T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

AC VE DC MAKNELER

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...............................................................................................................iv GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. DC GENERATRLER VE MOTORLAR .......................................................................3 1.1. Doru Akm retim Esaslar 3 1.2. ndklenmi Gerilimin G Etkileri 6 1.3. DC Generatrlerin alma Esaslar 7 1.4. Generatrlerde Komtasyon Kutbu ve Dengeleme Sargsnn Kullanm 8 1.5. DC Generatrlerin Yaps ve eitleri 10 1.6. DC Generatrlerin almas 11 1.6.1. Dardan Uyartml nt Generatr .................................................................13 1.6.2. Kendinden Uyartml nt Generatr................................................................13 1.6.3. Kompunt Generatr..........................................................................................15 1.6.4. Seri Generatr ..................................................................................................16 1.6.5. DC Generatrlerde Gerilim ve Polarite Miktarnn Denetimi ............................16 1.6.6. DC Generatrlerde Arza Giderme ...................................................................16 1.7. DC Motor ve Paralar 18 1.7.1. Endvi .............................................................................................................18 1.7.2. Gvde ..............................................................................................................18 1.7.3. Fralar ve Donanmlar....................................................................................19 1.7.4. Motor Yan Kapaklar .......................................................................................19 1.8. DC Motorun alma Esaslar 20 1.9. DC Motor eitleri 21 1.9.1. Doal Mknatsl (Permanent-Magnet) Motorlarn almas ............................21 1.9.2. Seri, Paralel ve Bileik Sargl DC Motorlarn almas ..................................21 1.9.3. Frasz DC Motorlar .......................................................................................22 1.10. DC Motorlarn Mekanik zellikleri 23 1.11. DC Motorlarn stenme (Seilme) Oran ve Verimleri 23 1.12. DC Motorun Ynn Deitirme Basamaklar 23 1.13. DC Motorun Hz Denetimi 24 1.14. DC Motor Kayp eitleri 25 1.14.1. Bakr Kayplar...............................................................................................25 1.14.2. Demir Kayplar .............................................................................................25 1.14.3. Rzgar ve Srtnme Kayplar........................................................................25 UYGULAMA FAALYET 26 LME ve DEERLENDRME 28 PERFORMANS DEERLENDRME 29 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................31 2. ENDSTRYEL DC MOTORLAR ...............................................................................31 2.1. Endstriyel Uygulamalarda Kullanlan DC Motorlarn alma zellikleri ve stnlkleri 31 2.2. DC Motorlarda Arza Tespiti 32 2.3. DC Motor Denetleyicilerinin almas 35 UYGULAMA FAALYET 37 LME VE DEERLENDRME 38 i

RENME FAALYET-3 ...............................................................................................39 3. AC MOTORLAR...........................................................................................................39 3.1. Faz Gerilimin Karakteristikleri 39 3.2. Faz Motor Paralar 40 3.2.1. Stator ...............................................................................................................40 3.2.2. Rotor................................................................................................................40 3.2.3. Motor Yan Kapaklar .......................................................................................43 3.3. AC Endksiyon Motorunun almas 43 3.3.1. Rotorda ndklenen Akm ................................................................................43 3.4. Motor Balantlar 43 3.4.1. Tork Hz ve Beygir (Hp) Gc in .................................................................43 3.4.2. Dn Ynn Deitirmek in ......................................................................45 3.4.3. Gerilim Deiimi in.......................................................................................45 3.4.4. Hz Deiimi in .............................................................................................45 3.5. Motor Bilgi Levhalar 46 3.6. Fazl Senkron Motorlar 48 3.7. AC Tek Fazl Motorlar 48 3.8. Tek Fazl Motor Paralar 49 3.8.1. Stator ...............................................................................................................49 3.8.2. Klemens (Terminal) Balants.........................................................................49 3.8.3. Rotor ve Yan Kapaklar.....................................................................................49 3.8.4. Merkezka Anahtar .........................................................................................49 3.8.5. Ar Akm Rlesi ............................................................................................49 3.9. Tek Fazl Motorlarn Hzn ve Gerilimini Deitirme 50 3.10. Tek Fazl Motorun Balang Torkunu Artrma 50 3.11. Kk (Kesirli) Gl Motorlar 50 3.11.1. Kk (Kesirli) Gl Motorlarn alma Karakteristikleri ...........................51 3.12. Yardmc Sargl Bir Fazl Motorlar 51 3.12.1. Zt EMK (Elektromotor Kuvvet) ....................................................................52 3.12.2. Kullanm Alanlar (Uygulamalar) ...................................................................52 3.13. Yardmc Sargl Kalk Kondansatrl Bir Fazl Motorlar 52 3.13.1. Elektrik Diyagram.........................................................................................52 3.13.2. ift Hz veya ift Gerilim Kullanm in Motor Balants............................53 3.13.3. Devir Yn Deitirme ..................................................................................53 3.13.4. Kullanm Alanlar (Uygulamalar) ...................................................................53 3.13.5. Akm Rlesinin almas ..............................................................................53 3.14. Yardmc Sargl Kalk ve Daimi Kondansatrl Bir Fazl Motorlar 54 3.14.1. Potansiyel Rlesinin Kullanm ......................................................................54 3.15. Yardmc Sargl Daimi Kondansatrl Bir Fazl Motorlar 54 3.15.1. Hz Deitirme ...............................................................................................55 3.15.2. Gerilim Deitirme.........................................................................................55 3.15.3. Devir Yn Deitirme ..................................................................................55 3.16. Glge (Ek) Kutuplu Motorlar 55 3.17. Replsiyon Motorlar 56 3.18. Fazl ve Bir Fazl Motorlarda Arza Giderme 58 3.18.1. Enerji Uygulandnda Motorun Dnmemesi..................................................58 3.18.2. Enerji Uygulandnda Rotorun Dnmemesi (nilti)........................................58 ii

UYGULAMA FAALYET 59 LME VE DEERLENDRME 61 PERFORMANS DEERLENDRME 62 RENME FALYET-4 ..................................................................................................64 4. AC GENERATRLER..................................................................................................64 4.1. AC Generatrlerin almas 64 4.2. Statordaki AC Gerilim 68 4.3. Faz Gerilim retme 68 4.4. Generatrlerin Bakm ve Arza Giderme 71 UYGULAMA FAALYET 74 LME VE DEERLENDRME 77 MODL DEERLENDRME...........................................................................................78 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................80 KAYNAKLAR ..................................................................................................................81

iii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523EO0070 Elektrik Elektronik Teknolojisi Endstriyel Bakm Onarm AC ve DC Makineler AC ve DC makinelerin almasn, devre balantsn ve arza tespitini anlatan bir renme materyalidir. 40/32 Doru Akm Esaslar, Alternatif Akm Esaslar ve Kumanda Devre Elemanlar modllerinden baarl olmak. AC ve DC makinelerin balantsn yapabilmek, arzalarn tespit edip onarabilmek. Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, AC ve DC makinelerin balantsn yapabilecek, arzalarn tespit ederek onarabileceksiniz. Amalar 1. MODLN AMACI 2. 3. 4. ETM RETM ORTAMLARI ve DONANIMLARI DC generatrleri (dinamo) ve motorlar altrabilecek, arzalarn tespit edebilecek ve onarabileceksiniz. Endstriyel DC motorlar altrabilecek, arzalarn tespit edebilecek ve onarabileceksiniz. AC motorlar altrabilecek, edebilecek ve onarabileceksiniz. arzalarn tespit

AC generatrleri (alternatr) altrabilecek, arzalarn tespit edebilecek ve onarabileceksiniz.

Ortam: Atlye ortam ve iletmeler Donanmlar: AC ve DC makineler ve deney setleri Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra, verilen lme aralaryla kazandnz bilgileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac (oktan semeli, doru-yanl vb.) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgileri lerek deerlendirecektir.

LME ve DEERLENDRME

iv

GR GR
Sevgili renci, nsan yaamnda kimi hayati davranlar mevcuttur. Nefes alp vermek, yemek imek, grmek konumak gibi. Ama hi kimse detayl dnmedike bunlarn varln ve hayati deerini alglayamaz. Eer nefes alp veremiyorsak havadaki iyi kt kokularn ne anlam olabilir. Grp konuamyorsak ses ve grntnn ne anlam olabilir. Hi farkna varmadmz ama srekli kullanmak zorunda olduumuz yaam kaynaklarmz olmasa, hayattaki gzelliklerin ne anlam olur? Elektriin olmad bir dnyada, zamanndan daha hzl ilerleyen teknolojinin hayatmzda hangi deere sahip olabileceini, elektrik makinelerinin kullanlamad bir dnyada teknolojiden nasl bahsedeceimizi hi dnmeyiz. Eer bir teknolojiden bahsedilebiliyorsa bu, elektrik-elektronik gelimelerin varl sayesindedir. Hem kendi hem de dier btn mesleklerin geliimi iin alan elektrik elektronik teknolojisinin uzuvlarndan olan AC-DC makineler, tm hareketli sistemlerin ana unsurudur. Kalbi olmayan bir insan nasl yaayamaz ise, elektrik makinesinden yoksun bir sistemden de hareket beklenemez. Tm teknolojiler ve yaantmz iin ok byk bir neme sahip olan AC-DC makineler modl ile; hareketin, elektrik enerjisine ve elektrik enerjisinin, harekete evrilmesini reneceksiniz. Bu modl baar ile tamamladnzda, AC-DC reten makineleri ve AC-DC ile alan elektrik makinelerini ihtiya olan yerde devreye balayabilecek ve arzalarn onarabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda DC motorlar devreye balayabilecek, arzalarn tespit ederek onarabileceksiniz.

ARATIRMA
Doal mknats ve elektromknatslar ile manyetik alan elde ediniz. Manyetik alann ynn ve davrann reniniz. DC makinelerin yaps hakknda bilgi edininiz. Mmknse bir DC motoru (rnein bir teyp motoru) ve DC reteci (rnein bisiklet dinamosu) skerek yaplarn ve nasl altklarn inceleyiniz.

1. DC GENERATRLER VE MOTORLAR
1.1. Doru Akm retim Esaslar
Bir iletkende gerilim oluturabilmek endksiyon prensibine dayanr. Endksiyon prensibine gre; iletken ve manyetik alann birbirlerini etkileyecek ekilde konumlandrlp, en az birinin hareket ettirilmesi sonucunda iletkendeki ykler harekete geer. Bu olay sonucunda iletkende bir gerilim meydana gelir. letkende meydana gelen akmn yn sa el kuralna gre bulunabilir. ekil 1.1i inceleyiniz.

ekil 1.1: Sa el kural

 Sa el kural: Birbirlerine dik tutulan; ba, iaret ve orta parmaklardan, ba parmak hareket ynn (V), iaret parma manyetik alan ynn (B) gsterecek ekilde tutulursa, orta parmak iletkenden geecek olan akmn ynn (I) gsterir.

ekil 1.2: Sa el kuralnn uygulanmas

ekil 1.2de mknatsn N-S kutuplar arasnda iletken 1,2,3 ve 4 ynlerinde ayr ayr hareket ettirilmektedir. letkenin bu ynlerdeki hareketi sonucunda iletken zerinde sa el kuralna uygun olarak akmlar meydana gelir. ekil 1.3, 1.4 ve 1.5te bu akmlarn oluumu grlmektedir.

ekil 1.3: letken 1 ynnde hareket ediyor.

ekil 1.4: letken 2 ynnde (sayfa dzleminden dar) hareket ediyor.

ekil 1.5: letken 3 ve 4 ynlerinde hareket ediyor.

