali katks artt. Bat kamuoyunun milli mcadeleye sempatisi artt. ngiltere, Maltada tutuklu bulunan 40 Trk serbest brakt. Refet Bele grevden alnd. ngilterenin Yunanllara olan gvenini sarst ve yeni bir yenilgi halinde yardm keseceklerini bildirdi. ************************************************************************************************** Aslhanlar Dumlupnar Muharebeleri (8 - 15 Nisan 1921) Trk kuvvetleri (Refet Bele nderliinde), geriye ekilen Yunan ordusunu databilmek amacyla Aslhanlar ve Dumlupnar istikametinde saldrya gemitir. Ancak yirmi gn sren mcadelede Trk kuvvetleri baarl olamad. Bu durum, henz Trk ordusunun Taarruz gcne ulaamadnn kantdr. Bat Cephesindeki birliklerin tamam smet Paann komutasna verildi. (Refet Bele grevden alndnda) ************************************************************************************************** Ktahya Eskiehir Muharebeleri (10 24 Temmuz 1921) nn Muharebelerinde ar bir darbe alan Yunanllar, ordusunu glendirerek yeniden saldrya gemitir. Yunan saldrsndan mitli olmayan Fransa ve talyann aksine ngiltere, Yunan ordusuna para ve silah yardm yapmtr. Yunan Kral Alexandre Konstantin, zmire gelerek gazetecilere, Ankarada rportaj iin randevu vererek kendine olan gvenini gstermitir. Yunanistanda genel seferberlik ilan edilmi, btn kaynaklar orduya aktarlmtr. Yunan taarruzu, 10 Temmuzda balam ve Afyon, Ktahya, Eskiehir Yunanllarn eline gemitir. Yunan kuvvetleri yer yer Sakarya Irman getiler. ki ayr koldan saldrya tutunamayan Trk ordusu, Mustafa Kemalin emriyle Sakarya Irmann Dousuna ekildi. Ama; dzenli ordunun yok olmamas, daha elverili artlarda savalmas ve ordunun toparlanmas iin zaman kazanlmasdr. Ktahya Eskiehir Savann Sonular: Fransa ve talya, Anadoludan ekilme kararn askya aldlar. Cephedeki bu baarszlklar mecliste sert tartmalara neden oldu. Hatta bu tartmalarda hkmet merkezinin Ankaradan Kayseriye nakledilmesi teklifi edildi; ancak TBMM tarafnca reddedildi. Asker kaaklar iin de tekrar stiklal Mahkemeleri kuruldu. (I. nn sonras durdurulmutu.) Afyon, Ktahya, Eskiehir blgeleri kaybedilmitir. Kuvay- Milliyeye geri dnlmesi tartmalar yaanmtr. Dzenli ordu, ilk ve son yenilgisini almtr. Muhalifler, Mustafa Kemalin liderliini tartmaya balamtr. Topyekn bir lm kalm savana hazrlanma gerei ortaya kmtr. Bakomutanlk Kanunu, 5 Austos 1921de; Teklifi Milliye Emirleri, 7 8 Austos 1921de karld.
92
******************************************************************************************
Maarif Kongresi, savan devam ettii zamanda Ankarada yapld. Kongreye eitimle ilgili yneticilerden oluan 180 kii katld. Ama, eitime milli bir yn vermek olmutur. Bakomutanlk Kanunu (5 Austos 1921): Milletvekillerin ounluunun hem fikir olduklar nokta, Mustafa Kemalin ordunun bana gemesidir. Bunun nedeni de, kaybedilecek bir savan sorumluluunu ona ykleme dncesidir. Uzun sre tartmalardan sonra kabul edildi. Bu kanuna gre; Meclisin tm yetkileri Mustafa Kemale verildi. (Tek bana yasa karma, bakanlar seme ve stiklal Mahkemesini kurma yetkileri) (Ama, olaanst dnemde abuk karar alma ve hemen uygulama isteidir.) Bu kanunla, ayrld askerlik mesleine yeniden dnmtr. (Amasya Genelgesiyle ayrlmt.) Bakomutanlk yetkileri, aylk srelerle uzatld. (20 Temmuz 1922de sresiz hale getirildi, Cumhurbakan seilinceye kadar devam etti.) Teklifi Milliye Emirleri kartt. Teklifi Milliye Emirleri (Milli Vergi Ykmllkleri) (7 8 Austos 1921): Mustafa Kemal, Trk ordusunun Sakarya Savana hzla hazrlanmasn salamak ve sava gcn arttrmak iin bu emirleri yaymlam ve milletten ok byk fedakrlklar istemitir. (Bakomutanlk yetkisine dayanarak) Bu emirlerin rahat uygulanabilmesi iin stiklal Mahkemeleri kurulmutur. Ama, ordunun ihtiyalarnn giderilmesidir. Emirler, lkenin sahip olduu btn kaynaklar orduya aktarlmasn ierir. Bu emirler, Milli Mcadelenin Trk Milleti tarafndan verildiinin nemli bir kantdr. Emirler: Her kaza da bir Teklif-i Milliye Komisyonu kurulacaktr. Her aile birer kat amar, birer kat orap ve ark hazrlayarak bu kurula verecektir. Halkn ve tccarlarn elinde bulunan eitli dokuma rnlerinin % 40na yakn bedeli sonradan denmek zere el koyulacakt. Yiyecek malzemelerin % 40na yakn paras sonra denmek zere el koyulacakt. Halka ait olan tatlarn her ay 100 km ordu ii tama yapmas zorunludur. Btn sahipsiz olan mallara el koyulacaktr. Halkn elinde bulunan silah ve cephane, 3 gn iinde teslim edilecektir. Yakt ve makine yedek paralarnn % 40na el konulacaktr. lkede bulunan btn teknik elemanlarn saym yaplacaktr. Btn yk hayvanlarnn % 20sine el konulacaktr. Teknik bilgi sahibi kiiler (demirci, dkmc, nalbant, marangoz, vb) derhal ordu saflarna katlacakt. Emirlere uymayanlar stiklal Mahkemelerinde yarglanacakt. Not: Teklif-i Milliye sonras yaplacak Sakarya ve Byk Taarruz Savalar, topyekn savalardr. Sakarya Meydan Muharebesi (23 Austos 13 Eyll 1921) Ktahya Eskiehir Muharebelerinde alnan yenilgi, Yunanllara cesaret vermitir. Trk ordusuna son darbeyi vermek iin Yunanllar harekete gemi ve savunma izgisini aarak Ankaraya 50 kmye kadar yaklamtr. Yunanllarn amac; Sakarya dousundaki Trk ordusunu yok etmek ve TBMMyi ortadan kaldrmaktr. 24 25 Austosta kanl arpmalar meydana gelmi ve 22 gn 22 gecelik muharebeden sonra stnl ele geiren Trk ordusu, kar saldr ile 13 Eyll 1921de Yunan ordusunu Sakaryann batsna ekilmek zorunda brakmtr. Mustafa Kemal, Hatt- Mdafaa yoktur, Sath Mdafaa vardr. O Sath btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kanyla slanmadka vatan terk olunmaz diyerek atmalarn kaderini belirlemitir. Sakarya Meydan Muharebesinin Sonular nemi: TBMM tarafndan Mareallik rtbesi ve Gazilik Unvan verildi. (19 Eyll 1921) Mustafa Kemale ulusun gveni artmtr. Verilen yetkiler uzatlmtr. Mustafa Kemal TBMM zerindeki otoritesi ve saygnl artmtr. Bakomutan olarak kt ilk savatr. asndan Yenilgi bekleyen ittihatlarn umutlar tkenmitir. Halkn morali ykselmi, asker kaaklar azalmtr. Ulus Ordu Trk ordusunda ar askeri kayplar meydana gelmitir. asndan tilaf Devletleri, Yunan ordusuna olan gveni yok olmu ve yardmlar kesmitir. Yunan ordusu, savunmaya ekilmitir. Fransa, Ankara Antlamas yaparak ekilmitir. (20 Ekim 1921) Yunan tilaf Sovyet Rusya ve Kafkasya Devletleri ile Kars Antlamas imzalanmtr. Devletleri ile talya, Anadoludan tamamen ekilmitir. Kafkaslar ngilizler Esirlerin karlkl deitirilmesi antlamas imzalad. (23 Ekim 1921). asndan Yunanllarn Megalo dea fikri tarihe gmlmtr. Antlama devletleri, Sevr koullarn deitirip neride bulunmu; ancak reddedilmitir. Ukrayna ile TBMM arasnda dostluk antlamas imzaland. Trkler iin, 1683 Viyana bozgunu ile ekilme sreci yerini artk taarruza brakmtr. Genel adan TBMMnin ite ve dta olan saygnl artmtr.
93
******************************************************************************************
Not: Antlama Devletleri, Yunan ordusunu glendirmek ve Sevr Antlamas hkmlerini deitirerek TBMMye kabul ettirmek iin; I. nn Sava sonras Londra Konferans ile Sakarya Sava sonras tekliflerde bulunmutur.
I. nn X II. nn X Ktahya Eskiehir X Sakarya X Byk Taarruz X
Savunma Taarruz
Kars Antlamas (13 Ekim 1921) (TBMM & Sovyetler Birlii [Grcistan Ermenistan Azerbaycan]): I. nn Sava sonras imzalanan Moskova Antlamas ile baz przlere zm getirilememitir. Sakarya Savann kazanlmas ile bu problemlere zmnde etkili olmutur. Sovyet Rusyann bu antlamann imzalanmasnda rol oynamasnn temelinde kendine bal topluluklar zerinde etkinliini devam ettirme isteidir. Moskova Antlamasnn tekrar niteliinde olmutur. Antlama Hkmleri; Moskova Antlamas dnda yaplan eski hkml antlamalar hkmsz olacaktr. (arlk Rusya ile) Batum, Grcistana verildi; Ardahan, Trkiyeye brakld. Dou snrmz yeniden izilerek netletirildi. Sovyet Rusyadan sonra Kafkas Cumhuriyetleri de Misak- Milliyi kabul ettiler. Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan ile dostluklar kuruldu. (Taraflar aras ibirlikleri yapld.) Nahcivana muhtariyet (zerk bir ynetim) verildi. stanbulun gvenliinin salanmas ve Boazlarn ticarete almas kararlatrld. (Grcistan taraf oldu.) Dou Cephesi tamamen kapatld. Ankara Antlamas (20 Ekim 1921) (TBMM & Fransa): Fransay TBMM ile Antlamaya iten nedenler: Trk ordusunun Sakarya Savan kazanmas, Fransz kamuoyunun savan srmesini istememeleri, ngiliz Fransz ilikilerin bozulmas, Franszlarn Gney Dou Anadoluda baarszlklardr. Antlama Maddeleri: Taraflar arasndaki sava sona erecektir. Antlamann imzalanmasndan sonra en fazla iki ay iinde Fransa snrnn gneyine, Trkiye ise kuzeyine ekilecektir. Taraflar genel af ilan edecektir. Sava esirleri karlkl olarak serbest braklacaktr. Trkiye Suriye snr, Hatay ve skenderun dnda kalacak ekilde belirlenecekti. skenderunda zel bir ynetim kurulacak ve resmi dil Trke olacakt. Ayrca, halkn her trl geliimi desteklenecek, Hatayn nfus dalm bozulmayacak ve Fransa, Suriyeden ekilirse blge kendi geleceini belirleyecekti. Trkiye ile Suriye arasnda en ksa srede Gmrk Szlemesi imzalanacakt. Sleyman ahn mezarnn olduu Ceber Kalesi, Trk topra saylacakt. Trkiye, Suriyeden geen demiryolundan yararlanabilecektir. Trk kltrnn gelimesine mani olunmayacakt. Trk dili resmiyete sahip olacakt. Trk uyruklular bir kstlama olmadan skenderun limanndan yararlanabilecekti. Antlamann nemi: tilaf Blou paralanmtr. Misak- Milli, tilaf Devletlerinden Fransa tarafnca resmen kabul edilmitir. (TBMMyi tanyan ilk tilaf Devleti, Fransa olmutur.) Hatay Trkleri, baz imtiyazlar kazanmtr; ancak Hatayn topraklar dnda kalmas, Misak- Milliden verilen ikinci tavizdir. TBMMnin Sovyet Rusya ile olan bamll azalmtr. (Rusyann Ankara Antlamasna tepkisi oldu.) Gney Cephesi kapanmtr. Buradaki birliklerin bir ksm Bat Cephesine kaydrld. Yunan igalini destekleyen ngilizler, bu siyasette yalnz kaldlar. Esir Mbadelesi Antlamas (23 Ekim 1921) (TBMM & ngiltere): Maltada bulunan tutuklu Trk esirler serbest braklacaktr. Baz tilaf esirler, teslim edilecektir. tilaf Devletlerinin Atekes ve Bar nerileri (22 Mart 1922): Mustafa Kemal, Avrupadaki diplomatik durumu yakndan grmek iin Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyi Avrupaya gnderdi. tilaf Devletleri, Sevr Antlamasnda baz dzenlemeler yapmak istiyorlard. Bunun iin Trk Yunan savan sona erdirecek bir atekes nerisi 22 Mart 1922 gn tilaf Devletleri tarafndan TBMMye iletildi.
94
******************************************************************************************
Teklif nerileri: Trkiye ile Yunanistan arasndaki sava hali sona erecek. zmir ve Tekirda, Trklere; Bat ve Dou Trakya, Yunanllara braklacak. Milletler Cemiyeti denetiminde douda Ermeni Devleti kurulacak. Asker ve silahtan arndrlm bir ekilde Boazlar Trklere braklacak. Trk asker says 85000 civarnda olacak. Kapitlasyonlarda baz deiiklikler yaplabilir. Trk ile Yunan ordular arasnda 100 km ara olsun, her iki orduyu tilaf gleri denetlesin. Sevr Antlamasnn mali, iktisadi ve adli hkmlerinin bazlarnda Trkiye lehine deiiklik yaplacak. Trkiye, bamszlk anlayna ters den ve Misak- Millide belirtilen kurallara badamayan bu artlar reddetmitir. Bu sre iinde Trk ordusu, dman yurttan atarak kesin bir zafer kazanma amacyla tm hazrlklar tamamlad. Bu artlar, tilaf Devletlerin Sakarya galibiyetini grmezden gelindiini gstermesidir. Bakomutanlk Meydan Muharebesi Byk Taarruz (26 Austos 9 Eyll 1922) Taarruz iin Yaplan Hazrlklar: Seferberlik ilan edildi; Teklif-i Milliye Emirleri uygulanmaya devam edildi. D yardmlar alnd. (Rusya zellikle) Gneydeki kuvvetler Batya kaydrld. Toplar ve silahlar tamir edildi. Mustafa Kemalin Bakomutanlk sresi uzatld. Sakarya Muharebesinde 350 civar subayn ehit dmesiyle, sevk ve idare iin ksa sreli subay yetitirme kurslar dzenlendi. st dzey komuta kademesi dzenlendi. Ktalar, gizlice Yunan hatlarna yaklatrld. Taarruz iin uygun zaman beklendi. Yunan Tarafnn Durumu: Sakaryadan sonra Afyon Eskiehir arasnda gl bir savunma hatt kurdu. talyann boaltt Ske ve Kuadasn igal ettiler. Ege Rumlarn silahlandrdlar. Samsuna bombardmana tuttular. stanbulu igal etmeye hazrlandlar. (Fransa, bu durumda silah kullanacan aklad.) Ordu da Kralc Venizelosu atmas iddetlendi. Taarruzun Balamas Sona Ermesi: 26 Austos sabah Trk topusu atee balad. 27 Austosta dman geri ekilmeye balad. Trk svarisi, Yunanllarn gerisine sarkarak ka yollarn tkam, 30 Austosta dmann ana kuvvetleri yok edilmiti. Mustafa Kemal, Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri! emrini 1 Eyllde vermi ve Yunan ordusunu 9 Eyllde zmirde denize dkmtr. 10 Eyll Bursa, 18 Eyllde Anadoluda Yunan askeri kalmamtr. Bu byk taarruz sonucunda Trk kuvvetlerin bir ksm zmite, dier bir ksm da anakkaleye yaklat. Bu durum sonucunda ngiltere ile scak atma olasln glendirmitir. ngilterenin Trklere kar kuvvet kullanma talebi, Fransa ve talya tarafndan reddedilmi, ngiliz smrgeleri bu istee olumlu cevap vermemitir. ngilizlerin boazlarda tarafsz blge oluturulmas fikrini Mustafa Kemal reddetmi ve yaplan grmeler sonunda 29 Eylldeki askeri harektn sona erdiini bildirmitir. (Sava taraftar olmamasnn nedeni, kinci bir anakkale hezimeti yaamak istememesi ve Fransa ile talyann kar kmasyla kamuoyunun sava gze alamamasdr.) Byk Taarruzun Sonular: Milli Mcadelenin askeri safhas sona ermitir. Anadoluda Yunan igali sona ermitir. Antlama Devletleri, TBMM Hkmetine atekes teklifinde bulunmu ve Mudanya Atekes Antlamasn imzalamtr. (3 11 Ekim 1922) Kurtulu Sava baarya ulamtr. ngilterenin Anadoluyu igal plan sonusuz kalmtr. Kazanlan bu zafer, mazlum milletlerinin kurtuluuna mit olmutur. Mustafa Kemalin Syledii nemli Szler - Savalar SZLER Siz orada sadece dman deil, milletin maks talihini de yendiniz. Hatt Mdafaa yoktur; Sath Mdafaa vardr. O sath btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan kanyla slanmadka vatan terk olunmaz Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri! Mustafa Kemalin Ald dller Mareallik Rtbesi Gazilik Unvan
SAVALAR II. nn Muharebesi Sakarya Sava Byk Taarruz Sakarya Sava
95
