KRSTOF KOLOMB, RNESANS VE MODERN AVRUPANIN DOUU

MURAT KARABA

Bu makalede Kristof Kolombun Amerika seyahatleri, sebepleri, sreleri ve sonular incelenecek, tarihin nemli dnm noktalarndan biri ve bugnk ekonomik ve siyasi sistemlerin douunun dorudan ve dolayl sebeplerinden olan bu isim rnei zerinden tarihin ilgili dnemi ve sonras zetle incelenmeye allmtr.

GR
En parlak klar en karanlk yerleri aydnlatmak iin kullanlrlar. Frsatlar lkesi Amerika! Ne kadar ainayz bu sze, deil mi? Frsatlar lkesi Amerika! Biraz aklnz varsa paraya para demezsiniz. Coca Colay iesinin stnde amadan nce alkalamayn yazmad iin mahkemeye verip ieden frlayan kapan karlnda milyonlarca dolar cebinize atar, oras senin buras benim gezer, gnnz gn edersiniz. Belki bahtnz yoktur o kadar, sadece gzel bir ev ve bir araba sahibi olur, emekli olunca da Avrupa yerine daha yakn olan Japonyada turist olmak zorunda kalrsnz. Ah, ilkinin yannda ne kadar da snk bir hayat! Frsatlar lkesi Amerika! Bugn hepimiz Kristof Kolombun adn biliyoruz. Onu, tarihin grd byk ve grkemli isimlerden birisi olarak nitelendiriyoruz. Gezilerini ders kitaplarmza koyuyor, yapt bu byk hizmetin karln bugn nasl deyeceimizi kara kara dnyoruz. Adn yceltmek pek bir az ve eksik olduu iin Amerikay kefinin ve fethinin yldnmn bayram bile yapyoruz, bir gzel kutluyoruz. Kendisinden be yz yl nce (rakamla 500 yl, ksaca be asr) Amerikaya gidip koloni kurmu birilerinin var olduunu biliyoruz (Leif Ericson), belki Asyadan ve/ya Yakn ve/ya Orta Doudan birilerinin de gitmi ve grm olabileceini de dnyoruz ama Onu bir baka kutsuyoruz. O, dier tm insanlardan daha bir farkl geliyor bize. Haksz da deiliz aslnda. Avrupann dnmnn balad alarda, 15. yzyln sonunda Amerikaya ulam, buralarda Hristiyanlkn yaylmasna vesile olmu, kutsal Kilisenin etkisinin daha da bymesini salayaca sanlm ve insanlarn gklerdeki kralla ulamasna yardm eden bir ulu insan olmutur mesela. Ayrca usuz bucaksz altn madenlerinin biraz da (asrlardr) darboazda olan Avrupa iin almasn salam bir gzel insandr O. Yapt yararl iler saymakla bitecek gibi deildir de aslnda. Belki Onun sayesinde rnesans 1 yapabilmitir Avrupa Onun bulduu madenler sayesinde o kadar bilim ve sanat insan beslenebilmitir. Pek bir hmanisttir de Kolomb. Ayak bast Hindistandan kraliesine buradaki insanlar ok gzeller, ok iyiler diye yazar. yilikten, gzellikten zevk alr ve iyilikle gzelliin tarafndadr. Sonrasnda ekler, 50 adamla bunlar fetheder ve istediim gibi ynetirim! Amerika, Avrupa tarafndan kefinden beri budur, bu olagelmitir ve byle devam etmektedir. Bunlar iyi insanlar, 50 adammzla bunlara her istediimizi yaptrabiliriz. Yaptrmtr da. Ahlaki ve intizami varln stn tutup deerli gren Dou ve Amerika halklarna karn Avrupa ikiyzlln ve yalancln kalesi olmay semitir. nsanlar

Rnesans belli bir tarihte, belli bir corafyada, belli kiilerce belli amalar iin ortaya km deildir bu notun en batan dlmesi gerektiini dnyorum. Rnesans, tarih ierisinde birikmi olan bir fke ve bilginin rn olarak, 15. yy. sonlarna doru, zellikle talyada, birbirinden genellikle bamsz ve ana gre younluklu olarak balayan bir sanat ve bilimsel gelimedir. Belli bir balatan, belli bir gn ve saati yoktur. Yazda rnesans olarak belirttiim her devrin de bu 15. asr sonlarna doru gelinen yllarn kapsadnn anmsanmasn dilerim.

kullanmak iin yollar aram, bulduu yollarn sonular kendisi iin zenginlik getirmek ynnden deerli olmusa her zaman bu yollar semitir. Daha 1500 ylna girmemiken, on altnc asr balamamken, kutsal Kilise ve spanyol kraliesi adna Amerikada insanlar kesilmeye, kanlar dklmeye balamtr. On altnc yzylda, pek byk kaiflerimiz (!) olan Pizarro kardeler sayesinde Amerikada ne kadar insann kannn dkldn zannederim ki bugn bilen veya kestirebilecek olan yoktur. Sadece Atahualpaya kefaret olsun diye 2,5 x 5 x 7 metre hacminde bir oday dolduracak kadar fidye isteyip sonrasnda fidyeyi alnca Atahualpay ldren bu kaif (!) zihniyetin yeni bulduu topraklarda yaamak iin ne kadar kan dkm olduunu kestirmenin imkan olmadna inanmaktaym (Diamond, 2010, s. 72-73)2. Ne oldu, nasl oldu da Avrupa bylesi vahi davranlarda bulundu? Neden dnk vahiliini bugn farkl ekillerde srdrmeye devam ediyor? Bunun iin tarihin iinde bir gezinti yapmann gerekli olduunu dnyorum. Yazda kimi kavramlar tekrar tekrar kullanlacak. Bu kavramlarn en nemli olanlar Avrupa, rnesans ve Kristof Kolomb olacak. Bu gezintiye balamadan nce bu kavramlar akla kavuturmak gerektiine inanyorum: Kristof Kolomb ile Avrupann dnmeye balayan yzn simgelemekteyim. Yani Kristof Kolomb, bu yazda, bir ahs deil bir fikir ve genel bir hareket ve yaam tarzdr. Kolomb, Avrupann geirdii dnm ahsnda simgeleyen bir isim olmutur. Avrupay ise iinde bulunduu anlatma gre yorumlamak gerekecektir. 15. yy. ncesi bir Avrupadan bahsederken farkl, 15. yy.da farkl, 17. yy.da farkl bir Avrupa vardr. Kolombun davranlar ve dnlerinin yetmedii yerlerde de Avrupa tabirini kullandm. Rnesans ise Avrupann Kolombla e zamanl olarak gelien, znde farkl grnse de ayn sonulara yol aacak olan fikri ve ameli davranlarn simgelemekte. Yani rnesans, Kolombla ayn zamanlarda var olmaya balam ama farkl bir izgi izleyip sonunda, 17. yy. civarnda ayn sonuca ulam olan bir geliimdir. Etkileri, Kolomba kyasla, kresel olmutur ve ok daha seilesidir. Fakat tarihin ierisinde rnesansn oluturduu olaylarn da sonunda Kolombun istedii izgiye doru ekilmesi, belki kendisinin, belki toplumun, belki de ynetenlerin istekleri sonucudur fakat tek bir noktas kesindir ki dnyann ok baka ve ok iyi bir yere gitmesine vesile olabilecek olan rnesans, Kolomb gibi, dnyay ok kt bir yere gtrmtr.

Jared Diamondn Tfek, Mikrop Ve elik isimli kitabnda verdii bu llerin, ne yazk ki, ana kitapta bir kayna bulunmamakta. Bu nedenle kaynak olarak sadece bu kitab verebilmekteyim.

1. BLM FEODAL DNEM AVRUPASI

On ikinci asrn sonlar. Avrupa, sama feodal sistemin aksaklklar ve mantkszlklar yznden ekonomik, siyasi, toplumsal ve psikolojik sorunlarla bouuyor. Biri orada, biri burada para para ve dzensiz topraklar (yaznn sonundaki ek ksmna baknz), topraklara esir edilen iiler, bu iilere bir beygir kadar deer vermeyen derebeyleri3, derebeylerinin altnda ezildii Kilise ve Kilisenin (Katolik Kilisesinin), sonradan Protestanlka (16. yzylda ortaya kndan sonra) duyduu fkenin sebebi olacak olan mala olan dknl. yle ki, 13. asr civarnda Kilisenin Bat Avrupadaki topraklarn te biriyle yars arasna sahip olduu bugn bilinmekte (Huberman, 2009, s. 23). Halk a. Topraklar verimsiz, zerinde yaayan insanlar besleyebilecek besin yok. almak iin i, ifa bulmak iin doktor, bunca darla psikolojik olarak sabredebilmek iin rahip yok. Her ey yalnzca para ve maddiyat zerine kurulu zira Avrupada para yok. Asya tarafndan gelen kervanlar, tccarlar grdke ileri erimekte nk renk renk ipekler, baharatlar, mcevherler onlarda yok. Bu mallar satn almak iin ihtiya duyduklar metalara da sahip deiller. Kk bir derebeyi aznl ve Kiliseden baka bu mallara ulaabilen yok ve bu aznln da tm bunlara ulaamamakta zira bu yeterince byk toprak, yeterince igc, yeterince alma ve yeterince verim gerektirmekte. Avrupa, kutsal Kilisenin daha rahat bir yaam srebilmesi, onuruna sahip kabilmesi ve varlnn anlamnn artmas iin dahiyane bir plan yapyor: Kutsal emanetler kafir Mslmanlardan geri alnmal, Kuds bu barbar istilasndan kurtarlmal! Tahmin edin bu dahi plan yapan kim? Papalk, Vatikann ta kendisi. Ne kadar byk, ne kadar nemli, ne kadar ncelikli (!) ve ne kadar masum bir istek, deil mi? Avrupann hal seferleri, Kilisenin istekleriyle beraber bir eye muazzam derecede yardm etti: Beslenemeyen nfusun topraklardan uzaklatrlmas, yerlerde srnen refahn, geliri blecek adam saysnn azalmas dolaysyla, bir nebze olsun artmas. Kudsn Mslman veya Hristiyan ynetiminde olmasnn kime ne faydas olacaktr bunu gerekten merak ediyorum. Karnn doyuramayan bir halka istediini yaptrmann en iyi (ve belki de tek) yolunun din iin ve din adna altklarn, o kutsal ve byk ama iin uratklarn sylemek olduunu biliyorum ve Avrupann nfusunun azaltlmasnn bu yolla yaplmasna aryor deilim. Fakat aradan geen bu sekiz yz yldan fazla zamandan sonra hala hal seferleri din adna yaplmtr, maksat da Kuds elde etmektir diyerek ocuklarmz Kilisenin yalanlaryla kandrmaya devam etmemizin ne mant vardr, bunu bilmiyorum. yle ki nc hal seferlerinin sadece ve sadece zenginliklere el koymak iin yapld, din maskesi ardna snmaya gerek bile duymadklar hepimizce bilinen bir gerek. Sadece mal ve zenginlik iin, fakirlik iinde srnen Avrupaya ya bir nebze mal ve maden getirilmesini salamak, ya da bunlar getirmek iin bu yolda lrlerse de beslenmesi gereken nfusun azalmasn salamak iin yaplm olan bu hal seferleri, Avrupann vaktinde iinde bulunduu darlklar anlamak iin elimizde bulunan pek parlak ve pek deerli bir kaynaktr. Size de kimi eyleri anmsatmad m? Avrupann ayn dnemde ban ok artan bir dier sorun daha var: Mslmanlar. Endls Emevilerinin spanya zerinden kard sorunlar, Kuzey Afrikann Mslmanlar
3

On birinci yzylda bir Fransz kyls 38 Suya, bir beygir ise 100 Suya satlyordu (Huberman, 2009, s. 17).