Dikkat edilirse ekil 1.5te akm olumamtr. Sa el kuralna gre de akm olumas mmkn deildir. Manyetik alanda hareket ettirilen iletkende akm oluabilmesi iin; iletkenin alan kuvvet izgileriyle arasnda bir kesime as olmaldr. ekil 1.5te iletken, alana paralel hareket etmektedir.

1.2. ndklenmi Gerilimin G Etkileri

Manyetik alan ierisinde hareket ettirilen bir iletkende indklenen (oluan) elektromotor kuvvetinin (EMK) deeri, birim zamanda kesilen kuvvet izgisi says ile orantldr. letkenin hareket ederken kuvvet izgileriyle yapt a kesilen kuvvet izgisi saysn etkiler.

e = B l v Sin 108
e: letkende indklenen elektromotor kuvvet.Volt B: Birim yzeydeki manyetik kuvvet izgisi says.............Gaus/cm2 l: Manyetik alan ierisinde hareket eden iletkenin boyu.cm : letken ile manyetik kuvvet izgileri arasndaki aDerece 10-8: Sonucun volt olarak bulunmas iin gerekli olan sabit arpan rnek 1: Kuvvet izgilerini 900lik bir a ile kesecek ekilde hareket eden iletkenin boyu 40 cm, hareket hz 250 cm/sn ve ierisinde bulunduu alann deeri 10000 gaus/cm2 dir. letkende indklenen EMKnin deerini bulunuz? zm 1: =900, v=250 cm/sn, B=10000 gaus/cm2 verilmi. =450 ise Sin900=1 e = B l v Sin 10 8 formlnde deerler yerine konursa; 6

rnek 2: Kuvvet izgilerini 450lik bir a ile kesecek ekilde hareket eden iletkenin boyu 40 cm, hareket hz 250 cm/sn ve ierisinde bulunduu alann deeri 10000 gaus/cm2dir. letkende indklenen EMKnin deerini bulunuz? zm 2: =450, v=250 cm/sn, B=10000 gaus/cm2 verilmi. =450 ise Sin450=0,707 e = B l v Sin 10 8 formlnde deerler yerine konursa; e = 10000 250 40 0,707 10 8 = 0,707 Volt bulunur. Dikkat: letken ile alan izgileri arasndaki a =900 iken sin900=1 olacandan, iletkende indklenen gerilim maksimum olur. =00 iken sin00=0 deerini alacandan indklenen gerilim minimum olur. ekil 1.3 ve ekil 1.4te =900 iken, ekil 1.5te =00dir.

e = 10000 250 40 1 10 8 = 1 Volt bulunur.

1.3. DC Generatrlerin alma Esaslar

Generatrlerin alma esaslar endksiyon prensibine dayanr. Harici bir manyetik alan ierisinde dnen bobinde gerilim indklenir. ndklenen gerilimin yn Lenz kanununa gre kendisini oluturan harici manyetik alana zt bir EMK retecek yndedir. retilen bu EMK, d devreye alnarak enerji ihtiyac olan alanlarda kullanlr. Ksaca aklamak gerekirse; elektrik enerjisi retmek iin iki temel eleman ve bir ileve ihtiyacmz vardr. Bunlar; Manyetik alan: Doal mknats veya elektromknats ile elde edilebilir. letken: Elektrik akmn ileten maddedir. (Bakr telden yaplan bir bobin olabilir.) lev: ki elemandan en az birinin hareket etmesidir. (Genellikle iletken hareketlidir.)

ekil 1.6da bu temel elemanlar ve ilevleri grlmektedir.

ekil 1.6: ki temel eleman ile ilevin bir araya getirilmesi ve generatrn alma prensibi

Geriye kalan bunlarn uygun biimde bir araya getirilmesinden ibarettir. Bir araya getirilirken dikkat edilmesi gereken husus; hareket gerekleirken iki temel elemann birbirlerinden etkilenmesini salamaktr. Bunun iin de, ya manyetik alan iletken demetinin ierisinde oluturulur veya iletken demeti manyetik alan ierisinde tutulur. Yani dner mknatsl veya dner bobinli olur. Kk gl generatrlerde genellikle manyetik alan dta iletken demeti ise ite bulunur. Elde edilen gerilimin yn hareketin ve manyetik alann ynne bal olarak deiir. Hareketin yn veya manyetik alann yn deiirse oluan gerilimin dolaysyla dar alnan akmn yn deiir. Elektrik makineleri dairesel hareket gerekletirdikleri iin oluacak olan akmn yn, hareket ynne bal olarak srekli deiir. ekil 1.6da dikkat edilirse, bobinin st (N kutbu) ksmnda ve alt (S kutbu) ksmnda akm ynleri farkldr. Sa el kural ile de oluacak akmn yn tespit edilebilir. Buraya kadar anlatlanlar generatrn temel alma esasdr.

1.4. Generatrlerde Komtasyon Kutbu ve Dengeleme Sargsnn Kullanm

Generatrlerin bir bobininde akmn fralar ve kolektr yardm ile yn deitirmesine komtasyon denir. Komtasyonu kolaylatrmak iin eitli yntemler kullanlr. Bunlardan biri komtasyon kutbu ad verilen yardmc kutuplarn kullanlmasdr. Komtasyon kutuplar ana kutuplarn arasna tam ntr blgesine konur. ekil 1.7de komtasyon kutbunun kullanm grlmektedir.

ekil 1.7: Komtasyon kutbunun kullanm

Endvi manyetik alannn kutup manyetik alanna kar gsterdii zorlua endvi reaksiyonu denir. Byk gl generatrlerde endvi reaksiyonunun etkisi dengeleme (kompanzasyon) sargs kullanlarak giderilir.

ekil 1.8: Dengeleme sargsnn kullanm (a) ve bu sargnn endvi reaksiyonuna etkisi (b)

1.5. DC Generatrlerin Yaps ve eitleri

DC generatrlerin yaps balca drt ksmdan oluur. Bunlar: Gvde ve kutuplar (ekil 1.9) Endvi ve gbek (ekil 1.10) Kolektr ve fralar (ekil 1.11) Yatak, kapak ve dier paralar (ekil 1.12)

ekil 1.9: Gvde ve manyetik alan kutup sarglar

ekil 1.10: Deiik endvi rnekleri

10

ekil 1.11: Deiik kolektr ve fra rnekleri

ekil 1.12: Kapaklar ve dier paralar

1.6. DC Generatrlerin almas

Generatrlerin alma esaslarnda anlatlan ve ekil 1.6da oluumu gsterilen akm her yarm turda yn deitirir. Byk gl generatrlerde kutuplar elektromknatslardan oluur. Kutuplar oluturan bu elektromknatslara uyartm sargs ismi verilir. Yn deiken olan bu akm tek ynl olarak dar alabilmek iin kolektr (komtatr) ve fralardan oluan bir dzenek kullanlr. ekil 1.13 ve ekil 1.14 inceleyiniz.

11

ekil 1.13: DC generatr ve ksmlar

ekil 1.14: DC generatrlerinin almas

12

1.6.1. Dardan Uyartml nt Generatr

Uyartm sargs harici bir DC kaynak tarafndan beslenen generatrlere dardan uyartml generatrler denir. nt generatrlerde uyartm (indktr) sargs endvi sarglarna paralel balanmtr. nt dinamolarda endvi ular A-B, kutup sarg ular I-K, yardmc kutup sarg ular ise G-H harfleri ile belirtilir. Uyartm direncinin ular t-s-q ile gsterilir. ekil 1.15i inceleyiniz.

ekil 1.15. Dardan uyartml nt generatr

1.6.2. Kendinden Uyartml nt Generatr

Uyartm sargsn kendi rettii enerji ile besleyen generatrlere kendinden uyartml denir. Sarg ular harfle gsterilirken dardan uyartml nt generatrden farkl olarak kutup sarg ular C-D ile gsterilir. ekil 1.16y inceleyiniz.

13

ekil 1.16: Kendinden uyartml nt generatrler ve balantlar a-Yalnz ana kutuplu nt generatr b- Ana kutup ve yardmc kutuplu nt generatr c- Ana kutup, yardmc kutup ve dengeleme sargl nt generatr

14

1.6.3. Kompunt Generatr

Hem seri hem de paralel iki farkl kutup sargs bulunan generatrlerdir (ekil 1.17).

ekil 1.17: Kompunt dinamolarn sarglar ve balantlar a- Yalnz ana kutuplu kompunt generatr b- Ana ve yardmc kutuplu kompunt generatr

Seri ve paralel kutup sarglar birbirlerinin alanlarn destekliyorsa buna eklemeli kompunt, birbirlerinin alanlarn zayflatyorsa buna ters kompunt denir (ekil 1.18).

ekil 1.18: Kompunt generatrlerde kutup sarglar a- Eklemeli kompunt b- Ters kompunt

15

1.6.4. Seri Generatr

Uyartm sargsnn endvi sargsna seri bal olan generatrlerdir. Sarg ular gsterilirken nt generatrlerden farkl olarak kutup sarg ular E-F harfleri ile gsterilir. ekil 1.19u inceleyiniz.

ekil 1.19: Seri generatr ve devre balants

1.6.5. DC Generatrlerde Gerilim ve Polarite Miktarnn Denetimi

Generatrlerde gerilim ayar yapabilmek iin; kutuplardan geen uyartm akmnn, dolaysyla kutuplarn manyetik alanlarnn denetlenmesi gerekir.

1.6.6. DC Generatrlerde Arza Giderme

Generatrlerde arzalar; kutuplarda, kolektr ve fralarda, endvide ve yatak-kapak gibi elemanlarda meydana gelir.

16

1.6.6.1. Kutup Arzalar Devre kopukluu: Sarm dikkatsizlii, sarsnt, ekme, dardan darbe veya bobin ierisinde meydana gelen bir ksa devre sonucu oluabilir. Sarg ular devreden ve endviden ayrlarak seri lamba ile kontrol edilerek kopukluun hangi sargda olduu bulunabilir. Ksa devre: Bobin ularnn veya sarmlarn birbirlerine veya gvdeye demesidir. Ksa devre kontrol voltmetre ile yaplr. Kutup sarglarna gerilim uygulanarak her bobinin ucundaki gerilim llr. Farkl gerilim llen bobinin ierisinde ksa devre vardr. Gvdeye kaak: Kutup sarglarnn yaltkanlnn bozulmas, balant ve kutup bobinlerinin birbirlerine demesi ile olabilir. Kontrol iin, bobin balantlar zlp seri lamba ile llr.

