tsBN

9/5 7981 20 6

,lliliflltltilililtill|[il

Talat Tekin: 16 Temmuzl927 tarihinde Gebze'ye baflr Tavqancrl

nahiyesinde dolan Talat Tekin, istanbul Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciltimii'ni.i bitirdi (1951). izmir, Trabzon ve Bitlis'te edebiyat <ilretmenlifi yapfi. 1957-1961 yrllan arastnda Tiirk Dil Kurumu'nda Gramer Uzmanr olarak gahgtr. 196l'de ABD'ye giderek doktora gahgmasrna bagladr, bu arada indiana Universitesi'nde Ural-Altay Dilleri Bdliimii'nde iki yrl Tiirk Dili

Okutmanhlr yaptr.
1965 yrhnda "A Grammar of Orkhon Turkic (Orhon Ttirkgesi Dilbilgisi)" adh teziyle Kaliforniya Universitesi'nden doktor tinvanrnr aldr, 1965-1972 yrllan araslnda aynr iiniversitede Ttirk Dili ve Edebiyatr dgretim iiyelili yaptr. 1970'te istanbul'a gelerek "Ana Tiirkgede Asli Uzun Unli.iler" adh teziyle dogent tinvanrnr kazandr. 1972 gizi)nde Ttirkiye'ye dcinerek Hacettepe Universitesi'nde gdreve bagladr 1976'da "Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcasi' adh teziyle profesdr iinvanrnr aldr. 1982 yrhnda Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr B<iliimii Bagkanhgrna getirilen T. Tekin bu gcirevini l99l yrhna delin stirdiirdti. 1994 yannda da aynr biiltimden emekliye aynldr. Ancak meslekten ve gahgmaktan hemen "emekli"ye ayrrlmayan Prof.

Dr. Talat Tekin gahgmalannl v6 derslerini siirdtirmeye ederek 2003 yazrna delin Yeditepe Universitesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimti'nde <ilretim iiyesi olarak galrgmrghr. Halen Eski Ttirk yazrtlarr iizerine gahgmalarrnr sUrdiiren yazarn 1993'e kadar yayrmlanmrg yayrnlannln bir listesi adrna hazrrlanan armalanda bulunmaktadrr: Talat Tekin Armadanr, Tiirk Dilleri AraEttrmalan, cilt 3, Simurg yayrnevi, Ankara 1993.

AnMkr,

Kitaplarr: A Gramrnar of Orkhon Turkic, 1968; Ana Tiirkgede Aslt Ilzun 1975; Japanese and Turkish: Is Japanese Related to Turkish? 1985;

Tuna Bulgarlart ve Dilleri, 1987; Orhon Yazulan, 1988; Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcast, 1988; XL Yiizytl Tiirk filri, 1989; Hunlann Dili, 1993; Japonca ve Altay Dilleri, 1993; Irk Bitig, The Book of Omens, 1993; Tunyukuk Yazttr, 1994; Tiirk Dillerinde Birincil Uzun Anlijler, 1995; Tilrkmence-Tiirkge Sdzlilk, 1995 (M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S. Eker ile); Tiirk Dilleri - Les Langues Turques, 1995 (M. 6lmez ile); Les inscriptions de l'Orkhon, Kul Tighine, Bilghd Qaghan, Tounyouqouq, 1995; Tarih Boyunca Tilrkgenin Yau.mt, 1997; Tilrkoloji EleEtirileri, 1997 (geniEletilmig 2. baskr); Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 2003 (1. baskr
2000).

rldrz

Talat Tekin

Mehmet 6\mez
Mehmet Olmez:31 Mart 1963'te Ughisar'da (Nevgehir) doldu. 1985'te Hacettepe Universitesi, Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyah Bijliimti'nii
bitirdi. Aynr yrl bitirdili bijliimde yiiksek lisansa bagladr. 1985 ytltnda girdili srnav sonucu TDK'nda uzman yardtmcrh[rnr kazandr, 1987'de mezun oldulu
b<iliimde araQtrrma grirevlisi olarak gahgmaya baglayana defin bir yrl TDK'nda

Tiirk Dilleri
- Giriq -

gahgtr. 1988'de Eski Uygurca Altun Yaruk'un 5. bciliimii tizerine hazrrladllr

metin gallgmasryla ytiksek lisans gahgmaslnt tamamladr. 1988'de bagladtfr
doktora 6lrenimi srrasrnda Alman Akademik Deligim Prolraml'ndan (DAAD)

aldrlr bursla Almanya'ya gitti. Burada kaldtlr iig yrlhk siire igerisinde Prof. Dr.
Klaus Rbhrborn'un gcizetiminde doktora gahgmasr olan Eski Uygurca Hst.ianTsang Biyografisi VI. Bciliim'ii hazrrladr. Aynr anda Mongolistik ve indoloji

bdliimlerinde, Prof. Dr. H. Bechert'in yantnda Sanskrit, Prof. Dr. G. Doerfer'in

yanrnda Klasik Mololca elitimini tamamladt. 1994'te Doktor, 1995'te Dogent, 2001'de de Profescir tinvanrnr aldt.

delin Hacettepe Universitesi'nde galrgan M. Olmez 1998-2000 yrllarr arasrnda Tokyo Yabancr Diller Universitesi, Tiirkoloji Bciltimii'nde
1998 yrlrna

misafir cilretim tiyesi olarak gahgmrg, 2000-2001'de ise Mersin Universitesi'nde gahqmrq olup 2001 Kastm aytndan beri de Yrldrz Teknik Universitesi'nde ri[retim iiyesi, Bolazigi Universitesi'nde de misafir tilretim tiyesi

olarak gahgmaktadrr. Qahqmalarrnr Eski Uygurca ve Sibir grubu TUrk Dilleri iizerine yo!unlaEtrran M. Olmez'in yayrmlanmlq kitaplan gunlardtr:

Altun Yaruk, III. Kitap (= 5. Bdliim), l99l: Tiirkmence-Tilrkge Sdzllik'

1995 (T.Tekin bagkanhfrnda.

ile); Ttirk Dilleri Paris, Peking

M. Olmez, E. Ceylan, Z.Karg Olmez, S' Eker Les Lttngues Turques, 1995 (T. Tekin ile); Die
1

alttilrkische Xuanzang-Biographie III. Nach der Handschrift von Leningrad,

Yrldrz
Dil ve Edebiyat2
istanbul 2003

und

St. Petersburg sowie nach dem Transkript von

A.

v.

Gabain. Hrsg., tiber. u. komm. von Mehmet Olmez und Klaus Rdhrborn. Otto
Harrassowitz ' Wiesbaden 2001.
i !
1

Tiirk Dilleri
-GiriqTalat Tekin

Mehmet Olmez Yrldz

Dit ve Edebiyat Dizisi:
2

Yayrmlayan: Mehmet 6lmez molmez@yildiz.edu.tr isteme adresi:

Sanat Kitabevi Karanfil Sok.5/60

06650 Krzrlay-Ankara

Tel.&faks: (90.312) 418 62 03

sanat@ sanatkitabev i.com.

tr

http://www.sanatkitabevi.com.tr

iletisim adresi:
Mehmet Olmez Yrldrz Teknik Universitesi Fen-Ed Fak. T.D.E. Bciliimii Davutpaga Yerlegimi 3421 0 Esenler-ISTANBUL Kapak Resmi

Tunyukuk Yazrtr, I. tag, Kuzey yiizii OrhunlOrkhon, TIKA, Ankara 1995, 50. sayfadan

istanbul 2003 ISBN 975-7981-20-6 2. Baskr

(1. 1999 Simurg)

O Talat Tekin - Mehmet Olmez Bu kitap "Kitap Matbaasl'nda basrlmrqtrr. Tet. (0212) 567 48 84

TALATTEKiN. MEHMET 6LMEZ 6.9.4.

Nogayca................. .................ll2 Kumukga................ ................. l15 6.9.6.Karagayca-Balkarca.... ................. I lg 6.9.7. Ktrrm Tatarcast .....lLz 6.9.8. Karayca (Karayimce) ................... .................. 126 6.10. ayak/ tagftkgrubu: Ozbekge. yeni Uygurca. .......... l3l 6.10.1. O2bekge................ ................. l3t 6.10.2. Yeni Uygurca............................ .................. 136 6.11. aya[ / ta|h grubu: Salarca.......... ........................ 143 6.12. ayalg / dagh (Opuz) grubu........... ........................ 145 6.12.1. Tiirkmence... ......................... 146 6.12.2. Azeri ................. 150 6.12.3. Tiirkge ...............156 , 6.12.4. Gagauz Tiirkgesi ...................... 159 GENEL BA$VURU KAYNAKLARr.................. ............ 165 Ttirk Dillerinin GeliEim gemasr .................168 Konuyla itgiti fimi Baqvuru Kaynaklarr..... ................. 170 Temel Scizliikler............... ................... 170 TURK DiLLERi iEiN KAYNAK DERGiLEh ................. I7I
6.9.5.

suNUs
Elinizdeki kitap 1995 yrh sonunda hazrrlanan Tiirk Dilleri / Les lnngues Turques adh kitabrn (Ti.irk Dilleri Aragtrrmalan Dizisi: 20) Fransrzca boliimii grkartrlarak yeniden diizenlenmig bigimidir. Kitabrn iki dilli ilk baskrsr giirdiilti ilgi dolayrsryla krsa siirede tiikenmigse de yeni bir baskrsrm haarlamak vakit almrgtrr. Bu yeni baskrda ge$itli defigiklikler yer almaktadrr. De[igikliklerin baqrnda kitabrn diizenlenig bigimi ve boyutu gelmektedir. ilk kitapta ttirhi dil ve lehgelere ait krsa bilgiler ve metinlerin
ardlndan. slrasryla Tiirk dillerinin soyalacrna, alfabelerine, segilmi$ kaynakgaya ve Tiirk dillerini gtisterir bir haritaya yer verilmigti. Bu

DERciLERi................ ............... 183 UNivensireLERiN TURKoLoJi DERGILERi.. ..........185 AyLrK yA DA iKi AyLrK DERGiLER... ...................... 186
DOGUBiLiMLERi

DOGRUDAN TURK DiLLERiyLE ir-Cit_i DERGiLER..... .................. I7I TURK DiLLERiNE AGIRLIKLI OLARAK YER VEREN DERGiLER.... I72 TURK DILLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN DoGUBiLiMLERi DERGiLERi ................ ...............177 TURK DiLLERiNi iLGiLENDiREN DiLBiLiMi VE

yeni baskrda ise alfabeler ve seEilmig kaynakga ilgili dile ait bilgilerin hemen arkasma eklenmigtir. Bu da kitabrn kullanrmrm daha uygun hale getirmiqtir. Bunun drgrnda dnceki baskrda yer almayan Fu-yii Krgrzlanna ve dillerine bu baskrda yer verilmi$tir. Bundan bagka iinceki baskrda yqr alan kimi dizgi hatalan giderilmiq, yeni yaylnlar kaynakgaya eklenmiqtir. Aynca kitabrn boyu da bir <ilEri
kriErilttilmtigtrir.

ARMAdANLAR, OZEL

RUSYA'DA VE ESKI SSCB'DE YAYIMLANAN DERG|LER.............. I89 SAYrLAR..... .........................1s2 KURULTAY BiLDiRiLERi ......................1s4

Bildiriler....... Kurultaylan Dilbilim Kurultayr

Bilimsel
Altayistik

.........................1g4 ....... 195

KiTAP DiziLERi..... iNrBRNBrrerURKoLoJi.

EK: Tiirk Dilleri Harirasr Trirkoloji Kongreleri..... Uluslararasr Tiirkdilbilimi Konferansr..... Uluslararasl Ttirk Dili Kongresi

............

196

Bu baskrdaki bir bagka yenilikse "Genel Bagvuru Kaynaklan" baghfr altrnda kimi elkitaplanna, Tiirk dilleri iizerine gahgmalann yer aldrlr dergilere, kitap dizilerine, kurultay ve sempozyumlara yer verilmig olmasrdr. Kaynaklann taranmasl srrastnda en son 1997'ye delin olan gahgmalar, dergiler bu kitapta yer almrgtr. GerEekte bu gahqma 1998 yrh baglannda tamamlanmtgsa da yayrml gegitli nedenlerle bugtine kalmrgtrr. Dolayrsryla 1998 ve sonrasl yaprlan gahgmalara bu baskrda yer verilememiqtir. 1998 yltndan ancak bir
kag galrEma kaynakgaya dahil edilebilmigtir. Dergilerdense 1997 sa-

.....1g7
..................... lg7

............... l9g
........1e8

....................200

yrlarr gciriilememiqse, ulagrlabilen son saylnln cildi ve ytlma yer verilmiqtir. Kugkusuz burada yer verilen dergiler, kurultaylar ve kitap dizilerinin sayrlan artrnlabilir. Biz burada en temel, en yaygrn

TALATTEKiN. MEHMET

6T-usZ

dergilere yer verdik. Dergiler arasrnda yaygrn krsaltmalannr bildiklerimizin krsaltmasma da yer verdik. Burada andrlrmz kaynaklann elegtirisinden ziyade bir-iki ciimle ile kapsamr belirtilmig, fazlasma yer verilmemigtir.
)

6Nsoz
Elinizdeki kitap baglangrgtan gtintimiize eski-yeni biittin Ttirk dil ve lehgelerini, baghca fonetik <jzellikleri, yayrlma alanlan ve konuganlan ile birlikte krsaca tamtmak amactyla hazrrlanmrgflr.

Tiirk halklannrn n[ifusuna ve dillerine ait bilgilerimiz gitgide artmakta, yenilegmektedir. Ozellikle eski Sovyetlerde yagayan Tiirk halklarrna ait en sa$lam niifus bilgileri 1989 sayrmlanna dayanmaktadrr. Bu tarihten sonra Ttirkiye'de yayrmlanan gahgmalarda, makalelerde yeni bilgiler, yeni rakamlar yer almaktadrr. Bu konuda Yeni Tiirkiye dergisinin "Ttirk Diinyasr Ozel Sayrsr" baqhkh l5-16.
ciltlerine bakrlabilir (Mayrs-Haziran, Temmuz-Alustos 1997). Kitabrn boltimlerinin hazrrlanrgrna gelince, Ttirk dillerinin belli bagh ses ve yapl dzellikleri ile Tiirk halklannrn krsa tarihinin, ntifus

Ti.irk dillerinin Hsiung-nu'lann dilinden giintimiiz

dil ve leh-

gelerine kadar stiren aga$r-yukan iki bin yrlhk bir tarihi vardrr. Bu oldukga uzun siire iginde Tiirk dilleri daha baglangrgtan, yani Milat sralanndan baglayarak iki ayn ydnde geliqme g<istermigtir: l. Ana Bulgarca ya da Ana QuvagEa, 2. Ana Tiirkge. Bir *r ve */ dili olan

bilgilerinin ttzlii bir bigimde yer aldrlr boltimler, Fu-yi.i Krrgrzlan harig, Talat Tekin tarafindan; segme metin pargalan, kaynakga, Ttirk Dilleri gemasl, alfabeler ve harita da Mehmet 6lmez'ce hazrrlamrgtrr. Tiirk Dilleri'nin yeni baskrsrnda 1999 baskrsrna gcire fazla bir deliqiklipe gidilememigtir. Bir sonraki baskrda <izellikle Rusya Federasyonu ile Qin Halk Cumhuriyeti srnrrlan igerisinde ya$ayan Ttirk halklannrn niifus bilgileri gtincellenecektir. Ayrrca Ortaasya Tiirk Cumhuriyetlerindeki alfabe de[igiklikleri de bu baskrda yeterince ele ahnmamrgtrr. Kaynakgalar neredeyse oldufu gibi kalmrgtrr, bu btjliim de bir sonraki baskrya zenginlegtirilecektir.
Mehmet Olmez

Ana Bulgarcanrn bugiinkti tek temsilcisi baghca Rusya Federasyonuna ba$h Quvaq 6zerk Cumhuriyetinde yaklagrk iki milyon kiqi tarafindan konugulan Quvaggadrr. Quvagga drgrndaki di[er btittin Tiirk dil ve lehgeleri bir *z ve *g dili olan Ana Tiirkge'ye gider. Tiirk dil ve lehgeleri gerek tarihi dcinemlerde gerekse bugtin do[uda Pasifik Okyanusu kryrlanndan batrda Balttk Denizi ktytlanna, kuzeyde Kuzey Buz Denizi kryrlanndan gi.ineyde Basra Ktjrfezi kryrlanna kadar uzanan Qok genig bir co[rafi alanda konugulmuq ve konugulmaktadrr. Bu dil ve lehgelerin baztlan birbirine komgu alanlarda konugulmakta ise de cinemli bir krsmrnrn konuqma alanlan arasrnda btiyiik mesafe ya da arahklar bulunmaktadrr. Bu nedenle, gerek gegmiqteki gerekse bugiin konugulmakta olan Ttirk dil ve lehgeleri arasrnda cinemli farklar olacalr da agtktrr. Hemen belirtelim ki bu farklar yine de gok de[ildir ve daha gok fonoloji alanrnda, bir dereceye kadar da morfolojide griri.ili.ir. Sentaksa gelince, tarih boyunca Ttirk dil ve lehgelerinde sentaks yani s<izdizimi baktmrndan biiyiik de$iqmeler olmamrqtrr. Bunun baqhca istisnalan Karaimce ile Gagauz Tiirkgesidir. Artrk cilti bir dil durumunda olan Karaimcenin sentaksr eski ibrani yazr dilinin ve Slav dillerinin ytizyrllarca siiren etkisiyle de$igmig, Gagauz Ttirkgesinin sentaksr da komgu Slav dillerinin etkisi altrnda tiimtiyle Slavlagmr gtrr. Bugtinkti Ttirk dil ve lehgelerini tasnif etmek igin fonetik <il-

TALAT TEKiN . MEHMET

6I-IAEZ

IO

gtitler yeterli olmakta, morfolojik olgtitlere gerek kalmamaktadrr. igte bu nedenledir ki elinizdeki kitapta da yalnrzca eski-yeni Ttirk dil
ve lehgelerinin belli-bagh fonetik ozellikleri tizerinde durulmug, daha bagka

bir deyigle, eski-yeni Ttirk dil ve lehgeleri en karakteristik

fonetik ozelliklerine gcire struflandmlarak tanrtrlmaya gahqrlmrgflr.

Talat Tekin

GIRI$
Ttirk dilleri, Altay dilleri teorisine gcire, bu dil ailesinin bir kolunu olugturur. Altay dilleri ailesinin obtir kollan Mongol dilleri, Mangu-Tunguz dilleri ve Kore dilidir. Genig anlamr ile Ttirk dili (Turkic) terimi, genel olarak, Tiirkge (Tiirkiye Tiirkgesi), Azei, Ttirkmence, Ozbekge, Yeni Uygurca, Kazakga, Kt gtzca, T atar c a, B a$kurtga, Altayca, Hakasga, Tuvac a, YakutEa vb. gibi soyca akraba olan epeyce kalabahk bir diller grubunu belirtmek igin kullanrhr. Ancak, Ttirk dili terimi Quvaggayr da igine alacak bigimde kullanrlacak olursa bu pek do!ru olmaz. *z- ve *rr- dili Qtinkti, Quvagga drgrndaki biitiin Ttirk dilleri bir olan Ana TtirkEeye (*tokuz"9", *lpS "krg") gittili halde, bir r- ve ldili olan Quvagga (tthhr "9", hil "kr$") yine bir *r- ve */- dili oldu[u anlagrlan Ana Quvaggayaya da Ana Bulgarcaya (*tokuf "9", *lpl" 'krg") gider. Bu demektir ki Quvagga ile Tiirk dilleri, dilbiliminde yaygln bir benzetme ile ifade etmek gerekirse, "kardeg" delil, "kardeg gocuklan"dtr. Bu nedenle biz bu iki ana dilin, Ana Tiirkge ile Ana Bulgarcanrn, kendisinden grktrfr ve onlardan daha eski bir ana dil tasarlamak zorandayn. Bu en eski ana dile ilk Tiirkge (Ing. Pre-Turkic, Alm. Vortiirkisch) adr verilebilir. ilk Ttirkge, hig kugkusuz,bir *f- ve *l'- dili idi ve bir stire sonra iki diyalekte aynldr: Ana Bulgarca ve Ana Tiirkge. Bunlardan birincisi bir *r- ve */- dili, ikincisi de bir *z- ve *rs- dili idi.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

12

l3

TURK DILLERI

1. HUNLARIN DILI
Qin kaynaklannda Ttirkler kendi adlan ile ilk kez VI. yiizytl ortalannda anrlrlar. Aynr kaynaklar Ttrklerin Hunlann (Hsiungnu'lann) torunlan oldu[unu kaydeder. Qinlilerin Hunlan ve Tiirk-

frE. #RIE f*A

siu-k6h thei-lei-karj
ll

EJhftH

bok-kuk glou-thuk-tatj
qdyle

Bu yazrgevrimine gdre Hunca beyit Tiirkge olarak

kurulabilir:
silke nlrkang I Bulguk-gu tutang

leri gok yakrndan tanrmrq olduklarrndan herhalde qiiphe edilemez. Bu husus dikkate ahnrrsa, eski Qin kaynaklannda verilen bu bilgilerin dofru oldulunu ve Hunlann eskicil bir Tiirk dili (Ana Tiirkge, hatta ilk TiirkEe) konugtuklarrnr rahatltkla ileri stirebiliriz. Ne var ki elimizde bu savt kanrtlayacak dil malzemesi yok denecek kadar azdn. Hunca dil malzemesi Qin kaynaklarrnda i.O. 3. y;dizytl ile I.S. 4. yid,zyrl arasrndaki dcinemlerden kalma bazt Hunca stizciiklerle i.S. 4. ytizyrl baglanndan kalma gok krsa bir Hunca beyitten ve 4.6. yizyilara aitbazr T'o-pa ya da Tabgag tinvanlanndan ibarettir. Qin kaynaklannda Qin yazrsr ile kaydedilmig en eski Hunca sdzciikler arasrnda king-lo (eski sciylenigi *king-ldk) "Hunlann tciren klhcr" dikkati geker. Bu scizctiliin Orta Tiirkge kaynaklarda (Kaggarh'run s6zlii[iinde) gegen kryraft "kasap brgalr, sattr" ile bir ve aynr oldufu ileri stiriilmii$tiir. Bu sozctik bugiinkii Tiirk dillerinde de yagamaktadrr: Yeni Uygurca kiUrak "btiytik brgak, saur", Altaycal.culrak "iki ytizlii biiyiik btgak", vb. Hunca king-lo scizciiliiniin i.6. |OZZ yrhnda meydana gelen bir olay nedeniyle de kayrtlara geEti[ini saptayan Hirth bunun ya ya gegmig en eski Ttirkge srizciik oldu[unu ileri stirmtigtiir. i.S. +. yiizyrl baqlanndan kalan ve Qince kaynakta anlamt da verilen Hunca beytin Eski Qince yaztgevrimi Pulleyblank tarafindan q<iyle yaprlmrqtrr:

"(Diigman) ordusuna kargt gtktn, Bukuk'u (lideri) tutsak altn!".

Beyitteki ilk stizciik Eski Ttrkge "ordu" ve "savag" anlamrndaki sil ya daszu sozcti[tintin -ke ekli verme (datif) durumudur; ikinci stizciik Eski Tiirkge tastk- "grkmak" eyleminin ilk hece tinliisii *tali(-) daralrp /r/ya defiigmiq /- Ttirkgesi bigimi olan tilil7- 1a eylemidir, daha dofrusu bu eylemin buyurma kipidir ve Eski Ttirkge taSil.<ry ya da tagilga4 "grkrnl" s<izctiklerinin kargrhfrdrr; tigtincti sdzctik Hun liderinin bagkentini kuqatan dtigman ordusunun

lideri Liu-Yao'nun tinvantdtr ve Eski Tiirkqe metinlerde bukuk olarak saptanmrg tinvan ile bir ve aynrdrr; diirdiincii siizcii[iin ilk hecesi bukut.ctinvantntn belirli nesne (akuzati0 durumu eki -gr'dur
(= Eski Ttirkge -g) ve Qince kaynakta yanhghkla son scizciifiin ilk hecesi sanrlmrgtrr; dcjrdtincii scizciik de son iki iqaretten olugan t'uk-tang, yani tutarl "tutun!" sozciiltidtir (= Eski Tiirkqe tutatJ ya

datutur). Bu beyitte gegen ve ET tastlgrl ya da taS*a7 stizctiklerine egit *nlrkari sdzctilii' Ramstedt'e olan t'rht-kang ya da t'i-li-kang (= gcire, Huncarun bir p- dili delil, bir /- dili oldufunu gtisterir ve bu bakrmdan gok dnemlidir' Son olarak Kuzey Qin'de kurulan Hun ktikenli T'o-pa Wei devletinde (4.-6.yy.) kullanrlan bazt T'o-pa (Tabgag) tinvanlan da T'o-pa'lann dilinin Ana Ttirkqe ya da ona gok yakrn bir dil ol-

TALATTEKIN. MEHMET

6I.TIEZ

14

I5

TURK DILLERi

dufunu go stermekte dir : p i- t e - I e n (eski stiylen iqi *py i - t i k- g in) "katip, sekreter" (= Eski Tiirkge bitiggi ay.), k'o-po-gen (eski sciylenigi k'a-pak-gin) "kapt muhaftzt" (= B5Li Ttirkqe kapagg4 kapryq ay.), hu- lo - g en (eski sdylenigi * g uo - lak-pin) "htikiimdan kugandtran saray gcirevlisi" (= *kurlagg4 krg. Eski Tiirkge f,ar "kugak", Orta Ttirkge kurla- "kuqandtrmak", Yak. kurda- ay.) vb. gibi.
BAZIN, Louis, "Un texte proto-turc du IVe siecle: Le distique Hiong-nou du

fonemlerinin korunmug olmastdtr. Bu durumu Milat srralannda Ana Samoyedceye girmig en eski Ttirkge cidting scizciiklerden anlryoruz. Bu sozctiklefie /z/ yerine lrl, lS/ yerine de /U vardrr: Ana *kil"'samtJr" < Sam. *yar "l00" < iT *yaf 6ET yiiz), Ana Sam. ir *m' (> ET ki$, Ana sam. *kil "kl!" < iT *kil' (> ET kr,r, > Quv. hil ) vb. gibi.

3.1. Ana Bulgarca (1.-6. yiizyrllar)

Ana Bulgarca, 5. ve 6. yizyilarda Kuzey Kafkasya'da ve Karadeniz'in kuzeyinde yafayan Bulgar Ttirklerinin dili idi'
Macarlann atalan o ytizyrllarda aynr bcilgede yerlegmig olan Bulgar

'Tsin-chou"', Oriens, 1, 1948: 208-219.

BooDBERG, Peter

A., "The Language of the T'o-pa Wei", Harvard Joumal of

Asiatic Studies,

l,

1936: 167-185.

HInru, Fiedrich, "Hunnenforschungen", Keleti Szemle, II, I90I: 8I-9l. MAENCHEN-HELFEN, J. Otto, The World of the Huns, yay. M. Knight,
University of California Press, 1973.
PuLLEvBLANK, E. G., 'The Consonantal System of Old Chinese",l-l[' Asia

Tiirklerinin komgulan idiler. Bulgar Ttirkleri ile olan iligkileri

sonucu o ddnemde birgok Bulgar Ttirkgesi sozciik Eski Macarcaya

Major,

NS,

c.lX,

1962: 58-144,206-265l'.

TerlN, Talat, Hunlarm Dili, Ankara 1993.

gegti. Macarcadaki bu en eski Bulgar Ttirkgesi sozciikler Ana Bulgarcanrn bir *r- ve */- dili oldulunu aqrkga kanrtlamaktadtr: Mac. dkcir"tikiiz" < AB *dki'ir (> Quv. vicir),Mac. borifi lboryii]
285): iiki;r F l4l: I 181/ Eterrr ON: 1259 l'kurd A. be!- ON: 1343 /&arrl A, ON; li44 l/krro A. ON: cln: | 5l'i bevlchehcn: tl!t9 hbchirh; 1629 b6csil nl372l uvkrewkewr; u 395 eker lhrk. oker', 1456 Oewketr,vtho ON (OklSz): mr i*lrr ll: L llEl/ [?U]; 1759]rilsiben:rnabiicsibeR:'Wiege'+ A: -de 1857 r Lehnw aus einer tiirk Spr tschuw ? 'Ochse' +, nl372i 'tis': 2. I l8li ? 'Stier', 157? Typs vor der Landnahme o lla51 beid: kiptsch 'ds': 3. [auch als Attr] 1649 'Durnmkopt' (NSz) oc"'*: osm icqi,(': r:srr: 'Wiege' [turk Herkuaft]. Ar iikriis 1344 ON r Lchnw aus eircr tiirk S1>r Voistui!': *beitl. Tiirk ausi t rvurde im Ung tschuw Typs vor der Landnahmc o Koktiirk crst zu ciren Spiranten, danr zu einem stimmiiki.iz: osm tikiiz: tschuw v5r;5r, za-rir: usw: 'Och*o/irisod loliro:'ds']. Entspr heflcrr Ko:rs (i). schlieBlich rvurde er vokaii59; Stier'[? < toch siert: .rcj nc.ci: -:1rep!i, -s:516 usw. Zum in derr mong Spr. Vorstufe: r,,krir. N4it SubstituLrut;aadcl rirk i > ung cx vgl: -hocsar, tiondesimUrungtbblendenodiirftedieliiilterc *rikrir gewesen sein; vgl: -ki)ktn.v. Zur -bicsi: zum unel anorg I vgl: -acs, -bi)lcs; Fom vel ruch -gyrimrilcs. Die auf gebogenen Kufen Bed 3 vgl: -barom. -marha r MNy 3: 310. 3l: sci:aui:einde Wicge hatten Tilrkviilker nach 36; TE l: 539: TESz; NyrEil I l(): o?: T<irK 135 Euroca gebracht. ist Produkt - Abi btilcsSdeslowak (ma) der SprE;r. Atis <ienr Ung; 6c'ricr: iunl lsieo\ I'eiclu: 'ds' r BTLw: TESz:
Db?csd

2. TURK Uir.iNiN TARiHi OONnUr,nni

Tiirk dilinin tarihi donemleri g<iylece srralanabilir: f itt Ttirkge d<inemi (aqalr-yukarl gaElmrzrn baglarrna kadar stirer), 2. Ana Bulgarca ve Ana Ti.irkEe dtjnemi (kabaca l.-6. yiizyrllar arast), 3. Eski Ttirkge ve Eski Bulgarca dcjnemi (kabaca 6.-ll. yijzyillar arasr), 4. Orta Tiirkge ve Orta Bulgarca ddnemi (kabaca 11.-16. yiizyrllar arasr), 5. Yeni Tiirkge ve Quvaqga donemi (16. ytizyrldan
bugtine kadarki d<inem).

F:

12521 ? Bulchey'

CN (Gy l:

1389 ? Reiciew

ON; u1395 belclerr; s1405

2.1.

ilk

Tiirkge (Baqlangrgtan lVlilat srralanna kadar)

da dahil olmak tizere biitiin Tiirk dillerinin

Tori( ii4, l?i

*f ve atasrdr. ilk Ttirkgenin en tipik cjzellikleri iindamaksrl

ilk TtirkEe, Quvagga

*l'

Macarcanm Kdkenbilgisi Sdzlii!il' ne gore balcsri' "begik" ve 6kiir "6kitz' ' maddeleri

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

16

17

TURK DiLLERi

"buza!r" < AB *buraga (> Quv. piru), Mac. nyar lfnrf "yaz" < AB*fidr (> Quv. iur "ilkbahar"), Mac. kr)lyrik "hayvan yavrusu, enik" < AB *kdlek (= Trkm. kdsek "deve yavrusu"), Maq dil "cifle" < AB *diil (= OT tiiS "6!le; giiney"), vb. gibi. Ana Bulgarcanrn baghca <izelliklerinden biri de daha sonra Quvaggada cindamaksrl /6/ fonemine, Ana Ttirkgede de lglye deliqecek olan srizigi ve scizsonu /lg/ tinsiiz grubunun heniiz bu bigimde kendini korumakta olmasrdrr: Qw. puS "ba$" < Volga Bulg. bag < AB *balg (= AT *ba$,Mac. bcilcsd [btilE6] "begik" < AB *belgeg (= OT beSik), Quv. hfi- "kagrmak" < *kag- < AB *kalgr (= ET kaft-), Quv. .fif- "panldamak, parlamak, (gimgek) gakmak" < *yag- < AB *yalgl- (= ET yasr "parlamak, (qimgek)
gakmak", yapln "gimgek"), vb.

Tunyukuk Yazttt, 1. Bah Yiizii

TaE,

(B 1) BilSe

Tunfule,ule,, ben

dziim, Tab$ag ili1e fttlmttm. Tiirk bodun Tabgagka kdriir erti. (B 2) Tiirk bodun, kantn bulmaytn
Tab$a7da adnln, l,<anlanu; lgarun
lg,odup

Tablagl.<a yana igikdi. Terlri anga

tlmiS ering:
(antym
lg,odup

"(an birtim, (B

3)

3.2. Ana Tilrkge (1.-6. yiizyrllar)

Quvagga drgrndaki tibiir biitiin Ttirk dillerinin atast olan Ana TtirkEenin baqhca seslik ozellikleri gunlardr: l. Scizigi ve sdzsonu l*f / fonemi //ye deligmigtir: iT *tokuti "9"

igikdirl." igikdtik iigiin "01!" ftmif ering. Tiirk bodun Terlri dlti, all9,mn, yo$ boltt. Tilrk Sir bodun yirinte (B 4) bod lSalmadr.

> AT *tolguz,iT *klf "krz" > AT *klz,vb.

(B 1) Bilge Tunyukuk, ben kendim, Qin ydnetimi srrasrnda

doldum. Tiirk halkr (o zaman) Qin'e ba$mh idi. (B 2) Ttirk halkr, (kendi) hanrnr bulmayrnca, Qin'den aynldr; han sahibi oldu; (fakat) hanrnr brrakrp
Qin'e yeniden bafrmh oldu. Tanrr gdyle demig olmah: "(Sana)

2. Siizigi ve scizsonu /*l'l fonemi /E/ye deliqmi$tir: iT *&,/' "ktQ" > AT *klrr, iT *bAI"'s" > AT *Dip, vb. 3. Stizigi ve scizsonu /lg,lc/iinstiz giftleri /g/ye defigmiqtir: IT *alguk> AT *asulp "agrk kemili",iT *balg "bag, baglangrg" > AT
*baS, vb.

4. Stizbagr lc,d,n,6/ fonemleri lylye de$igmiEtir: lT *ctit'tik> AT *yilziik,iT *dat'> AT *tliS "cifle; gtiney", iT *nudurul5,> AT *yudruk "yumruk", iT *fraf > AT *yd.z"ilkbahar", vb.
5. Siiz sonundaki krsa i.inliilerin dtigmesi: lT *kona- "konmak, bir yere yerlegmek" > AT *kon-,lT *btite- "(yara) kapanmak, iyi-

han verdim, (B

3)

hanrnr brrakrp

(yine) balrmh oldun." (Tiirk halkr yeniden) balrmh oldulu igin Tanrt "Oll" demiE olmah. Tiirk halkr 6ldti,

legmek" > AT *btit-,lT "gelmek", vb. gibi.

*ab > AT *al-,iT *keli- > AT *kel-

mahvoldu, yok oldu. Tiirk Sir halkr(nrn) iilkesinde (B 4) boy

kalmadr.

TALATTEKIN. MEHMET OTVBZ

18

19 TURK DILLERI
630) kalan vebize kadar gelen Ttirkge bir belge ya dayant yoktur. Bu drinemden kalma tek antt olan Bugut yaatl (dikiligi 581), ne

4.1. Eski Tiirkge Diinemi (6.-9. yiizyrllar)

Eski Tiirkge, 6. yij,zyrl ortalannda Ban Mo[olistan'daki Altay dallarr b<ilgesinde yagayan ve aynr tarihte Qin'in kuzeyinde, bugtinkii Mololistan'da, biiyiik bir g<igebe devleti kuran (550-630, 680-745) eski Ttirklerin (Giikttirklerin) diliydi. Eski Ttirkge, aynca, 8. yljzyrl ortalannda Mololistan'daki Gtikttirk egemenli[ine son vererek orada bir devlet kuran (745-840) gtigebe Uygurlarla, Do[u Ttirkistan'da, Tanm havzastnda Koqo Uygur devletini (8501250) kuran yerlegik Maniheist ve Budist Uygurlarrn da

yazrk ki, Ttirkge delildir. Yaztttn iig ytizii So!d, bir ytizii de Sanskrit dilindedir. Eski Tiirk Runik Alfabesi

r
T

a,e

t(T6)
k
D

I
U U
B
b

i,t
uro ii, (i
ab, b
eb, b

diliydi'

)
N

T t Y
oK ttK
1K ig c

at, et,

t
t

al,

Eski Ti.irkge hig de birornek bir dil de[ildi. Eski Tiirkgenin biri Orhon Tiirkgesi obiirti de Uygurca olmak tizere en az iki diyalekti vardr. Uygurcanln ise en az tig diyalekti bulundulu biliniyor'
BAZIN, Louis,

I
+

,t (T J)

eY, Y ok, uk,

r[(ra)
|)

ko, ku, k

H(TB) <(T>)
Y

les

systemLes

chronologi,ques dans le monde Turc ancien,

Budapest 1991.

CLAUsoN, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford 1972. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish- Index Vol.

x
)( I
G

D ad, d d ed, d

dk, iik, kd, kii, k tk, b, k

ie

(T'r')

G
o b

aE, E

l
r+

-,

I-II, A. R6NI-TAS'tn

rl

sunuguyla, Szeged 1981.

DoERFER, Gerhard, Ttirkische und mongolische Elemente im

Neupersischen.l'

l
J
Y

IV, Wiesbaden 1963, 1965, 1967, 197 5. ERDAL, Marcel, Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II, Wiesbaden 1991.
NADELYAYEV, V. M., D. M. NAslLov, E. R. TENI$EV, A.
D revne ty urkskiy

K k ek, k L al, I
I el, I
An, n en, n

e8, ak, k

(T D)

,
J
1

a
I
$

ag, eg, g am, em, m

a(J, 4, a ap, ep, p

a6, e6,6
ag, e{, { az, ez, z

p z

Y
+r

N
n R

M'

$qERBAK'

#
r{

l'l

LT

alt,lt
anQ, enQ, n9

slovar', Leningrad I 969.

1958.

LIU MAU-TsAt, Die chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Tiirken

(T' u-kiie),

T
Y
I

r
S
s

ar, er,
aS,

r r
S

) (U)(T(,)

Nq
NT
a$

ant, ent, nt
AS

I-il, Wiesbaden

tr
><

EJ. J

bas

bas

4.1.1. Orhon Tiirkgesi (7.-9. yiizyrllar)

Mo[olistan'da kurulan 1. Goktiirk devleti diineminden (550-

Runik harfli en eski Tiirkge yantlar 2. Gtikttirk devleti dtineminden kalmadrr. Bu yazrtlann bagltcalan, strasiyle, gunlardtr: Qoyren yazrtr (yak. 688-692 yrllan arasl), Ongin yaz.u (720?),

TALATTEKiN. MEHMET

6LMEZ

20

2I

TURK DILLERi

Ktili Qor lihe-Htigc;tti) yazrfi (yak. 720-725), ihe Ashete yazrtr (724?), Tunyukuk yaan (720-725 arasr?), Ktil Tegin yanfi (732)
ve Bilge Kalan yanu (735).

Mololistan'daki Uygur devleti (745-840) dcineminden kalma runik harfli baghca yazrtlar da qunlardrr: Tes yazrtr (750), Taryat (Terhin) yaafi (753), $ine-Usu (Bayan Qor) yazrtr (759-760), So[dca-Tiirkge Sevrey yazr:r (762-763), Sofdca-Qince-TiirkEe Karabalgasun yazttt (825), Suci yanu (840), Yenisey yantlan (9.10. ytizyrllar), vb.
Orhon TtirkEesinin baqhca rjzellikleri gunlardtr:

9. Gelecek zaman-gereklilik srfat-fiilinin -srkl-sik eki ile kurulmasr: kiin tug-stk "gtindo[ar tarafr, do[u", kiin bat-s* "ginbatar tarafr, batt", vb. Tunyukuk Yazfti, 2. TaE (B I) Ttltt: keltirti. Sabt antag;
"Yrtt'tS yauda o,t tiintett sii

tArilti" lir.

Ol safug eSidip begler koprn (B 2) "Yanalrnt; ang ubutr t'ig!" ttdi. "Ben
rrnsa tir ncn, han Bilge Tuni'ukuk: Altun .rr,l! etsa keltitniz., ErtiS iigtiziig (B 3) kege keltintiz.. Kehnisi

L Srizigi ve scizsonu /d/ foneminin korunmast: adak "ayak", nd- "engel olmak" vb. 2. Sozigi ve scjzsonu /b/ foneminin korunmasr: sebin- "sevinmek", sab "soz" vb. 3. Ondamaksi lnyl foneminin korunmast: afit!, "fena, kotii",
erya6 "yoksul", lqofi"koyun" vb. 4. Genizsil /4/ foneminin /!, gl ile ncibetlegmesi: bardnrc bard$rc "gittiniz", rilsikin - rilsikig "rileceksin", siirliikiirl s iin iikiig "kemiklerin" vb. S. itgi durumu (genitif) ekinin iinsiizlerden sonra -ry/-iry, rinltilerden sonra da -rur1l-nin olmast: ka11an-m "hakanln", beg-in "beyin", bayrku-ntr1 "Bayrrkulartn" vb. 6. Ayrr bir grkma durumu (ablatif) ekinin bulunmamast ve bu ad durumunun -da/-de eki ile kurulmast: bukarak uluS bodun-ta
olullartnt zdan" vb. 7. $imdiki zaman srfat-fiilinin -gmal-gme eki ile kurulmast: bar-u[ma "giden", biti-gnte "yazan", kel-i-gme "gelen" vb. 8. Gelecek zaman srfat-fiilinin -dagtl-deqi eki ile kurulmasr: o/t e g i " olecek", ke l- t e g i "gelecek", y ar1 il- t ag t s i z " y antlacaks lntz", vb.
"B uhara gehri halkr nd an",
o g I a rur1 rc-

'Alp!' tidi, Iuvnnth.

(B f) (Bu arada bir) habcrci getirdiler. Sozlcri qciyle: "Yanq ovasrnda yiiz bin askcr toplandr" diyor. Bu haberi duyunca beyler hep birlikte

(B 2) "Donclirn; temizin (yani "savaqrp yenilmemiqin") utancl (savagrp

yenileninkinden) daha iyidir!" dediler.

(Ben de gdyle dedirn:) "Ben qciylc

diyorum, ben Bilge Tunyukuk: Altay dallarrnr aEarak getdik, irtig rrmafirnr (B 3) geEerek geldik. (Buralara kadar)

gelenler "(Celiq) zor(du)!" dediler,

(ama pek de zorluk) hissetmediler.

da "

ALov, S. Ye., Prarrla

n ik

tl re

nc

t)' tu'ks koS' lt i s' m enno.rli,

Moskva-Leni ngrad

l95l.

-, -,

Yeniseyskaya pis'ntennost' lyurkov, Moskva 1952.

Pantyatniki drevneDturksku' ltis'ntenttosti nrongolii

Leningrad 1959.

i kirgizii,

Moskva-

TALATTEK|N. MEHMET

Otrtpz

22

23

TURKDiLLERI

OnruN, Hiiseyin N., Esti Tilrk Yaatlan, I-IV,TDK 1936-1941, (19862). RADLoFF, W.,Atlas der Alterthiimer der Mongolei, SainrPdtersbourg 18921899.

lagmrg. Bu insanlar korkmug. (Tanrr) "Korkmayrn!" demig, "kut verecelim" demiq. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir.

-, Die alttiirkischen Inschriften der

Pdtersbourg 1897; Zweite Folge 1899.

Mongolei, Neue Folge, Saint1995. 9c7oa' Lloev eo"o

(I)

Tensi men.

Ssnrxnvn, O.F., Gdktiirk Tarihinin Meseleleri, TKAE l3l, Ankara

TEKIN, Talat, A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington 1968.

OO c,(t

-, - , Orhon Yazrtlart: Kiit Tigin, Bilge Ka[an, Tunyukuk, istanbul 20033. -, Orhon Tilrkgesi Grameri, istanbul 20032. THoMSEN, Y., Inscriptions de I'Orkhon ddchiffrdes (= MSFOu
Helsingfors 1896.

', Orhon Yazrtlan, TDK, Ankara 1988. Tunyukttk Yatu,TDAD -5, Ankara 1995.

V),

o . r,'SB -f lt i f*'i-t7 f1c''>49 'y i,ry"+},l'J-to f tl'2A47' j 7{.""+'7'tlfV'lJl7fz

'flf;r:t2')9

-:;:"r#L
L+v "-HiPtTt7' f *Y '4+,
r qJJ'i>7 ' 78'lf]'.

:L "&

tu1

Yann kige altun tir-

gin ilze merlileyilr

men. Anga bilirller:

Edgii ol. (2) Ala

atlry yol teryri men,

yartn kige

eSilr

men. Utru eki yal$ kisi oplm sokrymrE.

=::::':,?E
')7',t'L
/aF

Ki-Ei Igorlg.mtS.
"
"

-,Turcica.

Etudes conr"rnant I'interpretation des inscriptions turques de la

Korf;ma!

"

timig,

Mongolie et de la Sibdrie (= MSFOu XXXVII), Hetsingfors 1916.

kut birgey men"

-, -,

"Altttirkische Inschriften der Mongolei, in Ubersetzung und mit EinIeitung", Zeitschrift der Deutschen Morgenlcindischen Gesellschaft, (Almancaya gev. H. H. ScHAEDER) 1924-1925: l2l-175.
Orhon Yautlart Arastrrmalart, Qev. V. Kciken, TDK, Ankara 2002.

timiE. Anga bili1:

Edgii ol

4.1.2. Uygarca (8.-l 1. yiizytllar)

Mo[olistan'daki Uygur devletinin Ktrgtzlar tarafindan yrkrlmasrndan (840) sonra Uygurlarrn biiyiik bir kesimi gtineye, Tanm havzasrna yerle$ip Maniheizm, Budizm ve Hristiyanhk dinlerini benimsediler ve merkezi Kogo olmak tizere 400 yrl siirecek olan yeni bir devlet kurdular. Daha az sayrda Uygur kabileleri de Qin'in Kansu eyaletine yerlegtiler ve daha krsa <imi.irlii kiigtik bir devlet
kurdular.
R,;atik

Biiyi.ik dinlere intisap eden Kogo ve Kansu Uygurlarr arasrnda az sonra biiy{ik bir geviri etkinli[i bagladr. Maniheizme ve Budizme ait gok sayrda din kitabr Sofdca, Qince, Toharca, Sanskrit ve Tibetgeden Uygurcaya gevrildi. Bu geviri yaprtlarla sciz konusu dillerden Ttirkgeye (Uygurcaya) birgok yabancr scizciik girdi.
Manichaica

lll,

5. sayfadan

I. ...dindarka y(a)ra-- ..... 2. ...--larning ulug-- ..... 3. ...ftilndar bolgay " r(e)n[gri] 4. --- u--- bdgiilenntek lgutug 5. ktvtfi bulmts bolgay .'drrii
6. ol yek ogulu 'igiQ
7.

hafili

Uygurca

fal kitah lrk Bitig'in ilk iki

sanrr

mitri[i]

Ben Ten-si'yim ("Gilgtin Ollu"yum). Sabah ve akgam altrn tahtrn iizerinde

otulup mutlr.r olurum. Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir. Ala atlr yol tanrrslyrm.
Sabah akgarn (atrmr) rahvan stirerim. (Yol Tanrrsr)

iki negeli insanla

ol Qindar(a'inge ay$a[y] 8. munEaSa beril t(e)ngrii ogultt 9. mitrii burfran kelgey tipen

karqr-

TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ

24

25

TURK DILLERi bitigi ktrrti

(futrfiyen) yazlsr dogru, parlak; sdzleri, tanrrsal bilgisi,

1:aruk

savlTr tcuri bilge

biligi bdliik bIdl]iik

tiirlti ttirlil
tatlr cigretisi. (ltafi'ive n1 yerin
diinyasr, r,iicut (...)
suyr.ur

tuloilai txtnt yer suv

)tertitl('iisi et'iiz

A. v. Le Coq. Khotscho, l9l3; ve yine A. v. Le Coq, Die Butldhistische Spiitantike in Mittela:;ien, Berlin 1923, tablo 8zlb, metin: s. 58.

So[d Kiikenli f]ygur Alfabesi

sonda ortada ba$ta

yaa-

harJ'-

soncla

ortada

baqta

yancevrim

harf-

cevrinri cevrinri
i,: ;t; i:.t
.l '

qevrirni

.i
,

,:

aa
.--l I

4a

a,a

4.

!,
3

(
g

d c

d
c

Flro* t'.
!,r

';:i

$ $

hI

?2 a
a

*
a1

I, l

y l'y

f
I
,)

o,u

I
j

t t

s,9 $,s

q/s $/s

lr

!t

,:
t:

I ,.r ,
L
--a 22
J
I

s
-U!

ta
a

aa
a

wy/ 'wy k,g,h q,q,q

o.u k,g
v
r k

11 11 11
.1

z,i
n

zlj
n

.1
a

I
a

ot

-a

*
t

v r

,-'
,6

*
a

f
{ffi$b;

;
ilk

,
6

t
6
t

ITI

hecede bir tinsiizden sonra.

Ortada, ikinci hecede GerEekte -p-/-b- ve -k-l-g- harflerinin ortadaki biEirnleri, birleqmig citeki har{lere gcire cizellegmiq olup "birleqik harfler (ligatiir)" ilzelligi taqtmak-

Manici Minyatiir Pargasl

tadrrlar, bunlardan bazrlart goyledir: g' (-pw-),

(pw-),

., (-p'-),., (p'-), e' (-kw-), er (kw-), c' (-kyJ' a (ky-)' c' (-k'-)' c' (k'-)

(-pl-), so (pl-),

TALATTEKiN. MEHMET OU'IIBZ

26

27

TURKDILLERi

Uygurca yazma yaprtlann pek azt So[d alfabesiyle, btiytik bir krsmr Sold yazlsrnrn iqlek bigiminden geligmig olan Uygur alfabesiyle, ki.igiik bir krsmt da Mani alfabesiyle yazrlmtqttr. Brahmi ve
Tibet alfabeleriyle yazrlmq az sayrda Uygurca metin de vardrr. Uygurca yaprtlar bu dilin dndamaksrl /ny/ foneminin durumuna

gore baghca iig diyalekti bulundu[unu gdstermektedir: l. lnyl diyalekti, 2. lnl diyalekti,3. lyldiyalekti. Uygurca yaprtlann biiyiik gofunlu[u /y/ diyalekti iledir. Uygurcantn baghca seslik ve bigimlik tizellikleri gunlardr: 1. Sozigi ve sdzsonu /nyi foneminin korunmasr (f- diyalekti), /n/ye de[igmesi (n- diyalekti) ve lylye deligmesi (y- diyalekti): a6ry, arug, aytg "kdti.i"; QIga6, gryay "yoksul"; l.<afiu,I.<ayu "kim, hangi" vb. 2. Sdzigi ve sdzsonu /b/ foneminin lvlye de[igmesi: yavrz "kdtti" <yabu, ev < eb, sevin- < sebin-,,tt v "su" < sub vb. 3. Qrkma durumunun -dml-din eki ile kurulmast: balft-dtn "gehirden", ev-din "evden" vb. 4. itgi durumunun gerek iinsiizler gerekse i.inltilerden sonra -ruq l-nir1l -nur1l -nilr1 eki ile, /n/ diyalektinde de -nar1l -ner1 eki ile kurulmasr: teryri-nir1 "Tanrlnln", ilig-nir1 "htikiimdann", beg-nery

.-rrrr1p-{golrJry.
I --tr rrl"-- ffi
\r,Gb--er:
S

rr''1 Lt'l-1 A1
D =.L--!r.-,.nrn yorumu'ndan

-q^t)

-l

addhar map u n(arika- s utra'

ADAM, Volker, Jens Peter Laur, Anreas WElss, Bibliographie ahtiirkischer

Studien. Wiesbaden 2000.

ARAr, R. Rahmeti, Eski Tiirk $iiri, TTK, Ankara 1965 (1991). "Eski Ttrk Hukuk Vesikalan", Journal de la Sociiti Finno-Ougrienne,

-,

1964,65: 13-77.

AslrusseN, Jes. P., Xu dstvdntft. Studie s in Manichaeisrn, Copenhagen 1965. BANc, W. ve A. von GegRIN, Tiirkische Turfan-Texte,l-V, Berlin 1929-

"beyin" vb. 5. $imdiki zarnan srfat-fiilinin -pltl-gli eki ile kurulmast: kdr-ilgli " goren", iinte- gli "ga$lran" vb.
6. -yukl-yilkekli kesin gegmig zamanbigiminin bulunmast: /ilEeyi)k men "rtiya gcirdti m" , sal.un-yu( sen "diiqtindtin" , kan-yul.c biz

t93t: t929 11,1929 II,

1930

III,

1930

IV,

1931 V.

-, Analytischer Index zu den filnf ersten Stiicken der tiirkischen TurfanTexte,Berlin 1931. BANG, W., A. v. GesalN ve G. R. R,qcHnart, Tilrkische Turfantexte,Yl,
Berlin 1934. Berliner Turfan Texte,I, II, III, V, VII, VIII, IX, XIII, XVIII, XIX, XX Berlin
1971-2001.

"yaglandtk" vb.
(...) yarltkar "Burhanlar bilmis nom terirlde terirl, alp (2) uk{uluk' sdzlemiS nomlamtE nomlarnul ydrilgleri, (3) bangm alp bilgiililk titir, arhantlarlga pratikabud- (4) larlg,a yitgeli ugululg ermez" ftp ftdi. (..') (1) (...) der. "Buddhalann bildifi opteti (Dharma) gok derindir, anlamast giigtiir, (2) va'z ettikleri <ilretilerin anlamrnr, (3) gidiEini anlamasr giigtiir,
Arhatlar ve Pratyekabuddhalar (4) (bu bilgiye) ulagamazlar" dedi. (...)

(t)

Sdzlillii /-//1, istanbul 1934-38. Cnpenodru, Ahmet, Eski Uygur Tiirkgesi Si)ztiiEil. TDK, istanbul 1968. GABAIN, Annemarie von, Alniirkische Grammatik, Leipzig l94l (19502, 19743). lEski Tiirkgenin Grameri, gev. M. Akahn, TDK, Ankara 19881 Turfan-Texte, VIII, X, Berlin 1954, 1959.
CAFERodLU AHMET, Uygur

-,Tilrkische

ve Werner WINTER, Tilrkische Turfantexte,IX, Berlin 1958.

TALAT TEKiN. MEHMET

6wez

28

29 TIJRK DILLERI
Tuna Bulgarcasrna ait dil malzemesi Eok srnrrhdrr. Bu malzeme goyle
srralanabilir:

HAMII-'foN, Jarrres Russeil , Le Conte Boucrtrhiclue tru brn et du ntttuvais priru:e

197r . (Bucract if i ve Kdtii Kurpri prens Masuhrtrtt Ut,gurcast, Eev. E. Korkut, i. Birkan, Ankara l99g) -, MartLtscrits oui'gours tru IXe-XC siicle tle Toue,-houang. I-il, paris 19g6. LEcoe, Albert von, Tiirkischc Manicrnic'a ctus Crntscho.I-ilr, Berrin r9r2-

en versiort tui'g.oure, paris

l.

Bulgar Hanlarr lis-

t922. Miir.r.ER, Friedrich W.K. lJiguritc,

tesi diye bilinen Kiril

lll-lV. Berlin
l90g_193L

o'vgz,

Mehr'et. "Kurzer uberblick iiber. tlie Bucrdhistische- ubersetzungsliterarur in Alrttirkisch (Eski rtirkge Budist Qeviri Eclebiyarrna Krsa Bir

Bakrg)", QulduS Tiirk Edebit,uturu Elestirc! Bir BuktS; Net,irt Ortberk Ar_ tnrrlanr, yay. M. Oln,lnz, Ankara 1997: 225_256.

harfli Eski Rusga metinde (8. ytizyrl) geEen eski Tiirk takvimine iliqkin hayvan adlan, sayllar,
tinvanlar ve kiqi adlan;
2. Nagy-Szent-Miklos
Bagatur Han Sikkesi

C. R., i.ilrti.rr.hc Ttttlttrt-Tc.rte VII, Berlin lL)36. RADLoFT', Wilhelrn, I_/il4urische Spruchtlenktntiler, (ytry. Sergey yefimovig
RAcHN.iATr,

MALoV), Leningracl I 928.

R

ogngonru' Klaus, urgr'is.hes wiirte rbuc.h: Sprat.rrnruteriu! trer wtrislattti.rt'hert tiirkist'hcn Tetre aus Z',ntntlusi.r,l--5, wiesbade n lgii_
1994.
Lcberr urrcl trVcrk.. lBand
(T'hc

hazinesi diye bilinen altrn kaplar iizerindeki Runik harfli yazrtlarla (8. ytizyrl?) Grek harfli yazftlar (9. yi.izyrl?); 3. Orta Grekge Proto-Bulgar yazrtlannda ve Bizans kaynaklannda geEen bazr kiqi adlan ve tinvanlar; 4. Volga Bulgarcasrndan Eski Kilise Slavcasrna geEmiq birkag
cidting sozctik; 5. Bizans kaynaklannda gegen cizel adlar ve tinvanlar.

