KURTULU SAVAINDA MUSTAFA KEMAL VE VAHDETTN ENGN BERBER

BRNC BASKI 1997 NDEKLER nsz Ksaltmalar Giri I. Gerei Yakalamak II. Mondros'tan Samsun'a III. Samsun'dan Zafer'e IV. Zafer'den Sonra V. Vahdettin'in Kiilii zerine Sonu Bibliyografya Szlk NSZ Elinizdeki kitapk gerekte, 1989 yl banda bir makale olarak kaleme alnmt. Mustafa Kemal aleyhindeki baz iddialar yantlayan ieriinden tr almann, Atatrk Dil, Tarih ve Kltr Yksek Kurumu'na bal, Atatrk Aratrma Merkezi Bakanlnn, ayda bir dzenli olarak karmakta olduu dergisinde (Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi) yaymlanabileceini dnen yazar, yanldn anlamakta gecikmedi. Ad geen merkeze, birka kez iadeli taahhtl olarak postalam olmamza ramen, telefonla aradmzda srarla, makalenin ellerine gememi olduunu sylyordu. Bunun zerine, Hocam Prof. Dr. Ergn Aybars tarafndan elden gtrldnden olsa gerek, teslim alnmak zorunda kalnan makalenin, dergide neden yer bulamadn, bir yl sonra tesadfen karlatm merkezin gerekte tarihi olmayan sayn mdr, "Biz bunlar her gn sylyoruz" diyerek aklayvermiti. Bu yaklam, Atatrk'n adn tayanlarda dahil olmak zere tm kurumlarn, politik tercihleriyle insanlar tarafndan ynetildii gereini bize bir kez daha hatrlatmt. Yakn gemite yaptmz bir sohbet esnasnda sz ettiim almayla, Ayra Yaynevi'nin ilgilenmesi, yllardr dosyasnda tozlanan metni yeniden elime almama vesile oldu. Baz dzeltmeler ve eklemelerle makaleyi kitaba dntrdm. Ayra Yaynevi'ne, bilgisayar yazmna yardmc olan arkadam Mehmet Ali Demirba'a ve baslmasnda emei geenlere teekkr bor bilirim. Engin BERBER zmir, 7.Temmuz. 1996

Ksaltmalar ATASE bkz. B.y.y. ev. Ds. Fhr. H.T.V.D. K. Y.t.y. Yay .haz. Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Arivi. Baknz. Basld yer yok. eviren. . Dosya. Fihrist. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi. Klasr. Yayn tarihi yok. Yayna hazrlayan.

GR Trk Ulusal Kurtulu Sava'nn kazanlmasnda asker, aa, eraf, din adam, aydn, kyl ve memurlarn katklarnn olduu bilinmektedir. Ancak, birey olarak dnldnde, bu insanlar iinde onur paynn, savan lideri Mustafa Kemal'e ait olduu phe gtrmez bir gerektir. Ne var ki, saltanat ve hilafete yaknlk duyan baz kalemlerin ileri srdkleri; ulusal kurtulu sava balatmak iin Mustafa Kemal Paa'y, Vahdettin'in Anadolu'ya gnderdii, bu amala kendisine ok geni yetkileri ieren bir hatt- hmayun verdii ve savan kazanlmas iin O'na byk miktarda para salad vb. iddialarla bu gerek grmezlikten gelinmekte, "Sultan Vahdettin olmasayd, ulusal kurtulu savann da olamayaca" havas yaratlmak istenmektedir. Tespit edebildiimiz kadaryla ilk kez, Kadir Msrolu tarafndan inceleme eser dzeyinde ortaya atlan bu iddialar 1, bir sre sonra Necip Fazl Ksakrek tarafndan da desteklenmitir 2. Amacmz; bu iddialar kronoloji iinde yantlarken, Vahdettin'in Anadolu'da yeermeye balayan ulusal hareketi Mustafa Kemal Paa'dan yoksun brakarak, kertmeyi planlayan bir giriimini de aklamaktr.

l. GERE YAKALAMAK Yerli ve yabanc birok sosyalbilimci ve tarihi, tarihin ne olduu konusundaki dncelerini aklamakta ve tanmlar yapmaktadr. Bu tanmlarn, tanmlayclarn dnya gr, yaadklar tarihi dnem vb. etkenlere bal olarak deiiklikler gstermesi doaldr. Amacmz, ne bu deiik tanmlar ne de bizce tarihin ne olduunu aklamaktr. Bizi bu aamada ilgilendiren, "tarih nasl yazlmal" sorusuna verilecek yanttr. zbaran'n "gerek kaynak (ana kaynak/ilk elden kaynak) ilenmemi materyaldir... ve tarih aratrcs gznde ok daha fazla deeri olandr. kinci elden kaynak ise, bir veya birka arac ile ulatndan haliyle ikinci sradadr-" 3

cmlesinden anlalaca zere, tarih yazmnda belge kullanm, gemii daha doru kurgulamamza yardm ettii iin son derece nemlidir. Mustafa Kemal 1931 ylnda, Trk Tarih Kurumu Bakan Tevfik Byklolu'na yazd bir mektupta, "Tarih yazmak iin tutulan yolun mantki ve bilhassa ilmi olmas arttr. Bu mnasebetle yksek heyetinizin reisi bulunan zat- alinize hatrlatrm ki yeni dnya ufuklarna aacanz yeni tarih semasnda dikkatli olunuz. Summe-i-tedarik bir eser vcuda getirerek ferdasnda nadim olmaktansa hibir eser vcuda getirmemek, aczini itiraf etmek evladr. lim sahasnda vesveseli olmak, miskin messeselerin mezunlarna inanmaktan evladr. " 4 derken, tarih yazclnda bilimsel yntemlerin kullanlmasna verdii nemi dile getirmekteydi. Vahdettin'in "vatan haini" olmadn vurgulayan Msrolu ve Ksakrek'in almalarnda 5 bilimsel kriterlere uymadklar, bazlarn ele alp yantlayacamz iddialarnn, onlar' ulamak istedikleri sonulara gtrecek salam kantlara dayanmad grlmektedir. Belgeleyebildikleri tek iddia, Mustafa Kemal'e Anadolu'ya gelii srasnda verilen 25.000 liraya ait bir makbuzdur. Bu belgeyi suyunu", karrcasna kullanan Ksakrek'in, tarih yazclnda belgelerin tad nemi en az bizim kadar iyi bildii dncesindeyiz. Kitabnda sz konusu parann 1967 ylndaki karln bulmak iin uzun uzadya hesaplamalara girimekten kendini alkoyamamas ve iddiasn belgeye dayandrmann verdii doyumdan olsa gerek, bu paraya sanki grmcesine Vahdettin'in zel kasasndan kard "en az 30 bin liray" da ekleyivermesi, dncemizin haklln kantlarken, bu belgesiz atlganlk Ksakrek'i Uzunarl'nn "...tek ve zayf vesikalar ve ihtimaller zerinde kat' hkmler vermek sureti ile vakay tespit etmee almak da ok zararldr bu son tarzda gya vesikalar gstererek yrtlen bir sr mtalaalarn ve bu tarzda yazlan eserlerin ne kadar rk olduu grlmtr. Bu tek ve zayf vesika ve ihtimalli mtalaalarla tarih yazmak eski tarihlerde yazlm olan tarihlerden daha ziyade vakay iinden klmaz bir hale getiren sakim bir usldr...6 eklinde ifade ettii hataya dmektedir. ddialarn belgelerle destekleyemediklerinin farknda olan Msrolu-Ksakrek ikilisinin an kullanmna yneldikleri grlmektedir. Bir kimsenin kendi bandan geen ya da kendi dneminde ortaya kan olay ve olgular gzlemlerine, bilgilerine dayanarak anlatt bir yaz tr olan an, tarih yazclnda sk sk bavurulan bir kaynaktr. Ancak, anlarn yazan kiilerin grdklerini ve bildiklerini tm akl ile yazmas gerekirken, genellikle bu kurala uymadklar, sadece kendi holarna gidenleri anlattklar da bir gerektir. stelik bu; gnle, belgelere dayanmayan ve yaamlar olayn zerinden uzun bir zaman dilimi getikten sonra kaleme alnm anlarn kaynak olarak deerleri de azalmaktadr.7 Bu nedenle adalar ile karlatrmadan anlar kullanmak veya belgelerle desteklemeksizin sadece onlara dayanarak tarih yazmann son derece sakncal olduu ortada iken, Msrolu ve Ksakrek'in yalnz iddialarn destekler nitelikteki anlar kullandklar, karlatrma yapma gerei duymadklar grlmektedir.8

Kitabna, iindekiler, dipnot, bibliyografya ve dizin gibi bilimsel yazcln gerektirdiklerini koyma gerei duymayan Ksakrek, Mustafa Kemal ile anlamazlklar olduu iindir ki, sadece Kazm Karabekir'in anlarn kullanm, stelik sonraki blmlerde rnekleyeceimiz zere, arptmaktan da geri kalmamtr. Msrolu'nun ise, Akin'in "...gazetecilerin yal bal kimseleri konuturarak ortaya kardklar anlarn kaynak deeri nispeten zayftr" dedikten sonra zellikle belirttii, Hsamettin Ertrk'n, ki Devrin Perde Arkas kitabn9 sk sk kullanrken, Ali Fuat Cebesoy ve Rauf Orbay'n anlarn, vd. adalarn grmezlikten gelii aklanr gibi deildir. Ayn yazar "Kurtulu Savann gerek yzn rten al, aradan elli yla yakn bir zaman gemi olmasna ramen hl bir trl kaldrlamamtr"10 demektedir ama, Vahdettin'e vatan haini damgasnn vurulmasna neden olan ve bazlarnn zerinde imzasnn da bulunduu szn edeceimiz belgeleri reddetmekte, Ksakrek'in yapaca gibi "ngilizler yznden", "Damat Ferit'in oyunu", "Anadolu hareketine zaman kazandrmak iin" vb. gerekeler arkasna snmaktadr. Tarihsel gerei ancak bilimsel yntem ve yaklamlar kullanarak yakalamann gereine yrekten inanarak, Mustafa Kemal'in tarih yazm konusundaki szlerini anmsatmak istiyoruz "Tarih yazmak tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan, yapana sadk kalmazsa deimeyen hakikat insan artacak bir hal alr."11 II. MONDROS'TAN SAMSUN'A Birinci Dnya Sava'na Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan'n oluturduu ttifak Bloku yannda katlan Osmanl Devleti'nin durumu, 1918 ylna gelindiinde pek i ac deildi. 1911 ylndan beri srekli savamakta .olan Osmanl Devleti son byk savata insan ve malzeme kaynaklarnn ounu tketmek zorunda kalm, devletin temel dayana olan Anadolu, sosyal ve ekonomik adan kmt. Aktif igcnn askerlik hizmetine koulmas nedeniyle retim dm, fiyatlar alabildiine ykselmi, yoksulluk artmt. Ekonomik knt, sosyal knty de beraberinde getirmi, ordudan kaan askerlerin gruplar halinde soygun, talan vb. sular ilemesi nedeniyle devlet otoritesi kalmamt. Bu ksa deerlendirmeyi yaptktan sonra, ncelikle Mustafa Kemal Paa'nn stanbul'a geliinden Anadolu'ya geiine kadar yapt almalar, iddialar yantlarken aacaz. ddia l. "zzet Paa tarafndan... Harbiye Nazrl'ndan uzak tutulan Mustafa Kemal Paa, o tarihten ve sultanla ksa ve neticesiz bir konumadan sonra, evvela annesinin Beikta'ta ve Akaretler'deki evinde, sonra da ili'deki kknde tam alt ay vazife sahibi olmayarak kalm, btn k felaketlerini merkezden takip etmi, Anadolu'da milli

bir ayaklandrmay tekilatlandrmaya dair hibir alamet gstermemi, bir aralk Padiah'n ve Saray'n en gzel kz Sabiha Sultan'a talip olmusa da, bu sultann ehzade mer Faruk Efendi'yi sevmesi yznden O'nu alamam ve tad Fahr-i Yaver-i Hazret-i ehriyari unvan altnda ve k devresinin sonunda hadiseleri kollamaktan baka bir ey dnmemi ve yapmamtr." 12 Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Sava'nda mtefikleri olan devletlerin, 1918 Ekimi'nden balayarak atekes yapmak iin eitli kanallardan tilaf Devletlerine bavurmalar zerine, Talat Paa Hkmeti, 8 Ekim 1918'de istifa etmiti. 4 Temmuz 1918'de Osmanl tahtna oturmu olan Sultan Vahdettin, yeni hkmeti kurma grevini Tevfik Paa'ya vermiti. Paa'nn hkmeti kurmakta zorluk ektiini renen Suriye'deki 7. Ordu Komutan Mustafa Kemal Paa, Saray Bayaveri Naci Bey'e ektii bir telgrafta; Osmanl ordularnn savaacak durumda olmadn, zaman geirilmeden bara gidilmesini, Ahmet zzet Paa bakanlnda kurulmasnn uygun olacan dnd hkmette Fethi, Tahsin, Rauf, Azmi, Canbolat, Hayri Efendi ve kendisinin de bulunmasnn gerekli olduunu bildirmiti.13 Tevfik Paa hkmeti kurmay baaramaynca, Padiah ayn grevi bu kez Ayan yesi Ahmet zzet Paa'ya verdi. 14 Ekim'de kurulan ve Mondros Atekesini de imzalayacak olan zzet Paa Hkmeti'nde Mustafa Kemal Paa bulunmamakla birlikte, O'nun nerdii Rauf, Fethi ve Hayri Beyler bulunmaktayd. Ahmet zzet Paa'nn, Sadrazamlk yannda Harbiye Nazrl grevini de yrtecei yeni hkmet iin en nemli konu, atekesin bir an nce yaplmasyd. 14 Birinci Dnya Sava iinde, Osmanl Devleti'ne tutsak dm bulunan ngiliz Generali Townshend'in aracl ile, ngiltere'nin Akdeniz Filosu Komutan Amiral Calthorpe ile iliki kurulmu, 27 Ekim sabah balayan grmeler, Osmanl delegelerinin 30 Ekim 1918'de atekesi imzalamas ile sona ermiti. Ayn gn Mustafa Kemal Paa, Yldrm Ordu Grubu Komutanl'na tayin edildi. Mustafa Kemal Paa'nn Bayaver Naci Bey'e gnderdii telgrafta; zzet Paa bakanlnda kurulmasn gerekli grd hkmette grev almay istediinin Padiah'a bildirilmesini rica ettii15 ve Ahmet zzet Paa'ya aka O'nun hkmetinde Harbiye Nazr olmak istediini bildirdii halde16, kendisine grev verilmeyiini, Vahdettinzzet Paa ibirlii ile aklamak mmkndr. "Talat- EnverCemal ls iktidardan uzaklamak zorunda kalnca ulusal siyaset izlenecekse Kemal-Fethi-Rauf lsnn yerine gelmesi gerekiyordu. nk ttihat ve Terakki'nin o gne kadar egemen olan takmna almak olanlar bu hizipti. Vahdettin ve zzet, Fethi ve Rauf'u hkmete almakla gya Kemalcileri avutmu oluyorlar, fakat Mustafa Kemal'i almayp snrda tutarak ve Harbiye ve Bakumandanlk Kurmay Bakanln zzet'e vermekle, bir bakma O'na kar darbe yapm oluyorlard.'17 zzet Paa'nn kurduu hkmette Harbiye Nezareti'ni vekleten zerine alp bo tutmas, Mustafa Kemal Paa ile

birlikte almak dncesinde olduu eklinde yorumlanabilirse de18, bizce bu zayf bir ihtimaldir. Geri zzet Paa O'na gnderdii bir telgrafta, yaknda yaplmas mit edilen ibirliinden sz eder ama, ayn gnlerde Mersinli Cemal Paa'ya yazd bir telgrafta; Mustafa Kemal Paa'nn sonu gelmez isteklerinden, ihtiraslarndan ve dier durumlarndan yaknarak sz etmesi pek samimi olmadn gstermektedir.19 Mustafa Kemal Paa'nn, Harbiye Nazrl'na getirilirse. Padiah ve .hkmeti alp Anadolu'ya gtrmee niyetlendii anlalmaktadr.20 15 Zrcher, s. 193'te, bu telgraf kastederek "Bu nerinin padiaha iletilip iletilmedii, iletildiyse tepkisinin ne olduu bilinmemektedir" denilmektedir. Salahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar. Cilt l, Ankara (1973), s. 2223'te, Mustafa Kemal Paa'nn bu ricas yerine getirilmi, hatta Padiah bu telgraf zzet Paa'ya da gstermiti. Bu niyetin, tilaf Devletlerine dmanlk ve stanbul'un kaybedilecei anlamna gelecei dnleceinden reddedilecei ortadadr. Bu durumda Mustafa Kemal Paa "Mebusan ve ordudan alaca gle zzet Paa ve Vahdettin'i avucunun iine alr, brakmadan sonra ngilizlerin igal etmeye kalktklar skenderun ve Musul iin direnirdi."21 Oysa Vahdettin-zzet Paa ikilisi, atekesin imzalanmak zere olduu bu gnlerde ulusu bir politikann izlenmesi sonucu, ngilizlerle kar karya gelmek istemiyorlard. Bu yzden bir taraftan Mustafa Kemal Paa'y atekesin imzaland gn Suriye'deki Yldrm Ordu Grubu Komutanl'na tayin ederek22 O'nu politika dnda tutarken, br taraftan Mustafa Kemal Paa'nn yakn alma arkadalarndan smet Bey'i Harbiye Nezareti Mstearlna getirerek, Kemalcilere tamamen cephe almaktan ekinmilerdi. Mustafa Kemal Paa, ngilizlerin Kasm ay bandan itibaren skenderun ve civarn atekes hkmlerine aykr olarak igal etmek istemeleri zerine zzet Paa'ya ektii telgraflarda, gerekirse ngilizlere silahla karlk verileceini bildirerek, O'nu durumdan haberdar etmi ve kayglarn dile getirmiti.24 Ancak zzet Paa'nn, ngilizleri gcendirmemeye ynelik tavizkr bir tutum taknmas karsnda,25 Mustafa Kemal Paa, yerine baka bir komutann tayin edilmesini istemiti.26 Mustafa Kemal Paa'nn Suriye'de izledii ulusu politikann Osmanl-ngiliz anlamazlna neden olaca kaygsna den zzet Paa, 7 Kasm 1918'de Yldrm Ordu Grup Komutanl ve 7. Ordu Karargah'n lavederek Mustafa Kemal Paa'y Harbiye Nezareti emrine almak zorunda kald. Bylece, Vahdettin'le birlikte planladklar, 30 Ekim'de yaptklar tayinle Mustafa Kemal Paa'y Suriye'de brakarak, stanbul ve politika dnda tutma komplosu, bir hafta sonra iflas etmi oluyordu. Ayn gnlerde Vahdettin-zzet Paa ortakl da bozulmak zereydi. Bnyesinde bulundurduu baz ttihat nazrlardan tr, ttihat ve Terakki Partisi'nin ardl sayd zzet Paa hkmeti, Vahdettin'i rahatsz ediyordu. 1/2 Kasm gecesi Enver, Talat, Cemal lsnn lkeden kayla birlikte liderlerini yitiren partiden eskisi gibi ekinmeye gerek grmeyen Vahdettin, ayn gnlerde stanbul'a gelen tilaf subaylarn ttihat ve Terakki'den

arnm bir ekilde karlamann zlemi iinde harekete geti. 6 Kasm'da Evkaf Nazr Abdurrahman eref Bey'i zzet Paa'nn konana gnderen Vahdettin, hkmetteki baz nazrlarnn kamuoyunu tatmin etmediini ve hkmetin bir ttihat Hkmeti olarak grldn belirterek, Adliye Nazr Hayri, Maliye Nazr Cavit ile Dahiliye Nazr Fethi Beylerin deitirilmesini istedi. Buna karlk zzet Paa, Hayri Efendi ve Cavit Bey'in zaten istifa etmekte olduklarn, ancak mecliste bir partinin bakanln yapan Hrriyetperver Avam Partisi- Fethi Bey'in deitirilmesinin uygun olmayaca yantn verdi. Vahdettin bu kez Ayan Meclisi Bakan Ahmet Rza Bey'i gndererek, Fethi Bey'in bir dakika bile hkmette kalmasnn mmkn olmadn bildirince, zzet Paa iki gn sonra saraya gelip kendisiyle greceini sylemise de, 7 Kasm'da stanbul'a gelen ve drt ngiliz subayndan oluan komisyona yaranmak sabrszlndan olsa gerek,27 Vahdettin, gece ge saatlerde Ahmet Rza Bey'i bir kez daha zzet Paa'ya gndererek, Fethi Bey konusunda srar edince, hkmet, 8 Kasm'da istifa etmiti.28 zzet Paa ne ulusu ne de ittihatyd. Ancak Vahdettin, kendisine sadk olduu halde, iradesi zayf olan bu mektepli paann her an ulusulardan veya ittihatlardan etkilenebilecei tehlikesini gz nnde bulundurarak, ibirliini sona erdirmeyi uygun bulmutu. Vahdettin yeni hkmeti kurma grevini Tevfik Paa'ya vermiti. Mustafa Kemal Paa tilaf Donanmasnn stanbul'a demirledii 13 Kasm 1918 gn ehre geldiinde, Tevfik Paa Hkmeti kurulmu, ancak meclisten henz gvenoyu almamt. Ahmet zzet Paa'nn kuraca yeni bir hkmetle ok iler yaplabileceini dnen Mustafa Kemal Paa, hemen Sadaret Kona'na giderek, zzet Paa ile grmt.29 Bu grmede; yeni Sadrazam Tevfik Paa'nn meclisten gvenoyu almamas iin allmas ve Ahmet zzet Paa'nn yeniden sadarete getirilmesi kararlatrlmt. Bu kararn alnd gnlerde, 15 Kasm'da Mustafa Kemal Paa, Vahdettin ile ilk grmesini yapmt.30 Selek bu grmenin sadece ballk ifade eden bir ziyaret olduunu dnyorsa da31, zzet Paa'nn yeni hkmeti kurmaya raz edilmesinden sonra ve gazetelerin meclisin kapatlacana ilikin pepee makaleler yaymlad bir srada yaplan grmenin, sadece bir ballk ziyareti olduunu dnmek ok zordur. Atekes hkmlerinin tilaf Devletleri'nce aka inendii o gnlerde, zzet Paa Hkmeti'nin yeniden ibana gelmesinin gerekli olduunu dnen Mustafa Kemal Paa, bu dncesini Vahdettin'e am olmaldr.33 Nitekim, henz meclisten gvenoyu almam olan Tevfik Paa Hkmeti'nden bir nazrn, Fethi Bey'i gvenoylamasndan nce evine davet ederek34, baz kiilerin Tevfik Paa Hkmeti'ne mecliste gvenoyu verdirmemek iin altklarnn bilindiini belirttikten sonra, "hatta sizin gibi sabk Dahiliye Nazr olan smail Canbolat Bey'in evinde, ekseriyeti asker ahsiyetlerin toplanarak hkmet aleyhinde kararlar aldnz da ihbar ediliyor. Aranzdaki Mustafa Kemal Paa'nn byle bir teebbsn iinde olmasna ihtimal vermediini zat- ahane Tevfik Paa'ya sylemi' 35 demesi, Mustafa Kemal Paa'nn konuyu Vahdettin'le konutuunu gstermektedir. Mustafa Kemal Paa, Vahdettin'i, zzet Paa

bakanlnda ulusu siyaset izleyecek bir hkmetin ibana getirilmesi iin ikna etmeye alrken, hkmetin meclisten gvenoyu almamas iin de youn aba sarfediyordu. Hatta bu amala, sivil olarak, Fndkl'da bulunan meclise giden Mustafa Kemal Paa, baz milletvekillerini ikna ettiyse de, yaplan oylamada Tevfik Paa Hkmeti meclisten gvenoyu almt. Bunun zerine saraya telefon eden Mustafa Kemal Paa, Bayaver Naci Bey'den, Padiah'n o gn veya ertesi gn kendisini huzura kabul etmesini istemiti. Ancak Vahdettin, Mustafa Kemal Paa'y nmzdeki Cuma Selamlnda kabul edeceini bildirerek grme gnn geciktirmitir. Mustafa Kemal anlarnda "Naci Bey'in, bu mlakatn o gn veya ertesi gn olmas iin ok altna eminim. Fakat kafasnda gizli bir karar eytani bir surette saklayan Vahdettin, saffet ve samimiyet gsteren aldatc tavryla nmzdeki Cuma gn selamlkta hazr bulunmakln ve orada benimle greceini bildirdi. Cuma'ya ok gn vard" demektedir.36 Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasndaki ikinci grme, 29 Kasm'da yaplmt.37 stanbul'a dnnden sonra, Tevfik Paa Hkmeti'ni drerek zzet Paa'y yeniden iktidara getirmee almak eklinde zetleyebileceimiz ilk politik almas baarszlkla sonulanan Mustafa Kemal Paa'nn, bu grmede Vahdettin'i Tevfik Paa'y iktidardan ekilmeye ve zzet Paa'y Sadrazam olarak atamaya zorlad dnlebilir.38 Vahdettin'in ise Mustafa Kemal Paa'nn mecliste urad hayal krklndan yararlanarak, meclisin feshedilebileceini ima etmi olmas39 ve o dnemin stanbul'unda ulusu hareketin lideri grnen Mustafa Kemal Paa'nn tepkisini kontrol etmi olmas mmkndr. Vahdettin'in Mustafa Kemal Paa'nn nerisi ile hi ilgilenmedii dncesindeyiz. nk bu durumda, Mustafa Kemal Paa'nn da iinde olaca hkmet ulusu bir program izleyeceinden, Vahdettin, meclisi feshetmek iin ibirlii yapaca bir hkmetten yoksun kalaca gibi, izlemekte olduu; neye mal olursa olsun ngilizlerle ibirlii politikas sona erecekti. Bu gnlerde meclisin Tevfik Paa hkmetine kar sertletii anlalmaktadr. Hkmetin programnda sz verdiklerini yapmad dncesinde olan meclis, hkmeti hrpalarken, etrafta hkmet iin yeni bir gvenoylamas yaplaca sylentileri dolayordu, ngilizlerle dostluk politikasn eksiksiz olarak yrten hkmete kar40, zaten ittihat bir topluluk olduunu dnd meclisin taknd tavr, Vahdettin'i huzursuz etmekteydi. Meclis-hkmet ilikilerinin son derece gergin olduu bir srada, 20 Aralk 1918'de Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasndaki nc grme gereklemiti.41 Mustafa Kemal Paa Vahdettin'i aydnlatmak ve uyarmak dncesindeydi, ama Vahdettin O'nun szlerini ustalkla kesmi ve O'ndan ordunun komutanlar ye subaylarndan kendisine bir ktlk gelmeyecei konusunda srarla gvence istemiti. Bunun nedenini anlayamayan Mustafa Kemal Paa, stanbul'a yeni geldiini, durumu iyi bilmediini, ordu komutan ve subaylarnn zat- ahane ile kar karya olmas iin bir sebep bulunmadn, bir ktlk beklememesini sylemise

de, Vahdettin "Yalnz bugnden bahsetmiyorum, bugnden ve yarndan" demi ve eklemiti "siz akll bir kumandansnz, arkadalarnz tenvir ve teskin 42 edeceinizden eminim." Meclisi datmak niyetinde olan Vahdettin'e Mustafa Kemal "...ordunun byle bir adma kar kacan hatta bunu desteklemeyeceini syleyecek durumda deildi. Ordu zlm ve dalm, komutanlar rgtsz ve fikir birliine varmam durumdaydlar. Orada Mustafa Kemal'e ordunun sadk olduunu sylemekten baka bir ey kalmyordu. Tersini sylemek bir donkiotluk olacak ve kendisini bir anda siyaset d (belki Malta'da) bulacakt"43. Vahdettin bir yandan Mustafa Kemal Paa aracl ile ordunun nabzn yoklarken, te yandan meclisi dattktan sonra ngiliz Hkmeti'nin desteine gvenip gvenemeyeceini stanbul'daki ngiliz Yksele Komiserlii'nden soruturmutu.44 Meclisin datlmas, dizginleri tamamen Vahdettin'in elinde olan ibirliki hkmetlerinin meclis denetiminden kurtulmas demek olacakt ki, ngilizlerin teden beri istedii de buydu. ttihat baz milletvekillerinin hkmet hakknda verdikleri bu gensoru, 21 Aralk gn meclis oturumunda hkmettarafndan yantlandktan sonra, Vahdettin'in Tevfik Paa ile ibirlii. yaparak hazrlatt "Baz zorunlu siyasi sebeplerden dolay Meclis-i Mebusan'n feshi gerekmektedir..." cmlesi ile balayan ksa iradesi okunarak meclis kapatlmt.45 stanbul'a gelmesinden, meclisin kapatlmasna kadar geen srede Mustafa Kemal Paa'nn Vahdettin'le yapm olduu grmeler, Vahdettin'in izledii; ngilizlere yaranmak ve dn vermek yoluyla onlarn dostluunu kazanmak eklinde zetleyebileceimiz teslimiyeti politika yznden sonusuz kalmt. Meclisin kapatlmasndan sonra Tevfik Paa Hkmeti'nin yapt ilk i, 23 Aralk tarihli bir kararname ile siyasal af ilan etmesiydi. Kararname gereince; Vahdettin'in tahta geiine dein, Ermeni tehcirinden sorumlu olmak, gayri mslimlere kar siyasal amala eylem yapmak, dman ordusuna katlmak ya da yardm etmek46 dndaki siyasal sular affediliyordu. Hkmetin att ikinci adm, tilaf Devletleri'ne yaranmak iin sava iindeki yolsuzluklar ve hakszlklar ortaya kararak sulular cezalandrmak ve hakszla uram aznlk temsilcilerine arpalk olarak nazrlk ve ayanlk gibi devlet memuriyetleri vermekti. Gemi dnemi soruturmak iin oluturulan komisyonlar ve sulular cezalandracak harp divannda yer alan kiiler arasnda Ermeni ve Rum yelerin bulunmas siyasal bir tercihin sonucuydu. Hkmetin bu uygulamalarna paralel olarak, Vahdettin de ngilizlerle dostluu gelitirme abas iindeydi. Adamlar aracl ile nce yksek komiserlie, ardndan 16 Aralk'ta ngiliz Genel Karargah'na bavurarak, ngiltere'nin Trkiye'de ynetime el koymas iin yalvarm, son olarak da bizzat kendisi uzun yllar Trkiye'de oturmu bir ngiliz centilmene, "...her zaman ngilizci olmu olduunu, bunu zor koullarn basks altnda sylemediini, bunun gerek olduunu, bu yzden 1908'den bu yana ttihat ve Terakki casuslar ile evrildiini ve bu yzden ok ektiini sylemiti. imdi btn umudunun ngilizlerde olduunu,