******************************************************************************************
MUDANYA ATEKES ANTLAMASI (11 EKM 1922) Grmelere katlanlar: TBMM (smet Paa), ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan (Bir temsilci) ngiltere; stanbul, Boazlar ve Dou Trakyay Trklere vermemek iin silahl mcadeleye hazrlanm; ancak atekes grmelerinin balamasna raz olmutur. ngilterenin atekes imzalamak zorunda kalmasndaki nedenler; ngiliz kamuoyunda sava kartlarnn artmas, Mustafa Kemalin Boazlar konusunda Rusyann da kendilerini destekleyeceini bildirmesi, ngilterenin smrgelerden yardm alamamas, talya ve Fransann savan devam konusunda ngiltereyi desteklememesidir. 3 Ekim gn grmeler balamtr. Yunanistan temsilcisi, grlerini yazl olarak bildirmitir. Anlamazlklar kmasndan grmeler kesilmi; Fransann giriimiyle 6 Ekimde tekrar balayan grmeler 11 Ekimde taraflar arasnda anlalm ve antlama imzalanmtr. Antlama Maddeleri: Maddeler 1) Trk ve Yunan kuvvetleri arasndaki silahl arpmalar sona erecektir. Antlama 14 15 Ekim gecesi yrrle girecektir. 2) Yunan ordular Meri Irmann sol kysna ekilecekti. 3) Yunanllar, 15 gn iinde Dou Trakyay boaltacaklar. Bu blgeleri tilaf Devletleri memurlarna teslim edecekti. tilaf Devletleri de blgeyi Trklere 30 gn iinde teslim edecekti. 4) Gvenlii salamak zere Trkiye blgede 8000 jandarma bulunduracakt. 5) Boazlar, bar konferansna kadar Trk kuvvetleri belirlenen snrlar amayacakt. 6) Kesin bir bar antlamas imzalanncaya kadar stanbul ve Boazlarn idaresi, TBMM Hkmetine brakld. Bu srete tilaf Devletleri az da olsa asker bulundurabilecekti. 7) Bar Antlamasndan bir hafta sonra stanbulu tilaf Devletleri boaltlacakt. Aklamalar Dou Trakyada Yunan sava birlikleri bulunuyordu. Buradaki Yunan birlikleri henz savaa girmemiti. Meri Irmann snr olma zellii devam etmitir. Trk taraf, Yunan ordusunun halka zarar vermesini bu yntemle nlemi, ayrca teslim ilemlerinde taraflar aras scak atma nlenmitir. Trk Yunan savann tekrar balamasn nlemek iin bu karar alnmtr. Trk ngiliz atmasn nlemek iin alnd.
Osmanl Devleti, tilaf Devletleri tarafndan hukuken yok saylmtr.
Antlamann Sonucu nemi: stanbul, Boazlar ve Dou Trakya, savalmadan geri alnd. Mondros Atekes Antlamasnn ve Sevr Bar Antlamasnn hkmlerini kaldrmtr. ngiltere, yeni Trk Devletini tanmtr. Lozan Bar Antlamas iin ortam hazrlamtr. Milli mcadelenin askeri safhas sona erdi. Osmanl Devleti, hukuken yok sayld. (nk tilaflar, stanbulu TBMMye brakt.) smet Paann politik n artmtr. (Lozan konferansa TBMMyi temsilen gnderilmesinde etkilidir.) ngiltere ve Yunanistanda hkmet deiiklikleri olmutur. SALTANATIN KALDIRILMASI (1 KASIM 1922) Kaldrlma Nedenleri: Ulusal egemenlik ile saltanatn badamamas (Temel nedeni), Saltanatn ve stanbul Hkmetinin dmanla ibirlii yapmas ve kkrtc hareketleri, stanbul Hkmetinin de Lozana davet edilmesi (ki taraf aras ikilik yaratmak ve Milli Mcadelenin siyasi safhasn baarszla uratmak nedenleri) TBMM; 1 Kasmda Saltanat Hilafetten ayrarak, Saltanat kaldrd. 17 Kasm gn Padiah Vahdettin, hayatndan endie duyarak ngilizlere snd ve lkeden ayrld. 18 Kasm gn TBMM, Abdlmecit Efendiyi halifelie seti. (Son halifedir.) Sonular: Alt asrdan beri sren Osmanl Saltanat resmen son buldu. Milli hkimiyet ve Cumhuriyet nndeki en byk engel ortadan kalkt. ki bal iradeye son verildi. TBMM gcn iyice pekitirdi. tilaf Devletlerinin Londra Konferansndaki gibi ikilik karma dncesi sonusuz kald. TBMMdeki saltanat yanllarn muhalefeti iyice belirginleti. Saltanatn kaldrlmas iki sorunu gndeme getirdi: Devletin rejimi ve devlet bakanl sorunu. Saltanatn Kaldrlmas, I. TBMM dnemi yaplan tek inklptr. Bu laik devlet anlayna geiin ilk basama oldu. Halifelik makam, kamuoyu hazr olmadndan tr kaldrlmas ileri bir tarihe alnd.
96
******************************************************************************************
LOZAN BARI KONFERANSI (20 KASIM 1922) LOZAN BARI ANTLAMASI (24 TEMMUZ 1923)
Lozan Konferansa Katlan Devletler: TBMM (smet nn, Rza Nur, Hasan Saka ve 34 Brokrat) Trkiye Temsilen tilaf Devletleri Yandalar ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Romanya, Yunanistan, Yugoslavya, Portekiz, Belika Sovyetler Birlii, Bulgaristan Boazlarla lgili Katlanlar ABD Gzlemci Olarak Ankara Hkmetinin Trk Heyetinden Taviz Verilmemesi Gereken Konular: 1) Ermeni Yurdu (Ermenilere Anadoluda Toprak Ayrlmamas), 2) Kapitlasyonlarn Kaldrlmas, 3) Trk Ordusunun Snrlandrlmasna Engel Olunmas. Anlamazlk kan Konular: Ermeni yurdu meselesi, Boazlar meselesi, Irak snr stanbulun tilaflarca boaltlmas Osmanl borlar konusu Kapitlasyonlarn kaldrlmas Sava tazminatlar
97
******************************************************************************************
Konferansta lkelerin stekleri: TBMM, Misak- Milliyi onaylatmak. tilaflar, Sevri onaylatmak. Japonlar, Boazlarda hak elde etmek. Sovyet Rusya, Boazlar konusunda Trk tarafn desteklemek, baz haklar elde etmek. Romanya ve Yugoslavya, baz karlar elde etmek. ABD, gzlemci bulundurmu ve takip etmitir. Konferansa Ara Verildii Sralar Trkiyede Gelien Gelimeler: zmir ktisadi Kongresi toplanmtr. (Mustafa Kemal tarafndan) (17 ubat 1923) Seimler yenilenmi ve II. TBMM dnemi balamtr. (23 Nisan 1923) Yaanan gelimeler karsnda Mustafa Kemal, Ordularn Boazlar ve Musul zerine yrme emri vermitir. Bu olay karsnda yeni bir sava gze alamayan tilaf Devletleri, grmeleri 23 Nisan 1923te yeniden balatt. 24 Temmuza kadar konferans sonras antlama taraflarca imzaland. Antlama Hkmleri: Suriye Snr Bat Snr Yunanistan Snr Irak Snr Marmara Blgesi stanbul Ege Adalar Ege Adas Asker Blgesi Alan 12 Ada Msr Kbrs Blgesi Hatay, anavatann dnda brakld. (Ankara Antlama esas) Meri Nehri, iki devlet arasnda snr kabul edildi. (Mudanya ve stanbul Antlama gerei) Karaaa Trkiyede kald. (Sava tazminat olarak) (Mudanya Atina Ant. gerei) Trk ngiliz ikili grmelerine brakld; ancak zme ulamad. (Musul sorunu) Marmara Denizindeki btn adalar Trkiyeye brakld. gal kuvvetleri, antlama imzalanmasndan sonraki 6 hafta iinde ehri terk edecektir. (2 Ekim 1923te stanbulu terk ettiler. Trkler ise 6 Ekimde stanbula girdi.) Bozcaada ve Gkeada, Trkiyeye brakld. Dierleri Yunanistana verildi. Yunanistan egemenliine braklan Trkiyeye yakn Midilli, Sisam, Sakz ve Nekerya adalar, asker barndrlmayacaktr. 12 Ada, talyaya verildi. Msr ve Kbrs Adas denetimi ngiltereye verildi. Bakan Trk olan ve Milletler Cemiyetine bal bir komisyon tarafndan idare edilecek, Trkiye dhil herhangi bir lke Boazlarda asker bulundurmayacak, Boazlarn her iki yakas da asker ve silahtan arndrlm 20er kmlik blge oluturulacaktr. Ticaret gemilerinin geii serbest braklm, sava gemilerine tonaj ve gn snrlandrlmas getirilmitir. Gelimemizi engelleyici adli mali tm kapitlasyonlar kaldrlmtr. Kaldrld. Trk hkmeti, 5 yldan az olmamak zere gerekli grecei bir sre iin Avrupal hukuk danman alacak, bunlar Adalet Bakanlna bal olacaklardr. (Bu hkmn amac, Trkiyede bulunan yabanc kurumlar Trk yargs dnda tutmakt.) 1854ten itibaren ald borlar, Osmanldan koparak kurulan devletlerarasnda paylatrld. (Kbrs 12 Ada dhil) Trkiyede demeyi taksitler halinde yapmtr. (lk frank, sonra TL olarak denmitir) (1954te bitti.) Aznlklara verilen ayrcalklar son verildi. Snrlar iinde yaan aznlklar Trk Vatanda olarak kabul edildi. Tm yabanc okullar, Trk kanununa tabii olacaklardr. Trkiye, bunu i sorun olarak iddia etmi ve tartlmasn nlemitir. 1926da bu sorun zld. Bat Trakyadaki Trkler ile stanbul Gkeada Bozcaadadaki Rumlar hari dier Trk ve Rum ahalinin (Yunanistandaki Trkler ile Anadoludaki Rumlar) deitirilmesi kararlatrld. dari adli yetkileri elinden alnd. Ekmenlik (Evrensellik) ilevine son verildi. Yabanc kiliselerle iliki kurmamas nedeniyle Trkiyede kalmtr. Yunanistan; Bosnaky ve Karaaa Trkiyeye tazminat olarak vermitir. (Bat Anadoluda verdikleri zararlardan tr). Trkiye, tazminat dememitir.
lke - Snrlar
Boazlar
Kapitlasyonlar Dyun-u Umumiye Yarg
Osmanl Borlar
Aznlklar Meselesi Yabanc Okullar
Mbadele (Nfus Deiim) Patrikhane Sava Tazminat
Lozan Antlamas Kaynakl Gnmzdeki Sorunlar: Yunanistann Anadolu kylarna yakn adalarda (Midilli, Sisam, Sakz ve Nekerya Adalar) askeri g bulundurmas, Ege adalarnda kta sahanl, Bat Trakya Trkleri sorunu (Bu sorun Balkan Savalar ile balam, Lozanda tekrar ele alnmtr.), Gemi teknolojilerin gelimesi ile Boazlarda ortaya kan sorunlar.
98
******************************************************************************************
Lozan Antlamasnda Meydana Gelecek Deiimler: Lozanda Lozan Sonrasnda Aznlklara ayrcalklar verilmesi Yabanc okullar MEBe baland. Taviz Verilmeyen Ermeni Yurdu meselesi Medeni Kanun ile aznlklar TC vatanda sayld. Konular Kapitlasyon meselesi, Yabanc okullar denetim altna alnd. Yabanc okullar meselesi Irak Snr (Musul) 1926 Ankara Antlama ile Musul, Iraka verildi. (Trkiye zm Gmrklerden yararlanma aleyhine) Ertelenen Limanlardan faydalanma Konular 1926 1929da tek tarafl belirlendi. Kabotaj haklar Boazlar Boazlarda Montr Szlemesi ile tam egemenlik saland. Misak- Milliye Aykr Konu Hatay 1939da Hatay, anavatana katld. Konular Lozanda Trkiye Lehine zlemeyen Konular Musul Sorunu, Boazlarn Ynetimi, Hatay Meselesi 12 Ada Ege Adalar Yunanistan Snr, Patrikhane Durumu Konular Lozandan Sonra Tekrar Gndeme Gelenler Musul Sorunu Boazlar Meselesi, Hatay Sorunu (Suriye Snr), Nfus Mbadelesi, D Borlar, Yabanc Okullar Lozan Sonrasnda Snrlar belirlenmiti. Tam bamszlk tannmt. Komisyonun varl devam edecek. Bakan Trk olacak, Trk asker bulundurmayacak. Gkeada, Bozcaada Trkiyeye verildi. Trkiyeye yakn adalarda asker olmayacakt. Trk ngiliz grmelerine brakld. Trk vatanda saylacak, ayrcalklar son verilecek (Baz hukuksal dnda). Trkiye Devleti, Hatay zerk Devleti (ilerde) Kaldrld. Kaldrld. Her lke toprak btnllkleri orannda bor stlenilmitir. Borlar taksitlendirildi. Trk hkmetinin kararlarna brakld. Bar ilanndan bir hafta sonra boaltlacakt. Yurt dna karlamad. stanbulda kalmaya devam edecek, idari adli yetkileri olmayacakt. Snrlandrlma kalkt. (stanbul evresi hari)
Sevr Lozan Antlamalar Karlatrlmas: Lozanda Osmanl Devletinin snrlar belirsizdi. gal ve lke etkinlik blgeleri belirlenmiti ve bamsz deildi. Btn devletlere ak, Trk askeri olmayan ve Boazlar iinde Trk yenin olmad uluslar aras komisyon Ege adalar Yunanistana verildi. 12 Ada Adalar talyaya verilmiti. Musul ngiltere mandas altndadr. Askerlik yapmayacak, vergi vermeyecek ve Aznlklar ayrcalklar devam edecekti. Dou Anadoluda Ermenistan; Krtler isterlerse Yeni Devletler devlet kurabilecekti. Kapitlasyonlar Glendirilecek ve geniletilecekti. Dyun-u Umumi Devam edecekti. Borlar Yabanc Okullar stanbul Patrikhane Ordu Dyun-u Umumiye altnda denecekti. Snrlama olmadan devam edecekti. Osmanl bakenti olarak kalacak, Trkler mcadeleyi brakmazsa elinden alnacakt. Yer almyor. tilaf subaylarnn denetimi altnda 50700 ile snrlandrld.
Lozan Antlamasnn Deerlendirilmesi nemi: Bu antlama ile Anlama Devletleri, Misak- Milliyi kabul etmitir. Trkiye, uluslar aras ilikilerde eit artlarda temsil edilmitir. Osmanl Devleti, milletleraras alanda hukuken sona ermi, yeni Trk Devletinin bamszl tannd. Asrlarca Avrupallarn peinden kotuklar ark Meselesi projeleri iflas etmitir. Lozanda zmlenen konular; kapitlasyonlar, borlar, aznlklar ve sava tazminatdr. Lozanda Trkiye lehine karar kmayan konular; Musul, Hatay, Boazlar, stanbul Rum Patrikhanesi ve Ege Adalar (12 Ada ve Gkeada-Bozcaada dndakiler). Lozandan sonra Batl lkelerle ilikiler de yumuamaya balamtr. Trk milletini esir eden Mondros ve Sevr Antlamalar geersiz hale getirmitir. Bamszlk veren birok millete adeta k tutmutur. Geerliliini gnmzde de srdren, asrmzn en uzun bar antlamasdr. Yeni Trk Devletinin siyasi, sosyal, kltrel ve hukuki alanda yaplacak olan inklplar iin uygun ortam oluturmutur. Lozan, ilk antiemperyalist sava yapan Trklerin varlnn kabul edildii uluslar aras bir belgedir. Askeri mcadeleler, bu belge ile diplomatik zafere dntrd.
99
******************************************************************************************
KURTULU SAVAI CEPHELER SONULARI SONULAR Ermeniler yenilmi, 3 Aralk 1920de Gmr Antlamasn imzalamlar. lk alan ve ilk kapanan cephedir. TBMMnin uluslar aras alanda ilk siyasi ve askeri baarsdr. Douda Misak- Milli kabul ettirilmi ve Ermeniler isteklerinden vazgemilerdir. Sevr Antlamasn ilk reddeden lkedir.
Sava lan Ermenil er
15. Kolordu
DOU
Sava an
CEP HE
talya ile savalmad. II. nnden sonra talyanlar ekilme karar aldlar, Sakarya Savandan sonra da ekildiler. Fransa ile halk mcadele etmitir. Antep, Urfa, Mara halk savunmasyla kurtarld. II. nnden sonra Ankaraya heyet gnderilmitir. Ktahya Eskiehir yenilgisiyle bekleyen Franszlar, Sakarya Muharebesinden sonra 20 Ekim 1921 Ankara Antlamas ile ekildiler. SAVA Taktik Sonu Tarih SONULAR nce erkez Ethem isyan bastrld, sonra Yunanllar malup edildi. Dzenli ordunun ilk sava ve ilk zaferidir. TBMMye olan gven artt. stiklal Mar kabul edildi. 20 Ocak 1921 Tekilat- Esasiye (lk Anayasa) hazrland. 23 ubat 12 Mart 1921 aras Londra Konferans topland. 1 Mart 1921 Trk Afgan Dostluk Antlamas imzaland. 16 Mart 1921 Moskova Antlamas (TBMM & Sovyet Rusya) arasnda imzaland.
Franszlar
GNEY
Kuvay- Milliye
6 10 Ocak 1921 Savunma 22 Mart 1 Nisan 1921 Savunma 23 Austos- 13 Eyll 1921 Savunma
I. nn
Zafer Zafer Zafer Zafer Kayp
talyanlar yurdu boaltmaya balad. Yunanllar tekrar sava kaybetmilerdir. Fransa, Ankaraya heyet gnderdi. Mustafa Kemal, smet Paaya gnderdii telgrafta, Siz orada yalnz dman deil, ayn zamanda milletin maks talihini de yendiniz. demitir. Yunan Kral Konstantin zmire geldi. Trk ordusu yenilmi, Mustafa Kemalin emriyle ordu Sakaryann dousuna ekildi. Mecliste sert tartmalar yaand, Mustafa Kemal suland ve meclisin Kayseriye tanmas istendi. 5 Austos 1921- Mustafa Kemale Bakomutanlk Yetkileri verildi. 7-8 Austos 1921 Teklif-i Milliye Emirleri, Bakomutanlk yetki ile yaymland. Yunan ordusu bozguna uratld. Yunanllar hatt Sakaryann gerisine ekti. Mustafa Kemal, Hatt Mdafaa yoktur, Sath Mdafaa vardr. O sath btn vatandr. dedi. Mustafa Kemale Gazilik Unvan ile Mareallik Rtbesi verildi. Fransa ile Ankara Antlamas imzaland. Kafkas Cumhuriyetleri ile Kars Antlamas imzaland. Ukrayna ile Dostluk Antlamas imzaland. ngiltere ile Esir Deiim Antlamas imzaland. (Maltadaki srgnler yurda dnd.) Mustafa Kemalin bakomutanlk yetkileri uzatld. Mustafa Kemal, Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri! dedi. Yunanllar yenilerek yurdu terk ettiler. Yunan Megalo deas sona erdi. Trk ordusunun Boazlara ynelmesiyle Trk ngiliz atmas gndeme geldi. Mudanya Atekes Antlamas imzaland.
Dzenli Ordu
Yunanllar
Byk Taarruz 26 30 Austos 1922 Taarruz
Sakarya
Ktahya Eskiehir 10 24 Temmuz 1921 Savunma
BATI
II. nn
100
******************************************************************************************
H. ATATRK DNEM POLTKA GELMELER SYAS NKILPLAR