tarafndan fethi ve Akdenizde bu nedenle ticaret ve dolamn zorlamas, Asya zerinden gelen ticaret yollarnn Mslmanlar tarafndan elde tutulmas... Avrupa, Ortaan son 500600 ylnda (900 yllarndan 1500lere dek) yalnzca iki kapya sahipti: lki Karadenizin kuzeyindeki Ortodoks Kilisesi zerinden Asyaya olan balant, ikincisiyse Anadoludan balayp Fasta biten Mslman egemenliindeki Asya ve Msr balants. Tarih iinde Afrikann hemen her zaman geri planda kalm olduunu da bu vesileyle burada hatrlam olmaktayz.4 Mslman dnya, William McNeilln ifadesiyle, Peygamber Muhammede balanm olan yeni bir Tanr esininin cokusundan g almt (McNeill, 2005, s. 333). Evet, bu esin Asyann ortalarndan balayp Afrikaya dek uzanan bir alanda muazzam gelimelere ortam hazrlam, zaten Avrupa ve Afrikann kltrel ve medeni manada nnde bulunan Asyay daha da ileri gtrmtr. Tp, fizik, kimya, astronomi gibi temel alanlardaki ilerlemelerle beraber toplumsal ve kltrel ilerlemeler de yaanm, halk hem evresindeki corafyalardan, hem de eskisinden ok daha mreffeh, ok daha kltrl ve ok daha stn hale gelmitir. Avrupa, kuzey yolunun zorluklar ve kullanszl nedeniyle Mslmanlarla iletiimde bulunmak zorunda kalm, Mslmanlar zerinden Asyaya ulamtr. Bu arada yaad duyguysa eziklik ve kklkten baka bir ey deildir. Marco Polonun Douya, Anadolu, Irak, ran ve Basraya doru yapt yolculuklar, oradan (gidip gitmedii bugn pheli olan) ine yapt bir dier uzun yolculuk, bugn, Asya ve Avrupann durumuna ve Avrupalnn Asyalya bakn, karlkl durularn ve durumlarn grmek iin elimizde bulunan deerli bir kaynaktr. Polonun seyahatnamesi okunduu zaman grlecek olan ey tek ve sabittir: Onlar ok byk, onlar ok gzel, onlar ok stn, onlar ok ileri. Kime gre? Feodal dnemin, Kilisenin, yokluun, sefaletin ve mantkszln diz boyu olduu Avrupaya gre. Marco Polonun Avrupadan kp da (antik Yunana gre) Yakn Douyu gezip grebilme ansna sahip olduu iin ortalama bir Avrupaldan daha ansl ve daha stn olduu dnlrse Avrupann iinde bulunduu khnelik ve yapsal skntlarn bykl daha fazla anlalabilir. Avrupann tarihinde daha eskiye dnersek ilkan bitip ortaan balangc olan Doudan gelen aknlar hatrlamak zorunda kalacaz. zellikle Hunlarn yapt bu aknlar sonucu yaps ve (olmayan) dzeni bozulan Avrupa, rklarn ve genlerin birbirine kartn grm, toprak ve malzemelerin paralanmasna tank olmu, yaad bu sarsntnn etkilerini minimuma indireceini dnd (ya da yle olduunu sandmz) feodal dzeni bulmutur. Bu feodal dzenin bulunuunda nemli olan bir nokta vardr: Doudan gelen akmlar, Doudan gelen saldrlar karsnda pasif kalan, bir direni gsteremeyen ve sadece kaan Avrupal, yerlemek iin deil kamak iin uygun grd bir yapya brnmtr. Evet, tarih kitaplarmzda yer almayan bu detay, feodal dzenin ortaya kn da aklama noktasnda yararl bir detay olacak. Malikane sisteminin bir garip zellii, her iftinin toprann tek para olmayp ekil 1deki gibi dilimlere ayrlmasyd (Huberman, 2009, s. 13). Evet, Hubermann da dedii gibi, bu topraklar birbirleriyle alakasz yerlerdedirler. Bir toprak btnl yoktur zira vakti zamannda Hunlar nclnde yaplan byk g sonrasnda Avrupa, yerleik bir dzene geebilmekten kanmtr. Topraklarn bir arada olmasnn doal sonucu, olas bir saldr

Neden dier corafyalar bu kadar ilerlerken Afrika ve/ya Amerika geri kald? sorusunu soruyorsanz, Jared Diamondn TBTAK Popler Bilim Kitaplarndan kan Tfek, Mikrop ve elik isimli kitabn okumanz tavsiye ederim.

sonrasnda saldry pskrtemeyen toprak sahibinin tm topraklarn kaybetmi olmas olacaktr. Avrupa, zaten verimlilii tartlr olan topraklara sahiptir ve herhangi bir saldrda elindeki az kayna da kaybetmek istememektedir. Bunun sonucu olarak da toprak btnlnden kanm, paral araziler zerinde yaamaya devam etmitir. Bu paral arazi sisteminin doal sonucu, zerlerinde bulunan ynetimlerin kk apl ve etkisiz olmas olmutur. Etkisiz ve dzensiz ynetimler bymeyi ve gelimeyi engellemi, bu engeller de zaten dar imkanlara sahip olan Avrupay daha da kstl bir konuma sokmutur. Kristof Kolomba geri dnmeden nce eklenmesi gerektiini dndm bir eye daha deinmek istiyorum. Evet, Avrupa fakirdi, Avrupa verimsizdi, Avrupa korkakt ve Avrupa siyasetsizdi. Tm bu eksilerin iinde bir eksi vard ki Kristof Kolombun bunlar istediimce ynetirim demesini salad: Ahlak. Tarih boyunca ahlak ncelikle dinler sayesinde bym ve tomurcuklanmtr. Son dnem Avrupas haricinde (ki burada da etkisinin varl ve varsa boyutu tartlmaldr) her zaman dinler ahlak oluturan ve yayan yaplar, temel kaleler olagelmitir. Kilise (Katolik Kilisesi) toprak zenginliine ve siyasi gce tapnmaya baladktan sonra Avrupada toplumsal dzenin nasl deitii, zannederim ki, Batl aratrmaclar tarafndan derinden derine aratrlmaldr. Belki de kurulduu gnden beri hep para ve iktidar hrsyla yanp tututuu sylenecek ve bu yzden deiimden bahsedilemeyecektir fakat Ermeni Apostolik Kilisesiyle yaplacak kyaslar, bu ilk dnem Hristiyanl iin, nmz grmemiz noktasnda pek ok deerli ey sunabilir. Milli bir Kiliseyi rnek vermem garipsenirse Ortodoks Kilisesi geneli ve btnyle kyasn bir aya olabilir. Kilise para ve iktidar iin her trl dalavereyi yaparken halk uyutmak iin pek ok ey uydurmak zorundayd. Uydurdu da. Ortaa ortalarnda ve hatta sonlarna yaklarken Avrupada yaplan cad avlarn hatrlayn. Eer bu rnei beenmediyseniz benim ardm sra gelmek istiyorsan tm malndan ve mlknden vazge diyen bir say, gnah karan bir rahip olarak tasvir edin. Bana 50 ver ki bu gnahn affedilsin ocuum. Kilise iin de her ay 100 bata bulunmay da taaht edeceksin tabi bu arada. Krallarn ta giyinmesi iin Vatikana uramalar ve izin almalar gerektii bir dnemde papaln kimlere, ne menfaatler karlnda ta verdiini ve kimleri, hangi karlarna engel olduu iin afaroz ettiini de tarihilere brakmak en dorusu. Tabi bu arada Kilisenin yerini kimlerin ve nelerin aldn grmek iin biraz gazete okumamz da fena olmayacaktr. Kilise, maddi menfaatleri her eyin zerine koyduu zaman halk uyutmak iin kulland her trl malzeme de maddiyat zerine oldu. Her ne kadar gklerdeki babamz bizim iin kendi kann dkt, biz de Ona layk olmak iin kendi kanmzdan vazgemeliyiz diyerek pek kutsal bir savaa insanlar aryor grnse de, te yanndan bu kutsal savata bana para vermelisiniz, toprak vermelisiniz, g vermelisiniz yoksa gklerdeki babamz bizi sevmez diye eklemeyi unutmuyordu. Belki gklerdeki krallkta yerim diyerek bu dnyada yiyemedii ekmein zlemini eken insanlarn ellerindeki iki ekmein birini gklerdeki krallkta yiyebilmeleri iin alan Kilise, bu basky feodal lordlara kar kuramamasndan tr daha hafif davranmak zorunda kalm ve karlnda ok daha byk menfaatleri elde etmitir. Tac sana veririm, eer ki bana u kadar vergi, ekmek ve arap vermeyi kabul edersen diyen bir Kilisenin ortaya koyaca ahlakn nasl olacan dnmeyi sizlere brakyorum.

2. BLM AH
Kolombun modern Avrupa zihniyetini balatt geziye tekrar dnmek zere tarihte bu sefer biraz ileri gitmek gerektiini dnyorum. Sene 1453. Fatih Sultan Mehmet Bizans surlarn ahi ile ykm ve Avrupada bir korku bagstermi: Balkanlara halihazrda girmi olan Osmanl ya talyaya, Avusturyaya da girerse ne yapacaz? Malumdur ki Feodal dnemin en salam savunmas surlaryd. Surlarnn arkasna gizlenmi olan derebeyleri, yeterli gdaya da sahip olduklar zaman, birka ay dar kmadan yaama ansna sahiptiler fakat bu artk gemite kalmt. Bizansn asrlardr alamayan surlarn sonunda bir Trk gelip ykmt ve tarihten renmilerdi ki bir ey bir kere yaplabiliyorsa bir kere daha tekrarlanabilir. Feodal toplum eer ki surlarn dna kacaktysa ki artk kmak zorundadr, kendini savunmak iin yeni yollar retmeliydi. Yeni makinalar, yeni aletler, yeni teknolojiler bulmak zorundayd. Bu teknolojiyi retecek insanlar oluturmak ve bu tketilebilir bir ey retmeyen kiileri de beslemek zorundaydlar. Yine her ey paraya, maddiyata dklmt. Her ne kadar iinde kurulu bir dzenleri (dzensizlik demek daha doru olsada) varsa da a deimeye balamt bir kere. Bizans ykan ahi, bugn deilse yarn onlar da dvecekti. Bu deiim o ki mutlaka gerekleecekti, ona hazr olmak en iyisiydi. ahiye karlk Avrupa iki ey yapt: Kilisenin kendilerinden ald on liraya karlk bir liralk i yapmamasnn sonucu olarak Kiliseye isyan bayra amann en uygun zamanyd ve bunu yaptlar rnesansla. Rnesans elbette bir anda topluca gereklemedi ve bedelsiz de olmad. Kepler gibi bir insan dahi dnyann gne etrafnda dndn yazd kitabn baslmas iin lm deini beklemiti hem de ahinin zerinden bir asrdan fazla zaman gemi olmasna ramen! Rnesansn ilk olarak talyada ortaya kmas ilgiye ayan bir konudur. Tarihiler ve sosyologlar bu konuda deiik fikirler sunabilirler ve iinde yaam olmadmz iin dorusunun ne olduunu tayin etmeye, ne yazk ki, hibirimizin imkan yok. Bu nedenle ben burada birka tezi tekrarlayacak ve kendimin olan bir tezi ekleyeceim. Rnesansn evvela talyaya balamasnn sebebi olarak Borgia ailesi gsterilebilir. Borgialar aralarndan papalar da karm olan zengin, sert, byk ve kkl bir aileydi. talyadaki onca deiimin kayna olarak bu aileyi temel sebeplerden birisi olarak sunmak, zannederim ki, yanl olmayacaktr. Onlardaki sertlik ve bu sertlikle beraber yer alan sanaty koruma ve kollama ilkesi (tabi kendi yararna olmak artyla tpk Dounun saraylarnda olduu gibi) talyaya ve znelinde Roma, Venedik gibi ehirlere byk stnlkler salamt. Nitekim Leonardo Da Vincinin de ayn dnemde mezkur aile tarafndan himaye edilmesi ve vaktinin dehalarndan olan Da Vincinin de sava makinalar zerine alyor olmas zannederim ki tesadfi bir durum deildir. kinci olarak talyann corafi konumundan bahsetmek gerekir. talyann corafi konumunun iki yn bulunmaktadr: 1 talyan limanlar vaktinin ticaret merkezlerindendi. Orta Avrupann saysz feodal lordla dolu olduu ve her lordun da bir sebep bulup yoldan gelip geenlerden dahi vergi almaya alt dnlrse denizden yaplan ticaret ok daha rahat ve krl bir i olacakt. Oldu da bu sayededir ki Avrupann iki temel deniz ticareti merkezi oldu: Hollanda ve

