TEBRz

DOGU _LE BATI ARASINDA BR ORTAAG KLTR MERKEZ* .

Prof. Dr. Karl

J AHN

ev. smail AKA

..

1265 ylnda Mogol hkmdar Abaka (1265-1281) ok eski bir kltr merkezi olan Tebriz'i batda Msr snrlarndan, douda Ceyhun rmana kadar uzanan kendi yakn-dou imparatorluunun baehri ve hkmet merkezi edindi. Bunun olaanst anlam vaktiyle doru olarak takdir edilmemi, ancak ilk defa olarak daha sonraki gelimeler bunu btn ayrntlar ile bize gstermitir. Tebriz, uzun tarihi gemiinde siyas ve klt~rel alanda sk sk kendini gstermi ve hatta Trkmen ldenizliler'in hakimiyeti srasnda Azerbaycan'n baehri olmutu (1186-1191 yllar arasnda). ehir, ingizHan'n Mogollarnn eline hemen hemen sava yaplmakszn getiinde, dikkate. deer kiiltrel hayat yannda, zengin bir ticaret ehr~ olmakla beraber, ok az bir siyas nem tayordu. Abak~'nn buray imparatorluunun merkezi yapma karar, bu blgenin merkezi olan ehrin kaderi zerinde kesin -bir dnm noktas tekiletti. Abaka'nn hakimiyet sahasnn Mogol i~paratorluunun ayrlmaz bir parasn tekil ettii dnlece:!; olursa, yaplan deiikliin anlam aK olarak ortayakar. Bylec.e Tebriz, bu ok geni imparatorluun batsnda, bundan birka yl nce(1260) Uzak Dou'da B'yk Han Kubilay tarafndan baehir edinilen Pekin'in oynad ayn rol oynamaa balad.
Profesr Karl Jahn'm bu makalesi Avusturya limler Akademisi Felsefe-Tarih bl'mnde 5 Haziran 1968 tarihinde verdii konferansm ayn Akademinin kard derginin~onderabdrnek aus dem Anzeiger der phiL.-hist. Klasse der sterreichischen Akademie der Wissenschaften, 1968, ll-ayn basirnndan dilimize evrilmitir. Aslnda Prof. Jahn bu konferansn once stanbul'da vermi ve bu slam Tedkikleri Dergisi (1971, C. IV, Say 3-4" s. 29-35)'nde yaynlann ise de, makale sonradan notlar ve minyatmler ile birlikte basln bulunduundan dolay 'yeniden tercmesinde bir mahzur grlnemitir(eviren).

SMAL AKA Yerleri bakmndan da dikkat ekici bulunan bu iki baehir va ktiyle ingiz Han'n mparatorluunun kt blgelerin ok uzanda, Mogol imparatorluunun en uc snrlarnda bulunuyorlard. Her iki durumda arlk noktalarnn gebelikten ehir kltr dairesine, daha doru bir ifade ile, Mogol mparatorluunu evreleyen iki yksek kltr dairesi, yani in ve ran kltr dairesine geiin sz konusu olmas'dr. Bu ise gemiin ar sarsntlarndan sonra artk daha fazla bekleyeneyecek' olan yeni bir kn grnm anlamna gelmektedir.
,

Tebriz'in baehir ve hkmet merkezi olarak seilmesi ile hereyden nce -Seluklular'n son zamanlar ve Harezmahlar'n ksa mrl hkmetleri srasndaki kargaalklardan sonra- Mogol hakimiyeti altnd~ btn ran politik bir merkez halini ald. Buradaki po'litika hi ph~siz ran snrlarn aarak, kelimenin gerek anlam ile dnya politikas ekline dnt. Bu politik faaliyetler erevesinde Tebriz, Dou ile Bat arasnda eitli bakmlardan arac rol oynad. ehir, lhan Abaka'dan lceyt'ye kadar gelen idare esnasnda ktisadi ve kltrelbakmdan parlak bir devir yaad srada, buras bir yandan Byk Han ve teki Mogol nrzalar ile Hindistan ve Msr hakimlerinin; te, yandan Avrupa krallar, Bizans kayzeri ve son olarak. ayn derecede nem tayan Papa'nn elilerinin buluma yeri olmutu. Papaln ok eskidenberi Mogolhir ile srdrd sk mnasebetler2,. muhtemelen Kayzerlik saray ile sk balarn kurulmasna engelol. mutu. Her ne olursa olsun, gerek u ki, Mogol mirzalarnn bugne dek gelmi olan mektuplar arasnda Bizans kayzerine hitaben yazl'm bir tek belge bulunmamak;tadr3 Bu zamanda Mogol' imparatorluu snrlar iinde lingua franca ve darda lingua diplomatica durumuna erimi bulunan Farsa, btn bu mnasebetlerde anlama arac olarak kayda deer nemli bir roloynuyordu. Farsann dnya apnda itibar kazanmas bizzat bu devirden, sonra tarihlenmektedir; Mogol hkmdarlarnn dini konularda ilgisizlik ve hogrlerinin ardnda ou zaman siyasi kurnazlk gizlenmi olup4, onlarn bu tutumu
1 Dorudan doruya v~ya dolayl olarak Mogollar tarafndan idare edilen ran hakknda lk. B. Spuler, Die Mongolen in Iran (Berlin 1955)', s.139 v.dv. 2 Ayn ~ser, s. 224 v:dv.; D. Sinor, Introduction il l'Etude de l'Eurasie Centrale(Wiesbaden ,1963), 's. 314-316. 3 B. Sptiler, ayn eser,s. 227 v, dv.; D. Sinor, ayn eser, s. 315-316. 4 B. Spnler, ayn ~ser, s. 229 v. dv.,

