რე ლიგიის სოც იო ლოგი ა

რე ლიგიის სოც იო ლოგი ური მიდგომ ა.

რე ლიგი ა რო გორ ც სოც ია ლუ რი ფენო მენი

რელიგიური რწმენები და შეხედულებები დაკავშირებულია ადამიანის ბუნების

სიღრმისეულ, ინდივიდუალურ ასპექტთან, რაც ადამიანური ბუნების ირაციონალობის,
გრძნობად სფეროს წარმოადგენს. რელიგიური რწმენები ადამიანის ცხოვრებაში
აქტუალურია, რამდენადაც უკავშირდება ისეთ რამეს, რაც ინდივიდისთვის ყველაზე
საკრალურია (წმინდა). Aამიტომ რელიგიურ თემებზე დისკუსია ყოველთვის მძაფრი
კამათის საგანია. ადამიანები თავად ირჩევენ, თუ რა განიხილონ როგორც საკრალური და
რა ირწმუნონ. ეჭვის ქვეშ ამ წარმოდგენების დაყენება მორწმუნეში აღშფოთებას იწვევს,
რადგან ეს სამყაროში მისი ადგილისა და დანიშნულების შესახებ ყველაზე წმინდა
გრძნობებს ლახავს. რელიგიის ერთ-ერთი უნმიშვნელოვანესი სოციალური ფუნქცია
ადამიანური ყოფიერებისთვის საზრისის მინიჭების პრიორიტეტია. სოციოლოგისთვის
ეჭვის ქვეშ რელიგიური შეხედულებების ჭეშმარიტების დაყენება მოკლებულია
ყოველგვარ საფუძველს, რადგან არ არსებობს ყალბი რელიგიები და არასწორი იქნებოდა
იმის მტკიცება, რომ რელიგიის საფუძველში სიყალბე ან ცრურწმენებია, ანუ ისეთი რამ
დევს, რაც არ გამოხატავს საგანთა ობიექტურ მდგომარეობას და საზოგადოების რეალურ
მოთხოვნილებას არ შეესაბამება. რელიგიის სოციალური ფენომენის საფუძველში დევს
რწმენის ობიექტურად არსებული მოთხოვნილება როგორც ინდივიდუალური, ასევე
სოციალური. ეს არის მოთხოვნილება საკრალურზე, იდეალურზე.
რელიგიის სოციოლოგია წარმოადგენს მეცნიერული ცოდნის სისტემას რელიგიასა და
საზოგადოების ურთიერთმიმართებისა და კანონზომიერებების შესახებ. რელიგიის
სოციოლოგიის საგანია რელიგიასა და ჯგუფურ ცხოვრებას შორის ურთიერთკავშირებისა
და იმ სოციალური ფაქტორების ძიება, რომლებიც ზემოქმედებენ ინდივიდის
რელიგიურობის ასპექტზე. რწმენა როგორც რელიგიური გრძნობა ერთობლივი,
კოლექტიური გამოცდილების შედეგია. რელიგიას ქმნის ის, რაც სცილდება
ინდივიდუალური ცნობიერებისა და გამოცდილების ფარგლებს და ერთობლივი, საერთო
ყოფიერების პროდუქტია. რელიგია ინდივიდის სპეციფიკური უნარის _
თვითტრანსცედენციის შედეგს წარმოადგენს. ადამიანურ მოქმედებას ახასიათებს ორი
სპეციფიკური თვისება: ინტენციონალობა და ტრანსცედენცია. ადამიანური მოქმედება
ყოველთვის ინტენციონალურია ანუ რაიმესთან მიმართებაში იმყოფება. ინტენციონალობა
გულისხმობს იმას, რომ ადამიანური მოქმედება ყოველთვის მიმართულია რაიმეზე:
ობიექტზე, სუბიექტზე და ა.შ. მათ შორის საკუთარ თავზეც. ტრანცედენცია კი
გულისხმობს, რომ ადამიანს შეუძლია არა მხოლოდ საკუთარ თავზე ორიენტაცია, არამედ
გასვლა ამ ორიენტაციის, საკუთარი სასიცოცხლო გამოცდილების ფარგლებს გარეთ და
“სხვა” რიგის რეალობის წარმოდგენა. ეს “სხვა” რეალობა უფრო მაღალი რიგის რეალობაა,
ვიდრე ინდივიდუალური რეალობა. ეს არის რეალობა “შიუ გენერის” როგორც ე.
დიურკემი უწოდებს, რომელშიც ინდივიდი სხვებთან საერთო გამოცდილებას ეზიარება.
დიურკემთან ასეთი რეალობაა საზოგადოება. რელიგია, ისევე როგორც საზოგადოება არის
რეალობა “შიუ გენერის” _ “სხვა” რიგის რეალობა, რომელსაც სხვებთან საერთო
საკრალური, იდეალური, წმინდა მნიშვნელობების სისტემები და წარმოდგენები ქმნის.
ადამიანი იმდენად არის ადამიანი, რამდენადაც შეუძლია არ ჩაიკეტოს საკუთარი
გამოცდილების საზღვრებში, ამაღლდეს ინდივიდუალურ სწრაფვებზე და ეზიაროს
საერთო გამოცდილებას _ ტრანსცედენტურს, რაც მისი სოციალურობის

1
განვითარებისათვის პირობებს ქმნის. ადამიანი სოციალური ხდება იმდენად, რამდენადაც
საკუთარ მოქმედებას სხვასთან მიმართებაში განიხილავს და ეს “სხვა” ანიჭებს კიდეც მას
საზრისს. საკრალური კი ეს არის “ტრანსცედენტული სხვა”, უფრო სწორად
“ტრანსცედენტური შენ”, რომელსაც ადამიანი განიხილავს როგორც იდეალურ რეალობას
და აქვს ნებისმიერ საჭირო მომენტში მასთან მიმართვის შესაძლებლობა. ადამიანის
სპეციფიკურად ადამიანური მოქმედება არის ის, რომ მას შეუძლია გასვლა საკუთარი
ინდივიდუალური გამოცდილების გარგლებს გარეთ და წარმოიდგინოს “სხვა’” რეალობა,
რომელიც იდეალური, წმინდა მნიშვნელობის მქონე, ანუ შეიმეცნოს იდეალური.
რელიგია ცხოვრების გასაზრისიანების გარდა საზოგადოების წევრებისთვის
უზრუნველყოფს ჯგუფური იდენტობის განცდას. რელიგიური წარმოდგენები
ინდივიდისთვის წარმოადგენენ კოლექტიური ცნობიერების ფენომენებს. ისინია
კოლექტიური წარმოდგენები მთლიანობაში სამყაროსა და სოციალური სინამდვილის
შესახებ, რაც სოციალური ერთობისადმი მათი კუთვნილების, წევრობის
გამაშუალებელია. რელიგიური შეხედულებები გამოდიან როგორც სოციალური
მედიაციის ინსტრუმენტები, რომლებიც ინდივიდისთვის აიოლებენ მისთვის
თავსმოხვეული საზოგადოებრივი წესების, ნორმებისა და ღირებულებების, აგრეთვე,
სხვადასხვა არტეფაქტებისა და სოციალური კონსტრუქტების, როგორიცაა, ენობრივი
კატეგორიები, სივრცის, დროის, ადგილის, წესრიგის და ა.შ. ცნებების მიღებას, რომლებიც
ინდივიდისთვის ყოველთვის განიცდება როგორც უცხო და რაღაც მაიძულებელი. ეს
კონსტრუქტები არტეფაქტებია, ანუ ისინი უკვე მზა სახით ხვდება ინდივიდს
საზოგადოებაში დაბადებისთანავე და თავად მათ შექმნაში მონაწილეობა არ მიუღია,
არამედ უკვე შემდგომი სოციალიზაციის პროცესში ისინი დასწავლის გზით ხდებიან
პიროვნული კოსტრუქტები. მაგ., დროის კატეგორიის საფუძველში დევს სოციალური
ცხოვრების რიტმი. დრო ავსტრალიურ ტომებში წარმოდგენილია წრის სახით, ციკლურია
და მისი დაყოფა ხდება ზუსტად განმეორებით პერიოდებად. დროის დაყოფას მის
შემადგენელ დისკრეტულ ნაწილებად: დღეებად, კვირეებად, თვეებად, წელიწადად და
სხვა ციკლებად, საფუძველში უდევს რელიგიური რიტუალების ჩატარების მომენტის
ზუსტი განსაზღვრის აუცილებლობა. დროის ციკლური დაყოფა რელიგიური
წარმომავლობისაა და მის საფუძველში დევს მზის ან მთვარის კალენდარი.
პროტესტანტულ რელიგიაში დრო გაიგივებულია ფულთან. ვ. ფრანკლინის ცნობილი
გამოთქმა: “დრო ფულია”, გამოხატავს პროტესტანტურ ეთიკურ ღირებულებას და
გულისხმობს დროის საკრალური მნიშვნელობის ობიექტივაციას. პროტესტანტიზმში
დრო ძალზე ძვირფასია, რადგან იგი მიმართებაშია ღვთის სამსახურთან. დრო
საკრალურია, რომელიც ღმერთისგან განსაზღვრულად ეძლევა თითოეულ ადამიანს მისი
სამსახურის აღსრულებისთვის. პროტესტანტის მთავარი რელიგიური ვალდებულებაა
ცხოვრების თითოეულ მომენტში ემსახუროს ღმერთს. ამ სამსახურის ობიექტივაცია
შეიძლება ფულით. დროის ხარჯვა ფულის ხარჯვის ანალოგიურად არის მიჩნეული.
რელიგიური რწმენებისთვის დამახასიათებელია ინდივიდისთვის სხვებისგან
გამორჩეულობის სტატუსის მინიჭება. გამორჩეულობის განცდის მეშვეობით ნებისმიერი
რელიგიური ჯგუფი ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას, რომელიც მას
განსაკუთრებულ მდგომარეობაში აყენებს საზოგადოების სხვა წევრებთან მიმართებაში. ამ
გრძნობიდან ამოიზრდება რწმენა, რომ მორწმუნე ღმერთთან ერთიანობაში იმყოფება.
ებრაელებს გააჩნიათ მესიანისტური რწმენა ღვთისგან რჩეული ერის შესახებ. მათი მისია
კაცობრიობისთვის ჭეშმარიტი ცხოვრების წესის ჩვენებაში მდგომარეობს. მათ ღრმად
სწამთ, რომ თითოეული ებრაელი განგებას მიჰყავს ცხოვრების გზაზე, მათი ყოფიერების

2
არცერთი წუთი არ არის შემთხვევითობის მონაწილე, არამედ უფრო მასშტაბური,
ღვთაებრივი ჩანაფიქრის ნაწილია.
რელიგიის სოციოლოგიური კვლევის პერსპექტივა მოითხოვს რელიგიის როგორც
სოციალური ფენომენის განხილვას, რაც გულისხმობს დისტანცირებულ მიდგომას
საზოგადოებაში დომინანტი რელიგიის სტანდარტებისგან და ღირებულებებისგან.
სოციოლოგის ინტერესი მიმართულია საზოგადოებაში არსებული ყველა რელიგიური
ჯგუფის თავისებურებების გაგებისკენ, რაც შესაძლებელს ხდის საზოგადოებაში
რელიგიის ფაქტობრივი მდგომარეობის იდენტიფიკაციას. სოციოლოგს აინტერესებს თუ
როგორაა ორგანიზებული რელიგიური ჯგუფები, როგორია მათი სტრუქტურული,
ფუნქციონალური და ინსტიტუციონალური არსებობის პირობები, ის ნორმები და
ღირებულებები, რომელსაც მისდევენ ეს რელიგიური ჯგუფები, მათი როლი ინდივიდისა
და მთლიანობაში საზოგადოების ცხოვრებაში. რელიგიის სოციოლოგია სვამს მისთვის
საინტერესო კითხვებს: რატომ არსებობენ რელიგიები, როგორია მათი არსებობისა და
ფუნქციონირების საფუძვლები, რის წყალობით ინარჩუნებენ რელიგიები თავიანთ თავს
დროში? ბოლოს, სოციოლოგისთვის მნიშვნელოვანია იმის გაგება, თუ რა გავლენას
ახდენს რელიგიური ჯგუფისადმი კუთვნილება _ რელიგიური იდენტობა ადამიანის
ცხოვრების სხვა სოციალურ ასპექტებზე: სოციალური პოზიციები, ოჯახური ცხოვრება,
პროფესიის არჩევანი, ეკონომიკური ქცევა, პოლიტიკური პრეფერენციები, ცხოვრების
სტილი და სხვ.

რე ლიგიის ა და მაგი ის დეფინი ცი ა

რელიგ იის ძირით ადი კომპ ონენტებ ი
რელიგიური რწმენებისა და ორგანიზაციების დიდი მრავალფეროვნება გარკვეულ
სირთულეებს ქმნის რელიგიის ერთიანი განსაზღვრების შემუშავების საკითხში. ხშირად,
რელიგიის გაიგივებას ახდენენ მონოთეისტურ სისტემებთან იუდაიზმი, ქრისტიანობა,
ისლამი და ა.შ. სადაც ფიგურირებს ერთი ღმერთის იდეა. შეცდომაა რელიგიის გაიგივება
მონოთეიზმთან. ეს ეთნოცენტრისტული პოზიციაა. ფრიდრიხ ნიცშეს თეზისი ღმერთის
სიკვდილის შესახებ (ნიცშეს ეკუთვნის ცნობილი გამოთქმა “ღმერთი მოკვდა”, რაც მისი
სოციალური გავლენის შესუსტების პროცესის _ სეკულარიზაციის აღმნიშვნელი იყო)
დაკავშირებულია დასავლეთის რელიგიური იდეების ეთნოცენტრისტულ განხილვასთან,
როგორც პრიორიტეტული რელიგიური სისტემისა. ბევრ რელიგიაში არსებობს მრავალ
ღვთაებათა პანთეონი (ინდუიზმში, ძველ ბერძნულ რელიგიაში). მიუხედავად იმისა,
ფიგურირებს თუ არა მასში ღმერთის იდეა, ყველა რელიგიაში არსებობს ისეთი არსებები,
რომელიც იწვევენ მოწიწებისა და თაყვანისცემის გრძნობას. არის რელიგიები, სადაც
საერთოდ არ მონაწილეობს ღმერთის გაგება და საკრალური თვისებების მიწერა
პერსონებისთვის, როგორც ღვთაებრივი თაყვანისცემის ფიგურებისთვის, რომელიც
თავისთავად არ წარმოადგენს ღვთაებას (ბუდიზმში ბუდა, კონფუციანელობაში _
კონფუცი), ან აბსტრაქტული “ღვთაებრივი ძალებისა” ან ეთიკური ღირებულებებისათვის,
რომელიც სულაც არ გულისხმობს პერსონიფიცირებულ ღვთაებას (კონფუციანელობაში
_სიკეთე, დაოსიზმში _ დაო (სამყაროს ბუნებრივი ჰარმონია _ იან და ინი
ურთიერთსაპირისპირო საწყისების ერთიანობა).
რას გულისხმობენ სოციოლოგები რელიგიის ქვეშ? სხვადასხვა სოციოლოგი
სხვადასხვანაირად განსხვაზღვრავს რელიგიას. ზოგი სოციოლოგი (გერჰარდ ლენსკი)
რელიგიის ქვეშ გულისხმობს იმ ძალებთან დაკავშირებული რწმენების სისტემას,
რომლებიც წარმართავენ ადამიანის ბედს და მასთან ასოცირებულ რიტუალებს, რომელსაც
მისდევენ და ასრულებენ გარკვეული ჯგუფის წევრები”. თუმცა, ეს განსაზღვრება საკმაოდ

3
ფართოა, რადგან მასში შეიძლება შევიდეს სხვა რწმენების სისტემები, როგორიცაა
როგორიცაა, კომუნიზმი, სოციალიზმი, საერო ჰუმანიზმი. რწმენათა ეს სისტემები
უთუოდ ასრულებენ ადამიანთა ცხოვრებაში მნიშვნელოვან როლს, მაგრამ ისინი არ
შეესაბამებიან აღიარებულ წარმოდგენებს რელიგიის შესახებ. ამ აზრით, უფრო
ადეკვატურია რონალდ ლ. ჯონსტოუნის დეფინიცია: რელიგია საკრალურთან
დაკავშირებული რწმენების, სიმბოლური ფორმებისა და რიტუალების (პრაქტიკების)
სისტემაა, რომლის მეშვეობით ჯგუფი ახსნის და რეაგირებს იმაზე, რასაც განიხილავს
როგორც წმინდას და ღვთაებრივს.
ჯონსტოუნი გამოყოფს ხუთ ძირითად კომპონენტს, რომელიც შესაძლებლობას იძლევა
მოვახდინოთ რწმენების სისტემის როგორც რელიგიის იდენტიფიკაცია. ესენია:
მორწმუნეთა ჯგუფი, საკრალური (წმინდა, ღვთაებრივი) სასწაულებრივი მოვლენები,
რომელებიც გასხვავდებიან ყოველდღიური რეალობის საგნებისგან), და მასთან
დაკავშირებული სიმბოლოების სისტემა; რწმენებისა და წარმოდგენების ერთობლიობა
საკრალურზე; რიტუალების ანუ თავისებური მოქმედებების ერთობლიობა და ამ
მოქმედებების მარეგულირებელი ნორმების ერთობლიობა, ანუ წარმოდგენები მართალი
ანუ სწორი ცხოვრების შესახებ;
პირველი კომპონენტი სოციალური კომპონენტია, რომელიც წარმოდგენილია ჯგუფის
სახით. რელიგია ყოველთვის ჯგუფის, მორწმუნეთა ერთობის არსებობას გულისხმობს.
მიუხედავად იმისა, რომ რელიგიური ღრმად ინდივიდუალურად განიცდება, იგი
უპირველეს ყოვლისა, ერთობლივი, სხვებთან საერთო გრძნობას წარმოადგენს, რომელიც
ერთად ყოფნის, ჯგუფში ყოფნის განსაკუთრებული ემოციური მდგომარეობიდან
ამოიზრდება და მიმართულია ამ მდგომარეობის გაძლიერებისა და წარმოქმნისაკენ.
რამდენადაც რელიგიური რწმენა უკავშირდება საკრალურს, იგი მხოლოდ ერთი
ადამიანის კუთვნილებას არ შეიძლება წარმოადგენდეს, ეს არის ისეთი რამ, რაც
მაღლდება ინდივიდუალურ გამოცდილებაზე და წარმოადგენს უფრო მომცველი,
მასშტაბური, ერთობლივი გამოცდილების შედეგს. რელიგია არ შეიძლება
წარმოქმნილიყო ერთი პიროვნების გამოცდილების საზღვრებში, არამედ მხოლოდ იქ,
სადაც იკრიბება ჯგუფი. ამდენად სოციოლოგს აინტერესებს რელიგიური ჯგუფები და
მათი სხვა გაერთიანებებისგან განმასხვავებელი თავისებურებები საზოგადოებაში.
რელიგიის სოციოლოგიური კვლევა ეყრდნობა კონკრეტული რელიგიური ერთობების,
მაგალითად., კათოლიკეების, პროტესტანტების, იუდეველების, ინდიუსტების,
მუსულმანების, ბუდისტებისა და ა.შ. და აგრეთვე, რელიგიური ორგანიზაციის სხვა
ფორმების (სექტები, კულტები, დენომინაციები) შესწავლას.
მეორე, უნდა გამოიყოს საკრალურის კომპონენტი. ყველა რელიგიაში მოცემულია
საკრალური_პროფანულის ოპოზიცია. საკრალური მიჯნავს ერთმანეთისგან
ყოველდღიური ცხოვრების საგნებსა და არაჩვეულებრივ მოვლენებს _ სასწაულებს.
მაგალითად., სასწაულებრივის რიგს მიეკუთვნება ქრისტიანობაში მაცხოვრის მიერ წყლის
ღვინოდ ქცევა. ლოცვით ბრმისთვის თვალის ახელა, დავრდომილის განკურნება და
უამრავი სხვა ქმედება, რომელსაც ვერ მივაკუთვნებთ ჩვეულებრივის კატეგორიას. ეს
მოვლენები ღვთაებრივად იქცევა იმიტომ, რომ დაკავშირებულია რაღაც ძალებთან ან
არსთან, რომელთა შესაძლებლობებიც არ არის შეზღუდული ბუნებრივი და ფიზიკური
სამყაროს კანონზომიერებებით. სხვადასხვა რელიგიაში არსებობს სხვადასხვა საკრალურ
საგანთა და მოვლენათა ნაკრები. ინდუსისთვის ძროხა წმინდა საგანთა კატეგორიას
მიეკუთვნება, რადგან იგი წარმოადგენს ღვთაება ვიშნუს სიმბოლოს. ამიტომ ჰარი კრიშნას
სექტის წარმომადგენლებს ეკრძალებათ ტყავის ფეხსაცმლის ტარება.

4
საკრალურის უშუალოდ ხილვა შეუძლებელია, არამედ მხოლოდ გაშუალებულად, წმინდა
სიმბოლოების მეშვეობით. საკრალური სიმბოლო არის ღვთაებრივის ნიშანი, რომელიც
ახდენს მის მხოლოდ რეპრეზენტაციას, მისი ობიექტივაციას, ანუ გასაგნებას, რაც წმინდა
რეალობის ადეკვატი არაა, არამედ მასზე მხოლოდ მითითება შეუძლია ანუ წარმოადგენს
საკრალურის სიმბოლოს, რეფერენტს. ტრაიბალურ რელიგიებში ანუ რელიგიებში,
რომლებიც ცხოვრობენ კლანებად ან ბანდებად, ასეთ სიმბოლოს წარმოადგენს ტოტემი _
მცენარე ან ცხოველი, რომელიც გულისხმობს ამ კლანის ფუძემდებელ ღვთაებას, პირველ
წინაპარს, რომელმაც სათავე მისცა კლანს და მის მფარველსა და დამცველ სულს
წარმოადგენს.
რელიგია გულისხმობს რწმენების გარკვეულ ერთობლიობას. ეს რწმენები ხსნიან და
ადამიანურ ბუნებას, გარემომცველ სამყაროსა და იმ უჩვეულო ძალებს, რომლებიც
საკრალურად ითვლება. მაგალითად., ნიჰირენის სექტის მიმდევარ ბუდისტებს სწამთ,
რომ ადამიანის სულს შეუძლია მიაღწიოს სრულყოფას მუდმივ გარდასახვათა მეშვეობით,
ამიტომ სამყაროს სისტემაში მწერებიც არანაკლებ მნიშვნელოვანი არსებები არიან, ვიდრე
ადამიანები.
რელიგია გულისხმობს განსაკუთრებულ მოქმედებათა ანუ რიტუალების სისტემასაც.
რიტუალები საკრალურთან დაკავშირებული ქცევის ნიმუშებია. ე. დიურკემი
განსაზღვრავს რიტუალებს როგორც ღირებულებებს, რომლებიც აწესებენ როგორ უნდა
მოიქცნენ ადამიანები საკრალურ ობიექტებთან. მაგალითად., ქრისტიანი ეკლესიასთან
მისვლისას პირჯვარს იწერს და ლოცულობს. მუსულმანები ლოცვისას პირით მიექცევიან
იმ მხარისკენ, სადაც მდებარეობს მათი წმინდა ქალაქი მექა. მეჩეთში შესვლისას
მუსულმანი ყოველთვის იხდის ფეხთ წმინდა ადგილის მიმართ მოწიწების ნიშნად.
ისლამში ქალებს თავსაბურავის ტარება ევალებათ მათი სექსუალური მიმზიდველობის
დაფარვის ნიშნად, რომლის საჯარო დემონსტრირებაც მკაცრად რეგლამენტირებულია ამ
რელიგიაში. თავად რიტუალები თავისთავად არ შეიცავს რელიგიურ მნიშვნელობას.
ისინი იძენენ რელიგიურ მნიშვნელობას მხოლოდ გარკვეულ სიტუაციებში, როდესაც მათ
მიმართავენ საკრალურ ობიექტებთან თავიანთი კავშირის გამოხატვის მიზნით.
რამდენადაც რიტუალური აქტები მჭიდროდ დაკავშირებულია რელიგიურ
სიმბოლოებთან, ისინი განიხილება როგორც რაღაც სრულიად განსხვავებული
პროფანული, ჩვეულებრივი საგნებისა და მოვლენებებისგან. მაგალითად., წყალი
ყოველდღიური მოხმარების საგანია, როცა გამოიყენება ყოფითი მიზნებისთვის
დასალევად, შხაპის მისაღებად და ა.შ. მაგრამ ინიციაციის ქრისტიანულ რიტუალში _
მონათვლის წმინდა საიდუმლოს შესრულებისას, იგი ხდება წმინდა და ახდენს
რელიგიურ ერთობაში ახალი წევრის მიღების სიმბოლიზებას. სანთელი ასევე
ყოველდღიური მოხმარების საგანია, რომელიც გამოიყენება შენობის განათების მიზნით,
ხოლო ღვთის სადიდებლად სანთლის დანთება გამოხატავს ღვთაებრივთან კავშირს.
აღდგომის დღესასწაულზე კვერცხების წითლად შეღებვა მარადიული ცხოვრების
დასაწყისის აღნიშვნის სიმბოლოა. რელიგიური რიტუალები ხშირად განმარტოებით
სრულდება, მაგრამ ყველა რელიგიაში არსებობს ისეთი ცერემონიები, რომელთა
აღსრულებაც მოითხოვს მორწმუნეთა დიდი ჯგუფების მონაწილეობას. რელიგიური
რიტუალები დიდი მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. მათ მიეკუთვნება მოქმედებები
დაკავშირებული ლოცვასთან, გარკვეული სახის საკვების მიღებასთან ან მარხვასთან _
დროის რაღაც პერიოდით გარკვეული სახის საკვების მიღებისგან თავშეკავების აქტები.
როგორც წესი, რელიგიური რიტუალების აღსრულებისთვის განკუთვნილია სოციალური
სივრცის სპეციალური, იზოლირებუილი ადგილები, რომლებიც მორწმუნეებისთვის
განსაკუთრებული მნიშვნელობის მქონეა (ტაძრები, ეკლესიები, სალოცავები).

5
რელიგია გულისხმობს გარკვეულ წარმოდგენებს სწორი ანუ მართალი ცხოვრების
შესახებ. რელიგიების უმრავლესობა მორწმუნეებს მიაწერს მცნებების სისტემას, ანუ
ქმედებების მარეგულირებელი ნორმების ერთობლიუობას. ეს ნორმები განსაზღვრავენ
მორწმუნეთა მოქმედების წესებს სხვადასხვა სიტუაციებში. ისეთ რთულ რელიგიურ
სისტემებში, როგორიცაა., იუდაიზმი, ქრისტიანობა ან ისლამი, ფორმულირებულია
მკვეთრი მორალური პრინციპები. ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითია ქრისტიანობის ათი
მცნება, რომელიც წარმოადგენს გარკვეული დაშვებებისა და აკრძალვების სისტემას. იგი
მოიცავს მკვლელობის, ქურდობის, სიცრუის, მრუშობის, ამპარტავნების, შურის და სხვა
მრავალ აკრძალვას.
უნდა განვასხვავოთ ერთმანეთისაგან რელიგია და მაგია. რელიგიის მსგავსად მაგიაც
რწმენების სისტემაა, მაგრამ, მისგან თვისებრივად განსხვავდება. თუკი რელიგია
ადამიანისთვის უზრუნველყოფს მისი არსებობის ონტოლოგიური, ეგზისტენციალური
უსაფრთხოების გრძნობას, იმითი, რომ ინდივიდის მიერ სამყაროს აღქმა ხდება როგორც
საზრისის, წესრიგისა და მთლიანობის მქონე ქმნილებისა. თუკი რელიგია ინდივიდის
ცხოვრებას ანიჭებს საზრისს, უზრუნველყოფს ინდივიდის სიღრმისეულ მოტივაციას,
რომელიც მის მთელს ყოფიერებაზე გადის, მაგია განსხვავებულ მიზნებს ისახავს.
მაგიური რიტუალები გულისხმობს სხვადასხვა ქმედების (შელოცვები, სიტყვიერი
ფორმულები) მეშვეობით ინდივიდის ცხოვრების რომელიმე ასპექტზე ზემოქმედებას,
რომელიც ორიენტირებულია კონკრეტული ამოცანების გადაჭრაზე. მათ მიმართავენ
ადამიანები მაშინ, როცა აღმოჩნდებიან გაუმართლებლობისა და წარუმატებლობის
ჩაკეტილ წრეში., მაგალითად., ადამიანები განიცდიან მატერიალურ სიძნელეებს
(უფულობა, უბარაქობა), ან სხვა პრობლემებს და ცდილობენ თავიანთი ცხოვრების ამ
ასპექტებზე ზემოქმედებას სხვადასხვა მაგიური შელოცვებით, თილისმებით და ა.შ.
ამდენად მაგიური რიტუალები მიმართულია ადამიანის ინდივიდუალი მიზნების
მიღწევაზე. ცნობილმა ანთროპოლოგმა და სოციოლოგმა ბრონისლავ მალინოვსკიმ თავის
კლასიკურ გამოკვლევაში ”მაგია, მეცნიერება და რელიგია” აღწერა წყნარი ოკეანის
ტრობრიანის მცხოვრები ტომების მაგიური რიტუალები, რომლებსაც ისინი
განსაკუთრებით სარისკო საქმიანობების ან მოგზაურობის დროს (სახიფათო ადგილებში
თევზჭერა, ხანგრძლივი მოგზაურობა ოკეანეში, ნადირობა საშიშ მტაცებლებზე და ა.შ.)
მიმართავდნენ ამ საქმეში წარმატების მოზიდვის მიზნით.
კოლექტიური რიტუალების არსებობა ეს არის ერთ–ერთი ძირითადი ფაქტორი, რაც
რელიგიას განასხვავებს მაგიისგან, თუმცა მათ შორის მკვეთრი ზღვარის გავლება
ყოველთვის მაინც არ არის შესაძლებელი. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მაგია წარმოადგენს
მოქმედებების ერთობლიობას, რომელიც სრულდება ბუნების მოვლენებზე გავლენის
მოხდენის მიზნით სხვადასხვა საშუალებებისა და ხერხების გამოყენებით (შელოცვები,
ჯადოსნური ფორმულები, თუ განსაკუთრებული რიტუალები). მაგიური წესების
ჩატარებას ჩვეულებრივ, ცალკეული პირები ასრულებენ და არა მორწმუნეთა ჯგუფი.
ადამიანები ხშირად მიმართავენ მაგიას, როცა აღმოჩნდებიან წარუმატებლობისა თუ
უიღბლობის გარკვეულ წრეში ან საფრთხის წინაშე დგანან. მაგალითად, ცნობილი
ანთროპოლოგი და სოციოლოგი ბრონისლავ მალინოვსკი თავის კლასიკურ გამოკვლევაში
წყნარი ოკეანის კუნძულების, კერძოდ, ტრობრიანის მცხოვრებლებზე, აღწერს მრავალ
ასეთ მაგიურ რიტუალს, რომელიც სრულდება კანოეთი (ნავი) ნებისმიერი სარისკო
მოგზაურობის წინ, თუ კუნძულის მცხოვრებლებს სახიფათო ადგილებში უწევთ თევზის
ჭერა, თუმცა ლაგუნებში და შედარებით წყნარ ადგილებში თევჭერისას ისინი ამგვარ
რიტუალებს არ მიმართავენ.

