TARHN PENDE

-ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS-

THE PURSUIT OF HISTORY

-INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY AND SOCIAL RESEARCH -

Yl: 2 0 1 1 , Sa y: 5 Sa yfa : 1 7 -3 8

Ye a r: 2 0 1 1 , Issue : 5 Pa ge : 1 7 -3 8

OSMANLI DEVLETNDE ULAIM VE LETMN RGTLENMES Cemal ETN

zet Osmanl Devletinde, merkez ile tara arasnda karlkl olarak gnderilen deerli evrklarn iletimi, belirli bir ama iin yolculuk yapan resm grevlilerin ulamlarnn salanmas ve devlet hazinesine ait deerli emtiann yer deitirmesi hep at srtnda gereklemitir. Sz konusu atlarn nerelerden ve ne ekilde temin edilecekleri meselesine ise menzilhnelerin kurulmasyla zm retilmitir. Bu hizmetlerde bir aksama yaanmamas, sz konusu birimlerin her yl tekrarlanan bir ekilde yerinde ve yeniden rgtlenmeleriyle mmkn olabilmektedir. Bu almann amac da, bahsedilen hususlar dorultusunda, Osmanl Devletinde resm ulam ve iletiimin rgtlenmesinin kimler tarafndan, ne ekilde ve hangi zaman aralklarnda yapldn incelemektir. Anahtar Kelimeler: Menzil, Menzilha ne, Ha berleme, Ula m, Menzilci, Deruhte Etmek ORGANIZATION OF TRANSP ORTATION AND COMMUNICATION IN THE OTTOMAN STATE Abstract The valuable document sending between the administrative centre and the provinces, the transportation of official functionaries and place-changing of valuable goods belonging to state treasury,were always carried out on horseback in the Ottoman State, The matter of obtaining the horses, where and how, was resolved with the foundation of the menzilhnes. This institution was organized every year to abstain from difficulties and problems in the service. The aim of this study is underlying the official transportation and communication organization in the Otoman State covering the mentioned matters and revealing the time range of transportation, by whom did they carry out and how did they do. Key Words: Menzil, Menzilhane, Communication, Tra nsportation, Menzil Administrator, Undertaking of Menzilhane

Bu alma Seluk niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Koordinatrl tarafndan desteklenen (Proje no: 07103001), Anadoluda Faaliyet Gsteren Menzilhneler (1690-1750) (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2009) isimli doktora tezinden faydalanlmak suretiyle hazrlanmtr. Ar. Gr. Dr., Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim Eleman. ccetin@selcuk.edu.tr

18 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

GR Osmanllarda, devletin kuruluundan Ltfi Paann sadaretine dein, merkez ile tara arasndaki irtibat ulak hkm1 ad verilen bir sistem ile srdrlmtr. Bu sistem, hem dzenli bir iletiime imkn tanmamas hem de suiistimale ak bir uygulama olmas sebebiyle, zamanla sknt kayna haline gelmitir. Ltfi Paa, sadareti dneminde (1539-1541), bu tr skntlarn nn almak2 ve merkez-tara irtibatn dzenlemek maksadyla, ana yollar zerinde belirli noktalarda, menzilhneler3 tesis etmitir4 . Osmanl Devletinde resm ulam ve iletiim, posta idaresinin kurulmasna kadar (1839-1840), byk lde menzilhneler vastasyla salanmtr. Menzil tekilt vastasyla yaplan haberleme denilince anlalmas gereken, merkez ve tara arasnda idar irtibatn salanmasdr. Zira hibir kaynakta, menzil tekiltnn ya da dier ifadeyle menzilhnelerin sivil haberleme iin tesis olunduuna ya da sonrasnda bu ama la kullanldna dair bir bilgi bulunmamaktadr5 . Anc ak nadiren de olsa, cretlerini pein demeleri suretiyle, halkn da buralardan binek temin edebilecei ynnde uygulamalarn gndeme geldii grlmektedir6 . Menzilhnelerin birbirilerine olan uzaklklar lkenin her yerinde ayn deildir. Bu mesafeleri daha ok coraf artlar, blgenin emniyeti7 ile menzilhneleri finanse ve idare edebilecek nitelikte yerleimlerin olup-olmamas belirlemektedir. Bazlar, konumlar icab vazge ilmez olmalar sebebiyle, tm olumsuzluklara ramen, devletin mdahalesi ve destei ile varlklarn devam ettirmilerdir8 . Yine menzil beygirlerinin fiziksel performans ve dayankllklar da menzilhneler aralarndaki mesafelerin belirlenmesi hususunda en nemli bir etkendir9 . lke genelinde bir deerlendirme yapldnda, bu mesafelerin ortalama 11 saat (yaklak 63 km10 ) c ivarnda olduu anlalmaktadr11 . Yerleimin seyrek veya nfus younlu1

2 3

4 5 6

7 8

10

Osmanl Devletinde, menzilhneler kurulmadan nce, haberlemenin salanmas iin lkenin drt bir tarafna gnderilen ulaklara, uradklar yerlerde ihtiya duyduklar binek hayvanlarnn temini ile ie ve konaklama ihtiyalarnn karlanmas iin verilen resmi belgelerin genel ismidir. Bkz. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.III, stanbul 1993, s.543. Ltf Paa, Asfnme, stanbul 1326, s.11. Menzilhne; Osmanl Devletinde bir takm hizmetlerin ifas iin yolculuk yapan devlet grevlilerinin beygir deitirmeleri ve gerekli durumlarda dinlenmeleri iin ana yollar zerinde, belirli aralklarla kurulmu ulam istasyonlarnn genel addr. bkz. Yusuf Halaolu, Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller), Ankara 2002 (Menziller), Ankara 2002, s.30. aatay Uluay, 18. ve 19 Yzyllarda Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul 1955, s.34-35. Halaolu, Menziller, s.6; Nesimi Yazc, Osmanl Haberleme Kurumu , Osmanl, C.III, Ankara 1999, s.620. Colin Heywood, Two Firmans of Mustaf II On The Reorganization of the Ottoman Courier System (1108/1696) , Acta Orientallia Academiae Scientiarum Hungarcae, Vol. 54, No. 4, Budapest 2001, s.488; Posta atlarnn cret karlnda yabanc seyyahlar tarafndan da kullanlabildii anlalmaktadr. Frederick Burnaby, At Srtnda Anadolu, (ev. Meral Gaspral), stanbul 2007, s.69. Halaolu, Menziller, s.51. Mesela; Anadolunun Sa Kolu zerinde bulunan Karapnar Menzilhnesinin idaresi hususunda srekli olarak finansal sorunlar yaanmasna ramen, Osmanl Devleti yol sistemi asndan nemli bir konumu bulunmas sebebiyle, sz konusu menzilhnenin kapatlmas gndeme bile gelmemitir. Bu hususu zetleyen hkm sureti iin bkz. Konya eriye Sicilleri (KS.) 58, s.201/1, (27 Zil-hicce 1177/ 27 Haziran 1764). Reinhold Schiffer, British Travellers in 19th Century Turkey, Amsterdam-Atlanta, 1999, s.47; Bu hususla ilgili gnderilen hkmlerden baz rnekler iin bkz. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Malyeden Mdevver Defterleri (MAD.) Numara 8470, s.325/2; 361/2; BOA, MAD. 8492, s.177/2, (12 Zil-kade 1146 / 16 Nisan 1734). lgili belgelerde menzilhneler aras mesafe saat cinsinden kaydedilmektedir. Halil nalck, saatin fersah- kadmle ayn olduu ve her ikisinin de 7.500 duvarc arnna karlk geldiini belirtilmektedir. Bir duvarc arunu ise 0,758 metre olup,

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 19

unun dk olduu blgelerde bahsedilen uzaklklar 45 saate (yaklak 256 km) kabildii gibi, msait olan blgelerde 3 saate (yaklak 17 km) kadar debilmektedir12 . Menzilhnelere ait ilemler Defterdarla bal Mevkft Kalemi tarafndan takip edilir ve bunlarla ilgili yazmalar da ayn isimle anlan defterlere (Mevkft defterleri) kaydedilirdi. Menzilhnelerin idaresi, gelirleri, maktt deerleri ve sair hususlarda bir sorun gndeme geldiinde ilk olarak Mevkft defterleri inc elenmekte ve bu dorultuda da karar kmaktayd13 . Menzilhneler, tm yl boyunca ve yedi gn yirmi drt saat olmak zere, srekli olarak ak bulunmaktaydlar14 . Bu ynyle olduk a ilek ve ilevsel olan menzilhnelerin, belirtilen younluk ve ilevsellie uygun olarak ina edilen veya standart bir mimar zellii bulunan yaplar olmadklar anlalmaktadr15 . Menzilhnelere dair her trl dzenleme ve bunun getirdii sre menzilhnesine / menzilhnelerine nizam verilmek eklinde ifadelendirilmektedir. Osmanl Devletinde menzilhnelerin hizmet verebilmeleri, dnem balarnda mutad olarak tekrarlanan bir srece tabidir. Bu sre maktt deerlerinin takdir edilmesi, menzilcilerin atanmas, menzilhnede beslenecek beygir saylarnn belirlenmesi ve yrrlkte bulunan genel nizamlar ile blgenin zel artlarna gre baz hususlarn ortaya konulmas gibi bir dizi ic raatla balantldr. Bu alma ile menzilhnelerin hizmet verebilecek ekilde organize edilmeleri i in hangi zmrelerin grevlendirildikleri ve sorumluluklarnn neler olduu hakknda genel bilgiler verilecektir. Bu dorultuda, sz konusu srec in yln hangi zaman dilimlerini kapsad ve ne kadar devam ettii gibi hususlar da deerlendirilec ektir. Akabinde ise menzilhnelerin hizmet verebilecek dzeyde rgtlenmeleri i in nasl bir srecin takip edildii, srasyla ve ayr balklar altnda olmak zere, ayrntl bir bi imde izah edilmeye allac aktr. A. Yerel rgtlenmede Etkin Olan Birimler Devlet merkezinden menzilhnelerin idaresi ile ilgili olarak taraya gnderilen fermnlardan, menzilhnelerin yerel rgtlenmesinde ayn ve ahli ile kdlarn
( 7.500x0,758= 5685) hesabyla bir saatin 5.685 metreye tekabl ettii sylenebilir. Halil nalck, Osmanl Metrolojisine Giri , (ev. Eref Bengi zbilen), Trk Dnyas Aratrmalar, s.73, stanbul 1991, s.44; Ayrca XIX. Yzylda Anadoluda bulunan ngiliz seyyahlarnn gzlemlerine gre 1 saat 3,5 mile tekabl etmektedir. Schiffer, British Travellers, s.46. Tm dnyada XVIII. yzyln sonlarna kadar deniz yolculuu iin gnlk 100-150 km katedilmesi normal kabul edilirken, kara yolculuu iin ise 30-40 kmlik bir mesafe st limit olarak grlmekteydi. Marc Bloch, Feodal Toplum, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara 2005, s.104-105. Yabanc seyyahlarn beyanlarndan Osmanl Devletinde ulaklarn, her menzilhnede beygir deitirmek suretiyle gnlk ortalama 60 mil yol kat ettikleri, hatta bunlar arasnda gnlk 100-150 mil hza ulaanlarn bile bulunduklar anlalmaktadr. Schiffer, British Travellers, s.45. Sz konusu rakam BOA, Kamil Kepeci (KK.) 2555; BOA, C.NF. 1230; BOA, MAD. 3179, BOA, MAD. 4004, BOA, MAD. 10494, BOA, MAD. 10322, Redif Asker Tlimatnmesi, Trke Yazmalar, Hsrev Paa Ksm, nr. 813/4deki veriler kullanlmak suretiyle hesaplanmtr. BOA, MAD. 10322, s.324; BOA, MAD. 10492, s.439-440. rnek olarak bkz. BOA, MAD. 8492, s.96/2, (4 Safer 1146 / 17 Temmuz 1733); s.97/1. Bu hususa vurgu yapan hkm sureti iin bkz. BOA, MAD. 8492, s.181/1. Cemal etin, Menzilhnelerin Mtemilatlarna ve Tefrilerine Dair Bir Takm Gzlemler , Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, S.22, Konya 2009, s.43-59.