1.6.6.2. Kolektr ve Fra Arzalar Kolektrde oluan arzalar, gvdeye kaak ve iki veya daha fazla dilimin ksa devre olmasdr. Dilimler aras temizlenerek giderilebilir. Fralarn kolektre bast noktada erare meydana geliyorsa frada arza vardr. eitli sebeplerden kaynaklanan bu arza frann deitirilmesiyle giderilir. 1.6.6.3. Endvi Sarg Arzalar Endvide ksa devre: Arzal bobinde yksek s oluur ve bal olduu kolektr dilimlerinde kararmalar meydana gelir. Arzal endvi, endvi lm cihaz (Growler) zerine konulup bobin oluklar zerine ince bir sac konulur. Sac hangi bobin zerinde titrerse o bobin arzaldr. Kopukluk: Endvinin snmas, kolektrde kararma ve fralarda erare ile kendini gsterir. Arzal endvi growler cihazna konup kolektr dilimleri arasndaki gerilim llr. Kopuk olan bobinde gerilim llemez. Gvdeye kaak: Kolektrde erare ve endvide ar snma ile kendini gsterir. Seri lamba ile kontrolden sonra, bobin ular kolektrden ayrlarak yine seri lamba ile kaaa sebep olan bobin veya bobinler bulunabilir.

1.6.6.4. Yatak ve Mekanik Arzalar DC makinelerinde en ok arza yapan paralardan biri yataklardr. Uzun sre almaktan veya bakmszlktan bozulabilir. Grltl ve vuruntulu alma ile kendini gsterir. Yataklarn deitirilmesi ile dzeltilir.

17

1.7. DC Motor ve Paralar

Doru akm motorlar, doru akm elektrik enerjisini dairesel mekanik enerjiye dntren elektrik makineleridir. Yaplar DC generatrlere ok benzer.

1.7.1. Endvi
Endvi; DC dinamo, DC motor ve AC seri motorun, dnen ksmdr. Bu eleman, 0,30,7 mm kalnlnda elik saclardan yaplm silindirik gvde zerine alm ve oluklara yerletirilmi sarglardan olumutur. Endvi sarglarnn ular, bakr dilimlerinden yaplm olan ve zerine fralarn temas ettii ksma (kolektre) balanmtr. ekil 1.20de endvinin yaps verilmitir.

ekil 1.20: DC motor endvisisinin yaps

1.7.2. Gvde
DC ya da AC ile alan makinelerde N-S kutuplarnn oluturulmas iin yaplm olan sarglarn yerletirildii ksma indktr denir. Kk makinelerin indktrleri doal mknatstan yaplrken, yksek gl makine indktrleri ekil 1.21de grld gibi bobinlerle oluturulur.

ekil 1.21: DC-AC motorlarn gvde ve statorlar

18

1.7.3. Fralar ve Donanmlar

DC ve AC ile alan kolektrl makinelerin kolektre basan paralarna fra (kmr) denir. ekil 1.22de grlen fralar, makinenin akm ve gerilim deerine gre farkl zelliklerde (sert, orta sert, yumuak karbon, karbon-bakr alaml vb.) retilir. Fralarn kolektre dzgnce basmasn salamak iin bask yaylar kullanlr. Fralar anc olduundan zamanla biter. Bu durum makinenin sesinden, kolektrde ar kvlcm olumasndan anlalabilir.

ekil 1.22: Fra ve kolektr

1.7.4. Motor Yan Kapaklar

Gvde ve kapaklar motoru d etkilere kar korumak iin alminyum, demir ya da demir alamndan retilir. Rotorun stator iinde merkezi olarak yataklanmas grevini ise kapaklar yapar. ekil 1.23 inceleyiniz.

ekil 1.23: DC motor kesit grnm

19

1.8. DC Motorun alma Esaslar

erisinden akm geen iletken, manyetik alana sokulursa iletkene bir kuvvet etkir. Etkiyen bu kuvvetin yn sol el kural ile bulunabilir.

ekil 1.24: Sol el kural

ekil 1.24te sol el kural grlmektedir. Sol el kuralna gre; iaret parma ynnde bir manyetik alann (B) olduu ortama, zerinden orta parmak ynnde akm (I) geen bir iletken sokulursa, iletkene ba parmak ynnde bir kuvvet (V) etkidii grlr. Buna gre DC motorun almas, ekil 1.25 ve 1.26da grlmektedir.

ekil 1.25: DC motorun almas

20

ekil 1.26: DC motorun dairesel hareketi

1.9. DC Motor eitleri

1.9.1. Doal Mknatsl (Permanent-Magnet) Motorlarn almas
ekil 1.26da grld gibi, manyetik alan oluturan kutuplarn doal mknats olduu motorlardr.

1.9.2. Seri, Paralel ve Bileik Sargl DC Motorlarn almas

Seri, paralel (nt) ve bileik (kompunt) motorlarn almas ayn adlarla anlan DC generatrlerin almasna benzer. Motorun endvi ular A-B, uyartm sarg ular C-D, yardmc kutup varsa endviye seri balanp k H ile belirtilir. Motora yol vermek iin kullanlan yol verme direncinin ular ise L ( ebekeye balanr.), M ( Uyartm sargsnn C ucuna balanr.) ve R ( Endvinin A ucuna balanr.) harfleri ile belirtilir.

ekil 1.27: Bileik (a), seri (b) ve paralel (c) motorlarn balants

21

1.9.3. Frasz DC Motorlar

DC motorlarn dnen ksmlar sabit mknatstan, duran ksmlar ise mini bobinli sarglardan olumutur. Bu tip motorlarda kolektr ve fra dzenekleri yoktur. Duran ksmda bulunan sarglarn zerinden geen akmlar, optik ya da manyetik sensrlerle kontrol edilmektedir. Temel prensip ve alma ekli DC motorlarla ayndr. Tek fark bobinlerin sabit, sabit mknatslarn rotora bal olmasdr. Yani bu motorda rotor ve stator yer deitirmitir. Bunun avantaj, fra ve komutatr sisteminin kalkmas, dolays ile srtnmeden ve fra/komtatr (kolektr) ikilisinin oluturduu direnten dolay oluan elektrik/mekanik kayplarn ortadan kalkmasdr. Ayn zamanda bu tasarm, mekanik olarak denetlenmediinden ve bobinlerin saysnn artrlmasna da izin verdiinden, bu motorlardan ok yksek tork almak mmkndr. Mahzurlar ise, komtatrn yerini elektronik bir devrenin almas yani motorun alabilmesi iin ek donanmlar gerektirmesidir. Komutatr/fra sistemi ile kolayca elde edilen karmak ateleme sistemi, d devreler tarafndan yaplmaldr. Bu da motor iin olmasa da motoru kullanmak isteyen kiilere ek maliyet getirmektedir. Ayn gteki bir motora oranla daha kk, daha hafif olmas, salkl devir kontrol yaplabilmesi, ek maliyeti affettirebilir. ekil 1.28 ve 1.29u inceleyiniz.

ekil 1.28: Frasz DC motorlar

22

ekil 1.29: Drt kutuplu doal mknatsl rotor (a), sekiz kutuplu doal mknatsl rotor (b) ve frasz DC motor rotor ve stator (c)

1.10. DC Motorlarn Mekanik zellikleri

Endvi iletkenlerinden akm getiinde, iletkenler manyetik alan tarafndan alann dna doru itilir. Bylece endvi evresinde endviyi dndren bir kuvvet veya bir moment meydana gelir. DC motorunun endvisinde meydana gelen moment, kutuplarn manyetik alan ve endviden geen akmla doru orantldr.

1.11. DC Motorlarn stenme (Seilme) Oran ve Verimleri

Bir makineden alnan gcn (Pa), makineye verilen gce (Pv) oranna, verim denir. Dier taraftan makineye verilen gten kayplar karrsak, makineden alnan gc buluruz. PA = PV Pk Verim =Pa/Pv

1.12. DC Motorun Ynn Deitirme Basamaklar

DC motorun devir ynn deitirmek iin endvi veya kutuplardan geen akmn ynn deitirmek gerekir. ekil 1.30da DC motorun devir yn deiim balants grlmektedir.

23

ekil 1.30: DC nt motorun devir yn deitirme balants

1.13. DC Motorun Hz Denetimi

DC motorlarnda devir says, kutup gerilimi ve kutup manyetik akna baldr. Uyartm direnci ayarlanarak devir ayarlanr. ekil 1.31de DC nt motorun hz denetim devresi verilmitir.

24

ekil 1.31: nt motor hz kontrol devre balants

1.14. DC Motor Kayp eitleri

DC makinelerinde meydana gelen kayplar grupta incelenir.

1.14.1. Bakr Kayplar

Bakr kayplar akmdan dolay meydana geldii iin, akm geen her ksmda bakr kayplar mevcuttur. DC motorlarda bakr kayb; endvi sargsnda, nt sargda, seri sargda, yardmc kutup sargsnda ve kompanzasyon sargsnda meydana gelir.

1.14.2. Demir Kayplar

Kutuplarn manyetik alanndan dolay makinenin hareket eden ksmlarnda, endvi manyetik alanndan dolay kutup ularnda kayplar meydana gelir. Bu kayplara demir kayplar denir. Histerisiz ve fukolt kayplar olarak adlandrlan demir kayplar, ykle ok az deime gsteren sabit kayplardr.

1.14.3. Rzgar ve Srtnme Kayplar

DC makinelerinde meydana gelen eitli srtnme ve vantilasyondan dolay bir enerji kayb olur. Bu kayp; fra, yatak, endvinin dnerken hava ile srtnmesi ve makineyi soutmak iin kullanlan vantilatrn meydana getirdii kayplarn tmdr. Srtnme ve rzgar kayplar sabit olmakla birlikte devir saysyla bir miktar deiir. 25

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

DC MOTORLARI ALITIRMAK

lem Basamaklar
DC yapmak motorun balantsn

neriler

Gvenlik tedbirlerini alnz. Bir adet DC nt motoru, balant iin uygun bir zemine oturtunuz. Motor akmna uygun bir adet ampermetre seiniz. Motor gerilimine uygun bir adet voltmetre seiniz. Bir adet sigortal alter, birer adet uyartm ve yol verme direnci seiniz. Devre emasna uygun olarak balanty yapnz.

26

DC motora yol vermek L-M-R ile belirtilen yol verme direncini en yksek kademeye ayarlaynz. t-s-q ile belirtilen uyartm devresi direncini sfr yapnz. Balantnz kontrol ediniz. gvenlii kurallarna uygun bir ekilde alteri kapatarak motora enerji veriniz.

Arza tespiti yapmak Motor hi almad ise, enerjiyi kesip, enerji balantsn kontrol ediniz. Motor alyor; fakat normal d grlt karyorsa, enerjiyi kesip yataklar, bobinleri ve kolektr kontrol ediniz. Motor alyor; fakat kmrler erare yapyorsa, enerjiyi kesip kmrleri, yataklar, bobinleri ve kolektr kontrol ediniz.

Enerjiyi kesmeyi unutmaynz.