-,Xtmtrrutgs

34_+ l, Wiesbadcn I991.

llook oJ Otnuts), Wiesbaden 1994. Nobuo Yenteo A, Sunmlung Lrigurische r Koutrcrkte (l 4 )" * yt11;l! Xirili,nt), yzry. haz. J. Oo,,r, H. UMrrMuRA, p. ZrEMr,,T. MoRryASU. Osaka I993. zlevp" Peter'. Dra Stubrcinre.rre dcr uiguren t,ort Ti,tJrtrt Lutd Durtrtuurtg. Akadinriai Kiad6, Budapest 1991.

l-nriN, Talat, Irk Birig

4.1.3. Eski Bulgarca (Tuna Bulgarcasr: g._9. yiizyrllar)

Baqka bir Eski Ttirk dili de Tuna Bulgarcasrdrr. Ana Bulgar_ cadan grkan Tuna BLrlgarcasr 679'cla Asparuh'un cinderli$inde Tuna

Son derece srnrrh olmasrna kargrn bu dil malzemesi yine de Tuna Bulgarcasrnrn bir r- ve /- dili oldufu gergelini kanttlamaya yeter. Ornefin be!-tem "beginci" < *belb- < *bAfik "5" (> Quv. pitlik;, tvir-em ltvir-im "dokuzuncu" < *togtr < *to(tr "9" (>
Quv.

rrmallnr gegerek bugiinkLi Bulgaristan'a yerlegen ve orada bir devlet kuran Bulgar Trirklerinir diri idi. Bu di[e yazilt en son berge 907 tarihlidir.
Bn,lo Qoban ig'iirgi attak Buylo Qoban'rn igki kadehi

tihhir), vb. Bulgar Hanlan listesinde yrl adr olarak gegen bazr hayvan adlarr da gunlardrr: dilont "Yian" < *'dildn < *dilan (> Quv. Silen), *stgur (= Orta Ttirkge ngrr), tob lt}bl "Tavuk" Segor "Srftn" << *tdguk (> << Quv. gihi) vb. Tuna Bulgarlan yazttlannda da boyla, kan "han, htiktimdar", tarkan, kolovr-os/kuluvr-os "6nder" < *kologur < *kolagur (= Orta

TALATTEKiN. MEHMET

6Tvez

30

31

TURKDILLERi

Ttirkge kolawuz "kllavuz, rehber"), siibigi "kumandan" < *sii begi, igirgu "saraya mensup, has, sarayh" (krg. Orh. igreki ay.) vb. gibi i.invanlarla Bagatur, Bayan/Boyan, Sivin (< *sevin),Turdagi < *tur-

ogur "ak kabile"), Uturgur (< *otur ogur "30 kabile"), Kuturgur (< *tukurgur < *tokur ogur "9 kabile") vb. gibi Tiirkge Bulgar kabile
adlan geEer.
Ellinskiy Letopisets adh Kilise Slavcasryla yazrlmrg Vakaniivis'te gegen Tuna Bulgarcasr ay adlan: AI4AOMbTBI4PEM "yrlan (yrl) dokuzuncu (ay)"

ak " kartalctk" ; krq. Quv. imirt "kartal" < *omurt) vb. gibi Ttirkge kiqi adlarr gegdag

" dur acak"

),

mur

ta g / O

mo r t a

g (<

*o

mur

t-

mektedir.
Qatalar yakrnlarrnda bir kilisede bulunan Grek harfli Tuna Bulgarcasl yazlttan kalanlar:

Art.rn. 16fti6 e^n{4dn" ,iftk?^x'6 ".ffr..s*f t+'t'A ' nX tfxtlrcri- :->ailr.r(ri6ru V i -i'f'h ft[/"'E$n 'X
Qok az sayrda Tuna Bulgarcasl scizctk de Eski Kilise Slavcastna gegmigtir: beleg / bileg "igaret" (ET belgii ay'), belgug "bilezik", do!'tof "yasttk" (<*cogdar > Quu. siDar),kap'lkepi *kdp > Mac' "resim, put" < *kdp > Qw. kap drq goriiniig, figiir" < kdp "resim, put" vb.
PRTTSAK, omeljan,
P

-'

Die bulgarische Fiit'stetrliste und die sprache der

Dilleri, TDK, Ankara 1987'

rotobulgaren, Otto Harrassowitz, Wiesbaden I 955.

TEKIN, Talat, Ttum Bulgarlan ve

5. ORTA TURKQE-VOLGA BULGARCASI DONEMi (11.-16. YY.)

OPIORI

OKATOKAT

(6'rave
Nrouneor n('

kane

/ kilpesi / kiipesi / kiipesi

(qrouneor ru/ OlXrouneor ze'

"han, ...zrrhr, ...zrrhr, ...zrrhr"

Orta Ttirkge donemi kabaca I l. ve 16. (ya da 17-) yiizyrllar arasrnl kapsar. Orta Tiirkqe, beklenileceli gibi, Eski TiirkEeden gok daha az birornek bir dildir. Bu dtinemde $u yazl dilleri ya da diyalektleri vardtr: 1. Karahanh Ttirkqesi (11.-13' yizyilar),2'

Bizans kaynaklarrnda Bulgar (< bulga-r "kanqtlrlr"), Onogur

(= on ogur

"l0

kabile); Saragur.f= {aragurl (< *far ogur <

Harczm Ttirkgesi (14. ynzyi), 3. Qafatay Tiirkqesi (15'-17' yiizyrllar), 4. Krpgak ya da Kuman lehgesi (13'-16' ytizyrllar; Memluk Krpgakgasr: 14.-16' yiizyrllar, Ermeni Krpqakqasr: 16'17. ynzyrllar), 5. Eski Anadolu Tiirkgesi (13'-15' ytizyrllar), 6' Volga Bulgarcasr (1 3.-14. yiizyrllar).

TALAT TEKiN . MEHMET

6wez

32

33

TURK DILLERI

Orta TiirkEe doneminde bir Tiirk dili daha vardr: Volga Bulgarcasl. Bu dil, Volga trma[trun yukan havzastnda egemenli$ini 14. ytizyrl ortasrna kadar siirdiiren bir devlet kurmug olan Volga
Bulgarlannrn dili idi.

5.1. Karahanh Tiirkqesi (11.-13. yiizyrllar)

yazt dili Dolu Ttirkistan'da merkezi Kaqgar olan Karahanh devletinde konugulan TtirkEe idi. Karahanh Ttirkgesi ile yazrlmrg en onemli yaprtlar $unlardrr: Yusuf Has Hacib'in 6500 beyit gibi gok hacimli manzum yapl.Ir Kutadgu Bilig (1069), tinlii dilci

Bt

islami Diinem Tiirkge Eserlerde Kullanrlan Arap Alfabesi

sonda ortada baqta

valrn

sonda

ortada

bagta

valrn

LL

tL

it
J

itr

e,e b p

la
lA.

la
la.

L
l;
3.

la

t
z
(

Ji
F F

Kaggarlr Mahmud'un Divanii lugati't-tilrk (Ttirk Dillerinin Stizlti$i) adh Tiirkge-Arapga siizl{ifi.i (1073) ve Edib Ahmed Ytigneki'nin Atebetii'l-Hakay* adh kiigiik manzum yapfi (12. yiizyrl sonlan ya da 13. yld,zyrl baglarr).

2 J

CJ CJ

t
S

/ /
4
!, J.L

t
t4
,,L,

Kutadgu Bilig'de "Tavgag

.9

f
k
IqJ, VJ
o

Ulu!

tt
7=

r
>
G

J
CJ

Bulra Han ve
Parlak Bahar

c h

s.
.<.

s
3

Mevsimi"nin 6viildtilii biiltim

t
G
! ! l. !

alli

g
rl-i

>
J J

7
)

h d z

5i
J.

5i
J
a
J

ng I

J
lq
Ll

.g

p
iJ
9

m
n

r
z

+
a-

&
)L

-o

h
la
v

Tugar&n ese keldi drldiin y4li

YaplSyandr bolgay yana orru1a

Bahl1.

ls
$

rJl dlj

)L

s
A

E S

Ajun itgiike aQil u;tmak yolt Yagtz yir yrpar toldt kdfilr ketip
Bezenmek

Igu/nl,mdtn lpu burnt| a

KunmtS* y$aglar tonandt yaSil

Bezendi yipiin al sang kdk

rtA

A 4

LF t9

tiler diinye kiirkin etip

lgul

da

d,2

Iringig

lg,rSr.g

siirdi yaz(r esin

Ya!rc ydr yagil torl.cu yiizke badt Srlay arlgty yaQn tai$ag efli

Yaruftyazyana lSurdr devlet yasm *Metin'. (ovurmry

TALATTEKIN. MEHMET OTTVNZ

"Do[udan bahar yeli eserek geldi, dtinyayr stislemek igin cennet yolunu aqtt'

34

35 TURK DILLERi
4, ET olumsuz genig zaman ekinin -mas /-mes bigimini almasr:

Kdfurgitti,karatoprakmiskiledoldu;diinyakendinisiisleyerekbezenmekistiyor.
yeniden mutluluk yayrnr kurdu' Bahar yeli eziyetli krqr siiriip gdtiirdii' parlak bahar burnuna d<inmiig olacak' Giineq yine yerine, bahk kuyrufundan (= burcundan) kuzu krzrl renkler ile siislendi' Kurumuq alaglar yeEiller giyindi; dola mor, al, yeqil ve Hrtay kervanr da iistiine Qin kumaqr yaydr'" Kara toprak yiiziine yeqil ipek balladr,

ET bol-maz> bolmas "olmaz",ET bil-mez> bilmes vb. 5. Giigyetmezlifi bildiren uma- eyleminin asrl eylemin zarffiilli bigimiyle birleqerek -ttma- I -iime- biEimini almasl: ET rcr-u uma> tsr-uma- "lsrramamak", ktir-ii wna- > kciriime- "gcirememek", ET taptn-u uma- > tapnuma- vb.

l.SciziEiveSdZSonu/d/foneminincittimltidiglerarasrS: rclldl > to!fonemine defigmesi: ET adak> acJak "ayak"' ET tod"doymak" vb. eb > 2. Siizigi ve sdzsonu /b/ foneminin lnlye defiqmesi: ET "ev", ebir- > eiiir- "evirmek, dcindiirmek" vb'

Karahanlt Ttirkqesinin baghca ozellikleri $unlardlr:

AtalRy,

Besim, Divanii Lfigat-ir Tiirk Terciimesi

1939,

ll

1940,

Ill

l94l

IV Dizin "Endeks", TDK, Ankara 1943, (19943).

BRocKELMANN, Carl, Mitteltiit'kischer Wortschcttz. Budapest/Leipzig 1928. DANKOFF, Robert ve James KgLLv,

Mahnud al-Kaiyarr: Contpendiunt of tlrc

ei

Turkic Dialects (Dtn'dn luydt at-Turk). I-III, 1982, 1984, 1985. KAgcenrt MAHMUD, Dtvtinii Lfrgati' t-Tiirk. (Trpkrbasrm), Ankara I 990.
TEKIN, Taldt, XI. Yiizy,l Tiirk,Silri, TDK, Ankara 1989.

)Li: &F!V. t'n/;jrrtt' gfi$i ;rliutl;i,a Siirt'"# ,F41;g4[lJrii,Ei;urtb'f 6ri1iir4;itx{.;.,

t f'rp-bptt ^ - 4'"rffi3,63 "fr{/A: "!a555,st$gJii,u;iflirdfi;s#i$i
D iv

Anar, Regid Rahmeti, Kutadgu Bilig, I, Metin, TDK, istanbul 1947 (Ankara 19913); II, Terciime, TTK, Ankara 1959 (19955); III, indeks, Yay. K.
Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Ytice, TKAE, istanbul 1979.

U'&l

-,

Atebetii' l-Hakal,rk,TDK,istanbul

l95l (Ankara

19922).

DANKoFF, Robert, Wisdont of Royal Glory' (Kutadgu Bilig), A Turko-lslamic

utru Lu gu t i' t -T ur k' te

Tijrk adrnrn aErklandr!r b6liim:

Min'or for Princes, Chicago-London, I 983. DtlAgnn, A.,900. Yilddniinii Dolayrsryle Kutadgu Bilig incelernesi, TDK,

Tanrt'ntn Nuh'un Ti.irk: Tanrr'ntn lutfuyla Nuh'un oflunun adrdrr' Bu'

ollu

Ankara 1972 (19953).

Tiirk'ijn olullarrna verdifi addrr. ("')

Kagan ant kdrse Bodwt

Kutadgu

Bili!,

Ttphbasmu

I:

Vi1'ana Niishasr, TDK, istanbul 1942; II:

Fergana Niislns, 1943; III: Mtstr Niishas,1943. Bir TUrk'

Tiirk

ti

gordi.iklerinde

Owez,

Mehmet, "Qafdaq Ttirk Dillerinde Kutadgu Bilig Qevirileri", Kebikeg

apr

aydagr

(yabancr) halk 'saltanat ve buytik-

l,1995:43-52.
TEZCAN, Semih, "Kutadgu

Bilig Dizini Uzerine", TTK Belleten, XLV.2,

Munar tegir uluglul.<

Munda naru kesliniir

liik buna Yara$rr ve bundan sonra biter' der.

Nisan 1981, sayr 178: 23-78. BoRovKov, A.K., Leksika sredneaziatskogo tefsira XII-XIII vv. Moskva 1963. EcKMANN, J6nos, Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Korart
Trans latiott. Budapest I 976.

bigimini 3. ET gart ekinin /r/ foneminin diiqmesi ile -sd /-sZ > kels7 vb' almast: ET bol-sar "olsa" > bolsu,ET kel-ser

TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ

36

37 TURK DiLLERI
vim", lgaim-um "kavmim", yem't)m "yiyece[im", tnm-ur1 "duvann" , di-iimtiz "evimiz" , nefs-timiiz "nefsimiz", kalam-ur1uz "kaleminiz" vb.; c) ilgi durumu ekinde: islam-nur1"islamln", kanndastm-nury "kardegimin", di-niir1"evin" vb.; d) zarf'ftil eki -p'den once: tap-u-p "bulup", en-il-p"acele edip" vb.; e) yaprmeklerinde: ;an db - lu g "sevaph", g a nb - I ul.< "gariplik", hab ib - lfik "do stluk", e deb- s iiz "edepsiz", h i s db - s uz "saylslz", e de b s iiz- liik "edepsizlik", y ap s ei - ii - g "sevi, sevgi", s ei - ii- ng "sevin g", t ap - u - n- "taplnmak",
z-rs- "yaptgmak" vb.

5.2. Harezm Tiirkgesi (14. yiizyrl)

Harezm Ttirkgesi, Karahanlt Ttirkgesi ile Qagatayca arastnda bir geEig evresidir. Harczm TiirkEesinin baghca tizellikleri gunlardrr:

ilk hecedeki kapah /e/ tinliisiintin korunmasr'. ber- "vermek", bdS "5", ekki "2", kege "gece", td- "demek", yet(t)i "7" vb, 2. lil foneminin korunm ast: ai "av" , ei "ev" , tiike "ofke", teie "deve", yanlaft "pek, gok", yaiuz"koti" vb. 3. /d/ foneminin korunmax: aQak"ayak", aQt- "ayffmak", eQgil "iyi", koQ- "koymak", kiid- "beklemek" vb.
f.

'4,r,,6(;,.ff;,1 '9:t*{1" 4 rp-ud},r Lq.,rt f, l:;": ry" {:t,n,F"'t, n

ua

'

5. Qrkma durumu ekinin korunmast: bctrii-din "kurttan", sag-tn-dm "sagtndan" , yiiz-i'n-din "yizinden" , ot-bdtn "ateginden" vb.

;tt,

ksasii'l-Enbiya'dut
bir parga:

frj:i::ftX:ei'ffiy,;#i
Harezm Tiirkgesi ile yazrlmrg Husrev ii $irin'den bir parga:

Kq;a-i A;hdbii'lkehf bu turur AynuSlar: "Rumda bir nrclik bar erdi. Yanlak cabbdr erdi, Dak-

yanus

atlt!.

Ulug

miilki bar erdi. QeElldkharekannul sdzi

Felek seyydl.tlart allar mu sen
Nedin yer Ka'btsini

Gtiklerin Harekatlnln SOzti

Felek gezginlerinin neden yer Kabesinin
etrafrnda dondtiklerini

yar genriiliirler bulamvl

bularnul

rigi telim erdi. Yene bir metik birle ya14ilaStt, sangtpttlar. Ol melik hezlmer
botdt, iiltiirdi. OI meliknil aln olh bar erdi.
Ashab-r Kehf (Yedi Uyurlar) Oykiisii budur:

bilir misin ey

sevgili?
Bu mihrdb igre ma'bfidt

Bunlann bu mihrap iginde mabudu ve

gezmekteki maksatlan nedir?

Ne ol kezmekde maksudt
(... )

Anadolu'da bir hUkiimdar varmlq. Qok zalimmig. Adr Dakyanus imiE' Buytik miilkU varmrq. Askeri gokmug. Yine bir hUkiimdara dtigman olmug,
savagmrElar.

4. Yuvarlaklagmalar: a) Stizciik tabantnda: soflft "so!uk" > saiuk,yalu"koti" > yaiuz, vb.; b) iyelik eklerinde: |i-iim "e-

hiikiimctar yenilmig, (onu) oldiirmri$.

o huktimdann altr ollu

varml9.

TALAT TEKiN. MEHMET

otvpz

38

39

TURKDILLERi

Harezm Ttirkgesi ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Rabguzi'nin Kt s asii' l- Enbiy a' sr ( I 3 I 0), Muinil' I -milrid (1 3 I 3), Kutb' un H usrev u $irin adh mesnevisi (1341-1342), Nehcii'l-Feradis (1360) ve Harezmi'nin Mahabbetname (1353) adh 10 bentlik Ttirkge-Farsga
manzumesidir.

5.3. Qafatay Tiirkgesi (15.-17. ytizyillar)

Qa[atay Ttirkgesi y a da Qa|atayca Ozbekler, Kazaklar,Uygurlar

Are, Aysu, Harezm - Altm Ordu

Mecmuast,

Tiirkgesi, istanbul 2002.

BURSLAN, KrvAmettin, "Nehc-iil-Ferddis'ten Derlenen Tiirkge

S6zler",Tilrkiyat

vb. gibi Orta Asya Tiirkleri ile Tatarlar, Bagkurtlar, vb. gibi Altmordu devletinin asrl halkrnr olu$turan Krpgak Ttirklerinin ortak yazr dili idi. Qa$atay yazr dili, yiiz yrl onceki Hatezm yazr dilinin dofal bir devamr saytlrr. Bununla birlikte Qapatayca gu onemli farklarla Harezm Ttirkgesinden aynlr:

I,

1934: 169-250.
l-

EcKMANN, J6nos, Nehcii'

19952;

Feradis

II

Metin

(Q

evriyau). (Yayrnlayanlar:

Semih Tezcan veHamza Ziilfikar), TDK, Ankara [9831, trpkrbasrm ile:

III

Dizin-Sdzliik, Aysu Ata, Ankara 1998.

(tn';'/.
"G.

Babiir'tin Amlan'ndan Rama2an

ay tdrlfu sekiz yiiz

FAZILov, Ergag ismailo vig, Starouzbekskiy yauk, $orezmiy skiye pamyatniki

xtv
NADJiP,

veka,

Tagkent 1966.

8.N., Horezmi: Muhabbat-Nane, Moskva 1961. AL-RABGHUzI,The Stories of the Prophets: Qi;a; al-Anbiyd', An Eastern Turkish Version, I-Il, haz. H. E. BoEScHETEN, M. VeNoRvvr ve S.
TEZCAN, Leiden 1995.
NAgr nU' o-oiN siN B UnHANU' o-piN RescU zi: (r

r, ) v ),, ) i ) u: tt ; : r/-i(,1,.i r)

Ii,' ;,r,:,:: ::
il.<llmdin

"::,"

:' r::,' ii ri ii ;
taglart
ve

boldum. Fergdna vildyeti bigingi

dur. Ma'milreniy kend-

reside vdlgi' boluptur. $arkt

KaEgar, garbt Semerkand, cenfrbt
Bede!.Ednrur1 serlladdi

Krssalart),

I,

Girig-Metin-Ttpkftastm,

II

er ; a ;iil' I Enbiyd Dizin, haz. Aysu ATA, TDK,

-

P ey gamb

Ankara 1997.

ScHINKEwrrscs, Jakob, Rabyuzls Syntax (= MSOS, Mitteilungen des

Seminars

ff!, ; r,,'1.r';' ) ('

"'.'t i,7,1n,, y

1'

t'. ?:l_'YL-::' :,:::: :,:: ";: Otar kiin

r
ve Yagt tirler. kiitilbde
bi-

Simdlide egergi burun Eehrler bar

Orientalische Sprachen an der Friedrich-WilhelmsUniversitiit zu Berlin, Zweitw Abteilung, Westasiatische Studien), XXIX, 1926: l30-l'72; XXX, 1927: 1-57 (Tiirkgesi: Sabit Payh, Tiirk Dili-

fiir

/, h

Ai /. 4tV-/;

iS

Belleten, seri III, sayr 8-9, 10-11, 1946, 1947, TDK). TuLUcU, Siileyman,
" I M ahm

fid b.' Ali

yaqrndayken .Fergana vil6yetinde padigah oldum. Fergana vilAyeti beginci iklimdendir.ve mamurenin kenanndadrr. Dolusunda Kdqgar, batlsrnda Semerkand, giineyinde Bedehgan'1n srnrr dallan ve kuzeyinde evvelce Almahk, Almatt ve Yangr -kitaplarda Otrar

899 tarihinde, Ramazan ayrnda, (heniiz) on

iki

el

Kerderi

N ehc ii' l- F e r ddis", T D AY-

B I99l,Ankara 1994: 155-161.

Yucr, Nuri, Ebu'l-Kdstm Cdrulldh Mal.tmud bin'Omar bin

Al.tme

Muhammed bin

d Ez-Zama$S arl

El

fl v a r i zml :

M u kadd

im

etii'

l- Ede

b, TDK, Ankara

yazarlar- gibi gehirler varrnr$.

1988 (r9932).

ZAJ,q,czKowsKI, Ananiasz, Najstarsza Wersja Turecka Susrtiv u Strfn gulba (= La plus ancienne version turque du flusrdv u Slrtn de Qutb),\ Tekst, II Faksimile, Warszawa 1958,

III Slownik

1961.

dttimlii diglerarasr slzrct lA foneminin > biyik Qafataycad a lylye de[iSmesi: aQalg "ayak" > ayok, bediik > toy- vb. "yiiksek", toQ- "doymak"
1. Harezm Tiirkgesindeki

TALATTEKIN. MEHMET 6Tuzz

40

4I

TURK DILLERI
Mirza: Bdburndma l-(il,

2. ilk hecede e, i > i defigmesi: kel- > Qa!. kil-, Qaft. bir- > &ir- "vermek" vb. 3. i > vde[igmesi: ei > iv "ev", sei- > siy- "sevmek" vb. 4. Zamft lnlsinin kaybolmasr: ei-i-n-de > iv-i-de "evinde" vb. 5. Gerileyici iinlti benzegmesi: egkil "kegi" > iigkii, esriik >dsriik "sarhog", eksii- > ciksii-, incii > iincfi, tilkti > tiilkii vb. 6. Yuvarlaklagmalar: kav-dum "kovdum", lgaws- > l.cavuS-, Saik-um "gevkim", dair-ur1 uz "devriniz", 7. p > f depigmesi: topralg> tofralg, "toprak", yapral.c> yafralg, "yaprak" vb, Qaflatayea ile yazrlmrg en cinemli yaprtlar Ali $ir Nevayi'nin (1441-1501) yaprtlarr ile Babiir $ah'rn (1483-1517) Vekayiname
adh hatrratrdrr.
At-i-Sin NevAyi KULLIvATI, yay. K. Eraslan, TDK 1993 -+. ATALAY, Besim, Abupka Lfigati veya QiSo*y Sdzlii{ii,Ankara 1970.

THACKSToN Jr., W. M., Zahiruddin Muhammad Babur

Cambridge 1993.

VAunEnv, Herrmann, Cagataische Sprachstudien, Leipzig I 867 (Amsterdam

19752).

5.4.1.Krpgak (Kuman) Lehgesi (13-17. ytizytllar)

Krpgakga ya da Kumanca gtiney Rusya'da, Ktnm'da ve Orta Asya'nrn batr bcilgelerinde yaqayan gogebe Ktpgak Tiirklerinin dili

idi. Krpgak ya da Kuman Ttirkgesi, aynca, Mtstr ve Suriye'deki

Memluk devletinin (1250-1517) Tiirkge konugan yrinetici slntfi ile Ukrayna'da yagayan tiirkleqmig Ermeniler tarafindan da konuguluyordu. Bagka bir deyigle, XIII.-XVII. yijzyrl Krpgakgastntn iig diyalekti vardlr: 1. Kuman diyalekti, 2. Memluk Krpgakgasr, 3. Ermeni KrpEakgast.
Codex Cumanicus'

BoRovKov, A.K., Bada'i al-lugat, Moskva 1961.

BRocKELMANN, Carl,
O

sttiirkische Crammatik der islamischen Litteratur-

sprachen Mitte lasiens, Leiden I 954.

CleusoN, Sir Gerard, Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language,

London 1960.
COURTEILLE, Pavet de,

Dictionnaire turk-oriental. Paris I 870.

EcKMANN, I6nos, Chagatay Manual, Indiana University, Bloomington I 966.

l.{tt\sl{ forr'.pnl' .'*'fg*. r'r) rr+r5r{ ;S!;i :t,:.. lfot.t |:.inr }E T1l3j"of,llJ., j,r -, .luf trJ. ,r;{fi [s111b frf,r,\r hcsr r ip rii'r.|,' ' trigi'iditrrtetey tr.eltrlrg rlhrr hari ra,trr' iuga lrrlrrrtretgv -i '

.rrrr lr-rr Bli ell.trflTrlf tpJft ;'[rrc fnr hu .tnteilrg.Hp ll$ hrfl*l\r t,rql1}y

s{!,Ir

tan bir bdltim:

hi

*:!lilT*l J*'n;ff

fl

Ave sen ktz anlarruU

kowanq hem fristelernirt! I kakge seni

uzatttlar rlap Teryrini

FAZrLov,E., Starouzbekskiy yauk, I-II, TaEkent 1966, 1971,

-,

Aliper navoiy asarlari tilining izohli lugati,I-IV, 1983-1985

.(

r*X'pflnt t :rlo .'r.:rI ${i{,l:r_+;Lf' -;ie.q ErL f

3y,r lcorgf

Kanandaq, Giinay, Lutft Divan4 TDK, Ankara 1997. KuNos, lgnaz, S ejx Sulejman Efendi's i agataj -O smanische
Budapest 1902.

:-lrrc

Wii rte rbuc h,

ti :r:Ii={'$sl, dr t'Hr{if,m;S l* ;,

f'6i,,, :i'.?l' '?ii" lgav ffg nrr r 114-rI"f li{,i,r1" r y lr$ittu 't.r.l
r

.lclr{h _;r(c ^1...+_;

.t-..,,.* [." rsr.= -

dgdiler I Ave

sd

Te7ri kimni otdan

kegirip smadt; I Sugan kiimiisley balh-

dm

Yesusnt kagan

tdredin.

LEVEND, Agdh Srrrr,

Ali $ir Nevai, I-IV, Ankara

1965-68.

Olvnz, Zuhal Kargr, Ebulgazi Bahadtr Han: $ecere-i Terdkime (Tiirkmenlerin

S oykiitii

Temizlerin ve meleklerin sevinci olan ktz, sen yaEa! Tanrlyr <iven ilahilerle g6[e seni yiikselttiler.
Selam sana, Tannntn ategten gegirerek denedili; isa'yr dofurdugunda erimig g0mtiE gibi rgrldadrn.

Eii), Ankara I 996.

EFENDI,

$rvu SUlnvuAN
1298.

Ligat-t

Qa!,atay ve

Tiirki-i Osmani,lstanbul

H.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ 42. Kuman diyalekti ile yazrlmrg tek yaprt Krpgak hanr Ozbek'in izniyle Agafr Volga bolgesinde kendilerine tahsis edilen bir manastrrda yaqayan 17 Fransiskan misyonerinin 1303-1362 yldlan arasrnda yazdrklan Latin harfli Codex Cumanicus adh yaprttrr. Kuman Kodeksi dilinin en tinemli cizellikleri gunlardr: l. /d/ > /y/ defigmesi: adtr- "aylrmak" > ayff-, edg[i "iyi" > eygi, lgadgu "kaygl" > kayg4 kildegii "gtvey" > kilydv, trd- "engel olmak" > tty-, yldl- "kokmak" > ytyl- vb. 2. /g/ dngmesi: adtg "ayr" > ayu, artg "temitz" > art, bodag "boya" > boya, tanghg "tatlt" > tath, gerig "asket, ordu" > geri,

43

TURK DILLERi

3. lr!/> /ov, uv, u/, /ig/ > ldv, iiv, ii/ deligmesi: agtg"acr,
tstlrap" > aguv, ang, "temiz" > arov, aruv, satry "satlg" > satov, tafig "tad" > tatov, bitig "yazt" > bitii, tirig "hayat" > tirdv vb' 4. la$tl > /av, ov, uv/ ve legil > /6v, iiv/ defigmesi: buzagu "buza[t" > buzav, buzov, yapry "orti" > yabov, kiidegii "gtivey" > ktiytiv vb. 5. ryt > {r/ deligmesi: dulS eb > yi$ ov "kilise", yaky - yab{t, ak- - a[-, og{a- - ohsa- "benzemek", 6. ilgi durumu -ru41-niy, -rugl-nig, yiikleme durumu -ru/-ni, grkma durumu da-danl-den eki ile kurulur.
BALDAUF, Ingeborg ve Semih TEzcAN, "Zu einem Riitsel des Codex

iiltig "olid" > 6lti, tirig "diri" > tiri vb,

Codex Cumanicus'ta"On Emir"in yer aldr$r bdliim:
1

Te1

rini sdwgil barga

ant

Cumanicus", Rocznik Orientalistyczny, 69, 1994: 37 -51' BANG, W., Beitrlige zu Kritik des Codex Cumanicus, Mit Anhiingen:
men der Maiotis", Bulletin de I'Acaddmie Royale de Belgique,

l'

No-

iktinde!

tizen zur Geschichte des Codex Cumanicus. 2. Uber den komanische Na-

2. Teyrinirl au bile
-- r :.-,;.;^,"-

191l: 13-40'

frHe*ffi*i.tin'F,,$l.'.
rlu
r-,''".
^ BtAr.rr. $taohr \'ofrraHeg:rl
b.::::n:

r'*otsti t 1 -b::1';:'*.:' !-*u:1..161g1t

bct11tg.l
\-.lr ik ;tl4 r,t, bsrtrert bn*"c1ii*_

s$"t;flf'l

;# ,i;;f.-e+i
-t'f' bivttt'

igmegil! 3. Ulu kilnni awurlagl!

-,

"Komanische Texte.

l. Die komanische Ubersetzung des Hymnus: Jesus, 2. Die komanische Ubersetzung des Hymnus: Verbum nostra redemptio.
caro factum est",Bul. de l'Acaddmie Royale de Belgique,

4. Ata1ru anaum hiirmetlegil!

5. KiSini dltilrmegil!
6. Ogur bolmagil!
7. Hersek bolmagil!

l9ll:459-473'

J!.gRh tarr.lf

.!t-Y*.1

.]ll,I*;

i,..r

Qnonrev, Saadet, "Codex Cumanicus", Tiirk Lehgeleri ornekleri, VUI' yiizyildan XVIII. yiizyila kadar, (2. baskr) 1963: I I l-135 (1' baskt 1950)' ,,Miscellanea cumanica", l-lry', Revue Roumaine de LinguiDRTMBA,

Vladimir,

4$il hrgrnro -rs.,rr,cir'i.,,r),l----l*l <ri' r-i fr,*rc trrtl+gr"i.r"ilr,,

b,t "

stique, 75, 1970: 455-459; 579-584; 16, 1971: 275-286; 17, 1972:3-21'

8. Yalgan taruflrk bermegil!

*,

Syntaxe Comane, Bucuregti-Leiden 1973.

9. 0zge kisinirl
suflanmagil

nemesi

GRONBECH, Kaare, Codex Cumanicus, cod.

Marc.Lat. DXLIX

Faksimile,

Kopenhagen 1936.

10. Sewgil seniq kanndast1 senirl kibi!

-,

Komanisches wiirterbuch. Tiirkischer wortindex zu codex cumanicus.

Kopenhagen 1942.
Budapest 1880.

KuuN, G., Codex cumanicus bibliothec& ad templum divi Marci venetiarum, MARKwART, J.
,,Uber das Volkstum der Komanen", Osttiirkische Dialekt' studien, Abhandlungen der kbniglichen Gesellschaft der wissenschaften, Neue Folge 13, Gdttingen l9l4:25-238.

(1) Tannyr her Eeyin iistiinde sev! (2) Tanrlntn adryla ant iEme! (3) Ulu g[nti (- Cumartesi) afrrla! (4) Anaya babaya saygr giister! (5) Insanlan tjldiirme! (6) Hrrstzhk yapma! (7) Sefih olma! (8) Yalan yere tanrkhk etme!
(9) BaEkasrnrn mahna hasetlik etme! (10) Kardegini kendini sevdi[in gibi sev!

TALATTEKiN. MEHMET

OTvnz M

45

TURK DILLERI

5.4.2. Memluk Krpgakgasr (14.-16. yiizyrllar)

Memluk Krpgakgasr Mtstr ve Suriye'de Eyyubiler iktidarrnr yrkarak bir devlet kuran (1250-1517) Krpgak Tiirklerinin dilidir. Bu lehqede yazrlmrg baghca yaprtlar Sarayi'nin Giilistan gevirisi (1391) ile Berke Fakih'in irSadii'l-miiluk'u, Kansu Gavri'nin, Sultan Kayrtbay'tn (1468-1495) ve onun oflu Muhammed bin
Kayrtbay'rn giirleridir.
G

Memluk Krpgakgasrnrn bagltca ozellikleri gunlardr: 1. Qokheceli sozciiklerin sonundaki /g/ iinsi.izlerinin di.igmesi: sang > sart, tirig > tiri "diri", bulutlug > buluth, kilglilg > kilgli

"giiglii"

vb.;

2. Ugiincti kigi iyelik ekli adlann verme durumunun -al-e eki kurulmasr: Igulak-rn-a "kulaftna", yiiz- i-n- e "ytizi.ine" vb. ;

ile

3. Qrkma durumunun -danl-den eki ile kurulmast: yazul.c-dan "giinahtan", ei-i-n-den "evinden" vb.;

illis

tan

Terciime si'

n-

$V
t(
aa

den bir parga:

4. men "ben" ve biz zamirlerinin ilgi durumlannrn -im ile kurulmasr: menim "benim", bizim "bizim". 5. Olumsuz ad ctimlesi ytikleminin ermez I ermes yerine degill

"de[il" ile kurulmast;

(I) Kannda bolsa
altun tag balsmas. (2)
t.
Cehdnga ifitiyfrr urgan

6. Soru edail mu I

mil'nin mt I mi bigiminde dar tinltili.i olmast.

kim-irse

(3

) iizini

aprte>;-t66ttt-.1.6:,:::,:,f',';,;:;1,1i,, +!1ct;:t;S"rltri+*i*!:,:i;:;:';'lilo*,r'i,, $ {Ss i t62,rs}t L;r<s*LV' ;: #:;'r::;;:,:;'::

-,tu-;i'J1[26gt_rcxtg*Ffiu,'i#,'li,'i,,i;;'::;
zfrhir(8)leri cem'dagt
bdpnlan perlsan. YanlbaElnda alhndan da! olsa bakmaz. Dtinyayl segen insan kendini alttn

ArALAy, Besim, Ettuhfet-iiz-Zekiyye fil-LAgat-it-Tiirkryye, istanbul 1945. BArrAL, Aptullah, ibnii-Miihennd LAgari, istanbul 1934 (19973). CAFERo6LU. A uvzr, Abfi - H ayy dn : Kitdp al - i drAk h - I i s 6 n a I- Arrd k. istanbul
193

l.
Ein

HoUTSMA, M. Th.,

tilrkisch-arabisches Glossar, Leiden 1894.

izsuoer,

Velet, El-idrak HaSiyesi, TDK, istanbul 1936.

Ali Fehmi, Sayl-l Sardyt: Gillistan Tercilmesi (Kifib GilIistan bi't-tiirkr, MEB, istanbul 1978, TDK, Ankara 19892 (+trpkrbasrm). Ozrorqu, Kurtuluq, Munyatu'l-Ghuzat, A 14th-Century Mamluk-Kipchak
KARAMANLIoGT-u,

' -,

Military Treatise, Cambridge

1989.

A t4th-Century Archery Treatise in Mamluk-Kipchak. K|TAB FI 'iLM ANNUS$AB. Memhk Krygakgasryla 14. yy.'da YanlmrE Bir Okguluk Kitah.
istanbul 2002.
I
-

ToPARLI, Recep, M u' inii'

M iiri d, Erzurum I 98 8.

iqin ateEe atmaz. Oykii: Btiytik bir Eeyhe 'Tasavvuf gerEe[i nedir?" diye sordular. "Gegmigte gcirtinUgleri perigan ama gdniilleri dtizgiin bir topluluk vardr. $imdi g<irtintiEleri dtizgiin ama gdniilleri perigan bir kavim ortaya Erkmg".

ZAJAczKowsKI, Ananiasz, Manuel Arabe de la langue des Turcs et des Kiptchaks (dpoque de t'Etm Mamelouk), Warszawa 1938.

-,

i rg 6dil'

M ill

fik

e'

s -S

eldttn, TDK, Ankara I 992.

-,Vocabulaire arabe-kiptchak
muitaq

de I'dpoque de l'Etat Mamelouk. Bulgat al-

fi

lugat

at

-Turk wa-l- qijZaq, I-ll, Warszawa I 954- I 958.

TALATTEKIN. MEHMET

0rttez 46

TURK DILLERi
'I ?t '-'

'-:: rt*
-r;..-u-,pt

5.4.3. Ermeni Krpgakgasr (16.-17. yiizyrllar)

ll. yiizyrl ortalarrnda Do[u Anadolu'daki Bagratid Ermeni devletinin Selguklu akrnlan ile yrkrlmasr sonucu Ermenilerin biiyiik Eolunlulu Krnm'a gcig edip orada uzun stire (13.-14. ytizytllarda) Krpgaklarla birlikte ya$amr$ ve onlann Rusya, Bizans ve Memluklarla olan siyasi ve ekonomik iligkilerinde Krpgaklara yardrmcr olmuqlardr. Krpgaklarla olan yakrn iliqkileri sonunda Kmm Ermenileri dinlerini ve yazianm korumakla birlikte Ermeniceyi brrakrp giinliik konugma ve kilise dili olarak Krpgak Tiirkgesini benimsemiglerdi. Bu Krnm Ermenilerinin bir ktsmt, Polonya krah I. Leos'un daveti tizerine, 1280'de Batr Ukrayna'ya (Galigya ve Lodomer'e) gog etmigler ve baghca Kamenez-Podolsk gehrine yerlegmiqlerdir. Ermeni Krpgakgasr igte bu Ukrayna Ermenilerinin lehgesidir.

r rrr+-rjh'jll+ F -+Js-\}+rtll-

,r*$i;4,ff{iiftEdf

Ar

+P ![;

HS
SD

Ermeni KrpEakgasr metinleri 1559-1664 ytllan arastnda Ermeni kilisesi papazlannrn Kamenez-Podolsk gehri ile ilgili ttrlii olay ve anlagmalar iizerine tuttuklan kayrtlar ve resmi belgelerdir.
Ermeni Krpgakgasrnrn baghca <jzellikleri gunlardtr: l. ryl > {r/ defigmesi: [aSufu "kagrk" < ka;uk, bu < ktz t'ofruz
Ermeni Ktpgakgasryla yazrlmrg Tarih kitabrndan bir bdliim:

"9" < tolSuz vb.; 2. ldl > /yi degiqmesi: kiyov "giivey" < kiidegii, ketboya <
ketfioda, vb.;

(1)bazabkanemaetalmadiyo!'.esaharlqezt'ovuldu(2)evetnemigobozu
ne ki bar-edi kim-esanirl fiuvan-bln (3)

({)

"givey" < kiidegii, yazov "yazma" < yaug,yapov "6rtii" < yaptg, isitov "igitme" < isitig vb;
3. /g/ > /v/ defigmesi: aruv "temiz" < ang, kiyov
4. lol ve /ti/ tinliileri yerine lol ve lulkullantlmast: kora"gore" < kiire, torasizlik "haksrzhk" < tr)resizlik, yurak < yiirek vb.

zera

tnvat etip de fiarp turmas-edi tek naprud obozda bar-edi biy te1riniu da andabolgan zaporoskiy [aza[ru4 6) baysi ki har tenrinitl kunu ol !.zazafu(6)Iar golo stavit etip dinsizga da bary turup

zvtts(7)enjit etiy-ed'ilar duSmanru da bermaslar-edi tas bolmaga

("')

Kazaklara higbir qey yapamadtlar, tersine, her kere(sinde) yenilgiye u[radrlar. Leh ordusu, bu haliyle, (dtigmana) kargr koyamaz ve tutunamazdl' Ancak ve ancak, Rabb(imiz) Tannnrn ve karargdhtaki Zaporozie Kazaklanntn

(l)

5. Unlti uyumunun yer yer bozulmast: biz-ga"bize", kisi-ga "ki qiye", t' e n g ri- g a "Tannya", ke g miS - lar "gegmigler", ke lt i r - g ay "getirecek" vb.

giicii ile (bunu yapabildiler). Qtinkii, bu Kazaklar her Allah'rn gtnti dinsizlerle

kargrlagryor,onlansavaEazorluyorveyenilgiyeulrahyorlardlveb<iylece
(diigmamn Lehlileri) yok etmesine imkdn vermiyorlardr;

("')

TALAT TEKiN . MEHMET

OtTaez

48

49

TURK DILLERi

5.5. Eski Anadolu Tiirkqesi (f3.-15. yiizyrllar)

Eski Anadolu Tiirkgesi, Anadolu'ya yerleqen O[uz Tiirklerinin ilk kez kendi lehEeleri i.izerine kurduklan yazr dilidir. Bu yazr dilinin baqhca iiriinleri gunlardrr: Sultan Veled'in (1226-1312) ibtidaname ve Rebabnatne adh Farsga mesnevileri ile divanlndaki Trirkge qiirleri (13. yilzyrl), Yunus Emre'nin (1240-1320) qiirleri, Hoca Dehhani'nin qiirleri (13. ytizyrl), Ahmed Fakih'in Qarhname'si (14. ynzytl), $eyyad Hamza'ntn Destan-t Yusuf adlt mesnevisi ve qiirleri (14. yiizyrl), Ali'nin Krsscr-i Yusuf adlt mesnevisi (14. yiizyrl), Aqrk Paqa'nn (1272-1333) Gctribname'si (1330), Aydrnoflu Mehmed Bey (1339-1349) emri ile yaprlmrq Krsasii'l-Enbiya geviris| Yusuf'-t Meddah'rn Varka ve Giilsah adh mesnevisi (1369), Hoca Mesud bin Ahmed'in Stiheyl ii Nevbahar (1349-1378), Ferhengname-i Sadi xe Kelile ve Dimne adh geviri yaprtlan, Ahmedi'nin iskendernante adh mesnevisi (1390), Stileyman Qelebi'nin Vesiletii'n-Necat a'dh mevlidi (1409), $eyhi'nin

/
1

&-

(1389-1430) divanr, Husrev u $irin mesnevisi ve Harname adh satirik mesnevisi.

Eski Anadolu Ttirkgesinin baqltca cizellikleri qunlardtr:

SoziEi ve scjzsonu /d/ foneminin lylye defiiqmesi: adak> ayak, kaQgu> kaygu, to!- > doy- vb.; 2. Qokheceli scjzciiklerin sonunda -g > -O: an{ > an, aru,l.<att! > katt, san{ > sarr, saru, tand > dan, dliig > dlii, tirig > diri, sevig > sevil vb.; 3. Birincil uzun iinltilerin krsalmast: at > ad, zttik > edi.ik "Eizme" , bir-> vir- , (lz > l.uz. iS > diS, rjt > od "ateq", 69 > dc, ug

l.

> uc, kiiz> giizvb.;

4. Birincil uzun iinltilerden sonra gelen lp, t, k, k, gl

tins{izlerinin ottimltileqmesi tup > dib, dt > ad, sdl.un- > sagm"diiqiinmek", kdker- > gdger-, aQry > au, kilg > gilc vb.
Yunus Divanr'nrn ilk saytast:

TALATTEKIN. MEHMET
PddiSatu1 hikmeti gbr neYledi
Ocl u su toprag u

6I-VEZ

50

5I

TURK DILLERI

Yile sAYIedi

Bisnilldhii deyiip g()tiirdi topragt

OI arada

hailr oldt ol da!,r

pw"v"g6 '$gi;;$.et vtgiA,{''li q:#rifr3+vs

J$ttub&r,s,,!iji5:,8;f i,,

cr(Tt5iG;

Siiheyl

ii

Nevbahar'dan

Agaz-t Dasttatl
ESit sa1a bir [oS hikdyet hlant Eger Tanndan uS cirriiyet bulam

Ki

sa14lrl5

Topra!ila suy biirtl'dfl sYlsli

Ana Adem

ba[rplayafursat vtre

dlme{i ad eYledi
Yel geliip arclutca dePitdi ant

Tanrdm q,lerneklige rul-tsat

vire

Katuntda benilm vandt bir kinb

Ohrdum am dayitnd bl-hisAb Dtdiim ger olaTanrutw yarisi

Bu katnu hikal'et ki var PtTrsi

Anelan

oldr cisnr-i Adem bil buttr

ic$FcW9
J!\:65qeW6

i;6,q,rqfs,1

yele s6yledi' Padigahrn hikmeti gdr neyledi. Ateqe, suya, topraEa ve

..Allah'lnadryla''diyerektopralrkaldrrdr'oradakendidehazrrbulundu.
stra Toprakla suyu birleqtirdi, onu Adem diye adlandrrdl' Yel gelip ardt (boyle) bil! krmrldattr onu, Adem'in bedeni de ondan oldu' Bunu

+j$qgqjt

Ddne Tiirkiye oktya fids ti'anr 'itult'et ktlursa Hakk ola lamunt

Destan'ln Baglangrcr

ikinci hece baqrndaki /g/ foneminin diiqmesi: bulga- > bula-, sariar-> sarar-, yalga- > yala-, bargan > varQn, edgii > eyii "iyi" ' kilga biz > kilavuz, bilge biz > bileviiz, kr)rgeli > gdreli' sargar5. gmga < sarar-mca, vb.',

iqit sana gimdi hog bir oykii anlatayrm Dedim efer olursa Tannntn yardtmr ElerTanrrdan
qu yardrmr

bulursam:

Bu btittin 6ykti ki ttimiiyle Farisi

Sallrk ba[rglasrn, frrsat versin; Dcinsiin TUrkgeye, okusun zengin ve yoksul

Tamamlamaya izin

6. t- > d-'. tavar > davar, tam > dam, temir > demiir' $- > di-' vb'; trn- > dtn-, til > dit, t\l- > dol-, ttls > dt);, tun > diln "gece" > grir-, kilz> Siiz vb' 7 . k- > g-: ket- > gel-, k1t- > gid-, krir> b- > v-: yalntz bar > var, bar- > var-, bir- > vir-' karabas
8,

versin

Yardrm ederse Hak olsun tamam.

Oniimde vardt benim bir kitap Okurdum onu stirekli bi-hesap

karavas,.cariye" sozciikleri ile -ben > -ven, -617> -vfiz l-vuz eklerinde; g. b- > p-: yalnz bol- > ol- sozctifiinde; 10. Dudak uyumunun

l-(y)Il olmast: lgapu-y-r, yoh vb.; 13. Gelecek zamanrn -tsar/-iser eki ile kurulmast: ol-tsar, gel12. Yiikleme durumu ekinin

yoklu[u: giiri-, kun-, okt-' bulfi' unrt-'

dogn, gdrin-, bultS-,lgurtil- vb", temir > demiir' semiz > 1 1. Yuvarlaklagmalar: kaptg > kapu, "tatlt"' semiiz, yabtz > yavuz, atlry < atlu "atlf' , tatrylry > datlu ev-ii-m "evim", ev-i)-r1 "evin", ev-timiiz, ev-ilr1[iz, dirlle-r1il2' fulvb' ayum, ig-eliim, var-dum, gel-diim, sen-siiz, al-up, al-uban

iser vb.i 14. Gelecek-gereklilik kipinin -asil-esi eki ile kurulmast: giresi, gr)r-esi, yi-y-esi vb.; 15. Kesin geEmig zaman goful l. kigi ekinin -dukl-diik lle kurulmasr: var-duk (ET bardmuz yerine), gel-diik (ET keltimiz
yerine) vb.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

52

53

TURK DILLERI

AoeuovlC, Milan, Die Rechtslehre

de.e

Intdm an-NasaJi in ttirkischer

189

Bearbeitung vom Jahre /332, Stuttgart I 990.

TEZCAN, Semih, "'Marzubin-nxme Terctimesi' Uzerine", TDAY-B 1g77, Ankara 1978:413-431.

Stiheyl ii Nev-bahdr Uzerine Notlar,TDAD: 6, Ankara 1994.

-,

Kellle ii Dimne: tiirkische Handschrift T

G o t ha,

der Forschungsbibtiothek
i nde ks, T rp h bas rm, -fDK,
n-N e zd'

Hildesheim

994.
G uny

AKKU$, Muzaffer, K it ab - t

a, i nc

eI

eme - M e t in

-, -, -.

"Kitdbu'l-Gunya, Harezm Ttirkgesinden Anadolu Tiirkgesine Aktarrlmrg Bir

Ankara 1995.

CeNpol-ar, Mustafa,' CEMILocLU, lsmet,

Ome

r B in M ezid: M e cnru' atii'

ir. TDK, Ankara

Niishast Uzerine

ilmihal Kitabr", Tiirk Dilleri Ara;tu'nmlan 5, 1995: 171-210. "Manzum Kelile ve Dimne Uzerine Notlar", Tiirk Dilleri Arasnrmalan
1996:81-121.

6,

1982, tlpklbasrmh yeni baskrsr: 19952.

/4.

Yiizytla Ait

Bir Ktsas-t Enbiya

TIMURTAS, Faruk Kadri, Eski Tiirkiye Tiirkgesi, XV. Yilzyil. Gramer-Metin-

Sentaks incelemesi, Ankara 1994.

DlLClN, Cem, geyyad Hamza: Siiheyl il Nev-Bahdr, AKM, Ankara 1991.

Topelodlu,

Siizliik, d. U. Ed. Fak. yay.) Istanbul 1977, (Enderunyay.) 19942. Ahmet, Muhammed bin Hamza, XV. Yiizyil BaSlannda YapilmtS

(yay.), Yeni Tarama S6zlii{ii, TDK, Ankara 1983. DlLElN, Dehi, Yusuf ve Zeliha, TSK, lstanbul 1946.

"Satv-Arast" Kur'an Terciimesi, Birinci Cilt (GiriS ve Metin), Istanbul 1976, ikinci Cilt (Sdzliik), Istanbul 1978.
YUKSEL, Hasan, Ibrahim DELIcE ve Hakkr AKSoYAK, Eski Anadolu Ttirkgesine iliSkin Bir Metin: isbmi'nin Mesnevisi, Sivas 1996.

ERGIN, Muharrem, Dede Korkut Kitab,,TDK, istanbul, t963 (t9973).

I: 1958 (19943); II:

-,

Kadt Burhaneddin Divaru,lstanbul 19ff0.

ERSovLU, i. Halil, Cem Sultan'm Tiirkge Divan'r, TDK, Ankara 1989.

5.6. Volga Bulgarcasr (f3.-14. yiizyrllar)

Volga Bulgarcasr, (uzey Kafkasya'da Kuban lrmaEl yoresinden kuzeye gcig ederek Volga lrmallnln btiytik ktvnmt civannda Volga Bulgar devletini kuran ve 10. yiizytl baglannda islam dinini kabul ederek Miisliiman olan Bulgar Tiirklerinin dili idi. Volga Bulgar devletine 1236 yll'nda Molollar son vermi$tir. Ancak Volga Bulgarcasrnn 14. yijzytl ortalanna kadar bu biilgede konugulmug oldulu anlaqthyor. Volga Bulgarcasr dil malzemesi birkagr 13. yiizyrl sonlarrndan, birEolu da 14. yiizyrldan kalma Arap harfli 100 kadar mezar ya trndan ibarettir. Volga Bulgar mezar yazltlannln en eskisi 1281, en

Ka& Burhaneddin Divant,I, Trpkrbasrm, TDK, istanbul 1943. KnResRN, Leyl6, Erzuntntlu Darir: Krssa-i Yfisuf (Ytfrsuf u Zilleyh|), TDK, Ankara 1994.
Kon

xvez,

Zey nep, S ad r u' d - dln $ e ), ho E lu : M arzu b dn

dme

Te rc

irne

i, A.lJ.

DTCF, Ankara 1973.

-,

MnNsunodlu, Mecdut, Sultan Velecl'in Tilrkge Manzwneleri, istanbul 1958. "Mevlina Cel6leddin Rumi'de TtirkEe Beyit ve ibareler", TDAY-B 1954:
207-220.

XIII. yiizyildan beri Tiirkiye Tiirkgesiyle yaulmry kitaplardan toplanan taruklariyle TAMMA SdZLaca. I-VIII, TDK, Ankara 1963-1977,19962.
ONlpn, Zafer, Celdliiddin Hrur (Hact PaSa): Miintahab-r fry'i, I, Girig-Metin, Ankara 1990; II, S0zliik (baskrda). Cebliiddin Htur (Hau PaSa): Miintahabt gif6,II, Stjzliik (baskrda). -, Ozra.N, Mustafa, Mahmfid b. Kddi-f Manyds: Giilistan Terciimesi, TDK,
Ankara 1993.
SUMER, Faruk, Ahmet E.

UysAL ve Warren S. WALKER, The Book of Dede Korkut, Austin, Texas 19'72 (19912)

sonuncusu da 1357 tarihlidir. Qok srnrrh olmastna kargrn bu malzeme Volga Bulgarcastnrn, beklenildi[i gibi, Tuna Bulgarcast ile akraba bir dil, bagka bir deyigle, Tuna Bulgarcasl ve bugiinkti Quvagga gibi bir r- ve l- dili oldupunu agrkga gdstermektedir.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

Volga Bulgarlanndan kalma bir mezar yazrtr (yanda):

54

55

TURK DILLERI

Volga Bulgarcastnrn baghca ozellikleri $unlardtr:

l.

Genel Ttirkge

lzl

yerine /r/ bulunmav:

hlr "ktz", sekir "8", "yrl" (= GT

tofiur "9" , iolur "30". cilr " 1 00" vb. 2. Genel Ttirkge /g/ yerine lll ve lgl bulunmast: cal
yA$, biel-im "beginci" (= GT pr.ri) vb.
bdS

"5"), bag "baS" (= GT baS, Quv.

3. /d/ foneminin iinliilerden ve /r, l/ drqrndaki iinsiizlerden

sonra /r/ye, /r, l/ iinsiizlerinden sonra ise /t/ye defiiqmesi: irne, erne

"cuma" < Farsga udine, kiigriini "gdEtii" <*ktlE-dtig-i, diinye-ren "dtinyadan", hicret-ren "Hicretten", bakuni "oldu" <*bdl-dug-i, nelti "oldi" < r;l-di vb.; 4. Stizbagt /y/ foneminin lclye defiqmesi: *yal"'ya* ytl" > VB cAt, xydti"7" > VB cieli, *yigirrni "20" > clrim, xyiir'"100" > ciir vb.
5. Birincil uzun i.inliilerin ikizleqmesi: *bdlim "beginci" > VB bielim, xyiti "7" > VB. cieti, xttirtim "dordiincii" > YB trietim vb.

huva' l- Il.ayyu' l-la4i la yamil t u mantilil aili ... a ll ziydrat i kii ralmatu [' l-l Ah i ] alayhi ral1malatt vd si' ata't ft1 nl
' '

(Yalntz) O diridir t,e dliitrtsiiztliir.

Mam(li) o$u .....

Ali' nin ziyaretidir. Al lah' rt rahnteti
r

otrtrrr tizerine (olswt). Gani gani rahntel

(evlesin). Fani dwryiiran bdlgl aftirata ril.tleu 1annfii muharam ayhi alns kiiien tariha alrt clir tohur ndn
diinyadan baki ahirete 969

[n]a[nl

eyledi. Muharrem ayr(nrn) on

altrncr gtin(ti). Tarihte altr ytiz doksan dokuz

phu[r]

6. Sozbagrndaki yuvarlak iinliiler ontinde /w/ tiiremesi: idn "10" < *0n, ieqim < *iigim "iiEi.incii", iotur "30" < *otltr, iel- < dl- vb. 7. Ugtincti kiqi iyelik ekinin iinlii uyumuna girmemesi: ail-i "oflu", 'ayal-i "eqi", ayfi-i "ayf', iaf1tt-i "vefatt" vb. 8. Verme-bulunma durumunun -a/-e eki ile kurulmasr cal-a "ylllnda", tdrlb-a "tarihte", dfiirat-a "ahirete", Sfin-e "suyuna" < Sfi+in+e, iSne "iginde" < ig+in+e, bagne "baqndd' < bag+in*e vb. 9.-Q, -nQ > -rr defigmesi: iSne "iginde" < igine, ekis < *6king, altry "altrncr" < xaltmg (krg. Quv. ulttimis < *altrm-mg), cietis "yedinci" < )Etln7 ftrg. Quv. Siggimis < *ydti-m-ing) vb.
HAKIMCANov,F.5., Epigrafigeskiye voliskoy Bulgarii
1

cala eti al-mavti

yrl(rn)da idi.dlanr

ih yauk, Moskva

babun va kullu' l-nasi da(iluhu

(bir kapdu). Ve her

insan (o kapdan) girccektir.

987.

TEKIN, Talat, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcan, TDK, Ankara

l 988.

5'7

TURK DiLLERi

OnblTi)
CT(]BAPfl

8.

t|lfr-

grubu: Krr-

fiOPIiI]I{MG HAPBqIii.
B.BPasog& cOW rcgrr::*-

6.

