T.C.

ULUDA NVERSTES LHYAT FAKLTES Say: 9, Cilt: 9, 2000

BR MEDENYET KURAMCISI OLARAK BN HALDUN Ahmet Albayrak* Gemiler gelecee, suyun suya benzemesinden daha ok benzer. bn Haldun GR nsanlk tarihinde nce yetitikleri topluma sonra tm insanla yol gsteren, belli dinamiklere bal olarak bir medeniyetin kurulmasnda veya gelimesinde rol oynayan dehalar her zaman olagelmitir. Dehann belki de en byk zellii dn, tarihi-sosyolojik bak asyla deerlendirip bugn ve yarn hakknda fikirler reterek alar st olabilmesidir. Deha pratisyen deil teorisyendir. Teorilerini de bir fantezi olsun diye oluturmaz. Zaten o, teori oluturmak iin yola km deildir. Herey onun grev bilincinin ve cehdinin bir sonucudur. Tarihte ve gnmzde dehalarn yeterince anlalamadklarn rahatlkla syleyebiliriz. Fikirlerinin younluklarndan dolay sulandrlarak, katalizr olarak bir eyler katlarak aktarldklarndan1 dehalarn tek boyutlu olmadklar, olaylara btn olarak baktklar hep gzden kamtr. Celleddin-i Rmnin malum fil hikayesi gibi ou kere dehalar deiik zamanlarda ve deiik kiilerce, deiik ynleriyle deerlendirilmi ve bu deerlendirmeler bir btn haline getirilememitir. Bylece diyebiliriz ki Cemil Merite de ifadesini bulduu gibi2 anlalmamak olan dehann kaderini bn Haldun da paylamtr. Bu yazmzda bn Haldun'un temel dinamiklerini bulmaa ve onun bir tarihi veya sosyolog vs. olmaktan ziyade bir medeniyet kuramcs olduunu belirtmeye alacaz. Tunusta 732/1332de doan ve Kahirede 808/1406da vefat eden bn Haldun**un hayat3 ayrntlar gznne alnmazsa genel olarak iki blmde incelenebilir ve bu iki blm kaln izgilerle birbirinden ayrlr. Krkbe yanda bn Selme Kalesine yerleene kadar siyasi ve idari karklklar iinde geen ve menfaat ve maslahatna olan her vesileden ve vastadan rahatlkla faydalanmasn bilen4, adeta bugnk ifade ile makyavelist bir tutum sergileyen bn Haldun, hayatnn ikinci safhasnda ise Siyasi entrikalardan uzak, huzurlu ve istikrarl bir hayat yaama imkanna kavumasyla5 birlikte kendisini ilme ve telife vermitir. Eserlerinde ve zellikle Mukaddimede hayatnn ilk safhasnda geirdii pratik ve pragmatik tecrbelerinin etkisi varsa6 da onun kaderin bir cilvesi olarak ve kabna smayan bir kiiliinin sonucunda

* 1

KT, Rize lahiyat Fakltesi, Din Psikolojisi Aratrma Grevlisi Bir alnt: "Washington Irving bir talyan azizine benzetiyor Shakespearei: perestikrlar trbesine o kadar ok, o kadar ok mum getirmiler ki dumandan tannmaz hale gelmi put. Btn byk adamlarn nasibi bu deil mi?" Byk Adamlarn Kaderi Cemil Meri, Jurnal, I, 188.

Cemil Meri, Kendi Semasnda Tek Yldz-II, Fikir ve Sanatta Hareket, sy. 101, (Mays 1974), s. 14. Bir hatrlatma: Cemil Meriin de iaret ettii zere yazarmzn bilinen ismi bn Haldundur. Birok yazarda rastladmz gibi bni Haldun deil. bk., a.g.m., s. 16, 6 no.lu dipnot.
** 3

Hayat iin ayrca bkz. bn Haldun, Mukaddime, (trc. Sleyman Uluda), stanbul 1988, I, 17-68; (Mukaddimeden bundan sonraki alntlar, direkt olarak yaplmsa mtercimsiz olarak verilecektir.) Z. Fahri Fndkolu, timaiyyat, II, 56-58; Hilmi Ziya lken, timai Doktrinler Tarihi, stanbul 1941, s. 36-37; Harun Han irvani, slamda Siyasi Dnce ve dare, (trc. Kemal Kuu), stanbul 1965, s.126-127; Sezgin Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, Konya 1992, I, 2-5; Huriye Tevfik Mcahid, Farabiden Abduha Siyasi Dnce, (trc. Vecdi Akyz), stanbul 1995, s. 185-192; brahim Keskin, bn Haldunda Sosyal Deime ve Sosyal Deime Kavramlar, (Baslmam lisans tezi), Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi, Bursa 1995, s. 1-4; Mnir Kota, bn Haldunun Mukaddimesine Dair Baz Mahedeler-I, Din retimi, sy. 14, (Ocak, ubat, Mart 1988), s. 94-98. Mukaddime, I, 42. a.g.e., s. 48. Buradan hareketle Goldziher onu, progmatik yntemi tarihe uyarlayan ilk kii olarak kabul eder. Bkz. Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, (trc. A. Yksel & R. Er), Ankara 1993, s. 164; Ayrca hayatnn fikirleri arasndaki etsine iaret edenler iin bk. lken,