Cumartesi'den (11 Ocak) nce hkmetini deitirmek istediini, hkmette sivri bir kii olarak dnme olan ve ttihat ve Terakki'ye eilimli olan Dahiliye Nazr M. Ariften szettiini, Trkiye'nin o sradaki aclarndan sorumlu bildii ttihat ve Terakki'ye kar elinden gelen abay esirgemeyeceini ve ngilizlerin krmlar yapanlar dahil, ngiliz tutsaklanna kt muamele edenlerin de cezalandrlmalarn istediini bildiini ve ngilizlerin istedii her bir kiinin tutuklanp cezalandrlmasn salamaya hazr olduunu bildirmi...", harekete getiinde tepki grecek olursa mttefiklerin desteine gvenip gvenemeyeceini sormutu.47 Yukarda sz edilen ngiliz centilmenle konutuktan bir gn sonra, yani 12 Ocak'ta Tevfik Paa Hkmeti'nin istifa edii ve yeni hkmeti kurma grevinin yine Tevfik Paa'ya verilii, bu istifann nazrlar deitirmeye ynelik Vahdettin-Tevfik Paa ibirliinden baka bir ey olmadn gstermektedir. 13 Ocak'ta kurulan ikinci Tevfik Paa Hkmeti, ttihat ve Terakki'nin kart Hrriyet ve tilaf Partisi ile Vahdettin'e yakn isimlerden oluuyordu. zellikle bir nceki hkmette Evkaf Nazr ve saraya son derece bal olan zzet Bey'in 48 vekaleten Dahiliye Nazrl'na getirilii, Vahdettin'le sk bir ibirliine gidileceinin ve dolaysyla ttihat ve Terakki Partisi'nin ileri gelenlerinin tutuklanacann iaretiydi. Calthorpe 18 Ocak'ta, Sadrazam ve Hariciye Nazr'na, ngiliz tutsaklara kt muamele edenlerle Ermeni krmndan sorumlu olanlarn cezalandrlmasn sylediinde nazrlar harekete hazr olduklar yantn vermilerdi. gn sonra Vahdettin adna ngiliz Yksek Komiserlii'nden Hohler ile gren Damat Ferit Paa, Padiah'n "...cezalandrma iine niyetli olduunu ve o sradaki nazrlardan daha gayretlilerinden bir kabine dndn yalnz sz konusu sulularn lkenin en byk ve en gl rgtne mensup olduklarn, bunlara kar iddetle harekete geildii takdirde kendisine ve kendisi gibi yani ngiltere'yle dostluu ve ona bamll dnenler aleyhine bir tepkiden ekindiini, bu bakmdan, byle bir durumda ngilizlerin tutumunu renmek istediini bildirmiti. "49 Hrriyet ve tilaf Partisi'ni destekleyen gazetelerde kan makalelerde tutuklanmas gereken ittihatlarn isimlerinin yazld bir srada, tehcir olayndan dolay tutuklanm olan eski Diyarbakr Valisi Dr. Reit'in 25 Ocak'ta hapisten kamas zerine, Vahdettin, ngilizlerden bekledii gvenceyi almadan harekete geti. 30 Ocak 1919'da yaklak otuz kii tutuklanarak Bekiraa Bl'ne gnderildi. Bunu ttihat ve Terakki'nin mallarna el koymak, Mdafaay Milliye ve Donanma Cemiyetlerini Harbiye ve Bahriye Nezaretlerine balamak, aznlklarn devlet memuriyetlerine tayin edilmesini hzlandrmak ve sansrn daha da sklatrlmas uygulamalar izlemiti. ttihat ve Terakki'nin etkisiz hale geldii bu gnlerde, Vahdettin'in kendilerini oyalamaktan baka bir ey yapmadn iyice anlayan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar, ulusu program izleyecek bir hkmetin ibana gelmesi iin, zorla iktidara gelmenin yollarn aramaya balamlard. Mustafa Kemal anlarnda vardklar karar yle aklyor; "Bir gn Fethi bey ve drt mterek arkadala 51 birlikte bir hayli mnakaadan sonra, ihtilalci

bir komite kurmaa karar verdik ve ihtilalci tedbirler dnmee baladk, Padiah deitirmek, kabineyi drmek, yeni bir hkmet tekil ederek daha azimli hareketlerde bulunmak gibi"52. Mevlanzade Rfat'a gre bu dnemde, akta kalm baz ttihat ve Terakki'ye bal subaylar Ay-Yldz 53 isminde bir cemiyet kurmular, bakanlna da Mustafa Kemal Paa'y getirmilerdi. Osmanl Devleti'nin paralanmasn nlemek ve igallere kar koymak iin kurulan bu cemiyeti ve Mustafa Kemal'in cemiyetin bakan olduunu bilmekte olan Vahdettin, bundan memnun olmakta ve Cemiyet'in Vilayet-i arkiyye Mdafaa-y Hukuk Cemiyeti ile ibirlii yapmasn istemekteydi.54 Vahdettin'in ubat ay banda bu tr eylemler iin ngilizlerden gizlice gvence al, baz hazrlklar yapldndan haberdar olduunu gstermektedir.55 Geri Mustafa Kemal ve arkadalar tarafndan bilinmiyordu ama, tilaf Devletleri askerlerinin cirit att stanbul'da byle ihtilalci bir giriim baarsz olduu takdirde, tilaf Devletleri'nin hkmete tamamen el koymas olasl yksekti. Nitekim Cavit Bey'in iittiklerinden, tutuklamalarn yaplmasndan bir gn evvel Harbiye Nazr mer Yaver Paa'nn ngiliz Albay Murphy'yi ararak ihtilal hazrl olduunu ve O'na ihtiyac olacandan stanbul'dan ayrlmamasn istediini biliyoruz.56 Bu grmeden ksa bir sre sonra, 7 ubat 1919'da stanbul'a gelen General Allenby'nin 6. Ordu Komutanlna Ali hsan Paa'nn yerine Mustafa Kemal'in atanmasn isteyii ok anlamldr. Ayn gnlerde baz takiplere urad hissi iinde olan Mustafa Kemal'in, merkezi Nusaybin'de olan bu ordunun bana gemesinin saf d ve srgn edilmekten baka bir ey olmadn kavrayarak grevi reddetmesi zerine, araba ve yaveri alnm, denei de kesilmiti.57 Komiteyi kuranlarn ortak bir tavr belirlememesi yznden ihtilal yapma dncesi geree dnememi , bir mddet sonra yeni hkmet de tilaf Devletleri'ne boyun emek zorunda kalacandan lkenin durumunda olumlu gelimeler olmayaca sonucuna varmlard . Ulusu kadronun ihtilal hazrlklar iinde olduu bu gnlerde, kinci Tevfik Paa Hkmeti zor gnler yaamaktayd. Vahdettin'in ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin kuruluundan bir hafta sonra, Damat Ferit Paa'y ngiliz Yksek Komiserlii'ne gndererek O'nun azndan, Ermeni krmndan sorumlu olanlarn -ttihat ve Terakki kastedilmektedir-cezalandrlmas iin "daha gayretli" nazrlardan oluan bir hkmet kurulmas dncesinde olduunu belirtmesi, ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin O'nu tatmin etmediini ve deitirmek dncesinde olduunu gstermektedir.60 Ermeni krm sulamalar ve konuyla ilgili gelimelerin muhatab doal olarak Dahiliye ve Adliye Nezaretleriydi. Vahdettin yukarda szn ettiimiz ngiliz centilmeni ile yapt grmede, birinci Tevfik Paa Hkmeti'nin Dahiliye Nazr Mustafa Arif Bey'i, ttihat ve Terakki'ye eilimli, sivri ve dnme olarak tanmlayarak memnuniyetsizliini dile getirmiti. Tevfik Paa'nn kurduu ikinci hkmette, Dahiliye Nazrl'na vekaleten Evkaf Nazr zzet Bey gibi saraya sadk birinin getirilii Vahdettin'i memnun etmi ise de, Adliye Nazr Arif Hikmet

Paa - Tevfik Paa'nn izledii aznlklara arpalk verme siyasetini desteklemeyerek istifa edecektir-dan holanmam olmaldr. te yandan hkmet olmak amacnda olan ve yeniden almalarna balayan Hrriyet ve tilaf Partisi iinde btnleen muhalefet, bir yandan Tevfik Paa Hkmeti'ni ttihat ve Terakki'ye kar yeterince iddetli davranmad iin eletirirken, dier yandan Vahdettin'e yanamay da ihmal etmiyordu . 10 ubat'ta Mihran Efendi'nin mstearla atanmas konusunda Meclis-i Vkela'da kan bir tartma sonucunda, ura-y Devlet Reisi Damat erif, Adliye Nazr Damat Arif Hikmet ve Harbiye Nazr mer Yaver Paa'lar istifa etmilerdi. Bunun zerine Tevfik Paa, bo nazrlklara atama yapmak yerine kendisini muaf tutarak btn nazrlar istifa ettirmi ve 24 ubat 1919'da Hrriyet ve tilaf Partisi'ni de okayan,62 yeni bir hkmet kurmutu. Bir oldu bitti halinde sunulan yeni hkmet 63 Padiah memnun etmekten uzakt.64 25 ubat'ta, yeni hkmetin kurulmasndan bir gn sonra itilaf Devletleri'nin, tutuklanmasn istedikleri kimselerden oluan bir listeyi hkmete vermeleri zerine Tevfik Paa, 28 Ocak 1919'da Vahdettin'e sunulan bir mazbata ve kararname ile, tilaf Devletleri'yle savaa neden olan ve sava srasnda gelen bar nerilerini geriye evirerek sava uzatan o zamanki hkmet yelerinin, tehcir nedeniyle cinayet ileyenlerin, yolsuzluk yapanlarn ve memuriyetlerini ktye kullananlarn, statleri ne olursa olsun harp divanlarnca kovuturulmasn istemiti. Vahdettin bu mazbata ve kararnameyi "Kanun-i Esasi ile bu derece oynamak caiz deildir" diyerek imzalamad,65 l Mart 1919 tarihli sadaretten saraya gelen ikinci bir mazbatada da, yukarda belirtilen grlerde srar ediliyordu. Vahdettin bu mazbataya yant olarak sadarete gnderdii 3 Mart tarihli bir tezkereyle, ilerin uzun zamandr srncemede brakldn, sulularn cezalandrlamadm, bu nedenle yabanclarn, mdahalelerde bulunduklarn, adaleti salamak iin zel kanunlar gerekmediini belirterek, kendisinin hkmetin asli grevlerine katlmasnn Kanun-i Esasi'ye aykr olduunu bildirmiti.66 Gerekte bu tezkere, hkmetin istifasn istemekten baka bir ey deildi.67 ttihat ve Terakki'ye kar yeterince sert ve kararl olmadn dnd Tevfik Paa'nn yeni kurduu hkmette Fransa'ya eilimli baz nazrlarn bulunuu,68 Hrriyet ve tilaf yelerinin iktidara gelme konusunda Vahdettin katnda yaptklar telkin ve bask, yeni hkmetin sonunu hazrlamtr. Vahdettin ile ibirlii yapan Damat Ferit Paa'nn 4 Mart'ta kurduu yeni hkmetin 69 tilaf Devletleri'ne yaranmak iin yapt ilk i, 10 Mart'ta gerekletirdii geni tutuklamalard. Tutuklananlar arasnda eski nazrlar, milletvekilleri, subaylar, ttihat ve Terakki Partisi yeleri olduu gibi, ulusu kadronun nemli kiilerinden Fethi Bey de bulunmaktayd. te bu srada ilgin bir gelime oldu. Bayar'n Mustafa Kemal'den dinlediine gre,70 Fethi Bey'in tutuklanmasndan bir ka gn sonra Mustafa Kemal Paa'nn Beyolu'nda misafir olarak kalm olduu evin hanm Selma Fansa'y Vahdettin'in yeenlerinden Munibe Sultan ziyaret etmi, Padiahn kz Sabiha Sultan' Mustafa Kemal Paa ile evlendirmek istediini sylemiti. Olay renen Mustafa

Kemal Paa, Sabiha Sultan'n kald eve gelmesini istemi ve bu isteini Munibe Sultan'n yannda da tekrar etmiti. Ancak bu davete icabet etmeyen Sabiha Sultan bir sre sonra sevdii Abdlmecit Efendi'nin olu ehzade mer Faruk Efendi'yle evlenmiti. evket Sreyya Aydemir'in, Mustafa Kemal Paa'nn gerek kendi evindeki konukluu srasnda, gerekse ili'de kalm olduu evdeki hayat hakknda Selma Fansa ile yapt konumalarda, bayan Fansa, bu evlenmeyi isteyenin Padiah olduunu syleyerek 71 Mustafa Kemal'in Bayar'a verdii bilgiyi dorulamaktadr.72 Tanklarn ifadesiyle de sabit olduu zere bu evlilii isteyen Mustafa Kemal Paa deil, Vahdettin'in kendisiydi.73 Bizce Mustafa Kemal Paa'nn kendisini devirmeyi amalayan almalarndan haberdar olduunu sandmz Vahdettin'in bu giriimi, Paa'nn yakn arkada olan Fethi Bey'in tutuklanmasnn O'nda dourduu tepkiyi hafifletmek ve O'nu hkmet iinde tedenberi istedii mevkiye getirecei imajn yaratarak, oyalamay amalamasndan baka bir ey deildi. ktidara gelme konusundaki tm giriimleri Vahdettin ve ibirliki hkmetlerince boa karlan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar iin Anadolu'ya geerek saray, hkmet ve tilaf Devletleri'nin ulaamayaca bir yerde ulusu program uygulamaya koymaktan baka bir yol kalmamt. Gerekte Anadolu'da yaplacak ulusal direnmenin temelleri, 20 Aralk 1918'de yaplan Mustafa Kemal Paa-Ali Fuat Paa grmesinde atlm, direnmeye zemin hazrlayacak olan alt maddelik bir program kabul olunmutu.74 Bu program uygulayabilmek iin hkmeti devirmek veya ulusal direnie taraftar bir Harbiye ve Dahiliye Nazrn ibana getirmek gibi iki nemli sorunun halledilmesi gerektii dncesinde olan iki paa,75 ikinci Tevfik Paa Hkmeti'nin "enerjik bir siyaset" izlemeyeceini tahmin ettiklerinden memnun kalmamlar ve ulusularn katld bir toplantda, lkenin iinde bulunduu kt durumu Padiaha anlatacak ve tilaf Devletleri'nin atekesi bozan isteklerine gs gerebilecek kimselerin hkmete girmesini rica edecek bir kiiyi, Padiahla yz yze grtrme karar almlard. Mustafa Kemal Paa bu greve Ali Fuat Paa'y uygun bulmu ve hemen harekete gemilerdi. Bayaver Naci Bey'in aracl ile bir Cuma Selamlndan sonra huzura kabul olunan Ali Fuat Paa, baka paalarn da huzurda bulunmas nedeniyle dndklerini sylemekten kanmt. Ulusular, istedikleri gibi bir hkmetin kurulamayacan grmlerdi. Ali Fuat Paa bu gerei yle ifade etmektedir: "... Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerine Sadrazam ve Padiah'n mutlak itimadna mazhar olan ahsiyetler tayin ediliyordu ve edilecekti. Bunlar ekseriyetle yal bal paalardan seiliyorlard. Bu vaziyet karsnda stanbul'da mhim iler baarmaa imkan yoktu. Hadiseler bunu aka gsteriyordu, tilaf Devletleri'nin stanbul'daki mmessilleri ile Hrriyet ve tilaf Frkas Erkan her gn biraz daha duruma hakim oluyorlard. Yeni yeni kararlar almaa ve bunu sratle tatbik sahasna koymaa mecburduk. Milli Mukavemeti stanbul'dan deil Anadolu'dan idare etmenin zarureti aikard. Faaliyetlerimizi bunun etrafnda toplamal idik."76.

Nitekim Mustafa Kemal Paa'nn ili'deki evinde yaplan toplantlarda sivil ve asker birok kiiyle grlerek, Anadolu'ya geecek kadronun belirlenmeye alld grlmektedir. Mustafa Kemal anlarnda bu grmeler hakknda u bilgiyi vermektedir: "...ilerinden (grlenlerin) bir ksmnda saf bir vatanseverlik hissinin cokunluundan baka ne fikir ne de tedbir kabiliyeti vard. Bir ksmnn hala hasis politikaclk menfaatlerinden baka dndkleri yoktu..." 77 te ayn gnlerde, "iimde ok dikkatle gizlediim bu srr vakti gelmedike kimseye sylemedim 78 dedii "mnasip bir zaman ve frsatta stanbul'dan kaybolmak, basit bir tertiple Anadolu iine girmek, bir mddet isimsiz altktan sonra btn Trk Milletine felaketi Thaber vermek" kararna varmt.78 ktidara gelmek iin son are olarak bavurduklar ihtilal dncesinin gereklememesinin alnmasnda hzlandrc bir rol oynadn sandmz bu karardan, Mustafa Kemal'in resmi bir grevi olmasa bile Anadolu'ya gemeyi dnd sonucu kmaktadr. Nitekim, Albay smet Bey'le ili'deki evinde yapm olduu bir grmede "...hibir sfat ve salahiyet sahibi olmakszn Anadolu'ya gemek ve orada milleti uyandrarak kurtulma areleri aramak iin en msait mntka ve beni o mntkaya gtrecek en kolay yol hangisidir?"79 demesi bu sonucu dorular niteliktedir. ubat aynn ikinci yarsnda ulusularn Anadolu'ya gemek zere hazrlklarna hz verdikleri grlmektedir. Mustafa Kemal Paa Anadolu'ya geecek ulusu komutanlarla grerek izlemeleri gereken yolu gsteriyordu. Yakaland stma hastaln tedavi ettirmek amacyla izinli olarak stanbul'da bulunan ve merkezi Konya Erelisi'nde olan 20. Kolordu Komutanl grevine gitmek zere hazrlanan Ali Fuat Paa ile yapm olduu bir grmede, O'na kolordusunun banda bulunmasn, etrafna emniyet vermesini ve halk ile yakndan temas etmesini tlerken,80 Rauf Bey'in de bulunduu son grmelerinde kendisini bir grev ile tayin ettiremezse,81 Anadolu'da en gvendii bir komutana katlacan ve ie oradan balayacan sylyordu.82 Ayn toplantda, Osmanl Donanmasnn tutsak olmasndan tr resmi bir grevle Anadolu'ya gemesi mmkn olmayan Bahriye Albay Rauf Bey, emekli olmaya karar vermi ve 27 ubat'ta istifa etmiti. Mustafa Kemal 11 Nisan'da, merkezi Erzurum'da bulunan 15. Kolordu Komutanlna atanan Kazm Karabekir Paa'y da kabul etmi, O'nun lkenin iinde bulunduu kt durum hakknda anlattklarn "vaziyet size hak verdiriyor" diyerek onaylam, yapmay dndklerinin doruluunu kabul etmiti ama "iyi olaym gelmeye alrm" eklinde yuvarlak bir ifade kullanmt.83 Mondros Atekesi'nin imzalanndan sonra geldii stanbul'da, yaklak alt ay kalan Mustafa Kemal Paa'nn, Ksakrek'in "k devresinin sonunda hadiseleri kollamaktan baka birey dnmemi ve yapmamtr" iddiasnn tersine, yukarda da anlatld zere ulusu dnceyi iktidara getirmek iin yapt almalar yadsmak, gerekleri grmezlikten gelmektir. Ksakrek'in daha da ileri giderek "...gen kumandanlar stanbul'da, vatann halinden zgn ehrelerle de olsa, keyiflerine

baktklar srada o [padiah] yemek yerken boulmakta ve souk suyla ykanrken halanmaktadr" 84 eklinde topik bir deerlendirme yapmas, sonralar ulusal savan kahramanlar olacak Ali Fuat, Kazm Karabekir Paalar ve Albay smet Bey'i vatanlarnn kurtuluuna ilgisiz ve duyarsz kalm olmak thmeti altnda brakan, son derece hatal bir deerlendirmedir. Ad geen kiilerin anlar, bu insanlarn atekes dneminde vatanlarnn kurtuluunu, salamak iin stanbul'da nasl rpndklarn gsteren rneklerle doludur.

ddia 2. Mustafa Kemal Paa'y Kurtulu Sava'n balatmak amacyla Vahdettin'in Anadolu'ya gnderdii 85 Eer bu iddia doru ise. Vahdettin Anadolu'da ulusal bir hareketi rgtlemeyi en azndan tilaf Devletleri'nin Mondros Atekesi'nin hkmlerini inemesi ile birlikte dnmeye balam olmaldr. Nitekim byle olmas gerektiinin farknda olan Ksakrek, Kazm Karabekir Paa'nn anlarndan "6 Kanunuevvel 334'de (6 Aralk 1918) selamlk merasiminde usulen huzura kabul olundum. Padiah dahi sulhun temini grlmeden evvel ordusunun zayflatlmamas ve bilhassa gen kumandanlarn i bandan ayrlmamas, aksi halde bir Endls vaziyetinin pek uzak olmadn anlatarak benim ark'a ve stanbul'da toplanan gen kumandanlarn da Anadolu'ya ordular bana iadeleri halinde Trkln ldrlemeyeceini syledi. Bu mlakat benim ve dier gen kumandanlarn i bana gememizi temin eden amillerden birisi olmutur" 86 eklindeki anlatmn aktarmaktadr. Sz konusu alnt dikkatle incelendiinde Vahdettin'in ulusal hareketi daha 1918 Kasm'nda dnd akla gelmekle beraber, Karabekir Paa'nn anlarnda bu satrlarn "6 Kanunuevvel 334'de selamlk merasiminde usulen huzura kabul olundum. Padiah'a dahi (sulhun tamami-i temini grlmeden evvel ordusunu zayflatmamas ve bilhassa gen kumandanlarn i bandan ayrmamas, aksi halde ikinci Endls vaziyetinin pek uzak olmadn) anlatarak (benim ark'a ve stanbul'da bulunan gen kumandanlarn da Anadolu'ya, ordular bana iadeleri halinde Trkln ldrlemeyeceini) syledim. Cevaben: (Sizin gibi gen, mert ve ayan- itimat kumandana malik olmakla ben ve milletim iftihar eder) dedi. te bu mlakattr ki benim ve dier gen kumandanlarn i bana gemesini temin eden amillerden birisi oldu" eklinde ve yukardaki aktarmadan tamamen farkl olduu gze arpmaktadr.87 Dikkatle incelendiinde Ksakrek'in yapt aktarmada Vahdettin'e sylettii szlerin, gerekte, Kazm Karabekir Paa tarafndan sylendii ortaya kmaktadr. Dizgi, bask hatas vb. gerekelerle aklanmas gln eklinde hatann, gerein saptrlmasndan baka bir amac olmad dncesindeyiz.88 Burada Mustafa Kemal Paa'nn ulusu kadroyu iktidara getirmek iin yapt almalar, ald tepki ile birlikte kronolojik olarak sralamak yararl olacaktr.

1- Atekesin imzalanmasndan yaklak on be gn nce Suriye'den ektii bir telgrafla, zzet Paa bakanlnda ulusulardan oluan bir hkmetin kurulmas nerisi. Vahdettin-zzet Paa ibirlii ile Mustafa Kemal'in, Suriye'deki Yldrm Ordular Grup Komutanl'na tayin edilerek, ulusu dncelerinin devleti tilaf Devletleri ile yeni atmalara srkleyebilecei kaygsyla stanbul'dan uzak tutuluu. 2- stanbul'a geldiinde istifa etmi durumda olan zzet Paa'y yeniden sadarete getirmek amacyla, kurulmu bulunan Tevfik Paa Hkmeti'nin meclisten gvenoyu almamas iin almak. Meclisteki milletvekillerinin Mustafa Kemal Paa'ya verdikleri sz tutmayarak Tevfik Paa Hkmeti'ne gvenoyu vermeleri. 3- 15, 29 Kasm ve 20 Aralk 1918'de Vahdettin'i aydnlatmak ve uyarmak iin O'nunla kez grmesi Ulusularla ibirlii yapmasnn ngilizlere kar yrtt teslimiyeti politikas ile elieceini dnen Vahdettin'in, Mustafa Kemal'in siyasal nerilerini dikkate almay. 4- kinci Tevfik Paa Hkmeti'nin kurulduu gnlerde Ali Fuat Paa aracl ile Vahdettin'i bir kez daha uyarma istemi. Vahdettin'le gren Ali Fuat Paa'nn huzurda baka paalarn da bulunmas nedeniyle kararlatrdklar konular sakncal olur kaygsyla amay. 5Kurduklar bir ihtilalci komite ile "Padiah deitirmek, hkmeti drmek, yeni bir hkmet tekil etmek" giriimi. Vahdettin-Damat Ferit ibirlii sonucunda ulusu kadro yelerinden Fethi Bey'in tutuklanmas Anadolu'ya geme karar Atatrk anlarnda da belirttii zere, Anadolu'ya geme kararn ancak vakti geldiinde aka ifade etmitir. Geri Ali Fuat Paa ile. yapt grmelerde, Anadolu'da ulusal bir direnmenin, rgtlenebilmesi iin program belirlenmi, Anadolu'ya geecek kadroyu oluturmak amacyla birok kiiyle grm olmasna ramen, 1919 yl balarnda O'nun henz Anadolu'ya geme kararna vardn sanmyoruz. Ancak 1919 ubat' sonlarnda Anadolu'ya gemek zere olan Ali Fuat Paa'ya "...kolorduna hakim ol. Etrafna emniyet ver. Hele halk ile yakndan temas et" deyii ve 26 ubat'ta Rauf Orbay'n da katld bir yemekte, Ali Fuat Paa'nn kendisinin ve kolordusunun daima emrinde olduunu sylemesi zerine, Mustafa Kemal'in beraber

alacaklarn belirtmesi, karar aamasnda bulunduunu gstermektedir. Her ne kadar Ali Fuat Paa anlarnda "...Mustafa Kemal Paa eer bir vazifeye kendini tayin ettiremezse, Anadolu'da en itimat ettii bir kumandann yanna gideceini ve ilk defa ie oradan balayacan sylyordu. "90 diyorsa da, Rauf Orbay'n anlarnda sz konusu yemee deindikten sonra "Fakat o srada Mustafa Kemal Paa'nn Anadolu'ya geme karar henz kafi ekilde verilmi deildi"91 demesi dncemizi desteklemektedir. Anladmz kadaryla planladklar ihtilal giriiminin gereklememesi, Damat Ferit Paa Hkmeti'nin ibana gelmesi ve Fethi Bey'in tutuklanmasndan sonra Mustafa Kemal Paa artk stanbul'da hibir eyin yaplamayacan grm ve 1919 Mart'nn ortalarnda, teden beri dnd Anadolu'ya geme kararn kesin olarak vermitir.92 Merkezi Erzurum'da bulunan 15. Kolordu Komutanl'na tayin edilen Kazm Karabekir Paa, 11 Nisan'da hasta olan Mustafa Kemal Paa'y ziyaret ettiinde O'na, Dou'da bir Trk devleti kurulabileceini syleyerek blgeye davet etmise de Mustafa Kemal "iyi olaym gelmee alrm" eklinde yuvarlak bir yant vermi, vard karar ona amamt.93 Bunda Kazm Karabekir'in tersine, yurdun btnnde ulusal bir sava vermeyi dnyor olmas yannda, O'ndan holanmamasnn da pay olmaldr. Nitekim smet nn anlarnda "...Atatrk'n iktidarn syleyenler kadar, aleyhinde bulunanlar da var. Dman da ok. Mesela o gnlerde [1919 Nisan' sonlarnda] Kazm Karabekir Paa'ya sormu olsalard, bu vazifeyi ona vermeyin derdi. Karabekir Paa teden beri Atatrk'ten korkard ve O'nu sevmezdi. Ama bu his,tek tarafl deildi. Karlkl ikisi de birbirlerini sevmezlerdi. Kazm Karabekir Paa stanbul'da iken Atatrk ile birlikte olacam diye endie ederdi. Erzurum'a giderken bana, korkuyorum sen de onunla beraber olacaksn demitir. Korktuu da bana geldi" demektedir.94 Tespit edebildiimiz kadaryla, stanbul'da bulunulduu srece Mustafa Kemal Paa verdii bu karar ilk kez Albay smet Bey'e aka sylemitir.95 Ayn gnlerde tilaf Devletleri sadarete bavurarak, Samsun ve civarnda bulunan Rum kylerine Trk etelerince saldrldn, hkmetin gvenlii salamamas halinde, sz konusu blgeyi igal edeceklerini bildirince,96 kayglanan Sadrazam Damat Ferit Paa, Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'e dnd areyi sormu ve O'ndan "bu i burada Bab- ali'de yoluna konamaz, asayiin bozulduu blgeye, bu davann hakkndan gelebilecek, dirayetli, tecrbeli bir ahsiyeti geni salahiyetlerle gndermek lazmdr. Mevcut kumandanlar arasnda bu vasflara haiz olarak hatrma gelen de Mustafa Kemal Paa'dr" yantn almt.97 Damat Ferit Paa Hkmeti'nde nce Posta, Telgraf ve Telefon Nazr iken, 7 Nisan'da Dahiliye Nazrl'na atanan Mehmet Ali Bey, Hrriyet ve tilaf Partisi'nin tannm kiilerinden birisiydi. ttihat dman olan Mehmet Ali Bey, Ali Fuat Paa'nn aabeyi ile kzn evlendirdii srada, Ali Fuat Paa'nn aracl ile Mustafa Kemal Paa'y tanma olana bulmutu. Ali Fuat Paa ve babas -smail Fazl Paa- Mehmet Ali Bey'in gyaben "gen, zeki ve enerjik bir kumandan" olarak