ORTAAG KLTR MERKEZi

61

eitli inanlara sahip milletler ile siya'si ve iktisadi mnasebetlerin sklatrlmas ve gelitirilmesini tevik etti. Argun 'un idaresi srasnda Budizms ve bizzat Gazan'dan itibaren 1295 ylnda slamiyetin devlet dtni olarak ortaya kt zamanlarda 4a6, lhanlar siyasi davramlarnda bu hususu gz nnde bulunduruyorlard. " O zamanlar br sre Tebrzde kalan ve ou ruhani sfatlar tayan dnyann drt bir tarafndan gelen diplo:p.a~ik temsilciler arasnda; Tebriz kltr hayat ve dolays ile btn slam diinyasnn byk lde ninnettar. kalaca yksek kltre sahip birok kimseler? bulunuyordu. Onlar; XIV. yzyln balarnda eserini kaleme alan byk vezir ve tarihi Reidddin'n lhan Gazan ve lceyt'nn teviki ile ilk dnya tarihini neydana getirmee muvaffak olmular, bu arada o, bizce bilindii kadar ile tarih yazclnda ilk defa olarak zengin kltre sahip eitli milletlerin ana tarihi kay-, .L' . naklarndan nakillerde bulunmu, bylelikle inIiler, Hintliler ve Iran- ' llar~irlikte Mogoar'a da tem~ edilmitir. Mogoar'n en' eski ve ok geni olaraktarihininakleden bu esiz eser8, nce Farsaolarak kaleme alnm; ,ksa bir sre sonra ise Arapayaevrilmiti. Gazan zamamnda lhanl devletinin siyasi bamszln kazanmasndan' sonra da, merkez ile mnasebelllerin kesilmemesinden dolay" yine Reidddin 'in bakanlnda inceden Farsa ve Arapaya eitlilmi eserlerin tercme faaliyeti 'srdrlmt9 '
5 B. Spler, ayn 'eser, s. 183-184; Reidddin:i' Hind Tarihi vastas ile rendiimiz Mogollar-idaresindeki ran'da yerlemi Budist inanlarnn tasviri iin bk. K. Jahn, Rashid al-Dins History of India (The Hague 1965), s. LXXV:YII. ,6 B. Spuler, ayn, eser, s. 185v. dv. 7 _Reidddin~in mslman-olmayan n:rllletlerin tarihi ve dileri hakkindaki kayna, szne inanlabilecek bu sekin ruhaniler olup, onun "in Tarihi" ksmndaki bu gvenilir adamlar hakknda bk. H. Franke, Sone Sinological remarks On Rashid al.Dins Histoiy of China, Oriens,4 (1951); "Hind Tarihi" hakkndabk. Jahi; ayn eser, s..,XXX'll-XXX111; "Avrupa Milletleri Tarihi" hakknda bk. K: Jaln, Histoire universelle de Raid al-Din Fadl Allah AbulKhair, I, Histoire des Francs (Leiden1951), s. 6-7. 8 W. Barthold, Turkestan down to the MongoHnvasion (London 19282), s. 44-45; B. Spuler,r Quellenkrltik zur Mongolengeschichte Irans, ZDMG, 92 (Leipzig 1938), s. 222:"'225;Z.Y. T.ogan, The composition of the history of the Mongols by Rashid al.Din, Central Asiatic Journal (CAJ), Yl, s. 60-72; K. Jaln:The still missig works of Rashid al"Din, CAJ, iX, s. 113-122. 9 K. J aln, The still missing works. '.. , s. 121..Reidddin'n tb, Mogol tarihi ve tekilat ile ilgili olarak .eserlerinden. drdnn.. Mogolca nshalarn da kaleme aldrtt delilleri ile ispat edilmemi olmakla birlikte imkan dahilindedir. Bk. Z.Y. Togan, Reid-d-Din Tabib madd., ,

LA, 98 (lst~bl1963),
ge' 1928), s. 77.

s. 708. Yukarda sz edilen eserlerden bilihdii zere ince, Avapa ve Farsa nshalar hazrlanmt. Bk. E.G. Browne, A literary history of Persia, III (Cambrid .