4 5 6

oluan bu hayatndan honut olmadn, asl kiiliini olgunlama olarak kabul edilen krkbe yandan sonra bulduunu yazdklarndan anlayabiliriz. Onda hayatnn ilk dneminden kalanlar farkl kiilik yaplarndan ve farkl toplumlardan oluan mahedeleridir. Artk Tunuslu filozof bir kartal gibi ykselir bulutlara.7 MUKADDME Bulutlara ykselen ve slam Medeniyetinde kn sinyalleri yaylrken zirveye kmasn baarabilen bn Haldun zirvelerde bulutlar datan bir rzgar8 estirir: Mukaddime. Mukaddime bn Haldunun zmsedii bilgilerinden ve mahedelerinden olumutur. nk o, okuduu kitaplar ezberlememi, sadece anlayarak okumaya ve tedkik etmee almtr.9 Bu hususu teyid iin o yle demektedir: Herhangi bir ilimde bilgin olmak iin gereken ilk bilgileri, o ilmin kaide ve kurallarn ve ilimde incelenen meseleleri asl ve esaslarndan, baka bir deyimle kll olan usullerinden fer olan meselelerini karabilmekle olur. Herhangi bir ilimde bu hususlarda meleke kesbedilmedike o ilimle megul olan kimse onu iyice kavram ve bilmi saylmaz. Bu meleke fehm, anlam ve ezberlemeden baka bir eydir.10 Kuvvetli bir meleke ile yazlan Mukaddime bir hamlede fethedilemez. Atflarn ve malarn karanlk dehlizinden geeceksiniz. Tanmadnz mefhumlar kesecek yolunuzu. bn Haldun klliyatn tetebbu etmeyenlere srlarn ifa etmez eser.11 Geni bir kltr birikimini ieren Mukaddimenin incelenmesi balbana bir sorundur. Bu sorunun zmne salkl bir yaklam, Mukaddimedeki her konunun ayr ayr dikkate alnmasn deil, fakat konular arasndaki i bantlarn karlkl etkilerindeki btnln ihmal edilmemesini gerektirir.12 Byle olunca da ne sadece Sat el-Husrinin belirttii gibi13 bir sosyoloji kitab ne de bir tarih kitabdr. O hem zmleyici hem birletirici bir tarzda incelenen gelerden oluan14 dev bir medeniyet ve beeri ilimler ansiklopedisidir.15 nk bn Haldun bu eserinde medeniyetlerin ve kltrlerin douunu, ykseliini ve kn zmlemekte, zellikle slam medeniyetiyle ilgili tutarl grler ileri srmektedir.16 Yine bn Haldun, Mukaddimede yalnz tarihle uramaz, ayn zamanda slam dnyasndaki sanatlar, ilimleri gzden geirir, bunlarn herbirinin amacn ve kapsamn belirler. bn Haldunun yapt ilimler snflandrmas da, nihai slam blmleme saylabilir.17 TARH ANLAYII Mukaddimedeki tarih felsefesi nevinin en byk eseri. imdiye kadar hibir ada, hibir insan zekas byle bir eser yaratmamtr. Toynbee 18 bn Haldunun hedefi, masalclarn masallarn yakmaktr. O, an anlamak iin eilir tarihe. nk her tarih eseri, dorudan doruya veya dolayl olarak yazarn hayat tecrbesine baldr.19 Bu hayat tecrbesi de hi phesiz bir kltr ve medeniyet ortamnda oluacaktr. Onun amac rivayet etmek iin tarih yazmak deildir. Onun yapt kendisindeki nceki byk tarihilerin hata yaptklarn grdkten ve hesaba katmadklar baka bir bilimin kurallar olduu bilincine vardktan sonra onu aramaya koyulmaktr. nk onun

timai Doktrinler Tarihi, s. 37; nver Gnay, slam Dnyasnda Bir Din Sosyolojisi ncs: bn Haldun, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi, sy. 6, (1986), s. 65.
7 8 9

Cemil Meri, Bu lke, stanbul 1992, s. 230. a.y. Kota, a.g.m., s. 94. bn Haldun, Mukaddime, (trc. Zakir Kadir Ugan), stanbul 1986, II, 442-443; Mnir Kota, a.g.m., s. 94; Meleke hakknda ayrca bk. Ali Dlek, bn Haldunda Sanatn Sosyal Yn ve iir Sanat, Kaytlar, sy. 17, (Mart 1992), s. 26; Tahsin Snav, bn Haldunun Bilimleri Blmlemesi, Yneliler, sy. 5, (Austos 1981), s. 35. Meri, Kendi Semasnda Tek Yldz-II, Fikirde ve Sanatta Hareket, sy. 100, (Nisan 1974), s. 33. Snav, Mukaddimenin erii, Yneliler, sy. 4, (Temmuz 1981), s. 28. Sat el-Husr, bn Haldun Sosyolojisi, (trc. Mehmet Bayyiit), Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi, sy. 4, (1991), s. 223. Yves lacoste, bn Haldun, nc Dnyann Gemii, Tarih Biliminin Douu, (trc. Mehmet Sert), stanbul 1993, s. 178. Meri, a.g.m., s. 36. Seyyid Hseyin Nasr, slamda Bilim ve Medeniyet, (trc. N. Avc & K. Turhan & A. nal), stanbul 1991, s. 57. a.e., s. 63; Nasr, slam ve lim, (trc. lhan Kutluer), stanbul 1989, s.14; Snav, bn Haldunun Bilimleri Blmlemesi, s. 32-41; Kota, bn Haldunun Mukaddimesine Dair Baz Mahedeler-I, s.101. F. Clement & J. F. A., Bir Bilinsizlik Teorisyeni: bn Haldun, (trc. smail Doan), slm Aratrmalar, sy. 5, (Ekim 1987), s. 106. Meri, Kendi Semasnda Tek Yldz-II, s. 35-36.