talya. te, talya, dier Avrupa lkelerine kyasla sahip olduu daha byk zenginlikleri sebebiyle bu insanlarn geimlerini salayabilmi ve sanatlar, dnrleri, ksacas dneminin dnm yaratclarn besleyebilmeye dierlerinden ok daha fazla muktedir olabilmitir. 2 talya, Osmanlya en yakn konumdayd. Hem dousundan Balkanlar ve Yunanistanla, hem gneyinden Akdeniz adalaryla Osmanl tarafndan evrilmiti ve bir stteki maddede belirttiim sebepten tr de Osmanl iin Avusturyadan ok daha deerli bir fetih seenei oluyordu. Osmanl tehdidine kar bir i yapmak zorundaydlar ve yaptlar. Rnesansn talyada balamasnn son bir sebebi olarak toplumun buna dierlerinden daha hazr olmas gsterilebilir. Kilisenin merkezi olan Vatikan Romann kalbinde yatmaktadr. Kilisenin icraatlarn grme ve pisliklerini tanma konusunda ncelikle Roma, sonrasnda talya halk dierlerinden ok daha ansldr (!). Surlarn tesinde kendine ok daha byk bir sur ina etmi olan Vatikan, tarih boyunca kendisine hizmet etmi olan sradan halk ve kendisi yznden kstlanm olan sanat, asker ve trevlerine borcunu bir gn deyecekti ve ahi sayesinde beklenen gn gelmiti 5 . ahinin oluturduu korku dalgasnda ilk olarak Kilisenin etkilenmesinin maddi, siyasi ve toplumsal sebeplerini bylece aklam olmaktayz6. Avrupa, Fatih Sultan Mehmetin Bizans Fatihi olarak anlmasna sebep olan ahiye karlk bir ey daha yapt: Osmanly aamayacan, Osmanlnn arkasndaki topraklara kendisi zerinden gidemeyeceini anlayp alternatif yollar retmeye alt. Devaml batya gidip douya ulama fikrinin ilk o zamanlar ortaya km olmasna bu yzden armamak gerektir. te, Kristof Kolombun Hindistana ulamak isterken Amerikaya ulamas da, Amerikaya ulatna inanmayp oraya Hindistan demesi de bu sebeptendir. ahinin yaratt bu dalgann ikinci sonucu Kristof Kolombla alakal. Peki ya ilkinin alakas nedir? Bu soru biraz etrefilli durmaktadr. Burada u bilgiyi anmsatmak gerekir ki o alarda Amerika kaiflerinin (!) hemen hepsi iki yerle ilgilidir ya orada domutur, ya oradan yardm grmtr: talya ve spanya. talyann nedenini yukarda akladk, peki ya spanya? On beinci yzylda Fas, Portekiz ve spanya zerinde etkinlii bulunmu olan Endls Emevi devletinin zerinden henz ok uzun bir zaman gememitir. slam medeniyetinin son merhaleleri olan 1200l yllarn sonlarndan sonra slam devletleri ve corafyalar da bir durgunluun iine girmi olsalar da bu durgunluun Avrupa standartlarna gre ok ileri bir seviyede olduunu belirtmeye zannederim ki gerek yok. te, dnemin spanyas, dnyay kendilerinden ok daha fazla gezmi olan bu Arap ve Mslman kaiflerden kalan haritalara ve bilgilere sahipti. Dier lkelere kyasla corafi olarak da Hindistana gitmek iin en kolay konumda yer almaktaydlar. Ayrca Emevi Devletinden kalm olan bir varla da sahiptiler. spanya, ite bu sebeplerden dolay, seilen bir merkez oldu. Elbette spanyann rolnn sebepleri bu kadarla snrlandrlamaz. Mesela kralienin kiilindeki maceracln dier kral ve kralielerden fazla olmasnn da burada yer almas
5

Evet, bu kesinlii olmayan bir iddiadr fakat aratrlmaya deer olduunu dnyorum.

Elbette ki aklamaktan kastm her eyi detayyla vermek deil. Ksa bir makalede verilebilecek kadar detay ve ierii sunmaya altm. ok daha geni bilgiyi verecek olan kitaplar ksa bir aratrmayla bulmann kolay olduunu dnyorum.

gerektiini dnyorum. Son olarak da dnemin sahil sahibi devletlerinden Fransann i ekimeler ve sorunlar nedeniyle buna ayracak ne zaman, ne btelerinin olmamas ve kuzeyden yaplacak bir seferinse daha zorlu olmas nedeniyle vazgeilmesinin de bu iki devleti ilk kaiflerin zorunlu ilgi oda yapmakta. leride karlaacaklar bir okyanus olduunun belki bilincinde olan, belki olmayan ama kuzeyden klacak bir geziden ekinen kaifler, tayann da Osmanl nedeniyle yapt harcamalar nedeniyle spanyaya mahkum oldular ve gelin grn ki bu mahkumiyet ift tarafl bir fayda salad.

3. BLM AHNN K SONUCU: KOLOMB VE RNESANS

ahinin iki byk sonucunu grdkten sonra Kristof Kolomba tekrar bakalm: Kendisinden aa bir adam ilk defa grm, sinirli ve arad frsat bulmu. imdi o adamn ah damarn dilemek, bu sayede hzlca lmesini salamak gerekirken o daha farkl bir ekilde davranyor: Ona bir anda ldrc dozda siyanr vermek yerine azar azar verip acl bir ekilde ldryor. Evet, en bata ve sre iinde kimilerini ldrmek zorunda kalyor ve bunu yaparken gzn de krpmyor fakat frsat varken onlar yaatmaya alyor. Nedenini az sonra greceiz fakat nce ayn zamanlarda ve ayn sebeplerden ortaya km olan rnesansla Kolombun birbirleriyle olan benzerliklerini, farkllklarn ve ilikilerini grmemiz gerekmekte. Avrupann mantn olduu gibi deitiren ve yeni Avrupayla yeni dnyay oluturan bu iki dnm olaynn birbirleriyle olan muazzam benzerlikleri, tam aksine birbirleriyle alakasz ve belki tezat grlse de, bilinmeli ve konu bu ekilde grlmeli, daha doru anlalmaldr. Yukarda saylm olan benzerlikleri ksaca tekrarlayp hatrladktan sonra dierlerini belirtelim: Kolombun seyahati de, rnesans da ahi sonras ortaya kan gelimelerdir. kisi de Osmanlnn gzn dikmesi en mantkl corafya olan talyada vcut bulmutur. kisinin de temel ihtiyac para ya da daha doru bir tabirle maddi olanaklara sahip olmaktr. Peki bu saydklarmz dnda bu iki olayn baka ne benzerlikleri ve tezatlar vardr? ncelikle belirtmek gerekir ki Kristof Kolombun gezisi aslnda bir zenginlik amac gden bir gezi deildir. O, Osmanlyla uramadan ticaret yapabilip iinde yaad sistemin devamn srdrebilme arzusuyla uzak diyarlara gitmeyi istemi, dzenin devamn salamak, belki (maddi manada) biraz daha ilerleyebilmek iin bu eziyete katlanmay semitir. Eziyet kelimesine dikkati ekmek isterim. Evet, ne kadar srecei belli olmayan bir sre boyunca bir gemide olmak, karayla iletiimden yoksunluk, tm bu sre boyunca etrafn hrszarsz takmndan oluan bir mrettebatla evrili olmas, can gvenliinin ok az olmas, nereye gideceini bilememe ve dahas gz nne alnd zaman kolayca grlecektir ki Kristof Kolomb, yeni bir gzergh bulmak iin muazzam byk bir ykn altna girmitir. Bu muazzam yke girme iini daha doru anlayabilmek iin on sekizinci yzylda yaam olan bir ahlk profesrn anmamz gerekir. skoyal olan bu ahlk profesr, dneminin ngilteresinin (lke iindeki) huzuru ve rahat sayesinde doal bir yasa olduu inancna sahip olan, ekonominin ve ekonomik aktivitelerin zgr olmasn savunan, devaml bymemiz, durmadan byme zerine almamz ve hareket etmemiz gerektiini bizlere tleyen ve hepimizin bildiini sandn bir zelliiyle, liberal ekonomiye tarafgirlii ve klasik iktisadn kurucusu olan isimdir. 1776 ylnda yaynlanan Uluslarn Zenginlii (An Inquiry Into The Wealth Of Nations) adl kitabyla tandmz bu ahlk profesr Adam Smithten bakas deildir. Adam Smithin yukarda andm kitab, bugn bile, iktisat okullarnda okunmas gereken kitaplarn banda anlmaktadr. Gerekten de ierii ynnden ister tezinizi desteklemek, ister tezinizi reddetmek iin olsun, tarih ierisinde nemli referans kaynaklarndan olmutur. Tam ad Uluslarn Zenginliinin Doas ve Nedenleri zerine Bir nceleme olan bu kitap, daha adyla ne olduunu, ne ierdiini gstermektedir. Kitap zerinde bu kadar durmu olmamn nedeni, Kristof Kolombdan 280 ksur sene sonra yazlm olup hem Avrupada olumaya balayan ekonomik dzenin fotorafn ekip onu

ynlendirmesi, hem de Kolombu (bilerek ve isteyerek olmasa, amac Kolombu aklamaktan ok daha farkl olsa da) ok gzel ve ak bir ekilde anlatm, aklam olmasdr. Mezkur kitapta Adam Smith, akam yemek yiyebilmemiz frncnn cmertlii nedeniyle deil, onun kendi faydasn gzetmesidir demektedir (Smith, 2011)7. te Kristof Kolombun bu eziyeti ekmeye raz olmasn da bu ekilde anlamalyz. O, Avrupann ekonomisinin ycelmesi amacyla kendi hayatn ortaya atp kendisinden vazgeecek bir Robin Hood deildi. Tam aksine, O, giritii iin baarl olmasnn sonucu olarak kendisinin de yceleceini, hem itibar, hem de ekonomik g sahibi olacan biliyordu. Giritii iin sonucu, giritii iin riskini karlyordu ve bu nedenle Avrupada kral ve kralieleri gezdi, arada Osmanlya bile urad ve sonunda spanyadan ald destekle karlkl fayda ilkesine binaen spanyaya ticaret mallar getirip spanyay zenginletirmek, bu arada da bu zenginlemeden kendi payn almak iin ak denize doru yol ald. Rnesansta ise Kristof Kolombdan ok farkl bir durumla karlayoruz. Kristof Kolombun sistemi ve dzeni savunmak ve glendirmek amacyla kt yola karn rnesansta ama sistem ve dzeni ykmak, bu dzene kar isyan etmek ve bunu dzeltmekti. Rnesansn sanattaki deiim olarak anlalyor olmasnn lkemizin bir ayb olduunu belirtmemiz gerektiini dnyorum zira Leonardo Da Vinci gibi bir dehann dahi sanata olan ilgisi kadar tbba ve fizie de ilgisinin olduunu retmememiz, yeni neslin bilgilerinin yanl ve arpk olmasna neden olduu kadar aydnlanma fikrinin ne olduunu anlamamalarna ve hem kendilerini, hem de (kendilerine ayn eyi yapmalar nedeniyle) lkelerini ilerletememe, anlayamama ve mkemmeli arzulayamamalarna sebebiyet verecektir. Rnesans iki temel alanda ayaklar zerinde durdu: Bilim ve sanat. Bu ikisinin aslnda birbiriyle ne kadar benzer ve ayrk olduklar noktalarda dahi ne kadar da birbirlerini sever olduunu aklamak bu makaleden bamsz bir konu olduu iin bunu farkl bir yazya brakyorum. Fakat unu belirtmenin gerekli olduunu dnyorum ki rnesansn bu iki aya da, bilim de, sanat da, Kiliseye ramen ve Kilise iin yapldlar ve Kilisenin isteklerini reddetmek iin Kilisenin isteklerini kabul ettiler. Bu konuda Leonardo Da Vinci elimizdeki en gzel rnek ve rnesans kendi hayat iinde barndran bir isimdi. O, ellerinin dehasna yetiemedii bir byk insand8. Gl bir beynin amansz srkleyii iinde, durmadan bulmak ve yaratmak savan veren (Leonardo Da Vinci Hakknda Ansiklopedik Bilgi) Da Vinci, Kiliseye ramen i yapmann en nemli rneklerinden birisidir. Maddi olanaklara sahip olabilmek iin son akam yemei zerine alp (daha dorusu sabah akam alr grnp) te yandan birok dizaynla, aratrmayla, deneyle uraan bu ann ok tesindeki zihin, dneminin tm basklarn zerinde hissetmi ve yaamtr. Bu konudaki en ak ve zihinlerimizin bugn dahi ne kadar rm olduunu gstermesi bakmndan deerli olan rnek, cesetlerle yapt incelemeler ve insan anatomisi zerine yapt almalar yerine yerine acaba nekrofili miydi? diye dnyor olmamz. Bizim bu karanlk mantmz bir de on beinci asrn karanlk

ahsm tarafndan yaplan eviri yazarn ne dediini anlatyor olsa da orijinali de koymak gerektiini dnyorum. Alntnn orijinali: It is not from the benevolence of the butcher, the brewer, or the baker that we expect our dinner, but from their regard to their own interest. 8 Bu sz bana ait deil fakat ne yazk ki ne kadar aradysam da kimin olduunu, nerede sylendiini veya yazldn bulamadm.