27

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen oktan semeli sorularda doru olduunu dndnz bir seenei iaretleyiniz. 1. Manyetik alan iindeki iletkende gerilim olumas olayna ne ad verilir? A) ndktans B) ndklenme C) Reaktans D) Alternans Seri dinamolarda ne, neye seri baldr? A) Kutup sargs-uyartm sargs C) Endvi sargs-nt sarg B) nt sarg-uyartm sargs D) Uyartm sargs-endvi sargs

2.

3.

DC makinelerinde manyetik alan meydana getiren ksma ne ad verilir? A) Endvi B) ndktr C) Kolektr D) Rotor Uyartm akm aadakilerden hangisidir? A) Kutup akm B) Anma akm C) Endvi akm D) Motor akm Dinamolarda endvi ular hangi harflerle gsterilir? A) A-B B) G-H C) I-K D) G-K Kompunt dinamo niin bu ad almtr? A) Kompresrlerde kullanld iin C) Paralel iki dinamodan olutuu iin

4.

5.

6.

B) Kutuplarnda iki sarg olduu iin D) Eklemeli yapldklar iin

7.

Endvi manyetik alannn kutup manyetik alanna gsterdii dirence ne ad verilir? A) Endvi direnci B) Endvi komtasyonu C) Endvi reaksiyonu D) Endvi kompanzasyonu DC motorlarda devir yn nasl deitirilir? A) Gerilim artrlarak B) Akm azaltlarak C) Kutup ular deitirilerek D) Fralar kaydrlarak

8.

28

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Atlyenizde mevcut olan bir DC nt motoru, devreye balayp altrnz. Motorda ortaya kabilecek muhtemel arzalar tespit edip onarnz.

Not: gvenlii hayat kurtarr. Devreye enerji veriniz.

29

KONTROL LSTES-1 Alan Ad: Modl Ad: Faaliyetin Ad: Faaliyetin Amac: AIKLAMA: ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS AC-DC Makineler DC Motorlar altrmak Tarih: rencinin Ad Soyad:

No: Snf: DC motorlar altrabilecek, arzalarn onarabileceksiniz. Blm: Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini doldurunuz. Hayr olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile tekrar alnz.

DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Gvenlik nlemlerini aldnz m? Gerekli el takmlarn bir araya getirdiniz mi? Motor akmna uygun ampermetre setiniz mi? Motor akmna uygun voltmetre setiniz mi? Bir adet sigortal alter setiniz mi? Birer adet uyartm ve yol verme direnci setiniz mi? lem basamaklarn tespit ettiniz mi? Gvenli bir ekilde motora enerji verdiniz mi? Motorda arzal bir durum grdnzde enerjiyi ivedilikle kestiniz mi? Arzay tespit ettiniz mi? Arzay onardnz m? Motoru tekrar altrdnz m? Tm elemanlar ve takmlar yerlerine kaldrdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
lme sorular ve performans testi sonunda baarsz olduunuz ksmlar hakknda retmeninize bavurunuz gerekiyorsa yeniden, konu ve uygulama tekrar yapnz.

30

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda endstriyel DC motorlar devreye balayabilecek, arzalarn tespit ederek onarabileceksiniz.

ARATIRMA
DC makinelern yaps hakknda bilgi edininiz. Mmknse bir DC motoru (rnein bir teyp motoru) ve DC reteci (rnein bisiklet dinamosu) skerek yaplarn ve nasl altklarn inceleyiniz.

2. ENDSTRYEL DC MOTORLAR
2.1. Endstriyel Uygulamalarda Kullanlan DC Motorlarn alma zellikleri ve stnlkleri
DC motorlar daha ok endstride kullanlr. Motorun dairesel hz uygulanan voltajla doru orantldr. k momenti ise bobin akm gc ile doru orantldr. Eer hareket hassas bir ekilde kontrol edilmek isteniyorsa geri besleme kullanlmaldr. Genel DC servo motorlar, zerlerinde yer ve hz alglayclar bulundurur. Byk motorlarda bobinli statorlar bulunurken, kk olanlarnda sabit mknats statorlar bulunur. Samarium kobalt mknatslarnn kullanlmasyla yksek g/arlk oranlarna ulalr. Ayrca DC motorlar senkron kumanda sistemlerine imkn vermektedir. DC motorlar ile uzaktan devir ve tork ayar yapmak mmkn iken, birok sistemi seri ve paralel altrmak, sabit ekmeli sarmalar yapmak da mmkndr. ekil 2.1de endstriyel DC motor rnei grlmektedir.

31

ekil 2.1: Endstriyel DC motor

stnlkleri Hzl ve hassastr. Harekete sofistike kontrol teknikleri uygulanabilir. Ucuzdur. Yeni modeller ok ksa zamanda retilebilir. Mahzurlar Dk moment ve yksek hzda alr. Bu sebeple hareketi deitirecek aktarma organlarna ve dililere ihtiya vardr. Dililerdeki boluk, hassasiyeti snrlar. Elektrik atlamalar yanc ortamlarda tehlikeli olabilir. Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar. Pozisyonu sabitlemek iin fren gerekir.

2.2. DC Motorlarda Arza Tespiti

Elektrik motorlarnda ska grlen 4 temel arza unlardr: Yataklama, hatal eksenel ayarlamalar, stator sarmlar ve rotor sorunlar.

32

Elektrik motorlarnda grlen arzalarn %41ini kapsayan yataklama problemleri, ayn zamanda motorda srtnme ve sarm kayplarna sebep olduklarndan tr enerji tketimini artrr.

Genel olarak, yataklama ile ilgili sorunlar u sonular dourur: Ar snma sarmlarda voltaj ve empedans dengesizliine yol aar. Uygun olmayan ar yalama, ar snmaya, titreimin artmasna ve makinede zlmelere yol aar. Bu tip yanllklar bir dizi eitim ve planlanm bir bakm programnn bir paras olan yalamann uygulanmasyla engellenebilir. Eksik gresleme ve ya atmas yataklara zarar verir ve ar snmaya yol aar. Sonuta doal olarak anma byk miktarlarda hzlanr. Ar yklenme Hatal eksenel ayarlamalar: Elektriksel dengesizlik, motorlarda olabilecek ve dnme ekseni ile arlk merkezinin akmamasndan kaynaklanan mekanik dengesizlik gibi makina almasn menfi ynde etkiler. Elektrik motorlar manyetik merkezlerini sabitleyemedikleri zaman ebeke frekansndaki titreimlerinde modlasyon ve harmonikler oluur. Montajda hatal eksenel ayarlamalar: Eksenel ayarlamalar pratikte grsel yntemler kullanlarak yaplmaktadr. Bu tarzda bir eksenel ayarlama sonucunda 0.50 mmden daha fazla ayarszlk giderilemez. Bu sebeple, ayarlamalar, ayar tekniklerine uygun olarak lazerli veya mekanik ayar cihazlaryla yaplmaldr. Kaplinden veya kasnaklardan kaynaklanan ayarszlklar, yataklardaki ve ase ile kaideyi de kapsayan mekanik paralarda gerilimi arttrr. Eksenel ayarlar artk kolayca kaplin ayar cihazlar kullanlarak yaplabilir. Ayak boluu (aksak ayak) motoru zemine balama esnasnda zeminin ve motorunun ayaklarnn hizalanmamasndan ortaya kan durum olarak adlandrlr. Bu durum genellikle direkt-eleme hizalamas deerlendirilip yatak hizalamas hesaba katlmad zaman grlr. Aksak ayak, statorun ya da kaidenin sallanmasna, elektrik motorda mekanik gerilim ve titremenin olumasna ve srtnmenin artmasna sebep olabilir.

Paralarn balanslarnn bozuk yaplmas veya yaplan ilemden dolay yksek titreim olan alanlara yeterince titreim izolasyonu yaplmamas da titreime sebep olur. Hatal eksenel ayarlamalar (kaplinlerde ve kaylarda), hatal montaj ya da operasyon srasndaki deiikliklerden kaynaklanr. Bu durum motor yataklarna ar yk binmesine bunun sonucu olarak da srtnmenin artp yataklarn mrnn azalmasna sebep olur. Stator sarm problemleri elektrik motorunun hem enerji tketimini artrr, hem de verimini hzl bir ekilde drr.

33

Stator sarm sorunlarnn esas sebepleri unlardr: Termal izolasyonun bozulmas, sarmlarn neme maruz kalmas, mekanik basklar. Bunlarn sonucunda ilk olarak ayn bobin iindeki kondktrlerin izolasyonu bozulur. Daha sonra bu, ayn fazdaki bobinlere ve de ayr fazdaki bobinlere srar. Kondktrlerdeki deiiklerin belirlenmesi, makinenin bozulmadan nce tamir edilmesine veya yenilenmeye imkn salar. Voltajdaki dengesizlikler elektrik motorunun alma scakln inanlmaz bir ekilde artrr. %3.5lik bir voltaj dengesizlii elektrik motorunun alma scaklnda %25lik bir arta sebep olabilir. Scaklktaki bu art, sarm kaybn ve enerji tketimini artrr, elektrik motorunun gvenirliini drr. (Scaklktaki her 10 derece art, izolasyon mrn, dolaysyla motor mrn yar yarya azaltr.) Hatal balantlardan dolay oluan dengesiz empedans, hatal sarm teknikleri (hem yeni hem de tamir edilmi motorlarda) ve izolasyon artlar (sarmlardaki ksalklar ve aklklar), motorun alma scakln ve gvenilirliini tpk voltajdaki dengesizlikler gibi etkileyebilirler. Bunlara ek olarak motorun kullanm maliyeti hzl ekilde artabilir. rnein; 100HP bir motor fiyat $0.05/kWh olan bir ebekeden elektrik alarak 8760 saat olan yllk alma zamannn % 85inde kullanlyor ( bir ylda 7446 saat alyor demektir) bu elektrik motorunun bir fazndaki 0.5 ohmluk bir diren art, bu motorda 2000$ ekstra bir harcamaya, baka bir deyile motorun bir yllk giderinin %7si kadar bir ekstra gidere yol aar. Bu hi de kmsenecek bir rakam deildir. Hem voltaj hem de empedans dengesizliinde; eer dengesizlik yeterince srerse, yksek voltaj ve dk empedans faz fazla akm eker ve scakl artar. Muhtemelen de o fazn yanmasna sebep olur. Voltajdan veya empedanstan kaynaklanyor olsa da, bu eit hatalar tek fazllk olarak adlandrlr ve bir fazdaki voltaj kaybnn sonucunda olabilirken hatal balantdan ya da uygun olmayan sarm tekniklerinden de kaynaklanabilir. Voltajdaki ve akmdaki dalgalanmann %2yi amamas tavsiye edilir. Sarmlara nemi de ieren kirlililik veya gres bulamas, sarmlar arasnda izolasyon zayflna sebep olabilecei gibi motorun s atma yeteneini de azaltarak kullanm mrn ksaltr. Yksek/dk voltaj koullar sarmlardaki scakl ar derecede artrrken ayn zamanda da elektrik motorunun performansn da olumsuz etkiler. NEMA motor voltajnda kullanlmas gerekli olandan %10a varan bir deiime msaade eder ki bu verimlilikte %2.5 in zerinde bir de sebep olur. Rotor Sorunlar: Motorlarn iindeki veya etrafndaki tozlar ve kirlilikler eitli sorunlara yol aabilir.