tand Mustafa Kemal'in ittihat olmadna ilikin garanti vermiler, Ali Fuat Paa Mustafa Kemal'i ilk frsatta kendisiyle tantrmaya sz vermiti. Sz konusu evliliin gereklemesinden birka gn sonra, smail Fazl Paa'nn verdii yemekte Mustafa Kemal ile tanan Mehmet Ali Bey, O'ndan etkilenmi ve "elinden gelen yardm yapacan" sylemiti'". Mehmet Ali Bey bu grmeden sonraki gnlerde de bir iki defa Mustafa Kemal'in ili'deki evine giderek kendisiyle konumu, ziyaretlerinden memnun kaldn sylemi olduu iindir ki, hkmetin Bahriye Nazr ve Harbiye Nazr akir Paa'nn damad olan Avni Paa da O'nun evine gelerek, eitli konular kendisiyle konumutu."99 Mehmet Ali Bey, Mustafa Kemal Paa'y bu greve nerirken, O'nun ikayet konusu olan sorunlarn stesinden gelebilecek yetenekte ve ittihat hastalna yakalanmam biri olduuna inanm olmaldr. Orbay anlarnda, Damat Ferit Paa'nn bir mddet tereddt ettikten sonra Mustafa Kemal Paa'y Serkldoryan'da bir yemee davet ettiini, Mustafa Kemal'in ilk defa o yemekte Damat Ferit Paa ile tantn sylemektedir.100 Cebesoy'un da anlarnda yapldn syleyerek Orbay' dorulad bu yemee Cevat Paa da katlmt. Yemekte lkenin gvenlii ve ngilizlerin ikayetleri stnkr konuulmu, ama Samsun ve civarndaki olaylara deinilmemiti. Konumada "Mustafa Kemal Paa vaziyeti ok gzel idare etmi, Sadrazamn suallerini O'nu phelendirmeyecek ve bilakis itimat telkin edecek ekilde cevaplandrmt. Mehmet Ali Bey ile Cevat Paa da kendisini desteklemilerdi. Yemekten sonra Damat Ferit Paa... sizin gibi mtemayiz, gen ve kymetli kumandanlara ok ihtiyacmz olacak" diyerek memnuniyetini ifade etmiti.101 Hrriyet ve tilaf yelerinin ve hkmette bulunan baz nazrlarn, ttihat ve Terakki liderleri ile teden beri aras iyi olmayan Mustafa Kemal Paa hakknda olumlu referanslar vermi olmalarna ramen, Damat Ferit Paa'nn, sadakatinden emin olmakla beraber, O'na kar eksiksiz bir gven duyduunu sanmyoruz. Nitekim bu gnlerde, Harbiye Nazr'nn Erkan- Harbiye-yi Umumiye Reisi Fevzi Paa'ya, Mustafa Kemal ile Ahmet Rza Bey'in hkmeti ele geirerek kendisini sadaretten uzaklatrmaya altklarn haber alan Damat Ferit Paa'nn, Mustafa Kemal'i stanbul'dan uzaklatrmak istediini sylemesi dncemizi desteklemektedir.102 Damat Ferit Paa O'nu Anadolu'ya gndermekle bir yandan ngiliz dostlarnn ikayet buyurduklar sorunlar zerek kendisi ve hkmeti iin onur pay karmay, br yandan kalmasnda saknca grd Mustafa Kemal'i, stanbul'dan uzaklatrmay dnm olmaldr. Mustafa Kemal'in anlarnda bu varsaym dorulayan satrlar vardr. Mustafa Kemal Vahdettin Hkmetlerinde kendisi iin iki zt fikir olduunu syledikten sonra "...biri beni lehlerine kazanmaa alanlar dieri hibir surette itimat edilmemek lazm olduunu iddia edenler! Aylarca mnakaalardan sonra hangi fikir hak kazanm bilir misiniz! Mustafa Kemal'e emniyet edilmez! Mustafa Kemal stanbul'da birtakm menfi telkinler, belki hazrlklar yapyor, bu adam stanbul'dan uzaklatrmak lazmdr. Mustafa Kemal'i

Anadolu dalarna atmal ve orada rtmeli! Nihayet bu karar zerine mutabk kalmlar. Bunu iiten arkadalarm beni tebrik ettiler " demektedir. Damat Ferit Paa ittihat olmayndan tr Mustafa Kemal Paa'nn ngilizlerin gvenini sarsmayacak bir kii olduunun farknda olmaldr. Ancak yine de 28 Nisan'da stanbul'daki ngiliz Elilii Baevirmeni Ryan ile gren Sadrazam, O'na Mustafa Kemal ile yemek yediini, sadakati konusunda kendisinden tatminkar teminat aldn, O'nu bir subay ve centilmen olarak kabul ettiini syleyerek, Ryan'a emniyet vermekten geri kalmamt. Nitekim Ryan anlarnda, Damat Ferit'in syledikleri konusunda samimi olduuna inandn yazmaktadr.104 Damat Ferit Paa ngilizlerin onayn aldktan sonradr ki, Harbiye Nazr akir Paa, Mustafa Kemal'i nezarete davet ederek, Samsun ve civarnda Trklerin Rum kylerine saldrdn anlatan bir dosyay eline tututurmu "...Ben Sadrazam ile (Damat Ferit Paa) grtm. Sizi mnasip grdk. Oraya gidesiniz ve meselenin mahiyetini anlayasnz" deyince Mustafa Kemal "Paa "Memnuniyetle giderim... yalnz msaade buyurursanz, memuriyetime bir ekil vermek lazm! Sizi zmeyeyim, arzu ederseniz Erkan- Harbiye Reisinizle" grerek bunu tespit edelim"105 demiti. Bu grmeden sonra Harbiye Nezareti Mustafa Kemal Paa'y Dokuzuncu Ordu Mfettiliine tayin etmi ve Padiahtan irade alnmasn sadaret makamna yazmt. Harbiye Nezareti, Sadrazam ve ngilizlerden Samsun'a gidi vizesi alan Mustafa Kemal'in nnde artk sadece Vahdettin engeli kalmt. Burada ncelikle belirtilmesi gereken konu; bu grevin Mustafa Kemal'i Anadolu'ya geirmek zere planlanm bir grev olmaddr. Nitekim, Mustafa Kemal grevi kabul etmemi olsayd bile mutlaka o blgeye bir subay gnderilecekti. te yandan, O'nun Anadolu'ya gemek iin hkmete hibir bavuruda bulunmad da tartlmaz bir gerektir. nerinin, Harbiye Nazr akir Paa kanalyla dorudan doruya hkmetten geldii bilinmektedir. Grdmz kadaryla, hkmete tayin edilmi olarak Anadolu'ya gemenin lkenin eitli blgelerinden dank bir biimde seslerini duyurmaya balayan ulusal hareketi btnletirmek asndan neminin bilincinde olan Mustafa Kemal Paa, neriyi siyasal almalar iin iyi bir frsat olarak deerlendirerek hemen kabul etmitir . Vahdettin'in bu tayini onaylamas iin birok neden vard. Samsun blgesindeki asayisizlii gidererek, Paris'te almalarn srdren Bar Konferansnn olumsuz izlenimler edinmesini nlemek iin blgeye etkin bir komutann tayin edilmesi zorunluluktu. Vahdettin, askerlik gemii son derece baarl olan Mustafa Kemal'in bu grevin stesinden geleceini phesiz iyi biliyordu. te yandan ttihat ve Terakki Partisi ile bilinen anlamazlklar, Damat Ferit'in ve ngilizlerin onayndan gemi olmas da Vahdettin'i rahatlatm olmaldr. Bu mantksal nedenler yannda, Vahdettin'in baz psikolojik yaklamlar da olabilir. Mustafa Kemal'in Enver Paa ile olan anlamazl, Almanya gezisinde O'nu yakndan tanmas Vahdettin'i Mustafa Kemal Paa'ya yaklatryor hissi veriyorsa da, Vahdettin'in O'na kar besledii sarslmaz bir gven sonucu bu tayini

onaylad dncesine katlmyoruz.108 Nitekim Mustafa Kemal'in atekesten nce Suriye'de sonra ise stanbul'da yapt almalar iyi bilen Vahdettin'in, O'nun bu giriimlerini boa kartmak iin baml hkmetleriyle ibirlii yapmas ve nerileriyle hi ilgilenmemesi de bu gerei ortaya koymaktadr. Burada "sadakat" ve "gven" szckleri arasndaki farka dikkat ekmek yararl olacaktr. Trke szlk, sadakati "(birine) iten ballk", gveni ise "bir eyden beklenen nitelie inanp ona gre davranma" eklinde 109 tanmlamaktadr . lk bakta i ie gemi ve anlam olarak birbirlerini btnler gibi grnen bu szcklerin basit bir beyin cimnastii yapldnda gerekte byle olmad grlecektir. nk sadk grnen her zaman gvenilir olmayaca gibi, bunun tam tersi de dorudur. Bizce Vahdettin gvenmese de, kendisine sadk olduunu dnd Mustafa Kemal'in bu niteliinin grev iin yeterli olduu yanlgsna dmtr. Damat Ferit'ten sonra Vahdettin'in de O'nun sadakatine inanmasnda Mustafa Kemal Paa'nn stanbul'da bulunduu son aylarda "...fikir hazrlklarnda tevazuyla almak, kendini silmek, karsndakine samimi bir kanaat ilham etmek lazmdr"110 eklinde aklad aklc bir politika uygulamasnn da byk etkisi olmutur. 30 Nisan'da Vahdettin'in bu tayini onaylayan iradesi yaymlandnda, Harbiye Nezareti, Muamelat- Zatiyye Riyaseti tayin edildiini Mustafa Kemal Paa'ya bildirmiti.111 radenin Takvim-i Vakayi'de yaymlad 5 Mays gn Mustafa Kemal Paa tarafndan alnd Harbiye Nezaretinin bir yazsndan anlalmaktadr.112 Bundan sonra Mustafa Kemal'in stanbul'da yapt, mfettilik yetkilerine son ekli vermek iin resmi makamlarla grmeler yapmak ve veda ziyaretlerinde bulunmaktan ibarettir. Burada konumuzla ilgili olmas asndan zellikle zerinde duracamz olay, 15 Mays 1919'da yaplan stanbul'daki son Vahdettin-Mustafa Kemal Paa grmesidir.113 Mustafa Kemal'in anlarnda ayrntlaryla anlatlan bu grmenin en dikkat ekici yn, Vahdettin'in "Paa, paa imdiye kadar devlete ok hizmet ettin, bunlarn hepsi artk bu kitaba girmitir, (elini demin bahsettiim kitabn zerine bast ve ilave etti) tarihe gemitir. O zaman bunun bir tarih kitab olduunu anladm. Dikkatle ve skunla dinliyordum. Bunlar unutun dedi, asl imdi yapacanz hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa devleti kurtarabilirsin"114 demesidir. Mustafa Kemal Vahdettin'in bu szlerini "...hibir kuvvetimiz yoktur. Tek mesnedimiz stanbul'a hakim olanlarn siyasetine uymaktr. Benim memuriyetim onlarn ikayet ettikleri meseleleri halletmektir. Eer onlar memnun edersem, memleketi ve halk bu siyasetin doruluuna inandrabilirsem ve bu siyasete kar gelen Trkleri tedib edersem Vahdettin'in arzularn yerine getirmi olacaktm"115 diye yorumlamaktadr. Ksakrek'e gre ise, Vahdettin'in bu szleri sylemesi, ulusal hareketi O'nun rgtlediini gstermektedir, ngiliz yanls ve Anadolu hareketine kar grnts tilaf Devletleri'ni yanltmay amalayan siyasi bir taktiin gereidir.116 Ksakrek bu yorumu hibir kaynak ve

belgede yer almayan, tamamen kendi hayalinin rn olan, son Vahdettin-Mustafa Kemal Paa grmesi iin yazd, bir senaryo ile salamlatrmak istemektedir''117 Bu senaryo, Vahdettin'in Mustafa Kemal Paa'ya eliyle kahve ve sigara ikram etme bykln! gstermesi ile baladktan sonra yle devam etmektedir: "- Byle yakn oturuumuz ve fsldarcasna konumamz en mnasip eklidir. u sarayn duvar tulalar arasnda bizi kimbilir ka kulak dinlemektedir? Bu sluptan fevkalade hislenen ve tesir altna giren Mustafa Kemal Paa nihayet Milli ahlan Hareketinin dm noktas olan ve tarihe intikal edecei gn vatan apnda bir hadise tekil edecei muhakkak bulunan u hitap karsnda kalyor: - Paa! Trkiye'yi kurtarmak iin stanbul'dan herhangi bir hareket beklemee imkan yoktur. stanbul vatann kalbi olarak dmann penesi iindedir. Onu ve onunla beraber topyekn vatan vcuddan, vcudun kalbi evreleyici temel azasndan baka hibir ey kurtaramaz! O da, imparatorluun elde kalan mazlum ve ileke ana vatandr! yani Anadolu!.. Anadolu'ya gemek ve orada milli bir kyama zemin amak lazmdr!' - Sizi Anadolu'ya ite bu milli kyam zeminini amanz iin gnderiyorum! Dman kuvvetlerine, hususiyle ngilizlere ve hkmete kar gidi sebebiniz ayrdr. gal kuvvetleri sizin Samsun'da asayii iade edeceiniz ve ark'taki ordu mukavemetini kaldracanz kanaatini besleyeceklerdir. Gerek sebebi ise yalnz siz ve ben bileceiz. Milli mukavemet ruhu Anadolu'nun her yerinde hissedilir ekilde para para kendisini gstermee balamtr..."118. Bu cmlelerin Vahdettin'e deil de Ksakrek'e ait olduu, ama bunlar Vahdettin'in sylemi olmasn ok arzu ettii anlalmaktadr. Bizce Mustafa Kemal'in yorumu salkldr. Zrcher'in de belirttii zere''119 Vahdettin bu szlerle Mustafa Kemal'in resmi grevi olan asayiin salanmas ve orduyu terhis etmenin nemini vurgulamaktan te bir ey dememitir.

ddia

3.

Vahdettin'in ulusal hareketi kolayca rgtleyebilmesi iin Mustafa Kemal Paa'ya ok geni yetkiler ieren bir hatt- hmayun ve byk paralar verdii 120

Harbiye Nazr akir Paa'nn, Mustafa Kemal Paa'y nezarete arp Samsun'daki olaylarla ilgili dosyay eline tututurmas zerine Mustafa Kemal Paa'nn "Memnuniyetle giderim., yalnz msaade buyurursanz, memuriyetime bir ekil vermek lazm. Sizi zmeyeyim, arzu edersiniz Erkan- Harbiye Reisinizle grerek bunu tespit edelim" dediini yazmtk. Gerekte Mustafa Kemal Paa bu memuriyetin unvannn ne olaca ile ilgilenmiyordu.121 Ancak akir Paa'nn O'nun bu nerisini kabul etmesi, memuriyetinin

yetkilerini belirlemede kendisine serbeste hareket olanan tanmas asndan ok nemliydi. O'nun nc Ordu Mfettilii unvan altnda, kullanaca yetkileri ieren talimatnameyi, Erkan- Harbiyeyi Umumiye kinci Bakan Diyarbakrl Kazm Paa ile birlikte hazrlad bilinmektedir.122 6 Mays tarihinde Harbiye Nezaretince kendisine verilen bu talimatnamenin metnini aynen veriyoruz: "Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine ait vezaif (Zat alinizin Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine tayini hususunda rade-yi Seniyye-yi Cenab- Padiahi erefsudur buyrulmutur. Ancak ibu mfettilikteki vezaif'i alileri) yalnz askeri olmayp, mfettiliin ihtiva ettii mntka dahilinde ayn zamanda da mlkidir. 1 - bu mterek vezaif unlardr: a) Mntkada asayi-i dahilinin iade ve istikrar ve bu asayisizliin esbab- hudusunun tespiti b) Mntkada tede beride mteferrik bir halde mevcudiyetinden bahsedilen esliha ve cephanenin biran evvel toplattrlarak mnasip depolara iddihar ve muhafaza altna alnmas. c) Muhtelif mahallerde birtakm uralar mevcut olduu ve bunlarn asker toplamakta bulunduu ve gayr-i resmi bir surette ordunun bunlar himaye eyledii iddia olunuyor. Byle uralar mevcut olupta asker topluyor, silah tevzi ediyor ve ordu ile de mnasebette bulunuyorlarsa Kat'iyyen men'i ile bu kabil mteekkil uralarn da lav. 2, Bunun iin: a) ki frkal olan nc ve drt frkal olan On beinci Kolordular mfettilik emrine verilmitir. bu Kolordular harekat ve asayi hususatnda dorudan doruya mfettilikle ve muamelat- cariyye yani muamelat- zatiyye kuvve-yi umumiye ve saire gibi hususatta kema-fis-sabk Harbiye Nezaretiyle muhabere edeceklerdir. Frka ve yahut mntka kumandanl veya bir vazife-yi hususiyeye tayin edilecek zabtann tayin ve tebdilleri mfettiliin muvafakati ve talebiyle olacaktr. Maa-haza sair hususata lzum ve menfaat grerek mfettiliin verdii talimat kolordu kumandanlklar aynen tatbik edeceklerdir. Bilhassa ahval-i shhiyye pek mhimdir. Bu zemindeki tetkikat ve icraatn ahaliye de temili lazmdr. b) Mfettilik mntkas Trabzon, Erzurum, Sivas, Van vilayetleriyle Erzincan ve Canik mstakil livalarn ihtiva eylediinden mfettiliin yukarda tadad edilen vezaifi tedvir iin verecei bil-cmle talimat ibu vilayetlerle mutasarrflar dorudan doruya ifa edeceklerdir. 3. Mfettilik hududuna mcavir vilayat ve elviye-yi mstakille (Diyarbekir, Bitlis, Mamuret-l-aziz, Ankara, Kastamoni vilayetleri) ile kolordu kumandanlklar da mfettiliin ifa-y vazife srasnda re'senvaki olacak mracaatlarn nazar- dikkate alacaklardr. 4. Mfettiliin hususat- askeriyyeye ait mercii Harbiye Nezareti olmakla beraber hususat- saire iin makamat- aliyye-yi aidesiyle muhabere edecek ve ibu muhabereden Harbiye Nezaretine de haber verecektir"123. Harbiye Nazr

Mehmed akir bin Numan Tahir (Mhr) Talimatnamenin geni yetkileri ierdii bir gerektir. Ancak talimatnamenin birinci maddesinde ngrlen asayiin salanmas ve asayisizliin nedenlerinin belirlenmesi; blgede dank olarak bulunan silah ve cephanenin depolara toplattrlmas; asker toplad ve orduca desteklendii ne srlen uralar varsa almalarnn yasaklanmas ve varlklarna son verilmesi grevlerinin, yetkileri snrlandrlm bir memuriyetle yaplamayaca ortadadr. Nitekim hkmetin, ikayet konusu olan rahatszlklar blgedeki idari mekanizmas yerine, geni yetkilere sahip bir mfettilik marifetiyle zmek isteyii dncemizin haklln gstermektedir. Bizce talimatnamede yaplmas ngrlen grevler ile verilen yetkiler arasnda dengeli bir orant olmakla birlikte, mfettilik alannn Anadolu'nun byk bir ksmn iine alnn, baz hkmet yelerini kukuya sevk ettii anlalmaktadr. Harbiye Nazr akir Paa, Meclis-i Vukela'da grld anlalan 124 talimatnameyi imza edemeyeceini syleyerek sadece mhrn basmakla yetinirken,125 Sadrazam Damat Ferit Paa, Mustafa Kemal'i evine yemee arp126 konuyu deme gereini duymutu. Cebesoy'un anlarnda "Serkldoryan'da yemek yemei ve oyun oynama zevk edinmi olan Damat Ferit Paa'y en az vehimli bir annda yakalayan Mehmet Ali Bey, kararnameyi imzalatm, Sadrazam'n imzasn gren dier nazrlar itiraz etmemiler veyahut bu cesareti gsterememilerdi" demektedir.127 Gerekten Damat Ferit'in ikinci hkmetini kurmak iin aba sarfettii gnlerde, 18 Mays'ta Harbiye Nezareti'ne Sadrazam Vekili namna mstear Rfat imzasyla gnderilen bir yazda, Meclis-i Vkela'nn Mustafa Kemal'in grev ve yetkilerine ilikin talimatnameyi uygun bulduu bildiriliyordu.128 Mustafa Kemal'in 6 Mays akam, ili'deki evinde Rauf Bey'e "Bab ali ve Saray benim niyetlerim hakknda derin bir gaflet iinde bulunuyorlar. ngilizlerin de henz meseleden haberleri yoktur" dediini biliyoruz.129 Sylevinde de "Bu geni yetkiyi, beni stanbul'dan srmek ve uzaklatrmak amacyla Anadolu'ya gnderenlerin bana nasl verdiklerine aabilirsiniz. Hemen syleyeyim ki bana bu yetkiyi onlar bilerek ve anlayarak vermediler" diyerek Rauf Bey'in aktard konumay salamlatrmaktadr.130 Gerek Vahdettin'in, gerekse Damat Ferit Paa'nn, Mustafa Kemal'i hangi gelimeler yznden ve ne tr kayglar sonucu Anadolu'ya gnderdiklerini nceki blmde yantladmz iin ayn bilgileri vermeyeceiz. Ancak burada nemli olan, talimatname karsnda tilaf Devletleri'nin tavrnn ne olduudur. almalarmz srasnda, Anadolu'ya varncaya kadar tilaf Devletleri temsilcilerinin Mustafa Kemal'in elindeki talimattan haberli olduunu gsteren bir bilgiye rastlamadk. Mustafa Kemal'in koltuunda gz olduu ve stanbul'dan mutlaka uzaklatrlmas gerektii dncesinde olan Damat Ferit'in, bu talimatnameden sz ettii takdirde tilaf Devletleri temsilcilerinin, Mustafa Kemal'in gidiini erteleyebilecei dncesinden hareketle susmay tercih etmi olabilecei ya da Byklolu'nun ne srd gibi;

Damat Ferit'in bu talimatn nemini kavrayacak yetenekte olmad gr mantkldr.131 Mustafa Kemal'i, Vahdettin'in Anadolu'ya gnderdiini savunanlarn temel dayanaklarndan biri, Padiaha Mustafa Kemal'e verildii iddia edilen 14 Mays 1919 tarihli hatt- hmayundur. lk kez Mevlanzade Rfat tarafndan yaymlandn sandmz bu hatt- hmayun132 sonraki yllarda Vahdettin'in yeenlerinden ehzade Mahmut Efendi tarafndan, kendisiyle gren gazeteci Murat Sertolu'na da gsterilmi ve bu gazeteci tarafndan yaymlanmtr.133 Vahdettin'in "Yaveran- ehriyaranemden Erkan- Harbiyye Mirlivas Mustafa Kemal Paa'ya" hitabyla balayan hatt- hmayun "Harb-i Umuminin mttefikin hesabna ziya zerine tahassul eden vaziyet-i siyasiye, ecdad- izamm mlkn ve makam- hilafet ve saltanatm mkl vs tehlikeli bir sahaya srklediinden, Hkmet-i Seniyemin karar vehile tayin olunduunuz mntkada asayii temin ve merzi-yi ahaneme mugayir ahvalin hudusunu men ile cmleten def'i saile bezl-i cehde gayret ederek milletimin masuniyetini teyid ve eyadi-yi mutearrzndan tahsili iin yek vcud olarak hareket edilmesini selam- ahanemle asker ve memurine ve ahaliye tebliini irade ettim"134 diyerek sona ermektedir. Bu hatt- hmayunun varln kabul etmekle birlikte, O'nun Mustafa Kemal'e 6 Mays'ta verilen talimatnamede belirtilen grevlerinin tesinde bir sorumluluk yklemedii dncesindeyiz. Metindeki yuvarlak cmlelerin, Mustafa Kemal'in Anadolu'da kongre almalar yapmasn, meclis toplamasn, ordu kurmas vd. anlattn dnmek mmkn deildir. Ksakrek'in "gerekten bu ferman, imdiye kadar mehul kalm bir vesika olmad halde, hakiki manas ve ak delaletiyle kimsenin tam dikkatini ekememi, yani malum iinde mehul kalmtr. Bu da fermann belki aa vurulur da padiah'n gayreti dman devletlerin gzne batar kaygsyla biraz mphem ve karanlk 135 yazlmasndan..domaktadr" deyii, dncemizin haklln kabul ettiini ve hatt- hmayunu olduundan ok farkl anlamlandrmaya altn gstermektedir. Burada, Mustafa Kemal'in elinde byle nemli bir hatt- hmayun varken, ulusal sava boyunca neden hi kullanmad sorusu akla gelmektedir. Bizce Selek'in "Mustafa Kemal Paann bunu ie yarar bir belge saymad ve hibir yerde kullanmad da muhakkaktr" eklinde, Akin tarafndan da desteklenen yant mantkldr . Bu durumun, iddiasn zayflatmaktan ok kuvvetlendirdii dncesinde olan Ksakrek, Mustafa Kemal'in "...iradenin Padiah'tan geldiini gstermek yerine gstermemeyi tercih ettiini" belirttikten sonra "Adet ve usul d olarak Mustafa Kemal Paa'nn eline verilen ferman onun milli ahlanma hareketini uyandrmak, gelitirmek ve gayesine erdirmek yolunda Vahdettin tarafndan Anadolu'ya gnderildiine amaz hccettir: ve ondan sonra kendisine smarlanan bu azametli ii yerine getirebilmenin erefi bir insana yeter"138 diyerek, Mustafa Kemal'in doyumsuz hrslara sahip olduunu ima etmektedir. Mustafa Kemal'e verildii ne srlen byk miktardaki paraya gelince; Selek, daha sonra 150'likler listesine dahil olan Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'in Paris'te kard "La Republique Euchene" adl gazetede yaymlad,

Mustafa Kemal'e verilen 25.000 liralk bir makbuza dayanarak, O'nun Anadolu'ya giderken ald tm parann bu olduunu yazmaktadr. "Dahiliye Nezareti rtl deneinden alnan bu paray Mehmet Ali Bey, yannda emniyet ube mdrlerinden Radi Bey olduu halde, Mustafa Kemal Paa'y Samsun'a gtrecek vapura hareketinden biraz nce gelerek bizzat vermi"ti.139 Ksakrek bu miktara, Vahdettin'in zel kasasndan kan "en az 30.000 liray "da ilave ederken,140 ehzade Mahmut Efendi daha ileri giderek "bildiime gre Mustafa Kemal Paa'ya, gerek bizzat kendisi [Vahdettin], gerekse eitli hkmetler vastasyla -ki bilhassa Ali Rza Paa Hkmeti zamannda- devaml surette para gndermitir" dedikten sonra, bu yardmn 400 altna ulatn iddia etmekledir.141 Burada ncelikle vurgulanmas gereken, sz edilen byk para yardmnn hibir belgeye dayandrlmad gereidir. Mustafa Kemal'e stanbul'dan ayrlrken verildii anlalan 25.000 lira Albay, bir Yarbay, Binba, be Yzba, stemen, bir Temen ve iki memur olmak zere 18 kiiden oluan mfettilik karargahnn142 aylklarnn denmesi, beslenme, ulam vb. giderleri iin kullanlm olmaldr.143.Amasya'dan Erzurum'a, Mustafa Kemal Paa'nn askerlik hayat boyunca biriktirdii 800 lirann harcanmas ile gidildii144 dnldnde, bu parann ksa srede tkendii anlalmaktadr. Erzurum'a geliten Byk Millet Meclisi'nin alna dein geen srede, gerek kongreler, gerekse Temsilciler Kurulunun gereksinimlerinin sadece ve sadece mfettilik karargahnda bulunanlarn kendi birikimleri, Mdafaa-y Hukuk Cemiyetlerinin katklar ve vatansever soydalarn ayni ve nakdi yardmlar ile karland bilinmekte iken, Ksakrek'in varl inkar edilemeyecek bu finans kaynaklarn grmezlikten gelii dndrcdr. Ksakrek bu bykparalarn! nerede ve nasl kullanldn normal olarak aklayamazken, paralarn "Mustafa Kemal Paa tarafndan ahsi tasarrufuna geirildii" iddiasnda olmad inceliini gstermektedir.146 Sonu olarak: Kurtulu savann banda ve daha sonralar yapld ne srlen byk para yardmlar ile Anadolu hareketinin parasal skntlarn badatrma olana yoktur. Bu iddilarla ilgili olarak Akin'in ulusal hareketin balangc iin yapt aklc bir yorumu aktarmadan geemeyeceiz: "...Bu paralar Mustafa Kemal'e gerekten verilmi olduu kantlansa da, bunun nasl anlamlandrlaca, nasl yorumlanaca sorusu ortaya kmaktadr... btn bu iddialar doru da olsa, bunlar ancak Vahdettin'in o sradaki niyetlerinin, fakat ondan sonraki davranlaryla dorulanmayan, eylem alanna dklemeyen niyetlerinin bir ifadesi olmaktan tede bir deer tayamaz"147