Genel Siyasal Toplumsal Kltrel Hukuksal Ekonomik Trk Devriminin Balca Amalar Siyasal bamszlk temelinde ada uygarlk dzeyine ulamak. Kii yerine ulusal egemenlii etkin klma, gelitirme; tam bamszlk ilkesini gerekletirmek. ada, eitliki bir toplum oluturmak. Kltr ikiliklerine son vermek, kltrel eleri adalk, ulusallk temelinde yeniden oluturmak. ada, laik, eitliki, hukuk dzeni oluturmak; hukuk ikiliine son vermek. Ulusal bir ekonomik yapy gerekletirmek; geni toplumsal katmanlarn ekonomik refah arttrmak. II. TBMMNN AILMASI (11 AUSTOS 1923) Lozan Bar grmeleri devam ederken, devlet sisteminin nasl olaca ve bartan sonra izlenecek politika konusunda milletvekilleri arasnda sert tartmalar yaanm, bunu bilen Avrupal Devletler grmeleri keserek gelimeleri beklemitir. Bu durumu gren Mustafa Kemal, meclisin yenilenmesini istemitir. 1 Nisan 1923te seimler yenilenmi, 11 Austosta ise kinci TBMM toplanmtr. II. TBMMnin Alma Nedenleri: 1921 Tekilat- Esasiye Kanununa gre milletvekillerin 2 yl doldurmu olmas, I. Meclisin olaanst artlar altnda almas ve ypranmas, I. Meclisin yeleri arasnda inklplara kar ve saltanat yanls kiilerin de bulunmas, nklplar gerekletirecek kadrolarn oluturulmak istenmesi (temel nedeni). II. TBMM, nklp Meclisi de denir. 1 Ekim 1927e kadar grev yapmtr. Byk ekimelerin ve bunalmlarn yaanaca meclis olacaktr. Yeni meclis dneminde, Trk siyasal hayat iin nemli gelimeleri: Lozan Bar Antlamasnn Onaylanmas 23 Austos 1923 Halk Frkasnn Kurulmas 9 Eyll 1923 stanbulun tilaf Devletlerce Boaltlmas 6 Ekim 1923 Ankarann Bakent Yaplmas 13 Ekim 1923 Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923) Yeni inklplar gerekletirilmesi. HALK FIRKASININ KURULMASI (11 AUSTOS 1923) CUMHURYET HALK FIRKASI (10 KASIM 1924) Yeni Trk Devletinin ilk partisidir ve Mustafa Kemal tarafndan kurulmutur. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin siyasal partiye dnmesidir. Frkann Kurulu Nedenleri: Yaplmas dnlen inklplar bir kadro eliyle yrtme istei, Halk ile devlet arasnda ba kurma istei, lke sorunlarn disiplinli bir topluluk vastasyla zme dncesi. Cumhuriyet Halk Frkas 10 Kasm 1924: Cumhuriyetin ilanndan sonra isminin bana Cumhuriyet eklenmitir. (10 Kasm 1924) II. TBMMde ounluu elde etmi ve Halklk esasna gre program benimsedi. Cumhuriyetilik, Devletilik, Halklk, Laiklik, Milliyetilik ve nklplk ilkeleri ana ilkeleri olarak kabul etmitir. (1931) Daha sonraki zamanda anayasada yerini ald. (1937) Frkann ikinci kongresinde Mustafa Kemal tarafndan Nutuk (1919 1927) okunmutur. (1927) Ekonomide; Liberalizm + Devletilik (sonradan), Siyasi yaamda; Cumhuriyetilik, Toplumsal yaamda ise Laiklik prensipleri benimsendi. Gnmze kadar sren partidir. Partinin Program: Saltanatn kaldrlmas tartlmaz bir gerektir. Demiryollar oaltlmaldr. Devletilik esas alnmaldr. Askerlik sresi ksaltlmaldr. Aar vergisi kaldrlmaldr. ANKARANIN BAKENT OLMASI (13 EKM 1923) Lozan Antlamasndan sonra bakentin neresi olaca tartlmtr. Milletvekillerin bir ksm stanbul olmas iin teklif vermise de Ankara, oy ounluu ile kabul edildi. Ankarann Bakent olmasnda; Ankarann Trkiyenin ortasnda; askeri ve siyasi ynden gvenli bir yerde olmas,
101
******************************************************************************************
Yurdun her taraf ile ulam ile haberlemenin kolay olmas, TBMMnin Ankarada bulunmas ile Kurtulu Savanda idari merkez olmasdr. 1924 Anayasasnda Ankarann tekilatlanmas: Ankara (Merkez) dari Birim Ynetici l Valisi le Kaymakam Bucak Mdr Ky Muhtar. CUMHURYETN LANI (29 EKM 1923) Halkn, setii temsilciler araclyla kendini ynettii siyasal rejim Cumhuriyettir. Bu ynetim biiminde halkn siyasal idare zerindeki etkinliinin derecesine gre demokrasiye yaklalr veya uzaklalr. 1920 ylnda TBMMnin almas, 1921 Anayasasnda idarenin ulusa ait olduu kararnn alnmas ve 1922 ylnda Saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyet rejimine geiin nemli admlar olmutur. Cumhuriyet rejiminin TBMM alr almaz ilan edilmemesinin nedenleri: Milli glerin paralanmasna engel olmak, Yersiz rejim tartmalarna neden olmamak, Halkn bu duruma henz hazr olmamasdr. Cumhuriyetin lan Edilme Nedenleri: Devlet bakanlnn olmamas (Saltanatn kaldrlmas ile sorun olmutu), Trk Devletinin rejiminin belirsizlii, Devletin adnn olmamas, Ulusal egemenliinin glendirilmesi istei, Meclis Hkmeti Sisteminin yaratt sorunlar ve hkmet bunalm.
Meclis Hkmeti Sistemi Bakanlar, tek tek meclisin salt oyu ile seilir. Bakanlar meclisin kesin denetimi altndadr. Adaylar zerinde antlama salanamadnda hkmetin kurulmas gecikir. Bu sistemde meclis bakan ayn zamanda hkmetin de bakandr. Kabine Sistemi Bu sistemde hkmet oluturacak bakanlar, babakan tarafndan seilir ve cumhurbakannca onaylanr. Bu sistemde hkmet kurulmas ilemi daha kolaydr.
Cumhuriyetin lan le 1921 Anayasasnda Yaplan Deiiklikler: Trkiye Devletinin ynetim ekli Cumhuriyettir. (1. Madde) Resmi dilin Trke, dini ise slam olduu, Hkmet eklinin Kabine Sistemi olduu, Cumhurbakannn Devlet Bakan olduu ve TBMM yeleri arasndan seilecei, Trkiye Devleti, TBMM tarafndan ynetilir. Cumhurbakan, Babakan milletvekilleri arasndan tayin edecei gibi deiikliklerdir. Cumhuriyet lannn Sonular: Rejimin ad konmutur. Devletin ad belirlenmitir. Ulusal egemenlik ilkesi yolunda nemli bir adm atlmtr. Hkmetin oluturulma biimi belirlenmitir. (Kabine Sistemi) Kurulan hkmetler TBMM Hkmeti yerine Cumhuriyet Hkmeti adn ald. Devlet bakan sorunu zmlenmitir. Buna gre; lk Cumhurbakan, Mustafa Kemal seildi. Babakan smet Paa seilerek hkmet kurma grevi verilmitir. Meclis Bakanlna Fethi Okyar getirildi ve Kabine Sistemi getirilerek hkmetin almas saland. Kabine sistemine geilmesiyle, ksmen gler birlii ilkesinden vazgeildi. Artk hkmetleri TBMM deil, cumhurbakann atad babakanlar kurmaya balad. HALFELN KALDIRILMASI (3 MART 1924) 1 Kasm 1922de Saltanatn kaldrlmas ardndan halifelie Abdlmecit Efendi getirildi. Abdlmecit Efendi, Tekilat- Esasiye Kanununa uymay kabul etmesine ramen i ve d kkrtmaclar yznden bu ilkelere riayet etmemitir. Hatta basnn da etkisi ile trenler dzenlemeye, nemli kiileri kabul edip politik demeler vermeye balamasn gren hkmet, yeni rejimle halifelik makamnn bir arada olamayacan ve gerekli almalar yaplarak meclise getirilmesi kararlatrlmtr. 3 Mart 1924de kaldrld. Halifeliin Kaldrlmasnn Nedenleri: lkede hem cumhurbakan hem de halifenin devlet ve dini bakan eklinde iki balln olumas, Halifenin siyasi lider gibi hareket etmeye balamas, Halifenin zerinden d glerin lke ilerine mdahil olmaya almas, Halifelik makamnn, cumhuriyet rejimi ile ulusal egemenlik ilkesi ile elimesi (temel neden), Laik bir devlet yapsnn oluturulmak istenmesi, Yaplmas gereken inklplarn nn ama istei ve halifenin, devrim kartlarnn umudu haline gelmesi, Baz vekillerin, TBMM halifenin, halife de TBMMnindir! eklinde anlaya kaplmas, Hindistanl liderlerin halifenin durumu ile ilgili olarak smet nnye gnderdii mektubun gazetelerde yaymlanm olmasdr.
102
******************************************************************************************
Halifeliin Kaldrlmasnn Sonular: ki bal ynetim grntsne son verildi. Laiklik kartlarnn bir oda kaldrld. Laiklie geiin en nemli adm atld. Halifelikle ilgili kurumlarn ortadan kaldrlmasna ortam hazrlad. Devrimler hz kazand. Cumhuriyet rejimi glendirildi, eski ynetime dnn n kapatld. mmet toplumu anlay yerine Ulus toplumu anlay geerli klnd. Halifeyi yanlarna ekerek smrgelerinde daha rahata ynetim kurmak isteyen d glerin planlar suya dt. OSMANLI HANEDANLARININ YURTDIINA IKARTILMASI KANUNU (3 MART 1924) Bu kanun ile hanedan etrafnda eski rejim taraftarlarnn toplanmasn engelleme dncesi yatar. Osmanl hanedannn saltanat ve halifelik iddiasnda bulunmalar engellenmitir. ERYE VE EVKAF VEKLETNN KALDIRILMASI LE LGL KANUNU (3 MART 1924) Bu yasa halifeliin kaldrlmasna bal olarak karlr. Laik devlete giden yolda dinin devletten soyutlanmas ilkesi gerei, din ileri ile ilgili grevli bir kurumun siyasetin iinde bulunmasn nlemek iin bu kurum kaldrlm. Bu kurumun yerine Diyanet leri Bakanl kurulmutur. eriye Mahkemeleri de kapatld. (8 Nisan 1924) Evkaf Vekleti yerine Vakflar Genel Mdrl kurulmutur. Bu bakanla bal medreseler Milli Eitim Bakanlna bir sre balanarak kapatldlar. TEVHD- TEDRSAT (RETM BRL) KANUNU (3 MART 1924) Eitim retim kurumlarnn birletirilmesi ve devlet denetimi altna alnmasn salayan bu kanunla eitimin laikletirilmesine hizmet edilmitir. lkedeki eitim kargaasna son verip milli ve laik deerler tayan bir eitim sistemi kurabilmek amacyla karlan kanundur. Bu kanun ile Trkiyedeki tm okullar (yabanc okullar dhil) Milli Eitim Bakanlna baland. eriye ve Evkaf Vekletinin btesi, Milli Eitim Bakanlna devredildi. mrn tamamlam, dini eitim veren baz okullar kapatld, yerine din uzman ve dini hizmetleri grecek personel yetitirmek amacyla ilahiyat fakltesi, imam hatip okullar gibi yeni okullar ald. Medreseler kapatld. (11 Mart 1924) Yabanc okullarn mfredatna Trke dersler konulmu ve bu okullar zerinde denetim salanmtr. Eitimin laikletirilmesi ve adalamas yolunda nemli bir adm atld. Eitimde ikilie son verildi. ERKAN-I HARBYE VEKLETNN KALDIRILMASI KANUNU (3 MART 1924) Ordunun siyasal akmlarla ilgili olmas birok soruna tekil etmekte idi. Orduyu siyasetten ayrmak iin bu kurum kaldrlmtr. Bu kurumun yerine Genelkurmay Bakanl getirildi ve Bakanlar Kurulunun dna karld. 1924 ANAYASASI (20 NSAN 1924) 1921 Anayasas olaanst srete hazrland ve bu nedenle kstl tutuldu. Osmanldan kalma baz yasalarn olmas ve bu yasalarn Trk millerinin ihtiyalarna cevap vermemesi yeni bir anayasa hazrlanmasn zorunlu klar. 1924 Anayasas Maddeleri: Egemenlik kaytsz ve artsz milletindir. Trkiye Devletinin ynetim ekli Cumhuriyettir. Trkiye Devletinin dini slam, bakenti Ankara, dili Trkedir. Yasama, yrtme ve yarg yetkisi meclisin kontrolndedir. Gler birliinin doal sonucu olarak yasalar yapar ve onlar yorumlama yetkisi meclise aittir. Meclis, yrtme yetkisini hkmet araclyla kullanr. Yarg hakk, millet adna usul ve kanuna gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr. TBMM yeleri, drt ylda bir seilir. Seme ya18, seilme ya 30dur. Cumhurbakan drt yllk bir sre iin meclis iinden ve tarafndan seilir. Ayn kii ikinci defa seilebilir. Seme ve seilme hakk yalnzca erkekler tarafndan kullanlr. Trkiye Cumhuriyetinin tm vatandalar kanun nnde eittir. Her krk bin kiiye bir milletvekili seme hakk tannd. lkretim zorunlu ve parasz hale getirildi. Vatandan haklarn korumas iin Dantay kuruldu. Vatandalarn eitim, salk ve devlet hizmetlerinden daha iyi yararlanmas saland.
103
******************************************************************************************
1924 Anayasasnda Yaplan Deiiklikler: 1928 1924te yer alan Devletin dini slamdr ibaresi karld. 1928 Cumhurbakan ve Milletvekillerin yemin biimi deitirildi ve yemindeki dinsel ibare kaldrld. 1930 Trk kadnn belediye seimlerine katlmasna dair madde eklendi. 1933 Trk kadnlara muhtar seilme hakk tannd. 1934 Semen ya 18den 22ye karld. 1934 Trk kadnlara milletvekili seme seilme hakk verildi. 1937 Atatrkn 6 Temel lkesi anayasaya eklendi. 1945 Anayasann dili z Trke haline getirildi. 1945 Ezan Trkeletirildi; ama 1954te tekrar eski haline getirildi. 1946 Tek dereceli seim sistemine geildi. Ormanlar devletletirildi. Not: Trkiyenin en uzun sre kalan Anayasasdr ve 1960a kadar srmektedir. TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASI (17 KASIM 1924) Kurucular: Kazm Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat, Refet Bele, Adnan Bey, baz milletvekilleri. Saltanatn kaldrlmas ve cumhuriyetin ilanndan sonra artan gr ayrlklar yznden Cumhuriyet Halk Frkas ile anlamazla dtler ve bu partiyi kurdular. Bu parti, Trkiye Devletinin ikinci siyasi partisi ve ilk muhalefet partisidir. Parti, Cumhuriyeti olmasna ramen zellikle Laiklikle ilgili alanlarda CHPye ters den dnceye sahipti. Halifeliin kaldrlmasna tepkili idi. Dine saygl olduunu tzkte belirtti. Ekonomide, Liberalizm; Siyasi Yaamda, Cumhuriyetilik; Toplumsal Yaamda, zgrlklere, dini dnce ve inanlara sayg ilkeleri benimser. Bu partinin kuruluu ile ilk kez ok partili siyasal yaama geildi. Terakkiperver Partisinin Program: Bireysel zgrlkler korunacak, Vekil seimlerinde tek derece usul uygulanacak, Milletin ak vekleti alnmadka, Anayasa deitirilmeyecek, demimerkeziyetilik (Yerinden ynetim) esas uygulanacak, Cumhurbakan olan kiinin milletvekili kaldrlacak. Bteden maa alan devlet grevlilerinin siyasi partilere ye olmas engellenecek. Dini dnce ve inanlara saygl olunacak. Hkmete ait iftlik ve araziler topraksz kyllere verilecek. lk ubesi Urfada ald. eyh Sait Ayaklanmasnn kmas ve ayaklanmaya baz parti mensuplarnn karmasyla parti, Haziran 1925te kapatld. Partinin kapatlmas, ok partili hayata gei sreci kesintiye uratt. NASTUR SYANI (1924) Hakkri ve civarnda yaayan Hristiyan bir grup olan Nasturilerin ngilizlerin kkrtmasyla kard isyandr. ngilterenin bu isyan desteklemesinde temel neden; blgede byk bir karklk kartarak Musulu kendi lehine zme isteidir. syan, 1926da bastrlm ve Nasturiler, ngiliz ynetimindeki Iraka snmtr. EYH SAT SYANI (13 UBAT 1925) Diyarbakrn Piran Kynde balayan ve ksa srede Erzurum, Bitlis, Elaz, Mu ve Bingl gibi blgelere yaylan ayaklanmadr. Geni kesimlere yaylmasnda ngilterenin isyanclar desteklemesidir. syann Nedenleri: Laik cumhuriyetin ortadan kaldrlmak istenmesi, Krtlerin Dou ve Gneydou Anadoluda Krt Devleti kurmak istemeleri, ngilizlerin Musul sorununu kendi lehlerine zmek iin isyan kkrtmalar, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn yapt propagandalarn etkili olmasdr. syana Kar Alnan nlemler: syan bastramayan Ali Fethi Bey hkmeti istifa etti, smet Paa tekrar babakanla getirildi. Blgesel ksm seferberlik ilan edildi. Blgeye Adanadan bir kolordu gnderildi. 4 Mart 1925 Takrir-i Skn Kanunu karld: Bu kanun ile hkmet, lkenin sosyal ve dzenini, huzur ve sknunu, gvenlik ve asayiini bozmak yolunda faaliyet gsteren, dernek, rgt, gazete ve partileri kapatma gibi her trl yetkiye sahiptir. 1929a kadar srd. Ankara ve Diyarbakrda stiklal Mahkemeleri kuruldu. (Bu kanunun uygulanmas iin) Basna sansr konuldu. Hkmetin nlemleri sonucu, isyan 31 Mays 1925te bastrld ve eyh Sait ile isyanclar cezalandrld.
104