dnyasna vurun. Papann kadavralarla almay kendisine yasaklad bugn bilinmektedir. Acaba daha ne gibi sorunlarla karlamt, tahmin edebiliyor musunuz? Da Vinci rneini kullanmamn sebebi stn dehasnn karlat kstlar ve ne kadar Kilise ve Hristiyanlk iin alr grnrken aslnda bunlardan tesi iin alyor olduunu anlamaya almamzd. Dnemin biraz ilerisine, on altnc yzyla gidelim bu sefer. Aradan geen yz yla yakn zamana ramen Galileo hala dnya gnein etrafnda dnyor mu diyorsun sen?! denilerek lmle tehdit ediliyor. Kilise, siyasi ve iktisadi dnmler yznden gcn kaybetmeye balam olmasna ramen aradan geen 100 yldan sonra dahi bu gce sahip. Bu gcn krlmas ancak on yedinci yzyla gelip de derebeyliklerin hemen hepsinin yapsnn deiime uramas, iktisadi ilikilerin farkllamasyla gerekleiyor. Ve kaderin cilvesine bakn ki Kilise iin alan Newton tam da bu zamanlarda yayor. Da Vinci ile Newtonun yaad alar deitirilse bugn dnya kim bilir ne kadar farkl bir yer olurdu! te, rnesans, zerine gece gibi km olan Kiliseden bir kaa yer ararken, Kiliseden kurtulu iin alrken Kristof Kolomb Kilise iin almaktadr. Bu, bu iki e zamanl olayn ilk ayrk noktasdr. Bu durum bana enteresan gelmekte zira verilen bir olayn birbirine zt iki tepki dourmas normal bir sonuken bu iki sonucun da topluca kabul grmesi enteresan bir eydir. Bugn tm dnya hem Kolombu, hem rnesans barna basm durumda. Size de enteresan gelmiyor mu? Bu iki olayn birbirine tezat olduu bir baka (ve belki daha da enteresan) durum daha vardr: Kristof Kolombun Hindistan seferi, daha nce de belirttiim gibi, toplum iin yaplan bir iti (!). Fakat dier taraftan rnesansta toplum iin sanat ve/ya bilim yapmak diye bir ey yoktu. Sanat egosu olarak nl olan eyin gerek olduunu, ucundan sanata bulam birisi olarak, aka syleyebilirim. Ayn ekilde bir parasndan tutup bilim yapma sevdasna da dm olduum iin bilmekteyim ki bilimde de ayn ekilde bir ego vardr. O ego, kiinin tarihst olmas, stnlnn dnyaca kabul edilmesi, kiinin takdir edilmesi ve benzeri pek ok eyi ister ve bu uurda kii alr. yle ki nihayetinde koyduu eser, isterse baarsz olsun, reteni iin gerekten nemli ve byktr. Ortaya klar birbirine tezat olan bu iki nemli olayn sonularnn, dou artlar ve amalarnn da ilk andakilerin tam tersi olmas, zannederim ki, tarihin ve insanlarn gzel oyunlarndan biridir. Kolomb halk iin kt yolda kendi zirvesini grm, rnesans ise kendisi iin kt yolun sonunda halka k olmutur. Bugnk dnyamzn olumlu olan az yanlarndan biri olan bilimsel geliim ve bu geliimin halk tabanna da yaylabilir olmas hep rnesans dneminin ve bu dnemde ortaya km olan hmanizmin sonucu olmutur. Neden bu iki olay, aslnda hedef aldklar eylerin tam tersi noktada nihayete ermitir? Bu sorunun cevab, zannedildiinden ok daha nemlidir. Kolombun davranlarn daha fazla anlamak iin ve Avrupann yeni oluturduu yapnn daha ak anlalabilmesi iin burann kilit bir rol oynadn dnyorum. Kristof Kolomb, yola karken yksek ekselanslarnn gc, lkemizin bekas ve kutsal Kilisemizin onuru iin demek zorundayd. O, ben bu yolculua ktm zaman zenginliklerle karlarsam bunlara el koyma ansm olacaktr ve bu sayede asiller, soylular arasna girme ansm olacaktr diyemezdi. Aklnda tam olarak ne vard? Bunu tam olarak bilemesek de sonuta yapm olduklarna bakarak fikirlerini tahmin edebiliriz diye dnyorum. Bu nedenle fikrimce Kolombun yola karken aklndaki ilk ey zenginliklere ulama umudu ve bu umudun gereklemesi durumunda snf atlamas olaslyd. Babasnn sadece bir dokumac olduunu hatrlayn. Hem maddi, hem manevi manada kurtulu midi,

zannederim ki, bizim de bugn gze almay, en azndan bir anlk da olsa, seeceimiz bir mit olacaktr. Yukarda, Kristof Kolomb blmnde bu konuyu daha nce incelemeye altm iin daha fazla bunu uzatmak istemiyorum. Bu yzden rnesansa odaklanmak u anda daha doru olacaktr. Rnesansta ilk ama kiisel kar myd? Daha nce de belirttiim gibi, aslnda evet, kiisel karlard temelde nemsenen. Halkn da, devletin de, Kilisenin de insann damarlaryla, potasyumla, yerekimiyle ilgilendii yoktu. Bilim yapan kiiler sadece meraklydlar kendilerine ve evrelerine baktklarnda sorular uuuyordu kafalarnda. Tm bilim insanlarnn akllarnda hala kk bir ocuk yaar o gnlerde de bu durum farkl deildi. Newtonun yerekimini bulmas gibi, Galileonun gnein etrafnda dnen dnyay farketmesi gibi eyler kesinlikle halk iin nemli olan eyler deildi ve bilimle ilgilenen kiiler de bunun farkndayd en azndan u anda bizim farknda olduumuz kadar. Bilimle ayn ekilde sanatta da halkla ilgili bir ey yoktu, belki de hibir ey yoktu. Sanat hakknda yaplan felsefi tartmalar burada tekrarlamak gereksiz, arzu edildiinde literatrde pek ok kitap ve makale bulunabilir. Bunlarn yerine kendimde ve etrafmdaki sanatla uraan insanlarn ortak olan yann belirteceim: Sanat, kiinin kendi zn, ruhunun derinini, yapt daln snrlarn zorlayarak, kalplarn en usta ekilde kullanarak halka sunmas ve halkn kendisini anlamasn beklemesinden baka bir ey deildir. Hal buyken hibir sanat eseri ve hibir sanat (tabi piyasada para kazanmak iin i yapanlar sanat olarak deerlendirmediimi zannederim belirtmeme gerek yok) halk yceltmek derdinde deildir. Evet, halkn fikirleri genilesin, dnyaya bak daha ileri bir seviyeye gelsin, daha doru bulduum yne doru ynn dnsn denilerek de eserler yaplabilir fakat burada da tekrar belirtmek gerekir ki bu sanatn yaratcs ncelikli dert olarak halk ihyay semi olduu iddiasnda bulunsa bile en nce kendisi, kendi egosu iin i yaptn kabul etmemiz gerekir. Bu konunun kantlanmas bu yaznn bir konusu deil. Rnesansla beraber Avrupada hmanizmin doduu da iddia ediliyor olsa da buna inananlardan deilim. Hmanizm insanclk olarak Trkeye evrilebilen bir terimdir ve daha genel olarak manas insana tarafgir olma, insan yceltme derdinde olma olarak aklanabilir. Avrupa, rnesans ile, insancla belki ilk zamanlarda yaklamtr ama srecin kendisi ve bugnlere baknca Avrupann katiyen hmanistlemediini syleyebiliriz. ki tarafl olarak ksack bir bakla bunu kolayca anlayabiliriz: lk olarak, Avrupa, kendi ierisindeki kavgalar rnesansla bitirmemitir. Kavgalarn bitmemesiyle beraber, rnesans sonrasnda deien siyasi ve iktisadi yapyla beraber ezilenler daha iyi bir konuma gelmemi, daha insan (human) olarak davranlmamtr. Avrupann 1945 sonrasnda oluturmaya balad sosyal devlet, sosyal dalm ve trevi olan eyler bile daha byk pay kapmak iin aa (!) insanlarn nne kemik atmaktan baka bir ey olmamtr. Bu konu balbana bir baka makalenin konusu olduu iin bu konunun detayna girmiyorum. kinci olarak, Avrupa, rnesans sonrasnda, Avrupa d corafyalarla olan ilikisinde de davranlarn olumluya doru evirmemitir. Ne Amerikada, ne Asyada, ne de Afrikada girdii ilikilerde Avrupa, insanla iletiime getiini hatrlamam, Kristof Kolombun Amerikaya kt anda yapt eyi yapmaya balamtr kan, gzya, esaret ve smr. Avrupann hmanizminin kendi kendisine, kendi elitine, burjuvasna ve asillerine evrili olan yz, 20. asrn ortalarndan sonra halk tabanna da bir miktar yaylr grnmse de bu yaylmann, halkn ald bir ekmee karlk burjuvann ald yz ekmek dnld zaman fakirin nne atlan kemik olduunu sylemek, zannederim ki, yanl olmayacaktr.

Rnesansla ortaya kan hmanizmin koskoca bir yalan olduunu syleyecek deilim. Bu fikrin, bu idealin ortaya k Avrupada olmuken gerek manasn almas Avrupann dier corafyalarda giritii oyunlar sayesinde olmutur. Bugn hmanizmden anladmz insann insan olarak deerli olmas, varlnn anlam, sahip olmas gerekenler, ilikileri, hareket etme metodu ve dahasnn ortaya kmasnn en byk sebebi bu szde hmanizm olmutur. Hmanizmin iini bylesine boaltann rnesans aydnlar mdr, halk mdr, yneticiler midir? Bu sorunun cevab pek kark olacaktr zira konu birbiriyle i iedir. Yneticilerin (dneminin krallar, derebeyleri, rahipleri, papalar ve hatta burjuvalar, tccarlar...) bir hmanizme taraf olaca, bunu savunacana inanmak g. Altlarnda kendileri iin alan onlarca insan olan bir kiinin bu alanlarn da kendisine denk grp onlarn seviyesine inmeyi isteyeceini zannederim ki hi birimiz bekleyemeyiz. Rnesans aydnlar, kutsal Kiliseye ballklarn bildirmekten kanmayan, buna belki zorlanan, belki kendileri koan insanlardr. Galileo dnyann gne etrafnda dndn syledii zaman kutsal papaya kar kmak iin deil bilakis Onu kutsamak ve yceltmek iin bu almay yaptn sylemitir. Daha nce de belirttiim gibi, rnesansn bir dier devi olan Da Vincinin de ilerinden 3 papa karan Borgia ailesi tarafndan himaye edilmesi ve onlar iin almas da bize aydnlarn hmanizmi bugnk manada almadn ve almay dnmediklerini gstererecektir. Dnemin halkysa biraz daha rahat koullara sahip olup yine de beylerinin altnda almaya devam etmek isteyen insanlar olduundan (zira her sistem kendi klesini dourmaktadr ve her sistem bu klelere iinde bulunduklar yapy kabullenip, eer mutlaka yapacaklarsa, bu yapnn ierisinde deiiklikler yapmaya almalarn tler), olas bir iyiletirme hareketinden en ok faydalananlarn kendileri olacan bilirler ve bu nedenle hmanizme, insann insan olarak deerine inanr olmaya en yakn ve yatkn olanlar olmaktadrlar. Fakat o gnk halkn be para deeri olmadn dnrsek (yaklak Fransz kylsnn bir beygir kadar para ettiini hatrlayn) onlarn da bu ynde bir yaptrm gc olmayacaktr. Bu ekilde bakld zaman hmanizmi ykann ayn zamanda hmanizmi ina edenler olduu gze arpacaktr. Bu garip bir tezat mdr? Hi de tezat deildir. Sorun bizim bak amzdadr. Rnesans bizlere hmanizmin douu olarak anlatlan bir ey olagelmitir. nsann deerini sfr olarak gren Kiliseye hizmet edip onu yceltmek iin alanlarn insan stn klmak iin altklarn dnmemiz, Avrupann bizden istedii, bir yanllk, bir samalk olacaktr. Hayr, rnesans bir hmanizm dourmamtr. Hmanizmi douran, rnesans yapan Kristof Kolomblarn giritii vahettir. Evet, rnesansla ortaya kan bilimsel, sanatsal, kltrel geliim insani deerlerin domasna ve gelimesine yardm etmitir fakat unutulmamaldr ki Einstein, Japonyaya atlan atom bombasnn mimarlarndan biridir. Bilim, rnesansla beraber ilerlemeye baladndan beri, atom bombalar retmek iin alrken arada LCD ekranl televizyonlar retmi ve karsnda uyutulan, uyuturulan insanlar oluturma gayretinde bulunmutur.