11

12 13 14 15

20 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

birinc i derecede sorumlu olduklar anlalmaktadr. Yine zaman zaman zellikle bu i i in grevlendirilen mbairlerin de, yerine gre gzlemc i yerine gre ise mdahil olmak suretiyle, menzilhnelere nizam verilmesi srecine fiili olarak katldklar grlmektedir. Tm hususlar erevesinde, menzilhnelerin yerel olarak rgtlenmesinde etkin olan birimler ve bunlarn sz konusu srece etkileri aada inc elenec ektir. 1. Ayn ve Ahli Osmanl ehir toplumunda, devlet ile rey arasndaki ilikilerin dzenlenmesi hususunda olduka ilevsel bir pozisyona sahip, hem ahlinin temsilcisi hem de devletin icra organ olan ve belgelerde genellikle erf veya ayn diye tabir olunan, bir grup bulunmaktadr16 . Genel anlamda ehir ileri gelenleri olarak nitelendirilebilecek bu grup zengin tccarlardan, esnafn yal ve tec rbelilerinden, ulem, imm ve hatb gibi tannm din adamlar ile nl tarkat eyhlerinden olumu gzkmektedir17 . Yaadklar blgelerin ileri gelenlerinden olan aynlar, zellikle reayann rgtlenmesi hususunda devlet grevlilerine yardmc olmaktadrlar. XVII. yzyldan itibaren, bu zmrenin tara ynetimine katlm giderek artmaya balamtr18 . zellikle XVIII. yzyldan sonra, devlet merkezi tarafndan aynlar, resm ilerin takibi hususunda halkn temsilc ileri kabul edilmi ve bu balamda da kendilerine bir ok vazife yklenilmitir19 . Her bir menzilhnenin nizam, idaresi ve finansmanyla dorudan balantl, resm belgelerde ahli olarak zikredilen, bir halk zmresi bulunmaktadr. Sz konusu zmre genellikle menzilhnenin bulunduu kazdan ya da yakn evresindeki dier yerleimlerin avrz ve nuzl hnelerini meydana getirmektedir. Hangi kaz, mahalle veya kyden, ka avrz ve bedel-i nuzl hnesinin menzilhneye baland ve sorumluluklarnn neler olaca devletin yetkili organlar tarafndan belirlenmekte, gnderilen fermnlar vastasyla da bu hususlar muhataplarna bildirilmektedir20 . Menzilhnelerin idaresi balamnda, ayn ve ahlinin sorumluluklarn belirten ok sayda fermna tesadf olunmaktadr. Menzil nizam iin gnderilen emirler, ounlukla beylerbeyi, sancakbeyleri, kaz kdlar, ayn ve zbitnlar muha16

17 18

19

20

zer Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz Dnceler , VIII. Trk Tarih Kongresi Ankara 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, C.II, Ankara 1981, s.1269; zcan Mert, Osmanl Devleti Tarihinde ynlk Dnemi , Osmanl, C.VI, Ankara 1999, s.174; Halil nalck, Devlet-i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I, stanbul 2009, s.333-334. zer Ergen, Osmanl Klsik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler , Osmanl Aratrmalar, C.III, stanbul 1982, s.106; Ergen, Osmanl ehirlerindeki Ynetim , s.1269. Yaar Ycel, Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Gzlemler , Belleten, XXXVIII/152, Ankara 1974, s.684-685; Osmanl Devletinde aynln ortaya k ve aynlarn g kazanmasn salayan siyas ve sosyal artlar iin bkz. Mcteba lgrel, Balkesirde ynlk Mcdelesi , EFTED, S.3, stanbul 1972, s.64. Muhittin Tu, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya 2001, s.91; Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, Ankara 1994, s.153. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s.35. BOA, MAD. 8470, s.86/1,(29 Cemaziyel-Ahir 1136/ 25 Mart 1724); KS. 56, s.181/1, (H.1176 / M. 1762-63); BOA, MAD. 3999, s.172, (16 evvl 1146 / 22 Mart 1734).

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 21

tap kabul edilmekle birlikte21 , menzilhnelerin dzenli ve srekli hizmet vermeleri hususu, kdlar bata olmak zere, ayn ve ahlinin uhdesine havale edilmitir. S z konusu zmrenin menzil hizmetleriyle ilgili balc a sorumluluklar, kazlarnda bulunan menzilhnelerin hizmete almasna ynelik olarak ger ekletirilmesi gereken tm aktivitelerin yerinde, zamannda, ilgili kanunlar dorultusunda ve eksiksiz olarak gerekletirilmesi eklinde zetlenebilir22 . Bu dorultuda nc elikli grevlerinin iten anlayan, gvenilir menzilc iler atamak ve menzilhnenin ihtiya larnn karlanmasna nezaret veya yardm etmeleri gerektii anlalmaktadr23 . Yine menzilcilerin yeterli sayda beygir tedarik edebilmeleri ve menzilhnenin ihtiyalar iin gerekli olan parann temin edilmesi de kaz halkna ait bir mkellefiyettir24 . Genellikle her kaz ahlisi kendi menzilhnesine nizam vermekle mkellef iken, baz menzilhnelere nizam verilmesi hususunda birden fazla kaz ahlisinin sorumlu tutulduu grlmektedir25 . Bu ekilde nizam verilen blgelerdeki menzilci tayinlerinin de, nizam vermekle mkellef olan tm kaz ahlisinin katlm ve ittifaklaryla ger ekletirildii anlalmaktadr26 . 2. Kdlar Kd, Osmanl Devletinde kaz ve adl yetkiye sahip olan grevliler i in kullanlan bir kavramdr27 . Osmanl adliye tekiltnn asl unsuru olan kdlar, bulunduklar yerin hem hkimi, hem belediye bakan, hem de halkn her konuda mrac aat edebilecei bir makamdr28 . Beylerbeyi ve sancakbeylerinin seferler do21 22 23

24 25

26 27 28

MAD. 8492, s.23/1, 53/1, 94/1. KS. 56, s.181/1, (H.1176 / M.1762-63). H.1181 / M.1767 ylnda ana yollar zerinde bulunan tm kazlara gnderilen fermnda memlik-i mahrsemde vki menzilin alel-hsn-i nizm zere amel ve idreleri ayn ve ahlnin uhde-i ihtimamlar olmakdan nai her kaznn ayn ve ahlsi menzilhneye senev brgrler ve kulaozlar in iktiz iden zehir ve levzm- siresini vakt ve zamannda mevcd itdirmek ve be-her sene ibtidsnda Rz- Hzrda cmlenin marifet ve ittifkyla huzur- erda mutemed-i ali kefilleri ahz olunarak muhtrdan olan kr-gzr ve kuvve-i iktidr kimesneleri menzilci nasb ve tayn ve masrif ve imddler temmen ed ve teslim (etmek) menzilhnelerin dzenli ilemesi iin, ayn ve ahlinin ibirlii iinde yukardaki hususlara dikkat etmeleri emredilmitir. Bkz. KS. 59, s.108/1 (23 Safer 1181 / 21 Temmuz 1767); 1189 / 1775 ylnda Anadolunun Sa Kol gzergh zerinde var olan menzilhnelerin idaresi iin gnderilen nizmnmede memlik-i mahrsemde vkimenzilin aled-devam- hsn-i nizm zere amel ve idreleri kazlarnda ayn ve ahllerinin uhde-i ihtimmlarndan olmakdan n her kaznn ayn ve ahlsi menzilhneye senev bagirleri ve kulauzlar in iktiz iden zehir ve levzm- sire ve zmesi vakt- zamannda mevcud ettirilmek ve be-her sene ibtid rz- hzrda cmlenin marifet ve ittifkyla huzur- erde. KS. 62, s.106/1, (22 Cemziyel-hir 1189/ 20 Austos 1775); Yine H.1199 / M.1785 ylnda Hsrevpaa, Bolvadin, Ulukla ve Belen menzilhnelerinin nizamnn bozulmas zerine gnderilen bir fermnda gerek zikrolunan gerekse trik-i caddede vki muhattal- nizm olan menzil-i sirelerinin kadar- kifye brgr ve src ve zehir ve levzm- sireleri marifeti er ve mbir-i mm-ileyh ve cmle ayn ve ahli ittifkyla tedrik ve tekml... yer alan ifadeler ayn ve ahlinin sorumluluklarn aklamaktadr. Bkz. KS. 64, s.133/1, (4 abn 1199/ 12 Haziran 1785); bununla birlikte H.1194 / M.1780 ylna ait bir takrirde Anadolu ve Rum ve iki cniblerinde vki menzil tbi olduu kazlarn ayn ve ahlleri hsn-i nizm zere idre etmek urtundan eklinde yer alan ifadeler, menzilhnelerin idaresinin ayn ve ahlinin sorumluluunda olduunu gstermektedir. Bkz. BOA, Cevdet Nafia (C.NF.) 2239, s.2, (17 Cemziyel-evvel 1194 / 21 Mays 1780); Altunan, Menzilhneler , s.914. zkaya, Menzilhne Sorunu , s.348. Mesela; Anadolu Sol Kol zerinde bulunan Sonisa Menzilhnesine mbair tarafndan nizam verilmesi esnasnda Sonisa, Tabad, Karayaka ve ran ahlilerinin birlikte ve tmyle nezre balandklar grlmektedir. BOA, MAD. 3999, s.172, (16 evvl 1146 / 22 Mart 1734). BOA, MAD. 10492, s.490. Midhat Sertolu, Tarih Lgat, stanbul, 1986, s.166. Osmanl Kads ile ilgili olarak Bkz. Eblul Mardin, Kad , A, C. VI, Eskiehir 1997, s.42-46; Halil nalck, Mahkeme. , A, C.VII, Eskiehir 1997, s.146-151; lber Ortayl, Osmanl Kadsnn Tara Ynetimindeki Rol zerine, Amme dare Dergisi, IX/1, 1976, s.95-107, lber Ortayl, Osmanl Kads-Tarihi Temeli ve Yarg Grevi , ASBFD, C. XXX, S.1-4 (Ay-