,;
SMAL AKA Diplomatik' temsilci oarak Byk Han'a veya teki Mogol mirzalarna gitmek zere; sk sk Avrupa'l tccarlar da grevlendiriliyorlard. Onlar yollarn ran zerine eviriyorlar, bu ise onJar tabi olarak, nce Tebriz'e giryordu. Biz, bu tccarlarasadece o zamanlar parlak bir hayat srdren ehrin ticar durumu hakkndaverdikleri nemli bilgilerden d~lay deil, ayn zamanda 'ada ran k,aynaklarnn" bilerekveya bilmeyerek bize vermedikleri, ok byk kyyet tayan din, kltrel, itima ve siyas d\lrumh~kkndakigrdlderini aktarm olmalarndan dolay da ok eyler borluyuz. Mogol devri ran' hakknda ilk aydnlatc ~ilgiler, ,Orta-Asya:ya seyahat ederek (1272), dnnde Tebriz'i ziyaret eden (1294-1295) Y'enedik'li tccar Marco Polo'ya dek uzamro; Bu mnasebetle o az daha lhan Geyhatu'nun ran'da tatbikine al1n, fakat baarszlkla sona eren in rneine gre kat para karma teebbsne tank oluyordull. ok nadir olarak 'grlen bu gibi Uzak-Dogu'ya ait olup, Yakn-Dou'da da karlalan teebbsler; o zamann iki dnyasn birbirine nekadar yaklatrm olduununbaka bir delilidir. , Belli bir hkmet me~kezinin seilmi olmas bil' gebe hkmdar iin ehirkAhrne gei bakmndan ok byk kymeti olan bir anlam tamaktadr. Bu bir dereceye kadar _onun ok gl olduunun ifadesi idi.' Ancak ok kuvvetli bir lider kendi evresinin iyice kk sal-, . m nan ve gelerieklerini kaldrp, yerleik halkn geleneklerinigetirebilirdi. Elbette bu adm' hibir ekilde eski alkanlklarn olduu gibi atlmasdemek olmayp, oturma yerini her zaman mevsimlere gre deitiriyorlard12 Gebe hkmdarlar hernekadar yerleik halkn yaay tarzna geni lde uymularise de, eskiye de sk skya'bal kalmlard. Bylelikle baehir ve hkmet merkezi hkmdardan ok _devletin idari, iktisad ve kltrel kurulu'larnn bulunduu bir yer halini ald. Esasen bu durum gebe ve y:erleik hayat ta~z ve rfler arasndaki youn anlamazlklarn ortaya .kt her yerde g'lr. n-Asya'daki Mogol imparatorluunun esas kurucusu Hleg yerlerdeki ina faa-

(1255-1265), kendi~inin devaml yaylayp-klad

,gan'a Armaan (stanbuU950-1955),

10- D. Sinor, ayn eser, s. 229-301; B. Spuler, Iran-zur Zet Mareo Polos, Zeki Velidi Tos. 218-288; A. Gabriel, Mareo Polo in Persien (Wien 1963), ArOR, X (1938), s. 308-340. bilhassa s. 69 v.dv. II K. lahn; Das iranische Papiergeld,

12 Bk. Spuler, Die Mongolen. in Iran, s. 332-334.

ORTAAG

KLTR

MERKEZ

63

liyederinin de gsterdii gibi, ehir hayatna kar dman gz iJe bakmyordu13 Byle olmasna ramen; o, sabit bir baehir seme ko' nusunda bir kara~ verememiti14 Bu adm onunolu Abaka (1265-1284) tarafndan atlm ve Tebriz imparatorluun siyas ve idari merkezi yaplmt~lS. Hi phe yok ki C'hirmima! ve kltrel alanda en .yksek seviyeye Abaka'nn torunu Gazan (1295-1304) ve onun buyk veziriReidddin zamannda ulat.

Gelecein hkmet merkezinin temel tan, .kendi adndan dolay Arguiiyye diye adlandrlan, Tebriz'in hatsnda, daha sonraki am diye mehur olannahalle ve bir saray yaptran Gazan'n babas Argun (1284':""1291) atmt16:- Bir sre sonra Gazan, Baydu'ya kar' galip gelince burada konmu (1295) ve isitm olmayan btn ibadet yerlerinin tahrip edilmesi emrini burada vermitil7.Bernekadar zerinden bir yl getikten sonra o bu buyruunu geri alm ise' de18, bunlar arasnd~
13 D.N. Wilber, The architecture of Islamiclran ..The Ilkhanid Period (Princeton 1955),

0~

..'