10

11 12 13 14 15 16 17

18 19

nazarnda tarih kll bir ilimdir.20 Yine ona gre tarih, siklet merkezlii yapan bir bilgidir.21 bn Haldun "tarihin bir ilim olduunu, gemii bilmekle insanlarn hali deerlendirebileceklerini sylemektedir. bn Haldun bir su damlas nasl dier su damlalarna benzer ise bir milletin gelecei de gemie aynen benzer demektedir.22 Grlyor ki bn Haldun tarihe farkl adan bakarak kendisinden nceki tarihileri rivayeti anlay ve metodlarndan tr yermekte ve tarihte yer alan haber ya da bilgilere yalan karmasnn nedenlerini irdelemektedir.23 O, daha nceki tarih literatrnden hemen hemen hi etkilenmeksizin tarihilii yeni dnceler ve yeni bir aratrma metoduyla zenginletirmitir.24 bn Haldun tarihi yle tanmlar: Tarih, bir aa veya bir nesle has haberlerin anlatlmasdr.25 Ancak bu anlatmda sosyal hayatn oluup gelimesinin nedenlerinin bilinmesini gerekli grr. bn Haldunun tarihilii yzeysel deil26 bir tarih felsefesi gelitirecek kadar derindir. Tarihin iinde saklanan mana, incelemek, dnmek, aratrmaktan ve varln (kinatn) sebep ve illetlerini dikkatle anlamak ve hadiselerin vuku ve cereyannn sebep ve tertibini inceleyip bilmekten ibarettir. te bundan dolay tarih ereflidir ve hikmetin iine dalmtr.27 bn Haldunun olaylardaki temel sebeplerin nemine iaret etmi olmas bir ok yazar tarafndan determinist28, pozitivist29, tarihi materyalist, ampirist ve rasyonalist30gibi haksz tanmlamalara yol amtr.31 Hatta lyas Ba-Yunus ve Ahmed Ferid, bn Haldunun slama hizmet amacyla eserlerini kaleme ald pek sylenemez32 eklinde hayret verici ifade kullanmaktadrlar. Oysa, temel ve ilk sebep olarak Allah, Allahn iradesini kabul ettikten sonra, cereyan eden olaylarn grnrdeki maddi sebeplerini (adetullah, snnetullah) incelemek, olaylarla sebepler arasndaki sebep-sonu ban ortaya koymaya almak -bazlarnn zannettii gibi- materyalist olmay gerektirmez.33 Dorusal (linear) bir tarih grne dayanan modernizme gre, lkenin de belirttii gibi bn Haldun tamamyla terakki (ilerleme) aleyhtardr. Herey hareket ettii noktada nihayet bulur ve yeniden balar.34 Dorusal bir tarih grne sahip olmamas onun modern deil slami geleneksel bir izgide olduunu gsterir. kbal, bn haldunun Mukaddimesinin btn ruhunun Kuran- Kerimden ald ilhama dayandn belirtir.35 lerleme, Avrupallarn yakn zamanlarda gelitirdikleri bir anlaytr ve modern olmak ilerlemeci olmaktr.36 slam alimleri iin ise tarih evrimsel (cycle)* bir ekilde geliir. Tarih bu yzden tekerrr etme eilimindedir. Ancak tarih ayn aktrler, olaylar eklinde tekrarlanmaz. Olaya sebebiyet veren boyutlar yine de ayndr: mekan ve insan tabiat. Merkezde Mkemmel insan olarak Rasulullah yer alr. Btn zaman kesitlerinde yaayan insanlar iin ana cazibe kayna asr- saadettir. Mslman hangi mekanda ve zamanda olursa olsun ftrat eksenine bal olarak nitelii temsil eder. Ykseli, d Allahn iradesi iinde insanlarn ftrata olan yaknlk ve uzaklna gre deiir.37 bn Haldunun dairesel tarih anlay ann bedbin yapsndan veya kaderci olmasndan deil38, slamin dinamik evren anlayndan dolaydr.
20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 *

Fndkolu, timaiyyat, II, 73. a.e., s.75. M. Niyazi zdemir ile rportaj, Sosyal limlerde Yzakmz, Zaman, 22.02.1991. Snav, Mukaddimenin erii, s. 30. Goldziher, Klasik Arap Literatr, s.163. Mukaddime, I, 248. Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, I, 6. bn Haldun, Mukaddime, (trc. Zakir Kadir Ugan), I, 5; Snav, Mukaddimenin erii, s. 30 Fndkolu, timaiyyat, II, 99; Sat el-Husri, bn Haldun Sosyolojisi, s. 230. Fndkolu, a.g.e., s. 60; lken, timai Doktrinler Tarihi, s. 38. Kota, bn Haldunun Mukaddimesine Dair Baz Mahedeler-III, Din retimi, sy. 16, (Eyll 1988), s. 77. Dier tanmlamalar iin bk. . Erol Kozak, bn Halduna gre nsan, Toplum, ktisat, stanbul 1984, s. 50. lyas Ba-Yunus-Ahmed Ferid, slam Sosyolojisi: Bir Giri Denemesi, (trc. Rdvan Kaya), stanbul 1986, s. 47. Kozak, a.g.e., s. 49; ayrca bu noktaya asabiyet teorisinde de iaret edilmitir. bk. s. 10. lken, timai Doktrinler Tarihi, s. 39. Muhammed kbal, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu, (trc. Ahmed Asrar), stanbul ts., s. 190.

Mustafa zel, lerleme ve Kadm Dnya, Yeni afak, 23.11.1995. Ayrca bk. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usl, stanbul 1969, s. 162. Atilla Pamirli, Tarih Ne e Yarar?, Yeni afak, 21.11.1995. lken, a.g.e., s. 39; Gnay, slam Dnyasnda Bir Din Sosyolojisi ncs: bn Haldun, s. 101.