******************************************************************************************
syann Sonular: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld. (3 Haziran 1925) eyh Sait ve arkadalar idam edildi. Musulun sorununun Trkiye aleyhine zmlenmesine ortam oluturdu ve kaybedilmesinde etkilidir. ok partili yaama gei denemelerine ortam uygun olmad iin ara verildi. syan dini nitelikli ve mevcut rejime (cumhuriyete) kar ilk ayaklanmadr. Not: Musulla ilgili Lozan Antlamasndan sonra balayan Trk ngiliz grmeleri sonusuz kald, sorun Milletler Cemiyetine brakld ve Iraka Musulun braklmasyla da Trk ordusu sava hazrlna balad; ancak isyann patlak vermesiyle Musula girilememi ve Ankara Antlamas ile belli artlara gre verilmitir. MUSTAFA KEMALE ZMRDE SUKAST GRM (16 HAZRAN 1926) Terakkiperver Partisinin kapatlmasndan sonra muhalifler, Cumhuriyet ve inklp kartlar ile birleerek Mustafa Kemali ortadan kaldrmak iin bir plan hazrladlar. Nedenleri; devrimin derinlik kazanmas, Mustafa Kemale duyulan kiisel fke ve eski ttihatlarn ynetimde etkinlik kazanmasdr. Ziya Hurit, Laz smail, kr Bey, Arif Bey, Grc Yusuf, opur Hilmi gibi kiiler suikast iin grevlendirildi. Mustafa Kemalin zmir gezisinin gecikmesi ve suikastlar karacak Giritli evkinin durumu zmir Valisine bildirmesi ile geni apta tutuklamalar yaplarak stiklal Mahkemelerinde yarglandlar. Hazrlayc olan eski ttihatlar lkeden tasfiye edildiler; Terakkiperverin ileri gelenleri de ilgilerinin olmamasndan serbest brakldlar. SERBEST CUMHURYET FIRKASI (12 AUSTOS 1930) Kurucusu: Ali Fethi Okyar. Kurulma Nedeni: Demokrasinin tam olarak iletilmek istenmesi, Mecliste muhalefete ihtiya duyulmas, 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn Trkiyeye etkisi ve yeni kadrolara ihtiya duyulmas, Hkmette CHPnin olmasndan denetlenememesi, Deiik kesimlerin grlerinin Mecliste temsil edilmesidir. Ekonomide, Liberalizm; Siyasi Yaamda, Cumhuriyetilik; Toplumsal Yaamda, Laiklik prensibini benimsediler. Partinin zellikleri Program: Mustafa Kemalin tevikiyle kuruldu. Laiklik ve demokrasiyi savundular. Devrimlerden yana bir programa sahiptir. Liberaldir. (Serbest piyasa ekonomisini savundular.) Kadn haklarnn arttrlmasn savundular. Vergileri azaltacan vaat ettiler. Tek dereceli seimleri savundular. Gmrklerde tekelcilie son verilmelidir. Tevik-i Sanayi Kanunu uygulanmaldr. Ksa zamanda gelien bu parti, byk bir ilgi gryordu. zmir ve evresinde gezi srasnda iktidar aleyhine gsteriler yaplm ve parti tekilatlarna bunun gibi kart dnceliler dolmaya baladlar. 17 Kasm 1930da Ali Fethi Okyar, kt bir olaya sebep vermemek iin partiyi kapatt. Trkiyenin nc partisi, ikinci muhalefet partisi olma zelliine sahiptir. Serbest Cumhuriyet ile CHP arasndaki temel ayrlk Ekonomi politikasdr. Terakkiperver ile ortak politikas Ekonomide Liberalizmi savunmalar, farkl yanlar ise Laiklik ilkesidir. MENEMEN SYANI (23 ARALIK 1930) Menemen Olay, Serbest Cumhuriyet Frkasnn kapatlmasndan sonra inklplara ve dzene kar olanlarn kard bir isyan hareketidir. Partinin kapatlmasndan sonra laiklik aleyhtar, dini nitelikli gsteriler devam etmi; Nakibend Tarikat yesi Dervi Mehmet, etrafna toplad kiilerle zmir Menemende bir ayaklanma kartmtr. syanda mdahale eden Astemen Kubilay ve iki mahalle bekisini ldrerek hkmet konana doru hareket etmitir. Olaya el koyan ordu, sulular yakalayarak cezalandrmtr. syann amac, Cumhuriyet rejimini ykmak ve dini kurallara dayal dzen kurmakt. Menemen olay, inklplarn halka tam olarak anlatlmadn ve Mustafa Kemalin tedirginliinde ne kadar hakl olduunu ortaya koyar. ok Partili Siyasal Sisteme Gei Denemelerine Ara Verilmesinin Nedenleri: Siyasal ve toplumsal istikrarn halen hassas dengelere bal olmas, Devrim kartlarnn siyasal partiler araclyla yaylabilecei endiesi, Halkta demokrasi kltrnn yeterince gelimemi olmas, Devrimlerin yeterince kklememesidir.
105
******************************************************************************************
Not: ok partili yaama, II. Dnya Savann sonrasnda kurulan Birlemi Milletlere ye olmann en nemli koulu olarak demokrasi ile ynetilmek olarak belirlenmi olmasndan geilmitir. Bu nedenle; 1946da Demokrat parti kuruldu, tek dereceli seim sistemi kabul edildi. (Bylece Trkiye, ok partili yaama geebildi.)
BURSA OLAYI (1933) Bursa Ulu Camide ezann Trke okunmasna baz gerici gruplarn kard olaydr. Atatrk, bu olay din deil, dil meselesidir, demitir ve laiklik ilkesine verdii nemi vurgulamtr. NUTUK (SYLEV) Atatrkn kaleme ald en nemli eserdir. 1919 1927 yllar arasnda yaanan olaylar ierir. 19 Mays 1919da Samsuna k ile balar; Genlie Hitabe ile sona erir. Dier eserler: Vatanda ile lgili Medeni Bilgiler, Geometri Kitab, Zabit ve Kumandan ile Hasbihal, Tabiye Tatbikat Seyahati, Takm ve Bln Muharebe Talimi. GENEL KRONOLOJ Nutuk Saltanatn Kaldrlmas zmir ktisat Kongresi II. TBMM Almas Halk Frkas Ankarann Bakent Yaplmas Cumhuriyet lan Halifeliin Kaldrlmas eriye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas Tevhid-i Tedrisat Kanunu Kabul Erkan- Harbiye Vekletinin Kaldrlmas Osmanl Ailesinin Yurtdna karlmas Kanunu Nasturi syan Medreselerin Kapatlmas eriye Mahkemelerin Kaldrlmas 1924 Anayasas lan Cumhuriyet Halk Frkas Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Askerlerin Siyasetten Ayrlmas Kanunu eyh Sait syan Takrir-i Skn Kanunu zmirde Mustafa Kemale Suikast Giriimi Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas Dnya Ekonomik Bunalm Kadnlarn Belediye Seimlerine Katlmas Serbest Cumhuriyet Frkas Menemen Olay Kadnlarn Muhtar Aza Seimlere Katlmas Kadnlarn Milletvekili Seme Seilme Hakk Atatrk lkelerinin Anayasaya Alnmas
1919 1 Kasm 1922 17 ubat 1923 11 Austos 1923 9 Eyll 1923 13 Ekim 1923 29 Ekim 1923 3 Mart 1924 3 Mart 1924 3 Mart 1924 3 Mart 1924 3 Mart 1924 1924 11 Mart 1924 8 Nisan 1924 20 Nisan 1924 10 Kasm 1924 17 Kasm 1924 19 Aralk 1924 13 ubat 1925 4 Mart 1925 16 Haziran 1926 10 Nisan 1928 1929 1930 12 Austos 1930 23 Aralk 1930 1933 1934 5 ubat 1937
1927
1 Ekim 1927
1926
Haziran 1925 31 Mays 1925 1929
17 Kasm 1930
106
******************************************************************************************
I. ATATRK LKELER
ATATRKLK Atatrklk: Trk milletinin tam bamszla, huzura sahip olmas, devletin ulus hkimiyetine uygun ynetilmesi, akln ve bilimin rehberliinde Trk toplumunun muasr medeniyetlere kabilmesi amacyla esaslar Atatrk tarafndan belirlenen devlet, ekonomi ve fikir hayatna ilikin dnce ilkelerine denir. Temel lkeler Cumhuriyetilik Btnleyici lkeleri Milli (Ulusal) Egemenlik Milli Hkimiyet Milli rade Milli Bamszlk Milli Birlik ve Beraberlik Yurt ve lke Btnl nsan ve nsanlk Sevgisi Yurtta Sulh Cihanda Sulh Toplumsal Eitlik Aklclk ve Bilimsellik adallk ve Batllama Yurt Kalknmas lgi Alanlar Siyasal Yaam Dnemleri 1922 1923 1930 1934
Milliyetilik
Kltr Eitim Bamszlk Sosyal Yaam Hukuk adalama Deiim Ekonomi
1919 1922 1928 1932 1926 1934; 1930 1938 1922 1924; 1925 1926 Tm dnemler 1929 1938
Halklk Laiklik nklplk (Devrimcilik) Devletilik
Atatrkln zellikleri: Tam bamszl savunur. Milli egemenlikten yanadr. adalamay hedefler. zgr dnceyi ve insan onurunu temel alr. Temelinde milli kltr ve evrensel deerler vardr. Akln ve bilimin rehberliinde hareket eder. Kendine zg bir yapdadr. Trk milletinin yapsna uygundur. Atatrk lkelerinin Amalar: Trk milletinin huzurunu ve mutluluunu salamak, Trk kltrn milli bir anlayla ada medeniyet dzeyinin zerine karmak, Milli egemenlik esasna dayanan demokrasi anlay iinde uygar bir toplum oluturmak, Milli birlik ve beraberlik ierisinde gl bir Trkiye meydana getirmek. Atatrk lkelerinin Ortak Ynleri: Tm ilkeler toplumun ihtiyalarndan domutur. lkeler Trk Milliyetilii esasna dayanr. lkeler bir btndr. lkelerin yabanc siyasal akmlarla ilgisi yoktur. lkeler Trk milletinin gereidir. Atatrk ilke ve inklplarn dayand temel esaslar: Milli birlik ve beraberlik (milliyetilik), Milli egemenlik, Milli tarih ve milli dil anlay, Bamszlk ve hrriyet, Vatan ve millet sevgisi, ada medeniyet seviyesine ulamak.
107
******************************************************************************************
CUMHURYETLK LKES Bilgiler lgili nklplar Ulusun setii temsilcilerle egemenlii elinde tuttuu ynetim eklidir. Millet iradesinin ynetimde hkim olduu bir TBMMnin almas (23 Nisan 1920), idare eklidir. Saltanatn kaldrlmas (1922), Laiklikle beraber dn verilmeyen iki temel Cumhuriyetin ilan, ilkeden biridir. ok partili siyasal yaama gei, Trk Devletinin temel yapsn ve biimini Halifeliin kaldrlmas, belirler. 1921 1924 Anayasalar, Egemenliin kii veya zmrede deil, ulusta Ordunun siyasetten ayrlmas karar, olmasn ngrr. Kadnlara seme seilme hakk Teokrasiye kardr. Bir devlet biimidir. verilmesi (1934), Atatrkn en byk eseridir. Siyasi partilerin kurulmas, Demokratik uygulamalar esas alr. Semen olmak iin vergi verir artnn Millet devlet btnlemesini salar. kaldrlmas, Milliyetilik halklk laiklik ilkeleriyle i Semen yann drlmesi. iedir. Anayasa kanun stnl anlay vardr. MLLYETLK (ULUSULUK) LKES Bilgiler lgili nklplar Kurtulu Sava Kurtulu Savann temelindeki ilkedir. Yurt, dil, kltr, lke birlii, ortak gemi ve TBMMnin almas, zmir ktisat Kongresinin yaplmas, gelecek kavramlarn ierir. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas, Irklk yoktur. Dyun-u Umumiye idaresinin Kltrel milliyetilik vardr. Milli birlik ve beraberlik, vatan millet kaldrlmas, Halifeliin kaldrlmas, sevgisini kapsar. Kapitlasyonlarn kaldrlmas, Halk yararna i yapmay hedefler. Tevhid-i Tedrisat kanunu, Tam bamszlktan yanadr. Kabotaj Kanununun kabul, lk hayata geen ilkedir. Ayrcalklarn kaldrlmas, Aklcl esas alr, bilime fene dayaldr. Laiktir, din birliine dayanmaz. Din ve Trk Tarih kurumunun kurulmas, mezhep ayrmn reddeder. Trk Dil kurumunun kurulmas, Kii egemenliini reddeder. Yabanclarn elindekilerin millilemesi, Siyasal birlii ngrr. Gmrk vergilerinin arttrlmas, Ayrlk deil, birletirici btnletiricidir. Trk parasnn korunmas kanunu, Ulus birliini tehdit eden unsurlara kardr. Reji idaresinin milliletirilmesi Dil, tarih ve kltr gibi ortak balar olan Trke szlk hazrlanmas, insanlar aras sosyal dayanmay hedefler. Yeni harflerin kabul HALKILIK LKES lgili nklplar Aznlklarn ayrcalklarn kaldrlmas, Aar vergisinin kaldrlmas, Tevik-i Sanayi Kanununun kabul, Halkevlerinin almas, Trk Medeni Kanunun Kabul, Klk Kyafet Kanunun Kabul, Kadnlara seme seilme hakknn verilmesi, Soyad kanununun kabul, Ayrcalk ieren unvanlarn kaldrlmas, Millet Mekteplerinin almas, lkretimin zorunlu cretsiz olmas, Gelire gre vergi alnmas, Eitimde frsat eitliinin yaratlmas, Toprak reformu yaplmas, Okuma yazma seferberlii. Osmanl rtbelerinin yasaklanmas.
Anahtar Kelimeler
Ulus radesi Ulusal Egemenlik Seme Seilme Hakk Millet Meclisi Oy Siyasi Partiler Milletvekillii Millet Devlet Ynetimi Demokrasi Halk ktidar
Anahtar Kelimeler
Ulusal Bamszlk Birlik ve Beraberlik, Dilde Birlik, lk Birlii, Toplumsal Dayanma, Irk Olmama, Aklc nsancl Olma, Millet Gerei, zgr Yaam
Bilgiler Milliyetilik Cumhuriyetilik ilkelerinin doal sonucudur. Demokrasiyle ayn anlamda kullanlmtr. Kii, aile veya zmreye ayrcalk tanmaz. Tm bireyler kanun nnde eittir. mtiyazl snf yerine, meslek ve alma gruplar mevcuttur. Sosyal Devlet anlayn savunur. Toplumun her ferdinin mutluluunu gzetir. Toplumsal birlii amalar. Mali ynden sknt eken kesimlerin refah dzeyini arttrmay amalar. Sosyal adalete, sosyal gvenlie ve adil gelir dalmna nem verir. Halkn kendi kendini ynetmesini ngrr. Milli egemenlii esas alr ve demokrasiyi ngrr. Herkes devletten eit olarak yararlanmaldr.
Anahtar Kelimeler
Eitlik Sosyal Adalet Kanun stnl Halkn Refah ve Huzuru Toplumsal Dayanma Sosyal Devlet Olgusu Halka Hizmet Gelir Dalmnda Adalet Blm
108
******************************************************************************************
Bilgiler Din Devlet ilerinin birbirinden ayrlmas, Her alanda akl ve bilimin n planda tutulmas, nsanlarn din, vicdan, mezhep zgrlne kavumas, Devletin din ve mezhepler karsnda tarafszln korumas, Hukuk birliinin olumasn salar, Teokratik idarelere tamamen zttr, Toplumsal bara katk salar, Devletin resmi dini yoktur, Halkn dini duygularn smrerek siyasal ve kar amal hareket edenlere engel olur. Aklclk ve Bilimsellik, laiklik ilkesinin btnleyicisidir. Kii inanlarnda serbesttir. Din ve inan, bir vicdan sorunudur.
LKLK LKES lgili nklplar Saltanatn kaldrlmas, Halifeliin kaldrlmas, Tevhid-i Tedrisat Kanunu, Medreselerin kapatlmas eriye ve Evkaf Vekletin kaldrlmas Tekke, Zaviye, Trbelerin kapatlmas Medeni Kanunun Kabul Maarif Tekilat Kanunu 1928de Anayasada Dini hkmlerinin (Devletin dini slam) kaldrlmas Dini unvan ve kyafetlerinin kullanlmasnn yasaklanmas Anayasaya 1937de girmesi eriat Mahkemelerinin kapatlmas Yemin maddelerinden Vallahi szcnn kartlmas eyhlislam makamnn kaldrlmas.
Anahtar Kelimeler
Akl Bilim Din, Vicdan ve Mezhep zgrl, lim Dnyevi Uhrevi ayrm, ada Olma, Ruhban Olmama, Fen Hogr
DEVLETLK LKES Bilgiler lgili nklplar ubuk Barajnn kurulmas, Halkn ihtiyalarn karlama amac tar. Devletin siyasi ve kltrel bamszln Merkez Bankasnn kurulmas, salamak iin gerekli ekonomik modeldir. Be Yllk Kalknma Plannn lkenin kalknmas ve halkn ihtiyalarnn hazrlanmas, karlanmas iin gerekli yatrmlarn devlet Smerbank kurulmas, sermayesi ile yerine getirilmesi amalanmtr. Etibank kurulmas, Bu modelde halk devlet birbirine kar Kamu ktisadi Teekkllerinin (KT) deil, birbirinin tamamlaycsdr. oluturulmas, Devlet, serbest rekabeti dzenleyici olmaldr. Maden Tetkik Arama Endstrisinin Ekonomik skntlar aabilmek iin, ortaya almas, konan geici bir modeldir. zel durumlar ile Yabanclarn elindeki iletmelerin satn dnya ekonomik bunalm, bu modelin kalc alnmas, olmasn salamtr. Devlet imknlar ile karayolu ve zel sektr dlamayan bir zellie sahiptir. demiryollarnn yaplmas, letmelerimiz, yabanclarn ellerinden Devlet retme iftliklerin kurulmas alnarak milliletirilmitir. Devlet Demiryollarnn kurulmas, Ekonomide planl kalknmay ngrr. Cam, Deri, Demir elik ve imento Halklk ilkesinin zorunlu tamamlaycsdr. fabrikalarn almas. NKILPILIK (DEVRMCLK) LKES Bilgiler lgili nklplar Trk halknn tam anlamyla medeni ve tm ekliyle modern bir toplum olmas amalanr. Gerekleen deiimlerin korunup, gelitirilip yenilenmesi amalanr. l tart birimlerinin deitirilmesi an ihtiyalarna cevap verme gereklilii Miladi Takvimin kullanlmas ngrlmtr. Uluslar aras rakamlarn kullanlmas Bu ilke Atatrk dncenin duraan Klk Kyafet Kanununun olmasna engeldir. karlmas adalama ve Batllama, ilkenin btnleyicisidir. Dier ilkelerin canl kalmasn Hafta tatilinin deitirilmesi salar. Btn devrimler, bu ilke dorultusunda Uluslar aras saat dilimine geilmesi gerekletirilmitir. ada medeniyetlerin seviyesine ulatrma Btn inklplar, bu ilke gerei amac tar. yaplmtr. Statkoyu reddeder. an ihtiyalarna cevap verebilir. Srekli ada olana ynelir, dinamik kalr. Eski kurumlar ortadan kaldrr.
Anahtar Kelimeler Devlet Planlamas Devlet Yatrm Milli Kalknma Ekonomik Canllk Devlet Fert Tamamlaycs Halkn Refah Seviyesi Milliletirilme Yabanc letmelerin Milliletirilmesi Planl Kalknma zel Teebbs Destei Devlet letmecilii Ekonomi Devlet Bankacl Sosyal Devlet Anlay Kamu Yarar
Anahtar Kelimeler
Batllama lerleme aa Ayak Uydurma Modernizm Geri Gitmeme Muhasrlama Srekli Dinamik Olma adalama Bat le Birlik Dinamizm Statkoya Kar Olma Srekli Deiim
109
******************************************************************************************
BTNLEYC LKELER Milli Egemenlik Egemenliin halka ait olmasn ierir. Sosyal bir kavramdr. Cumhuriyetilii btnler. Ulus btnl, Milliyetilik ile ilgilidir. adalama Batllama Meydana getirilen nklplar, an gerei olarak yaplmtr. nklpl ve laiklii btnler. Batllama baty taklit etmez, onlarn uygulad yntemleri kendi zelliklerine katarak uygular. Modernleme esastr. nsanlk Sevgisi nsan topluluklarn her trl dertten arndrlmasn savunur. Btn milletlerin bir arada ibirlii iinde olmasn ister, btn ilkeleri btnleyen ilkedir. Milli Bamszlk Da kar siyasal ve ekonomik zgrle sahip olmaktr. Milliyetilii btnler. Devletin bamszl ve hrriyeti esastr. Yurtta Sulh Cihanda Sulh Milletin hayat ve lkenin bamszl tehlikeye girmedike savatan uzak kalmak, bar olmak, dnya barnn devamn salama yolunda almak esastr. zellikle Milliyetilik ilkesini btnler. zgrlklk Bireyin zgr biimde yaamasn salar. Her alanda istedii ileri yapmasna olanak verilmelidir. Milli Birlik ve Beraberlik Millet, vatan ile blnmez bir btndr. Milliyetilik ilkesini btnler. lke btnl, milliyetilik ilkesinin doal sonucudur. Bilimsellik Aklclk Hemen her alanda akl ve bilimi esas alr. Laiklik ve inklplk ilkelerini btnler. lke Btnl lke btnl, milliyetilik ilkesinin doal sonucudur. Vatan blnmez bir btndr, paralanamaz.
Not: Medeni Kanunun Kabul; : Vatandalar arasnda sosyal ekonomik eitlii salayan ynde vurgu yaparsa, Halklk : Hukuk sisteminin dine deil, akla ve bilime uygun olmas ynnde vurgularsa, Laiklik : Trk halkn ada bir hukuk sistemine kavuturma eklinde vurgularsa. nklplk ATATRK LKELER ZELLKLER (GENEL HATLARIYLA) ZELLK Egemenliin bir kii veya zmreye deil, ulusta olmasn ngrr. Mustafa Kemalin siyasi tartmalarn uzanda tutulmasn syledii, partiler st grd ilke. Snf ayrmna kardr. Dil, tarih, lk ve kltr gibi ortak balara dayanr. Ulusun varln ve bamsz yapsn korumak ve bu uuru gelecek nesillere aktarmak anlay. Herkesin eit olmas, bir kimseye veya zmreye ayrcalk tannmamas esasna dayanr. Kanunlar karsnda eitlii gerektirir ve her trl imtiyaz reddeder. levini kaybetmi olan eski kurumlar ortadan kaldrr ve bunlarn yerine dinamik, ada kurumlar amak eklinde tanmlanr. Zorunluluktan uygulanmtr. Devletin ekonomiye dorudan mdahalesidir. Uygulan amac, ekonomik ve teknik imknlarn devlet tarafndan salanmasdr. Herkesin dini grevlerini zgrce yerine getirebilmesi ve devletin tm inanlara ayn mesafede durmasn salar. Akla ve bilime dayanr. Not: Bir kanunun ortak ilkeleri: TBMMnin almas 1924 Anayasas Saltanatn Kaldrlmas Halifeliin Kaldrlmas Kadnlarn Siyasi Haklar Medeni Kanun Klk Kyafet Dzenlemesi Ayrcalklarn Kaldrlmas