6
თუმცაღა მაგიური რიტუალები უმეტესად გაქრა თანამედროვე ცხოვრებაში, სარისკო
სიტუაციებში ადამიანები მაინც უწინდებურად ხშირად მიმართავენ ისეთ რიტუალებს
რომლებიც თავისი არსით ძალზე წააგავს მაგიურ შელოცვებს. განსაკუთრებით ხშირია
ამგვარი მოქმედებები ისეთ პროფესიებში, სადაც წარმატება უმეტეს წილად
შემთხვევითობის ფაქტორზეა დამოკიდებული, ასევე გაზრდილ რისკთან
დაკავშირებული (მაგალითად., სპორტსმენები, მეშახტეები, მეთევზეები, და ა.შ), ხშირია
სტრესულ სიტუაციებში ასეთი რიტუალური წესების შესრულება ან თილისმების ტარება.
მაგალითად., ჩონგბურთელი, მეთხილამურე უცნაური რგოლებითა და სამკაულებით
გამოდიან მნიშვნელოვან მატჩზე, თუმცა სპორტული წესების მიხედვით ეს აკრძალულია,
რადგან დამატებით საფრთხეს უქმნის სპორტსმენის სიცოცხლეს. ასტროლოგიური
რწმენები, რომელიც სათავეს იღებს შუა საუკენეობრივი მაგიური წარმოდგენებიდან
დღესაც ძალზე პოპულარულია, თუმცა შესაძლოა ადამიანთა უმრავლესობა მათ
სერიოზულად არ განიხილავს. ყოველივე ეს მიუთითებს ადამიანისთვის ირაციონალური
ასპექტის აქტუალობაზე და ამგვარი რწმენების სოციალურ და ფსიქოლოგიურ
მნიშვნელობაზე.

რე ლიგი ა და ინდი ვიდი : მარ ადი ულ ი კი თხ ვა -“რატ ომ შემ ემთხ ვა

მა ინცდ ამ აინ ც მე ?”
ბრონისლავ მალინოვსკი შეეცადა განესაზღვრა რელიგიის ფუნქციები მაგიასთან მისი
შედარების საფუძველზე. იგი ხაზგასმით აღნიშნავდა, რომ ადამიანები მაგიას მიმართავენ
მაშინ, ანუ ცდილობენ ზებუნებრივი მოვლენების მართვას, როცა არ შეუძლიათ ბოლომდე
დაუქვემდებარონ გარემოებები თავიანთ ნებას, რომლებიც სინამდვილეში მათზე
დამოკიდებული არ არის. ადამიანებს სწამთ, რომ ამით აირიდებენ თავიდან უბედურ
შემთხვევებს და მომავლის წინასწარმეტყველებას შეძლებენ.
მალინოვსკი აღწერს წყნარი ოკეანის ტრობრიანის კუნძულების მცხოვრებლების ზნე-
ჩვეულებებს. ამ ხალხის ძირითად საქმიანობას ნაოსნობა წარმოადგენდა და ისინი
წარმატების მიღწევის მიზნით ხშირად მიმართავდნენ მაგიურ რიტუალებს. ნაოსნობა
სახიფათოა იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი ადამიანები ცურავენ საიმედო ხომალდებზე და
გამოცდილი კაპიტანის მეთაურობით. საფრთხისაგან თავდაცვის მიზნით (გემის დაღუპვა,
შტორმში მოხვედრა, მეჩეჩზე დაჯდომა, კლდეზე დამსხვრევა და ა.შ) ტომის წევრები
მიმართავენ მაგიას და ასრულებენ მასთან დაკავშირებულ ცერემონიებს. რაც უფრო
სახიფათოა მოგზაურობა, მით უფრო ხანგრძლივი და რთულია რიტუალები. მაგიური
ძალებისადმი მიმართვა ხდება სარისკო მოგზაურობების წინ, ღია ზღვაში თევზჭერის
დროს, ხოლო წყნარ და უსაფრთხო ადგილებში (ლაგუნა) მოგზაურობის დროს ამგვარი
რიტუალების შესრულება არ ხდება.

ბევრ რელიგიაში მონაწილეობს მაგიური ელემენტები, ამიტომ ყოველთვის მათ შორის

მკვეთრი ზღვარის გავლება შეუძლებელია. მიუხედავად ამისა, რელიგიასა და მაგიას
შორის განსხვავება პრინციპულია. მაგია ეს არის საშუალება კონკრეტული მიზნის
მისაღწევად, მაშინ როცა რელიგია ფასეულია თავისთავად, თვითღირებულია ანუ
უპირობო ღირებულებას წარმოადგენს. ადამაინები მიმართავენ მაგიას იღბალის ან
ბედნიერი შემთხვევის იმედით. მაგრამ რელიგიურ რწმენას ადამიანები იღებენ უფრო
სიღრმისეული მიზეზის გამო, რაც დაკავშირებულია ცხოვრების საზრისის ძიებასა და
სამყაროში საკუთარი ბედის შესახებ შფოთვასთან. მალინოვსკის აზრით, რელიგია
წარმოიქმნება ადამიანის უნარიდან უყვარდეს და იზრუნოს სხვა ადამაინებზე და
სიკვდილის გარდუვალობის გაცნობიერებიდან. ბევრ რელიგიაში ფიგურირებს

7
წარმოდგენები საიქიო ცხოვრებაზე, უკვდავებისა და ცხონების შესახებ. ქრისტიანობაში
ადამიანი ხვდება სამოთხეში ან ჯოჯოხეთში. ბუდისტები გადიან სულის გარდასახვას –
რეინკარნაციას, ანუ ხელახალი დაბადების ციკლს. ამ წრმენებს უკავშირდება ბევრი
რიტუალი (ე.წ. სულის მოსახსენიებელი რიტუალები. მაგალითად ებრაელებს,
ირლანდიელებს, ქრისტიანებს აქვთ “მოსახენიებელი პანაშვიდები მიცვალებულის
დასაფლავების წინ) რომლის დროსაც ხდება ცოცხლების ნუგეშისცემა, თანადგომა და
სიკვდილისადმი მათი შიშის შერბილება.
რელიგია არა მხოლოდ ნუგეშისცემის შესაძლებლობა არის სიკვდილის წინაშე დგომისას,
არამედ მას აზრი შეაქვს ადამიანური ცხოვრების სხვადასხვა ასპექტში. როდესაც
ადამიანებს ემართებათ უბედურება, ისინი სვამენ მარადიულ კითხვას: რატომ შემემთხვა
ეს მაინცდამაინც მე? ადამიანებს შეუძლიათ დასვან ეს კითხვა ხუმრობით, მაგალითად,
როდესაც მათ უტყდებათ ქოლგა, ან სერიოზულად, როცა ცხოვრებაში ხდება რაღაც
კატასტროფა. გამოთქმა, რომ “ათეიზმი მწუხარებაში ვერ გვიშველის” თვალსაჩინოდ
ასახავს რელიგიის მნიშვნელობას ადამიანის ცხოვრებაში. რელიგია ეხმარება ადამიანებს
იპოვონ პასუხი კითხვაზე, თუ რატომ ემართებათ მათ ესა თუ ის შემთხვევა. რელიგია
აძლევს საზრისს სიტუაციებს, რომლებიც მოკლებულია საზრისს და უსამართლოდ
გვეჩვენება. სოციოლოგების აზრით, რელიგია ეხმარება ადამაინებს ისეთი უსამართლობის
გადატანაში, როგორიცაა სიღარიბე, ავადმყოფობა, უთანასწორობა. რელიგია ადამიანებს
აძლევს ტანჯვის დროს იმედის შესაძლებლობას, ამიტომ მისი როგორც სოციალური
ინსტიტუტის გაქრობა შეუძლებელია. ქრისტიანებს რელიგია აძლევთ იმედს უკეთესი
ცხოვრების შესაძლებლობისათვის; ცნობილია ბიბლიური გამოთქმა, რომ “ნეტარ არიან
მორწმუნენი, რადგან მათ დაიმკვიდრონ ეს ქვეყანა”. აღმოსავლურ რელიგიებში
ფიზიკური ტანჯვის გადალახვა შესაძლებელია სულიერი გასხივოსნების მეშვეობით.
ზიგმუნდ ფროიდმა გამოავლინა რელიგიის სხვა სოციალური ფუნქციაც. ფროიდის
აზრით რელიგია იცავს ადამინებს უსუსურობის შიშისგან, რომელსაც ისინი ბავშვობისას
განიცდიან. როგორც ბავშვი პოულობს დაცულობასა მშობლის ხელებში, ასევე
მოზრდილებიც პოულობენ ნუგეშისცემას მოსიყვარულე ღმერთის სახით. ფროიდის
აზრით რელიგიურ წარმოდგენებს ფესვები აქვთ გადგმული ადამიანის ფსიქიკაში და
მათი განხილვა როგორც სწორი ან არასწორის (პირდაპირი მნიშვნელობით) არ შეიძლება.
ფროიდი თვლის, რომ რელიგიური წარმოდგენები სოციალური ილუზიებია. ხოლო
სოციალურ ილუზიებზე მოთხოვნა ყველა საზოგადოებაში არსებობს. ეს ილუზიები
ეფუძნება ფსიქოლოგიურ მოთხოვნილებებს, რომლებიც თავისი არსით მატერიალური
ბუნების წინააღმდეგობრივია.

რე ლიგი ა რო გორ ც სოც ია ლუ რი ილ უზი ა

რელიგ იის სო ცი ოლ ოგიის კლას იკ ურ ი თეო რიები
რელიგიის სოციოლოგიური მიდგომის ფორმირებაში მნიშვნელოვანი გავლენა
იქონია კალსიკოსი სოციოლოგების _ ემილ დიურკემის, კარლ მარქსის, მაქს ვებერის,
ზიგმუნდ ფროიდის ნაშრომებმა, რომლებმაც განსაზღვრეს კიდეც რელიგიის
სოციოლოგიის განვითარების ძირითადი მიმართულებები. რელიგიის სოციოლოგია
ჩამოყალიბდა მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში და მის განვითარებაზე არსებითი
გავლენის მქონეა სოციოლოგიის ისეთი ფუნდამენტური შრომები, როგორიცაა,
“რელიგიური ცხოვრების ელემენტარული ფორმები” (ემილ დიურკემი),
“პროტესტანტული ეთიკა და კაპიტალიზმის სული”, “მსოფლიო რელიგიების სამეურნეო
ეთიკა” (მაქს ვებერი) და სხვა. ნიშანდობლივია, რომ ამ სოციოლოგებიდან თავად არც
ერთი წარმოადგენდა მორწმუნეს და ისინი თვლიდნენ, რომ თანამედროვე სამყაროში

8
რელიგიის მნიშვნელობა თანდათან მცირდება. ეს სოციოლოგები მიიჩნევენ, რომ რელიგია
თავისი ბუნებით წარმოადგენს ილუზიას. რელიგია წარმოადგენს სოციალური ილუზიის
ერთ-ერთ ფორმას და ამგვარი ილუზიების მოთხოვნილება ობიექტურად ნებისმიერ
საზოგადოებაში არსებობს, როგორც პიროვნულ დონეზე, ასევე სოციეტალურ დონეზე.
მიუხედავად იმისა, რომ სხვადასხვა რელიგიის წარმომადგენლები ამტკიცებენ თავიანთი
რელიგიის ერთადერთობას, მათი რიტუალების საფუძვლიანობას, რომელშიც
მორწმუნეთა ჯგუფი მონაწილეობს, თავად რელიგიების მრავალფეროვნების ფაქტი და
მისი ცხადი კავშირი საზოგადოების ტიპთან, რომელშიც გავრცელებას პოულობს ესა თუ
ის რელიგია, მორწმუნეების მხრიდან ამ ერთადერთობის განცხადებას კრიტიკის ქვეშ
აქცევს. ავსტრალიაში ადამიანს, რომელიც იძულებულია არსებობის საშუალებების
მოსაპოვებლად მისდიოს ნადირობას და შემგროვებლობას, განსხვავებული რელიგიური
შეხედულებები გააჩნია, კასტურ სისტემაში მცხოვრები ინდუსისგან, ან ევროპის
შუასაუკუნეების კათოლიცისტური ეკლესიის წარმომადგენლისგან.

კარ ლ მარ ქსი ს რე ლიგი ური შე ხედ ულე ბები

(კონფ ლიქ ტის თეო რია )
მიუხედავად იმისა, რომ კარლ მარქსის იდეებმა მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია
რელიგიის სოციოლოგიის განვითარებაზე, თავად იგი არასოდეს შეჩერებულა ამ საკითხის
მეტ-ნაკლებად დაწვრილებით შესწავლაზე. მისი იდეების დიდი ნაწილი აღებულია მე-19
საუკუნის ფილოსოფოსებისა და თეოლოგების შრომებიდან. განსაკუთრებული გავლენა
მოახდინა გერმანელმა ფილოსოფოსმა ლუდვიგ ფოიერბახმა. იგი ავტორია ცნობილი
წიგნისა “ქრისტიანობის არსი”, რომელიც პირველად გამოიცა 1841 წელს. ლ. ფოიერბახის
თვალსაზრისით, რელიგია თავისი არსით, წარმოადგენს ღირებულებების ერთობლიობას,
რომელსაც ქმნიან ადამიანები თავიანთი კულტურული განვითარების პროცესში, მაგრამ
მცდარად მიაწერენ მათ წარმომავლობას ღვთაებრივ ძალებსა და ღმერთებს. რამდენადაც
ადამიანებს არ შეუძლიათ გაიცნობიერონ სრულად ისტორიული განვითარების პროცესი,
მათ ახასიათებთ, ახსნან საზოგადოებაში დამკვიდრებული და აღიარებული ნორმები და
ღირებულებები ღმერთების მოქმედების შედეგად, რომლებსაც სინამდვილეში
სოციალური ბუნება გააჩნიათ. მაგალითად., ათი მცნების საფუძველში, რომელიც
განსაზღვრავს იუდაიზმის მორალურ სტანდარტებს, დევს ღირებულებები, რომლებიც
მათი კულტურული განვითარების შედეგია. მაგალითად., სიცოცხლისა და საკუთრების
ხელშეუხებლობის, სიმართლის და სხვა ღირებულებები.
ფოიერბახი წერს: “სანამ ადამიანები არ გაიცნობიერებენ რელიგიური სიმბოლოების არსს,
რომლებიც მათ მიერვეა შექმნილი, ჩვენ ვიქნებით განწირული, აღმოვჩნდეთ ისტორიის
ძალების მძევალნი, რომლებიც ჩვენს ნებაზე არ არის დამოკიდებული”. ფოერბახი იყენებს
გაუცხოების ტერმინს, რათა მიუთითოს ღვთაებრივი ძალებისა და ღმერთების
განსხვავებული ბუნება. ადამიანების მიერ შექმნილი იდეები და ღირებულებები
განიხილება გაუცხოებული დამოუკიდებელი არსებების _ ღვთაებრივი ძალებისა და
ღმერთების მოქმედების შედეგი. იმის გაცნობიერება, რომ რელიგია ადამიანის საკუთარი
ყოველდღიური რეალობის გაუცხოების შედეგია, ხსნის კაცობრიობის წინაშე
კოლოსალურ პერსპექტივებს. მას შემდეგ, რაც ადამიანები გაიცნობიერებენ, რომ
ღირებულებები, რომლებსაც მიაწერდნენ განსხვავებულ წარმოშობას, სინამდვილეში
წარმოადგენენ მათ საკუთარ ქმნილებებს, ისინი იღებენ ამ ღირებულებების რეალიზების
შესაძლებლობას ამქვეყნიურ სამყაროში, ისე, რომ არ დაელოდონ საიქიო ცხოვრებას. ამით
ძალაუფლება, რომლითაც აღბეჭდილია რელიგია და ღმერთები, შესაძლებელია ადამიანის
ხელში აღმოჩნდეს. ქრისტიანებს სწამთ ყოვლისშემძლე

9
ღმერთი, რომელიც გულისხმობს სიყვარულს ყოველი ადამიანური არსების მიმართ,
მისგან განსხვავებით, ადამიანი თავისი ბუნებით დაბადებიდანვე მანკიერი და
ცოდვილია. თუმცა ფოიერბახი თვლის, რომ ადამიანის მიერ შექმნილი სოციალურ
ინსტიტუტებს აქვთ უნარი, უზრუნველყონ მათთვის თავიანთი ცხოვრების განკარგვის,
სიყვარულისა და სიკეთის ქმნის შესაძლებლობა. სოციალური ინსტიტუტების ნამდვილი
ხასიათის გაცნობიერება მისცემდა ადამიანებს თავიანთი პოტენციალის ბოლომდე
რეალიზების შანსებს.
კარლ მარქსი იზიარებს თვალსაზრისს რელიგიის როგორც თვითგაუცხოების ფენომენის
შესახებ. ხშირად გამოითქმის მცდარი მოსაზრება მარქსის მიერ რელიგიის უარყოფის
თაობაზე, მაგრამ ეს ჭეშმარიტებას არ შეესაბამება. იგი აღიარებს რელიგიის მნიშვნელობას
საზოგადოების ცხოვრებაში. იგი წერს: “რელიგია უგულო სამყაროს გულია, თავშესაფარი
სასტიკი რეალობისგან”. მარქსის თვალსაზრისით, რელიგია კი არ გაქრება, არამედ იგი
თავისი ტრადიციული ფორმით შეიცვლება. ეს შეიძლება მოხდეს არა იმის გამო, რომ ეს
ღირებულებები და იდეალები მცდარია, არამედ ისინი შეიძლება აღმოჩნდნენ გზამკვლევი
სოციალური იდეალები კაცობრიობის სრულყოფის პროცესში და ჩაანაცვლონ მათი
რელიგიური მნიშვნელობა. ადამიანებს აღარ უნდა ჰქონდეთ შიში ღმერთების წინაშე,
რომლებიც მათივე ქმნილებებს წარმოადგენენ და აღარ უნდა მიაწერონ მათ ის
ღირებულებები, რომელთა რეალიზების შესაძლებლობებიც თავად გააჩნიათ. მარქსის
ცნობილი გამოთქმა, “რელიგია ხალხის ოპიუმია”, ხაზს უსვამს იმას, რომ რელიგია
ილუზიაა. იგი ხალხს ასწავლის მოთმინებასა და შეგუებას ცხოვრების არსებული
პირობებისადმი, რომლის ჯილდოს მიღება შესაძლებელია საიქიო ცხოვრებაში. მომავალი
ბედნიერების ამგვარი იმედი მისი აზრით, ადამიანის ორიენტირებას უფრო მეტად
მოთმინებაზე ახდენს, ვოდრე ბრძოლაზე უთანასწორობისა და უსამართლობის
წინააღმდეგ, რასაც ქმნის არსებული განსხვავებები სოციალურ მდგომარეობაში.
კონფლიქტის თეორიის მომხრეები თვლიან, რომ რელიგია არის საზოგადოების
კონტროლის მძლავრი ინსტრუმენტი, რომელიც ამყარებს მმართველი ფენის
მდგომარეობას სოციუმში არსებული რწმენების საფუძველზე. მაგალითად., სიღარიბე არ
არის სამარცხვინო. ცოდვად ითვლება აგრესიულობისა და მრისხანების გამოვლენა.
ქრისტიანობაში განმსაზღვრელია სიყვარულის პრინციპი, რომლის დაცვაც
სავალდებულოა მტრების მიმართ და ა.შ. კ. მარქსი თვლის, რომ სწორედ ამის გამო
რელიგია ილუზიაა, მითი, რომელსაც ნუგეშისცემა მოაქვს ადამიანებისთვის. მარქსის
აზრით, რელიგია ნიღბავს არა მხოლოდ შიშსა და შფოთვას, არამედ უსამართლობასაც.
“რელიგია დაჩაგრული ადამიანის ამოსუნთქვის საშუალებაა, უგულო სამყაროს გულია და
იგია მრავალი უსულ-გულო სოციალური წესრიგის სული”.
ზიგმუნდ ფროიდი რელიგიას ასევე განიხილავს როგორც ილუზიას. მისი აზრით,
რელიგია ასრულებს ძალზე მნიშვნელოვან სოციალურ ფუნქციას. იგი აძლევს ადამიანს
ეგზისტენციალური შფოთვის გადალახვის შესაძლებლობას, რომლის წინაშეც ადამიანი
ყოველთვის მარტო დგას. რელიგია აძლევს შესაძლებლობას ადამიანს, გადალახოს
საკუთარი უსუსურობის განცდა, რომელიც ბავშვობის დროს არის განცდილი. რელიგიას
იგი ადარებს მამას, მშობელს, რომლის ქვეშაც ბავშვი ნუგეშისცემასა და დაცულობას
გრძნობს. იგივე როლს ასრულებს მისი აზრით, საზოგადოებაც, რომელშიც ადამიანი
უფრო დაცულად გრძნობს თავს. თავისუფლება ამძაფრებს ეგზისტენციალურ შფოთვას,
რომლის წინაშეც მარტო დგას ადამიანი. ადამიანი თითქოს გადაგდებულია ამ უზარმაზარ
სამყაროში თავისი თავისუფლებით და განწირული მარტოობისა და შფოთვისთვის.
ამიტომ ხშირად ადამიანი გაურბის თავისუფლებას, რომელიც ტვირთად გადაიქცევა
მისთვის. რელიგია ერთ-ერთია, რომელიც აძლევს ადამიანს თავისუფლებისგან გაქცევის

10
შესაძლებლობას. ამ ფენომენს მაავტომატიზებელი კონფორმიზმი ეწოდება. ადამიანი
ეგზისტენციალური შფოთვისგან გათავისუფლებას ცდილობს რელიგიურ და სოციალურ
კავშირებში გათქვეფით. სოციალურ ერთობაში ადამიანი თავისუფლდება
ეგზისტენციალური უსუსურობის განცდისგან და უფრო დაცულად და კომფორტულად
გრძნობს თავს. ამას გარდა, ერთობლივი კოლექტიური მოქმედების, შესრულებას იქნება ეს
რიტუალი თუ რაიმე სახის წესი, სიამოვნება ახლავს თან, რომელსაც ფროიდი
სექსუალური ინსტიქტის გამოვლენად მიიჩნევს (კოლექტიური ლიბიდო). მაგალითად.,
ეგზისტენციალური უსაფრთოების განცდას უზრუნველყოფს რელიგიური ერთობის
წევრობა. რელიგიური წარმოდგენები ილუზიებია, რომლებიც ადამიანის ფსიქიკისთვის
ფუნდამენტური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას ახდენენ და მათ მატერიალური
მოთხოვნილებების საპირისპირო ბუნება გააჩნიათ. ნებისმიერ საზოგადოებაში არსებობს
ამგვარი ილუზიების მოთხოვნილება, რადგან ისინი ადამიანის ფსიქიკის დაცვის
მექანიზმებს წარმოადგენენ.

ემ ილ დი ურ კემ ი და რე ლიგიის ფუნქ ცი ონა ლუ რი მიდგომ ა

რელიგ ია და ერთო ბა : სო ლიდ არ ობ ა რიტ უა ლი ს სა ფუძ ველზე
ინდივიდის ფსიქოლოგიური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებასთან ერთად
რელიგია ასრულებს მნიშვნელოვან სოციალურ ფუნქციას, რაც სოციალური კონსენსუსის
მიღწევაში გამოიხატება. ცნობილი ფრანგი სოციოლოგი ემილ დიურკემი თავის ნაშრომში
“რელიგიური ცხოვრების ელემენტარული ფორმები” (1912 წ.) ხაზგასმით აღნიშნავს ერთ
მნიშვნელოვან თავისებურებას _ ადამიანებს უფრო უადვილდებათ სწამდეთ რელიგია და
დაკავშირებული ღვთაებრივი (საკრალური) და მასთან ასოცირებული განსაკუთრებული
რიტუალები, ვიდრე აღიარონ საზოგადოების ძალაუფლება მათს ცხოვრებაზე.
რამდენადაც რელიგია საზოგადოების მხარდამჭერია, იგი ასახავს მის სტრუქტურებსა და
ნორმებს, რომლებიც უცხოა და ინდივიდზე მაიძულებელი ეფექტის მქონე. “ჩვენ
ვსაუბრობთ ენაზე, რომელიც ჩვენს მიერ არ არის შექმნილი და ვიყენებთ ინსტრუმენტებს,
რომლებიც ჩვენ არ გამოგვიგონებია. ცივილიზაციის ამ სიკეთეებს ჩვენ ვიღებთ
საზოგადოებისგან”, რამდენადაც ყოველი მომდევნო თაობა ამ სიკეთეებს იღებს მზა სახით
და მას არ ქმნის ხელახლა, მას ამიტომ უნებურად ჰგონია, რომ არსებობს რაღაც უზენაესი
ძალა და სწორედ მას მიეწერება ღვთაებრიობა. “შესაძლოა ადამიანი უნებურად ფიქრობს,
რომ მისი ნებისგან დამოუკიდებლად არსებობენ აქტიური ძალები, რომლებიც მას
ანიჭებენ დამახასიათებელ ბუნებრივ თავისებურებებს, მფარველობენ, იცავენ და აძლევენ
ბედნიერი ცხოვრების გარანტიას, უზრუნველყოფენ მის ბედნიერებას და რა თქმა უნდა,
ადამიანი ცდილობს განადიდოს ეს ძალები, რამდენადაც მისთვის ძალზე მნიშვნელადია
ყველა სიკეთე, რაც ამ ძალების მიერ ბოძებულად მიაჩნია”.
ე. დიურკემი თავის დასკვნებთან მივიდა ავსტრალიელი თემების ტოტემური რელიგიების
კვლევისას. ტოტემი ეს არის რაიმე არსების (მცენარე, ცხოველი, ციური მნათობი,
ბუნებრივი მოვლენა და ა.შ) სიმბოლო, რომელიც ითვლება ღვთაებრივად, საკრალურად.
მაგალითად., გველი ან კენგურუ, მზე, მთვარე, ცა, მიწა და ა.შ. ყოველი ტოტემი არის
გარკვეული გვარის ან კლანის სიმბოლო. კლანები ტრაიბალურ საზოგადოებაში
ძირითადი სოციალური გაერთიანებებია, ხოლო ტოტემები მათი ერთგვარი გერბი,
ემბლემა – კლანის ერთიანობის სიმბოლო. კლანისადმი თაყვანისცემის ნაცვლად კლანის
წევრები თაყვანს სცემენ ტოტემს. მათი რელიგია ასახავს იმ საზოგადოების სტრუქტურას,
რომელშიც ისინი ცხოვრობდნენ, ამიტომ არ არის შემთხვევითი, რომ ტრაიბალურ
საზოგადოებაში, სადაც ძალზე მნიშვნელადი იყო ბუნებასთან კავშირი – საქმიანობები:
თევზჭერა, ნადირობა თუ შემგროვებლობა, მის ღვთაებებს ტოტემებური ქმნილებები

11
წარმოადგენდნენ. დიურკემის აზრით, რელიგია არა მხოლოდ ასახავს საზოგადოების
სტრუქტურას, არამედ ამყარებს კიდეც მას, ახდენს რა ადამიანების ყურადღებისა და
იმედების კონცენტრირებას საერთო რწმენებსა და თაყვანისცემის ობიექტებზე.
საზოგადოების წევრების ეს გამაერთიანებელი, მაკონსოლიდირებელი ფუნქცია
თვალსაჩინოდ ვლინდება რელიგიური რიტუალების შესრულებისას. რელიგიური
რიტუალების დროს ხდება მკვეთრი გამიჯვნა საკრალურსა და პროფანულს
(ყოველდღიური რეალობა, რომელსაც კავშირი აქვს მატერიალურთან, ამქვეყნიურთან)
შორის. მაგალითად., იმ თემებში, რომლებიც ტოტემიზმს მისდევდნენ, ტოტემად
ითვლება მცენარეები ან ცხოველები, რომელთა ჭამაც შეიძლებოდა მხოლოდ
სპეციფიკური რელიგიური რიტუალების დროს. ამგვარი რიტუალები წარმოადგენენ
საზოგადოების მხარდამჭერ მოქმედებებს, ამყარებენ მის წესრიგს და ეწინააღმდეგებიან ამ
ნორმების დარღვევას. რელიგიური ღირებულებების შემოტანასთან ერთად ყოველთვის
ხდება მასთან დაკავშირებული სანქციების შემოტანაც.
დიურკემის რელიგიის სოციოლოგია შეიძლება განვიხლოთ როგორც ჩაკეტილი წრე,
რომლის მაკავშირებელ რგოლს წარმოადგენს სოციალური ორგანიზაცია. პირველ რიგში,
საზოგადოება ახდენს ადამიანური გამოცდილების ორგანიზებას. ხოლო ამის შემდეგ
ადამიანები ცდილობენ ახსნან გარე ძალების გავლენა, რაც ხელს უწყობს კიდეც რელიგიის
ფორმირებას, რომელიც ასახავს საზოგადოების შესაბამის სტრუქტურას. და ბოლოს,
რელიგიური რწმენების გამოხატვის მიზნით ყალიბდება რიტუალები. ეს რიტუალები
ახდენენ ჯგუფის ერთიანობისა და საერთო რელიგიური რწმენების განმტკიცებას, მისი
წევრების მოქმედების რეგულირებასა და საზოგადოების სტრუქტურის გამყარებას.
მარქსისგან განსხვავებით დიურკემმა თავისი კარიერის მნისვნელოვანი ნაწილი სწორედ
რელიგიის საკითხების შესწავლას მიუძღვნა. იგი განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობდა
სწორედ ტრაიბალურ საზოგადოებებს. მისმა ნაშრომმა გადამწყვეტი გავლენა იქონია
რელიგიის სოციოლოგიის განვითარებაზე. მარქსისგან განსხვავებით, დიურკემი
ყურადღებას ამახვილებს რელიგიის ინსტიტუციონალურ მხარეზე და არა მის
ძალაუფლებასთან კავშირზე ან როგორც უსამართლობის განმტკიცების საშუალებაზე,
როგორც ამას მარქსი აკეთებდა, არამედ მთლიანობაში სოციალური ინსტიტუტების
ბუნებასთან რელიგიის კავშირზე.
რელიგიის კვლევის საფუძველში დიურკემმა ჩადო ყველაზე მარტივი ელემენტარული
რელიგიური ფორმების (ავსტრალიელი თემების რელიგიური შეხედულებების
ტოტემიზმის ანალიზი) კვლევა, აქედან წარმოსდგება კიდეც მისი ძირითადი ნაშრომის
სახელწოდება “რელიგიის ელემენტალური ფორმები”. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ტოტემი
გამოდის საკრალური ობიექტის როლში, რომელიც საერთო თაყვანისცემის გრძნობებს
იწვევს. სწორედ მასთან დაკავშირებით ხდება რელიგიის განსაზღვრება საკრალურისა და
ყოველდღიურის დისპოზიციის საფუძველზე. საკრალური ობიექტები და სიმბოლოები
განიხილება არსებობის ყოველდღიურობის საზღვრებს მიღმა, რომელიც ქმნიან
პროფანული, ამქვეყნიური რეალობის სფეროს. მაგალითად., ჩვეულებრივ, დაუშვებელია
ტოტემის გამოყენება საკვებად, ყოველდღიური მოხმარების საგნად. ტოტემს როგორც
საკრალური ობიექტს მიეწრება ღვთაებრივი თვისებები და თავისებურებები, რის გამოც
იგი აბსოლუტურად განსხვავდება ყოველდღიური რეალობის სხვა საგნებისგან, ასევე სხვა
ცხოველების ან მცენარეებისგან,, რომელზეც ნადირობა შეიძლება ან რომლის შეგროვებაც
შეიძლება.
რატომ ითვლება ტოტემი საკრალურად? დიურკემის თვალსაზრისით, იგი წარმოადგენს
თვითონ ჯგუფის, კლანის სიმბოლოს, რომელიც თავისთავად უმნიშვნელოვანესი
ღირებულებაა ჯგუფისთვის ან ერთობისთვის. თაყვანისცემა, რომელსაც ადამიანები