22 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

laysyla idar blgelerinde bulunamamalar kdy idar anlamda nemli bir noktaya tamtr29 . Kazlarn en byk adl yetkilisi olan kd, bir ok bakmdan da sanc akbeyinden daha geni bir otoriteye sahiptir30 . Yukarda bahsedilen yetki ve sorumluluklar er evesinde kdlarn kendi idar blgelerinde bulunan menziller (asker, haberleme, hac ve dier menziller) ile ilgili bir takm grev, sorumluluk ve yetkilerinin olduu bilinmektedir31 . Bunlardan menzilhnelerle alakal ksmn, menzilcilerin atanmalarna nezaret etmek ve menzilcilerle ahli arasnda yaplan szlemeleri kayt altna almak eklinde zetlemek mmkndr32 . Kdlarn menzilc iler hakkndaki raporlar, bunlarn azilleri iin olduka etkili bir gerek e oluturmaktadr. Bu a dan bakldnda kdlarn, yerel manada, menzilhneleri denetimleri altnda tuttuklar sylenebilir33 . Menzilciler ile ahli arasnda, kan anlamazlklar, byk l de, kdlarn marifetleriyle zme kavuturulmaktadr34 . Yine kaz ahlisi tarafndan menzilc ilere taahht edilen demelerin tutar ile bunlarn ne zaman ve ne ekilde yaplac a gibi hususlar da kdlar tarafndan kayt altna alnmaktadr. Hukuk olarak da bu hususlarn devlet merkezinin gr ve oluruna sunulmasna gerek bulunmamaktadr. Haliyle bahsedilen durumlarla ilgili bir anlamazlk olduunda da, kdnn marifetiyle ve menzilhnenin bulunduu yerde olmak artyla, yerel manada zm retilmesi gerekmektedir. Yine menzilhnelerin sevk ve idaresi ile ilgili olarak blgesel sorun ve anlamazlklar meydana gelmi ise bunun zme kavuturulmas hususunda, eer tersine bir hkm yok ise, kaz mahkemelerine salahiyet verilmitir. Nitekim bu yetkinin, daha nc eden gnderilen fermnlar vastasyla, kdlara peinen devredildii anlalmaktadr35 . Yine mterek olarak bir menzilhneyi idare edenlerin irket akitlerinin dzenlenmesi ve bu akitlerin bozulmasna bal olarak meydana gelen anlamazlklarn dava edilmesi ya da anlatklar konularn hc c ete balanmas bata olmak zere, kdlarn menzilhnelerle ilgili bir ok hususa mdahil olduklar grlmektedir36 .

29

30 31 32

33 34 35 36

r Bask), s.117-1128; Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve ctima Tarihi 1453-1559, C. II, stanbul 1979, s.96-102; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1984, s.83-125; Bayram rekli, Osmanl Tara Tekilatnda Grevliler , Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya 2002, s.712; lhan Yerlikaya, Tanzimattan nce Osmanl Devletinde Belediye Hizmetleri , Osmanl, C.VI, Ankara 1999, s.131-132; Aladdin Akz- Doan Yrk, XVI. Yzylda Aksaray Sancandaki Tara Grevlileri , Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S.14, Konya 2003, s.123. zer Ergen, Osmanl Kent Tarihiliine Katk: XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf, Ankara 1995s.83. nalck, Mahkeme. , s.150; rekli, Grevliler , s.712; Amy Singer, Kadlar, Kullar ve Kudsl Kyller, stanbul 1996, s.37. Ltfi Ger, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hubabattan Alnan Vergiler, stanbul 1964, s.77; Ycel, Desantralizasyon , s.667; Ergen, Ankara ve Konya, s.8. rnek olarak Bkz. KS. 10, s.295/1, (1 Cemziyel-evvel 1071/ 2 Ocak 1661); KS. 12, s.4/1, (1 Cemziyel-evvel 1074 / 1 Aralk 1663), KS. 47, s.26/4, (20 Safer 1129 / 3 ubat 1716); KS. 58, s.30/1, (23 Rebl-ahr 1177 / 26 Mart 1764). BOA, MAD. 9886, s.39/2, (13 Cemziyel-evvel 1112 / 26 Ekim 1700). KS. 11, s.10/2, (21-29 evvl 1071 / 19-27 Haziran 1161). BOA, MAD. 8470, s.304/1, (16 Zil-kade 1139 / 5 Temmuz 1727). KS. 20, s.50/1, (1 abn 1085 / 31 Ekim 1674).

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 23

S istemdeki ilevleri dnldnde kdlarn, kaz leinde, menzilhnelerin birinc i derecede idar mirleri olduklar sylenebilir. Ulaklar menzilhne bulunan bir kazya geldiklerinde, ellerinde bulunan hkmlerin kontrol ve inmt defterlerine kayd iin, ncelikli olarak kdlklara mrac aat etmektedirler37 . Bunun yannda, inm menzil ahkmla r dorultusunda, menzilhnelerden verilen beygirlerin kaytlarnn tutulduu inmt defterleri de ya bizzat kendileri tarafndan dzenlenmekte veya menzilciler tarafndan kaleme alnmaktadr. Anc ak her iki durumda da, sz konusu defterler kdnn kontrollerinden ge mektedir. Yine menzilcilerin hesabnn grlmesi hususundaki yazmalar da kd tarafndan kaleme alnmaktadr38 . Bunlarla birlikte sancak merkezlerindeki kdlar, merkezden gelen emirleri sancaa bal dier kdlklara gndererek39 resm haberlemenin tesis ve temininde de nemli roller stlenmilerdir. Bunlara ilaveten XVII. yzyl sonlarna kadar menzilhnelerin teftilerinin de kdlar tarafndan yapld anlalmaktadr40 . 3. Mbairler Arap a bir szlk olan mbairin kelime anlam, bir ie ba la ya n demektir. Uygulamadaki manas ise, devlete grdrlmesi gereken bir iin yaplmasna memur edilenler hakknda kullanlr genel bir tabir41 eklindedir. Bunlarn resm yolc uluklar esnasndaki giderlerine karlk olarak devlet tarafndan herhangi bir deme yaplmayp, her trl masraflar gittikleri yerlerin tevz defterlerine ge irilmek suretiyle kaz halkna taksim olunmaktadr42 . Mbairlerin menzilhneler ile ilgili icraatlar, kendilerine verilen fermnlardaki hususlar erevesinde, devlet merkezinden belirlenmektedir. Baz mbairlerin gnderilme gayeleri, yalnzca menzilci tayinlerine gzlemci olmaktr43 . Bunun yannda bazlarnn menzilhnelere yeniden nizam vermeleri iin gnderildikleri

37

38

39

40 41 42

43

Colin Heywood, Osmanl Dneminde Via Egnatia: 17. Yzyl Sonu ve 18. Yzyl Banda Sol Koldaki Menzilhneler , Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnatia 1380-1699, (Ed. Elizabeth A Zachariadou), (ev. zden Arkan, Ela Gltekin, Tlin Altnova), stanbul 1999, s.146. Binyzotuz senesi rz- kasmndan otuzdrt senesi rz- hzrna gelince inm fermnyla verdikleri brgrin kad defteridir fermn sadetl sultnm hazretlerinindir, ifadesinden anlald zere namat defterleri kadlar tarafndan dzenlenmekte ve yine onlarn araclyla da merkeze gnderilmekteydi. BOA, Bb- Defteri Mevkft Kalemi (D.MKF.):28344, s.16, (20 Cemaziyel-evvel 1134 / 28 ubat 1722); bunun haricinde rnek olarak Bkz. BOA, D.MKF. 27920, s.11; BOA, D.MKF. 27918, s.1; BOA, D.MKF. 28705, s.12. Ycel, Desantralizasyon , s.665; Burhnettin Hnolu, Osmanl Devletinde Sivil ler , Askeri Tarih Blteni, Yl 12, S.22, ubat 1987, s.16. Hikmet Tongur, Trkiyede Genel Kolluk Tekil ve Grevlerinin Geliimi, Ankara 1946, s.112; XVIII. yzyldan itibaren bu teftiler merkezden gnderilen mbairler tarafndan yaplmaya balanmtr. Halaolu, Menziller, s.155. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 2001, s.700. M.Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.III, s.592; 1162 senesinde Konya Kazasnda dzenlenen tevz defterinde menzil nizmna gelen aaya verilen gnlk zehir 15 kuru ve 3 rub... olarak kaydedilmitir. KS. 57, s.6/1. Anadolu Sa Kol zerinde bulunan menzilhnelere nizam vermee memur olan smail Aa menzilci tayinleri esnasnda hazr bulunduu menzilhnelere ait hccetleri zetledii bir rapor gndermitir. Bu raporlara gre sz konusu mbairin znik, Lefke, St, Hsrevpaa, Eskiehir, Seyyidgazi, Bolvadin, sakl, Akehir, Ilgn, Konya ve Karapnar menzilhnelerine nizam verilmesi esnasnda hazr bulunduu, gzlemledii ve nizam verilmesi esnasnda gndeme gelen nemli hususlar merkeze bildirdii anlalmaktadr. BOA, MAD. 10492, s.485-486, (18 Receb 1138 / 22 Mart 1726).

24 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

ve gerekli durumlarda da g kullanabilecek ekilde yetkilendirildikleri grlmektedir44 . Menzilhnelerin mutad olarak rgtlenmeleri srecinde, ayn, ahli ve kdlarn yan sra, mbairlerin de nizmlarnn ekillenmesi ve uygulanmas hususunda menzil ilerine bir ekilde katldklar grlmektedir. Bunlardan en yaygn olan artk iletilemeyen bir veya birka menzilhneye, kanunlar er evesinde nizam vermek zere mbair/mbairlerin grevlendirilmesi eklindedir. Bu uygulamalar esnasnda, mbairlere ok fazla inisiyatif hakk tannmamakta, yalnzc a, merkez tarafndan retilen zmn operasyonu iin yetki verilmektedir. Anc ak zaman zaman, her bir ana yola birer mbair tayin olunmak suretiyle, ana yol zerinde bulunan tm menzilhnelerin ayn mbair/mbairler tarafndan denetlenerek, gerekli nlemleri almalar hususunda yetkilendirildikleri de grlmektedir. Bu tr durumlarda mbairler hem yetkilerini kullanarak, grevlendirildikleri menzilhnelere yeniden nizam vermekte hem de bu srete edindikleri intibalar merkeze rapor etmektedirler45 . Bunun yannda mbairlerin mevc ut aksaklklar tespit etmek, bunlar merkeze bildirmek ve eer mmknse kdnn ve ahlinin de desteini almak suretiyle, sz konusu sknty yerinde gidermek iin grevlendirildikleri ve gereken her neyse, bunun tasarsn ve icraatn yapabilecek ekilde yetkilendirildikleri de anlalmaktadr46 . B. Menzilhnelerin Hizmet Sreleri levlerinden de anlalaca zere, menzilhne hizmetlerinin zamandan bamsz, yani geceli-gndzl, kesintisiz bir ekilde devam etmesi gerekmektedir. Anc ak menzilhne nizamlarnn, bu sreklilii yalnzca bir yllna programlanabilmektedir. Yine bununla balantl olarak btelerinin geerlilikleri ve menzilc inin/menzilc ilerin grevde kalma sreleri de yalnzc a bir yldr. 1691 ylna kadar menzilhnelerin hizmet verdikleri dnemler, sreleri bir yl amamak kaydyla, sistematik olmayan, tesadf iki tarih arasn kapsamaktadr. Ayrca bahsedilen bu bir yllk dnem, gnein yllk hareketlerinden ziyade, hic r takvime gre hesaplanmaktadr47 . Sz konusu tarihten itibaren menzilhnelere nizam verilme aralklarnn ve bu nizamlarn geerlilik srelerinin, gne takvimine gre, bir yl olmas ve bu bir yllk srenin de standart iki tarih arasn kapsamas hususunda genel bir temayln olutuu anlalmaktadr. Nitekim 1698 yl