III. SAMSUN'DAN ZAFER'E 148

Mustafa Kemal Sylev'inde, Osmanl Devleti'ni iinde

bulunduu durumdan kurtarmak iin ngiltere'nin koruyuculuu, Amerikan gdm, blgesel kurtulu gibi arelerin dnldn belirttikten sonra, nce "...gerekte iinde bulunduumuz o gnlerde Osmanl Devleti'nin temelleri km, mr tkenmiti. Osmanl lkesi btn btne paralanmt. Ortada bir avu Trk'n barnd bir ata yurdu kalmt" diyerek, Osmanl Devleti'ni nasl grdn anlatmakta, ardndan stanbul'dan ayrlmadan nce dnd ve Anadolu'ya kar kmaz uygulamaya balad karar aklamaktadr: "...ulus egemenliine dayanan, tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak"149 Mustafa Kemal Samsun'a kar kmaz, bir yandan ehirde gvenliin salanmas yolunda gerekli nlemleri alrken, te yandan Anadolu'daki komutanlar ve sivil yneticilerle yazmalara balamt. Btn yurtta ulusal rgtler kurulmasnn gerekliliine iaret eden, halk komutanlar ve sivil yneticilerin nclnde zmir'in Yunan Ordusu'nca igal ediliini mitingler yaparak protesto etmeye ve tilaf Devletleri temsilcileriyle hkmete telgraf ekmeye davet eden bu yazmalarn olumlu etkileri ksa srede grlmeye balanmt. Anadolu'daki bu gelimeler karsnda kayglanan tilaf Devletleri hkmete bavurarak, Mustafa Kemal Paa'nn stanbul'a arlmasn istediler. Harbiye Nazr evket Turgut Paa'nn, Mustafa Kemal'i stanbul'a davet eden 8 Haziran tarihli yazs, tilaf Devletleri'nin isteklerinin yerine getirildiini gsteriyordu.150 Erkan- Harbiye-yi Umumiye Reisi Cevat Paa'dan, stanbul'a davet ediliinin gerek nedenini renen151 Mustafa Kemal Paa'nn bu arya verdii yant, 22 Haziran 1919 tarihli Amasya Genelgesi olmutur. Trk ulusunu bamszln ve yurdunun btnln koruma savana aran bu genelge Padiah ve Halife'ye aka cephe almamakla birlikte, gerekte bir ihtilal bildirisiydi ve Mustafa Kemal'ce alnan "ulus egemenliine dayanan tam bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak" kararn gerekletirme yolunda atlan ilk somut admd, kinci Damat Ferit Paa Hkmeti'nin, 23 Haziran tarihli, stanbul'a arld halde gelmedii ve halk hkmete kar kkrtt iin Mustafa Kemal'in grevinden azledildii, hibir resmi sfat kalmad ve yazlarnn resmi niteliinin olmadnn vilayetlere duyurulmas yolundaki karar, Amasya Genelgesi'ne duyulan tepkiyi ifade etmektedir. Ayn gn, Dahiliye Nazr Ali Kemal tarafndan bir genelge ile vilayetlere duyurulan bu karar153, etkisini gstermekte gecikmedi. Mustafa Kemal'in zel bir grevi olduu iin Sivas'ta bulunduunu dnd, hkmete Elaz Valiliine atanm bulunan Ali Galip Sivas'a gelerek Vali Reit Paa'ya Mustafa Kemal'i tutuklatmas iin bask yapm, ancak Mustafa Kemal'ce uygulanan aklc bir plan kartnda baarl olamamt154 . Sivas'ta ulusal rgtler ve ilgili kiilerce yaplacak iler konusundaki talimat veren Mustafa Kemal Paa, 28 Haziran'da ehirden ayrlm ve 3 Temmuz gn Erzurum'a varmt. Erzurum'da cereyan eden en nemli olaylardan biri phesiz 8/9 Temmuz gecesi stanbul'un Mustafa Kemal'in grevine son vermesi, O'nun da nce Harbiye Nezareti'ne ardndan Padiah'a ektii telgraflarla askerlik mesleinden ekildiini bildirmesiydi.

Bu gelimeden sonra Mustafa Kemal durumu yle deerlendirmektedir: "O gnden sonra resmi grev ve yetkiden ayrlm olarak, yalnz ulusun sevgisine, cmertliine ve yiitliine gvenerek ve O'nun bitmez verimlilik ve yaratclk kaynandan esin ve g alarak vicdanmzn gsterdii yolda grevimizi srdrmee koyulduk.155 Ayn gnlerde, Vilayat- arkiyye Mdafaa-y Milliye Cemiyeti Erzurum ubesi-Trabzon Muhafaza-y Hukuk Cemiyeti ibirlii ile dzenlenecek olan Erzurum Kongresi'nin hazrlklar tm hzyla devam ederken, Damat Ferit Hkmeti'nin kongrenin almasn engelleyici komplolar peinde olduu grlmektedir. Bunlardan ilki, 21 Temmuz'da Kazm Karabekir Paa'nn nc Ordu Mfettilii'ne atandn bildiren yazdr.156 Hkmetin, Mustafa Kemal ile Karabekir Paa'nn arasn amak amacyla yapt anlalan bu atamann, 23 Temmuz 1919'da almalarna balayan Kongre'de, Kazm Karabekir'in, Mustafa Kemal Paa'y desteklemesi sonucunda amacna ulaamad ortadadr. Daha lml ve Dou Anadolu Blgesi'nin en rtbeli komutan olan Kazm Karabekir Paa eliyle, ulusal hareketi bomay ve Mustafa Kemal Paa'y saf d etmeyi baaramayan hkmetin, kongrenin devam ettii gnlerde, 28 Temmuz'da, Erzurum Valiliine Ahmet Reit Paa'y atamas157, ayn ii bu kez mlki ynetimin ba eliyle yapmay planladn gstermektedir. Nitekim hkmetin 30 Temmuz'da "Mustafa Kemal Paa ile Rauf Bey'in hkmet kararlarna muhalif ef'al ve hareketlerinden dolay hemen yakalanarak stanbul'a gnderilmeleri iin" mahalli memurlara emir verildiini duyurmas ve 15. Kolordunun ciddi yardmda bulunmasn rica etmesi158 dncemizi desteklemektedir. 31 Temmuz'da Erzurum'a ulaan bu yaz, Vali Vekili Mrit Bey tarafndan ilgili makamlara yazlarak hemen red edilirken159, Erzurum Kongresi'nin bitiminden sonra ehre geldii anlalan yeni vali, yapt ferman okuma treninde Mustafa Kemal Paa'y, "celali ekyas" ve ulusal hareketi, isyan ve ihtilal olarak tanmlamsa da, nce Rauf ardndan Mazhar Mfit Bey160 in kendisini ziyaret ederek uyarmas zerine tavrn deitirmiti . Bu arada gerekte sadece Dou Anadolu Blgesi'nin sorunlarna are olmak iin toplanan kongre, Mustafa Kemal Paa'nn katksyla ulusal bir nitelie brnm, bu durum 17 Austos gn almalarn tamamlayan kongrenin kararlarna da yansmt. Yurdu ve ulusu paralanmaz bir btn olarak deerlendiren bu kararlar gerei oluturulan Temsilciler Kurulu, kongre kararlarn uygulayacak bir yrtme organ olmas yannda, Osmanl Devleti'nin tm yetkilerini geri ald Mustafa Kemal Paa'y bakanlna getirerek ulusal hareketin nderi yapmas asndan da ok anlamlyd. stanbul'un ulusal hareketi bomak iin bavurduu yntemlerden biri de, Anadolu'daki ulusu komutanlarn yerine kendisi iin uygun atamalar yapmakt. Bu yolda ilk giriim, Kazm Karabekir Paa tarafndan vekalet edilen nc Ordu Mfettilii'ne Birinci Tevfik Paa Hkmeti'nin Harbiye Nazr Abdullah Paa'nn atanmasyd. Kazm Karabekir'in 11 Austos'ta Harbiye Nezareti'ne

yazd bir yazda bu atamaya iddetle kar kmasndan sonra Abdullah Paa'nn istifa ettii grlmektedir.161 Hkmet buna 16 Austos'ta ordu mfettiliklerinin kaldrlmas ile yant verdi ki bu, Kazm Karabekir'in vekaleten de olsa kullanmakta olduu yetkilerin elinden alnmas anlamna geliyordu.162 28 Austos'ta hkmet bu kez, 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa'y grevinden azlederek yerine Mirliva Ahmet Hulusi Paa'y vekaleten atamt. Ali Fuat Paa'nn taknd tavr yznden grevi stlenemedii anlalan Ahmet Hulusi Paa'nn yerine Mirliva Ahmet Hamdi Paa atand ise de, hkmet bu giriiminden de sonu alamayacaktr.163 Amasya Genelgesi'nin beinci maddesi uyarnca Sivas'ta toplanmas ngrlen ulusal kongreye katlmak zere, delegelerin Sivas'a gelmeye baladn haber alan Mustafa Kemal Paa ve Temsilciler Kurulu, 29 Austos 1919'da Sivas'a gitmek zere Erzurum'dan ayrlmt. Erzincan Boaz giriine gelindiinde jandarmalarn, Dersim Krtlerinin boaz tuttuu ve gemelerinin mmkn olmadn sylemelerini "...stanbul Hkmeti'nin yardaks olabileceini sandm birtakm kimselerin zellikle beni durdurmaa zorlamak iin uydurduklar bir dzen" eklinde deerlendiren Mustafa Kemal, vakit kaybetmeksizin boaz gemi ve 2 Eyll 1919 gn Sivas'a varmt.164 lk toplantsn 4 Eyll gn yapan Sivas Kongresi, Mustafa Kemal'in bakanlnda almalarn srdrrken, stanbul da bo durmuyordu. Dahiliye Nazr Adil Bey ile Bahriye Nazr Sleyman efik, Elaz Valisi Ali Galip ile temasa geerek O'ndan, Krtlerden de yardm alarak kongrenin toplanmasn engellemesini istemi ve bu amala kendisini Sivas Valiliine atamak suretiyle, Kemalistleri tutuklama yetkisiyle donatmlard.165 ngilizlerce de desteklenen bu komplodan daha Erzurum'da bulunduu dnemde phelenen Mustafa Kemal, askeri makamlar katnda nlemler almakta gecikmemiti. 11 Eyll'de almalarn tamamlayan kongre sonucunda, Erzurum Kongresi'nde alnan kararlar onaylanmt. Trk yurdunun kurtuluu ve Trk ulusunun bamszln kazanma savamnda ok nemli bir aama olan Sivas Kongresi, Mslman-Trk ounluunun yaad blgelerde kurulacak Trk Devleti'nin snrlarn izerek, sonralar Misak- Milli (Ulusal And) diye bilinecek olan ilkelerin temelini oluturmas asndan ok nemliydi. Alnan nlemler sonucu baarya ulaamayan Ali Galip komplosuna, Temsilciler Kurulu, 12 Eyll'de Anadolu'nun hkmet ile olan tm iliki ve yazmalarn kestirerek yant vermiti.166 Anadolu ile balants kopan Ferit Paa, 13 Eyll'de stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri Amiral de Robeck'ten, tilaf Devletleri'nin, ulusal hareketi ezmek iin bir Osmanl Ordusu'nun gnderilmesine izin vermelerini veya dorudan doruya asker gndererek nemli noktalar igal etmelerini istemise de Amiral Robeck, ilk nerilerinin i sava anlamna geleceini; ikinci nerinin ise, ok kan dklmesine neden olacan ileri srerek reddetmiti. 167 Hkmetin Anadolu zerindeki etki ve kontrolnn iyice azald ve byle bir ynetimce imzalanacak bir bar antlamasnn ulusal harekete kabul olunamayacan kavrayan tilaf Devletleri'nin nerilerini reddetmesinden

sonra Damat Ferit, iktidarda kalabilmek iin ibirlii iinde olduu Vahdettin'in desteini arad. Vahdettin'in 20 Eyll'de yaymlad ve Damat Ferit'e tm il ve ilelere gnderilmeye yeltenilen bildirisinde zetle: zmir olaylarnn Avrupa'nn uygar devletlerinin ilgisini ektii, zel bir kurulun yan tutmadan soruturmalar yapt, ulusal birlii bozacak hibir karar ve nerinin olmad, baz kimselerce sylendii zere halk ile hkmet arasnda kartlk bulunmad, barn yaklat, btn ulustan hkmetin buyruklarna kesinlikle uyulmasnn beklendii bildiriliyordu ki , bu durum, Damat Ferit'in arad destei bulduunu gstermekteydi. Bu gelimeler zerine Temsilciler Kurulu, bir yandan bu bildirinin Anadolu'da yaylmasn engellemek iin sk nlemler alrken, br yandan ulusun gvenini yitirdii tilaf Devletleri'nce de iyi bilinen Ferit Paa Hkmeti iktidarda kalrsa, Trk delegelerinin bar konferansna davet ve kabul edilmeyecei, kabul edilse bile onlara sadece Trkiye hakknda verilmi olumsuz kararn bildirilmesiyle yetinilecei, bu felaketin ulusu zecei, bu yzden Damat Ferit Hkmeti yerine, halkn gvenini kazanm yelerden oluacak yeni bir hkmetin kurulmasn dileyerek,169 Vahdettin'in bildirisini etkisiz klan bir yant veriyor ve bunu tm Anadolu'ya duyuruyordu. Damat Ferit'in, Mustafa Kemal'in "ok namuslu, yksek deerli ve temiz yrekli bir yurtsever" 170 olarak tanmlad Abdlkerim Paa aracl ile grmeye kalkmas, O'nun iktidarda kalmak iin ulusal hareketle uzlamak dnda bir zmn mmkn olmad gereini anladn gstermektedir. Mustafa Kemal Paa ile Abdlkerim Paa arasnda 27/28 Eyll 1919 gecesi saat 23.00'te balayan ve yaklak sekiz saat sren telgraf grmesinden, ulusal hareketin Damat Ferit Paa Hkmeti'nin ekilmesi konusundaki kararl tutumundan tr, uzlama salama yolunda somut bir sonu alnamamt. Abdlkerim Paa'nn yukardaki grmeye ilikin telgraf yazmalarnn metinlerini Vahdettin'e gstermesi zerine Padiah'n, sadrazam iktidardan drme abalarna kar koymaktan vazgemesinin hemen ardndan hkmet dmt.171 Yeni hkmet, 2 Ekim 1919'da, doru ve drst bir asker olarak bilinmekle beraber, siyasi adan yeterli deneyimi olmayan Ali Rza Paa tarafndan kuruldu.172 Mersinli Cemal, Salih, Hadi ve Cevat Paa'lar gibi ulusal harekete sempati ile bakan ve Anadolu ile uzlama yanls olan kiilerin yeni hkmette yer almas, ulusal hareketi ibirlii konusunda umutlandrmt. Nitekim Mustafa Kemal, Ali Rza Paa'ya gnderdii, 3 Ekim 1919 tarihli bir telgrafta, hkmeti g durumda brakmak istemediklerini aka belirtmiti.173 Ali Rza Paa ayn gn gnderdii cevabi telgrafnda, nce bilmezlikten gelerek ulusal rgtleri ve amalarn soruyor, ardndan iinde hibir adres ve isim bulunmayan "Bakanlm altnda kurulan hkmet, ulusun isteklerine gre yurdun mutluluk ve esenliini salamak iin kesin bir dayanla almak konusunda gr birliine varmtr" cmlesiyle balayan bir telgrafnda "Yurdumuzda merutiyet yntemi gereince, ulus egemenlii yrrlkte bulunduundan, grevini iyi bilen imdiki hkmet, ulusun kararn almakszn yurdun kaderi zerine bir ilem yapmayaca iin seimlerin bir an

nce yaplmasn salayacak her trl davran ve giriimlerde bulunmakta ve millet meclisinin toplanmasn abuklatracak kolaylklar gstermee almaktadr. Ancak hkmetin tutaca yol, yasalara eksiksiz uymak, aykr durumlar nleyip ortadan kaldrmak olduundan, olaand ve yasaya uymayan durumlarn srp gitmesi ise, Osmanl Devlet merkezi ile Anadolu'yu birbirinden ayrarak birok tehlikeli sonular dourmakta, Tanr korusun, bakentin varln tehlikeye dreceinden ve dmanlarn yer yer yurdumuza girmeleriyle sonulanp lkenin btnln bozacandan, bugnk hkmet, sizin el koyduunuz resmi dairelerin boaltlacana, hkmet ilerindeki kesikliin giderileceine ve en ufak bir karmadan bile saknlmas gereken hkmet erkine sayg gsterileceine, yabanclarla siyasal ilikilere giriilmeyeceine, milletvekili seimlerinde halkn zgrlne hi dokunulmayacana" ilikin Mustafa Kemal'in sz vermesini istiyordu.174 Gerekte ulusal hareket, Vahdettin'in Ali Rza Paa eliyle yrtt yeni bir komplo ile kar karyayd. Padiah, stanbul'daki yurtsever grnml hkmeti kullanarak, Anadolu'nun Sivas'ta bulunan Temsilciler Kurulu'yla olan yazmalarn ve ilikilerini tavsatmay, ulusal rgtleri stanbul'a baml klmay ve Sivas' gayr-i meru ve yetkisiz brakmay planlyordu. Ali Rza Paa'nn yukarda szn ettiimiz telgraf, bu plann uygulanmaya balamasndan baka birey deildi. Mustafa Kemal Paa 5 Ekim'de ektii uzun bir telgrafta "olaand ve yasaya aykr durumlarn etmeni ve yaratcs Ferit Paa Hkmeti'dir. Ferit Paa Hkmeti'nin yapt, treye uymaz i ve davranlarn nedenlerinin kaldrlmas iin sizler kesin nlem alrsanz, bu durum kendiliinden ortadan kalkar. Cemiyetimizin imdiki hkmete kar yklenmelerde bulunmas ve kendilerine yardm edebilmesi iin nce, hkmetin ulusal rgtlerimizi iyi karladn ak ve kesin bir dille sylemesi gereklidir. Yoksa karlkl gven ve yaknln doduuna inanlamayacak ve kart davran ve giriimlerin belirmesi beklenecektir" diyerek Ali Rza Paa'y yantlamt.175 Srp giden telyazmalar stanbul ile Sivas arasndaki diyalogun kopmaya doru gittiini gsteriyordu. Ulusal hareket ile balarnn kopmasn istemeyen hkmet, nce Yunus Nadi Bey'in aracl ile, ardndan Harbiye Nazr Cemal Paa kanalyla, dorudan doruya Anadolu ile uzlamaya alt. Mustafa Kemal'in 7 Ekim 1919'da tm illere gnderdii genelge, hkmet ile ulusal rgt arasnda anlamaya varldn bildiriyordu.176 Oysa ayn gnlerde Vahdettin, daha nce verdii/verdirttii emirlere askeri makamlarca uyulmad iin tutuklattramad Mustafa Kemal'i, bu kez ayn makamlara rtbe ve para nererek tutuklattrmay amalayan bir plan uygulama hazrlklar iindeydi.177 Bir Tanklk: Vahdettin'in Ulusal Sava lidersiz brakma giriimi. "Evvela: Btn hayat boyunca hibir menfaat karsnda

eilmeyen, ok kymetli vatanpervere her bakmdan rnek kahraman bir varlk olarak yaam ve imdi de ok sevdii yurdunun topraklarnda hakkn rahmetine kavumu bulunan Yzbalktan madur olarak emekli, sevgili vefakar arkadam, aabeyim Selahattin Yurdolu'nun ve birok cephelerde destan cesareti ile hret olan ve o srada Bursa'da lojmandan olan kahraman Miralay Bekir Sami Bey'in hatralarn hrmetle taziz ederim. Bu hatray btn safahati ile ahs, tarih ve mekan zikrederek anlatan merhum Selahattin Yurdolu'dur.178 Vefatndan evvel anlatt bu hatra kendi sesi ile mazbut ve bende mahfuzdur. Sivas Kongresi bitmi, kongre mukarrerat tatbik safhasndadr. Bursa'da 56. Frka Kumandan Bekir Sami Bey merhum, bu tatbikatla meguldr. stanbul Hkmeti ile temaslar kesilmi ve bu srada Damat Ferit Kabinesi dm ve yerine Ali Rza Paa Kabinesi gemitir. Bu hadiseler arasnda bir gn Miralay Bekir Sami Bey, yaveri Yzba Selahattin'i ararak kendisine: - Selahattin! Tarihi anlar yayoruz, alacamz bir kararla, ya vatana hizmet ederek vatanperver veya hyanet etmi birer hayin sfatn alacaz. Bugn operatr Emin Bey (Esbak stanbul ehremini sayn operatr Emin Erkul) bana geldi. Sabk Dahiliye Vekili Reit Bey'in stanbul'dan Padiah namna bir mesaj getirdiini ve bunun iin de bu akam evine gelip grmemiz iin benden mlakat istediini bildirdi. Ben de kendisine bu aksam geleceimi syledim. Selahattin bu toplantya yalnz deil, seninle beraber gideceiz. Sebebi de ben, Kafkasya'dan imparatorlua hicret eden ve Manyas civarnda iskan edilen bir aileden, Manyas'n Dnbe kynde domu bir ocuum, erkesim. Belki baz hislerim beni yanl bir karara sevkedebilir, sen Trksn gidelim, vereceimiz karar mterek kararmz olsun dedi. Akam olunca tayin olunan saatte Bekir Sami Bey, Selahattin ile birlikte operatr Emin Bey'in evine giderler. Misafir odasnda: operatr Emin Bey, nazr Reit Bey, Bekir Sami ve Selahattin Bey'ler mutad nezaket grmelerinden sonra Reit Bey maksada geerek Bekir Sami Bey'e hitaben: - Efendim, zat- ahaneden zat- alinize selam getirdim ve zat- alinize tebli edilmek zere iradelerini arzediyorum. Padiahmz bugnk durumdan son derece mteessirdirler. Herkes kendisini Kuva-y Milliye aleyhinde zannediyor. Halbuki ecdadnn kurduu bu saltanat muhafaza ve memleketin istihlas iin hereyi ve hatta hayatn fedaya hazrdr. Bugnk bu naho durumun hudusuna sebep Mustafa Kemal'dir. O (yani Mustafa Kemal) stanbul'da iken kendisiyle baka trl konumu, Anadolu'ya gidince baka trl hareket etmitir. Padiahmz buyuruyorlar ki:. Ben, Bekir Sami Bey'i derhal Mirliva ve bir mddet sonra da Ferik yapaym ve btn Anadolu Kuva-y Umumiye Kumandan naspedeyim, maddi ve manevi btn imkanlarmla da kendisini takviye edeyim. Dman denize dkelim, btn bunlara karlk da bir talepleri vardr. Mustafa Kemal Paa'y balarndan atsnlar ve teslim etsinler. Yaplan bu teklifin karln bekleyen Reit Bey'e Miralay Bekir Sami Bey merhum u cevab vermitir.

- Hi phesiz zat- ahane ecdad- izamna layk bu ahane hareketi yapar ve yardm ederler ise elbette ki millet daha az zdrap eker ve vatan da daha abuk kurtulur, istiklalimize de ksa bir zamanda kavuuruz, biz millete de bu hareketi bekliyoruz. Bugnk ihtilaf ise Padiahla millet arasnda deil millet ile hkmet arasndadr. Evvela bunun anlalmas lazmdr. Mustafa Kemal Paa'nn batan atlmasna gelince: Mustafa Kemal Paa bu ie balarken hepimize sordu. Biz de kendisine ya lm veya zafere kadar itaat edeceimize sz verdik. O da bu davann bana geti. Biz daha mrekkebi kurumayan bir taahhd bir tarafa brakr ve Mustafa Kemal Paa'y atmaya kalkarsak bu vatann kurtulu davas deil, Anadolu'da kumandanlarn birbirlerini boazlamas davas olur. Elbette ki Padiahn istei de bu deildir. imdi Padiah bize yardm etsin, hep beraber dman kovalm, vatan kurtulsun ve istiklalimize kavualm. O zaman ben de sz veriyorum. Mustafa Kemal Paa'y bizzat ben Padiaha teslim ederim. Reit Bey ald bu cevap zerine sylediklerinizi zat- ahaneye arz edip cevabn en ksa bir zamanda bildiririm demi ve bu suretle de bu mevzu zerindeki grme sona ermiti.179 Fakat verilecei bildirilen cevap hibir zaman gelmemitir. Bu vakay Selahattin Yurdolu'nun anlatmas onun doruluunun en emin bir kefaleti olmakla beraber ilerde istiklal harbi ve Kuva-y Milliye hareketlerini tarih olarak tedkik edeceklere daha muhkem bir vesika seklinde intikal etmi olmas iin, toplantnn Bursa'daki evinde yapld sylenen operatr Emin Erkul'u 29 Temmuz 1958 Sal gn stanbul'da Cihangir'deki apartmannda amcazadem Burak Bey'le ziyaret ederek hikayeyi aynen kendilerine anlattm, teyid ve tashih etmeleri lazmsa ltfetmelerini rica ettim. Emin Bey Efendi'nin verdikleri cevap u olmutur: -Hadise aynen anlattnz gibidir. Yalnz bir noksan taraf vardr, o da Reit Bey Padiah namna Bekir Sami Bey'e rtbeler ve kumandanlktan baka ayrca 15.000 altn ve bir de cariye ihsan edeceini sylemiti. Kendilerine bu tarihi ahadetlerinden dolay teekkrler ederim. Trkiye Eski Muharipler Cemiyeti Azasndan Emekli Tmgeneral Hamdi skit Bu arada, 20-22 Ekim 1919 tarihleri arasnda, stanbul Hkmeti'nin temsilcisi Bahriye Nazr Salih Paa ile ulusal hareket adna Mustafa Kemal, Rauf Bey ve Bekir Sami arasnda Amasya'da yaplan grmeler sonucunda hazrlanan be adet protokolle, Sivas Kongresi'nde alnan kararlar onayland gibi, bar konferansnda Osmanl Devleti'ni temsil edecek kiiler belirlenmi ve Millet Meclisi'nin stanbul dnda bir yerde yeniden toplanmas kararlatrlmt. Salih Paa stanbul'a dndkten sonra, danmadan imzalad iin Amasya Protokollerini hkmetine kabul ettirememiti. Ali Rza Paa ile nazrlar,