12
გრძნობენ საკრალური ობიექტის მიმართ, სინამდვილეში ეს გრძნობებია ძირითადი
სოციალური ღირებულებებისადმი. რელიგიაში საკრალური ობიექტი, რომელსაც ყველა
თაყვანსა სცემს, სინამდვილეში თავად საზოგადოებაა.
ემილ დიურკემი ხაზგასმით აღნიშნავს იმ გარემოებას, რომ რელიგია არასოდეს
წარმოადგენს მხოლოდ რწმენების ერთობლიობას. ნებისმიერი რელიგიისთვის
დამახასიათებელია მუდმივად განმეორებადი რიტუალები, რომელშიც მონაწილეობას
იღებს მორწმუნეთა ჯგუფი. კოლექტიური რიტუალების მეშვეობით მხარდაჭერას იღებს
ჯგუფური სოლიდარობის გრძნობა და მტკიცდება. რელიგიური რიტუალები ადამიანებს
ათავისუფლებს ამქვეყნიური ზრუნვისა და ყოველდღიურობის ტვირთისგან და გადაჰყავს
იგი იმ სფეროში, რომელშიც გრძნობს ღვთაებრივთან ერთიანობით გამოწვეულ
ამაღლებულ სულიერ მდგომარეობას – ექსტაზს. ეს ღვთაებრივი ძალები (ტოტემები),
სინამდვილეში ასახავენ კოლექტივის, ერთობის, საზოგადოების გავლენას ინდივიდზე.
რიტუალებს ე. დიურკემი საზოგადოების სტრუქტურის მთავარ მაინსტიტუციონიზებელ
მნიშვნელობას ანიჭებს. რიტუალები დიურკემის აზრით, არსებითი ინსტრუმენტებია
სოციალური ჯგუფების წევრების სოლიდარობის გამყარებაში. ეს არის იმის მიზეზი, რომ
რიტუალები გვხვდება არა მხოლოდ რეგულარული ღვთისმსახურების სტანდარტულ
სიტუაციებში, არამედ ყველა უმნიშვნელოვანესი მოვლენის დროს, რომელიც სოციუმში
დაკავშირებულია ინდივიდისა და მისი ახლობლების ცხოვრებაში სოციალური
პოზიციების ცვლილებასთან, როგორიც არის დაბადება, ქორწინება ან გარდაცვალება. ამ
სახის რიტუალები პრაქტიკულად ყველა საზოგადოებაში გვხვდება. დიურკემი აკეთებს
დასკვნას, რომ რიტუალები ყველა მნიშვნელოვანი ცვლილების დროს, როდესაც
ადამიანები დგანან ახალ სიტუაციასთან ადაპტაციის აუცილებლობის წინაშე, ამყარებენ
ჯგუფურ სოლიდარობას. მაგალითად., დასაფლავების რიტუალი თვალსაჩინოდ
გვიჩვენებს, რომ ცალკეული ინდივიდის ცხოვრება ერთობასთან შედარებით გარდამავალ
ღირებულებას წარმოადგენს, რიტუალის შესრულების აუცილებლობა მათ უადვილდებს
თავიანთი ახლობლების დაკარგვასთან შეგუებას. მათთვის, ვისაც პირადად ეხება გლოვა,
ეს არ არის თვითნებური მოქმედება, არამედ ვალდებულება, რომელსაც ჯგუფი ერთობის
წევრს აკისრებს.
ტრადიციული ტიპის მცირე კულტურებში ცხოვრების თითქმის ყველა სფერო
გამსჭვალულია რელიგიით. რელიგიური რიტიალები ერთი მხრივ, წარმოშობენ ახალ
იდეებსა და აზროვნების კატეგორიებს, მეორე მხრივ, კი ამყარებენ უკვე არსებული
ღირებულებების მოქმედებას. რელიგია წარმოადგენს არა მხოლოდ მოქმედებებისა და
გრძნობების მიმდევრობას, არამედ იგი ფაქტობრივად წარმოადგენს ტრადიციული
კულტურების ცნობიერების წესს. აზროვნების თვით ყველაზე ზოგადი კატეგორიები, მათ
შორის დროისა და სივრცის ცნებები სწორედ რელიგიურ ცხოვრებასთან მიმართებაში
ჩამოყალიბდა.

რე ლიგი ა და სო ცი ალ ური დინ ამ იკ ა.

რე ლიგი ა რო გორ ც სოც ია ლუ რი ცვ ლი ლებე ბის მოტი ვი .
რე ლიგი ა და ინო ვა ცი ა.
საზოგადოებრივი განვითარების პროგრესის შესაბამისად რელიგიის გავლენა
საზოგადოებრივი ცხოვრების სხვადასხვა სფეროზე სუსტდება. მეცნიერული აზროვნება
სულ უფრო ანაცვლებს რელიგიურ ახსნას. რელიგიური რიტუალები და ცერემონიები
სულ უფრო ნაკლებ ადგილს იკავებენ ადამიანის ცხოვრებაში. დიურკემი ეთანხმება
მარქსს იმაში, რომ ტრადიციული ფორმით რელიგია, რომელშიც ფიგურირებენ ღმერთები

13
და ღვთაებრივი ძალები, სულ უფრო სუსტდება. დიურკემი წერს, რომ თანამედროვე
საზოგადოებაში “ძველი ღმერთები კვდებიან”. თუმცა იგი ამავე დროს ამტკიცებს, რომ
მართალია რელიგია აღარა არის ის ცენტრალური დომინანტური სიმბოლო, როგორიც ის
გვხვდება ტრაიბალურ და პრიმიტიულ რელიგიებში, რომელიც განსაზღვრავდა
ინდივიდუალურ და კოლექტიურ ცნობიერებას საზოგადოებაში, მაგრამ იგი შეცვლილი
ფორმით ინარჩუნებს თავის მნიშვნელობას ინდივიდის ყოფიერებაში.
თვით თანამედროვე ტიპის საზოგადოებაც განიცდის რიტუალების ორგანიზების
მოთხოვნილებას, რომელიც მიმართულია საზოგადოებაში მნიშვნელადი სოციალური
ღირებულებების განმტკიცებასა და მათი პოზიციების გამყარებისკენ. რელიგიური
რიტუალები წარმოადგენენ იმ სოციალურ მექანიზმს, რომელიც ახდენს სოციალური
წესრიგის ინსტიტუციონალიზებასა და უზრუნველყოფს სოციალურ სტაბილურობას.
შესაბამისად, ახალი რელიგიური რიტუალებისა და გამოცდილების წარმოქმნა ანაცვლებს
ძველ ფორმებს. დიურკემს მხედველობაში აქვს ისეთი რიტუალები, რომლებიც
დაკავშირებულია ჰუმანისტურ და პოლიტიკურ ღირებულებებთან: თავისუფლება,
თანასწორობა, ურთიერთთანამშრომლობა. შეიძლება წამოვაყენოთ თეზისი იმის შესახებ,
რომ განვითარებული ინდუსტრიული ქვეყნები ხელს უწყობენ ე.წ. “სამოქალაქო
რელიგიების” წარმოქმნას. დიდ ბრიტანეთში სახელწიფო სიმბოლოები _ დროშა,
სახელმწიფო ჰიმნი _ “იმედისა და დიდების მიწა”, და სხვა ოფიციალური რიტუალები,
როგორიცაა მაგალითად., ინაუგურაციისა და კორონიზაციის რიტუალები, რაც
გულისხმობს ბრიტანეთის სამეფო სიმბოლოების _ (მეფე, დედოფალი, სამეფო ოჯახი,
სამეფო კარი და ა.შ) წარმოჩენას, მიმართულია ბრიტანული ცხოვრების წესის
უპირატესობის რწმენის განმტკიცებაზე. ეს სიმბოლოები უკავშირდება ტრადიციულ
რელიგიურ ინსტიტუტებს, როგორიცაა, ანგლიკანური ეკლესია. ამ თვალსაზრისით,
სრულიად საპირისპირო ვითარება იყო საბჭოთა კავშირის შემთხვევაში. იგი
წარმოადგენდა საზოგადოებას, რომელიც ღიად გამოხატავდა მტრულ განწყობას
რელიგიის მიმართ. თუმცა რევოლუციის სიმბოლოები: მარქსი, ლენინი, ენგელსი და ა.შ.
თავადვე იქცნენ სამოქალაქო რელიგიის გამომხატველ სიმბოლოებად. უამრავი
დღესასწაული და მასთან დაკავშირებული რიტუალი უწყობდა ხელს რევოლუციური
იდეალების ერთგულების გამყარებას. დღეს სამოქალაქო ღირებულებები და რიტუალები
მშვიდობიანად თანაარსებობენ ტრადიციულ რელიგიებთან, მიუხედავად ამისა, ძნელია
იმის უარყოფა, რომ მათი წარმომქმნელი სოციალური მექანიზმები ძალზე მსგავსია.
კონფლიქტის მომხრეების აზრით, როგორიცაა კარლ მარქსი, რელიგია წარმოადგენს
სოციალური ცვლილებების ხელშემწყობ ფაქტორს. რელიგიურმა სულისკვეთებამ
შეიძლება კარდინალურად შეცვალოს საზოგადოება. ამას ადასტურებს პროტესტანტული
მოძრაობა ქრისტიანობის ისტორიაში, აგრეთვე, ირანის ახალი რევოლუცია, როდესაც
აილა თოლა ჰომეინის ხელმძღვანელობით მუსულმანმა შიიტებმა ჩამოაგდეს ტახტიდან
ირანის შახი და შეეცადნენ ირანის ყოველდღიური ცხოვრების ორგანიზებას ისლამის
რელიგიური წესების საფუძველზე.
რელიგიის შესახებ დიურკემის იდეამ განვითარება ჰპოვა მაქს ვებერის კონცეპტუალურ
პარადიგმაში, რომელსაც შეიძლება ვუწოდოთ ინდივიდუალისტური. აქ რელიგია
განიხილება როგორც ინდივიდის სუბიექტურად მნიშვნელადი საზრისი. როგორც ვიცით,
რელიგიის ანალიზისას დიურკემი ყურადღებას აქცევდა სოციალური კონსენსუსის
შესაძლებლობაზე, მისგან განსხვავებით მ. ვებერს ძირითადად აინტერესებს
საზოგადოების დინამიკური ასპექტი ანუ სოციალური პროცესის მამოძრავებელი
ფაქტორების ანალიზი. ვებერთან დეტალურად წარმოდგენილია რელიგიის კავშირი
სოციუმის დიკამიკასთან. ვებერი რელიგიურ ფაქტორს უკავშირებს სოციალურ

14
ცვლილებებს, რითაც დიურკემი ნაკლებად ინტერესდებოდა. რელიგიური რწმენები და
ღირებულებები ინდივიდის სოციალური მოქმედების მოტივია. მართლაც მაგალითები,
რომელზეც დიურკემმა თავისი არგუმენტაცია განავითარა, საკმაოდ შეზღუდულ
კონტექსტს მოიცავს, თუ გავითვალისწინებთ იმასაც, რომ თავისი იდეებს დიურკემი
გამოთქვამს ძირითადად რელიგიაზე მთლიანობაში. როგორც აღვნიშნეთ, დიურკემი
აქცენტს აკეთებს საზოგადოების სტაბილურობის საკითხზე, რასაც სოციუმში რელიგიის
ინსტიტუციონალური ასპექტი უზრუნველყოფს. მაქს ვებერი იყო პირველი სოციოლოგი,
რომელმაც არსებული მსოფლიო რელიგიების მასშტაბური კვლევა განახორციელა.
არცერთი მეცნიერი მანამდე არ შეჭიდებია ასეთ რთულ ამოცანას. მისი ყურადღება
მიპყრობილია როგორც თავად უწოდებდა ე.წ. “მსოფლიო რელიგიების” შესწავლაზე,
რომლებსაც მორწმუნეთა ყველაზე დიდი რაოდენობა მისდევს და თავის მხრივ, მსოფლიო
ისტორიის განვითარებაზე მათ გადამწყვეტი გავლენა მოახდინეს. ვებერმა ჩაატარა
ინდუიზმის, ბუდიზმის, დაოსიზმისა და ადრეული იუდაიზმის დეტალური გამოკვლევა.
შრომა “პროტესტანტული ეთიკა და კაპიტალიზმის სული” პირველად გამოქვეყნდა 1904-
1905 წლებში, და სხვა შრომებშიც იგი დაწვრილებით ჩერდება იმ გავლენის ანალიზზე,
რაც მოახდინა ქრისტიანობამ დასავლური კულტურის ისტორიაზე. მან სამწუხაროდ ვერ
მოახერხა ჩაფიქრებული შრომის განხორციელება ისლამზე.
რელიგიის ისტორიული ანალიზი მოგვცა მაქს ვებერმა თავის კლასიკურ გამოკვლევაში.
გერმანელ მეცნიერს დააინტერესა კალვინიზმის (კალვინიზმი _ პროტესტანტიზმის ერთ-
ერთი ფორმა, რომელიც ეფუძნება XVII საუკუნის თეოლოგის ჟან კალვინის მოძღვრებას)
გავლენა კაპიტალიზმის განვითარებაზე. კალვინი გამოირჩეოდა იმით, რომ ამტკიცებდა
რწმენას ადამიანის ბედის წინასწარგანსაზღვრულობის შესახებ. ამ თეზისის თანახმად,
ადამიანის დაბადებამდე ღმერთი წინასწარ გადაწყვეტს მისი სულის ხსნის საკითხს.
ზოგიერთებს უწერიათ სულის გადარჩენა, ზოგიერთებს _ სამუდამო ტანჯვა
განსაწმენდელში. ვისაც სწამდა ბედის წინასწარგანსაზღვრულობის, მნიშვნელოვანი იყო
იმის ცოდნა, აღმოჩნდებოდნენ თუ არა ისინი რჩეულთა შორის, რომელსაც ერგო წილად
გადარჩენა. ვებერი წერს, რომ ზეციური მფარველობა შეიძლება საგრძნობი გახდეს იმითი,
რომ ადამიანებს ეძლევათ მატერიალური სიკეთეები, მათი საქმეები ჩვეულებრივ კარგად
მიდის დაუღალავი შრომის, დისციპლინისა და მკაცრი თვითკონტროლის პირობებში.
როდესაც წარმატება ეფარდება გონიერებას, ზომიერებასა და მაღალ მიზანს
დაქვემდებარებულ ქცევას, მიწიერი სიკეთეების მოპოვება შეიძლება განვიხილოთ
როგორც “ღვთისგან კურთხევის” ნიშანი.
ემილ დიურკემისა და მაქს ვებერის შრომები რელიგიის შესახებ თვისებრივად
განსხვავდებიან. მ. ვებერი პირველ რიგში იკვლევს რელიგიური და სოციალური
ცვლილებების ურთიერთკავშირს და მათ შორის მჭიდრო კორელაციის
(ურთიერთკავშირი) მიზეზებს, რაზეც დიურკემი შედარებით ნაკლებად
ორიენტირდებოდა. ვებერი კარლ მარქსისაგან განსხვავებით, რომელიც რელიგიის
რეპრესიულ კომპონენტზე ამახვილებს ყურადღებას და მას განიხილავდა როგორც
სოციალური კონტროლის მთავარ ინსტრუმენტს, ამტკიცებს, რომ რელიგია აუცილებელი
არ არის იყოს კონსერვატიული ძალა საზოგადოებაში; პირიქით, სოციალურ მოძრაობებს,
რომელიც მოქმედებდნენ რელიგიური მოტივებით, ხშირად მოჰქონდათ საზოგადოებაში
რადიკალური ცვლილებები. პროტესტანტიზმმა, მაგალითად, განსაკუთრებით
პურიტანიზმმა (ლათ. პურიოუს _ წმინდა), განსაზღვრა ფუნდამენტი დასავლეთის
კაპიტალისტური განვითარებისთვის. ნიშანდობლივია, რომ პირველი კაპიტალისტები
გახდნენ კალვინისტები და პურიტანები, რომლებსაც ამოძრავებდათ წმინდად
რელიგიური მრწამსი. პროტესტანტების შინაგანი სწრაფვა ეკონომიკური წარმატებისკენ

15
გამყარებული იყო მათი პირველადი სურვილით ღვთისადმი სამსახურის. მატერიალური
კეთილდღეობა და ეკონომიკური წარმატება მათთვის გახდა ღვთაებრივი წყალობის
(ღვთისგან რჩეულობის) ნიშანი. პროტესტანტული სულისკვეთება ეკონომიკურ ქცევას
უთანხმებდა ასკეტიზმს, დისციპლინასა და კეთილსინდისიერებას, რაც გულისხმობდა
ყოველდღიურ, მეთოდურ მოქმედებასა და რწმენის თანმიმდევრულ გატარებას
კონკრეტული პროფესიული საქმიანობის საზღვრებში.
ქცევის ასეთი ტიპი ცნობილი გახდა პროტესტანტური შრომითი ეთიკის სახელწოდებით.
მ. ვებერი თვლის, რომ სწორედ ამ ტიპის ქცევამ იქონია საკვანძო მნიშვნელობა
კაპიტალიზმის განვითარებაზე. კალვინისტების (პურიტანების) მიერ აღიარებული
ღირებულებები ნამდვილად წახალისებული იყო კაპიტალიზმის პირობებში, რაც
გულისხმობდა, პირველ რიგში, შემოსავლების ხარჯვისგან თავშეკავება ფუფუნებისა და
არასაჭირო მოხმარების ნივთებზე. უფრო მიზანშეწონილად ითვლებოდა მათი ხელახალი
კაპიტალდაბანდება და რეინვესტირება წარმოებაში. რა თქმა უნდა, კაპიტალიზმის
ტრიუმფი მხოლოდ პროტესტანტული შრომითი ეთიკის მოქმედების ნაყოფი არ
გახლდათ, არამედ იგი უნდა განვიხილოთ გარკვეული ფაქტორების
ურთიერთგადაკვეთის კონტექსტშიც. მაგალითად., სამხედრო ბიუჟეტის როლი და
მოხმარების საგნებზე მზარდი მოთხოვნილება, რაც თავის მხრივ, წარმოების გაზრდის
ხელშემწყობი და მამოძრავებელი გახდა. ვებერი ამავე დროს, აღნიშნავდა, რომ თავის
მხრივ, საზოგადოებასაც შეუძლია რელიგიაზე გავლენა _ ეკონომიკური და სოციალური
ცვლილებებს შეუძლიათ გამოიწვიონ რელიგიური რწმენებისა და შეხედულებების
ცვლილება. ასე მაგალითად., პროტესტანტული რეფორმაციის შედეგად გარდაიქმნა არა
მხოლოდ ეკონომიკური სტრუქტურა, არამედ საზოგადოების მრავალი სოციალური
ინსტიტუტი მეცნიერებისა და განათლების ჩათვლით. ამრიგად, ცვლილებების
კომპლექსი, რომელიც წარმოიქმნა კალვინიზმის (პურიტანელობის) გავლენით, ცვლის
მთლიანად საზოგადოების სოციალურ წყობას.
მ. ვებერმა თავისი ნაშრომები მსოფლიო რელიგიების კვლევის სფეროში განიხილა
როგორც ერთიანი კვლევა. პროტესტანტიზმის გავლენა დასავლეთის კულტურის
განვითარებაზე წარმოადგენს მისი მასშტაბური მცდელობის მხოლოდ ერთ კომპონენტს,
შეეფასებინა რელიგიის გავლენა სოციალურ და ეკონომიკურ ცხოვრებაზე სხვადასხვა
კულტურებში. აღმოსავლური რელიგიების ანალიზის საფუძველზე ვებერი მიდის
დასკვნამდე, რომ ისინი აღმოჩნდნენ სწორედ ის წინამღობი ბარიერები, რომლებიც
აფერხებდნენ დასავლური ტიპის სამრეწველო კაპიტალიზმის განვითარებას. აქ რელიგია
გამოდიოდა ერთადერთ გადაულახავ წინაღობად ამ ტიპის ცვლილებების
განსახორციელების გზაზე. ეს მოხდა არა იმიტომ, რომ დასავლურთან შედარებით სხვა
ცივილიზაციები ჩამორჩენილობას ავლენდნენ, არამედ უბრალოდ მათი
საფუძველმდებარე ღირებულებები თვისებრივად განსხვავდებოდნენ ევროპაში
დამკვიდრებული ნორმატიული ორიენტაციების სისტემებისაგან.
ვებერი მიუთითებს მიუხედავად იმისა, რომ ტრადიციულ ჩინეთსა და ინდოეთში
შეინიშნებოდა მნიშვნელოვანი გამოცოცხლება ვაჭრობაში, წარმოებასა და
ქალაქმშენებლობაში, მათ არ გამოუწვევიათ რაიმე საგრძნობი რადიკალური სოციალური
ცვლილება, რაც ნიშანდობლივი და დამახასიათებელი იყო მზარდი დასავლური ტიპის
სამრეწველო კაპიტალიზმისთვის. რელიგია გამოდის ძირითად წინააღმდეგობად ამ
ტიპის ცვლილებების გზაზე. მაგალითად., ინდუიზმში, რომელსაც ვებერი უწოდებს
“მიღმურ რელიგიას”, ძირითადი ღირებულებები მიმართულია მატერიალური სამყაროს
ძალებისგან გათავისუფლებაზე, რაც განაპირობებს გადასვლას სულიერი განვითარების
ახალ, თვისებრივად მაღალ საფეხურზე. რელიგიური გრძნობები და მოტივები, რომელსაც

16
ბადებს ინდუიზმი არ არის მიმართული მატერიალური სამყაროს ძალაუფლების
მიპოვებისკენ, რაც თავის მხრივ, გამოიყენება მისი გარდაქმნისთვის. პირიქით, ინდუიზმი
მატერიალურ რეალობას განიხილავს როგორც საფარველს, მოჩვენებით რეალობას,
რომლის ქვეშაც იმალება კაცობრიობის ჭეშმარიტი ინტერესები. კონფუცენელთა
ძალისხმევაც მიმართულია იქითკენ, რომ შეაჩეროს ეკონომიკური განვითარება
დასავლური აზრით, რამდენადაც აქ ხაზგასმულია სამყაროსთან ჰარმონიის მიღწევის
მნიშვნელობა და არა მასში აქტიური ჩარევა. მიუხედავად იმისა, რომ დიდი ხნის
მანძილზე წარმოადგენდა ყველაზე მძლავრ და კულტურული თვალსაზრისით
განვითარებულ მსოფლიო ცივილაზიას, მასში დამკვიდრებული რელიგიური
ღირებულებები გამოდიოდნენ მუხრუჭებად ეკონომიკური განვითარების გზაზე.
მ. ვებერი ახასიათებს რელიგიას როგორც სულის ხსნის რელიგიას, რაც გულისხმობს იმ
მორწმუნეა გადარჩენის მცდელობას, ვინც ქრისტიანობის ერთგულია და იცავს მის
მცნებებს. ძალზე მნიშვნელოვანია ქრისტიანობისთვის ცოდვის ცნება და მისი გადალახვა
ღვთაებრივი წყალობის მეშვეობით. ეს შეხედულებები მორწმუნეთა შორის იწვევდნენ
გარკვეულ დაძაბულებასა და ემოციონალურ დინამიკას, რომელიც საერთოდ არ არსებობს
აღმოსავლურ რელიგიებში. სულის ხსნის რელიგია გულისხმობს რევოლუციურ ასპექტს.
აღმოსავლური რელიგიებისგან განსხვავებით, რომლებიც აძლიერებენ მორწმუნეთა
შორის მჭვრეტელობით, პასიურ ორიენტაციას საგანთა არსებული წესრიგის მიმართ,
ქრისტიანობა, პირიქით, ახდენს ცოდვასთან გამუდმებული ბრძოლის სტიმულირებას.
რაც, თავის მხრივ, გულისხმობს წახალისებას საგანთა არსებული წესრიგის მიმართ.
მაგალითად., ქრისტიანობის რელიგიური ლიდერები, ორთოდოქსული რელიგიის
დოგმატების ინტერპრეტირებას ახდენენ იმგვარად, რომ იგი არყევდა ხელისუფლების
არსებული სტრუქტურების ფუნქციონირებას.
კლასიკოსი სოციოლოგებიდან, კარლ მარქსი, ემილ დიურკემი და მაქს ვებერი,
თითოეულმა თავისებურად განსაზღვრა რელიგიის განმმასხვავებელი ნიშნები და
თავისებურებები, გარკვეული აზრით, მათი იდეები და თვალსაზრისები ერთმანეთს
ავსებენ. კარლ მარქსი სამართლიანად აღნიშნავდა, რომ რელიგიას ხშირად გააჩნია
იდეოლოგიური მნიშვნელობა და დგება მმართველი კლასების ინტერესების სამსახურში,
რასაც, ისტორიის არა ერთი სამწუხარო მაგალითი ადასტურებს. მაგალითისთვის
ავიღოთ, ქრისტიანული ევროპის მცდელობა კოლონიალური ქვეყნები თავისი
ბატონობისთვის დაემორჩილებინა. მისიონერები, რომლებიც ცდილობდნენ ქრისტიანულ
სარწმუნოებაზე აზიისა და აფრიკის “წარმართი” ქვეყნების მოქცევას, რა თქმა უნდა,
მოქმედებდნენ უაღრესად გულწრფელი მიზნებით, თუმცა მათი სარწმუნოების
გავრცელების შედეგად დაჩქარდა ტრადიციული კულტურების რღვევა და თეთრკანიანი
რასის ბატონობის დამკვიდრება. თითქმის ყველა ქრისტიანული მიმართულება
შედარებითი შეწყნარებით უყურებდა მონობის მოვლენას თვით XIX საუკუნემდე. სეიქმნა
სპეციალური თეოლოგიური თეორიები, რომელიც ამართლებდა მონობის ინსტიტუტეს,
როგორც განგების ნებასა და გარდაუვლად მოვლინებულ სასჯელს. დამკვიდრებული იყო
აზრი, რომ ამბოხებული და ურჩი მონები ჩადიოდნენ დანაშაულს ღმერთისა და მათი
ბატონის (პატრონის) წინაშე.
ამ აზრით, მაქს ვებერი სამართლიანად შენიშნავს რელიგიური იდეალების ტრადიციულ
საზოგადოებრივ წესრიგზე ზემოქმედების ინოვაციურ და რევოლუციურ ხასიათზე.
მიუხედავად იმისა, რომ ეკლესია გამოდიოდა მონობის მოვლენის მხარდამჭერად
საზოგადოებაში, ხშირად სწორედ რელიგიური ლიდერები ასრულებდნენ მნიშვნელოვან
როლს მონების განთავისუფლებასა და უსამართლობის წინააღმდეგ ბრძოლაში.
რელიგიური თვალსაზრისები ხშირ შემთხვევაში, ხელს უწყობდნენ იმ სოციალური

17
მოძრაობების გააქტიურებას, რომლებიც მიმართული იყო ძალაუფლების უსამართლო
სისტემის წინააღმდეგ. მათ უჭირავთ გამორჩეული ადგილი XX საუკუნის 60-იან წლებში
ამერიკის შეერთებულ შტატებში სამოქალაქო უფლებებისთვის ბრძოლის ისტორიულ
პროცესში. რელიგიის სოციალურ ცვლილებებთან კავშირის სხვა გამოხატულებას
წარმოადგენს რელიგიური მოტივებით წარმოებული ომები, რასაც საზოგადოება
მასობრივ სისხლისღვრამდე მიჰყავდა.
ამ წინააღმდეგობების შესწავლას, მისი უზარმაზარი ისტორიული მნიშვნელობის
მიუხედავად შედარებით ნაკლები ყურადღება ეთმობოდა ემილ დიურკემის შრომებში. ე.
დიურკემი, უპირველეს ყოვლისა, ხაზს უსვამს რელიგიის მნიშვნელობას
საზოგადოებრივი თანხმობის მიღწევის თვალსაზრისით. თუმცაღა, მისი იდეების
მიყენება ადვილად შეიძლება რელიგიური კონფლიქტებისა და მის შედეგად
წარმოქმნილი სოციალური ცვლილებების ახსნისას. მტრული გრძნობების სიღრმე,
რომელსაც მორწმუნე განიცდის სხვა რელიგიური ჯგუფების მიმართ, დამოკიდებულია
პირველ რიგში, საკუთარ რელიგიურ ერთობაში აღიარებული რელიგიური
ღირებულებებისადმი ერთგულებაზე. ე. დიურკემის ნაშრომთა ღირსებებს, პირველ
რიგში, შეიძლება მივაკუთვნოთ კოლექტიური რიტუალებისა და ცერემონიების საკითხის
წინ წამოწევა. ყველა რელიგიაში არსებობს მორწმუნეთა რეგულარული შეკრებების
პრაქტიკა, რომლის დროსაც სრულდება გარკვეული წესები. გარდა ამისა, როგორც
სამართლიანად შენიშნავს დიურკემი, რიტუალები ასახავენ ადამიანის ცხოვრების
უმნიშვნელოვანეს მოვლენებს _ დაბადებას, სრულწლოვანებას (მრავალ კულტურაში
არსებობს სქესობრივი სიმწიფის ასაკთან დაკავშირებული ინიციაციის რიტუალები),
ქორწინებას, სიკვდილს.