34

Rotora ya da soutma pervanelerine yapm tozlar fazla arlk yapar ve balans bozukluuna yol aabilir. Bu toz ve kirler ayn zamanda hava akmn engelleyerek soumas gereken blgelere bir nevi s yaltm yapar. Elektrik motorlarnda grlen toz ve kirlilikler genellikle silikon ve karbon eklindedir. Silikon hayli andrc, karbonsa makul bir iletkendir ve her ikisi de elektrik izolasyonunu bozup ksa devre olasln artrr. Kay gerginlii ise dier bir faktrdr. Eer kaylar ok gevek ise kay kaymasndan dolay ar titreme ve snma oluur. Eer ok gerilirlerse yataklardaki srtnme ar lde artar ve sonuta enerji tketimi artp sreklilik azalr. Kay-kasnak ayarlar bu lden ok dikkatle yaplmas gereken ilemlerdir. Rotor arzalar genellikle, krk rotor ksa devre ubuklarndan, dkm boluklarndan ya da rotor ve stator arasndaki hava boluu dzensizliinden kaynaklanr.

2.3. DC Motor Denetleyicilerinin almas

Elektronik teknolojisi sayesinde yaplan devreler ile; doru akm motorlarnda armatr (endvi) gerilimini deitirerek devri, armatr akmn deitirerek torku ayarlamak mmkndr. ekil 2.2de DC motor hz denetim eleman va balant emas grlmektedir.

ekil 2.2: DC motor hz denetim eleman ve balants

35

Elektronik devre elemanlar ile yaplan ve src devreleri olarak adlandrlan devreler ile DC motorlarn hzlar ve momentleri ok hassas olarak denetlenir. ekil 2.3te deiik endstriyel motorlar ve srcleri grlmektedir.

ekil 2.3: Deiik endstriyel motor ve denetleyicileri

36

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

ENDSTRYEL DC MOTORLARI ALITIRMAK

lem Basamaklar
Endstriyel DC motor balants yapmak. Bir adet 24 Vluk DC motor temin ediniz. Bir adet 24 V veya zeri k verebilen ayarl DC g kayna temin ediniz. G kaynan 0 Va ayarlaynz. G kayna kn motora balaynz. G kaynana enerji veriniz. Endstriyel DC motora enerji vermek. Motora enerji veriniz. G kaynan yava yava 24V deerine kadar karnz. Motorun altn ve devrinin gerilimle orantl olarak arttn grnz. Arzal endstriyel DC motorun arzasn tespit etmek. Motor hi almad ise, enerjiyi kesip enerji balantsn kontrol ediniz. Motor alyor; fakat normal d grlt karyor ise, enerjiyi kesip, yataklar, bobinleri ve kolektr kontrol ediniz. Motor istenilenin aksine dnyorsa motor balant ularnn yerini deitiriniz. Arzal endstriyel DC motoru onarmak

neriler
Gvenlik tedbirlerini alnz. Motoru sarslmayacak ekilde sabitleyiniz.

G kaynann gerilim deerini yava yava artrnz.

Enerji verdiiniz anda motorun alp almadn kontrol ediniz. almyorsa enerjiyi hemen kesiniz.

Tespit edilen arzay uygun bir ekilde onararak, gvenli bir ekilde motora tekrar enerji veriniz.

37

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

1. Endstriyel DC motorlarn dezavantajlar arasnda hangisi bulunmaz? A) Hzldr. B) Elektrik atlamalar yanc ortamlarda tehlikeli olabilir. C) Yksek moment ve dk hzda alr. D) Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar. Aadakilerden hangisi elektrik motorlarnda ska grlen arzalardan deildir? A) Yataklama sorunlar B) Hatal eksenel ayarlamalar C) Stator sarmlar D) Fren ve dililer Yataklama sorunlar nelere sebep olur? A) Hareketi hzlandrr. B) Enerji tketimini azaltr. C) Motorda srtnme ve sarm kayplarna sebep olur. D) Anma azalr. DC motorlar niin bu ad almtr? A) Dzgn altklar iin B) Daimi kondansatrl olduklar iin C) Doru akmla altklar iin D) Kolektrl olduklar iin DC motor devir yn nasl deitirilir? A) Endvi ve indktr ular ayn anda deitirilerek B) Kutup manyetik alan yn ve endvi akm yn ayn anda deitirilerek C) Yk artrlarak D) Endvi ve indktr ular ayr ayr deitirilerek

2.

3.

4.

5.

38

RENME FAALYET3 RENME FAALYET-3

AMA
Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda AC motorlar devreye balayabilecek, arzalarn tespit ederek onarabileceksiniz.

ARATIRMA
Alternatif akmn zelliklerini aratrnz. AC ve DC arasndaki farkllklar aratrnz. Asenkron motorlarn yaps hakknda bilgi edininiz.

3. AC MOTORLAR
3.1. Faz Gerilimin Karakteristikleri
fazl AC makinelerde retilen fazl gerilim, endstride R-S-T (L1-L2-L3) olarak bilinir. R-S-T gerilimleri, aralarnda 120er derece faz fark bulunan gerilimlerdir. ekil 3.1de faz gerilim erisi grlmektedir.

FORMAN ekil 3.1: 3 fazl AC erisi

fazl gerilim generatrlerde retilir. Generatr bobinleri ierde yldz balanrken darya u alnr. Yldz noktasnda gerilim sfrdr. Bu noktadan ntr hatt alnr. fazn da gerilimleri eittir. Generatr fiziki yaps gerei faz sins erisi eklinde ortaya kar. fazl makinelerde ntr hatt kullanlmaz. faz, kendi aralarnda sra ile ntr grevi grr. Zaman erisi akmn yn deiim noktasdr. Zaman erisinin altnda ve stnde akm ynleri farkldr. faz gerilimde her fazn deeri ayr ayr olmak zere, zamanla art ve eksi maksimum deerleri arasnda deiim gsterir. 39

3.2. Faz Motor Paralar

3.2.1. Stator
Stator fazl motorun hareket etmeyen ksmdr. DC makinelerin indktrne benzer. fazl dner manyetik alan sarglar burada bulunur. ekil 3.2de deiik statorlar grlmektedir.

ekil 3.2: Deiik statorlar

3.2.2. Rotor
fazl motorlarn dnen ksmna rotor denir. Sincap kafesli ve sargl olmak zere iki eidi vardr. Bunlar; 3.2.2.1. Sincap Kafesli Rotor Stator gibi silisli saclardan preslenerek paket edildikten sonra, zerindeki kanallara eritilmi alminyum dklp, dklen alminyum ubuklarn iki batan ksa devre edilmesi ile elde edilir. ekil 3.3te grld gibi alminyum ubuklar kafes eklinde grlr.

40

ekil 3.3: Sincap kafesin ii bo hali

fazl alternatif akmn oluturduu dner alan ierisinde hareket eden sincap kafesli rotor ekil 3.4te gsterilmitir.

ekil 3.4: Sincap kafesli rotor

Sincap kafesli rotorun stator ierisindeki pozisyonu ekil 3.5te grlmektedir.

41

ekil 3.5: Sincap kafesli AC motor

3.2.2.2. Bilezikli (Sargl) Rotor Rotor saclar da endvileri gibi kanall olarak preslenir. Kanallara 120er derece faz farkl fazl AA sarglar yerletirilir. Sarglar yldz veya gen balandktan sonra karlan u, rotor miline sabitlenmi olan bileziklere tutturulur. Her bilezik, milden ve dier bileziklerden yaltlmtr. Bu bilezikler, rotor sarglarna faz enerji tayan fralar basar. ekil 3.6da sargl rotor grlmektedir.

ekil 3.6: Sargl rotor bizlikleri ve rotor

42

3.2.3. Motor Yan Kapaklar

Motoru d etkilere kar koruma ve rotoru yataklama grevi yapar. ekil 3.7de AC motor ve aksamlar grlmektedir.

ekil 3.7: fazl AC motor ve aksamlar

3.3. AC Endksiyon Motorunun almas

Stator sarglarna uygulanan fazl alternatif akm bu sarglarda dner bir manyetik alan meydana getirir. Bu dner alan rotorda endksiyon akmlar meydana getirir. Rotorda oluan endksiyon akmlar da, rotorda N-S kutuplarn oluturur. Sonuta rotorun kutuplar dner alan kutuplarndan etkilenerek (itme-ekme eklinde) dnmeye balar.

3.3.1. Rotorda ndklenen Akm

Statorda oluan dner alan rotor sarglarn keserek bu sarglarda bir EMK indkler.

3.4. Motor Balantlar

AC motorlar kullanm isteine gre ebekeye deiik ekillerde balanabilir.

3.4.1. Tork Hz ve Beygir (Hp) Gc in

Deiik kalknma akm ve alma gc iin motorlar yldz veya gen altrlr. 3.4.1.1. Yldz Bal Motorlar Yldz bal olarak altrlan motorlar kalknma annda ebekeden daha dk akm eker. Devir says ayn olmasna ramen alma gc gen bal motora gre zayftr. AC fazl motorlar dorudan yldz altrlabilir. ekil 3.8de faz bobinleri ve yldz bal bobinler grlmektedir. 43

ekil 3.8: faz bobinleri ve yldz balant

ekil 3.9 ada klemens kutusu, bde ise yldz balant grlmektedir. Kpr atlan u yldz bal olup, dier uca ebekeden R-S-T fazlar balanr.

ekil 3.9: fazl AC motor klemens kutusu (a), yldz balant ekli

3.4.1.2. Delta Bal Motorlar Delta (gen) bal motorlar kalknma annda ebekeden yksek akm eker. gen bal motorlarn alma gleri yldz balantya gre daha yksektir. 4KWtan byk gl motorlarn dorudan gen altrlmalar sakncaldr. Byk gl motorlar yldz olarak kalkndrlp ardndan gene geirilir. ekil 3.10da faz bobinleri ve gen bal bobinler grlmektedir.

44

ekil 3.10: faz bobinleri ve gen balant

ekil 3.11 ada klemens kutusu, bde ve cde gen balant grlmektedir.

ekil 3.11: gen balant klemens kutusu

3.4.2. Dn Ynn Deitirmek in

Motor dn ynn deitirmek iin motora gelen herhangi iki fazn yerini deitirmek yeterlidir.

3.4.3. Gerilim Deiimi in

AC motorlar oto trafosu ile, n diren (yolverme) ile ve ydz gen dnm ile deiik gerilimler altnda altrlr.