37 38

Hayat yolunda insann srekli ilerlediini, dahas tarihin srekli ilerlediini ileri srmek hayatn gerekleriyle badamyor. nk insanlar da, toplumlar da baladklar noktann gerisine dm olabiliyor. Fakat balanan noktann gerisine dm olmay her ynyle kayp saymak ta gerekmiyor. Bir ilerlemenin kaydedilemedii, dahas bir gerilemenin tespit edilebildii durumlarda bile iin iinden bir olgunlama ile kld sylenebilir.39 unu da belirtmeliyiz ki Kurana gre toplumlar da bireyler gibi canl organizmalardr. Onlar da tpk insanlar gibi doar, byyp geliir ve nihayet lp giderler. Araf Suresi 34.ayet bu gerei evrensel bir kanun halinde yle veriyor: Ve her toplum iin bir vade belirlenmitir. yle ki, vadeleri dolduunda onu bir tek an olsun, ne geciktirebilirler ne de ne alabilirler. 40 (Ayrca bk. Yunus, 149; Hicr, 5; Mminun, 43) Yine Kurana gre milletler topluca deerlendirilir ve kt hareket ve davranlarnn cezasn hem bu dnyada hem br dnyada ekerler.41 bn Haldunun vurgulamak istedii noktalardan biri de ite budur. O bu noktaya, Fndkoluna gre, mr-i beerle mr-i cemiyeti analoji ile yaklatrarak, bir baka ifade ile biyolojik determinizmini itimai determinizmle devam ettirerek ulamtr.42 Bylece o, btn kanunlar bire irca etme niyetini43 ortaya koymutur. bn Haldunun determinizmi hakkndaki M.Armaann gryle bu blm bitirelim. Nedensellik dncesinin bn Haldunun sistemindeki yeri olduka belirleyici. u halde bn Haldun, olaylar arasnda nedensellik ba olduuna inanmaktadr ama bu onu bir fenomenizme gtrmez. Olaylar arasndaki nedensellik ban, tabi ve toplumsal kanunlardan ilahi kanunlara doru ykselen bir spiral eklinde dnmektedir. Bunlarn uygulan alanlar ve dzeylerinin farkl oluuna karn hepsi ilah kanunda birlemektedir.44 Aka anlalyor ki onun nedenselliinin temelinde sosyolojik deil, moral ve din faktrler bulunmaktadr.45 UMRAN LM Tarih telakkisinin mahiyeti bn Haldunu tabii olarak Umran fikrine sevketmektedir. Bugnk istilahlarmza gre medeniyetin tam kendisini ifade eden, Alman sosyolojisi istilahlar gznne alnd takdirde ayn zamanda kltr, hars manasn da mul dairesine alabilecek olan bu umran fikri, Arap mverrihini on dokuzuncu asrn sosyologlar nazarnda orijinal gsteren belli bal dncelerden berini tekil eder.46 bn Haldun tarihten hareketle umran ilmine varmtr. Cemil Meriin ifadesiyle umrann kefi, tarihten tesadf kovan bir ihtilaldir.47 nk o, umran ilmini tesis etmi, tarihin karanlklarn aydnlatmaya, maziyi rten youn hurafe ve efsane bulutlarn datmaya almtr. bn Haldun, umran ilmini tarih iin bir vasta olarak grmtr. Lakin onun nazarnda tarih, medeniyet, beeriyet ve kltr tarihi olduundan bir itimai felsefe kurabilmitir. Ona gre aslnda tarih de bir nevi umran ilmidir.48 Meri, umran, geni manasyla medeniyet, yani: bir kavmin yaptklarnn ve yarattklarnn btn, itimai ve din dzen, detler ve inanlar49 olarak tanmlamaktadr. Ancak Uluda, bn Haldunun umrana ykledii manann medeniyet tabirinden daha umull, umumi ve ilm olduunu syler.50 bn Halduna gre, insan toplanma, dnyann bayndrl (umran) anlamna gelir. Bu zorunludur. nk, insan, tabiat gerei medendir.51 Yani meden topluluk ki bu kenttir- insan tr ve bekas iin zorunludur. Umrann anlam ite budur.52
39 40 41 42 43 44 45 46

Rasim zdenren, Olgunlama lerlemeye Kar, Yeni afak, 14.01.1996. Muhammed Esed, Kuran Mesaj, (trc. Cahit Koytak & Ahmet Ertrk), stanbul 1996, I, 275. kbal, a.g.e., s. 189. Mukaddime, I, 116. a.e., s. 366-367. Mustafa Armaan, Kanun Kavramnn Semantik Deiimi, Bilgi ve Hikmet, sy. 12, (Gz 1995), s. 133. Togan, Tarihte Usl, s. 163-175. Fndkolu, timaiyyat, II, 62; Kota, bn Haldunun Mukaddimesine Dair Baz Mahedeler-I, s. 99; ayrca bk. Yavuz Yldrm, "bn Haldun'un Metodu ve Umran Teorisi", (Baslmam yksek lisans tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1990. Meri, Bu lke, s. 230. Mukaddime, I, 111; Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, I , 8. Meri, Kendi Semasnda Tek Yldz-I, s. 35. Mukaddime, I, 144. Mcahid, Farabiden Abduha Siyasi Dnce, s. 193.

47 48 49 50 51

bn Haldun umran iki kategoride inceler ve medeniyetin bu aamalar sonucunda olutuunu belirtir: a)Bedev umran: Bedevlik53 yani badiye hayat, ne l hayatn ve ne de ky veya kr hayatn ifade etmekte belki de bunlarn hepsini iermekte, bedevilerin oturduu ve dolat her blgeyi, gebelikten yar gebelie ve hatta ksmen gebe kyl hayatna kadar her durumu iine almaktadr.54 Bugn sosyo-kltrel anlamda bu kavram kyllk ile ifade edebiliriz. Bedevi umran ayrca alt kategoriyi de ierir.55 b)Hadar umran: Hadar umran ise ehir hayatna veya yerleik hayata karlk olmaktadr. Hadarlik* de bugn ehirlilik olarak ifade edilebilir. Umran olgusunun bn Halduna gre zellii vardr: 1)Tabidir: nsan toplumu tabiidir, insan tabiat gerei sosyaldir, tek bana yaayamaz. 2)Organiktir: nsan toplumunun belli bir biimde gelimesi zorunludur. 3)Fonksiyoneldir: Bireyler, iyi yaptklar ve belli ustalklar kazandklar belli bir ite uzmanlamaya ynelirler.56 bn Haldunun bedevlerin umran ve medeniyetin asl olduunu vurgulamasna57, gebe cemiyetini ehir hayatnn tenevv ile mukayese ederken gebelie kar belli bir temayl gstermesine58 ramen onun asl varmak istedii hedef slamn bir medeniyet oluturduu tezidir. nk o, insann daima alarak yneldii hedef, mtemeddin bir hayatn ve kltrn meydana getirilmesidir59der. bn Haldun nl eserinde gebe hayat ile ehirli arasndaki farklardan detayl olarak bahseder. Bedevilerin saflklarn daha ok koruduklarn, ehirlilerin, asabiyet teorisinde de belirteceimiz gibi, zamanla yozlaabildiklerini, medeniyetin zirveye ulamasyla birlikte zevle doru indiini ve tarih grnde de bahsettiimiz gibi bu kn dairesel olarak yeniden bir oluu balattn belirtir. Ancak onun zerinde durduu nokta bu mekanizmay ayrntlaryla belirtmekten ziyade Rosenthalin de iaret ettii gibi, slamn cihanuml bir beer medeniyeti oluunu60 ortaya koymaktr. nk o, slam medeniyetinin btn mslman dnyasnn mterek mahsul olduunu iddia ediyor. O, pek hakl olarak, mslman medeniyetini, ondan nce gelmi olanlardan stn tutuyor. Bununla beraber inhitata doru gittiini de sylyor.61 bn Haldun, kltrn ve medeniyetin gelimesi iin gerekli olan ilimler, ancak byk bir umrann ve yksek bir hararetin bulunduu yerde geliir62 diyerek medeniyetin, bedevlerle deil, hadarlerle iie 63 olduunu belirtir. nk bn Haldun da bilmektedir ki slam medeniyeti bir ehir medeniyetidir.64 slamn dou yllarnda Arabistanda ehir hayatnn antitezi bedevlikti65 Yine ayn yazar, slamn bedevliin deil hadarn yerleik blgelerdeki kabilelerin dini olduu iddiasna delil olarak Kurann Tevbe Suresiindeki