რე ლიგიებ ის ტი პო ლოგი ა
რელიგიური სისტემების მრავალფეროვნება აყენებს მათი კლასიფიკაციის
აუცილებლობას. რელიგიის სოციოლოგებს ყოველთვის აინტერესებდათ შესაძლებელია
თუ არა განსხვავებული რელიგიები აღიწეროს ერთი და იმავე მეცნიერული
კატეგორიებითა და ტერმინებით, თუ შედარება მოითხოვს ტოლძალოვანი
კონცეპტუალური სისტემების არსებობას. რელიგიების ყველაზე მარტივი კლასიფიკაცია
შესაძლებელია მათი სახელწოდების ჩამოთვლის საფუძველზე: კათოლიკური,
პროტესტანტური, იუდაისტური, ინდუისტური, ისლამური, ბუდისტური,
კონფუციანელობა და ა.შ. რელიგიები. ამისთვის საკმარისია მხოლოდ რელიგიების
სახელდება ანუ რელიგიების ყველაზე მარტივი კლასიფიკაცია კრიტერიუმის სახით
ნომინაციის პრინციპს გულისხმობს. მსოფლიოში ძირითად რელიგიებს შორის, მთელს
მოსახლეობას თუ ავიღებთ, ქრისტიანობის მიმდევრების წილი ყველაზე დიდია სხვა
რელიგიებთან შედარებით, თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ მორწმუნეთა უმრავლესობა
ქრისტიანები არიან, სინამდვილეში ისინი მხოლოდ მსოფლიო მოსახლეობის 20%
პროცენტს შეადგენენ, რაც დაახლოებით 2 მილიარდია. აქედან მხოლოდ კათოლიკეები 1
მილიარდია. ამას გარდა, ძირითადი მსოფლიო რელიგიების მიმდევართა მოცულობა
დაახლოებით მთელი მსოფლიო მოსახლეობის თითქმის ნახევარს შეადგენს.
სოციოლოგები რელიგიების კლასიფიკაციას ახდენენ აგრეთვე, საზოგადოების ტიპების
შესაბამისად. მარტივი (ჰომოგენური) სოციალური სტრუქტურის მქონე საზოგადოებების
რელიგიას ტრაიბალურს უწოდებენ. ტრაიბალური რელიგიები მცირე კულტურის
საზოგადოებებში არსებობს, რომელთა სოციალური ორგანიზაციაც ეფუძნება თემის ან
კლანის სტრუქტურას. ტრაიბალური ფორმებია: ტოტემიზმი, ნატურიზმი, ანიმიზმი,
ანიმატიზმი, ფეტიშიზმი ა.შ. ტრადიციული ტიპის საზოგადოებებში რელიგიას

18
ჩვეულებრივ ცენტრალური ადგილი უჭირავს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. აქ
რელიგიური სიმბოლოები ინტეგრირებულია საზოგადოების მატერიალურ და სულიერ
კულტურაში: ხელოვნებაში, მუსიკაში, ფოლკლორში ცეკვებში, არქიტექტურასა თუ
მწერლობაში. ამ მონოკულტურებში არ არსებობს პროფესიონალი ღვთისმსახურების
კატეგორია, რომელიც ფუნქციონალურად განკუთვნილია სპეციალურად რელიგიური
ტიპის საქმიანობისთვის, თუმცა არიან პირები, რომელთა ძირითად ფუნქციას
რელიგიური რიტუალების წარმართვა წარმოადგენს. ასეთი პირები არიან მაგალითად.,
შამანები, რომლებიც წარმოადგენენ მედიუმს, შუამავალს ადამიანებსა და სულებს ან სხვა
ღვთაებრივ ძალებს შორის. მცირე კულტურები ერთი შეხედვით, პრიმიტიული რწმენების
სისტემებს უნდა გულისხმობდეს, თუმცა მათ ხშირად არც თუ მარტივი სიმბოლური
ფორმები გააჩნიათ. ევანს-პრიჩარდმა იკვლია მაგალითად., სამხრეთ სუდანის ერთ-ერთი
ეთნოსის _ ნიუეს რელიგიურ რწმენათა სისტემები და აღმოაჩინა, რომ მას გააჩნია კარგად
შემუშავებული თეოლოგიური იდეების ნაკრები და საკრალურ-სიმბოლური სტრუქტურა,
რომელიც რამდენიმე ღვთაების პანთეონითაა წარმოდგენილი. ამ კულტურაში რთული
ღვთაებრივი იერარქია ემყარება “უმაღლესი ღვთაების” ან “ზეციური სულის” ცნებას.
მცირე კულტურების რელიგია ძირითადად ემყარება მრავალი ღვთაების რწმენას, ამიტომ
მათ მიაკუთვნებენ პოლითეიზმის სახეობას.
შედარებით რთული რწმენათა სისტემები იქმნება მაშინ, როდესაც საზოგადოების
სოციალური ორგანიზაცია დიფერენცირებული ხდება ფუნქციონალურად და
სტრუქტურულად. ეს ნიშნავს, რომ თუკი ტრაიბალურ კულტურებში რელიგია ყველა
ფუნქციის შესრულებაზე პასუხისმგებლობის მქონე სტრუქტურული ერთეულია, უფრო
რთულ საზოგადოებებში ეს ფუნქციები თანდათან ჩანაცვლებულია სხვადასხვა
ეკონომიკური, პოლიტიკური, სოციალური სტრუქტურული ერთეულების მიერ.
მაგალითად., ტრაიბალური რელიგიური სტრუქტურა ყველა ძირითადი სოციალური
ფუნქციის მატარებელი მძლავრი ინსტიტუტია. აქ არ არის განსხვავება საზოგადოებასა და
ბუნებას შორის. ტრაიბალურ საზოგადოებაში არ არის განსხვავება ბუნების კანონებსა და
ნორმატიულ კანონებს შორის, რომლებიც კონვენციური ხასიათისაა, ანუ იმ წესებს რაც
ადამიანთა შეთანხმების შედეგია. აქ არსებობს წარმოდგენა, რომ ყველა მოვლენა, რასაც
სოციუმში აქვს ადგილი, ბუნების კანონზომიერების საფუძველზე შეიძლება აიხსნას.
ძლიერია რწმენა, რომ საზოგადოებასა და ბუნების ძალებს შორის ძლიერი კავშირი
არსებობს, რომელიც მართავს საზოგადოების ცხოვრებას. მაგალითად., ადამიანებს სწამთ,
რომ ტოტემი (მცენარე ან ცხოველი, რომელსაც ღვთაებრივი ძალა მიეწერება)
საზოგადოების სულიერი და სოციალური ენერგიის წყაროა და მისი კეთილგანწყობა
განმსაზღვრელია საზოგადოების ცხოვრებაში. ადამიანებს სწამთ, რომ მზის ამოსვლა და
ჩასვლა დამოკიდებულია კლანის ბელადის ნებაზე, როგორც ტოტემის ნების მატარებელ
პერსონაზე. აგრეთვე, არ არსებობს კლანის წევრებს შორის მნიშვნელოვანი
სტრატიფიკაციული განსხვავებები. კლანის წევრების სოციალურ როლებსა და სტატუსებს
შორის არ შეინიშნება მკვეთრი დიფერენციაცია. სოციუმში ყველას თითქმის თანაბარი
სოციალური პოზიციები გააჩნიათ და მსგავს საქმიანობას ასრულებს. როგორც წესი, ერთი
სტრუქტურა აწარმოებს საშინაო თუ საგარეო პოლიტიკას, ომებს, იღებს უმთავრეს
სამეურნეო-ეკონომიკურ გადაწყვეტილებებს, კულტურულ და სოციალიზების ფუნქციებს
და ა.შ.
სოციალური სტრუქტურის გართულებასთან ერთად საკრალურის სიმბოლური
სტრუქტურაც კომპლექსური ხდება, მაგალითად., იუდაიზმში შემოდის ერთიანი
ღმერთის იდეა, საკრალურის მრავალი კერძო, კონკრეტული სიმბოლო იცვლება
აბსტრაქტული იდეით ყოვლისშემძლე და ყოვლისმომცველი ღმერთის შესახებ.

19
შესაბამისად, არსებობს რელიგიური სისტემების კლასიფიკაციის ახალი კრიტერიუმი _
ერთიანი ღმერთის რწმენა. იმის მიხედვით რელიგიურ სისტემაში ერთიანი ღმერთის იდეა
ფიგურირებს თუ მრავალი ღვთაების იერარქია, ან ღმერთი საერთოდ არ მონაწილეობს
რელიგიურ სისტემაში და მისი ადგილი საკრალურ სტრუქტურაში სხვა ზნეობრივ
ღირებულებებს უჭირავთ, რელიგიების დაყოფა ხდება მონოთეისტურ, პოლითეისტურ და
ეთიკურ რელიგიებად. მაგალითად., იუდაიზმი, ქრისტიანობა, ისლამი ძირითადი
მონოთეისტური რელიგიებია, ხოლო ინდუიზმი, ანტიკური ბერძნული და რომაული
რელიგიური სისტემები პოლითეისტურ რელიგიებს მიეკუთვნებიან, აქვე გამოიყოფა
რელიგიური სისტემების ჯგუფი, რომლებშიც ღმერთის იდეა საერთოდ არ მონაწილეობს
და საკრალური წარმოდგენილია ეთიკური ღირებულებების სახით. ასეთ რელიგიებს
ეთიკური რელიგიები ეწოდებათ. მაგალითად., ბუდიზმში საკრალური ადამიანია. აქ
ღმერთის ნაცვლად არსებობს რწმენა ადამიანის სულიერი შესაძლებლობების შესახებ.
კონფუციანელობაში კი საკრალური სიკეთის ღირებულებას გულისხმობს.

შეიძლება გამოვყოთ სამი ძლიერი მონოთეისტური რელიგია, რომლებმაც უდიდესი

გავლენა შეასრულეს კაცობრიობის ისტორიის განვითარებაზე, ესენია, იუდაიზმი,
ქრისტიანობა და ისლამი. ყველა ეს რელიგია წარმოიქმნა ახლო აღმოსავლეთში და
თითოეულმა მათგანმა მოახდინა დანარჩენი რელიგიების განვითარებაზე გავლენა.
იუდაიზმი
იუდაიზმი გვევლინება უძველეს რელიგიად ამ სამ მონოთეისტურ რელიგიას შორის. მისი
წარმოშობა უკავშირდება დაახლოებით ჩვ.წ. აღ-მდე 1000 წელს. ძველებრაული თემები
მისდევდნენ მომთაბარე ცხოვრების წესს და ცხოვრობდნენ ძველი ეგვიპტისა და მის
მიმდებარე ტერიტორიაზე. მათი რელიგიური ლიდერები და წინასწარმეტყველები
იღებდნენ გარკვეულ იდეებს იმ რელიგიური რწმენებიდან, რომლებიც გავრცელებული
იყო ამ რეგიონში. იუდაიზმის მთავარი განმასხვავებელი თავისებურება იყო ერთიანი
ყოვლისშემძლე ღმერთის რწმენა. ებრაელებს სწამთ, რომ ღმერთი ადამიანისგან მოითხოვს
ზნეობრივი კანონების მკაცრ შესრულებას და აცხადებდნენ ჭეშმარიტებაზე მონოპოლიას,
განიხილავდნენ რა თავიანთ რელიგიას ერთადერთ ჭეშმარიტად. იუდაიზმის ძირითადი
პრინციპებია:
• იუდაიზმი პირველია კაცობრიობის ისტორიაში, რომელმაც შემოიტანა ერთიანი
ღმერთის იდეა, ანუ მონოთეიზმი _ მოძღვრება ერთი ღმერთის შესახებ, რომელიც
სიღრმისეულად განიხილავს ადამიანის წარმოშობას თავისი სახის და ხატის მიხედვით
(“ღმერთკაცის” ებრაული კონცეფცია) _ რის შედეგიც არის ღმერთის სიყვარული
ადამიანის მიმართ, მისი სწრაფვა დაეხმაროს და უკეთესი გახადოს ადამიანი და რწმენა
სიკეთის საბოლოო გამარჯვების შესახებ. ეს მოძღვრება იძლევა სიღრმისეული
ფილოსოფიური და რელიგიური მსჯელობების სათავეს, ხსნის რა საუკუნეების მანძილზე
თავისი შინაარსის სულ უფრო ახალ მხარეებს.
• სიახლე, რომელიც აქ შემოდის ეს არის ღმერთის ცნება, არა მხოლოდ როგორც
აბსოლუტის, არა მხოლოდ აბსოლუტური და ყოვლისშემძლე გონების შესახებ, არამედ
იგია სიკეთის, სიყვარულისა და სამართლიანობის წყარო, რომელიც ადამიანის მიმართ
მოქმედებს არა მხოლოდ როგორც შემომქმედი, არამედ როგორც ზეციერი მამა.
• იუდაიზმში ცხოვრება განიხილება როგორც მუდმივი დიალოგი ადამიანსა და
ღმერთს შორის _ იგი მიმდინარეობს როგორც ინდივიდის დონეზე, ასევე ხალხებისა
(პროვიდენციის გამოვლენა ეროვნული ისტორიის დონეზე) და მთელი კაცობრიობის
როგორც ერთი მთელის დონეზე.

20
• ადამიანის (როგორც ინდივიდის, ასევე ხალხისა და მთელი კაცობრიობის) როგორც
აბსოლუტური ღირებულების _ უკვდავი სულიერი არსების _ გაგება, რომელიც შექმნილია
ღმერთის მიერ თავისი სახისა და ხატის მსგავსად. მოძღვრება ადამიანის იდეალური
დანიშნულების შესახებ, რაც გულისხმობს უსასრულო, მრავალმხრივი სულიერი
სრულყოფის პროცესს.
• იდეა ღვთის წინაშე ადამიანების თანასწორობის შესახებ: ყოველი ადამიანი ღვთის
შვილია, თითოეულისთვის ღიაა გზა სრულყოფილებისკენ ღმერთთან მისი ერთიანობის
მიმართულებით, ყველას ეძლევა ამ დანიშნულების მიღწევისათვის საშუალებები _
თავისუფალი ნება და ღვთისგან მხარდაჭერა.
• ამასთან ებრაელ ხალხს გააჩნია განსაკუთრებული მისია (ანუ რჩეულობა),
რომელიც მდგომარეობს იმაში, რომ ეს ღვთებრივი ჭეშმარიტებები მიიტანოს
კაცობრიობამდე და ამ გზით დაეხმაროს კაცობრიობას ღმერთთან მიახლოებაში. ამ
ამოცანის რეალიზებისთვის ღმერთმა ებრაელ ხალხთან დადო კავშირი (აღთქმა) და მისცა
მას მცნებები. ღვთაებრივი აღთქმა მოუცილებელია და იგი აკისრებს ებრაელ ხალხს
პასუხისმგებლობის უფრო დიდ .
• მოძღვრება სულიერი საწყისის მატერიალურზე სრული ბატონობის შესახებ, მაგრამ
ამასთან როგორც სულიერი ღირებულებების, ასევე მატერიალური სამყაროსი: ღმერთია
მატერიის უპირობო ბრძანებელი, როგორც მისი შემოქმედი: და მან მისცა ადამიანს
ბატონობა ამ მატერიალურ სამყაროზე, რათა მატერიალური სხეულისა და მატერიალური
სამყაროს მეშვეობით განახორციელოს თავისი იდეალური დანიშნულება.
• მოძღვრება მოშიახის (მესია) შესახებ (სიტყვა “მესია” წარმოსდგება ივრითიდან,
“მხსნელი” ანუ მეფე), როდესაც ... არ აღმართავს ხალხი მახვილს მახვილზე და აღარ
ისწავლის როგორ იომოს... და აივსება… ქვეყანა ღვთისადმი შემეცნებით” (ესაია, 2:4).
მოშიახი წარმოადგენს მეფეს, რომელიც მეფე დავითის პირდაპირი შთამომავალია და
იუდეური ტრადიციის მიხედვით, უნდა იქნეს კურთხეული მეუფებისთვის ელია
წინასწარმეტყველის მიერ, რომელიც ზეცაში ცოცხლად იქნა აყვანილი.
• მოძღვრება აღსასრულის ჟამს მკვდრეთით აღდგინების შესახებ (ესხატოლოგიური
შეხედულებები), ანუ რწმენა მარადიული ცხოვრების შესახებ.
მეორე მსოფლიო ომის დამთავრების შემდეგ ისრაელის სახელმწიფოს წარმოშობამდე არ
არსებობდა ქვეყანა, სადაც იუდაიზმი სახელმწიფო რელიგიად იქნებოდა აღიარებული.
ებრაული ერთობები შენარჩუნებული იყო ევროპაში, სამხრეთ აფრიკასა და აზიაში, თუმცა
ისინი არც თუ იშვიათად თითქმის ყველგან სასტიკად იდევნებოდნენ. ანტისემიტური
განწყობებისა და ებრაელთა დევნის კულმინაციურ მომენტს წარმოადგენდა მეორე
მსოფლიო ომის დროს ნაცისტების მიერ საკონცენტრაციო ბანაკებში მილიონებით
ებრაელთა ფიზიკური განადგურება.
ქრისტია ნობა
ქრისტიანობამ იუდაიზმისგან მემკვიდრეობით ბევრი იდეა, თვალსაზრისი თუ
შეხედულება მიიღო, რომლებიც შემდეგ მისი რელიგიური სისტემის განუყოფელი ნაწილი
გახდა. აღსანიშნავია, რომ იესო იუდეველი იყო, ხოლო ქრისტიანობა წარმოიქმნა როგორც
სექტა ორთოდოქსული იუდაიზმის საზღვრებში. აქამდე არ არის დადგენილი სურდა თუ
არა იესოს საკუთარი რელიგიის შექმნა, თუ მისი ძალისხმევა გულისხმობდა მხოლოდ
ძველი რწმენის კორექტირებას. იესოს მიმდევრები მას უწოდებენ “მესიას”, რაც
სისტყვასიტყვით, ძველ ებრაულად ნიშნავს _ “მაცხოვარს”, მხსნელს. მას შეესატყვისება
ბერძნული სიტყვა “ქრისტე”. აქედან წარმოსდგება ქრისტიანობის როგორც ახალი
რელიგიის აღმნიშვნელი სახელწოდება. იუდაიზმში არსებობდა მესიანისტური იდეა, რაც
გულისხმობდა რწმენას იდეალური მეფის დაბადების შესახებ, რომელიც ებრაელებს

21
ქრისტიანობის მთავარი პრინციპი, რომლითაც განსხვავდება სხვა რელიგიებისგან,
მდგომარეობს ღმერთის როგორც არა მხოლოდ აბსოლუტური სულის შესახებ, არამედ
აბსოლუტური სიკეთისა და სიყვარულის რწმენაში. აქ განმსაზღვრელია სიყვარულის
უნივერსალური შესაძლებლობის რწმენა (ღმერთი არს სიყვარული), რომლითაც
შესაძლებელია ადამიანისა და მისი ბედის რადიკალური შეცვლა მისი
მსოფლმხედველობის მეშვეობით. სიყვარულის გზით მიიღწევა მსოფლმხედველობის
ცვლილება და სულის ხსნა. აქ ჩადენილი ცოდვის გამო სინანულის ცნება საკვანძო
მნიშვნელობის მქონეა.

ქრისტიანობის წინაშე უდიდესი დამსახურება მიუძღვის პავლე მოციქულს, რომელიც

გახლდათ რომაელი მოქალაქე, იცოდა ბერძნული ენა და ქადაგებდა მცირე აზიისა და
საბერძნეთის სხვადასხვა ქალაქსა და სოფელში. პავლე თავდაპირველად იწოდებოდა
სავლედ, რომელიც რომაელი ხელისუფლების სახელით სასტიკად დევნიდა და
ავიწროებდა ამ ახალი რელიგიის მიმდევრებს. მან მიიღო ღვთაებრივი გამოცხადება,
რომელიც გამოდგა კარდინალურ პუნქტად მის ცხოვრებაში და რამაც განსაზღვრა მთელი
მისი ცხოვრებისეული დანიშნულება. მიუხედავად იმისა, რომ რომის იმპერატორი
კონსტანტინე დიდი თავდაპირველად სასტიკად უსწორდებოდა ქრისტიანებს, მალე მან
მაინც გამოაცხადა ქრისტიანობა იმპერიის სახელმწიფო რელიგიად. სწრაფად
გავრცელებული ქრისტიანობა გახდა დასავლეთის განვითარების მთავარი
მამოძრავებელი ძალა შემდგომი ათასწლეულების მანძილზე. დღეს ქრისტიანობა
წარმოადგენს უდიდეს მსოფლიო რელიგიას, რომელსაც ჰყავს დაახლოებით მილიარდი
(ყველაზე მეტი) მიმდევარი და გავრცელებულია მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში. თუმცაღა
ქრისტიანობის შიგნით არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა თეოლოგიის ძირითად
საკითხებსა და ეკლესიის ორგანიზაციულ მოწყობაზე. ქრისტიანობის ძირითად
მიმართულებებს წარმოადგენენ კათოლიციზმი, პროტესტანტიზმი და
მართლმადიდებლობა.
ისლამი
ისლამი წარმოადგენს თავისი სიდიდით მეორე მსოფლიო რელიგიას. ისლამის წარმოშობა
უკავშირდება ჩვ.წ.აღ-მდე. VII საუკუნეს. ისლამი მომდინარეობს წინასწარმეტყველი
მუჰამედის სწავლებიდან, რომელიც მოღვაწეობდა არაბეთის ნახევარკუნძულზე. ისლამის
თანახმად, ალაჰი ერთადერთი ღმერთია, რომელიც განაგებს ადამიანებს, ბუნებასა და
სამყაროს. ისლამის ძირითად პრინციპებს შეადგენს ხუთი მთავარი რელიგიური
ვალდებულება, რომლის შესრულებაც უპირობოდ მოეთხოვება ყველა ჭეშმარიტ
მუსულმანს. პირველია, ისლამის რწმენის ფორმულის წარმოთქმა: “არ არის ღმერთი
ალაჰის გარდა, და მუჰამედია _ მისი მოციქული“. მეორე, ყოველდღიურად ხუთჯერ
ფორმალური ლოცვების წარმოთქმა, რომელსაც წინ უძღვის განბანვის რიტუალი. სადაც
არ უნდა იმყოფებოდეს მორწმუნე, ლოცვის დროს პირით მიქცეული უნდა იყოს
მუსულმანთა წმინდა ქალაქის _ მექისკენ. მესამე ვალდებულებას წარმოადგენს “წმინდა
რამაზანის” დაცვის აუცილებლობა, რაც გულისხმობს მარხვას მთელი თვის
განმავლობაში. მეოთხე, სავალდებულო ქველმოქმედების გაღება, რაც დადგენილია
შარიათის (ტრადიციული სამართლის) მიერ და ხშირად გამოდის სახელმწიფოს მხრიდან
საგადასახადო სისტემის დაკისრების საშუალებად. მეხუთე ვალდებულება გულისხმობს
სულ მცირე წელიწადში ერთხელ წმინდა ქალაქის _ მექას ადგილების მოლოცვას.
მუსულმანებს სწამთ, რომ ალაჰი მეტყველებდა მისი წინამორბედი წინასწარმეტყველების
სახით, თვით მოსესა და იესოს ჩათვლით მოციქულ მუჰამედამდე, რომლის სწავლებაც
მათი აზრით, ყველაზე ზუსტად გამოხატავს ღვთის ნებას. თანამედროვე მსოფლიოში

22
ისლამმა ძალზე ფართო გავრცელება ჰპოვა, ამასთან, მისი მიმდევრების რიცხვი
დაახლოებით 600 მილიონს აღემატება. მათი უმრავლესობა ცხოვრობს ჩრდილოეთ და
აღმოსავლეთ აფრიკის ტერიტორიაზე, ახლო და შუა აღმოსავლეთსა და პაკისტანში.

ინ დუი ზმი
მსოფლიო რელიგიებს შორის, ერთი მხრივ, იუდაიზმს, ქრისტიანობასა და ისლამს და
მეორე მხრივ, აღმოსავლურ რელიგიებს შორის არსებითი განსხვავებები არსებობს. მათ
შორის უძველეს რელიგიას წარმოადგენს ინდუიზმი, რომელიც თანამედროვე სამყაროშიც
ინარჩუნებს თავის მნიშვნელობას. ამ რელიგიის ძირითადი ბირთვი ჩამოყალიბდა
თითქმის ექვსი ათასი წლის წინ ინდოეთის სუბკონტინენტზე, ამასთან მიმდევრების
ძირითადი ნაწილი ცხოვრობს ინდოეთის რესპუბლიკაში. ინდური თემები
გავრცელებულია აგრეთვე, ბანგლადეშში, შრი-ლანკაში, კენიაში, ტრინიდადსა და სხვა.
ინდუიზმი გვევლინება პოლითეისტურ რელიგიად. იგი წარმოადგენს რელიგიურ და
ფილოსოფიურ შეხედულებათა შედარებით რთულ კომპლექსს, ისე რომ მეცნიერებს
მიზანშეწონილად მიაჩნიათ მათი განხილვა, როგორც ურთიერთდაკავშირებულ
რელიგიათა ჯგუფისა და არა ცალკე ერთი რელიგიისა. ინდუიზმი მოიცავს რწმენებისა და
რიტუალების დიდ მრავალფეროვნებას. შემწყნარებლობა, რაც ინდუიზმის საზღვრებში
რელიგიური ფორმების მრავალფეროვნების მიმართ არსებობს, უნიკალურია მსოფლიო
რელიგიებს შორის. ინდუიზმში არ არის არც საეკლესიო ერარქია, არც უმაღლესი
ავტორიტეტი, ეს გახლავთ სავსებით დეცენტრალიზებული რელიგიური სისტემა.
ქრისტიანობისა და ისლამისგან განსხვავებით ინდუიზმს არ ჰყოლია ფუძემდებელი,
რომლის მოძღვრების გავრცელებაც მისი მიმდევრების მიერ იქნებოდა რელიგიის
ფორმირების ძირითადი საფუძველი. ინდუიზმის ფუნდამენტური დებულებების
უმრავლესობა ფორმულირებულია ქრისტეს მოღვაწეობის პერიოდში, თუმცა მისი
ფესვები უძველესი წარმოშობისაა. ღვთაებების უმრავლესობა, რომელსაც დღესაც
აღიარებენ ინდუიზმში, ათეული საუკუნეების განმავლობაში თაყვანს სცემდნენ.
ინდუიზმი მუდმივად ვითარდებოდა იღებდა რა და თავისებურ ინტერპრეტირებას
აძლევდა იმ ხალხების რწმენებსა და რიტუალებს, რომლებთანაც შეხება ჰქონდა თავისი
ისტორიის მანძილზე. ინდუიზმში მრავალი ადგილობრივი კულტი და რიტუალი
ურთიერთდაკავშირებულია მხოლოდ რამდენიმე საერთო რელიგიური პრინციპითა და
დებულებით.

ინდუისტთა უმრავლესობა იზიარებს დოგმას სულთა გადასახლების _ რეინკარნაციის

შესახებ. აქ განმსაზღვრელია რწმენა, რომ სამყაროში ყველა ცოცხალი არსება მონაწილეობს
უსაზღვროდ განმეორებად დაბადებათა, გარდაცვალების და კვლავ დაბადებათა ციკლში.
სამყარო არსებობს დროის ციკლურ პროცესში. ყოველი უკვე მომხდარი მოვლენა,
განმეორდება მომავალშიც. ეს თეორია ეხება არა მხოლოდ ცალკეული ადამიანის
გარდასახვათა ციკლს, არამედ საზოგადოების ისტორიას, ღმერთთა ცხოვრებასა და
მთელს კოსმიურ ევოლუციას. მუდმივად ცვალებადი ფიზიკური სამყაროს მიღმა
არსებობს ერთიანი უნივერსალური, უცვლელი, მარადიული სული, რომელსაც ეწოდება
ბრაჰმანი. ყოველი არსების სული (ატმანი), ღვთაებების ჩათვლით, არის ამ მარადიული
სულის ნაწილი. როდესაც სხეული კვდება, სული არ ქრება, არამედ განიცდის
სახეცვლილებას, გადადის ახალ სხეულში, სადაც აგრძელებს ახალ სიცოცხლეს. ყოველ
ახალ სიცოცხლეში სულის ბედი დამოკიდებულია მის ქცევაზე წინა გარდასახვებში.
ყველაფერს განსაზღვრავს კარმული კანონზომიერება. ინდუიზმში საკვანძო
მნიშვნელობისაა სასჯელის გაგება. კარმის კანონი ასეთია: არცერთი ცოდვა არ დარჩება

23
დაუსჯელი, არცერთი სიქველე _ ჯილდოს გარეშე; თუ ადამიანი არ იღებს კუთვნილ
სასჯელს ან ჯილდოს ამ ცხოვრებაში, იგი მიიღებს მას ერთ-ერთ მომდევნო გარდასახვაში.
ადამიანის ქცევა განსაზღვრავს უფრო დაბალ ან მაღალ სტატუსს ყოველ მომდევნო
ცხოვრებაში და მასზეა დამოკიდებული მთლიანად მოევლინება იგი სამყაროს ადამიანად,
ღვთაებად თუ უსუსურ მწერად.