44 45

46 47

BOA, MAD. 9920, s.9/2, (13 Safer 1141 / 18 Eyll 1728). Dergh- Muall gedkllerinden Halil Aann Anadolunun Sol Kolu zerinde bulunan Ldik, Sonisa, Niksar, Hacmurad, Tilemse, Karahisar- ark, iran, Karahamza, Kars, Kenid ve Zard menzilhnelerine (BOA, MAD. 10492, s.489490, 8 Receb 1139-24 Ramazn 1139/ 1 Mart 1727- 15 Mays 1727); Dergh- li gedkllerinden Hasan Aann ise Anadolunun Orta Kolu zerinde bulunan znikmid, Sapanca, Hendek, Dzce, Bolu, Gerede, Bayndr, Karacalar, Karacaviran, Tosya, Hachamza, Osmanck, Merzifon, Amasya, Turhal, Tokad, Sivas, Divrii, Kangal, Hasanelebi, Hasanpatrik, Malatya, zoli menzilhnelerine nizam verdii gzlemlenmektedir. BOA, MAD. 10492, s.497-499. BOA, MAD. 8492, s.17/2-18/1, (29 Cemziyel-evvel 1145 / 17 Kasm 1732). Bununla ilgili rnekler hakknda bkz. Cemal etin, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Konya Menzilleri, (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi), Konya 2004, s.120.

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 25

itibaryla da bu temayln kanunlatrld grlmektedir48 . Bu kanuna gre menzilhnelere 6 Mays gnne tekabl eden Rz- Hzrda olmak zere, ylda bir kez nizam verilecektir49 . Bahsedilen tarih standart olmakla birlikte, zaman zaman baz menzilhneler iin dnemin ba 9 Kasma tekabl eden Rz- Kasm50 veya Mart aynn ilk gnlerini iaret eden Evvel-i Mart da olabilmekteydi. Tm bu tarihlerin arasndaki gn saysnn 365 olmas gerekmekteyken, btelerin 364 gn zerinden hesaplandklar grlmektedir51 . Bunun sebebi dnemin ba olarak kabul edilen Rz- Hzr, Rz- Kasm ve Evvel-i Mart gnlerinde menzilc i tayini yaplmak suretiyle menzilhneye nizam verilmekte52 , menzilcilerin greve balama tarihleri ise bir gn sonras kabul edilmektedir. Yani menzilhneye nizam verilen o bir gnlk zaman dilimi bt e hesaplamalarna konu olmamaktadr. S z konusu husus menzilhnelerin yllk nizamlarnn 364 gn geerli olac a anlamna da gelmektedir. 1698 ylndan itibaren sklkla tesadf olunan menzil defterlerindeki verilere gre, menzilhnelerin neredeyse tamamnda dnem balarnn Rz- Hzr olduu anlalmaktadr53 . Bunun yannda Rz- Kasm54 ve Evvel-i Martn55 dnem ba kabul edildii menzilhneler de bulunmaktadr. Ayrc a rast gele iki tarih arasn kapsayan bir dnem aralnn belirlendii de vakidir. Mesela; Karahisar- ark Menzilhnesine nizam vermek hususunda mbair tayin olunan Dergh- li gedkllerinden Mehmed Aa huzurunda yaplan tayin esnasnda menzilc inin grev yapaca dnem 10 Receb 1138 / 14 Mart 1726 tarihi itibaryla a lt a y ta ma mna eklinde tanmlanmtr56 . Herhangi bir sebeple menzilhnenin btesine bir miktar ilave yaplm ya da menzilci deiikliine gidilmi olsa bile, dnemin banda belirlenen ve onaylanan asl nizamlar, dnem sonuna kadar geerliliini korumaktadr. Daha nc esinden oluturulan mevcut btenin menzilhnenin finansmanna yeterli gelmemesi du48 49

50 51 52

53 54

55

56

BOA, MAD. 3169, s.2-3, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). Rz- Hzr ayn zamanda Hdrellez gn yerine kullanlr bir tabirdir. Hdrellez gnmzde kullanlan Gregoryan takvimine gre 6 Maysa tekabl etmektedir. Eskiden kullanlan ve Rmi olarak tabir edilen Jlyen Takviminde ise bu tarih 23 Nisana denk gelmektedir. Halk arasnda yaz mevsiminin balangc olarak kabul gren Rz- Hzr 6 Maysta balayp, 8 Kasmda sona ermektedir. Bu suretle Hzr gnleri toplam 186 gndr. Bu bilgi iin bkz. Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.III, s.59; Ahmet Yaar Ocak, slm-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Kltr, Ankara 1990, s.141. Kasm gn yerine kullanlr bir tabir olup, 9 Kasma tekabl etmektedir. Pakaln, Terimler Szl, C.III, s.59-60; 8 Kasmdan 6 Maysa kadar devam eden Kasm gnleri 179 gndr. Ocak, Hzr, s.141. BOA, D.MKF. 28079. BOA, MAD. 8492, s.175/2, (16 Zil-kade 1146 / 20 Nisan 1734); BOA, MAD. 9943, s.49/2, (7 Safer 1155 / 13 Nisan 1742). BOA, MAD. 3217; BOA, MAD. 4004; BOA, MAD. 10492; BOA, MAD. 3999; BOA, MAD. 10322; BOA, MAD. 4111. Anadolu Sa Koldan ayrlan tali yol zerinde bulunan Aksaray Menzilhnesi ile ilgili kaytlardan anlaldna gre, sz konusu menzilhnenin 1728-1739 yllar arasndaki bteleri, Rz- Kasmdan bir sonrakine olmak zere, birer yllna belirlenmitir. BOA, MAD. 10492, s.101; BOA, MAD. 10322, s.138-140. Mesela Anadolunun Sol Kolundan ayrlan tali yol zerinde bulunan Karye-i Cnbz, Knze, zn, Kabkulu, Zre ve Tiflis menzilhnelerinin 1724-1729 yllar arasndaki bteleri, Evvel-i Marttan geerli olmak zere birer yllk sreleri kapsamaktadr. BOA, MAD. 10492, s.469-480; Sz konusu bilginin bulunduu sayfada ve sonrasnda dier menzilhnelere ait menzilci tayinleriyle ilgili de bilgiler bulunmaktadr. Bu menzilhnelere ait menzilci tayinlerinin de benzer ekilde Hicri Takvime gre ay, alt ay ve bir yl gibi dnemler halinde yapld tespit edilmitir. Bkz. BOA, MAD. 10492, s.493-495.

26 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

rumunda, dnem i inde yeni bir bte daha oluturulmaktadr. Bu durumda yeni bt enin finanse ettii zaman dilimi, dnem sonuna kadar olmak artyla, yalnzca arta kalan sreyi kapsamaktadr57 . C. Menzilhnelerin Maktt Deerlerinin (Btelerinin) Belirlenmesi 1698 ylndan itibaren herhangi bir menzilhnenin hizmet verebilecek duruma getirilmesi iin, ilk olarak yaplmas gereken ilemin, ayn zamanda bt esi de olan, makt deerinin hesaplanmasnn olduu grlmektedir. Menzilhnelerin mal deerlerinin belirlenmesi iin dzenlenen kaytlarda, makt kelimesine ok nadir tesadf olunmakta58 , bunun yerine genellikle b rgr ba h s ve mes rif-i s ire ifadesinin kullanld anlalmaktadr59 . Ancak kelimenin szlk anlam ve Osmanl maliyesindeki kullanmyla ilgili tanmlar dikkate alndnda, makt kelimesinin menzilhnelerin iltizama verilme srecini ve mal yaplarn daha iyi tanmlad dnlmektedir. Makt kelimesi; kesilmi, kesik, deeri kesilmi; pazarlk kabul etmez ve l ile sa tlma yan, gtr gibi anlamlara gelmektedir60 . Osmanl malyesindeki kullanm ekli ise kelime anlamyla balantl olarak, deerini nceden belirlemek ve paza rla t bi olma ma k eklinde zetlenebilir61 . Belgelerde brgr bahas ve mesrif-i sire bal altnda zikredilen rakamlarn, menzilhnelerin mal byklklerini gsterir maktt deerleri olduklar anlalmaktadr. Bunun yannda sz konusu rakamlar, finansmanlar a sndan da, menzilhnelerin ekirdek btelerini oluturmaktadrlar. Bu btelerin iinde hem menzilhnenin finansmann salayacak gelir kaynaklar hem de iltizam yoluyla deruhde eden menzilcilerin yaptklar i karlnda elde edec ekleri kr paylar gizlidir62 . Menzilhneler iin maktt deerlerinin belirlenmesi/hesaplanmas, 1691 ylndan itibaren ortaya km bir uygulama olmakla birlikte 63 , kanunlatrlmas ve muayyen hale gelmesi 1698 yln bulmaktadr64 . Bu iki tarih arasnda kalan (1691 ile 1698 yllar aras) yedi yllk zaman dilimi de yeni sistemin yerlemesi a sndan aray, deneme ve fizibilite srec ini ihtiva etmektedir65 .
57

58

59 60 61 62 63 64 65

Mesela 6 Mays 1716 1717 tarihleri arasnda skdar Menzilhnesinin btesi 23 beygir zerinden hesaplanmtr. Ancak bir yllk dnemin bitmesine 83 gn kalmken bte iin iki beygir daha ilave olunmutur. Sz konusu beygirlerin gnlk malyetleri 48,5 ake kabul edilmek suretiyle, bteye 4.025 ake yani 33,5 kuru ve 5 ake zam olunmutur. BOA, MAD. 4004, s.15; benzer rnekler iin bkz. BOA, MAD. 8470, s.74/1; BOA, MAD. 8492, s.36/2; BOA, MAD. 8470, s.64/1; BOA, MAD. 10492, s.355-356; BOA, Cevdet Dahiliye (C.DH.) 2471, ( 28 Cemziyel-evvel 1122 / 25 Temmuz 1710). Bu kelimeye, 1698 ylnda menzilhnelerin finansman hususunda hazrlanan ve daha sonra kanunlaan telhis suretinde olmak zere, yalnzca bir kez tesadf olunmutur. Sz konusu belgedeki ifade menzili maktn srp eklindedir. BOA, MAD. 3169, s.2/1, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). rnek olarak bkz. BOA, MAD. 8470, s.426/2, (22 Zil-kade 1140/ 30 Haziran 1728); BOA, MAD. 8492, 96/1, (5 Safer 1146/ 18 Temmuz 1733). Develliolu, Lgat, s.576. Ayrntl bilgi iin bkz. Baki akr, Osmanl Sistemi Mukataa (XVI-XVIII. Yzyl), stanbul 2003, s.185-187. BOA, MAD. 3169, s.2/1, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). BOA, MAD. 4034, s.4. BOA, MAD. 3169, s.2/1, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). BOA, MAD. 4034, s.4-50; BOA, MAD. 3858, s.3-93.