Millet Meclisi'nin stanbul'da toplanmas konusunda srar ediyorlard. tilaf Devletleri'nin kontrol altndaki bir ehirde ulusal iradenin temsil edilemeyeceini dnen Mustafa Kemal, kiisel tutkularn esiri olmak ve halifeye kar dmanca tavr taknmak sulamasna maruz kalmamak iin hkmetin nerisini kabul etmiti. Ulusular, rgtlenmeleri iin gerekli zaman kendilerine kazandrd iin, Ali Rza Paa Hkmeti'nin mmkn olduunca ibanda kalmasn istiyorlard. Bunun iindir ki Mustafa Kemal, stanbul'daki rgtnn 31 Ekim'de Mir Zeki Paa'nn bakanlnda bir hkmetin kurulmas almalar yapldn bildirmesi zerine, Harbiye Nazr Cemal Paa'ya 2 Kasm 1919'da gnderdii bir telgrafta "Sadrazamn hibir neden ve nedensi ile yerini brakmamas gerektii, bunun kendisine bildirilmesi, yoksa btn yurdun stanbul ile ilgisini keseceini" duyurmutu. 180 Gerekte iki taraf da birbirlerine gvenmiyorlard. Cemal Paa Mustafa Kemal'e gnderdii 5 Kasm tarihli bir telgrafla "Tara'da ulusal rgt adna birtakm kimselerin, hkmet ilerine karmakta olduklar, sk sk verilen bilgi ve haberlerden anlalmaktadr. Bu gibi karmalarn tez elden nlenmesi gereklidir... Devlet ilerini baka trl yrtmek olana yoktur" demekteydi."181 ngilizlerin Kilikya blgesi'nden ekilmesinin hemen ardndan blgeyi Franszlarn igal etmesi, stanbul-Sivas anlamazln su yzne karmt. Temsilciler Kurulu igali protesto ederken, hkmet haklarn ancak iyi siyaset gtmek ve uyank olmakla savunulabileceini ileri srerek, protestoya gerek olmadn belirtiyordu.182 Amasya Protokolleri gereince toplanmas kararlatrlan Millet Meclisi iin yaplan seimlerde, Anadolu rnilletvekilliklerinin ounu ulusularn kazanmas, anlamazl trmandrmt. Seim sonularndan son derece rahatsz olan Vahdettin'in, milletvekillerinin stanbul'da toplanmaya baladklar gnlerde, Tevfik Paa ile grt bir srada Baktip Ali Fuad Bey'i huzuruna arrak "Benim hatrma birey geldi: Paa hazretlerine atm onlar da muvafk buldular: siz ne dersiniz?... muhtelif frkalar ruesasn toplayp meclisin hal-i hazr ile kad edilmesi mi, yoksa ilerinden bazlarn istifaya davet ile yerlerine dier frkalardan da birka kii alnmasm muvafk olur? Bu cihetler hakknda beyinlerinde itilaf hasl ettikten sonra meclisi amak mnasib olmaz m?"183 demesi meclisi amaya hi de niyetli olmadn gstermektedir. Ali Rza Paa'nn srarl bavurular karsnda Osmanl Millet Meclisi, yetmi iki milletvekilinin katlm ile 12 Ocak 1920 gn ald. Vahdettin hastaln neden gstererek katlmad iin, Dahiliye Nazr erif Paa tarafndan okunan bir beyannameden sonra almalarna balayan meclis, 23 Ocak'ta, Sivas Kongresinde temelleri atlan Misak- Milli'yi kabul etmiti. Millet Meclisi'nin fiilen igalleri altnda bulundurduklar bir ehirde, ulusal hareketin dayana olan bir metni kabul etmesi, Bat Anadolu'da Yunan Ordusu karsnda bulunan ulusal kuvvetlerin belirledikleri hattn gerisine ekilmesi iin yaptklar nerinin Kemalistlerce reddedilmesi, Gney'de ulusal kuvvetlerin Franszlar zerindeki basklarnn younlamas, kontrollerinde bulunan Gelibolu Yarmadasndaki Akba Cephaneliinin ulusal kuvvetlerce

baslp boaltlmas, tilaf Devletlerini rahatsz etmiti. 20 Ocak'ta Harbiye Nazr Cemal ve Erkan- Harbiye-yi Umumiye Reisi Cevat Paa'nn istifalarn nota ile hkmetten isteyen ve istekleri kabul edilen184 tilaf Devletleri, Osmanl Devleti'nin iilerine karmama siyasetini brakp aktif rol oynamak niyetindeydiler.185 Ali Rza Paa Hkmeti'nin iktidarda kalmak iin gsterdii tm abalara ramen186 basklarn arttran mttefikler, 3 Mart'ta hkmeti istifa etmeye mecbur etmilerdi. Mustafa Kemal 4 Mart'ta Vahdettin'e bir telgraf ekerek, tilaf Devletleri'nin atekes koullarna ve bamszla aykr saldrlarna dayanamayan hkmetin ekilmesinin yeni bir hkmet bunalm dourduunu, halkn ulusal amalar gerekletirebilecek bir hkmet kurulmasn beklediini, ulusal vicdana gven vermeyecek bir hkmet bakanna bir dakika bile katlanlamayacan bildirmiti.187 Yeni hkmeti 8 Mart'ta, Ali Rza Paa Hkmeti'nin Bahriye Nazr Salih Paa kurmutu188 ama, Vahdettin'in amac Damat Ferit'i yeniden sadarete getirmekti. Nitekim Rauf Bey, hkmetin kurulduu gn 20. Kolordu Komutan Vekilliine ektii bir telgrafta "...Bu kurulu [Salih Paa Hkmeti] Damat Ferit Paa'ya zaman kazandrmak iin sarayn bir dzenidir... Ferit Paa tehlikesi imdi de vardr" diyerek bu gerei vurgulamaktayd.189 Ulusular Kilikya'daki olaylara yol atklar iin cezalandracaklarn syleyen tilaf Devletleri, 16 Mart 1920'de hibir kar koyma olmamasna ramen kanl bir biimde stanbul'u igal etmilerdi. Amalar Osmanl Devleti'ne imzalattrmay dndkleri koullarn, ar bar antlamasnn kabul edilmesini salamak iin, stanbul'u resmi igal altnda tutarak bask yapmakt.190 Ayn gn millet meclisini basarak ulusu milletvekillerini tutuklayp Malta'ya sren ngilizlere ulusal hareket, Anadolu'daki tilaf subay ve memurlarn tutuklatmak ve sabotajlar yaptrmak suretiyle tepkisini gstermiti. Mustafa Kemal 19 Mart'ta, olaanst yetkilere sahip bir meclisin en ksa srede Ankara'da toplanmas iin, bamsz sancaklara ve kolordu komutanlarna bildirimde bulunurken, tilaf Devletleri 26 Mart'ta, Salih Paa'y iktidardan drmek iin; hkmeti ulusal hareketi, dlamaya aran bir nota veriyorlard. Bu istei yerine getirmeyen Salih Paa Hkmeti, basklar karsnda 3 Nisan 1920'de dt.191

ddia

4.

Huruc-u alessultan fetvasnda Kuva-y nzibatiyenin kuruluu ve ulusal kuvvetten saldrnda Vahdettin'in sorumluluunun olmad.

Salih Paa Hkmeti'nin dmesinden hemen sonra saraya gelen Millet Meclisi kinci Bakan Hseyin Kazm Bey Padiah'a, Damat Ferit Paa'nn sadarete getirilmesinin lke ve saltanat iin felaket olacan sylemiti. Onun bu szlerine fkelenen Vahdettin "Ben istersem Rum Patriini

de, Ermeni Patriini de getiririm. Hahambay da getiririm" deyince, Hseyin Kazm Bey "getirirsiniz amma faidesi olmaz" karln verdiinde Vahdettin'in "Ben byle karar verdim getireceim" deyii192, O'nun bu karara ok nceden vardn gstermektedir. Hariciye Nazrl grevi de zerinde olmak zere hkmeti kuran Damat Ferit Paa'nn, iktidara getii gn olan 5 Nisan'da yapt ilk i; Trk ulusal hareketinin Osmanl mparatorluu'nun siyasi durumunu tehlikeye dren bir fitne olduu, stanbul ile Anadolu arasndaki balar koparmaya almann vatana ihanet anlamna geldii, ulusal rgt ad altnda toplanan asilerin Anadolu'yu istilaya uratmak ve devletin bayla gvdesini birbirinden ayrmak felaketini hazrladklar, yurdu ve ulusu kendi sahte davalar, iin kullananlarn dman olduu, piman olanlarn Padiah'a ballklarn sunmak iin bir hafta zamanlarnn bulunduu, boyun emeyenlerin ar cezalara arptrlacandan sz eden genel bir bildirimde bulunmak olmutu.193 Ayn gn eyh-l slam Drrizade Abdullah tarafndan kaleme alnan, Padiah'n emri olmakszn asker toplayan, vergi koyan, hkmet merkezini tek bana brakarak zayflatan ve zedeleyenlerin ldrlmelerinin eriata uygun ve farz olduunu belirten fetva194 ilan ediliyordu. Yunan uaklar da kullanlarak eitli yollarla yurdun her tarafna datlmak istenilen bu fetvaya ulusal hareket, bata Ankara Mfts Brekizade Mehmet Rfat olmak zere mecliste bulunan birok yurtsever din bilginince hazrlanan bir fetva ile karlk vermiti.195 Damat Ferit Paa Meclis-i Vkela toplantsnda Huruc-u alessultan fetvasnda "...ngilizlerin musirr olduklarn ve bu srar karsnda fetva ilann Hariciye Nazr sfatyla kabul ve taahht ettiini" sylemise de, hkmetin Dahiliye Nazr olan ve ura-y Devlet Riyaseti'ne vekalet eden Ahmet Reit Bey'e gre "Fetvann ecnebi srar deil, garaz ve hamakat eseri olduu malum"dr.196 Msrolu-Ksakrek'in bu konuya yaklamlar, vardklar sonu asndan deiik olmakla beraber, zde az birlii iinde olduklar grlmektedir. Msrolu "Muarrzlarn her vesile ile aleyhine kullandklar eyh-l islam Drrizade'nin fetvas Padiah tarafndan veya O'nun emir ve rzas ile deil ngiliz tazyiki ile ortaya kmtr. Esasen kendisinden evvel eyhlislamlk makamn igal eden Haydarizade dman basksna mukavemet edemeyerek istenilen fetvay vermemek iin makamn terketmiti. Drrizade ise bu fetvay verebilecek bir adam olduu iin aranp bulunmu ve o makama getirilmiti. Padiah'n Kuva-y Milliyeciler aleyhindeki bu fetva ile hibir ilgisi yoktur" diyerek197 sorumluluu ngilizlere; Ksakrek ise "Fetvay veren Ferit Paa'nn eyh-l islam' Drrizade olduu gibi, verdiren de Ferit Paa'dr ve kenardan hadiseleri dikkatle takip edici dman kuvvetlerine kar Padiah'n hayr bu fetvay verdirmeyiz ve Anadolu hareketinin meruluuna dil uzatmayz! diyebilmesi imkanszdr" diyerek198 Damat Ferit'e atmaktadr. ster ngilizlerin giriimi ile, ister Damat Ferit'e yaplm olsun Vahdettin'in ulusal hareket aleyhindeki bu gelimeleri engelleyemedii -gerekte engellemeye niyetli de deildir- iddia sahiplerince de kabul edilmektedir. Burada aklmza Vahdettin'in stanbul'da ne yapt sorusu geliyor

ki, bu soruyu kendi iddias dorultusunda aklamaya alan Ksakrek'i ilerideki blmlerde yantlayacaz . Meclis kinci Bakan Hseyin Kazm Bey'in uyarmasna ramen,200 11 Nisan'da meclisi datan Vahdettin-Ferit Paa ikilisi, yeni bir giriimde bulunmak zereydiler. Drrizade'nin kaleme ald fetvann patlak vermesinde nemli rol oynad ayaklanmalarla yaygnlat, zellikle Ahmet Anzavur'un ykc hareketlerinin dorua kt bir srada, 201 ngilizlerin desteini de alarak, 202 18 Nisan 1920 tarihini tayan bir kararname gereince, ulusal kuvvetlerle savamak zere Kuva-y nzibatiye (Halife Ordusu) kuruluyordu,203 lkesinin kurtuluu iin savaan ulusal kuvvetlerin parasal skntlar iinde kvrandklar srada, Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerine bal olarak alacak bu kuvvet iin, 1.250.850 lira denek ayrlmt. Kuva-y nzibatiye'nin ulusal kuvvetlere saldrmak iin hazrlk yapt gnlerde, Ankara'da 23 Nisan 1920'de Byk Millet Meclisi alarak almalarna balamt. Ulus egemenliine dayanan, yasama, yrtme ve yarg yetkilerini elinde bulundurduu iin bir ihtilal meclisi grnmnde olan Byk Millet Meclisi, 29 Nisan 1920'de kard Hiyanet-i Vataniye Kanunu ile meclisin iradesine kar gelenleri vatan haini kabul edip, yarglayacan duyurdu.204 Ankara'da bu gelimeler olurken, Nemrut Mustafa Paa'nn bakanlndaki divan- harp mahkemesi, 11 Mays'ta Mustafa Kemal'i, Karabekir dndaki yakn arkadalar ile birlikte gyaben lm cezasna mahkum ediyor,205 Vahdettin 24 Mays'ta bu karar onaylyordu. 27 Mays 1920 tarih ve 3846 sayl Takvim-i Vakayi ile kamuya duyurulan bu mahkumiyet kararnn altnda "Sadrazam ve Harbiye Nazr Vekili Ferit" zerinde ise "Mehmet Vahdettin" imzas vard.206 Ynan tamamlayarak 23 Mays'ta ulusal kuvvetlere saldran Kuva-y nzibatiye bozguna uramt. Msrolu'nun, kaleme ald Huruc-u alessultan fetvasndan tr "Esasen bu durumda o da, istenilen fetvay vermekten bir dereceye kadar mazurdur. Zira aksine hareket ettii takdirde igal kuvvetlerinin zaten haddi am zulm ve basklar daha da artabilirdi" diyerek207 aklamaktan ekinmedii eyh-l islam Drrizade Abdullah, Sadaret Kaymakam unvanyla o srada Versay'da bulunan Damat Ferit'e 27 Haziran'da ektii bir ifre telde "zmit mntkasnda asayii temine memur mfreze. Haziran'n 14'nde Alemda osesinde bagilerin kesretli kuvvetleriyle harbederek zmit'e ricat etmi ve eslihasn kamilen ngilizler almtr. Mfreze silahsz obaneme'ye getirilmitir. Msademede zmit kuvvetlerinden yz mtecaviz efrat bagilere gemi, bize silah kullanm, mfrezenin ricatine sebep olmutur. Bundan dolay Kuva-y nzibatiye'nin tedricen ilgasna mecburiyet hasl oldu" diyordu.209 Ksakrek'in nedense hi sz etmedii Kuva-y nzibatiye hakknda Msrolu, ariv belgesi bir yana, hibir anya bile dayanmakszn -nk O'nu destekleyecek an yokturVahdettin'in "Kuva-y nzibatiye diye hazrlad birlikleri de aka gnderip, kumandanlarna Anadolu'daki kuvvetlere katlnz!... diye gizli emir" verdiini, stanbul'daki igal ordularna sezdirmeden Kuva-y Milliye'yi kurduunu ve kuvvetlendirdiini, btn mslmanlar cihada davet

ettiini210 syleme cesaretini gstermektedir. Bizim hibir kaynakla dorulandn gremediimiz bu "gizli emri" Msrolu'nun nasl duyduunu gerekten ok merak ediyoruz, ama hem O'nun, hem de Ksakrek'in iddialarn rten gerekleri grmezlikten geldiklerini kavradmzdan, zerinde Vahdettin imzas bulunan yakn arkadalarnn idam hkm onayndan hi sz etmeyilerini yadrgamyoruz. 1919 Oca'nda almalarna balayan Paris Bar Konferans'nda, 17 Haziran 1920 gn, Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Sava'na girmekle su iledii, suun ttihatlarda olduu, Ermenistan konusunu grmeye hazr olduklar yolunda alaltc bir konuma yapan Damat Ferit Paa, ayn gn hazrlad bir bar metnini de konferansa sunuyordu. Trkiye yznden byk kayplara uradklarn dnen tilaf Devletleri, 20 Haziran'da balayan Yunan Genel Saldrsnn baaryla sonulanmas zerine, Damat Ferit'in nerilerini dikkate almayarak, 27 Temmuz'a kadar imzalanmak veya reddedilmek kouluyla kendi hazrladklar bir metni Osmanl Devleti'ne vermilerdi. nceleri yaplan neriler dorultusunda bir antlamay imzalamayacan syleyen Damat Ferit'in, 14 Temmuz'da stanbul'a dndkten sonra stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri de Robeck'le yapt bir grmede "Antlamann bir lm karar olduu ve Trklerin ilmii kendi boyunlarna, geirmemeleri gerektiini ne srenleri sorumsuz lgnlar"211 olarak nitelemesi, dncesinin deitiini gstermektedir. Ankara'nn onaylamayaca kesin olan bu denli ar bir antlamay imzalamak istemeyen Padiah ve Damat Ferit, 22 Temuz'da Yldz Saray'nda topladklar bir Saltanat uras aracl ile sorumluluu bakalaryla paylama yolunu tutuyorlard. Rza Paa dndaki tm ura yelerince imzalanmas kabul edilen metin, Osmanl delegelerince 10 Austos 1920'de Sevr'de imzalanmt. Sevr; Vahdettin'in atekesin imzalanmasndan beri ibirliki hkmetleriyle birlikte izlemi olduu, tilaf Devletleri'ne yaranmak yoluyla varolma politikalarnn iflas demekti, ama 21 Austos'ta Yldz Saray'nda de Robeck'i kabul ettii bir grmede ulusular "serven peinde koan bir ebeke" olarak deerlendiren Vahdettin'in, bu gerei grmemekte srar ettii anlalmaktadr.212 18 Haziran 1920 tarihli toplantsnda Misak- Milliye bal kalmak ve Trk topraklarnn paralanmasn kabul etmeyecei konusunda yemin etmi olan Trkiye Byk Millet Meclisi'nin yurdu paralayan ve Trk ulusunun bamszln elinden alan byle bir antlamay kabul etmesi mmkn deildi. Ulusun bamszln silahn kullanmadan kabul ettiremeyeceini dnen meclis, Sevr'in imzalanndan yirmi be ay sonra bu dncesini gerekletirecektir.

IV. ZAFER'DEN SONRA Trkiye Byk Millet Meclisi Ordular'nn 26 Austos 1922'de balayp, 9 Eyll'de zmir'e girmesiyle sonulanan askeri harekat, Trk Ulusunun, tilaf Devletleri'nin ve

stanbul'un kard tm engellere ramen bamszln bileinin hakkyla kazandn gsteriyordu. Zaferden sonra meclisin nnde duran en nemli sorunlardan biri, igal blgesi iinde kalm Trklerin, zellikle Damat Ferit Paa ve Vahdettin'in durumunun ne olacayd. Damat Ferit Paa, 9 Mays 1920'de Hamdi Namk Bey ve arkadalarnn meclise verdii bir nerge ile vatandalktan karldktan sonra, Ankara stiklal Mahkemesi tarafndan 7 Ekim 1920'de Sevr Antlamasn imzalayan arkadalar Hadi, Rza Tevfik ve Reat Halis ile birlikte, Hyanet-i Vataniye Kanunu uyarnca gyaben idam "cezasna arptrlmt.213 22-Eyll 1922 gn stanbul'daki ngiliz polislerinin korumas altnda Orient Expess ile Avrupa'ya kaarak, Fransa'nn Nice ehrine yerleen Damat Ferit Paa, Trk askerlerinin resmen stanbul'a girdikleri 6 Ekim'de orada lmt.214 11 Ekim 1922'de Mudanya Atekes Antlamas'nn imzalanmasndan sonra Sadrazam Tevfik Paa'nn 17 Ekim'de Mustafa Kemal Paa'dan zaferin kazanlmasyla stanbul-Ankara ayrmnn bittii, bar konferansna her iki hkmetin de arlaca, egdmn salanmas iin gvenilir bir temsilcinin stanbul'a gnderilmesini isteyerek215 Trkiye Byk Millet Meclisi'ni grmezlikten gelmesi ve tilaf Devletleri'nin 28 Ekim'de Ankara ile birlikte stanbul'u da Lozan'da toplanacak bar konferansna davet etmeleri, egemenliin sadece kendinde olduunu dnen meclisi harekete geirmiti. Ald gnden beri ulus egemenliini elinde tutan, bunu 20 Ocak 1921 tarihli Tekilat- Esasiye'sinde "Egemenlik kaytsz artsz milletindir" ak hkmyle berkiten, meclis bakan olan Mustafa Kemal'in devlet bakan grevlerini yrtt, ileyi olarak Cumhuriyet'ten baka birey olmayan Trkiye Byk Millet Meclisi 1 Kasm 1922'de Saltanat'n kaldrlmasna karar vermiti. Padiahlk erki elinden alnan .Vahdettin artk sadece halife olarak ilahi gc temsil ediyordu. Saltanatn kaldrlmasndan drt gn sonra, 5 Kasm 1922'de Sadrazamlktan ekilen Tevfik Paa, stanbul'da bulunan Trkiye Byk Millet Meclisi temsilcisi Refet Paa'ya makamn devretmiti. Bu gelimeler karsnda nceleri tahtn brakmak konusunda hi istekli olmayan Vahdettin216, stanbul gal Ordular Bakomutan General Harringthon'a, 16 Kasm 1922'de yazd "stanbul'da hayatm tehlikede grdmden ngiltere devlet-i fehimesine iltica ve biran evvel stanbul'dan mahall-i ahra naklimi talep ederim efendim"217 seklindeki ksa mektubuyla, ngiltere'nin koruyuculuuna snmt. Ksakrek, Vahdettin'in kan "vatan dna gmek" eklinde tanmladktan sonra, "Vahidddin vatannda kalmakla ulvi olabilirdi, fakat kp gitmekle sfli olmam, sadece mazeretini kullanmtr" diyerek O'nu temize karmaya almaktadr . Siyasi koullar gerektirdii zaman ka bir politika faktr olarak dnen Msrolu ise, Vahdettin'in korkak olmadn sylemekle balad savunmasna yle devam etmektedir: "Onu lal-et tayin bir insan gibi Ankara'ya gtrp muhakeme edecek ve muhtemelen asacaklard. nk saltanat ve hilafet'in kaldrlmasn dnenlerin O'nun ahsnda saltanat ve

hilafeti mcrim gstererek gzden drmek isteyecekleri tabii idi... Sultan Vahidettin'in ahsnda 650 yllk bir hanedana bylesine hakaret edilmesini nlemek maksadyla memleketten ayrln tabii karlamaktan daha normal bir ey olamaz. O eer memleket iin hakikaten ktlk dnseydi, stanbul'da kalp Ankara Hkmetine kar bi-lfarz ngilizlerin destei ile fiili mcadeleye giriebilirdi."219 Ksakrek'in sylemeye dili varmasa da, Msrolu'nun da kabul ettii zere Vahdettin'in yapt eylem szcn tam anlamyla lkesinden kamakt. Burada, Msrolu'nun yapt gibi Vahdettin'in korkak olup olmad konusunda kalem oynatmay anlamsz buluyoruz. Her insan gibi O'nunda korkak ya da cesur olduu anlarn olmas doaldr. Vahdettin, Hyanet-i Vataniye Kanunu ve Damat Ferit Paa'nn 7 Ekim 1920'de Ankara stiklal Mahkemesi'nce idama mahkum edildiini phesiz biliyordu. Nitekim kandan bir hafta kadar nce Tevfik Paa'ya ulatrlmak zere olu Ali Nuri'ye, babasnn dinlenmek iin .bir mddet Avrupa'ya gitmesi haberini gndermi, Tevfik Paa'nn kabul etmeyii zerine Vahdettin, bir kada yazd birka satrla O'na Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kard Hyanet-i Vataniye Kanununu anmsatmt.221 Vahdettin'in 17 Kasm'da Malaya isimli ngiliz zrhlsyla stanbul'dan ayrlmasndan bir gn sonra Trkiye Byk Millet Meclisi Vahdettin'in halifelik sfatn kaldrp yerine Abdlmecit Efendi'yi geirmiti. Biz Vahdettin'in hyanetinin farknda olduunu ve yaptklarnn hesabn vermek zorunda kalaca iin lkeden kat dncesindeyiz. Vahdettin baz soydalar ve tilaf Devletleri ile ibirlii yaparak ulusal harekete kar giritii savam kaybetmi durumdayd. tilaf Devletleri'nin tmnn Trkiye Byk Millet Meclisi'nin otoritesini tanyarak O'nun delegelerini bar konferansna davet ettii bir srada, padiahlk yetkisi elinden alnm olan Vahdettin'e Ankara Hkmeti'yle mcadele etmesi iin ngilizlerin yardm etmesi mantk ddr. Konuyu Mustafa Kemal'in Vahdettin hakknda yapt genel bir deerlendirme ile balamak istiyoruz: "O zaman, egemenlii atadan oula geirmek gibi yanl bir yntem sonucu olarak byk bir kat, gsterili bir san kazanabilmi bir alan, onuru ok yksek olan soylu bir ulusu nasl utanacak bir duruma drebilecei kendiliinden anlalr. Gerekten neden ve nasl olursa olsun, Vahdettin gibi zgrln ve cann kendi ulusu iinde tehlikede grebilecek kertede aalk bir yaratn bir dakika bile olsa, bir ulusun banda bulunduunu dnmek ne ackldr! una kvanabiliriz ki bu alak, alakln, atalarndan kalma padiahlk katndan Trk ulusunca atldktan sonra tamamlam bulunuyor. Trk ulusunun bu ncelikli davran elbette vlmeye deer. Beceriksiz, aalk, duygu ve anlaytan yoksun bir yaratk, kendisini kabul eden herhangibir yabancnn kanad altna snabilir: ama, byle bir yaratn, btn mslmanlarn Halifesi kimliini tadn sylemek kukusuz uygun dmez. Byle bir grn uygun olabilmesi hereyden nce, btn Mslman toplumlarn tutsak olmalar kouluna baldr. Oysa, dnyada gerek byle midir? Biz Trkler btn tarihimiz boyunca zgrle ve bamszla bayrak olmu bir ulusuz. Deersiz yaamlarn iki buuk gn daha alakasna

srkleyebilmek iin her trl dknl sakncasz bulan halifeler oyununu da sahneden kaldrabildiimizi gsterdik. Bylece devletlerin, uluslarn birbirleriyle olan ilikilerinde, kiilerin, zellikle kendi devletinin ve ulusunun dokuncasna da olsa kiisel durumlarndan ve canlarndan baka bir ey dnemeyecek aalk kiilerin nemi olamayaca yolundaki, herkese bilinen gerei bir kez daha doruladk. Uluslararas ilikilerde korkuluklardan yararlanma ynteminin beenildii bir dneme son vermek uygar dnyann iten gelen bir dilei olmaldr!

ddia 5. Vahdettin'in stanbul'dan ayrlrken devlet hazinesini gtrmeme bykln gsterdii Msrolu ve Ksakrek Vahdettin'in stanbul'dan kaarken istemi olsayd, tm hazineyi gtrebileceini ne srmektedirler. Msrolu bu grn "Memleketten... ayrlrken ahsi miras, mahiyetinde babasndan intikal eden her eyi Hazine-yi Hmayuna gndertmitir. Bu arada kendisinde bulunan musanna ve murassa bir altn ekmeceyi de hazineye iade etmi olduu ok sonra yaplan tahkikatta meydana kmtr. Padiahlar resmen bir makbuz vermek suretiyle Hazine-yi Humayun'daki her eyi getirttirip yanlannda alkoyabilirlerdi. Sultan Vahidettin isteseydi bu usul tatbik etmek suretiyle btn Hazine-yi Hmayunu beraberinde gtrebilirdi. O byle yapmad gibi nezdindeki kymetli eyalar da oraya teslim edip daha nce bunlar iin verdii makbuzu geri almak yolunu tutmutur" eklinde ifade etmektedir.223 Ayn gr, Ksakrek'te trajik bir anlatm bulmaktadr: "Bavullarn hazrlatm [Vahdettin] yanna kimleri alacan kararlatrm, Hazine-yi Hassadan bir ey ekmek yle dursun, baba hediyesi elmasl sorgucu ve som altn bir ekmeceyi makbuz karlnda Hazine-yi Hassaya brakmtr. Bir sr maiyetle mehul bir aleme gittiinde ve Hazine-yi Hassa Padiahn hazinesi demek olduuna gre, onu son meteliine kadar boaltmak imkan ve selahiyeti dairesinde iken bunu yapmayp, ahsna ait hediyeleri bile oraya iade eden hkmdarn ruhundaki feragat ve fedakarlk duygusunu hayal edebilmek lazm.224 Osmanllarda i ve d olmak zere iki tr hazine vard. Sultan'n zel gelirleri Hazine-yi Enderun denilen i hazinede saklanrd. Bu hazineye alnan eitli gelirler ve deerli eyalarn hazineden k, Padiah'n emriyle ve bilgisi altnda yaplrd. hazinenin Ceyb-i Hmayun denilen ksm ise, Padiah'n gndelik masraflarn karlamak amacyla kurulmutu. Gelirleri arasnda Msr irsaliyesi, darphane faizleri, hediyeler, msadereler vb. bulunan bu hazineden Padiah'a her ay belli bir miktar teslim edilirdi." 225 Tanzimat'a yakn yllarda, Padiah ve hanedan mensuplarna ait gelir kaynaklarnn byk bir blmn denetiminde tutan darphanenin, bu kaynaklar, merkezi hazine ya da hazineler safna ektii grlmekteydi. Padiah'n mali yetkilerinin kstlanmas anlamna gelen bu uygulama, Tanzimat'n ilanndan sonra 1840 Mart'nda

yaplan bir dzenleme ile baz iftlikleri dnda [be adet] Padiah'n her trl emlak, iftlik ve sair varidatnn maliye hazinesince idare olunmasn ve Padiah'a bu hazine'den aylk maa denmesini ngryordu ki: bu, Padiahlarn devletten ayr dnp kendileri iin zel olarak ayra geldikleri gelir kaynaklarnn devletin emrine verilerek, mutlak monariye ok nemli bir snr getirilmesi demekti. 226 Vahdettin Tanzimat'tan nce yaam olsa idi, Msrolu ve Ksakrek'in, Padiah'n bir makbuz ile hazineyi gtrebilecei iddiasna hak verebilirdik. Ancak Tanzimat'tan sonra padiahlarn maliye hazinesinden maaa balanmas gerei gz nne alndnda. Vahdettin'in elini kolunu sallaya sallaya hazineyi gtrmesi mmkn grnmemektedir. Nitekim Vahdettin'in lkeden kaarken yannda bulundurduu belirtilen 50.000 lirann227 sadece maann birikimleri olduunu Ksakrek de kabul etmektedir.228 Anadolu'ya geerken Mustafa Kemal'e verilen 25.000 lirann ne kadar byk bir para olduunu ispatlamak iin uzun uzadya hesaplamalara girien Ksakrek'in bu miktarn iki kat olan sz konusu 50.000 liray "...koskoca bir maiyetle gittii gurbet ellerine bu hiin hii meblala gmektedir" eklinde deerlendiriini anlayamyoruz.229 Vahdettin'in, Avrupa'da elindeki baz mcevherat satt ve ok kymetli bir safir tan da ngiltere'de rehin verdii230 dnldnde, yazarlarn ne srdkleri elindeki kymetli eyalar hazineye teslim ettii iddialarnn rd grlmektedir.