ამ უსასრულოდ ევოლუციონირებად და მუდმივად თავის თავის განმეორებად

ინდუისტურ კოსმოსში მხოლოდ ერთია უცვლელი არსი, ბრაჰმანი _ უნივერსალური
სული, რომელიც ავსებს სივრცესა და დროს. ყველა სხვა არსება, ისეთები, როგორიცაა
მატერია და გონება ამ უნივერსალური არსის ემანაციას წარმოადგენს და ამის გამო თავისი
შინაარსით ქმნის მაიას ანუ ილუზიას. ბრაჰმანი აბსოლუტია, უცვლელი, განუყოფელი,
უპიროვნო, რომელსაც არ გააჩნია სქესი და მაღლა დგას სიკეთისა და ბოროტების
გაგებაზე. ბრაჰმანის ყოვლისშემძლე და ყოვლისმომცველი ბუნების ძალით მსოფლიო
სული _ ატმანი, განიხილება როგორც ბრაჰმანის განუყოფელი ნაწილი, უფრო მეტიც,
ბრაჰმანი იგივე ატმანია, მხოლოდ იგია მაიის საფარველი და მხოლოდ ილუზორული
სამყაროს გრძნობადი აღქმა უშლის ხელს ადამიანის მიერ ამ იგივეობის გაგებას.
წმინდა წიგნები თამაშობენ დიდ როლს ინდუიზმის ყველა სახესხვაობაში.
“ფილოსოფიური ინდუიზმი” განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს კლასიკურ
სანკრისტულ ტექსტებს, როგორიცაა ვედები და უპანიშადები. “ხალხური ინდუიზმი”,
რომელიც აღიარებს ვედებსა და უპანიშადებსაც, წმინდა ტექსტების სახით იყენებს ეპიკურ
პოემებს რამაიანასა და მაჰაბჰარატას. მაჰაბჰარატას ნაწილი, ბჰაგავატგიტა, ცნობილია
პრაქტიკულად თითოეული ინდუისტისთვის. ბჰაგავატგიტა ყველაზე ახლოს დგას
იმასთან, რასაც შეიძლება ვუწოდოთ ინდუიზმის წმინდა წერილი.
ადამიანის მიზნები: ინდუიზმის წმინდა წიგნები მიუთითებენ ადამიანის ოთხი მიზნის
შესახებ, რომელთა მიღწევაზეც უნდა იყოს მიმართული ადამიანის ცხოვრების გზა. ესაა
არტჰა _ სიმდიდრე და ძალაუფლება; და კამა _ სიამოვნება და სურვილების (პირველ
რიგში, სასიყვარულო) დაკმაყოფილება; არტჰა და კამა წარმოადგენენ კანონიერ მიზნებს
და ითვლება მნიშვნელოვან მიზნებად თითოეული ადამაინის ცხოვრებაში, თუმცა ისინი
თავისი მნიშვნელობით უთმობენ ადგილს სხვა მიზნებს: დჰარმა _ მართალი ქცევა და
მოკშა _ თავისუფლება უსასრულო გარდასახვათა ციკლისაგან.
დჰარმა: ცხოვრების მიზნებს შორის დჰარმა საფუძველმდებელია, რომელთანაც ხდება
სხვა მიზნების კოორდინაცია. ზნეობიობასა და მართალ ქცევასთან ერთად დჰარმა ნიშნავს
აგრეთვე ხარისხსა და მოვალეობას. დჰარმა მარადიულია და უცვლელი, აგრეთვე, იგი
კონკრეტულია. ყოველი არსი, როგორც ცოცხალი ბუნება, ისე უსულო სამყარო,
დაბადებიდანვე იღებს თავის დჰარმას. მაგალითად., ოქროს დჰარმა მისი ყვითელი ფერი
და ბრწყინვალებაა; ვეფხვის დჰარმა მისი სისასტიკე და მტაცებლობაა; ადამიანის დჰარმა
(მანავა-დჰარმა) კი მდგომარეობს სათანადო მოქცევის წესების დაცვაში, რომელიც ყოველი
ინდივიდის შესაფერისია. აქ შედის სასულიერო მსახურებისადმი და წმინდა
წიგნებისადმი პატივისცემა, სიმართლე, ძალადობაზე (მკვლელობაზე) უარის თქმა,
კეთილი საქმეების კეთება და ღმერთების თაყვანისცემა. თავისი ადგილისა და
მდგომარეობის მიხედვით ადამიანი ვალდებულია მისდიოს სხვა დჰარმებსაც. იგი
მოვალეა დაიცვას თავისი ქვეყნის, გვარის, კასტის, კლანისა და ოჯახის მიერ დაწესებული
ნორმები. მამაკაცების, ქალების, მოხუცების, ახალგაზრდების, მმართველებისა და
უბრალო ხალხის დჰარმა განსხვავებულია. სინამდვილეში, ყოველ მსხვილ სოციალურ
ჯგუფს თავისი დჰარმა გააჩნია. ორ დჰარმას შორის კონფლიქტის დროს, სხვა სიტყვებით
რომ ვთქვათ, თუკი მოვალეობა ერთი სოციალური ჯგუფის წინაშე წინააღმდეგობაში

24
მოდის მეორე სოციალური ჯგუფის მიერ დაკისრებულ მოვალეობასთან, მაშინ უფრო
მცირე სოციალური ჯგუფის (მაგალითად., ოჯახის) დჰარმის მსხვერპლად გაღება ხდება
უფრო დიდი ჯგუფის (მაგალითად., კასტის) ინტერესებისთვის. გავრცელებული
თვალსაზრისის მიხედვით, დჰარმისადმი უპირობო მორჩილება არის საუკეთესო გზა
საკუთარი მდგომარეობის გაუმჯობესების მისაღწევად მომავალ ცხოვრებებში.
ბჰაგავატგიტაში წერია, რომ “უკეთესია საკუთარი ვალის (დჰარმის) შესრულება, თუნდაც
არასრულყოფილად, ვიდრე სხვისი ვალის საუკეთესოდ შესრულება”.
მოკშა: ინდუისტები საკუთარი სულების მომავალს ხედავენ მხოლოდ მათ მომავალ
გარდასახვებში საკუთარი სტატუსის ამაღლებაში, თუმცა შალე დიდი გავლენის მქონე
“ფილოსოფიური ინდუიზმის” ფენის წარმომადგენლები მას განილავენ მოკშის
კონტექსტში _ მომავალი გარდასახვების ციკლისგან სრული განთავისუფლება. მათი
აზრით, სული მიჯაჭვულია რეინკარნაციის მუდმივად ბრუნვად წრეზე, რომელიც
მოძრაობაში მოდის კარმის კანონის მიერ.
მოკშის მიღწევის სხვადასხვა მეთოდებია არის ცნობილი. ყოველი მათგანი განიხილება
სულის ხსნის თანაბარ მნიშვნელოვან გზად (მარგი), თუმცა ყველაზე გავრცელებული და
სანქცირებულია წმინდა წიდნების მიერ სამი გზა. ესენია: მოქმედების გზა (კარმა-მარგა),
რომელიც ყველაზე მარტივია და ახლოსაა დჰარმას დოკტრინასთან. სულის ხსნასთან
მისვლა ხდება მოქმედებებისა და ქცევის გზით, რომელიც შეესაბამება ადამიანის
მდგომარეობას სოციალურ ცხოვრებაში. თუმცა ყოველი ქცევის შესრულების პირობაა
უანგარობა, მოქმედება პირადი სურვილების დაკმაყოფილების სწრაფვის გარეშე. ასეთი
ცხოვრება ხელს უწყობს საკუთარი “მესგან” ამაღლებას და “ბრაჰმანთან” ერთიანობის
მიღწევას. მეორეა სიყვარულის გზა (ბჰაკტი-მარგა) სულის ხსნასთან მიდის ღმერთისადმი
უსაზღვრო ერთგულების მეშვეობით. ამ ერთგულების ობიექტად ხშირად გამოდის
ღმერთი ვიშნუ ან კრიშნა _ მისი ერთ-ერთი გამოვლენა. ეს საშუალება იძლევა ადამიანმა
შეიცნოს ყოველი არსის ერთიანობა შეიცნოს ბრაჰმანში. მესამეა ცოდნის გზა (ჯაიანა-
მარგა) სულის ხსნის ყველაზე რთული და დახვეწილი გზა. იგი გულისხმობს სამყაროს
უმაღლესი ჭეშმარიტების _ ბრაჰმანისა და ატმანის ერთიანობის _ უშუალო ჭვრეტას.
განათება მიიღწევა ხანგრძლივი სულიერი და ფიზიკური თავშეკავების შედეგად, რაც
მდგომარეობს მიწიერი მიჯაჭვულობებზე უარის თქმასა და ხანგრძლივი ასკეტური და
მედიტაციური ვარჯიშების კომპლექსში. ამ ვარჯიშებში უმნიშვნელოვანესი ადგილი
უჭირავს იოგების სისტემას. სანსკრიტზე იოგა ნიშნავს კავშირს, ერთიანობას,
დისციპლინას. იოგას მიზანია სამადჰის მდგომარეობის მიღწევა _ პიროვნების გათქვეფა
ბრაჰმანში. იოგინის (იოგის მიმდევრის) მომზადება სულიერი მოძღვრის გურუს
მეთვალყურეობის ქვეშ მიმდინარეობს და ითვალისწინებს უპირობო მორჩილებას ისეთი
სიქველეებისადმი, როგორიცაა: არაძალადობა, სიმართლე, გონივრულობას, სხეულის
კონტროლის სწავლა, გრძნობადი აღქმის გამორთვისა და ჩართვის უნარი, უკიდურესი
მენტალური კონცენტრაციისა და მედოიტირების მიღწევა. იოგის ძირითადი ელემენტია
საკუთარი სხეულის მართვის უნარი, როგორიცაა: სუნთქვის მართვა, გულიცემის
გაჩერება, ტკივილის გაძლება და ა.შ.
ინდუისტთა უმრავლესობისთვის ძალზე მნიშვნელოვანია ღვთებათა პანთეონი. იგი
ითვლის ასეულობით ღვთაებას, ადგილობრივი მნიშვნელობის ღვთებებიდან
დაწყებული, დიადი ღმერთებით დამთავრებული, რომლებიც ცნობილია თითოეული
ინდოელის ოჯახში. მათ შორის ყველაზე ცნობილია: ვიშნუ (ტოტემი: ძროხა, როგორც
მარადიული სიკეთისა და კოსმიური სიყვარულის სიმბოლო). რამა და კრიშნა, რომლებიც
ვიშნუს ორ ფორმას ანუ ინკარნაციას წარმოადგენენ; შივა; და ღმერთი-შემომქმედი ბრაჰმა.

25
საკვანძო ცნებას ინდუიზმში წარმოადგენს კასტური სისტემა, რომელიც ეფუძნება
რელიგიურ წარმოდგენას, რომ ადამიანის ადგილი სოციალურ და რიტუალურ
სტრუქტურაში განისაზღვრება თავად დაბადების ფაქტით და დამოკიდებულია წინა
ცხოვრებაში დაშვებულ ქცევებზე. ყოველი კასტისთვის არსებობს საკუთრივ მისთვის
განკუთვნილი საქმიანობა და გარკვეული სახის რიტუალები. ადამიანის ბედი რიგითი
გადასახლების შემდეგ დეტერმინირებიულია ძირითადად იმით, თუ რამდენად კარგად
შეასრულა თავისი კასტური ვალდებულებები წინა ცხოვრებაში. ყოველი ინდუისტი
მიეკუთვნება დაბადებიდანვე განსაზღვრულ კასტას და არ შეუძლია შეცვალოს თავისი
კასტური კუთვნილება. ცოლი უნდა ითხოვოს იმავე კასტიდან, საქმიანობის ტიპი ასევე
იქნება ტრადიციული ამ კასტისთვის. ყველა კასტა იკავებს გარკვეულ ადგილს სოციუმის
კასტურ იერარქიაში. ამ იერარქიის უმაღლეს საფეხურს ჩვეულებრივ იკავებს სასულიერო
მსახურების (ბრაჰმანების) კასტა, უფრო დაბლა განლაგებულია ვაჭართა, მიწათმოქმედთა,
ხელოსანთა და მსახურების კასტები. ინდუიზმის ყველაზე აღიარებულ და წმინდა
წიგნებში _ რიგვედებში აღწერილია ოთხი ძირითადი სოციალური კლასის ანუ ვარნის
წარმოშობის ისტორია. სამყაროს წარმოქმნის პროცესში ღმერთებისადმი იქნა მსხვერპლად
შეწირული პირველი ადამიანი, რომლის დანაწევრებული სხეულის თავიდან წარმოიქმნა
სასულიერო მსახურებისა და სულიერი მოძღვრების კასტა _ ბრაჰმანები; ხელებიდან
მეომართა კასტა _ კშატრიები; ტორსისგან _ ვაჭრების, მიწათმოქმედთა და ხელოსნების
კასტა _ ვაიშიები, ხოლო ტერფებისგან უმდაბლესი ფენები _ შუდრები. თუმცა ეს ოთხი
კასტა არ ასახავს რეალურად კასტური სტრუქტურის მთელ მრავალფეროვნებას. წმინდა
წიგნები ამტკიცებენ, რომ ადამიანის ვარნა განისაზღვრება მისი კარმით, ასევე
ინდუისტთა უმრავლესობას სჯერა, რომ ადამიანის მდგომარეობა კასტურ იერარქიაში
დამოკიდებულია უშუალოდ მის ქცევაზე წინა ცხოვრებებში. თუკი ადამიანი
კეთილსინდისიერად ასრულებს თავის ვალდებულებებს, რომელსაც უწესებს მას თავისი
კასტა (დჯატი-დჰარმა), მაშინ მომავალ ცხოვრებაში მას შეუძლია შეცვალოს და უკეთესი
გახადოს თავისი მდგომარეობა, გახდეს უფრო მაღალი კასტის წევრი. უმაღლესი კასტის
წევრების ცხოვრება იყოფა ოთხ სტადიად. პირველი მიიღწევა სქესობრივი სიმწიფის
ასაკში, როდესაც ყმაწვილი იწყებს წმინდა წიგნების შესწავლას გურუს ხელმძღვანელობის
ქვეშ. მეორე სტადიაზე იგი ქორწინდება, ხდება ოჯახის უფროსი და შთამომავლობის
გაგრძელებაზე ზრუნავს. დაახლოებით ამქვეყნად შვილიშვილების მოვლინების ასაკში
მამაკაცი გადადის შემდეგ ფაზაში _ მიდის განმარტოებით და განდეგილის ცხოვრებას
ეწევა, ტოვებს საზოგადოებას მედიტაციისა და ჭვრეტის მიზნით. და ბოლოს იგი აღწევს
სანიასინის მდგომარეობას, რაც გულისხმობს მიუსაფარი ყარიბის ცხოვრებას, რომელიც
თავისუფალია ამქვეყნიური კავშირებისგან და მოწყალების ხარჯზე ცხოვრობს.
სინამდვილეში ცოტა თუ მისდევს დაწესებულ გზას, თუმცა ხშირია, რომ შეძლებული
ადამიანები ხანდაზმულ ასაკში სცილდებიან საქმეებს და დარჩენილ წლებს მედიტაციას
უთმობენ.
ინდუიზმი უშვებს მრავალი განსხვავებული რელიგიური თვალსაზრისის თანაარსებობის
შესაძლებლობას და არ ახდენს მკვეთრ განსხვავებას მორწმუნეებსა და არამორწმუნეებს
შორის. ინდუისტებისა და მუსულმანების რიცხოვნება დაახლოებით თანაბარია და
თითქმის 600 მილიონს შეადგენს. ფაქტობრივად ყველა ინდუისტი კონცენტრირებულებია
ინდოეთისა და მის მიმდებარე ტერიტორიაზე. ინდუიზმი ქრისტიანობისა და ისლამისგან
განსხავვებითY არ აყენებს თავის წინაშე სხვა რელიგიების მიმდევართა მოქცევას
“ჭეშმარიტ სარწმუნოებაზე”.

ბუდიზმი , კონფუციანელობა , დაოსიზმი

26
აღმოსავლეთის ეთიკურ რელიგიებს მიეკუვნება ბუდიზმი, კონფუციანელობა და
დაოსიზმი. უპირველეს ყოვლისა, აღსანიშნავია, რომ ამ რელიგიებში არ არიან ღმერთები.
პირიქით, აქ განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება ეთიკურ იდეალებს, რომლებიც
აძლევენ მორწმუნეებს ყველა ბუნებრივი მოვლენის ურთიერთკავშირისა და სამყაროსთან
ერთიანობის განცდის შესაძლებლობას.
ბუდიზმი იღებს სათავეს სიდჰარტ გაუტამას _ ბუდას მოძღვრებიდან, რაც
სიტყვასიტყვით ნიშნავს “გასხივოსნებულს”. ბუდა წარმომავლობით იყო ინდუსი,
სამხრეთ ნეპალის ერთ-ერთი პატარა სახელმწიფოს მეფის შვილი და ცხოვრობდა ჩვ.წ.აღ-
მდე. VI საუკუნეში. ბუდას სწავლების თანახმად, ადამიანს შეუძლია თავი აარიდოს
სულის გარდასახვათა მომდევნო ციკლს, რაც მიიღწევა სურვილებზე უარის თქმის
მეშვეობით. სულის ხსნის გზა შინაგანი დისციპლინისა და მედიტაციების გამოვლენას
მოითხოვს, როდესაც ადამიანი იძენს უნარს, გადალახოს ყველა მიწიერი მიჯაჭვულობა.
ბუდიზმის საბოლოო მიზანს წეარმოადგენს ნირვანის მდგომარეობის მიღწევა, რაც
გულისხმობს სრულ სულიერ თავისუფლებას. ბუდა უარყოფდა ინდუისტურ
რიტუალებსა და კასტურ დაყოფას “მაღალ” და “დაბალ” კასტებად. აღსანიშნავია, რომ
ბუდიზმი, ინდუიზმის მსგავსად, გამოირჩევა განსხვავებული რელიგიური
ჯგუფებისადმი თუ შეხედულებებისადმი შემწყნარებლობითა და მოთმინებით, მათ
შორის, ადგილობრივი კულტების მიმართაც კი და არ მოითხოვს რელიგიურ
დებულებათა სრულ ერთიანობას. თანამედროვე საზოგადოებაში ინდუიზმი დიდი
გავლენით სარგებლობს შორი აღმოსავლეთის მრავალ ქვეყანაში, მათ შორის, ტაილანდში,
ბირმაში, შრი-ლანკაში, ჩინეთში, იაპონიასა და კორეაში.

კონფუციანელობა შეადგენს ტრადიციული ჩინეთის მმართველი წრეების კულტურის

საფუძველს. კონფუცი (კუნ-ფუცზის ლათინიზებული ფორმა), ცხოვრობდა ჩვ.წ.აღ-მდე VI
საუკუნეში, იმავე ეპოქაში, რომელშიც ბუდა. როგორც ლაო-ძიმ დაუდო სათავე დაოსიზმს,
კონფუცი იყო მასწავლებელი და არა რელიგიური წინასწარმეტყველი, როგორც ეს იყო
დამახასიათებელი ახლო აღმოსავლეთის რელიგიური ლიდერებისთვის. კონფუცი არ იქნა
გაღმერთებული თავისი მიმდევრების მიერ, მაგრამ მას მიიჩნევენ “ბრძენად ბრძენთა
შორის”. კონფუციანელობა მოითხოვს ადამიანური ცხოვრების დაქვემდებარებას შინაგანი
ბუნებრივი ჰარმონიის კანონებისადმი, როდესაც განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა
წინაპრების პატივისცემას. დაოსიზმი იზიარებს კონფუციანელობის მსგავს
შეხედულებებს, თუმცა აქ აქცენტირებულია მედიტაციების მნიშვნელობა და
ჩაურევლობის პრინციპი როგორც ცხოვრებისეულ განვითარებაში უმაღლესი საფეხურის
მიღწევის გზა. მიუხედავად იმისა, რომ კონფუციანელობისა და დაოსიზმის ზოგიერთი
ელემენტები შენარჩუნებულია ჩინეთის ტრადიციებსა და ჩვეულებებში, თანამედროვე
ჩინეთის ხელისუფლების მხრიდან ძლიერი ოპოზიციის გამო მათ დაკარგეს თავიანთი
პირვანდელი გავლენა და მნიშვნელობა.

“Homo Credens” - “მო რწ მუნე ადა მი ანი ”

ადამიანის ბუნების შესახებ კლასიკური თვალსაზრისი, რომელსაც ფილოსოფოს-
განმანათლებლები და ეკონომისტები აყენებდნენ, განიხილავს ადამიანს როგორც
თავისუფალ ინდივიდს, რომელიც საკუთარი კეთილდღეობასა და ბედს მართავს,
ერთიანდება რა სხვა ადამიანებთან ნებაყოფლობითი შეთანხმების წესით. სოციოლოგები
უარს ამბობენ ამ თვალსაზრისზე, რომელსაც ეკონომისტმა ადამ სმიტმა პირობითად
“Hომო Eკონომიცუს” უწოდა. სოციოლოგებს არ სჯერათ, რომ რაციონალური ინტერესი,
გათვლა და გარიგება საკმარისია ეკონომიკური ცხოვრების მხარდაჭერისთვის ან

27
პოლიტიკური ბირთვის ფორმირებისთვის. სოციოლოგები უარს ამბობენ კლასიკურ
ფორმულაზე: “პირველგან იყო ადამიანი” და მას უპირისპირებენ “პირველგან იყო
საზოგადოება”. საზოგადოება არის ის მატრიცა, რაც თითოეულ ინდივიდს ანიჭებს თავის
ნიშან-თვისებებს, მიუჩენს თავის შესაბამის ადგილს და ჩააგონებს წესებსა თუ
ღირებულებებს. ცნობიერება გულისხმობს არა ფორმულას “მე ვარსებობ, მაშადამე მე
ვაზროვნებ”, არამედ _ ფორმულას “შენ უნდა..., მაშასადამე შენ მოქმედებ”, ანუ სხვასთან
დაკავშირებისა და ურთიერთობის წესს. ადამიანთა მზადყოფნა მსხვერპლად გაიღონ
თავიანთი სიკეთე, კეთილდღეობა და სიცოცხლეც კი ოჯახის ან სამშობლოს გულისთვის
არ წარმოადგენს გონების შედეგს. დოსტოევსკი თავის “ჩანაწერებში” წერს, რომ თუკი
სამყაროში ყველაფერი გონივრული იქნებოდა, მაშინ არაფერი არ მოხდებოდა საერთოდ.
საზოგადოებაში თითოეული სოციალური ფაქტი ირაციონალური ძალების მოქმედების
რეზულტატია. კლასიკოსი სოციოლოგების (ემილ დიურკემი, მაქს ვებერი, ვილფრედო
პარეტო და ა.შ) ინტერესი მიმართულია საზოგადოების ირაციონალური ბაზისის
კვლევაზე. ყოველი ამ მეცნიერთაგანი ამტკიცებს, რომ საზოგადოების ცხოვრება
რაციონალური ფორმის ქვეშ ფარავს საფუძველს, რომელიც რაციონალური არ არის.
შეიძლება კი დაშვება იმისა, რომ ცალკეული ინდივიდისთვის სასარგებლო ნივთები,
მოქმედებები, ეგოისტური მისწრაფებები შეიძლება განსაზღვრავდნენ სტაბილურ და მყარ
ურთიერთობას? ინტერესი ცვალებადია დროსა და ინდივიდის შესაბამისად და შეუძლია
მხოლოდ დააცარიელოს ან საერთოდ დაანგრიოს ეს ურთიერთობა. რატომ მოქმედებენ
ადამიანები თავიანთი ინტერესების საპირისპიროდ? რატომაა, რომ რევოლუციებს აწყობს
ელიტა, ხოლო მუშები და გლეხები იცავენ თავიანთ ბორკილებს? საზოგადოების კანონები
ეს არაა მხოლოდ ბაზრის კანონები, მაშინაც კი თუ საბაზრო ურთიერთობები მთელს
საზოგადოებაზე ვრცელდება. რწმენებისა და შეხედულებებისაგან ბაზრის
გათავისუფლება ნიშნავს მის გაღარიბებას იმ იდეებისა და ღირებულებებისაგან, რომელიც
მას კვებავს და განვითარების შანსს უქმნის. ამ იდეებისა და ღირებულებების გარეშე
ბაზარი გარდაიქმნებოდა ჩლუნგ მექანიზმად. ცხადია, რომ ფილოსოფიური და
რელიგიური წარმოდგენები კარნახობენ ინდივიდებს თავიანთ ინტერესებს,
განსაზღვრავენ მათ სარგებლიანობა-უსარგებლობას, იმას, რაც მათ ბედნიერს ან უბედურს
ხდის.
ინდივიდთა ფსიქიკაში არ არსებობს რაიმე, რაც არ იყოს დამოკიდებული საზოგადოებაზე
და მის ანაბეჭდს არ ატარებდეს. მსჯელობისა თუ საუბრის მანერა, ფრაზების სტრუქტურა,
გრძნობითი და მოძრაობის ჩვევები წარმოიქმნება სოციალური სამყაროდან და მასთაა
შერწყმული. თითოეული ეს ელემენტი კოლექტიური გამოცდილების პროდუქტია.
ტრადიციის ან დასწავლის ძალით ისინი ხდებიან პიროვნული კონსტრუქტები,
რომლებიც ოდესღაც საერთო კოლექტიური მეხსიერების ფონდიდანაა აღებული.
ადამიანის ანალოგია როგორც “შავი ყუთისა”, მართებული იქნებოდა იმ შემთხვევაში,
თუკი იგი ცარიელი დარჩებოდა, მუდმივად რომ არ ივსებოდეს გარეგანი პრესირების
შედეგად სხვადასხვა იმპულსებითა და რეფლექსებით. ფრანგი ისტორიკოსი ფუსტელა დე
კულანჟე წერდა: “ადამიანებს რომ მისცე საერთო წესები, დააწესო მართვა მათზე და
აიძულო, დათანხმდნენ ისინი ამ წესებს დაემორჩილონ, აიძულო ვნება დაუთმოს გონებას,
ხოლო ინდივიდუალური გონება _ საზოგადოებრივს, საჭიროა არსებობდეს რაღაც უფრო
ამაღლებული, ვიდრე მატერიალური ძალაა, უფრო პატივსაცემი, ვიდრე _ ინტერესი,
უფრო მარადიული, ვიდრე ხელშეკრულება. ისეთი რაღაც, რაც ერთნაირი ხარისხით
შეიძლება არსებობდეს ყველა ადამიანის გულის სიღრმეში და იკავებდეს მასში
გაბატონებულ ადგილს. ეს რაღაც არის რწმენა”. არა აქვს მნიშვნელობა ეს რწმენა იკვებება
მითით, იდეოლოგიით თუ მეცნიერებით. იმ დროიდან, რაც რწმენა არსებობს, ადამიანები

28
გრძნობენ თავიანთი კავშირის ქმედითობას, რომელიც მათ აერთიანებს, მათი
დარწმუნების გამორჩეულ ძალას, მიზნის მიმზიდველობას, რომელიც აიძულებს
ადამიანებს შეთანხმებულად იმოქმედონ”. საზოგადოების გარეშე თუ დაიღუპება
ადამიანი, ეს იმიტომ, რომ საზოგადოების გარეშე არ არის რწმენა. აღსანიშნავია, რომ რაც
უნდა მატერიალური და სასტიკი არ უნდა იყოს იძულება, ეს არ უშლის იმ ფაქტს, რომ
“ნებისმიერი საზოგადოების სიძლიერე თავის საფუძველში წარმოადგენს სულიერ
სიძლიერეს”.
თავისთავად საზოგადოება მოკლებულია ერთიანობასა და სისტემურობას; იგი იქმნება
სწრაფად და მუდმივად იცვლება, ისე, რომ მხოლოდ სულიერი საფუძველი _ რწმენა
ეხმარება საზოგადოებას შენარჩუნდეს დიდი ხნის განმავლობაში და დაიცვას თავისი
წევრები აპათიისგან. კონცეფცია “Hომო Eკონომიცუს” ძალიან რაციონალურია თავისი
მეთოდებითა და ცუდად უმკლავდება დროის ეროზიას. სოციოლოგია მას უპირისპირებს
“Hომო ჩრედენს”-ის თეორიას. ცნობილია ზოგადი ფორმულა _ თუ ეკონომიკური
ელემენტი _ ეს არის, ხატოვნად თუ ვიტყვით, ჟანგბადი საზოგადოების არსებობისთვის,
იდეოლოგიური ან რწმენის ელემენტი მისი არსებობის წყალბადია. ეს არის სოციალური
მოვლენების სიმბოლური თუ ემოციური ასპექტის პირველადობის აღიარება, რომლისგან
გათავისუფლებასაც ცდილობდნენ ეკონომისტები და ფილოსოფოს-განმანათლებლები,
აწერდნენ რა მას ილუზორულობასა და მეორადობას.
სულიერის, იდეისა თუ რწმენის ობიექტივაცია არის სოციალური ფაქტი, თუმცა თავად
იდეა თუ რწმენა სოციალური კონტექსტიდან იღებს სათავეს. ე. დიურკემი წერს: ”სფერო,
რომელსაც იდეალიზმის პრინციპი უშუალოდ მიეყენება, ესაა სოციალური სფერო. იდეა აქ
წარმოადგენს უფრო დიდ რეალობას, ვიდრე სადმე სხვაგან. მაგალითად., ბუნებაში”.
საზოგადოება ყველგან იბადება შიგნიდან. იმ ვნებებიდან, რომელიც თითოეული
ადამიანიდან მომდინარეობს, რომელიც ერთად იკერება უთვალავი მოქმედებებიდან
უთვალავ სიტუაციაში. რწმენის ირგვლივ გაერთიანებულები ადამიანები გრძნობენ თავს
განსხვავებულად, დამუხტულები არიან კიდევ უფრო დიდი ენერგიით. მას მოაქვს
მიზანმიმართულება ადამიანურ მოქმედებებში, იმ შემთხვევაშიც კი თუ ისტორია
გვაფრთხილებს ამ მიზნების სისწორის დადასტურების შეუძლებლობაზე, მათ მიღწევას
არასასურველი თანმხლები ეფექტების გარეშე.
ეს სწორედ ისაა, რაც აინტერესებდათ პირველ სოციოლოგებს. საზოგადოების
დაწესებულებების, ინსტიტუციური სტრუქტურის ქვეშ, რომელიც ცხადი და
ექსპლიციტურია, შეიძლება აღმოვაჩინოთ ვნებების საზოგადოება, სოციალური
ცხოვრების იპლიციტური, წყალქვეშა ნაკადების სამყარო. ეჭვი არაა, რომ სწორედ ეს
ვნებებია ისტორიაში პოლიტიკის, რელიგიის ყველაზე დიდი ქმნილებების სტიმული და
საერთოდ, კულტურის ინოვაციის საფუძველიც. დრო და დრო ისინი ამაღლებენ
ადამიანთა ქმედითუნარიანობასა და ტონუსს, რომლებსაც ემუქრებათ გულგრილობის
მორევში ჩაძირვის საფრთხე. ერთი ადამიანის კავშირი მეორესთან ეს არაა მხოლოდ
რაციონალური ინტერესებისა და აზრების ერთობა, ესაა ვნებებით შთაგონებული
მოძრაობაც. ვნებები აიძულებენ ადამიანებს მონაწილეობა მიიღონ ისეთ იდუმალ რამეში,
როგორიცაა თანასაზოგადოება.
არაფერი დიადი და სხვათა შორის, მოკრძალებულიც კი არ იქმნება უგრძნობ სამყაროში.
კარლ მარქსი ამტკიცებდა, რომ ვნება, გრძნობა ადამიანის ბუნებისგან განუყოფელია.
“სწორედ ამიტომ ადამიანი წარმოადგენს მიზანმიმართულ და მგრძნობელ არსებას
წარმოადგენს არსებას, რომელსაც თანაგანცდა, ტანჯვა შეუძლია, და რამდენადაც იგია
არსება, რომელიც განიცდის ტანჯვას, ამდენად იგია მგრძნობიარე, ვნებიანი არსება. ვნება
ადამინის ძირითად ძალას წარმოადგენს, რომელიც ენერგიულად ისწრაფვის თავისი

29
მიზნისკენ”. სწორედ იმიტომ, რომ საზოგადოების დაბადება და განახლება გულისხმობს
ასეთი ვნების უეცარ გამოვლენას, ამგვარ მომენტებში აქტუალიზდება ენთუზიაზმის
ნაკადი, რომელიც სინამდვილეზე ბატონობს. ინსტრუმენტების, ცოდნისა თუ
ღირებულებების შექმნის მოთხოვნილება ეძებს რეალიზაციას. არ ღირს საკამათოდ ის, თუ
რას დავარქმევთ მას ქარიზმას, მსხვერპლს, აღზნებას, კოლექტიურობას, სიმბოლურ
გაცვლას თუ რევოლუციას. მეცნიერება, რომელიც ხსნის ამგვარი სოციალური ვნებების
წარმოქმნასა და განვითარებას ყოველდღიური რაციონალობის მიმართულებით _ ადგენს
სიახლეებს, ინოვაციებს. სოციოლოგიაში თითოეული თეორია მიმართულია
თავისებურად ახსნას ის მიზეზები, თუ რატომ წარმოიქმნება ეს ვნება და როგორ
გარდაქმნის იგი ადამიანურ მასას საზოგადოებად. სწორედ მოთხოვნილება ამ
მოვლენების დინამიკაში განხილვისას აძლევს საერთო ვნებების ემოციონალურ,
ფსიქიკურ ასპექტს მთელ თავის მნიშვნელობას. სოციალური მოვლენების ახსნისას ამ
ასპექტის იგნორირება იწვევს სოციალური მექანიზმის დაემსგავსება ფუჭად მომუშავე
მექანიზმს, რომელიც იქმნება რეალობის ელემენტებისგან, მაგრამ ვერ ფუნქციონირებს.