YENI

rUnx nir,r,nni ooNnui Ge . viizvrlDAN nucUNn)

gtzca (yazr dili); 9. tailr- ya da Krpgak grubu: Tatarca, Bagkurtga; Kazakga, Karakalpakga, Nogayca;

VERSUCH

Tiirk dillerinin son dtjnemi kabaca 16. yiizyrldan baglayrp

bugtine delin siirer.
Quvagga dahil olmak tizere bugiinkii Ttirk

Kumukga, Karagay-

VORTERBU{)HDS DDR TIJRK.DLIIECTE.

dilleri

qu altr seslik

Di.W-tuloe rcEEN.
D6 r@E

dlgiite grire srnrfl andrnlabilir:

l. r = z ve / = rr ses denklikleri: Quv. tihhir

Qw. hil=
GT&r,r;
2. Sozbagr /z- foneminin durumu: hadak
ayals;

= GT tokuz"9",
cuE@tEE.
lEs8.

ca-Balkarca, Ktrtm Tatarcast (yazr dilleri), Karayca; 6zbekEenin HarezmKrpgak diyalektleri;

10.
}iErfr.bcr.r r,hnaars!@, r,rtdbb-w8..furrbs,

tagltk- ya da
1 1.

adak, atafi, azafi, ayak;

3. S<izigi ve scizsonu /d/ fonemiriin geligimi: adak, atafu, azafi, cibefinin geliqimi: tagltg, tagltk, taih vb. 5. /a$lses cibelinin geligimi: tag, tai, t6, til vb. 6. Sozbagr /- foneminin durumu: tagl4 dagh vb.
4.
ses

Qapatay grubu: Ozbekge, Yeni Uygurca

(yazt dilleri);

/t!/

W. Radloff'un scizliigiiniip kapagr

ta{h- grubu: Salarca; 12. dagb ya da O[uz

grubu: Ttirkmence (yazr dili), Azeri Tiirkgesi (yazr dili), Ttirkge (yazr

Bu altr rilgtite grire Tiirk dilleri gu 12 gruba aynhr:

dili), Gagauz Tiirkgesi (yazr dili); Horasan Ttirkgesi, Ozbekgenin Harezm O[uz diyalektleri.
BAINBRIDGE, Margaret (yay. ), The Turkic Peoples of the World, London-New

r- ve /- grubu: Quvaqga (yazr dili); 2. hadak- grubu: Halagga; 3. atafr- grubu: Yakutga (yazr dili), Dolganca (bir stiredir yazr dili); 4. adak- grubu: Tuvaca (yazr dili), Karagas ya da Tofalar diyalekti (bir si.iredir yazr dili); 5. azafr - aza( grubu: Hakasga (yazr dili), Orta Quhm, Mrass, Taqtrp, Matur ve Yukan Tom diyalektleri; San Uygurca, Fu-yii Krrgrzcasr; 6. ta$\ry- grubu: Altaycanm kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu);AlaEr Quhm, Kondom ve Aqa[r Tom diyalektleri;7. tillu- grubu: Altayca (yazr dili);
1.

York, 1993. BuDAGov', Lazar', Sravnitel'nty slovar' turetsko-tatarski' naregiy. Sanktp6-terburg' I 869- 187

19602).

KarSilaStrrmah Tilrk Lehgeleri Sc;zlii{ii,l-II, Ktiltiir Bakanhlr, Ankara 1991.

Ozroegu, Kurtulug, Dictionary of Turkic languages : English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek, London :
Routledge, 1996. XV,361 Sanktpeterburg I 866- 1904.
s.

RADLoFF, Wilhelm, Proben der Volksliteratur der tilrkischen Stdmme, I-X., Phonetik der ndrdlichen Tiirksprachen, Leipzig 1882.

-,

TALATTEKiN. MEHMET OLMEZ

58

59

TURK DILLERI

-, -,

Versuch eines Wiirterbuches der Tilrk-Dialecte. Sanktpeterburg', 1899,

I:

1893,

II:

hri-, GT yasr "parlamak, rqrk vermek" = Quv. ,ft.f-, GT firuSQuv. vlr.f-, vb.

Moskva I.ll2-lV.1121963). "Radloff" Index der deutschen Bedeutungen, haz. A. v. GesRlN ve W.

1905,

III:

IV:

191

I (l-lv Leiden

1960;

VEeNrpn 1969-72.

RAsANEN, Martti, Versuch eines etymologischen Wdrterbuchs der Ttirksprachen. Helsinki 1969; II Wortegister 1971 (haz. L Kncsreltnrt).

I o a H I ]. l.

l.

IoAHH qUPHA TACA ESAHTEnIE.

Clnax'[atr ManraHax nyp, Baa (-:6rrax 'l'yplipil, Qau :. l C5v31i trlii Typ:i. 'lypirpa I);Lr '$iiu Marrarlax nyp. Morr IIy,Iltlr nri) rc Yrl 1'pa:r rty.lrtlr. Vnc:ip IlYqllc llunOIl lo 4 trytMall. "\'-lliltt ;rur0tr5e 'tjll)oJt(ix llynlli!, qaD'licpcnox qt'lll' 6 ce u Ba,r,lll qy'ra nynlla. Iilur qy'l'ii ror'r'tlupo r;yraTai'; 16r 'tPIr :trra : tttiaca tt,'t,'iiltctt. c, ? Typl ,iauii Io:rttn iiatra (brrr rlynltii. Xtii r'p.lrl Q'y'r'-

-, -,

Materialien 7ur Inutgeschichte der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1949. Materialien zur Morphologie der tiirkischen Sprachen, Helsinki 1957.

SEVoRTYAN, E. Y ., Etimologigeskiy

slovar' tyurkski$ yaakov. I-V, Moskva

1974-1998

+.
187

VAMBERY, Hermann, Etymologisches Wbrterbuch der turko-tatarischen

Sprachen, Leipzig
8 (197

2\. Basxnrov,
Moskva

Yaaki narodov SSSR;

1966.

II

Tyurkskiye yauki,yay. N. A.

Yaaki mira: Tyurkskiye yauki, yay. V. N. YARTsEVA, V. M. SoLNTSEV, N. i. Tor-srov, Biqkek 1997, Moskva 1997 @ym anda iki kez basrlmtgttr)'

r[ nyp r'o dlten1;Top roco, sf,n f,)y'rt gul'5cH xa.laca E udnrcpMc llrrrrtc. lJiir Xrrii Qy'r':r xyJfias, (jyril guulerr rae ,'raca [6Jrcpve fiarrd gnrr aHTax ny:ruti. TcHSepo qypaJariaH qHHcfiHe IlypHe re qyraraKall T:iu Qyrir xliiuc rry,ru[. r0 Bf,, rsliepe rituf,, renl;e Vn yp;ri n1'lHil, ren'50 ,\ua
lncil'in l9l
1'de yaylmlanan Quvagga gevirisinden bir parga

6.1,

r-

ve /-

grubu:

Quvagga
YUHANNA, l. Bdltim'den

Quvaqga Bulgarcanrn devamt ve bugtinkii biricik temsilcisidir. Ana Bulgarca

Quvagga sayrlabilir. Quvagqanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardr:

bir z- ve p- dili olan Ana TtirkEenin kardegi Ana

gibi bir r- ve l- dili olan Volga Bulgarcast (13.-14. yy.) Eski

pur, BaElangrgta Stiz vardr. Sdz Vil Simah Turira, Sav Simah l/iy Tanrr'yla birlikteydi ve S0z Tanrr'ydr. Turi. Turira Wl gin maltanah pur. BaElanggta O, Tanrr'yla birlikteydi. Min pulni pur te IJn urli pulni. IJnsir Her Eey O'nun aracrhfryla var oldu,
I. L-6.
Simah gin maltanah

puine nimin te pulman. UnfuiSinge var olan hig bir gey O'nsuz olmadr.

Genel TtirkEe /z/fonemine karqrhk /r/ bulunmast: GT tol.euz "9" - Quv. tihhir, GT tiki)z= Quv. vicYr, GT ktrz"ktz" = Qu"v. hir

l.

giritih pulni, lav girilih imsem valli YaEam O'ndaydr ve yagam insanlann iuti pulni. WI luti tittimre lutatat; rgr[rydr. Igrk karanhkta parlar ve
tit 1im'ina huplasa

vb. 2. Genel Tiirkge /q/ fonemine karqrhk genellikle

ileymen.

karanhk onu alt edememigtir.

/l/ bulunmast:

GT ydrl "yag, yll" = Quv. {ul, GT tdS "tag" = Quv. gul, GT taS "drg" = Qt,. tul, GT bES "5" = quv. piltik, GT 6Sik "kapt" = Quv.

4. Genel Tiirkqe /d/ foneminin lrlye defigmesi: Quv. ura"ayaK' *adak, AT *Adil-',ayrlmak" = < Quv. uril-, GT Id- "gcindermek" =
Quv. yar-, GT ildr "uyumak" = Quv. Swir'vb. 5. Sozbagr /y/ foneminin tindamaksil lSlye defigmesi:

alikvb. 3. Genel Ti.irkge /g/ fonemine kargrhk bir grup stizciikte iindamaksrl /(/ bulunmasl: GT bap = Quv' puf, GT ftapl- = Quv.

Stlih"ginah",

*yilnulg "un" > Sinih, *ydti

"7" > Quv. Siggi, *ydl

)druk>

rl
TALAT TEKIN . MEHME'I'

OLMEZ

60

61

TURK DILLERI

"yaq, yrl" > Qru. irtl, *yur " 100" > Quv. Jri vb. 6. Her durr"rmdaki /g/ foneminin genellikle dndamaksrl /S/ye

> Quu. ieike "Eigek", *gofla > Quv. iuna "krzak", 't'til;- > Quv. r,ii-, 'r'r7p > Quv. uli "ug" vb. 7. lt, il ontindeki isl foneminin /g/ye depiqmesi: *sinek > Sinct "sinek", 't'sirJiik > Sinti "kemik", *sdng > "siartg > qltn" "ak" vb. 8. lr, iloniindeki /t/ foneminin /E/ye de[iqmesi: x/r/ > Eilhu "r]i|", ,ktAl > *tial > ,r,yiti,,7,' > ,figgi, i.ye- ..yemek'. > jl_ Eul.,taq,,, Quv. defiqmesi:
't'gegck
vb.

Eski Volga Bulgarlannrn torunlan olan Quvaqlar bugtin baghca Volga rrma[tntn orta mecraslnda bulunan Quvaq Ozerk Cumhuriyetinde yagarlar. Tatar ve Baqkurt Ozerk Cumhuriyetleri ile Rusya Federatif Cumhuriyetinin Kuybrqev ve Ulyanov bolgelerinde de ktiEtik Quvaq topluluklarr vardtr. Eski SSCB'de Quvagqa konuqanlarrn toplam sayrsr 1989 sayrmlanna gdre I ,839,228'dir.
" Ti I

li Y wti

ent "

)'arintran

"Tilki $arktlart
Viqne kiiktinden sigara yaPtrm i! alacrndan ben efdim alrzhfr
Sevingte de kaygrda da iEtim Sezrnedim ya;amrn gcatigini

Qive ttnaringen pir gilitn turim, Kipgankirur e1t avrim gipikne, $altiniQa ta hlo,hiPtt ta turtrittl,
Sisnrerint te

kutt-lttlim iruine.

Tivan Atil "Dolan Etil" yani "Oz, Volga" adh Quvaq edebiyat, kiiltijr ve sanat ciergisinin kapalrndan, Petir Husankay, Quvag Halk $airi, 1.1997

nyMcMxTAs{(

Quvaglar Ortodoks Hrristiyandrrlar. Atalan olan lan ise Miisliimandt. Bu durum Quvaqlarrn kentli Bulgarlann

Volga Bulgar-

de[il

l99l

Sulhi aka uyihinqe tuhma

l99l

pu(lani: Hresgen Sassi

Itlarikunpa ernekun tuhat' 28.03.9'l (ernekun), Hati 300 tenti

yrlr Nisan ayrnda Erkrnaya baglarrrqtrr: Qiftginin Sesi

Salr ve Curna giinleri Erkar

28.03.91 (Cuma), ederi 300 ruble

9. Uzun rinli.ilerden cince baqta /y/ tiiremesi 'kdt > yat "ad", 'FaQt- > -yljj- "acrmak. ekgimek". *Al "halk" > yal "kciy" , xrd"g<inclermek" > yar-,'t'ikir "ikiz" > yicir, *ir "iz" > yir, *'uya > -yiva "yuva" vb. 10. Yuvarlak iinliilerden cince bagta /v/ tiiremesi: *'rin>vunni " I0",'t'urrr, > virim "uzun", dl- >vil-, *dlg- >vif-, *ort- > vit- vb.

de krrsal kesimde ya$ayan, Miisltiman olmamrq pagan Volga Bulgarlanntn torunlan oldulunu gosterir. Rus misyonerleri aralarrna girdi[inde Quvaqlarrn yazrlan yoktu. Bu nedenle Quvaqga ilk kez 1730'lu yrllarda Rus alfabesiyle yazimaya baglamrqhr. ilk Quvagga gramer 1769'da yaytmlanmtgsa da Quvagga igin ilk alfabe 1871-1872 yrllarrnda i. Ya. Yakovlev tarafrndan hazrrlanmlg ve bu alfabe 1933'e kadar kullantlmtqtlr. 1933'te alfabede birkaE defigiklik yaprlmrg ve bu yeni alfabe 1938'e kadar yiirtirlilkte kalmrqtrr. 1938'de yaprlan yeni birtakrm deliqikliklerle Quvag alfabesi bugtinkti en son biEimini almtqtrr' Viryal ya da Yukart QuvaqEanrn baqhca iki diyalekti vardrr: l. diyalekt, 2. Anatri ya da Agalr diyalekt. Yazr dili Aqa[r diyalekte
dayanrr. Yukarr diyalektin baghca seslik ozellikleri gunlardrr: hecede

t. ilt< /u/ yerine /o/ bulunmast: pur "var" = Yit. por, ultti "6" =

TALAT TEKIN. MEHMET

otvez

62

63

TURK DILLERI Sdzlil!il'

Yir. oltti;2. tinlii uyurhunun daha yaygrn olmasr: yal-sem "kdyler" = Vir. yal-sam, gul pek "tag gibi" = Vir. gol pak, 3. scizliiksel
farklar. QuvaE Alfabesi

PAASoNEN, H., Csuvas Sz6jegyzdk. Budapest 1908 (gevirisi: Quvas

TDK,lstanbul 1950).
R6Ne-Tes, A., An Intoduction to the Chuvash language, Budapest 1978.

-, -,

Chuvash Studies, Wiesbaden 1982. Studies

in Chuvash Etymology 1, Szeged 1982. SERcEvEV, L. P., Dialektologigeskiy slovar' guvassko go yauka, Qeboksart
1968.

Aa
Aa

a a

B6 Bs fr Ee

6
a
z

Er
Xtre Xx 3e Vlu +l .. -b,e

a
e e

Y-

a i b v g d e;ye yo

tc
B

htrt

j z ' r Y

Kx il:l Mu HH Oo lln Pp Cc

K lt il H o n p c

k
I

m
n

o p

9.{ III rn UI rq

Xx x Uq4
q

b
tS

SlRorKtN, M. Ya., Quvassko-russkiy slovar', Moskva 1961.

I
q

Srvonrsov, M.
Y

1., Quvassko-russkiy
I o g ig e s

slovar', Moskva

1985. Qeboksan
I9

ta
u.q

EGoRov, Y . G., E t imo

kiy s lov ar' I

uv a S s ko g o y aaka.

64'

$9
I

YUce, Nuri, "Co[rafya, Tarih, Halk Bilgisi, Dil ve Edebiyat Bakrmrndan

QuvaElar", TDAY'B 1994, Ankara 1996:205-229.

r
s

Tr Yy .!"vy OQ

Qs E

m y , y fi

t
u
u

'b bt blu bt br b 3e o IOro ro fl.q fl

I
t

6.2. hadalg grubu: Halagga

Halagga Alman Tiirkologlarrndan Doerfer'in 1968 ylhnda ke$fettiEi, birgok eskicil dzellikleri olan bafrmsrz bir Ttirk dilidir. Halagga bugtin Orta iran'da, Tahran'tn 200 km kadar gtineybafisrnda, Hemedan ile Gom araslndaki btilgede, yaklaqrk 18,000 kiqi tarafi ndan konugulmaktadrr'

yu
ya

ANDREYEV,

I. A. ve N. P. PETRov, Russko-guvasskiy slovar', Moskva 1971. ASMARIN, N. i., Thesaurus Linguae Tschuwaschorum / Slovar' guvasskogo
yauka. l-XY ll, Qeboksan/Kazan', 1928-1950.

Eski Argu diyalektinin devamt saytlan Halaggantn baqltca

rizellikleri gunlardr: l. Ana Tiirkge stizbagt /h/ foneminin sistemli olarak korunmasr: AT *hdr- "yorulmak" > Hal. harkdn, harkan "yorgun", AT*hark "dlqkr, gtibre" > Hal. harlp, AT *hiirk- "tirkmek" > Hal. hirk-, vb.; 2. AnaTiirkge idl foneminin korunmast: AT *hadak "ayak" > *l.cudruk Hal. hadak,hadal.c, AT *Adi "sahip" > Hal' eydi, AT

BIKov, 4.T., Kratkiy russko-guvasskiy slovar', Qeboksan 1933. CEYLAN, Emine, QuvaEga Qok Zamanh Ses Bilgisi, TDK, Ankara 1997.
Knuncr,R, John R., Chuvash Manual.lndiana University, Bloomington 1961. Die tschuwassischen Lehnwiirter im Tscheremissischen, An Index to

-,

Rtisiinen's 'Chuvash Loanwords in Cheremish', Bloomington 1968.

Lnvirsrn
r976.

yl,
/

L. 5., i s t ori

ge skay

a morfolo giy a

guvas sko

o y a4ka, Moskva

Novry zavdtz

gini simah, Simbirsk' 1911

ts

RASANEN, Martti, Die

chuwas sis chen

Lehnwtirter im Tscheremis

s isc hen,

(= MSFOU XLVIII) Helsinki 1920.

"kuyruk" > Hal. kudrulg vb.; 3. Ana Ttirkgedeki birincil uzun tinliilerin korunmasr ya da *En- "inmek" > Hal' ikizlegmesi: AT *dt "ad, tinvan" > Hal. at, AT l"n-, AT *klz"ktz" > Hal. l.<vz, l.<lz, AT *6t- "etmek, yapmak" > *j'{ "i$" > Hal. ig, AT Hal. irt-, AT *Adi"sahip" > Hal. eydi, AT

TALATTEKiN. MEHMET

6TVNZ

64

65

TURK DILLERi

*hot "ate{'> Hal. hfrot, AT */rlil "rslak" > Hal. hl"l, AT *hug "uQ" > Hal. hilg, AT */rri- "grkarmak" > Hal. hl-, vb. 4. Ana Ttirkge cindamaksrl /ril foneminin lnlye geligmesi: AT *kdfiak "kaymak" > Hal. kAutnk, kunak, AT *koti "koyun" > Hal. kon, kr\n, AT *kiifi- "yanmak" > Hal. ki"n- vb. 5. Qrkma durumunun -danl-den yantnda, Orhon Tiirkgesinde oldufu glbi, -da/-de eki ile de kurulmasr elisinde "elinden", o14li kr)tinde "o!lu arkasrndan", ollarda be dte'rer "onlardan daha kcitt"
D

ivanu Lugtlt' i-Tttrk' te Argu' larrn anlatrlclrlr bi;ltim:

vb. 6. Eski TtirkEe -1altl-gli srfat-fiil ekinin -1ailil-gili olarak korunmau: hi14la-gili "a$layan", kel-gili "gelen", sevme-gili "sevmeyen" vb. 7. Bulunma durumunun -qal-qe eki ile kurulmast: her-ge "adamda", meydan-ga "meydan da", Sum isti-ge "akgam tistti", osah ismai-l
zamAni-ga "$ah ismail zamantnda" vb.

{;t )i r-/ #;4 al

|

Tijrkler "hangi qey" anlamrna kuytr

Argular ortada ve sonda ycr aran her 5 r,n har|ini nrn'a gevirirrer. J ornegin Tiirkler "koyun"u to.i, cliye acllandrrrrlarkcn Argular kon derler. Tijrklcr "yoksul"u qrgc,r' diye acilandrrrrrarken onrar gt14an tJerrer. Aynca
rteD clcrken onlar

lr tn ile kanu cJerler.

:( ;t ;t
t-/tt tl
c9

ct;-'i v); )- , -/ -/'

./

,4;
,/:f tl:,,

-f 1.v .6.e
.,.l.t

5q&/ x iir;
t

c ,;/ g,f tf ttl

' ,3vt
^ lt l

2z

a;,i _?t; t-z

t t

"depil" scizctifiintn korunmasr men SErke kelen da14am "Ben gehire gelmig defilim", yai havul dag ertti"yol iyi de[il idi" vb.
8. Olumsuzluk bildiren eskicil dag

:l

(:tt {L, fet It- ii; ir'; frl;

bl ki'nf morclf'o'ldi,

tol4trS

oldi.

to14us

oltli-vu kiirdi ser sedd keliyor,

tir, yov, kp

Molltln p;ssi(hi),rr1i tasgar, haydi

ki "Molla

na'faiar"-ar. Molld

)Ll; .frr
jql
clt?

tirdi bi yorl4anlan vdr-artt,

1't1i4uS

vagar artt-j'u, tirdi ble'gedi 6ziye vclrdr ki

zi:t^

'{r':r:);rt

2*u

;LrJz*liitt eu Eu a:ts

kiirit'e ne haiar-ar kij'da u bieg...

Bir giin

kargaqa grktt, d0!ii9 oldu. Giiriiltiiden ddlUg oldulunu anladr.

Hocanrn karrsr drqan Erktr ve dedi ki: "Hoca kalk, git, bak ne oluyor?". Hoca kalktl, bir yorganlan vardr, yalmur yafryordu, kalktr, (yorganr) topladr, gidip
gOrmek, ne oldu[unu anlamak igin... HalaE fblkloriinden bir parga (DornreR/TEZCAN 1994, s. 57)

Qa[rmrzda lran'da HalagEa s<izrere kargrlaEtrrmalr olarak ilk kez yer veriren Mogadem'in scizltiliinden bir brili..im. Farsga esas ahnarak iranda konugulan dillerden geqitli s6zcUkler liste halinde sunulmugtur.

FARSQA HALAQeA ,lze ni

Sevlrcr
otTLt

her

kelin

a' gelin

"er, koca"

ftissi (< ET &,rt "kadln" +si), hin- "ortaya qrkmak" (= ET iin-), taf gar

"gelin"

(<E'l

taSlaru "drEan"), fta)"

"t6t,.t.k"

(= ET a)-) gibi bigimler eskicildir!

TALATTEKiN. MEHMET 6t-vnz A

66

67

TURK DILLERI inZentraland

:

DoERFER, Gerhard, "Das Chaladsch - eine archaische Tiirksprache

aqtu- 'tiungng worden' (: d"E eI'). T' dbd (so euch f969' 56f) 'hellbl'ou'' -P' dbi, vgl. auch Mu 86 allo L' o-bi (dies a:6-, a:tig- (altosm. al-, alta', L. al'' obor wohl ehor P. odor Ii', denn vgi' alda-, nsnh Ra euch ofi.). \{ohl Ab' SK 4 d'vi, uil. loiiung von a:C'hungrig', g. &C. In don iibrigon Tiirkeprochon i. e. Nomen' ti@'ra (18\ 'viel, massenhaft'' b9 Myln'rEa @ro lwyal udr-drti, hnl,tibr'in dieson vorb: o.'d und a:C-.
Gtirten gab eg vielo Bdume, man hat da,'Kindbettkrankheit, biiser Geist, Zau' (sie) gefiillt'. Ob vgl ttii' Iwbire'stii{Lbet'. ill gepgilr'dot btlso Geigt soll ihn dig, in einem fott'*ho-bir'el heirnsuchen (fiihren)'. WohI-P. tlZ, rlafiir epricht die Labielitiit des c. Vgl. d'bi,atiin (1969. 544) 'schwanger" - P' dbitbn (dagegen SIi 8 tiad' Mu 85 ouch A. al (TMEN Nr. 624, mit Nachtr&g, vor ollem IV, 416); dial' auch Ytfa uu-scam, Altiyan tZpis', Kahek luilezrirUol;an folkloru sntologijasi' zalcn, Amure uu'ist'iy, Zand uutinl' I, 268, BakI 1968, ed. A. Axundov). dblimbn 'weich, saftig-weich'' Vgl' P' dbtrambil', SK 234 uulumba, gewiB R" Weniger wahrscheinlich altererbt T. dbrg Sdqili 'ehrbegierig, Ehrerbietung oder -Ogh. (a;I). dar (36)r 'Schimpf, Schando, Schmoch'. heischend'' -P' db-ril 'Ehre, Wii'rde' Ansehen' (dagegen SK 4 iivur&l. *P.'dr (SK I dr). i.J- (3?) '(BergpeB) iiberqueren'. T. a"J-. AWt (61 'schwere Wunde'' daL 273 dt 'Name'. ciahrm 'mein Name', &umtl'k (6) 'Liindereien, Grundstiicke''

persien",

Ze it s c

hrift

de

ut s c he n M o r g e nkindi

s c he

G e s e I I s c haft, B

ll8.

1: 79-112, 1968. ("HalagEa, Orta lran'da Arkaik Bir

Tiirk Dili", Qev.

S. Tezcan, TTK-Belleten, c. 34, sayr 133: 17-58)

DoERFER, Gerhard, W. HESCHE, H. ScsetNseRDT, S. TEzcAN. Khalaj

M aterials, Indiana University, Bloomington I 97

l.
(Dialekt von

DoERFER, Gerhard, Semih TszcaN,Wrirterbuch des Chaladsch Charrab ). Budapest I 980. DoERFER, Gerhard,

Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch, Textband.

Wiesbaden 1987,1-311.

-, *,

Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch. Kartenband. Wiesbaden 1987,

312-534, 1987.
Grammatik des Chaladsch. Turcologica, Band 4, Wiesbaden 1988.

trt

tti;or- 'bonennen',

werden. sich einen Nemen machen' (viell. C.). T. o;1.

da!!cr-

o{l /ri' 'beriihmt . '

dd 1eo euch 1969.513 und Tonband 53)

-P.

db u milk'

-, "Chaladschica extragottingensia", der Chaladsch, Wiesbaden 1994. TEZcAN, Folklore-Texte - ve Semih V., "The Turkish Dialect of the Khalaj", Bulletin of the School of
MINoRSKY,

CAJ 37. l-2, 1993:33-81.

.nennen,

datluT

dbdd(9,1969.54?)r'kultivieri,besiodelt'.
aber SK 4 duid. 'besiedeltr Ort, Landechaft'. dMn iMonatename (23, 10.-21' ll')'.

d'h' da^s P' Wort unlcingelt, dies dhdd v?.f .bowohntes, kultiviertes aber wohl nur r.rnprdaise. Nicht altererbt (dann w6'rs t&(t)fu! zu orwartn), Land'. *P. dbdrl, twcb L. Mu 86 id.,
eondern -A. adan, fum 'Mensch'. d'Mm dggili' (: yegilil) 'Moruchenfreeser'. *P' dtdam' SK I id'
ddAmak 'Puppe'.

benenlen'. (14)'genamt, benannt',

'hungrig' (63 'Ilunger'). T. a:C. iidhq 'Ilunger', adal 'Namemvetter'. Aber K 45 "d'S'

Oriental Studies, Vol. 10. 2, 1940:417-439. (Tiirkgesi: F. Guley, "Halac Tiirk Diyalektf', TDED, C. 4. l-2,1950: 83-106). 6tuBz, Mehmet, "Halaglar ve Halagqa", QaddaS Tiirk Dili, sayr: 84, $ubat
1995: 15-22.

&&lh4 *P.

6.3, atab

grubu: Yakutga, Dolgan diyatekti

6biin.

a6&ird (3) 'Abbasi (alte Miinzo)'.

aooaat.Wasgerbohdltot'. dhaimbdr

*p.

(degogen SK I0 u'cnrbtirl. dbanvs Tayatl 'Ebenholz'. *P. d'ba'n/frs'

-P. db-anbdr

M,amPzld (33) 'Mensch (von Tieren aus gesprochen)'. -P. fumi'zd' SK I id. tMl iet-'gich an etwas gewiihnen'. -P.

-P.

Adarrwk.

Alrgdmtd 'Bouillon' (P. itlcano, n*h K 299, 882 Eii-anifilz'Suppo mit Ei, Ddbill'*L'' vgl' SK 4 dfr'o'ddya'' !'ett' nnd Zwiebeln')' vgl' SK l0 zra' gar.ma; abor nicht L. (de sonst ruu. dl& (f 969. 38f) 'Ungliick'. *P. Alat, SK 2 id.' Mu 69 alle L. id' garma odet d.hnlich zu orwartn, e. aladr (36) 'Eelftr', a. qwadt, *P. atsdr. a. a. uodrtoy), wohl R.

'ddar (lnr&tn\, C.l Mi'l' (36\ 'gerecht'. -P.'Adil' gdrib'Adreeeo'.*P. ddris' ('dwwh' K 428)'Gerriirze'(P' ta' 'ad'il,ua

Yakutlar Ttirk diinyaslnln en kuzey-dolu ucunda, Yakut 6zerk Cumhuriyetinde, yagayan bir Tiirk halkrdrr. Kendi cumhuriyetleri
drqrnda Rusya'ntn Magadan bcilgesi ile Sahalin adastnda da ktigtik

Yakut topluluklarr vardlr. 1989 sayrmrna gdre Yakutga konuganlann toplam saylsr 382,255'dir. Kendilerine Sa[a (< *yal.ca) diyen Yakutlar resmi olarak Hrristiyan iseler de eski dinleri olan
$amanizm hala aralannda yagamaktadrr. Yakutga birgok eskicil tizellili ile tek bagrna Tiirk dilleri ailesinin gok onemli bir kolunu olu$turur. Tiirk dilleri iginde en gok Tuvacaya yakrndrr. Buna kargtn Yakutga ile Tuvaca arasrnda an-

Kerurzeichon des Tonb&ndes bzw. dsr

Expedition f969 (s. 4'

l-9)

Halagga

siizltiltin ilk maddesi (Wiirterbuch des Chaladsch, s' 19)

TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ

68

69

TURK DILLERI

laqabilirlik oranr ytizde srfirdrr. Yakutgada Vo 50 civarnda Mo$olcadan ahnmrg <idting scizctikler bulunur. Yakutganrn baghca rizellikleri gunlardrr:
1. Ana Tiirkge

/d/ foneminin lt/ye deliqmesi: .AT xhadak> atab

"ayak", AT *adgt> attr"aygtr", AT *edgii "iyi" > iitiiri, AT *tod"doymak" > tot- vb. 2. Ana Tiirkge /agl ses grubunun /ral bigimini almasr: AT *tag "daf" > tta "orrnan" , AT *bAg > bta "ba!", AT *sag- > m- "sapmak" vb.

5. Siizbagr /y/ foneminin lslye defigmesi: AT *ydz> sds "ilkbahar", AT xy(il > suol "yol", AT *yat- > stt-, AT *ydSil "yegil" > sahil "tilki" vb. 6. Sdzigi ve scizsonu /s/ foneminin /tlye deligmesi: AT *rsrr- > fiff- "rsrrmak", AT *isin- > itin- "lstnmak", AT *yastuk > sfit* "yastlk". 7. Ana Tiirkge /g/, lg/ ve /z/ fonemlerinin tinsiiz yanrnda ve sonseste /s/ye defigmesi: AT *gerig "ordu" > serl"savag; ordu", AT *sag > as, AT *bi{ > bies, AT *yilz> rii:r "100" vb.
Ypen
orryri

3. Birincil uzun iinltilerin sistemli olarak korunmasr ya da ikizlegmesi: AT *dt "ad" > at, AT *b6{ *5" > bies, AT *ktz> krs "klz", AT *b[r > blr "1", AT *h(it "ate1" > ttot, AT *tdrt > tiidrt "4",
"brJz", AT *kilg > kfs "giig" vb. 4. Siizbagr /sl foneminin diigmesi: AT *sen> en"sen", AT *sekiz > agts "8", AT *sijz > os,'

TPYAbI f KYTCKOI,I sKCNEA'{UIH, cH.\pfliHEHHoii g.r CprJcrtJA tl. rt. cllr;lIprrHoE.\

{1494r8oe...r
ToMa III. I{acTE I.

(lJOBAPb fIIT YT CITAIO IIST,IIIA

COCTTIT.']

Ul-een repAyrep Ypex guon aarraax e5erxrr o;rop6yra yhy. Kunn rogy 6rpua:uobe orryry r e;r6axrnr rtr,rprr,rSur. lirruu ip 6apga-g'au ovvo_ 6o.ryorIaax aarr,r cyrapa e6nre yhy. Itruru arrurap or\rrrg uaeen 6arur,rrurap ]\laran Xonnoo Arrou arrno aarup6'r.

xrrhlr 6aapa, YpeHrr e;rope_6apaapr,r o-rrocryrrrryra. O' b'rpopur."p or"rylrryH 6apr,rruu xr,rr,rpgup6r,rra 1lry. onrori 6rrirp oiiyyu ririLlpau: :ril-crrp rAt3,
Toiiorryo:rr,6trrrp nrsriqupra rierarl rahLrpALa xannLrr
{ Yakutga bir destantn giriginden

rtr'T

ypAyrap

EHTIbIII

O. H.

rIEKAPCITI4M'b
,188?

-1907

.r.

AT *biiz > mils

Uren Omuk
xtn ri,u!'f,rililrEn'L r!tcfl
lr

0t6n t:ard4er lJren dien dttd[ ebegki olorbuta iihii. Kini

oggotogu

npor, A. A, nOIIOBA

n B. M. IOHOBA.

biriemege omugu elbefitik krgrbu. Kini er berde dien boguottdfi du siigere ebite iihil.

BHnyclir,'ret sriPtr,tii,

Kini atngar emie Ol6n batltrgar Magan floppo dien emie dnrbu kihi bdra,
Ureni iilijrci bardn orlostumtnuta. Ol barangar sir-sir oyilnun banttn klrdty'bfta

IIsfaHie

rlrileprropcKU.r

.{Narewrrr Ha}'.%.

iihil. Onton bir oyun klran:

...

-,,a-9$-e'.,
trETPITIPAJ,b.

Uren Halkr

AT*sfrb>zvb.

Olenyok nehrinin kaynalrnda Uren adh bir Evenki yaEarml$ derler. O eski
gaflarda halkr gok krrrlmrE. O, 'insanln iyisi' denen gerefli adr tagrmaktaymrg. Ondan bagka da Olenyok boyunca Manan Hoppo denen yine tinlti birisi varmrg (ve o kigi), Uren'i dldiirmeye niyet etmiE. ayin yapurmrg. Daha sonra Eamanlardan biri: ...

li[orprq{t trtlIlEPrloPcxoii lEr]l{ln ill!fia Br. r)crp.. ! ril{, S ll

1916.

E. Piekarski'nin hazrrladrlr Yakutga Sozln,t'tin kapaEt

Gitti[i

her yerde qamanlara

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

7O

7I

TURKDiLLERI

8. Ikincil /s/ foneminin tinltilerarast durumda /h/ye defigmesi:

AT *iig > i)s "3", *iigiing > tisiis > iihiis "iigiincti", AT *bES > bies "5", *b6;ing > besis > behis "beginci", AT *kilziln "gtiz{in" > kilsiin > kiihiin "giiz" vb. f . ilgi durumu ekinin yoklufu: safia til-a "Yakut dili", safia tilm grammntika-ta"Yak}t dili dilbilgisi" (-tn 3. kiqi iyelik ekinin asrl

Yakutistan'dan gok uzakta, Taymtr yanmadaslnda konuqulan Dolgan diyalekti, giirtildti$ti gibi, daha eskicil dzellikler gcisterir: Sdzbagr /k/ foneminin korunmast (katun "kadln"), iinlti yuvarlaklaqmasr ve iinlii dtizlegmesinin yoklu[u (katun, seriln) vb. gibi.
Dolgan diyalektinin bir bagka <izelli$i de bu diyalektte scizbagrndaki ikincil /s/ sesinin de /h/'ye'de[igmesidir: sil > hil "ytl" , suol > huol

bigimi) vb. 10. Birliktelik(comitative) ad durumunun bulunmasr: min aga' ltn "benbabamla birlikte", min kini-lln "ben onunla birlikte" vb' 11. Genel Tiirkge -stzl-siz ekinin yoklufu: iie-te suofu ogo "okstiz gocuk" (harf. "annesi yok gocuk"),til'a suofi"dilsiz" (harf' dili yok"), frla suofiJir "susuz yef' (harf"'suyu yok yer") vb'

"yol",

sfrrbie > hilrbe

"20" vb. gibi. Yakut Alfabesi

Aa

E6 Bs fr

IOAHITTAII
CBflT0R EBAHfEIIfl.
f- t. ilr1rr*rrrtrnp Trr

Yakutga lncil'den bir bdltim

Tq.LI d.aTayara bdra. 2. Til ma|Eini tp"f". .ntt-0.ta"., l. llerssr rrrep .itit-r 69t naysttt7arTaqaragabdra' 3' rcEutr rr rnrrp rici.rlprl *p{rt 6n11.. .5. C_ugns Banttn Kini aybtta; aytlltbtt r8plrrn cap.Iip, rrprEr rr rrrlrr f,iriri rrrde"srs' e. jol"" ti ri* i.irp.t,'" *oo.rn6rn.rioi 6rpr ere Kini suoguna aytllba7. EiEirrir dryru.pn irtr$'iqotp_ .pta riai cspurr figa. 4. Tinndh gmar ki6+r t
Brprtru f,igi rldlrq rtnrrrr6E? rpl
f..

Tnr

rr llrgrpr 6qr

fru.

,tgryp

6rpr, ltbr

I. I.MarlnaygtngarTrl Teryep66ep1 bdra, Tl Tatlaraga bara, Til

tl"c ;rr riri srslrdrn, c. Ar rolryrr rrrrg. iap _6rpu rioiri orprrrep riprir crprrr 6qr Eiei tr ro!.ryn
icie

r.rc.va

rlgcira Ei6h&

Eid 6r$rs crprrr 6yor6rcuprru rystrlp ttoci 6yoryoryr niehe bdra, tlnndh da gtnar
8.

[sxr Ee *.Ee Xx 3g Vluui WA fi KxKk

1968.

Do D s [n a d

6 a ?

b
Y

JII Mu Hu I{.r
Hb ur

rl

tt
H

m Xx nIIq4ts

@s fi
x
q tu u.t b e to n

f
b
g
S

ff
Hb

da c e e;ye e yo x j a z
y;9

IIn" Pp Cc hh Tr Yy Yv

Oo Oo

o
o

p
c

rlq I n;6 IIIUr III ur o ci brb pblubtr r bb s 3s h Oto g.s. t

u
i.i

$9
l

'
e

yu
ya

v y

kisilerge srrdtk bdra. Strdtk

hararlaga nrdir, hararla da kwYan Kinini ilbatdga.

AreNes'vrv,

P. S. ve L. N. HARiToNov, Russ&o-Yakutskiy

slovar', Moskva

AKSENovA, Ye. Ye., N. P. BEL'TyuKovA ve T. M. Ko$EVERovA, S/ovar'

dolgansko-russkiy i russko-dolganskiy,Sankt-Peterburg 1992.
BoHTLTNGK, O., Aber die Sprache der Jakuten,

Sovyet devriminden sonra yazr dili olan Yakutganrn diyalektleri

iig grupta toplanabilir:

scirftn

l. Nam-Aldan diyalekti (fiatm "kadn", serln "serin, serinlik"), 2. Kangal-Vilyuy diyalekti (fiotun "kadln",

I. Teil Einleitung, Jakutischer

"sein serinlik"),

3. Dolgan diyalekti (katun "kadtn", seriln

St. Petersburg,

Text, Jakutische Grammatik; II. Teil Jakutisch-deutsches Wiirterbuch. l85l (Bloomington 19642)

,.serin, serinlik"). Yakut yazr kurulmugtur.

dili Kangal-vilyuy diyalekti iizerine

KALUZYNSKI, S., "Etimologigeskiye issledovaniya po yakutskomu yazrku" IY

lll, Rocznik Orientalistyczny,

39-45. ciltler, I 978- I 985.

TALATTEKiN. MEHMET 6Tvpz

72

73

TURK DILLERI

-, -,

Iac

Mongolische Elemente in der Jakutischen Sprachen. Warszawa 1962. utica. Prace jakutoznawcze, Warszawa 1995.

topluluklan yalar. Tuvalarrn Tibet Budizmi (Lamaizm) ile $amartizm kangrfr bir dinleri vardr.
bl!lAH ax. ByPyl(rytlyl( rtypllyllltn, rcoe '()'r"oyy cepre,o.eixe.lltn, Tc [tufiu3u arSPre uaururul: iy' pap uraraa J,ePrex 6llp yraarl" "'all qoPynV::yr-6ir,re lioaa'rYp33ntlr, y'ryr'6tt'te .1ava'xyyPal(rlrr' NJalr r(ypY3YilYr( xcpg?H Y3Yn lullllr'ep lopr cYrYllAe ,topr y:rylrliir.iyrt. Ay)t(vltcrltr. xaatl 6otty r!3Hnu',ta:t ru:"' nac, aPara-.r,aa llurllcc, ynyr yfaill JpTcMtlllr, xYllllYlt''r'
liO,T

Knuscen, John R., Yakut Manual,lndiana University, Bloomington 1962. Oyrtrcz, Zuhal, "Yakutlar ve Yakutga", QaddaE Tiirk Diti, Sayr g6, Nisan
1995 29-37.

$tydn am.

Bu-

ryp

oo.

rurJgunuu mumunda,
teve kudurti gerge d6-

PEr,cnsriy, E. K., Kratkiy russko-yakutskiy slovar' . petrograd

I 9 1 6.

-,

Slovar' yakutskogo yauka l.

-lll,

1907-1930 (1958- 19592).

N. N., Ugebnaya grammatika yakutskogo yauka, Moskva 1925. Slnprsov, P. A.,Yakutsko-russkiy slovar', Moskva 1972.
PoPPE,

a'XYl)9!3llllllll tlll3C'Aillt:lllitllll lil'lJl!lp rlltllJltil Xililll rlI'

jelip,

te mryqt dZrge Sagda

llc3lr

SrecHowsrt, Marek,

o Ig

an

i s c he

r W o rt

sc

hat z,

Krak6w 1993.

-, -, -, -, -,

o Ig

ani s c he r W o r t s c hat z, S up p I e me nt b and, Krak6w I 998.

Xaatt oh.,ra Ullqan \yPTTan Typna' lis.qulltl aaPaillll' e.lyn riaan-Tup. Ol xaautlr.att teptttt 6tt'ttltt \aul ooJla-vr' vvce-artp. Xaatrrtun yayr'6xre aYxiYrlerll' y.nyr'6ttve,:a;ra. 6iruxu:r,r qur;run qyraarautxau: <Ettcttrtt xaaxHr,l t'lull{afl ria.a,unroK o,typryprr }iaftHuH 6oop. Xaatt xypytlytt

Ipnlll.

{a;ttgtp turar

dtirten bir ugdnnrg

han goruptur d,

Geschichte des Jakutischen Vokalismus, Krak6w 1993.

Tuvaca "$rnga Agtrrgan HEn" adh anlatrdan bir parga

Ulug-bige kodahiirelig, ulug-bige lama-hurakng, hdn kii-

Studien zum Wortschatz der jakutischen Abersetzung des neuen Testamentes, Krak6w 1995.

Dolganische Wortbildung, Krakdw 1997.

Konsonantenadaptation russicher Lqhnwdrter im Dolganischen, Krak6w 1997.

riiziinilrl her^n ilziip Sider ddrt gilgiinde ddrt ulug gundug dtiiiimettiS, hdn bodu tdkpt-di trrtpas, araga-dd iSpes (..').

6.4. adak ldagh! grubu: Tuvacao Karagas diyalekti Tuvaca, ona gok yakrn Tofalar (Karagas) diyalekti ile birlikte Ttirk dillerinin ayrr bir kolunu olugturur. Tuvalar kendilerine zrva
kij i y a da Tw alar derler. B ilimsel yaprtlarda U ry anhay lar, S oy o tlar, Soyonlar ve Tannu-Tuvalar diye de anrlrlar. Tuva adr eski Qin kaynaklarrndaki T'o-pa boy adrndan gelir.

GERQEdEULA$AN HAKAN igte boyle! Qok eskiden, deve kuyrulunun yere de[ip' teke boynuzunun
g6!e uzandrlr galda krrk bir yagrnda akrlh bir hakan yagarmtg. lrili ufakh toplulufu, manastln, buytiklti kugiiklii Lama toplululu olan
hakanrn, hiiktimet iglerini dtizenleyen, d<irt ytinde dort biiytik Qundun memuru (varmrg), hakan kendisi tutiin de gekmez, igki de igmez imig

Do[u Hun konfederasyonuna ba[h olan T'o-palar Kuzey ein,de 200 yrl kadar stiren T'o-pa Wei devletini (4.-6. yiizyrllar) kurmu$lardr.

da lttye defigmesi:

Tuva dili baghca Rusya Federasyonunun Tuva Ozerk Cumhuriyetinde konugulur (bagkent Krzrl). 1989 sayrmlanna gcire eski SSCB'de Tuvaca konuganlarrn toplam sayrsr 206,924,tir. Kendi cumhuriyetleri drgrnda Kuzey Mofolistan'da, Buryat 6zerk cumhuriyetinde ve Qin'in Uygur 6zerk Bdlgesinde de kiigtik Tuva

AT *hada$ > adak"ayak", AT *adtg "^yr" > adry, AT *ildr > udu- "uyumak", AT *bedtik > bedik "ytiksek", AT *kud-> kut- "dokmek", AT *tod'> /o/- "doymak", vb. *ffig> dag, 2. /a$l ve h!, igl ses gruplarrnln korunmast: AT AT *bag > bag "kaytg, kement, ba!", AT *kdtg > kdtg "klyl", AT *bitis "bilim" > bilig, AT *tlrig> dirig "diri, canli' vb.
3. Uzun tinltilerin ktsalmast, buna kargrhk krsa tinltilerin grrt-

Tuvacanm baghca iizellikleri $unlardlr: l. /d/ foneminin tinltileraraslnda korunmasl, hece ve sciz sonun-

TALATTEKIN. MEHMET
laksrl iinltiye drintiqmesi: AT

6Twz

74

75

TURKDiLLERi

*il > at "ad", AT *hat > a't "at'; AT *tii{ > diis "riya", AT *trrr- > dii'{- "inmek", AT *lgrz> kts "ktz", AT *ftls- > kt's- "klsmak", vb. 4. Sdzbaqr /y/ foneminin /g/ye deligmesi: AT *yd{ > gaS " geng", AT *yir > ger "yef', AT *yil > gil, AT *ydl > gol "yol" vb. 5. Sonses /g/ foneminin /g/ye defigmesi: AT *a-g > drs "a9", AT *brg- > &lrl- "bigmek", AT *hug > Agr "u9", AT *tig > tig "3" vb. 6. lzl foneminin hece ve scizsonunda lslye defigmesi: AT *dz> as "az", AT *lg,lz> kts "ktz", AT sbiz> bis, AT *tfrz> dus "tuz", AT *kilz> ktis "giz" vb. 7. Birincil ve ikincil /g/ foneminin tinltilerarasr durumda /j/ye de[igmesi: AT *dSur- > ajr "aglrmak", AT *dSik > ejik "kapf', AT *kirri > kiji, AT *hagul.<> *a{uk> ajrk "aglk", AT *lgiigalS>
*ku{ak> kujak "kucak" vb. 8. ipl foneminin iinliilerarasr.durumda lvlye de[igmesi: AT *tapan > davan "ug, ayak", AT *topra( > dovurak, AT *ki)prilg > krivtirilg "kciprti" vb. Tuvaca Sovyet Devriminden sonra yan dili olmug Ttirk dillerindendir. Tuvacantn dcirt diyalekti vardtr: Orta, Batt, KuzeyBafl ve Giiney-Batr diyalektleri. Yazr dili Orta Diyalekt iizerine kurulmuqtur. Yaklagrk 600 kigi tarafindan konugulan Tofalarca (Karagasga) da Tuva diline gok yakrndtr ve onun bir diyalekti sayrlabilir. Tofalar Sayan daflarrnrn kuzey yamaglannda, Uda ve Biryusa trmaklanntn yukarr mecralannda yagarlar. Tofalann tiirklegmiq Samoyedler olduklan santlmaktadtr.

Manual, Bloomington I 979. MENGES, Karl H., "Die tiirkischen Sprachen Stid-Sibiriens, III: Tuba (Sojoq und Karayas), 2", C entral Asiatic J ournal, V, 1959 I 1960: 97 - 150' MoNGU$, D. A., Russko-tuvinskiy slovar', Moskva 1980. 6tuzz, Mehmet, "Tuvalar ve Tuvaca", Qa{daS Tilrk Dili, sayr: 95, Ocak
KRUEGER, J. R., Tuvan

1996: lO-17. PAL'MBAH, A. A., Rass&o4uvinskiy slovar', Moskva 1953.

-,

"Tuvacantn

Eskilili Uzerine", Tiirk Dilleri AraEtvmalarL l0 (2000):

133-138.

-, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1955. PoMORSKA, Marzanna, "On the Phonetical Adaptation of Some Russian Loanwords in Tuvinian", P race J gzykoznawcze, I 17, 1995: 93-102. RASSADiN, Y . i., Fonetika i leksika tofalarskogo yaaka, Ulan-Ude I 971 . *, Morfologiya tofalarskogo yauka v sravnitel'nom osveSgenii' Moskva
1978.
ScHONIG, Claus, "Das Tofa, eine neue tiirkische Schriftsprache in der Sowjet-

-,

T ofal ar sko - r u s s kiy

s Io v

ar' .

Ru

sko

-t

ofalar s kiy

s I ov

ar', irkutks

995.

union", Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12,1993: 192-202STACHowsKI, Marek, "Einige tofalarische Etymologien vor gemeinttirkischem Hintergrund", U ral-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge 12, 1993: 99- 105. TENi$EV, E. Rahimovig, Tuvinsko-russkiy slovar', Moskva 1968.

Tuva Alfabesi

Aa E6 .Bs fr

[r

a 6 o z

v
g d

isnerov, F. G., A, A. PAL'MBAH, Grammatika i morfologiya), Moskva 1961.

1, 1953: l-47
.

Tuvinskogo yauka (Fonetika

Joxl, Aulis J., "Wcirterverzeichnis der Kyzyl-Sprache", Studia Orientalia, XlX,

KATANov, N., Oprr izslidovaniya uryanfiayskogo yaaka,Kazan', 1903.

Ee e e,ye *.. fIn .be e yo Pp )Kx tc j Cc 3 z 3s Tr Vluui

JIn M tr,t Hn HrI Oo Oe

rt I

O0

itn Kr

il r

JtrmXxx IIq H n H rJ I{q IIIUI o o IIItq o o p br n p r blrt c s br m t 3?

0
q
q

f
h
tS

I
t
sc
I

ut
14
"b

bt b

I
,

e
rc

Yy Yy

y u y ii

IOro fl.s

yu ya

TALATTEKIN. MEHMET

6tl.lDZ

76

77

TURK DILLERI
coc AJIHbI

Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri; Sarl Uygurca; Fu-yii

Krrgrzcasr
Bu gruba Sovyet Devriminden sonra yan dili olan Hakasgadan bagka gu diyalektler girer: Orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri ile Qin'in Gansu eyaletinde konugulan Sarr Uygurca ve Heilongjiang eyaletinde konugulan Fu-yii Krrgrzcasr girer.

6.5. azakltaghg grubu: Hakasga;

yrpeAlt nnaHbl rorAbtpburla, xaKacrapHbl( nocrapbllbr(

ltHTe.{.qtt reHuti

1960 ,lur.qAa 20 oxra6puqa Xaraccrafr asrorror{sair o6.nacrt rijcre.nrenlret( neep 30 qu.n ro,lrau. O,r orsrc qbrJlHtlrl apa3biHAa, .nerruncxali Hausorra.nsHaii no.lrtntKa qyprac\a xlpi,rrelr cbrrraauAa, XaxacHx.qa KynbrypHaii peno.'rrourrr no.[ napral{: xaKacrapHbrr( nncbMeHno3r,r nyaipi,rrrLir, HauuorranuHaii nlrreparypa na3a ltcKyccroo 6c,re, o6,'racrsra rrrxci oprulrax

3brHa( Aaa

6.5.1. Hakasga
Hakasga Rusya Federasyonuna baflr Hakas Ozerk Bcilgesinde,

orapuuq npail. ri,r capHHarl naJrrarblcrbrr noaqa. Xaxac ri.nirrge (uHuge-1e .re ctcrepHi casra a.n6aaa. Ko3iAlMre an:a, xapndn isen, nro6cruexa6ap) apa6cxair na3a nepcnAct(aii rl.'r.repuirl apa.na3l,l uoru.n. Tyaa, alraft nhsa rKyr ri.l.nepirrerl rrrrlrrecrip:c, xaxac ri.nirr4e rrorrro.n ri,rilrirq apa"'la3br acxbnraFox. l7 eex rvcrapbtrrar\ cbtFapa xaxac ri.qirrilt nexcnxaauHa opuc rilirrirl.c,ticrepi xipilr._nacranqa. Opr,rc ri.'rirrerl a,tH.nraH x,lrr cocrep '{ooxxa. xip naprarrrrap (6o'tra, xHxra, rerpaAb, ropo,4, rparrop rlasa o.rapra ro6il nacxa llaa cocrep), Carav.qaa xaxac ri"'rirr nailsrrqarxai nasa
naaa

Xaxac

ff gu iicqe. ri.ni rrcpxcxati ri.nnep rpynnasuna xip.re

rrauHorra.nruaii

Rusga-Hakasga srizlUliin "tinsOz"iinden

Yenisey, Abakan ve Quhm rrmaklannrn orta mecraslnda yaqayan halklarca konugulur. Bu halklar eski aragtrrmalarda Abakan Tatarlan ve Yenisey Tiirkleri diye anrlrrlardr. Hakas adr Sovyet dcineminde eski Qin kaynaklarrndan ahnmrgtrr. Ancak daha sonra Qin kaynaklannda bu adla anrlan halkrn Krrgrzlar oldu$u anlaqrlmrqtrr. Hakasga konugan Tiirk halklannrn asrl go[unlufunu SagayBeltir ve Kag-Koybal-Krzrl ve $or gruplarr olugturur. Yazr dili Sagay-Beltir diyalektlerine dayanrr. Hakasga konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna g<ire 81,428'dir.
Hakasganrn baqhca cizellikleri gunlardr:

1960 gilda 20 oktyabr'da Hakasskay avtonomnay oblast' tdstelgenneg pEr 30 gtl tolgan. (...)

Hakas tili tyurkskay tiller gruppazrna kirge paza olarrurl prayunarl dd til sarina7 patgattsng polga. Hakas tilinde (nince-de le sr)sterni sanga albaza, kazidimge alza, karmdn iiep, izvdstiye habar) arabskay paza persidskay tilterrirl aralan gogil. Tuva, altay paza yakut till"rir"rl tinnestirze, hakas tilinde mongol tilinirl aralazt ashmagoh. 17 vek tustartnarl ngara hakas tilinirl
leksikauna ons tilinfu sasrcri kirip pastap7a. Ons tilineq atttgan ki;p si)ster gdhha kir pargannar (bogka, kniga, tetrail', gotod, traktor paza olarga
t6y pasha s<)ster).

/d/ foneminin lzlye de[igmesi: ET adak> aza[,ET adtr- > aztr- "ayfimak", ET bediik > pazik "ytiksek", ET kudruk> fiuzurufi "kuyruk", ET udt- > uzu- "uyumak" vb. 2. /a!/ ve ltil ses gruplannrn korunmasr: AT *nglry > ta[hg "da[h, da!lrk", AT *bag > pag "bap, ip", ET katry > fuattg "katr", AT *sdng > sang vb. 3. Scizbagr /y/ foneminin Tuvacada oldulu gibi lglye defiqmesi: ET ya$y> gafin "iyi", ET yadag> gazag"yaya,yayan",ET yil> gil,ET yiigiir- > gtigiir- "koqmak" vb.
1.

'

1960 yrhnrn 20 Ekiminde Hakas Ozerk Bcilgesinin kurulugundan beri 30 yrl

gegmiE oluyor. (...)

grubuna girer ve onlann tiimi.iyle de dil agrsrndan (her ne kadar sayrya girmese de, izep "cep", habar iligkilidir. Hakas dilinde Hakas

dili Ttirk dilleri

"haber" gibi sdzler gciz Ontinde bulundurulmahdrr) Arap ve Fars dillerinden ahnmalar yoktur. Tuva, Altay, ve Yakut dilleriyle kargrlaqtrnlrrsa, Hakas

dilinde Molol dilinden ahnma sdzciikler daha az sayrdadrr. 17. yizyidan

baglayarak Hakas dilinin s<izvarhlrna Rus dilinin sdzciikleri girmeye baglamrgtrr. Konugma diline Rusgadan ahnma gok sayrda srDzciik girmigtir (bogka, kniga, tetrad', gorod, traktor ve bunlara benzer ijteki sOzciikler).

TALATTEKIN. MEHMET 6I-TIEZ

4. /g/ foneminin iinltilerarasr durum drgrnda /s/ye defigmesi:

78

79

TURKDILLERI

AT *Qak-> sah-"gakmak", AT *gap- "vurmak" > sap-,ET gerig "ordu" > sirig "savag", OT gt$- > stb', gtlgar' > stgar-, AT *dg > as "ag", NT *hag- > 4s- "agmak" vb. 5. Hece sonu ve sciz sonu /g/ foneminin lslye deligmesi: AT *ba{ > pas "bag", AT *bds > pis "5", AT *ulSsas > ofisas "benzef', AT *mrr > tas "tas", NT *yalgy > gafin "iyi" vb. *dSuru> azt6. Unltilerarast /g/ foneminin lzlye defigmesi: AT ra "agtn" , AT *fttf i > kizi, "aSvr- , AT xbdgik > pizik "beqik" vb. *bdr > par "vat'', 7. Siizbaqr /b/ foneminin lplye defigmesi: AT AT *basa "yeniden" > paza, lT *bES) pis, AT *b|r->pir"vermek", AT *bol- >pol- "olmak" vb.
Ay Mbki)

AT *bir- > pir-, AT *bZs > pl.e "5", vb. *blr f . ilk hecedeki ii, ilfonemlerinin krsa /i/ye defigmesi: AT > pir " l", AT * hin > in, AT * ig- > is -, AT * irkek "erkek" > ir gek, AT *isig "slcak" > izig vb. 10. Art iinliiler tiniindeki siizbaqr /k/ foneminin klyadeligmesi: AT *l5ddm > fiaun "kayln, dtiniir", AT *lg.adry > fiaary "kaytn (a!ac")", AT *1.<lz> hts "ktz", AT *kol > hol "e1", AT *lgiiga('> [ucafi vb.

l\lya defigmesi: ET adal5,> azafi, OT gl$- > stb-,W yal.<pt> gafix "iyi", AT *ydlS> gofi"yok" vb. Hakas yazr dili btilgede 7944 yirna kadar bir yazr dili olan
11. Sonses /k/ foneminin

$orcamn yerini almtqur.