LKE Cumhuriyetilik Milliyetilik Halklk nklplk Devletilik Laiklik
: Cumhuriyetilik Milliyetilik : Tm ilkeler (1937de Anayasaya girdi.) : Cumhuriyetilik Laiklik : Cumhuriyetilik Laiklik Milliyetilik : Cumhuriyetilik Halklk : Halklk Laiklik nklplk : Laiklik nklplk Halklk : Milliyetilik Halklk Devletilik nklplk Laiklik (Dinen).
110
******************************************************************************************
J. ATATRK NKILPLARI
Siyasi Alandaki Devrimler ve Gelimeler * Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922) * II. TBMM Almas (11 Austos 1923) * Halk Frkas (9 Eyll 1923) * Ankara'nn Bakent Olmas (13 Ekim 1923) * Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923) * Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924) * er'iye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas (3 Mart 1924) * Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) * Osmanl Hanedann Yurtdna kartlmas (3 Mart 1924) * Erkan- Harbiye Vekletinin Kaldrlmas (3 Mart 1924) * 1924 Anayasas ilan (24 Nisan 1924) * Cumhuriyet Halk Frkas (10 Kasm 1924) * Terakkiperver Cumhuriyet Frkas - (17 Kasm 1924 - 5 Haziran 1925), * Askerlerin Siyasetten Ayrlmas - (19 Aralk 1924), * eyh Sait syan - (13 ubat - 31 Mays 1925), * Takrir-i Skn Kanunu - (4 Mart 1925 - 1929), * zmirde Mustafa Kemale Suikast Giriimi (16 Haziran 1926), * Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas (10 Nisan 1928), * Kadnlara siyasi haklarn verilmesi (1930 Belediye - 1933 Muhtarlk - 1934 Milletvekili) * Serbest Cumhuriyet Frkas (12 Austos 1930 - 17 Kasm 1930), * Menemen Olay - (23 Aralk 1930), * Atatrk lkelerinin Anayasaya Alnmas (5 ubat 1937). Eitim ve Kltr Alanndaki Devrimler Hukuk Alanndaki Devrimler
* 1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye) - (20 Ocak 1921) * er'iye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas (3 Mart 1924) * er'iyye Mahkemelerinin Kapatlmas (8 Nisan 1924) * 1924 Anayasas (20 Nisan 1924) * Ankara Hukuk Mektebi'nin Almas (5 Kasm 1925) * Trk (svire) Medeni Kanunu (17 ubat 1926) * Mecellenin Kaldrlmas (17 ubat 1926) * Trk (talyan) Ceza Kanunu (1 Mart 1926) * Trk (svire) Borlar Kanunu'nun kabul (22 Nisan 1926), * Ticaret Kanunu Kara Ticareti (29 Mays 1926), * Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas ve Laikliklemesi (10 Nisan 1928), * Trk (Alman) Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu (20 Nisan 1929), * Ticaret Kanunu Deniz Ticareti (15 Mays 1929), * Kadnlara siyasi haklarn verilmesi (1930 Belediye - 1933 Muhtarlk - 1934 Milletvekili), * Trk (svire) cra - flas Kanunu (30 Haziran 1932), * Atatrk lkelerinin Anayasaya Alnmas (5 ubat 1937).
* Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retimin Birletirilmesi) (3 Mart 1924), * Medreselerin Kapatlmas (11 Mart 1924), * Gzel Sanatlarda nklplar (1924), * Maarif Tekilat Hakknda Kanun (2 Mart 1926), * Harf Devrimi (1 Kasm 1928), * Millet Mekteplerinin Almas (24 Kasm 1928), * Trk Tarih Kurumu'nun Kurulmas (15 Nisan 1931), * Trk Dil Kurumu'nun Kurulmas (12 Temmuz 1932), * Halk Evlerinin Kurulmas (18 ubat 1932), * niversite Reformu (1933), * niversite reniminin Dzenlenmesi (31 Mays 1933), * Ky Enstitlerin Almas (17 Nisan 1940)
Ekonomi Alanndaki Devrimler * zmir ktisat Kongresi (Misak- ktisadi And) (17 ubat 1923), * Aar(r) Vergisinin Kaldrlmas (17 ubat 1925), * iftinin zendirilmesi(1925), * rnek iftliklerin Kurulmas (1925), * Ziraat Banka'snn mknlarnn Arttrlmas (1925), * Tarm Kredi Kooperatiflerinin Kurulmas (1928), * Toprak Reformu (1929), * Trk Parasn Koruma Kanunu (1930), * Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Kurulmas (3 Ekim 1931), * Zirai Donatm Kurumu Kurulmas (1932), * I. Be Yllk Kalknma Plan (1933)- (Uygulan: 1934 - 1938), * Smerbank'n Kurulmas (1933), * Kamu ktisadi Teekklleri (1933), * Yksek Ziraat Enstits'nn Kurulmas (1933), * Etibank'n Kurulmas (1935), * MTA (Maden Tetkik Arama) Enstits Kurulmas (1935), * II. Be Yllk Kalknma Plan (1937 - 1939), * Halk Bankas'nn Almas (1938), * Karabk - Demir elik Fabrikas'nn Kurulmas (1939) Sanayi Alanndaki Devrimler * Bankas'nn Kurulmas (26 Austos 1924), * Devlet Kredisi ile Uak - Alpullu eker Fabrikalar'nn Almalar (1926), * Emlak Eytam Bankas'nn Almas (1926), * Devlet statistik Kurumu'nun Kurulmas (1926), * tibar Milli Bankas'nn Trkiye Bankas ile Birletirilmesi (1927), * Tevik-i Sanayi (Sanayi Tevik) Kanunu (28 Mays 1927), * Sanayi Odalarnn Kurulmas (1935).
Toplumsal ve Sosyal Alanda Yaplan Devrimler * apka Kanunu ve Klk - Kyafet Devrimi, (25 Kasm 1925) * Tekke, Zaviye ve Trbelerin kapatlmas (30 Kasm 1925) * Miladi Takvim'in kullanlmas (1 Ocak 1926), * Uluslararas saat usul - Alafranga saat kabul (1 Ocak 1926), * Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas ve Laikliklemesi (10 Nisan 1928), * Uluslararas Rakamlarn Kabul (28 Mays 1928), * Milletler aras llerin kabul (1 Nisan 1931), * l birimindeki uygulama deiiklii (Arn-endaze yerine metre; okka-kile-dirhem yerine kilogram, litre) (26 Mart 1931) * Din adamlarn mabetler d dini kyafetlerle dolama yasa (1934), * Kadnlarn Erkeklerle Eit Haklara Sahip Olmas(1934) * Soyad Kanunu, Lakap ve Eski Unvanlarn Kaldrlmas (21 Haziran 1934), * Atatrk Soyadnn TBMM'ce Verilmesi (26 Kasm 1934) * Hafta Tatili'nin Deiiklii (Cuma'dan Pazar'a alnmas) - (1935) Ticaret Alanndaki Devrimler
* Kapitlasyonlarn Kaldrlmas (Lozan), * Bankas'nn Kurulmas (26 Austos 1924), * Reji (Ttn) daresi'nin Yabanclardan Satn Alnmas (1925), * Yerli Kumalardan Elbise Giyilmesine Dair Kanun (1925), * Tarm Kredi Kooperatifleri'nin Kurulmas (1925), * Kabotaj Kanunu (1 Temmuz 1926), * Gmrk Tarife Kanunu (1929), * Ticaret Odalarnn Kurulmas (1935),
Bayndrlk, Ulatrma, Salk ve Dier Alanlardaki Devrimler * lk Salk Bakanl'nn Kurulmas (1920), * Karayollarn (45bin) yaplmas (1948'e Kadar), * Yeni 3360 KM Demiryollarnn Yaplmas (1923 - 1938), * Demiryollarnn Milliletirilmesi (1924), * Numune Hastanelerinin 6 lde Kurulmas (1924), * Haydarpaa Liman - Rhtm'nn Milliletirilmesi (1928), * Hfzsshha Enstits'nn Kurulmas (1930), * Trkiye Emlak ve Kredisi Bankas'nn Almas (1936), * Denizbank'n Kurulmas (1937),
111
******************************************************************************************
A. SYAS ALANDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER Saltanatn Kaldrld. (1 Kasm 1922) II. TBMM Ald. (11 Austos 1923) Halk Frkas kuruldu.(9 Eyll 1923) Ankara Bakent ilan edildi. (13 Ekim 1923) Cumhuriyet ilan edildi. (29 Ekim 1923) Halifelik kaldrld. (3 Mart 1924) er'iye ve Evkaf Vekleti kaldrld. (3 Mart 1924) Tevhid-i Tedrisat Kanunu karld. (3 Mart 1924) Osmanl Hanedann Yurtdna kartlmas kanunu kabul edildi. (3 Mart 1924) Erkan- Harbiye Vekletinin Kaldrlmas kabul edildi. (3 Mart 1924) 1924 Anayasas ilan edildi. (24 Nisan 1924) Cumhuriyet Halk Frkas olarak isim getirildi. (Halk Frkasnn ad) (10 Kasm 1924) Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kuruldu (17 Kasm 1924), 5 Haziran 1925te ise kapatld. Askerlerin Siyasetten Ayrlmas ile ilgili kanun kabul edildi. (19 Aralk 1924) eyh Sait syan yaand ve bastrld. (13 ubat - 31 Mays 1925) Takrir-i Skn Kanunu ilan edildi. (4 Mart 1925 - 1929) zmirde Mustafa Kemale Suikast Giriimi yaand. (16 Haziran 1926) Devletin Dini slamdr, hkm Anayasadan kartld. (10 Nisan 1928) Kadnlara siyasi haklar verildi: 1930ta Belediye seimlerine, 1933te Muhtarlk seimlerine, 1934te Milletvekili seimlerine katlma ve seilme hakk verildi. Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu (12 Austos 1930) ve 17 Kasm 1930te kapatld. Menemen Olay yaand ve bastrld. (23 Aralk 1930) Atatrk lkelerinin Tm Anayasaya Alnmas kabul edildi. (5 ubat 1937) B. ETM KLTR ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER 3 Mart 1924 - Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retimin Birletirilmesi) kabul edildi. Bylece lkede eitim kargaasna son verildi, milli laik deerler tayan bir eitim sistemleri kuruldu. 11 Mart 1924 Medreseler Kapatld: an gerisinde kaldklar ve eitimde ikilie yol atklarndan tr, Tevhid-i Tedrisat Kanununun da kabulnden sonra kapatld. Gzel Sanatlarda nklplar (1924): 1924 Ankarada Musiki Muallim Mektebi kuruldu. 1925 Sanayi-i Nefise Mektebi, Gzel Sanatlar Akademisine dntrld. 1930 stanbul Belediyesi Konservatuar slah edildi. 1935 Ankarada Milli Musiki ve Temsil Akademisi (Devlet Konservatuar) kuruldu. 1937 Resim Heykel Mzesi ald. Maarif Tekilat Hakknda Kanun (2 Mart 1926): Eitim hizmetleri dzenlenmi, ilk ve ortaretimin esaslar belirlenmitir. Devletin izni olmadan hibir ekilde okul almayaca belirtildi. ada olmayan dersler programdan kartld. retmen okullarnn says arttrld.
112
******************************************************************************************
Bugnk eitim sistemimizin temeli atld ve Milli Eitim Bakanl yeniden tekilatlandrld. Bu dzenleme ile eitimin milli olmas hedeflenmi ve eitimde frsat eitlii n planda tutularak halk devlet anlayna hizmet edildi. Harf Devrimi (1 Kasm 1928): Kabulnn Nedenleri: Arap harfleri ile okuma yazmann zor olmas, Latin harfleri ile okuma - yazmann kolaylamas ve okuryazar orann arttrmak istenmesi, Arapa harflerinin, Trkenin ses uyumuna uygun olmamas, Trk dilinin gelimesini salamak istenmesi, Arap harflerinin yazm yn nedeniyle teknik basmdan dezavantajl olmas, Eitimi adalatrma istei, Bat ile btnleme isteidir. Sonular: Okuma yazma sorununun en nemli boyutu zme kavumutur. Kitap basmnda nemli bir art saland. Yaz dili ile konuma dili arasndaki uyumsuzluk giderildi. Okuma yazma seferberlii balatld ve Millet Mekteplerinin almasna ortam salad. Bu inklp, Dou kltrnden Bat kltrne geite en nemli aama olmutur. Millet Mekteplerinin Almas (24 Kasm 1928): Yeni harflerin kabul ile Latin harflerinin ksa srede tm yurtta retmek amacyla aldlar. Ayrca okuma yazma orann etkili biimde arttrmak iin de kuruldular. Kurs niteliindedir. Devlet daireleri de mesai sonrasnda faaliyete tahsis edilmitir. Radyodan programlar yaymlanmtr. 15 45 ya arasndaki herkesin bu kurslara katlp devam etmesi zorunlu klnmtr. Halk evlerinin almasyla ilevlerin srdrlmesi devam ettirilmitir. Trk Tarih Kurumu'nun Kurulmas (15 Nisan 1931): Kurulma Nedenleri: Btn Trk topluluklar ile devletlerinin tarihini aydnlatmak, Trklerden nce Anadoluda yaam topluluklar ve devletleri aratrmak, Hanedanc ve mmeti tarih anlay yerine milli bir tarih anlay geerli klmak, Trklerin sar rktan olmadn ortaya koymak, Trk toplumunda milli bir uur oluturmak, Trklerin dnya medeniyetlerine katklarn ortaya koymak, Trklerin dnya medeniyetleri iindeki yerini saptamak, Trklerin slam tarihindeki yeri ve roln belirlemektir. Yaplan almalar: 1931 Liseler iin 4 ciltlik bir Genel Tarih serisi hazrland. 1932 Ankarada I. Tarih Kongresi yapld, Trk Tarih Tezi ortaya atld. 1937 II. Tarih Kongresi topland ve yabanc bilim adamlarnn da kongreye katlmalar saland. Etnografik (Kltrel) ve Arkeolojik almalara nem verildi, mzecilik gelitirildi. Trk Dil Kurumu'nun Kurulmas (12 Temmuz 1932): Kurulma Nedenleri: Trkeyi yabanc dillerin etkisinden kurtarmak, Arapa ve Farsadan Trkeye giren kelime, deyim ve dil bilgisi kurallarn kartmak, Dilde millileme ve sadeleme yolunu benimsemek, Halkn konutuu Trkeyi resmi dil olarak kabul etmek, Trkeye dnya dilleri arasnda nemli bir yer kazandrmak, Trkeyi bir bilim ve kltr dili haline getirmek, Dil birlii salamak ve eitim retim dili olarak kullanmak, Teknik terimlere karlk bulmak, Trkenin kurallarn sadeletirmek gibi nedenler vardr. Yaplan almalar: 1932 I. Dil Kurultay topland. Trke Szlk hazrland. Eski Trk metinleri yaymland. Halk Evlerinin Kurulmas (18 ubat 1932): Yeni devletin adalama ve laikleme abalar iinde bu evler, nemli bir yere sahipti. Milli devletin deerlerini halka benimsetmek ve yeni rejime uygun insanlar yetitirmek amacyla kuruldu. Halkn kltrel geliimini salamak amacyla dil, edebiyat, gzel sanatlar, tiyatro, spor gibi konularda almalar yrtld. Saylar 400 civarna ulamt. 1951de kapatld.
113
******************************************************************************************
niversite Reformu (1933): 1933 Darlfnun kaldrld, stanbul niversitesi kuruldu. 1925 Ankara Hukuk Mektebi ilk alan yksekokuldur. 1936 Yksek Ziraat Enstits olmutur. 1934 Mlkiye Mektebi, Siyasal Bilgiler Fakltesine dntrlmtr. 1936 Ankarada Dil ve Tarih Corafya Fakltesi ald. Gazi Eitim Enstits ald. Yksek retmen Okulu ald. Mesleki Teknik retim Tekilat kuruldu. lkretim mecburi ve parasz hale getirildi. Karma eitime geildi. Trk ocaklar kapatld, Halkevleri ald. Ky Enstitlerin Almas (17 Nisan 1940): Krsal blgelerde retmen (ky retmeni) yetitirmek amacyla ald. smet nnnn Cumhurbakanl dneminde almtr. Hem teorik, hem de pratik eitim verilmitir. Eitimi en cra kelere kadar ulatran ve eitim kltr alannda son derece faydal olan kurumdur. 1954 Demokrat parti dneminde kapatld. C. TOPLUMSAL SOSYAL ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER apka Kanunu (25 Kasm 1925): Nedeni: Topluma ada grnm kazandrmak, ada medeniyetler seviyesine ulatrmak, Toplumda birlii salamak, Osmanldaki dank ve eski kyafet dzenini deitirmek ve ada toplumlara ayak uydurtmak, Bat ile btnleme isteidir. Osmanldaki dank dzenin getirdii olumsuzlar krmak iin Mustafa Kemal, giyimde birlii salamak ve medeni kyafeti halka tantmak ve benimsetmek amacyla, 1925 Austosunda Kastamonu ve neboluya geziler dzenledi. Bu kanun ile fes ve buna benzer balklar yasaklanm, erkekler iin apka giyilmesi zorunlu hale getirildi. Kadnlar iin hibir dzenleme bulunmamaktadr. Tekke, Zaviye ve Trbelerin kapatlmas (30 Kasm 1925): Tarikat yelerinin topland yerlere; Tekke ve Zaviye denir. Trbeler, milli tarihe ve kltre mal olan dini, ilmi ve siyasi nderlerin bulunduu mezarlardr. Tarikatlar, eskiden toplum iinde balar gl idi; zamanla aralarndaki mcadeleler ve birtakm kiiler tarafndan kullanlmas ve karlar iin birilerini kullanmasyla bulunduklar meknlar, halkn duygularnn istismar edildii yerler olmutur. Ayrca trbeler de tarikatlar iin gelir kaps ve insanlarn umut yeri olmutur. Topluma ada deerler kazandrmak, bu sorunlar ortadan kaldrmak ve toplumdaki huzuru salamak iin Tekke, Zaviye ve Trbeler kapatld. eyhlik, Dedelik, Dervilik, Seyitlik, elebilik, Trbedarlk, Falclk, frklk gibi dini unvanlar yasaklanmtr. nemli kiilerin trbeleri ziyaret edilmek adan ak tutulmutur. (Fatih, Mevlana, vb.) Miladi Takvim'in kullanlmas (1 Ocak 1926): Osmanlda dini gnler iin Hicri Takvim, mali iler iin Rumi Takvim kullanlyordu. Aznlklar da kendi takvimlerini kullandlar. Bu alanda grlen karmaaya son vermek ve uluslar aras ilikilerde ekonomi, ticari ve siyasi geliimde uyum salamak iin 26 Aralk 1925te Miladi Takvime geildi, 1 Ocak 1926da kullanlmaya baland. Uluslararas saat usul - Alafranga saat kabul (1 Ocak 1926): Alaturka saat (yaz k gnein batn 12.00 olarak kabul eden saat) kaldrld; Alafranga (Uluslararas) saat (24 saat dilimine gre) kabul edildi. Devletin Dini slam Hkmnn Kaldrlmas (10 Nisan 1928): 1924 Anayasasnda yer alan Devletin dini slamdr ibaresi kaldrlarak Laiklik adna nemli bir yol izlendi. Devletin dini ksaca kaldrld. Uluslararas Rakamlarn Kabul (28 Mays 1928): Bu alanda grlen karmaaya son vermek ve uluslar aras ilikilerde ekonomi, ticari ve siyasi geliimde uyum salamak iin 28 Mays 1928de uluslararas (romen) rakamlar alnd. Milletler aras llerin uygulama deiimleri (26 Mart 1931) ve kabul (1 Nisan 1931): Arn, endaze, okka, dirhem, eki gibi standartlar deien ve kullanm zor ller kaldrld. (26 Mart) Batya uygun olarak onlu sisteme gre dzenlenen Litre, Metre ve Kilo usul getirildi. (1 Nisan) Din adamlarn mabetler d dini kyafetlerle dolama yasa (1934): Bu kanun ile toplum iinde dini kyafetle dolalmas yasaklanmtr. Din adamlarnn ibadethaneler ve dini trenler esnasnda dini kyafet giymelerine izin verilmitir. Dini cemaatlerin en st yetkileri toplumda dini kyafetle dolamas hakk vard: Diyanet leri Bakan, Ortodoks Kilisesi Patrii ve Yahudi Hahamba bu hakka sahipti.