52

Umran hakknda daha geni bilgi iin bk. Mukaddime, I, 143; Kzlelik, a.g.e., s. 7-8; Keskin, bn Haldunda Sosyal Deime ve Sosyal Deime Kavramlar, s. 36. Bedevlik ve hadarlik hk. daha geni bilgi iin bkz. Mukaddime, I, 130,145,415; Mustafa Fayda, Bedev maddesi, DA, V, 311-317; Ali Bula, Bedevlik-Hadarlik, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, I, 142-144; Fndkolu, a.g.e., s. 100-101; Dlek, bn Haldunda Sanatn Sosyal Yn ve iir Sanat, s. 24; Ayrca Garaudynin bedevi ve yerleik hayat karlatrrken, eserinde belirtmese de bn Haldunu yorumladn syleyebiliriz. bk. Roger Garaudy, slmn Vadettikleri, (trc. Salih Akdemir), stanbul 1984, s. 20-21. Ek bilgi: Yavuz Yldrm'n Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits'ne bal olarak "bn Haldun'da Bedavet Teorisi" isimli doktora almas yaptn rendik, ancak ilgili teze ulaamadk. Gnay, slam Dnyasnda Bir Din Sosyolojisi ncs: bn Haldun, s. 78; Meri, Kendi Semasnda Tek Yldz-I, s. 35. bk. Mukaddime, I, 304-307. bk. 53 no.lu dipnot. Mcahid, a.g.e., s. 195-196. Ayrca fonksiyonellii asndan sanatn sosyal yn hakknda bk. Dlek, a.g.m., s. 23-26. Mukaddime, I, 419; Mcahid, a.g.e., s. 198. irvani, slamda Siyasi Dnce ve dare, s. 132. Mukaddime, Beyrut 1886, s.41 vd.'den naklen irvani, a.g.e., s. 132. irvani, a.g.e., s. 133. W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, (trc. M. Fuad Kprl), Ankara 1963, s. 40. Mukaddime, II, 1018-1019; Kota, bn Haldunun Mukaddimesine Dair Baz Mahedeler-II, s. 28. Mcahid, a.g.e., s.198. Ahmet Turan Alkan, slamn Kyl ve ehirli Pratii zerine Notlar, Trkiye Gnl, sy. 26, (Ocak-ubat 1994), s. 26. R.B. Serjeant, Arabistanda Toplumsal Tabakalama, slam ehri iinde, (trc. Elif Topugil), stanbul 1992, s. 177 vd.

53

54 55 * 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65

97.ayeti gstermektedir: Bedevlerin kfr ve nifaklar her ynden daha ileridir." Yazara gre Kuran bedev ln inanszlk ve isyanda iddetli bir blge (Al-Arab eedd kfran) olarak nitelemektedir.66 Peygamberimizin hicretten sonra Yesribi Medine yapmas ve btn kurumlaryla slam ehri modelini oluturmak iin gayreti dikkate deerdir. Yine gelime devrinde slam devleti iki byk ehir ina ederek temeddn kabiliyetini isbat etmitir. Bu ehirler Badat ve Kahire idi. Bizzat mslmanlar tarafndan planlanan ve hayata geirilen bu ehirlerde slam, gndelik hayata dair tezlerini kuvvetle ifade edebildi. Gndelik hayat, slamn menurundan bu ehirlerde yeni deerler buldu.67 nk ehir deiimin bir temsilcisidir. Fikirler kk salar, bilgiler artar, dnceler deiir veya zedelenir, bylece insanlar renirler.68 Yani ehir bizim enerjimizi alr ama karlnda bizi ehirli olduumuz iin besler. ehir ve medeniyet, etimolojik olarak da anlald gibi her ikisi de insann sosyal yapya ve istikrarl bir ynetime duyduu ihtiyacn ifadesidir.69 bn Halduna gre kentlilerin sorumluluku daha byktr.70 nk medeniyetin k onlarn grevlerini hakkyla yapmamas, ehirde yaamalarna ramen ehirli deerlerini yava yava kaybetmeleri ile hzlanmaktadr. zzetbegovi de dindarln ehrin bymesiyle azaldn belirtmektedir.71 Ancak yapt aklamalarda bahsettii ehrin tabiattan uzak, beton yn olan bugnk modern(!) ehir olduunu anlyoruz. Rahatlkla syleyebiliriz ki hibir din kyden domamtr, hibir peygamber kyl deildir. Her din ehirden doar, en sonra kye ular. bn Haldunun da belirttii gibi ehir kltrnn knde ise dinler iin kyler en son snak olurlar. Ancak onlarn dine baklar samimi de olsa derinliksiz, kaba ve basittir.72 imdi de bn Haldunun oluturduu yeni ilmin ikinci anahtarna ksaca gz atalm. Umranla asabiyetin birbirini akladn ve tamamladn belirtebiliriz. ASABYET TEORS bn Halduna gre umran aacnn kk badiye ise gvdesi mlk ve hadara, zsuyu asabiyedir.73 bn Halduna gre asabiyet74, herkesin nesebine ve asabiyetine (aslna) balldr. Allahn kullarnn kalplerine yerletirdii soyundan geldiklerine ve yaknlarna efkat ve ballk tabiatlarnda vardr. Bunun sayesinde dayanma ve yardmlama olur.75 Psikologlar asabiyeti kollektif uur, kitle psikolojisi, kollektif ruh gibi kavramlarla ifade ederler.76 Sosyologlar ise komnal ruh, dayanma duygusu, sosyal ballk, dayanma, tenasf ba, yakn akraba ba gibi terimler kullanmaktadrlar.77 Asabiyetin en byk zellii kabile veya topluluu oluturan bireyler arasnda kuvvetli bir birlik, salam bir dayanma, srekli bir yardmlama ve doadan gelen bir koruma duygusu, bilinci ve inancdr.78 Asabiyet davran biimidir. Bu davran biimi kollektif olmaktadr. Ortaklaa yaay ve rgtlenme belirli bir ortak dnceyi dourmakta, bu dnce yine ortaklaa yaay ve rgtlenmeyi pekitirmektedir.79 Demek ki asabiyet, kollektif his ve bilinten doan ortak hareket etme anlaydr.80
66