Ay Bdke

Hakas Alfabesi
ollan,

iki

llarandas pece tuomazu

lki

kardeE, abla ve

adau gogul, icezi go$ul,

icerge tabalg go$ul, kezerge kep golul,
segne, sargay gip

baba yok, ana yok, igmeye (bir) tabak (a9) Yok,

giymeye giysi yok, zambakso[am, aytgiilii yer(ler). Ablasr kardeEine sdyler: "UE yrl, tig yagrna kadar besleyip btiyiittiim seni kardegim, zambaksofanryla, aYrgiiltiYle;
yakrnda zambakso[anr Yok,

Aa E6 Bn

gadr.

P ecezi turlmd ayt-gadtr :

"US gil iiS gas$a gettre azrab

s er1
-

Ir

fr Fr
Ee
11E

ldt m s eni, tu6 mam,

nebile, s ar g aybila;

gagm segne golul, parganlSaztb-aldm,

)Kx
3s
ItLn

hepsini egeleyip grkardtm, Yakrnda ayrgtilti Yok, hepsini egeleyip g*ar&m; uzafa gitmeye korkardrm, Krz Eocu[uyum ben.

galm sargay go$ul,

pargan.lgzrb-aldm;
ralr I.as

Ii
itn
-,

Kr r s L JIn -n 6 b M"rvI .ilt v 6 zgHnpr'9qug rEHqHrJ9'I1c Oo e a d e a,ya Oti d dyollnnPbra' PP p )tc j Cc 6 s z Tr m u i Yy y i i

k I m o it r S t u

oS Xx IIq

fi f .x h 4 ts
$

IIIm w [Irq u4 blu 61 br b 33 3 IOro n

$g

t '
e

parar i a l.<o*' garbm.

il y

9y

! n

As e

Yu

ya

kizibin.

Radloff'tan Hakasga (SagaY) metin

BAsKAKov, N. A. (Red. ), Grammatika hakasskogo yaaka,Moskva 1975' A. t. INrugrovn-GREKUL, Hakassko-russkiy slovar', Moskva 1953'
I 961' QANKov, D. 1., Russko-hakas skiy slovar', Moskva

8.

*kel- > ilk hecedeki le, tlfonemlerinin /i/ye defigmesi: AT

kil- "gelmek",ET keg- > kis- "geqmek", ET kes-> kis- "kesmek",

yauka, 1992. QtsptYAKov, E.F., Grafika i orfografiya gorskogo

TALATTEKIN. MEHMET 6TT'/EZ

I.furn$a pergen

80

8I

TURKDILLERI

Karfila
pdlnr,

pergen

purung tdldifi
al9

s6nda

Gegmig nesilden sonra,

emdegi tt)ldiirl aldmda polnr; talaydt lgastada

$imdiki nesilden cince; Ak denizin kryrsrnda, Bafimstz bir halk yagarmlg. Ak doruklu dalrn etelinde

albaury Qon Qattr,

ak raskil& ttistede

al sirgedi! mal turnr.

albatttg gontun pdjtn pilgen,
ak

Ak sirkeli(bitli) mal varmrg.

Balrmsrz halkrn baErnr bilen,

maldn t6zut pilbEn

Ak mahn hesabrnr bilmeyen,

Altrn tilyhi donu parlak-al ath Altrn Han varml$.

altut tiiktiig ak sar'att*. alun kdn pdlnr.

Drrenkova'dan $orca metin (s. g)

oldulu halde, Orta Quhm diyalekti, Hakas yazr dlli g1bi, bir aza( diyalektidir: azak (Ag. Qul. ayak), kazul "kayrn" (Aq. Qul. kayul), kozan "tavqan" (Ag. Qul. koyan), kuzuruk (AE. Qul. kuyruk), askrr ( Aq. Qul. aygr) vb. Mrass ve Tom rrmaklan vadilerinde yalayan $orlarrn diyalektleri, Hakas yau dili gibi, azak diyalektleridir ve bu tizellikleri ile Kondom ve Agalr Tom diyalektlerinden ayrrlrrlar: ET bedilk > Mrass mrizlik "ytiksek" (Kondom piyik), ET ked- "giymek" > Mrass &es- (Kondom kiy-),ET lgudrul.c > Mrass kuzuruk (Kondom koyruk) vb. $orlar eski Tiirkoloji literattirtinde Kuznetsk ya da Karaorman Tatarlan olarak anlhrlar. $orca 1944 yrhna kadar bir yan dili idi. $orlann ttirklegmig Ketler olduklan sarulmaktadrr.
Radloff'tan Mrass lehgesine ait bir metin ( l,331-332. s.)

DlReNxovR, Nadejda petrovna, Crammatika Sorskogo yaqtka, Moskva_

Leningrad 1941.

MeNcss, K' H., 'The South-Siberian Turkic Languages, I", centrar Asiatic
Journal I, 1955, 107 -136.

flypyu o5nak norrrbrp,

a6asu .roDyn,

Purun oglalg, polnr,

abaz gogul,
'l

-'

"The south-Siberian Turkic Languages,

1956, t61-175.

II", cental Asiatic

Journal

igiisi

uo5yu,

icezi gogul,
r;skils o!lalq pol$an, kep gogul, gilaS,
glrlge tabak gogul.

6tuzz,

Mehmet, "Hakaslar ve Hakasga,,, Qagdap Tf)rk Dili, sayr: 96, gubat 1996:6-21.

6cric o5nak ron5an, riin uo6yn, qbrJlaril,

urpqli ra6ak vo5yn. On oDnakrr,rq qa5uc H?iriiqigi nonqau, iipi uoSyn
o5nak

sTAcHowsKr, Marek, "Etymological studies on Khakas Food Names". r'olra

Orientalia,3l, 1995: 147-161

loji Aragtrrmalarr, Adana

ticric kar

rroJran,

Talrruacegeve, N. N. Kurpegko, AKALTN, $tikrii Haluk, gor Sazli;gr;,TUrko_

1995.

o5nakru ulirligisi ap3au qaAbrp,

OI otlakna gagrs negecizi polgan, eri gogul iiskiis kat polgan, oglalu negecizi arzap gadrr, ollal7 gilAS gilrgdn,
negecizin ayt gadrr: <Kayt konarbrc?, tedir.

uurdru vipr0n,

6.5.2, Orta Quhm, Mrass, yukarr Tom diyalektleri

Ttirk dillerinin azafi/azal.cgrubuna gu diyalektler de girer: orta Quhm, Mrass ve Yukan Tom diyalektleri. Quhm Ttirkgesi Obi rrmalrnrn sa! kolu olan euhm lrmaEr boyunca konugulur. Ancak Agalr Quhm diyalekti bir ayakdiyalekti

uiiriigisin air uagup: <Kair konap6uc?> riigip.

Eskiden (bir) ollan varmrE
babasrz, anaslz,

O oflanrn yalnrzca yengesi varmrf,

(yengesi) kocasrz dul (bir) kadrnmrg,

o!l anr yengesi biiyiitiip-beslemig,

yetim Gi;) o$lanmrg,

elbisesiz, grplak,
yemeye yemeli yok.

ollan grplak dolagrrmrg.

(Bir grin) yengesine sorar;
"Nasrl yaganz?" diye.

TALATTEKIN. MEHMET

otIrcZ

82

83

TURK DILLERI

Quhm Alfabesi

2. lagl ve lryl

ses gruplartntn korunmasr:

ET tagl* "da[lt" >

Aa Aa

a a

a
e

IrLu

E6 Bs fr Fr Ar Ee *.. .Ee )Kx 3g

6 a ? r d e e
crc

b v
g p d

ftn Kx
Kr JIr
HH

il
rt
K
,n

M tr,t ,t
H H

e,ye yo

j
z

Hq Oo fln

I 9! m O0 n Xx r: I{q

i y k k

Pp p r Cc c s Tr m t Yy ) u

i n Iorc n 6 f fl.s, n x h

br b blu u bb b 3e 3

'

tagtrg,ET sang > sang,Vl t;liig > yiilug "6lii" vb.

Geng Shimin ve Larry Clark'rn yayrmladrklan metinlerden:

'
e

yu
ya

Men atlga St Zifuua diyik. Men buyfu dyordan ahldt Mende bes mula bar' Bezigi mula yigirmi ahldt. $iginci mula yigirmi bes. 0cinci mula yigirmi Siki' Dyordinci mula sagts yigirmi. Besinci mula yidigirma' Men Yuanlay oyila dogkan. Mende acam anam fiost bar. Mende riS a$a bar' $igi ftza$a bar' Mende
fiS mr bar.

6o

d n

L( ts o r{q q Q ci III tu ta $ p III q u.( gg

Benim adtma He Zihua derler. Ben bu yrl klrk altr(yrm)' Benim beg gocugocuk yirmi beg' UgUncii [um var. Biiytik gocuk yirmi altr (yagrnda). Ikinci
gocuk yirmi iki. Ddrdiincti gocuk on sekiz. Beginci Eocuk on yedi. Ben Yuanlay (Minghua) vadisinde dofdum. Annem ve babam safdrr' Benim Ug alabeyim var. lki ablam var. Benim uq ktiEiik erkek kardegim var'

BiRYUKoviq, R. M., Leksika gultmsko-tyurkskogo yaztka, posobiye k

spetskursu, Saratov 1984. CEYLAN, Emine, "Orta Quhm, Mrass-Yukan Tom Afrzlarr", Qa$daE Tiirk

6-13. ' PoMoRSKA, Marzanna, "The Chulyms and Their Language. An Attempt at a Description of Chulym Phonetics and Nominal Morphology", Idrk Dilleri Arasttrmalart, 11, 2001: '15-123.

Dili,sayr:88, Haziran

t
nl /oftt ax!/ a! y3yHbl KaKblpMaca
Ma,

1995:

Eclu 6s ero canaPFblIII ePe MOro n He npHfJIaCI,lnH, oH BCe pa*Io

nouel 6ul/.
aalnmet (n paccxasax coorBercrByer c.lony alre)' Hepeaxo ynorpe6laerca roraa' Koraa loBopff' utuft ga6ul (Ha MoMeHT) HLTb Pac'
aa, Tenepb,
cKa3a.

/ax!

STAcHowsKI, Marek, "Notizen zur Etymologie der tschulymischen Geriitenamen", J ournal de la Soc idtd F inno - Ougrienne, 1997, 87 : 243 -248.

a,raw,

6.5.3. Sarr Uygurca

Bu gruba giren baqka bir Tiirk dili de San Uygurcadtr. Sart

Uygurlar Qin'in Gansu eyaletinde yagarlar ve toplam sayrlarr 1990
sayrmrna gore 12,297 'dir. Sart Uygurlarrn bir krsmt mofollaqmrg olup Mo[olca konugurlar ve kendilerini $ira Yugur "Sart Uygur"

' /no,Ioxl,trb r4y s x6anvnx c MoJ'lOxotrl/; cll. aPu. M a ,r o g, 355' p a,t /ce,tegne, aepenun/. a aFA xa /nPat, uenPurte.nrl' Apvarga: Kouycuon ApuarHa nauon (lrua 6YPxana); clt' Fvaxcnau' /xnoParl/; cM' aFblp -' F y P' .a /6olegsr'; iccir arpuK /tl{S' (?)' u. pt r
ar
H'
a F bI

ar a tngl; ftorYPr nPau:r iu:re ara

ca;I

rrga /oreu/ (e necHnx). I(us ana (1a'nsunft) /poactneHHnl( co croponbl HeBe' ctu ttJtn xeuH/; cM' . aBaH' aBaH'

.[ /aBop BHyrp]r 3aropoal-I Il oKoJIo Hee/; /ce.neuue/; ftu'r nYrYreE aFHn

ara'Agg:g,
aFuJIFaE
AYpreK-Tpo

tf,l;'i cM. ara.

diye adlandrrrrlar. Tiirkge konugan Sarr Uygurlar ise kendilerinden $ara Yugur "Kara Uygur" diye s<iz ederler. San Uygurlar Budisttirler.
San Uygurcanrn bagltca seslik tizellikleri gunlardrr:

rBaKa /noqressufil/ (o6Paurenne

PCl., l, 620; rrronr':

a6a'
K

aap /ecrr nepenocnuuft aerpoll aaop/ (eoruoxoarficrao, us cxasxn); aFH'1

crapmeuy); /ctaPux,,ueayurxa'; cM' agKa. PC.'I., l, 622,631' Cp' uour'-oftpor.: aBaFa /ctaputnft poacrBeHHI{K co .ropo"o, orqa/. PYA Ire B, 6l'

(( aru;lra? /Ha trBoP/)

/neua'txy [phHoctr ]l CP. PC;r', I' 164'

oAHoceJIbqaHI{H/; ueuauu
YH' Bbl'

-crasrlnt/.

/di foneminin lzlye de[igmesi: ET adal;,> azak "ayak", ET eder > eTer "eyer" , ET bediik > pezik "btiytik, ytiksek", ET ildr- > uzu- "uyumak" vb,
1.

Malov'un hazrrladrlr San Uygurca sdzli.i$in ilk sayfasrndan ava "baba" '
av aka

"

say

gtdeler; ya;h ",

ag a

" a!1 zehir",

a!

al' k6y" maddeleri'

TALATTEKIN. MEHMET OTIInz

3. /g/ foneminin /s/ye deliqmesi:

84

85 TURK DILLERI
6.5.4. Fu-yii Krrgrzcasr
azak grubtJna giren son dil ise, Hakasgaylabenzff ses 6zelliklerini gcisteren, Ttirkoloji Eevrelerinde gcizden kagmrg bir dil olan Fu-yii Krgtzcastdtr. Fu-yii Krrgtzlan bugiin QHC'nin Mangurya bdlgesinde, Harbin'e 160 km uzakhkta yagayan bir Tiirk halkrdrr. Sayrlarr Hu Zhen-hua'nrn verisiyle 614 (1987), J. Janhunen'in verisiyle 900 kigidir. Yine Janhunen'in 1988 tarihli verisiyle bu dili akrcr olarak konuqup anlayan 70 yaq iizeri olan dokuz kiqidir. 50 yaq tistii ise Fu-yii Ktrgtzcasrnr anlamakla birlikte tam olarak kullanamaktadrrlar. Orta yaq kugalr ise gofunlukla iki dilli olup yorede baskrn olan Oyrat (Oto$ Mo[olcasrnr bilmektedirler. Fu-yti Krrgrzlan kendilerinin Yenisey bcilgesinden, Giiney Sibirya'dan
Mangurya'
y

"5", AT *ra,r > tas "tal", ET taS > tas "dtg", AT *ydSil > yasil "yegil", ET eSik > stk "kapt", ET ftlrl > tlJ "krg", ET kiSi > kisi, kise vb. 4. Scizbaqr /b/ foneminin lplye deligmesi: ET bag < pag, ET bar- > par-,ET baltk "gehir" > paltk, paluk 'kerpig duvar", ET bnr> per- "vermek" vb. 5. Srizbagr /y/ foneminin korunmasr ET ydSil > yasil "yegil", ET yag > yag "diiqman; sava$", ET yaryt "yeni", ET yer "yer,,, ET ytgla- > yigla- "a!lamak", ET yultuz> yiltus "yrldtz",ET yurl > y[iry "yin", ET yiiz > yus "100" vb.

AT

*bES > pes

GeNc SsrlttN, Larry Clark, "Saryg Yugur Materials", Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XLYI, 1992-93: 189-224.
CHEt't ZONczHEN, LEI XuANcsOw,

Xtbil Yngiyi Jidnzhi, BEijrng (pekin)

a l7 55-57 yrllannda geldiklerine inanmaktadrrlar.

Daldan aqalr kogturuyorum gimdi
Taprnlann hepsi bana sesleniyor Benim giizel krr attm

1985.lBan Yugucarun (San Uygurca) Ksa Kaydl

tah tipen;aptm am,

tapendar parsen Kahen cap

LEr XuANcH0N, CHEN ZONczuEri; Xtbil yign Hdn Cididn. Zhiingu6 Shaoshi Minzfi Yilydn Xilii Cidian C1ngshfr. Zhdnggu6 Shdhui . Kexu6yuin Mfnzri Y6nji[su6 Zhibidn. Sichudn Minzri ChlbanshB.
Chdngdu 1992 [Bau Yugurca-Qince Sdzliil<].

Karen calqe pilrul atim

Nerede olursa bulayrm gimdi Kdneg tipes tapim am? Hu Zhen-hua'ntn 1987 yayrnrnda yer alan giirden bir ddrtltik

Melov,

Sergey Yefimovig, Yaz* Jyolnh IJygurov: slovar'

i grammatika.

Alma-Ata 1957.

-,

jyoltth uygurov: Teksfi i perevodr. Moskva 1967. MaNNnnHsIu, C. G. E., "A Visit to the Sar6 and Shera Y6gurs", Journal de la S o c i6 td F inno -O ugrie nne, XXYll, 2, 19 I 1 : I -7 2. Oruaz, Mehmet, "Sarr Uygurlar ve San Uygurc a", Qa(dag Tiirk Dili, sayt: 98,
Yaztk

Hu Zhen-hua'ntn stntrlt verisine dayanarak Fu-yti Krrgrzcaslnln HakasEayla hemen hemen aynr oldufunu soyleyebiliriz. Din olarak $amanizm ve bir olgiide deLamaizmin etkisi altrndadular. Ktsaca Fu-yti Krrgrzcaslnln ses <izellikleri qunlardrr: 1: /d/ sesinin lzlye de$igmesi: ET adak> azth"ayak",Vl bediik

Nisan 1996: 31-37.

-,

"Potanin's Yellow Uigur Material and its Importance Today", Studia Turcologica Cracoviensia 5 f= Languages and Culture of the Turkic
Peoples, ed. M. Stachowskil, Krak6w 1998:149-182.

PoTANIN, G. N., 1893: Tangutsko-tibetskaya okraina Kitaya

M on g oliya,

i tsentral'naya

> biizih "y{iksek", ET kudru( > kuzruh "kuyruk", ki}degii "gtiveyi" > kiizi "niqanh", ET udt- ) ttzt- "uyumak". 2. StiziEinde iinliiler arasr I sesinin kimi cjrneklerde kaybolarak kendinden <inceki tinliiyii uzatmasl: ET agr > ar "a$tf',ET agtz> dz"aprz",ET sryun > sln "geyik",ET yigit > clt "geng".ET yogun
> y1n "kaba, sert". 3. Sozsonu -g seslerinin h olmast: ET tag > tah "dap", sang >

Sankt-Peterburg.

TENI$EV, E. R., Srroy sartg-yugurskogo yauka, Moskva 1976.

-,

B. H. ToDAvEVA, Yauk Jyolnh Uygurov, Moskva 1966.

sarrh " safl", ulug > uluh "bidYik"

TALAT TEKIN . MEHMET

ol-uez

86

8'I
-,

TURK DILLERI

4. unliiler arasr cittimsiiz k, p, s, E iinsiizlerinin kimi cirneklerde srrasryla g, b ve 2,7 olmasr: ET apa > aba,,baba,', *be{ on > bijin "elli", ET bryur- > bijir- - biSir-..pigirmek, kaynatmak", ET /<igl > kryi "insan, kigi", ET isig> izih..slcak,', ET esijr- > izir-,,sarhog

Guy IMART, Fu-Yii Gi'rgi's: A tentative description of the easternmost

Turkic language, Bloomington, Indiana 1987.

JANHUNEN, Juha,

"A

Sino-Finnish Joint Expedition

to the Minority

Nationalities of Northern China", .lSFOu 82, 1989:277-279.

olmak", Qap. rcrga = etrga ',ktipe", ET yaka > yaga,,yaka", ET yokaru > yogor "tist, yukan". 5. Hakasgadan farkh olarak y-'nin g- defil de onun dttimlti kargrlrfr olan c-'ye dontigmesi: E! yarya,MKyarlan, yagan cdn .,ulag_ "fil", ET yap- > cap- "ortmek, kapatmak,,, ET yit_ > clf_ = mak", ET yay > cay "yaz",ET ye- > ce- *yemek". 6. Hakasgada oldugu gibi kimi <irneklerde, ozellikle geniz seslerinin komgulu[unda y-,nin n- olmasr: ET yarlt > nd,,yeni,', MK yaryak > ndh "gene", ET yagmur > namff,,ya[mur", ET yan- > nan- "geri d6nmek',, ET yumurtga > nomurtga "yumurta".
7. Hakasgadan farkh olarak sozbagr p- tinstizi.iniin s-'ye delil de g-'ye d<intigmesi: ET gap- > Eap- ..vurmak, garpmak" ,ET tasrk_ > OT g*- > Erft- "grkmak"; aynr degigiklik Mololcadan ahntr olan

6ruEz, Mehmet, "Fu-yti Krrgrzcasr ve Akrabalarr", Tiirk Dilleri Aragnrmalart, I 1, 2001: 137-152.
ScHoNIG, CIaus, "Bemerkungen zum Fu-yii-Kirgisischen", Bahy Ogdisi: Festschrift fiir Klaus RbhrbornlKlaus Rdhrborn Arma{ant, hrsg. von J.
P.

Laur,

M.6utr4

Freiburg/istanbul 1998: 317-348.

TENi$EV, E. R., "O yazrke krrgrzov uyezda fuyuy (KNR)", Voprosr yaztko-

-,

Tnaniya, 1966, l: 88-96. "K voprosu o proishojdenii kirgizov

i ih yazrka", Sovetskaya Tyurkologiya, 1989, 4: 3-17 (Tiirkgesi: "Krrgrzlann ve Krrgrzcanrn Kcikeni

Sorunu Uzerine", gev. C. TuncuNsavev,Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatr

-,

Dergisi, sayr 1 l, $ubat 1997: 56-71). "Fuyuyskih krrgrzov yazrk", Tyurkskiye yczrftl, Biqkek

1997

455 -459.

Sah"vakit, zaman" (< Mo. pag) sriziinde de g<irtiltir. 8. Scizbagr &- iinstizlerinin Hakasgada oldugu gibi p_,ye do_ ntigmesi: ET bagla- > palgr- ..ba!lamak", ET bar_ > par_ "gitmek", ET bay > pay "zengin", ET bil- > pil-..bilmek',, ET bultt > pult "bulut", W burun > purun..cince, eski, evvel". 9. Sdzsonu -z tinsiizlerinin -s olmasr: W ya7> cds .,ilkbahar", ET yez > ces "bakrr", ET yultry > ytlus ,,yrldtz" , ET az > as ,,a2,, , ET kilz > kiis "giz, sonbahar',, ET lgtz > kts ,,ktz',, ET semiz > sirn is "semi z, yaplf' , ET sr)z > .sos ,,s62',.
Hu Zhen Hua, "HEi
l6ng jiang Fi yi xiin de K dr kd, n zijf qf yI y6n td didn", Zhang ydng min ai xud yuiin xud bdo, l9g3: 65_69. "HEi ldng jiang shEng Fir yi xiirn de K6 Er kE a ni ji qi yi yrin tb didn,,, Zhong ydng min zrt xud yudn xud bdo, l99l:253_263.

6.6. ayaklta$hP gnubu: Altaycanrn Kuzey diyalektleri; AEa$ Quhm, Kondom ve AEa$ Tom diyalektleri
$imdiye kadarki Ttirk dilleri srruflandrmalannda bulunmayan bu gruba Altaycanrn kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandr ve Qalkandu) ile Aga$r Quhm, $orcanrn Kondom ve Aga$r Tom diyalektleri girer. . Altay yazr dili, bilindili gibi, Altaycanrn giiney (asrl Altay, Teleiit

-,

ve Telengit) diyalektleri iizerine kurulmuqtur. Ancak, bu diyalektlerle kuzey diyalektleri arasrnda cinemli farklar vardrr. Bu farklarrn baqrnda Tiirk dillerinin srnrflandrrrlmasrnda kullanrlan ve gok iEe yarayan bir dlgiit olan laSl ve lrfl ses gruplannrn durumu gelir. Altay yazr dilinde bu ses gruplannr igeren taghg sozcij;$;j tulu bigimini aldrfr halde, kuzey, diyalektlerinde, Tuva ve Hakas dil gruplannda oldufu gibi, taghg olarak korunur. Quhm Tatarcasrnrn Aga$r Quhm diyalekti ile $orcanrn Kondom ve Agalr Tom diya-

TALATTEKIN. MEHMET

oLI/lEZ

88

89 TURK DiLLERi
5. Srizbagr /y/ foneminin Tuba diyalektinde korunmasr, Kumandr ve Qalkandu diyalektlerinde ise Tuvaca ve Hakasgada oldufu gibi lglye deligmesi: gakSt "iyi" (Alt. cakSt, Tuba yakS), gap- "kapamak" (Alt. cap-, Tuba yap-), gil "ytl" (Alt. cll, Tuba yil), Crt "koku" (Alt. ctt, Tuba yrf) vb.
6. Stizbagr /y/ iinstiztintin kendinden sonra bir /n/ ya da /g/ varsa cindamaksrl /n/ye deliqmesi: ET yalryas > rtagts "tek" (Alt. carlts),ET yarlak> ftdk"yanak" (Alt. cdk),ET yerl > fier1"y"n" (Alt. cerl), fiepil "hafif' (Alt. cerlil) vb. 7. Scizbaqr /g/ rinstiziinrin lglye defiqmesi: S'anak "krzak" (Alt. ganak),5'apkan "kogan" (Alt. gapkan), S'*- "grkmak" (Alt. glk-)
vb.

gerekmektedir.

lektleri de Altaycanrn kuzey diyarektleri ile benzerrik g<isterir. Bu durumda bu diyalektlerin ayn bir grup orugturdufunu kabul etmek
Ayak /taglry grubunun baghca <jzellikleri gunlardrr: 1. lN foneminin lylyedeligmesi: ayak, aygrr, toy_ vb. 2. /a$/ ve hSl ses gruplannrn korunmali,: tag,,dap,, (Alt.

tagltg "da$h" (Alt. tulu), Serig.,savag,' (Alt. gerii), koytg ,,koyu,, (Alt. koyu) vb. 3. IIk hecedeki le, e/ tinliilerinin lilye deliqmesi: ET semiz.> sibls (Alt. semis),ET berk..sa[lam" > pik (Alt. bek),ET bet > pit (Alr. bel) vb. 4. Yuvarlaklagman rn yokluSu : ko r g e n,.gcirmtig " (Alt. kri rg d n), polgan "olmuq" (Alt. bolgon) vb.

tu),

II.

rI0p.qxex

l. Ar-Kaan anuruftar AbarKaH. ?:.(:pl:y 6nne apnuxu rcapuTbr-KaaH anuuftar gKeene

Hail, cyynan 5apgunap. B.
ant_

qoRCEK

saa.

Aep Abepj.rHe AbeAHn oAoHb can_ Abr. +. upreHee xiH 6ae aut- apStyak ekEle alnap, siilap Han-Cyyn_an rrrbrra canAbr rahra_ bardilar. (3) Ceder cerine cedip

{re-

(1) Ak-KAn apSryak catkan. (2) Ktirtiji bile argfu Karan-Kdn

8. Stizbagr lblnin /m/ye defigmesi: miirii "kurt" (Alt. bdrii), mursak "porsuk" (Alt. borsok), malkts "gamur" (All balka$ vb. 9. Unliilerarasr /m/ foneminin /b/ye defiqmesi: tabak "bo$az" (Alt. tamnk), tebir "demir" (Alt. temir) vb. 10. Qtkma durumunun -dar1l-dery yerine -dml-din eki ile kurulmasr: mendin "bendeni (Alt. ntenerl < menden), iigdin "evden" (Alt. iiyderl) vb.
BASKAKov, N. A., Sevemrye dialektr altayskogo /oyrotskogo/ yaaka, dialekt gernewh tatar /tuba-kiji/, Moskva 1965.

Ae HbaHbrr KoHAbr. T. KoHyir, KiSrirl polao, karaunfga dlt(jrdi, Typyr arrbrn, Arc-KaaH anurufrar kiyiktfu polzo sevizinge ijltijrdi. tixnue AbooKror rypAbr. g. uTt_ )Ken nap3alr, Kapa naftran raia KbInbIH ca.rlTblp,_ TuftT,_ aaa Kumandr-Kijilere ait bir metin ilaarall ana KbI.,IbIH CanTbIp,_ (127. s.)
Yagh Ak-Kdn yalarmlg. (2) Dostu ve arkadaEr olan yagh Karah-K6n,la birlikte avlanmaya gitmiEler. (3) (Av) yerine ulagtrklannda ateq yakmrglar, (4) Ertesi gUn ormana avlanmaya gitmi$ler. (5) Samurlarrn siyahla'nr, geyiklerin

3brHula d,rrdpAa, rnftr.rrrnnt nbn_ so, ceBft3Hsqe o,rrdpAft. 6. Osp_ unnap-sLlap Stga saldt

5. Knurrast non3o, KaDa-

odoy saldt (4) ErtenE kiin

ble

taygazd. (5 )

-, 'Severntye dialekn almyskogo /oyrotsktgo/

/kumandt-kijrl, Moskva 1965.

yauka, dialekt kumandintsev

Csyl,qN, Emine, "Agafr Quhm, Kondom-Agalr Tom Afrzlarf', Qa{daS Tiirk Dili, sayr 94, Arahk 1995: l3-18.

6.7. ayak

ltilIu grubu: Altayca

(1)

semizlerini 6ldiirmUEler.

Altayca, Daflrk Altay Ozerk btilgesinde ya$ayan Oyrot, Telengit ve Teleiitlerle kuzey Altay diyalektlerini konuqan Tuba, Kumandr ve Qalkandulann yazr dilidir. Sovyet Devriminden sonra,l92Z' lerde yazr dili olmugtur. Altaycaya 1948'e kadar Oy-

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

rotga deniliyordu. Altay

90

9I

TURK DILLERI

yan dili giiney diyalektleri (Oyrot ya da asrl Altay, Telengit, Teleiit) tizerine kurulmugtur. Yukarrda da belirtildifi gibi, Altaycanrn kuzey diyalektleri Altay yazr dilinden
gok farkhdrr ve bence ayn bir dil grubuna girer. Oyrotlar kendilerine Oyrot ya da Altay kiji derler. Komgulannca

VIll. H0pv0r
Ar-II0c-KyYPqblH KyypinH Ar-Kaan yynbl na

Tuba-kijilere ait bir metin (45. s.)

l.

qoRqoK
Ak-pds-Kfirsm
B

6ypyH-6ypyH, o3o-o3o Arc-[l6c-

Da! Kalmuklan ya da Ak Kalmuklar diye de gafrrhrlar. Katun

trmalr vadisi ile Qarrg (eski Yanq), Anuy, Peggenaya ve Urusul
trmaklannrn yukan havzalannda yagarlar. Oyrotlar gamanisttirler. Telengitler baqhca Quhgman ve Bagkauz rrmaklan havzasrnda yagarlar. $amanist, Ortodoks Hristiyan ve Lamaisttirler. Teletitler Telengitlerin yakrn akrabalandrr. Teleiitlerin biiyiik Eofunlulu Kuznetsk'te, bir krsmr da Altay Ozerk brilgesinde
ya$ar.

;:tffi%';fi

3pu'filn#t-!;?:'lh I )
(

urun-b urun, ozo- ozo Ak'

pi)s -

Kapary-KaaHHbtH'b Kbl3blHbl

aIbtHAa 6y,ryi xoNo aNap, Ke- KurQm Karatu-KAnnrrl ktztnt alarga x(o qarap. 4. AHacu KoxoHHaaH: barry cet. (3) Ak-Piis-Ktirgm atka ,nunarda kanniy altnda bulut kojo 'ot"to1 frepAe ory3 Karrlap^ lw 6ap. 5. fiaprart fio.ryH'u 6aP 6oaop, 6ofiynr fiox 6o.top, o.r oiior- aJar' koJo cagar'
(1) Evvel zaman iginde Ak-Kdn ollu Ak-Pds-Krlrgln ve onun daytsr ErkeMdndii yagryordu. (2) Bir gtin Ak-Pos-Kiirgln Karatu-Kan'tn krzrnr almaya
gitmiS. (3) Ak-Pcis-Kurgrn ata bindilinde giineEin <jnijndeki bulut da onunla

ra 6apun Abel. q. Ax-l-loc-KyyPqbrrr arKa uinopad xiuHnut

ailap' Kilrgtn

Ak-Kdn frh la Erke-Mdndii

ny,z, curtagan. 12) Bir katap Ak-p6s-

Altayca konuganlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna grire 70,777'dir. Bu sayrya kuzey Alt4y diyalektlerini konuganlar da
dahildir.
Altaycanrn baghca rjzellikleri gunlardr:

birlikte agrlrr, birlikte batar.

6.

ilk

heced

e lde!,

'd,g/

> lil, /ti/

deligmesi: ET cigren- > ilren'

l. ilk hecede laftl > lnt /u/deliqmesi: ET tag > til "da!",ET ba! > bil "ba!",ET yag > d'fr "ya!" vb. 2. Scizsonundaki hpl > /u/ ve ligl > lnldefigmesi: ET taglry < tillu "da$Lt", ET ang > aru "temiz", ET katry > katu "katt", ET yiltg < dilu "rhk" (Alt. yulil), ET tirig > tirii "canh" (Alt., Tel. tirii),ET isig > iizii "slcak" (Alt.,Tel. iizil) 3. Bagta lyl > /d'ldefigmesi: ET yaS > d'o{ "geng", ET yil > d'il,8T yilan > dilan "yllan", ET yiltg > d'ilu vb. 4. Geniz iinsiizleri komgulu$unda bagta lyl > lfi/defigmesi: ET
yan- > fian- "donmek",Ei[ yarlalg,> fialak "yanak" vb.

5.

ilk

hecede /og, ov, ug, uv/ >

/ii/ deligmesi: ET bog- > bfi-

"bo!mak", ET lgov- > ftt- "kovmak", ET tug- > tfr- "do$mak",ET

suv > sfi "su" vb.

"6!renmek",ET iig- > il- "ytpmak" vb. 7. Ilk hecede /r$l> /ryl defigmesi: ET ryla- > ryla- "aplamak" vb. 8. ilk hecede /eg, dg, igl > liylde[igmesi: ET beg > biy "bey, . efendi", El teg- > tiy- "de$mek", ET yigne > iyne "i$ne" vb. 9. Sdzsonu lagul > /u/ de[iqmesi: ET buzagu > bozu "buzafif', ET kragu> kuru "ktra!I" vb. 10. Siizsonu legil> /tii defiqmesi: ET bilegil > bilii "bile!i" (Alt., Tel. pillil),ET kiidegil> ktiyti "giivey" vb. 11. Dudak gekimi (o-a > o-o, ii-e > ti'ti): bolgan > bolgoit "olmug", bolmaganlar > bolbogondor "olmayanlar", kogkar > kogkor "kog", kdller > kt)ldrir "goller", kr)rgenler > ktirgdnddr "giirenler" vb.

TALATTEKIN. MEHMET

6Tvpz

92

93

TURK DILLERI

xnpr cbc
rdxnser
6ri<6n" roproH lualunu"-le'ui.*re.e". ni rypKyHbrHa, .nenuscxrrfi naut,toHarbHbrfi noJlHTHKa3bl iafinHva tinl"r Tyy,ly iio_"t npoMbrurrerHocrbrbrr tra, ; yprio."r.'r""o,il#-'oJv"il" o" . Kollyplrren, anAnltra

1962 ju'rraa Tyyay "6epr

AlrafiaH,.

aBroHoMHufi o6aagu

6ofiunur r6afu. -iiii,ii

Altay (Oyrot) Alfabesi Aa E6 Bn

repelrxrTxeunner ynaM, aarafi aa_opyc rnrne quxiiH ipeayre y,ryp_ taJrrafi, o6ulecrse'H_o.no.nrrsqecruf,,' -rayuHufi ta rrreparypa ,[a x6nr6n xe.n,qu. "vibriii.r".i""'"a _Munaufi aitaaratrat ylau aarafi TuJr,[eF opyc rlnre, opycrar anralra x6uiiprrarer c6grtr*reput anrafr xu,rupaauuaap KepeKc[rn rypy.
Rusga_Altayca scizliigiin .,cinsciz,, bciltimiinden:

cypyn_ ryra.naH6aras jep.nepqn -ae r<i. jeruuaep lip,i3.Tl-li1]."ja-aH japaH6rn eriil.'Topr'orr ju.naur rypr(yHHHa Kynbrypa -!p6alaun j.rr6eliln, .qa JaHHHalr o3j,n, rea,un. Al6aru-jorrHr,lr

llT rbrr

Jj*
Ee

Is

fr

ne

Kire
1962

)Kx
Sds

avtonomruy oblazr boytnry tdzolgonineA beri dtki;n tc,rt6n cildtgm temdektegen. (...) Mmdry ayalgadarl ulam altay tilderl orus ti[ge, orustary

cilda Tulu Altaydul

3:

Mu

sdzlikterdi altay ktgrrdgilar kereksip turu..

Girig

altayga kdgilrilgen

fin
Kx

aaIIlJtl 6bMu./trm Hu e v Ffrr ? g Oo a d jc'6tidtt e a,!a IIn A yo PP Cc Jtc j Tr s z i Yy u

H r o n p c m y

tl
o p

r
s

t
u

il y r k

9y t ii oO fi f

tlq u III ur a IJIq ry bt a blu u br 3s e IOro n flss

b

Xx IIq

x
q

h
ts
E
$

$9

yu
ya

1960'lara kadar

[r

gr.

6.8. ayalS/tdlfi gr.ubu: Krrgrzca

Ktrgrzlar adlan Orhon yazrtlannda srk srk gegen eski bir Ttirk halkrdrr. Kngrzlar 8. ytizyrl baglarrnda Kogmen (Sayan) daflannrn kuzeyinde yerlegmig bulunuyorlardt. Once Ttirklerle, daha sonra da Uygurlarla iktidar iEin srk srk miicadele eden Kngrzla49. yiizyrl ortalanna do!ru, 840 tarihinde, Mofolistan'daki Uygur egemenliline son vermiglerdir. Ktrgtzlann egemenliline de 12. yiizyrlda Molollar son vermigtir. Uzun siire Altay daflarr bolgesinde ya$ayan Krrgrzlar nihayet 16. ytizyrlda Isstk Kol bolgesindeki bugiinkti yurtlanna g<igmtiglerdir. Bugtin Krrgrzlarrn btiytik gofunlufu baqkenti Biqkek olan Krrgrzistan Cumhuriyetinde yaqar. Krrgrzistan drqrnda, Ozbekistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri ile kuzey Afganistan, Pakistan ve Qin'in Sinkiang Uygur Ozerk Btilgesinde de Ktrgtz topluluklarr vardtr. 1989 sayrmrna gcire eski SSCB'deki Krrgtzlann saytsr 2,530,998'dir. Obtir tilkelerdeki

1962 y.unda Dagrrk Altay ozerk bdlgesi kururugunun krrkrncr yrrrnr idrdk etti. (...) Bununla ilgiri orarak, Altay okuyucurar iEin Altay dirinden Rus diline, RusEadan Altaycaya scjzliiklere gereksinim duyuldu.

6runz,

DIRdNKovA, N. p. Grammatika oyrotskogo laztka, Moskva_Lenin grad 1940.

-,

BASKAKov, N. A., T. M. Toggerov A, Oyrotsko_russkiy slovar,, Moskva 1947. (Alrayca-Tilrkge Srizliik, Emine Gi.irsoy_Naskali, Muvaffak Duranh, TDK, Ankara 1999) , Altayskiy yaerft. Moskva 195g.
Russko-altayskiy slovar', Moskva 1964.

Zuhal,,,Altaylar ve Altayca", QafdaS Tiirk Diti, Sayr 99, Mayrs

oJ.

1996: 12-21.

Stvpsox, C. G., Some Features of the Morphology

Ahai) lnnguage, London 1955.

the

Oirot

(Gorno-

Tlntrov,

P. P., Russko-altayskiy

slovar', Moskva

1926.

TALATTEKIN. MEHMET

6Ivez

94

95

TURKDILLERI

A
aexefi

C1'porryu ra3 ltqr[ repeqrtnAe - xl'Brl ac]ranAbrtr a.ra-61'pxex qer tiariacu. IIIaua:r 6npnll-ceprlrr 6ylyrrapgu 6rrp alarixa 6er atAupbrn, arLrc?a tiu.trrrrfirax rtox)tapra riarAarunr riunJara al-lgan 6apa ,(arar. Anlan 6epxn xopynl-luro - 6oaopron capbr raJaa, req esel. Yer-gerres vtu-tlep btrratrrun, ,iaau-qaqbrlfau nnfiun tonyparu 6opnoq ro6opcyn xapar"rrax riojrAo, xarap.ta& 6aexaa EKlr ?xoJq)q]'E]r rrln ininrAen 6epn ry6aI'ir. Tlio.roovylap !-nar'r,'axDrrtraralr caiir,ilr ajrapArrll ntAepn'riepre Aaaua Tl'ruyn.

rpreq Aa ar-ru:rra xenoiluyn. Cyporry Fapan, nen aHAaE xio.r)'Ma 6ara a.rrru xarxan o4lt-yr aErr xonxo xos airup6ail rrrrefix. _ )'urya xyare ver'rrrR 6y:r c;perry av 6np xeproaueropro Ia 6epren rr<oxuyr, a:r ryprar-r ar-rr,r.rgax ry!'ranAapuu tie..rreExe. liooIor naxlaran 6exuruu 196rr. An.ta aJre r:arubrpnanlair gyueeu 6ap, yrrryy6y Aetr, rox!'e opncpra nerrrn ailp6ecyxr- xoli 6ya cyporrln or xan4afi ltriebro xailrr gele lrion, lr(e 6o:r6oco. aFa (riog rtr'lrrn'r xercr leneEAeri aa 6np aruxarr yxil]'E Aa ryec. Enpnnvr xoplutrio xonoxeir Ere xaAupece cl'per. Eernse raprH.rrau ,iep r:aunaii xonoxor-r 6olco, cyper o3I Aarrr ourongofi rienoxer't.

xuraqrar

n o"rr"rn 6up niaxxa ,(or niypopAo, MeB !'ru).r a.lriar' r$oNiacaJrarr cTperrl'tr anlEura xeann rypau. lh,rna

Her (ne) zaman bir tarafa (do!ru) yola gtksam, ben bu gergevesi basit alagtan

!x rrrrex

yapllmlg tablonun karErstna gelip dururum. IEte yarrn da kciye hareket ediyorum. Tabloya bakrp, (sanki) ben ondan yolum igin iyi dilek (ve hayrr) dua
alacakmlglm gibi, onu uzun stire 962 aylrmakslzrn dikkatle stiziiyorum. Bugtine kadar bu tabloyu higbir sergiye (harf. setgilere) de vermig delilim, o (Edyle) dursun kciyden akrabalanm geldifinde, gcizlerden gizleyip sakhyorum. O kadar da gizlenecek nesi var, utanllacak (bir gey mi) diye' boguna akltntza takrlmasrn, -hayrr bu tablonun hig bir yakrgrkslz yanl da yok' veya, (sonra) ona "nazar deyip" gider denilecek (cinsten) tisttin bir sanat eseri de defil. llk bakr$ta basit ve srradan bir tablo bu. Yuzune resmedilmig toprak ne kadar basit ise, tablonun kendisi de o kadar basit. Tablonun en arka planrnda -sonbahar gii$tinun yer-yet kapah ve donuk bir parEasr (var). RiizgAr tek-ttik bulutlan (tek) bir istikamete (dofru) sevk ederek, uzakta belli-belirsiz gdrtinen doruklara yiineltip, yamaqlar boyunca stirtip gdttiriiyor. Ondan (daha) beriki planda-solgun san bozklr ve geni5 nehir yata$. Kenarlannt pelinler kaplamrg, yafmurlardan sonra toprafr yumu$aylp kabarmrg kara yolda ard ardd yi.iriiyen iki yolcunun (ayak) izleri dteden beriye vzaytp geliyor. Yolcular giderek yaklaghkga onlarrn (ayak) izlen yere (daha) belirgin diigUyor ve (...).

Unlii Krrgrz yazan Qngtz Aytmatov'un Camtyla adh romantnln ilk sayfasr:
Ar daytm bir cakka col ciirt)rdti, men usul alkag cbndkdy ctgagtan casalgan siirdttiin aldma kelip turam. Mma erte7 do ayilga cdndymiin. Siirt)ttii karap, men andan columa ak tilek bata altp catkan dr1d|, ant ki)pkt) kdz aytrbay tikteym. USul kilngd geyin bul siiriittfi eg bir kcirgdzmt)ldrgd da bergen cokmun, al turgay ayildan tilgandanm kelgende, kdzddn daldalap bekitip koyom. Anga ele caprganday emnesi bar, uyattiibu dep, kokus oyuuarga ketip ciirbdsiin, - cok bul silriittiln eg kanday *stz cayt dele cok, ce bolboso, aga "kbz tiyip" ketet
degendey al bir askan ukmus da emes. Biringi kdril$kd cdndkt)y ele kadrese

Krrgrzlarla birlikte bu dili konuqanlann toplatn saylslnrn 3 milyon

civannda oldu[u soylenebilir. Ktrgrzca, Tiirk dilleri iginde en gok Altaycayayakrndrr' Ancak,

siiriit. Betine tartilgan cer kanday cdndkdy bolso, siiriit iizii dag ogondoy
conoKoy.

Silrdttiin tE igki tereginde -kiizgii asmandm ala-bArkilk get cakas. $amal birin-serin buluttardr bir cakka bet aldtnp, altsta krltrygan gokularga candatry, hyalata aydap bara catat Andan berki kdriiniisti-boprgon san tald, ke7 dzdn.
Qet-getten giyler *taStp, cdn-gagmdan kiyin topuragt borpoq toborsup karaygan

coldo, katarlag baskan eki coklgunun izi tiginden beri gubayt. Cologular ulam
cakmdagan saytn alardrn izderi cerge ddna tiisiip, ...

bu iki dil arastnda yine de <inemli ayrlhklar vardlr' Ktrgtzcantn belli baqh ses ozellikleri gunlardtr: 1. /d/ foneminin lylye de[igmesi: ET adal5,> ayak,ET tod- > toy- "doymak" vb. 2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki hi4/ ve /u$/ ses gruplannrn uzun lalya,ligl ve /iig/ ses gruplannln da uzun /ti/ye deligmesi: ET ta,hg > tOlfr "da[h", ET yilt! > cilil:"thk, slcak", ET ulug > ulil "ulu, btiyiik",ET bilig > bilil "bilgi", ET gerig > gerfr "",ET oltig > dlfr "6lii",ET tirig "canll" > tirii vb. 3. Sdzbaqr /y/ tinsi.iztiniin lclye defigmesi: W yaf > ca{ "geng", ET ytl > ul, E:I yel > cel, ET yol > col, ET ydtel "dksi.irtik" > cdtdl,ET yugur- > cilr- "yofurmak" ,ET yiirek > ctiriik vb' 4. B azr birincil uzun tinliilerin korunmas r Vl b an lb:ari > b dr t

TALATTEKIN. MEHMET

6Tvnz

96

97

TURK DILLERI
1987
-

"hepsi", ET ya [y-a] > cd "yay",ET yu- [yU-] > cl- .,yrkamak', vb. 5. Tiirlti ses gruplannrn biiztilmesi sonucu pek gok ikincil uzun

A. TuRSUNov ,Grammatika kirgiukogo literaturnogo yaaka,Frunze HEBERT, Raymond J., N. Poppe, Kirghiz Manual. Bloomington 1964'

iinliiniin olugmasr: ET tag > t{} "da!,', ET agtz > 62, ET agr > 6r, ET ba! > bo "ba!", bagr > b6r..karacifer" , ET yagt > c6 "diigman", ET buzagu> mu7r\,ET ktragu> ktrA,ET biregii> bir6 "kimse", ET kiidegii < kiiy6 "giivey,,, ET bog- > bfr-,ET tug_ > tti- "do$mak" , ET aguz > uz "ilk stit", ET yaguk > cuk, ..yakln", ET yegen > cEn, ET yogan > c1n "kaltn, gigman,,, ET yugur- > cilr- "yopurmak", ET yarlak > cdk .,gene", ET edi > eye ) E "sahip", ET eder> eyer> Er"eyer",ET eqek> Ek,,gene,,,vb. 6. Dudak gekimi (o-a> o-o, d-e > (j-(j, ii-e > ii-d): col,,yol,', coldor "yollar", coldordo "yollarda", kdl ,'96l',, kcrtdrir ,,g6ller',, krilddrdc,n "g{illerden", yilrek> ciirrjk, ciirtjktcjr..yiirekler", ciiriiktc)rdr) "yireklerde", cilrriktrirdti gfi "ytireklerdeki" vb. Krrgrz Alfabesi

krgrz tilini7 tiisiindiirnd sdzdtigi' Frunze 1984' I-. 6ruez,Zuhal,"Ktgtzlar ve Ktrgtzca", QoEdoS Tiirk Dili, Say
1996:25-33.

101' Temmuz

YuDAHIN, K. K. 1940 Kirgizsko-russkiy slovar', Moskva 1940 (19652); fKrgtz Sbzli)Pii LII, gev. A. TAYMAS, TDK, Ankara 1945-48 (19882)l'

-,

Russko-kirgizskiy slovar'. Moskva 1957

XO}IOK EAIUbI
... a... e...ii, 6aiistpi:uauH xiovorv '
Eauraca ue.tep olo.:)',
33:.rxlrnuH xor!or\'

coMoK BA$l 8... e... e...y, baytrktntn

Icomogu
Ba{tasa l<cler orolu,

Evelkinin comogu,
Estese keler orolu.

Cannt tdgiin, canru 9,n'

Carandardm

Aa E6 Bs fr

6
B ?

yo flu )Kx tc c;j Pp 3s Cc 3 z VIU u i Tr ftn il v vy Kx K k Yy

a
ABDULDAYEV, E., D. Iseypv,

Ee

Ee

[r

d
e

Hn Hq Oo e,ye Oe

a b v I d

JIn
Mrra

Ju m Xx HnIIquts
tll9qttg

t I

oO fi f
x
h

o o IIIrn e d IIIIII nPbta' p r blu c s br m t 33 y u IOro ynfl.flsya

w ry u b s p

$g

I
'
e

3crece iie.:rep opo,'r)'. Xlpr:si roa'r'it, iraP\iu qbill. Xirpan:tap:utu Koeuf TtiYH, )trl6uparun aftra6us Xa.r6opc MaHac xsHY YcyH. Ke6y reryH, re6Y vr'lu, Keuvyayxryx xaeHY YIiYH, F 1uya.ler1 n aftra6us Kex xaa opAEX xeEY YqyH. XasuxAa 6oaron xfirltt xox, Il,erg xatrauu veueu HIuIl xor; Iepys,u,e r(arKan trHltr! ixoli, Myayx reryny MeHeH Hluii xori.
ba6anapAxn xoMony

kinil tigiin,

Cabratry aytabtz Colbors Manas cdnii t)giin. Kabii tiigiin, kbbii gtn, Kbpgiiliiktiin kdnii iigiln DESTAN BASI
Heeey ... eski zaman destant
Baglansa gelir arkast

Ewel zaman destant

DiiElense gelir arkast

Yan yalan yan gergek Yaranlann gOnlu igin

Qene gahp sdyleriz

yu

Eaura6acer 6oao6Y? AranapAur xoMory Alrnat xercex 6oao6vi'

Frunze

Kaplan Manas soyu igin

Qolu yalan, golu gergek

Krgtz tiliniry ttisiindiirm, sdzdiigi,

Toplululun gdnlii igin

Unlii Krrgz destam Manas'rn "Girig" bOliimiinden

t969.
ABDULDAYEV, E., S. KuoeyBERGENoV,

o. V. ZeH,qnovn, A. onusnnyev,

TALATTEKIN. MEHMET 6I-VTBZ

98

99

TURKDILLERI

6.9. ayakltai,h (Ktpgak) grubu

Krpgak grubuna qu Tiirk dilleri girer: Tatarca, Baqkurtqa, Kazakga, Karakalpakg a, No gayc a, Kumukga, Karagayca-B alkar c a, Krnm Tatarcast, Karayimce ya da Karayca. Bu grubun genel ozellikleri ET ldl foneminin lylye, lall ses grubunun lawl ikiz

Kazan Tatarcast ile yazma$a baqlamrglar ve bugiinkii Tatar yazt dilinin temelini atmrqlardrr. 1927'ye kadar Arap alfabesiyle yazlan Tatarca 1927 -1939 yrllan arasrnda 12 yi kadar Latin alfabesiyle

yazrlmrg, 1939'da bu alfabe yerini

brrakmrgtrr.

Kiril asrlh yeni alfabeye

iinltisiine defigmesi ve gok heceli sozciiklerin sonundaki /g/ foneminin dtigmesidir: ET ada(> ayak,ET tod- ) toy-,ET tag > tai,l]:l taglry > tall4Bl sang > san,ET tirig > tiri vb. Yazr dili bakrmtndan oldukga kalabahk olan Krpgak grubu ilk hecedeki genig yuvarlak tinltilerle /q/ iinstiziiniin durumu baktmtndan, <irnefin iginde lol ve /g/ bulunan kog- "katmak' ilave etmek" eylemi tilgtit olarak altnarak, tig altgruba aynlabilir: l. kuS'
altgrubu (Tatarca, Bagkurtga), 2. kos- altgrubu (Kazakga, Karakalpakga, Nogayca, ), 3. koS- altgrubu (Kumukga, Karagayca-Balkarca, Ktnm Tatarcast, Karayimce ya da Karayca).

Tatarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bunlar baqhca tig grup altrnda toplanabilir: 1. Batr (Miger vb.) diyalektlei,2. Orta diyalekt (Kazan Tatarcast vb.), 3. Dolu diyalektleri (Batr Sibirya.diyalektleri: Tobol, Teviz, Kazanhk, Baraba, Tiimen, Tara, Tom ve Buharlrk). Yazr dili Orta diyalekt (Kazan Tatarcasr) tizerine kurulmuqtur.

EKHgTNEP.
I(AMbIP 6ATbIP.

tvxac'6opun, srn 6erctt

Eooun-6opgn saMaHAa, xa:r(e Noxasas' a6n'6a6al HKaY rella ropraH qarHgaa, 6ap rae 6ep iapr 6e.lcH xaprlblx. .{.lrapttutn 6aaaaapu tox HAc' ruynap rafirtgrapu 6xr 3YP HAe. 6dp saran 6b,lap uccnaaaerop, yfi.la,rrHnap rs xaMHP'

aan 6cp 6ana currir ncan xyfiruaap' O6u qurun xurrr!

6.9.1. Tatarca
Tatar adtna ilk kez Orhon yaatlatnda rastlanrr: Otuz Tatar, TolguzTatar. Ancak, yantlatdaki bu etnik adlann, Ttirk boylanntn defil de Molol boylannln adlarr oldulu santlmaktadr. Tatar adrna ikinci olarak Kaggarh Mahmud'un tinlti sozliifitinde rastlantyor. Kaggarh Tiirk halklan haritasrnda Tatarlan, Baqkurtlarla birlikte, Hazar denizinin kuzeyinde, Bulgarlann kuzey-do[usunda, agaltyukarr bugtin oturduklarr lAit-Ural bdlgesinde giisterir. Ttirkge konuqan Tatarlann kendi adlarryla ortaya grkrqlarr Altrn Ordu dcinemine rastlar. Bugtinkti Tatarlar, bi.iytik bir olasrhkla, MiisItiman Volga Bulgarlarrrun Qingiz ordulanndaki Krpgak ve boylarr ile karrgmalarl sonucu oluqmuq bir Ttirk halkrdrr' Gegen yiizyrl ortalanna kadar yazr

cuep caBapra, 6a6a!r qurun KHrre yrbln tPtiPrs. Ekiyatler

Kamtr Battr

Anlatrlar
Hamur Bahadrr

Bdrm-bdrm zamand.a, kece komanda, ebiy-babay tuwmas bdrm, bilen ikev gine tdrgan gagmda, yuk idi, susar kaysrran bik zur

eti bo, idi

Evvel zaman iEinde' kegi kumandan' ebe-dede dolmadan <ince' baba ile
(kansr) ikisi tek yaqadrklarr dcinemde' var- idi bir yagh adamla yagh kansr'

bir kart bilen kargtk. Alardr1 balalan

vok idi. ?ltut'l ::"*lu" buYtik idi' bundan idi. dolayr dertleri gok Bir zaman bdlar iseplediler, ni, gtin bunlar dlgttiler-bigtiler,

Mofol

uylahlar da kamvdan bir bala s,tr, dugiindiiLr tagrndrlar, (sonra) hamuryasap kuydtlar. Ebiy gtgrp kitti srytr dan bir gocuk vticudu yaptrlar. Ana sawarga, babay qgrp kitti unn grkrp gitti inek safmaya, baba grktp

yanrg&

gitti odun Yarmaya'

Tatarca Metin

Qafataycayt kullanan Tatarlar 19. ytizyrl sonlannda kendi diyalektleri, yani

dili olarak

(Tanr H ahk Avrz ican' ndan)

TALATTEKIN. MEHMET 6TVNZ

IOO

IOI
6.

TURK DILLERI

Tatarca konuganlann biiyiik golunlufu Tataristan 6zerk Cumhuriyetinde yagamaktadrr. Tataristan drgrnda, Bagkurt, Quvaq ve

Mordov Ozerk Cumhuriyetleri ile Gorkiy, Tambov, Penze, Ryazan, Ulyanov, Kuybrgev, Orenburg, Volgograd, Saratov, Astrahan, Qelyabin, Novosibirsk, Om ve Tom, Ttimen, Perm ve Kirov oblastlarrnda da cinemli sayrda Tatar topluluklan vardrr. Eski SSCB'de Tatarca konuganlarrn toplam saylst, 1989 sayrmrna gore, 6,645,588'dir. Rusya Federasyonu drgrnda, Romanya (24,000), Bulgaristan (11,000), Ttirkiye (10,000), Finlandiya ve ABD'de de ktigiik Tatar topluluklan bulunmaktadrr.
Tatarcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr:

Ilk hecedeki /r!/ ses grubunun lry/aya da ltlya defigmesi: ET srg- > sry-, ET sryr > Jlylr "inek",ET yrg- > cty-,ET yryla- > yila- "allamak" vb. 7. legl ve liglses gruplannn liyle de[igmesi: ET beg > biy,ET eg- > iy-,W teg- > tiy',ET yigren- > ciyren- "ifrenmek" vb' 8. Daha gok hl, /i/, seyrek olarak da /dl, lel ve /a/ tiniindeki stizbagr /y/ foneminin lclye defigmesi: ET yr!- > cty-,ET yilry > cilt "tltk, slcak", ET ytr > clr "garkt, tiirkii", ET ytp > cip "ip", AT *y\ti> cidi"7",ET yel> cil"yel",ET yer> cir,ET yerl> cirl "yen", ET yay > cey "yaz",ET yay- > cey-,ET yadag > ceyew

"yayd',W ya [yd] "YaY" > ceYe vb.

