DURUMALIMASI:PlautusunOyunlar:KomikOlanNedir?

Komedi insan rk iin bat dramatik eletiri tarihinin nerdiinden ok daha nemlidir. Tragedya insanlktarihiniikibinyldandahafazlabelirleyiciolmutur.Aristoteles(M..384322)yazdnl Poetika adl eserini byk oranda Antik Yunan Tragedyasna ayrm, komedyaya stnkr deinmitir. Eer komedi hakknda yazd sylenen kitab gerekten yazldysa bile asla ortaya kmamtr. Bat teorisine gre komedi tragedyann yksek karakterleri, yceltilmi dili, ac eken insan konularnn ahlaki arl ve bask altnda insan potansiyeli hakkndaki snrsz idealizmi nedeniyle, ikinci derece bir zrvalktr. Bununla birlikte ilk Antik Yunanl filozoflar tiyatronun insan deneyimlerini gerekletirmesinin komik bak asn olmadan yarm kalacan fark etmilerdi. Sokrates bir keresinde arkadalaryla ierken komedinin dahisi komedinin dahisiyle ayn dzeydedir nermesini getirmitir1. Bununla birlikte, Hamlet, Macbeth gibi trajedilerinde krallarla soytarlar birbirine kartran Shakespearenin aksine Yunanllar ve Romallar trajedi ve komediyi ayr tutular. Tabii bu durum Shakesparenin ardndan gelen neoklasik eletirmenler iin ok acyd. Bu durum almasnda,RomalkomediyazarTitusMacciusPlautusun(254184)semeoyunlarn1900ylnda glmestneyazdkitabndakomediyiciddiyealanFranszdnrHenriBergsonun(18591941) komikteorisininaltndainceleyeceiz. lkncebirtrolarakkomedininkabuledilmikarakteristiihakkndakindegelenbatgrlerine bazlarn ele almak yararl olacaktr. Aristotelesin eletirel yntemi belli bal Atina rneklerinden yolakarakdramaiinevrenselkurallarkoyacakbiimdetmevarmldr.Tragedyayvekomedyay birbirinden ayrarak Aristoteles komedinin ortalamadan daha kt insan taklit etme eiliminde, [tragedyann] ise ortalamadan daha iyi insan taklit etme eiliminde olduu sonucuna varr. Aristoteles,komedininaltsnfinsanlardanoluurken,tragedyannbakarakterleriycevehretli (soyluveyaynetici)ailelerinmensubuolmaldr2.Komedininevi,Poetikayagre,saraydeilancak sradaninsannyaadyerveyamahalleninbirsokadr.Komedininkonusuevleilgilikonulardrve olay rgsnn yiyecek, para, cinsellik veya sosyal statnn eitlemelerini ierecei sylenebilir. Ayrca,Aristotelesegre,tragedyadabakarakterinknenedenolacakbirhatayaparken,yine Aristotelesten rendiimize gre komedyadaki bakarakterde ayn niteliktedir. Aristoteles, komedininaslesprisininacveyaykcolmayanbirhatadankaynaklandgrndedir3. Aristotelesin ciddi zmlemesini izleyen dier teorisyenler yksek ve dk komedi ayrmna gittiler.Yksekkomedidemizahnounluufikirlerdenvezekibirdildenkaynaklanr.Dahatoplum odakl eletirmenler bu trn ekonomik olarak imtiyazl ailelere zg olduunu iaret eder. Dk komedidemizahinceyanstmalardanokhzlgelienolaylarvefizikseleylemlerdenkaynaklanr,bu trde beden en temel oyuncudur. Fallus en eski bat komik biiminin k noktasdr. Fallus Antik Yunan satir oyuncularnn kostmlerinin altna yerletirilirdi. Bar komedisi hakkndaki bu grlere Northrop Fryen komedinin arketip teorisi konusundaki verimli gzlemleri eklenebilir. Fryee gre

Plato(1942)Symposium,FirstGreatDialogues(ev.B.Jowett),NewYork:WalkerJ.Black,s.215216. Aristotle(1957)AristotlesPoetics:TheArgument(ev.G.F.Else),Cambridge,Mass:HarvardUniversity Press,s.376. 3 Y.a.g.e.s.183.