3.4.4. Hz Deiimi in
fazl AC motorlarn devir saylar, frekans ve kutup says deitirilmek sureti ile deitirilebilir. Elektronik yapl frekans deitiricilerle (ekil 3.12) Dahlender balama ile 45

Birbirinden bamsz stator sarglar ile Dili sistemleri (redktr) kullanarak (ekil 3.12)

ekil 3.12: AC motor devir ayarlama iin; frekans deitirici (a), redktr (b)

3.4.4.1. Klemens Balant Diyagramlar ve Tablolar ekil 3.13te klemens kutusu (a), gen bal klemens kutusu (b) ve yldz bal klemens kutusu (c) grlmektedir.

ekil 3.13: Klemens balant kutular

3.5. Motor Bilgi Levhalar

Motor gvdelerinin zerinde genellikle alminyumdan yaplm dikdrtgen eklinde etiketler bulunur. Etiket zerine silinmeyecek ekilde baz bilgiler yazlmtr. Bu bilgiler bize motor hakknda kapsaml bilgiler verir. Etiketlerde bulunan bilgiler unlardr:

46

Kimlik numaras

retim seri numarasdr. rnein No:22986 vb. Gvde tipi

Motor tipi Motor model tipidir. rnein A GM L4a , Typ Gm 200L vb. Faz Motorun ka fazla altn gsterir. rnein 1 faz , 3 faz vb. Beygir gc oran (hp)

Motor KW gcnn beygir gc cinsinden karln verir. rnein 0.55KW/5.5Hp Hz (rpm) Motorun devir saysn gsterir. rnein 1350d/d, 1120rpm , 2850U/min vb. Gerilim Motorun normal alma gerilimini gsterir. rneim 380V, 220V vb. Akm Motorun normal alma akmdr. rnein 3A, 5.7A, 4.2A vb. Frekans Motorun alma frekansdr. rnein 50 Per./sn,50Hz vb. Servis faktr

alma periyodu Motorun balant eklidir. rnein yldz-gen zolasyon snf

Ortam scakl Motorun alma ortam ssdr. rnein 1200C, 1800C vb. Nema kodu ekil 3.14te motor etiketi grlmektedir.

47

ekil 3.14: Motor etiketi

3.6. Fazl Senkron Motorlar

Senkron devirle dnen motorlara senkron motor denir. Senkron devir, 3 faz alternatif manyetik dner alann devir saysdr. Asenkron motorlarda rotor, dner alan devrinden bir miktar (kayma oran kadar) yava dner. rnein senkron devri 3000 d/d olan bir asenkron motor %5 kayma ile dnerse rotor devri 2850 d/d olur. Senkron motorlar da ise rotor devir says dner manyetik alan devir saysna eittir. rnein senkron devri 3000 d/d olan bir senkron motorun rotor devri de 3000 d/d olur. Senkron devir aadaki forml ile bulunabilir.

ns =
ns : Senkron devir says f : alma frekans 2p : Kutup says

120 f 2p

3.7. AC Tek Fazl Motorlar

Bir fazl asenkron motorlar, fazl asenkron motorlar gibi stator ve rotor olmak zere iki ana ksmdan oluur. Bir fazl asenkron motorlar kendi aralarnda yardmc sargl ve glge kutuplu motorlar olmak zere iki gruba ayrlr.

48

3.8. Tek Fazl Motor Paralar

3.8.1. Stator
Bir fazl motorlarn sabit duran ksmdr. Grevi kutup manyetik alann oluturmaktr. 3 fazl asenkron motorun statoru gibidir. Stator oluklarna 900 faz farkl olarak ana sarg ve yardmc sarg yerletirilmitir. Ana sarg kaln telden ok spirli olarak sarlmtr. Statorun 2/3n kaplar. Statorun 1/3ne de yardmc sarg yerletirilir. Yardmc sarg ince telden az spirli olarak sarlr.

3.8.2. Klemens (Terminal) Balants

Motora enerji girii iin kullanlan, 3 fazl motorlarn klemens kutusuna benzeyen bir terminaldir.

3.8.3. Rotor ve Yan Kapaklar

Yardmc sargl motorun rotoru asenkron motorlarn rotoru gibi sincap kafeslidir. Yan kapaklar motoru korur ve rotorun yataklanmasn salar.

3.8.4. Merkezka Anahtar

Ana sarg ve yardmc sarg ile kalknan motor normal devrine ulat zaman yardmc sargnn devreden karlmas gerekir. Merkezka anahtarnn grevi, yardmc sargy devreden karmaktr. Motor miline yerletirilmi olan yardmc sargy devrede tutan merkezka anahtar motor belli bir devre ulat zaman, merkez ka kuvvetinin etkisiyle alarak yardmc sargy devreden karr.

3.8.5. Ar Akm Rlesi

Motoru ar akmn zararndan koruma amal bir elemandr. Motor devresine seri balanr. ekil 3.15te pistonlu tip manyetik ar akm rlesi grlmektedir.

ekil 3.15: Pistonlu tip manyetik ar akm rlesi

ekil 3.16da direkt ve endirekt stmal termik ar akm rleleri grlmektedir. 49

ekil 3.16: ( a ) Direkt stmal tip, bir fazl ar akm rlesi. ( b ) Endirekt stmal tip, bir fazl ar akm rlesi. ( c ) Endirekt stmal tip, bir fazl ar akm rlesinde stc tel ve bimetalin grnts.

3.9. Tek Fazl Motorlarn Hzn ve Gerilimini Deitirme

Devir saylar fazl asenkron motorlarda olduu gibi kutup says ve ebeke frekansna baldr. Yk altnda alan yardmc sargl motora uygulanan gerilim drlrse motor devrinin dt grlr. Motora uygulanan gerilim oto trafosu ile deitirilerek motorun devir ayar yaplabilir.

3.10. Tek Fazl Motorun Balang Torkunu Artrma

Tek fazl motorun balang torkunu artrmak iin yardmc sargya seri bal kondansatr kullanlr.

3.11. Kk (Kesirli) Gl Motorlar

ok kk gte ve iki tipte imal edilir. Relktans senkron motor (ekil 3.17) Histerisiz senkron motor (ekil 3.18)

ekil 3.17: Relktans senkron motor

50

ekil 1.18: Histerisiz motor

3.11.1. Kk (Kesirli) Gl Motorlarn alma Karakteristikleri

Devir saylar sabittir yalnzca ebeke frekansyla deiir.

3.12. Yardmc Sargl Bir Fazl Motorlar

Bir fazl yardmc sargl motorlarda, stator sarglar bir ana sarg (alma sargs) ile yardmc (yol verme) sargdan oluur. Ana sarg; omik direncinin kk olmas iin kaln kesitli iletkenlerden yaplr. Ayrca reaktansnn byk deerde olmas iin de hem alt kata yerletirilir, hem de sarm says yardmc sargdan daha fazladr. Yardmc sargnn ise; kesiti, ince olup omik direnci ana sargya gre daha fazladr. Yardmc sarg, st kata yerletirilir. ekil 19da, yardmc sargl asenkron motor paralar grlmektedir.

ekil 3.9: Yardmc sargl asenkron motor

51

ekil 3.20de bir fazl yardmc sargl asenkron motorun prensip emas verilmitir.

ekil 3.20: Yardmc sargl motor prensip emas

3.12.1. Zt EMK (Elektromotor Kuvvet)

Ana ve yardmc sarg, stator oluklarna 90ar derece faz farkl olarak yerletirilmitir. Stator sarglarna uygulanan gerilim bu iki sargnn birincisinden normal geerken ikinci sargdan 900 faz farkl geer. Oluan bu faz farkndan dolay iki fazl bir dner alan meydana gelir. Dner alan ierisindeki sincap kafesli rotor ubuklarnda EMK meydana gelir.

3.12.2. Kullanm Alanlar (Uygulamalar)

Yardmc sargl motorlar buzdolab, amar makinesi, aspiratr, vantilatr, kk matkaplar gibi birok ev aletinde kullanlr.

3.13. Yardmc Sargl Kalk Kondansatrl Bir Fazl Motorlar

Motor gcne gre seilen bir kondansatrn yardmc sarg devresine seri balanmas ile elde edilir. lk kalknma momentleri normal yk momentlerine gre 3,5-4,5 kat yksektir.

3.13.1. Elektrik Diyagram

Elektrik diyagram ekil 3.21de verilmitir.

52

ekil 3.21: Yardmc sargl kalk kondansatrl bir fazl motor

3.13.2. ift Hz veya ift Gerilim Kullanm in Motor Balants

ki devirli yardmc sargl motor elde etmek iin iki ayr ana sargya ve iki ayr yardmc sargya ihtiya vardr. Oto trafosu ile ana sarg ve yardmc sarg gerilimleri birbirlerinden farkl olarak ayarlanabilir. Bu yntemle devir ayar yaplabilir.

3.13.3. Devir Yn Deitirme

Motorun devir ynn deitirmek iin ya yardmc sarg ularnn yeri veya ana sarg ularnn yeri deitirilir.

3.13.4. Kullanm Alanlar (Uygulamalar)

Kondansatrl motorlar uygulamada santrifjl amar skclarda, brlrlerde, mutfak makinelerinde, baz elektrikli aletlerde ve teyplerde (ses kart aygt) kullanlmaktadr.

3.13.5. Akm Rlesinin almas

Baz yardmc sargl asenkron motorlarda merkezka anahtar yerine elektromanyetik anahtar kullanlr. ekil 3.22de elektromanyetik anahtarn kullanm grlmektedir.

53

ekil 3.22: Elektromanyetik anahtarn kullanm

3.14. Yardmc Sargl Kalk ve Daimi Kondansatrl Bir Fazl Motorlar

lk kalknmada yksek kondansatre gerek vardr. Motor normal devrine ulatnda daha kk kondansatr yeterlidir. Kalktan sonra byk deerli kondansatr merkezka alteri devreden kar, daimi kondansatr devrede kalr. ekil 3.23te prensip emas grlmektedir.

ekil 3.23:Yardmc sargl kalk ve daimi kondansatrl bir fazl motor

3.14.1. Potansiyel Rlesinin Kullanm

Gerilim deerindeki deiime gre alan rledir.

3.15. Yardmc Sargl Daimi Kondansatrl Bir Fazl Motorlar

Kondansatr kalkta ve almada yardmc sargy srekli devrede tutar. Kondansatr deeri, kondansatr balatmalya gre onda bir kadardr. Bu motorlarda merkezka anahtar yoktur. Genellikle bir Hpden kk ev aleti, amar makinesi, havalandrma fan, vantilatr motorlar bu tiptir. ekil 3.24te daimi kondansatrl motorun prensip emas verilmitir.

54

ekil 3.24: Yardmc sargl daimi kondansatrl bir fazl motor

3.15.1. Hz Deitirme
Oto trafosu ile gerilim ayar yaplmak sureti ile devir ayar yaplabilir.

3.15.2. Gerilim Deitirme

Oto trafosu ile, ana sarg ve yardmc sarglara farkl gerilimler uygulanmak suretiyle devir ayar yaplabilir.

3.15.3. Devir Yn Deitirme

Motorun devir ynn deitirmek iin ya yardmc sarg ularnn yeri veya ana sarg ularnn yeri deitirilir.