. ilk hecedeki genig yuvarlak iinltilerin daralmasr: ET bot"olmak" > bul-,ET okt- > ukt-,ET tok> tuk,ET b6l- > biil-,ET kciz> k[iz,ET sriz> siizvb.
f

Tatar Alfabesi

2.

ilk

hecedeki dar yuvarlak iinli.ilerin genigleyip zayrflamasr:

ET kuS > kd{,ET tur- > tor-,ET yut- > ydt-,ET kiin > kdn, ET kiiz > kdz, ET yilz > ydz vb. 3. ilk hecedeki agrk /e/ vekapah/e/ iinliilerinin lilye defigmesi: ET bdr- > bir- "vermek", ET biS > biS, ET kel- > kil- "gelmek", ET simiz> simiz,ET kEg > kig "geg",ET ket- > kit- "gitmek", ET kirek > kirek " gerek" vb. 4. Uzun ve krsa /i/ iinltisiiniin her yerde zayrflamasr (bu zayrf iinlii yazrmda lel ile gristerilir): ET bir > bir,ET biz> biz,ET ilk> itit ,Bf isig > issi"srcak", ET ,rr > ,ir, ET kigig > ftr-"grt"ktigtik", ET kis;i> ki{i,ET nt > ill> tit "dil" vb. 5. lo!, ug, ov, uv/ ses gruplannrn /u/ya defigmesi: ET bo{- > bu-,ET sofitk> su*,ET tug- > /a- "do!mak",ET kov- > ku-,ET suv> su,ET uv- > a- "ovmak" vb.

Aa E6 Bn

6
e
2

b
g b

fr
Au
Ee

d
e

Ye' Yl'

Mu Hs Oo flu Pp Cc Tr Yy

Jtt H

m
n

IJIu
bta

w
u

$9
I

o n

o p

blu

p
c m

r
S

t br b 3e 3 '1 IOrc n yu,yii

Ee
Xx 3g

yl, I, e
a

yo

ilc
3 u

j
z

I/Iu it,n
Kr JII

os
Xx IIq
9q III tu

y x
q
u

t u;w
b
tS

6 f

i;iy
v

fl.s. ee t)o Yy hh

il
K

k
I

I
$

Xx w Hqryr
h

e y^ a e,d e o y ii,w
c

rt

tu

BoRHANovA, N. ve G. YAKUPovA, Diatektologik sazlik,Kazan 1953'

BoRHANovA, N. B., L. T. MAHMUTovA, Z. R. Snntvrova, G' K' PovA,Tatar tilinin diatektologik siiztigi, Kazan 1969'

Ynru-

TALATTEKIN. MEHMET

oTvnz

rc2

103

TURK DILLERI

CEYLAN, Emine, "Tatarlar ve Tatarca", QaddaS Tiirk

Dili, Mart

1998, sayr

121: l1-18.

CY3 EATIIbI
Tere sru 6y reauerl
JlOHl,f,

DMITRIYEV, N. K., Rnssfto-tatarskiy

slovar', I,Kazan' 1955.

.

DMITRIYEVA, L. Y ., Yaak barabinskifr tatar, Leningrad 1981

ra

oheMrrrne sarbriira 6y,rsrn roph, qeHxn uonlufi cyaner

artJr:lrMaJrbl cy3JrereH to3en qblrapy..xanbrKHbrq r(ynbTypa yceue TapfiXbrH,qa

GANlyEv, F. A., Rass&o-tatarskiy slovar', Moskva 1984.

l(yrbTypa hau
aepMa

ruyr xarbrKHblI rxTflMarHfi-nolnrnr ?opMbllxHHtra, tel oJllrJCeil4a npeluKatr yllbt[rnapHH

qHr(
rta

Y.N.,Tatar tili grammatikasl, Kazan 1959. MAUMUTOVA, L. T., M. G. MOUEMMEDIYEV, K. S. SABIRov ve g.

HANGIL'DIN,

S.

HANBIKovA, Tatar titinirl a1latmah sazligi,

t-lll

1977-1981.

rbrttrHpa,

rropta xaparaH a[JlaTMarH cy3nefett Te3yHe oerrTblpyra Taxr,4nu HTeJre TopraH a(Jraruarbl c|3JleK xnrt Karr. nay yrysbrrap.oqeH gbrtapblna, Vr es ?oMHaH Topa: I rou A * fi, lt rou l( C, III rou_T_h xa- peQlapeu eqera ara. 6y cyslerHert ren 6ypu.ru_rarap aAa6r releuerl XIX racurpHurl axHphrHHau anhrfl xa3epre r(6Hra KaAep roMyMrynnaHHura 6ylran reKcnr haM rlpareo,rorxr 6aiinHrdH rynnan 6npy; cyu-opnet MatruarapeH hot( Morltra TecMepnJpeH aqy, anapra rpaMMarHK-cr[nIcrHK

Bu,rrere 6yrraHra, B. h. fienrH lg20 enaa y,i n"1u pyc reneHell l-lyrurnHuan alun loprrrfira t(atrapre

Poppe, Nichol as,Tatar ManuaL Bloomington 1 968. Sovremennry tatarskiy literaturnry )aert, Moskva 1969.

Tatarsko-russkiy slovar', Moskva 1966.

6.9.2, Baqkurtga
Bagkurt etnik adrna ilk kez Kaggarh Mahmud'da BaSgfi bigiminde rastlanlr. Kaggarh Ttirk halklan haritasrnda Baqgrrtlan Hazar denizinin kuzeyinde ve Tatarlarln batrsrnda, aqafr-yukan bugrinkri idil-Ural b<ilgesinde yerle$mi$ olarak gosterir. Baqkurtga ancak Sovyet Devriminden sonra yan dlli olabilmig Ttirk diyalektlerindendir..1929' a kadar Arap alfabesiyle y azlan Bagkurtga igin bu tarihte Latin asrlh bir alfabe diizenlenmig, 10 yrl kadar kullanrlan bu alfabe 1939'da yerini bugrinkri Kiril asrlh alfabeye brrakmrghr.
Bagkurtqa baghca giiney Urallar b<ilgesindeki Baqkurt Cumhuriyetinde konugulur. Bagkurtga konuqanlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna gore 1,449, 462' dir. Baqkurtganrn baghca iki diyalekti vardrr: 1. Do[u ya da Kuvakan diyalekti, 2. Griney ya da Yurmat diyalekti. Dolu diyalektinin beg alzr vardr: Ay, Argayaq, Salyut, Miyas ve Klzrl. Giiney diyalektinin alrzlart da gunlardr: Ik-Sakmar, Orta APtz, Kara-idil, Dem ve Gtiney-Batr a{rzlan. Bagkurtganrn Do[u ve Gtiney diyalektleri arasrnda <jnemli seslik farklar bulunmaktadrr. Bagkurtganrn Griney-Bal: a$tzlan citeden beri Tatarcanrn etkisi altrndadrr. Baqkurt yazl dili Dolu (Kuvakan) diyalekti iizerine kurulmugtur.

Tatar tiliniry anlatmah siizlikinden Tatar Dilinin Aq*lamalr S\ztiilii,nden

gu ya da bu dilin agrklamah s6ztigin tiizip ddnyaga qgartw fialtknnl lufiinu hazrrlayrp ortaya grkarmak kul'tura tisisi tarihtntla ehemmiyetli halkrn aydrnlanma tarihinde rinemli waktyga bulry tdra, gdnki mdndry bir olaydrr, Eiinkti bdylesi bir s<jzliik siizlik Sut !.altkrur1 ictimagry-polirll< o halkrn toplumsal-siyasal yagamrn-

Tigi yeki bu titnirl atllatmah

silz-

ve dil alanrnda erigtili iriskin uryrylarrn ayrmagtk gagildrra. baganlannr agrk bir gekilde gOsterir. (...) Tekdim itile tdrgan arllatmah Size sunulan aErklamah scizliik
rdrmtstnda, kul'tura hem ril dlkesinde da, kr-iltiir

stizlik kin katlaw ukwgilar dgin genig okuyucu kitlesi igin grkantgtganla. Ul dg tomnan tdra: I tom mt1tfi. Ug ciltten oluqur: I. cilt A-y,

-A-Y, II tom-K-9, III tom- II. cilt K-S, III. cilt T-N T-H leriflerin igine ala. kapsamaktadrr.

harflerini

TALATTEKIN. MEHMET

6I.uez

rc4

IO5

TURK DILLERI

Baqkurtganrn Tatarcadan farkh baghca seslik cizellikleri Eunlardrr:

L Siizciik ve ek bagrndaki /s/ foneminin /h/ye deligmesi: Tat. san = BEk. han "san", T at. s in = B$k. hin " sen", T at. sdrl = B gk.
ha^{ 6xn4aneaeKrer{ aprr Eapsyu xne6e;ier1 - tr,exorparxr oaujr Aoyrar?ap haa xrrFarap l{eHaH sxoHoMxK, caiacx 6?ixx4eiren xfl9 tarMa,*b,, e aiHpH^{ npcAnpkrrre,ap, oigu^4anap, yqpex(AeHnenap, rarra fieujenap apahur.qa reir^arTaurnex ypbtxnaurbrpbrpta, 6rrn xerace6.errapre rNnexne rcg 6rpepre fioLxxnrer rtty?blp?br, EbrHAai $aiianu 6ainaHeur?ap ,{aloHxer enxahen,qa aa apra 6apa, 6blHa 3ne ouo xoxAap?a CCCp rDex4ap axa,qeAltfru ypaa 6ynexcahe Fauroprocrafl CaHHX y?3reBeq Tapxr, re! heA e;a6rar xHrtrytrtxa Topxxare4 xypeHerrle rarxlau npo(perop TAtFaT TEKl.lH a+aHAe r{hrAe. SblHAa yil xy.cfufw rdrllrEapbr aeHaH ocpauj. tLr, tlrut xoAl}pyxunaplbt{ tgr| Hgcx3nape AeHOH ra,{uUa.
naFEurtopeH

hur1"son",Tat. bul'sa= B$k. bul-ha "olsa", Tat' kdg-siz= B$k' kils-hil4,Tat. ata's = B$k. ata-hl "babasl" vb' 2. lgl foneminin her durumda /s/ye deliqmesi: Tal 7aP- =BEk' rap- "ko$mak"n Tat. g*- -- Bqk' sr&-, Tat' 6gin = BSk' dsdn "igin", Tat, kig - Blk. kis "akqam" ,Tat' geg = Bqk' JeJ "saE" vb' 3.Stizigivesdzsonulzlfoneminin<jttimltidiglerarasrstzrctlT/ ye defiqmesi: Tat. aztk = Bqk' a4k "aztk" , Tat' dzak = B\k' dZak l.uzun,,, Tat. biiz= B$k. buz"boz",Tat. siiz= B$k. hii?"soz" vb.
6aurxopr renelteq aqJrarMa"rbl hy3,rere raYnan
,f,oH.brra curra.

pecrySnxxaxulq

be? ranka MexaH ocpautu he}'{, 6ep xxca hopayra *yon 6xpe. yeH y;eH6e. yfibrycHnaF;a otrto a{rar,{ot{e rgxAxx- xre6e?.

yxuy iop1apuxAa 6yna.' Ee?te{ ra6apce-

ta6srggsrq Kynbrypa ropxortronAa 9yp Bal(t{ra 6v,rorn ropa, xanblrrbttl ,qefieu 6e'nert KHMereHeq

Vxuq ralra,'Ire

KI'IneYe pecny6,ru-

*urrp"""y"*, roMyltaH, OeHAeq heu ry:ruryparuq yieyln xvphete. 6ua hygnexre agepaaY Coser a,lacur ituaaapblHAa oa$topr re, rt{teMeHeq xa-

Demokratiya hem btldelitiktitl Demokrasi ve bilimin ileri gitarta barrwr ilibiZZin basga dewletler mesi iilkemizin bagka devletler ve krhem tg.itgalar minen ekonomik, seya- titar ile (olan) ekonomik, siyasi ba!-

3arbrurrapbl Harrxahegaa reHa MoMKHH 6yaau. TerAeR hy9 6afinurruH rynnay, hY9gap9eq naraHanapeH aCbly Tynbr,{bIrbI' 9lrlKepreY KHMe'Ie, arbrHraH,neKcHK har.r Spaaeoaornx MarepnanAblrl
Hopr'ra fraharenaH

6ahalauuturu 6yfiotrca ratAHM

siy beylenisterin
lglnanr,
e aytnm

kig

eytip kin e

lannr sadece arhrmakla kdmryor,6zel

predpriyatiyelar,

ri-

"r",',ta* fiu.naux HKe iie?

TOpa.
B a s 196rt

hy?ner 6aruxopr reKcHKorpaSnxhurxur4

rapnxblH.qa eqat 6aq,
B a S kur

uc 6yaun
S 6zI

girigimler, kurumlar, enstitiiler, hatta

ydEmalar, ugrejdeniyelar, fiatta

kisiler bireyler arasrnda ahE-veri; olu$tu-

titiniu h uzlisi

tD

ilinin

iigii' nden

arahmda fii4metteSlik unnlagunrga rulmasrna, bu mtnasebetlere etkin bir brl mdnesebett"rge ifti*ti d; birirge grirtiniim verilmesine de imkdn sa!h-

Baslgdrt rilini,J anlatmatr

hiialigi

BaEkurtEanrn aqrklamah

sozliilii

mdmkintik twprzr. Bmday fay7ah beylenister me4eniyet dttcetinde le arta bara. Bma eli dSd kdnder4e SSSR Fender akademiyah Ural bii-

yor. Bu tiir yararlt iliEkiler kiiltiir alanrnda da artryor. lgte Eimdi bu gtinlerde SSCB Bilimler Akademisi Ural Bciliimii Bagkurdistan Bilim

tewlep ddn'yaga s$a. IJnq gemelge

ilk kez ortaya Elklyor' Onun hazlryaqamlnda

kiliwi respublikabtzztu kul'tura rdr- lanmasr tilkemizin kiilti.ir olay olup' halkrn ortak mdsdnda7urwatsiSa bulrp tdra, fiahll- biiyilk bir yiikseligini' genel ttq ddydm bitim kimelinirl kii- bilim diizeyinin

Dil ve Edebiyat Tarifi, til hem e4ebiyet institunna Enstitiisii'ne Ttirkiye'nin tanrnmr$ Tdrkiyenip kurinikli galimr professor bilim adamlarrndan Prof. TALAT
tiksehi Baglgdrtdstanfenniy tiaeginirJ Merkezi'nin Tarih,
TELGETTEKTN e1enai

terili*in,
kul'turarut1

bilim ve ktiltiirtin ilerlemesini !,dmtimen, fendia hem olank

6iwin

karhete.

(.'.)

gosterir'

*iUi.

TEKIN bey geldi.

T. Tekin'in Bagkurdistan'a yaptr$ seyahat strastnda

BaSl<nrtostangazetesinde gkan Baslgla kunalgtart: Tdrdk Gatrm ()fdte

"Bagkent Konuklan: Tiirk Alimi Ufa'da" baghkh haber

4.SozigiVesozsonu/s/foneminindtiimsuzdigleraraststztct Tal bas'= iglye de[iSmesi: Tat. asra- = Bqk' cgra- "korumak"' Bqk. bag-, Tat. kis' = Bqk. rtig- "kesmek" B$k' bdldt ."bulut" ' 5. Dudak qekiminin bulunmast: Tat' bdht = Tat' *{;timsiri- = Bqk' 1rl-r. Atrt i- = Bqk. bdrk6- "piisktirtmek",

tfTALATTEKiN. MEHMET

6Tvnz

106

107

TURK DILLERI

kdldmhdre- "giiltmsemek", Tat. dgin = Bgk. otsotn "igin", Tat. ydhsu = B$k. ydkdhda "uykusuz", Tat. ydldu = B$k. ydndd4 "ytldtz",Tat. ydriy = Bqk. ydrdy "y';11;yor" vb. 6. Bagta y- > c- deligiminin bulunmamasr: Tat. cidi = Bgk. yiti "7", Tat. ciber- = B$k. yiber- "gcindermek", Tat. cilt = BQk. ytlt "slcak" vb.
7. Arapga ve Farsga ahntrlarda sdz bagrndaki /c/ foneminin de /y/ye deliqmesi: Tat. cawap = B$k. yawap "cevap", Tat. comga = BSk. yoma "cuma", Tat. cemegar = B$k. yemeget "cemaat", Tat. can =BQk. yen "can" Yb. 8. Bulunma ve grkma durumu ekleriyle gegmig zaman ekinin sozbagr idlnin iinliiden sonra /n/ye depigmesi: Tat. kala-da = B$k. kala-na "gehirde", Tat. bala-dan = B$k. bala-nan "gocuktan", Tat. ukt-dt = B$k. ulp-nt "okudu" vb.

9. Ek bagrndaki ldlfoneminin lzl, lwl, hl ve lylden sonra //ye deligmesi: Tat. hzdan = B$k' kry<an "klzdan", TaL tawdan = B$k. tawzan "da[dan", Tat. tuyda = B$k' tuy4a"dipinde" vb.

/l/ foneminin lvl,lwl, lrl ve lylden sonra lvlye defiqmesi: Tat. ktzlar = B$k. $rz4ar,Tat. tawlar = B$k' tawzar, Tat. sryr-lar = BSk. htytr4ar,Tat. tay'lar = B$k' tay4ar vb'
10. Ek bagrndaki

Acl$EV, l. M., A. G. Bll$EV, G. D. ZAYNULLINA, Z. K. ISuugeuErov, T' Baskort teleneg U. KuslMovA, Z. G. UnerslN ve U. M. YARULLINd',
hii4lege, I-lI, Moskva 1993.

AHMERov,

K.2.,T.

G. BAI$EV, G. R' KARIMovA ve A. A' YULDA$EV' Moskva I 958.

B askirsko' rus skiy s lov ar"

-,

U. M. YARULLINA, T. M. GARlPov,Z.K. lsnaugevErov ve M' L'

RAFlKov (yay. ), Russfto-baskirskiy slovar', Moskva 1964' Moskva-Leningrad 948'
S

DMITRIYEV, Nikolay Konstantinovig, Grammatika baskirskogo yaztka,

1

BaEkurt Alfabesi

rammat

Aa E6 Bs fr Fr

Ir 9E Ee *..

it"n il Kr r

.tre )K;r 3g IrLtr

d ? e
e 3 u

a a 6 b e Y e g r !
d z

Kr
JIn

Mu
Hu
Hr{ Oo
Oe

e,yej,yi

IIn
Pp Cc Qg

yo,o
z

Jtc j
i
y k

Tr
Yy Yy

rt I n4 m H n H q o o a o n p p r c s g S m t y u;w f ii; w

Kk

o{ fi f Xx J b hh h h q IIq ts r{q u I IIIm ru IIIIII w SC br b blu u I br b 3a e e;l ee a e$rr IOro n yu fl.s. e ya

$
I

ika s ov r em e nn o I o b a ki r s ko g o I i t e r a t urno g o y aA ka, lnstitut i storii yaakai literatun Bagkirskogo filiala AN SSSR, Moskva 1981'
as,

Poppg, Nichol

Bashkir Manual. Bloomington 1964'

6.9.3. Kazakga; Karakalpak diyalekti

Kazaklar orta Asya'da Molol istilasrndan sonra olugmuq TiirkMolol kangtmt bir halktrr. Kazaklann biiytik golunlufu Kazakistan Cumhuriyetinde yagar. Kazakistan dtgtnda, Ozbekistan, Ttirkmenistan, Krrgrzistan, Tacikistan ve Rusya cumhuriyetlerinde de Kazak topluluklarr vardrr. 1989 sayrmrna gtire eski SSCB'de
yagayan Kazaklann toplam sayrsr 8,137,878'dir' Bunlara Mo!olistan, Afganistan, Qin ve Tiirkiye'de ya$ayan Kazaklar da dahil edildilinde Kazakga konuqanlann toplam sayrsr yaklagrk 10 mil-

yonu bulur.

Kazakgalg.ytizyrlsonlanndayazrdiliolmu$tur'1929'akadar
Arap alfabesiyle yazrlan Kazakga 1929-1940 yllan arastnda agafr-

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

108

IO9

TURK DiLLERi
KORUGUNIN KIZILBAS

[A8Att Ttflt

ilpt{
acr
.^_

xAnfiuHbtfr{
MA?

KALDARUANNIN BAI-A,SI

oPIAI
xeiits excrtl (n3tr( rearexri

ltilt
rupr
tikr..i
pvnap

T(O PYFJ'I

bIHbI

60flA AfiA

H KbI3bI JIEAC

RAYUANMEN SOGISI

nAIAAPXAHHbTH
6A.,IIACbI PAftXAHNTEH COFbICbI 'Kannap Aer 6ia.qepre Eepin eni Tin ilreH xa6. Bip rurccanbl aflKTafi, Taiualr erin nerer"tiH, ?I{ap 6o.'rca erep apya(. Heure 6oruln rapanFaH Bya ee6enriq 6aaacrr, TypinlreH xanbrri iuinAe Al'rupap epAiH capacH.
Cel"raecin

Ayla medet jappar bak,

Sdylesin dep bizderge

EreaexAlkxe Ne 6oraatxat

rbl(rapuEd opra( ar eMec,6iDcLt-,i

ra;";;;;'6;;;::. l:L.1.:.-''"u cvr6anacvuu xvp' Harr(ri4 ilryp( rnrsr{1.p6rHu{ ;;-:-::i:,";

Berip edi til men ja(

B

Afi.na rreger

xa4,

ir

l.<issant ayalgtap,

Tarnam etip keteyin, Jar bolsa eger arwalg.

Nege bolrp

Kazakistan'da lgg0'den beri yayrmlanan ANA T1LI gazetesinde Kazak

tara$an

tili rtirk

$allgrug ortalS tili bola aln ma?,,Kazakdili rurk halkrmn ortak

dili olabilir mi" baglkh

yazr

Bul dzbektirl balast. I(azal.penen bulardul Evelinde bir eken

yukan 10 yrl kadar Latin alfabesiyle yazrlmrg, bu alfabe l940,ta yerini Kiril asrlh yeni Kazak alfabeqine brrakmrghr.
Kazakgarun belli-baql seslik rizellikleri qunlardr:
1. Srizbagr /y/ foneminin

}{,aoarueHes 6y;rap,autt

Oyeainqe 6ip enen Aracrr neH 6a6acrr.

TypinueHHeH urbr\Tbt Tqrrrr6afi

Kaldarhan'rn Qocufu Rayhan ile Savaqr

Medet bre cabbar Hak, Konuqsun diye bizlere

Kiiro!lunun

Atasr men.babas.

Krzrlbag

jet-, ET yil jiiz vb.

>

>

jil,

/jlye defigmesi: ET yat_

>

jat_,W

yet_

ET yok > jok, ET yugur_ > juwtr-, ET yiiz >

2. /E/ foneminin ls/ye defigmesi: ET baS > bas, AT b6S > bes, ET kuS > kus,ET kisi > kisi,ET ydS > jas ,,geng,,,ET ydSil > janl

Tynnap rriuin, Tv axbrn, Ep,ririniq yaKbrrbrrrAa XaaKrr FypAi KyaHbrrr. Nlynur4 orarr i*{urraau,
,(yrunaHrteHeH air6ac4ax
By.o ,q," )nypAi KeK aJlbrn. .fl,yurnaulreueH r(brnAbr ypbrc, Ep,riri lryu6rt1 cbtHar'rbtl. lliurranusur{ 6anacbr flaT ura 6onAu Nlyrurrrn6en.

Vermig idi dil ile gene.

Bir krssayr bitirip, Tamam edip gideyim,

Kazaklarla bunlann
Oncesinde bir imig
Babasr ile dedesi. Yar olursa eler ruhlar. Ne kadar da$lsa da Bu Ozbek'in gocugu.

"yegil" vb. 3. /9/ foneminin /g/ye deligmesi: ET dg > ap, ET lq_ > rrr_, ET kag > ka{, ET ug- > urr-, ET iigiin > iisin vb. 4' Qokheceli ad soyundan scizciiklerde sonses lglnindi.igmesi, eylem adlannda ise /w/ye de$igmesi: ET katry ) kattt,ET sarry > sart, ET siigig > tuSSt ',tatlf,, ET urug > uruw .,boy, kabile,,, ET tirig > tiri "diri, canh", ET bang > baruw ..gitme", ET kelig > keliiw "gelme" vb. 5. /t!/ ve /ig/ ses gruplannn lryl ve liyle deligmesi: ET.ug_ > sry-, ETsrgl r > sryu,ET yry- > jry-,ET eg- > iy-,ET teg- > tiy_ vb.

Kazakgaya gok yakrn olan ve bu nedenle Kazakganrn bir diyalekti sayrlmasr gereken Karakalpakga Sovyet Devriminden sonra yazr dili yaprlmrgtrr. 1924'e kadar Arap alfabesiyle yazrlan Kara-

kalpakga 1928-1940 yrllan arasrnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr.

1940'tan beri de Karakalpakga

Kiril alfabesiyle yazrlmaktadrr.

Karakalpak diyalekti baghca Ozbekistan'a balh Karakalpak Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. dzbekistan'rn Harezm ve Fer-

TALATTEKIN. MEHMET

luvrcz

l10

II

TURK DILLERI

gana brilgeleri ile Ttirkmenistan Cumhuriyetinin Tagavuz bolgesinde, Kazakistan'rn bazr bcilgelerinde ve Rusya Federasyonu'nun Astrahan brilgesinde de kiigiik Karakalpak topluluklan vardrr. Eski SSCB'deki Karakalpaklarrn toplam sayrsl, 1989 sayrmrna gcire 423,436'dr. Bu sayrya Afganistan'daki yagayan Karakalpaklan da eklemek gerekir.

3. Kimi sdzciiklerde scizbagt tjndamaksrl /k/ foneminin lgye ddliqmesi: gez- (Kzk' kez'), giizet- "grizetmek, korumak" (Kzk' kiizet-), giimis "giimtig" (Kzk. kiimis), giire- (Kzk' kiire-), Stiz (Kzk. kiiz) vb. 4. Ek bagrndaki lll{instiziiniin kendini korumast: atla' "adtm atmak" (Kzk. atta-), ath (Kzk. att), ktzlar (Kzk. hzdar), tisler
"diqler" (Kzk. tister) vb.

Kazak Alfabesi

Aa ea B6
Bs fr Fr

a
a

a
e

Kt<

4k
rxl
.)14 m

o0
Xx

6
x
h 4
tl
LU

f
b
h
tS

]{APAKAJInAK nl'}o3^cblllbltt TAJIMAC H3EPTJIEytllHcll

.coBcT rrp03acbiltbu( )t(c'tcriuJlr lracpr.ncyrurrclt 6olutn ra6lt.1ailrrr. 6yttr,l, 6ltp rcpcllrcll' II. Acjiliapacllrblll. /loKrol)'

JIn

6
B ?

b
o
D

Mu
Hu Hq Oo
Oe

HN I1

TJ

hh IIq 9q

Mapar l(oltrlt.nciolrll't I{yptuy4auc4on

I{apaliarnali

c
S

Ee *.. tre Xx 3s llvt Kr

Au

d
e e Jrc

d
Ye'e

fIu
Pp Cc

yo

j
z

oo e ',o np pr
CS

br Ii
br

III ur III q

t4 b

$9
I

nbl{ /t}tccepraulltlcblllAa x.oNl f. Ec-cuyparoBrLII.( <<ypblcl arI collrbl l{apal!a.qIlali col}cr oAc6ltrt'Ll'tttAa a;iutn allarvla Iia JI IIali collcr n po:Ja' .rr a pbI nbt tt o6p aslt>> lttt'ta(rut Il4a Ila P cbr a3JILI-l(onJlII co3 6o,qrattlt 6onr'laca, M' I(' I-lyptltyxaM(:,rlonTatt 6ypr,rlr Ill)o3a lapajil,tlt aptlay'nlt Il3cprJlcrclt

bIu
3a
lO
fl. ro
g.

trJlyM1143 6o.nVarattht, ctittrtUltt TOI)CIITCII' OIIt,llI I1JII{trrltii >tiy"Karakalpak Nesrinin Yorulmaz Aragbnctsl"

i
b

i
" (aralgalpalS

3
u

Tr
Yy Yy Yy

fr,n

I,iyJy

il
K

mt y yu yi

Prozasrnry Talmas

v,uv,tiv

izertlewSisi"

n
I

yu
ya
i.

Marat Kbptilewovig

Nurmufia- Marat Ktiptilewovig

ce-

Nurmu-

medov [nral.<alpaft sovet prozastrun

teksi izertlewSisi bolry tabiladt

(..')

\amedov Karakalpak Sovyet nesrinin dncti araEttnctsrdtr'

Karakalpak diyalektinin Kazakgadan farkh baghca seslik <izel-

likleri gunlardrr:

I I t
1

Besrerov,

N. A., Karakalpakskiy yauk,

s

I-il Moskva 195l-1952'

1

/y/ foneminin lclye de$igmesi: AT *ydS > cas "geng", ET yil > ctl "ytl", ET yOl > col "yol", ET yigit > cigit
Scizbagr

l.

j
:

-, -,

K araL'alp aksko - r us s kiy

R us s ko
-

karakalp

lovar', Moskva I 95 8' aks kiy s I ov ar', Moskva 967'

Bol-cnNn.qve v,E., Kazak tilindegi sinonimder sdzdigi, Almal 1962'

H anzuS a- Kazalcg a S dzdi k. $incia4 hahl.< baspasl' (tari hsiz ?)
INDJOUDJTAN,

"geng" vb, 2. Kimi srizciiklerde sozbagr /t/ foneminin /diye de$igmesi: diz(Kzk. tiz-), dize "diz" (Kzk. tize), duman (Kzk. tuman), duz (Kzk.
tuz), diiz- (Kzk. tilz-) vb.

Dominique, Dictionnaire Kazakh-Frangais. Paris: Publications

1968'
19'7

Orientalistes de France 1983.

IsKAKov,

A'Abay tili siizdigi, Almatr

I1

Kazak tiliniu tiisindirme s 6zdiigi,

0, Almatr

4-1986'

TALATTEKiN. MEHMET
Kazak tiliniU fr,tslsaSa etimologiyal* sdzdigi. Almatr 1966.
KETEsBAYEV,

6tvnz In

I13

TURK DILLERi

yiik go$unlulu Kuzey Kafkasya'da Stavropol bcilgesinde ve Karagay-Qerkes ozerk bdlgesinde yagar. Bu b<ilgeler dtgrnda, Astrahan bcilgesiyle Da[rstan Ozerk Cumhuriyetinde ve Tiirkiye'de de ktigiik Nogay topluluklarr bulunur. Eski SSCB'de yagayan Nogaylarrn toplam sayrsr 1989 sayrruna gdre75,564 kadardrr.

-, -,

5.K, tilinfu tilsindirme sdzdigi l-ll. Almau 1959-61. A. Isregov, K. AUANov, Kazak tili grammatikmr, /, Almatr 1955.
(azalg,
1978.

MAHMUDoV, H., G. Musas AYEv, Kazabs ko-russkiy slovar', Alma-Ata I 954.

Musanevrv, G. G., Rassko-kazahskiy slovar',1, Alma-Ata

SAFIYEV,

N. T. SeunnNsayEv, Russko-kazahskiy slovar', //, Alma-Ata 198L

T.5., Kratkiy russko-karakalpakskiy slovar', Moskva

1962.

cob3
tnxrn

EAcbI

SeunnNn.qygv, N. T. Russko-kazahskiy slovar', Moskva 1954. SHNITNIKov, Boris Nikolayevig, Kazakh-English Dictionary, The Hague
1966.

KoaHHtuglaru Horafiura-ophrcua

cobJlere ,[,eftnu uruxxaH neKcr.rKorpa$uuecxufi KynnHKrrap:

cob3nnK MyH.[aii o6teMAaru cossryb3ybB.q,e 9H6 6upunurn KynnbrK 6o.na,(u. Honafi ru.nu 6ofturHrua

Karakalpak Alfabesi

Du6exosruHt Tepuuuo,rorauecxufi cous.nl.rx.neprl, FI. A. Eacxaxoeruut 2 rucKar[a soraftura-opbrcua r.noccapniiu au Opucrua-uoraftrua cob3.rruK 3. 6y coraanKnepAnHt 6up receru rap cneq[a.rrusupoeaunuii,
6acxacu-xorurupunybB cobgJlnrlr 6o.nrausag ce6en, o,rap uorai.i nercura-

A. lII. A*u-

cun rufigcusrue

Aa

a
a

ee E6 Bn fr Fr

6
s
?

Ar

r
d
e

dOe

s B

e b v

Kx
JIrl

Mt'l Hn Hq

oo

Be frn
Kr

Ee

)Kx< lc c,j cc

Ya, fI u yo Pp

3s VIU

g u

il
K

z Tr i,iy Y y y YY t vy

rt I Xx ,t m Xr HnIIqqts tl I) 9q o o IIIm e o IIIIq n P bt p r blu c s br m t 33 ) u IOrc y ti ts. j v'w

ry

q, oo fr
x 4

f
b h

xecerHH ob3t He KItprIrcTKeH.

Horaftua-opncua cob3JrHK norafi ru.nusuHb 6abprl 6onraH 6aiirurtrn fiurfiun aras .u,en afirun 6ollracar ra, oJr soraji aerorraauxt tfinr

roJrbr KerrreKobpcersn 6oauarasaapu 6e,rrulH.

Couerr

u I ta w $9 T' a I o ' e e n yu fl, ya

$

Koltrludag NogayEa-Onsga sdzlik munday ob'yemdagt sdzlikti tilzilvde tili boytnEa sdlege deyim g*kan leksikografigeskiy kull*lar: A. $. Djanibekov'tv1* terminologigeskiy sdzlikleri, N. A.
eg biringi kullrk boladt. Nogay
Baskakov' tr1 hskasa NogaySa-Onsga glossariyi em OnsSa-NogayEa sdzlik.

Bu sdzliklerdirl bir kesegi tar spetsializirovannty, baskau-kdEirililv siizligi bolgannan sebep, olar Nogay leksikastn tiyisinge toh kepte kdrsetip bolmaganlan belgili. Sdlegi NogayEa-OnsSa siizlik Nogay tilini1 bdri bolgan bayhgtn ytyry aldr dep aynp bolmasak ta, ol Nogay leksika&4 iygi kesegin
dzine kirgistken.
*Canibekov Nogayca-Rusga s<izltiltin <insciztinden

6,9.4. Nogayca
Nogaylar etnik bakrmdan, Kazaklar gibi, Altrn Ordu birlili iginde olu$mu!, Tiirk-Mofol kangtmt bir halktrr. Nogaylarrn bti-

Elinizdeki Nogayca-Rusga Sdzlilk bu gapta bir scizlii$i.i hazrrlamakta ilk dili iizerine bugiine delin yapilan stizliik gahgmalarr qunlardrr: A. $. Canibekov'un terminoloji stizliikleri, N. A. Baskakov'un Nogayca-Rusga krsa scizciik listesi ve Rusga-Nogayca Sdzliik'tir. Bu sdzliiklerin bir bciliimti dar alan srizliikleri, <itekiler ise geviri sdzliilii olmasr dolaytsryla, bunlann Nogaycanrn scizvarhlrnr olmasr gerektili gibi tam bir gekilde gdstermedikleri agrktrr. $u ankl Nogayca-Rusga Stizlilk Nogay dilinin zenginfilini ttimiiyle bir araya getirip koymasa da, bu scizliik Nogaycanrn scizvarhlrnrn ijnemli bir bijliimiinii igermektedir.
gcirevler arasrnda yer almaktadrr. Nogay

r1
TALATTEKIN. MEHMET

olvnz

114

15

TURK DILLERI

Sovyet Devriminden sonra yazr dili yaprlan Nogayca Kazak_ gaya ve Karakalpakgaya gok yakrndrr. Nogaycanrn bagkca seslik
ve bigimlik iizellikleri gunlardrr:

BASKAKov, Nikolay A., Nogayskiy yauk

ego dialekn, Moskva 1940.

l.

Stizbaqr /y/ foneminin kendini korumasr: ET yapuk> yabtk

"kapah", yagl*, > yawl*

"mendil", yaky > yahsr ,,iyi,,,

yigit

-, -, -,

Nogaysko-russkiy slovar', Moskva 1963. Russko-nogayskiy slovar', Moskva 1956. Grammatika nogayskogo yatka, Qerkessk 1973.

"geng" vb. 2. lSl foneminin /s/ye deligmesi: ET baS > bas,ET kry > |r.;,s, ET kisi > kisi,ET yaS > yas "geng", AT ydgil > yasil "yeqil', vb.
3. /g/ foneminin /q/ye defigmesi: ET gap- > {ap-,,kogmak',, OT gilpar- > {rgar- "glkarmak", ET sag (> gag) > pa;t "sag", ET keg >
kerr

6,9.5. Kumukga
Krpgak grubu Tiirk dillerinin fto'r'- altgrubuna giren Kumukga baghca Rusya Federasyonuna ba[h ve bagkenti Mahagkala olan Dalrstan Ozerk Cumhuriyetinde konugulur. Kumukga konuganlann toplam saylsr, 1989 sayrmrna giire, 282,178'dit. Kumukga Sovyet Devriminden sonra yazr dili olmugtur. Kumukga 192l-1.928 yrllarr arastnda Arap alfabesiyle, 1928-1938 yrllarr arasrnda da Latin asrlh bir alfabe ile yazrlmrqtrr. 1938'den
bu yana ise

"akgam",ET ogaft> oSak "ocak" vb.

4. Arapgave Farsga ahntrlardaki scizbagr lclnin, Baqkurtgada oldu[u gibi, /y/ye defigmesi: cawab > yawap "cevap", cdn > yan "can", cennet > yennet, cutnca > yuma "cumg.", c^mart > yumart
"cdmert" vb.
5. Gelecek zamanln -ayakl-eyek eki ile kurulmasr: barayakpan "gidece[im", be reyelcsirl "vereceksin", Sabayak "kogacak" vb.

Nogay Alfabesi

Er
Ee

Aa a Ar ar ab E6 6 Bs I fr a
d
e

a JIr d,e Mu b Hn v Hrrru g oo

e, ye fIn yo Pp j cc z Tr i Yv y Yryr

.n

.ilt
H

Hb

o
ob

Oror

Eti

p
c m

fi,n
Kr

)K:r 3g VIU

ilc
g
u

v
yb

n t{q rJ IIIU o III rq ri br p blrr r bb s 3e t IOrc ufl.seya

ii

I Xx x mllquts
u ut
u.t.

h
g
$

Kumukgantn tig diyalekti vardtr: l. Kuzey (Hasav-yurt) diyalekti; 2. Ortadiyalekt (Buynak); 3' Giiney (Haydak) diyalekti. Yazr dili Buynak diyalekti tizerine kurulmugtur. Kumukgamn baghca seslik tizellikleri gunlardr: l. Artdamaks:J /$/, bazen de /g/ iinsiiztiniin /w/ye deligmesi: ET agtr > awur, ET agu > awuz, ET aguz > uwuz "ilk siit", ET agng > awruw "a!rt", ET ang > aruw "gid.zel, iyi", ET aytrg > aytuw "konuqma", ET ketig > Setiiw "gidig", ET sebig > stiyilw
"sevgi" vb. 2. Ondamaksrl /g/ iinsiiztintin /y/'ye defigmesi: beg > biy,ET eg- > iy-,ET egir- > iyir- "e[irmek", ET kigiir- > kiyir- "sokmak", ET teg- > tiy-,ET tiig'> triy- "dtiEtimlemek", ET tigren'> tiyren-, ET dgret- > iiyret-,ET tigiir > iiytir "siirii" vb.
3. Dudak iinsiizleri nedeniyle yuvarlaklagma:ET agztmu> aw-

Kiril

asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr.

$q

v' u t 3 p

'
e

yu

il
K

oo

6 f

zubuz,ET avg > awgu,ET bag-mtz> bawubuz "baptmtz", ET kamrs > knmug, OT birten > bulan "ile", ET yapry' > yabuS' vb' 4. Siizbagr /k/ iinsiiztintin kimi sozctiklerde /g/ye defigmesi: ET

TALATTEKIN. MEHMET
keQ- > geg-,ET

oI-Iwz

.116

II7

TURK DILLERI

kig > geg,ET kige,,akgam" > ge7e..gece,,, ET kel- > gel-,ET kirtii> gerti "gergek, do!ru',, ET ket- > get"gitmek", ET kiter- > geter- "gegirmek',, ET kiSi > gilli,ET krjtiir-

/i/ defigmesi: ET eder- > iyer- ,,izlemek", ET eg- > iy- "eftmek", OT edle- > iyle- ,,(deri vb.) rslatmak", ET eri-> iri- vb. 6. Srizbagr /y/ foneminin /r, i ve u/ tintind e bazr srizciiklerde /c/ye defigmesi: ET yigren- > cirgen-,ET yu- > cuw-.,ylkamak", ET yry- > cty- vb. 7. /p/ foneminin tinliilerarasr durumda lblye defigmesi: ET kapar- > kabar-,ET kr;pilk> gtibiik,ET tapa> taba,,-a do!ru", ET tapry- > /aDrrr- "bulugmak", ET tdp() > tdbe "tepe,,,vb. 8. Stizbagr /d tkl tinstiztintin bazr srizciiklerde grrtlak slzlcrsr /[/ya defigmesi: ET konSt > bon*! "komgu", ET kum > fium, ET kurt> fuurt vb. 9. Qokluk eki -larl-ler'deki sonses /r/nin ilgi-ytikleme ve venne durumlan eklerinden tince dtigme si: g iggiler "kiigtikler", g ig g ile ni "ktigtiklerin, kiigiikleri" , ullular "btiyiikler", ullulant.,biiyiiklerin, btiytikleri", b alalar "gocuklar", b alalag a' locuklara", iiy le r,, evlef ,, tiylege "evlere" vb. 10. qift tinstizle biten ahntr srjzciiklerde sonda tinlii tiiremesi: asl > aslu, ftkr > fikru, ilm > ilmu, ism > ismu vb.
Are, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Tiirkgelerinin Kargrlagtrrmah Ses Bilgisi", Tilrkotoji, A. u. DTCF, t0, 1992:227-269.
BAMMATov, Z.2., Russko-kum*skiy slovnr', Moskva 1960. Kumtksko-russkiy slovar', Moskva 1969. DMlTRlyEv, N. K., Grammatika kum*skogo yauka, Moskva-Leningrad 1940. NEurru, Gyula, "Kumiik 6s Balkrir Sz6jegyzk,, Keleti Szemle,Xll, l-2,

> gdter- kaldrrmak" vb. 5. Stiz bagrnda /e, el >

(TtOJI KtO-T I'OJI K IO T IO f

lo

AJIT bl'HD

rrclxro, 6Np rna6aH, 6up qarbaH' 6rp 6dpto' 6up *opul'6on"oaH. Byaap xufiullrn 6npue uIrIJIen, 6upve aillan flIxapl'a K'bapap rrblrbaprb.aH;13,p. Arcr 6y.nauu Haprbl 6o'na, xla6aH KtapTbI 6ola, 6Epn rbaBqycy 6o;la, ranuan xlofiuycy 6ona, rlarbaH qaByluy 6ona, xopas Aa Mo.flJracbr 6o.na. flHrue 6rp rlonrrcre HrI ranruipy.lluaft x'baJra. Synup rbap K?tM ols 6opuytt KIorPn fiIxan rypaJlap' Enp trcll Exp arca,
6H'p

a[raMa 3ar ,rla raniMaii, 'arl Aa 6onyn TIoJIK]o 6y"larr,a aftra:

Kumuk Alfabesi Aa E6 Bs

fr frru
fr rr

Ir

a,? 6b eV ag zbg zbh

Kr
M

K
K'b ,a J4 H

Kr rr JIn
t"t

k
I

Yr yr o(D

yb

ii
h
ts

Xx
Uq

fi f
x
4
u

m
n
rl

Htt
Hr ur

9q
III ul

I
$

H2

w
u.l

ad
e A
3Z

-,

Ee Ee

Oo a,Ya Or ot
o,yo

o
ob

it
p

br
br
3e

[IIII bIn
IO to

$9
I

fIn
Pp Cc

u
b

I
,

)Kx
3s
I4u ir,n

Jtc j,c

p
c m

r
S

I
n

e
YU,U

1911:91-153.

ui ily

T'r

t
u

n yu'
ya

Yy

fl.s

I
TALATTEKIN. MEHMET
Tiilkii
-

6LMEZ II8

19

TURK DILLERI

filkil

Tii g i; A I t m

KI{PHIII Tilki-Tilki
Tr.iyu Attrn

CE3

I I(rapavafi-uaar(bap rHJr 3Ku KaayyMrba roJle[HHHreH 6up I(rapauaft.nula 1959 Ax. 8l r*lunr aAaM, MaJlrcbap.nbrna ya-42 MrrHre .qxyyyKa aAaM 6o;laAu,ra, Ma.nxtap,rrur,ra Cenep I(anxasAa I(ta6aprsr-Ma.nxtap AeroHoM Coser Cbr{rr a.n I cr Peccy6,rux ana, xra p ava ii.n tr na y a - I(ra pava ir-tlep xeccx o6.tacrAa AxatrafiAu,ra. (rapauaiinurnausr 6na ManKrapflHJIaHn ANarua6 TyprraH nxcp"repHHe xdpe, xec.lepnrli rropnro-rropnro arnapbr 6o.nrraHAur. Ciis roqroH, uarr('bapJbrJraHn 6aptrclrnu Aa ar,'rapbr <ray,ny;ra> 4e6 ,'{xrop,orre}rneft, a,ra xecneprr AxaularbaH ray ayy3nanbr aTraxorraMlbr, 6urgnsrurnu, qereM,'m, 6axcaH'rsr
rrrrJr,qernu THnrrAH.

Bir ayuv, bir tiilkti, bir gaban, bir Bir ayr, bir tilki, bir yaban do_ gagan, bir biirii, bir loraz bolgan muzu, bir gakal, bir kurt, bir de bir Bular cryilry birge iStep, birge asap horoz varmrg. Bunlar bir araya gelip, yasarga ft.arar gtgarganlar. Ayuv birlikte gahgrp, beraber yiyip yagama_ bulant narfi bola, kaban karn bola, ya karar vermiqler. Ayr bunlarrn !:arii havgusu bola, tavSan koygusu yilidi, yaban domuzu yagltsr, kurt bola, gagan gavuSu bola, fioraz da avclsl, tav$an gobanr, gakal gavuEu, mollasr bola' Yangq bir tilr'kiige irs horoz da hocala' imig. yarnrz tilkiye tapsurulmay kala. Burar har kim i)z bir ig verilmemiEmig. Bunla'n
her

i
.

l:t;l

f.*roPtr".eHAfirre:

tillkii bulaga ayta:

grin biri kendi iEini gdriip yagryorlarmrg. a[arna zat da tapmay, ag da bolup Bir gtin yiyecek bir gey bulamayrp ag
kahnca tilki bunlara (g6yle) demiE: Kumukga bir,.fabl|, (metin yanda)

borgun kiitiip yagap turalar. Bir

t
T

KiriS

Si)z

Onsriz

Karaqay-Balkar dili iki kola ayKaragay-mattgar tit - eki kawumla ),iilefinuen bir milletni tilidi. tian tek bir halkrn dilidir. Karagaylar I(aragaylila 1959 c. 8l mfu adam, 1959 yrh itibanyla 81 000 kigi' 42 mirle cuwulg a- Balkarlar da 42 000'e yakrndlrlar. malkarltla wa
dam boladtla. Malkarlila sever
kazd.a

Kav-

Balkarlar Kuzey Kafkasya'da, Kabar-

6.9.6. Karagayca-Balkarca
Karagaylar ve Balkarrar diyarektreri birbirine gok yakrn iki rtirk halkrdrr. Karagaylar baghca Karagay_Qerkes Ozerk B<ilgesinde, Balkarlar da Kabardin-Barkar 6zerk cumhuriyetinde yagarrar. Bu bcilgeler drgrnda, Krrgrzistan, Kazakistan ve Ozbekisian cumhuriyetlerinde de kiiqtik Karagay ve Barkar toprurukran vardrr. r9g9 saylmrna giire Eski SSCB'de yafayan Karagaylann toplam sayrsr 156,140, Balkarlann toplam sayrsr ise gg,77l,dir. Rusya ArgrnAa Ttirkiye'de de ktigiik Karagay topluluklan vardrr. Karagayca-Balkarca Sovyet Devriminden sonra yazt dili yapimr$trr' Karagaylar ve Balkarlar 1920-1924 yrlrarr arasrnda Arap alfabesini, 1924-1936 yrlla' arasrnda da Latin alfabesini kullan-

Sovyet Sosyalist Kabarn-Mal(nr Avtonom soue! tay-Balkar ozerk da Karasots ialist Respub likada, (aragay lila cumhuriyetinde, Karagaylar

wa

(aragay-Qerkessk oblsstda gay-Qerkes bOlgesinde yaEarlar'

caSoy&ln.

Karaqayltlanr bla malllarlilant

ca-

Karaqay ve Balkarlann yagadrklan

yerlere gore kendilerinin Sab turgan cerlerine kijre, keslerini

tiirlti ttirlti

tiirlil-tiirlii atlart bo$andt.

Sr;z

iigiin, adlafl vardrr' Ornefin' Balkarlann

(da!hlar)" denildili malkarltlant bartsmt da atlan <tawlu- ttimiine "tawlula

gan taw awuzhnt atlarm

la>,debciiriitgenley,alakeslericasa-gibionlarkendileriniyagadrklarl ciiriitgendile: dallarln adlafl ile anarlar: Holamlt'

fiolamlr, btu7ilr, gegemli,

balsanq.'

Brzrngrh, Qegemli, Bahsanqr

("")

Karag ay ev o-balkars ko - rus skiy slov ar " dan

mtqlardrr. 1936'dan beri ise Karagayca-Balkarca

alfabe ile yazrlmaktadrr.

Kiril asrlh bir

Karagay-Balkar diyalektleri baEhca tiq gruba aynltr: l ' Kara(g'leyen diyalekt: gag "szg", cer "yer" ' Eay-Baksan-Qegem diyalekti ktigiib "g<igiip"); 2. Malkar (Balkar) diyalekti (ts'leyen diyalekt: /saf,r "sag", dzerlzer "yer", kdgilf "g6qiP"); 3' Holamh-Brzrngrlt diyalekti (kan grk diyalekt:
g

ag I t s at s, ze r Ij e r I c e r "

ef

kii giib I H) g ilf

"

II
TALAT TEKIN . MEHMET

6TuBz

T2O

I2I

TURK DILLERI

rulmugtur.

'?cigiip"). Yazr dili Karagay-Baksan-eegem diyarekti iizerine ku-

&*o 93ou" 7'48p/2' 'a

-

hluHru

TAY

TAgan Cunubuznu iisiinden Ctrla

5. Sonda legul > /ew/ deligmesi: ET bilegii> > kiiyew (Blk. kryew) vb.
6. /aw, awu/ > uwu defigmesi: ET awug > uwug,ET tawar > tuwar vb.

bilew,W ktidegii
uwQu,

aw> uw,ET awg>

Mingi rav
Sen kr)kge cete miyikse

UHfiUXCe yyal(braynaHHHqtrH.[e.
CeH Xxre .U,XeTe

Y:!!! xu6urc Axu.nrupari t\laHla 6ys.napuur

P.:-t:11.. 6apau axt, ronyHr ,
Aa Kbbnu Aa
^rc-H bopaH 3Tepre

rccburAe.

Uwaknwlaruiginde. Miyata kibik cttnray

KaUa buzlart7 iisii4dc. Usiiude bardt
Sen cdy da
at5,

tonuy,

i::.ryy! oy3ynypraa re6pece, cpece.

qyyaK'b rypca

xiece.

ts,ts

da kiyese.

Kiinbuzulurgatebrese,
Boran eterge siiyese.

5:.:^ lt,:t' i OXrai'lafiAU

rucrcurAeru
Sen

.K""'';;;;;#ol"lll".,r, " 6ysnapuir.

giile
erigircesine

6opaHs

.{a

Kiin ariw,

suwate,

nrsa da

T:b'yro, giysin giyersin

yiiz

loran,n

f;:f;,7;f;:f-,
Gun agrk, sakin olsa da

Iyiicesin

Ustiinde var ak Yaz ve krg onu Ftrtrna

7. lo!, u$, ow/ > /uw, ui defiqmesi:ET bog- > buw-,ET tug> tuw-, OT kow- > kuw-,ET so!*> suwulg,ET bugday < buday, ET ogul> ul,ET ognla- > urla- '!almak" vb. 8. /tig, iig, ciw/ > /iiw, ii/ deliEmesi: ET dgren- > tiren-, ET cigret- > iiret- vb. 9. logi, tigti/ > /tiyti/ deligmesi: ET rigtir > tiy[ir "aile", tiigiim > ttiytirn vb. 10. Stizbagr /y/ iinsiiziinin lclye deligmesi: ET yaga- > ca{a-, y$- > cty-,ET yil > ul,ET yff > cr,ET yigit > cigit vb. ET 11. Qokluk ekindeki /r/ foneminin diigmesi: tawla "da$lar", cigitle "genqlef' vb. 12. Bildirme eki /-Dlr/daki lrl foneminin diiqmesi: aman-dr

Kiigiik dallar iginde

Cam gibi panldryor Koca buzlann tistiinde

GUneE kararmaya

grkarmayr
[seversin.

tutsa

Bir tiirlii durmaz firtrnan Ktgrn da yaan da erimez

Ust0ndeki buzlann.

'

Anayurr,,u 6ven ..Bengti

o"ffil;I;?tP#ffi,.

Karagay-Bakar yazr dilinin baghca seslik cizellikleri gunlardrr: la|l > /aw/ defigmesi: ET tag > taw, ET yag > caw, ET tagutg > tawuk,ET yadag > cayaw,,yaya,, vb. 2. la!il > lawu, aw/ deligmesi: ET agr > awur, ET agu > awuz, ET yagt > caw,drigman,' vb.
,l .

"kdttidtir", casfirdr "iyidjr", curtu-du. "yurdudur" vb. 13. -menl-mdn, -senl-saz kiqi eklerindeki /n/ foneminin dtigmesi: keleme "geliyorum", tewlumn "dafhyrm" vb. 14. Gelecek zamanrn -1il9/-lik, -ntlp/-nik, -rilg/-rik eki ile kurulmasr: bar-l*-ma "gidecefim", m in- nik-me "binecefim", a$dnk-sa"yiyeceksin" vb. Arn, Aysu, "Karagay, Balkar ve Kumuk Ttirkgelerinin
Bilgisi", Tiirkoloji, A. U. DTCF, 10,1992:227-269.
B

KarErlagtrrmah Ses
ka, N a|' gik 797 6.

ASKAKov, A. N.,

rammatika kar ag ey ev o - b alkar s ko g o

y azt

GoCIYAYEVA, S. A. ve

$. l. SuvuxgEv, Karagayevo-balkarsko-russkiy
X, l-

3. la$u/ > /uw, uwu/ defigmesi: ET yaguk> cuwuk ',yakln" vb.

slovar', Moskva 1989.

PRoHLE, Wilhelm, "Karatschajisches W6rterverzeichnis", Keleti Szemle,

a|u> uw,,zehir,,,

ET

4. Sonda /a$u/ > law, ow/deligmesi: ET buzagu > buzow,ET furagu> ktraw vb.

2,1909:83-150.

-,

"Balkarische Studien", Keleti Szemle, XV, 1-3, 1914-1915: 165-276.

SuyuNqEV, H. t., L H. URUSBIvEv, Russko-karagayevo-balkarskiy slovar',

Moskva 1965.

#l
TALATTEKIN. MEHMET 6I-UBZ
122

123

TURK DILLERI

Karagay Alfabesi

Jn m Vq zb I Hu H n IIIur As a d HrHr* III q Axrur dx c oo ooBra' Ee e,ye IIn e n p blu E,e d o,yo Pp p r bh )K;r Cc nc j c s 3s 3s Tr 3 z m t IOro 14u Yy u i yufl.snya ftn y 9y il ). w *
Mtrl
Daha onceki alfabede, 1965'te yayrmlanan sdzliikte

Aa E6 Ba fr frru

a 6 e

a b

Kx Kr xt IIn

a g

r k Xx x KbkUq4ts J,tlO+fif

Tatarcasr kanqrk bir yazt dilidir ve gergekte birbirinden oldukga farkh tig ayrr diyalekti kapsar: Kuzey diyalekti (Nogayca),
h

Knm

q g w u4 $g
$

Orta diyalekt (Tatarca) ve Gtiney diyalekti. Giiney diyalekti gergekte Tatarca defil, Tiirkgedir. Bu nedenle bu diyalekte Ttirkoloji literatiininde trknm Osmanhcasr adr verilmiqtir.
Krnm Tatarcasr Bilezigim bar benim
Bilegim tardtr benim $u l.<uyrumv1 iginde Bir siiygilim bar menim
Tapmacalar Qafaralg,ta kiyizyulg

bir

"mani"

u I 6 ' 2 e tu ii,yu

Bilezi!im var benim Bilelim dardrr benim

$u koynumun iginde Bir sevgilim var benim

Bilmeceler
Bacada kege yok

Qal tekede mryrz yuk

Boz tekede boynuz yok (G6k)

ur /4/ geklindedir.
Yary

(Kiik) tu[ay bir bala

6.9.7. Klrrm Tatarcasl Krnm Tatarcasr ikinci binyrl baglarrndan beri Krrrm'da
yagayan Krpgak (Tatar, Nogay) kcikenli Tatarlann diline verilen genel bir addrr. Krnm Tatarcasr aynt zamanda Krrrmgak adr

Yeni doluyor bir gocuk

Krrkrna vannryor

$vfuma cetmiy AHy deserl almiy

Tiinyadan ketmiy

Oltiyor desen cilmiiyor

Diinyadan gitmiyor

(Ay)

(Ay)

verilen Krnm yahudilerinin de dilidir. Romanya'da Kcistence,nin kuzeyinde konugulan Dobruca Nogaycasr ile aynr kentin gtineyinde konugulan Dobruca Tatarcasr da Krnm Tatarcasr diyalektlerinden sayrhr.
sava$r sonlanna kadar Krnm'da 200,000 kadar Tatar yagryordu. savaE sonunda btittin Krrm Tatarla'ozbekis-

Kuzey, Orta ve Gtiney Krnm diyalektleri qu <izelliklerle

Ikinci diinya

tan'a siirgtin edildiler ve uzun yrllar orada yagadrlar. Krnm Tatarlannrn anayurtlan Krnm'a dcinmelerine ancak son yrllarda
izin verilmigtir.

birbirinden aynltr: 1. Siizbagr /y/ Giineyde korundufu halde Kuzeyde lclye deligir: yol - col;yel - cel;yayaw - cayaw "yaya", ytg- - cty-; yofi - colg "yok" vb. 2. Siizbagr ltl Kuzeyde korundu[u halde Gtneyde ldlye deligir: taw - dag, tat - dat "tad", tur- - dur-, tiS - diS, tiis- - diis- vb. 3. Dudak uyumu Giineyde tam olarak, Orta diyalektte de ikinci heceye kadar korundulu halde, Kuzeyde tfimiiyle kaybolmuEtur: G. tuzlu!., O. tuzlu$,K. tuzl*; G. gilriikliik, O. giiriiklik, K.