V. VAHDETTN'N KL ZERNE nsanlarn davranlar ile kiilikleri arasnda dorudan bir ilikinin varl gerei bizi, Vahdettin'in kiilii zerine yazmaya itti. Bunu yaparken, uzmanlk alanmz olmad iin psikolojik zmlemeler yapmayacaz. Amacmz elinde bulundurduu ilhi ve cismani gc, iktidarda kald srece ulusal hareketin aleyhinde kullanan Vahdettin'in' davranlarn olduu gibi vererek, basit sonulara varmaktr. Ruhsal ve sosyal etmenlerin biraraya gelmesinin ortaya kard bir btn olan kiiliin olumasnda, bireyin yetitii ortam ve evrenin rol yadsnamaz. Vahdettin, Sultan Abdlmecid'in son ocuudur ve daha yan doldurmadan yetim kalmtr.231 zellikle aabeyi II. Abdlhamit'in sevgisini kazanan Vahdettin'in, olduka rahat bir ehzadelik ve veliahtlk dnemi geirdii anlalmakla beraber, Osmanl mparatorluu'nun temellerinin atrdad bir dnemde, srekli sorunlarla boumak durumunda olan sarayda, Abdulaziz'in intihar/ldrlmesi, aabeyi V. Murat'n tahttan indirilmesi, Abdlhamit'in saltanatta olduu dnemde girilen savalar, ayaklanmalar, ttihat ve Terakki'nin almalar vb. olaylar yaamas, genlik dneminde O'nun kiilii zerinde olumsuz etkiler yapm olmaldr. V. Mehmet Reat'n saltanat dneminde sarayn bamabeyncisi olan Ltfi Bey'in anlattklar, veliahtlk

dneminde O'nun iinde bulunduu ruh haline k tutmas asndan ilgi ekicidir. "Vahdettin Efendi'nin paraya kar olan ar sevgisi" baln koyduu bir blmde Ltfi Bey "Dolmabahce Saray ile veliaht dairesi arasndaki binada, veliahttan sonra gelen ehzadenin oturmas eski bir gelenek olarak srp gelmekte idi. Bunun gerei olarak da bu dairede kk kardei Vahdettin'in oturmasn sultan Beinci Mehmet Han arzu etmiler ve oray zel olarak onartp demilerdi. ehzade Vahdettin Efendi'nin engelky'de bahe iinde gzel bir kk vard. Ama burada, gznnde ve daha tantanal bir ekilde yaamay zellikle cana minnet bildi. Bununla birlikte, bu arada yeni bir frsattan yararlanmay da ihmal etmedi. Hkmdarla zengin veliaht arasnda oturabilmek iin borcuna ayrd iki yz altnn her ay padiah tarafndan kendisine ihsan buyurulmasn Sultan Reat'tan benim araclmla istirham etti. Sultan Reat'n 1910 tarihinden balayarak lmne kadar -daha sonralar veliahtla da ykselen- fakat hibir zaman kendi iin dayatlp detilen o daireye tanmayan Vahdettin Efendi'ye her ay iki yz altn yerine yz altn verdiini son derece salam ve gvenilir bir kaynaktan rendim" demektedir. 232 "Vahdettin Efendi ikinci veliahtlk peinde" baln tayan blmde ise Ltfi Bey, Veliaht Yusuf zzettin Efendi'nin terifats Nesip Bey kanalyla Vahdettin Efendi'nin, ikinci veliahtlk eklinde bir unvan almaya altn kendisine ilettiini belirtmektedir. Konuyu V. Mehmet Reat'a atnda Sultan, byle bir niyeti bulunmadn sylemi ve veliaht Yusuf zzettin Efendi'ye gerekli her trl gvenceyi vermesini kendisinden istemiti. Sultan'n bu mesaj Yusuf zzettin Efendi'ye iletildii halde konu kapanmam, veliahtn bavurular karsnda sultan gvence vermeye devam etmiti. V. Mehmet Reat, Vahdettin Efendi'nin de huzurunda bulunduu bir gn konuyu anca Vahdettin'in, ikinci veliahtln tarihsel bir gelenek olduunu, bunun iin ayrca bir maa ve denek istemediini belirtmesi, Yusuf zzettin Efendi'nin kukularnn hakl olduunu gstermektedir. Orada hazr bulunan Ltfi Bey sz alarak, Osmanl Tarihinde ikinci veliahtlk gibi bir gelenein bulunmadn belirterek odasna ekilmesinden sonra gelien olaylar "Saray Entrikalar" bal altnda yle anlatmaktadr: "Aradan bir saat kadar gemiti. Vahdettin Efendi beni artt. Yanna gidiyordum ki, merdivenin aasnda beni karlad. Sabrszlndan dolay daha fazla bekleyemedii anlalyordu. Dudaklarnda ac ve alayc bir tebessmle, son defa olarak bana veliahtn [Yusuf zzettin Efendi] ne zaman haber yollam olduunu sordu. yle cevap verdim: - Yusuf zzettin Efendi en son yine dn haber yollad. imdiye kadar belki yirmi defa bu mesele ile megul oldum. Ben saray adam deilim, grev icab buraya geldiimden beri hanedan yeleri arasnda getiini duyduum ve bir ksmn da kendimin grdm ekimeleri, haddim olmayarak gidermee altm. Yksek msaadelerinize snarak bir ey arzedeceim: Niin ikinci veliahtlk unvann bu kadar srarla arzu ediyorsunuz? Allah Padiah hazretlerinin mrlerini uzun etsin, fakat bu evket-meab

efendimize bir tanr emri vuku bulursa [lm] tabiatyle Yusuf zzettin Efendi o yksek makama geecei gibi siz de kendiliinden veliaht olacaksnz. Memleketimizde taht veraseti usln deitirebilecek hibir kuvvetin olabileceini dnemiyorum dedim. Bu konuma zerine Vahdettin Efendi: Evet gerekten siz saray adam deilsiniz. Saray adam olmadnz iin de saray entrikalarnn neler olduunu bilmezsiniz. Bundan dolay tebrike layksnz. Ben sarayda doup, sarayda bydm iin bu evrelerin her trl hallerini yakndan bilirim cevabn verdi..."233 Baktip Ali Fuat Bey'in verdii bilgilerden O'nun, V. Mehmet Reat kadar Arapa ve Farsa bilmemekle beraber okuduunu anlayabildiini, kitabet ve imlasnn dzgn olduu ve dncelerini kat zerine dkmeyi rahatlkla becerebildii anlalmaktadr.234 Ancak bu durum, O'nun ald eitimin eksik olduu gereini rtmeyecei gibi235 eitimindeki bu yetersizliin yaad ortamn O'nda dourduu korku, kuku ve gvensizlik gibi duygular olumsuz ynde krkledii de tartlmaz bir gerektir. Nitekim kendisini tahta kndan tr kutlamaya gelen eyh-l islam Musa Kazm Efendi'ye "Ben bu makam iin hazrlanmadm. ocukluumdan beri vcuta rahatsz olduumdan laykyla tahsil edemedim. Sinnim kemale erdi. Dnyada bir emelim kalmad. Biraderle [veliaht Yusuf zzettin] hangimizin evvel gideceimiz malum olmadndan bu makama intizar da deilim. Fakat takdir-i ilahi ile tevecch etti, bu ar vazifeyi deruhte ettim. arm bir haldeyim. Bana dua ediniz"236 ve eski Adliye Nazr brahim Bey'e "Aczim var korkuyorum. Maddeten hibir eyden korkmam. Fakat pek ar bir vazife deruhte ettim. Allahtan korkarm. Bu saray bizim peder ocadr. Siz byle eyleri anlarsnz. Odalarn birinde domuum, birinde bym'm, birinde pederim vefat etmi, birinde amcam yahut birader birey olmu. Elhasl biri feci biri ruhperver. Bunlar grdke mteheyyic oluyorum"237 demesi dncemizi dorulamaktadr. Yetersizliinin ve aknlnn farknda olduunu yukardaki szlerinden anladmz Vahdettin'in, gerekte kurnaz ve akll bir insan olduu anlalmaktadr. V. Mehmet Reat'n 1911 Mays'nda kt Rumeli gezisi srasnda Vahdettin'in Padiah'a iinde ok yumuak ve gnl okayc ifadelerin yer ald telgraflar238 gndermesi, kurnazln gstermesi asndan dikkat ekicidir. Padiah'n ok houna gittii phe gtrmez olan bu telgraflardan birini aynen veriyoruz. "skp'te padiah hazretlerinin ikamet ettii yerde, bamabeynci Ltfi Simavi Beyefendiye, Bu defa Selanik'ten skp'e doru yaplan karayolu seyahati arasnda, yol zahmetlerinden dolay. Padiahmzn inallah shhat bakmndan bir rahatszl olmamtr. Aciz bendeleri tarafndan sonsuz hasretlerimi ve ballk duygularm hnkarmza iletmenizi ve kendilerinin shhatlerinin yolunda olduuna dair bana mjdeli haberler gnderilmesine himmet buyurulmasn rica ederim, ikinci telgrafmda Padiah hazretlerini anakkale'den karlamamz iin msaadelerini istirham etmitim. Bu hususta ne emir buyurdular. Acele bildirmenizi temenni ve

rica ederim"239 Bu tr rnekleri oaltmak mmkndr. 1918 Eyll'nde Vefa semtinde kan byk bir yangna Vahdettin'in gitmek istemesi zerine, Ltfi Bey yangnn sndrlmek zere olduunu syleyince Vahdettin "daha iyi ya tam vaktinde gideceiz" yantn vermiti. Ltfi Bey devamla "Bunun sebebini biraz dnnce anladm: Halk arasnda eski bir inan ve gelenek vard. Bir yerdeki yangna Padiah giderse yangnn ksa zamanda snecei sanlrd. Aslnda bu gelenein bir dayana yok deildir: Padiah'n orada bulunduunu gren kimseler, yangn sndrme grevlileri daha canla bala almakta, btn glerini ortaya koymakta, bunun sonucu da olduka verimli olmaktadr. Ne var ki bu, Padiah'n manevi gcne bir iaret olarak yorumlanmaktadr" demektedir.238 Ertesi gn kan gazetelerde, Padiah'n bu hareketini ven .yazlarn yaymlanmas, Vahdettin'in "...cin fikirli ve seri'ul-intikal" olduunu syledikten sonra "Fakat ifrat derecedeki tevehhm ve tereddd bu meziyetlerini setr ederdi" demektedir.241 Sz edilen "tevehhm" duygusunun Onda insanlara kar gvensizlik yaratt,242 bu yzden isabetli kararlar veremedii dncesindeyiz. Vahdettin'in tahta kt kritik dnemde, iyi bir kadro ile almas gerekirken, sadrazamlk gibi ar sorumluluk gerektiren bir makama, eksik olan devlet grevi deneyiminden tr, grevini hakkyla yapamayaca ortada olan Damat Ferit Paa'y getirmesi doru deildi. Nitekim Vahdettin'in de bu gerein farknda olduu anlalmaktadr. Ali Fuat Bey'in Refik Beyden iittiine gre "Vahiduddin ehzadeliinde, Dnya'da mel'un vardr: bunlar bir sa ayadr: biri bizim hemire, biri zevci olan Ferit Paa, biri de olu Sami dermi, halbuki clusundan sonra hemiresi hakknda hrmet ve Ferit Paa'ya kar da kendi taht- tacn feda edecek derecede meftuniyet gsterdi. Sami hakknda dahi muhabbet ve iltifat gstermekte idi. Ferit Paa hakknda bu derece meftuniyetinin esbabn anlayamammdr.243 diyerek aknln dile getirmektedir. Vahdettin, Mondros Ateskesi'nin imzalanndan sonra Rauf Bey'le yapt bir grmede, Damat Ferit'in fikirlerine taraftar olmadn, zellikle siyasi dncelerinin aleyhinde olduunu sylemiti.244 Ferit Paa'y sadarete getirmemesi iin kendisini uyaranlara "ben deli miyim, O'nu getirir miyim"245 dedii halde O'nu pepee sadarete getirmesi, Ferit Paa'ya gvendiini gstermektedir. Vahdettin'in bu gveni, Damat Ferit Paa'nn Hrriyet ve tilaf Partisi'nin kurucularndan olmas244 ve ablasnn kocas oluundan tr kendisine sadk olacan dnmesinden kaynaklanmaktayd. Psikoloji Bilimi bireyde i atmalarn, bilinalt ve bilinli kayg ve korkularn olmamasn ruh salnn temel koullarndan biri olarak grmektedir.247 Yukarda, anlatlanlar nda, Sultan Vahdettin'in bu koula ne derece uyduunu, okuyucunun saduyusuna brakarak, baka bir iddiay yantlamak istiyoruz.

ddia 6. Yaplan hatalarn sorumlusunun Vahdettin deil, evresi ve zellikle Damat Ferit Paa

olduu 248 Vahdettin'in 21 Aralk 1918'de ttihat topluluu olarak grd meclisi feshetmesi, meclisin hkmet icraat zerindeki denetimine son verdii gibi, yeni kurulacak hkmetlerin meclisten gvenoyu almas zorunluluunu da ortadan kaldrmt. Kurulacak hkmetler artk sadece Vahdettin'e kar sorumlu olacaklard. Vahdettin'in seimi, yukarda szn ettiimiz nedenlerden tr Damat Ferit Paa olmutur. Yurttan kandan sonra Avrupa'da kendisiyle gren 150'liklerden Refi'i Cevat'a Vahdettin'in "vaziyetin ehemmiyeti ile boy lecek bir devlet adam" yoktu demesi, Refi'i Cevat'n Ferit Paa'y anmsatmas zerine "O mu, O yalanc idi" yantn vermesinden temize kmaya alt anlalmaktadr.249 Damat Ferit Paa Hkmeti'nin kurulmasndan sonra, 10 Mart'ta yaplan geni apl tutuklamalar iin, 12 Mart 1919 tarihli Alemdar'da "...sehpalar bu adamlara layk deildir. Koparlmas lazm gelen bu kafalar, ktkler zerinde kesilip gnlerce seng-i ibrette kalmal" 250 diyecek kadar ttihatlara muhalif olan Refi'i Cevat'n Vahdettin'in bu szlerini "muvaffak olmayan hkmdarlarda adet budur, btn idaresizliklerin mes'uliyetini bakalarna yklerler... " 251 eklinde deerlendirmesi son derece anlaml ve mantkldr. Refi'i Cevat'la yapt konumada gnah kartt anlalan Vahdettin'in savunmasn gerekd buluyoruz. Damat Ferit Paa'nn Vahdettin'in yanllkla verdii kararlar sonucu sadrazam olmad, yukarda szn ettiimiz nedenlerden tr bu makama Vahdettin tarafndan zellikle getirildii bir gerektir. Sadareti vermeme zgrlne sahip olduu halde, O'nu be kez sadarete getiriinin sorumlusu Vahdettin'den bakas deildir. Nitekim bu gerein farknda olan Msrolu, "Sultan Vahidettin'in O'nu birka kere arka arkaya sadrazamla getirmi olmasn uluorta tenkid edenler, stanbul'da hereye hakim olan igal kuvvetlerinin basksn unutmakta veya bilmezlikten gelmektedirler... Sultan Vahidettin damat Ferit'i bilhassa ngilizlerin zoruyla ibanda tutmutur"252 diyerek sorumluluu ngilizlere atmaktadr. Msrolu'nun da farknda olduunu iyi bildiimiz, ngilizlerin asl kuklasnn Vahdettin olduu253 gereini bir kez daha vurguladktan sonra, meclisin feshinden tr hem yasama hem de yrtme gcn elinde tutan hkmetin ngilizlerin gdmnde olduu ve Vahdettin'in bu durumu deitiremedii bir srada, stanbul'da ne yapt sorusu ister istemez aklmza gelmektedir. "Vahiduddin stanbul'da kalmakla... partiyi daha balangta kaybetmitir. Halbuki stanbul'un igaline (16 Mart 1920) ve hatta bir sre sonraya kadar, Vahdettin'in elinde tahtn kurtaracak byk bir frsat vard: Anadolu'ya gemek. Eer bunu yapabilseydi, Mustafa Kemal Paa zat- ahanenin nihayet bir sadrazam olurdu. Btn memleket bir lm kalm mcadelesi iinde yaarken, Padiah'in Yldz Saray'nda oturmas, payitaht halknn aclarnn azalmasna bile yaramamtr"254 eklindeki anlatm bu soruyu ilk sorann biz olmadmz gstermektedir. Ksakrek yukardaki alntnn yazarn "Padiah bizzat Anadolu'ya geemezdi. Gemi olsayd Milli

ahlan Hareketi daha "bandayken boulurdu" 255 eklindeki ifade ettii gerei (!) dnememi olmakla sulayarak daha nce szn ettiimiz Vahdettin ile Mustafa Kemal Paa arasnda yaplan son grme iin yazd senaryoda, Vahdettin'in niye Anadolu'ya gemediini aklamaya abalamaktadr. Vahdettin Mustafa Kemal Paa'ya diyor ki: "-Hatra yle bir sual gelebilir: Ya siz, Padiah ve Halife olarak niin bizzat Anadolu'ya geip milli ahlan en yksek merkezine kavuturmay dnmyorsunuz? Niin bizzat Anadolu kyamnn bana gemiyorsunuz? nk byle bir teebbs, hareketi balamadan bomak, boulmasna sebeb olmak neticesini dourur. Eer ben gizlice hazrlanp Anadolu'ya ve Milli Mukavemetin bana geecek olursam, bu teebbs milli kyam en st derecesine karr amma, milletimiz iin bir felaket, intihar gibi birey olur. O zaman tilaf kuvvetleri u andaki tereddtl vaziyetlerini bir anda deitirirler, toparlanrlar, iin ald ehemmiyet karsnda topyekn zerimize saldrrlar ve topyekn tasfiyemize giderler. Hareketi de artk ikinci bir davrana imkan brakmamacasna bastrrlar. Bu da artk sulha ve yeniden art koma imkanna kknden sed eker. Sulh Konferansnn hazrlanmakta olduu u an, devlet merkezinden gelmeyipte, milletten gelen ayarl bir direnme ise, haklarmz konferans masasnda daha iyi koruyabilmemiz iin, ancak gzkorkutma plannda, o plan tartlmadka destek tekil edebilir. Bylece Avrupa uyumayan, gerekirse istiklali iin cann fedaya amade bir millet karsnda olduunu anlar ve artlarn hafif tutabilir. Yani milli ahlann muvaffak olabilmesi iin mutlaka stanbul, devlet ve Padiah dnda vcut bulmas ve dmanlarmz azami tela ve dehet hissini vermeyecek ap muhafaza etmesi lazmdr. Hatta bu hareket bana ve hkmetime aykr diye de gsterilebilir. Evet Paa! Anadolu'ya en ince bir sanat, askeri ve mlki idare dehasyla, ite bu gayeyi gerekletirmek zere geecek ve Allahn inayetiyle muvvafak olacaksnz!" 256 Bu grme srasnda zmir'in Yunan Ordusu'nca igal edildiinden haberli olan257 Vahdettin, acaba tilaf Devletleri'nden zmir'in igalinden te nasl bir topyekn saldr beklemektedir? tilaf Devletleri'nin Anadolu'yu igal edebilmeleri mmkn olsayd, Yunan Ordusu'nu Anadolu'ya srmeyecekleri gereini acaba zeki Vahdettin niye grememitir? stanbul'da oturan Vahdettin'in art koarak Sevr Antlamas metnine koydurduu, devleti iinde bulunduu kt durumdan kurtaracak maddeler hangileridir acaba? Buna benzer sorular oaltlabilir. Ancak buna gerek grmyoruz. nk, Mustafa Kemal'in belirttii zere, Padiah ve Halife olan Vahdettin'in soysuzlat ve yalnz kendini ve tahtn koruyabilmeyi, amalayan alaka planlar peinde olduundan258 stanbul'da kald dncesindeyiz. Zaten, ulusunu koyun srs, kendisini de o srnn oban olarak gren Vahdettin'den Yldz Saray'nn ihtiamndan kopup, Anadolu'ya geerek, koyun srs olarak grd ulusunun iinde zgrlk savam vermesini beklemek fazla iyimserlik olurdu.

SONU Gvenilir belge ve kaynaklara dayanarak sanki tersini kantlamcasna, Vahdettin'i vatan haini olarak deerlendiren tm incelemeleri "gayr- ciddi ve gayr- ilmi" olarak deerlendiren Msrolu, ulusal sava "destani an ve ereflerle dolu umumi Trk Tarihi iinde iddia ve ifade edildii kadar ehemmiyetli bir mevkii haiz deildir. Aa yukar msavi kuvvetlerle Yunanistan gibi kk bir devlete kar gerekletirilmitir. Ancak memleketin harim-i ismetinde cereyan ettii ve ok byk bir ykm ve zaruret devresine rastlad iin manevi deer ve ehemniyeti ok byktr" diyerek kmsemekte,260 ulusal savan gerekte Yunanistan yannda O'nu her bakmdan destekleyen Bat Emperyalizmine kar da yapldn grmezlikten gelmektedir. stelik "Hakikaten Yunan'a -maazallahyenilseydik ok ayp olurdu. Milli gurur ve zzet-i nefsimiz tamir kabul etmez bir yara alrd" diyerek ovence bir tutum takndktan sonra "fakat yendiimiz iin fazla nmemizi ahsen- yakksz bulmaktayz. Hele bayram zerine bayram yaparak ve bu hadiseyi mbalaandrarak ulalmaz nadir bir zafer gibi gstermek bilmem bizim gibi byk bir millete ne kadar yakr!" 261 diyerek de Trk Ulusunun lm ya da kalm olacak bir savam baaryla bitirmesinin hakl dl olan kvanc yersiz bulma basitliini gstermektedir. Bizce, Msrolu ve Ksakrek'in bilimsel ller iinde kantlayamayacaklar iin uzun uzadya kalem oynatarak kantlamaya altklar konu tektir: Vahdettin olmasayd, Trk stiklal Sava olmayacak ve kurtulu salanamayacakt. Bu grn doru olmadnn, bu alma kapsamnda verdiimiz bilgilerden ve iddialara verilen yantlardan aka anlald dncesindeyiz.

NOTLAR

Kadir Msrolu, Kurtulu Savanda Sarkl Mcahitler, stanbul (1967). 2. Necip Fazl Ksakrek, Vatan Haini Deil, Byk Vatan Dostu Sultan Vahidddin, stanbul (1975), sonraki yllarda baz ansiklopedi, dergi ve gazetelerde bu iddialar destekleyen yazlar yaymlanmsa da, bunlarn tmn almay gerekli grmedik. 3. Salih zbaran, Tarih Aratrmalarnda Yntem, Ders Teksiri, Bornova (1980-81 K Yaryl), s.29. 4. Ekrem Akurgal, 'Tarih lmi ve Atatrk', Belleten, 20/80, (1956), s. 583. 5. Dipnot 1 ve 2'de belirtilen. .smail Hakk Uzunarl, "Yeni Trk Tarihinde Vesikaclk", Belleten, 2/7-8. (1938), s. 308. 7. An yazlarnn bilimsel deerlendirmesi iin Bkz. Sina Akin, 'Trkiye'de Anlar ve Biyografiler", Felsefe Kurumu Seminerleri, Ankara (1977), s. 404-427
6

1.

Bacque, s. 405. Jean-Louis-Grammont at Hosseine Mommeri Bocue, "Sur le Pelerinoge et Quelques Proclamotions de Mehmed VI en Exil", Turcica, XIV (1982), s. 226'da yazarlar, Ksakrek'in kitab iin; "Tarafgir bir eserdir. Kaynaklar ve kronolojiye dikkat edilmemi, geliigzel kullanlm ve savunulan gre ters olan kaynaklar saf d braklmtr," demektedirler. 10. Msrolu, Kurtulu.., s. 25-26. 11 .Bekir Stk Baykal, "Atatrk ve Tarih", Belleten, 35/140, (1971), s. 538.
8. 12

9.

Ksakrek, s. 168-169.

Yusuf Hikmet Bayur, '1918 Brakmasndan Az nce Mustafa Kemal Paa'nn Bayaver Naci Bey Yolu le Padiaha Bir Bavurmas', Belleten, 21/84, (1957), s. 561-505, Telgrafn altnda Ekim 918 eklinde ayrntl olmayan bir tarih bulunsa da, telgraf incelendiinde, Talat Paa'nn istifa ettii ve zzet Paa'nn yeni hkmeti kurmaya alt 814 Ekim 1918 tarihleri arasnda ekildii anlalmakladr. te yandan evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Cilt l, stanbul (1981), s. 333-334, Erik Jn Zurcher, Milli Mcadele'de ttihatlk, ev. Nzhet Saliholu, stanbul (1987), s. 193 ve Mustafa Kemal'in anlarnda Falih Rfk Atay, Atatrk'n Bana Anlattklar, stanbul (1955), s. 62-63'te Mustafa Kemal Paa'nn bu telgrafta Harbiye Nazarlna getirilmesini istedii yazlyorsa da, metinde byle ak bir ifade bulunmamaktadr. Tark Mmtaz Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Mtareke Gayyasnda, stanbul (1969), s. 34'te, Ahmet zzet Paa'nn 19 Ekim 1918'de Fndkl'daki Mebuslar ve Ayan Meclisinde okunan programnn d siyasetle ilgili blmnde; 'kabinemiz btn milletimizin hasretle bekledii sulh ve selameti salamak iin btn gayretiyle almaktadr. Amerika Cumhurbakan Wilson tarafndan ilan edilmi olan hak ve adalet prensiplerine dayanan bir sulhu hulus ve sadakatle kabul edeceiz' deniliyordu. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul (1953), s. 13. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Mili Mcadele, stanbul (1976), s. 74. 18. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, stanbul (1981), s. 196'da, bu gr desteklemektedir. 19. Aydemir, Cilt 1, s. 234. 20. Bayur, "1918 Brakmasndan Az...", s. 564
17. 21. 16 14

13

Selek, s. 77. 22. Selek, s. 198'de, 'Harbin kaybedildii ve mtareke teebbsne geildii bir srada Suriye Cephesine byk nem vererek Mustafa Kemal Paa'y stanbul'dan uzak tutmann isabeti ise mnakaa edilecek bir husustur" demektedir. Mustafa Kemal Paa'nn Yldrm Ordu Grubu Komutan olarak Suriye'de kalmaya zorlanmas, bizce ngilizleri rahatsz edebilecek ulusu politikann en keskin insannn saf d edilmesinden baka bir ey deildi. 23. smet nn, Hatralar, I. Kitap, Yay. Haz: Sabahattin Selek, Ankara (1985), s. 163. 24. H.T.V.D., Say 28, Belge 735. 25. Tansel, Cilt 1.s. 46. 26 H.T.V.D., Say 29, Belge 743. Akin, stanbul..., s.65. zzet Paa'y istifaya gtren gelimeler ve zzet Paa'nn istifa mektubunun dourduu durum hakknda aynntl bilgi iin bkz. Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara (1984), s.158-163; Bamabeynci Ltfi Bey, Osmanl Saraynn Son Gnleri, stanbul (Y.t.y), s.433-438; Ahmet Rza Bey'in Anlar, stanbul (Temmuz 1988), s.72-74; Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentee'nin Anlar, stanbul (Kasm 1986), s.234.
28 27

Bu ziyaretin tarihini tam olarak belirleyememekle beraber, Tevfik Paa Hkmeti'nin gvenoyu almaya hazrland bu gnlerde, Mustafa Kemal Paa'nn vakit geirmeden zzet Paa'y grmee gitmi olaca dncesindeyiz. Grme, 13 veya 14 Kasm'da yaplm olmaldr. 30 Ati, kdam, 16 Kasm 1918'de, Padiah selamlk resminde "Bahriye Nazr Ali Rza Paa, Mustafa Kemal Paa, Erkn- Harbiye Reis-i Sunisi

29.