რე ლიგი ა რო გორ ც სოც ია ლუ რი იძუ ლებ ა;

რე ლიგი ა და სო ცი ალ ური წესრ იგი ;
სოციალური კავშირის ფორმებში არსებობს რაღაც ზოგადი ანუ ის, რაც მყარს და
სტაბილურს ხდის სოციალური კავშირის ამა თუ იმ ტიპს. ეს არის სოციალური იძულება.
ემილ დიურკემი ნებისმიერ მოვლენას, რომელსაც აქვს ადგილი საზოგადოების
ცხოვრებაში და აქვს ადამიანებზე მაიძულებელი გავლენა, სოციალურ ფაქტს (ანუ იგი
ობიექტურობის გარკვეულ ხარისხს გულისხმობს) უწოდებს. მყარი სოციალური
კავშირების წარმოქმნის მთავარი ძალა სოციალური იძულების ხარისხია. სოციალური
იძულება არსებობს ყველგან: როცა მოსწავლე კლასში შედის ან იქ, სადაც ადამიანები
ერთად იკრიბებიან, რათა გარკვეული გადაწყვეტილება შეთანხმებულად მიიღონ.
სოციალური იძულება კიდევ უფრო ძლიერია ხელმძღვანელთან ან ადმინისტრაციასთან
ურთიერთობის დროს, როდესაც ხდება ინდივიდზე ზეწოლა და ისეთი არჩევანის
თავსმოხვევა, რომელიც ხშირად ეწინააღმდეგება ინდივიდის ნებასა და მის საკუთარ
არჩევანს. სოციალური იძულება არსებობს ისეთ ახლო ურთიერთობების დროს,
როგორიცაა შეყვარებულების, მშობლისა და ბავშვების, თვით მეგობრების ურთიერთობაც
კი: სწორედ ოჯახის, მეუღლეობისა თუ მეგობრობის ნიშნის ქვეშ ხდება
ინდივიდებისთვის გარკვეული ქცევებისა და მოსაზრებების თავსმოხვევა. ადამიანს
შეუძლია დაინახოს სოციალური ფაქტი იმ იძულებაში, რაც ახდენს სოციალურ
ცხოვრებაზე გარედან გავლენას და განასხვავებს ინდივიდის ქცევებს, აზრებსა და
გრძნობებს. ბევრ მიმართებაში იგი ჰგავს იმ იძულებას, რომელსაც ფიზიკური ხასიათი
გააჩნია. ფიზიკური ინსტიქტი ადამიანს აძლევს მოქმედების ორიენტირს, რომლის
მეშვეობითაც ადამიანი გრძნობს საკუთარი შესაძლებლობების შეზღუდულობას, იმ
დროს, როდესაც მან უნდა შეწყვიტოს საკუთარი აქტივობა და მიეცეს დასვენებას, მიიღოს
საკვები, დაიძინოს და სხვა. ადამიანმა იცის, რომ სალოცავში შესვლისას, იქნება ეს
სინაგოგა, ქრისტიანული ტაძარი, თუ მუსულმანური მეჩეთი უნდა დაიფაროს
თავსაბურველი, რათა არ მოექცეს განკიცხვისა თუ მორალური სანქციების ქვეშ. ყველა ამ
მოქმედების შესრულება ადამიანს მიაჩნია გარდაუვლად და აუცილებლადაც კი. თუმცა
სოციალური იძულება არ არის ფიზიკური იძულების იგივეობრივი, თუმცა მათი შედეგი
შესაძლოა იგივე იყოს. მათ შორის არსებითი განსხვავებაა. რა შეუძლია პიროვნებას
საზოგადოების წინაშე? როგორია იმ ბორკილების ბუნება, რომელსაც ვერ გაექცევა
ადამიანი. ადამიანი გრძნობს ამ აუცილებლობის ტვირთს და ექვემდებარება თავისი

30
ცხოვრების ნებისმიერ მომენტში, რისგან გათავისუფლებაც იქნებოდა
პასუხისმგებლობისგან გაქცევა, რაზეც ადამიანი ძნელად მიდის, რადგან იგი თავისი
ბუნებით პასუხისმგებლობის მქონე, მორალური არსებაა. ამ ტვირთის აუცილებლობას
ინდივიდი შეიგრძნობს იმდენად, რამდენადაც იგი ავლენს თავს ისეთ ძლიერ
ვალდებულებებში, როგორიცაა: “უნდა გიყვარდეს მოყვასი შენი, ვითარცა თავი შენი”,
“პატივი ეც დედასა შენსა და მამასა შენსა და გექნეს მშვიდობა ქვეყანასა ზედა”, “არა კაც
ჰკლა”, “არა იპარო”, “არა ცილი სწამო” და ა.შ. მოკლედ, “შენ მოვალე ხარ”, “უნდა მოიქცე
ასე და არა სხვაგვარად”. ამრიგად, საზოგადოებაში ცხოვრება აღნიშნულია ამ წესებითა და
აკრძალვებით, რომლის განახლებას და კვლავწარმოებას ახდენს ადამიანი
თავისდაუნებურად ნებისმიერ მომენტში მათი შესრულების დროს. თუმცა, ასეთი
სანქციების _ დაშვებებისა და აკრძალვების შეფარდება არ არის სიმეტრიული
საზოგადოებაში. მთლიანობაში დომინირებს აკრძალვები. ათი ქრისტიანული მცნებიდან
შვიდი გამოხატულია აკრძალვის ფორმით: “არა ქნა..…”. როცა შემოდის დაშვება
“გიყვარდეს მოყვასი შენი”, იქვე თან ახლავს აკრძალვაც _ არ უნდა გძულდეს მოყვასი, რა
დიდი სურვილიც არ უნდა ჰქონდეს ამისი. მშობლები თავიანთი შვილების აღზრდისას
უფრო ხშირად აკრძალვებით ხელმძღვანელობენ: “არ ახლო ხელი”, “არ აიღო”, “არ
შეჭამო”, “არ გააკეთო” და ა.შ. სანამ დართავენ ნებას აკეთონ რაიმე, აიღონ რაიმე ან
შეჭამონ: “შენ შეგიძლია ეს გააკეთო”, “შენ შეგიძლია აქ ითამაშო”, “შენ შეგიძლია
ტკბილეული ჭამო” და ა.შ. ინდივიდი დაბადებისთანავე, როგორც ჩანს მოვალეა
შეასრულოს თავისი ვალი, როგორიც არ უნდა იყოს ამ თვალსაზრისით, მისგან
გამომდინარე შეზღუდვები, ჯილდოები, თუ სასჯელი.
არ შეიძლება ითქვას, რომ ინდივიდი დიდ ენთუზიაზმს ავლენს იმ იძულების მიმართ,
რომელსაც გრძნობს თავისი ვალდებულებების შესრულების დროს. თუკი ადამიანი
ენთუზიაზმით შეხვდებოდა ამგვარ იძულებას, არც ექნებოდა რაიმე დამსახურება და ვერც
შეიგრძნობდა მასზე განხორციელებულ ზეწოლას. პირიქით, იძულება არსებობს მხოლოდ
იმ ზომით, რამდენადაც ადამიანი ეწინააღმდეგება თავისი ვალის აღსრულებას, რომელსაც
მას ჯგუფი ახვევს თავს; ანდა მსხვერპლის გაღების, მოსალოდნელ სარგებელზე, თუ
ბედნიერად ყოფნის იმედზე უარის თქმის დროს. თავისი მიმდევრებისთვის ყურანი
ღორის ხორცის აკრძალვას სპეციალურად გამოთქვამს მსხვერპლის გაღების ფორმით: ”არ
თქვა: მე არ მიყვარს ღორის ხორცი. თქვი: მე მეყვარებოდა იგი, მაგრამ ჩემმა ზეციურმა
მამამ ამიკრძალა მისი ჭამა”. თუ ინდივიდი გრძნობს სურვილით აღძრულ ზეწოლას,
ხოლო მისდამი მორჩილება ზიზღის მომგვრელია, ეს სწორედ იმის გამოა, რომ არსებობს
რაღაც იძულება, რომელიც აჩერებს ამ სურვილით გამოწვეულ ზეწოლას. ეს უკიდურეს
ბოროტებად ითვლება, რომლის წინააღმდეგ გამოდის ნებისმიერი საზოგადოება და
მოვალეცაა იბრძოლოს მასთან. პირობითად, მას შეიძლება ეწოდოს სურვილი, ეგოიზმი,
ცოდვა, ინსტიქტი, ინტერესი, ნორმისაგან გადახრა ან სხვა. იგი უპირისპირდება
სოციალურ იძულებას, რაც ინდივიდს ავალდებულებს და სწორედ ამ დაპირისპირების
გამო ხდება მის მიერ ვალდებულებების აღიარება. ადამიანი “ვალის” ცნებას სიღრმისეულ
საზრისს ანიჭებს. ემორჩილება რა თავის საზოგადოებას, ახლობლებსა თუ
ღირებულებებს, ინდივიდს სურს დაემორჩილოს საკუთარ თავსაც, ხოლო თავისუფლების
დროს, როცა სხვადასხვა ვალდებულებების კონფლიქტი იჩენს თავს და ეს კავშირები
გაწყვეტის საშიშროების წინაშე დგება, ავლენს თავს იგი შინაგანი იძულების სახით.
ადამიანი გარკვეულ სოციალურ კავშირებში შესვლისას იღებს განიცდის თვისი “შენ
მოვალე ხარ, შენ უნდა..” ტირანულ გავლენას. ზუსტად იგივე გრძნობა ეუფლება მას, ვისაც
რაღაც რელიგიური მისია აქვს, ან ადამიანს გამორჩეული ძლიერი შეხედულებებით, ასევე
წმინდანს ან მხატვარს, რომელსაც სწამს, რომ მისდევ თავის მოწოდებას. ამ დროს

31
ადამიანი სრულიად ნებაყოფლობით ემორჩილება გარკვეულ წესებს, რათა დაამტკიცოს
მათი ჭეშმარიტება და ხშირად აუცილებლობის შემთხვევაში უარს ამბობს საკუთარ
კომფორტულ მდგომარეობასა და თვით, სიცოცხლეზეც კი. ბუნებრივია, რომ იმპერატივი
“შენ მოვალე ხარ, შენ უნდა..” განსაკუთრებით ძლიერია მაშინ, როცა მას უმეორებს და
უბრძანებს ინდივიდის შინაგანი ხმა ”მე მოვალე ვარ, მე უნდა..”
იძულება, რომელსაც სხვები თავს ახვევენ ინდივიდს და თავადაც ნებით ახვევს საკუთარ
თავს, ანიჭებს იძულებას სოციალურ ხასიათს და განასხვავებს მას ფიზიკური თუ სხვა
სახის იძულებისგან. იგი უჩვენებს ადამიანს რისი გაკეთება შეიძლება და რისი _ არა. ამ
დროს ხდება იმის აკრძალვა რაც არ შეიძლება, მაგალითად., ინცესტი _ სექსუალური
ურთიერთობები სისხლით ნათესავებს შორის, და შესაძლებლის დაშვება, მაგალითად., იმ
საკვების ჭამა, რაც აკრძალულია სხვა სოციალურ ჯგუფში. აქ მთავარია, რომ ადამიანებს
შორის ურთირთობები განსაზღვრულია იმ საზრისით, რასაც ისინი დებენ ფორმულაში
“შენ მოვალე ხარ, შენ უნდა...”, და “მე მოვალე ვარ, მე უნდა...” და ობიექტებით, რომელთა
მიმართაც ამ ფორმულებს იყენებენ. სოციალური იძულება საზოგადოებას აქცევს
მორალურ ფენომენად.
ადამიანების ყოფნა საზოგადოებაში განმპირობებულია საერთო წესების, უფლებებისა და
ვალდებულებების ერთობლიობათა საყოველთაო გაზიარებით, რომლებსაც
მაიძულებებლი გავლენა აქვთ და შესაძლებელს ხდიან ადამიანებს შორის სოციალური
კავშირების წარმოქმნას. სოციალური კავშირებისა და ფაქტების ერთობლიობა
სოციალური წესრიგის მაკონსტრუირებელია. ნებისმიერი საზოგადოება საჭიროებს იმ
საერთო გრძნობებისა და იდეების რეგულარულად გამაგრებასა და გაძლიერებას,
რომლებიც სოციალური წესრიგის საფუძველში დევს. ამასთან სოციალური კავშირები
მყარი და ძლიერი რომ იყოს, საჭიროა მათი ისეთი ავტორიტეტით გამყარება, რომელსაც
განსაკუთრებული ზემოქმედების უნარი ექნებოდა. ეს უნდა იყოს “სხვა რიგის”
ავტორიტეტი. იგი გულისხმობს მყარ რწმენას, რომ ეს თავსმოხვეული იძულება
ყოველთვის მომდინარეობს ინდივიდის შინაგანი ნების გათვალისწინებით. თუკი ასეთი
იძულება არსებობს და მას მორალური ეფექტი გააჩნია, უწესებს რა ადამიანებს რა
შეიძლება და არ შეიძლება აკეთონ, საჭიროა, რომ იგი მიღმური ჩანდეს. ამგვარი ვერ
იქნება ისეთი რაციონალური რამ, როგორიცაა ინტერესი. ვერც ისეთი ფორმალური
ავტორიტეტი, როგორიც კანონს გააჩნია. ამგვარი ვერ იქნება ვერც ფიზიკური ძალა,
ძალადობა. იგი დროითი თვალსაზრისით ინვარიანტულობის გარკვეულ ხარისხს უნდა
ავლენდეს. ეს უნდა იყოს შინაგანი, მორალური ავტორიტეტი. იძულებას უნდა ჰქონდეს
მორალური ეფექტი. იგი უნდა იყოს არამიწიერი, არაამქვეყნიური წარმოშობის,
მარადიული საზრისის მქონე, წინააღმდეგ შემთხვევაში, იგი ვერ იქნებოდა ისეთი
ღირებულება, რომელსაც ექნებოდა თანაბრად მაიძულებელი გავლენა საზოგადოების
ყველა წევრზე და არავის შეეძლება მისი მიღება ან უარყოფა საკუთარი სურვილის
მიხედვით. უფრო მეტიც თითოეული უნდა გამოვიდეს მის გარანტად და შეიგრძნოს
კმაყოფილება იმის გამო, რომ თაყვანს სცემს მას სხვა ადამიანებთან ერთად, მოქმედებს
მათთან უნისონში განსაკუთრებით მღელვარებების, საფრთხისა თუ სარისკო
მოქმედებების მომენტში. კოლექტიური ხმა ადამიანს ეუბნება “შენ უნდა მოიქცე ასე და
არა სხვაგვარად”.
რელიგია ამ სოციალური იძულების სინონიმია. იგი პარადოქსულია თავისი ბუნებით,
რადგან შედგება ისეთი ელემენტებისგან, რისი დაჯერებაც შეუძლებელია: გაუგებარი
სიტყვიერი ფორმულები, ჟესტები, უცნაური ქვები, ხის ნაჭრები და სხვა. ანდა
წარმოადგენს ისეთ მოვლენებს, რაც შეუძლებელია გჯეროდეს: სამყაროს აღსასრული,
სასწაულები, ზეციური კავშირი, მკვდრეთით აღდგომა, სულის მარადიული არსებობა.

32
რელიგია მუდმივად აიძულებს ადამიანებს სწამდეთ აბსურდი, ან ის, რაც აბსურდამდე
დადის _ ხელშეუხებელი, უხილავი ძალები, რისი შემეცნებაც გონებით შეუძლებელია, იგი
თვალსაჩინოდ აჩვენებს ადამიანებს შორის კავშირის ძლევამოსილებას და განაპირობებს
მათ ძლიერებას და სიმყარეს. რელიგია განუყოფელია ცხოვრების წესისგან, რომელიც
მისთვის დამახასიათებელია როგორც ასეთი.
რელიგიას ე. დიურკემი განიხილავს ადამიანებს შორის კავშირების მატრიცად
საზოგადოებაში. რელიგია სოციალური ცხოვრების პირობას წარმოადგენს ნებისმიერ
საზოგადოებაში. ე. დიურკემი ამტკიცებს, რომ “რელიგია არის რაღაც მარადიული,
რომლის დანიშნულებაცაა გაუძლოს დროს, ყველა იმ კერძო სიმბოლოსთან შედარებით,
რომლის მიღმაც კი რელიგიური აზრი იმალებოდა. არ არსებობს საზოგადოება, რომელიც
არ საჭიროებდეს კოლექტიური გრძნობებისა და იდეების რეგულარულად გამაგრებას და
მხარდაჭერას, იმ გრძნობებისა და იდეებისა, რომლებიც შეადგენენ როგორც
საზოგადოების ერთობას, ასევე მის ინდივიდუალობასაც”. რელიგია ეს არის
წარმოდგენებისა და პრაქტიკების ერთობლიობა, რომელიც აწარმოებს სოციალურ
წესრიგს, ცხოვრების ნორმალური პროცესის რეპროდუცირებასა და მხარდაჭერას
ახორციელებს. უდავოა, რომ რელიგია ხშირად სახელმწიფოს პოლიტიკური და
ეკონომიკური ფუნქციების შესრულებასაც ახდენს, სიმდიდრის დაგროვებისა თუ ომების
წარმოების მიზნებს ემსახურება. თავის მხრივ, სხვადასხვა ფენებიც, ელიტაცა და
არისტოკრატიაც ხშირად იმ რწმენებსა და რიტუალებს მისდევს, რომლებიც მათსავე
ინტერესებს შეესაბამება.
საზოგადოებაში სიტუაციებისა და ურთიერთობების დიდ მრავალფეროვნების პირობებში
არსებობს კომუნიკაციისა და გაგებისთვის უნივერსალური სიმბოლური ფორმა, რომელიც
უზრუნველყოფს ადამიანთა გაერთიანებას და კოლექტიური პიროვნების მოდელირებას
ახდენს. სხვა სიტყვებით, რელიგია აძლევს ინდივიდებს შეთანხმებულად ცხოვრებისა და
საკუთარი თავის საზოგადოებად გაცნობიერების შესაძლებლობას. სწორედ ამის გაგებას
თვლის ე. დიურკემი პირველადი მნიშვნელობის ამოცანად.

რელიგ იურ ი და არ არელ იგიუ რი .

საკ რალ ურ ი (წმინდ ა) და სა ერ ო (პრო ფან ულ ი)
როგორ წარმოიქმნება რელიგიური საზოგადოებაში? რა სპეციფიკური ნიშან-თვისება
გამორჩეულს ხდის რელიგიურის სფეროს რეალობის სხვა სფეროებისგან? ე. დიურკემი
რელიგიის სისტემის აგებისას მიდის დუალური ოპოზიციების, ურთიერთსაპირისპირო
კატეგორიების გამოყოფის გზით. იგი სვამს კითხვას: როგორია რელიგიურის
მდგომარეობა ტრაიბალურ სოციუმში? ავსტრალიური რელიგიური წარმოდგენების
ანალიზის საფუძველზე იგი აკეთებს დასკვნას, რომ რელიგიური განსაკუთრებულ
მდგომარეობაში იმყოფება ყოველდღიურ რეალობასთან შედარებით. ეს სპეციფიკური
მდგომარეობა გულისხმობს, რომ რელიგიური სფერო იზოლირებულია და დაცულია
ტაბუთი და აკრძალვებით. ეს აკრძალვები ვრცელდება რეალობის ყოველდღიურ,
არარელიგიურის სფეროზე. ყველა აკრძალვას შორის დომინირებს აკრძალვა ფიზიკურ
კონტაქტზე. ეს აკრძალვა უნივერსალურია. იგი კრძალავს შეხებას გარკვეულ ობიექტებსა
და აგრეთვე, პიროვნებებთან, რომლებიც უწმინდურებად ითვლებიან. “უპირველეს
ყოვლისა, არსებობს აკრძალვა კონტაქტზე: ეს არის პირველადი ტაბუ და ყველა სხვა
აკრძალვა მხოლოდ მის კერძო შემთხვევას წარმოადგენს. ისინი ეფუძნება იმ პრინციპს,
რომ საერო არ უნდა ეხებოდეს წმინდას, საკრალურს”. არ შეიძლება უფრო დიდი შიშის
წარმოდგენა, ვიდრე საკრალურის შეხება ან მისი შეხედვა განაცდევინებს ინდივიდს.
თუმცა აკრძალულის დარღვევის დროს ღვთაებრივთან შეხებისას ადამიანი განიცდის

33
გამოუთქმელ სიხარულს, იდუმალ სიამაყეს. ეს სიხარული დაკავშირებულია იმის
უგულებელყოფის შესაძლებლობასთან, რაც აკრძალულია საკრალურთან მიმართებაში.
ნებისმიერი დაზიანება გამოწვეული ობიექტთან ან უწმინდურ არსებასთან კონტაქტის
გამო, განიხილება, როგორც სერიოზული თავდასხმა სოციალური წესრიგზე და მისი
მკრეხელური დარღვევა. გარკვეულ შემთხვევაში, ეს სერიოზულობა ვრცელდება
ადამიანზეც, რომელსაც არ შეიძლება შეეხონ., მაგალითად., ავადმყოფობის,
მენსტრუაციის, ან სულიერი აშლილობის დროს. ადამიანთა ამგვარ, ე.წ. ხელშეუხებელთა
კატეგორიას, ვისზეც ვრცელდება შეხების აკრძალვა, მიეკუთვნება ის ადამიანებიც, ვინც
უცხოა კლანთან ან თემთან მიმართებაში, ან ბელადები თუ განსაკუთრებული უნარებითა
და ნიჭით დაჯილდოებული წინამძღოლები. ეს სტერეოტიპი შენარჩუნებულია
თანამედროვე საზოგადოებაშიც ფიზიკური ნაკლისა თუ ფსიქიკური პრობლემების მქონე
ადამიანთა ან ინფექციური დაავადების მქონე ავადმყოფების მიმართ. ის რიტუალები და
წეს-ჩვეულებები, რომლებიც მიმართულია ამ ტიპის ადამიანების გაწმენდისთვის ანუ მათ
მიმართ, ვინც დაარღვია აკრძალვა და უწმინდური გახდა, ძალზე ფართოა _
მსხვერპლშეწირვიდან დაწყებული დამნაშავის სიკვდილით დამთავრებული. ამ
აკრძალვებს მჭიდრო კავშირი აქვს ადამიანის ბუნების გარკვეულ დუალიზმთან,
ორმაგობასთან. ეს დუალიზმი გვხდება თითქმის ყველა დროსა და ყველა ხალხში. იგი
გამოიხატება სულისა და სხეულის, მომკვდავისა და უკვდავის, მოაზროვნე სულისა და
მცენარეულის სულის, და ა.შ. დუალურ ოპოზიციაში. ეს მდგომარეობები განიხილება
არსებითად განსხვავებულ ინსტანციებად. ამავე დროს, პირველი მდგომარეობა ითვლება
როგორც უპირატესობის მქონე, რამდენაც წარმოადგენს უფრო წმინდა და იდეალურ არსს.

ამრიგად, ეს დუალიზმი იძენს რელიგიურ ხასიათს, როცა იგი უპირისპირებს ერთმანეთს

საგანთა ან ძალების ორ კლასს: საკრალურსა (წმინდა) და პროფანულს, საეროს. პირველი
იწვევს პატივისცემას, რიგ შემთხვევაში, ძრწოლასაც და ადამიანები ცდილობენ მასთან
კონტაქტისგან თავის არიდებას. თუმცა, ამ დროს ვლინდება ის მაცოცხლებელი ძალა, რაც
მჭიდროდ აერთიანებს ადამიანებს და ახდენს მათზე მორალურ გავლენას. მეორე
კატეგორია რჩება ყოველდღიურობის სფეროში და მასთან კონტაქტი არ საჭიროებს
სპეციალურ მომზადებას. განმასხვავებელი თვისება, რომლითაც რელიგიურს გამოარჩევენ
_ გათიშვაა. “ის, რაც ითვლება საეროდ, არ მონაწილეობს საკრალურში, არამედ მთლიანად
ეკუთვნის მეორე მხარეს, არაწმინდას”. ვისაც სურს გადასვლა საერო სფეროდან წმინდა
სფეროში უნდა დაექვემდებაროს გარკვეულ რიტუალებს, იქნება ეს განწმენდა
(მაგალითად., მარხვა) თუ ინიციაცია (ახალ წევრად შესვლა ჯგუფში). ინიციაცია
განსაკუთრეებით ახალგაზრდებს ეხება. გარკვეული ასაკის მიღწევის შემდეგ იმ
შესაბამისი რიტუალების წარმატებით გავლის შედეგად, რომელსაც რელიგია უწესებს
ახალგაზრდას, მისი დაშვება ხდება სოციალური ან რელიგიური ჯგუფის საქმიანობაში
მონაწილეობის მისაღებად. მაგალითად., ბიჭებისთვის დაწესებულია მამაკაცთა
თანასაზოგადოების სრულფასოვანი წევრობის უფლების მოპოვების რიტუალები,
როგორიცაა, ბიჭების გამოცდისთვის ტყეში გარკვეული ხნით მარტო დატოვება და
სხვადასხვა განსაცდელის წინაშე მარტო დგომის სიტუაციაში მოქცევა.
ინდივიდის ცნობიერებაში არსებული სწორედ ეს ფუნდამენტური განსხვავება
რეალობაშიც უპირისპირებს ერთმანეთს წმინდასა და საეროს. ეს დაყოფა ანაწილებს
საგნებს ორ ურთიერთგამომრიცხავ და ანტაგონისტურ კლასად. გარდა ამისა, იგი
განაპირობებს იმ საზღვრების ფორმირებას, რომელშიც ადამიანი გაიაზრებს დროისა და
სივრცის არსებობას. აქ შესაძლებელია ვეძიოთ ფილოსოფიისა და მეცნიერების
პრინციპების წარმოშობის საწყისი. საკრალური ობიექტები ფლობენ იმ თვისებებსა და

34
ძალას, რაც უპირატესობის მქონეა საეროსთან შედარებით. მათ მიეწერება გაცილებით
დიდი გავლენა ადამიანებზე, რომლებიც თავის მხრივ, ემორჩილებიან ამ გავლენასა და
თაყვანს სცემენ მსხვერლის გაღების სხვადასხვა ფორმით, იქნება ეს მატერიალური
სიკეთეები თუ თვით სიცოცხლეც კი. ზოგი დასცინის კიდეც მათ, განსაკუთრებით იმ
კერპებს, რომლებმაც მათ მოუტანეს იმედგაცრუება ან რაიმე უბედურება, თუმცა ეს არ
უშლით ხელს მათ ისევე ძლიერად სწამდეთ თავიანთი ღვთაებები და თაყვანი სცენ მათ.
სწორედ ამგვარად იქცევა საკრალურის უპირატესობა საზოგადოების უპირატესობად
ინდივიდთან შედარებით, რომელიც საზოგადოების კუთვნილებაა. საკრალური
განასახიერებს კოლექტიურ ცნობიერებას, რომელიც მისი სახით რეალური და
ხელშესახები ხდება და მატერიალიზებულია საგნებში, ფორმულებში, მოქმედებებში,
რიტუალებში. ე. დიურკემი წერს: “რელიგიური ფორმა მხოლოდ გრძნობაა, რომელსაც
ერთობა თავის წევრებს შთააგონებს, მაგრამ პროეცირებული ცნობიერების მიღმა. რათა
მოხდეს რელიგიურის ობიექტივირება, იგი ფიქსირდება ობიექტზე, რომელიც ხდება
საკრალური”. შეიძლება ადვილად შევნიშნოთ, რაში ვლინდება მისი ეფექტურობა და
დინამიკა. რაც უფრო მჭიდროა ერთობა, მით უფრო ძლიერია მათი წევრების
ერთმანეთთან სიახლოვე, შესაბამისად, მით უფრო გამოხატულია საღვთოსა და საეროს
დაპირისპირება. ამ დროს წარმოქმნილი რელიგიური ფორმა გავლენას ახდენს
თითოეულზე, უკრძალავს რა ამ ორი სფეროს ერთმანეთთან შერევასა და მათი
საზღვრების დარღვევას. ამ გზით აკრძალვა ღრმავდება ცნობიერებაში არსებული ამ
ურთიერთგამომრიცხავი სამყაროების ფუნდამენტური განსხვავების საფუძველზე.
დიურკემი მიუთითებს ამ განსხვავებაზე: “რამდენადაც ადამიანურ ცნობიერებაში
საღვთოს ცნება ყოველთვის და ყველგან გამიჯნულია საეროსგან, რამდენადაც ჩვენ
ვგრძნობთ მათ შორის რაღაც ლოგიკურ სიცარიელეს, გონება განიცდის გამოუთქმელ
ზიზღს იმის მიმართ, რომ მათი შესატყვისი საგნების შერევა ხდებოდეს ან უბრალოდ
ერთმანეთთან შედიოდნენ კონტაქტში, რადგანაც მათი ამგვარი შერევა ან თვით უშუალო
შეხებაც კი ძალიან ძლიერ ეწინააღმდეგება იმ გათიშვას, რომელშიც იმყოფებიან ეს იდეები
ცნობიერებაში. საკრალური (საღვთო) ეს არის უპირატესად ის, რასაც საერო არ შეიძლება
და არც უნდა ეხებოდეს დაუსჯელად”.