F
TALATTEKIN. MEHMET

6TUNZ

N4

125

TURK DILLERI

Ciiriklik: G. fiuruluS, O. kurults, K. kunlry; G. koylti, O. kdylii, K. koyli "kiiyl{i" vb.

I{npro c6s
Texnr(p grnnbreH JryrsarHburb Hrl4He oKLyB pyc rr.truage
aJrbrHHn

Krnm Tatarcast 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928'1938

yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yaalmrgtlr. 1938'den beri ise bu dil Kiril asrlh bir alfabe ile yazrlmaktadrr. Kangrk bft yazt dili g<iriiniimtinde olan Krnm Tatarcasrnrn baghca seslik dzellikleri gunlardrr: 1. Sozbagr /y/ iinstiziiniin genellikle korunmast fakatbazr sdzctiklerde /c/ye defigm esii y aril "yeni", y ardrrn, yil, y e r, y o 15, fakat ca; "geng", cay "yay", curt "ylrrt", ciber'"gdndermeK' vb' 2. Arapga-Farsga ve Tiirkge ahntrlardaki /h/ {insiiziintin diigmesi: ayat "hayat', araret "hararet", areket "hareket", aI "hal", angi "hangi", aurla- "haztrlamak", er "het", ikaye "hikaye", oca ttrcd', muim "mtihim" vb. 3. /61 ve /ii/ iinltilerinin yan artsllla$mast boyle "boyle" ge "gdze", buyuk, butun, koster'"gdstermek" vb' 4. Dudak uyumunun yoklufu ya da slnlrh olmasl: buluntp, costf':tct, dortunci, igun, kulungll "giiliing", kdylillik "kiiyliiliik", kunp "kurup", nigttn, ol(tgt "olduflu", ontl "onun", soUH, yolb
'

!,4jj'ld,.33!U'r, QpptBlKr ,ygg,

nSblrrbrP.

Oaapru "JIeHtH 6afipqrtu" raoetacuHgaH, t'llbuglHg",tq{pHanbrHAai{, He[rpr{ar qbtrrbapr%aH rHraruapAaH aJrHHrbaH TeKcErepAe KopbMeK rO/MKpH. 0aaprorrr rr,trbAe nefiga onmainnrurm cede6n He$rp? Mucalu r,r,ncn "JIeHnH 6af,partu" naaeraouEg araRMG. Orep cne nageraxurb 25 firur uqnr{qe q[rKEKbaH HoMeI]JrepHH!{ Ko3bAeH Keqnlrerbrs, r,6&(4a afirot c6saep ltua-f,u44an AerrggtrTxpr.tJrxn, r{eur{! uterxJrbAe aguJrr,ganbrHLr Kopepcunbxs. Meceas, gpgq, pasfteqeli, I3II!,
999Jg_?,

uorr.

dapuarran Jrpaun CCP-wtm MexTennepfiHAe KtpHMTarap ruruln orpeHMeK xqDH qHKaApUnrEaH AepcnrKJtep JreKcHKacH xt{pceffitbreH. Ortys tercraeprnrt aKceprterh eAe6xl rtapaprba alAanrr{pJ{eHMereHH ce6e6ntq4eft , rcbonylrbuoAaft ,{ nyrtar onapHhr}rb HopMarH B on*rrban rpa$ofuHernracuHbr atrtc 9Te, onbr]G nqEH Aa HopMarr{B oaa 6nasuef,. fl srurburbr rnpnrrnprlo oJrrbaH c6saep KtpHxrarap rr,otrr(4e Aaa
.

,!3gI!,

nnn ep,repnHe Enr{qn gpElr, ggeggr, lggleSUgr,

KiriS

EEnqiggl{,

Ililgg, I$Ip9,
Onsdz

!H03p,

ryglgI,

g-e-g,

sdz oriUkrain ders-

Teklif etilgen lugatntl igine

lg,uw

Sunulan s<izliilUn igine Rus yazt dilinden ahnmrg ve Ukrayna SSC'nin

rus tilinde almtp banlgan

SSR-niry mekteplerinde lg,nmtatar

okullannda Krnm Tatar dilini 6!renmek igin yayrmlanmrg ders kitaplann-

lini

ogrenmek igiin gftanQan

mtznt, yuzumiz vb. 5. Sozsonu h$/ veligl ses gruplarmrn luw/ ve /ude deligmesi: aluw "alma", baruw "gitme", beruw "verme", bitiruw "bitirme"' etl.tw "etme", keluw "gelme" vb. 6. Vurgusuz orta hece iinliisiiniin kendini korumasr: alplmda

likler leksikast kirsetilgen. okuw daki scizctikler dahil edilmigtir. okutekstlerniy ekseriyeti edebiy kararga ma pargalannrn golunlulunun belli
adaptirlenme geni sebebinden, kolu7 u- bir standarda uydurulamamrg olmasrn_ daki lugat olnrrurl normativ olmagan dan dolayl elinizdeki srizliik onlann grafofonetikasmt akis etb, oru7 igtin kuralu olmayan sesgil yazlmtnr yan-

"akllnda", gevirilip, episi "hepsi", yaltrl& vb' 7. O$uzca tigelerin bulunmast: adtm, dag, degil, gece, ISadtn, ocak, oda, ol- vb.
AsANov,$.A.,A.N.GARKAVETS,S.M.UsElNov,Knmtatarsko-russkiy
slovar',Kiyev 1988. Ekleri, gev' Mustafa ARGUN$AH' QENELI, llhan, Ktnm Tatarcastnda Yapm TDK, Ankara
HESCHE,
1997.

da normntiv ola

bilmey.

srtmakta, o nedenle
mamaktadrr.

de

kuralcr ola-

Kln m Tatarcasr s<izltifiln "Giri

Scizii"nden

wolfram ve Hartwig

SCHEINHARDT,

"Eine krimtatarische worter-

liste", Central Asiatic Journal, XVUI, 4' 1974:.227-250'

F
TALATTEKIN'MEHMET

oLMEz

126

127

TURK DILLERI
l1):1.-,

llOK

Qe'knchynv'n basitici iilY.

sl:ClZl]-('l 8l'l'lK

zus7.\"t (,sIlY

JeNrowsrt, Henryk, Gramatyka J gzyka Krymskotatarskie go.Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznaf 1992.

sAMoylovlq' A. N., optt kratkoy knmsko-tatarsko grammatiki, petrograd

t916.

KARAJ AWAZY 11',1

Krrrm-Tatar Alfabesi

r:l[f i.Y Ii

i\

llA,l

1'l

l,l)li

Aa E6 Bs fr lrrr

6
e
e

Ee
)K :r

Ee

[r

?a

d
e

e
Jrc

ftn
Kr

3g ILu

3 u
rt
rc

j z i
k

a b v gHn g d e, ye O, yo

Krrt
IIn Mu
Oo

Kbh rtl Jum

HN
tl

IIU

9.r

ryts
t4g

Ix
III III
hI

ax dcrc c
nr

HrHr Ha

q
r,r

fIn
Pp

cc

Tr

o+
Xx

Yv

oo np pr cs mr yu xh

br
br
3a
IO ro

ru$ t4 $9
b
I

ul
b' 9e

f,s

fif

to a

u,yu,yu
Ya,d

.t

\RYK',{.\ CYll

\al)\'
l.tl(

Al.l'.KS1\..r)li{ rliRi)Ko\\ lcz

li.\l)r\

.lr.\l{.\.1

\\\ \/.\'(t;t.{rS li,\li.\l\1.\). l'lsll{} N llll'tlit li \l( \l\lSlilll \\'\ lr \\\'r"\ \l.l:Ks.\\lrl:il \1.\llllKo\\',i{ z
' | "lt l'\rlll l'l'r\5h\'r'

6.9.8. Karayca (Karayimce)

Karaylar ya da Karaimler (Karaim srizctilti ibrani dilinde ..kutsal kitabr okuyan" anlamrna gelen Karay scizctiliintin golul bigimidir) Hazarlar dtineminde Musevilifi kabul etmig kiigtik bir Tiirk
halkrdrr. Karaylar, son zamanlara kadar kiigiik gruplar halinde Litvanya'da (Troki ve Peniewiez kentlerinde), Ukrayna'da (Lutsk ve
Karay Awazt Wafitltk Karay Tilde

Strona tytulowa czasopisna

,,Kuaj Awuy"

(Glos Kuaima)

Karay Sesi
Qaldag Karay Dilinde

Tstkmahtrun besintsi Yilt

Qrkmaslntn beginci Yrlt Sekizinci Kitap

Segizintsi Bitik

Halicz kentlerinde) yagamakta idiler. Vaktiyle Krnm yanmadasrnda Evpateria kenti yakrnlarrnda da Karaim topluluklan vardr. Eski SSCB'de yagayan Karaylann toplam sayrsr,l959 sayrmrna gdre,
5,900 idi. 1989 sayrmrnda ise bu sayr 2,803 olarak verilmigtir.

1930'larda Polonya Karaylannrn grkardrlr Karay Awaa dergisinin kapalt

Karaylar dillerini 1930'lu yrllara kadar ibrani, Latin ve Kiril alfabeleri ile yazmrglardrr. Pek golu dini metinler (geviriler) olan eski elyazmalan ise, dolal olarak, Ibrani alfabesiyledir' ve Karaycantn tig diyalekti vardr: Troki (Trakay), Halig-Lutsk Krnm diyalektleri' Bunlardan Ktnm Karaycast gok once Ktnm

TALATTEKIN. MEHMET

6Tvzz

128

129

TURK DILLERI

Tatarcasr tarafindan srimiirtilmiigtii. Troki ve Halig-Lutsk diyalektlerinin de bugiin Slav dillerince hemen tiimiiyle scimiirtilmiig

Ibrani Harfli Karay Alfabesi

oldulu sriylenebilir.

'llb:Bnb !')l!ij'll '1il 'l=rp11 ''l').lP )D:l|J il"allDblN iltli:l; iD!')N'-'lll : i'b."l': it3)1lD i.DilFlu.r -'; ' N);l']'1: .J).t3'lN: i.l)tjt.1:.t:
N')$r')l"l l3)itr-']Nl'f
'f

Ma[tawludur yaratuwgu dunydnt,

ela

adamnt; gikir etme harvafitnt.

:

oyantpmen yukwndan: umsunamen hatqahasm,sawagatmkdremen.

Nlrr;'-lN
:

x':cx "rb:-'r-. i'!-r':',iio :Nil"rBli: i.c:tp E.: i...Dt)5N

Buvrulundanvaranlfibar&nvd
telmererlerprathnanya ullu stytn, kip lguwaun kotarma.
Yuwunamen suwlar bila ar,nma, ki yatlgrdr da oyandrm ungltlgta.

h D mEm1 * dlef elf n het t : nun n a bet b,v It tet \ gimel 8,12 ' yod rli, ya 1 nun5 k osdmeh s tddlet d:kaf 9 cayin ', u t he g3 I kaf p v )lamed I opE lvav I zayin z nmEm m lpZs
I a/a, o/ti, r/i, ve ii'niin yaztmtnda 2 4'nin yazrmrnda bazen nun ve gimel birlikte kullanrhr.
3 yabancr siizciiklerde

I sdde

lreSr ut {in nffiv

Y ;ades P kof

!.
$

t{pF'!I)'E

s?': r5:lo iF)l:T

D'J),-'IN }tJ '"1'l.i?Fl'

.)

4 iin Unliilerden, <izellikle yuvarlak iinliilerden 6nce incelili gcisterir. 5 stizsonu

yaratanr, vakit. Uyanrp uykumdan umuyorum

Ovmelidir Diinyayt
ve insanr; giikretmeli her

<izlerler her biri senin adtnla:

3. /9/ fonemi Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise otiimstiz kahgrk /ts/ iinsiiztine defiqir: T iig - H its "3", T gag (<
sag)

yiice saygrnhfrru, btiytik kuvvetini

[anlatmak igin. Yrkanlnm sular ile annmak igin, ki uyutur ve uyandrnr [beni] huzurla.

'H

tsats "saE", T kilg =11kits "EiJig" vb.

liitfunu ve inayetini

gdrUyorum.

4. /c/ tinsiizii Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise

tjns:d.z;jrne deligir: T can =H dzan "can, ytirek", "cins", T terece =H teredze "pencere" vb. T cms =H dztns 5. /e/ iinltisii Halig diyalektinde korunur; Troki diyalektinde ise <inceki ve sonraki tinsiizleri onstilleqtirerek lalya defigir: H ketse "gece" =T k'e7'a,H kerek "gerek" =T k'er'ak,H tere "yasa" = T

Buyrulunla yarahldr biitrin

diinya:

<itiimlii katrgrk /dz/

Troki ve Halig diyalektleri arasrndaki baghca farklar gunlardr: l. /ii/ ve /ti/ tinliileri Troki diyalektinde /o, ol ve /ti, u/ olarak korunur, Halig diyalektinde ise srrasiyle /e/ ve /i/ iinliilerine deligir: T k'ok' "mavi" = H kek,T k'orkl'u "gizel" = H kerkli,T k'oz "koz" =H kez,T tig =H. ets "oc",T ripk'a "akci[er" =H epke,T oz "kendi" =H ez,T t'ug'al "tam, tamam" = H tigel,T t'uv'ul "de!il" =H tivil, kivil; T yur'ak, yilr'ak =H yirek,T yuz" "yiz" = H iz vb. 2. lgl ijnsijzti Troki diyalektinde korunur, Halig diyalektinde ise, Kazakga ve Nogaycada oldulu gibi, lslye deligir: T tag - H tas,T kiSi = H kisi,T yastnn "gizlice" = H yasrm,T iiliiS "pay,

t'br'a vb.
6.

lql > /n, y/ de[igimi:

14/ iinstizii Halig diyalektinde

lnlye,

Troki diyalektinde ise lylye deligir: H atan =T atey "baban", H banntz "gidiniz" = T barry u, H mana "bana" = T maya, H sana =
T sayavb.

hisse"=Hi/isvb.
t-

7. Artdamaksrl /k/ iinsiizti Halig diyalektinde birkag sozciik drgrnda korunur, Troki diyalektinde ise stzrct /!r/ya de[iqir: H ank "yorgun" = T artb,H aksak =T absab, Hkasuk "kagtk" = T kagufr,Hyabuk "kapalt" =T yabub,Hyrak"vz*" =T yrrabvb.

TALATTEKiN.

MEHME-T

OLMEZ

130

I31

TURK DILLERI

8. S<izbagr /til ses grubu Troki diyalektinde korundufu halde Halig diyalektinde stk sft /ki/ye deliqir: T til "dil" = H kil'T tiS "diq" = H kjs, T tiz"diz" -HkiZvb. Karaycamn en cinemli tizelliklerinden biri de stjzdiziminin lbrani yazr dilinin etkisiyle bozulmug olmastdrr: H' bitigi karandasrun "kardegin mektubu", T. uturu tenriga "Tann'ya kargl", T. yaptilar terejeni artban "pencereyi yeniden kapadtlar", H' azasttdilar astkmaklart brla "acele etmekle hataya diiqttiler", H. ta bardr ormanga otun alma "ve odun almak igin ormana gittl", K' da
algryladt allarru tanlrt "ve Tann onlan kutsadr" vb.

6.10. ayakttaglrs grubu: Ozbekge, Yeni Uygurca

6.10.1. Ozbekge
Ozbekler adlannr Altrn Ordu emirlerinden Emir Ozbek'ten alan Ttirk, Mo[ol ve iranh kanqtmt bir Trirk halkrdrr. Ozbeklerin biiyiik gofunlufu merkezi Tagkent olan Ozbekistan Cumhuriyetinde yagar. Ozbekistan drqrnda Tacikistan (450,000), Krrgrzistan (220,000), Kazakistan (140,000) ve Ttirkmenistan (125,000) Cumhuriyetlerinde de oldukga kalabahk Ozbek topluluklan vardrr. Eski SSCB'deki Ozbeklerin toplam sayrsr 1989 sayrmrna gcire 16,686,244'tir. Bu saylya Afganistan'da (1,390,000), Qin Halk Cumhuriyetinde (15,000) ve Ttirkiye'de ya$ayan Ozbekler de katrldrfrnda Ozbekge konuganlann toplam sayrsr l9-20 milyonu bulur. Modern Ozbekge eski Qafatay ya dilinin bir devamtdtr. Qapatay yazr dilinde OzbekEe iigeler daha 18. ytizyrldan baqhyarak gcirtinmeye baglamrqtr. 1930'a kadar Arap alfabesiyle yazian Ozbekge 1930-1940 yrllarr arastnda Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1940'tanberi ise Ozbekge Kiril asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr. Ozbekgenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar baghca dtirt grupta toplanabilir: l. Harezm-Krpgak diyalektleri;2. Kuzey Ozbek diyalekti, 3. Gtiney Ozbek diyalektleri, 4. Harezm-Ofuz diyalektleri (a. ikan-Kara Bulak, b. Hive). OzbekEenin Harezm-Krpgak diyalektleri gergekte Tiirk dillerinin Krpgak grubuna, Harezm-Ofuz diyalektleri de Tiirkmenceye aittir. Buna giire Ozbekgenin asrl diyalektleri 2 ve 3 sayrlt Kuzey ve Giiney diyalektleridir. Giiney 6zbek diyalektleri qu alt gruplara aynhr: l) irancalagmrg diyalektler: a) Semerkand, Karqi, Katta-Kurgan, Buhara vb.; b) Tagkent, Ura-Tiibe, Cizzah, Leninabad vb.; 2) Yarr-irancalagmtg diyalektler: a) yerel alrzlar, b) Fergana Ozbekgesi: FerganaAndican, Hokand; Namangan vb.

Karay Alfabesi

Aa

E6 Bn fr

6
a
z

b
o b

Ar
,.

Ee e e +i .tre e yo )K xr Jtc j 3s 3 z

IIn n p q.{ it.n il y Pp p r IIIUI Kr r k' Cc c s IIIIII JIn ,4 I Tr m tbr:a' Mt"r il m Yy y u blu vy t ii br HuHn Hq ryl o4 fi f 3e Oo o o Xx x h IOrc 4.. uo o o IIq u ts fl.s IrLu u i

,a a
u4

g
$

9E

u b s rc s

I
'
a

yu
Ya

BAsKAKov, N. A., A. ZAJ,\czKowsrt, S. M. Sznpsz,ql, Karaimskopols'kiy slovar', Moskva 1974.

DustNs xt, Aleksander, C araimic a,
P rac e

karaimo znaw c ze, W arczaw a 799 4'

FrnrOvrerUS, Mykolas,

Miei Karayie 'tirianiam / Ai Mokausi KaraimiYkai,

Vilnius
JANKOWSKT,

1996.

Henryk, "A Bible Translation into the Northern crimean Dialect of Karaim", Studia Orientalia,82, 1997 1-84. KOWALSKI, Tadeusz, Karain'tische Texte im Dialekt von Troki. Krak6w 1929.

MARDKowcz, Aleksander, Karaj Sez-Bitigl. Luck 1935.

TALATTEKIN. MEHMET OTWBZ

132

133 rUnr olu.nnl

alzna dayantyordu.1937'de yrhnda Ozbek yazr dilinde esash defiqiklikler yaprldr. Yazr dili fonetik ve yazrm baktmlanndan

cY3

EotuH

irancalagmrg Tagkent a$zna, gramer ve sdz hazinesi bakrmlanndan da Fergana vadisi diyalektlerine dayandrnldr
Saz bast

xaro6xonnapra ufaxaaaaHrau. I970 fiHa,qa MaMJraKarHMu3,qa lrxasu,rran axo;ra p!fixarn ]rarryMorJrapnra x!pa fs6ex ru,'rua cfs,raruyavu,'lap coHH 9,2 vu.ranoHnu rauKrrr (nna.[H, Illyunnr !'saq ]a6ex rulu rJ30x,1u nyFaTrrHr{Hr (aHqanuK 3apyp gKaHrr.lu{Hn rI(40n xy'pcaragu. Eaporl, 6y uyxnu aasuQanu aManra orul,tpnur yqyH 3apyp 6farau HMxoHurrrnap Qartrar clnrru 20-30 fis,r lro6attrnuAa ls6ex runuyHocJruru,(a gpurtnnrau aa !s6ex ,rexcuxorpaQxncunn runuryHocnuKHugf re3 puaoxaant6 6opatrau Mycra(r{n coxacfira afi,ranrupran yaran myaa$ Qa4nar,rapx ryQarlan ro3ara Ken,(H.

'Vg6er rlrJnsr.rHr u3oxJrr{ Jlyraru !s6ex xa.n4n rapux}r.qa ,rlyrar renr j4ya,ruaap ou"riln1u. vacu.ra - runuynocnap, jpra aa oanfi uaxra6 j4yovu;rapr Ba yr(HTyBqHnapu, e3yBqnnap, xypHaJrficrnap, nasera Ba uaiupu6r xoAr.Mnapn na !s6ex runnra {nsnr{ynvu 6apva
6upuuuu Mapra Harrp

Takdm krlma turgan, basbb A. Ehmedcanov tamarudan 1926-7 yillard.a tii-

Sez oagr.
Taqdr,m qrlrna turqan, Rilrrn

zilib, ereb grafikau bilen basmala nyyar' lanlan usbu lugat, OzneSrnirl tapfrruvt
boyutga menim taman mdan asash revSde
baslg,atdan islenib, anga mil1.darda yegi material bilen kipeytirilgeni halda, latin graJikast biten 1929 yrlnttl bayda-yaly
b a s ma

/.

Ohmedganov tamanr'dan 1926-

,7

tyzllin, aran grafikasb BIlan Bxsmaqa tajjarlancl;rn ulnu luq;rl, Oznagrnlrl tapgrruvn eojsnca mcnltn tananrnrdan asnslr ravgda ea;qltdan r;lanln, anca rnr'qdarda jaql .materlal Bilon kenojtirllgant halda, latiirgra1r,llarda

g a t aty ar lan

! an i di.
Onsdz

Jblnur\ sa;rda-jaq orsmaqa tajjarlanqan cdi. rlliasb Bllan

l9l9

Luqatnrq su

qad

rr

keclgln cr-

Takdim edilen, baglangrEta U. Ehmedcanov taraflndan 1926-27 yrllarrnda dti-

quvbqa, naglsca, naJdanda tuturiaqlr

Sdz

zenlenip Arap harfleriyle bastma haztrgcirevlen-

BdSi rizbdk
merte negr

Onsijz

Ozbek tilinip izAhli Lugati

"Ozbek Dilinin Agrklamah Sciz-

[alki tarilide biringi

etildi. liilti" Ozbek halkrnrn tarihinde ilk

Qymhyrtjat nasgtansd6.ga qt'rt - dirmesiyle benim redaksiyonum alhnda tagaq srnla konferensljast Betyvga yeni bagtan galtErlp, tcgi5 edl. (Bu ko::ferenslja l9J9 jul- esash bir Eekilde epey bir miktarda yeni malzeme ile genr.n maj ajr'da uolr'o etdl).
runr,

Dir smhnrn Joqluqr sasos sold!'; lanan iqbu scizltik "Oznegr"in

LuSat kdp oKuvgilar Ammesige - kez yaylmlanmaktadr. S6zliik geniE tilgunAslar, urta ve Aliy mekteb okuyucu kitlesine, dilbilimciler, orta o\uvgilari ve okituvgilari, yAzuvgilar, ve yiiksek okul ri[rencileri ve 6!ret-

nigletilerek, Latin harfleri ile 1929 yltntn

tam baErnda bastma haztrlanmrg idi.
Ozbekgenin Latin alfabesi ile yazrldrlr ddneme ait Ozbekqe sozliilun "6nsdz" iinden

jurnalistlar, gazeta ye negriyit menleri, yazarlar, gazeteciler, basrn h6dimlari ve <izbek tilige kizikuvgi yayrn gahganlan ve Ozbek diline ilgi barga kit6bh6nlarga mdlcellengen. duyan bUtUn okuyuculara sunulur.
0
zb d k t ilini,J

Bugi.inkii 6zbek yazr dilinin baqhca seslik cizellikleri qunlardrr:

l. ilk hecedeki

lat'4/ses grubunun korunmast

tdg"da|",

bdg

izdhli

lu g ati' nin

"6nsriz"Unden

dilil929-1930 yrllanndan 1937'ye kadar fonetik ve yaztm baktmlarrndan iinlti uyumunun korundulu Kuzey Ozbek diyalektlerine, gramer ve sdz hazinesi bakrmlanndan da Taqkent
Ozbek

ya

t il

"bap", sdg "sa!, esen", ydg- "y a$mak" vb' 2. Qokheceli sozciiklerin sonundaki h$l ve /igl ses gruplannln liV veliV ses gruplanna defigmesi: W agry> a99ik"act",Yl adtrg > ayik "ayr", ET sang, > sarilg"sar:^",W ta$l$.> tdglik "da$h", ET *oli",W tirig > tirik "canh". bitig > bilik "bilgl",W dltig > olik

fl
TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ
3. /a/ iinliistintin dudaksrllagmasr (daha gok
134

135

TURK DILLERI

ilk hecede): ET altt <Ahi,ET ala> dle,ET at> dt"ad",ET ata> Arc,ET ara> dre,ET adak > dydk, bala > bdle, ET baS > briS, barmak > barmdk, oyingdlg
"oyuncak" vb.

Ozbek Alfabesi

4. /r/ iinliisiiniin, artdamaksrl /k/ ve /!/ komgulufu drgrnda, /i/ye deligmesi: ET altm> dldin"once",ET altun> dltin,OT asur> dsir-, pigdk "brgak", fakat bdlilp fb6lkl, kiz [\rz], dgir fifirl, dgiz fkprzl, aygir laygrl vb. 5. /d/ ve /ti/ iinliilerinin, cindamaksrl /k/ ve /gl komqulu$u drqrnda, artsrllagmasr: &a/ lkcjl] "gol", koz fki>zf "gdz", kug lkngl "giig", mangu [mengti] "ebedi", fakat ET bdl- > bol-, ET ril- > ol-, ET tiliim > olim,ET tiis > tLtS "riya",ET tiiz- > tuz- vb. 6. Damak ve dudak uyumlannrn genig cilgiide bozulmasr:
agimd( "aclmak, ekgimek", dte "baba", bdle "gocukluk", dre "ara", bdgli "bafih" , birdw "biri, birisi" , tagri "do[ru", pigd$ "bryak" vb.; boldirmdk "oldurmak" , boyin "boyun", oyin "oyun", buzilmdlS, "bozulmak", suwsiz "susuz", bolim "bolii,m", bukik "bi.ikiik", vb. 7. 3. kiqi iyelik ekinden sonra beliren zamir lnlsinin dtigmiig olmasr: dre- s i-den "araslndan", dte-s i- ge "babaslna", bdgg e-si-de "bahgesinde", to g r i - s i - de "hakklnda", uy - i- de n "evinden" vb. 8. ilk hecedeki kapah /e/ iinliisiiniin korunmasr, /e/ tinltstiniin de I ly e deligmesi : edi > i ge "sahip", i I "halk", elt- "iletmek", erte "erken", bdr- "vermek", kege "gece" vb; ek- > dk-, er > ir "koca, erkek", eski > eski, et > it, etek > etek, kil- "gelmek", kerek > kirek"gerek" vb.
slovar', Tagkent I 989. AnounAglt.A,Nov, R., Russko-uzbekskiy slovar, Moskva 1954.
U zbeks Rus skiy

Aa E6 Bn

fr

Iu
Ee Ee

)Kx nc j
3s
I/In

a 6 e e d e d

&,a JIn Mu b Hu v oo g fln d d,ye PP

ye;yo
Cc

.n I .tut m ylrrbtb

I{q III nr

Lt

I
$
I

w
b

o o,e bb 3e 3 n P IOlo n p r

0rd

yu ya

Tr
YY

itn
Kx

s z u i il y rkIIq

mt

65fl.s.fl

oO Xx

1l u,ti KK FF 6 f

YY t
ry

o, ti
B
b

x b 4ts

Xr

r
4

FAzILov, E., Ilzbek Tilining Tarifiiy Morfologiyast, Tagkent 1965' 1945' GABAIN, A. v ., Ozbekische Grammatit, Leipzig-Wien Gunnar, The (/zbe! Dialect of Qitich (Russian Turkestan)'
JARRINc,

Ltnd

-,
t
I

KEMAL,

193'1. Lund-Leipzig 1938' Uzbek Texts from Afghan Turkestan with Glossary' Tamdn Ilzbek Tili, Tagkent 1957' Fahri, vd.,

Sdzirgi

KoNoNov, A, N., Grammatika sovremennoSo uzbekskogo literaturnoSo

yauka,Leningrad 1960.
i
J

MRuvur, Nizamettin, Ertulrul YeueN,

Tiirkge- Ozbekge

dzbekge -Ttirkge

I I
;

'

Siizliik, Tagkent 1993.

t
!

Azlzov, O., Z. Rizay eva,

ko

MA'RUFov, 2.M., Uzbek tilining izdhli lu$ati,I-II' TaEkent 1981' MIRZAYEV, M, vd., UzbekTili, Tagkent 1966' Olvnz, Zuhal, "Ozbekler ve Ozbekqe", Qa\dag Tiirk Dili' Sayr 108' $ubat
1997:24-32

AHvAoceNov, Umdr, Burhan llyazov, Ozbekgii-Rusga

BERDAK, Yusuf, Mehmet MAhur TULUM, Siizliik:

Lu14at. Tagkent 1931.

)zbekistan Tiirkgesi-Tiirki-

ReuN, Alo, Basic Course in Uzbek, Bloomington 1969' TaEkent 1959' RESEToV, Y.Y., Ilzbekskiy yaztk, Qast I, wedeniye, fonetika'
RE$ETov, V.

ye Tiirkgesi

/ Tiirkgesi-Tiirkiye

dzbekistan Tilrkgesi, lstanbul 1994.

V.,

Russto -uzbekskiy slovar', Tagkent 1972'

BOROVKOV, A. K., S. F. AKABIRoV, Z. M, MAGRUFOV, A. T. HODJAHANoV, Uzbeksko-russkiy slovar', Moskva 1959.

SJoBERG,AndreF.,UzbekstructuralGrantmar'Bloomingtonl963'

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

$AABDURAUMAwov, g.

136

137

TURK DILLERi

g.,)zbek Salk geu,riltiri Lugati,Tigkent

1971.

TURSUNOV, U,vd., gdzirgi uzbek Acttibiy tili, morfologiya, leksikologiya,

Tagkent 1965.
WATERSoN, Natalie, Uzbek-English Dictionary,, New

york

19g0.

6.10.2. Yeni Uygurca

Urtimgi'de

Uygurlar, biri 8. yljzyrl ortalannda Mololistan' da (745-g40) cibtirii de 9. y'jzytl ortalannda gimdiki iilkelerinde (s50-1250) olmak tizere iki devlet kurmug eski bir Ttirk halkrnrn torunlandrr. Uygurlann biiyi.ik go$unlu[u bugiin ein Halk Cumhuriyetinin Uygur 6zerk Bdlgesinde (Sinkiang eyaletinde) ya$ar. ein'de yagayan Uygurlarrn toplam sayrsr yaklagrk olarak 6 milyondur. Qin drgrnda Kazakistan, Krrgrzistan ve ozbekistan ve Ttirkmenistan cumhuriyetlerinde de uygur topluluklarr vardrr. Eski sSCB'de yagayan Uygurlann toplam sayrsl 1989 sayrmlna gore 262,199 olarak verilmigtir. Yeni Uygurca, Ozbekge gibi, eski Qalatay yazr dilinin bir devamrdrr. Ti.irkoloji literattiriinde "Do!u Tiirkgesi" olarak da anrlan Yeni Uygurcanrn pek gok diyalekri vardrr. Bunlar baqhca iki grupta toplanabilir: Giiney diyalektleri, Kuzey diyalektleri.
Gtiney grubu gu diyalektlerden olugur:

1990'da :,!+u :pr.e:y fqqB .si{l,Li e(ALU,eril oi.lrqg ,,:iry J- y. ; -L .:j- gi.:t,B -'t)f ,o@ra t)L .ua)+ jt 6r& 1 6-J ..J,, dq ;g s;-LU :iti .gLlr:tru .rY;l;"t! 3 ;tiol5
.12LL!

1-1LLl.3

.,r^ lr,i,+ijo Ig !-?-tg 4oc e.r@.4L ;J-+)o i5 @.dJ6 \u)rf nZ*'r-:iid Jlllrii .u :rL)rJ! (j4-', ii[..-'.! .ilt'J c.- .u lir;U .!L))lL+ .Jjc rl 6 rJi .t+3tr !ir,jrL :i!)iJ- g!.]l;d !l+F.) ou$ - .trJu i.Jl

yayrmlanmala
baglanan Uygurca

s<izliiftin ilk sayfasr

Yeni Uygur yan dili Gtiney diyalektleri tizerine kurulmugtur. Uygurca Qin'de 1960'a kadar Arap alfabesiyle, bu tarihten sonra on yrl kadar siiren Ktilttir Devrimi yrllannda da Latin asrlh yeni alfabe ile yazrlmrgtrr. Ktilttir Devriminden sonra ise, 1983'ten beri Uygurlar dillerini yine Arap alfabesiyle yazmaya baglamrglardrr.

Latin Harfli Uygur Alfabesi (Eski)

Aa Bb Dd
Ee

1. Kaggar-Yarkent diyalekti, 2. Hotan-Keriya diyalekti,

Aksu ya da Maralbagr-Karagar diyalekti.

3.

Kuzey diyalektleri Qin Tiirkistanlnln kuzey-dolu ve do[u brilgeleri ile Batr Tiirkistan'da konugulur. Bu diyalektler gunlardrr: 4. Kuga-Turfan-Hami diyalektleri (Qin'de), 5. Tarangi diyalekti
(Kazakistan, Krrgrzistan, Ozbekistan ve Ttirkmenistan,da). Bunlardan bagka asrl Uygur bcilgesi drgrnda kalan qu diyalektler de vardrr: 6. Lobnor diyalekti (Lobnor vahasrnda, earhahk

Ff
Gg Hh

a b d e f

ve Miran'da), 7. Hoton (Busurman "Mtisliiman") diyalekti (Batr Mololistan'da Ubsu-Nur ve Qirgis-Nur golleri arasrnda).

rj
KK

Ii

LI

Tt t i i jcUuutrUtiii'd k k Vv v Ww w I I

s g h b

a b d e f

Mm Nn Oo Po Qq

Rr r Ss r

m n o o q

m n o p e

r s
t v
w

Xx Yy Zz Olq Hq

Kk & ea a
Os o Zz 7,

x y z q h

y
z
E

k
e

TALAT TEKiN. MEHMET

0tIIIBz

138

I39

TURK DILLERI

)ir*t' lu;,.,b d-ii{

'*f

ve lklye defiigmesi: ET taglry> taglik "da!h", ET ang> irik "temiz",Vl sang > siril.< "sarl", W bilig > bilik "bilgi", ET tiliig >
dliik, ET tirig > tirik vb. 3. /r/ iinliistiniin, A5l ve /g/ komqululu drgrnda, /i/ye defigmesi: ET yil> iil,ET ytlan> iilan,ET ytrak> iiralg "rrak" vb' 4. Zamir /n/sinin diiqmesi : a s t - i' da "altlnda", o rn- i- g a "yerine"' otturu-si-da"ortastnda", tiy-i- ge "evine", iist-i-din "iistiinden" vb' 5. Agrk ilk hecedeki kapah /e/ tinliisii korunmast: ET idi> ige "sahip", ET kige "akqam, ET gece", Yl kddin> kiyin "sonra" vb' 6. Kapah ilk hecedeki /e/ tinltistiniin lelye defigmesi: ET bir- > ber- "vetmek", ET beS > beS "5", ET drte > erte "erken", El eF >

2. Qok heceli stizctiklerin sonun daki

l!/

ve /g/ tinstizlerinin /k/

,-il);'t,,3Lj-:;;l J-l^|ts .if..j* r;+ii, -,J-^r *f etJ-.1,r.: lltri ,i y-Jt3 .)}ttri.llj ,,*rF -s6'l ,fiu .G.3, Jf+ _",it .*lf;t* ..5-Jrrt; o!.-r:e; ,olr\-itt ,,sy4'iitf ,6r+iltl;rl ,+,Sb .r.o ;;r;r;ti ;"ki AL))iti,U,s -Zi;;;u t"; ,F.'i \iJ)tf .eo r)ll.3
..5r.:J.i ue-is

,,:irjs$

u;.1;

*.t.3 ,i4';

KiriS Sdz
<

Ons<iz

Uygur tilini1 izahlilg lugiti>nir1

iE.

"Uygur Dilinin Agrklamah SrizUygur dil-yazr

tiiziililEi Uygur ril-yizik tarifiida

tunci l1,itimlifr,

tifii Itilti"niin haztrlanmasr

Mezkur lugetni tii- tarihinde daha ilk kez ele aLnan bir iq.

ziiEte, tilEunaElar, aliy ve ottura Anrlan scizliiliin hazrrlanrErnda dilbidericilik mektepler okutkugiliri, oku- lim'ciler, yiiksek ve orta dereceli okulgugiliri, afibarat, neSriyat fradimliri, lann Ogretmenleri, <ifrencileri, basrn
yazgugi, Sairlar hemde barlik Uygur yayrn galrganlan, yazarlar, gairler ve t i I i ! a ( izi ft l.cu g i kit ab hanlarnirl e ht i Uygur diline ilgi duyan biiti.in okuyu-

et-,El kit- > ket' "gitmek", ET yeti > yette "7" vb' 7. Agrk ilk hecedeki /e/ tinliisii de ld'lye defiqmesi: ET etek> itek,ET esen> isen,ET bezek> biz.ek,ET kerek> kirek,ET teri
> tdre "den" vb. 8. Gerileyici iinlti bqnzeqmeleti: baS+i > biSi "(onun) baql"' yan+i > kaS+i > ftepi "(onun) oni" , nan+i > ndni "(onun) ekme!i", ydni "(onun) Yant" vb.; er*i > i:ri "kocasf',

yacini kanduruE hemde Uygur culann ihtiyacrnr kargrlamak ve Uyedebiy tilini keliplasturug me(set gur edebi dilini standartlagttrmak akilindi.
I

et*i > iti, bel+i > beli vb'

aqu$ > oguk

maglandr. 990' daki Uygurca scizli.i!iin "Onsciz"iinden bir

bcil

iim

Eski SSCB'de konugulan Uygurca ise 1930'a kadar Arap alfabesiyle, 1930-1947 yrllan arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1947'den bu yana ise Uygurca
maktadrr.

Kiril

alfabesiyle yazrl-

Yeni Uygurcarun baghca seslik ozellikleri gunlardrr: l. ilk hecedeki lapl ses grubu korunmasr: agri-, bag, tag, yagvb.

"agrk", aruk > orulg "yorgun", yarul.< > yoruk "tgtk" vb'; etiik > i)tiik "gizme", temiir > tdmiir vb. 9. Orta hecede tinlti daralm ast: bala+lar > balilar "gocuklar", bala+niq > batinirl '!ocu[un",pargala'> pargila-, sal5al+i4 > sakijiirek+im> /i7 "(senin) sakalln", u7ra;-ry > u7rutu{ "karqtlagma" ' j ii r ii g iim "kalbim", s d zl e' g in > s d zlti g iin "konuqun " vb' yawa{ > 10. Sozbaqrndave li, u, ii/ ontindelyl> ljldeliqmesi: juwaS "uslu", yryta- > iigla- "a[lamak", yil > jil' yilan > iilan' ytralg > iiral.< "rak" , yipek > jipek "ipek", yu- > iuy- "ylkamak"' ytigiir- > jiigfir- "kogmak", yiirek > jiirek, yiit- > iiit' yurt >
!

iurt,

"yitmeK'vb.

TALATTEKIN. MEHMET Ouvnz

I4O

I4I

TURK DILLERI

KIRIX SEZ "Zhongguo-nurqun millettin tarkip tap\an, na[ayiti kep a\alige ige bir memlikat." Zhonghua rnillatlirining tarihini, Zhongguo [er millat hel(i orta\ yarat(an. Xinjiang rayoni, tarihtin buyan memlikitimizdiki nurqun \erindax milletlor topluxup oltura\lax(an rayon. Bu (erindax millatler uzun zamanlar muxu giizal keng ziminda amgek \ilip, yaxap kalgan. Ular neqqe ming yilli( uzun zamanlar mabeynide, ezltiksiz halda tajribe
almaxturup, bir-birige tesir kersitip, bir-birini ilgiri siiriip, Xinjiang rayoni we wetinimiz tarihining tare\(iyatiqa orta( tefupe koxkan.

ONsoz
"Qin, birgok ulustan olu$an, son derece gok ntifusa sahip bir iilke." Qin uluslarrnrn tarihini, Qin(deki) btitiin uluslar(rn) halkr ortak (olarak) yaratmrg(trr). Sinkiang bdlgesi, tarihten bu yana Ulkemizdeki birgok kardeg ulus-

lar(rn) bir araya gelip yerlegtikleri (bir) bdlge(dir). Bu kardeg uluslar uzun
zamanlar igte bu giizel (ve) geni$ yerde gahgrp yagaya gelmiqler(dir). Onlar binlerce yrlhk uzun zamanlar igerisinde, ortak bir gekilde tecr0be ahg-veriginde

Xinjiang rayonining mamlikitimizning bax\a \isimliri bilan bolqan siyasiy, i(tisadiy wa medini ala\iliri ang kam digandimu ikki ming yildin
keprak tarih\a ige. Miladidin burunla delitimizning Hen sulalisi Bal\ax kelining xer(i llem jenubidiki keng rayonlarda memuri organlarni tasis \ilqan. 8- esirde delitimizning Tang sulalisi dewridiki mexlur xairi Li Bey Bal(ax
kelining jonubidiki Suyap deryasi buyiqa jaylax(an Suyapta tuqulqan. Bal(ax

bulunup, birbirlerini etkileyip, birbirlerini ileri gdtiiriip, Sinkiang b6lgesi

bdlgesi ve vatanlmrz tarihinin ilerlemesine ortak katkrda bulunmuglar(dlr).

Sinkiang bdlgesinin iilkemizin bagka krsrmlan ile olan siyasi, iktisadi ve kiiltiirel ilgikileri en az iki bin yrldan daha gok (bir) tarihe sahip(tir). Mildttan
once devletimizin Han siilalesi BalkaE gdliiniin do[usu ile giineyindeki genig bOlgelerde y0netim organlart kurmu$(tur). 8'inci yiizylda devletimizin Tang

kolining xer\iy [em jenubiy rayonliridiki Jungqarlar delitimiz Uyrat Mongqullirining koqmen \ebilisi idi. Qine sulalisining Jungqar \ebilisini
tinjitkanliqi delitimizning iqki mesilisi.
KiRiS soz

stilalesi d6nemindeki iinlfi gairi

Li Bey,

Balkag gdli.iniin giineyindeki Suyap

rrma[r ktylsrnda kurulmuq Suyap'ta dofmug(tur). Balkag g0liintin dolu ve gtiney b0lgelerindeki cungar'lar devletimiz oyrat Molollanmn gcigebe kabilesi

"Jogguo-nurgun millettin terkip tapkan, nahayiti kiip ahalige ige bir memliket." Jotlfiua milletlirinfu tarifiini, Jorlguo her
millet fielki ortak yaratkan. $incian rayoni, tarifitin buyan memlikitimizdiki nurgun klrindag milletler toplusup olturaklasft,an rayon. Bu lserindaS milletler uzun zamanlar muSu gilzel ke| ziminda emgek lg,ilip, yasap kelgen. Ular negge min yillik uzun zamanlar mabeynide, dzliiksiz halda tecribe almasturup, bir-

idi. Qing siilalesinin

Cungar kabilesini zatarctz hale getirmig olmast

devletimizin ig sorunu(dur).

lntin ha(lerinin kullaruldt[t

dijneme

ait Yeni uygurca bir kitabm tinsdziinden

Enpa6l, Binnur, "Uygurlar ve Yeni Uygurca", QafdaS Tiirk Dili' sayr: I19,

birige tesir kdrsitilt, bir-birini ilgiri siiriip, $inciarl rayoni ve vetinimiz

tarifiinfu
te

Ocak 1998:25-33.

re(lg,iyatiga ortalg tdhpe koSkan.

flhnzuge-IJygurge Luget; $incia4

$el\

Negriyati 1974.

$inciarl rayonini1 memlikititniznfu baS(a lg,isimliri bilen bolgan siyasiy,

ikki mirl yildin ki;prek tarifl1,a ige. Miladidin burunla dtilitimizni7 Sen sulalisi Ballgas krilinirl Serki hem
cenubidiki ketl rayonlarda memuri organlani tesis lgilgan. 8-esirde ddlitimiznirl
ilg,tisadiy ve medini alal.ciliri et1 kam digendimu

UAMIr TOMUR, Hazirlg,i zaman

1987.

uy|ur tili grammatikisi, (Morfologiya)' Beijing

lvut LnYnv,l, 2., IJygur tili sinonimlirinirl lu$iti, Almuta 1997.

JARRINc, Gunnar, An Eastern Turki-English Dialect Dictionary' Lund 1964'

Tag sulalisi devridiki meghur Sairi Li Bey Ball.ap kdlinirl cenubidiki Suyap deryasi buyiga caylasgan Suyapta tugu$an. Balkag kdlinirl Sergiy hem cenubiy rayonliridiki Cuggarlar ddlitimiz Uyrat Morlgullirinfu ki)gmen kebilisi idi. Qirl sulalisinfu Curl lar kebilisini tincitkanligi ddlitimianirl igki mesilisi.

MALov, S. Ye., Uygars kiy yaak (flamiyskoye naregiye), Moskva-Leningrad

1954.

-,

Lobnorskiy yaa.k,Frunze 1956.

NADJIP,

8.N.,

IJygursko-russkiy slovar', Moskva 1968.

TALATTEKiN. MEHMET

OtIInz A2

143

TURK DiLLERi

Arap Harfli Uygur Alfabesi

Ortada Sonda Yalrn

J J

Sonda Ortada BaSta yalln

6.11. ayafu ltagh

grubt: Salarca

4i

v 4
g

a
e

,$
el_

-4,

,q

s
s,

k
k
o n I

-s

.:J

b
J

el
,L (q
d-

3 '3 3 el
J
J

g>
..>

CJ

6_:

I
,4

J
A
r'!

c
a

m n
h

.;-

x7r
A

r
J

L.

-6
+,
+J c-,

o
CJ

+
L

+
+.'
Y I

o
u

r
.,.

z
t

Y
I

4J
qJ
I,

Tiirkologlarca Krpgak-Ti.irkmen (ta{h) grubuna sokulan (Samoylovig) ya da Yeni Uygurcanrn bir diyalekti sayrlan (N. Poppe, K. H. Menges, O. Pritsak, K. Thomsen, N. Baskakov vb.) Salarca TLirk dillerinin tasnifinde kullanrlan adalg ltaghg cilgiitlerine gcire baglr bagrna bir grup olugturur. Qiinkii olgtit olarak kullan/'an tagltg scizctifti bu dilde tagltk ya da tawh ldagh de$il, tagh bigimindedir. Salarlar Qin Halk Cumhuriyetinin Hstn-ha Ozerk Bcilgesinde ya$arlar. Salarca konuqanlartn toplam saylsl yaklaErk 30,000'dir. Salarcanrn birgok diyalekti vardtr. Bu diyalektlerde O[uz-Krpgak gruplanna tizgti tizellikler bulunur.
Salarcanrn baghca seslik <jzellikleri qunlardrr:

L,

+,.

o u
vb.
e

t
rHr.
J -llt

lll $,

+
L9-

I,

&J
o

+J
q

l. lall

ses grubunun korunmasl:

agrc, bapla-lpagla-, tag, yag-

I
o

J
A

-t4-

A.

i.
!3

6
t,

J
a.t

J ,)
6
1994.

OzrUnx, Rrdvan, Yeni Uygur Ti)rkgesi Grameri,TDK, Ankara

Ozrotgu, Kurrulug, "Modern Uygurca ile ilgili Agrklamalr Bir

KaynakEa,,,

-'

Ti.irk Dilleri AraEttrmalan 1992, Ankara 1992: 155-1.10. "uygurca'nrn Yazr Diri orarak Geligmesi ve uygurca sozriikrer,,, Tiirk

Dilleri Arasttrmalarr, 3, 1993: 167 _\j4.

and Yarkand, Lund 1927.

2. Qokheceli sozci.i[<lerin sonundaki l$l ve /g/ tinsi.izlerinin dtigmesi: ET agry > dci "acf', ET sarry > sdn lsari lsdrd "san", W ulug > ulh lulli luli":ulu",El kiigliig > kuSli "g[iglii", ET kigig > ftlpi "kiigiik" vb. 3. Asli uzun iinliilerin kimi cirneklerde korunmasr: dci"acf'o agtfr- "actkmak", ottn "odun", 6gul3 "ocak", putab "budak", sdrt 'lsafl", ydnina "yantna", vb.

RAeUETTE, G., English-Turki

Dictiottary Based on the DiaLects of Kashgar

,i

4. Zamir /n/sinin korunmasr: tasinda "dlglnda", isinda "iginde", ydruna "yanlna", ilinda "{intinde", sustnten
f i.
,]

SHAw, Robert B., A Sketclt of the Turki Language as Spoken in Eastern Tur kistan ( Kdshghar and Yarkantl). Part II. Vocabulary, Turki-Engtish,
Calcutta 1880.
Scuwa,Rz, Henry G., An Uyghur-English Dictionary, Washingto Uygurge -genzuge Luget; ginciaq Helk Neqriyati 19g2.

1992.

i t

Uygur Tilinfu izahtitl. Lugiti I: A-p. Milletler Negriyatr, pekin, 1990; II: T_H.

"suyundan" vb. 5. Uzun ijnlijlerden sonra gelen ltl ve lgl iinstizlerinin korunmasl. dtm "odun", puta[ "budak", tota[ ltotd$ ltottb" dudak", agfu-Iagifi- "acrkmak", 1gfu Iagufu Iogafu"ocak" vb. 6. Srizbagr itl foneminin korunmasr tag,tolgos "9", timur "demir", tegiifi lteSu! "delik", tdve o'deve" vb.

TALATTEKIN. MEHMET 6TUNZ V4

Pir b(istr vumip, ninsur
viymiS. Nene
vumiS. A4t l1.tz' iSki vumig.

145

TURK DiLLERI

Pir lgrune bar gufuga

Yo|t

6.12. ayakldagh (Opuz) grubu OSuz grubuna $u Ttirk dil ve diyalektleri girer: Ttirkmence, Azeri, Tiirkge, Gagauz Ti.irkgesi, Horasan Ttirkgesi, Harezm O[uz

pir ktane yoh kuhuga viymip. Bar gufune tafieq e'mip.

gufune tayjerl e'mimiS. Yob giifii kilenmig. Bar g,ufuga siit'ga viymiS, pilmal.t viymis. Yoll kufuga yucica viymis, arwt kdten viymig. Mune viykutane yol.t kufu yiriginta teySin sa$mmiS. Bar gufune suguda yatrmr;. Ruzurti pula biymiS, tonzt yorganne dt'ip
ptymtf , ciceh yatuhne

lpy

biymrs.

Yagh bir kan-koca varmt$. Onlarrn iki krzt varmrE. Krzlannrn birini zengin kocaya vermiEler. Oteki krzlannr da yoksul kocaya vermi$ler. Zengin damada izzet-ikramda bulunurlarmrg. Yoksul damada iltifat etmezlermig. Yoksul damat (bu duruma) Uziiliirmiig. Zengin damada srit, gay, yaflr ekmek verirlermig. Yoksul damada bulday gayr, yulaf lapasr verirlermig. lgte bundan dolayr yoksul damat ytirelinde kin beslermig. Zengin damadr ocakbagrnda yatlflrlarml$. Altlna minder serer, ipek yorgan <irterler, gigekli yasnk yerlegtirlermiq.
Salarca metin (Teni{ev 1964'ten)

diyalektleri. Bu grup sozbagr i\/ foneminin geligimi ile asli uzun iinliilerin durumu olgtit ahnarak ve her iki dzelligi igeren *kdl"kalmak" eylemi anahtar sozciik olarak kullanrlarak gu dort altgruba aynlabilir: L kdl- altgrubu: Harezm O$uz diyalektleri; 2. gAl- altgrubu: Tiirkmen yazr dili; Truhmen diyalekti; Horasan
diyalekti;

dili; Kagkay ve Eynallu diyalektleri; Tebriz diyalekti; Kerktik ve Erbil diyalektleri;Dolu Anadolu Azeri
diyalektleri. 4. kal- altgrubu: Ttirkge, Gagauz Ti.irkgesi.
Div anu Lu g at i' t -T urk' ten 22 Opuz boyunun adl an ve dam galan

3. gal- altgrubu: Azeri yazt

KAKUK, Zsuzsa, "Textes salars", Acta Orientalia Academiae Scientiarum

Hungaricae, XIII, l-2, 196l: 95-1 17.

-, -,

"Un vocabulaire salar", Acla Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae,

XIV,2, 1962:173-196.
"Sur la phonetique de la langue salare", Acta Orientalia Academiae S cientiarum H un garicae, XY, 1962: 1 61 - 17 2
Studies, XVI, 3-4, 1953:438-477.

Poppr, Nicholas, "Remarks on the Salar Language", Harvard Journal of Asiatic

PoTANIN, G. N., "Sobraniye slov salarskago nareEiya (Co6panie cnonr

uaptuir)", Tan gut s ko - t ib e t s kay a okraina Kitay a i t s e ntral' naya M ongoliya, //, Sankt-Peterburg I 893: 426-434.
canapcKaro

LIN LIANvUN, Sala-Han, Han-Sala cihui. Zhdngu6 Shaoshi Minzrt Yilydn

Xilii Cidian

C6ngsha. Chdngdu: Sichuln Mfnzri ChtibanshB, 1992.

TENI$EV, E. R., Salarskiy

yaak, Moskva 1963.

-, -,

Salarskiye teksn, Moskva 1964. Stroy salarskogo yauka, Moskva 1976.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

146

147

TURK DiLLERi
Giiniimiiz Ttirkmen giirinden bir 6rnek:

6.12.1. Ttirkmence
Ttirkmen adr ilk kez Kaggarh'nrn siizliifiinde geqer. Kaggarlt Tiirkmen ad:rlr Oduzetnik adr ile eqanlamlt olarak kullanrr. Tiirkmence bagh bagrna Oluz grubu Ttirk dillerinin Dolu kolunu olugturur. Batr kolunda ise Azeri, Tiirkge ve Gagauz Ttirkgesi
vardtr. Tiirkmence bugiin baqhca Tiirkmenistan Cumhuriyetinde konugulur. Ttirkmenistan drgrnda Ozbekistan, Karakalpakistan, Kazakistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu'nun Stavropol biilgesinde de Tiirkmence konugan topluluklar vardtr.

'PATUAP 6apr ypnp ar-sulbtr r\'JLTpr .Fya,rep ryn aeK rH3napbrMa f,pauap.
Ear.nap.n,a
.D,erlHsAeH eaycftaH n st.nairstlr exrrep,

YARAsAR

Ea..rep 3rreK Ay3nepuue spauap.

Bdglarda bdrk urydr dl-yaSil giiller, Giiller giil dek gtzlanma yararar.
Deryizden civilsyEn mtldytm yeller,

,Fonruuna rarHacbrH roHubr ta6arnap, Asap vexnn, erJreH[recnH ra6ax;rap, Ar rynqarga, aK rylu s,rbr 6e6eKxep, Ar ry'e f,Jbr y3napbrrra fipauap.

Yeller epgek dilzlerime yara$ar.

BahEelerde parhyor al-yeqil

giiller,

Gtiller gi.il gibi (olan) krzlanma

yakrgrr, Denizden esen hafif yeller,

Eski SSCB'deki Tiirkmenlerin toplam sayrsr 1989 saytmtna gcire 2,718,297 olarak verilmigtir' Bu sayrya lran (590,000), Afganistan (330,000),Irak, Suriye (243,O00) ve Ttirkiye'de (92'000) ya$ayan Ttirkmenler de katrldrlrnda Ttirkrqence konuganlann toplam sayrst yaklagrk olarak 4 milyonu bulur. Tiirkmence daha 18. ytizyrlda yazt dili olmultur. Bu ytizyrlda yetigen tinli.i Ttirkmen gairi Mahdumkuh giirlerini, bilindili gibi, kendi Ttirkmen diyalekti ile stiylemig ve yazmr$tl. Ancak Ttirkmencenin yazr dili olarak geligmesi sovyet Devriminden sonra olmuqtur. Ttirkmence 1928'e kadar Arap alfabesiyle, 1928-1939 yrllarr arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1939'dan beri de Kiril asrlh alfabe ile yazrlmaktadrr. Ttirkmencenin birgok diyalekti vardtr. Bunlar iki biiytk grupta toplanabilir: l. Teke, Sank, Salrr, G<iklen, Yomud, Ersan vb;2' Nohur, Anav, Eski, Suhn, Arabagt, Ktrag, Qandtr, Mukn, Hatap, Bayat, Qeges vb. Bunlara Kuzey Kafkasya'da Stavropol btilgesinde konuqulan Truhmen diyalekti ile iran'da konuqulan Horasan Ttirkmencesini ve $zbekistan'rn Harezm brilgesinde
konuqulan HarezmOfuz diyalektlerini de katmak gerekir'

ler.q,e 6ynyr ofiHan, f,rMbrp rraH,[,a, flJar.na'r, uHpHH co3.Tep 6o,rca raxal1a, f ruu 3aAbl repveK flrrbr xaxaH.la CesuH luaxblp re3nepHHe rpauap.