a.y.; Alkan, a.g.m., s. 29, 1 no.lu dipnot; kbal de ayn ayeti delil olarak gsterir: bk. kbal, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu, s.190. Alkan, a.g.m., s. 26. Glzar Haydar, ehirlerin Ruhu, (trc. Grkan Sekmen), stanbul 1991, s. 59. a.e., s. 87. Lacoste, bn Haldun, nc Dnyann Gemii, Tarih Biliminin Douu, s. 151. Ali zzetbegovi, Dou ve Bat Karsnda slam, (trc. Salih aban), stanbul 1994, s. 87-88. Durmu Hocaolu, Laisizmden Milli Seklerizme, stanbul 1995, s. 412-413. Meri, Kendi Semasnda Tek Yldz-I, s. 35. Asabiyet hakknda daha geni bilgi iin bk. Mustafa arc, Asabiyet maddesi, DA, III, 453-455; Abdurahman Kurt, Asabiyet maddesi, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, I, 82-83; Fndkolu, timaiyyat, II, s.101; Kzlelik, Sosyoloji Teorileri, I, 15-20; Mefail Hzl, Mukaddimede Psikoloji, (Baslmam lisans tezi), Bursa 1984, s. 12-18; Keskin, bn Haldunda Sosyal Deime ve Sosyal Deime Kavramlar, s. 32-36. Mukaddime, Kahire 1983, 2, 484'den naklen Mcahid, Farabiden Abduha Siyasi Dnce, s. 199; ayrca bk. Mukaddime, I, 452. Hzl, a.g.t., s. 12. Kzlelik, a.g.e., s.15. Mukaddime, I, 121. mit Hassan, bn Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi, s. 197'den naklen, Kzlelik, a.g.e., s. 15.

67 68 69 70 71 72 73 74

75 76 77 78 79

bn Halduna gre bedeviler aralarndaki bu asabiyet birliinden dolay stnl ele geirmekte bakalarndan daha gldrler. Buna bal olarak da deitiklerinde (medenletiklerinde) cesaretlerini yitirirler.81 Makalemizin "tarih anlay" blmnde de zerinde durduumuz gibi, bn Haldunun, toplumsal olaylar, insanlk tarihini aklarken en az ekonomik strktr kadar nem verdii asabiyet kavram, ayn zamanda onun tarih materyalist izgide olmadnn en byk iaretlerindendir.82 bn Halduna gre iki trl asabiyet vardr: a)Nesep, ecere (soy) asabiyeti b)Sebep, (mkteseb) asabiyeti. Birincisinde ayn soydan gelmek ve kanda olmak kanlmaz bir art olduu halde, sebep asabiyetinde byle bir art aranmaz. bn Halduna gre nesep asabiyeti ilkel toplumlarda ve badevilerde yaygn iken, sebep asabiyeti daha ok hadar-meden toplumlarda yaygndr.83 Asabiyeti oluturan gcn, yksek bir deeri, inanc ifade eden manev bir motif, bir ideal olduundan phe yoktur; ancak bu deer nesep asabiyetinde bir slale, kabile veya kavmin stnl inancna dayand halde sebep asabiyetinde bir deerler, inanlar sisteminin (din, ideoloji) ycelii hususunda beslenen imana dayanr.bn Haldun tarihte, daha ok nesep esasna dayal asabiyet grlmekle beraber slamiyetin ortaya kndan sonra bu eit asabiyetin terk edilerek din, inan esasna dayal sebep asabiyetin arlk kazandn ve kazanmas gerektiini, bu nevi asabiyetin ncekinden kat kat daha gl olduunu aka ifade eder.84 bn Haldunun bu yaklam islamn prensibleriyle tam bir paralellik arzetmektedir. Mesela, u ayette nesep asabiyetinin terk edilerek, sebep asabiyetinin esas alnmas, nesep asabiyetinin ancak sebep asabiyetine aykr olmad ve onunla badat durumlarda ve nispette meru olaca, imann bir art olarak aka ortaya konmaktadr: Allaha ve ahiret gnne imanda sebat eden hibir kavmin Allaha ve Raslne muhalefet eden kimselerle-velev ki onlar, bunlarn babalar, ya oullar, ya biraderleri, yahut soy soplar olsunlardostlatklarn gremezsin. (Mcadele, 58:22) Gerekten de Helmut Ritter kabile kardei kavramnn slamla birlikte din kardei kavramna dntn syler.85 bn Haldunun asabiyetle varmak istedii asl mana ite budur: kiilerin yaamlarn anlamlandran yksek bir deer, inan uruna gerektiinde hayatlarn ekinmeden ortaya koyabilme duygusu ve davrandr.86 Burada bn Haldun bir medeniyet oluumu iin sebep asabiyetine dayanan bir millet oluumuna iaret etmektedir. nk medeniyet, bir ideali olan insanlarn byk fedakarlklarla gerekletirdikleri bir harekettir.87 nce idealist bir millet yetimeli ki medeniyetine sahip kp gelimesini salasn. Ancak unu da belirtelim ki bn Haldun bir dinin ilk yaylnda, zellikle peygamberliin ilk yllarnda, insanlarda yeni fikir ve itikatlara kar tabii bir mukavemet olacandan bunu kracak kadar bir nesep asabiyetinin gerekli olduunu ancak bu ilah tebli kalplere yerletikten sonra artk nesep asabiyetine gerek kalmayacan nk ok daha kuvvetli inan asabiyetinin olutuunu da belirtir.88 Lacoste, eserinde bn Haldunun bu adan dini dzen ile iktisadi ve toplumsal yaplar arasndaki karmak ilikileri aklamay baardn syler. Mslman dinini ve yasasn, imparatorluu (medeniyeti) oluturan ulusun (milletin) varln malzeme olarak alan bir z gibi grebiliriz.89 Bu blm de medeniyetler atmas teziyle tandmz Huntingtonn bir ifadesiyle bitirelim: nsanlarn kendilerini tanmladklar ve urunda savap ldkleri eyler: man ve aile, kan ve inantr.90