Kazm Paa, stanbul Muhafz Ahmet Fevzi Paa'y kabul ederek grmt. Mustafa Kemal'in yakn arkadalarndan. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, Yay.Haz. Cemal Kutay, stanbul (1980), s.257 ve 269'da, bu grmenin 15 Kasm'da yapldn yazmaktadr. te yandan Tansel, Cilt l, s.83'te, Mustafa Kemal Paa'nn Padiahla yapt ilk grmenin tarihini 22 Kasm olarak, Yusuf Hikmet Bayur, "1918 Brakmas Srasndaki Tinsel Durum ve Mustafa Kemal'in Demeci", Belleten, 32/128 (1968), s.480'de, 23 Kasm olarak vermektedirler ki, yanltr. 31. Selek, s.199-200, Dipnot32. 32. Trkgeldi, s.l66. Bizimle ayn gr paylaan Akin, stanbul..., s.87'de "nk zzet Paa Kabinesinin ibana getirilmesi iin, yalnz Tevfik Paa Hkmeti'nin istifa ettirilmesi yetmiyordu. Yerine zzet Paa'nn sadrazam atanmas ve O'nun Mustafa Kemal'in isledii kabineyi kurabilmesi iin Padiah'n ibirlii gerekliydi" diyerek son derece aklc bir zmleme yapmaktadr. Okyar, s.262'de, bu grmenin 11 Kasm 1918 Pazartesi gn yapldn sylemekte ise de, bu mmkn deildir. Mustafa Kemal Paa 13 Kasm'da stanbul'a geldiinden, 11 Kasm'dan nce smail Canbolat'n evinde yapld sylenen toplantya katlm olamaz. Fethi Bey'in nazr arkadann "Biliyorsunuz yarn Mebusan Meclisi'nde Tevfik Paa Hkmetine itimat reyi verilecek" demesi grmenin Zrcher, s.195'de belirtildii zere, yine bir Pazartesi gnne rastlayan 18 Kasm gn yapldn gstermekledir. 35 Okyar, s.263. Atay, s.86. Ati, kdam, 30 Kasm 1918'de, Padiah'n Selamlk Resminde "Bahriye Nazr Ali Rza Paa, Mirliva Mustafa Kemal Paa'y "kabul ederek grt yazldr. Mustafa Kemal Paa'nn saray arad 22 Kasm, Sal gnne rastlamaktadr. Tansel, Cilt 1, s.83; Zeki Saruhan, Kurtulu Sava Gnl, l, Ankara (Temmuz 1986), s.48'de, bu grmenin 22 Kasm Cuma gn yapld yazlmakta ise de, bu doru deildir. Vahdettin'in "nmzdeki Cuma" sznn aratrclar yanltt grlmektedir. Vahdettin'in bu szden kast (eer 22 Kasm' kastetmi olsayd sadece "Cuma veya "bu Cuma" demesi gerekirdi) 29 Kasm (yani "nmzdeki Cuma) Cuma gndr. Akin, stanbul..., s.112'de "Atatrk'n anlarndan szkonusu Cuma'nn 22 Kasm olduu kyor" diyerek ayn yanlgya dyorsa da, 113'de "...geri Atatrk nmzdeki Cuma'dan sz ediliyorsa da bu nihayet 3-4 gn sonrasdr ki Kemal'in Cuma'ya ok gn var szne uymaz Demek ki Mustafa Kemal'in Mebusan'dan knca istedii randevu zerine 29 Kasm iin gn verilmitir" diyerek doruya ulayor. Ati, kdam, 23 Kasm 1918'de, Vahdettin'in 22 Kasm tarihli selamlk resminde, sadece Harbiye Nazr Abdullah Paa ile Mirliva Remzi Paa'y huzura kabul ettii yazldr. Burada baka bir sorun daha vardr. Mustafa Kemal anlarnda bu grmeden bir iki gn sonra meclisin feshedildiini sylemektedir (Atay, s.88). Meclis 21 Aralk'ta kapatldna gre buna imkan yoktur. Mustafa Kemal Paa Vahdettin'le nc grmesini 20 Aralk'ta, yani meclisin feshinden bir gn nce yapmt. Grlecei zere Atatrk 29 Kasm ve 20 Aralk grmelerini tek grmeymi gibi anlatmaktadr. Bunun nedenini Akin, stanbul..., s. 113, Dipnot 67'de yle aklyor: "Burada sonradan pek beyhude olduu ortaya km olan o zamanki temaslar ksaca zetleyip gemek ihtiyacnn bilinalt bir etkisi sz konusu olabilir. Atatrk anlarnda olumsuz saylabilecek ynleri dahi yle ak yreklilikle anlatmtr ki, kasdi bir yanltmaya ihtimal vermek zordur". 38. Akin, stanbul..., s. 115.
37. 36. 34 33.

"ma etmi olmas mmkndr" diyoruz. nk, Akin, stanbul..., s.115'te belirtildii zere, "Mustafa Kemal ilke olarak ulusal temsile kar kacak bir insan olmad gibi, stelik o sradaki Mebusan da kendisini destekleyecek bir kuruldu ve o iktidara geldii takdirde bu destee muhtat" demektedir. te yandan Mustafa Kemal Paa'nn, Bayur, "1918 Brakmas... ",s.491-492'de, 18 Kasm 1918 gnl Vakit Gazetesine verdii bir demete, gazetecinin bugnk meclisin ulusu tam anlamyla temsil etmedii konusunda ortalkta bir dedikodu bulunduunu belirttikten sonra dncesini sorduunda "...Her halde millet ve memleketimizin pek ziyade muhta olduu sulhu takarrr ettirecek hkmetin hal-i hazrdaki

39.

Meclis-i Mebusanmza istinat etmesi bir zaruret tekil etmektedir" diyerek meclisin varlna olan inancn ak olarakortaya koymaktadr. 40. Ahmet zzet Paa Hkmeti'nin istifasndan sonra tilaf Devletleri atekes hkmlerini daha rahat inemeye baladlar. 9 Kasm'da skenderun, 17 Aralk'la Mersin ve Antep, 21 Aralk'ta Adana, 24 Aralk'ta Batum, 27 Aralk'ta ise Pozant, tilaf birliklerince igal edildi.
41. Bu grmenin tarihi konusunda deiik grler vardr. Zrcher, s. 196, Dipnot 19'da, Meclis'in feshine dein Mustafa Kemal Paa ile Vahdettin arasnda iki grme yapld ve Jaeschke'nin Atay'a dayanarak verdii 20 Aralk tarihinin muhtemelen yanl olduunu ileri srmekte, "nk Mustafa Kemal'in adalar byle bir kabul gerekleseydi gzden karmazlard." diyerek yanlmaktadr. nk Ati, kdam, Zaman, 21 Aralk 1918'de, Padiahn selamlk resminde Ali Rza Paa ve Mustafa Kemal Paa ile grt yazldr ve bu bilgi doru olmaldr. te yandan Mustafa Kemal'in adalar tarihleme konusunda pek salam deildir. rnein Fethi Okyar yukarda szn ettiimiz anlarnda Mustafa Kemal Paa'nn sadece, Vahdettin'le yapt 15 Kasm tarihli ilk grmeyi doru tespit edebilmitir (s. 257 ve 269). Cebesoy, s.36-37'de, 20 Aralk gecesini Mustafa Kemal Paa'nn evinde geirdii halde, Mustafa Kemal Paa-Vahdettin grmesinden sz etmeyiini Ali Fuat Paa'nn unutkanl ile aklamak gereklidir. nk Ali Fuat Paa Mustafa Kemal'in yanna gitmezden evvel, Mehmet Ali Bey ile grm ve meclis'in 21 Aralk'ta kapatlabileceini O'ndan renmiti (s.35). Bu nedenle 20 Aralk akam Ali Fuat Paa'nn meclisin kapatlabileceinden, Mustafa kemal Paa'nn da Vahdettin'le yapt grmeden sz etmemi olduklar dnlemez. 42 Atay, s.86-87; Kl Ali, Atatrk'n Hususiyetleri, stanbul (1955), s.48-49. Burada bir anlamazlk var. Aydemir, Cilt 1, s.346-347; Zrcher, s.196; Tansel, Cilt 1, s.83'te, bu konumann bir nceki grmede getii yazlmaktadr. Mustafa Kemal'in anlarnda bir iki gn sonra meclisin feshedildiinden sz etmesi bu konumann 29 Kasm'da yapld iddiasn rtmektedir. Akin'in de, stanbul..., s.113'te belirttii zere, bu fesih yoklamas 20 Aralk'ta yaplm olmaldr. 43. Akin, stanbul..., s.115, Vahdettin de ordunun moral ve fizik durumunun ok kt olduunun ve rgtszlnn farknda idi. Ama baz kayglar olduu iindir ki, ordudaki gen ve dinamik subaylarn meclisin datlmas karssnda alaca tavr en saygn ve en sekin subayndan renmek istemitir. 44 Salahi Ramadan Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika 1, Ankara (1973), s.43. 45 radenin tam metni iin bkz. Trkgeldi, s.169, Bamabeynci Ltfi Bey, s.460. 46. Bu koul kararnameye ulusa bir hava veriyorsa da, kartlarn bu sulama ile rahata itham edilebilecei dnlecek olursa, suistimal edilmeye ak bir anlatmn varl anlalacaktr. 47. Akin, stanbul..,s.l45. 48. zmir Yunan Ordusunca igal edildiinde zmir Valisi olan Kambur zzet Bey. 49. Akin, stanbul..., s.150. Bu Vahdettin'in ngilizlerden ikinci kez gvence isteyii idi. 50. Akin, stanbul..., s.150'de, ngilizler, Vahdettin'e 5 ubat gn istedii gvenceyi verdiler. Nitekim, Trkgeldi, s.179'da Baktip Ali Fuat bey bu tutuklamalarn Kanun- Esasi'ye aykr olduunu bildirip, lkede ihtilal kacandan korktuunu syleyince Vahdettin kendisinden son derce emin olarak "korkmayn, kmaz" demiti.

Mustafa Kemal 'Fethi Bey ve drt mterek arkadala' eklindeki anlatm ile alt kiinin varlndan sz ediyorsa da biz, Mustafa Kemal, Rauf, Fethi, smail Canbolat ve Kara Kemal olmak zere toplam be kiiyi belirleyebildik. Kara Kemal'in de gruba sonradan katld bilinmektedir. 52. Atay, s.94. 53. Ay-Yldz'n Mustafa Kemal'in szn ettii ihtilalci komite olup olmad tam olarak bilinmemektedir. 54 Akin, stanbul..., s. 190-191 ve Mevlanzade Rfat, Trkiye nklabnn yz, Halep (1929), s.204-205.

51.

55 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, Cilt 2, stanbul (ubat 1986), s.348-349'da, Askeri Nigehban Cemiyeti'nin 1919 Oca'nda Alemdar Gazetesinde yaymlanan, Harbiye Nazrna hitap eden bir yazsnda Ay-Yldz Cemiyeti ile ilgisi olmadn aklamasndan anlaldna gre Ay-Yldz Cemiyeti deifre olmu bir cemiyetti. te yandan Vahdettin'in, kendisini iktidardan drmeyi amalayan bir cemiyetin almalarndan memnun kald iddias, inandrc olmaktan ok uzaktr. 56 Akin, stanbul..., s.153, Dipnot 11. 57. Atay, s. 103'te, Mustafa Kemal o gnk statsn yle aklamaktadr: "stanbul'da hl ordu kumandan sfat ile bulunuyordum. Ne azledilmi, ne tekad olmu, ne de aa karlmtm. Resmi bir vaziyette idim". 58 Atay, s.93-95'te, Mustafa Kemal, ili'de kendi evinde yapm olduklar bir grmeden sonra toplantya katlanlardan biri -isim vermiyor- yedek g olarak kalmak isteyerek, komitede almak istemediini syleyince Mustafa Kemal Paa, cemiyeti feshettiklerini, ancak sz konusu kii gittikten sonra cemiyetin yeniden kurulduunu belirtmektedir. Rauf Orbay'n hatralar, Yakn Tarihimiz, 2/26, (1962), s.402'de, Rauf Bey bir gn smail Canbolat ile Mustafa Kemal Paa'nn ili'deki evine gittiklerinde Paa'y, Kara Kemal ile Tevfik Paa'y karp stanbul'da bir yerde saklamaktan sz ederlerken bulmular, bunun zerine sinirlenen smail Canbolat, "yok birader byle komitac ilerine gelemem, byle ey olmaz, bu benim iim deil" diyerek evden kp gitmitir. Rauf Bey'in bu grmenin nedenini sormas zerine, sadece Kara Kemal'in azn aradn syleyen Mustafa Kemal Paa ile Rauf Bey, smail Canbolat'n Osmanbey'deki evine giderek Mustafa Kemal Paa iin iinde komitaclk olmadna dair Canbolat'a gvence vermi ve giriim bu kadarla kalmt. Okyar, s 274- 275'te Mustafa Kemal Paa Fethi Bey'e Kara Kemal'den bir davet aldn, tutuklanm olan smail Canbolat'n evinde toplanacaklarn belirtmi. Fethi Bey'in de katld bu toplantda Kara Kemal ve arkadalar Sadrazam Tevfik Paa'y karma teklif etmiler, ancak evinin anahtarn aldktan smail Canbolat bu plana kar km "olmaz byle ey" demiti. 59 Atay, s.95. 60. Vahdettin'in hkmeti deitirmeyi kararlatrm olmasnda Veliaht Abdlmecit Efendi'nin de az ya da ok etkisinin olduu dnlebilir. Trkgeldi, s.182'de, Abdlmecit Efendi Bakatip Ali Fuat Bey'le 18 Ocak'ta yapt bir grmede, Tevfik Paa ve nazrlarn yetersizliinden sz ederek, bu dncesini bir ka kez Vahdettin'e de sylediini belirttikten sonra, ayn grlerini ieren bir layiha'y da Ali Fuat Bey'e vermi, O da bunu Padiah'a okumutu. 61. Bamabeynci Ltfi Bey, s.470-472'de, muhtemelen Ocak aynn son haftasnda Nuri Paa, ikinci genel bakan Mustafa Sabri Efendi ve genel sekreter Ali Kemal'den oluan bir Hrriyet ve tilaf Partisi heyeti, Ltfi Bey'in bu ziyaretin uygun olmayaca yolundaki tm uyarlarna ramen Vahdettin tarafndan kabul edilmiti. 62. Harbiye Nazr olan emekli topu Mirlivas Ferit Paa, Hrriyet ve tilaf Partisi ile ibirlii iinde olan Sulh ve Selamet-i Osmaniyye Partisi'nden istifa ederek nazr olmutu. Dahiliye Nazr Ahmet Reit ile Posta, Telgraf ve Telefon Nazr Ethem Bey de. Hrriyet ve tilaf Partisi'ndendi. 63 Akin, stanbul..., s.172'de, Tevfik Paa'nn kendisi istifa etmeden nazrlar istifa ettirerek yeni bir hkmet kurmasnn, Vahdettin'in sadareti kendisine vermeyecei endiesinden kaynakland belirtilmektedir. 64. Trkgeldi, s.185'te, Baktip Ali Fuat Bey yeni hkmetin kuruluundan bir gn sonra Vahdettin'e, yeni nazrlar nasl bulduunu sorduunda "Tevfik Paa talihsiz adam" demekle yetinmitir ki, Ali Fuat Bey bundan yeni hkmetin ok devam edemeyecei sonucunu karmtr. 65. Vahdettin bu konuda samimi deildir. Saltanat boyunca hem kendisi hem de kurulmasn onaylad birok hkmet, defalarca Kanun- Esasi'yi inemilerdir. 66. 27 ubat ve 1 Mart 1919 tarihli sadaret mazbatalar ile, 3 Mart 1919 tarihli Vahdettin'den sadarete gnderilen tezkere iin bkz. Trkgeldi, s.l89-194. 67 Bamabeynci Ltfi Bey, s. 481-482'de, Ltfi Bey Tevfik Paa Hkmeti'nin istifasndan gn nce Baktip Ali Fuat Bey'in odasnda Saytay Bakan Tevfik Bey'le karlatn, Tevfik Bey'in kendisine

Damat Ferit Paa'nn yeni hkmeti kurmaya memur edildiini sylediini ve aralarnda geen konumay naklettikten sonra "... bu ayrntlar anlatmn sebebi Tevfik Paa'nn zellikle istifaya zorlanm olduunu Damat Ferit Paa'nn sadrazamla getirilmesinin Padiah tarafndan ok nceden kararlatrlm bulunduunu anlatmaktr" demektedir. Okyar, s. 227'de, "istifa eden Tevfik Paa'nn yerine, hemen ertesi gn Damat Ferit Paa'nn kabineyi kurmakla vazifelendirilmesi sarayn mevzu zerinde hazrlkl olduunu gsteriyordu" demektedir. 68 Akin, stanbul..., s. 173 ve 177'de, Hariciye Nazr Yusuf Franko Paa, stanbul'daki Fransz Yksek Komiseri Defrance'nin bacana idi. Hkmet kurulduu srada svire'de bulunan Dahiliye Nazr Reit Bey'in, svire'de Fransz yanls tutumlar bilinmektedir. 69. Okyar, s. 278'de, yeni hkmeti yle deerlendirmektedir: "Ferit Paa Kabinesi kuruluu bakmndan tam bir Hrriyet ve tilaf Hkmeti idi. Bylelikle 1910'dan beri daima muhalefette kalm olan, bnye olarak tam bir kargaalk gsteren frka vatann en dertli gnlerinde hafzasnda kin ve intikamla iktidara geliyordu"; nn, 1. Kitap, s. 168'de Damat Ferit Paa Hkmetini "intikam hkmeti" olarak tanmlamaktadr. 70 Celal Bayar, Ben de Yazdm, Cilt 8, stanbul (l 972), s. 25, 51 -53. Aydemir, Cilt 1, s. 358-359. Akin, stanbul..., s. 291'de "bu olayn gereklii kabul edilirse byle bir evlilie hayr demeden hayr diyebilmek iin byle bir art kotuu sylenebilir" demektedir. Eer bu yorum doru ise, Mustafa Kemal Paa'nn neriyi kibarca reddettii grlmektedir. 73 Ksakrek, s. 168'de, saraydaki btn kzlar grm olmal ki (?) Sabiha Sultan iin "saray'n en gzel kz" ifadesini kullanmaktadr. 74 Cebesoy, s. 37'de, " 1/Terhisi derhal durdurmak, 2/ Yurdun mdafaasna en lzumlu silah, cephane ve tehizat dmana vermemek. 3/ Gen ve muktedir kumandanlar ktalar banda bulundurmak, stanbuldakileri de Anadolu'ya yollamak, 4/ Milli Mukavemete taraftar idare amirlerinin yerlerinde braklmasn temin etmek, 5/ Vilayetlerde frkaclk ad altnda yaplan karde mcadelesine mani olmak, 6/ Halkn maneviyatn ykseltmek".
72. 75 .Yukarda grdmz" zere ulusular nce ikinci kla gerekletirmeye, daha sonra hkmeti devirmeye dmlar, ancak sonu alamaynca Anadolu'ya gemekten baka yol kalmamt. 76 71.

Cebesoy, s. 39.

77. Atay, s. 95; Cebesoy, s. 39'da, bu toplantlarn kolay olmadn, konuulanlar arasnda sadece "...eski Bahriye Nazr Hseyin Rauf, Jandarma Umum Kumandan Miralay Refet Beylerle, baz frka kumandanlar ve erkan- harp reislerinin bilfiil vazife almay kabul..." ettikleri yazmaktadr. 78. Atay, s. 95. 79. Atay, s. 96; nn, 1.Kitap, s. 174. 80 Atay, s. 98. 81 Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s. 401'de, Rauf Bey, bu toplantda Ali Fuat Paa'nn, Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey'in kendi ailesi ile kurduu akrabalk ilikilerinden yararlanlarak, Mustafa Kemal Paa'y Anadolu'da asayii salamak amacyla bir greve tayin ettirmek' dncesini ileri srdn sylemektedir. 82. Cebesoy, s. 40. 83. Kazm Karabekir, stiklal Harbinin Esaslar, stanbul (1981), s. 73, Mustafa Kemal Paa'nn Kazm Karabekir'e verdii bu belirsiz yantn nedenini ileride aklayacaz. 84. Ksakrek, s. 176. 85. Msrolu, Kurtulu..., s.38-39, 42 ve 53-54; Kadir Msrolu, Omanoularnn Dram, stanbul (1974), s.76-77; Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, stanbul (1964), s.330; Vecihi Enver Yaarba, Trk nklap Tarihi, stanbul (1984), s.113; Tahsin nal, 'Milli Mcadele Balarnda Mustafa Kemal', Trk Kltr), (Atatrk Says), 73, (1968), s.20-24; Murat Sertolu, 'Gurbette Bir ehzade', Tercman, 5 Temmuz 1967; Ksakrek, s.178-179; Mevlanzade Rfat, s.32. 86. Ksakrek, s.174. 87. Karabekir, s.66. 88. Tevfik Byklolu, Atatrk Anadolu'da 1919-1921, [B.y.y.], (Ekim 1981), s.36'da, kald ki Vahdettin Anadolu'da ulusal bir hareket dnm olsa bile Jaeschke'nin belirttii zere "dnmekle yapmak arasnda byk

fark" vardr. 89. Atay, s.98. Cebesoy, s.40. Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s.402. 92. Mustafa Kemal kronolojik bir sra izleyerek Atay'a anlatt anlarnda da, nce ihtilal giriiminden ardndan Anadolu'ya geme kararn veriinden sz etmektedir. Ayn gnlerde, Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/27, s.16'da da belirtildii zere, stanbul'da baz gazeteler "ttihatlar tevkif ediliyor ama Mustafa Kemal Paa ile Rauf Bey Beyolu'nda kollarn sallya sallya geziyorlar" diye yazmaktaydlar. 93. Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s.403'te, bu grmenin yapld gnlerde dahi Mustafa Kemal Paa'nn kesin kararn vermediini sylyorsa da, bu gre katlmyoruz.
91. 90.

nn, 1. Kitap, s. 175. Atay, s.98; nn, 1. Kitap, s.174. 96. H.T.V.D., Say 1, Belge 18a. 97. Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s.401; Atay, s.110; Cebesoy, s.61 -62. 98 Cebesoy, s.34-35 ve 38. 99 Atay, s. 106. 100 Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/26, s.401. 101. Cebesoy, s.62, Ali Fuat Paa Ankara'da bulunduu srada yaplan bu grmenin ayrntlarn babasnn kendisine yazm olduu bir mektuptan renmiti. Asm Us, Grdklerim, Duyduklarm, Duygularm, stanbul (1964), s.36-40'la, sofrasnda bulunduu bir gn Atatrk'n Serkldoryan'daki bu yemekte, sadece Mehmet Ali Bey ile Avni Paa'nn bulunduunu sylediini belirtmektedir. Bizce Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile ilgili ngiliz Belgeleri, Ankara (1986), s. 108'de de belirtildii zere, Damat Ferit'in Mustafa Kemal Paa'y grevlendirmeden nce tanmak istemesi son derece mantkldr. Ancak Mustafa Kemal'in anlarnda bu ilk bulumadan sz edilmiyor. Aydemir, Cilt 1, s. 400'de, bunun nedenini "sadece bir tanma vesilesi olduu iin" diye aklamaktadr.
95.

94.

Byklolu, s.99; Atay, s. 106-107'de, gerekten Ahmet Rza Bey'den gelen bir istek zerine Mustafa Kemal Paa ile Ahmet Rza Bey Ayan Dairesinde bir kez grnmler, Ahmet Rza Bey "...geri padiah bana henz hibir iarette bulunmu deildir. Fakat eer sadareti teklif edecek olursa, kabul edip etmemekliim hakkndaki fikriniz nedir?" diye sormutu. te yandan Damat Ferit Paa'nn, bu grmenin yaplndan haberdar oluu, srekli olarak Ayan Dairesinde veya Mustafa Kemal Paa'y izleyen ajanlarnn olduunu akla getirmektedir.
103 104

102

Atay, s. 109.

Ryan, The Last of the Dragomans, London (1951), s.l31'den naklen Gotthard Jaeschke, "Mustafa Kemal'i Alp Gtrmek steyenler". Belleten, 32/1 28 (1968), s.501 . te yandan Jaeschke, Kurtulu Sava..., s.109'da ayn gnlerde Erkan- Harbiye-yi Umumiye Reisi Fevzi Paa da Mustafa Kemal Paa hakknda ngilizlere gven vermekten geri kalmyordu. 'gal kuvvetlerinin irtibat zabitleri sk sk yanma gelerek benden Samsun meselesi hakknda tafsilat almak isliyorlard. Mustafa Kemal Paa'nn Almanlara ve Enver Paa'ya aleyhtar olduunu syleyerek yeni vazifesine gidince btn bunlarn bertaraf olacan anlatyordum. Bu suretle Mustafa Kemal'in bu hareketini tasvip ve tacil ediyorlard".
105. 106.

Atay, s. 110. H.T.V.D.,say 1,Belge 1.

107 Atay, s. 111'de Mustafa Kemal Paa Erkan- Harbiye-yi Umumiye kinci Bakan Kazm Paa'ya "her ne sebep veya maksatla beni stanbul'dan uzaklatrmak iin bir vesile aramlar ve bu memuriyeti bulmular. Hemen kabul ettim. Ben zaten bu veya su surette Anadolu'ya gemek frsat aryordum. Madem ki onlar teklif ettiler, frsattan mmkn olduu kadar istifade etmeliyiz" demitir.

108

Akin, stanbul..., s.286; Jaeschke, Kurtulu Sava..., s.96;

Byklolu, s.99; Tansel, Cilt 1, s.231-232 ve 239. Trke Szlk, Yay.Haz. Mehmet Ali Aakay, Ankara (1966), s.617 ve 308. Atay,s.97. Faik Reit Unat, 'Mustafa Kemal Paa'ya 9. Odu Ktaat Mfettii Sfatyla Verilen Vazife ve Salahiyetlere Dair Baz Vesikalar', Tarih Vesikalar, 2/12 (1943), s.404-405. 112 Tayyip Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, Cilt 1, Ankara (1959), s.79.
111 110. 109

Bu grmenin tarihi konusunda deiik grler vardr. Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk, Cilt 1, Ankara (1970), s.303'te, Mustafa Kemal'in Yldz'a gidi tarihinin 16 Mays olduunu belirtmektedir. Atay, s.123-124'te, Atatrk Yunan Ordusunun zmir'e ktn henz renen Bab- ali'den saraya gitmek zere ayrldn sylemektedir ki bu, grme tarihinin 15 Mays olduunu gstermektedir. Okyar, s.281'de, Bekiraa Bl'nde hapis olan Fethi Bey'i, 14 Mays 1919'da ziyaret ettiinde ona 'zannediyorum yarn, padiah ile son bir grme yaparak veda edeceim' demitir. Orbay da, Yakn Tarihimiz, 3/27, s.17'de, O'nun saraya 15 Mays'ta gittiini yazmaktadr. te yandan kdam 17 Mays 1919'da 'Bahriye Nazr Avni Paa, Erkan- Harbiye-yi Umumiye Reisi Cevat Paa, Dokuzuncu Kolordu Mfetti-i Umumiliine tayin buyurulan Mustafa Kemal Paa mahvel-i hmayunda huzur-u mulukhaneye kabul buyurulmulardr' denilmektedir. Grlen odur ki, Mustafa Kemal 15 ve 16 Mays'ta olmak zere iki kez Yldz'a gitmitir Mustafa Kemal'in 15 Mays'ta Vahdettin'le tek bana grt, 16 Mays'ta ise selamlk resminde hazr bulunduu en mantkl zmlemedir.
114 115 116

113

Atay, s. 124. Atay, s. 125. Ksakrek, s. 176-202.