Yeller kurak ovalarrma yakrqrr.

Ttirkmen Alfabesi (Kiril)

Aa E6 Bs

JIn

6
I
?o

b
V

Mv
Hn' Hq

,um
HN

rtl

Xx

IIq
Vq III u III ur

fr

Aq
Ee
-be

Oo dd e e,ye Oo IIn dyo

Xx uac
3s
3Z
Mvi

)Kx

Jtc

Pp Cc

4rJ oo oo np pr
CS

x h,b 4ts u9 w$
t4 7r'
u
b

$g I

bt, bIu

br
ee

e,e

ir.n

ui ily
rck

Tr
Yy Yy

Kx

o6

mt yu vii 6f

3g
IO ro

n
I

yu
ya

f.s

Tiirkmencenin baghca seslik cjzellikleri gunlardrr: l. Asli uzun tinli.ilerin sistemli olarak korunmasr:

at"ad", iit

TALATTEKiN. MEHMET

6UINZ

I48

t4s rUnr oillEni

> oka-, AT *bdyu- > gl tdriibaya- "zengin olmak", ET semri- > semre- "semirmek", > dtire- "meydana gelmek" vb. 8. Ad k6k ve govdeleri sonundaki yuvarlak lul ve l]ijtl tinliilerinin ll ve lilye defigmesi: W tolu [t6lu] > ddh"dolu, dolmug", tolu >

"koca", glz "krz", il *halk", "giiE" < *kilg vb.

t7t "ateg", e

ddrt "4", fig "t)c", giiyg

ii/ linltilerinin de /e/ye de[iqmesi: W

ol.<t-

dili gmesi : bl I *bel" < * b A L ll "halk" < *Al, ir "erken" < *dr, iy- < *y6- "yemek", diy- <x152. lJ zun kapah i6l tinlti sttnti n
/-rl y

"demek" vb,

iki tinlii

3. Asli uzun {inliilerden sonra gelen /p, t, h, k, g/ tinsiizlerinin arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: gdp, gdbr

"kabr"; ot, 1dt "ategi"; dk, ddt "akf'; gtik, gdger- "gcilermek";
giiyg, giiyci "gticti" vb.

doh "dolrJ", ET kudug > guyt "kuyu", ET ulug > uh,ET kilgliig tkfrgliigl > giiygli,ET dliig> 6li, sevgil> stiygi "sevgi" vb' 9. Sozigi /st/ ve /ts/ iinsiiz giftlerinin /99/ye de[igmesi: araqqa

*t rr& )

Mahdumkuh Divanr'ndan

"temiz" <F. areste, a;;trtn"gizlice" < *asttln, de5;dn "destan" <F. destdn, uggat <F' ustdd "iistat", ya;yk < yastu( "yastlk", tuttag "tutuklu" < tutsak, /ligge "ttitsti" < tiitse,yasry <yatsry

A+,ajnJ,*tc.)l r*Qae/ LlYr/..;

.{a tEr.f ,!)rtl t>.rJ./
) li ) UruQ

r4ttJijb<yj/

Turgil Diydiler Bir glce yanrdtm tinirl ydnnda bir t4rt ath gelip turgil diydiler
Sabar birmez sa1afursat cdytnda Sol yerde Erler bdr gdrgil diydiler.

"yatsl" vb.

Ttrkmen Alfabesi (Latin)

AaaaJj Bb b b Ji Cc c c Kk

Kalk Dediler

t'r7 t i

/ ).t 4 tre{^lJ "e*U!!

clal t

QE a s
Dd Ee Aa Ff Gg Hh ir d e (i f I h i

Ll
Mm Nn
NIR

;Jffi
,,Haber o yerde

?j,T[i-',::H;:-'*'

uerniez sana rrrsar ycinunden

l6F

yifitler var, gcir" dediler.

4. lzl foneminin dtiimlii diglerarasr l7/ye, /s/ foneminin de otiimsiiz diqlerarasr /g/ye de[igmesi: ;d4"saz", ;t1- "sezmek", Eoz, gnv "su" vb, 5. Sozbagr lkl foneminin lglya deligmesi: AT 'rkaL > gal"kalmak", AT *l5,lz> glz,ET kork- > gork-,ET kuS > guS vb. 6. Sdzbagr /t/ foneminin ldlye deligmesi: AT */af > daS "tag", AT *tln- > dln- "soluk almak", AT *rirr > dlS,ET toguru >togn > do{n, AT *tdrt > ddrt, AT xtuz> dil<, AT *tt$ > dtiy{ "riiya" vb. 7. Eylem kok ve gcivdeleri sonundaki /r, u/ tinliilerinin lalya, /i,

d e e f g h
i

Oo Oti
PP

j c Rr j j Ss ft k $q I I Tt m m Uu nnUtiiin fi q Ww ooYyYr doYyYY ppZzzz

r r ,s s $ ; t t tt u w
v

ALIYEV, A., K. BooRIYnv, Onsga-Tilrkmenge Sozllft, Aghabad 1929' ARAZKULIYEV, S., S. ATENIYAZOV, R' BERDiYEV VE G. SEP.qNOVp.,

19.1.1:

Tilrkmen Ditinirl Gtskaga Dialektolo gik Sdzlilgi' Aggabat' ..Tiirkmen Halk Edebiyatr Hakkrnda'', Regid Rahmeti Aral YUSUF AZMUN,

igin, TKAE, Ankara 1966: 32-83. BASKAKOV, N. A., B. A. KERNIYCV, M. YA. HAMZAYEV, TUTKMCNSKOrusskiy slovar', Moskva 1968.

TALATTEKiN. MEHMET

6rvpz

l5o

I5I

TURK DILLERI

KV? 1I\

BASKAKov, N. A., M. Ya. HAMZAvEv, B. Qenrvl'rov,Grammatika

turkmenskogo yauka, Aghabad 1970,11: 1977

BozKURr, Memet Fuat, "Afganistan'da bir Ti.irkmen Apzt", Tiirk Dili

AraEttrmalart

hllrlr

- Belleten 1978-1979, l98l: 39-79.

Sr;zlilgi, Aggabat 1978.

Qenrvlnov, B.,Tiirkmen Dilini7 Orfuepik

ve S. ALTAvEV, BolSoy russko-turkmenskiy slovar',

1987.

/. Moskva

1986; Il:

;ENELi, ilhan, "Ti.irkmen Tiirkgesi S6zliigii", Tilrk Diti Arasnrmalan yilltfit

- Belleten 1982-1983, 1986:29-84.

HAMZAYEV, M. Ya., S. Alraypv, G. ArAyEV, G. AqiLovA, V. MEScuDov, A. MpnErcelDNEv,Tiirkmen Dilini\ Sr)zlilgi. Aghabad 1962.

qt jTcur YcynyHAaH arnacJldPblHbrx rapra6' Hyp. VHA^ MAnnu AHnnaPhH Ahd'leKronoxl dIYMyMs AH'I-L{hnHK- AhaneKronox{h Ba enaqa Aa rYPK AhnnaphHhH rypxonoxxia enMhHhH rdPLlJbicblHAa io"tt nacbrHbtH iapagurnxacs' 6:l:A:.1', n"u racaAYQH Ael%n (i' nvoaH aH aKryau npooneMnaPA"" rYpK AhnnaphHhH AHncHnHK coFpaQhldcbr :J;"r";;"i-cci'll-ot Aa qox 6eiyx xunap xepYnYp' ycyny Hna eipa"nn^^al' tui"t'*A"rypx4l.n::. p"t"'6nHKa 8a annalarnut"'iO" 6yryn N,eua< o^ap KH, raprx6x hra MaLuFyn onypnap napAa AhaneKTonolKH' u'n"tnupo'"
ga[daq deDilgiliyin inkigaftntn miiasir Dilcililin geligmesinin yontemlerinden merhelesi dilgilik cografiyau fisa- recesi dilcilik alarunrn

AHnqhnhK qopap,unuunniua hHKhr'!aQbrHb't .-Yut1l. ::ll"ntt' hna xapaKreph3a onvhcrhqaAa^ ejl'l:,:,t' xeHHLIr

HauznyBv, M. Ya., S. ALTAyEV, Kratkiy russko-turkmenskiy slovar',

Aghabad 1968.

HANSER, Oskar, Turkmen Manual. Wien 1977. (Ttirkgesi: Ziihal Kargr 6ruzz, Ti.irkmence Elkitah, istanbul 2003.)
MESKUTov, Y, Turkmensko-russkiy ugebnry slovar', Moskva 1988.

TEKiN, Talat, M. Or-vpz, E. CEyLAN,

Z.6ntez,

S. Eren, Tiirkmence-

ile niteleIundan glnis istifade tdilmesi ite [a- geniq Olgiide yararlanllmast dillerin lehge atlasrakterize olunur. indi milti dillerin nir. $imdi ulusal

Tiirkge St)zlilk, TDAD: 18, Ankara 1995.

dialektolojiatlaslarmmtertibivelartnlndtizenlenmesivebdylecede genel dilcilik-lehge\lece de tiirk dillerinin amuii ditgi- Ttirk dillerinin

tik.dialektolojiatlasmtnyaradilmastbilimiatlasrntnyarattlmaslSovyet
SovettiirkologiyaelminingarslsuldaTtirkolojibiliminin<intindeduranen biridir. Son zaduron ri aktual problemlerden biridir. giincel sorunlardan Turk dillerinin dilHeg tesadilf deyil ki, son zamanlar manlarda SSCB'de

6.12.2. Azeri Azeriler ll. yizyrl sonlannda iran'r, Azerbaycan'r, Dolu Anadolu'yu ve Kuzey Irak'r fethedip buralara yerle$en Ofuzlann torunlarrdrrlar. Azerilerin atalan daha Selguklular dcjnemi nde (12.-13. ytizyrllar) etnik ve ktiltiirel bakrmdan baghca iranhlarla kangarak Eski Anadolu Ti.irkgesinden oldukga farkh bir diyalekt olugturmuqlardrr. Azeri lehgesi ile olugmug ilk anonim halk edebiyatr iirtinii Dede Korkut destanrdrr. Bu diyalekt ile yazrlmrg ilk edebi lirtinler de Hasano$u (oliimti 126l) adh bir gairle Nesimi'nin (1369-1404) ve Sivas hakimi Kadr Burhaneddin'in (1345-1398) giirleridir. Azerilerinin en iinlti qairleri ise Hatai mahlasr ile yazan $ah ismail (1485-1524) ve Irak'L Fuzuli'dir ( 1498-1556).

S|Ri.detiirkdillerinindilgilikcolra-cilikalanrnaaity<intemlerle<ilrenilsahesinde fiyasr iisulu ile dyrenilmesi

mesi konusunda gok biiyiik ilerlehiq de tesadiif de go[. bdyiik igler gdriili)r' D\mek meler kaydedilmesi

olarki,haztrdabiitiinttirkdillires-defildir'$uanbtitunTtirkdillicumlehge atlaslapublika ve vilayetlerde diatektoloji huriyet ve bdlgelerde

atlaslanntertibiilemes!'ulolurlar.rrnlndUzenlenmesiileulragrlmaktadtr.
Azerbaycan

Dil Atlast'nrn "Giri9" btiliimtinden

AzerAzerilerin biiyiik golunlu[u bugiin bagkenti Bakii olan

TALATTEKIN. MEHMET OTVNZ fi2

baycan Cumhuriyeti ile iran'da merkezi Tebriz olan Azerbaycan vilayetinde yaqamaktadrr. Giircistan ve Ermenistan cumhuriyetlerinde de kiigtik Azeri topluluklan vardrr. Eski SSCB'de yagayan Azerilerin toplam sayrsr 1989 saylmlna gore 6,791,106'drr. iran Azerilerinin toplam sayrsr ise yaklagrk 6,646,000 olarak verilmigtir. Bu sayrya $iraz brilgesinde gcigebe ya$aml siirdiiren Kagkaylarla Eynallularrn dahil olup olmadrlr bilinmiyor. Kuzey Irak'ta, Kerkiik ve Erbil'de yalayan ve kendilerine Ttirkmen diyen Azerilerin sayrsr da yaklagrk 200,000'dir. Daha ktigtik bir Azeri toplulufu da Afganistan'da baghca Kabil civannda yalayan ve sayrlan 45,000 kadar olan Afgarlardrr. Do[u Anadolu,da, <izellikle Kars ve Ardahan illerinde de oldukga kalabahk Azeri topluluklan vardrr. Azerilerin toplam saylslnln, briylece, kesin olmamakla birlikte, 14-15 milyon civannda oldulu sciylenebilir. Azeri diyalekti ile yazrlmrg ilhedebi tiriinler 13. yiizyrl gibi oldukga eski bir tarihe gitmekle birlikte, modern Azeri yazr dilinin temellerinin 19. yizyrl ortalannda dramaturg MirzaFethali Ahundov'un komedileri (1850-1855) ve 1875'te yayrmlanmaya baglayan Ekingi gazetesinin gabalan ile atrldrlr bir gergektir. Azeri Ttirkgesi 1927 yrhna kadar Arap alfabesiyle, 1927-1939 yrllarr arasrnda da Latin alfabesiyle yazrlmrgtrr. 1939 Mayrs'rndan baglayarak da Kiril alfabesiyle yazlmaktadr. Azeri Tiirkgesinin Azerbaycan'da baghca d6rt diyalekt grubu

I53

TURK DILLERI

Azeri Alfabesi (Kiril)

Eu a

Aa B6 Bs fr Fr

a 6 I e r

v
g

!
d
6,

Ee e ee a e )K:r< J,c j 3s 3 z Muui

Kx K Kx K JIr ,4 Mvr ]l Hu H Oo o Ooo fln n Pp p

rj

blu

r y k g

o p
r

m Xx x n hh h o r{.r u

r oo 6
rilq ry IIIm tu

Cc Tr Yy Yy

c m y y

t
u

ii

f
b h
g

c
$

Azeri Tiirkgesinin baghca seslik tizellikleri gunlardrr: 1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *l.cdl-> gal-, AT xklz> gtz, AT *Er > ir "erken",'AT *b|r- > vir-, AT *6t > od "ateq", AT *69 > tic, O7 xyut- > ud- "yutmak", AT *kfrg > giic vb. 2. Kapah /e/ foneminin korunmasr: AT *El > il "halk" (krq. e/ "el"), AT *Er> ir "erken" (krq. er"koca"), AT *irt > iS, AT xit(krq. et "et"), AT *bEr- > vtr-, AT *b6; > biS, AT *ydti > yiddi ,r7" vb.
3. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, t, k, g/ iinsiizlerinin srrasiyle /b, d, g, !, clye defigmesi: AT *(ap > gab "kap", AT *at > od "LteS", AT *dk> ag "beyaz", AT *kdk > goy "gcik" , AT *kilg

'

vardrr: 1. Dolu grubu (Kuba, Bakii, $amahr, Mu[an

ve

Lenkoran), 2.Balu grubu (Kazak, Gence, Karaba! diyalektleri ile Ayrum apzl,3. Kuzey grubu (Nuha diyalekti), 4. Gtiney grubu (Nahgivan, Ordubad, Tebriz diyalektleri ile Yerevan apzl. Azerbaycan drqrndaki Azeri diyalektleri ise Irak'ta konugulan Kerktik ve Erbil diyalektleri, iran'rn $iraz btilgesinde konugulan KagkayEynallu diyalektleri ve Afganistan'da Kabil kenti civannda konugulan Afgar diyalektidir.

> gilc vb.

4. Krsa iinliilerden sonra gelen artdamaksrl /1.</ foneminin ftlya deligmesi: ET alg,- > a[- "akmak", brak- > burafi- "btrakmak", gtft> gtb- "glkmak", ET ok> oh"ok",ET bukagu> bu[ov "buka!I", ET yol.<aru> yuban "yukan" vb. 5. Stizbaqr /t/ foneminin genellikle /d/ye deligmesi: ET *taa >

l*
TALATTEKIN. MEHMET dan "tan", AT
*/a-rr

oILVqZ

154

155

TURK DiLLERI

> daS "tag", AT *til > dad ,,tad,,, ET tvryak > dtnag "tlrnak", ET tut- > dut-, AT *tilz> duzvb.
A)-r:Jk
-r-!. rryr

10. Srizbagr /r/ foneminin

/ilye defigmesi: ET ralS> irah "lrak",

nlak> islag,yry* > i,rrf vb.

11. Sozbagr /b/ foneminin gu tig sozci.ikte /v/ye defigmesi: ET

Jr-ri

lran Azerbaycarunda Arap harfleriyle yaytmlanan Varhk dergisinin kapalr

bar- > var-, AT *bar > var, AT *bdr- > vir12. Geniz /n/sinin normal /n/ye defigmesi: ET sory > son,ET tary > dan "tan", ET terliz> deniz,ET touuz> donuz "domuz" vb.

)l t
rL!..ir.r cjt+J<-r-J lt-rlrJtn- ri' -"l.lrl::;i:;:l rlL::;!: s, j ! q- )ti, jEa jt n+ aArJ\a _llAOfl il-rl irt4 Jli- tt.l rg-r *!, J:lJr -J:

Azeri Alfabesi (Latin)

6. Srizbaqr artdamak-

/k/ foneminin lglya deliqmesi: AT xkdl- > gal-, AT x(lz> grz,ET

srl

Aa Bb Cc
QE

a a b b c c

*kfrrt> gurd"kurt" vb. 7. Ondamaksi /g/ foneminin her durumda /y/ye defigmesi: ET yl-

kork- > Eorb-, AT

Dd
Ee

ee

Ff
Gg Cg

girmi > iyirnti "20", ET yigne > iyne "i!ne", ET eg- > ey- "epmek", ET teg- > dey-

Hh

k k d d Kk e e Qq q E I I a e Ll f f Mm m m C C Nn n n E E Oo o o hhOti(to

a e Jj

Xx Ir ii

x t i

b I i

Pp Rr Ss Tt Uu Uti Vv YY Zz

P r r

r
s
$

$q

t t u tr i'i i v v Y Y z z

"de[mek" vb.
8. Qokheceli stizciikle-

AguNrov, Ehliman (derleyen), Azerbaycan Halk Yauru Ornekleri, TUrk gevri. yazrsrna aktaran TEZCAN, Semih, TDK, Ankara 1978.

rin sonundaki /k/ foneminin dtiimlii artdamaksrl /g/ya de[igmesi: AT * bdltk > balry "bahk", barmak > barmag "parmak", ET konak > gonag "konuk", AT x6gak> ocag "ocak", AT *kugak> gucag
"kucak" vb.
9. Srizbagr /y/ foneminin diigmesi (genellikle /r/ ve lilden once):

Azerbaycanca-Farsca St)zliik. Tahran 1369, I 144 sayfa. AzlzBEKov, H. A., Aze

r b aydi an s ko - r us s

-.

AHUNDov, R., Russko-ryurkskiy slovar',1 Baku 1928. Russko-tyttrkskiy slovar', II,Baku 1929.
kiy s lov ar',
B

aku 1 965.

BozKURr, Memet Fuat, "Kabil Avgar Apzt", Tiirk Dili Arasnrmalart

Belleten I 977, 197'l : 205-261.

Ythfi

"ince", ET yultuz> ulduz"ytldtz", AT *yilz> iiz"yiz, gehre", ET yiirek > iirek vb.

ET yry > ip,ET yd> iy "koku", ET yigit > igid "geng", ET yilan > ilan, ytrak > irag "uzak", yt;tk > l,slg '1grk" ,ET ylnpge > ince

HousEHoLDEn Jr., Fred. W. ve Mansour Lotnl, Basic Course in Azerbaijani,

Bloomington 1965.
HUsEYNov, H.,Russko-azerbaydjanskiy
1941,

slovar', /, Baku 1940;

II:

1941; III:

IV:

1943.

*
TALAT TEKiN. MEHMET

6u,Ipz

156

157

TURK DILLERI

isuuov, M. i., E. G. AcAyEV, S. M. BEHBUDov, T. M. Euvnoov, N. H. Mriravroov, B. M. TnGyrv, Z. E. HASlyEv,Azerbaycan Dilinin

Dialektoloji Atlasu Bakr 1990.

MrltvtEoov, ismayrl ve Hesret

Liigeti, Bakr
1990.

HESENov, Azerbaycan

Dilinin sinonimler

RUsrsruov, R. E., M. $. $rnelrvrv, Aqerbaycan Dilinin Dialektoloji

Liigeti. Baku 1964. Onucov, A. A., Azerbaycan Dilinin izahh Liigeti,l, Baku 1964:II: l9g0; III:
1983;

donya vb.), Rusya Federasyonu, Arap iilkeleri (Suriye vb')' Avrupa tilkeleri (Almanya vb.), Amerika Birle$ik Devletleri, AvusturalYa vb' Tiirkiye cumhuriyetinde ana dili Tiirkge olanlann toplam sayrsr 50 milyon kadardrr. Bu sayrya Tiirkiye drgrndaki Tiirkler de katrldr[rnda Tiirkge konuganlann toplam sayrsr yaklagrk 60 milyonu
bulur.

IV:

1987.

2,8, lBr'
Ti.irkiyede Latin

Onuornv -+ Onucov Onuornv, A., Russko-azerbaydjanskiy slovar',1, Baku

1978.

197

l; ll: l9j5: Ill:

Onuorsv, A. G., S. D. MELiKov, A. A. djanskiy slovar, I, Baku 1956; II: 1959.

EFENDiyEV, Rassfto- Az.erbav_

harflerinin kabultinden iki ytl

sonra, 1930'da Gazi

Ozronqu, Kurtuluq, Elementary Azerbaijani. California / istanbul 2000

SONMAz, l1tq, Untersuchungen zu den aserbaidschanischen Dialekten von Qaradag, Mugan und Ztincan, Pontus Verlag, Gcittingen 1998.

Mustafa Kemal'in
Sadri Maksudi'nin

$iRELiyEV, M. $., E. V. SEVoRTvAN, Grammatika azerbaydjanskogo

Tiirk Dili igin adlt

kitablna kendi eliYle yazdr[r sunug

yaz*a, Baku 1971. TuNe, Osman Nedim, "Ebi Verdi: iranda, Bir Tiirk Diyalekti',, Tiirk Dili Aratnrmalan hlltgt - Belleten 1984, 1987:215-245. 6.12.3. Tiirkge

Ttirkge, bugiin baghca Ti.irkiye Cumhuriyetinde yagayan Ttirk halkrnrn konugtu[u dildir. Bu dil, 11. yizyrl sonlanna do!ru Anadolu'yu fethedip once Selguklu devletini (11.-14. yy.) daha sonra da tig krtaya yayllan Osmanh imparatorlu[unu (1299-1920) kuran Oluz Tiirklerinin dilidir. Tiirkler, cizellikle imparatorluk dcineminde,

Anadolu ve Rumeli'deki Rum, Ermeni, Ktirt, Arap, Fars, Laz, Qerkes, Arnavut, Bognak vb. gibi ttirli.i etnik gruplarla kangmrglardr. Tiirkge, Tiirkiye Cumhuriyeti drgrnda gu iilkelerde de konugulur: Krbns, Balkan i.ilkeleri (Yunanistan, Bulgaristan, Make

Millihisiledilarasmdakiba(gokkuvvetlidir.DilinmilltveZenginolmasL mitli hissin inkisafinda basltca miiessirdir' Tiirk dili' dillerin en

iSlensin' zenginlerindendir; yeter ki bu dil, Suurla

f-17
lundan kurtarmahdtr'

Tark milleti' dilini de Ulkesini ve yilksek istiklillini korumasmt bilen

r
b

y ab anc t dille

oy unduru

TALATTEKIN. MEHMET

0txIBz

I58

159

TURK DILLERI

Anadolu'da Selguklular doneminde (13. yiizyrl sonlanna do!nt) yazr dili olan Tiirkgenin birgok diyalekti vardr. Bunlar baghca

grupta toplanrr: Anadolu diyalektleri, Rumeli diyalektleri. Anadolu diyalektleri de kendi iginde baghca gu altgruplara aynlrr: Karadeniz diyalektleri, Dolu Anadolu diyalektleri, Orta Anadolu diyalektleri, Batr Anadolu diyalektleri. Ttirkge 13. ytizyrldan 1928 yrhna kadar Arap alfabesiyle yazrlmr$tlr. 1928'den beri de Latin asrlh yeni alfabe ile yazrlmaktadrr. Tiirkgenin baqhca seslik ozellikleri gunlardrr: 1. Asli uzun iinliilerin krsalmasr AT *bdr > var, AT *kdl- > kal-, AT *ktz> hz, AT *k6g > geg, AT *tlS > dis, AT *6tury > odun, AT *69 > riQ, lT *kiig > gilg vb. 2. Asli uzun iinliilerden sonra gelen /p, t, g, B, k/ tinstizlerinin iki tinlii arasrnda srrasiyle lb, d, E, g, clye deligmesi: AT *kdpa > kaba, AT *kepe > gebe, AT *dt > ad, AT *tdt > tad, AT *6t > od "ateg", AT *dqtk-> actk-, AT *kEge\ gece, AT *kilgak> kucak, AT *dkar- > adar-, AT *bdhr- > badr-, AT *kdker- > gd{er- vb. 3. Geniz /g/sinin normal /n/ye degigmesi: ET bu1> bin, buryal> bunal-,ET c;r1 > cin,ET sorJ > son,ET tarl > tan,ET terliz> deniz,ET yallt> yeni vb. 4. Srizbagr /t/ foneminin /d/ye defiqmesi: ET taS > dry, AT xtE> de-,ETnl > dil,ETiS > diS,ETtur- > dur-, AT */rJ > diis vb. 5. Scizbaqr /k/ foneminin /glye deliqmesi: ET kel- > gel-, ET kdqe > gece, AT *kdt- > git-,ET krir- > grir-, AT *kilz> giiz vb. 6. Scizbagr /b/ foneminin gu iig scizctikte /v/ye deliqmesi: ET bar- > var-, AT *bdr > var, AT xbEr- > ver7.W b1l- "olmak" eylemindeki scizbaqt /b/ foneminin diigmesi: bdl- > ol8. Yiiklem baflayrcrsr g<irevindeki ben zamirinin -tml-im, -um/-ilm ve biz zamirinin -tz/-iz, -uzl-iiz bigimlerine deligmesi: -ben>EAT -ven> -vem> -em> -im, -biz> -viiz> -iiz/-uz, -izl-tz

iki

9. Qokheceli s<izciiklerin sonundaki lp,t,9, k, k/ iinsiizlerinin iki tinlti arasrnda lb, d, c, [/ye defiqmesi; gorap, gorab-4 gegit, gegid-i; afiag, adac-t; bryak, brya!-t; kiirek, kiired-i vb'
Beucuodlu, Tahsin, Tilrkgenin Grameri,
1974 (Ankara 19862).

DgNv, Jean, Grammaire, de langue turque, dialecte osmanli,Patis Dili Grameri, Qev. : Ali Ulvi El6ve, lstanbul 1941-531 DEVELLIo6LU, F erit,
O s manlrc a

l92l' lTilrk

-T iir kg e Ans i klop

dik

LA g at,

Ankar a e 7990'

ERGIN, Muharrem, Tiirk

Dil Bilgisi,lstanbul

1980.

KoRNFLIT, Iak\in, Turkish, London 1997.

$. SAMI, Kdmus-t Tiirkf,istanbul l3l7-1318. Tiirkee Sdzliik TDK 1945 (+)'

Tiirkiye'de Halk A{andan Derleme Sdzlildti I-XIL TDK' Ankara 1963-1982'

6.12.4. Gagauz Tiirkgesi

Ttirkge konugan Hrristiyan Gagauzlar bugiin baqhca Moldavya Cumhuriyetinin giiney bSilgesi ile Ukrayna Cumhuriyetinin Odesa bolgesinde yagamaktadrrlar. Eskiden Besarabya adr verilen bu btilgeye Gagauzlar 18. ytizyrl sonlan ile 19. ytizyrl baglarrnda kuzeydolu Bulgaristan' dan gog etmiglerdir. Eski SSCB'de yagayan Gagauzlann toplam sayrsr 1989 sayrmrna gore 197,164'tiir' Moldavya drqrnda, Bulgaristan Cumhu-

riyetinde yaklagrk 5.000 kadar Gagauz yaqamaktadr. Kazakistan Cumhuriyeti ile Orta Asya'da da 1908-1914 ylJ'lan arastnda Besarabya'dan buraya grigmtig kiigiik Gagaguz topluluklarr vardrr.
Gagaguzlann toplam saylsr, btiylece, 200,000' i gegmektedir' Hrristiyan Gagauzlar adlannr btiyiik bir olasrhkla Selguklu sul-

tanr

Keykavus'un adtndan altrlar. II. Keykavus 13' ytizyrl ortalannda Bizans imparatoru Mihail Paleologus'un isteli tizerine Bizans'a yaprlan Slav akrnlannr durdurmak iizere Balkanlara Anadolu'dan birkag bin kiqilik bir kuvvet gondermiqti' Keykavus'un

II.

TALATTEKiN. MEHMET

6I-|/EZ

160

161

TURK DILLERI Bilk

gcinderdi[i bu Selguklularrn din de[igtirerek Hrristiyan olduklan,

Keykavus adrnrn da zamanla Gagauz bigimini aldr[r sanrlmaktadrr. Slav ortamr iginde Hrristiyanhfir kabul eden Gagauzlar zamanla Bulgar, Romen, Slav vb. gibi ttirlii etnik gruplarla kanqmrglardrr.

Kr
Masal gibi gelir,
ama masal

diyildir...

Sovyet Tiirkologlan (Baskakov, Pokrovskaya vb.) "Gagauzca"yl "dil" saymrglardrr. Doerfer'e ve baqka Batrh Ttirkologlara
gcire ise " Gagauzcd' Tiirkgenin Rumeli diyalektlerinden biridir.

ba dedti, ifitiyar kauggu-piyetgi, bizim fialhmtan o derin gegmig zamannan igin neler aklmda tutersm. Nendan biz gekileriz? Kintmis -Annatsana,
bizim dedelerimiz? Nenda, nice yasamrglar onnar?

yilna kadar Gagauz Ttirkgesinin resmi bir alfabesi ve yazrsr yoktu. Bu tarihte Moldavya SSC Yiiksek $ura Bagkanhlr Gagatz Tiirkgesi igin bir alfabe dtizenlemigtir. Kiril asrlh olan bu alfabede yalruz 16/, liil ve /e/harfleri Latin (Alman) alfabesinden a1957

Ae, dostlanm, bizim halktmrun kijk-senseleleri yeskiden, pek yeskiden gtkaceklar. )le yeskiden, ani unuduler sansora da hig inanamarsmtz, ki ne gok

ash isler olmuSlar, deycez iki bin yildan zeyede geri o goktanh Tilrk-oguzlarda, angtlan peyda olmuglardr yeski Altaym legendah yerlerinde o zamannar'

Itnmtqttr

Biiyiik Bozkrr
Masal gibi gelir,
ama masal

svvx

Kbrp .

delildir...

Macal rH6rr re.rrp,

ailra uaca.r ,'lrrii,rAup.

..

-Anlatsana, zamanlan igin neler akhnda tutarsln. Biz nereden geliriz? Kimmig bizim
dedelerimiz? Onlar nerede, ne ktdar yagamlglar?

be dedi, ihtiyar kemancr, bizim halkrmtzln o derin gegmiE

ltxrltap Kayurly-nltetttll, 6ll' 3aMaHHapbI lltlIIII }le.ndp ar.rlrrrrrAa ryr3pcritt. I Iiitt/(iitt (rrrs 'tcl<lt.rtcplt;? I(rtuIrrru 6lrgrru AeAeJrepMII3? IliirrAa, llt>itii iiatuauuu.lap
Ad,qy, - AHnarcaua, 3ll[r xa.qKbrMbl3blH o /q,epI{l{ reqMllul

6a

Erkacaktrr. Oyle eskiden

Ee, dostlarrm, bizim halktmtztn k<ikii, silsilesi eskilerden, gok eskilerden

ki onu unuturlar, bundan sonra

da hig inanamazstntz, <ince,

ki ne gok gergek igler olmug, diyeceliz, iki bin kiisur yrl

o gok eski

zamanlarda eski Altay'rn efsanevi yerlerinde ortaya qtkan Turk-Oluzlarda.

ouna;l?

MaHHap. Macan ru6n lelei'<eri. aMa Maca"n ;1lriil4llir. . . <6ttp nautrrJrap Baprvrbrur... 6rrp nartr,rr.nap iioxvyut...>. Eo.n:i qexeAlrJrep caHcbr 6nglru MacaJlJrap. E, 6drr a?i 6o"'ri ,texeAeiinm, aMa acJrbr rn6rt rru,reprr aurra4aiisrr"r.
Gagauzca bir romandan

aHrr yIIyAy,l3p IxaIIcopa Aa xrrtr r(II Ilc -r.rHaIraMapcbrlrbr3, tror( acJrbr rrurndp oJrMyurJrap, leii;i<es, rrxlr 6rut iir,r.qaarl :cc;1ri repu o troKTaHKbr Tjiprt-orya.napAa, arrrbr.rrapu rreii4a onMyunapAbr ecxn A.nrariuu .qerelrAaJrbr epneplrrAd osu-

- Ee, AocTJIapbtM, 6usllrtr xaJII(blMbI3l,ltt Jrcprr ecKr.rAdx, nex ecxnAdu .luxa>i<9rrap. O.r?i ecxrti.iiu,
tioli-cegce,rc-

. Moldavya ve Ukrayna'da konugulan Gagauz Tiirkgesinin iki diyalekti vardr: 1. Orta diyalekt ya da Qadrrlung-Komrat diyalekti,

ilk sahrlar

2. Giiney ya da Vulkane$t diyalekti.Yazr dili orta diyalekt iizerinedir. Gagauz Ttirkgesinin baghca seslik tizellikleri qunlardrr: 1. Asli uzun iinltler bazr siizciiklerde korunmuttur: dC "a9", drt "yaban attsl", art"ard", AT *bErii> beri "beri", AT *kdrii> gEri "gei", AT *l<frr > kdr "kaf" AT *lgdz> kaz"kaz", AT *l.c6r > k6r "kor", AT *toru > daru "doru", yertn "sabah", AT *yilr1 > iln

"yiin'l vb.

TALATTEKIN. MEHMET 6LMEZ

162

163

TURK DTLLERi

dgret- > ilret-, rigsiiz > iistiz "oksiz,,, ogiin- > frn_, cigey > tive "iivey" sagr > sdr, sagl* > sal*, soguk > sfik, sog_ > sii_ "sri!mek", sdgtit > sfrt, si;yle- > s6le-, sdyiin_ > siln_, yogurt > ylirt, yugur- > yilr- vb. 4. Sdzbagr lyl foneminin diigmesi.(genellikle /i/ onnnde): yiigsek > ilsek, yiigstik > risilk, yiik > tik, yilry > frn, yiirek > uru"k, yiiz> iiz "yiiz, gehre", yilz) tiz"100,', yiiz- > iiz-, yiiziik> iiziik
vb.

"baflcr", bahis > bas, begen- > ben-, brigrek > bilrek,.b6brek,, briytik > biik, degil > dft, degis > d;rr ,.aegig me,,, dog_ , aA-, aA;g_ > dil-, gr)vde > gilde, gogiis > gfrs, kdy > kfr, ogren_ > ilren_,

ertesi > yertesi, emir > yemir ,,emir, hepisi > episi > yepisi, hesap > esap > yesap, esir ) yesir, ev > yev ,,ev,,, iftira > ytfttra, insan ) ymsan, rcla- > yula-, $m- > y$tn-, iiziim > ytizilm vb. 3' ses gruplannrn btiztirmesi sonucu uzun iinliilerin orugmasr: agu> dz, agla- > ala-, agn- > dr-, asagt> a{A, bagct > bdct

2. odtinglemeler de dahil ormak iizere, scizba grnda /y/ triremesi: ET ek- > yek- "ekmek',, ET el > yel *yabancf,, eri_ > yeri_,

"laztm de[il", lEam lafedeyira "konugrnamlaztm", annader cenk lgin "savagr anlatryor", usak gek etti dlamd "gocuk aplamaya bagladr", laflanmslar gitme "gitmek iEin anlaqmrglar", biz gdrdilk, ani yavas iSlemekten var nice g4ri kalalm "Yavag gahgrnca nasrl geri kalaca[rmrzr gordiik", yoktu nice gitsinner "gidemiyorlardr", tutunduk yeniyce iSe, neginki yeskiycesine biln yok nanl yasama "Buguin eskisi gibi yaqamak miimkrin olmadr[r igin yeniden iqe girdik' vb. vb.

Gagauz Alfabesi

5. Onses /h/ (bazen igses) tinsrizrinrin driqme si: hafta ) afta, haklkat > akikat, hani > ani, hagan > agan ,,ne zaman,, hangt > angr "hangi", heva > ava, anahtar > anatar, pahatt ) pdlt, sahib_i > sdbi "sahip" vb. 6. /a/ ve /u/ iinltileri arasrndaki lpl ve lvltinstizlerinin dtigmesi: avu7 > aug, agil ) avul > aul, bogaz> buaz, sogan > suen, kavun > kaun, tavuk > tauk vb. 7. lnU > /nn/ benzegmesi: anla- > enna-, dinlen- > dinnen_. onlar > onnar, yanlry > yannry vb.
Gagauz Tiirkgesinin en onemli rizelliklerinden biri sozdiziminin

*x
Mu

aa de 6b Br av fr ?g Ar dd Ee ee BE dyo X;x JrcJ *c 3g 3Z

Aa
Aa E6

Kr
IIn Mu
Hn Oo
Oo

rk nl
ilm HN

Xx IIq
Vq III ur I]I tq

x
4
q

h
tS

I
$

w
14

fIn
Pp Cc

Tr
Yy

frn

ui ily

os

9y

oo oti np pr cs mt )u )u 6f

br
bIu br
3s
IO ro

!E
I
er

a
b

3
IO

yu
ya

f.

s.

fl

DMITRIYEV, Nikolay K., "Gagausische Lautlehre",

l-ill, Archiv Orientdlni,IY:

208-224, 349-362; V: 96- I 13, 1932.

GAYDARCI, G. A., Ye. K. KOLTSA, L. A. POKRoVSKAYA, B, P, TUKAN, Gagaulsko - rus s ko -moldavskiy slovar', Moskva 197 3. [Ga gauz Tilrkg esinin Sdzlii(ii,gev. Ismail KAYNAK, A. Mecit Dodnu, Ankara 19911 OzrnN, Nevzat, Gagavuz Tilrkge si Grameri,TDK, Ankara 1 996.

Slav dillerinin etkisi ile bozulmug olmasrdrr: pdsr bufistantn*bu giysinin fiyatf', yapraklan kiyadm,,kitabrn yapraklan", di-t lezm

PoKRovsKAye, L. A., Grammatika gagauzskogo yaaka, Fonetika i

morfologiya, Moskva 1964.

GENEL BA$VURU KAYNAKLARI

Agafrda, Tiirk dilleri konusunda temel bagvuru kaynaklannrn krsa bir listesi ile bu kaynaklar hakkrnda krsa bilgiler yer almaktadrr. Bu

kaynaklarrn drgrnda kimi <izel konulara ait kaynaklann adlan sralanmrgtr.

QacRrRv, Saadet, Tiirk Lehgeleri drnekleri, I: VIII. yiizyildan Xvill. yilzyila kadar yan dili, Ankara 1950 (370 s., 19773). Tilrk Lehgeleri drnekleyi, II: Yasayan A!rcve Lehgeler,Ankara 1972. Hanrlandr[r drinem igin Tiirkiye'de ilk olan bu delerli elkitabr bir gok yonden bugiin de gtncellilini hala korumaktadrr. Kitabrn ilk cildi tarihi dcjnem Ttirk dillerine seEilen metinlerin trpkrbasrmlan , yazrgevrimleri, srizltikleri ve ilgili d<inemin kaynakEasryla yer vermektedir. Drirt ayn bciliim bagh!.r .altrnda islamiyet cincesi, ilk islami eserler, Harezm ve Qalatay
Ttirkgesi ile Eski Anadolu TiirkEesi ve Osmanhca ele almmrqtrr.

Giiniimiiz Tiirk dillerini ele alan ikinci cilt ise beg ayn b<iliimden olugur. Her boltimde yer verilen dilin ve halkrn krsa tarihi, kimi ses ve yapl rizellikleri, bir kag sayfa Latin harfleriyle metin ve metnin srizltiliine yer verilmigtir. Quvagga, Yakutga, Halagga ve Horasan Ttirkgesi b<iltimiinii Semih Tezcanhanrlaml$fir.

TALATTEKiN. MEHMET

lrtvrcz rc6

167

TURK DILLERI

DeNy, Jean, Kaare GRONBECH, Helmuth SCHEEL, Zeki Velidi TocAN (yay.), Philologiae Turcicae Fundamenta. I, Wiesbaden 1959,814 s. + I harita. Tarihi Tiirk dillerinden gtinrimrize delin her bir dilin ayn ayrt yazilarla ele ahndrlr bir kitaptrr. Her boli.imde ilgili dilin krsa tarihi, metinleri, ses ve yaprbilgisi tanrtrlmrgtr. Aynca ilgili dile iligkin krsa kaynakga ve metin pargasrna da yer verilmigtir. Kitabrn bagrnda Ttrk dillerinin bir
de tasnifi vardrr.

mr"nt, ddrdiincii bciltim Altay dilleri arasrnda kargrhkh etkilegimleri, beginci boliim Altay dillerinin oteki dillerle etkilegimlerini, ilgilerini, altrncr boliim Altay dillerinin 6teki dillere etkilerini, yedinci biiltim Altay dillerinin belirleyici ses ve yapr ozelliklerini, sekizinci bciliim ise bu dillerden segilen tjrneklerle kargrlagtrrmah bir sesbilgi sini i germektedir. Kitabrn Zeh,t Kay maz'ca hazrrlanan bir gevirisi olup elinizdeki gahgma hazrlamrken hentiz gcinilememigtir.

DiLAQAR,

TDK, Ankara 1964,270 s. Ural ve Altay dillerine krsa birer girigten sonra Tiirk dilleri ve bunu takiben de opuz Ttirkgesi ile bunun bir kolu olan Tiirkiye Tiirkgesi iizerinde durulur. ozetle krsa bir Tiirk Diti rarihi diyebiliriz. Kitabrn sonunda Tiirklerin tarih boyu kullandrklarr alfabelerin birer tablosuyla genig bir kaynakga yer alrr.
BakrE,

A.,Tilrk Diline Genel Bir

A. R6Ne-reS, An Introduction to Turkology, Szeged 1991,170 s. Tiirkolojiye Giriq baghfrnl ta$lyan kitap esas olarak Tiirklerin islamiyeften cince kullandlklan kimi alfabeler ve yaztmkurallan tizerinde durmaktadtr. Kitapta cizellikle ele aknan alfabelerle ilgili uzun bir de kaynakEa yer alr, krsaca delerlendiriligi igin bak. M. 0ttrrcz,TDA 3,1993:322. s. SINoR, Denis, Introduction d l'itude de l'eurasie Centrale, Wiesbaden 1963. 371 s. Eskigafdan gtintimtize Avrasya halklannrn (Ural, Altay ve oteki eski Ortaasya halklan) dilleri,
tarihleri i.izerine yaprlan gahgmalann agftlamah kaynakgasrdrr.

JoHANsoN, Lars, Eva A. Csero, The Turkic Ittnguages,Routledge, London and New York, 1998, 474 s. Fundamenta,nrn gtincel
ama daha krsa olarak yeniden hazrrlanmrg bir biEimi sayabiliriz. Trirk dilleri tizerine en giincel bilgileri igeren derleme gu an igin kullanrlabilecek en kapsamh, en yeni kitaptrr. Makaleler ge_ leneksel bakrgla delil de, dilbilimci bakrgryla kaleme ahnmrqfir.

PoPpE, Nicholas, Introduction to Altaic Linguistics. Wiesbaden 1965,212 s. Kitabrn ilk bciltimrj "Altay Dilleri" baghfr altrnda

Mo$ol, Mangu-Tunguz, "Quvag-Tiirk,' dilleri ve Koreceyi tek tek ele almaktadrr. Her dilin ele ahndrfr maddede krsa tarihi, konuyla ilgili belli bagh gahgmalar verilmigtir. Kitapta aynca kimi ortak tablolar aracrhfryla eski ve yeni dillerin alfabeleri de yer ahr. ikinci bollim de "Altay Dilleri Araqtrrmalarr Tarihi,' bagh$r altrnda sciz konusu dillerin uzmanlannrn krsa ya_ qam<iyktilerine yer verilir. Ugtinci.i boltim ,,Altay Dilleri Kura_

TKAE, Ttirk Diinyan El Kitah,Ikinci Cilt, Dil-Kiiltiir-Satt'at,2. baskr, Ankara 1992, 536 s. ilki 1976'da tek cilt olarak yaylm' lanan TDEK'in ikinci baskrsr iig cilt olarak grkmrgtrr. Kitabrn birinci biiltimti konumuzu ilgilendirmekte olup ilk baskrya giire bu boliimiin tek bir farkr'Altay Dilleri Teorisi" boliimtinde T. Tekin'in yaasr yerine O. N. Tuna'run yazlslnln yer almasrdtr. Kitabrn "Tiirk Dili" baghkh bu briliimtinde Ural-Altay dilleri ve Altay dilleri konusu ile anahatlanyla tarihi Tiirk dilleri, Trirk dillerinin tasnifi ve gtiniimtiz Tiirk dilleri ele ahnmaktadr.

Tiirk Ditlerini

GeliEim $emasr

San lJygurca

TALAT TEKIN. MEHMET

6twpz

I7O

t7t

TURK DiLLERI

Konuyla itgin
BASKAKOV, N.

fimi Bagvuru Kaynaklarr

TURK niLLEni
Aqafirda, dolrudan

iein rnvNAK

DERGiLER

4.,

Vv

edeniye v izug eniye tyurkskih yaztkov, Moskva

1962. BozKURT, Fuat,Tilrklerin Dili. Ankara 20023. ERcit-RsuN, Ahmet 8., drneklerle Bugilnkii Tilrk Alfabeleri, Ktiltiir Bakanhfir yay. Ankara 1996s.

yanl srra, kimi Do[ubilimleri, dil, edebiyat ve arkeoloji dergilerinin de listeleri

Tiirk dillerine ait yaztlara yer veren dergilerin seyrek de olsa Tiirk dillerine iliqkin yazrlara yer veren

GOLDEN,

P.8., An Introduction to the History of the Turkic

Peoples, Wiesbaden 1992. GRONBECH, Kaare, Der tilrkische Sprachbau, Kopenhagen 1936.

verilmiEtir. $tiphesiz bu listede bir hayli eksrklk vardrr. Liste ulaqabildilimiz ki.itiiphanelere dayanmaktadtr. Listede bir derginin ilk saytst ile giiri.ilebilen son sayrsl, sotl cildi belirtilmiqtir. Yine derginin grktr[r iilke ve gehir, biliniyorsa derginin ktsaltmast listede yer almaktadrr.
DOGRUDAN TURK DiLLERiYLN

fThe Structure of the Turkic Languages, gev. J. R. Krueger,

iICiT,i

DERGiLER

Bloomington 19791' Tilrkgenin Yaprst, Eev. M. Akahn, TDK,

Ankara
19951

HAzAt, Gy., Handbuch der tilrkischen Sprachwissenschaft, Budapesr 1990.

Jountul of Turkology; Yrldaiki sayr ve tek cilt olarak yaytmlanmasr cliiqiiniilen dergi bugiine clegin iki cilt (ddrt sayr) olarak grkn-uqtrr. Dergicle golunlukla eski ve yeni Ttirk dillen i.izerine
hlolojik Eahqmalara yer verilmiqtir. Macaristan, Szeged' 1.1: 1993' 1.2: 1993,2.1: 1994,2.2: 1994.

KARAMANLIo6LU, Ali Fehmi, Tilrk Dili,istanbul 1972 (1984\. Lt, Yong-S6ng, Tilrk D ille rinde Akrabal tk Adlan. Ankara 1999.
MENGES, K. H., The Turkic Languages and Peoples, Wiesbaden

1968,19952.
RAMSTEDT, G. J., Einfilhrung in die altaische Sprachwissenschaft,

Tiirk Diti Arastrmdlart Yilh{t - Belleteu 1953'ten beri yrlda. kimr zaman da bir kag lrlda bir cilt r;eklinde Tiirk Dl
{

I:

Lautlehre, Helsinki 1957;

II:

Formenlehre, 1952; III:

Register,1966 (yay. P. AALTO).

TnKiN, Talat,Tilrk Dillerinde Birincil (lzun Unliiler, TDAD 13, Ankara 1995. -, Tarih Boyunca Tilrkgenin Yanmt, TDAD 19, Ankara 1997 . -, Tiirkoloji EleStirileri, Ankara 19972. Temel Stizliikler Sdzltiklerle iligkili aynnfih bilgi igin Kebikeg dergisinde yer alan "Tarihi Tiirk Dillerinin Stjzltikleri" (Kebikeg, 6, I 998 : 109 -245) ile "Giintimriz Tiirk Dilleri ve Scjzliikleri" (Kebikeg,7-8, 1999:44154) adh yazt dizileri ve kitabrmrzn ilgili b<il{imlerine bakrlabilir.

i
It

Kurumu'uun yayrn organt olarak Erkmaktadrr. Bugi.ine degin 38 cilt grkmrqtrr, derginin yayrn yeri Ankara'drr. Derginin tizerinde kagmcr cilt oldufu degil de ait oldupu yl y"r alr. Ankara. TDAY-B ya da TDAY-Belleten []: 1953, [38]: 1995 (yayrm yfi1997).

Tiirk Dilleri AraEhrmalurt: Eski ve yeni

[1]: 1991,1:1991.

Ti-irk dilleri iizerine

yazrlann yer aldrlr dergi yrlda bir kez grkmaktadr. Ankara.

TDA

Tarkic Languages;

Yrlda ikr sayr, bir cilt olarak yaytmlanmast

dtgiintilen derginin heniiz 1. sayrst Erkmrqtr. 1. cildin 2. sayrsr da bi.iytik bir olasrlftla bu kitap baskrda iken grkmrg olacaktrr. Almanya, Mainz ve Wiesbaden. l.l: 1991.

TALATTEKIN. MEHMET OTUEZ N2

173

TURK DILLERI

rUnr oir,r,nniNn lcrnr,rKlr

oLARAK yER VEREN

nnncilnn

Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae:

Macaristan Bilimler Akademisinin do[ubilimleri konulannda yazlara yer verdili yrhk yayrn orgarudrr. Yrlda tek cilt olarak grkar. Uzun yrllar yrlda bir-kag fasikiil, tek cilt olarak grkmrgtrr. Son sayrlannda ise yrlda tek sayr, tek cilt olarak grkmaktadrr. Dergi her ne kadar do[ubilimleri dergisi ise de Altayistik, ozellikle de Ttirkolojiye iliqkin yazlar dergide rinemli bir bciltimti olugturur. Macaristan, Budapegte. AOH l: 1951,48:1995.

Folia Orientalia: 1959'dan beri, yrlda bir cilt olarak Krak6w'da yayrmlanmaktadrr. Ozeilikle son sayilannda Ttirkoloji ile ilgili yazrlann sayrsr artmrltrr. Baqlangrgta Tiirkolojiyle ilgili olarak dergide
Krpgak dilleri iizerine yazrlar yer almrqsa da sonraki sayrlar yerini Osmanhcaya, gtiniimiizde de galdag Tiirk dillerine, ozellikle de Sibir grubu Ttirk dillerine brrakmrqtrr. Polonya, Krak6w. FO 1:

1959,33: 1997

Altorientalische Forschungen: Eski Demokratik Alman Cumhuriyeti, Bilimler Akademisi, Eski Tarih ve Arkeoloji Enstitiisii
yayrnr olarak 1974'te yayrmlanmaya baglanan dergi daha gok eski Mrsrrbilimi, Anadolu'daki giviyazh metinler ve ipekyolu'nun tarihi dilleri iizerine yaprlan gahgmalara yeli verir. Baglangrgta yrlda tek cilt, tek sayr halinde grkan dergi 10. ciltten sonra yrlda iki sayr
grkmaya baglamrgtrr. Hemen her sayrsrnda Eski Uygurca ve Uygur-

Journal of Turkish Studies / Tiirkliik Bilgisi Arastrrmalart: Turk dili, edebiyatr ve tarihi konusunda yaztlarrn yer aldrlr dergi yrlda bir sayr bir cilt olarak grkmaktadrr. Derginin yayn dili esas olarak Tiirkgedir. ABD, Harvard. JTS = TUBA 1: 1977,21:
1997

lann dil-ktiltiir ahg veriqi iginde bulunan ipekyolu halklannrn tarihi,

dili iizerine yaziar bulunur. Derginin son durumu, Demokratik Alman Cumhuriyeti'nin Federal Alman Cumhuriyeti ile birlegmesinden sonraki dtinemi bilinmiyor. Demokratik Alman Cumhuriyeti, Berlin; Federal Alman Cumhuriyeti, Berlin. AoF 1: 1974,
[18:1991]. Central Asiatic Journal: Baglangrgta yrlda bir kag sayr, tek cilt olarak grkan dergi uzun stiredir yrlda iki sayr bir cilt geklinde grkmaktadrr. Ortaasya halklarrnrn dili, dini ve tarihleriyle ilgili konulann afrrhkta oldufu dergide Ttirkolojiyle, rjzellikle de Eskli Ttirk dili ve Ortaasya Ttirk dilleriyle ilgili yaziar rjnemli bir yer tutmaktadrr. Almanya, Wiesbaden. CAJ l: 1955,41: 1997.

Keleti Szemle / Revue Orientale: Macaristan Bilimler Akademisi, K6rcisi Csoma Toplululu, Asya Komitesi'nin yayrn organl olan dergi tam 31 yrl yayrn yagamrnda kalmrqtr. Dergide Tiirkoloji ile ilgili konular afrrhk noktasrnr oluqturmugtur. Esas olarak yrlda bir kez grkan dergi kimi yrllar bir-kag yrl bir arada grkmrgtrr. Dergi bir kez de trpkrbasrm olarak ABD'de yaytmlanmtqtrr. Derginin
iginde yer alan yazlJarrn dizini de yine ABD'de An Analytical Index Including a Complete Index to Keleti Szemle baglt$yla yayrmlanmrgtrr. Macaristan, Budapegte. KSz l: 1900,21:1.932.

Materialia Turcica: Kurucusu Hermann Vi4ry, kuruluqu

ise

1975 Bochum'dur. Konular genelde Tiirk dilleri, edebiyatlan ve tarihidir. 17. cllde delin bir stire yaymtna ara veren dergi, bu sa-

yrdan itibaren yeni boyut ve bigimde Milan Adamovii'in yiinetiminde grkmaktadrr. Almanya, Gottingen. l: 1975, 18: 1997.

Oriens, Milletlerarasr $ark Tetkikleri Cemiyeti Moc. tnuast: Altbaghfrndan da anlagrlacafr iizere dofubilimlorl

TALATTEKIN. MEHMET

OTvez n4

175

TURK D1LLERI

konulanna yer verilen bir dergidir. Dergide Tiirkolojiye iliEkin yaz;Jarn cinemli bir yeri vardrr. 1967'de ilk on ciltte yer alan yaziann dizini yayrmlanmrqtrr. Hollanda, Leiden. Oriens l: 1948,34: 1994.

Yrlda bir sayr grkan dergi kimi sayrlannr kitap gahgmalanna ayrrmaktadr, ornelin 3. cildinin iiteki baghfr The Formation Substantives in XVIhh Century Ottoman-Turkish adln, tagrmaktadrr (E. Siemieniec-Gola6). Polonya, Krak6w. STC 1: 1995,3:1997.

Sovetskaya Tyurkologiya.' Eski SSCB drineminde SSCB Bilimler Akademisi ve Azerbaycan SSC Bilimler Akademisi'nin ortak yayrnr olarak grkan dergi yrlda bir cilt, altr fasiktil olarak 1990'larrn bagrna delin diizenli olarak grkmrgtrr. Salt Ttirkoloji tizerine (dil, edebiyat, tarih, halkbilimi vb.) yanlann yer aldr[r
dergi 1990'lardan sonra dtizensiz arahklarla, Tiirkologiya adryla grkmaktadrr. Azerbaycan, Bakti. ST 1: 1970, lTilrkologiya 19901. Studia Etymologica Cracovensia.'Esas olarak hemen her dille ilgili ktikenbilim yazrlarrnrn yer aldrlr dergide daha ilk sayrdan itibaren Tiirk dillerini ele alan galiqmalann alrrhkta oldulunu gcirtiriiz. Derginin 1997 sayrsrndan itibaren o yrl igerisinde defigik gahqmalarda kcjkeni ele ahnan Trirk dillerine ait sdzctiklerin bir listesine yer verilmektedir. Polonya, Krak6w. SEC 1: 1996,2:
1997.

Studies on Inner Asian Languages..

ilk sayrsr 1985'te grk-

maya baglayan dergi o gtinden bugtine 12 sayt grkmrgtrr. Baqlangrgta Kobe Yabancr Araghrmalar Universitesi yaylnl olarak grkmaya
baglayan dergide qofunlukla Ortaasya halklannrn dilleri ve tarihleri

iizerine olanyaziar yer almaktadrr. Dergi bugtin Osaka'da Avrasya Aragtrrmalarr Merkezi yaylnl olarak yayrntnl siirdiirmektedir. Dergide, tahmin edileceli iizere Sofdca ve Uygurca iizerine yazilar alrrh$ olugturur. Derginin bir baqka dzellili hemen her sayrda bir bilimadamrmn krsa yagamciyktistine ve gahgmalanmn listesine yer verilmesidir. Japonya, Osaka. SOIAL 1: 1985, 12: 1997.