3.16. Glge (Ek) Kutuplu Motorlar

Glge kutuplu bir motorun statorunda son derece dzgn profili ve dardan fark edilemeyen kutuplar bulunur. Bu kutuplardan kk bir ksmna ie doru yarklar alm ve bu yarklarn i ksmlarna ksa-devre bilezikleri oturtulmutur. Bu ksa devre bilezikleri (ya da sarglar) stator sarglar ile birlikte sekonderi ksa devre edilmi bir transformator gibi dnlrse, bu tr bir motorun almas kolayca anlalr. Stator sargsndan akm gemesiyle oluan manyetik alan izgilerinin bir ksm yarklarda bulunan bilezikler iinden de geer. Bilezikler ksa devre durumunda olduu iin stator zerindeki ak kaaklar byk olur. Bunun sonucu, stator sargsndan geen akm ile ksa devre bileziklerinden geen akm arasnda, bir faz fark ortaya kar. Birbirine gre faz farkl bu iki akm, birbiri ardndan hareketli kutuplar olan bir manyetik alan retir. Ksa devre rotoru manyetik sert bir malzemeden yaplm ise (Histerisiz rotoru), bu halde bu motor yol aldktan sonra bir senkron motor gibi dnne devam eder.

55

Glge kutuplu motorlarda dn yn daima ana kutuptan, yark kutba dorudur. Dn yn deitirilmek istendiinde, yatak burlar ve rotor kartlr ve deiik ynde tekrar yerlerine taklr. Dn yn srekli olarak bir alter ile ayarlanmak isteniyorsa, ikinci bir ksa devre sargsnn daha bulunmas zorunludur. Glge kutuplu motorlarn verimleri dktr. 1 W - 250W arasnda kk gler iin yaplr ve pikaplarda, teyplerde, stc vantilatrlerinde ve meyve skclarda ok sk kullanlr. ekil 3.25te glge kutuplu motorun kesit emas grlmektedir.

ekil 3.25: Glge kutuplu motor

3.17. Replsiyon Motorlar

Replsiyon motorlarn statorlar fazl motorlarn statoruna benzer. Yalnz ana sargs bulunan yardmc sargl motorun statoru ile de ayndr. Replsiyon motorun rotoru DC dinamonun endvisi ile ayndr. Yalnz replsiyon motorda fralar ksa devre edilmitir. ekil 3.26da replsiyon motor kesit emas grlmektedir.

56

ekil 3.26: Replsiyon motor

Replsiyon motorda fralar kutup ekseninde olduunda motorda dnme olmaz. Fralar kutup ekseninden kaydrlnca dnme gerekleir. Motor fralarn dndrld yne doru dnme yapar. Replsiyon motorlarn rotor sarglarnn altna sincap kafes yerletirilmitir. Motor, devrine ulanca, fralar merkezka anahtarna benzer bir dzenekle rotordan ayrlr ve motor sincap kafes ile almasn srdrr. ekil 3.27 ada fralar kutup ekseninde olup motor durmaktadr. ekil 3.27 bde ise fralar saa kaydrlmtr. Bu durumda motor saa doru dne balayacaktr.

ekil 3.27: Replsiyon motorlarda ilk hareket ve dn yn deiimi

57

3.18. Fazl ve Bir Fazl Motorlarda Arza Giderme

3.18.1. Enerji Uygulandnda Motorun Dnmemesi
Bu durumda aadaki arzalardan phelenilmelidir: Sigortalar atktr. Termik atktr. Motor iki faza kalmtr. Kablolarda kopukluk vardr. Motor yanktr.

Arzann giderilmesi iin; Sigortalar dzeltilir veya yenisi ile deitirilir. Termiin reset dmesine baslr veya yenisi ile deitirilir. Enerji tayan kablolar kontrol edilip gerekli ise deitirilir. Bobinler yank ise, motor yenisi ile deitirilir veya sarlr.

3.18.2. Enerji Uygulandnda Rotorun Dnmemesi (nilti)

Motor iki faza kalmtr. Motor tek faza kalmtr. Gerilim dktr. Ar yk binmitir. Rulmanlar skmtr. Giderilmesi: Motora giden fazlar kontrol edilir. Motora giden gerilim kontrol edilir. Motor yk kontrol edilir. Rulmanlar ve rotor dengesi kontrol edilir.

58

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Kumanda panosunda, motor srekli altrma devresini kurunuz. Motor anz. klemens kutusunu

neriler
Gvenlik tedbirlerini alnz. 4KWn altnda bir asenkron motor temin ediniz.

Klemens kutusunda bobin klarn yldz balant olarak hazrlaynz. Gvenli bir ekilde kumanda panosuna enerji vererek almasn kontrol ediniz. Kumanda sistemi dzenli almyorsa, skerek balanty dikkatli bir ekilde yenileyiniz. Panoya tekrar enerji veriniz. Motor start butonuna basnz.

Arzal tespit etmek

AC

motorun

arzasn

Enerji uygulandnda motor dnmyor ise, enerjiyi derhal kesiniz. Sigortalar, termii, motor fazlarn, motor balant

59

kablolarn ve motor bobinini kontrol ediniz. Enerji uygulandnda rotor dnmyorsa; enerjiyi derhal kesiniz. Motor fazlarn kontrol ediniz, motor gerilimini kontrol ediniz, motor ykn kontrol ediniz, yatak ve kapaklar kontrol ediniz. Enerji uyguland halde motor dnmyorsa, 13. madde dorultusunda arzay tespit ederek gerekli onarm yapnz. Enerji uygulandnda motor dnmyorsa, 15. madde dorultusunda arzay tespit ederek gerekli onarm yapnz. Arza tespit ve onarm ilemlerinde uygun l ve el aletlerini kullannz. Ayn ilemleri, balantsn gen tekrarlaynz. klemens yaparak

Arzal AC motorun onarm

60

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

1. Aadakilerden hangisi faz gerilimin karakteristiklerinden deildir? A) faz ayn makinede retilir. B) Fazlar aras elektriki a 120er derecedir. C) Her fazn gerilimi ayn deerdedir. D) Yldz noktasnda gerilim maksimumdur. Aadakilerden hangisi fazl motor paralarndan deildir? A) Stator B) Sincap kafesli rotor C) Kolektr D) Bilezikli rotor Bobin ular; 1. bobin U1-U2, 2. bobin V1-V2, 3. bobin W1-W2 olan bir asenkron motorun yldz balants hangi kta doru verilmitir? A) U1-V1-W1 ksa devre, U2-V2-W2 ebeke B) U1-U2-W2 ksa devre, U2-V1-V2 ebeke C) V1-V2-W1 ksa devre, U!-U2-W2 ebeke D) W1-W2-U2 ksa devre, V1-V2-U1 ebeke fazl motorun dn ynn deitirmek iin hangisi yaplabilir? A) R ile S yer deitirilir. B) S ile T yer deitirilir. C) R ile T yer deitirilir. D) Hepsi Motor bilgi levhalarnda motorun hangi zellii bulunmaz? A) Sarg spir says B) Devir says C) alma frekans D) Ka fazl olduu Yardmc sargl bir fazl motorlarda yardmc sarg nasl devreden karlr? A) Zaman rlesi ile B) Merkezka anahtar ile C) alter ile D) Kontaktr ile Aadakilerden hangisi yardmc sargl motor deildir? A) Kalk kondansatrl B) Daimi kondansatrl C) Kalk ve daimi kondansatrl D) Kalk ve fren kondansatrl

2.

3.

4.

5.

6.

7.

61

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Yukarda verilen asenkron motor gibi; 3 faz 380V, max. 4KWlk bir asenkron motoru gen olarak yksz altrnz.

62

KONTROL LSTES
Alan Ad: Modl Ad: Faaliyetin Ad: Faaliyetin Amac: AIKLAMA: ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS AC-DC makineler AC motorlar altrmak Tarih: rencinin Ad Soyad:

Nu: Snf: AC motorlar altrabilecek, arzalarn onarabileceksiniz. Blm: Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini doldurunuz. Hayr olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile tekrar alnz.

DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Gvenlik nlemlerini aldnz m? Gerekli elemanlar biraraya getirdiniz mi? lem basamaklarn tespit ettiniz mi? Kumanda devresini hazrladnz m? Kumanda devresinin almasn kontrol ettiniz mi? Motor klemens balantsn gen olarak hazrladnz m? Kumanda devre kn motora baladnz m? Gvenli bir ekilde motora enerji verdiniz mi? Motorda arzal bir durum grdnzde enerjiyi ivedilikle kestiniz mi? Arzay tespit ettiniz mi? Arzay onardnz m? Motoru tekrar altrdnz m? Tm elemanlar ve takmlar yerlerine kaldrdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
lme sorular ve performans testi sonunda baarsz olduunuz ksmlar hakknda yeniden konu ve uygulama tekrar yapnz.

63

RENME FAALYET4 RENME FALYET-4

AMA
Bu faaliyette verilen bilgiler sonucunda AC generatrleri, devreye balayabilecek, arzalarn tespit ederek onarabileceksiniz.

ARATIRMA
Generatrlerin grevini ve kullanm yerlerini aratrnz. Sabit ve seyyar olarak kullanlan generatr tiplerinin kullanmn aratrnz.

4. AC GENERATRLER
4.1. AC Generatrlerin almas
Generatrler mekanik enerjiyi elektrik enerjisine eviren elektrik makineleridir. Manyetik alan ierisinde dnen bir iletkende endksiyon yolu ile bir elektromotor kuvvet olumas prensibine gre alr. Doru akm generatrnn almasna benzer. Generatrlerde kolektr yerine bilezikler kullanlmtr. Generatrler duran endvili veya dnen endvili olarak iki trl yaplr. ekil 4.1de dner endvili generatrn prensip emas verilmitir.

ekil 4.1: Generatrn prensip emas

64

ekil 4.2, 4.3, 4.4 ve 4.5te, kutuplar doal mknatstan oluan dner endvili bir generatrde alternatif akmn elde edilii grlmektedir.

ekil 4.2: Alternatif akmn oluumu

ekil 4.3: Alternatif akmn yn deitirmesi

ekil 4.3 cde iletken manyetik alana paralel hareket ettii iin akm olumamaktadr. Bu noktada akm, yn deitirmektedir.

65

ekil 4.4: Alternatif akmn ters ynde oluumu

ekil 4.5: Alternatif akmn tekrar yn deitirmesi

ekil 4.5 Gde iletken manyetik alana paralel hareket ettiinden akm olumamakta fakat, akm yn deitirmektedir. Bobinde oluan akm ve gerilimin erisi sins grafiine benzediinden sinoidal olarak adlandrlr. ekil 4.6da N-S alan iinde dndrlen bobinde oluan AC'nin ekli verilmitir.

66

ekil 4.6: N-S kutuplar arasnda dndrlen bobinde oluan ACnin ekli

67

4.2. Statordaki AC Gerilim

Kk gl generatrlerin endvileri rotorda olmasna ramen, byk gl generatrlerin endvileri duran ksmda (stator) imal edilir. Endvinin statorda olmasnn; retilen enerjinin dar alnmasnda, bakm onarmda, soutmada ve alma dzeninde eitli faydalar vardr. Endvinin statorda olmas, generatrn rettii enerjinin stator sarglarnda indklendii anlamna gelmektedir. Stator sarglarnda indklenen gerilim;

E = 4,44 f N 10 8.............Volt forml ile bulunur.