4. BLM KOLOMBUN PSKOLOJS

imdi ilk soruya dnebiliriz. Ne oldu, nasl oldu da Avrupa bylesi vahi davranlarda bulundu? Yukarda saydm tarihten sahnelerde bir ey dikkatinizi ekmi olmal: Ac, ykm, eksiklik, kklk, eziklik. Avrupa, kendisiyle irtibat kurma ihtiyac duymad Afrikay bir kenara brakrsak (ki Afrikann da sonradan Amerikann kaderine mahkum olmasnn sebeplerinin de birebir ayn olduunu hatrlaynz) kar karya kald Dou medeniyeti ve Dou kltr karsnda adeta kaplanla dven kedi gibiydi. Amerika, Avrupa ve beyaz adam iin bir ilk oldu. lk defa kendilerinden stn milletler yoktu karlarnda. Tam aksine, bir adada kendi balarna yaayan, savatan (belki de hi) anlamayan, Avrupaya gre ilkel (!) bir halkla burun buruna gelmilerdi. Kendi corafyasn evreleyen tm alanlarda kendini aan medeniyetlerle karlaan Avrupa, ilk defa Asyann konumuna gemi ve ilk defa stnl elinde bulundurur hale gelmiti. Karsnda grd insanlar, Onun gemite bulunduu halden ileri gemi deillerdi. Ellerindeki silahlar zrhlar delecek kadar keskin, zrhlar bedenlerini koruyacak kadar gl, bedenleri saldracak kadar eitimli ve zihinleri kavgay normal ve stnlk gstergesi sayacak kadar ileri (!) ve gelimi deildi. Evet, Avrupalnn karsna kan bu insan, Avrupalnn hi yaamad bir eyi yaamasn salyordu: Kendine gven ve stnlk hissi. Psikolojideki temel vakalardan birisi aalk kompleksidir. Bu, belki bir insan, belki bir olay, belki bir yap, belki bir tarih... nnde kiinin kendisini yetersiz, deersiz, biare hissetmesi sonucuyla kendisini gsterir. stn olduu durumlar ve noktalarda bile kii kendisini karsndakinden aa ve baya sayar. Evet, Avrupal, Asyal karsnda gerekten kk ve naard, gerekten yetersizdi. Fakat bu yetersizlik, zaman ierisinde bir kompleks halini de almt. Aalk kompleksinin hemen her zaman doal olan sonucu stnlk kompleksine dnmesidir. Zaman ierisinde ben ondan km, yetersizim, basitim diye devaml dnen zihin, bir gn gelir ve hayr, asl ben stnm ve o beni anlamyor demeye balar. te, 1492 ylnda Amerikaya ayak basan Kristof Kolomb tam olarak bunu yapmtr. Zaman ierisinde hep aa olan ve hep ezilmi olarak kalan Avrupann bir simgesi olarak Kristof Kolomb, ayak bast adadaki bu insanlar grnce bir anda imdi de ben Asyalym demi ve bu ekilde davranmtr kendine gre. Evet, iinden geldii ykm ve khnelie gre doal ve normal olan eyi yapmtr fakat bu doal ve normal olan ey, tekrar sylemek gerekir ki, kendi artlarnn anormallii nedeniyle normaldir. Asyal bir gezginin (bu sefer gezgin kelimesiyle gerekten asl anlamn kastetmekteyim) bu adaya ktn dnn. Mesela Osmanl mparatorluundan veya inden birilerinin adaya ktn, o insanlar grdn. lk tepkisi byk ihtimalle Kolombla ayn olacaktr: Bu insanlar ok gzeller, ok iyiler. Ardndan yine ayn ekilde devam ederdi: Bu insanlar arasnda slamiyeti / Budizmi yaymak gzel olur. Ardndansa Kolombdan ayrlrd: Onlar insanlar, insan gibi davranalm. Peki Kolomb neden demedi? Sebeplerin ak olanlarn yukarda belirttik: Aalk ve sonrasndaki stnlk kompleksi ve ahlaki deerlerin bozulmuluu. almann ve insan smrmenin normal olduu bir ortamda yaayan Kolomb iin bu insanlarn madenlerini

smrmek de, kendisine kar kanlar ldrmek de normaldi. Normlar belirleyen Kilise de, sosyal dzeni salayan beyler ve lordlar da byle yapmyor muydu? Evet, Onun iin smrmek de, ldrmek de normaldir. Hem iinde yaad evre, hem zihniyeti bunu onaylar. Bugnden dne bakp kendisine kzmamz bu yzden yanl olacaktr. Fakat una inanmaktaym ki kendisiyle beraber tm o zihniyeti oluturanlara kzmaya hakkmz vardr. Yukarda zikredilen iki dorudan sebebe kyasla dolayl olanlarysa daha derin ve daha etrefillidir: Kolomb kt bu adada yerlilerin zenginliklerini de grr. O, iinden kt yokluun verdii eksiklik hissiyle bir anda sradan halkn dahi (ki karsnda krallarnn deil sosyal tabakada belki kendisinden de aada olanlarn olduunun bilincindedir) mreffeh yaadn anlar. Hem Asyallar gibi mreffeh, hem onlarn aksine savatan anlamayan bu insanlarn zenginliine el koymak, kendisinden 300 sene nce yaam olan atalarnn yapmak istedii eyin ta kendisidir: Hal seferleri! Kralieye yazd mektubunda kutsal Kilise iin szn geirmesinin zannederim tesadf olmadn itiraf etmek zorundayz. Hem de 50 adamla bunlar fetheder ve gnlmce ynetirim sznn yannda! te, bu sefer gavur Mslmanlar yerine kafir yerlilere kar balatlacak olan ikinci hal seferlerinin derinlerinde bulunan sebeplerinden birisi budur. Bu ksmn anlalmas grece zor olabilir, bu yzden rneklemek gerektiini dnyorum. New Yorkta arka sokaklarda, dk artlarda yaayan bir kii, ehrin merkezindeki muazzam harcama ve lks lgnln grd zaman nce klecektir. Ne zaman ki bu insanlara silah tuttuu zaman tm o lksleri elde edebileceini anlar (ki Kolomb adaya ilk kt anda bunu anlamt), o anda cebinden tabancasn kartr. Evet, New Yorkta bugn polis vardr ve devlet, silahnz bir insana dorulttuunuz anda sizi ldrmek de dahil her trl yaptrm hakkna sahiptir fakat 15. yzyln sonunda Bahama Adalarnda deil devlet, polis bile yoktur. Dier bir sebepse Kolombun kklnde aranmaldr: Kolomb aslnda Katalandr (Govan, 2009). Her ne kadar Aragon spanya Krall ierisindedir, o zaman Kolomb da spanyoldur dense de tarihin iinde de Katalanspanyol sorunlarnn var olduu dnlrse durum biraz daha anlalr olacaktr. O bir Katalandr, belki talyada domasnn sebebi ailesinin lkesinden kamas veya srlmesi bile olabilir. zmseyemedii bir lkenin yardmyla ve zmseyemedii bir lke iin alan Kolomb, bu duruma isyann bu ekilde yapm ve gstermi de olabilir. Evet, ok zayf bir destei olan bir iddia olarak kalabilir bu fakat en azndan dnmeye ve psikolojik etkileri aratrlmaya deer inancndaym. Kolombun grd bu insanlara kar verdii ilk tepkinin hemen ardndan yapt eyin ne olduu konusunda tam bir bilgi yok. Hemen ldrmeye mi balad yoksa bir zaman iyi mi geindi, bunu bilmiyoruz. Evet, kaynaklarda onlarla iletiim kurmaya alt ynnde ibareler, halk ve zenginliklerinin kaynan zmeye altna dair szler ve kantlar var fakat Kolombun, doas gerei, yapmas gereken eyler ikidir: Ya direk zenginliklerinin kaynan aratrma iine girmitir, ya da bu zararsz bulduu insanlar korkutmak ve her istediini yaptrabilmek iin onlara zarar verebilecek gte olduunu onlara kantlamtr. Bana ikinci k daha doru geliyor. inden kt korku ve aalk hislerinden sonra Onun yapabilecei tek bir ey vard: Kendini byk grmek ve gstermek.

5. BLM KOLOMBUN AMERKA SEFERLER

Kolombun psikolojisini zmeye altktan ve rnesansla ve Kolombun gezilerinin ortak ve ayr yanlarn ve sonularnn ayn noktaya ulamasnn sonrasnda tekrar sorumuza dnebiliriz. Neden Kolomb ylesine vahi davranlarda bulundu? Kolombun giritii kymn tam tersi olduu iddia edilen rnesansn da sonucunun ayn olduunu grdkten sonra artk bu soruya ok daha kesin ve kati cevaplar verebiliriz. Kolombun acziyetini hatrlayn. O, mrnde ilk defa gl olmann nasl bir ey olduunu tadyordu. Feodal dnemin ksr savalar ve ekimelerinden sonra ilk defa bambaka bir corafyada, bambaka bir ilikiler ve karlar ana adm attnn farkna varm, apayr bir yne doru gidebilme ansna sahip olduunu grmtr. Bu ans en iyi ekilde de kullanmtr. Evet, Kolomb, daha nce de dediim gibi, iinde bulunduu artlar dahilindeki en normal eyi yapmtr. Kolombun davrannn normalliini anlatmak iin Ali eriatiye bakmamz gerekir. nsann Drt Zindan isimli ksa eserinde (ki aslnda bu bir konferanstr) merhum eriati unu syler: Kuranda insana ilikin iki szck vardr. Bu szcklerden biri beer, dieri insandr. Kimi zaman beer kullanlr (ene beerun mislikum), kimi zaman da insan denir (ve knel insnu acl ya da hulikalinsnu zaf). Beer ve insan kelimesi arasndaki fark udur: Beer dendiinde kasdedilen, varlklarn geliim sreci sonucunda yeryzne gelmi bulunan, bugn de yaamakta olan ve bu trden milyar9 bireyin imdi de eylemde bulunduu iki ayakl canl varlktr. nsan dendiinde ise olaand, stn ve bilmecemsi gerek anlalr. (eriati, nsann Drt Zindan, 2007) Kolomb, kendini douran artlarn esiri olmu, stesinden gelememi ve hatta stesinden gelmek iin hibir uraa girimemi bir insan olduundan bir beerdir. Ve, dneminin artlarnn esiri olmaktan da te, kendisini oluturan artlardan ok daha beterlerini oluturmaya ekinmeyen ve bunun iin uraan bir beerdir. Kilisenin ktln bir birim olarak aldmz zaman kendisinin ktln birim olarak alabileceimizi sylemek, zannediyorum ki, hi yanl olmayacaktr. Bu sert iddiay neye gre yapmaktaym? Bunu anlamak iin 1485 ylna dnp de Portekiz Kralna kendisine maddi destek vermesi iin sunduu plannda istedii u artlar grmek yeterli olacaktr: Kolomb ayn zamanda kendisinin Okyanusun Byk Amirali yaplmasn, kefettii her alann atanm yneticisi olmasn ve bu topraklardan elde edilecek gelirlerin %10unun da kendisine verilmesini istedi (Wikipedia, 2011)10.

Bu szlerin sylendii vaktin dnya nfusu. eviri, tekrar, bana aittir. Okyanusun Byk Amirali tabiri orijinalinde Great Admiral of the Ocean eklinde gemektedir. Great, burada, byk anlamndan tesini, en stn manasn da vermektedir. Kendisinin en stn, en byk ve en baarl amirallerden olduunun kabul edilip tescillenmesini istediini dnrsek Kolombun psikolojisini daha fazla zebiliriz.
10