2 1

komedilergenellikleakamyemei,dngibiyenibirtoplumunoluturulmaaamasndaolduunun iaretienlikriteliylesoneerer.4 DneminkaytlarnagrePlautusM..205ile185yllararasndayaklak130oyunyazd.21uzun oyunudeneyimliteatralbirbecerirneidir.OyunlarnkarakteristikzellikleriRomaailesiyleilgiliok hzlolayrgleri,etkilibiimdetanmlanmkarakterleri,zekidilivegenifizikseleylemleridir.Dolup taan komik enerjileriyle Plautusun komedileri Terencein (M.. 195159) grece daha karmak karakterlerle ve fikirlerle ina ettii, daha aklc ve kstl komedilerinin tam karsnda yer alr. PlautusunkomedilerineHenriBergsonunkomikprensiplerininouuygulanabilir. Bergsona gre kibir makinelemi tam olarak kendini tanmayan komik karakterin ateleyici unsurudur.PlautusunPalavracAsker(MilesGloriosus,M..205)oyunununbakarakteribtnyle kendinibeenmitir,zaferleriyle,kuvveti(biryumruktabirfilldrdnsyler)ve cinselgcyle vnr. Efendisinin devasa zrhn tamaya alan klesi, efendisinin gln dalkavukluk aln giderir. Kle bir keresinde efendisini tanmlarken Kaderin atak korkusuz nazik sevimlisi ifadesini kullanr. Oyunun ilerleyen blmlerinde, her kadnn onu istediinden emin olan ve Jpiterden sadecebirgnsonradoduuna,Vensuntorunuolduunainananpalavracaskerkendinibudalaca ver. Hizmetkarnn plan ve oyunun tek amac onu bu ekilde pohpohlayarak kibirlenmesini salamaktr. Oradaki hizmeti kzlardan biri ona Selam, muhteem varlk! / Ah, dier erkeklerin tesinde, tm zamanlarn erkei / iki tanrnn sevgilisi diyerek selam verince, hangi ikisi? diye sorar.PlautusunmlekoyunundayalcimriEuclio,Bergsonunrobotudur.Euclioparayatakntldr ve bu nedenle saklad bir mlek altn birinin alacandan korkarak, mlei saklad yerde eelenen ve annda ldrd horozda dahil herkesten phelenir. Kznn ann zeki hizmetkr Euclionun altnlarn alar ve Euclio kzna ayla evlenmesine izin verir, nk bu sayede altn mleinekavuacaktr. Mizah kayna olarak Bergsonun insan mekanizasyonu dncesi olgu rgs durumlarn ve dolantlarngeniletir.Birkiininveyagrubungemiibazenteller,dililerveyayaylarlaalanbir oyun gibi grnr5. Bu gr Plautusun birbirinin ayn ikiz erkek kardein kizler oyununda yansr. Kt kader nedeniyle birbirinden uzun zamandr ayr kalan, ikizler Epidamnum ehrinde ans eseri birayagelirler,ancakbirbirilerinitanmalarbirdiziyanlanlalmannsonundagerekleir.kizlerde, yaamn tekrar eden kazara almaya balam bir makine olduu izlenimi vardr. kizler insanlarn yani aritmetiin deiimli elerinin kiisel kimlikler hakkndaki tahminlerimizi altst etmesinin kayglandrc olasln yanstrlar. kizlerde olay rgs ikizlerin varlyla balayan karmaklklar muhasebesidir. Syracusel ikiz tm dnyada kardeini arayarak kardeinin yaad Epidamnum ehrine gelir. Epidamnumlu ikizin metresi Syracuseli ikizi sevgilisi sanarak yanllkla evine alr. Epidamnumlu ikizin kzgn kars ve evin tm hizmetkarlar Syracuseli ikizi Epidamnumlu ikiz sanr. kizlerin her biri yaadklar dnyann ldrdn dnr. Herkes ikizlerin delirdiini dnrler. Bir hiddetanndaSyracuseliikizherkestenkurtulmakiindelinumarasyapar.Plautus,birikizkapdan karken, dierini ieri alarak karmaay katlar. Btn herkes zemberei boalm saat gibi kapdan kp girmeye balar. Seyirci akay anlamakta zorlanmaz, nk Plautus ieri giren ikizin kimliini dikkatle belirler. Oyunun doruk noktasnda, ikizler sahnenin ortasnda karlar, birbirlerini inceler, birbirlerinitanyarakkarmaayzerler.
4 5

Frye,N.(1957)AnatomyofCriticism,Princeton:PrincetonUniversityPress,s.163168. Bergson,H.(1956)Glme,Comedy,GardenCity,NewYork,DoubledayAnchorBooks,s.116.

