T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES MAKNA MHENDSL BLM

GNE ENERJSNDEN ELEKTRK ENERJS ELDE EDLMES VE KULLANIM ALANLARI

BTRME PROJES

HAZIRLAYAN Ozan NEHO 2003508057

PROJEY YNETEN Prof.Dr. SMAL HAKKI TAVMAN

zmir, 2007

TEZ SINAV SONU FORMU Bu alma / / . gn toplanan jrimiz tarafndan BTRME PROJES olarak kabul edilmitir. Yaryl ii baar notu 100 (yz) tam not zerinden ( .. ) dir.

Bakan

ye

ye

Makine Mhendislii Blm Bakanlna, .. numaral jrimiz tarafndan / / . gn saat da yaplan snavda 100 (yz) tam not zerinden . almtr.

Bakan

ye

ye

ONAY

II

ZET
Artan sanayileme ve konfor gereksinimleri, elektrik enerjisine olan talebi de arttrmtr. Artan talep sonucu, aranan alternatif elektrik retim yntemlerinden biri de gne pillerinden yararlanmaktr. Gne pilleri veya daha yaygn isimleriyle, fotovoltaik piller, zerlerine den gne nmn dorudan elektrik enerjisine dntren dzeneklerdir. Gne pilleri, gne n doru akm olarak elektrik enerjisine evirirler. Elde edilen elektrik, doru akm olarak kullanlabildii gibi, alternatif akma dntrlerek de kullanlabilir veya daha sonra kullanlmak amacyla depolanabilir. Temel olarak, gne pili; yakt gne olan, hareketli paralar olmayan ve evreye zararl atklar iermeyen bir elektrik retim dzeneidir. Bu proje Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstit ile birlikte yrtlmtr. Projede enerji ve kullanmndan,gne enerjisinden,gne pillerinin yapsndan ve alma ilkelerinden,gne pillerinin sistem dizaynndan,gne enerjisinden elektrik retmenin dier enerji kaynaklarna gre avantajlarndan ve bu sistemlerin kullanm alanlarndan bahsedilmektedir.

III

NDEKLER TEZ SINAV SONU FORMUII ZET...............................................................................................................................III NDEKLERIV,V GR ................................................................................................................................1 GNE ENERJS VE KULLANIMI..........................................................................1 GNE IINIMI...............................................................3 ELEKTRK RETMNDE GNE ENERJS VE TARH ........................................4 GNE ENERJSNDEN NASIL ELEKTRK ELDE EDLR?....................................4 YOUNLATIRICI GNE ENERJS SSTEMLER.................................................5 Younlatrc Sistemlerin zellikleri............................................................5 1.Parabolik Oluk Kollektrler ............................................................................5 2.Parabolik anak Sistemler ..............................................................................6 3.Merkezi Alc Sistemler ..................................................................................7 GNE TERMAL G SANTRALLERNN TASARIM LKELER .........................8 GNE PL(FOTOVOLTAK) SSTEMLER ..............................................................9 GNE PLLERNN ALIMA LKELER.................................................................9 P-N KAVAI ...............................................................................................................10 FOTOVOLTAK PL......................................................................................................12 GNE PLLERNN YAPIMINDA KULLANILAN MALZEMELER .....................13 1.Kristal Silisyum.............................................................................................14 2.Galyum Arsenit..14 3.Amorf Silisyum ............................................................................................14 4.Kadmiyum Tellrid.......................................................................................15 5. Bakr ndiyum Diselenid ..............................................................................15 6.Optik Younlatrc Hcreler .......................................................................15 GNE PLLERNN YAPISI.......................................................................................15 SSTEM DZAYNI.............................................................................................17 GNETEN ELEKTRK RETMENN YARARLARI...19 IV

GNE PLLERNN KULLANIM ALANLARI.....................................20 Gne Pili Su Pompaj Sistemleri....................................................................20 Gne Pili Trafik kaz Sistemleri....................................................................21 ebeke Balantl 4,8 kWp Gne Pili Sistemi...............................................21 Gne Pili Aydnlatma Sistemleri...................................................................22 Gne Pili Telekomnikasyon Sistemleri.......................................................23 Gne Pili Askeri Sistemleri...........................................................................23 Dier Gne Pili Uygulamalar.......................................................................24 SONU.. .................................................................26 KAYNAKLAR.27