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 27

1691 ylndan nce menzilhnelerin ka paraya idare olunaca meselesi, menzilc iyn tayin olunan avrz ve bedel-i nuzl hnelerinden karlanmak artyla, kaz ahlisinin yetki ve sorumluluuna braklmtr. Bahsedilen bu cretin miktarnn belirlenmesi, gnn artlarna ve blgesel imknlara uygun olac ak ekilde, kaz ahlisi ile menzilci arasnda yaplan pazarla tabidir66 . Eer belirlenen bu c ret menzilhneyi finanse etmeye yeterli gelmez ve bu hususta menzilc inin bir kusurunun bulunmadna da kanaat getirilirse, cretin artrld yeni bir szleme oluturulmaktadr. Bu tr durumlarda kaznn avrz ve nuzl hnelerinin bir ksmna veya tamamna, eksik kalan ksmn tamamlanmas iin, ilave tevzat yaplmaktadr67 . Bunun yannda, menzilci tayini ile ilgili sre tamamlanm olsa bile, daha sonradan gelerek dk fiyat teklifi ile menzilcilie talip olan birilerinin bulunmas ve ahlinin de bunlara destek vermesi durumunda, umumun faydas i in, derhal menzilc i deiikliine gidilebilmektedir68 . 1698 ylndan itibaren menzilhnelerin sevk ve idaresi byk l de devlet merkezinin eline gemitir. Bu husus menzilhnelerde kurumsallamann bir gerei olduu gibi, tek elden nizam verilebilmesi ve kontrollerinin yaplabilmesi iin de bir zarurete dnmtr. Sz konusu tarih itibariyle her birinin konumu, younluu ve sair etkenlere bal olarak, finansman ve idaresi i in asgar giderler balamnda her bir menzilhneye maddi bir deer bi ilmeye balanlmtr69 . Menzilhnelerin maktt deerlerinin hangi daire tarafndan oluturulduu ve onayland malumumuz deildir. Ancak menzilhnelere ait ilemlerin Defterdrla bal bir bro olan Mevkft Kalemi tarafndan takip edildii bilgisinden hareketle, maktt deerlerinin de yine ayn kalem tarafndan oluturulduu sonuc una varabiliriz 70 . Herhangi bir menzilhnenin maktt deerinin oluturulmas, bulunduu yolun konumu ve younluuyla balantl, temsili bir miktar mr beygir takdir edilmesiyle gerekletirilmektedir. Her bir beygir iin 147,5 kuruluk bir maliyet kabul edilmitir. Buna gre menzilhnelere kaydedilen her bir mir beygir, aslnda beslenecek atlarn miktarn belirlemekten ziyade 147,5 kuru ve onun katlarn tanmlamaktadr. Bu husus genel olarak bu ekilde gereklemekle birlikte, istisnalarnn da olduu anlalmaktadr71 .
66

67 68 69 70 71

Genel olarak bu cretler yldan yla artma eilimi gstermekle birlikte, 1 Cemziyel-evvel 1071 / 2 Ocak 1661 tarihinde yaplan bir szlemede Defter-i oldurki Kurd Mehmedin senesi temm olman bin yetmi bir Cemziyel-ul gurresinden bir sene temmna dein ayn- vilyet ve ahli-i memleket marifetiyle tayn olunan elli hneden ellibin aka ve sir hneler ikiyzkrkbin ake imdd eylemek zere Mehmedin kabl eylediinden yzonbin aka noksan olmak zere ceman ikiyzdoksan bin akaya Konyal Ali Bee ibn-i Hseyin der-uhde ve kabl eylemein zikr olunur..., geen ifadelerden anlald ekliyle yaplan bu yeni szleme ile bir yl ncesine gre % 55lik bir indirim sz konusudur. Yani menzilcilere verilen cret her zaman artma eiliminde deildir. rnek iin bkz. zzet Sak, 10 Numaral Konya eriye Sicili (1070-1071 / 1691-1661), Konya 2003, s.465-466, (Belge No: 295/2). s.465-466, (Belge No: 295/2). KS. 24, s.6/1, (1 Safer 1089 / 25 Mart 1678). KS. 37, s.3/1, (10 Cemziyel-evvel 1103/ 29 Ocak 1692). BOA, MAD. 4034, s.4-50; MAD. 3858, s.3-93. BOA, MAD. 8492, s.96-2, (4 Safer 1146 / 17 Temmuz 1733); BOA, MAD. 8492, s.97/1, (22 Safer 1146 / 8 Austos 1733). BOA, MAD. 10322, s.170-171.

28 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

Maktt deerleri menzilhnelerin bir sene iinde olas masraflarnn miktarn ve bu giderlerin hangi gelir kaynaklarndan karlanac an da iaret etmekteydi. Bunun yannda sz konusu rakamlar menzilhneyi istic r veya iltizam yoluyla deruhde eden zel teebbslerin, yani menzilcilerin, bu iten kazanacaklar miktar gstermek a sndan da nemli bir kriterdir72 . D. Menzilci Tayinleri Menzilhnelerin hizmet verebilecek ekilde rgtlenmeleri hususunda bir dier merhale ise, bunlarn idarelerini yklenec ek -deruhde edec ek- kiilere arz edilmeleridir. Menzilhnelerin verecekleri hizmetlerin kalitesi ve sreklilii byk l de, bunlarn ynetimini stlenenlerin ahs hususiyetlerine baldr. Bu sebeple, ulam ve haberlemenin rgtlenmesi a sndan, menzilc i tayinleri olduk a nazik bir sretir. Onlarn iten anlamalar ile gvenilir ve drst kiiliklere sahip olmalar, muhtelif kaynaklardan menzilhneye aktarlan para ve imknlarn, maksimum dzeyde amme hizmetine dntrlmesi anlamna gelmektedir. Menzilc ilerin beceriksiz veya art niyetli olmalar, hem devlete ait nemli ve c il ileri takip eden ulaklarn gidecekleri yerlere zamannda ulaamamalar hem de mr hazinenin ve devlete ait sair gelir kaynaklarnn bo yere harc anmas gibi c iddi olumsuzluklar beraberinde getirmektedir. Bu tr sebeplerden, devlet ynetimi, menzilci nasb ve tayin olunacak kiilerde bulunmas gereken zellikleri belirlemi ve fermnlar vastasyla da, zaman zaman muhataplarna tebli etmitir. lgili belgelerden anlaldna gre, devletin talep ettii ve arzulad menzilc i tipi, mutemed (gvenilir)73 , kr-gzr (bec erikli), kuvve-i iktidar (iktidar sahibi) ve muhtardan (seilmi, gvenilir) kiilerden meydana gelmektedir. Ayrc a tayinler esnasnda menzilhnenin bulunduu kaznn tm ayn ve ahlisinin de ayn isim/isimler zerinde ittifak etmi olmalar gerekmektedir74 . Merkezden gnderilen hkmlerde menzilci tayin olacak kiilerin inanlarna dair bir gnderme yaplmad gibi75 , menzilci tayin olunan gayrimslimlere de tesadf olunmaktadr76 . Yukardaki bilgilerden de anlalaca zere Osmanl ynetimleri menzil hizmetlerinin kaliteli, zamannda ve aksamadan yrtlmesi hususunda kalifiye elamanlarn nemini kavram ve bu hususta da gerekli nlemleri almtr. Yine menzil ilerine talip olacak ve deruhde edecek kiilerin din ve rk zelliklerinden ziyade, liyakat, iktidar ve bec eri gibi ahsi hususiyetlerine nem vermitir. Menzilci tayinleri, 1698 ylna kadar, ayan ve ahlinin ittifak dorultusunda ve kdlarn nezaretinde gerekletirilir, mahkemede hccet edilmek suretiyle de
72 73 74 75 76

BOA, MAD. 3169, s.1-2, (27 evval 1109 /8 Mays 1698). BOA, MAD. 8470, s.86/1, (29 Cemaziyel-Ahir 1136/ 25 Mart 1724). KS. 56, s.181/1, (H.1176 / M. 1762-63). BOA, MAD. 8470, s.86/1,(29 Cemaziyel-Ahir 1136/ 25 Mart 1724); KS. 56, s.181/1, (H.1176 / M. 1762-63) Sema Altunan, XVII.Yzyl Sonlarnda stanbul-Edirne Arasndaki Menziller ve Baz Menzilke Kyler , http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=18&sayi_id=34, (En son 24 Ekim 2009 tarihinde ziyaret edilmitir) s.80.

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 29

resmiyete balanrd. Ancak 1698 ylndan itibaren, menzilhnelerin merkezlemesiyle birlikte, kaznn sorumlu ve yetkili organlar tarafndan yaplan, hc c etlerle de resmiyete balanan menzilci tayinlerinin merkeze bildirilerek, onaynn beklenmesinin kanun haline geldii dnlmektedir. Kdlarn bulunmad kale ve palanga gibi yerlerde ise menzilc i tayinlerinin merkeze arz edilmesinin dizdr veya palanga zabitleri tarafndan yapld grlmektedir77 . Mevkft defterlerinde menzilci tayinleri ile ilgili yzlerce belge bulunmakla birlikte, bu belgelerdeki ifadeler menzilcilerin ahli ile yapm olduu szlemelerin i eriini yanstmamaktadr. Bunlarda yalnzca menzilhnelerin itibar beygir saylar, maktt deerleri, ne ekilde finanse edilec ekleri ve kimler tarafndan idare/deruhde edilec ekleri kaytldr78 . 1698 ylna kadar, menzilci tayinlerini gsterir resm belge olarak, yalnzc a, kazlarda tutulan hc c etlere tesadf edilmektedir. Daha sonraki dnemlerde hem hc c etler arasnda hem de menzil ahkmlarnda menzilci tayinlerini gsterir binlerc e belgeye rastlanmaktadr. Ancak ikincisinde, baz istisnalar hari79 , eski tarihli hc c etlerdeki gibi ayrntl bilgiler bulunmamaktadr. S z konusu tarihe kadar dzenlenmi hccetlerden takip edilebildii kadaryla, kaznn ileri gelenleri, menzilci adaylar ve bu adaylarn kefilleri mahkemeye gelerek kdnn huzurunda ve onun nezaretinde menzilci tayinini gerekletirmektedirler. Bu tayin ilemleri esnasnda nemsenen ve vurgulanmak istenilen hususlar hccet formatyla kayt altna alnarak, resmletirilir ve taraflar arasndaki karlkl taahhtlerin garanti altna alnmas salanrd. Kdlar marifetiyle hazrlanan bu hc c etler, adeta matbu evrak gibi dzenlenmekte olup, zel isimler karldnda, aa yukar hepsinin ayn eyleri ayn ekilde syledikleri grlmektedir. Bu suretle dzenlenen hccetlerde, nc elikle, kaznn nde gelen ve itibarl kiilerinden olup, ahliyi temsil eden ahslarn isimleri kaydedilmektedir. Sz konusu kiiler hukuk adan ahliyi temsil etmektedir. Ardndan ise kar tarafta olan ve kendilerini temsil eden menzilcilerin kimlik ve adres bilgileri yazlrd. Bunlar takiben menzilc i tayininin yaplmasn gerekli klan husus veya hususlar ksaca belirtilirdi. Belgelerden takip edilebildii kadaryla yeni menzilc i tayinini gerektiren durumlarn en sk tesadf olunan; mevcut menzilcilerle yaplan szleme sresinin dolmasdr80 . Bunun yannda menzilcilerin kendi istekleri ile szlemeyi feshetmeleri81 veya vefatlar sebebiyle grevlerinin yarda kalmas82 , kaz ahlisinin menzilcilerden memnun olmamalar netic esinde grevlerinden uzaklatrlmalar83 ve menzilhneyi daha dk fiyatla
77 78 79 80 81 82 83