Turcica, Revue d'Endes Tarques: Yrlda tek cilt olarak grkan dergi alrrhkh olarak, Osnlanh-Tiirk tarihine, tasavvufuna, Tiirk dili ve edebiyatrna ait yaziara yer verir. Fransa, Paris. 1: 1969,26:
1994.

Studia Orientalia: Ortaasya ve Sibirya halklarrnrn dilleri, edebiyatlan, etnolrafyalan iizerine yazlJarn yer aldrlr dergi "Societas Orientalis Fennica"nrn yayrn organrdrr. Derginin kimi ciltleri miistakil konulara aynlmrgtrr. Ornefin M. Rtisiinen'in "Tiirk Dillerinin Sesbilgisi Uzerine Malzemeler" ve "Tiirk Dillerinin Yaprbilgisi Uzerine Malzemeler" kitaplarr bu dizinin 15 ve 21. ciltleridir. Finlandiya, Helsinki. StOr 1: 1925,70:1993. Studia Turcologica Cracoviensia: Krak6w Jagiellonian Universitesi, Do[ubilimleri Enstittisii, Tiirk Dili ve Edebiyan Bciliimiiniin girigimiyle grkah dergi 1995 yrhndan beri grkmaktadrr.

Turkologischer Anzeiger.' Tiirk dilleri, edebiyatr, halkbilimi,

tarihi, krsacasr Ttirkolojinin hemen ttim alanlanna ait o yrl igerisinde yaylmlanan makalelerin tasnifini ve dizinini igeren bir kaynak Eahgmasrdrr. Andreas Tietze'nin ydnetiminde grkmaktadrr. itt iti sayr Wieryer Zeitschrift fiir die Kunde des Morgenlandes'in 6'/ ve 68. ciltlerinin sonunda (1975, 1976) yer ahr. Avusturya, Yiyana. TA 1:1975,20:1994.

Tiirk Diiryasr Dil ve Edebiyat Dergisi: Yrlda iki sayr grkan dergi 1996 baharrndan beri TDK yayrnr olarak grkmaktadrr.
Dergide gtiniimtiz Tiirk dilleri ve edebiyatlan rizerine yazilar yer alrr. Ankara. l: 1996,4: 1997.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

176

177

TURK DILLERI

Araqtrrma Enstittisti'ntin yrlhk yayrn organr olan dergide Tiirk dili, tarihi, kiilttirii, edebiyatr, sanatr tizerine yaziar yer alr. Kimi ciltleri bir kag yrh birden kapsamaktadrr. Derginin bazt sayrlan da Tiirkologlara armafan sayrsr olarak grkmrgtrr. Ankara. TKA 1: 1964,32: 1994fyayrmyrh 1996]

Tiirk Kiiltiirii Arasttrrnalart:Tirk Kiilttirtinii

Ural'Altaische Jahrbiicher, Neue Folge" Societas UraloAltaica (UralAltay (ururnu)'nln yrlhk yaylnl olan dergi Altayistik, Mongolistik, Uralistik ye Tiirkoloji alanrndaki yazrlara yer verir.
Bununla birlikte yeri geldikge titeki Asya dillerine, kiilttirlerine ait yazrlar da dergide yer altr. Dergide grkan yazizrda Ttirkolojinin

iinemli bir yeri vardrr. Almanya, Hamburg & wiesbaden. UAJb' NF 1: 1981, 14: 1996.

Ungarische lahrbiicher: "Macar Yrlhlr" adryla Bilimsel

Yayrncrlar

Birlili'nin ve Walter de Gruyter yayrnevinin yaylnr

ilmi Arasnrmalar: ilim.{ayma Cemiyeti'nin yayrnl olarak grkan

dergi yrlda bir ya da bir-kag sayt olarak grkmaktadrr. Dergide Ttirk dili, edebiyatr, tarihi konulannda yaziat yer alrr. istanbul. l:1995,

olarak grkmaya baglayan dergide Ttirkoloji ve Altayistik konulanna ait yanlar dnemli bir yer tutar. ikinci Savaq sonrasnda dergi UralAltaische Jahrbilcher adryla yayrnlnl stirdiiriir. Derginin yayrn yeri

5:1997. TURK DiLLERiNE AiT YAZILARA DA YER VEREN

Berlin (Almanya)'dir (bak. Ural-Altaische Jqhrbticher ve (JralAltaische Jahrbiicher, Neue Folge). UJb 1:7921,21:1941. Ural-Altaische Jahrbiicher: ikinli Savag sonrasrnda Almanya'da Ungarische Jahrbilcher'in devamr olarak grkmaya baglayan dergide UJb'e gore, Ttirkoloji ve Altayistikle ilgili yazrlann oranr
daha da artar. 48. sayrdan itibaren dergi Amerika'da Ural-Altaische

uo(.unlLiMLERi DERGiLPni
Acta Orientalla; Dofubilimlerinin defiqik alanlanna ait yazrlarn yer aldr[r dergide Ttirk,dilleriyle ilgili yazilar da yer alr. Danimarka, Kopenhagen. AO (Kobenhagen)' l:7922-23,58:1997 '
Altai Hakpo,: Kore Altay Kurumu'nun yayrnr olan dergide Altay

Jahrbilcher / Ural-Altaic Yearbook olarak grkmaya devam eder. Dergi Almanya'da iken yayrn yeri Hamburg ve Wiesbaden'dir. Amerika'daki derginin yayrn yeri ise Bloomington'drr. Almanya'daki ciltleri "Societas Uralo-Altaica"nln yaytnl olarak qrkan dergi, Amerika'da hem ozel yayn hem de "Inner Asian and Uralic National Resource Center" yaylnl olarak grkmrgtrr. Dergi yine Almanya'da Ural-Altaische Jahrbiicher, Neue Folge adryla grkmaktadrr (agafrdaki maddeye bakrnrz). UAJb Almanya: 24: 1952, 48: 1976; Amerika 51: 7979, 67: 1995. (1995 sonrasr gciriilememigtir, yeni adr da Eurasian Studies Yearbook olup Continuation of Ural-Altaic Yearbook / Fortsetzung der UraIAltais c he J ahrbiiche r altbaqhlryla qrkmaktadrr.).

dilleri ve Altay dilbiliq;pe, dolaytsryla Tiirk dillerine ait yaziat da yer altr. Kore, Seul: 1:1989, 7:1997.

Archivum Ottomanicuflr.' Esas olarak Osmanh aragttrmalanna yer verilen dergide Ttirk dilleriyle ilgili yazlar da yer ahr. Almanya,
Wiesbaden: I :19XX, 15:1997'

Asia Major,: Qofiunlukla Asya halklartnrn dilleri ve tarihleri iizerine yazrlann yer aldrlr dergide az da olsa Tiirkolojiyle, ve Ttirkolojiyi ilgilendiren konularda yazl/lLaf. yer alrr. Derginin ilk yayrn yeri Leipzig (Alrnanya)'drr' ilk sayrsr numaraslz ve Hirth Armalam olarak yayrmlanan derginin "cilt l" numaraslnl ikinci yrl

TALATTEKIN. MEHMET OLIVIEZ glkan sayrsr ragrmaktadr. seri l: l94l,lB:1973

178

179

TURK DILLERI

AM 1: lg23 tlgz4;l, g_10: 1g33; yeni

Belleten: Tiirk Tarih Kurumu,nun bilimsel yayml olarak grkmaya baglayan dergi yrlda iig sayr, bir cilt olarak yayrmlan,,,aktudrr. Dergide seyrek de orsa Tiirk d'iyre ilgiri inceremerer yer alrr. Ankara. l: 1937, sayr 232: Arahk lgg7.

yayrnl olarak grkan dergi, Fransa'nrn ve Avrupa' ntn en eski do[ubilimleri dergilerindendir. Derginin kimi sayrlannda Ttirkolijiye, cizellikle Eski Trirkge ddnemine iligkin yaziar yer ahr. Derginin tiikenen eski ciltlerinin trpkrbasrmr da yaprlmrgtrr. Fransa, Paris. JA l: 1822,284: 1996.

Bir, Tiirk Diinyan inceremereri

Dergisi:

yesevi yayrncr'k'

Journal de la Socidtd Finno-Oagrienne / SuomalaisUgrilaisen Seuran Aikakauskirja: Finlandiya Fin-Ugor

Kurumu'nun yayln organrdrr. Esas olarak Fin-Ugor halklan iizerine yaziaru yer verilen dergide, Volga ve Sibir bdlgesi Trirk halklarnrn dillerine iligkin yaziar da yer ahr. Finlandiya, Helsinki. JSFOU 1: 1886,86: 1995.
Kebikeg: 1995 yrhndan beri Ankara'da grkmaktadrr. Tiirk tarihi, edebiyatn ve kiiltiirii derginin aprrhk noktasrnr olugturmaktadrr. Dergi yrlda ortalama iki ya da tig sayr olarak Erkmaktadrr. Dergide az sayrda da olsa Trirk diliyle ilgili yazrlar yer alr. 1998'de grkacak olan 6. ve 7. sayrlarr Tiirk dillerinin gegmigten giiniimtize gegitli s<izltiklerini ele almaktadrr. Ankara. 1: 1995,5: 1997.

m grkarrtrlr dergide Tiirk iirkereri, edebiyatlan, dileri vb. konularda y aziln yer almaktadrr. lstanbul. t : 1994, g: 1997 .

Qevren, Toplum,

donya'da Tiirkge orarak grkan derginin kimi sayrrannda Tiirk

Bilim, yaztn ve Sanat Dergisi:

Make-

ilgili yazilar l6: 1989.

da yer almrgtrr. Kosova, prigtine.

d'iyle
1973,

eevren l:

felsefe vb. konulard a yanlmrg yazitarn yanr srra dil yazilan da yer ahr. Ankara. c. I:1985, sayr27: 1997.

Erdem: "Atattirk Kiiltiir, Dil ve Tarih yiiksek Kurumu,,na balh 'Atanirk KtilttirMerkezi"nin yayml oran dergi yrrda tig sayr, bir irt olarak grkmaktadrr. Dergide edebiyat, tarih, sanat tarihi, kiiltiir,

Kdriisi Csoma - Archivumr Her bir cildi bir-kag fasiktilden

olugan dergi yalnrzca iig

cilt grkabilmigtir. Dergide Tiirkolojiyle

Finnisch-Ugrische Forschungen: Fin_Ugor halklarrnrn dil_ leri, edebiyatlan, etnoprafyasr konusunda yazilann yer aldr$r dergide Ttirkolojiye iligkin yazrar da yer arrr. Ttirkoroji agrsrnda:n tizellikle Fin-ugor halklanna komgu volga ve sibir brilgesi Tiirk halklanntn dilleri, golu Fin dergisinde oldulu gibi, cin plandadlr. Yrlda bir cilt ve bir-kag fasikril olarak grkan derginin ilk yayrn yeri Leipzig (Almanya) ve Helsinki (Finlandiya),dir, sonraki yittu, ir" yaluzca Helsinki'dir. FUF l: 1901, 54: 1997.

ilgili cinemli yaziar yer alrr. Derginin 1967'de Hollanda'da E, J. Brill yayrnevince tarpkrbasrmr da yaprlmrgtr. Macaristan, Budapeqte. KCsA 1: 1921-1925, 2: 1926-1932, 3: 1941-1943, ek cilt
1935-1939 (hpkrbasrmlan:7967, E. J.

Brill, Hollanda).

Mdrnoires de

la

Soci6td Finno-Ougrienne

Suornalais-

Ugrilaisen Seuran Toimituksia: Dergide esas olarak,

JSFOu'da oldulu gibi, Fin-Ugor halklan tizerine yaziara yer verilir. Yrlhk bir dergiden ziyade, kimi zaman gegitli kitaplara, scjzliiklere yer verilen bir yayrn dizisidir. Bu nedenle de 1890'dan bugti-

Journal Asiatique: Baglangrcrndan beri .,Soci6t6 Asiatique,,

TALATTEKIN. MEHMET
ne, yaklagrk ytiz yrlhk bir stirede

6uwz

I8O

181

TURK DILLERi

iki ytiz cildin tizerinde

grkmrgtrr.

Ornelin ciltlerden 104'iinciisti (1,2,3. sayrlar) J. Ramstedt'in "Kargrlagtrmah Altay Dilbilimine Girig" kitabrdrr. ilk cildi de LuleLap dili Scizlti$ii'diir. MSFOu 1:1890, 222:1996.

Le Mus6on' Arulan dergide W. Bang'tn gok sayrda ya s yer almrgtrr. Yaziar genelde Maniheist Uygur metinleri ve dili iizerinedir. Belqika, Louvain. Biitiin saylamn g<iremedilimiz derginin ozellikle 36 (1923), 37 (1924), 38 (1925), 39 (1926) v e 44. ( 1 93 1 ) ciltleri bizi ilgilendirmektedir.

Research Department of the Toyo Bunko: Japon "Dolubilimleri Kurumu" Toyo Bunko'nun Batr dillerinde yaziara yer verdili yayln organrdrr. Dergide zaman

Memoirs

of the

Orientalia Suecana: Upsala (isveE) Universitesi'nin Dofubilimleri igin yayrn organr olan dergide Tiirkolojiye iliqkin yazrlar da yer alrr. isveE, Upsala. l:1952,45-46: 1996-1997.

zaman Altayistik ve Tiirkoloji iizerine yazrlar da yer ahr. Tokyo. 1:

7926,51: 1993.

Mittheilungen des Seminars fiir Orientalische Sprachen an der Kiiniglichen Friedrich Wilhelrns-Universitiit zu Berlin: Yrlda bir cilt olarak grkan dergi Ostasiatische Studien,
Westasiatische Studien ve Afrikanische Studien olmak iizere tig bcjltimden olugmaktadrr. Her boliilnde sayfa numarasr 1'den baqlamaktadr. 1936'yakadar bu adla grkan deryi 1936-39 arasrnda Mittheilungen der Ausland-Hochschule an der Universitcit Berlin (c. 39-42) olarak grkar. Ttirkolojiyle ilgili yanlar ilk iki bcihimde, ozellikle de ikinci bciltimde yer alrrlar. itt< Ucittimae yer alan, Ttirkolojiyi ilgilendien y azilar ise Altayistikle iliqkili y aziardtr. Daha ilk sayrda Ttirkolojiyle ilgili olarak Karl Foy'un "Der Purismus bei den Osmanen" yazlsr yer ahr. Almanya, Stuttgart ve Berlin. MSOS 1: 1898, 42:1939.

Orientalische Literatur-Zeitung.' Afrrhkh olarak Dolubilimleri alantnda grkmrg kitaplarrn tanrtrmlnr, elegtirisini igeren
yaziarayer veren dergide yine do[u dilleri ve edebiyatlanna iliqkin yazlar yer alr. Baglangrcrndan beri iki stitun halinde ve siitunlan sayfa numarah olarak Erkmaktadrr. Almanya, Berlin. OLZ l: 1898, 84: 1989.
Ro

Sonraki yrllar O r i e ntali s ty c zny. yazianna yer verilen dergide Tiirk Polonyalr Dofubilimcllerin dilleri iizerine de bir hayli yazr yer almtgttr. Dergi, baglangrgta Polonya'ntn defigik kentlerindeki aragttrma merkezlerinin ortak yayml olarak grkarken daha sonralan "Polonya Bilimler Akademisi, Dolubilimleri Komitesi" yayrnr olarak grkm4tr. Yrlda genelde iki sayr olarak grkan derginin ilk yayrn yeri Lw6w, bugiinkii yayrn yeri ise Vargova'drr. RO l: 1925,50 1996.
c

znik

Orj entalis

ty

z,ny

Minzu Yuwen

EF-#lr

Qin Halk Cumhuriyeti'nde Qinliler

drgrndaki halklarrn dilleri, tarihleri, edebiyatlan vb. tizerinde duran

bir dergidir. Baglangrgta ytlda iig sayt gtkarken 1982'den beri her iki ayda bir sayr grkmaktadrr. qHC srnrlan igerisinde kalan Ttirk halklarrnnn dilleri, ozellikle Yeni Uygurca tizerine yazrlmrg inceleme yazrlan, Eski Uygurca metinler Minzu Yuwen'de yer ahr. Beijing. 1: 1979, 1997.

T'oung Pao |iFffi,, Archives pour servir d l'6tude I'histoire, des langues, de la 96ographie et

de

de Ottaasya ve Uzak Do[u l'ethnographie ile l'asie orientale: halklannrn dilleri, tarihleri, kiiltiirleri ve siyasi-ekonomik durumlan hakkrnda yaz:lrar:rl' yer aldr[r derginin kimi sayrlarrnda Eski Tiirkgeye iliqkin yazlar da yer almtgtrr' Hollanda, Leiden' TP l:

1890,82: 1996.

TALATTEKIN. MEHMET

0urvpz

182

183

TURK DILLERI

The Journal of the Royal Asiatic Society of Great

Britain and lreland: JA'in ingiltere'deki dengi olan dergi yine Avrupa'nrn en eski do[ubilimleri dergileri arasrnda yer ahr. Dergide az sayrda da olsa Ttirkolojiyle llgili yazilar yer alrr. ingiltere, Londra. JRAS 1: 1834, 1983.

konulara ait yazil'arn yanr srra Tiirkolojiye ait yaziar da yer almaktadrr. Almanya, ilk yayrm yei:Leipzig: bugiinkti yayrm yeri: Stuttgart. ZDI{G l: 1846,146: 1996.

TURK DiLLERiNi iT,CiT,TNOiNEN DiLBiLiMi VE

Tiirk Diinyast Arastrrmalart Dergisi.. Trirk Dtinyasr

Araq-

DO6UBiLiMLERI DERGiIBNi

nrrmalarr Vakfi'nrn yayln organr olan, genelde Ttirk tilkelerinin politik sorunlan, tarihleri ve edebiyatlanyla ilgili yazilann yer aldr[r dergide Ttirk dilleri konusunda yazrlmrq yazrlara, Eevirilere de yer

Annali: Napoli Universitesi, Dolubilimleri yayrnr. Roma, italya.

Yeni Seri, l:1940.

verilir. Dergi yrlda bir-kag sayr olarak grkmaktadrr. istanbul. sayr 1:1979,117: 1998. Revue de Turcologie: Dr. Rrza Nur'un iskenderiye'de grkarttrpr dergide .edebiyat, tarih, dil ve halk edebiyatr konulannda yaziar yer almrqtu. Mrsrr, iskenderiye. l: F6vrier [$ubat] 1931, 8: Fdvrier lgubat] 1938.

Archiv Orie ntdlni : Prag' daki Qekoslovak Dofubilimleri Enstitiisil yayrnrdrr. Ti.irkolojiye iligkin yaziar da yer ahr. Prag, (Qekoslovakya) Qek Cumhuriyeti.
1

Tiirkbilik Reviisii

: 1929,

57

: 1989.

Die Welt des Islams. Zeitschrift der Deutschen GesellIslamkunde: Esas olarak islam aragtrrmalarrna yer verilen dergide Tiirkolojiye iligkin yazrlar da yer alrr. I 95 1 'de dergi yeni seri adryla Erkmaya baqlamrqhr. Hollanda, Leiden. Die Welt des Islams 1: 1913,24, 1942; Die Welt des Islams N. S. 1: 1951,34: 1994.
schaft

Dilbilim Arasttrmalaz.' Dokuz yrldan beri yayrmlanmakta olan dergi her yrl bir sayr olarak grkar. Dergide cilt ya da sayr numarasl yer almaz, yalntzca yll belirtilir. Dergide yer alan yazrlar gtintimtiz Ttirkdilbilimine ait konulardan oluqur. Ankara. [1]: 1990, [9]:
1998.

fiir

Dilbilim Yaztlart: Ttirk dilleriyle ilgili yaziara da yer veren bir dergi olarak yayna baglamrq, iki sayr grkmrgtrr. Ankara. 19891990.

Wiener Zeitschrffi fiir ilie Kunde des Morgenlandes: Do[ubiliminin gegitli konulannda yazrlarrn yer aldrfr dergide
Ttirkoloji yaziarna, tizellikle de Anadolu sahasrna ait yanlara yer verilir. Avusturya, Viyana. WZKM 1: 1887, 86:1996.
da

Dilbilirn : Ttirkiye' nin

akademik dilbilimi dergilerindendir. Istanbul Universitesi, Yabancr Diller Ytiksek Okulu yayrnt olarak grkmrgtrr. istanbul. l: 197 6,6: 1981.

ilk

Zeitschrift der Deutschen morgenliindischen Gesellschaft: Almanya'nrn ve Avrupa'nln en eski Do[ubilimleri dergilerinden olan ZDMG'de Dolu dillerine, edebiyatlanna ve benzer

Genel Dilbilim Dergisi: Ankara Dilbilim Qevresi Derneli yayrnl olarak yrlda bir-kag sayr grkmrgttr. Ankara. l: 1978,7-8:
1980.

TALAT TEKIN. MEHMET

OLMEZ

I84

185

TURK DILLERI

Limba Romtnd: Romanya'da grkan dil dergilerindendir. Romanya, Biikreg. 13: 1964,42: 1942.

UNivnnsirELERiN TURKoLoJi opncilBni

Atatiirk aniversitesi Tiirkiyat Araptrmalart Enstitiisii

Dergisi: Erzurum Atatiirk universitesi Tiirkiyat Araqttrmalart Enstirtisii'ntin yrlhk yayril olarak grkan dergide Tiirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer alrr. Erzurum. AUTAED 1: 1994,8:1997. Bilig: HocaAhmet Yesevi uluslararasr Tiirk-Kazak universitesi Sosyal Bilimler Enstiti.isii' niin igbirliliyle yayrnlanmaktadrr. Tiirk dili ve edebiyatrnrn gegitli alanlarma ait yaziar yer alr. Ankara. 1:
Bahar 1996;4: Krg 1997

Orbis: Uluslararasr dilbilimi dergisidir. Belgika, Louvain.

38:1995.

l:

1952,

Oriente Moderno: italya'da yayrmlanan Dofubilimleri dergilerindendir. Roma, italya. l: 192l-1922.

P rze glqd O rie

ntali s tycezy.' Polonya' da y aytmlanan Dolubilimleri dergilerindendir. Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara, malzemelere de yer verilir. Vargova, Polonya. l: 1955,1996.

Revue Roumaine de Linguistique: Romanya'da grkan dilbilimi dergilerindendir. Dergide zaman zamap .Ttirk dilleriyle ilgili yazrlara, ozellikle V. Drimba'nrn yaalanna da yer verilir. Romanya, Biikreg. 10:1965, 16:1972.

Edebiyatt Araptrmalart Dergisi; Ege Universitesi, Sosyal Bilimler Faktiltesi'nin yayml olarak Erkmaya baqlayan dergi, sonraki yrllar fakiiltenin adtntn de[igmesiyle Edebiyat

Tiirk Dili ve

Faki.iltesi' nin yaylnr olarak grkmrqtrr. Dergide Tiirk edebiyattntn qegitli alanlan, Ttirk dille{r ve Altayistik konulannda yaziar yer ahr.

Studia

et

Acta Orientalia: Romanya'da yaytmlanan Do[ubilimleri

izmir. 1:1982,8: Aralk 7994.

baghfa aldrfrmrz derginin tam adr istanbul universitesi Edebiyat Fakiiltesi Ti)rk Dili ve Edebiyatt Dergisi'dir. 1950'den beri istanbul'da

dergilerindendir. Btikreg, Romanya.

l:

1957,

Tiirk DiIi ve Edebiyatt Dergisi: Yaygtn, ktsa adtnt

Voprost Yaztkoznanic.' "Dilbilim Sorunlart", eski SSCB'nin en eski, en onemli dilbilimi dergilerindendir. Zaman zaman dergide Ttirk dilleriyle ilgili yaziar da yer almrgttr. Yrlda bir-kag fasiktil olarak grkar. Dergide cilt numarasr kullanrlmaz,yalnncayaylm yrh ve fasiki.il numarasr vardr. Onceden SSCB Bilimler Akademisi yayrnr olarak grkan dergi qu an Rusya Bilimler Akademisi yayrru olarak
grkmaya devam etmektedir. SSCB/Rusya Federasyonu, Moskova.
1952, 1997.

yayrmlanmaktadrr.Yrllrkgtkmastgerekendergininsonyrllardabir kag saytst birleqtirilerek grkanlmrqtrr. istanbul' TDED l: 1950'26:

1986-1993 (yayrm Yrh 1993)'

Tiirkiyat Arapttrmalart Dergisi: Konya Selguk universitesi, Ttirkiyat Aragtrrmalan Enstitiisii'niin yrlhk yayrnr olarak grkmaktadrr. Yrlda tek cilt olarak grkan dergide Ttirk edebiyafl,
halkbilimi, tarih, dinbilimi ve Tiirk dili konulannda yaztlar yer ahr. Konya. l: 7994,4: 1997.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

186

I87
Dil

TURK DiLLERi

Tiirkiyat Mecmuasr: ilki 1925'te Ttirkiyat Enstittisii'niin yrlhk

yayrn organr olarak grkmaya baglayan ve Ttirkiye'nin ilk Tiirkoloji

yrlhklanndan olan dergi, gimdiye de[in dtizensiz arahklarla yayrmlanmrgtrr. Dergide Ttirk dili, tarihi, edebiyatr, sanatr konulannda kaleme ahnan yaziar yayrmlanmaktadrr. istanbul. TM 1: 1925,20: 1997.

Dil ddretimi Dergisi / I'anguage Teaching Journal adryla grkmaya baqlayan dergi sonralan adnt Dil Dergisi / Language Journal olarak deligtirmigtir' T6MER'in ayhk
Dergisi / Language Journal: yayrnr olan dergide konu olarak genel dilbilimine ve dil o[retimine

ait yazlar alrrhkta olmakla birlikte gtintimiiz Tiirkgesiyle ilgili yaziar da yer ahr. Ankara. 1: Temmuz 1991,62: Arahk 1997'
Kardaq Edebiyatlar.'Ortalama olarak iig ayda bir sayr grkar. Kimi sayrlannda Ti.irk dilleriyle ilgili yanlar da yer altr' Erzurum -Izmit'

Tiirkoloji Dergisi: Ankara Universitesi, Dil ve Tarih-Cofrafya Faktiltesi, Ttirk Dili ve Edebiyatr Bciltimti' ntin yrlhk yayrn organr olan dergi yrlda iki sayr olarak planlanmrq, ancak bagtan beri dtizenli olarak yrlda bir sayr (tek cilt) grkmrgt:r. 1979'da 8. saytsrndan sonra bir siire yayrnrna ara veren dergi 1991'den beri
daha srk arahklarla grkmakta&r. Ankara.

l:

1982,4l:

1997

l:

1964,8: 1979;9: 1991,

12: 1997.

Tiirk Dili, Tiirk Dili Tetkik Cemiyeti Biilteni: 1932'de

ba[rmsrz bir dernek olarak
kurulan, baqlangrgta Ti.irkgeyi <izleqtirme gabalanyla tanlnan

Nlrn 1933

Tiirkliik Arastrmalart. Dergisi:Niarrnuru Universitesi,

Fen-

Edebiyat Faktiltesi'nin yaylnl olarak grkan dergide Ttirkolojinin

deligik alanlanna, dolayrsryla Ttirk dillerine alrtyazilar da yer alrr. istanbul. I :1989, 6:1991.

Ttirk Dil Kurumu'nun laytnt

olarak dort-beg ayda bir grkan

Iu,L Dili
- t0*
Olll

ffir

Tiirkliik Bilimi AraStvmalaz.. Sivas Cumhuriyet Universitesi, Fen-Edebiyat Fakiiltesi, Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciliimii rilretim
iiye ve yardrmcrlannrn giriqimleriyle yayrmlanmaktadr. Tiirk dili, edebiyatr ve folkl<jrii alanrnda yanlara yer verilir. Sivas. l: 1995,5:
1997

dergi sonraki sayrlarrrnda Tiirk Dil Kurumu Biilteni

adrnr alm4fir. 20. sayrya kadar

C.nird aolbi -

bu adla grkan dergi bu sayrdan sonra Tiirk Dili,

Tiirkge Fransuca Belleten I Bullctin publii par la Soci'ite Linguistique Turque adryla
Erkmaya baglamrgtrr. 33.

ANKARA r 933

AYLIK YA DA

iTi AYT,TT

DERGiLER

Qa{daS Tiirk Dili: Dil Derne[i'nin ayhk yayrnr olan dergide gtiniimtiz Ttirkgesi bagta olmak tizere Tiirk dilleri ve Ttirk edebiyatr konulannda yazrlara, giir, ciykii, deneme vb. edebiyat tirtinlerine
yer verilir. Ankara. QTD

saylya kadar boyle devam eden dergi, 33. sayrdan sonra Seri

II, Seri

III

l: Mart

1988, 118: Arahk 1997.

adryla 1950'lerin bagrna defin yayrn yagamtnda kalmrgtrr. 1950'den sonra ise TDK birisi ayhk (-+ Tiirk Dili) birisi de yllhk (-+ TDAY-B) iki ayn dergi grkartmaya baglamtgttr. Tilrk Dili

TALATTEKiN. MEHMET

6uwz

188

I89

TURK DILLERI

dergisinin bu ilk dcinem sayrla'nda "Dil Devrimi" ve "Gtineg-Dil Teorisi" konulan alrrh[r olugturmaktadrr. Ankara. Tiirk Dili, 1: Nisan 1933,20 ilktegrin lEkim] 1936;
Tiirk

Tiirk Kiiltiirij.' Ttirk Kiilt{irtinti Araqttrma Enstittisti'ntin ayhk

yaylnl olan, Tiirk tarihi, edebiyatr, halkbilimi ve siyaset alanlannda
yazrlara yer verilen dergide Tiirk dilleriyle

ilgili

yazlJ.ar da yer alrr.

Dili, Tiirkge Fransuca Belleten / Builetin pubtid par la socidte Linguistique Turque 2l-22 : $ubat-F6vrier 1937,33: ilkkdnun_

Ankara.

TK

1: 1962,416:1997

Ddcembre [Arahk] 1938; Tiirk Dili Belleten Seri II, l-2: 1940,18-20:1940; Tiirk Dili Belleten Seri III, l-3: Haziran 1945, 14-15:1951.

Tiirk Lehgeleri ve Edebiyatlart Dergisi: Iki

ayda

bir

grkan

dergi TOMER'in yayrn organrdr. Adrndan da anlaqrlaca$r izere dergide Tiirk dil ve lehgeleri konulannda yazrlmrg yaziar yer alrr. Ankara. 1: Alustos 7995,16: Arahk 1997.

yqun dergisi gibi) yayrnlannr siirdiirmi.ig olan dergi genel okuyucu kitlesine yonelik yazlarnyanr srra akademik diizeydeki yazrlara da yer vermigtir. Dergide Tiirk edebiyafinrn cinde gelen yazarlarnn ve dtigtin adamlannrn iiriigleri, denemeleri de yer almr$trr' Ba[rmsrz bir dernek olan Ttirk Dil Kurumu lgg2yfusonunda kabul edilen yeni anayasa ile bagbakanh[a balh olarak kurulan "Atattirk Ktilttir, Dil ve Tarih yi.iksek Kurumu"na baph bir kuruma dontigttirtilmiiq yeniden yaprlandrnlmrytr. Tiirk Dili dergisi de bu yeni kurumun ayhk yayril olarak yazar kadrosu tamamen de[igerek
ve

ayl* dil

ba$rmsrz bir dernek olarak etkinliklerini siirdiirdr.i[i.i 32 yrl boyunca defigik altbaqhklarla (ayl* dergi ya d,a

Tiirk Dili: TDK'nun

Varhk: Iran'da grkan dergi alrrhkh olarak Azeri edebiyatr, dili ve ktiltiiriine yer vermektedir. Genelde yrlda dtirt sayr yayrmlanmaktadrr. Iran, Tahran . l: 1979, X, 1997 .
RUSYA'DA VE ESKi SSCB'DE YAYIMLANAN DERGiLER
Qarhk Rusyasr ve eski SSCB'de kimi arkeoloji, dilbilimi ve dil dergilerinde Ttirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer almrqtrr. Bu dergiler

grkmaya devam etmigtir. Dergide gegitli yazar ve gairlerin edebiyat

iiriinlerinin yanl srra akademisyenlerin dil yazilan yer almaktadrr. Baglangrgta "Ayhk Dil Dergisi" altbagh$ryla grkan dergi son donemlerinde "Ayhk Dil ve Edebiyat Dergsi" olarak grkmakltadrr. Ankara. TD l: 1951,383: 1983;385:Ocak 19g4, 552: Aralk1997.

iki

Tilrk Dili Dergisi: Ahmet Miskiollu'nun girigimi ve gayretleriyle ayda bir yayrmlanan dergide Ti.irk edebiyatr ve edebiyat

da yer ahr. istanbul. t996.

tirtinlerinin yanr srra giintimtiz Ttirkgesine ve sorunlann a ait yaziar TDD 1: Temmuz 1987, 54: Mayrs/Haziran

golunlukla izvestiya "Haberler" adryla grkmrgtrr. Bu dergilerin ilk ve son sayrlanna, her cumhuriyettebenzet adla grkan dergilere, tizellikle Tataristan, Bagkurtistan vb. cumhuriyetlere ait dergilere tam olarak ulagtlamamrgtrr. Agafrda bir bciliimtine yer verilen dergilerin drgrnda ayrrca hemen her cumhuriyette genel okuyucu kitlesine y<inelik ayhk edebiyat ve dil dergileri de grkmrqtrr. Orne[in Ttirkmeni stan' da S ovy et E deb iy at 4 Azerbaycan' da A ze rb ay c an gibi. Bu dergilerde de dil yazilan yer almtgttr. Bunlarrn drgrrda eski S SCB' de Tuc o lo g ic a y a da Ty urko lo g ig e s nik Sbo rnik gibi yrlhklar da grkmrgtrr. Eski SSCB'de Tiirk dilleriyle ilgili yazrlara yer veren dergilerin sayrst kugkusuz burada antlanlann kat kat fazlasrdrr. Biz burada y alnrzca cinde gelen, gcirebildilimiz dergilerin adlannt alabildik.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

I9O

19I

TURK DILLERI

Elmler Akademiyaslntn Heberleri, Edebiyyat, Dit ve incesenet Seriyast / izvestiya

Azerbaycan SSR Akademii Nauk Azerbaycansftoy SSR, Seriya Literatun Yaa.ka i iskusstva: Yrlda dtirt kez grkan dergide, adrndan da anlagrlaca[r gibi edebiyat, dil ve gtizelsanatlar alanrnda yazrlmrg yazilar yer alr. Azerbaycan, Bakt. 1966, 1988.

Giltm Akademiyastnt.A flabarlart, Til Edebiyat Seriyasr. / izvestiya Akademii Nauk Kazahskoy
Kazak SSR
SSR, Seriya Filologigeskaya: Yrlda dort kez grkan dergide, adrndan da anlagrlacapr izere toplumbilimleri alanrnda yazrlmrg yazrlar, dolayrsryla Tiirk dillerine ait incelemeler de yer altr. Kazakistan, Almatr. 1: Ocak 1974,65: Mart 1990.

Dil ve Edebiyyat / Yaak i Literatura.'Azerbaycan

SSC ytiksek ve orta6lrenim bakanhlrmn yayrnl olarak grkan dergi, yrlda altr fasikiil yayrmlanmrgtrr. Azerbaycan, Bakt.

Tiirkrnenistan SSR Iltmlar Akademiyasmty habarlart, Cemgryetgilik iltmlannry Seriyast / izvestiya Akademii Nauk Turkmenskoy SS& Seriya Obsgestvennth Nauk:
Yrlda altr kez grkan dergide, adtndan da anlagrlaca$rizere toplumbilimleri dolayrsryla dil alanrnda yazrlmrq yaziar da yer altr. Tiirkmenistan, Aqgabat. 1960, 1992.

Epigrafika Vostoka: SSCB Bilimler Akademisi yaytnt olan

dergide Eski Tiirkge metinler, yantlar iizerine de gahgmalar yer alrr. SSCB, Moskova/Leningrad. 1 : 1947, 22:1'984.

izvestiya: izvestiya imperatorskoy Akademiy Nauk / Bulletin de I'acaddmie Impdriale des Sciences ya da izvestiya Akademii Nauk, Soyuza sovetskih sotsialistigeskih Respublik / Bulletin de I'acaddmie des Sciences, de l'union des Rdspubliques Sovi4tiques Socialistes ya da izvestiya Rossiyskoy Akademii Nauk, Seriya literatura i yaak. Yayrn yagamlna Qarhk Rusyasr doneminde St. Petersburg'da baglayan derginin kuruluqu 1852'ye defin gider. Dergi, tarihi igerisinde deligik seriler altrnda, seri V, seri VI gibi' grkmrgttr. Bu tiir akademik dergiler genelde "toplumbilimleri" ve "fen bilimleri" olmak iizere iki ayn konuda, aynt adla grkmaktadrrlar. Dergi bugtin yrlda altr sayt, bir cilt olarak Erkmaktadrr. Defigen politik yaplya, ytinetime gore derginin adrnda kiigtik degigiklikler olmugsa da yayrmtna bugtin de devam etmektedir. Derginin 50. cildi SSCB (1990), 51' cildi de Rusya Federasyonu yayrnr (1991) olarak grkmrqhr. Dergide Tiirk dilleriyle ilgili yanlar da yer almtqfir. Rusya Federasyonu, Moskova. l:1852' 55:1996.

dzbek Titi ve Edebiydti:Ozbekistan SSC Bilimler Akademisi yayrnl olarak grkan dergi yrlda altr sayt, bir cilt olarak yaylmlanmrqtrr. Dergide edebiyat konulanntn yanr srra Tiirk dilleriyle ilgili yazrlar da yer almr$ttr. Dergide cilt sayrsr kullanrlmamrqtrr.
Ozbekistan, Taqkent. 1958, 1993.

Zapiski Vostognago Otdeleniya imperatorskago Russka' go Arheologigeskago Obsgestva: Esas olarak arkeoloji dergisi olan bu yayrnda Ortasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle ilgili yazrlar da yer alr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].

Zapiski imperatorskoy Akademii Nauk: Yine bir arkeoloji

dergisi olan bu yayrnda Ortaasya'da bulunmug yazmalar, belgelerle ilgili yazrlar da yer alrr. Rusya, St. Petersburg. 1:1887, [15:1904].

Zapiski instituta Vostokovedeniya Akademii Nauk

SSR:

Dolubilimlerine ait inceleme yaziarna yer verilen dergide tarihi Tiirk dillerine, Uygurca belgelere iligkin yaziar da yer ahr. SSCB, Leningrad. I :1932, 16:19371.

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ Ig2

193

TURK DILLERI

ARMAGANLAR, OZEL SAYILAR

Ahmet Temir'e Armadan, bak. TKA 30. Aleksander Dubir(ski, C ar aim
i c a, P

Milanges Offirts d Louis Bazin, haz. Jean-Louis BncQu6GRAMMONT, R6my Don, Frdddri c HlTzEL, Aksel TIsnt, Editions
L'Harmattan, Paris 1992,353
s.
c ze,

rac e karaimo znaw

Vargova Muharrem Ergin'e Arma{an, bak. TKA 28. Ndmeth Arma[am,haz. J. Eckmann, A. S. Levend, TDK, Ankara

1994,288 s. + resimler.

Bahy Ogdisi: Festschrirt filr Klaus Rdhrborn ank)J3lich seines 60. Geburtstags / 60. Dodum hh Dolaytsryla Klaus Rr)hrborn Arma{aru. Yay. Jens Peter Laut / Mehmet 6lmez, istanbul 1998 448 + XXIV s. Bilim Kiiltiir ve Ofretim DiIi OlarakTiirkqe, TTK, Ankara 1978, 598 s. Gegmiqten giintimiize, Islam cincesinden Osmanhya bilim dili olarak TtirkEenin geligimi geqitli yazrlarla ele almmaktadr. Konusunun <inemli baqvuru kaynaklanndandrr.

1962,394

s.

Prof. Dr. Osman Nedim Tuna Armadaru, $. A. Bozkaplan, G. Giilsevin, Z.Kaymaz, M. Yardrmcr, Malatya 1989, 188 s.
ReSid Rahmeti Arat

igin,TKAE, Ankara 1966,454

s.

Do[an Aksan Arma[aru, yay. bat..Kdmile imer, LeylA Subagr

Uzun, A. U. DTCF yay., Ankara 1998.
nia s i e d e mdzi e s i g c io I e c ia P r ofe s o ra Edw arda Try jarskiego, (Edward Tryjarski Armalanr) bak. RO 69, 1994 (1995)
uc zc ze

K s i g g a dla

Studia Turcica, yay.L.Ligeti, Budapest 1971,498 s. Kitap, Budapegte Universitesi, Ttirkoloji btiliimtintin kuruluqunun I 00. yrh dolayrsryla yirmi Macar, yirmi de Macaristan dtqrndan Ttirkololun, Altayistin yazilanndan olugmaktadrr. Kitapta Eski Ti.irkgeden Osmanhcaya defin Tiirkolojinin farkh alanlanna ait yazrlar yer
ahr.

Gedanke und Wirkung. Festschrift zum 90. Geburtstag von Nikolaus Poppe, yay. W. Heissig, K. Sagaster, Wiesbaden 1989, 372 s.
Gerhard Doerfer Festschrift, bak. JTS
13

Talat Tekin Armafiant, bak. TDA 3

Tatarica, Edendum curavit Abdulla Tukain kulttuuriseura r.y.

Studia in Honorem Ymcir Daher, 1987 ,376
s.

Harf Devrimi'nin 50. Yfu Sempozyumu, TTK, Ankara 1981,234. Ttirkiye'de Arap yazrsrndan Latin esash yazrya gegigin 50. yrh dolayrsryla dtizenlenen toplantrya sunulan bildiriler yer almaktadrr. Kitapta Ttirklerde yazr ktilttiriintin geliqimi, gegitli donemlere ait Ttirk alfabeleri ele ahnmaktadrr.
Jean Deny Armadaru S. Levend,

Turfan, Khotan und Dunhuang. Vortrcige der Tagung ,,AnnetnorlG von Gabain und die Tu anforschung", veranstaltet von der Berlln

/ Mdlanges Jean Deny,haz.

J. Eckmann, A.
s.

Brandenburgische Akademie der Wissenschaften in Berlin (9,12.12.1994), yay.R.E. Emmerick, W. Sunderrnann, I. Warnkc u. P. Zieme, Akademie Verlag, 1995, 418 s. 1993 yrhnrn bagh. nnda olen Eski Uygurca ara$tlrmactlanndan Annemarie von Olbain'in anrsma Berlin'de dtizenlenmig olan toplanunrn bildirilcri yfr

M. Mansuroflu, TDK, Ankara 1958, 356

TALAT TEKiN . MEHMET

}tTvIEZ

D4

l9s runr olu.nRl

Bildiriter (Ankara, 27-29 eyliil 1972), Ankara 1975,576 s.

almaktadrr. Bildiriler Ortaasya, ipekyolu halklartnrn dili, ktiltiirii, sanatl ve tarihi iizerinedir.

AltaYistik KutuliaYlart

Splitter aus der Gegend von Turfan. Festschrift fiir Peter Zieme antci!3tich seines 60. Geburtstags, Htgg. von M. 6lmez / S.-C' Raschmann, istanbul / Berlin 2002,418 + XXII s.

(PIAC) Permanent' Internattonal Altaistic Conference ((Iluslararast Siirekli Altayistik Kurultayt: 1997' ytltnda
krrkrncrsr dtizenlenen PIAC'rn baqlatrcrst ve stirdiiriiciis{i Denis

Tiirk Dili ve Tarihi Hakhnda AraEtrmalar, I, F. Kdpriilil'niln Dofiumunun 60. htdr)nilmtinii Kutlamak igin Tiirk Tarih Kurumu ve Tilrk Dil Kurumu Tarafindan QtkarilmtSttr, derl. H' Eren, T. Halasi Kun, TTK, Ankara 1950,248 s. Varia Euraiatica: Festschrift
Szeged 1991,270
s.

Sinor'dur. Kurultay bildirilerinin Epfiunlu[u basrlmtgttr' Kurultaylar hemen her yrl ayn bir tilkede diizenlenmektedir.
sondan baglayarak Kurultay kitaplannrn birkaErmn adrnr q<iylece srralayabiliriz:

fiir

Professor Andrds R6na-Tas,

XVI. Milletlerarast Attaistik Kongresi (21-26'X"1973 Ankara) xvl. B ildir iteri, P e rmane nt International Altaistic c onfe re nc e, TKAE, Ankara Toplanfi - XVIth Meeting 21-26.X.1973 Ankara,
1979,256
s.

Zeynep Korkmaz'a Arma!,an, bak.

TKA

32.

KURULTAY SiLOiNiLNNi Bilimsel Bildiriler Ttirk Dil Kurumu'nda, yerli ve yabanct Ttirkologlann katrltmtyla Ti.irk Dil Kurultaylarrnda okunan bildirilerin yayrmlandrlr kitaplara verilen ortak addrr. Bugiine de[in yayrmlanan bildiri kitaplarr
gunlardrr:

Altaica Osloensia. Proceedings of the 32nd Meeting of the

Permanent International Altaistic Conference Oslo, June 12-16, 1989,yay. B. Brendemoen, Oslo 1991'
Researches in Altaic lnnguages. Papers read at the L4th Meeting

of

the Permanent International Altaistic conference Held in s'zeged, August 22-28, 1971, yay. Louis Ligeti, Budapest 1975'

VIII. Tiirk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler,

Ankara 1960,256
s.

1957,
I

X. Tilrk Dil Kurultaymda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1963, Ankata

1964, tr48
s.

'l

proceedings of the 38th Permanent International Altaistic Conference (PIAC) Kawasaki, Japan: August 16'21, l995iyay'
G. Stary, Wiesbaden 1996.

rl
i

ii

Historical and linguistic interaction between lhner-Asia and

Europe, Proceedings of the 39th Permanent International Altaistic Cbnference (PIAA) Szeged, Hungary: June 16-21, 1996, yay' Arp6d Berta, Edina Horv6th; Szeged 1997 .

XI. I.Tilrk Dil Kurultaytnda Okunan Bilimsel Bildiriler, 1966,

Ankara 1968,272s.

nq,

TALATTEKIN. MEHMET OLMEZ

196

Deutschen Turkologen-Konferenz.'Hemen hemen her iki ya da tig yrlda bif Alman Tiirkoloji okulunda yetiqmig Tiirkologlan, dilcileri bir araya getiren toplantrlara verilen addrr. ilki Bamberg'de
dtizenlenen konferansrn iigiinciisii Leipzig' de diizenlenmig olup bu

konferanslann bildirileri VSUA dizisi igerisinde yayrmlanml$tr. VSUA 29 (1991), 37 (1993) ve 48 (1998).

Dilbilirn Kurultayt
Itt<i 1997'de Hacettepe Universitesi'nde diizenlenen, izeleyen yrllarda ise birer kez aruylatoplanan Dilbilim Kurultaylannda esas olarak giiniimiiz Tiirkgesine ait konulan ele altnmaktadrr. Bu yrl (1998) yrhnda 12'ncisi diizenlenen kurultayrn onceki yrllara ait
toplantr bildirilerinden bir bdliimii yayrmlanmrgflr:

1. Ditbilimi Sempozyumu. Dilbilimin Diinii, Bugiinti, Yanru, 1819 haziran 1987,yay. Ahmet Kocam'an, H' U., Beytepe Ankara
(baskr tarihi yok), 120 s.

IV. Ditbilim Sempozyum Bildirileri, l7-18 Mayts 1990, yay' A' Sumru Ozsoy, Hikmet Sebiiktegin,Istanbul [1990],292 s'

Dilbilim Kurultayr Bildirileri, l3-14 Mayts 1993,yay' Kdmile imer, N' Engin Uzun, Ankara 1993, 210 s.
VI.

VIII. Ditbilim Kurultayr, 26'27 Mayts 1994,U9941, 190 s'

IX. Dilbitim Kurultayr, 25-27 Mayts 1995, Bolu 1995, 370 s' X. Ditbilim Kurultayt Bildirileri, 22-24 Mayts 1996 (izmir), yay'

Liitfiye Oktar, Aygen Cem Defer, lzmir 1996,252 s' XI. Dilbitim Kurultayt, Bildiriler, 22-24 Mayts 1997, haz' Deniz Zeyrek, $iikriye Ruhi, ODTU, Elitim Fakiiltesi, Yabanct Diller Elitimi Btiliimii, Ankara t997,320 s.

ir.
I
.,
:.1

t,
_ -l

1
s:
,)
|

''.

| /L

'

..

.-i!

!''

"t

-'la-

t-

\ _. \r \nr.1 ,t I:

\,.^..a ...) /.\. i t' '.L .)r' .\

, J-

-i"!

rt
1

\\A\
.i'.
1.

,l ,
.l
..

.'

l. (.,,\rstrx

1.:.
1.

Itngin l( l|(1'r lir\r.n, l\.i.':tr\(r

l-'
).,,,,.
1

,' ,.,io',,.,''

-s

s ' ,r.,.r.", t, I
I ,l

iL r,.

li.r,,l..r

Krir.., rj.l rltrr' I i \ii,,.r,r .. , I lr, I't ,iuk!:L I 'liL...\ Ir.LLl'r,u r" I I l\ l:rrir Lrrrrcr\r

t,,
el
ll

'

('. I

7. ()11ir

'r'ir

KnL!r(:t\r Lrhnr. \lri.'.

|l.rrr lixn

,:

1.,

. 'r.

\llI(rn& h!/ir

lrh{alr.i

Zlt.l\r-:lz.a

i.

'r,

197

TTTRK

DILLERI

Tilrkoloji Kongreleri

1973 yrhndan beri istanbul'da, Ttirkiyat Enstitiisi.i (daha sonra Ttirkiyat Aragtrrma Merkezi ve qimdi Tiirkiyat Aragtrrmalan Enstitiisii) tarafindan diizenlenmekte olup esas olarak her tig yrlda bir uluslararasr (Milletler Arasr Ttirkoloji Kongresi), yrlda bir kez de ulusal gapta (Milli Ttirkoloji Kongresi) dtizenlenmektedir. Bugiine delin (1973-1987) sekiz uluslararasr, (1978-1997) yedi de ulusal kongre dilzenlenmigtir. Kongreler Tiirk dili, edebiyafl, tarihi, kiiltiirti, sanat tarihi alanrndadrr. Kongrelere sunulan Ttirk diliyle ilgili bildirilerin bir krsmr basllrru$flr:

I. Milletler Arav Ttirkoloji Kongresi (istanbul, l5-20 X. Teblidler, 2. Tiirk Dili ve Edebiyan, istanbul 1979, 608 s.
BeSinci Milletler
1985,

1973,

Aran Tiirkoloji Kongresi, istanbul, 23-28 Eyliil Tebli[ler, ]. Tiirk Dili, cilt /, Istanbul 1985, 288 s.

Illuslararast Tiirkditbilimi Konferanst

Her iki yrlda bir toplanmakta olan kongre, hemen her yrl ayn bir iilkede diizenlenmektedir. $imdiye defin sekiz kez diizenlenmig olan kongrenin gegmiq yrllara ait toplantr bildirilerinden gofunlulu
ba5rlmrgtrr.

Studies on Turkish Linguistics, Proceedings of the Fourth International Conference on Turkish Linguistics, l7-19 August, 1988, yay. Sabri Kog, Ankara [1988], 596 s. Modern Studies in Turkish Linguistics, Proceedings of the 6th International Conference on Turkish Linguistics, 12-14 August I992,yay. Ahmet Konrot, Eskigehir 1996, 366 s.

TALATTEKIN. MEHMETOt-urz

198

lgg

TURK DiLLERi

VilI. Uluslararan Tilrk Dilbilimi Kurultayt; 7-9 A$ustos 1996 ll Proceedings of the VIIIth International Conference on Turkish
Linguistics, August 7-9,yay. Kdmile imer, N. Engin Uzun, Ankara
1997, 380 s.

kitaplar yer alrrsa da go[unlu[u Tijrk dilleriyle ilgili gahgmalar olugturur. ABD, Harvard'
s

Ulaslararasr. Tiirk

Dili Kongresi
Ttirk Dil Kurumu

udia uralo - altaic a : szeged (Macari stan) Altayistik bcili.imiini.in yayrmladrfr kitap dizisinde, VSUA'da oldu[u gibi, Ural ve Altay halklarrnrn dillerine, edebiyatlarrna iligkin kitaplar grkmaktadrr. $u ana kadar 40'm ilzerinde kitabrn grktrfr diziyi A. Berta, P' Hajdf, T'
t

1988 yrhndan beri her d<irt yrlda bir Ankara'da

Mikoia ve A. R6na-Tas yonetmektedir.

tarafindan di.izenlenmektedir. Bugi.ine de$in iig kongre diizenlenmig (1988, 1992,1996) olup ilk iki kongrenin bildirileri basrlmrgtrn

(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1988, (26 1988), Ankara 1996,488 s.

Eyliil

1988

- i Ekim

Turcologica.. Frankfurt Tiirkolojisince kurulan dizi gu an Lars Johanson'ca stirdiirtilmektedir. Yalnrzca Ti.irk dillerine ait kitaplara yer verilen dizide 30'a yakrn kitap yaymlanmtgilr.

(Jluslararast Tilrk Dili Kongresi, 1992, (26 Eyliil 1992 1992), Ankara 1996,696 s.

Ekim

urkologie und Tiirkeikunde : Bamberg universitesi, Ttirkoloji Boliimti'nce Erkartrlan dizide heniiz bir-kag kitap yayrmlanmtgttr.
T

Almanya, Bamberg.

KiTAP nizir,pni
Yukanda sayrlan dergilerin drgrnda Tiirk dilleriyle ilgili konulara yer veren kitap dizileri de vardtr. Bunlardan en tinemlilerini gciylece srralayabiliriz:

Tiirk Dil Kurumu Yaytplan: 1932'de kurulugundan bugiine TDK Ttirk dilleriyle ilgili 600'tin tizerinde kitap yayrmlamr$trr. Ankara. Tiirk Dilleri Aragtmnalan Dizisi: Baqlangrgta Ankara'da Simurg
yaymlanrun deste[iyle grkan dizi bir siireden beri yayrnevsiz olarak devam etmektedir.Dizide krrka yakrn kitap gftmrqtrr. istanbul'

Bibliotheca Orientalis H:angarica: Macaristan Bilimler Akademisi'nin bu dizisinde Tiirk dilleriyle ilgili kitaplar da
yayrmlanmaktadtr. Macaristan; Budapegte.

Tiirkotoii AraEtrmalan; Qukurova Universitesi, Ttirk Dili

Edebiyatr Bciliimii'nce yayrmlanmaktadr. Adana.

ve

Simurg Dil ve Edebiyat Dergisi: Simurg yayrnlan arastnda gtkan dizide Ttirk edebiyatlrun yanr srra Tiirk dilleri iizerine de kitaplbr
grkmr gtr. Ankara/istanbul.

'VS(LA: Verdffentlichungen der Societas Uralo'Altaica:

Hamburg'da bulunan "societas uralo-Altaica"ntn yaytn dizisinin

Sources of Oriental Languages and Literatlrres.' $inasi ve Gtiniil Alpay Tekin tarafindan grkartrlan dizide bugiine de[in (1977) 43 kitap grkmrgtrr. Dizide Tiirk edebiyatr ve tarihiyle ilgili

adrdrr. Dizide Fin-Ugor ve Altay'dillerine ait kitaplara yer verilmektedir. Ttirk dilleriyle ilgili kitaplar da dizide <inemli bir sayr tutmaktadlr. Gyula Ddcsy, Annemarie v. Gabain ve Wolfgang Veenker ile baqlayan dizi sonralan wolfgang veenker ve Klaus

% o '{'r-a
'?-

TALAT TEKiN . MEHMET

ol-upz

2oo

o-?

Rcihrborn'ca stirdtirtilmtigttir. $u an diziyi Klaus R<ihrborn ve Ingrid Schellbach-Kopra stirdtirmekredir. Dizide 60'rn iizerinde
kitap grkmrgtrr.

Ozel yaytnevleri: Tim bunlann drgrnda Tiirkiye'deki kimi tizel yayrnevleri de T{irk dil ve lehgeleri tizerine kitaplar yayrmlamaktadrrlar. Bu yayrnevleri arasrnda alfabe srrasryla Akga$, Enderun,
.Engin, Simurg yayrnevleri bagta gelmektedir.

iNrenNnrrE TURKoLoJi
Bilgisayarla iletigim ddneminin baglamasrndan beri artrk kitaplar, s<izliikler vb. bir gok Eahgma elektronik ortama aktanlabilmekte, drinyanrn dcirt bir kciqesinden bu kitaplar uluslararasr bilgi alr
(intemet) aracrhfryla kullanrlabilmektedir. Bu olanaklar gergevesinde gegitli kiiti.iphanelerdeki nadir eserlere.ulagrlabilmekte, yeni grkan bir

kitaptan haberdar olunabilmektedir. dzellikle Eski SSCB srnrrlarr igerisinde kalan, konuguru az, ancak bizce tjnemi gok olan Tiirk dilleriyle ilgili gtincel sayrsal bilgileri internet aracrhlryla <ilrenmek olanaklr durumdadrr. Bugiin igin Ttirk dilleriyle upragan az sayrda bilimadamr internette kendi kigisel sayfalarryla meslektaglannr
gahgmalan hakkrnda bilgilendirebilmigtir. Bu sayrmn yakrn zamanda

gok hrzh bir gekilde artacapt kesindir. Yakrn zamanda internet aracrh$ryla yayrna baElayacak olan bir de Ttirkoloji dergisi vardrr: Sanal Tiirkoloji Arasnrmalan Dergisi, haz. $iikri.i Haluk Akahn, Qukurova Universitesi, Adana. STAD'ne ve Tiirkoloji ile ilgili adreslerin aynntilanna $tikrti Haluk Akalm'm sayfasmdan ulaqrlabilir:
http ://turkoloji.cu.edu.tvhisiseUakalin/index.html Aynca $.H. Akahn'rn hazrrladrfr "internette Ttirkoloji Dtinyasr"na

Ttirk Dil Kurumu'nun http://www.tdk.gov.trl

ulagrlabilir.

sayfasrndan