14 Herne kadar Hleg esas ordugahnMeraga'da

kurmu, aralarnda byk hilgin Na-

sreddin-i Tusi'nin almalann srdrd rasathane ve bun,a benzer nemli ina faaliyetleri ile ehir zenginletirilmi ise de, Meraga daha sonraki Tebriz ile kyasl';'llacak olursa hi~ir zaman bir baehir havasna brnmemitir. Bk.V. Minorsky, Miiragha madd., EI, 111(1936),8 " 15 Abaka'nn hangi zel sebeplerden dolay TebriZ'i imparatorluk merkezi yapmak ge,reini'duyduuna lair kaynaklardan hibir e~ karmak ~mkn deildir. Baynd:r,lkenin snrlarndan uzak, t~nm:i bir ticaret ehri olarak Tebriz'in lhan'n dikkatini ekmi olabilecei ,kabul edilebilir. stelik b]1rasMogol lhanlarmn Alada, Mugan ve Mazenderan'daki yazlk ve klk yurtlanna pek uzak olmamas ile de uygun bir corafi konuma sahipti. Abaka yaz ounlukla Tebriz'de, k ise Mazenderan'da geirmeye zellikle ayr bir nem veriyordu. Bk. Spuler, ayn eser, s,' 332. 16 Raid al-Din, Tarih-i Mubarak-i Gazll.l, Geschichte d. Ilhane 'Abaga bis Gaihatu (1265-1295). Tenkidi basm. Yay. K. Jahn (Prag 1941), s. 77; Fazlullach Raid-ad-Din, Dzamiat-Tawarich, C. III, yay. Abd al-Karim Ali olu Alizadeh (Baku 1957), s. 223; Rusa terc., A.K. Arends, s. 128, am yer ad eski enb yani "kubbe" adndan km olup, nce Gazan'n trbesi ve daha sonra bunun .etrafndakidini vakflar da ifade eden e::b-Gazanveya e::b-i ad btn ehre ve. Gazani'nin ksaltlm bir ekli olduunda phe yoktur. Daha sonralarhu .288..

ilir olmutur. Bk. V. ':M:or;ky,Tebriz madd., EI, IV (1934),s. '634; H.Nahcevanl, Tarihe-i enb-i Gazan, Revue de la Faculte des Lettres de Tabriz, Il, s. 2-3 (1949).'Gazan'n dier vakf~ lar hakknda bk., Geschichte Gazin Han's/Jahn, 17 Raidal-Din,.Geschichte 18 Spu:ler, ayn-eser, s'. 215, 217, 324-325. Gibb Memorial SeGazan-'Han's .... yay. K. Jahn, (KJ.W.

ries, N.S., XIV, London.1940), s. 94; Alizadeh; ayn eser, ~. 300; Arends, ayn eser, s. 168-169. s. 220.

64

SMAL AKA
c ,

zellikle"Budist tapnai19 olmak zere, hereyden nce Tebriz'de bir- ' ok tapnak kurban edilm olmaldr.' Gazan'nok ksa bir zaman nce islamiyeti k~bul etmesine yol aan politik mlahazal~r; herhalde onu ok gze b~tan bu tedbirleri almaa zorlam olsa gerektir. Halbuki tran MogGIlhanlarnn en zekisi olan o, iinden yine de Budist i:anlarna bal kalmt. Reidddin'in onunla yapt' gr~e ve konumalarndan anlaldna gre, bu dinin ruhu onda hala yayor ve onun ok fazla zihnini megul eden bu ilgileri hibir zaman pein dini hkmlerden etkilenmiyordu20. Birka yl getikten sonra Gazan, am'da kurulu ve gayeleri bakmndan tamamen islami dncelere uygun birtarzda birok muhteem binalar ina ettirdi. B.u, ~'hayr kap~lar" (el-ebvabu'l-birr) veya enb-Gazan diye dead:landrlan binalardini, kltr~l, hayr ileri ve salk hizmetleri gibi amalara. ynelik bulunuyorlard2l. Btn 'bunlarn hepsi, inilerle ssl, kubbe ile rtlm ge ykselen trhesi ile henUzXVII. yzyla dt;kburay grenlerin hayranln uyandryordu22. Ksa hir zamanda ok geni, etraf duvarlar ile evrili bir ehir haline gelen hu klliyenin devamWlDsalamak iin, -Tehriz'de Reid mahanesinde olduu gibi-/g~lir olarak birok vakflartahsis edilmiti. Tr,
,

19 Reidddin:'in. ifadesine gre ran'm her tirafna yaylm bulunan ve Gazan'm buy. ruu gereince ksmen tahrip edilip'; ksmen de camie evrilen (Buun iin bk. Spuler, ayn eser, s. 187) ok saydaki Budist 'tapnaklar hakknda hen~ herhangi bir ar~trma yaplmamtr. G.A. Pugaenkova idaresindeki bir Rus arkeoloji heyeti ksa bir sre nce, Merv'de, yani 1hanl imparatorluunun en dou blgesinde Mogollar devrine ait bir tapnak bulmaa muvaf' razvitija architektury juznogo Turkmenistann pory . verdikleriVi (1958), s. 351-357.