BOA, MAD. 8470, s.280/1, (21 evvl 1138 / 22 Haziran 1726); BOA, MAD. 8492, s.60/1, (27 evvl 1145 / 12 Nisan 1733). BOA, MAD. 10322, s.14-474; BOA, MAD. 3999, s.4-99. KS. 56, s.1/1, ( 20 Rebl-evvel 1157 / 3 Mays 1744). KS. 13/6-1 (25 evvl 1087 / 7 Aralk 1676). KS. 16/1-2 (24 evvl 1083 / 12 ubat 1673). KS. 48/2-1 (20 Rebl-ahr 1130 / 23 Mart 1718). KS. 58, s.30/1, (23 Rebl-ahr 1177 / 26 Mart 1764).

30 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

idare edecek adaylarn kmas84 gibi hususlar da yeni menzilci tayinlerinin yapld durumlardandr. Hc cetin devamnda genel olarak menzilc ilerin tayin edildikleri zaman dilimi, bu sre ierisinde yapacaklar grevlerin neler olduu ve alac aklar c retin miktar gibi hususlar belirtilirdi. Menzilcilere kefil olan ahslarn da adresleriyle birlikte tek tek kaydedilmesi ve hangi hususlara kefil olduklarnn belirtilmesiyle de menzilci tayinini gsterir resm belge (hc c et) tamamlanm olurdu85 . Genelde menzilcileri yalnzca menzilhnenin tesis olunduu kaz ahlileri tayin etmekteyken, baz blgelerde menzilcilerin birden fazla kaz ahlisinin oy ve ittifaklaryla atandklar grlmektedir86 . Menzilcilerin tayin olunmalar esnasnda, bir yllk hizmet i in belirlenen c ret, menzilhneye tayin olunan avrz hnelerinden tahsil edilemez veya tahsil edilenler belirlenen creti karlamaya yeterli gelmez ise kaznn dier avrz hnelerinden mahsup olunan vergi gelirlerinden de ek demeler yaplabilmekteydi87 . Bahsedilen bu cret, nceden kararlatrlm ve standart bir miktar olmayp, her menzilci tayini esnasnda gnn artlarna ve blgenin yapsna uygunluk gsterecek ekilde deiebilmektedir. Baz durumlarda, belirlenen rakamlar, bir takm sebeplerle, menzilhnenin masraflarn karlamaya yeterli gelmiyordu. Bu gibi durumlarda eski szlemelerin feshedilerek, cretin tekrar belirlendii yeni bir szleme yaplabilmektedir88 . Bunun yannda, nadiren de olsa, gerek tam atamann yapld esnada ve gerekse menzilcilerin grevlerine balamalarn mteakiben, daha dk bir fiyat teklifiyle, yeni talipler kabilmekteydi. Ahlinin de desteini almalar durumunda, eski menzilcilerin szlemeleri fesih olunarak, yeni talipler menzilc i olarak atanabilmekteydi89 . Normal olarak szleme bir yl amayacak ekilde yaplyor olmakla birlikte, o yl iin atanan menzilcinin grevini iyi yapmas halinde bir sonraki sene tekrar atanmas hususunda herhangi bir kstlama bulunmamaktadr90 . Baz kazlarda menzilciliin neredeyse aile meslei haline geldii grlmektedir. Mesela; lk olarak 1700 ylnda Konya Menzilhnesine tayin olunan Hzr avu, her yl yeniden atanmak suretiyle, 1715 ylna kadar bu grevi kesintisiz bir ekilde devam ettir-

84 85

86 87 88 89 90

KS. 37, s.3/1, (10 Cemziyel-hir 1103 / 29 Ocak 1692). KS. 10, s.295/1, (1 Cemziyelevvel 1071 / 2 Ocak1661); KS. 27, s.15/1, (3 Cemziyel-hir 1083 / Eyll 1672); KS. 25, s.6/1; KS. 36, s.3/1, (10 Cemaziyel-evvel 1103 / 29 Ocak 1692); KS. 36, s.5/1, (17 Cemaziyel-evvel 1103 / 06 Ocak 1692); KS. 56, s.1/1, (20 Rebl-evvel 1157 / 3 Mays 1744); KS. 58, s.30/1, (1 Ramazan 1176 / 16 Mart 1763). BOA, MAD. 9920, s.5/1. KS. 24, s.6/1, (1 Safer 1089 / 25 Mart 1678). KS. 24, s.6/1, (1 Safer 1089/ 25 Mart 1678). KS. 37, s.3/1, (10 Cemziyel-evvel 1103 / 29 Ocak 1692). KS. 40, s.4/1, (5 Rebl-evvel 1115/ 29 Temmuz 1703); KS. 41, s.16/1, (2 Muharrem 1115 / 18 Mays 1703); KS. 43, s.278/1, (28 Cemziyel-hir 1119/ 26 Eyll 1707); KS. 45, s.6/1, (22 Rebl-evvel1127/ 28 Mart 1715); KS. 45, s.3/1,(Cemziyel-evvel 1127 / 5 Mays-6 Haziran 1715); 45 Numaral Konya Seriye Sicilinde bulunan hkmler iin ayrca bkz. zzet Sak-Cemal etin, 45 Numaral Konya eriye Sicili (1126-1127 / 1714-1715) (Transkripsiyon ve Dizin), Konya 2008, s.3, 5,6.

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 31

mitir91 . 1715 ylnda ise yerine olu Osman Aa menzilci tayin olunmutur. Anc ak Osman Aa sresinin bitmesine 38 gn kala vefat etmitir92 . Osman Aann kalan sresini tamamlamak i in, merhumun kardei, Hzrn dier olu Abdi menzilci yaplmtr. Bu aamadan sonra tekrar tayin olunan Abdi, 1718 senesine kadar olmak zere, yaklak dnem daha menzilcilik yapmtr. Bu tarihlerde menzilcilie ara vermi grnen Hzr avu, 1723 ylnda bir dier olu es-Seyyid el-Hc Mehmedi de yanna alarak menzilcilie tekrar balamtr93 . Bir sonraki yldan itibaren resm belgelerde Hzr avuun ismi ge memekle birlikte, olu Mehmedin tek bana bu ii yrtt anlalmaktadr. Ancak Hzr avu emekli olmam, bilakis aktif olarak menzilcilik grevine devam etmektedir. Nitekim 1731 ylnda Hzr avuun, s bk Konya menzilcisi sfatyla, Karapnar Menzilhnesini idare ettii grlmektedir94 . Sz konusu yla kadar olu Mehmed de Konya Menzilhnesini idare etmitir. Menzilc ilii meslek haline getiren bu aile, gzlemleyebildiimiz ekliyle, yaklak 30 yl Konya Menzilhnesini ve bir dnem de Karapnar Menzilhnesini idare etmek suretiyle, eyrek asrdan fazla bir sre fiili olarak menzilc ilik yapmtr. Menzilhne bulunmayan kazlarda, doal olarak, menzilc i tayini yaplmas hususunda bir dzenleme bulunmamaktadr. Anc ak baz kaz ahlileri, muhtemel beygir talebi iin ncesinden tedbir almak suretiyle, kendi inisiyatifleri dorultusunda bir takm dzenlemeler yapmaktadrlar. Bunu laykyla yapabilecek kiileri menzilci olarak semekte, bu seim dorultusunda karlkl olarak beklenti ve taahhtlerini de kd huzurunda resmiyete balamaktadrlar. Menzilcilik yapacak kiiye yaplacak demeler de, yeni kaz ahlisinin kendi aralarnda topladklaryla finanse edilmektedir 95 . Menzilcilerin uymalar gereken kurallar ve tbi olduklar nizamlar, gerek menzilci tayinleri esnasnda belirlenen ve gerekse zaman zaman gnderilen fermnlarda belirtilen hususlardan derlenmek suretiyle, maddeler halinde aada gsterilmitir. Bu hususlar ana hatlaryla u maddelerden olumaktadr: Menzilhnenin konumuna ve younluuna gre, menzilhne iin yeterli olac ak sayda uygun ve gl menzil beygirleri tedarik ederek, bakmlarn salamak96 ;

91

92 93

94 95 96

KS. 40, s.4/1, (5 Rebl-evvel1115/ 29 Temmuz 1703); KS. 41, s.16/1, (2 Muharrem 1115 / 18 Mays 1703); KS. 43, s.278/1, (28 Cemziyel-hir1119/ 26 Eyll 1707); KS. 43, s.278-1, (8 Safer 1119 / 11 Mays 1707); KS. 45, s.6/1, (22 Rebl-evvel 1127 / 28 Mart 1715). KS. 48, s.2/1, (20 Rebl-ahr 1130 / 23 Mart 1718). Hzr avuun, olu Mehmedin isminin banda bulanan es-Seyyid lakabn kullanmamas, Hzr ile Mehmedin baba oul olamayacaklar gibi bir pheye yol amakla birlikte, menzilcisi merkum es-Seyyid el-Hc Mehmed ve kefili babas merkum Hzr avu eklindeki kayt Hzr ile Mehmedin baba-oul olduklarn gstermektedir. KS. 50, s.107/2. KS. 52, s.262/1, (23 Zil-hicce 1143/ 29 Haziran 1731). Mesela; muayyen menzil olmayan Siverek Kazasnda ahli 8 kese ake karlnda iki menzilci atamlardr. Bu menzilciler de cretleri mukabilinde ulaklara beygir vereceklerdir. BOA, MAD. 9943, s.88/1, (10 evvl 1155 / 8 Aralk 1742). BOA, MAD. 9920, s.24/1, (28 Cemziyel-evvel 1141 / 30 Aralk 1728).