რელიგიურის იდეა გულისხმობს საკრალური (საღვთო) და პროფანული (საერო)

სამყაროების ოპოზიციას. საკრალურისა და პროფანულის გათიშვა და პოლარიზება
ახდენს ადამიანური არსებობის საზღვრების ფორმირებას. საკრალურთან კონტაქტის
აკრძალვა გულისხმობს რაღაც მყარისა და ხელშეუხებლის დაკანონებას, ხოლო
საკრალურთან კონტაქტი ლოგიკური შეუძლებლის ტოლფასი ქმედებაა. სწორედ
საკრალურის (საღვთოს) იდეა და არა ყოვლიშემძლე და ზებუნებრივი არსის იდეა
შეადგენს რელიგიურის სპეციფიკას. საკრალურის იდეა გვთავაზობს იმ ჩარჩოებს,
რომელშიც შესაძლებელი ხდება რწმენის მოვლენებისა და სისტემების კლასიფიკაცია და
გააზრება. მართალია მაგიაც, რელიგიის მსგავსად ახდენს საკრალურისა და საეროს
დაპირისპირებასა და პოლარიზებას, მაგრამ მათ შორის თვისებრივი განსხვავებაა.
რელიგია შეუძლებელი ხდება ეკლესიის გარეშე, რომელშიც იგულისხმება მორწმუნეთა
მორალური ერთობა, თანასაზოგადოება. მაგია ეს ინდივიდუალური საქმიანობაა, მისგან
განსხვავებით რელიგია კოლექტიური გამოცდილების ფენომენია. “რელიგია არ არის
მისთვის განკუთვნილი ადამიანებისთვის რაღაც გაურკვეველი და შეუგრძნობი
თანასაზოგადოება, იგი წარმოადგენს იერარქიის სხეულს ყველა მონათლულ
მორწმუნესთან ერთად”. რელიგია განუყოფელია მორწმუნეთა ჯგუფისგან, რომელიც
აღიარებს გარკვეულ რწმენათა სისტემასა და ასრულებს მასთან დაკავშირებულ

35
რიტუალებს. შეუძლებელი რამაა, რომ ვინმემ თავისი სურვილით ან ბრძანებით
დააფუძნოს ეკლესია. ვინც აცნობიერებს რელიგიური ცხოვრების ძირითად პირობებსა და
რელიგიური სინამდვილის თავისებურებებს, საკრალურის იდეას მჭიდროდ აკავშირებს
ეკლესიის ანუ მორწმუნეთა ერთობის, რელიგიური თანასაზოგადოების იდეასთან.
“რელიგია ეს არის შინაგანად ურთიერთდაკავშირებული რწმენებისა და მოქმედებების
სისტემა მიმართებაში მყოფი საკრალურ მოვლენებთან, რომლებიც აკრძალული და
განცალკევებულია. ის რწმენები და მოქმედებები, რომლებიც აერთიანებენ ერთ მორალურ
თანასაზოგადოებას და რომელსაც ეკლესია ეწოდება. ამ განსაზღვრების მეორე ელემენტი
არანაკლებ მნიშვნელოვან ადგილს იკავებს, ვიდრე პირველი; რამდენადაც რელიგიის
იდეა განუყოფელია ეკლესიის იდეისგან, იგი გვაიძულებს გავიგოთ, რომ რელიგია უნდა
იყოს უაღრესად კოლექტიური ფენომენი”. ეკლესია გავლენას ახდენს თავის
მორწმუნეებზე და არ არის დამოკიდებული მათ თანხმობაზე. შესაბამისად თანხმობა,
რომელსაც გამოხატავენ მორწმუნენი ეკლესიის მიმართ არ არის ნებაყოფლობითი
ხასიათის. მიუხედავად ამისა, ეს იერარქია და გარეგანი იძულება, რომელიც ეკლესიის
მხარდამჭერ ასპექტს წარმოადგენს არის მეორადი.იერარქია ვერ მოახვევდა თავის თავს
ადამაინებს შინაგანი, მორალური ძალაუფგლების გარეშე, რომელსაც ანიჭებენ რელიგიას
მორწმუნეები. მთავარი ეკლესიისთვის ეს არის ადამიანთა გაერთიანება ერთი რომელიმე
საკრალურის (საღვთოს) გარშემო. იგი აძლევს საკრალურთან კონტაქტის აკრძალვას
ძალას, რომელიც ფიზიკური და ფსიქოლოგიური ბარიერებით შემოფარგლავს რომელიმე
ერთობას და მის შინაგან კავშირსაც უზრუნველყოფს. ეკლესიის ჭეშმარიტ არსს
წარმოადგენს საკრალურთან კონტაქტის დაკანონება, ლეგიტიმაცია.

სა ზოგ ად ოება და სა კრ ალუ რი .

სა ზოგ ად ოება _ მა ნქ ანა , რო მელი ც ღვთ აებე ბს ქმნ ის
რელიგიის მკვლევარები ხშირად სვამენ კითხვას _ როგორ არის შესაძლებელი
საზოგადოება ღმერთის გარეშე? ამ კითხვაზე ემილ დიურკემი მიდის დასკვნამდე, რომ
საზოგადოების არსებობა და ფუნქციონირება ღმერთის გარეშე შეუძლებელია. ღმერთის
ქვეშ დიურკემი გულისხმობს საკრალურის (ღვთაებრივი) გაგებას, რომელიც შეიძლება
გამოხატული იქნეს სხვადასხვა რელიგიურ სისტემაში სხვადასხვა ფორმით: ტოტემიზმში
_ ტოტემის (მცენარის ან ცხოველის სახეობა, რომელიც კლანის პირველი ღვთაებრივი
წინაპარი), ანიმიზმში _ ანიმას (სხვადასხვა ობიექტების სულები), ბუდიზმში _ ადამიანის
შინაგანი შესაძლებლობების რწმენა, კონფუციანელობაში _ სიკეთის ეთიკური
ღირებულება, დაოიზმში _ კოსმიური ჰარმონიის, ანიმატიზმში _ მანას (ბუნების სული)
სახით და ა.შ. დიურკემი ცენტრალური ავსტრალიისა და ჩრდილო ამერიკის თემების
რელიგიური ცხოვრების მარტივი ფორმების კვლევის საფუძველზე აანალიზებს
საკრალურის არსს და მის სოციალურ მნიშვნელობას.
ავსტრალიურ ტოტემში საკრალური განსაკუთრებული სტატუსისა და მდგომარეობის
მატარებელია; აქ საკრალური ცენტრალური მნიშვნელობის ღირებულებაა და ყოველთვის
კოლექტიური ცხოვრების შუაგულში მდებარეობს; იგი სოციალური რეალობის ბირთვია,
ცენტრალური მნიშვნელობის ფიგურაა, რომლის ირგვლივ კონცენტრირებულია მთელი
საზოგადოებრივი ცხოვრება. დიურკემი თვლის, რომ ამ ირაციონალური, გარეგნულად
უსარგებლო ელემენტის გარეშე ვერც ერთი ტიპის საზოგადოება ვერ გაძლებდა და
დიდხანს შეინარჩუნებდა თავის თავს. თეორიულად საზოგადოებას ყველა რაციონალური
რესურსი გააჩნია იმისთვის, რომ გაძლოს მისთვის ასერიგად უსარგებლო ღვთაებების
გარეშე და მაინც საზოგადოება მუდმივად იგონებს და ქმნის კერპებს, რომლებსაც თავად
სცემს თაყვანს. დიურკემი მიდის იმ დასკვნამდე, რომ რელიგია მარადიულად

36
აქტუალური ფენომენია. წარმოუდგენელია დადგეს ის დრო, როცა მეცნიერება შექმნის
ისეთ რაიმეს, რაც ჩაანაცვლებდა რელიგიას. რელიგია წარმოადგენს თავისი
მნიშვნელობით ჩაუნაცვლებად ფენომენს.
რელიგია არის ემოციონალური, ირაციონალური ძალა. მოსკოვიჩი მას ადარებს ზამბარას,
რომელსაც საზოგადოების ცხოვრება მოძრაობაში მოჰყავს და საზოგადოების წევრთა
ქცევას მართავს. დიურკემი იკვლევს რელიგიური სიმბოლოების, საკრალური
ობიექტებისა და საზოგადოების ურთიერთკავშირს. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, იგი
რელიგიის რაობასა და მის ძირითად თავისებურებებს რელიგიური ცხოვრების
ელემენტარული ფორმების მაგალითზე აანალიზებს. მან თავისი რელიგიის
სოციოლოგიას დაუდო საფუძვლად ტრაიბალური კულტურის რელიგიური ფორმების
კვლევა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ავსტრალიის მკვიდრი თემების ძირითად რელიგიას
ტოტემიზმი წარმოადგენს. დიურკემი მიდის იმ იდეამდე, რომ ეს მარტივი სისტემა თავის
თავში შეიცავს ნებისმიერი რელიგიის ჩანასახს. ტოტემიზმის როგორც რელიგიური
გამოცდილების ელემენტარული ფორმა საფუძვლად უდევს ნებისმიერ რელიგიას. ისეთი
რთული რელიგიური სისტემები, როგორიცაა მაგალითად., ქრისტიანობა და ბუდიზმი მას
უფრო განვითარებულ და ნაყოფიერ სახეს აძლევს. დიურკემი ამტკიცებს, რომ
ტოტემიზმის ანალიზი შესაძლებლობას ქმნის, გასაგები გახადოს ადამიანის რელიგიური
ბუნება და გახსნას კაცობრიობის უმნიშვნელოვანესი და მარადიული ასპექტი. როგორც
უკვე აღვნიშნეთ, დიურკემის ძირითადი დასკვნა მდგომარეობს იმაში, რომ არ არსებობს
რელიგია, რომელიც იქნებოდა მცდარი. ყველა არსებული რელიგია შეესაბამისია
(ადეკვატურია) ადამიანური არსებობის პირობების. ყველა მარტივი ფორმებიც კი
თანაბრად წარმოადგენენ რელიგიებს, ისევე როგორც ყველა ცოცხალი არსება თანაბრად
განეკუთვნება ცოცხალ არსებებს ყველაზე უმარტივესი პლასტიდებიდან დაწყებული
ადამიანებამდე.
ტრაიბალურ საზოგადოებაში ყველაზე მარტივ სოციალურ ორგანიზაციას წარმოადგენს
ავსტრალიური თემი ანუ კლანი. ეს არის ნათესაური ჯგუფი, რომლის ფორმირებაც ხდება
არა სისხლით ნათესაური კავშირის საფუძველზე. კლანი მეტ-ნაკლებად მუდმივად
იკავებს კონრეტულ ტერიტორიას და ძირითადად დაკავებულია ნადირობითა თუ
შემგროვებლური საქმიანობით, აღიარებს ერთ ბელადსა და სარგებლობს ერთი ენობრივი
დიალექტით. ავსტრალიური კლანი შეიძლება განვიხილოთ როგორც სოციალური ატომი
ან იზოლატი, თუკი არ ჩავთვლით მეზობელ კლანებთან მის მრავალრიცხოვან მეზობლურ
თუ სასაქონლო-გაცვლით კავშირებს. თითოეული კლანი იდენტიფიცირდება კონკრეტულ
ტოტემთან და მას სცემს თაყვანს. ადამიანები, რომლებიც შეადგენენ კლანს, გრძნობენ
საკუთარ ერთობას საზოგადოების სხვა წევრებთან ტოტემის მეშვეობით. ტოტემი
წარმოადგენს ემბლემას _ კოლექტიურ იარლიყს _ თანამედროვე საზოგადოებაში
შეიძლება მისი ანალოგიები მოვიძიოთ ნაციონალური დროშისა და სახელმწიფო გერბის
სახით. ტოტემიზმში კლანთან ერთობის კავშირი ინდივიდის მიერ მყისიერად
შეიგრძნობა. აღსანიშნავია, რომ ღირებულებებს და ემოციებს ახასიათებთ ტენდენცია
გაჩნდნენ გარკვეული ობიექტების მიერ, თუკი ასეთი ობიექტი იოლად ხელმისაწვდომი
არ იქნება, მას შეცვლიან ამ ობიექტის სხვა ნიშნით ან გამოსახულებით, ანუ სიმბოლოთი,
რომელიც მის სუბტრატს (შემცვლელს) წარმოადგენს. ამრიგად, ტოტემის მატერიალური
გამოსახულება, იქნება ეს ქვისგან თუ ხისგან გამოთლილი ფიგურა, ახდენს ღვთაებრივის
რეპრეზენტაციას. იგი განიხილება როგორც საკრალურის ორეული, დუბლიკატი,
სიმბოლო, რაც სიტყვასიტყვით ნიშნავს კიდეც მინიშნებას რაიმეზე, ამ შემთხვევაში,
საღვთოზე. ეს არის იმის მიზეზი, რომ ადამიანებს აღელვებთ ნაციონალური დროშის
ხილვა ან ჰიმნის მოსმენა, რადგან იგი სამშობლოს სიმბოლოა. სხვა ქართველებთან

37
ერთიანობის დროს ნაციონალური სიმბოლიკის ფერები ამოტივტივდება ცნობიერებაში
და პატრიოტულ სულისკვეთებას აღვივებს. ასეთი გამაერთიანებელი კოლექტიური
სიმბოლოს როლს ასრულებს ტოტემი. ტოტემი ერთდროულად არის ღვთაების
გარეგნული, ხილული, ექსპლიციტური ფორმა და საზოგადოების კონკრეტული ტიპის
სიმბოლო. ტოტომისკენ არის მიმართული საზოგადოების წევრთა შემართება,
ენთუზიაზმი, ის საერთო განცდები, რაც თემს როგორც ასეთს უკავშირდება. ამრიგად,
ტოტემი წარმოადგენს ერთდროულად როგორც ღვთაებრივის, ასევე სოციალურის
სიმბოლოსაც, ამიტომ დიურკემი სვამს კითხვას: ხომ არ ქმნის სოციალური და
ღვთაებრივი ერთ მთლიანობას? აქ შემოდის ახალი ტერმინი “ღვთაებრივი სოციალური”.
როგორ ხდება ტოტემის არჩევა? მაგალითად, ავსტრალიელები ტოტემად ირჩევენ
ჩვეულებრივ, მათ ირგვლივ არსებულ ყველაზე მარტივ არსებებს _ ესენია, მცენარეები ან
ცხოველები; უფრო ზუსტად კი მცენარეული ან ცხოველთა სამყაროს ისეთ
წარმომადგენელს, რომელსაც გვარისთვის ტიპიური ნიშან-თვისებები გააჩნია. ეს ტოტემის
არჩევის კრიტერიუმია. ამრიგად, ტოტემური მცენარე ან ცხოველი უნდა მოიცავდეს თავის
თავში გვარისთვის ტიპიურ ნიშან-თვისებებს. მას უკავშირდება აკრძალვების გარკვეული
სისტემების არსებობა. კლანის წევრები ცდილობენ ტოტემური მცენარისა ან
ცხოველისთვის ზიანის მიყენებასა ან ჭამაზე უარის თქმას. ამრიგად, თემი ანუ კლანი
გამოხატავს თავის იდენტობას _ იდენტიფიცირდება ტოტემური მცენარის ან ცხოველის
გარკვეულ სახეობასთან თავის მიკუთვნების გზით. უფრო ზუსტად, კლანი თაყვანს სცემს
ამა თუ იმ სახეობის ან გვარის გამოსახულებას და არა კონკრეტულ მცენარეს ან ცხოველს,
ანუ ამ სახეობის სიმბოლოს. ტოტემური გამოსახულებები იქმნება ქვების დიდი
ლოდებისგან ან ხის ძელებისგან (ე.წ. ჩურინგები), რომლებიც დამუშავებული და
ორნამენტირებულია. კლანი დაჟინებით მოითხოვს ტოტემის ამ გამოსახულებების
თაყვანისცემას. შესაძლებელია აუცილებლობის შემთხვევაში ტოტემის დაზიანება ან ჭამაც
კი, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში არ დაიშვება მისი დუბლის, სუბტიტუდის, სიმბოლოს
განადგურება. ტოტემის სიმბოლო ძლევამოსილებით აღჭურვილია და მას ძალით ვერავინ
შეედრება. ვერავინ შეძლებს არ დაემორჩილოს მის ძალაუფლებას. “ტოტემური
სამკაულები გვაძლევენ იმის საშუალებას ვივარაუდოთ, რომ ტოტემი .. ეს არის მხოლოდ
სახელი ან ემბლემა. სწორედ რელიგიური ცერემონიის დროს ისინი ასრულებენ ტოტემის
როლს, სწორედ იმ დროს, როცა იგი წარმოადგენს კოლექტიურ იარლიყს და აქვს
რელიგიური ხასიათი. სინამდვილეში, სწორედ მასთან მიმართებაში ხდება საგნების
დაყოფა საღვთო (საკრალური) და პროფანულ კლასებად. ამასთან, იგი თავად
წარმოადგენს ამ საკრალურ საგანთა ტიპს”.
ერთნაირ დანაშაულად (მკრეხელობად) ითვლება ტოტემის დაზიანება, მასთან
დაკავშირებულ აკრძალვათა დარღვევა (ტოტემის ჭამა, ხელით შეხება, მოწყვეტა, მოკვლა
და ა.შ), ისევე როგორც თანამედროვე ადამიანისთვის რესპუბლიკის სიმბოლოების
განადგურება ითვლება (მაგალითად., დროშის დაწვა და ა.შ), და ბოლოს, საკრალური
თვისება, ტოტემისა და მისი გამოსახულების გარდა, მიეწერება არსებათა მესამე
კატეგორიას: კლანის წევრებს. ეს არის მორწმუნეთა თანასაზოგადოება, რომლებიც
გაერთიანებულები არიან ჭეშმარიტი ნათესაური კავშირით. თემის თითოეული წევრი
დაჯილდოებულია რაღაც საკრალური თვისებით, რომელიც იმის მსგავსია, რასაც
აღმოაჩენენ ტოტემურ ცხოველში. აქ პირადი სიწმინდის მიზეზად გვევლინება ის, რომ
ადამიანი საკუთარ თავს თვლის ერთდროულად ადამიანად და ტოტემური სახეობის
ცხოველად ან მცენარედ. კლანის წევრი სინამდვილეში ატარებს ამ ტოტემურ სახელს;
ამასთან სახელთან იდენტობა გულისხმობს თავის თავში ბუნებრივ იდენტობას ანუ
ტოტემთან კავშირს. ადამიანი თავისთავად არ შეიძლება იყოს წმინდა, ხოლო მასში

38
საკრალურის აღმოჩენა თუ ადამიანური თვისების საკრალიზება ხდება ტოტემის
მეშვეობით, რომელთანაც იგი საკუთარ თავს აკავშირებს. აქედან გამომდინარე,
რელიგიური წესებისა და რიტუალების შეუსრულებლობა გულისხმობს არა მხოლოდ
ფიზიკური რეპრესიების დაკისრებას, არამედ მკაცრ მორალურ გაკიცხვასა და ღმერთის
რისხვას. ყველა, ვინც გაბედავს აკრძალვის დარღვევას შეჩერებული იქნება სასჯელის
შიშით.
რისი თაყვანისცემა და მარადყოფა ხდება ტოტემის მეშვეობით? ეს არის პრინციპი,
რომელიც უნივერსუმის მომწესრიგებელი პრინციპია. დიურკემი ავსტრალიისა და
ამერიკის მკვიდრი კლანების შესწავლის საფუძველზე ამტკიცებდა, რომ ტოტემიზმში არ
ხდება განსხვავებას ადამიანურ და ბუნებრივ სამყაროს შორის. მათთვის ბუნების
ელემენტები წარმოადგენენ საზოგადოების ნაწილს, ხოლო კლანის წევრები _ ბუნების
ნაწილს. ყოველთვის თითოეული მოვლენა, რაც ხდება ბუნებაში, ან ციური სხეულები
(მზე, მთვარე, ვარსკვლავები, პლანეტები და სხვა) მიეწერება კონკრეტულ კლანს. ეს
მოვლენები მიეკუთვნება იმ სფეროს და გააჩნია იგივე ტოტემი, რაც კლანის წევრებს.
ისევე, როგორც სხვა რომელიმე ბუნებრივი მოვლენა ან ციური სხეული მიეკუთვნება სხვა
თემს და შესაბამისად, სხვა ტოტემსაც. ამრიგად, მაგალითად., მზეს და მთვარეს
სხვადასხვა ტოტემი გააჩნია. ავსტრალიელები ყოველივეს, რაც მათ გარშემო არსებობს _
საგნები, მცენარეები, ცხოველები _ დაჯგუფებას ახდენენ საზოგადოებაში ადამიანთა
დაჯგუფების მსგავსად. ამრიგად, მათ გააჩნიათ ერთიანი მსოფლაღქმა, რომლის
საზღვრებშიც ყველაფერი დალაგებულია და ყველაფრის ახსნა არის შესაძლებელი. ამ
დაჯგუფების გზით ისინი მიდიან რომელიღაც შორეული პირველწინაპრის იდეამდე ან,
მოვლენამდე, რომლის შესახებაც მითები გვამცნობენ. ტოტემური პრინციპი ახდენს
კოსმოლოგიის წარმოდგენას ცნებების სისტემაში, ენას გარდაქმნის კლასიფიკაციის
ინსტრუმენტად და ანიჭებს მას საზრისს. ტოტემიზმის პრინციპი დანაწევრებული,
გათიშული ადამიანური თუ მატერიალური ელემენტების მოყვანას ახდენს სისტემაში,
რამაც შესაძლებელი გახადა ფილოსოფიისა და მეცნიერების არსებობა. ტოტემიზმის
პრინციპიდან იღებს სათავეს ურთიერთობებისა და კლასების ლოგიკაც, ისევე როგორც
ჩვენი წარმოდგენების საფუძვლების წარმოშობა.
ტოტემიზმში საკმაოდ დიდი ხნის მანძილზე არ სურდათ დაენახათ არაფერი, გარდა
ეგზოტიკური ცრურწმენების გროვისა. ე. დიურკემმა მოახდინა ამ მოსაზრების
ტრანსფორმაცია და თუკი ტოტემიზმი ითვლებოდა წარსულის გადმონაშთად, მან
მოახერხა რწმენების, ცნებებისა და მოქმედებების (რიტუალები, პრაქტიკები)
ურთიერთდაკავშირებულ სურათად წარმოდგენა. მაშასადამე, დიურკემთან ტოტემიზმი
წარმოადგენს ურთიერთდაკავშირებული რწმენების, ცნებებისა და მოქმედებების
(რიტუალები, პრაქტიკები) სისტემას. ეს საკმარისია იმისთვის, რომ ის სფერო, რომელიც
შეისწავლა დიურკემმა, გახსნილიყო როგორც ცხოვრების ფორმა, რომელიც წარმოადგენს
მთლიანად სოციალურ და მთლიანად რელიგიურ გამოცდილებას. დიურკემი ამ
პრიმიტიულ კლასიფიკაციებსა და უძველეს ცნებებს ბუნების პირველ ფილოსოფიად
მიიჩნევს.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ავსტრალიელები მთლიანობაში ბუნებას ხედავდნენ როგორც
ადგილს, სადაც რელიგიური ძალები ავლენენ თავის თავს. თუმცა, საკრალური
მომდინარეობს არა ტოტემური ობიექტის, მცენარის ან ცხოველიდან, ამასთან გრძნობები
რომელსაც იწვევს ტოტემური საგნები გაზიარებულია კლანის წევრებს შორის, ისევე
როგორც ტოტემის შესახებ მათი წარმოდგენები. მათი რელიგიური ხასიათი სათავეს
იღებს რომელიღაც საერთო ელემენტიდან. იგი მათ ამცნობს სულიერ ძალას ისე, რომ არ
კარგავს თავის იდენტობას. ავსტრალიურ რწმენათა სისტემა ამ რელიგიურ ძალას არ

39
გამოყოფენ იმ საგნებისგან (ადამიანები, მცენარეები, ცხოველები), რომელშიც სახიერდება
ეს ძალა. მალანეზიის უფრო გვიანი თემები ამ ძალას უწოდებენ მანას. მანა ეს არის
დიფუზიური ენერგია, ანონიმური და უპიროვნო, რომელიც ასულიერებს ადამიანურ
საზოგადოებას, რომლის ფსიქოლოგიური გავლენა თავისუფლდება და ინტენსიური
ხდება კოლექტიური რიყუალების დროს. მანაზეა დამოკიდებული ამა თუ იმ
ღონისძიების წარმატება_წარუმატებლობა.
საკრალური და სოციალური ურთიუერთდაკავშირებულია და მათ შორის ძლიერი
კორელაცია არსებობს. ღმერთები ეს ერთობის ადამიანური მოთხოვნილების გამოვლენა.
რელიგიის განსაზღვრა იწყება იქიდან, რომ ხდება საგანთა ფუნდამენტური განსხვავება
საკრალურ და პროფანულ საგანთა კლასებად, და, მეორეს მხრივ, ეკლესიის ანუ
მორწმუნეთა ერთობის არსებობა. ეს განსხვავება ეკლესიასთან ერთად იძლევა რწმენების,
სიმბოლოებისა და პრაქტიკების სისტემას, რომელიც ყველაზე მაღლა დგას სხვა
მოქმედებების სიტემებთან შედარებით. ტოტემიზმის ანალიზის საფუძველზე დიურკემი
ადგენს, რომ საკრალურის თაყვანისცემით ხდება საკუთარი საზოგადოების აღიარება და
ინსტიტუციონიზება უფრო გაუმჯობესებული და იდეალიზებული სახით.
აქედან გამომდინარე, ნათელია, რომ საკრალურის კომპონენტი განმსაზღვრელია
რელიგიისთვის. საკრალურის იდეა გულისხმობს საკრალურ და პროფანულ (საერო,
ყოველდღიური) სამყაროთა პოლარულობას. საკრალურისა და საეროს პოლარიზება
აფორმებს ადამიანური არსებობის საზღვრებს. რელიგიისთვის განმსაზღვრელია სამყაროს
ფუნდამენტური დაყოფა საკრალურ და პროფანულ (ყოველდღიურ) საგანთა
ურთიერთსაპირისპირო კლასებად. საკრალურისა და პროფანულის პოლარიზება მიჯნავს
ერთმანეთისაგან მათ და უზრუნველყოფს საკრალიზების ტენდენციის მხარდაჭერასა და
შენარჩუნებას საზოგადოებაში. როგორც ვიცით, საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვანია
საკრალურის წარმოება, კვლავწარმოება და განმტკიცება, რითაც ხდება რელიგიური და
არარელიგიური სფეროების გამიჯვნა და “ღვთაებრივი სოციალურის” კონსტრუირება.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რელიგიის განსაზღვრისას გამოიყო ერთის მხრივ, სამყაროს
საგნების დაყოფა საკრალურ და პროფანულ კლასებად, და მეორე მხრივ, გამოიყო
მორწმუნეთა თანასაზოგადოება ანუ ეკლესია. ორივე ეს ელემენტი რწმენებისა და
რიტუალების სისტემის საზღვრებს ადგენს ანუ ქმნის რელიგიის შესახებ ადამიანური
ცნობიერების საზღვრებს ამა თუ იმ საზოგადოებაში.
ტოტემიზმის ანალიზის საფუძველზე დიურკემი ასკვნის, რომ ადამიანები საკრალურის,
ამ კონკრეტულ შემთხვევაში კი ტოტემის სახით, თაყვანს სცემენ საკუთარ საზოგადოებას
უფრო იდეალიზებული და შელამაზებული კონფიგურაციით. დიურკემი ამტკიცებს, რომ
საკრალური ეს იდეალიზებული კოლექტიურია ანუ საკრალურის სახით ნებისმიერ
საზოგადოებაში გამოდის საკუთარი იდეალიზებული საზოგადოება. აპოკალიფსში
გაცხადებული საშინელებები ელის მათ, ვინც არ არის აღბეჭდილი “ღვთაებრივი ნიშნით”
_ ყველას შეიწყნარებენ ურწმუნოთა გარდა. დიურკემის პარადიგმაში ის ადამიანები,
რომლებიც ცხოვრობენ საზოგადოებაში და მას არ აღიარებენ და არ მიაგებენ თაყვანს, და
თავის მხრივ, საზოგადოებაც არ აღბეჭდავს “ღვთაებრივი ნიშნით”, დაიტანჯებიან უკვე
ამქვეყნად _ მათთვის საზოგადოება ჯოჯოხეთია. დიურკემი მიიჩნევს, რომ რამდენადაც
ღმერთები წარმოადგენენ მხოლოდ და მხოლოდ კოლექტიურ პერსონიფიცირებულ
იდეალებს (მაგალითად., ტოტემი ტრაიბალური საზოგადოების პერსონიფიცირებული
იდეალია), მაშინ რწმენის ყოველგვარი შესუსტება მაჩვენებელია იმისა, რომ თავისთავად
კოლექტიური იდეალი შესუსტდა. კოლექტიურ იდეალს კი არ შეუძლია შესუსტდეს, თუ
არ მოხდა სოციუმის სოციალური სიცოცხლისუნარიანობის დაზიანება_დარღვევა. ერთი

40
სიტყვით, გარდაუვალია ხალხების დაღუპვა, როცა კვდებიან ღმერთები, თუკი ღმერთები,
თავის მხრივ, სხვა არაფერია თუ არა სიმბოლურად მოაზრებული ხალხები.
ისმის კითხვა: რატომ ხდება საზოგადოების პერსონიფიცირება ღვთაებებში? რატომ
იქცევა საზოგადოება რწმენებისა და კულტის ობიექტად? რატომ აძლევს რელიგია
საზოგადოებას ასეთ ძალასა და სასიცოცხლო ენერგიას? დიურკემის რელიგიის
სოციოლოგისთვის მთავარ იდეას წარმოადგენს ის, რომ ზოგიერთი სოციალური
მდგომარეობა, როგორიცაა მაგალითად., კოლექტიური აღზნების სიტუაცია წარმოშობს
(პროდუცირებს) და კვლავწარმოშობს (რეპროდუცირებს) რელიგიურ გრძნობებსა და
რწმენებს. დიურკემის რელიგიის სოციოლოგიის იდეურ წყაროს წარმოადგენდა მასების
ფსიქოლოგიის წარმომადგენელთა ნააზრევი (გ. ლებონი, გ. ტარდი, გელდვეიზერი).
მაგალითად., გელდვეიზერი წერდა, რომ ე. დიურკემის ნაშრომის “რელიგიური
ცხოვრების ელემენტარული ფორმები” უდიდესი მნიშვნელობის მიუხედავად,
დიურკემისთვის საზოგადოება სუბლიმირებული (სახეშეცვლილი) ბრბოა, ხოლო
სოციალური საზღვრები _ ბრბოს ფსიქოლოგიის სიტუაციაო. მართლაც, იგი იმის
დაზუსტების შემდეგ, თუ რას წარმოადგენს რელიგია მთლიანობაში და ავსტრალიის
საზოგადოების ანალიზის საფუძველზე, მიდის თავის ძირითად ჰიპოთეზამდე, რომ
საზოგადოება პერსონიოფიცირდება თავის ღმერთებში. მაგრამ მას უნდა გაეცა პასუხი
რელიგიის შინაგანი ძალების შესახებ, ანუ საიდან წარმოიშვება კულტისა და უპიროვნო
ძალების გავლენა? რელიგიის თეორია აღწერს სოციალურ ფაქტებს, რომლებსაც ახსნა
აქვთ ფსიქოლოგიური მიზეზების მეშვეობით. რწმენებთან და იდეოლოგიასთან
დაკავშირებული ფენომენების გაგებისთვის აუცილებელია ბრბოს ფსიქოლოგიის ცოდნა.
დიურკემი ზიზღით უყურებდა ყველას, ვინც ცდილობდა რელიგიის წარმოშობის ახსნას
ჰალუცინატორული მექანიზმის მეშვეობით, მაგრამ ევანს-პრიჩარდის აზრით, იგი
თავადვე იგივეს ამტკიცებდა. დიურკემი ოპერირებს ისეთი ცნებებით, როგორიცაა,
“დაძაბულება”, “აღზნება”, “ეგზალტაცია” და სხვა. რაც ძალზე ახლოს არის ერთად
თავშეყრილი ადამაინების ემოციონალურ აღზნებასთან, რომლებიც განიცდიან რაღაც
კოლექტიური ისტერიის მსგავსს.
დიურკემის მთავარი პოსტულატია: იზოლირებული ადამიანი მოკლებულია ან
არასაკმარისად აქვს სასიცოცხლო ენერგია. იზოლირებული ადამიანი მექანიკურად
მისდევს ჩვევებს, ძლივს მოძრაობს, ნევრასთენიკის მსგავსად აპათიურად, გულგრილად
რეაგირებს თავის მსგავს ადამიანებზე; მარტოობა და უსუსურობაა ამ დროს ინდივიდის
თანმხლები სულიერი მდგომარეობები და მხოლოდ საზოგადოებას (კოლექტიურ
ერთობას) შეუძლია მისი დახმარება და ამ განსაცდელისგან დახსნა. საზოგადოებაში
ადამიანი ხდება უფრო მეტი, ვიდრე მარტო მყოფი ინდივიდი, რადგანაც ერთობა ახდენს
პიროვნების სტიმულირებას, ავსებს მას აუცილებელი სასიცოცხლო ენერგიით და აქეზებს
სხვადასხვა სახის აქტივობისკენ. ადამიანი იძენს უნარს გავიდეს ინდივიდუალური
მგრძნობელობის საზღვრებს გარეთ, მიიღოს სიამოვნება აფილაციის _ სხვებთან
გაერთიანებისა და “სხვა” რეალობაზე ფიქრის დროს, რომელიც ჯერარსულია, ანუ
ინდივიდი იძენს უნარს განიცადოს და გაიგოს იდეალური (ღვთებრივი). ამის შედეგია
სივრცე, დრო, და გონების სხვა კატეგორიები, რომლებიც საზოგადოების სიმბოლიზებას
ახდენენ უფრო ამაღლებული ფორმით. უფრო სპეციფიკური მიზეზი ისაა, რომ რელიგიის
წინაშე დგას ადამიანთა გაერთიანების, კომუნიკაციის, მათი ენერგიით უზრუნველყოფის
ამოცანა უმაღლესი მიზნების მიწოდების მეშვეობით. აქ საზოგადოება არის ადამიანთა
ურთიერთქმედების ძირითადი და არა ერთადერთი საფუძველი. დიურკემი წერს, რომ არა
მხოლოდ ჯგუფი (სქესობრივი, ასაკობრივი, ეთნიკური), რომელიც რეალობის
მოწესრიგებას ახდენს სოციალურად, არამედ ნებისმიერი კოლექტიური სიტუაცია