fak olmutur. Bk. G.A. Pugaenkova',Puti rabovladenija i feodalizma, JuTAKE,

20 Gazan ve onun kardei ve ayn zamanda halefi lceyt'nnReidddin'e Yadname.i Jan Rypka (Prague 1967), s. 79-88." .

tarihi grev bunun en iyi ispatdr. Bu hususta bk. K. Jahn, Rashid al.Din S' a world.historian, 21 Raid aI-Din, Gazan HanI JaIn; s. 207-214; Alizadeh, s. 415-425; Arends, s. 235241; Vassaf (Bombay 1852/53), terc., s. 382-385; Hamd.AHal Mustawfi, Nuzhat al.Qulub, yay. ve Leyden~London1915), s. 72; XXIII, 2. (1919), s. 79. Gazan ina edilen binalar onun trbesi dmda-bu aynca llnn-

g. Le,Strange

(GMS;'XXIII,

tarafndan 1297-1304 yllan arasnda

lar'm gzle grlr il~ mezar trbesi idi (bk. Spuler, ayn eser, s. 176-177)- bii: cami, iki medrese, bir tekke, Seyyidler iin bir konak (Daru'I.Siyadat), bir idare binas, bir su deposu ve bir hamam ihtiva ediyordu. Onun' zel sarayla~- bu .yesile ile zikredilnemitir. ehrin etrafnn duvarla evrilmesinden sonra Gazan,Tebriz'de olduu gibi, her kapnn bulunduu yerde bir ar, , bir kervansaray ve bir d'" hamam yaptrtmt; Gazan'n Rasathanesi hakknda bk. A.Sayl, Theobservatory in Islam (Ankara 1960), s. 226 v. dv. s. 634. 22 V. Minorsky, Tebriz madd.,

.;

ORTAACi

KLTR

MERKEZ

6S

benin, . ah Abbas taraf~ndan' 1611 ylnda kesin olarak yktrlmasn- ' dan sonra, bir zamanlarn parlak hkmet merkezi olan Gazaniyye'nin gzle grlr son hfuralar da yok edilmi olup, bugn ona ait hemen hemen btn izler kaybolmutur23 Bugne dekyaplan kazlardan grld zere, Gazan'n yaptrd nen;li binalarn yerini tesbit etmek bile ~inkn deildir. Bu durumda bilgilerimiz yine de ancak XIV. yzyln kaynaklarnn pek kesin olmayan ifadeleri ile snrl bulunmaktadr. . " ' . Ayn korkun akhet,Reidddin ve daha sonra vezirlik eden olu Gyaseddin'in yaptrtt Reb'i. Reidi veya ehriatan- Reidi diye tannan2\ baheerle ssl, muhteem, geniletilmi ehir duvarlar iinde bulunan mahallenin25 bana -vaktinden ok .nce- gelmiti. B~bann (1318) v~ arkasndan ouun (1336) feci bir ekilde lmlerinden 'sonra buras iki defa yamaya urad. Bu yamalar sra'snda mahalle sadece yaplar bakmndan zarar.. grmekle kalmam-, kyne biilemiyecek kadar,degerli ktphane ile hu byk hilgin ve devlet adamnnok kymetli 'kolleksiyonlar imha edilmi veya drt bir 'tarafa da~ lp,gitmiti26 Ksa>])ir sre nce bulunan, ancak henz yaynlanmam olan Reidddin'in vakfiyesine2? Reidiye mahallesinin yksek kymet tayanzellikl~rini vermesinden dolay teekkr borluyuz. Sz ,edi. len vakfiyeden anlaldna gre, ~eb'i Reidl'nin idaresi, Reidddin'in ran ve Anadolu'da tesis etmi bulunduu eitli vakflar gelirleri
23 enb-Gazan'n daha sonraki akbeti hakkida bk. Minork8y,ayn makale, s. 635 v.

'

dv; Wi1ber,. ayn eser, s. 124-126. ' , 24 Reidddin, bundan nce 1306":1307 ylnda lceyt. tarafndan yeni kurulan baelir Sultaiiye'de de Reidiyye .ad ile anlan bir mahalle kurdurmutu. Reb'i Reidi'nin yapmna ise 1309'larda balanmt. / , 25 Hanid-Mlah MustawH, Nuzhat-al-Qulub ILe Strange, XXIII, s. 76; XXIII, 2, s. 79-. ( BO; Minorsky, ~. 634. 26 W. Barthold, ayn eser, s. 47; Minorsky, ,ayn madde, s. 635;Wilber, ayn eser, s. 130. 27 Reidddin'in emlilki ve onun vakflannn dan bilgileri nce onlarn 53 tanesinin tuplarna -(Mukatebat-
8.

en nemli zellikleri ve gilrleri

bakmn-

M. -efi tarafndm 1945'de Lahor'.da: yaynlanan mek.

Reidi), bilhassa bk. 36; mektup. Aynca bk. KG. Browne, ~yn eser, tarafndan Rusaya tercmesi yaynlanmak zeredir-; ikinci