Ksakrek, s. 197'de, "bize denilebilir ki: bu tiyatro konumalar gibi hayalden uydurma hissini veren laflar nereden karyorsun? lmi ve tarihi hakikat belirtmeleri iin mutlaka vesikaya istinat ettirilmeleri gereken bu diyaloglar kimlerin ahadeti ile ispat edebilirsin?" deyii, yazdklarnn bilimsel olmadn teslim ettiini gstermektedir. Ancak sorulmasnn gerekli olduunu kendisinin de kabul ettii bu sorulara "cevabmz udur: evvela beni dinleyin; sonra da ispatn isteyin; Ve Vahdettin Mustafa Kemal Paa tablosunu izerken pein hkm tavrlarndan uzak kaln; Ruhunuzu ne o taraftan ne bu taraftan tesir d tutun ve neticeye gre hkmedin; Riyaziyede bir kaide vardr: Ya hkm ve netice baa alnr vs ispat onu takip eder yahut ispat pein olur ve netice sonda gelir. Biz hkm pein alarak ispatn ondan sonra vermek metodunu tercih ediyoruz" diye yazmaktadr. Ksakrek'in tarihsel gereklere matematik formlleriyle ulamak metodunun bize ok anlamsz geldiini itiraf etmek zorundayz.
118 Ksakrek, s.196-198. te yandan burada Ksakrek'in kitabnn 251. sayfasna koyduu bir tankla deinmeden geemiyeceiz. Ksakrekin "ite vesika" bal ile yaymlad, altnda 12 Austos 1968 tarihi ve tann imzasnn bulunduu metin yledir: 'Adm Cemal Granda... zmir'in Salihli kasabasndanm. 1910 doumluyum. 1927 ile 1938 aras Atatrk'e sofraclk vazifesini grdm. Ve en mahrem anlarna ahit oldum. Gazetenizde kan Vahiduddin tefrikasn grnce bizzat ahidi olduum bir hadisenin vesika mahiyetinde size intikalini arzuladm ve Allahn bildii bir hakikati iddianza uygun olarak belirtmekten kendimi alamadm: 1928-29 senelerinde "idi. Kazm Karabekir Paa baz neriyat yapyor ve bunlarda istiklal mcadelesinin sadece kendisi ve Mustafa Kemal Paa tarafndan kazanlm olduunu iddia ederek, baka hi kimseye hisse vermiyordu. Atatrk bu iddialara

117

fevkalade fkeleniyordu. Bir gn huzurunda Umumi Katip Tevfik Bey bulunurken kahve gtrmek vesilesiyle oturduklar salona girdiim zaman u sahneye ahit oldum. Atatrk Tevfik Bey'e diyordu ki: - Bunlar ne gln iddialardr! Vatan Kazm Karabekir Paa ile ben kurtarmm!.. Hi byle ey olur mu?.. Byle iddia sahiplerini akl doktorlarna muayene ettirmek lazm... Koca bir vatan nasl olur da sadece iki kii tarafndan kurtarlabilir? in hakikatini isterseniz beni bu ie memur ederek Anadolu'ya Vahidddin gnderdi. Beni bulup gnderdiine gre asl kurtarcnn Vahidddin olmas gerekir. Allahn bildii bu hakikati tarihe ve Trk milli vicdanna arz etmei mukaddes bir vazife bilirim: bu mevzudaki btn iddialarnz aynen dorudur". Metnin doru olup olmad bir yana, bu bilgiyi Ksakrek'e gerekten vermi ise, o srada 65 yalarnda olduu Ksakrek'ce de bildirilen [58 yandayd] Cemal Granda'nn 1973 ylnda "Atatrk'n Ua dim" bal altnda yaymlanan anlarnda, yukardaki metni destekleyen tek bir satra rastlanmay dikkate deer bir olaydr. 119 Zrcher, s.209. 120 Msrolu, Kurtulu Savanda..., s.39-45; Ksakrek, s.202-205, 207-211 ve 213.
121 Atay, s. 111'de, Erkan- Harbiye-yi Umumiye kinci Bakan Kazm Paa O'na "sen o taraflara ordu mfettii unvanyla gidebilirsin" deyince Mustafa Kemal "unvann ehemmiyeti yok" yantn vermiti. 122 Atay, s. 111'de Mustafa Kemal, Fevzi Paa'nn stanbul'a gelecek ngiliz Amiralini karlamamak iin hasta olduunu ileri srerek yirmi gndr daireye gelmediini syleyerek yanlmaktadr. nk, Akin, stanbul..., s.250'de de belirtildii zere, Erkn- Harbiye-yi Umumiye Reisi Fevzi Paa, Trakya'ya giden Nasihat Heyetinde bulunduu iin stanbul'da deildi. Yerine Kazm Paa vekalet ediyordu. 123 Unat, s.406-408. 124 Unat, s. 405. 125 Atay, s.112'de Mustafa Kemal akir Paa iin ".. rahmetlide vicdani bir sezi olmak lazmd" demektedir. 126 Atay, s.118'de Mustafa Kemal bu yemein "Yunanllar zmir'e asker karmazdan biraz nce galiba Mays'n 14. gn" verildiini sylerken tarih konusunda tereddtl olduu anlalyor. Us, s.44-45'te, Mustafa Kemal sonralar Asm Us'un da sofrasnda bulunduu bir gn, bu yemekten sz ederken yine 14 Mays tarihini vermitir. Orbay da, Yakn Tarihimiz, 3/27, s.17'de, yemein 14 Mays'ta verildiini sylerken Mustafa Kemal'in bu kez 1932'de Enver Behnan apolya'ya, Kemal Atatrk ve Mili Mcadele Tarihi, Ankara (1944), s.213'te, 13 Mays tarihini verdii grlmektedir. Okyar, s.281'den yemein 13 Mays'ta verildii sonucu kmaktadr.. Akin, stanbul..., s.282-283, Dipnot 238'de, yemek 14 Mays'ta olsa idi, Damat Ferit'in zmir'in tilaf Devletlerince igal edileceinden haberli olaca ve bunu yemekte aaca dncesinden hareketle, 13 Mays tarihini benimsemektedir. Jaeschke, Kurtulu Sava..., s.115-116'da, Akin gibi 13 Mays tarihini benimsemektedir. Alay, s.120'de, Damat Ferit'in Mustafa Kemal'e yarn Padiah ziyaret etmesini syledii yazldr. Mustafa Kemal bu ziyareti sylenen gnde yapm olmaldr. Son Vahdettin-Mustafa Kemal Paa grmesinin 15 Mays'ta yaplm olduu gerei dnldnde Akin ve Jaeschke'nin benimsedii 13 Mays tarihini kukuyla karlamak gerekiyor. 122 Cebesoy, s.63. 128 Unat, s.409. 129 Orbay, Yakn Tarihimiz, 3/27, s. 17. 122 Cebesoy, s.63. 128 Unat, s.409. 129 Orbay, Yakn Tarihimiz, 3/27, s. 17. 130 Atatrk, Sylev (Nutuk), Cilt 1 , Ankara (1981), s.7.

Ksakrek, s.208-209. Selek, s.210; Akin, stanbul..., s.293. 137. Ksakrek,s.210. 138. Ksakrek,s.211. 139 Selek, s.131; Mevlanzade Rfat, s.35'te, devlet veznesinden ve tahsisaf- mesture tertibinden olmak zere Mustafa Kemal'e 100.000 lira verildii yazlmaktadr. 140 Ksakrek, s.204, burada zellikle vurgulamak istediimiz konu
136.

135.

Vahdettin'in zel kasasndan kt ne srlen parann O'nun deil ulusun paras olduu gereidir. 141 Tercman, 5 Temmuz 1967. 142. Fethi Tevetolu, Atatrk'le Samsun'a kanlar, Ankara (1971), s.14. 143. Ksakrek, s. 205'te, kaynak belirtmeksizin Mustafa Kemal'e mfettilik karargahnn aylk maa ve masraflar dendikten sonra ayrca 25.000 lirann verildii belirtiliyorsa da, biz bu iddiay dorulayacak bilgiye hibir kaynakta rastlayamadk. 144. Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Sava Mali Kaynaklar, [B.y.y.], (1981), s. 156. 145 Bu gerek kongre almalar srasnda O'nun yannda bulunanlarn anlarnda aka yer ald iindir ki, uzun uzadya rneklemeler yapma yerine bu anlardan birkann ismini vermekle yetineceiz: Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara (1946); Cevdet R. Yularkran. Reit Paa'nn Hatralar, stanbul (1939); Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber, Cilt 2, Ankara (l. Cilt 1966-2. Cilt 1968). 146 Ksakrek, s.205. 147 Akin, stanbul..,s. 293-294. Bu blm kaleme alrken temel amacmz, Vahdettin'in eski Dahiliye Nazrlarndan Ahmet Reit Bey'i kullanarak yapt bir giriimi ayrntlar ile vermek ve bu blme balk yaptmz dneme ilikin baz iddialar balklar altnda yantlamaktr. Ancak bunu yaparken, gelien olaylarda kronolojiye bal kalarak ksaca vermeyi uygun bulduk. 149 Atatrk, Cilt l, s.9-10. 150 Atatrk, Cilt 1, s.22.
151. Atay, s.122-123'te, Mustafa Kemal stanbul'dan ayrlmadan nce, Cevat Paa'dan zel bir ifre almt. Mustafa Kemal syle diyor "...aldatc vaitlerle Anadolu'dan stanbul'a arldm vakit, hakiki sebebi bu ifre ile Cevat Paa'dan sormu ve igal kuvvetleri kumandanl tarafndan bunda srar edilmekte olduunu renmitim". 152. Atatrk, Cilt 1, s.8-9'da, "...ulus ve ordu Padiah ve Halife'nin haynlndan haberli olmad gibi, o katta ve o katta bulunana kar yzyllarn kkletirdii din ve gelenek balaryla iten bal ve uysal. Ulus ve ordu, kurtulu yolu dnrken bu atadan gelen alkanlk dolaysyla kendinden nce yce halifeliin ve padiahln kurtuluunu ve dokunulmazln dnyor. Halifesiz ve padiahsz kurtuluun anlamn kavrama yeteneinden yoksun... Bu inanla badamaz gr ve dncelerini aa vuracaklarn vay haline! Hemen dinsiz, vatansz, hayn, istenmez olur" dedikten sonra kurtulu yolu ararken "Padiah ve Halifeye canla bala bal kalmann temel koul" olacan belirtmektedir. 153 Atatrk, Cilt 1, s.26-27; Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah Vahdettin Mtareke..., s.197'de, bu genelgede "hkmet ne Yunanistan ne de kimse ile bu esnalarda harbe giremez. Paris'teki konferansa giden murahhaslarmzn ecza-y asliye-yi vatan kurtaracaklarna dair midimiz gnden gne artmaktadr. Esbab- mdafaa hazrlayanlar menediniz, haklarnda insafsz davrannz" deniliyordu. 154 Atatrk, Cilt 1, s.28-31; Yularkran, s.46. 155 Atatrk,Cilt 1, s.35. 156 Karabekir, s.82. 157 Akin, stanbul.., s.467. 158 H.T.V.D, Say 2, Belge 34; Say3, Belge 48. 159 Kansu, Cilt 1, s.101. 160 Kansu, Cilt 1, s.134-136 161 Karabekir, s.115-116; Orbay, Yakn Tarihimiz, 3/29, s.81-82. 148.

Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara (1970), s.58. 163 "Karabekir,s.UO. 164 Atatrk, Cilt 1, s.60-61. 165 Sonyel, Cilt l, s.120.
166. Atatrk'n Cilt 1, s.99'da, "Ali Galip'in giritii iin Padiah'n ve Ferit Paa Hkmeti'nin ve yabanclarn ortak bir giriimi olduunu" dnd Ali Galip olaynn ayrntlar iin bkz.Kansu, Cilt 1, s.253271; Sonyel, Cilt 1, s.119-122; Akin, stanbul..., s.534-554; Yunus Nadi, Ali Galip Hadisesi, stanbul (1955). 167. Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava,

162

Ankara (1980), s.41; Sonyel, Cilt 1, s.141-142. 168. Gkbilgin, Cilt 1, s.42-44; Kansu, Cilt 1, s.287-289; Trkgeldi, s.241'de, bu bildirinin yaymlanmas fikrinin Damat Ferit'ten ktn, ancak Damat Ferit'e Vahdettin'e onaylatlmt. Kansu, Cilt 1, s 290-291 sunulan bildiri metni zerinde Padiahn baz deiiklikler yapt yazldr. 170. Atatrk, Cilt 1, s.l26. 171. Atatrk, Cilt 1, s.135-136; Trkgeldi, s.243'te, 29 Eyll 1919'da Vahdettin'le gren Dahiliye Nazr Adil Bey, hkmetin deimesi gerektiini ulusal hareketle uzlamaktan baka are olmadn sylemi, Padiah "Essulhu seyyidu'l-ahkam"? diyerek bu dnceyi kabul etmiti. 172. Trkgeldi, s.245'te Vahdettin bu hkmet iin "bu hlleci bir kabine olacak! Tevfik Paa son fieimizdir. Onu atiye saklamalyz" diyordu. Atatrk, Cilt 1, s. 142; Refik Halid Karay, Minelbab lelmihrab, stanbul (1964), s.180'de, oysa ayn gnlerde ulusal hareketin dlad Posta, Tolgraf ve Telefon Genel Mdr Refik Halid Bey yeni Sadrazam Ali Rza Paa'ya istifasn sunmaya gittiinde Paa sinirlenerek "yle eyolmaz... istifana sebep yok, biz onlarn her istediini yapamayz, eerkim... yaparsak sonu gelmez, hkmeti ellerine brakp ekilmeliyiz!" diyordu. 174. Atatrk, Cilt 1, s.146. 175. Atatrk, Cilt 1, s. 149. 176 Atatrk, Cilt 1, s.158. 177. Doktora tezimizde kullanmak zere Genelkurmay Bakanl ATAE arivinde rastladmz Klasr: 404, Dosya: 10, Fihrist: 191, 191/1 ve 192'de kaytl olan ve "Tarihe k veren hatralar' baln tayan bu belgeyi, Genelkurmay Bakanlnn 21 ubat 1989 tarih ve 3310-12-89/Ar. (6) nolu izniyle yaymlyoruz. Belgenin btnln bozmamak iin gerekli aklamalar dipnotlarda yapmay uygun bulduk. Selahattin (Yurdolu) 1894 ylnda Edirne'de dodu. nce Edirne Askeri dadisini ardndan stanbul'da Harbiyeyi bitirdi. Trk-talyan savanda ve anakkale'de grev yapt. Balkan Savalarna katld. Birinci Dnya Sava iinde ran, Kafkasya ve Irak'taki savalarda arpt. 1915'te stemen, 1918'de Yzba oldu. 1919 ubat'nda stanbul'a dnd. 21 Mays'la Bekir Sami Bey ile birlikte Anadolu'ya geti, stanbul Hkmeti'nce idama mahkum edildi. Bursa'nn Yunan igaline dmesinden sonra Bekir Sami Bey'in atand, Antalya ve Mula Blge Komutanl grevinde O'nunla beraber oldu. 5 ekim 1923'te Harbiye Mektebi kinci Blk Komutanlna tayin edilen Yzba Selahattin, 11 Nisan 1926'da emekli olarak askerlikten ayrld. Bir mddet ziraatla uratktan sonra eitli devlet memuriyetlerinde grev ald. 10 Mays 1956'da hayata gzlerini yuman Selahattin Yurtolu, Harp Madalyas, Kll Beinci Rtbeden Mecidi ve kinci Rtbeden Alman Demir Salip Nianyla, stiklal Madalyas sahibiydi. Selahattin Yurtolu'nun 1936 ylnda yazmaya balayp 1940 ylnda tamamlad, 1894-1921 arasndaki yaamn konu alan ve "Aile Tarihi" baln tayan anlar, nce Cumhuriyet Gazetesi'nde ardndan 1973 ylnda, lhan Seluk tarafndan Yzba Selahattin'in Roman ad altnda iki cilt olarak yaymland. Yzba Selahattin, Kemal Tahir'in 1968 ylnda Yunus Nadi Armaann kazanan Yorgun Sava romann da nemli tiplerinden biriydi. Bu grmenin hangi tarihte yapldna ilikin elimizde bir bilgi yoktur. Selahattin Yurdolu bu tanklkta grmenin, Ali Rza Paa Hkmeti kurulduktan sonra olduunu sylerken anlarnda "ilgin bir giriim" bal altnda grmenin (cilt 2, s.132-133) son Osmanl Millet Meclisi hazrlklarnn yapld gnlerde olduundan sz etmektedir. Grnte yurtsever Ali Rza Paa Hkmeti'nin Anadolu ile grt ve Mustafa Kemal'in ulusal rgtler ile hkmet arasnda anlamaya vardn aklamasndan sonra Vahdettin'in, ulusal hareketin gevediini dnerek, Mustafa Kemal'i yakalatmak amacyla, Reit Bey'i Bursa'ya gndermi olmas ok mantkldr. Ahmet Reit [Rey] Bey'in bu makale kapsamnda sk sk kullandmz anlarnda. Reit (Rey), Canl Tarihler, Grdklerim Yaptklarm, 1890-1922, stanbul (1945)] Bursa'ya yapt ziyaretten sz etmedii grlmektedir. Yaklak 400 sayfa tutan anlarnda, ayrnt denebilecek birok bilgiyi anlatan Reit Bey'in, Padiaha verilmi byle nemli bir grevi ve Bursa yolculuunu unutmu olmas mmkn deildir. Selahattin Yurtolu'nun anlarnda, bu grme srasnda "size kuvvet lazmsa elbette Padiahla Mustafa Kemal'i
179. 178 173. 169

lemezsiniz. Padiah kazanmak davanz iin daha deerli bir itir" diyen (cilt 2, s.133) Reit Bey'in, grmeden zellikle sz etmedii dncesindeyiz. te yandan zamanlamas ok iyi dnlm bu giriim, Vahdettin'in Mustafa Kemal'siz bir ulusal hareketin zleceinin bilincinde olduunu gstermektedir.
180 181

Atatrk, Cilt 1,s.193.

Atatrk, Cilt 1, s. 204. Bu konuda Mustafa Kemal ile Cemal Paa arasnda yaplan yazmalar iin bkz. Atatrk, Cilt 1, s.219-222.
182.

Trkgeldi,s.252. Trkgeldi, s.255'te "Sadrazam, Cemal Paa'nn istifanamesini takdim ettii srada ben de yannda idim. Hnkar istifanameyi grnce aferin Trk olduunu ispat etti dedi. Fakat bilahire ngilizler tarafndan Malta'ya teb'id olunurken kendisini muhafaza edemedi" demektedir. 185 Byklolu, s.129'da, ngiliz Komiseri Amiral de Robeck 6 ubat 1920 tarihli raporunda "...yalnz stanbul'da ve kylarda kuvvetli bulunmalyz ve i politikada padiahn, mutedillerin durumunu kuvvetlendirmeliyiz. Bunun iin de Trk i politikasna karmamak usulnden vazgemek zorunda kalacaz. Ar milliyetilere dman gzyle bakmaa mecbur olabiliriz" diyordu.
184.

183.

Atatrk, Cilt 1, s.274'te, Ali Rza Paa 14 ubat 1920'de illere ve bamsz sancaklara "ok ivedi" kaydyla ektii bir telgrafta "bu kez millet meclisinde okunup byk bir ounlukla onaylanan ve hkmete gven oyu verilmesine temel olan programn nemli noktalarndan birinde belirtildii zere: artk millet meclisi toplanarak ulusun her trl isteklerinin belirecei tek yer niteliiyle tanrya kr almaa baladna gre merutiyet kurallarnn btn engel ve etkilerden uzak olarak eksiksiz ilemesi gereken yurdumuzda millet meclisinden baka yerde ulusal buyrum adna sz sylemeye ve istekler ileri srmeye yer ve yol yoktur. Byle davranlarn hkmet ilerine karma saylp cezalandrlmas gerektii genelge ile bildirilir" demekteydi. 187 Atatrk, Cilt 1, s.288-289. 188 Trkgeldi, s.257'de, Salih Paa, sadarete gemesini teklif iin saraya arldn rendiinde, alayarak kesinlikle kabul edemeyeceini sylemise de Ali Fuat Bey kabul etmezse iktidara yeniden gelecek olan Damat Ferit Paa'nn douraca ac sonulardan sz ederek O'nu ikna etmi ve Vahdettin'in huzuruna sokmutu. 189 Atatrk, Cilt 1, s.192; Trkgeldi, s.258'de, "Salih Paa Kabinesi alelacele tekil edilmi ve zat- ahane mebuslardan kimsenin alnmasn islemedii ve harite bulunan sair zevat da mukerreren tecrbe edilmi olduu cihetle yeniden kabine tekili iin adam bulunamyarak derme atma bir kabine tekiline ve ekser nezaretlerin vekalet sureliyle idaresine mecburiyyet grlmtr. Mnasebat- hariciyye ve dahiliyyenin gittike gerginlemekte olduu bir zamanda byle bir kabinenin devam kabil olamyaco Salih Paa'ca da malumdu. Nitekim yle oldu" denmektedir.
190 Sonyel, Cilt 1, s.206 ve 207'de, stanbul'un igali kendisine bildirildiinde Vahdettin, itilaf temsilcileriyle her zaman ibirlii yapmay dilediini, igalden znt duymakla birlikte stanbul'daki ulusu nderlerin tutuklanmasnn kendisini rahatlattn, tilaf Devletleri byle bir karar almasalard bu karar bizzat kendisinin almak zorunda kalacan sylemiti. (FO/5166/ E 3253, ngiliz Gizli stihbarat Raporu, 25.3.1920'den naklen).

186

Sonyel,Cilt 1, s.209-210. Trkgeldi, s.260-261; Ksakrek, s.233'te, Padiah'n hi kimseye sadareti kabul ettiremedii iin (!) Ferit Paa'y iktidara getirmek zorunda kald yazlmaktadr ki, bu iddia Vahdettin'in yukardaki szleriyle taban tabana zttr. 193. Sonyel,Cilt 1,s.210-211. 194 .Bu fetva iin bkz. Takvim-i Vakayi, 11 Nisan 1336 (1920). 195 Anadolu fetvas iin bkz. Selek, s.80-81. 196 Ahmet Reit Rey, s.284; Byklolu, s.130'da, fetvann karlmasnda ngilizlerin etkisinin, phe gtrmez bir gerek olduu yazlmakta iken; Jaeschke, Kurtulu Sava..., s.153'te, Foreign Office dosyalarnda Damat Ferit'i destekleyebilecek hibir eyin olmadn yazarak,. Ahmet Reit Bey'in yorumuna katlmaktadr.
192

191

Msrolu, Kurtulu..., s.66-67 ve 221 -223. Ksakrek, s.234. 199. Ancak burada Kansu, Cilt 2, s.539-540'ta yazl, son Osmanl Millet Meclisi'nin ald gnlerde stanbul'da Mazhar Mfit ile Vahdettin arasnda yaplan bir grmeden sz etmeden geemeyeceiz. Bu grme srasnda Vahdettin Mazhar Mfit'e "beyefendi, dmandan memleketimizi kurtarmak iin ne gibi are dnyorsunuz?" diye sorunca, Mazhar Mfit "Efendimizin Anadolu'ya ve hatta Bursa'ya kadar terifleri ile mesele halolunur' deyince Padiah 'ne suretle?' karln vermi, Mazhar Mfit 'nk halk Padiahlarn balarnda grrse bir kyam- umumi olur ki, dman buna mukavemet edemez' demiti. Mazhar Mfit devamla yle demektedir: 'fakat bu szm Vahdettin'in hiddetini mucip oldu, sert bir tavrla ayaa kalkt: beyefendi ecdad- izammn payitahtndan bana firar m teklif ediyorsunuz? demesi zerine hayr, milletin ve vatann bu skk ve zor zamannda ecdad- izamnz gibi milletin bana gemenizi teklif ediyorum dedim'
198.

197.

Trkgeldi,s.261-262. Trkgeldi, s.263'te, Ali Rza ve Salih Paa Hkmetleri zamannda cinayetleri hergn gazetelerde okunan Anzavur etesinin bakan Ahmet Anzavur'a paalk verildii ve Balkesir Valiliine atand yazlmaktadr. 202. Byklolu, s. 132, dipnot 88'de, "Kuva-y nzibatiye birliklerinin silahlandrlmas iin, bizzat Damat Ferit, stanbul'da ngiliz kontrolndeki Maka silahhanesinden alnmak zere 600 tfek. -30.000 piyade fiei -ve 600 bin makineli tfek cephanesi verilmesi iin ngiliz Bakumandanlndan bir vesika almtr. Bundan baka Kuva-y nzibatiye, Sapanca istikametinde 14 Haziran 1920 gn taarruza hazrlanrken ve bozulup geri atlnca zmit blgesindeki 242'inci ngiliz tugaynn tel rgler ve siperler ile tahkim edilmi mevziinden faydalanmtr" demektedir. 203. Bu kararnamenin tam metni iin bkz. Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettinin-Mtareke..., s.283 204. Kanunun metni iin bkz. Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, Ankara (1975), s.47-48. 205. Divan- harbin verdii mahkumiyet kararnn tam metni iin bkz. Kansu, Cilt 2, s.583-586.
201 206. Joeschke, Kurtulu Sava..., s.154 ve Byklolu, s. 133 'te. Vahdettin ayn gnlerde Dzce, Bolu, Gerede ayaklanmalarnda ulusal kuvvetlere kar savaan ve ayaklanmalara yardm edenlerden on alt kiiye, Beinci Rtbeden Mecidi Nian vermekten ekinmiyordu.

200.

Msrolu, Kurtulu..., s.222. Damat Ferit'in Versay'a giderken hkmetteki nazrlardan biri yerine Sadrazam Vekilliine, eyh-l slam Drrizade Abdullah' brakmas dikkat ekicidir. 209. Yusuf Hikmet Bayur, "Atatrk'n Gelecei Sezi; Gcne ve nsandan Anlayna rnek', Belleten, 32/128, (1968), s.439. 210 Msrolu, Osmanoullarnn Dram, stanbul (194), s.100. 211 Sonyel, Cilt 2, s.82. 212. Sonyel,Cilt 2, s.100. 213 .Aybars,s.84. 214 lhami Soysal, 150'likler, stanbul (1985), s.64. 215 Atatrk, Cilt 2, s.502-503. 216 Jean-Louis Bacque, s.228-229'da, stanbul'daki Fransz Yksek Komiseri Pelle, Ekim ay ortalarnda Vahdettin'le yapt bir grmenin ieriini 25 Ekim 1922'de Paris'e telliyordu: "Ankara'daki genlerin [bu ifade Vahdettin'e aittir] iddialar kabul edilemez. Bunlarn nutuklarnda ve temsilcilerinde Bolevik etkisini bulmak kolaydr. Onlarn ulusal egemenlik kavram Trk halknn ne sosyal durumuna ne de geleneklerine uygun dmemektedir. stelik eriata da aykrdr. Sultan, ben hocalarn elbiselerini tamyorum dedi. Papa olmak iin tahtmdan feragat etmeyeceim... " Vahdettin'in ulusal sava boyunca iktidarda kalma yolunda ngilizler katndaki giriimleri iin bkz. Jaeschke, Kurtulu Sava..., s.241-252; Tark Mmtaz Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet Cehenneminde, stanbul (1968), s.14'te, Trkiye Byk Millet Meclisi Temsilcisi Refet Paa, saltanatn kaldrlmasndan sonra Yldz Saray'nda Vahdettin'i ziyareti srasnda O'na 'halife hazretleri' diye hitap edince Vahdettin" saltanatsz bir hilafeti, hanedanmzn en aciz ferdinin bile kabul etmeyeceine emin olabilirsiniz Paa!" diyerek konumaya son vermiti. 217 Selek, s.48
208.

207.

218 219.

Ksakrek,s.241-242. Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahddettin Gurbet..., s

74-77. Tercman, 11 Kasm 1969'da, 150'liklerden Refi'i Cevat bile "Sultan Vahidddin ecdadndan hibirinin yapmaa tenezzl etmedii ar- firan irtikab ederek" stanbul'dan ayrld demektedir. 221 efik Okday, Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, stanbul (1986), s.67-68. 222 Atatrk, Cilt 2, s.507-508. 223 Msrolu, Osmanolularnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.73. 224 Ksakrek, s.243. 225 Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul (1985), s.35-39. 226 Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, stanbul (1986), s.289-290; Vasfi enszen, Osmanoullar'nn Varlklar ve II. Abdlhamid'in Emlaki, Ankara (1982), s.22-23. 227. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt 4, stanbul (1961), s.443'te, Vahdettin'in kz Sabiha Sultan'n tanklna dayanlarak verilen bu miktar phe ile karlamak gerekmektedir. Tercman, 18 Kasm 1969'da, lkeden kaarken yannda 20.000 altn olduu belirtilmektedir. 228. Ksakrek, s.243. 229 Ksakrek, s.243. 230 enszen, s.96. bnlemin Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul (1965), s.2095'te. Padiah ocuu olsa bile yetim bymenin "asab ve ahlak zerinde bir tesiri olduunu" sylemektedir.
232 233 231 220

Bamabeynci Ltfi Bey, s. 172-173.

Bamabeynci Ltfi Bey, s.270-274, te yandan s.274, Dipnot 1'de Ltfi Bey "Yusuf zzettin Bey padiah olursa olu Nizamettin Efendi'yi veliaht yapacana dair bir sylenti vard. Vahdettin Efendi'nin (saray entrikalar) dedii ok kuvvetli bir ihtimalle bu sylenti olmaldr" demektedir. Trkgeldi,s.275. nal, s.2095'te, ehzadeler iin '...halleri acmaa layk olan bu zavalllar, ayet bireyler renebilmiler ise o da srf kendi heves ve gayretleridir ki Vahidddin de o cmledendir" demektedir. 236 nal, s.2095-2096. 237 nal, s.2096. 238 Bamabeynci Ltfi Bey, s.212-214. 239 Bamabeynci Ltfi Bey, s.217-218. 240 Bamabeynci Ltfi Bey, s.397. 241 Trkgeldi, s.274. Rey, s.255-256'da, "Tab'an olduka zeki, fakat fazla mteenni ve mteredditti: diyebilirim ki zihni idrak ve intikalde eser-i karar ve harekette bati idi" denmektedir. 242 Trkgeldi, s.140-141, tahta kn izleyen gnlerde altktan srada Vahdettin'in cebinden dolu bir rovelver drdn sylyor ki, bu O'nun devaml olarak ldrlecei duygusunu tadn gstermektedir. Byle bir insann nal'n, s.2101'de de belirttii zere, salkl bir ekilde devleti ynetmesine olanak yoktur. Nitekim Ksakrek, s.121'de, bu olaydan sz ederken "yeni sultan imparatorluundan ahsna kadar hereyi sahipsiz ve mdafaasz grmekte ve bunu, heran zerinde gezdirdii silahla belli etmektedir" diyerek adn koymadan tad ldrlme korkusunu dile getirmektedir. 243. Trkgeldi,s.273-274. 244. Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/21, s.241. 245. nal, s.2097. 246 Bamabeynci Ltfi Bey, s.265'te, Vahdettin'in Hrriyet ve tilaf Partisine sempatisi olduu, s.353'te, bunun farknda olan ttihat ve Terakki'nin O'na scak bakmad yazldr. 247 Mithat En, Ruh Sal Bilgisi, stanbul (1961), s. 11. 248 Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.28 ve 32-34. 249 Tercman, 20 Kasm 1969. 250. Akin, stanbul..., s. 199. 251. Tercman, 20 Kasm 1969. 252. Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.32-34.
235 234

253. Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.66'da, 'Sultan Vahidettin igal kuvvetlerinin ar basks altnda eli kolu bal bir durumdadr diyerek bu gerei kabullenmektedir. 254 Selek, s.48. 255. Ksakrek, s.180, te yandan Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.78'de, "Sultan Vahidddin stanbul'da durmayarak Anadolu'daki milli hareketin bana geseydi, hi phesiz mstevliler stanbul'a bir daha kmamak zere tamamen yerleirlerdi.Onlarn tahamml edilmez basklarna ramen cephelerden son zafer mjdeleri gelinceye kadar stanbul'da ac ve elemli gnleri gz yalarn iine aktarak geirmek suretiyle stanbul'un elimizde kalmasn temin etmitir..." diyerek Ksakrek'i desteklemektedir. 256 Ksakrek, s.196-198 257. Trkgeldi,s.208. 258. Atatrk, Cilt 1 ,s.l. 259. Orbay, Yakn Tarihimiz, 2/21, s.2-41. 260 Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.77. 261. Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.78. 262. Msrolu, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Gurbet..., s.26 ve; Ksakrek, s.226'da, bu iddia byk harflerle dizilmitir.