Buradaki istekler yksek bir egonun, mantkl olmayan bir zgvenin (zira buradaki zgvenden fazlasdr) ve rasyonellikle izandan tamamyla azade bir zihnin yapabilecei isteklerdir. Her eyden nce sorulmas gereken ok nemli bir soru vardr: Gidip kefettii topraklar, ne hakla ve hangi mantkla kendi topra ilan edip topraktan insana, eyadan madene her eyin sahiplik hakkn elinde bulundurabilmeyi neye dayandrmtr? Nasl olmutur da bylesine aymaz ve kstaha bir davranta bulunabilmitir? Bu soruyu cevaplamak iin tarihin o dnemlerinde kalm olan bir eyi daha dememiz gerekmekte. Feodal dnemin yapsn hatrlayn. imdi zerine birka ey daha eklememiz gerekmekte. Feodal dnem iin topraksz bey, beysiz toprak olmaz denir (Huberman, 2009, s. 13). Bu, Kolombun neden kefettii her alann atanm yneticisi olmay istediini bize gsterir. O bir bey deildi. O aristokrat da deildi. Feodal dnemin bu mant ve daha nceki anlattklarm zerine kolayca diyebiliriz ki Kolombun grd mantk ve sistem zerine istedii ey zaten istemesini beklememiz gereken eydi. Evet, o ok normal davranmt o ana dek. nnde snf atlama, rahat bir yaama sahip olma ans olabilirdi eer baarl olursa. O da bunu denemeyi seti baard da. Her ne kadar ilk destek istedii Portekizden bu destei bulamam olsa da spanyadan istedikten sonra bunu baard. ... Kyllerin ou serfti. Latince kle anlamn tayan servustan gelme bir kelime. ... Kle, her yerde ve her zaman alnp satlabilecek bir mald ama, serf topraktan ayr olarak satlamazd. Lord, maliknesinin mlkiyetini bir bakasna brakabilirdi, ama bu sadece serfin yeni bir lordu olaca anlamna gelirdi; serf kendisi topranda kalrd. ... Ne kadar kt muamele grse de, serfin ailesi, bir evi ve kk bir topra kullanma hakk vard. (Huberman, 2009, s. 15 16) ... ... Serf topraktan ayr satlamazd ama, topra brakp gidemezdi de. Elinde tuttuu topraa tenure denirdi (Latince tutmak anlamna gelen tenereden) ama yasaya gre serf topra deil toprak serfi tutard. (Huberman, 2009, s. 17) Topraklara bakndan sonra insanlara bakn da bu satrlardan anlyoruz Kolombun. O, fakir insanlarn kle ve serf olarak ayrldklar ve beylerinin altnda srekli almak zorunda kaldklar bir sistemin iinden kmt ve gz bakasn grmyordu. Feodal dnemde en iyi durumda olan insan dahi yine bir lorda balyd. Baz serbest kyller neredeyse zgr insanlar kadar rahat bir durumdaydlar ve kendi tarlalar dnda lordun toprann bir ksmn da kiralayabilirlerdi. Ayrca bir de, hibir zaman hizmet ykmll olmayan, yalnz stlerindeki lorda vergi deyen zgr insanlar vard (Huberman, 2009, s. 16). Grld gibi feodal dnemin ierisinde herkes bir ekilde bir lorda balyd. Lordlar topraklar kiraladklar baka bir lorda, o lord krala, kral da Kiliseye balyd. Bylesi bir yaplanma, sistemin samaln gzmzn nne koymakla beraber bir eyi daha gsteriyor: zgrlkle parann, parayla sosyal statnn e eyler olduunu. Kolomb Amerikaya doru yola karken zgrln istiyordu aslnda. Esiri olduu yksek egosu ve byk hrslar nedeniyle yapt kt ilerin yanna bu sebebi de koymamz gerektiini dnyorum. O, iinde bulunduu dk durumdan ykselmek iin bu yolu seti.

imdi bu bilgiler nda Kolombun davrann daha kolay aklayabiliriz. Dnemin Kilisesi tm dnyay emri altnda grmekte. Gavur Mslmanlar, Budistler ve benzerlerini yok edebilecek maddi, askeri ve siyasi gce sahip olmad iin (bugn dahi hala kta Avrupasnn izmeye urat 11 ) sama snrlar izip bu alan kendi etkisi ve yeryz cenneti olarak ilan eden Kilise, bu alann dnda kalan her corafyay da, Kutsal Babamzn yaratt topraklar olmasndan dolay, kendisine helal ve mbah olarak grmekte. Belli bir araziye kim daha nce gitmise etrafn talarla evirip kendisine ait olduunu syleyen Avrupa mlk sistemi de bunun yanna eklendii zaman ortaya kan ey Kolombun Amerikada giritii sama uygulamalarn ve vahetin sebebi olacaktr. Kolombun ilk seyahati, yolculuk sresiyle beraber yaklak 7 ay srd. Amerikaya ayak bast zaman ilk yapt iin ne olduu konusunda pek bilgimiz olmadn sylemitim. Yazd gnlklerinde bedenlerinde yara izleri var ve bunlarn ne olduunu sorduumda onlar kle yapmak zere anakaradan gelenlerle savatklarn sylediler demi olduu bugn ok alntlanan bir sz. Fakat ok gariptir ki anakaray (veya Avrupay) beden diliyle nasl anlam olduunu sorgulayan kimselere rast gelmi deiliz. Evet, Kolombun ayak bast yeri Asya zannettii bilinen bir gerek ve Asya ile Avrupa zaten birbirine bal fakat Asyann baka herhangi bir yere komu olup olmadn sormamas bize Kolombun dar ve kat bakn gstermekte. Daha Amerikaya gelinen ilk anda Kolombun yapt aslnda Avrupann gelecei hakknda bize ok ak mesajlar verecektir: Kral ve Kralienin karay ilk grene vaadettikleri 10.000 maraved (Clements R. Markham, 1893) vardr. 12 Ekim gn sabah 2ye doru Rodrigo de Triana karay grdn haykrr. inde bulunduu gemi olan Pintann kaptan bir top atyla bu haberi Kolomba iletir. Daha sonra Kolomb birka saat nce karada bir k grdn, bu yzden de karay ilk grenin kendisi olduunu syler ve bu emeklilii kimseye brakmaz. Ne kadar ahlakl bir davran, deil mi? ki serf arasndaki bir kavga lordun mahkemesinde karara balanrd, gelenee gre. Serfle lord arasnda bir anlamazlk ise, herhalde, lord lehine zme balanrd nk yarg lorddu (Huberman, 2009, s. 18). Geminin (veya gemilerin de denilebilir) lordunun da Kolomb olduu dnlrse zannederim ki bu davann nasl sonulandn kolayca tahmin edebiliriz. Dneminin ahlaki dknlnn eseri olan Kolombu neden Modern Avrupann bir simgesi ve yeni dnemin oluumunun rnei olarak setiimi sanyorum ki daha iyi anlayabilirsiniz artk.

11

Bu Avrupann snrlar meselesi bambaka bir komedi olarak bugn karmza kmakta. Ne siyasi, ne corafi olarak kendine bir snr izemeyen Avrupa, kendisini ayrtrmak ve Asya denilen o geri kafal zihniyetin zerine bir kta olarak da kabilmek iin pek sama meakkatlerle urayor. Avrupann snrlarn corafi olarak belirlediklerini sylediklerinde eenistan gibi Trkiyeden ok daha Asyal olan bir milleti de Avrupal olarak sayarlarken siyasi olarak bu snrlar belirlediklerini sylediklerinde ise Trkiye ve Rusyay neye gre blebileceklerini bilemiyorlar. Avrupann, tpk kendisine bir yurt edinebilmek iin Filistinden toprak satn alan Yahudiler gibi, kendisine dnya zerinde bir alan (Yahudiler gibi parayla deilse de corafya ve/ya siyasetle) izafe etmesi pek bir garip geliyor bana. Litvanyann, Letonyann, Estonyann Avrupa ile ne ilgisi ve gerek tarihsel, gerek iktisadi, gerek kltrel ve gerekse dinsel ne ba olduunu olduunu; Macar, Romen ve Bulgar milletlerinin ne zamandr Avrupann paras olduunu sorduum hibir Avrupal ve Avrupa bak al teorisyen, net ve mantkl bir tezi savunabilir olamad. Zannederim ki bu deneyimim nda kendilerini bir kta olarak Asyadan ayrma sevdalarna sahipler szm ylesine alelade bir ekilde sylenmi ve farazi bir temele dayanmtr diyemeyiz. Bugn Bat ve Orta Avrupa dediimiz alann zorlamayla, ite kaka Yunanistan corafyasn da iine almas, Osmanlnn aslnda Avrupaya kar olduunu gstermek iin Romanya, Macaristan gibi lkeleri ve corafyalar da kapsamas ve Rusyaya dayanabilmesi iin Polonya ve tesini de Avrupa iinde gstermesi, Avrupann, kendi varln ne temeller zerine oturttuunu gstermesi asndan ilgi ekici bir rnek olacaktr diye dnyorum.

Kolombun yaklak iki buuk ay boyunca yeni dnya kylarn gezdii ve yksek majesteleri iin alt bugn biliniyor. Bu gezinin tam ieriini bilemesek de Kolombun gezi gnlkleri elimizde durmakta. Ayrca Las Casasn yazdklar da bugne dek saklanlm durumda. Kolombun burada bir gzc gibi, bir aratrmac gibi davrandn bu gnlklerden anlyoruz. zellikle 50 adamla istediim gibi ynetirim szn bir kere daha anmsatmak isterim. Kolomb, ilk seferinde, uraya da bir elma bahesi koysak m ki? diye dnen bir amcadan farkl deildir. Kolomb geri dnnde yannda 10 ila 25 rnek gtrd anakaraya. Nasl bir keif yaptn gstermek ve kralla kralieyi ikna etmek iin ihtiya duyduu ovu bu ekilde gerekletirdi. Uzun yolculuktan (yaklak 56 hafta), yeni yemeklerden ve ar yaam koullarndan geriye canl kalabilen 78 insan numunesi, spanyada cokuyla karland. Nasl incelendiklerini zannederim tahmin edebiliriz: Azlarndaki dilere baklm, elleri ayaklar incelenmi, sa derisinden kulak memesine kadar keifler yaplmaya allm... At pazarnda at alanlarn yapt her trl hareket ve deney, zannederim ki, yaplmtr bu insanlara. Kolombun bu baars, ilk seferinde 3 gemiyle okyanusa almken ikinci seferde 17 gemiyle ve en az 1200 adamla yola kt. 1200 adamn ne demek olduunu zannederim tahmin edebilirsiniz: Sava, kym, el koyma, zaptetme, gzya! Avrupann modern dnyaya gzn ann altnc aynda en az 1200 adam altna ve toprak beyliine hcum etmek zere gemilere doluup koca bir katliama hazrlanabiliyorlar. te modern Avrupann douu! kinci gezi ilkinden daha uzun sryor. Daha ok yere gidiliyor, daha ok insanla karlalyor. Daha ok yere gidilmesinin amac belli: Daha fazla yerleim, daha fazla toprak, daha fazla alana hkmetme, daha fazla alandan gelecek olan gelir, daha fazla altn, daha fazla gm ve daha fazla refah! Kuzeyden gneye pek ok yer dolalyor, karlalan insanlar kleler olarak, belki nesneler olarak grlyor ve topran onlarn olduunu dnmek bir yana, bu toprakta onlara yaam hakk verilip verilmeyecei dnlmekte. O topraklarn kimin olduu, zerinde ne yetitii, ne amala ekilip ekilmedii ve dahas dnlmemekte, sadece Kolombun hrslarnn maksimum tatmini var. Bu ikinci seferde, peinde bulunan binden fazla insanla, doal olarak, Amerikallar ve smrgeciler arasndaki ilk atma gerekleiyor: Avrupa, Amerikaya merhaba diyor! 1495 ylnda, Kralienin reddetmesine ramen, Kolomb 1600 Amerikaly esir ve kleler olarak alyor. Elinde yeterli yer olmamasndan dolay da 400 esiri salvermek zorunda kalyor ve 1200yle yetiniyor. Sonrasnda anakaraya dnerken yanna 560 esir alyor, bu esirlerin 200 yolda lyor ve kalanlarn yars da karaya ayak basld srada hastalanm durumdalar. Karaya dnenlerden ayr olarak yeni dnyada kalanlarn durumu da bundan daha iyi deil. Kimileri biz nereye geldik diyor, kimileri neden zengin olmadm? diye soruyorlard. Yeni yerleimler ok az insan mutlu ediyor. Ne evre, ne insanlar, ne iklim, ne hava, ne bulabildikleri yiyecekler... Anavatanlarndaki gibi deil. Tabi bu arada en byk acy eken Amerikallar ne o gn, ne bugn hala hakkyla dnmyoruz. Kendi eziklii ve dknl nedeniyle, dnya zerinde bulunmu belki en sama siyasi (feodal) ve dini (dneminin Katolik Kilisesi) sistemin sonucu ortaya km bir garip ve tehlikeli adamn elindeki silahlar nedeniyle stnlk iddiasnda bulunduu ve bunu da kutsal bir amala ve/ya arala yaptn sylediini dnn. Zannederim daha fazla bir ey sylememe gerek yok. Bu derece youn skntlarn bir sonucu mutlaka olacakt oldu da. nsanlar, Kolombun fazla sert ve hain olduu iddiasyla kendisini mahkemeye verdiler. Kolomb, nc

seferinden anakaraya dndnde kendisini zincirlediler ve konuma hakk da vermediler. Alt hafta hapiste tutulan Kolomb sonunda mahkemeyle alakasz olarak, kraln isteiyle salverildi ve drdnc seferi iin de maddi yardm da bu salverilmenin hediyesi oldu. Her ne kadar bu yaplrken kendisinden nvan (Hindistan Valisi) alnm olsa da gerekten sulu olduu bir konuda salverilmesi ve daha fazla altn iin stne bir de kendisine yardm edilmesi az bir ey olmasa gerek. Neden salverildi? Veya neden nvanlar alnd ama yine bir sefer yapmasna izin verildi? Bu sorunun cevabnn, en azndan bir ksmnn, Vasco Da Gamada olduunu zannediyorum: Eyll 1499 tarihinde Hindistana (gerek Hindistana) bir sefer yapp geri dnm olan Da Gamann Portekize kazandrm olduu prestij, spanyada ift tarafl bir etkiye sahip olmu olmal: Hem Hindistan iin yola klp da sonra yolda kaybolunmas, hem de bu kaybolunarak bulunmu olan yerlerden lkeye akan altnlar, gmler ve kleler nedeniyle hem bir dl, hem de bir cezay, Kolomb zaten hak ediyordu. Sonucu da kendisi iin bir yandan sevin, bir yandansa hsran olmal. Elinden alnan tm nvanlarndan sonra ben byle zgrl ne yapaym? ldrn beni daha iyi! demi midir? Drdnc bir sefere km olduuna baklrsa bu pek olas grnmyor. Fakat bu mahkemenin iyi incelenmesi gerektiini dnyorum. Kalan kaytlar, inanyorum ki, modern Avrupann douundaki ortama daha fazla k tutabilirler. Kolomb drdnc ve son bir sefere daha kt. Bu seferde yalnzca drt gemi vard. On yedi gemilik ikinci seyahati hatrlayn. Kolomb ne kadar gzden dm! diye dnebilirsiniz, bu byk oranda dorudur ama ayn zamanda bu drdnc seferde artk daha nceden kolonilerin var olduu ve ticaret yollar oluturulmaya baladn anmsamak gerekir. Bu etkenler dolaysyla artk daha dk bir gce hkmediyordu okyanusta. Adalarda zaten gcn kaybetmiti, artk vali deildi. Drdnc sefer Kolombun hametindeki durumla paralel olarak, dier seferlerine kyasla, verimsiz geti. nce frtnaya yakaland ve beraberindeki dier gemiler batt, sonrasnda yardm gelince de direk lkesine dnd. Sonrasnda ise zaten ok yaamad.