32 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

Menzilhnenin konumu, younluu ve menzilhnede beslenilen beygir saylar dikkate alnmak suretiyle, yeterli sayda src istihdam etmek97 ; Menzilhnede beslenen beygirlere yeterli gelec ek miktarda yem ve saman temin etmek suretiyle, menzilhnede depolamak; Menzilhnede ikamet etmek Menzilhneyi srekli olarak a k tutmak98 ; Elinde menzil ahkmyla gelen ulaklara, belirtilen sayda beygiri bekletmeden temin etmek99 ; Ulaklarn ellerinde olan ahkmlarda belirtilen ve yine rtbelerine gre belirlenen miktardan fazla menzil beygiri vermemek; Verilen beygir saysyla orantl olarak, ulaklarn yanna yeterli sayda src komak100 ; Baka menzilhnelere ait menzil beygirlerini, kendisinin beygir gndermekle ykml olduu menzilhnelere geirmek suretiyle beygirlerin yorgunluktan telef olmalarna sebebiyet vermemek101 ; nam hkmyle gelen ulaklardan beygir ve src creti talep etmemek102 ; Tarihi gemi ahkmlarla talepte bulunanlara hi bir suretle menzil beygiri vermemek103 . Menzilcilerin tbi olduklar genel nizamlar yukarda belirtildii gibidir. Bunun yannda menzilci tayinleri esnasnda menzilciler ile ahli arasnda ilave bir takm artlar grlmekte ve kayt altna alnmaktadr. Bu tr bilgiler genellikle kdlar tarafndan dzenlenen hc c etlerde kaytl bulunmaktadr. Bu alma esnasnda kullanlan bilgilerin ekseriyetle mevkft defterlerinde kaytl bulunan menzil ahkmlarndan alnm olmas sebebiyle yukarda belirtilen zel artlarn yaygnlklar hakknda kesin hkmler vermek mmkn deildir. Tesadf olunan belgeleri gre kaz ahlileri ile menzilciler arasnda yaplan szlemelerde ilave olunan hususlarn genellikle menzilhneden bir defada talep olunan beygirlerin saylaryla balantl olduklar grlmtr. Mesela; Konya menzilcisi ile ahlinin yrrlkte olan menzil nizamlarna ilave ettikleri madde zet olarak u ekildedir: Menzilhneden bir defada 50 beygir veya daha fazlas talep olunmas durumunda, gerekli olan beygirlerden 50 tanesinin menzilhneden verilmesi, artannn ise ahli tarafndan tedarik edilmesidir104 .

97 98 99 100

101 102 103 104

BOA, MAD. 8470, s.348/1, (12 Ramazn 1139 / 3 Mays 1727). BOA, MAD. 8470, s.200/2-201/1, (27 evvl 1137 / 9 Temmuz 1725). BOA, MAD. 8470, s.320/1, (10 Cemziyel-hir 1139 / 2 ubat 1727). BOA, MAD. 8470, s.320/1, (10 Cemziyel-hir 1139 / 2 ubat 1727); BOA, MAD. 8470, s.358/2, (4 evvl 1139/ 25 Mays 1727). BOA, MAD. 9943, s.135/1 (20 Receb 1146/ 27 Aralk 1733). KS. 46, s.259/1, (9 Ramazn 1125/14 Ekim 1713); BOA, MAD. 8492, s.110/1 (13 Zil-hicce 1146 / 17 Mays 1734). BOA, MAD. 9920, s.135/1, (15 Cemziyel-evvel 1143/ 26 Kasm 1730). Ycel zkaya, 18. Yzylda Osmanl Toplumu, stanbul 2008, s.293.

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 33

E. Beygir Kapasitelerinin Belirlenmesi Menzil nizamlar arasndan, beygir saylar ile ilgili olarak, iki husus ne kmaktadr. Bunlardan ilki maktt deerini ya da dier bir ifadeyle bt esini saptamak i in merkez tarafndan konumu ve beygir alan ulaklarn younluu gibi hususlarla orantl olarak menzilhneye temsili bir miktar beygir takdir olunmasdr105 . kinc isi ise kaz vcuhu ve menzilci arasnda yaplan szlemelere gre, mr tarafndan takdir olunan beygirlere ilaveten, menzilhnede ne kadar menzil beygirinin hazr bulundurulacann yani menzilhnede gerekte ka beygir besleneceinin tespit edilmesidir106 . Aslnda mr tarafndan baz menzilhnelere bu uklu sayda menzil beygiri takdir olunmas107 sebebiyle, bt e hesaplamalar esnasnda rakamsal olarak zikredilen beygirlerin gerekte beslenip-beslenmedii hakknda baz pheler olmakla birlikte, bu dzenlemelerin menzilhnelerde bulunmas gereken asgar beygir saysn iaret ettii sylenebilir. Nitekim menzilhnelerin maktt deerlerini belirten mr beygir saylar, ger ekte menzilhnelerde bulunan ya da bulunmas gereken beygirlerin tam saysn vermemektedir. Mesela 1728-1729 dneminde Gebze Menzilhnesi i in 60 mr beygir takdir edilmitir. Ancak sz konusu dnemde, menzilcinin kendi mlk olanlarla birlikte, Gebze Menzilhnesinde 153 beygirin beslenildii grlmektedir108 . Menzilhnelere takdir olunan menzil beygirlerinin saylar devlet merkezindeki ilgili brolar tarafndan yaplmaktadr. Eer fevkalde bir durum yok ise, menzilhnelere takdir edilen mr beygir saylar yllarca sabit kalmaktadr109 . Anc ak, zellikle seferberlik gibi, olaanst durumlarda menzilhnelerin rahat ilemesi ile ulaklar ve sair grevlilerin beygir sknts yaamamalar iin, mr beygir saylarnn artrld anlalmaktadr110 . Mesela: 1726 ylnda devam eden ran savalar esnasnda, Anadolunun Sol Kolu zerinde hizmet veren menzilhnelere ait mr beygir saylar bir miktar artrlmak suretiyle ortalama 30 rese ykseltilmitir111 . Yine ayn yl Anadolu zerindeki anayollardan Halepe kadar olan S a Kol gzergh zerindeki menzilhnelerde 370, Badata kadar olan Orta Kol gzerghnda 671, Kars ve Beyazide kadar uzanan sol koldaki menzilhnelerde ise 264 beygir bulunmaktadr112 . kinci olarak 1743 ran Seferi esnasnda haberlemenin aksamamas i in arlk Sol Kol zerindeki menzilhnelerde olmak zere, Anadoluda birok menzilhnenin mr beygir saylar bir miktar artrlmtr. Bu
105

106 107 108 109 110 111 112

Menzilhnelerin bte kaytlarnn neredeyse tamamnda, bu trden bilgilere ulamak mmkndr. rnek olarak bkz. BOA, MAD. 3169, s.10-142; BOA, MAD. 3217, s.2-67; BOA, MAD. 4004, s.6-518; BOA, MAD. 10492, s.3-503; BOA, MAD. 10322, s.12-488. BOA, MAD. 10492, s.499. Mesela; Trabzon Menzilhnesinin 1732-36 ve 1737-38 yllarn kapsayan be btesinin de, 12.5 mr beygir zerinden ve 1845,75 kuru olarak hesapland grlmektedir. MAD. 10322, s.440-442. BOA, C.NF. 1842; BOA, MAD. 10492, s.20, (11 Zil-hicce 1141 / 8 Temmuz 1729). BOA, MAD. 4004, 12-443; BOA, MAD. 10492, s.11-467; BOA, MAD. 10322, s.14-474. Sema Altunan, XVIII. yyda Silistre Eyaletinde Haberleme A: Rumeli Sa Kol Menzilleri , OTAM, S. 18, Ankara 2005, s.9. Yusuf Halaolu, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, Ankara 1995, s.167. Yusuf Halaolu, At , DA, C.IV, stanbul 1996, s.30.

34 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

dzenleme ile Anadoluda faaliyet gsteren 55 menzilhnede mevcut beygir saylarna toplam 377,5 res ilave yaplmtr113 . Menzilhnelere takdir olunan beygir saylar ncelikli olarak, makt deerlerinin ve bt elerinin byklklerini gsterir, katsaylardr. Bu sebeple menzilhnelere takdir olunan mr beygir saylar menzilciler114 ile blge ileri gelenlerinin (ayn, ahli ve muhtelif ynetic iler) yakndan ilgilendii hususlardandr. Menzilcilerin bununla ilgili en byk beklentilerinin menzilhnelerini rahatlkla idare edebilecek finansmana sahip olmak veya bu ilerin sonunda elde edecekleri krlarn artrmak olduu sylenebilir. Menzilcilerin beygir saylarnn artrm ile ilgili mer gerekeleri, genellikle menzilhneyi idare edebilecek mal destei salamaya yneliktir. Ancak hangi menzilcinin bu talebinde samimi olduu hangisinin ise daha fazla kr gayesiyle hareket ettiini bilmek mmkn deildir. Blge vc uhunun menzilhnelere takdir olunan beygir saylarnn artrlmas ile ilgili gerekeleri de menzilcilerinkilerle paralellik gstermektedir. Anc ak bunlarn da gerekelerinde samimi olduklar veya daha fazla kr gayesi gden menzilc ilerin hrslarna ortaklk ettikleri tarafmzca malum deildir. Yine devlet merkezindeki ilgili organlar tarafndan sz konusu gerekelerin yukarda belirtilen ekilde sorgulanp-sorgulanmad hakknda da bir ey sylemek mmkn deildir. Menzilhnelere takdir olunan mr beygir saylar ile inm hkmyle verilen beygir miktarlar esas alnmak suretiyle yaplan inceleme neticesinde; herhangi bir menzilhneye mr tarafndan takdir edilen beygirlerin, inm hkm karlnda verilen beygirlerin saysndan bile az olduu anlalmtr115 . Merkezden gnderilen fermnlarda da rakam belirtmeksizin, yalnzca kifayet miktar yarar ve tuana menzil beygirinin beslenmesi emredilmektedir116 . Bu verilerden hareketle, devlet merkezi tarafndan takdir olunan beygirlerin temsili olduu, gerekte menzilhnelerde beslenilen beygirlerin saylarnn menzilciler ile ahlinin ortak kararlar netic esinde belirlendii sylenebilir. Bu dorultuda devlet merkezinden, menzilhnelerde ka beygir beslenecei hususuna ok fazla mdahale edilmedii de yukarda belirtilen hususlara ilave olunabilir. Anc ak zaman zaman zellikle yeni a lan menzilhnelerde, temsili olarak takdir olunan beygirlere ilaveten, ger ekte ka ar adet menzil beygirinin beslenmesi gerektii hususunda, devlet merkez tarafndan mdahaleler yapld grlmektedir. Mesela: 1718-1719 yllar arasnda Hasanelebi, Hasanpatrik, Malatya ve zoli menzilhnelerinde mr tarafndan temsili olarak tayin olunan 15er res beygire ilave olarak her bir menzilhnede 50er adet menzil beygirinin beslenmesi hususunda fermn sdr olmutur117 .
113 114 115 116 117

BOA, D.MKF. 28353, s.22-23, (11 Rebl-evvel1160 / 23 Mart 1747). BOA, MAD. 8492, s.36/ 2, (21 Cemziyel-hir 1145 / 9 Aralk 1732). Cemal etin, XVIII. Yzylda orum Menzilhneleri , Uluslar aras Osmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu (Bildiriler 23-25 Kasm 2007), C.III, orum 2008, s.1583-1584. BOA, MAD. 8470, s.71/2 (29 Zil-kade 1136 / 19 Austos 1724); BOA, MAD. 9920, s.24/1, ( 28 Cemziyel-evvel 1141 / 30 Aralk 1728). BOA, MAD. 10492, s.499.