Formldeki deikenler; :Bir kutup iftinin manyetik aks..Maxwell f : Frekans..Hz N : Spir says Burada frekans

f =

2pn .......Hz forml ile bulunur. 120

2p : Kutup says n : Devir saysd/dk.

4.3. Faz Gerilim retme

AC reten generatrn iine yerletirilen bobin bir adet ise elde edilen enerji de tek fazl olur. Ancak uygulamada kullanlan generatrlerin iinde ekil 4.7de grld gibi birbirine 120 al olarak yerletirilmi bobin vardr. Bu bobinin birer ucu kprlenmi ve elde edilen drdnc uca ntr hatt denilmitir. bobinin k ularnn adlar R-S-T'dir.

68

ekil 4.7: fazl generatrn kesit emas

Generatr iine yerletirilmi olan sarg ekil 4.8de grld gibi, N-S manyetik alan altndan geirildii zaman kuvvet izgilerinin etkisiyle sarglarn iindeki elektronlar ve oyuklar hareket etmeye balayarak akm oluturmaktadr. Oluan bu fazl alternatif akm fazl alclar tarafndan kullanlr.

ekil 4.8: fazl gerilimin kullanlmas Generatrn rettii elektrik enerjisinin gerilim deeri ekil 4.9da grld gibi deiim gsterir. Bobinden AC alabilmek iin bilezikler kullanlr (Baknz ekil 4.1).

69

ekil 4.9: retilen faz alternatif gerilimin erisi

Aadaki ekilde deney amal yaplm basit bir dner mknatsl generatr grlmektedir.

ekil 4.10: Dner mknatsl generatr

Generatr milini evirmek iin uygun dzeneklerle su, rzgar, Lpg, petrol rnleri, kmr, yer alt termal kaynaklar gibi maddeler kullanlr. Elektrik motoru ile de evrilebilir fakat, retilen enerji motora harcanan enerjiden daha kk olacandan, faydadan ok zarar ettirir.

70

4.4. Generatrlerin Bakm ve Arza Giderme

Generatrlerde meydana gelen arzalar iki blmde incelenebilir. Bunlar, generatrn dndaki ve generatrn iindeki arzalar olarak ayrlr. Generatrn dnda meydana gelen arzalar: Ar yklenme, Gerilim ykselmesi, Dengesiz ykleme, Geri g ak gibi kayna generatr dnda olan arzalardr. Generatrn iinde meydana gelen arzalar: Faz faz ksa devresi Bir fazn kendi sarglar arsndaki ksa devre Faz toprak ksa devresi ndktr sarglarndan topraa kaak akm.

Generatrlerin bu arzalara kar korunmas iin eitli koruma dzenleri gelitirilmitir. Bu dzenekler eitli tiplerdeki rlelerden olumakta olup, herhangi bir tehlike annda generatr devreden kararak meydana gelecek zarardan generatr korur. Generatrler devreye balanrken baz basit kontrollerin yaplmas gerekir. Bunlar; Genel gz kontrol Yakt seviyesi Motor ya ve su durumu Motor hava emi ve k rahatl Ak balant kablolarnn durumu k alteri ve acil stop butonunun pozisyonlar

Devreye alnan generatr; dizel motor alt halde enerji vermiyorsa srasyla; Transfer panosunu, Kontrol panelini, Klemens kutusunu, Uyartm (tahrik) akm diyotlarn, Uyartm ve ana sarglar kontrol ediniz.

ekil 4.11de piyasada kullanlan 2500kVAlk bir dizel generatr ve ksmlar grlmektedir.

71

ekil 4.11: 2500 KVAlk generatr ve ksmlar

Generatr balants yaplrken; generatr klemens k ile ebeke saya k transfer panosu adl kontrol panosuna balanr. Transfer panosunda birbirleri ile elektriki kilitlemeli iki adet kontaktr bulunur. Biri generatr dieri ebekeyi tar (ekil 4.12).

ekil 4.12: Transfer panosu

72

ebeke kesildii anda ebeke kontaktr devreden kar ve generatr devreye girer. Generatrn devreye girmesi 10-25sn arasdr. Bu srede sras ile; dizel motor alr, uyartm akm gemeye balar, generatr enerji vermeye balar, generatr enerjisi istenilen seviyeye ular ve yk generatre geer. ekil 4.13te generatr klemens kutusu verilmitir.

ekil 4.13: Generatr klemens kutusu

73

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Generatr balantsn yapnz. Genel gzle yapnz. kontrol

neriler
Gvenlik tedbirlerini alnz.

Yakt seviyesi kontroln yapnz. Motor ya ve kontrollerini yapnz. su

Motor hava emi ve k rahatln salaynz. Ak balant kablolarnn durumunu kontrol ediniz. Generatr klemens kutusunu ydz olarak hazrlaynz. Transfer panosunu hazrlayp, ebeke ve generatr kontaktrleri arasnda elektriki kilitlemeyi salaynz. Kontaktr klarn R-S-T iin ayr ayr ntleyiniz. Generatr yapnz. balantsn ebeke enerjisini kesip, sayatan sonraki ana sigorta giriinden kararak transfer panosundaki ebeke kontaktrne balaynz.

Generatr kndan, R-ST fazlarn transfer panosundaki generatr kontaktrne ve yldz noktasn ise ntr hattna balaynz. Transfer pano kontaktrlerinin ntlenen R-S-T k ularndan, yk 74

ana sigortasna balant yapnz.

faz

Generatre enerji veriniz. ebeke enerjisini devreye alnz. Generatr panosundan otomatik alnz. kontrol generatr pozisyonuna

Transfer panosundaki ebeke kontaktrnn ekmesi ve yke enerji ulamasn gzlemleyiniz. ebeke kontaktrnn braktn ve dizel motorun altn gzlemleyiniz. 18- 10-25 saniye aralnda generatrn yke enerji vermeye baladn gzlemleyiniz. Devreye alnan generatr; dizel motor alt halde enerji vermiyorsa transfer panosunu, kontrol panelini, klemens kutusunu, uyartm (tahrik) akm diyotlarn, uyartm ve ana sarglar kontrol ediniz.

ebeke enerjisini kesiniz.

Arzal generatrn arzasn tespit ediniz.

Arzal generatrn arzasn tespit ediniz.

75

Arzal generatr onarnz.

20. madde dorultusunda arzay tespit ederek gerekli balant ve/veya sarg arzasn onarp ilemleri tekrarlaynz. bitiminde her trl makine, cihaz, el aletlerini ve l aletlerini dzenli bir ekilde yerlerine kaldrnz.

76

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

1. DC generatrler ile AC generatrler arasndaki en belirgin fark nedir? A) DC generatrde kolektr AC generatrde bilezik kullanlr. B) DC generatrde daimi mknats AC elektromknats kullanlr. C) DC generatrler fral AC generatrler frasz kullanlr. D) DC generatr dizel motor ile AC generatr benzinli motor ile kullanlr. AC enerji elde etmek iin gerekli olanlar hangi kta verilmitir? A) Manyetik alan-bobin-bilezik-s B) Bobin-kuvvet-manyetik alan-kollektr C) Kuvvet-bobin-bilezik-manyetik alan D) Bilezik-kuvvet-bobin-hareket Generatrn grevi nedir? A) Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine evirmek. B) Potansiyel enerjiyi elektrik enerjisine evirmek. C) Mekanik enerjiyi potansiyel enerjiye evirmek. D) Elektrik enerjisini hareket enerjisine evirmek. Generatr milini evirmek iin hangisi kullanlmaz? A) Su 5. B) Elektrik C) Mazot D) LPG

2.

3.

4.

Generatr balantsnda transfer panosu niin kullanlr? A) ebeke ve generatr arasnda dnm yapmak. B) Generatr ebekeye balamak. C) Generatr ve ebekeyi senkronize altrmak. D) Generatr faz srasn korumak.

77

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Yukardakiler gibi byk ( faz) veya kk (bir faz) bir generatr ile yk beslemesi yapnz.

78

PERFORMANS DEERLENDRME KONTROL LSTES

Alan Ad: Modl Ad: Faaliyetin Ad: Faaliyetin Amac: AIKLAMA: ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS AC DC MAKNELER Generatrleri altrmak Tarih: rencinin Ad Soyad:

Nu: Generatrleri altrabilecek ve Snf: arzalarn onarabileceksiniz. Blm: Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini doldurunuz. Hayr olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile tekrar alnz.

DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Gvenlik nlemlerini aldnz m? Gerekli elemanlar biraraya getirdiniz mi? lem basamaklarn tespit ettiniz mi? Generatr genel kontroln yaptnz m? Generatr klemens kutusunu yldz baladnz m? Transfer panosunu elektriki kilitlemeli olarak hazrladnz m? ebeke ve generatr ularn transfer panosuna baladnz m? Transfer panosu kontaktr ortak kn yke baladnz m? Gvenli bir ekilde ebekeye enerji verip, ardndan generatr devreye aldnz m? Generatr arzasn tespit ettiniz mi? Generatr arzasn onardnz m? lemleri tekrarladnz m? Tm elemanlar ve takmlar yerlerine kaldrdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
lme sorular ve performans testi sonunda baarsz olduunuz ksmlar hakknda yeniden konu ve uygulama tekrar yapnz.

79

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 B D B A A B C C

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 A D C C D

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 C C A C A B D

RENME FAALYET-4 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 A C A B A

80

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
Yrd. Do. Dr. BAL Gngr, zel Elektrik Makineleri, Gazi niversitesi, Ankara 1997. GRKEM Abdullah, Atlye 2, zkan Matbaaclk Sanayi, Ankara 2003. OUZ Necati, Muhittin GLKAYA, Elektrik Makineleri 1, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1996. ZDEMR Ali, Temel Elektrik Bilgisi, zkan Matbaaclk, Ankara 2003. ZDEMR Ali, Endstriyel Elektronik, zkan Matbaaclk, Ankara 2003. PENT M. Adnan, Elektrik Makineleri 4, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1987. SAKAN Ahmet Hamdi, Elektrik Makineleri 3, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1998. http:// www.ieee-kc.org/library/ motors/motorslip.htm http:// www.ffden-2.phys.uaf.edu/. ../acmotors.html http:// www.made-in-china.com/ products/show/premium/D. http:// www. jenkins.com/jenkins/ shop/ac_mtr_rpr.htm http:// www.gearseds.com/curriculum/ learn/lesson.php?... http:// www.medusa.sdsu.edu/Robotics/Supplements/Motor http:// www.medusa.sdsu.edu/Robotics/Supplements/Motor_Inside.jpg http:// www.en.wikipedia.org/wiki/Induction_motor http:// www.s-line.de/homepages/bosch/sensorless/node9.html http:// www.phys.ufl.edu/~phy3054/magnet/inductn/gens/DCgen/Welcome.html http://www.rafoeg.de/index.php/seite/10,Forschungsprojekte/20,Generatren/G eneratren.html http:// www.members.aol.com/PODtronics/generatrs.html http:// www.study-center.com/femp/content/demo/basics/bddg.htm http:// www.nzip.rsnz.org/es/applets/inductiondevices.htm 81