6. BLM KOLOMB VE MODERN AVRUPA

Tarih, ieriinde bulunan binlerce gn, yl, kii, yer, olay, durum vesair ile dnyadaki en can skc alanlardan bir tanesi. u ana dek neredeyse sadece tarih ve biraz da psikolojiden bahsetmi olmam nedeniyle yaz u ana dek skc olmu olabilir, eer skldysanz da sizden affnz diliyorum. Bundan sonra elimizdeki nesneleri birletirip mantk, psikoloji, sosyoloji ve biraz da grup (veya toplum) psikolojisiyle bunlara bakacaz ve ihtimaldir ki daha az skc olacaktr. Kolombu iinden karan toplumun ne olduunu grdk. Kolombun davranlarnn da neler olduunu ve tarihini grdk. imdi ilk i olarak her eyin bana dnmemiz gerektiini dnyorum: Neden baka birisi, baka bir olay, baka bir yap deil de Kristof Kolomb bu yaznn ba aktr oldu? Kolomb, iinde bulunduu toplumun ruhuyla olduu kadar bedeniyle de bir yansmasdr. Bu yansmay grmek iin bir antropologdan yararlanlmas gerektiini dnyorum. Jared Diamond, nl ve nemli eseri Tfek Mikrop ve elik kitabnn adn bu trl koymasndan bahsederken Avrupann yeni dnyaya gittii zaman daha stn olmasnn sebebi bunlara daha erken sahip olmasdr der. Kolomb tam da bu ynlerle de rneimizdir. Kendisinin 1.50 boylarnda, belki biraz daha uzun olduu rivayet edilir. Bu ksa ve sska adam, Amerikal 1.80 boyundaki adamlarla boy lebileceini dnebilmesini de Diamondn isimlendirmede setii birinci isme balayabiliriz: Tfek. Elinde tfei olan bir Kolombun bu (kendisine kyasla) devasa adamlardan korkmamasnn ilk sebebi budur. Bu korkunun olmamas kendisi iin nemli bir eydir zira Kilisenin ve feodal dnemin sama mantklar, kendisinden gsz veya en azndan kendisiyle denk gte olan kiilere, corafyalara kar ileyen mantklardr. Yani karsnda kendisinden stn olan herhangi bir ey olduu zaman hem Kilisenin, hem feodal dnemin mantklar kmekte, kullanlamaz hale gelmektedir zira yenilgi kesindir. Bu nedenledir ki 13. yzylda sonuncusu yaplm olan hal seferlerinden sonra Mslman dnyasna kar bu mantn iletilememesinin ilk ve en byk sebebi, karlarnda bulduklar veya bulacaklar kiilerin ve yaplarn kendilerinden gsz veya en azndan kendilerine denk olmasndan te kendilerinden stn olduklarn bilmeleridir. Osmanlya kar Avrupann her zaman savunmac olmu olduuna dikkat edin ta ki stnle sahip olduunu anlayana dek. Doann bir kanunu olan kendini koruma ve frsat bulunca kendi gcn kullanma gdsnn bu doal sonucu, Amerikallarn aleyhine olan en nemli ve byk kanunlardan biridir. kinci sebebi yine Diamondn kitabnn adndan alabiliriz: Mikrop. Yeni dnyann mikroplar ve eski dnyann mikroplar, ilk defa karlaan dier insanlar iin, ldrc derecede etkilere sahiptir. Tbbn neredeyse sfr seviyesinde olduu o alarda bebeklerin doar domaz lm tehlikesine sahip olduu bir adaki tbbn seviyesini zannederim hepimiz tahmin edebiliriz. Amerikallara gre daha ileri bir tbba sahip olan Avrupallarn, dierlerine kyasla, yeni ktada hayatta kalma anslar ok daha fazlayd. Avrupallarn mikroplarna kar ellerinde neredeyse hibir zm bulunmayan Amerikallarn hayatta kalma konusunda ok daha anssz olmalar ve Avrupallarla karlanca yakalanacaklar hastalklardan salam kma anslarnn ok daha az olmas, Kolomba gzard edilemez bir stnlk vermitir. Bunun nc sebebini yine bu kitaptan alalm: elik. Kl, bak ve zrh, henz bunlara ok yabanc olan Amerikallar zerinde derin izler brakmtr ve ne yazk ki bu cmlem bir benzetme veya deyim deil gerein birebir kendisidir. Tfekle elik arasndaki farkn da

zrhlar olduunu belirtmeme gerek olduunu sanmyorum. Ayn zamanda elik bir stnl daha verdi: Daha salam aletler, daha salam gemiler ve tabi ki daha gvenli artlar. Korkusuzluunun drdnc bir sebebi olarak, daha nce belirtmi olduum, aalk kompleksinin adaya knca dnt stnlk kompleksi verilebilir. Beinci bir sebep olarak da bu dnemde maruz kalnan basklardan kurtuluun bu ekilde bir kutlanmas verilebilir. Yani Kolombun korkusuzluunun sebebi, anakarada, vatannda kar karya kald korkuyu yaam ve bu korkunun sebeplerini anlayabilecek kadar zeki olan birisiydi. imdi Kilisenin yerinde kendisinin olduunu biliyordu ve bu yzden korkusuzdu. Korkusuzluk zerinde bu kadar durmamn sebebi ak olmayabilir, bu yzden bunu belirtmem gerektiini dnyorum: Kolombun Amerikada sahip olduu bak as, Avrupada sahip olamayaca bir bak asyd. Karsna kan insanlar Hindistann veya inin kklemi kltrnn mensuplar olsayd Kolomb eriyip gidecek, karaya kp da benim ynetimim altndasnz dedii anda ya kendisine glen yzler grecek, ya da ekilen kllardan birisinin acsn boynunda ilk ve son defa hissedecekti. Fakat bu olmad. Hatta bundan ok daha te olarak buna imkan bile bulunmad. Kolombun bu korkusuzluunun zerinde durmamn ikinci bir sebebi de Kolombun kendine dair olan zgveninden ok kt maceraya dair salam inancn belirtme ihtiyacdr. O, her ne kadar kendi an anlayacak kadar zeki olsa da zannediyorum ki sonularn keskinliinin de farknda olabilecek bir insand. lk seferinde yannda bulunan gemi dolusu serserinin varl buna nemli bir sebeptir. Yeni bir topraa giderken yerleimciler almayp bunun yerine sadece eli silah tutan yabani insanlar almasnn, aslnda yaad korkudan doan bir korkusuzluk olduunu belirtmek gerekir. Yani Kolombun korkusuzluunun dier bir nemli noktas aslnda sahip olduu muazzam korkunun ta kendisidir. Kolombun yazdaki esas karakter olarak seiminin sebebinin dneminin bir yansmas olduunu sylemitim. Bu seimin sebeplerinin ilki olan bedensel kyas yukarda belirttim. kinci temel sebep olarak da dneminin ikiyzllnn, ezilmiliinin ve egonun da rnek bir yansmas olduunu belirtmek gerekir. Avrupann dou ve gneyden evrili olduu Osmanl mparatorluu karsndaki halini hatrlayn, stne de i ekimeler ve Kilise nedeniyle yaadklarn gznzn nne getirin. Kolomb Amerikaya ayak basar basmaz tm bunlardan syrld. Karsnda bir Osmanl yoktu. Kendisine alternatif olmak iin kendisiyle savaacak bir ikinci isim yoktu. Kendisinin topraklarna (!) gz dikecek topran asl sahipleri haricinde bir isim yoktu. Kolomb, Avrupann ilerleyen zamanlarda yapacaklarn 1492 senesinde kendi yaptklaryla gsterdi. 1492 ylnda ortaya km olan bu kahraman (!), 1992 ylndaki Avrupann bile bir kk modelidir. Kolombun seilmesinin nc sebebi, iinde yaad dzenin ve dzensizliin de bir yansmas olmasdr. O, bulduum yerlerdeki atanm ynetici ben olacam, topraklar Kralienin olacak, gelirlerin de %10una sahip olacam diyerek dzenin; kendi serserilerinin bile dayanamayaca derecede adaletsizlik ve zulmle de (nc seferinden dnn hatrlayn) dzensizliin rnek bir ismi oldu. O, bilmeden balad yolda herkesin kendisini takip ettii bir lider oldu. 18. ve 19. yyda Avrupann yaptklar incelendii zaman ne demek istediim ok daha ak ve seik bir biimde anlalacaktr. O dzen ki Hindistana onyllarca kan alatmay normal grmtr. O dzensizlik ki 21. yzyla girerken Avrupann orta yerinde, Srbrenicada binlerce insann lmnn de sebebi olmaya ekinmemitir. Kolombun seilmesinin drdnc bir sebebi olan alaklk kompleksinden stnlk kompleksine geii tekrar etme ihtiyac duymuyorum. Fakat bunun yerine ayn konuya bir

baka taraftan bakmak gerektiine inanyorum: stnlk kompleksi, hibir zaman aa olduunu kabul ettirmez kiiye. Her zaman bakalarnn yanl anladn, yanl grdn, yanl dndn... syler. Avrupa da iinde bulunduu bu kompleksin doal bir sonucu olarak asrlardr bu ekilde davranmtr ve zellikle de son 100150 yldr bu davran zirveye vurmutur. stnlk kompleksi kontrol altna alnamad zaman sonucu hemen her zaman bellidir: Depresyon. Avrupa depresyona doru ilerlemektedir tpk Kolombun vaktinde ilerledii gibi. Avrupa depresyona girdii zaman ne olacaktr? Bu sorunun cevabn vermek zannederim ki ok nemlidir zira dnya tarihini etkileyecek olaylar silsilesi bagsterdii zaman elimizde hibir plan ve program olmamas bizim de suyun aknda ve rzgarn esiinde srklenmemize sebep olacaktr. Kolombun ahsyla benzemelerinden ayr tutarak ve son olarak Modern Avrupann douu iin Kolombun dorudan ve dolayl olarak yaptklarna bakmak gerektiini dnyorum. Kolomb, ncelikli olarak, Avrupaya zgven getirmitir. Batda okyanusla, kuzeyde kutupla, dou ve gneyden de Osmanlyla evrili olan Avrupa, Kolombun baars sayesinde iinde bulunduu alkantl ve zorlu dzeni deitirebileceine kani olabilmitir. spanya ve Portekizle balayp talya, ngiltere ve Hollandayla devam eden bu sreten tm Avrupa nasiplenmi; toprak sisteminden Kilise basksna, ticaretten savaa dek hemen her eyde kendilerine gven ve itimat sahibi olmulardr. Evet, bu gvenin sonucu Asya ve Amerika halklar iin ykmn da ta kendisi olmutur ama konuya evrensel ahlak tarafndan deil Avrupann deiimi ve dnm tarafndan baktmz iin olumlu konumak zorundaym. kinci olarak, Kolomb, rnesansn gerekleebilmesi iin dnrlerin, bilim insanlarnn ve sanatlarn ihtiya duyaca maddi finansman Amerikann altnnda, gmnde, yemilerinde ve insanlarnda bulmutur. Her ne kadar bu bilinli bir seim olmasa da bunu gerekletirmi olmas Avrupann tmden, dnyannsa bilimsel adan ilerlemesinin kayna olmutur. ncs ise ikincisinin farkl bir halidir: Kolomb sayesinde Avrupa ok uzun asrlar sonra tekrar zenginliin ne olduunu grmtr. rnein 19. asrda Hindistan bir mal retmek iin hammaddeyi ngiltereye satp sonra da oradan geri almak zorundayd. ngiltereye adann belirledii fiyatlarla mal satan Hindistan, geri alrkense adann kendi kafasna gre o anda koyduu fiyattan almak zorundayd. Daha 15. asrn sonunda balayan bu srecin 19. asrda bile aynen devam ettiini, 21. yzylda ise gizlenmi bir ekilde devam ettiini sylemeye gerek yoktur12. Bu zenginliin dourduu zgvenle beraber Avrupada doan bir ey daha vard: Hrs. Kolomba bakld zaman kiisel olarak grlebilen bu hrs, Avrupada topyekn bir hareket ekli oldu. Avrupal, sonunda kazanabildii zgven araclyla, her an debilir olma ve tekrar boyunu bkme korkusuyla muazzam bir hrsa da kapld. zellikle belirtilen dnemler ierisinde ehirlerin yaplanmaya balamas, retimin birden artmas, bakir braklm olan topraklarn kullanma almas, arazilerin ilhak, tarmn daha dzgn yaplmaya balamas, kta ii ilikilerin yeniden yaplandrlmas ve dahas pek ok ey bu hrsn bir sonucudur.