1l0-B6 ..Mektuplann A.I. Fali~

olarak ioeiki ayn nsh~s bilunan v';'kfiyesine borluyuz. Bunlardan biri Tahran Kraliyet Ktphanesinde (nr. 1233), dieri ise Tebriz niversitesi Ktphan~.inde bulunmaktadr. Bk. ntiarilt. Danigilh- Tahran, Nshaha-yi hai;'V lar "Perepiska.Perevod, v vedeniei kommentarij" tr. Sz edilen vakfiye artk yayml~m ran, 1350 h.. faksimile; 2535 . dizgi. .) (1344), s. 343. (Bur~da sz edilen mektupad ile 1971 ylnda Moskova'da yaynlanm.

bulunmaktadr -Meteba Minov- ree-i Afar, Tahi

66

SMAL AKA

sayesinde baarlmtzs. zellikle, Reidiyye mahallesinin kurulu ve ileyii hakknda sylenenler ilgi ekicidir. Burada, vakf idaresini~ denetimi altnda ve cret karl olarak, eitli milletlere mensup, ok byk sayda sanatkar ve usta yayor ve alyordu. Byk bir yekn-tutan Trkler'in dnda, esas kitle RumIar, Grcler, Hintliler; Ruslar, Zenciler ve devleiinuyruundaki dier milletlerden meydana geliyordu29.Bunlarn hepsi, birdereceye kadar vakfnveraset yolu ile iJ}tik~l~ eden kleleri idiler. Onlar, aileleri ile birlikte kalibildikleri evlerde otu, ruyorlard .. Fakat oturduklar yeri terketneleri, yasakt. Bu ailelerde ayrca babadan oula geen eitli san' at ve- el ileri iilii de vard. Reb'i Reidi'de bulunan bu kleler ayni zamanda Reidddin'in tarihi eserini istinsah edip, minyatrlerini izen hattat ve ressamlar idiler. Burada byece, bu hava, iinde mehur Tebriz resim' tarz geliti. Bu, resim tarz hemekadar ~olayhkla anlalabilecei zere ok eitli unsurlar bnyesinde toplam ise de, onun zerinde hereyden nce Uzak-Dou ve Orta-Asya- kitap ressam:l san'atnn kuvvetle tesir et, miolduu iddias tamamen geerlidir. zel ekil verilmesi, geree uygunluk ve kendne has r~nkler ile stnlk kazamin bu minyatrler in30 ve Dou Trk ressaml veya buna dayanan herhangibir dou rneinin gerek numuneleridir. Onlar san'atdeerleri bir tarafa" sadece klt~r tarihi bakmndanehemmiyetlerind~n baka, imdiye kadar bilinIliey~n, l\fogollar zamannn yaayn da derinlemesine ve doru 'olarak anlatrlar. Bu Tebriz resim t~rz31 ran minyatrcln de
28

.V.

Togan, Reideddin'in

mektuplannda

Anadolu'nun

iktisadi ve- medeni hayatna 1960).

ait kaytlar, stanbul niversitesi ktisat Ftikltesi Dergisi, IS (1954), s. 33 v. dv.; I.P. Petruevskij,Zemledelenie 29' i agnimye otnoenija v Irane

xur-xv

vekov(Moskva-Leningrad

.v.

Togan, Londra ve Tahran'daki

islami yazmalardan

bazl~nna diir, slam Tet-

kikleri Dergisi, UI, 1~2 (stanbul1960);

s. 158-160. Trk 'klelerin (Gulaman- Trk) says ola- . olursa, inliise

rak 220 rakam verilmekte olup, 20 ev igal ediyorlard. Bunlann dnda dier milletlere mensup (Gulamlin- Qaravin) olanlr ise 150 ev idier. Sz edilmemi olmasnabaklacak lerin says az olmalidr. Fakat TebriZ'de inIilerin ayn bir mahallesi bulunuyordu. 30 9nli ressamlani ~ltna dair kaynaklarda kesin olarak bir ifade bulun~uyor de, (bk. not 29 ve 31) bu konuda bir phe vardr. Baehrin ,iinde ve dnda ok sayda inli uzm,!,n, hekim, tekniker, usta ~e bahvan altra,n Tebriz saray ve veziri, muhakkak inli ressam kullanmlard. Ancak onlann meydana. getirdikleri' asl yazmalar dalarak, 'ok' az bize kadar gelmitir.' . \ 31 Bu tarzn ,tipik temsilcisi Reidddin'in dnya tarihinin Arapa 1307/8 tarihli Edinburg nshas (Hs. 20) ile 1314/15 tarihli Royal Asiatic Society' (A; 27) nshasndaki ninyatrlerdir. Topkap Saray Yazmalan Hazine 1653 nr. da kaytl 1314/ 15 ylna ait yazmadaki minyatrlei! bir ksm daha ge devrenii gelime basaman temsil ederler. Biika bir tarz temsil