41
ხასიათდება ჯგუფთან ინდივიდის კავშირით. დიურკემი სვამს კითხვას: როგორ ხდება
საზოგადოება ჰომოგენური ან ჰეტეროგენური, იძენს ან კარგავს თავის წევრებზე
გავლენას. ამის გასაგებად აუცილებელია კოლექტიური რელიგიური სიტუაციების ანუ
რიტუალების ცნებაზე შეჩერება.
კოლე ქტი ური რელიგ იურ ი რიტ უა ლე ბი
საკრალურის კომპონენტი განმსაზღვრელია რელიგიისთვის. საკრალურის იდეა
გულისხმობს საკრალურ და პროფანულ (საერო, ყოველდღიური) სამყაროთა
პოლარულობას. საკრალურისა და საეროს პოლარიზება აფორმებს ადამიანური არსებობის
საზღვრებს. რელიგიისთვის განმსაზღვრელია სამყაროს ფუნდამენტური დაყოფა
საკრალურ და პროფანულ (ყოველდღიურ) საგანთა ურთიერთსაპირისპირო კლასებად.
საკრალურისა და პროფანულის პოლარიზება მიჯნავს ერთმანეთისაგან მათ და
უზრუნველყოფს საკრალიზების ტენდენციის მხარდაჭერასა და შენარჩუნებას
საზოგადოებაში. როგორც ვიცით, საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვანია საკრალურის
წარმოება, კვლავწარმოება და განმტკიცება, რითაც ხდება რელიგიური და არარელიგიური
სფეროების გამიჯვნა და “ღვთაებრივი სოციალურის” კონსტრუირება.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რელიგიის განსაზღვრისას გამოიყო ერთის მხრივ, სამყაროს
საგნების დაყოფა საკრალურ და პროფანულ კლასებად, და მეორე მხრივ, გამოიყო
მორწმუნეთა თანასაზოგადოება ანუ ეკლესია. ორივე ეს ელემენტი რწმენებისა და
რიტუალების სისტემის საზღვრებს ადგენს ანუ ქმნის რელიგიის შესახებ ადამიანური
ცნობიერების საზღვრებს ამა თუ იმ საზოგადოებაში.
ტოტემიზმის ანალიზის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ ადამიანები
საკრალურის, ამ კონკრეტულ შემთხვევაში კი ტოტემის სახით, თაყვანს სცემენ საკუთარ
საზოგადოებას უფრო იდეალიზებული და შელამაზებული კონფიგურაციით. დიურკემი
ამტკიცებს, რომ საკრალური ეს იდეალიზებული კოლექტიურია ანუ საკრალურის სახით
ნებისმიერ საზოგადოებაში გამოდის საკუთარი იდეალიზებული საზოგადოება.
აპოკალიფსში გაცხადებული საშინელებები ელის მათ, ვინც არ არის აღბეჭდილი
“ღვთაებრივი ნიშნით” _ ყველას შეიწყნარებენ ურწმუნოთა გარდა. დიურკემის
პარადიგმაში ის ადამიანები, რომლებიც ცხოვრობენ საზოგადოებაში და მას არ აღიარებენ
და არ მიაგებენ თაყვანს, და თავის მხრივ, საზოგადოებაც არ აღბეჭდავს “ღვთაებრივი
ნიშნით”, დაიტანჯებიან უკვე ამქვეყნად _ მათთვის საზოგადოება ჯოჯოხეთია.
დიურკემი მიიჩნევს, რომ რამდენადაც ღმერთები წარმოადგენენ მხოლოდ და მხოლოდ
კოლექტიურ პერსონიფიცირებულ იდეალებს (მაგალითად., ტოტემი ტრაიბალური
საზოგადოების პერსონიფიცირებული იდეალია), მაშინ რწმენის ყოველგვარი შესუსტება
მაჩვენებელია იმისა, რომ თავისთავად კოლექტიური იდეალი შესუსტდა. კოლექტიურ
იდეალს კი არ შეუძლია შესუსტდეს, თუ არ მოხდა სოციუმის სოციალური
სიცოცხლისუნარიანობის დაზიანება_დარღვევა. ერთი სიტყვით, გარდაუვალია ხალხების
დაღუპვა, როცა კვდებიან ღმერთები, თუკი ღმერთები, თავის მხრივ, სხვა არაფერია თუ
არა სიმბოლურად მოაზრებული ხალხები.
ისმის კითხვა: რატომ ხდება საზოგადოების პერსონიფიცირება ღვთაებებში? რატომ
იქცევა საზოგადოება რწმენებისა და კულტის ობიექტად? რატომ აძლევს რელიგია
საზოგადოებას ასეთ ძალასა და სასიცოცხლო ენერგიას? დიურკემის რელიგიის
სოციოლოგისთვის მთავარ იდეას წარმოადგენს ის, რომ ზოგიერთი სოციალური
მდგომარეობა, როგორიცაა მაგალითად., კოლექტიური აღზნების სიტუაცია წარმოშობს
(პროდუცირებს) და კვლავწარმოშობს (რეპროდუცირებს) რელიგიურ გრძნობებსა და
რწმენებს. დიურკემის რელიგიის სოციოლოგიის იდეურ წყაროს წარმოადგენდა მასების
ფსიქოლოგიის წარმომადგენელთა ნააზრევი (გ. ლებონი, გ. ტარდი, გელდვეიზერი).

42
მაგალითად., გელდვეიზერი წერდა, რომ ე. დიურკემის ნაშრომის “რელიგიური
ცხოვრების ელემენტარული ფორმები” უდიდესი მნიშვნელობის მიუხედავად,
დიურკემისთვის საზოგადოება სუბლიმირებული (სახეშეცვლილი) ბრბოა, ხოლო
სოციალური საზღვრები _ ბრბოს ფსიქოლოგიის სიტუაციაო. მართლაც, იგი იმის
დაზუსტების შემდეგ, თუ რას წარმოადგენს რელიგია მთლიანობაში და ავსტრალიის
საზოგადოების ანალიზის საფუძველზე, მიდის თავის ძირითად ჰიპოთეზამდე, რომ
საზოგადოება პერსონიოფიცირდება თავის ღმერთებში. მაგრამ მას უნდა გაეცა პასუხი
რელიგიის შინაგანი ძალების შესახებ, ანუ საიდან წარმოიშვება კულტისა და უპიროვნო
ძალების გავლენა? რელიგიის თეორია აღწერს სოციალურ ფაქტებს, რომლებსაც ახსნა
აქვთ ფსიქოლოგიური მიზეზების მეშვეობით. რწმენებთან და იდეოლოგიასთან
დაკავშირებული ფენომენების გაგებისთვის აუცილებელია ბრბოს ფსიქოლოგიის ცოდნა.
დიურკემი ზიზღით უყურებდა ყველას, ვინც ცდილობდა რელიგიის წარმოშობის ახსნას
ჰალუცინატორული მექანიზმის მეშვეობით, მაგრამ ევანს-პრიჩარდის აზრით, იგი
თავადვე იგივეს ამტკიცებდა. დიურკემი ოპერირებს ისეთი ცნებებით, როგორიცაა,
“დაძაბულება”, “აღზნება”, “ეგზალტაცია” და სხვა. რაც ძალზე ახლოს არის ერთად
თავშეყრილი ადამაინების ემოციონალურ აღზნებასთან, რომლებიც განიცდიან რაღაც
კოლექტიური ისტერიის მსგავსს.
დიურკემის მთავარი პოსტულატია: იზოლირებული ადამიანი მოკლებულია ან
არასაკმარისად აქვს სასიცოცხლო ენერგია. იზოლირებული ადამიანი მექანიკურად
მისდევს ჩვევებს, ძლივს მოძრაობს, ნევრასთენიკის მსგავსად აპათიურად, გულგრილად
რეაგირებს თავის მსგავს ადამიანებზე; მარტოობა და უსუსურობაა ამ დროს ინდივიდის
თანმხლები სულიერი მდგომარეობები და მხოლოდ საზოგადოებას (კოლექტიურ
ერთობას) შეუძლია მისი დახმარება და ამ განსაცდელისგან დახსნა. საზოგადოებაში
ადამიანი ხდება უფრო მეტი, ვიდრე მარტოხელა ინდივიდი, რადგანაც ერთობა ახდენს
მის სტიმულირებას, ავსებს მას აუცილებელი სასიცოცხლო ენერგიით და აქეზებს
სხვადასხვა სახის აქტივობისკენ. ადამიანი იძენს უნარს გავიდეს ინდივიდუალური
მგრძნობელობის საზღვრებს გარეთ, მიიღოს სიამოვნება აფილაციის _ სხვებთან
გაერთიანებისა და “სხვა” რეალობაზე ფიქრის დროს, რომელიც ჯერარსულია, ანუ
ინდივიდი იძენს უნარს განიცადოს და გაიგოს იდეალური (ღვთებრივი). ამის შედეგია
სივრცე, დრო, და გონების სხვა კატეგორიები, რომლებიც საზოგადოების სიმბოლიზებას
ახდენენ უფრო ამაღლებული ფორმით. უფრო სპეციფიკური მიზეზი ისაა, რომ რელიგიის
წინაშე დგას ადამიანთა გაერთიანების, კომუნიკაციის, მათი ენერგიით უზრუნველყოფის
ამოცანა უმაღლესი მიზნების მიწოდების მეშვეობით. აქ საზოგადოება არის ადამიანთა
ურთიერთქმედების ძირითადი და არა ერთადერთი საფუძველი. დიურკემი წერს, რომ არა
მხოლოდ ჯგუფი (სქესობრივი, ასაკობრივი, ეთნიკური), რომელიც ახდენს რეალობის
სოციალურ მოწესრიგებას, არამედ ნებისმიერი კოლექტიური სიტუაცია ხასიათდება
ჯგუფთან ინდივიდის კავშირით. დიურკემი სვამს კითხვას: როგორ ხდება საზოგადოება
ჰომოგენური ან ჰეტეროგენური, იძენს ან კარგავს თავის წევრებზე გავლენას. ამისთვის
აუცილებელია კოლექტიური რელიგიური სიტუაციების ანუ რიტუალების ცნებაზე
შეჩერება.
როგორია ადამიანების წარმოდგენა იმის შესახებ, თუ რა ქმნის ღმერთებს? ჩვენ უკვე
განვიხილეთ რწმენები და სიმბოლოები, ახლა კი გადავიდეთ რელიგიური რიტუალებისა
და ცერემონიების განხილვაზე, რაც დაგვეხმარება რელიგიის არსის უკეთ გასაგებად და
დაგვანახებს რელიგიასა და საზოგადოებას შორის ურთიერთკავშირის სპეციფიკას.
გუსტავ ფლობერი რიტუალებსა და ცერემონიებს “წარმოსახვის მასკარადს” უწოდებდა.
მართლაც, რა ადგილი უკავია რიტუალებს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში და რას

43
გააკეთებდა ადამიანი რიტუალების გარეშე? რიტუალების არსებობა საზოგადოებაში
პრაქტიკულად ყველგან დასტურდება. დიურკემი ახდენს რიტუალების კლასიფიკაციას
და გამოყოფს ორ ძირითად ტიპს: პოზიტიურ და ნეგატიურ რიტუალებს. აქედან
პოზიტიური რიტუალები რიტუალის ძირითად არსს წარმოქმნიან. პოზიტიური
რიტუალები ახდენენ საკრალურის წარმოებას, ფიქსირებასა და გაძლიერებას
მორწმუნეებში რელიგიური გრძნობების სტიმულირების გზით, რისი მიზანიცაა
საკრალურის მიმართ ნდობის განახლება, ანუ ეს რიტუალები ახორციელებენ რელიგიური
ავტორიტეტის ლეგიტიმაციას, ინსტიტუციონალურ დადგენასა და მისი ჭეშმარიტების
კანონიერების აღიარებას. მაგალითად., ავსტრალიელი თემები დროის გარკვეულ
პერიოდებში ზეიმობენ ე.წ. ინტიცჰიუმა-ს დღესასწაულებს. ამ დღესასწაულების ფუნქცია
იმაში მდგომარეობს, რომ მოხდეს ბუნების ნაყოფიერებისა და სიუხვის დადასტურება:
მცენარეები ყვავიან, ხარობენ, ცხოველები მრავლდებიან და მთლიანობაში ბუნების
სიუხვე რეალურია და ხელშესახები. დღესასწაული ორი აქტით წარიმართება. ზეიმის
პირველი ნაწილი დაკავშირებულია იმ რიტუალურ მოქმედებებთან, რომლებიც
ადასტურებენ დემონსტრატიულად ბუნების სიუხვესა და ნაყოფიერებას სხვადასხვა
ტოტემური მცენარეების თუ ცხოველების წარმოდგენით. შემდეგ ეს ცერემონია წყდება
და იწყება მეორე აქტი. ზეიმი განახლებას იწყებს ტოტემის რომელიღაც ნაწილის ჭამით,
რასაც ახლავს თან წინაპრების გმირობის სადიდებელი რიტუალური სიმღერები. ამ
რიტუალში შეიძლება დავინახოთ მსხვერპლშეწირვის პროტოტიპი, რომელიც
მნიშვნელოვან როლს ასრულებს უფრო განვითარებულ რელიგიებში.
მსხველპლშეწირვისა და მსხვერპლის გაღების დანიშნულება შეუცვლელია ნებისმიერ
რელიგიურ სისტემაში. ისევე როგორც მსხველშეწირვა ადრეულ რელიგიურ სისტემებში,
ასევე მსხვერპლის გაღება მარხვის, საკუთარი კეთილდღეობაზე, სიკეთეზე, სიამოვნებაზე
უარის თქმა, რაც მონაწილეობს თითქმის ყველა მსოფლიო რელიგიებში, ხელს უწყობს
ადამიანის ღვთაებრივთან გაერთიანებას. კოლექტიური რიტუალის მონაწილეები ამ
დროს იძენენ ღვთაებრივის საკრალურ თვისებებს, რომლის სხეულის ნაწილს ისინი
ეზიარებიან. სწორედ ღვთაებრივთან ზიარება წარმოადგენს კოლექტიური რიტუალის
მთავარ საზრისს.

ნეგატიური რიტუალები თავის მხრივ, ადგენენ ტაბუსა და აკრძალვებს, რაც აწესებს და

მკვეთსა ხდის ზღვარს საკრალურსა და პროფანულ ობიექტებს შორის. მათი მიზანია
ადამიანის მომზადება რელიგიურ სფეროში შესაყვანად და საკრალურთან
კონტაქტისთვის. ამ მიზნით ინდივიდი ტოვებს ჩვეულებრივ ცხოვრებას და
სპეციალურად ემზადება რიტუალში მონაწილეობისთვის, განსაკუთრებული
ჩაცმულობისა და სამკაულების შერჩევა ხაზს უსვამს რიტუალის ექსკლუზიურ ხასიათს
და მისი გამორჩეულობის სტატუსს. ამას გარდა, ინდივიდის რიტუალში
მონაწილეობისთვის დაშვება მარტივად არ ხდება. იგი უნდა დაექვემდებაროს რთულ
გამოცდებს. გარკვეული დროის მანძილზე ინდივიდი გადის მარხვის გზით სხეულისა და
სულის მოსამზადებელ პერიოდს. აღსანიშნავია, რომ ყველა კულტურაში არსებობს
სამგლოვიარო, ტრაურის რიტუალები. ადამიანებს ეშინიათ, რომ მისი სიკვდილის შემდეგ
ტრაურის რიტუალს არ შეასრულებენ, მათ მოელით უგულებელყოფა და ამით
აღმოჩნდებიან განკვეთილნი თანასაზოგადოებიდან. ტრაურის რიტუალებში სჭარბობს
დარდი და სინანული. ავსტრალიელებში იგი აღწევს პაროქსიზმის ხარისხს, რომელიც
ინდივიდებში ახდენს ტოტემური ფორმით განცდის კოლექტიური გამოხატვის
პროვოცირებას, როცა შეიძლება ვისაუბროთ “პანიკაზე”, რადგან იგი ეხება საზოგადოების
მთლიანობის რღვევას, რაც, თავის მხრივ, ყველაზე დიდი საშინელებაა ინდივიდის

44
ცხოვრებაში. ტრაურის რიტუალებშიც ფიგურირებს თვშეკავება და აკრძალვები.
მაგალითად., ავსტრალიურ კულტურაში საყვარელი ადამიანის სიკვდილის შემდეგ
აკრძალულია გარკვეული დროის განმავლობაში მისი სახელის წარმოთქმა. ოჯახის
წევრები თავს იკავებენ გარკვეული დროით, ჩვეულებრივი საქმიანობის შესრულებისგან,
იქნება ეს თევზჭერა, ნადირობა, მიწაზე სამუშაოები და ა.შ. ოჯახის წევრებს
მოიეთხოვებათ გარკვეული დროით არ დატოვონ ის ადგილი, სადაც მიიცვალა ადამიანი.
ამგვარი ჯგუფური რიტუალები, მიუხედავად თავისი, ერთი შეხედვით, აშკარა
ილუზორულობისა, ათასწლეულების მანძილზე ინარჩუნებენ თავის გავლენას
ადამიანების ქცევაზე და განაპირობებენ მათი ცხოვრების რიტმს.
თავისი არსით, რიტუალის ყოველი ტიპი წარმოადგენს ორმაგი ოპერაციის შესრულებას,
ანუ იგი ე.წ. მანიფესტური და ძირითადი დანიშნულების მატარებელია. რიტუალის
მანიფესტური, ფასადური მხარე გულისხმობს ქცევის იმ წესების ამოქმედებას, რომლებსაც
სპეციალიზებული ამოცანები გააჩნიათ. მაგალითად., ნაყოფიერება, ინიციაცია, ტრაური,
საქმიანობაში (ნადირობა, ნაოსნობა, თევზჭერა, მტრებზე გალაშქრება და სხვა) წარმატება
და ა.შ. რიტუალის ერთ-ერთი მახასიათებელია ის, რომ იგი წარმოადგენს
თანმიმდევრული სტანდარტიზებული მოქმედებების გამეორებას, ამასთან სხვა
ჩვეულებრივი მოქმედებებისგან იმითი განსხვავდება, რომ მას თან ახლავს
განსაკუთრებულ მომენტთან დაკავშირებული სიტყვიერი ფორმულები (მიმართვები,
შელოცვები, შეძახილები, მოწოდებები და ა.შ.). თვყრილობა, რომელიც რიტუალის
სტიმულირებას ახდენს, ემყარება რწმენას, რომელიც აძლევს კიდეც საზრისს ცერემონიას
და ახსნის მის მოქმედებას, რომელიც საკმაოდ უჩვეულოდ და უცნაურად გამოიხატება.
მიცვალებულთა კულტი ეფუძნება რწმენას, რომ არსებობს კავშირი მიცვალებულსა და
ცოცხალთა სამყაროს შორის. ნაყოფიერების კულტი გულისხმობს ადამიანების,
ცხოველებისა და მცენარეების გვაროვნულ ნათესაობას. რიტუალი რევერსის მხრიდან კი
ერთადერთი ფუნქციის მატარებელია: გამოიწვიოს ერთობის წევრებში ერთობასთან
ძლიერი კავშირის გრძნობა.
ამ აზრით, რიტუალები განასახიერებენ აღზრდის შედეგად მიღებულ სხვადასხვა
წარმოდგენას, რომლებიც ადამიანის ცნობიერების შემადგენელია. ყველა რიტუალი,
მიუხედავად შინაარსისა, ასრულებს ერთ ძირითად ფუნქციას. ესაა ერთობის
ავტორიტეტის განდიდება და მის წევრებში ერთობასთან კავშირის, კოლექტიური
კუთვნილების განცდის წარმოება და გაძლიერება. აქ მნიშვნელოვანია თავად რიტუალის
ჩატარება და არა მისი შინაარსობრივი მხარე. იმისდა მიუხედავად, რას ეძღვნება
რიტუალი, ნაყოფიერების, ინიციაციასა თუ ტრაურს, საზოგადოების წევრები და თავად
საზოგადოება მთლიანობაში, კოლექტიური რიტუალების მეშვეობით იკრებენ
სასიცოცხლო ენერგიასა და აცოცხლებენ სოციალურ კონტაქტებს. რიტუალს ეფექტურს
ხდის არა მისი შინაარსი, არამედ მისი კოლექტიური პერფორმანსი. თუკი რიტუალისთვის
საჭიროა რაიმე მიზეზი, არ აქვს მნიშვნელობა რომელი მიზეზი შეასრულებს ამ
შემთხვევაში თავის როლს, თუკი იგი შეესაბამება არსებულ რწმენებთან. ამ აზრით,
კოლექტიური რიტუალები ყველა ტიპის საზოგადოებაში ასრულებენ ხერხემლის როლს,
წარმოადგენენ მატრიცას და საკვანძო, საყრდენ იდეალს ყველა კოლექტიური მოძრაობისა
და გაერთიანებისთვის. რიტუალები უზრუნველყოფენ სოციალური წესრიგის არსებობასა
და ხსნიან მის სტაბილურობას ცვალებადი ჩვეულებრივი საქმიანობისა და
ყოველდღიური ცხოვრების ფონზე.
მთავარი კოლექტიურ რიტუალში საზოგადოების წევრთა ერთობლივი მონაწილეობაა.
რიტუალის დროს ადამიანები იკრიბებიან ერთად და ელოდებიან. მეტ-ნაკლებად დიდი
დროის შემდეგ კი იღებენ გადაწყვეტილებას ერთობლივ მოწმედებაზე. როდესაც

45
ადამიანები იწყებენ ერთად შეთანხმებულ მოქმედებას, აქ მნიშვნელობას კარგავს
ინდივიდუალური აზრები თუ გრძნობები, ინდივიდუალური ნება, ყველა მათგანი
შერწყმულია ერთ არსებაში. ამის შედეგად ინდივიდები მთლიანად იძირებიან ერთობაში
და განიცდიან ერთობასთან საკუთარ კავშირს. ეს კავშირი იმდენად ძლიერია, რომ იგი
აგრძელებს თავის არსებობას რიტუალის დამთავრების შემდეგაც. რიტუალის ქმედითობა
მომდინარეობს არა იქედან, რომ იგი სრულდება, არამედ უფრო მეტად იქედან,. რომ მას
ასრულებენ ერთობლივად და რიტუალის ყველა მონაწილე იძირება მის კეთილმოქმედ
ველში, რომელსაც ერთად შეკრებილი ჯგუფი ქმნის.
რიტუალი შეიძლება შევადაროთ ოლიმპიურ შეჯიბრებებს. ოლიმპიური პროგრამის
შემადგენელი თითოეული სახეობა: ცურვა, ხტომა, ტანვარჯიში, ბადროს ტყორცნა,
მძლეოსნობა და ა.შ., აერთიანებს სხვადასხვა რაოდენობით ადამიანებს, მოითხოვს
სხვადასხვა ფიზიკურ შესაძლებლობებსა და მისი შესრულება გულისხმობს თამაშის
გარკვეული წესების დაცვას. გარეგნულად ისე ჩანს, რომ თითქოს ეს სპორტული
შეჯიბრებები მიზნად ისახავს სპორტული შედეგების გაუმჯობესებას, რეკორდული და
სხვა სპორტული მიღწევების ჩვენებას, ჩემპიონების გამოვლენასა და მონაწილეებში
სპორტული შეჯიბრის სულისკვეთების გაღვივებას, რაც ენთუზიაზმით ავსებს ახალი
თაობის სპორტულ ცვლას. მაგრამ ოლიმპიადის ნამდვილი ფუნქცია სრულიად სხვაა. იგი
მიმართულია პუბლიკის შეკრებასა და სტიმულირებაზე. სანახაობის მოწყობა და მისი
პერფორმანსი ემოციონალურად გამოაცოცხლებს და აღაფრთოვანებს ერთად შეკრებილ
აუდიტორიას, ამ დროს ხდება აგრეთვე, ერისადმი კუთვნილების პატრიოტული
გრძნობის გაცოცხლება, საკუთარი ქვეყნის უპირატესობის დამტკიცება სხვებთან
შედარებით. მართლაც, ოლიმპიური შეჯიბრების მოწყობის აუცილებლობა და ჭეშმარიტი
მიზანი არა იმდენად სპორტში აღიარებული მიზნების მიღწევაა, რაც გამოიხატება
რეკორდული მაჩვენებლებისა თუ ადამიანური შესაძლებლობების შეფასებით,
რამდენადაც აუცილებელი სასიცოცხლო ენერგიისა და ენთუზიაზმის ექსკალაციაა,
რომელსაც მოქმედებაში მოჰყავს სპორტსმენები და აკავშირებს ერთმანეთთან მსოფლიოს
ყველა წარმომადფგენელს. კოლექტიური რიტუალები ხელს უწყობენ სულის
განსაკუთრებული მდგომარეობის შექმნას, რაც თავისი ბუნებით ძალზე ახლოს დგას
რელიგიური გრძნობების სიმძაფრესა და სპეციფიკასთან. დიურკემი წერს, რომ
კოლექტიური ცხოვრების ინტენსიფიკაცია გარკვეული ხარისხით აღვიძებს რელიგიურ
აზროვნებას, სწორედ იმიტომ, რომ იგი წინაუსწრებს და განსაზღვრავს აღზნების
მდგომარეობას, რომელიც მნიშვნელოვნად ცვლის ფსიქიკური აქტივობის პირობებს.
მენტალური ძალები მახვილდება, მძაფრდება, ვნებები ცოცხლდება, შეგრძნებები
ძლიერდება, ადამიანი საკუთარ თავს ვერ ცნობს. იგი თავს გრძნობს გარდასახულად და
ამასთან ერთად, გარდასახავს ყველაფერს თავის ირგვლივ. უკვე იმ ფაქტით, რომ ერთობა
ერთად იკრიბება, განისაზღვრება მისი აფექტური და ფსიქიკური აქტივობის გაძლიერება.
მაგალითად., ტრაურის ცერემონიებში ადამიანების ერთობლივი მონაწილეობა აძლიერებს
საკუთარი თავისა და სიცოცხლის რწმენას. თითოეული მონაწილის დარდი გარდაისახება
უცნაურ ეიფორიაში, რომელიც არ არის დეპრესიული ბუნების, არამედ, რაც უნდა
პარადოქსული იყოს, იმედსა და ენთუზიაზმს უსახავს ადამიანს. დიურკემი წერს: “როცა
ემოციები იძენენ ამგვარ სიცოცხლეს, ისინი შეიძლება იყვნენ სამწუხარო, მაგრამ ამავე
დროს არა დეპრესიული; არამედ პირიქით, ისინი იწვევენ აღგზნების მდგომარეობას,
რომელიც გულისხმობს ყველა მოქმედი ძალის მობილიზებას და თვით გარედან
სასიცოცხლო ძალების მოზღვავებასაც კი”.
რიტუალები ორმაგი ეფექტის მქონეა საზოგადოებაში. ერთი მხრივ, რიტუალების
განმეორებითი ორგანიზება და მეორეს მხრივ, მისი გზით ადამიანების დაჯგუფება იწვევს

46
მის წევრებში ყველასთვის საერთო, ერთიან ფსიქიკურ მდგომარეობას. იქმნება ისეთი
აზრები, იდეები და ცნებები, რომლებიც თავისთავად სიცხადეს ატარებენ და არ
მოითხოვს მათი ჭეშმარიტება დასაბუთებას. საკმარისია ეს ცნებები მიიღოს ყველამ და
გაამყაროს მათი ენთუზიაზმი, რომ ისინი ხდებიან საკრალური, წმინდა ყველას თვალში.
ერთობა, რომელიც იძირება რიტუალში ისევე ქმნის ღმერთებს და საკრალურ
სიმბოლოებს, როგორც იგი აღადგენს ნდობას უკვე არსებული ღმერთების მიმართ.
მაშასადამე, რიტუალების ფუნქციაა ერთი მხრივ, რელიგიური გრძნობების წარმოება,
კვლავწარმოება და განახლება და მეორე მხრივ, ადამიანების მიბმა ერთობისადმი, მათი
გაერთიანება ერთობაში და ერთობისადმი მიკუთვნების, კოლექტიური იდენტობის
განცდის განახლება.
ჯგუფში იდეების გაცვლა, ურთიერთობა ზემოქმედებს გრძნობებზე და გონებაზე.
ინდივიდის გული და ტვინი განიცდის ემოციებისა და შთაბეჭდილებების ნაკადების
მოწოლას. ამ სიტუაციაში ადამიანი თითქოს იძენს ახალ თვისებებს და ხდება “სხვა”,
რამდენადაც ჯგუფში ადამიანი იქცევა, ფიქრობს და გრძნობს სხვაგვარად, ვიდრე მარტო
რომ ყოფილიყო. ადამიანი შეპყრობილი ხდება, შთაგონებული გრძნობით,
ეგზალტირებული და მისი არსების საზღვრები იშლება. იგი ხდება სხვა და თავის თავს
ვერ ცნობს. მის ცნობიერებაში ჩნდება წარსულის ხატები და სახეები. განსაკუთრებით კი
ხატები დიდ კოლექტიურ მოვლენებზე, ისტორიული ფიგურები, რომელთაგანაც
თითოეული თავის იდენტიფიცირებას ახდენს. ფრანგებს ამ დროს უჩნდებათ ბასტილიის
აღების ხატი, ნაპოლეონის ან დეგოლის სახეები, თითქოს თვითონ იცნობდნენ ამ დიდ
პიროვნებებს. კოლექტიურ რიტუალი ამ დროს ასრულებს ერთ ფუნქციას ჯგუფის წევრთა
კავშირების გამყარება ერთობისადმი კუთვნილების გრძნობის გაძლიერების მეშვეობით.
ერთობა, ჯგუფი ხდება უზენაესი არსება, საერთო ყველა მისი წევრისთვის.

47