12

Immanuel Wallersteinn Tarihsel Kapitalizm isimli eseri bu konunun anlalmasna yardmc olabilir.

Kolombun yapt bir dier i, Avrupada normlarn muazzam deiim geirmesini salamak oldu. Artk maddi varlk zerine kurulacak olan bir ilikiler btn vard ve bu ilikiler btn, eskiden var olan sama normlar, deerleri, kurallar, rfleri kabul edemezdi. Nitekim etmedi de. Avrupa byk bir dnm geirdi ve bugnk ileri materyalist ekline brnd.

7. BLM KOLOMBDAN SONRASI

Yaznn esasyla dolayl alakas olduu iin bu ksm koyup koymama noktasnda tereddtte kalm olsam da srecin devamn anlamak ve bugne balayabilmek iin bu ksma ihtiya olduunu dnyorum. Yaznn u ana kadarki ksm 1500lerin ilk on ylndan ileri gitmedi, bundan sonras ise sonraki be asr iermeye alacaktr. Kolombun uyandrd (veya ortaya kard) duygular, Avrupaya kkten bir deiim verdi. zgven, hrs ve norm ve deerlerdeki deiimler sonucu deien sosyal yap, beraberinde st-yapda da byk farkllamalara sebep oldu. Bu farkllamalarn en by, tahmin edilecei zere, iktisadi yaplanma oldu. Kolomb sonras Avrupann ehirlemeye balamas bir tesadf deildir. On altnc yzyl balangcnda olumaya balayan ehirler, bugn anladmz manasyla bir ehir deildir aslnda. Ne ynetim, ne iblm, ne sosyal dalm, ne yaam ekli, ne halk iindeki ilikiler, ne altyap, ne yerleim dalm... bugnk eklinde deildir. ehirli ve kyl ayrm bugnk gibi sert ve kesin deildir, adetler ve kurallar farkllamamtr. Erken dnem ehirlerinin ortak sorunlar bugn bizim yaama ihtimalimiz olduunu dneceimiz eyler bile deildir. ehirlerin olumas ticaretin hzla geniledii yerlerde meydana gelir (Huberman, 2009, s. 37). Ticaretin geliebilmesi iin de drt temel gereksinimimiz bulunur: retim yapacak hammadde ve bu hammaddeyi ilemek iin malzemeler ve ustalar, tccarn satt mal(lar) almamz salayabilecek kadar artk rn, bu alveriin gvenle gerekleebilecei bir yer ve parasnn deerini koruyabileceine gvenilen bir kraln lkesi. ehir hayatnn olumas iin ihtiya duyduumuz ilk ey olan retim yapmamza izin verecek hammaddenin ne ekilde bulunduu konumuz dnda. Belirtilen dnemde ailelerin hemen hepsinin geni aile olduu tezini hatrlayn. Bu geni aileler, kendi ilerini kendileri gren, hayatlarn devam ettirebilmek iin tm ilerini aile ierisinde yapan, her kiinin kendince bir(ka) uzmanl olan ailelerdi. Avrupaya altn ve gm yamaya balaynca bu aileler de yetenekli olan bireylerinin tek alanda uzmanlamasn ve bu zenginlik yamurundan nasiplenmelerini, bu sayede iinde yaadklar koullardan kurtulup daha iyi seviyelere gelmeyi dilediler. Feodal dnemde Avrupada kyllerin ne kadar deersiz olduunu hatrlayn. ehirleme iin gerekli olan ikinci madde hakknda yukarda pek ok ey syledik. Bunlar tekrardan kanarak unlar ekleyebiliriz: Kolomb gibi Hindistana ulamak iin yola kanlarn elleri dolu gelmesi ve kuzey ve gneyden gelen ticaret kervanlarnn ok az merkeze ulaabilir olmas ve dolaysyla kimi alanlarda ehirlerin olumak zorunda kalmas (Hollandada Antwerp ve talyada Venedik rnek gsterilebilir bu duruma) en nemli sebeplerden saylabilir. Bunlarla beraber bir ey daha vard: Bo arazilerin yerleime ve/ya tarma almas. Daha fazla tarmsal retim daha fazla insana bakabilmek ve daha fazla ticaret yapabilmek demekti. Feodal dnemin zlmesine sebep olan ahi sonrasnda surlarn dna kmaya balayan insanlar bu bo arazilere aldlar ve hem retim yaptlar, hem sur-d ehirlemenin ilk admn attlar. nc ve drdnc maddeler aslnda birbiriyle alakal olan eyler. Ksaca sylemek gerekirse altn ve gmn, kle ve uaklarn, bitki ve hayvanlarn harcama ve ura olmadan

ktaya gelmesinin sonucu olarak Avrupada enflasyon ykseldi ve bu ganimetlerden payn alamayan/az alanlar byk bir tehlike ile yz yze geldiler. Parann deerinin korunmasnn nemli bir ey olmasnn sebebi budur. Gvenlik ise sadece bir dnemin deil her dnemin konusu olduu iin buna deinmeyeceim. Avrupada ehirlemenin beraberinde ve sonrasnda, az nce de belirttiim gibi, i ve alanlarda uzmanlama ok daha nem kazand. Artk bir kii ayakkab yapmndan bir para, ev yapmndan bir para bilmek yerine sadece ayakkab yapmnda uzmanlayor ve ev ile ilgili sorunu olduu zaman, ev konusunda uzmanlam olan kiiye gidiyordu. Bu uzmanlamann sonucu olarak ehirlerde siyasi yaplanmalar farkllat zira beyliklerin ynetimi ile ehirlerin ynetimi farklyd. Ayn zamanda ehirlerin kendi i dinamikleri grece sabitti ve belli kurallar kolayca deiir deildi. Bu ve trevi siyasi farkllamalardr ki sonralar Fransz Devrimine ve ulus-devletlere dek uzayan srecin balangc olmutur. Tarihin bir dier nemli mihenk talarndan birisi de Sanayi Devrimidir. ngilterede, dneminin en sakin ve bar iinde olan lkesinde gerekleen bu devrimin temel kayna, Kolombla balayan kolonileme ve retim artnn hudutsuzluu tezini gerekletirmek iin insan gcnden daha fazlasna ihtiya duyulmasndan baka bir ey deildi. Yani Adam Smithin retelim, daha da ok retelim! deyii Sanayi Devrimi ile hayat bulmutur. Ellerin ve kollarn glerinin yetmedii yerde makinalama balam ve dnya, bir daha dzelmemek zere, en byk bozuntusunu yaamtr. Kolomb sonrasnn ve Kolomb nedeniyle gerekleen en nemli eylerin birisi de, fiili sava durumu 21 sene ara vermi gibi grnse de, Dnya Savadr. Kolombun tm Amerika benimdir eklinde dnnn Avrupada bulduu yank, asrlar sonra, ktadaki tm kaynaklar benimdir! olmutur. Kolombla doan emperyalist bakn dnya iin en nemli sonucu, aslnda, kapitalizmdir. Snrsz tketim iin snrsz retim mottosu, kstl kaynaklara sahip olan corafyada, dier corafyalar smrmek iin kullanlan en nemli silahlardand. Sonucunun ne olduunu bugn hepimiz yaayarak grmekteyiz. Tarih ierisindeki byk olaylarla Kolomb arasnda daha pek ok balantlar bulunabilse de Avrupa merkezli olarak baklnca en nemli olaylar sralamann yeterli olacan dnyorum. Daha fazlas gereksiz bilgi konumuna geecei iin burada brakmay seiyorum.

SONU
Kolomb hem yaptklar, hem davranlar, hem dnyle on beinci yzyldan bugne hala lmemi olan bir isimdir. Amerikaya gitmiken buras Hindistan demesindeki cehaletten bu insanlar elli adamla gnlm istediince ynetebilirim demesindeki zulme dek feodal dnem sonrasnda olumaya balam olan modern Avrupann bir rnei olan bu isim, bugn daha dikkatle incelenmeli, ikiyzllnden byklenmesine dek her eyi daha zenle bilinmelidir. Kolombun zmnn yaplmas, Avrupann zmnn yaplmas demektir. Koskoca bir tarihle, birok olayla uramak yerine tek bir isimle ilgilenmek hem zamandan, hem uratan daha fazla tasarruf salayacak ve bugn ne ekilde davranmamz gerektiini, Avrupann ne olduunu ve ne olacan bilip nasl nlemler almamz gerektiini bize gsterecektir.

EK

(ekil1) ekilde grdnz her alan bir toprak paras olarak varsayn. Siyah boyal alanlar, belli bir feodal lordun sahip olduu topraklar simgelemektedir. Dier lordlarn topraklar da tpk bu feodal lordun topraklar gibi dank, kkl bykl ve dzensizdir benim rneklediimden belki de daha dzensiz.

KAYNAKLAR
(Not: Burada bulunan her eserden yaznn ierisinde alnt yaplmamtr. Kimi eserler yaznn genel gidiatnn belirlenmesi konusunda yardmc olduklar iin bu listeye alnmlardr.) Aron, R. (1997). Sanayi Toplumu. Dergh Yaynlar. Bon, G. L. (2005). Kitleler Psikolojisi. Hayat Yaynclk. Clements R. Markham, e. (1893). The Journal of Christopher Columbus (during His First Voyage, 149293). The Hakluyt Society. Cristopher Columbus. (tarih yok). June 6, 2011 tarihinde World Possible: http://www.worldpossible.org/rachel/olpc/wikisliceen/files/articles/Christopher_Columbus.ht m adresinden alnd Diamond, J. (2010). Tfek, Mikrop Ve elik. TBTAK Popler Bilim Kitaplar. Giddens, A. (2005). Sosyoloji Ksa Fakat Eletirel Bir Giri. Phoenix Yaynevi. Goody, J. (2002). Batdaki Dou. Dost Kitabevi Yaynlar. Govan, F. (2009, October 11). Christopher Columbus Writings Prove He Was Spanish, Claims Study. May 27, 2011 tarihinde The Telegraph: http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/spain/6326698/ChristopherColumbuswri tingsprovehewasSpanishclaimsstudy.html adresinden alnd Gulbenkian Komisyonu. (2009). Sosyal Bilimleri An. Metis Yaynlar. Huberman, L. (2009). Feodal Toplumdan Yirminci Yzyla. letiim Yaynlar. Leonardo Da Vinci Hakknda Ansiklopedik Bilgi. (tarih yok). May 30, 2011 tarihinde Trke Bilgi: http://www.turkcebilgi.com/leonardo_da_vinci/ansiklopedi adresinden alnd Lipson, L. (2005). Siyasetin Temel Sorunlar. Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. Marx, K., & Engels, F. (2010). Komnist Manifesto. Alter Yaynclk. McNeill, W. H. (2005). Dnya Tarihi. mge Kitabevi. Sagan, C. (2010). Karanlk Bir Dnyada Bilimin Mum I. TBTAK Popler Bilim Kitaplar. Smith, A. (2011, April 19). Adam Smith. May 30, 2011 tarihinde Wikiquote: http://en.wikiquote.org/wiki/Adam_Smith adresinden alnd eriati, A. (2010). nsan. Fecr Yaynlar. eriati, A. (2007). nsann Drt Zindan. aret Yaynlar. Wallerstein, I. (2006). European Universalism: The Rhetoric Of Power. The New Press.

Wallerstein, I. (2009). Tarihsel Kapitalizm. Metis Yaynlar. Wikipedia. (2011, June 2). Cristopher Columbus. June 6, 2011 tarihinde Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Christopher_Columbus adresinden alnd