ORTAA~ KLTR

MERKEZ

67

uzun zaman byk lde tesiri altnda bulundurmu bir hale getirmitir.

ve onu verimli

Reidddin tarafndan kurulan ktphanedeki bu kitap san'atkarlar ile' mstensihlerin gayretlerinin buray gelitirdikleri tam bir emniyetle kabul edilebilir32 Burada en bykgrev mstensihlere dyordu. Onlar, aralksz olarak 'bu ktphanehin okuyucularnn faydalanmas iin sadece Reidddin'in Farsa ve Arapaeserlerinin33 suretini karmak zorunda deil, ayrca baka ktphaneler iin de birok nshalar yazmak mecburiyetinde idiler34. Vezir'in yaknlarndan olan nl tarihi Vassar'n bildirdiinegre, Reid.ddin'in 10 ciltlik klliylt :toplam olarak 6 bin sahife gelmekte olup, bunun meydana ge, tirilmesi ise ylda 60.000 Dinar'a mal oluyord~35.Byk bir yekn tutmakla birlikte, Reb'i Reidi'nin ok byk ,harcamay' gerektiren su tedar,iki sistemi, baheleri, ok sayda byk masr.aflarla meydana getitilmi binalar ~iki cami, med~eseler, bir dervitekkesi, ilm kurumlar, iki ktphane, hastahaneler, hamamlar, kervansaraylar, atelyeler, bunlarn yannda blr de saysz olmak zere .evler36- ile karlatrldnda, Rei~ddin'in devaml olar~k kendisinden sadece az bir hisse ile
eden minyatrler ise ayn yazarn 1317/18 tarihli nshasnda (Hazine, ur. 1654) bulunmakta~. ../

dr. Hazine '1653 nr. da kaytl Topkap Saray Yazmasndaki minyatrler hakknda :Or. Gner tnal (Ann Arbor)'n mkemmel,fakat ~a~lesef imdiye dek yaynlanmam 'almas mevcuttur. Bildiim kadar ile Dr. E.J. Grube ayi konuda zet'olarak bir kitap. yaynlamay difllyordu. Mogollar devri ranminyatrcl ture islamiche ... hakknda bibliy~grafya iin bk. E.J.Grube, Minia(Venezia 1962); M.. tpirolu, Malerd der Mongolen (Mllchen 1965); B.W.

Robinson, Persian miniature painting .. : XLondon 1967). 32 B.k. Togan, Reid-d-Din Tabib madd., tA, 98(1963), s. 708. Bu ktphaneden baka Ijir ikincisinin de var olduu .daha n~e sy1enmiti.,Mstensihler caminin evresinde yerle~ tirilmilerdi. Bk. Browne, ayn escr, s. 78. . 33 Reidq.din, kendisinin Farsa y"zl btn eserlerini -bu arada ince, Hinte, Latince, Mogo1ca ve Trke gibi dillerden ksmen yaplan tercme1eri- Arapaya evirtmiti. Onun, aslnda Arapa yazhn olan ok saydaki dini yazlar da buna karlk Farsaya cvril. miti. Bk. Browne, ayn eser, s. 77 v. dv.; K. Jahn, Study on supplementaryPersiansources'for the Mongol history of Iran, U~alic and Altaic series, 23 (Bloomington- The Hague 1963), s. 197199 ve 8 ur. l 'notta gsterilen bibliyografya. 34- Browne, ayn eser, s. 77-78. 35 Vassaf, s. 539; Browne'a gre (ayn 'eser, s.70) im yek"n 36.000 Sterlin tutuyordu. 36 Bu evlerde 'otura:~larn s,!ys 30:OO kii olarak g'sterilmektedir. Atelye olarak ise, iplik ikme, kat imalat, kumahoyama atelyeleriile bir darphaneden sz edilmektedir. Bk.
/

MukateMt- Reidi/ M. efi~ 15. mektup (metin, s. 318). Re~idddin'in trbesine gelince, kesin . ve giivenilir hibir bilgiye sahip deiliZ'.Bk. ayn ese~, s. 389~ '.