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 35

SONU Osmanl Devletinde menzilhnelerin hizmet verebilmeleri, her yl dnem balarnda tekrarlanan bir srecin varlna baldr. Bu sre maktt deerlerinin takdir edilmesi, menzilcilerin atanmas, beslenecek beygir saylarnn belirlenmesi ve menzilci tayinleri esnasnda, blgesel zelliklere gre baz zel hususlarn ortaya konulmas gibi bir dizi ic raat i inde barndrmaktadr. S z konusu srec in oluumu ve takibi ile ilgili gnderilen fermnlardan, menzilhnelerin sevk ve idaresinden ayn, ahli ve kdlarn birinci derecede sorumlu olduklar anlalmaktadr. Yine zaman zaman zellikle bu i iin grevlendirilen mbairlerin de, yerine gre gzlemci yerine gre ise mdahil olmak suretiyle, menzilhnelere nizam verilmesi hususuna katldklar grlmektedir. Menzilhnelerin kesintisiz olarak hizmet vermeleri bir yllna programlanabilmektedir. 1691 ylna kadar menzilhnelerin hizmet verdikleri dnemler, sreleri hic r olarak bir yl amamak kaydyla, tesadf iki tarih arasn kapsamaktadr. 1691 ylndan itibaren menzilhnelere nizam verilme aralklarnn ve bu nizamlarn geerlilik srelerinin, gne takvimine gre, bir yl olmas ve bunlarn balang tarihinin de Rz- Hzr, Rz- Kasm ve Evvel-i Mart olmas hususunda genel bir temayln olutuu ve nihayetinde kanunlat anlalmaktadr. Belgelerde brgr bahs ve mesrif-i sire olarak zikredilen maktt deerleri, menzilhnelerin piyasaya arzn, yani zel teebbsler tarafndan talep grmesini, salamak amac yla, devletin ilgili organlar tarafndan titizlikle hazrlanan ve standarda balanan mal paketlerdir. Sz konusu paketler hem zel teebbslerin ilgisini ekecek kadar cazip, hem de devletin menfaatlerini koruyacak kadar c imri olmaldr. Bu sebeple menzilhnelerin hizmet verebilmeleri ve hizmet altyapsnn zel teebbslere devr edilebilmesi hususundaki en nemli merhalenin menzilhnelerin maktat deerlerinin hesaplanmas sreci olduu dnlmektedir. Menzilhneler genellikle aynlarla birlikte kaz ahlisinin, kendi i lerinden se tikleri sivil halktan olmak zere bir veya birka kii tarafndan idare edilmektedir. S z konusu kiilere menzilci ad verilmekte olup, bunlarn greve balayabilmeleri ya da grevde kalabilmeleri, menzilc iliklerinin merkez tarafndan onaylanmasna baldr. Yaptklar i tamamen profesyonel olup, bu i karlnda bir miktar kr salamaktadrlar. Bunun yannda istisna olmak zere baz menzilhnelerin kaz ahlisinin kamusal kiiliine veya resm grevlilere deruhde olunduklar grlmektedir. Menzilhnelerin rgtlenmesi asndan nemli aamalardan birisi de, menzilhnelere bulunduklar yol hattnn ulak younluuna mnasip sayda beygir takdir edilmesidir. Bu sayede resm ulam ve iletiime hem ivme hem de sreklilik kazandrlmaktadr.

36 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5

KAYNAKA
1.ARV KAYNAKLARI A-Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) -B b- Defteri Mevkft Kalemi (D.MKF.):27918, 27920, 28079, 28344, 28705, -Cevdet Dhiliye (C.DH.): 2471. -Cevdet Nafia (C.NF.): 2239. -Ka mil Kepeci (KK.): 2555. -Ma lyeden Mdevver (MAD.): MAD. 3169, 3217, 3858, 3999, 4004, 4111, 8470, 8492, 9886, 9920, 9943, 10322. B-Konya Mevlana Mzesi -Konya eriye Sicilleri (KS.): 10, 11, 12, 13, 16, 20, 24, 25, 27, 36, 37, 40, 41, 43, 45, 46, 47,48, 50, 52, 56, 57, 58, 59, 62, 64 C. Sleymaniye Ktphanesi -Redif Asker Tlimatnmesi, Trke Yazmalar, Hsrev Paa Ksm, nr. 813/4. 2.YAYINLANMI BELGE, ARATIRMA VE NCELEMELER -AKDA, Mustafa, Trk iyenin ktisad ve ctima Ta rihi 1453-1559, C. II, stanbul 1979, s.96-102. -AKZ, Aladdin-Doan Yrk, XVI. Yzylda Aksaray Sancandaki Tara Grevlileri, Trk iya t Aratrmalar Dergisi, S.14, Konya 2003, s. 107-132. -ALTUNAN, Sema,Osmanl Devletinde Haberleme A: Menzilhneler, Trkler, C. X, Ankara 2002, s. 913-919. __________, XVIII. yyda Silistre Eyaletinde Haberleme A: Rumeli Sa Kol Menzilleri, OTAM, S. 18, Ankara 2005, s.1-20. __________, XVII.Yzyl Sonlarnda stanbul-Edirne Arasndaki Menziller ve Baz Menzilke Kyler, http://dergiler.ankara.edu.tr/detail.php?id=18&sayi_id=34, (En son 24 Ekim 2009 tarihinde ziyaret edilmitir). -BLOCH, Marc, Feodal Toplum, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara 2005. -BURNABY, Frederick, At Srtnda Anadolu, (ev. Meral Gaspral), stanbul 2007. -ADIRCI, Musa, Ta nzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s.35. -AKIR, Baki Osmanl Sistemi Mukataa (XVI-XVIII. Yzyl), stanbul 2003. -ETN, Cemal, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Konya Menzilleri, (Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi), Konya 2004. _____________, XVIII. Yzylda orum Menzilhneleri, Uluslar aras Osmanldan Cumhuriyete orum Sempozyumu (Bildiriler 23-25 Kasm 2007), C.III, orum 2008, s. 1573-1593. _____________, Menzilhnelerin Mtemilatlarna ve Tefrilerine Dair Bir Takm Gzlemler, Seluk niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, S.22, Konya 2009, s.43-59. -DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trk e Ansiklopedik Lgat, Ankara 2001. -EBLUL MARDN, Kad, A, C. VI, Eskiehir 1997, s.42-46. -ERGEN, zer, Osmanl Klsik Dnemindeki Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler, Osmanl Ara trmalar (The Journal of Otoman Studies), C.III, stanbul 1982, s.105-118. _____________, Osmanl Kent Tarihiliine Katk: XVI. Yzylda Ankara ve Konya, Ankara Enstits Vakf, Ankara 1995. _____________, Osmanl ehirlerindeki Ynetim Kurumlarnn Nitelii zerinde Baz Dnceler, VIII. Trk Ta rih Kongresi Ankara 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1981, C.II, s. 1265-1274. -GER, Ltfi, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat Meselesi ve Hubabattan Alna n Vergiler, stanbul 1964. -HALAOLU, Yusuf, Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller), Ankara 2002.

3/5 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 37

_____________,XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, Ankara 1995. _____________, At, DA, C.IV, stanbul 1996, s.30. -HEYWOOD, Colin J., The Ottoman Menzilhne and Ulak System in Rumeli in the Eighteenth Centruy, Socia l And Economic History of Turk ey (1071-1920), (Birinci Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ek onomik Tarihi Kongresi Teblileri, Jully 11-13, 1977), Ankara 1980, s. 179-186. _____________, Osmanl Dneminde Via Egnatia: 17. Yzyl Sonu ve 18. Yzyl Banda Sol Koldaki Menzilhneler, Sol Kol Osmanl Egemenliinde Via Egnatia 1380-1699, (Ed. Elizabeth A Zachariadou), (ev. zden Arkan, Ela Gltekin, Tlin Altnova), stanbul 1999, s. 138-160. _____________, Two Firmans of Mustaf II On The Reorganization of the Ottoman Courier System (1108/1696), Acta Orientallia Academiae Scientiarum Hungarcae, Vol. 54, No. 4, Budapest 2001, s. 485-496. -HNOLU, Burhnettin Osmanl Devletinde Sivil ler, Askeri Tarih Blteni, Yl 12, S.22, ubat 1987, s.15-40. -LGREL, Mcteba, Balkesirde ynlk Mcdelesi, EFTED, S.3, stanbul 1972, s.64. -NALCIK, Halil, Osmanl Metrolojisine Giri, (ev. Eref Bengi zbilen), Trk Dnyas Aratrma lar, S. 73, stanbul 1991, s. 21-49. _____________,Mahkeme., A, C.VII, Eskiehir 1997, s.146-151. _____________, Devlet-i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I, stanbul 2009. -LTF PAA, Asfnme, stanbul 1326. -OCAK, Ahmet Yaar, sl m-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Kltr, Ankara 1990. -ORTAYLI, lber, Osmanl Kadsnn Tara Ynetimindeki Rol zerine, Amme dare Dergisi, IX/1, 1976, s.95-107. _____________, Osmanl Kads-Tarihi Temeli ve Yarg Grevi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fa kltesi Dergisi, C. XXX, S.1-4 (Ayr Bask), s.117-1128. -ZCAN, Mert, Osmanl Devleti Tarihinde ynlk Dnemi, Osmanl, C.VI, Ankara 1999, s.174. -ZKAYA, Ycel, XVIII. Yzylda Menzilhne Sorunu, DTCFD, XXVIII/3-4, Ankara 1977, s.339-367. _____________, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, Ankara 1994. _____________, 18. Yzylda Osmanl Toplumu, stanbul 2008. -PAKALIN, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.I-III, stanbul 1993. -SAK, zzet, 10 Numa ral Konya eriye Sicili (1070-1071 / 1691-1661), Konya 2003. -SAK, zzet -Cemal etin, 45 Numaral Konya eriye Sicili (1126-1127 / 1714-1715) (Transkripsiyon ve Dizin), Konya 2008. -SCHIFFER, Reinhold, British Travellers in 19th Century Turkey, Amsterdam-Atlanta 1999. -SERTOLU, Midhat, Ta rih Lgat, stanbul, 1986. -SNGER, Amy, Ka dlar, Kullar ve Kudsl Kyller, stanbul 1996. -TONGUR, Hikmet, Trk iyede Genel Kolluk Tekil ve Grevlerinin Geliimi, Ankara 1946, -TU, Muhittin, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya 2001. -ULUAY, aatay 18. ve 19 Yzyllarda Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri, stanbul 1955. -UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1984. -REKL, Bayram, Osmanl Tara Tekilatnda Grevliler, Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Konya 2002, s. 707-718. -YAZICI, Nesimi, Osmanl Haberleme Kurumu, Osma nl, C.III, Ankara 1999, s.619-629. -YERLKAYA, lhan, Tanzimattan nce Osmanl Devletinde Belediye Hizmetleri, Osmanl, C.VI, Ankara 1999, s.130-144. -YCEL Yaar, Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Gzlemler, Belleten, XXXVIII/152, Ankara 1974, s. 657-708.

38 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 3/5