80 81 82 83 84 85 86 87 88

Mukaddime, a.y. Mcahid, a.g.e., s. 201. Kozak, bn Haldun ve Tarih Materyalizm, Yneliler, sy.28, (Ocak 1984), s. 20; Mcahid, a.g.e., s. 49, 58. Mukaddime, I, 125. Kozak, bn Halduna gre nsan, Toplum, ktisat, s. 59; Kozak, a.g.m., s. 21. Kozak, a.g.e., s. 252, 103 no.lu dipnot. Kozak, a.g.m., s. 21. Sezai Karako, Dnceler-I, stanbul 1986, s. 8. arc, a.g.md, s. 454; Meri, Kendi Semasnda Tek Yldz-II, s. 17; Kozak, a.g.e., s. 60-1; a.g.m., s. 22; Snav, Mukaddimenin erii, s. 32-33. Lacoste, bn Haldun, nc Dnyann Gemii, Tarih Biliminin Douu, s. 177. Samuel P. Huntington, Medeniyetler atmas Deilse Nedir?, Souk Sava Sonras Dnyasnn Paradigmalar, (trc. Mehmet z), Trkiye Gnl, sy. 24, (Gz 1993), s. 79.

89 90

SONU bn Haldun hi phesiz slam medeniyetinde yetimi ve onun rn olan dah bir ahsiyettir. bn Haldunun en byk meziyeti, kltrel hareket ruhunu iyice kavram olmas ve sistemli bir ekilde bunu ifade etmi olmasdr. Kendisi de bu kltrn en parlak rndr. Dahiyane fikirleri ve deer biilmez eserleri sayesinde Kuran- Kerimin Yunan Felsefesine bsbtn kar olan ruhu Yunan dncesi zerindeki kesin zaferini kazanmtr.91 Onu anlamak iin gerekli olan belki de en nemli ey bu medeniyetin paradigmalarna sahip olmaktr. Kendisinin de belirttii gibi bir medeniyet her zaman yek dieri ile mukayese edilemez. Onlar bir nokta zerinde birbiriyle benzeebilirler, dier btn noktalarda birbirinden ayrlrlar.92 Yoksa Ernest Gellner gibi bn Haldundan hareketle bir slam Antropolojisi oluturma gibi93 bat medeniyetinin paradigmalarna sahip ve yine bat medeniyetinin kalplar ierisinde yaplan almalar arzu edilen sonucu vermeyecektir. Kltr ve medeniyet perspektifli slam dncesinin ortaya koyaca rnesans hamlesi de bn Haldun gibi byk dnrlerin eserlerinin iyi bilinip kavranlmasyla grlecektir. Bylece bn Haldun da bir sonu olmaktan karak haleflerine kavuacaktr. te o zaman yeni katklar ve oluumlar beklemek hakkmz olabilir. BBLYOGRAFYA ALKAN, Ahmet Turan, slamn Kyl ve ehirli Pratii zerine Notlar, Trkiye Gnl, sy. 26 (Ocakubat 1994), s. 25-29. ARMAAN, Mustafa, Kanun Kavramnn Semantik Deiimi, Bilgi ve Hikmet, sy.12 (Gz 1995), s. 133-140. BARTHOLD, W., slam Medeniyeti Tarihi, (trc. M. Fuad Kprl), Ankara 1963, 2 bs., Trk Tarih Kurumu Basmevi, Diyanet leri Bakanl Yaynlar. BULA, Ali, Bedevlik-Hadarlik, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, I, 142-144, stanbul 1990, Damla Ofset, Risale Yaynlar. CLEMENT, F. & J. F. A., Bir bilinsizlik Teorisyeni: bn Haldun, (trc. smail Doan), slm Aratrmalar, sy. 5 (Ekim 1987), s. 106-115. ARICI, Mustafa, Asabiyet, DA, III, 453-455. DLEK, Ali, bn Haldunda Sanatn Sosyal Yn ve iir Sanat, Kaytlar, sy. 17 (Mart 1992), s. 23-29. EMRE, Akif, Gellner ve Postmodern Din, Yeni afak, 19.11.1995. ESED, Muhammed, Kuran Mesaj, (trc. Cahit Koytak & Ahmet Ertrk), c. I, stanbul 1996, aret Yaynlar. FAYDA, Mustafa, Bedevi, DA, V, 311-317. FINDIKOLU-Z.Fahri, timaiyat, c. II, stanbul 1961, Faklteler Matbaas, st. n. ktisat Fakltesi Yayn. GARAUDY, Roger, slamn Vadettikleri, (trc. Salih Akdemir), stanbul 1984, 4. bs., Dizerkonca Matbaas, Pnar Yaynlar. GOLDZIHER, Ignace, Klasik Arap Literatr, (trc. A. Yksel & R. Er), Ankara 1993, zkan Matbaclk, maj Yaynlar. GNAY, nver, slam Dnyasnda Bir Din Sosyolojisi ncs: bn Haldun, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi, sy. 6 (1986), s. 63-104. HAYDAR, Glzar, ehirlerin Ruhu, (trc. Grkan Sekmen), stanbul 1991, Eko Ofset, nsan Yaynlar. HIZLI, Mefail, Mukaddimede Psikoloji, (Baslmam lisans tezi), Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi, Bursa 1984. HOCAOLU, Durmu, Laisizmden Milli Seklerizme, stanbul 1995, Kent Basmevi, Seluk Yaynlar. HUNTINGTON, Samuel P., Medeniyetler atmas Deilse Nedir?, Souk Sava Sonras Dnyasnn Paradigmalar, (trc. Mehmet z), Trkiye Gnl, sy. 24 (Gz 1993), s. 74-79.