114
******************************************************************************************
Kadnlarn Erkeklerle Eit Haklara Sahip Olmas (1934): Kadnlarn milletvekili seilme hakknn elde etmesiyle olumutur. Soyad Kanunu, Lakap ve Eski Unvanlarn Kaldrlmas (21 Haziran 1934): Trklerde (Osmanlda) soyadlarnn olmamas; mlkiyet, askerlik, evlilik, ticaret ve kiilerde birok karklklara ve karmaaya sebep vermitir. Bu sorunu ortadan kaldrmak iin uygulanmtr. Bu kanuna gre; Her Trk soyad tamak zorundadr. Soyadlar Trke olacaktr. Gln, ahlaka aykr szckler ile memuriyet, rtbe, yabanc rk ve ulus adlar soyad olarak kullanlamayacaktr. Hac, Hafz, Molla, Efendi, Bey, Paa, Hanm, Hanmefendi, Zade, Hazret, Aa gibi eski unvanlarn kullanm da yasaktr. Ayrca Osmanl yneticilerin verdii tm nian ve rtbeleri tamak yasakland. 26 Kasm 1934te TBMM tarafndan Mustafa Kemale Atatrk soyad verildi. Bu soyad, baka kimse tarafndan kullanlmayacaktr. Hafta Tatili'nin Deiiklii - (1935): Uluslararas ilikilerde ekonomi, ticari ve siyasi geliimde uyum salamak iin hafta sonu tatili Cumadan Pazar gnne alnd. D. HUKUK ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER 1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye) - (20 Ocak 1921) ilan edildi. er'iye ve Evkaf Vekleti kaldrld (3 Mart 1924). er'iyye Mahkemeleri kapatld (8 Nisan 1924). 1924 Anayasas ilan edildi (20 Nisan 1924). Ankara Hukuk Mektebi ald (5 Kasm 1925). Trk (svire) Medeni Kanunu (17 ubat 1926): Medeni Kanun: Toplumda evlilik, boanma, miras gibi alanlarda ahslar arasndaki ilikileri dzenler. Osmanl Medeni Kanunu (Mecelle), XIX. yy'da hazrlanm ve ieriinde slam kurallar olmasndan laik deildi ve toplumun tam ihtiyalar karlanamyordu. (Mecellede kiilik, aile ve miras konularna yer yoktu.) Kadn erkek eitliini salamak ve ada laik bir toplum dzeni kurmak iin 17 ubat 1926da kabul edildi. Medeni Kanunun svireden Alnma Nedenleri: Avrupada hazrlanan en son ve pratik kanun olmas, Demokratik ve laik bir ierie sahip olmas, Toplumsal yapmmza uygun olmas, Gelitirilebilir nitelikte olmas, Yarglara geni yetkiler tanm olmas, Avrupadaki medeni kanunlarnn tmnden yararlanm olmas, Kadn erkek eitliine nem vermesi, Meselelere pratik zmler getirmesi gelir. Medeni Kanunun Kapsam Sonular: Kadn erkek eitlii getirildi. Kadna tek ele evlilik hakk tannd. Resmi nikh zorunluluu getirildi. (Nikh ile devlet gvencesi altna alnd.) Mirasta, tanklkta, boanmada, meslek edinmede kadn erkek eitlii salad. Kadnlara istedii meslee girebilme hakk tannd. Evlilik akdini bozma belirli artlara balanm ve boanma hakk kadnlara da tannmtr. Aile kurma konusunda, erkein btn ayrcalklar kaldrld. Anneye ocuun velayetini alma hakk tannmtr. Medeni Kanunda patrikhanenin dnyevi yetkileri elinden alnmtr. Dini yetkilerinin devam etmesine mdahale edilmemitir. Patrikhanenin ve konsolosluklarn mahkeme kurmalar yasaklanm ve yarglama yetkileri sona ermitir. Din ve mezhep farkllklar kaldrlmtr. Barolar kurulmu, mahkemeler yeni dzene uygun olarak yeniden oluturulmutur. Osmanl Medeni Kanunu (Mecelle) kaldrld. Trk Ceza Kanunu, talyadan alnarak kabul edildi. (1 Mart 1926) Borlar Kanunu, svireden alnarak kabul edildi. (22 Nisan 1926) Ticaret Kanunu, Almanya ve Fransadan alnarak kabul edildi. (10 Mays 1926) Ticaret Kanunu Kara Ticareti, 29 Mays 1926da; Deniz Ticareti, 15 Mays 1929da yrrle girdi. Devletin Dini slam Hkm kaldrld (10 Nisan 1928). Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, Almanyadan alnarak kabul edildi. (20 Nisan 1929) cra flas Kanunu, svireden alnarak 24 Nisan 1929da kabul edildi. Ancak faydal olmamasndan 30 Haziran 1932de yeniden dzenlenerek kabul edildi.
115
******************************************************************************************
Kadnlara siyasi haklar verildi: 1930ta Belediye seimlerine, 1933te Muhtarlk seimlerine, 1934te Milletvekili seimlerine katlma ve seilme hakk verildi. Atatrk lkelerinin Anayasaya alnd (5 ubat 1937). E. EKONOM ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER zmir ktisat Kongresi (17 ubat 1923): Bu kongrenin toplanmasnda, ulusal ekonominin amalar ve bu amalara ulalmada takip edilecek metotlar karlatrma fikri etkili olmutur. Bu kongrenin Lozan Grmelerinin olduu zamanlarda toplanmas ekonomik gelimelerin ne kadar nemsendiinin kantdr. Milli Ekonomi lkesi benimsenmitir. Bu ilke, siyasi bamszlktan dn vermeden ekonomik kalknmay gerekletirmek amac tar. Benimsenen ekonomik model, Liberal Ekonomik Sistemidir. Ancak zel giriimin baaramad iler devlet eliyle yaplacaktr. Kongreye; ifti, sanayici, tccar ve ii kesiminin temsilcilerinden 1135 kii katlmtr. Misak- ktisadi (Ekonomi And) lkeleri alnmtr: Yabanclarn kurduu tekellerden kanlacak, Sanayi tevik edilecek, Milli bankalar kurulacak, Devlet, ekonomik grevleri olan bir organ haline gelecek, Demir yollarnn yapm hzlandrlacak, Ham maddesi yurt iinde olan rnlerle ilgili sanayi dallar kurulacak, Kk imalattan, hzl ekilde fabrikaya geilecek, Sendikal haklar tannacak, erbabna amele deil, ii denilecek, zel giriimciye destek olacak bir devlet bankas kurulacak, D rekabet iin sanayi bir btn olacak, Teknik eitim gelitirilecek, Anonim irketlerin kuruluu kolaylatrlacak, Vergi sisteminde reform yaplacak, Kyl iletmelerinde byk retime geilecek, Gmrklerin sanayiciyi koruyacak ekilde dzenlenecek, Yer alt kaynaklar belirlenecek ve iletilecek, Topraksz iftiye topraklar datlacak, Ulatrma sorunlar zlecek, Kendi imknlarla, z kaynaklar deerlendirerek ve byk devletlerin yardm alnmadan kalknma hedeflenmitir. Milli Ekonomi lkesi bu dorultuda benimsendi. Aar (r) Vergisi, 17 ubat 1925te kaldrld, yerine Arazi Vergisi getirildi. Osmanlda alan Ziraat Bankas gelitirildi, sermaye ve ube miktar arttrld. Bu banka araclyla dardan alnan tarm aralar kylye datld. (1925) Tarm Kredi Kooperatifleri 1928de kuruldu: Kylnn kredi, makine, tohum, vb gibi ihtiyalarn daha ucuza karlamak amacyla kurulmutur. Yabanc lkelerden damzlk hayvanlar ithal edildi, retme iftlikleri kuruldu. Numune fidanlk ve reme iftlikleri kuruldu. Toprak Reformu, 1929da yapld: Topraksz kylye toprak vermek amac tar. Ancak devletin elinde bol miktarda hazine arazisi olmadndan, toprak reformu gnmze kadar amacna ulaamad. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm: ki dnya sava arasnn en nemli ekonomik durumu Byk Buhran ad verilen ve tm dnya lkelerini saran ekonomik buhrandr. Nedenlerden biri de New York (ABD) borsasnda meydana gelen ktr. Bu k, hisselerin % 40 orannda dmesine yol at. ABDde birok kii iflas etmi, iyerleri kapanm ve isizlik artmtr. Bu nedenle ABD, ithalat azaltm ve dier devletlere verdii borlar geri istemitir; ama geri alamam, btelerini dengeleyememitir. Evrensel Sonular: Fabrikalar kapanm ve tarm rnleri alc bulamamtr. thalatlar azalmtr. Tketimde karne sistemi uyguland. Gmrkler ykseltildi. Para deerleri dmtr. Siyasi Sonular: I. Dnya Sava sonunda acele ile kurulan demokratik anayasalara gven azald. ve ekmek vadeden diktatrlkler glendi. (Almanya ve talya) Trkiyeye Etkisi: ABDde balayan ekonomik bunalm ihracat yaptmz lke ekonomilerinin klmesine neden olunca hammadde ihracatmz gerilemitir.
116
******************************************************************************************
Menkul Kymetler ve Borsalar Kanunu (1929): Lozan Antlamas ve Dyun-u Umumiye daresi ortadan kaldrlnca yeni devlet, kendi mali politikasn uygulamaya koymutur. Bir yandan Osmanl borlar denmi, dier yandan ak vermeyen bteler yaplm ve para denetimi gereklemi, kamu harcamalarnda savurganla izin verilmemitir. Bamsz gmrk politikas da uyguland. 1929 Bu kanun karlarak kambiyo denetimi balamtr. Bylece; Parann deeri korunmutur. (1930) Parann denetimi, Merkez Bankasnn kurulmasyla saland. (1931) retim olanaklar lsnde arttrld. Anti enflasyonist politikalar izlendi. Sosyal devlet anlayna nem verildi. D borlanmadan kanld. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas Kurulmas (3 Ekim 1931): Osmanlda merkez bankas grevini Osmanl Bankas (ngiliz & Fransz ortaklnda) yerine getiriyordu. lkede ulusal bir merkez bankas kurulmas, ilk kez zmir ktisat Kongresinde ele alnd. Merkez Bankann kurulma karar, 1927de verildi: Bu amala Ali ktisat Meclisince almalar yapld, Almanyadan uzmanlar getirildi ve talyann destei alnmaya alld. Merkez Bankas, 3 Ekim 1931de kuruldu; resmen 1 Ocak 1932de almaya balad. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB)nin Belirtilen Grevleri: Memleketin iktisadi kalknmasna yardmc olmak, Para piyasasn dzenlemek, Hazine ilemleri yapmak, Hkmetle birlikte Trk parasnn deerinin korunmasna ynelik tm nlemleri almaktr. Zirai Donatm Kurumu, kylnn ihtiyalarn gidermek amacyla kuruldu. (1932) I. Be Yllk Kalknma Plan (1933): zel sermayenin sanayi kuramamas sonucu devlet sanayileme iini kendi zerine alm ve bu plan hazrlamtr. 1934te uygulanmaya balam, 1938e kadar srmtr. Bu plann amac, hammaddesi yurt iinde retilen sanayi dallar kurmak, temel tketim mallarnn retimine ncelik vermekti. Bu alanda alan fabrikalar: o Malatya, Bursa, Kayseride Merinos Yn fabrikalar, o Gemlikte suni ipek fabrikas, o Nazillide basma fabrikas, o Beykozda deri fabrikas, o zmitte kt iletmeleri, o Ktahyada Paabahe Cam fabrikas, o Karabkte Demir elik fabrikas ald. Smerbank kuruldu (1933): En nemli sanayi yatrmdr. Tamam devlete aittir. ncelii hammaddesi lkede olan sanayi dallarnda yatrm yapmaktr. I. Be Yllk Kalknma Plannda, hammaddesi yurt iinde retilen sanayi dallar kurmak, temel tketim mallarnn retimi hedefine ulamada motor grevi grmtr. Kamu ktisadi Teekklleri (KT) oluturuldu (1933): Smerbankn yatrmlar ile tekstil (dokuma), maden, kimya, porselen, cam, yapay ipek (emlik), deri (Beykoz) ve Kt (zmit) fabrikalar alarak Trkiyenin ilk KTleri kuruldu. Yksek Ziraat Enstits, tarm alannda uzmanlar yetitirmek iin 1933te kuruldu. Etibank, yer alt kaynaklarnn deerlendirilmesi adna 1935te kuruldu. MTA (Maden Tetkik Arama) Enstits, yer alt kaynaklarnn aratrlmas iin Etibank desteinde 1935te kuruldu. (Aratrmasn MTA, iletilmesini Etibank stlenmitir.) II. Be Yllk Kalknma Plan (1937 - 1939): Bu plan 1937de hazrland, uygulamaya 1938te geildi; ancak II. Dnya Sava yznden uygulanmas ounlukla engellenmitir. Bu planda yatrm yaplmas gerekli alanlar; elektrikasyon, madencilik, limanlar, kimya, makine, yakt sanayileri olarak belirlenmitir. Bu plan dhilinde sadece maden alannda 1939 Karabk Demir elik Fabrikas kurulmutur. Halk Bankas, Esnaf ve Zanaatkrn kredi ihtiyalarn karlamak zere 1933 ylnda kuruldu; ancak 1938te faaliyete geebildi. F. TCARET ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER Kapitlasyonlarn Kaldrlmas: Lozanda kapitlasyonlarn kaldrlmasyla yabanclara tannan ve ekonominin bamszln engelleyen her trl haklara son verildi. Bylece ticaret alannda byk bir engel kalkt. Bankas'nn Kurulmas (26 Austos 1924): Bakanlar Kurulu kararyla kurulan, ilk zel anonim irketi ve bankasdr. Kurulu gerekesi; ziraat, sanayi, maden, enerji, sigortaclk gibi alanlarda yatrm yapmak, yatrm yapacaklara sermaye vermekti. Yani zel sektre kredi destei salar, ticareti canlandrma amac yatar.
117
******************************************************************************************
Reji (Ttn) daresi yabanclardan satn alnd (1925). Yerli Kumalardan Elbise Giyilmesine Dair Kanun karld. (1925) Tarm Kredi Kooperatifleri kuruldu (1925). Kabotaj Kanunu (1 Temmuz 1926): Osmanlda deniz ulamnn byk bir blm ve nemli liman iletmeleri yabanclarn elindeydi. Bu kanun ile; Trk denizlerinde yolcu ve yk tama hakk sadece Trk gemicilerine verildi. Her yl Kabotaj Bayram olarak 1 Temmuzda kutlanr. Gmrk Tarife Kanunu, yerli tccarn korunmas amacyla 1929da deitirilmitir. Ticaret Odalarnn kurulmas kararlatrld. (1935) G. SANAY ALANINDA YAPILAN DEVRMLER GELMELER Bankas kuruldu (26 Austos 1924). Trkiye Sanayi ve Maadin Bankasnn Kurulmas (1924): Osmanl Devletinden kalan sanayi yatrmlarn faal hale getirerek zel sektre devretmek amacyla kuruldu. Ayrca, maden imtiyazlar alp iletmek grevleri de bu bankaya verilmitir. Sanayi-i Maden Bankasnn Kurulmas (1925): lke madenlerini iletmek, zel sektrle ortaklk kurup onlara sermaye salamak ve kredi vererek bankaclk ilemlerini yapmak amacyla kuruldu. Devlet kredisi ile Uak - Alpullu eker Fabrikalar ald (1926). Emlak Eytam Bankas'nn Almas (1926): naat sektrn desteklemek, konut kredisi salamak ve yetim haklarn korumak iin Atatrkn talimatyla kuruldu. Devlet statistik Kurumu'nun Kurulmas (1926): Babakanla bal bir kurulu olarak statistik Umum Mdrl eklinde kuruldu. Mdrlk, 1927 ylnda modern tekniklerle Cumhuriyetin ilk genel nfus saymlarn gerekletirmitir. Bu saymda Trkiye nfusu 13.648.270 olarak tespit etmitir. tibar Milli Bankas'nn Trkiye Bankas ile 1927de birletirildi. Tevik-i Sanayi (Sanayi Tevik) Kanunu (28 Mays 1927): zel sektr sanayi alanna ekmek ve zendirmek iin kurulmutur. Bu kanun ile Devlet, sanayi ile uraanlara ucuz arazi ve bina edinme imkn vermesi, Fabrika aacak kiilerin getirecei makine, hammadde ve aletlerden gmrk alnmamas, Fabrika ve imalathane kuracaklara kredi verilmesi, yol, su, elektrik yardm yaplmas, Fabrika aacak kiilerden nakliye indirimleri ve kazan vergisinden muafiyet olanaklarnn verilmesi. Bu olanaklar u etkenlerden deerlendirilememitir: Sermaye, teknoloji ve bilgi yetersizlikleri ve 1929 dnya ekonomik bunalmnn olumsuz etkileridir. Bu kanundan beklenen yararn salanamamas ve 1929 dnya ekonomik bunalmnn da pay olmas nedeni ile Devletilie geilmitir. Sanayiciye kredi vermek iin Sanayi ve Maadin Bankas kurulmu, daha sonra Smerbanka dnt. Sanayi Odalarnn Kurulmas desteklenmi ve kurulmaya balanmtr (1935). H. BAYINDIRLIK SALIK ULATIRMA VE DER ALANLARDAK DEVRMLER lk Salk Bakanl, 1920de kuruldu. Trkiye Demiryollar letmesi ald. (1924) Yeni demiryollarnn yaplmasna hzl ekilde balad. Yabanc irketlerin elindeki demiryollar 1924te milliletirilmeye baland. 1923 1938 yllar arasnda d desteksiz 3369 km demiryolu yapm gerekletirildi. Karayolu yapm iin vergiler konuldu: Mkellefiyet-i Bedeniye ve Yol Vergileri. Karayollar gelitirilmeye alld. Osmanldaki harap kara yollar yeniden yapld ve 1948e kadar 45000 km yol dendi. Numune Hastanelerinin 6 lde Kurulmas (1924): Ankara, stanbul, Sivas, Erzurum, Trabzon, Diyarbakr. Kabotaj Yasas, 1 Temmuz 1926da kabul edildi. Haydarpaa Liman ve Rhtm, 1928 ylnda milliletirildi. Hfzsshha Enstits'nn Kurulmas (1930): Stma ve Verem gibi hastalklarn nlenmesi amacyla ald. Devlet hastaneleri ald. Salk rgt gelitirildi. Beden Eitimi Tekilat kuruldu. Trkiye Emlak ve Kredisi Bankas, konut yapmna destek vermek amacyla 1936da kuruldu. Denizbank'n Kurulmas (1937): Deniz ulamna ok nem veren devlet, Kabotaj Kanununda salad avantajla deniz yollar ve ticaret filolarn glendirmitir. Deniz iletmecilii ve bankaclk ilemlerini yapmak zere 1937 ylnda kuruldu. Sosyal Gelimeler : ocuk Esirgeme Kurumu ald. Kzlay glendirildi. Yeilay kuruldu.
118
******************************************************************************************
K. ATATRK DNEM TRK DI POLTKALARI VE ATATRK SONRASI DNEM

ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI Atatrk Dnemi Trk D Politikasnn Temel lkeleri Bamszlk Barseverlik Gvenlik Batclk
Gerekilik
Aklclk
Atatrkn D Politika lkeleri 1. Ulusal bamszlmzdan dn vermemek, 7. yi komuluk ilikileri gelitirmek, 8. Uluslar aras sorunlar silaha bavurmadan, 2. Bamszlmza saygl devletlerle ilikileri diplomasiyle zmek, gelitirmek, 9. D bar, i barn temelleri zerinde ina etmek, 3. Devletleraras anlamazlklar ve sorunlar bar 10. Ulusun yaam tehlikede olmadka savatan yoluyla zmek, kanmak, 4. ilere karlmasn nlemek, 11. Ulusal karlarla insan karlarn badatrmak, 5. Baka lkelerin iilerine karmamak, 12. Dnya barna katkda bulunmaktr. 6. lke snrlarna saygl olmak,
*************************************************************************************************** 1923 1932 DNEMLER ARASI DI POLTKA Yabanc Okullar Sorunu Fransa 1926 Maarif Tekilat Irak Sorunu (Musul Meselesi) ngiltere 5 Haziran 1926 Ankara Ant. Kellog Briand Paktna yelik Trkiye 27 Austos 1928 Trkiye 1929 Nfus Mbadelesi Yunanistan 10 Haziran 1930 Ahali Mbadelesi Osmanl Borlar Sorunu Fransa 1930 1954 HooverM.-ABD Milletler Cemiyeti yelii ngiltere-Fransa 18 Temmuz 1932 Cemiyet-i Akvam
A. YABANCI OKULLAR SORUNU 1926 FRANSA (NGLTERE-TALYA) Lozan Antlamas ile yabanc okullarn denetimi Trkiyeye verildi. 3 Mart 1924 Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile lkedeki btn okullar Milli Eitim Bakanlna verildi. 1926 Maarif Tekilat (retimin Birletirilmesi) Kanunu ile; Yabanc okullarda en az bir idarecinin Trk olmas, Tarih, Corafya, Trk Dili derslerinin Trk retmen tarafndan okutulmas, Trk mfettiler tarafndan okullarn denetlenmesi, Misyonerlik almalarnda bulunulmamas, Milli Eitim Bakanlndan izinsiz okullarn kurulamayacak olmas, Yabanc okullara tannan ayrcalklarn kaldrlmasdr.
119
******************************************************************************************
Bu koullar kabul etmeyen birok yabanc okul kapanm ve sorun kmtr. Fransa, ngiltere, talya, Trk hkmetinin yabanc okullardaki retim ilerine karamayacan iddia etmi; Trkiye ise bu hareketlerin bamszlk anlayna uymadn ve sorunun kendi i meselesi olduunu vurgulad ve grmeleri reddetti. Yeni Trk Devletinin Lozandan sonra d politikadaki ilk siyasi baars, yabanc okullar sorununun zlmesi olmutur. B. IRAK SINIRI MUSUL SORUNU 5 HAZRAN 1926 ANKARA ANTLAMASI - NGLTERE Lozan Antlamasnda Trk Irak snr tartmalar yaanm: Trk taraf Musulun Misak- Milli snrlar iinde olduunu, blgenin corafi kltrel adan Trk yurdu olarak vurgulamtr; ngiliz taraf da bu istee iddetle kar kmtr. Konu 1924te toplanan Hali Konferansnda ele alnmtr. Bu konferansta da bir sonu alnamaynca sorunun zm iin Milletler Cemiyetine braklmtr. Cemiyet, Musulu Iraka devretmi, geici bir snr belirlemi ve buna Brksel Hatt denmitir. Trkiye, Musulu srarla istemesinin nedeni, Mondros Atekes Antlamas yaplrken igal edilmemi olmas ve Misak- Milli snrlar iinde yer almasdr. Bu olumsuz gelimelerden tr Trkiye sava hazrlklar yapmaya balad. Douda eyh Sait syan kmas (1925) zerine Trk ordusu isyan bastrmakla uram, bu srada ngiltere Musul blgesine yeni takviyeler sevk etti. D politikada yalnz kalan Trkiye, Sovyet Rusya ile yaknlaarak 17 Aralk 1925te tarafszlk ve saldrmazlk antlamas yapmtr. lke iindeki yeni yaplanma ve i isyanlardan tr Trkiye, Ankara Antlamasn imzalamak zorunda kalmtr. 5 Haziran 1925 Ankara Antlamas (Trkiye & ngiltere Irak Hkmeti): Musul, ngiltere mandas altndaki Iraka, Hakkri ise Trkiyeye verildi. Musul petrol gelirlerinin % 10u 25 yl boyunca Trkiyeye verilecek. Ancak daha sonradan bir dzenleme ile Trkiye, bu paydan 500000 ngiliz sterlini alarak vazgemitir. Snrlar karlkl olarak korunmas kabul edildi. Ankara Antlamas ile Musul sorununun zm, Trkiye ngiltere arasnda iyi ilikiler kurulmasna ortam hazrlam, ileriki yllarda Milletler Cemiyetine ye olmasnda tutumunun etkili olduu grlecektir. Ancak, bu antlama ile Misak- Milli adan Trkiye aleyhine zmlendi. Musul Sorununun Trkiye Aleyhine Sonulanmasnn Nedenleri: Milletler Cemiyetinin ngiltere etkisinde olmas, Blgenin stratejik adan nemli ve petrole sahip olmas, eyh Sait syannn Trkiyeyi diplomasi masasnda g duruma drmesi ve askeri ekonomik alardan zayflatmas, Trkiyenin bir an nce batl devletlerle anlama yoluna gidip gvenli snrlara kavuup iteki reformlarn gerekletirmek istemesidir. C. KELLOG BRIAND PAKTI (27 AUSTOS 1928) Bu pakta ye devletler: ABD, Almanya, Belika, Byk Britanya (ngiltere), ekoslovakya, Fransa, talya, Japonya, Polonya, Trkiye (1929). ABD ve Fransa nclnde dnya barna katkda bulunmak amacyla kurulmutur. Bu pakta ye devletler, nitelii ve kayna ne olursa olsun her trl anlamazlk ve ekimelerde bar politikalar esas aldklarn kabul ve ilan etmilerdir. Sava yasaklayan tek belgedir. Trkiye, dnya barna katkda bulunmak iin 1929da ye oldu. D. NFUS MBADELES SORUNU AHAL MBADELES ANTLAMASI (10 HAZRAN 1930) Lozan Antlamasnda Trkiye ile Yunanistan nfus deiimine gidecek: stanbul, Gkeada, Bozcaada Rumlar ile Bat Trakya Trkleri deiimin dnda tutulacaktr maddesinde Yunanistan, stanbulda daha fazla Rum brakmaya alm ve nedenle grmeler sonusuz kalmtr. Trk hkmeti, stanbulda yerleme niteliinin Trk kanunlara gre zlmesi gerektiini ve Mondrostan sonra stanbula yerleen Rumlar yerleik (etabli) saymayacan belirtmitir. Bu sorun olmu; ilk Milletler Cemiyetine, oradan Lahey Adalet Divanna gitmi; ancak bir karara varlamamtr. Bunun zerine iki devlet arasnda durum gerginlemi, karlkl olarak mlklere el koymutur. Yunanistan Babakann bir savan Yunanistana getirecei skntlar dnerek tutumunu yumuatm, Ankara da buna karlk vermitir. 10 Haziran 1930da Ahali Mbadelesi Antlamas imzalanmtr. Bu antlamaya gre; stanbul, Marmara Adalar, Gkeada Bozcaadadaki Rumlar ile Bat Trakyadaki Trkler yerlerinde kalacaktr. (Yerleik saylacaklardr.) Yunanistandaki Trkler ile Anadoludaki Rumlar yer deitireceklerdir. (Dier kalan yerlerdekiler) Yunanistan ile nfus mbadelesinin halledilmesi ilikilerin dzelmesine ve Balkan Antantnn imzalanmasna neden olacaktr. Bu ilikiler Kbrs Sorunu ile yeniden gergin ortam oluturacaktr.
120
******************************************************************************************
Gnmzde Yunanistan Trkiye Arasnda Sren Sorunlar: Anadoluya yakn Ege adalarnn Hava Sahas, silahszlandrlmas, Fr Hatt (Uu Bildirim Blgesi), Karasular, Kbrs Sorunu, Kta Sahanl (12 mil), Bat Trakya Trklerinin durumudur. E. OSMANLI BORLARI SORUNU (1930) FRANSA Fransa ile 1928te Pariste bir antlama yaplm ve Osmanl borlarnn denmesi bir sisteme balanmtr. 1929 dnya ekonomik bunalmnn etkisiyle Trkiye milli parann korunmas iin nlemler alm, borlarn denmesini gletirmitir. ABD Cumhurbakan Hoover bir moratoryum yaynlayarak, borlarn denmesini geciktirecek bir sistemi gndeme getirdi. Trkiye de bu moratoryumdan yararlanm ve borlarn faizi indirilerek taksitlerle denebilecek yeni bir dzenleme yaplmtr. Trkiye, Osmanl borlarn 1954 ylna kadar demitir. Trkiye, Adana Mersin demiryolunu satn almak istemise de iki lke arasnda anlamazla neden olmu; 1929da yaplan antlama ile Trkiye lehine zmlenmitir. F. MLLETLER CEMYETNE TRKYENN YE OLMASI (18 TEMMUZ 1932) Cemiyet, yeni bir dnya savan nlemek iin kurulmu; ancak ksa zamanda ngiltere ve Fransann etkisine girmitir. ABDnin bu cemiyetten ekilmesi ile zayflamtr. Milletler Cemiyeti Genel Kurulu, 6 Temmuzda spanyann nerisi ve Yunanistann desteiyle Trkiyenin kurula davet edilmesini ngren bir karar tasars kabul edildi. 18 Temmuzda ise TBMM tarafndan oy birlii ile kabul edilerek ye olmutur. ye olma amac; Almanya ve talyann yaylmac politikalar karsnda dnya barna katkda bulunmak, uluslar aras alandaki saygnln kabul ettirmek ve Boazlar Sorununun Trkiye lehine zmn kolaylatrmaktr. Cemiyet, II. Dnya Sava srasnda almalarn durdurmutur. *************************************************************************************************** 1932 1939 DNEMLER ARASI DI POLTKA Balkan Antant 9 ubat 1934 Romanya, Yugoslavya, Yunanistan, Trkiye Akdeniz Pakt 22 Ocak 1936 Trkiye, Yugoslavya, ngiltere, Yunanistan, Fransa Montr Boazlar Szlemesi 20 Temmuz 1936 Trkiye, ngiltere, Fransa, Japonya, Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya, Sovyetler Birlii Sadabad Pakt 8 Temmuz 1937 Trkiye, ran, Irak, Afganistan Hatayn Anavatana Katlmas 29 Haziran 1939 1921 Ankara Antlama 1938 Hatay Devleti
A. BALKAN ANTANTI 9 UBAT 1934 Antanta Katlanlar: Trkiye (nclnde), Yunanistan, Yugoslavya, Romanya. Yaplma Nedeni: I. Dnya Savandan sonra talya ve Almanyada yeni siyasi iktidarn yaylmac ve saldrgan politika izlemesi ve Balkanlar tehdit etmesi, Balkan devletlerinin snr gvenliklerini gvenceye almak istemeleridir. Katlmayanlar: Arnavutluk, talyann etkisi altnda kaldndan, Bulgaristan, Ege Denizine inmek ve Romanyadan Dobrucay almak amacyla yaylmac politika izlemesinden katlamamtr. Bu Antanta Gre: Snrlara saygl olunacak, Balkanlara dardan gelebilecek bir saldrya birlikte kar konulacak, lgili devletler Balkanl olmayan lkelerle yapacak antlamalar iin birbirlerine danacakt. nemi: Trkiye, bu savunma antlamasyla bat snrlarn gvence altna ald. Sonu: talya ve Almanyann basksyla Yugoslavya paktan ayrld ve II. Dnya Sava ncesi bu pakt dald. Nfus mbadelesinin zlmesiyle bu Antantn ekirdeini oluturdu. B. AKDENZ PAKTI 22 OCAK 1936 Pakta Katlanlar: Fransa, ngiltere, Yugoslavya, Yunanistan, Trkiye (1936) 1935te talyann Habeistana saldrmasyla ve Akdenizde saldrgan bir politika izlemesi zerine bu pakt yaplmtr. Bu pakt ile saldr karsnda birbirine yardm etme garantisi verilmitir. Trkiye ve ngiltere arasnda ilk defa pakt balamnda bir yaknlama olmutur. Pakt ksa bir sre sonra dalmtr.
121
******************************************************************************************
C. MONTR (MONTREUX) BOAZLAR SZLEMES (20 TEMMUZ 1936) mzalayanlar: Trkiye, Fransa, Sovyetler Birlii, Japonya, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya, talya (1938). Boazlar Sorununun Yeniden Gndeme Gelme Nedenleri: Lozana gre Boazlarn silahlandrlmasnn yasaklanm olduundan, herhangi bir devletin saldrmas halinde Boazlarn nasl korunaca sorunu ortaya kmtr. Almanyann Versay Antlamasn tanmamas ile gelien gelimelerden Lozan Boazlar Szlemesini gndeme getirmesi, Milletler Cemiyetine bilgi vermekle yetkili Boazlar Komisyonunun Trkiyenin gvenliini tehdit etmesi, Baz yaylmac devletlerinin dnya barn tehdit eden uygulamalar ve Milletler Cemiyetinin gvenlii dnyann eitli yerlerinde uygulayamamasndan Trkiyeyi rahatsz etmesi. Trkiye bu nedenlerle 11 Nisanda szlemenin yeniden dzenlenmesini istemi, 17 Nisanda Milletler Cemiyetine bavurarak Boazlarda asker bulundurabilme isteini bildirmi, Haziran 1936da svirenin Montr kentinde Boazlar konferans toplanm ve 20 Temmuz 1936da taraflarca imzalanmtr. Montr Boazlar Szlemesinin Esaslar: 1. BARI ZAMANINDA GELER Karadenize sahili bulunmayan devletlerin sava gemilerinin Karadenize gemeleri snrlandrlmtr. Bu gemiler Karadenizde en ok 21 gn kalabileceklerdir. Sava gemilerin geii iin Trk Hkmetine 15 gn nceden bildirim yaplmas zorunludur. Karadenize kys olan devletlerin sava gemileri kstlama dnda tutulmutur. Ancak onlarda gemilerini gndz ve teker teker geireceklerdir. 2. SAVA DURUMUNDA GELER A) Trkiye Savaa Katlmamsa; Savaa katlan devletlerin sava gemileri geemez. Tarafsz devletlerin sava gemileri ise bar zamannda uygulanan koullara gre geecektir. B) Trkiye Savaa Katlmsa; Sava gemilerinin geii tamamen Trkiyenin iradesine baldr. 3. TCAR GELER Btn ticari geilere aktr ve snrlandrlma getirilmemitir. Geiler, klavuz kullanma dnda cretsizdir. Ticari gei; yangn, bulac hastalk, silah tama gibi durumlarda durdurulabilir. Askeri gemilerin geii snrlandrlmtr. Hava ve Sualt geiler ile ilgili szlemeler yer almaktadr. 4. GENEL HKM Boazlar Komisyonu kaldrlarak tm yetkiler Trkiyeye verildi. Boazn her iki yakasndaki askersiz alan kaldrld. Boazlar ve evresinde, Trkiyeye askeri bir st kurma hakk verilmitir. Montr Szlemesinin nemi: Trkiyenin kstlanan haklar iade edilmi ve egemenlik haklar tam olarak salanmtr. Trkiye, blgede ve dnyada nemli bir konuma ykselmitir. Trkiyenin stratejik nemi artmtr. Boazlar Misak- Milliye uygun hale getirilmi, bu konuda Trkiye ge de olsa amacna ulamtr. Petrol ve gda rnlerinin gemilerle Boazlar zerinden gemesi Batya alan nemli noktada sz sahibi olmasna ortam salamtr. D. SADABAD PAKTI 8 TEMMUZ 1937 Pakta Katlanlar: Trkiye, ran, Irak, Afganistan. Yaplma Nedeni: talyann Habeistana saldrmas, talyann Asya Afrika zerindeki yaylmac politikalar, talya ve Almanyann Dou Akdenizi tehdit etmesi, Trkiye ve Orta Dou lkelerinin politikalar karsnda telalanmalar, Ortadouda bar ve gvenlii salamak ve saldrgan politikalara kar set oluturmak. Katlmayanlar: Suriye, Irakla snr anlamazl ve Trkiye ile Hatay sorunundan katlmad. Bu Antanta Gre: Snrlara saygl olunacak, Birbirlerinin i ilerine karlmayacak, Dostluk ilikileri devam ettirilecek, Birbirlerine saldrlmayacak, Taraflardan her biri kendi snrlarnda dier tarafn aleyhine rgtlerin kurulmasna engel olacak. nemi: Trkiye, bu savunma antlamasyla dou ve gney snrlarn gvence altna ald. Sonu: Pakt, II. Dnya Sava ncesi dalmtr.
122
******************************************************************************************
E. HATAYIN ANAVATANA KATILMASI 29 HAZRAN 1939 Hatay, 20 Ekim 1921 Ankara Antlamas ile Fransa mandasndaki Suriyeye brakld. Suriyedeki Fransz mandasnn kaldrlmas iin 9 Eyll 1936da bir antlama yapld: Hatay ve skenderunun kaderi, Suriye hkmetine brakld ve sorumluluklar Fransadan Suriye devralacakt. Bu durum her iki tarafta sknt yaratmt. Trk hkmeti 9 Ekim 1936da Fransaya verdii bir nota ile durumu protesto etti ve Suriye ve Lbnan iin tannan bamszln Hataya da tannmasn istedi. Hatta Trkiyenin sraryla Milletler Cemiyetine mesele gtrld. 14-16 Aralk 1936da sve Temsilcisi Sandler, raportr olarak tayin edildi. ngiltere, Akdeniz dengesi adan iki lkenin arasnn almasn istememi ve 20 Ocak 1937de Hataya ayr bir stat tannmasna dair karar kabul etti. Bu karara gre skenderun ve Antakya; i ilerinde bamsz, d ilerinde Suriyeye bal hale getirilirken, resmi dilin Trke olmas, ayr bir anayasann bulunmas kabul edildi. (Hatay Devleti) Yeni stat uygulanrken hakszlklarn yapld anlaldnda Trkiye, duruma mdahil etmi ve seim sisteminin dzeltilmesini istemi, Ocak 1938de de deitirilmitir. Avrupada sava tehlikesi, Fransay Orta Douda gl devlet olan Trkiyeye yaknlatrmtr. 3 Temmuz 1938de Hatayda asayii salamak zere 6000 kiilik bir ordu (1000i Hataydan, 5000i Trkiye ve Fransadan) kurulacakt. Austosta yaplan seimle 40n 22sini Trkler kazanm, Trke yemin ederek Sancaka Hatay Devleti adn verdi. 1 yl bamszlktan sonra 29 Haziran 1939ta oy birlii yaparak anavatana katld. Hatay sorunun zm grmeleri Atatrk dneminde iken, anavatana katld zaman lmnden sonra olmasdr. Bylece Misak- Milliye uygun biimde Suriye ile olan gney snrmz izildi. ATATRK DNEM BAZI NEML OLAYLAR 1) Locarno Antlamas (16 Ekim 1925) ngiltere, Almanya ve Fransa arasnda imzalanan saldrmazlk antlamasdr. Trkiye ye deildir. 2) Bozkurt Lotus Olay (2 Austos 1926): Trkiye gemisi Bozkurt ve Fransz gemisi Lotusun Ege Denizinde arpmalar ve kaza sonucu Bozkurt gemisinin batmas ile 8 Trk vatandan lmesi olaydr. Trk yargs, Lotusun kaptann yarglamak istemi, Fransa kar kmtr. Konu Uluslar aras Adalet Divanna gtrlm ve 7 Eyll 1927de Trk Hkmeti lehine karar verilmitir. Bu olay, Kabotaj Kanununun karlmasn hzlandrmtr. nemi: Trkiyenin kapitlasyon hukukunun yeniden dirilmesine kesinlikle izin vermeyerek tam bamszlk olduunu bu dava zerinden dnyaya gstermitir. 3) Litvinov Protokol (9 ubat 1929): Bu protokol, Sovyetler Birliinin Kellog Briand Paktnn gtt amaca benzer bir protokol, kendi komular arasnda da yrrle koymak iin hazrlad zel bir protokoldr. 4) Bursa Olay (1933): Bursa Ulu Camide ezann Trke okunmasna kar karlan olaydr. Bymeden bastrld. 5) Wagon Lits Olay (1933) stanbulda Fransz demir yolu irketinin Trk alanlarnn ilerine, Trke konutuklar gerekesiyle son vermesi zerine stanbul niversitesi rencileri irketi basmlar ve evreye Trk bayraklar asmlardr. 6) Razgrad Olay (1933): Bulgaristann Razgrad kentindeki Trk ve Mslman mezarlarnn tahrip edilmesi sonucu kan olaydr. Bu olaya tepki olarak stanbulda mitingler dzenlenmi ve yabanclarn mezarlarna gl braklmtr.
123
******************************************************************************************
ATATRK SONRASINDAK DNEM TRK DI POLTKASI II. DNYA SAVAI (1939 1945)
124
******************************************************************************************
125
******************************************************************************************
Atatrkn II. Dnya Sava Hakknda Grleri: Almanyada 1933ten sonra ortaya kacak gelimeleri ve savan 1940 1946 arasnda balayabilecei, talyann savata baarl olamayaca, Almanyann yine ABD mdahalesi ile yenilecei, Sava sonunda asl krl kacak devletin ise Sovyet Rusya olacan sylemitir. (1932 grmelerde) II. Dnya Sava Nedenleri: Versay Antlamas (1919) ile Avrupadaki sorunlarn zmlenememesi, Almanyann ar ykmllkler altna sokulmas, Almanyann I. Dnya Savandaki kayplarn telafi etmek istemesi, Fransann I. Dnya Savandan sonra elde ettii karlarn korumak istemesi, Almanyann I. Dnya Savanda askersiz hale getirilen Ren blgesine asker karmas, Avusturya ve ekoslovakyay igal etmesi, Almanya, Fransa ve ngiltere arasnda dnya siyasetinin yrtlmesi konusunda atmalarn yaanmas, Rusyann komnist rejimi dnyaya yayma istei ile taraflar arasndaki rekabeti kztrmas, talyann Dou Akdenizde hkimiyet kurmak amacyla Milletler Cemiyetini hie sayarak 1936da Habeistan igal etmesi, daha sonra da Arnavutlua saldrarak Balkanlarn gvenliini ve huzurunu bozmas, Japonyann Uzak Douda yaylmac politika izlemesi, Bolevik Rusya ile Almanya arasnda balayan ideolojik sava, Smrge paylam sorununun I. Dnya Savanda zmlenememi olmas (Temel neden), I. Dnya Savandan sonra izilen yeni snrlarn yeni atmalara neden olmas, Almanyada Nazizm, talyada Faizmin iktidarda olmas ve rklk saldrganlk politikalar izlemeleri, Dnya Ekonomik Buhrann yeni rekabetlere ortam yaratmas, Hitlerin Almanyay dnyann hkimi yapma abas ve arzusu nedenleridir. Sava Taraflar: Mihver Devletler : Almanya, talya, Japonya (27 Eyll 1940). Mttefikler : ngiltere, Fransa, Polonya, ABD, SSCB, Trkiye (23 ubat 1945). Savan Geliimi: Sava, Almanyann Polonyay igal etmesiyle balad, ksa srede Belika, Fransa ve Balkanlar igal etti. Japonya, Pasifikte ABDye; Almanya ise Rusyaya saldrd. Japonyann ABDdeki Pearl Harbour ssne saldrmasyla mttefik devletlerin safna geen ABD, I. Dnya Savanda olduu gibi bu savan kaderini deitirmeye balad. (1941) 1943ten sonra talyann da savatan mzakere imzalayarak ekilmesiyle durum Almanyann aleyhine dnmtr. 1944 Normandiya karmas ile Almanyann d balam, Ruslar da douda ilerlemeye balamtr. Bu esnada Berline mttefiklerin girmesiyle Mays 1945te Almanya da teslim olmutur. Japonya, ABDnin Hiroima ve Nagazakiye atom bomba atmas zerine 2 Eyll 1945te teslim oldu. II. Dnya Sava Trkiye: Trkiye, sava ncesi ve esnasnda sava dnda kalmak iin youn mcadeleler verdi. Bulgaristan ve Yunanistan igal eden Almanlarn snrlarmza dayanmas zerine Trk ordusu sava hazrlklarna balad. 1939da ngiltere ve Fransa ile karlkl yardm antlamalar imzalad. 1941de Almanya ve Rusya ile ayr ayr saldrmazlk antlamalar imzaland. Alman Trk Antlamas yaparak Trkiye, II. Dnya Savana girmekten kurtuldu. 1943ten itibaren Mttefik devletlerin Trkiyeyi savaa sokma abalar arlk kazand. 4 6 Aralk 1944 Adana Kahire grmelerinde mttefiklerin basklarna ramen tarafszln srdrd. Trkiye, savan galipleri arasnda yer almak iin 23 ubat 1945te sembolik biimde Almanyaya sava ilan etti. Trkiyenin Mihver Grubuna Sava lan Etmesindeki Ama: Sovyet Rusyann Boazlar ve Dou Anadoluya ynelik istekleri karsnda yalnz kalmamak, Sava sonras oluturulacak rgtler iinde (Birlemi Milletler, NATO, vb.) yer almak, Savatan zarar gren devletlerarasnda olduunu iddia ederek byk devletlerin yapaca ekonomik yardmlardan faydalanabilmektir. Sava Srasnda Yaplan Bar Planlar: Atlantik Bildirisi: ABDnin savaa girmeden nce hazrlad bildiri, pek ok lkece imzaland. Bu bildiride; dnya halklarnn kendi arzuladklar hkmet biimini seme zgrlyd. Tahran Konferans: Aralk 1943de ran Tahranda bir araya gelen ABD, Rusya ve ngiltere, savata ve sonras bar abalarnda birlikte hareket edecekleri konusunda anlat. Yatla Konferans: 1945 ubat aynda bykler yeniden topland ve sava sonras Almanyann durumu ve topraklarnn idaresi konusunda anlatlar. Potsdam Konferans: Almanyann teslim olmasndan sonra bykler bu kez Almanyada topland. Bu konferansta Almanya, drt blgeye ayrld. Bu blgeler; ABD, ngiltere, Fransa ve Rusya tarafndan ynetilecekti. Almanyann sanayisi azaltlacak ve ordusu lavedilecekti.
126
******************************************************************************************
II. Dnya Sava Sonular: Almanya ikiye blnd. Dnyada birbirine dman iki blok olutu: Bat Blou (NATO), Dou Blou (Varova Pakt). 1955 1990 yllarn kapsayacak Souk Sava balad. 1945te Birlemi Milletler kuruldu. Klasik smrgecilik dnemi sona erdi. Msr, Hindistan, Filipinler ve srail gibi yeni devletler kuruldu. Milyonlarca l ve harabe ehirler brakt. Bu savata atom bombas ile kimyasal silahlar denendi. II. Dnya Savann Trkiye zerindeki Etkileri: ok partili siyasi hayata geildi. Nedeni, Birlemi Milletlere ye olma kouludur. (18 Temmuz 1945) Avrupa Konseyine katld. Kore Savana katld. NATOya ye olundu. Trkiyenin kalknmasn engelledi. Yoksulluk ve pahallk ba gsterdi. SMET NN DNEM (1939 1950) 10 Kasm 1938 Atatrk lmtr. 11 Kasm 1938 smet nn, Cumhurbakan seildi. II. Dnya Sava (1939 1945) Dneminde lkeyi savatan uzak tutmaya alt. 18 Ocak 1940 Milli Korunma Kanunu karld. 17 Nisan 1940 Ky Enstitleri Yasas: Hasan Ali Ycel nderliinde ky okullarnda grev yapacak retmenleri yetitirmek zere kent ve kasabalardan uzak, geni arazisi bulunan uygun yerlerde enstitler ald. retmen adaylar, alarak hem kendi barnaklar, derslikleri ve dier alma yerlerini ina etmiler; hem de genel kltr ve mesleki bilgiler edinmitir. Ayrca tarm almalar yaparak ky iin gerekli beceriyi kazandlar. Halkevleriyle birlikte bu kesimler, Adnan Menderes dneminde kapatld. 1942 Varlk Vergisi Kanunu: Muhalif i adamlarndan alnr. Bir defaya mahsus alnr. Gayrimslim tccarlarn piyasadaki etkinliinin azaltlmas amalanr. Bu vergide kimin ne kadar deyecei vergi dairelerinin kaplarnda aslr, aznlklar bu kanuna tepkilidir. 1943 Toprak Mahsulleri Kanunu karld. 15 Haziran 1945 iftiyi Topraklandrma Kanunu kabul edildi, ancak amacna ulaamad. II. DNYA SAVAI DNEMNDE TRK DI POLTKASI 1943 Adana Grmeleri: Churchill ve nn arasnda yapld. nn, Trkiyeyi savatan uzak tutmu; Churchill ise Trkiyenin Mttefikler yannda savaa girmesini salamak iin youn aba harcamtr. Bu grmelerde Sovyet Basks nemli konudandr. 1944 Kahire Grmeleri: Roosevelt, Churchill ve nn arasnda yapld. nn, Trkiyenin savaa hazr olmadn sylemi; Almanya ile Dostluk ve Saldrmazlk Antlamalar imzalamtr. Trkiye zerindeki basklarn artmas zerine bu sava sembolik olarak ilan etmitir. Ama, sava sonras gelimelerden yararlanmaktr. 18 Temmuz 1945 Milli Kalknma Partisi Nuri Demira tarafndan kuruldu. (ilk muhalefet partisi) 7 Ocak 1946 Demokrat Parti: Adnan Menderes, Fuat Kprl, Celal Bayar ve Refik Koraltan tarafndan kuruldu. (Adnan Menderes, CHPden ayrlmt.) Bu partinin kurulmas ile ok partili dzene geilmitir. 21 Temmuz 1946da yaplan genel seimlerde 62 milletvekili ile meclise muhalefet partisi olarak girmitir. 14 Mays 1950de yaplan seimlerde (seim kanundaki deiikle gizli oy, ak saym prensibi kabul edildi), CHP 26 yllk iktidar kaybetmi ve Demokrat Parti iktidara gelmitir. Celal Bayar, Cumhurbakan; Adnan Menderes ise Babakan seilmitir. Bu partinin iktidar 27 Mays 1960a kadar srecektir. Demokrat Parti dneminde ABD ile iyi ilikiler kurulmu, birlikte Kore Savanda komnist glere kar mcadele etmitir. II. DNYA SAVAI SONRASINDA TRK DI POLTKASI 24 Ekim 1945 Birlemi Milletler: Dnya barn ve gvenliini korumak, uluslar aras sosyal, kltrel ve ekonomik i birlii salamak, uluslar aras dostluu gelitirmek iin kurulmutur. rgtn kurucu yeleri arasnda Trkiye de bulunur. 12 Mart 1947 Truman Doktrini: ABD Bakan Truman tarafndan Sovyet Rusya tehdidine kar hazrlanan plandr. Bu doktrin ile ABD Komnizm Tehdidi altndaki devletlere mali ve askeri yardm yapacan aklad. Bu amala Trkiyeye 100 milyar $, Yunanistana ise 300 milyon $ yardm yapmtr. 1947 Marshall Plan: ABD Dileri Bakan George C. Marshalln savatan zarar grm Avrupa lkeleri iin hazrlam olduu yardm programdr. Marshalla gre Avrupa lkeleri her eyden nce kendi aralarnda bir ekonomik ibirliine girmeli ve birbirlerinin eksiklerini tamamlamalyd. Bu genel ibirlii sonunda bir ak ortaya ktnda ABD,
127
******************************************************************************************
bu an kapatlmas iin yardm etmeliydi. Bunun iin de bir ibirlii program yaplmalyd. Trkiye 1949 1951 yllar arasnda ABD Hkmetinden bu plan dorultusunda ekonomik ve askeri ara gere yardm almtr. Trkiye bu yardmlarn yrrle girmesiyle artk Bat yanls bir politika takip etmitir. Molotov Plan: Marshall Planna karlk Sovyet Rusyada uydular ile arasndaki ekonomik ilikileri ve ibirliini kuvvetlendirmek iin ikili ticari sistemi olan bu plann kurmutur. Trkiye bu planda yer almad. 22 Eyll 1947 Avrupa Ekonomik Kalknma Program: 12 Temmuzda toplanan 16lar konferansnda ABDye sunulmak zere (Marshall Planna gre) hazrlanan programdr. (ngiltere, Fransa, Belika, talya, Portekiz, rlanda, Yunanistan, Trkiye, Hollanda, Lksemburg, svire, zlanda, Avusturya, Norve, Danimarka ve sve) 1949 NATO (Kuzey Atlantik Antlamas Tekilat): Bu tekilata ye lkeler, bir saldrya kar askeri glerini birletirmeyi kabul etmitir. Trkiye, 10 ubat 1952de ye oldu. ADNAN MENDERES DNEM Trkiye, BMnin ars zerine 25 Haziran 1950de Kore Savana asker gndermitir. 1950 Kore Savann da desteiyle 10 ubat 1952de NATOya ye olmutur. Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanun kartlmtr. 1955 Badat Pakt (Trkiye Irak ran ngiltere Pakistan ): Bu pakta gre, iki devlet birbirinin i ilerine karmayacak, aralarnda meydana gelen anlamazlklar bar yoluyla zecek, antlama Arap Birlii Devletleri ile blgenin gvenlii ynnden ilgili tm devletlere ak olacaktr. Pakta sonradan ran, ngiltere ve Pakistan da katld. ABD, tepki ekmemek iin ye devletlere askeri mali ynden yardm edeceini sylemitir. Irakta 14 Temmuz 1958de ihtilal olunca, 24 Mart 1959 gn Pakttan ekilmi ve Pakt merkezi Ankara olmutur. 18 Austosta Pakt ad CENTO (Merkezi Antlama rgt) olarak deitirilmi. 12 Martta Pakistan ve ran da ayrlnca dalma noktasna gelmi ve bir sre sonra lmtr. 1955 Varova Pakt (SSCB Arnavutluk, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Romanya, ekoslovakya, Demokratik Almanya Cumhuriyeti): NATOya kar kurulmu, gvenlik ve ibirlii rgtdr. Trkiye bu pakta ye deildir. 1991 ylndan itibaren zlmeye balam ve ubatta askeri, Nisanda siyasi kanad feshedilmitir. 1955 Kbrs Sorunu (Yunanistan): 1955 ylnda Yugoslavya, Balkan Antantndan ekilince Yunanistan Kbrs Adas zerindeki yaylmac politikasn izlemek amacyla bu ittifak kullanmtr. Bu sorun, iki taraf arasndaki ilikilerin gerginlemesine ve Balkan Antantnn bozulmasna neden oldu. 5 11 ubat 1959da NATOnun araya girmesiyle Londrada; Trkiye, ngiltere, Yunanistan Babakanlar ile Kbrs Rum ve Kbrs Trk kesimi temsilcileri arasnda antlama imzaland. Bu antlamaya gre; Kbrs Devleti; ngiltere, Yunanistan ve Trkiyenin garantrlnde kurulacak. Trkiye adada 650, Yunanistan ise 950 kiilik askeri kuvvet bulundurabilecek. Adada ngiltereye ait iki ngiliz ss kalacaktr. 1960 Kbrs Devleti Anayasas hazrlanm; ancak bu cumhuriyet 1963e kadar devam edecekti. 15 Temmuz 1974te EOKAclarn yaptklar ihtilal Trklere kar etnik arndrma politikas izleyen Bapiskopos Makariosun ve ynetiminin devrilmesine neden oldu. Trkiye 14 Austos 1974te Trk halknn yaam hakkn korumak amacyla garantr devlet yetkilerini kullanarak Kbrsa askeri harekt dzenledi. 13 ubat 1975 Kbrs Trk Federe Devleti oluturuldu. 15 Kasm 1983 Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ilan edildi.
128
******************************************************************************************
129
******************************************************************************************
XxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxSONxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
130