Bergsonun mekanizasyon kural Plautusun diyaloglarnn ilevselliinde de grlebilir. Urgann sonlarnadoruDaemonesveDaemonesnkznnaiinalanklesi,Trachalio,cevabnsrekli olur olduu hzl bir diyaloga girerler. Olur on yedi defa tekrarlanr. Trachalio ktktan sonra dizgeyigelitirir. Deamones:Olur,olur,olurdanbakabireyyok.Bugnlerdeolurun olmaznfarkedecek.Umarm. [Birbakakle,Gripusgirer.] Gripus:Eersizinlekonumakistersem,efendim,olurmu?[Deamones yerindenzplar.] Birdakikasonra,Trachalio,DeamonesinagensoyluPlesidippusilebenzerbirdiyalogagirer. Plesidippus:Bugnnianlanacakmyzsence? Trachalio:Evet. Plesidippus:Yaladamonunlatantmiinkutlayacakmym? Trachalio:Evet. Plesidippus:Pekiannesini? Trachalio:Evet. Plesidippus:ylemidnyorsun? Trachalio:Evet. Plesidippus:Neyapyorsun? Trachalio:Dnyorum. Plesidippus:Nednyorsun? Trachalio:Senindndn. Plesidippus:Kendidncenyokmu? Trachalio:Evet. Her iki durumda da kle Trachalionun robot benzeri cevaplar dilin kendisini zmekle tehdit eden komikbirmomentumyaratr. Bergsonun soyulan hrsz, ocuklar tarafndan ders verilen annebaba benzeri tersine evirme ve kartopu etkisi (kesin baarszla neden olan zincirleme olaylar) komik olann yaratlmas hakknda baka grleri de vardr. Bergsonun grlerine gre son bir komik durum kayna ekleyebiliriz: kendi gelenekleriyle dalga geen tiyatro. Plautusun Amphitryo oyununun prologundan alnan aadakialntyinceleyelim: Butrajedininolaylarnanlatmadm. Neyseefendim Birtrajedimi?ey,aslndabunukolaycadeitirebilirim. Her eyin tesinde ben bir tanrym. Bu oyunu kolayca bir komediye evirebilirim. BualntsadeceMercuryyemahallearkadagibidavranlmasnnyanndaPlautusuntiyatrogelenei ilededalgagemesiasndankomiktir. PlautusunikinciadMassiusaslndaeskiAtellafarslarndaagzlvepisboazsoytartiplemesiolan Maccusunbirtreviolabilir.OlaslklaPlautusbutipicanlandrmtr.

YORUMSALYAKLAIM:BLMI:HenryBergsonunGlmeTeorisi
Bergson bir dnrdr ve zellikle dirimselcilik (vitalism) felsefesiyle tannr6. Bergsonun felsefesi bir yere kadar zamannn bilimsel aklclna, insanln zelde i yerlerinde ve genelde orta snf yaamnngiderekdahafazlasaatgibibirmekanizmayadnmesinekarktr. Bergsonun komik teorisi mekanik bir eyin canl baka bir eyle kaplanmasnn komik olarak tanmland ynndedir. Bergson tam dengesinde yaplan davranlar, jestler ve insan bedeninin hareketlerieerbizeneredeysemakinelemiizlenimiyaratrsagldrebilir7.Saatebenzeyenvebir kere kurulunca otomatik olarak alma becerisi olan8 son derece basit fikirli birini grdmzde gleriz.Tambirinsangibideildesabitfikirlibirrobotgibidavranankarakterleregleriz9.Bergsona gre, komik karakterler katlk, otomatiklik, bo kafallk ve ekingenlik10 zelliklerinden oluur. Glmeasosyalyaratklarntoplumtarafndandzeltmesidir. Bergsonunteorisinikullanarakkomedizmlemesindesorulabileceksorular: 1. Hangidramatikkarakterlerdemakinebenzeri,kaln,katveekingenolduuiinbizigldren davranlargrrz? 2. Biroyununeylemineredemekanikbirhalalr? 3. Biroyunundilineredemekanikbirhalalr?

Canlorganizmalardakihadiselerinyalnzmekanikvekimyasalkuvvetlerdenmeydanagelmeyip,hayatibir prensibedayandniddiaedenteoridir. 7 Bergson,H.(1956)Glme,Comedy,GardenCity,NewYork,DoubledayAnchorBooks,s.84,97,79. 8 Y.a.g.e.s.156. 9 Y.a.g.e.s.180. 10 Y.a.g.e.s.156.

6