68

SMAL AKA

katld, fakat aslnda bunu devlet hazilesinden ,alnan sermayenin mmkn kld anlalr. .Reb'i Reidi'nin yamalanmas, "~timve aratrma kurumlar , ile bu kltr. merkezi iin gerekten ar bir darbe oldu. Halbuki Re. idddii'in kendi ifadesinegre, burada, lhanl imparatorluunun her 'tarafmdai gelen, masraflar devlet tarafindan karlanan 6"7.~00. renci ve yine ayri mahallede oturan, gnlk geim:skntla"ndanta. mamen uzak, kendini aratrma ve derse 'adam37; a,ayukar 400 ,bi. lii adam bulunuyordu. Onun kne de ite bu yamaiar sebeb 01. , mutu. Bunun gerek:sebebi olarak hereyden nce vakf kurann gelir kaynaklarnn kesilmesin~e aramaldr. Reb'i Reidi'nin devamlln salayar;"k, bir dereceye kidar onun varfin srdrecek olan gelirler, her )ki vezirin btn servetlerinin msadere edilnesinden sonrakesil. mi ve buna bir de devlet' yardmnn kesilmesi eklenmiti. Bununla artk Reb'i Reidi'ni~ kaderi belli 0lmutu38 Bir zamanlar burada bir. likte dokunan ve milletleri badatran ~oJ!ulardouran kltr iplik. leri koptular. Reb'i Reidi'nin k, sadece birka'yl sonra meydana gelen tlhanl imparatorluunun' yklm~snin (1357) gelecek olaylar nceden bildiren bir iaretiolarak kabuledilebilir. Binunla ayr~a yz yl~' yakn bir sre Teb;iz'in merkezliini yapm bulunduu Dou ile Bat arasndak! dnya apnda}{imnasebetler' de sona ermiti.

31 400 Teolog, hukuku ve muhaddis '''Bilginler caddesinde" (Kue-yi ulema) kahyorlard. Aralarndainli ve Hintliler'in de bulunduu 50 hekim "Hekiml~rcaddesinde" (Kue-yi mualican) oturuyorlard. San'~tkarIar ve renciler de bunun gibi k~ndilerine mahsus mahallelerde yayorlard. Bk. ayn eser, s. 318-321. 38 Br6wne, ayn eser, s.,71; \Viiher, ayn eser, s. 130; Wilbe;-M. ~o'Vi, i-Rashidi, Bull. Am. Inst.lrania. _n ekilde Gaza.iyye'deki (bugnk Kara-Melik mahallesinin olduu'yerde) N~teS'C~n Rab'the binalarn Yuma Art and Arch~elogy, V,3 (NewYork 1938). Reb'i Reidi ve ay- '

ve ortada. kalkmalar,krsmen sava, ksmen de sarsnt, ykIma've sonu gelmez dini anlama,,!klara kadar geriye. uz~nr. Bk. Minorsky, ayn -madd., s. 641.

,.
)

~.

~ ~

OC

~ ~
-~ -tr!

1 Reidddin'in "Halifeler.Tarihi"nden,

Haife !el-Muktedl (908-932)'in saltanat zamanI. ylna -ait nsha).

ol \o

Kaan ordunp.n rma geii .(Topkap Saray, Hazine 1653, 1314/15

CI:L

,.....

it t-<
~

2 Reidddin'in "Seluklular Tirihi"nden.

ehzadeler ve saray mensuplar ile birlikte

Sultan Alp Arslan (1063-1073). (Topkap Saray,. Hazine 1653, 1314/ 15 ylna ait ;sha).

o
?tl
(')

>o<
~.

C:

O
?tl

tI1 ;;l

1-<.

3,Reidddin'in 1314/15 ylna

"Seluklulat Tarihi"nden.

Sava sahnesi (Topkap Saray, Hazine 1653,

ait .nsha).
-c

-'
-J' r-.>

{il

.....

>
~.

4 Reid~ddin'in "Seluklular. Tarihi"nden. 1314 / 15 ylna ait nsh'a).

Saray sahnesi (Topkap Saray, Hazine' 1653,

\.

o
::: >-l ;;.

o<
~
~:

C:

t;
~

..-;.

5 Reidddin'in

"Omlar ve Trlder'in Tarihi"nden.

Bir ordug3hn savunmas (Topkap

Saray, Hazine 1653, 1314/ 15 ylna ait nsha).

~ w

,
.j>.
-.l

IJJ
/

.....
~
;J>

> .t""' ....

,~

6 Reidddin'in "Oudar veTrkler'in

Tarihi"nden. SalIacIa'dil suyun gei (Topkap

Saray, Hazine. 1653, 1314/ 15 ylna ait nsha).

.....

~',:.

, ..,.:Ji
Solda Papa V. Clestin (1294), VIII. Bonifaz (1294Sada Alman kral Adolph von Nassau (1292-1298) ve All.

7 Redddn'n "Frank Tarihi"nden. 1303) ve XI. Benedkt (1303/04).

recht von sterrech (1298-1308) (Topkap Saray, Hazne 1654, 1317/ 18 ylna at nsha).

- 0\

.....
tt

>
~

i
8 Redddn'll"Hnd Tarihi"nden. Vassta ~e mucize gsteren nek Hamadimu (Topkapt Saray, Hazne 1654, 1317 /.l8 ylna ait nsha).

o
~ <: :O

~ c: t; c: ::o ~
tn

g;

::o

.ti

9 Gazan'n trbesi (solda), ile Tebrlz'e toplu bak. Nasuhu's-Siliihl cl-Matraki'nin yan-Mcnazil-i Irakcyn"inin nshasndan. 1537 (h. 944) ylna ait stanbul Oniversitesi Ktphanesine

"Beait

~ ~

..