91 92 93

kbal, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu, s. 193. al-Muqaddima, Beyrout 1967, s. 1231'den naklen Clement F. ve J. F. A., Bir Bilinsizlik Teorisyeni: bn Haldun, s. 113. Akif Emre, Gellner ve Postmodern Din, Yeni afak, 19.11.1995.

BN HALDUN, Mukaddime, (trc. Sleyman Uluda), c. I, stanbul 1988, 2. bs., c. II, stanbul 1991, 2. bs., Emek Mat. Dergah Yay. ....................... Mukaddime, (trc. Zakir Kadir Ugan), I-III, stanbul 1986, Milli Eitim Basmevi. KBAL, Muhammed, slamda Dini Dncenin Yeniden Douu, (trc. Ahmed Asrar), 2.bs., ts., Birleik Yaynclk. LYAS Ba-Yunus FERD, Ahmed, slam Sosyolojisi; Bir Giri Denemesi, (trc. Rdvan Kaya), stanbul 1986, Baaran Matbaas, Bir Yaynclk. ZZETBEGOV, Ali, Dou ve Bat Arasnda slam, (trc. Salih aban), stanbul 1994, Nesil Matbaas, Nehir Yay. KARAKO, Sezai, Dnceler-I, stanbul 1986, Fatih Yay. Matbaas, Dirili Yaynlar. KESKN, brahim, bn Haldunda Sosyal Deime ve Sosyal Deime Kavramlar, (Baslmam lisans tezi), Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi, Bursa 1995. KIZILELK, Sezgin, Sosyoloji Teorileri, c. I, Konya 1992, Kuzucular Ofset, Mimoza Yaynlar. KOTA, Mnir, bn haldunun Mukaddimesine Dair Baz Mahedeler-I, Din retimi, sy. 14 (Ocak-ubatMart 1988), s. 93-101. ................ bn haldunun Mukaddimesine Dair Baz Mahedeler-II, Din retimi, sy. 15 (Haziran 1988), s. 23-28. ................ bn haldunun Mukaddimesine Dair Baz Mahedeler-III, Din retimi, sy. 16 (Eyll 1988), s. 7783. KOZAK, .Erol, bn Halduna Gre nsan, Toplum, ktisat, stanbul 1984, Zafer Mat., Pnar Yay. ...............bn Haldun ve Tarih Materyalizm", Yneliler, sy. 28 (Ocak 1984), s. 17-22. KURT, Abdurahman, Asabiyet, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, c. I, 82-83, stanbul 1990, Damla Ofset, Risale Yay. LACOSTE, Yves, bn Haldun, nc Dnyann Gemii, Tarih Biliminin Douu, (trc. Mehmet Sert), stanbul 1993, Sezai Ekinci Mat., Sosyalist Yay. MER, Cemil, Jurnal-I, stanbul 1992, Ayhan Mat., letiim Yay. ............. Bu lke, stanbul 1992, 6.bsk., efik Mat., letiim Y. ............. Kendi Semasnda Tek Yldz-I, Fikirde ve Sanatta Hareket, sy. 100 (Nisan 1974), s. 32-36. ............. Kendi Semasnda Tek Yldz-II, Fikirde ve Sanatta Hareket, sy. 101 (Mays 1974), s. 8-18. MCAHD, Huriye Tevfik, Farabiden Abduha Siyasi Dnce, (trc. Vecdi Akyz), stanbul 1995, Eramat Ofset, z yay. NASR, Seyyid Hseyin, slamda Bilim ve Medeniyet, (trc. N. Avc & K. Turhan & A. nal), stanbul 1991, nsan Yay. ............ slam ve lim, (trc. lhan Kutluer), stanbul 1989, Alemdar Ofset, nsan Yay. ZDEMR, M. Niyazi, Sosyal limlerde Yzakmz, Zaman, 22.02.1991. ZDENREN, Rasim, Olgunlama lerlemeye Kar, Yeni afak, 23.11.1995. ZEL, Mustafa, lerleme ve Kadim Dnya, Yeni afak, 23.11.1995. PAMRL, Atilla, Tarih Ne e Yarar?, Yeni afak, 21.11.1995. SATI el-Husri, bn Haldun Sosyolojisi, (trc. Mehmet Bayyiit), Seluk n. lahiyat Fakltesi, sy. 4 (1991), s. 223-230. SERJEANT R.B., Arabistanda Toplumsal Tabakalama slam ehriiinde, (trc. Elif Topugil), stanbul 1992, s. 175-207, Bayrak, Mat, Aa Yay. SINAV, Tahsin, Mukaddimenin erii, Yneliler, sy. 4 (Temmuz 1981), s. 27-36. ............ bn Haldunun Bilimleri Blmlemesi, Yneliler, sy. 5 (Austos 1981), s. 32-41.

RVAN, Harun Han, slamda Siyasi Dnce ve dare, (trc. Kemal Kuu), stanbul 1965, Ahmed Sait Mat., rfan Yay. TOGAN, Zeki Velidi, Tarihte Usul, stanbul 1969, 2.bs. LKEN, Hilmi Ziya, timai Doktrinler Tarihi, stanbul 1941, Yeni Devir Basmevi, stanbul niversitesi Neriyat. YILDIRIM, Yavuz, "bn Haldun'un Metodu ve Umran Teorisi", (Baslmam yksek lisans tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1990.