KPSS Tarih-2012

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KPSS Tarih-2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FARKLI KAYNAKTAN HAZIRLANMITIR.

Toplam 130 Sayfa

A. SLAMYET NCES TRK KLTR MEDENYET

c) lk Trk Devletleri Topluluklar: 1. skitler (Sakalar): Devlet Adamlar Etkinlik Alan

****************************************************************************************** 6. Uygurlar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan

7. Avarlar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan

9. Macarlar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan

: Arpad (IX. Yy) : Volga Tuna Irmaklar Boylar (Macaristan)

: Turak (IX. XI. Yy) : Karadenizin kuzeyi - Balkanlar

13. Sibirler (Sabar): Devlet Adamlar Etkinlik Alan

14. Trgeler: Devlet Adamlar Etkinlik Alan

: Baga Tarkan (VII. Yy) : Orta Asya Bat Trkistan (Balasagun)

16. Krgzlar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan

: (IX.- X. Yy) : Orta Asya (tken)

17. Karluklar: Devlet Adamlar Etkinlik Alan

: (XII. Yy) : Orta Asya (Bat Trkistan)

Boy (Slale Birlii)

4.) Yaz Dil ve Edebiyat:

Gebe Dnemde Sanat

Eski Kltr Merkezleri

B. LK MSLMAN TRK BEYLKLER DEVLETLER

Naib Divan- Saltanat Atabey hne Hacip Amil Amid Muhtesip

Byk Seluklu Devleti Byk Divan

Hkmdarn bakanlk ettii yksek mahkeme (ar siyasi su)

SYAS YNETC Melik, hne

LKE YNETM MAL YNETC DN GREVLS Amid, Amil Hatip

YARGI GREVLS Kad

Devletler Karahanllar Gazneliler Tolunolu Akitler Seluklular

Resmi Dili TRKE FARSA ARAPA ARAPA FARSA

Edebiyat Dili TRKE FARSA ARAPA ARAPA FARSA

Saray / Ordu Dili TRKE TRKE TRKE TRKE TRKE

Dini Sivil Askeri

(Klliye; Tm Dini Yaplar Topluluu)

LK BEYLKLER DNEM (I. BEYLKLER)

M. Eretna Beylii (1335 1381) : Mool lhanl Devleti uzantsdr.

(Orta Anadolu Sivas)

Emir-i Alem Emir-i Silah Camedar

Saray gvenliinden sorumludur. Sultann yemeinden sorumludur. Saraydaki at bakclardan sorumludur.

Merkez Ordu Guleman Saray, Hassa Ordusu

DENZ ORDUSU Meliks-Sevahil (Reisl Bahr)

KONARGERLER U blgelerdeki Trkmenler, hayvanclkla ynetilirler.

KYL Devlet topran ileyen halk.

Yazma Bilim Dili: ARAPA

Saray Ordu Dili: TRKE

DESTANLAR eyh Ahmet Glehri Ak Paa Beylikler Dnemi

MEVLANA YUNUS EMRE HACI BEKTA-I VEL

C. OSMANLI DEVLET KURULU YKSELME GERLEME DNEMLER VE KLTRLER

OSMANLI DEVLET KRONOLOJS

C. DURAKLAMA DNEM (1579 1699)

OSMANLI DEVLET KLTR MEDENYET

Siyasi Askeri Yetki

Yatay Hareketlilik () Dikey Hareketlilik ( )

Ynetime Gre Snf Yerleime Gre Toplum

Ynetim Birimleri Eyalet Sancak Kaza Ky

Yarg Sorumlusu Kadlar Kadlar Kadlar Kad Naibi (Vekili)

Muhtesipler Kapan Emini Beytlmal Emini Bac Emini

En kalabalk ordudur. Maa almazlar ve Tmar sahiplerince oluturulurlar.

Gnlller Snrdaki ehir ve kasabalar korurlar.

Beliler Derbentiler Turnalar Yrkler Yardmc Birlikler

17. yy Dnemi 18. yy Dnemi ve Sonras

Medreseler: Sahn- Seman Medresesi Sleymaniye Medresesi

(XV. yy) (XVI. yy)

D. OSMANLI DEVLET XIX. YZYIL (DAILMA) DNEM SYAS TARH

Mehmet Akif skilipli Mehmet A. *Sait Halim Paa