GR
Gnden gne artan sanayileme ve bunun sonucunda ortaya kan makinalama, gittike artan bir enerji gereksinimi dourmaktadr. zellikle 1950lerden nce, kmr, enerji retim ve tketiminde nemli bir yer tutarken bu yllardan sonra, Ortadou ve Gney Amerikada bulunan zengin petrol yataklar sayesinde, petrol n plana gemitir. 1950-1973 yllar arasnda, neredeyse sabit seyreden petrol fiyatlar nedeniyle, enerji gereksinimi petrolden karlanmtr. Petrolle rekabet edilememesi nedeniyle, Bat Avrupa ve ABDde pek ok kmr madeni kapanmtr. Ancak, 1972 ylnda varili 2,5 $ olan petrol, 1974 ylnda 11 $ a frlam ve politik bir bask unsuru olarak kullanlmaya balanmtr. 1973 Arap-srail sava srasnda, ABDnin srail yanls politika izlemesi zerine, petrol reticisi Arap lkelerinin petrol ihracatn ksp, fiyatlar arttrmalar dnyada bir krize yol amtr. Bu tarihten sonra, fiyat art devam etmitir. Her geen yl srekli artan petrol fiyatlarnn yan sra, dnya nfusu da srekli olarak artmakta, bu da enerji gereksinimini artrmaktadr. 1975 ylnda 4 milyar olan dnya nfusu, bugn 6 milyar gemitir. Daha hzl kalknma istei ve buna paralel olarak artan enerji gereksiniminin yan sra, kullanlan fosil yaktlarn atklarnn evreye onarlamaz zararlar vermesi, alternatif yakt araylarn arttrmtr. Ayrca, bugnk tketim oranlar baz alnarak yaplan hesaplamalara gre, kmr 240, petrol 43 ve doal gaz 67 yl sonra tkenecektir. Bu durumda, kullanlmakta olan yaktlara alternatif olabilecek, tkenme olasl daha az ve atklar evreye zarar vermeyecek enerji arayna gidilmitir. Bu almalar sonucu, gelitirilen pek ok alternatif enerji sistemi vardr ve lkeler enerji gereksinimlerinin bir ksmn bu sistemlerle karlamaktadr. GNE ENERJS VE KULLANIMI Yeryznden 151.106 km uzaklkta bulunan gne, nkleer yaktlar dnda, dnyada kullanlan tm yaktlarn ana kaynadr. inde, srekli olarak hidrojenin helyuma dnt fzyon reaksiyonlar gereklemektedir ve oluan ktle fark s enerjisine dnerek uzaya yaylmaktadr. Ancak, bu enerjinin ok kk bir ksm yeryzne ulamaktadr. Atmosferin d yzeyine ulaan enerji 173.1014 kW deerindeyken, yeryzne ulaan deer 1.395 kWa dmektedir. Yeryzne ulaabilen nmn deerinin bu kadar dk olmasnn nedeni,

atmosferdeki CO2, su buhar ve ozon gibi gazlarn nm absorbe etmelerinin yan sra kat etmesi gereken yolun uzunluudur. D yzey scakl 6000 K olarak kabul edilen ve bilinen en byk siyah cisim olan gnein yayd nmn yeryzne ulaabilen miktar %70 kadardr. Bu eksilmeler ortaya kmadan nce, atmosferin dnda nm deeri 1367 W/m2 dir ve bu deer gne sabiti olarak alnr. Pratik olarak, yeryzne ulaan gne nm deeri 1000 W/m2 olarak kabul edilmektedir. Gne enerjisi, daha ok binalarda stma, soutma ve scak su elde etmek iin kullanlmaktadr. Scak su elde etmek amacyla kullanm, en yaygn olan kullanm biimidir. Istma amacyla kullanm, sy depolama tekniklerinin geliimiyle daha verimli kullanlr hale gelecektir. Soutma ise yllk gnelenme zamannn uzun olduu blgelerde verimli olmaktadr. Yaplan lmlere gre, lkemizin %63 nde 10 ay, %17sinde ise 1 yl boyunca gne enerjisinden yararlanmak mmkndr. zellikle gney blgelerimizde, su stmak amacyla kullanlan gne kolektrleri gn getike artmaktadr. Gne enerjisinden yararlanmak iin kullanlan sl uygulamalar, dk, orta ve yksek scaklk uygulamalar olmak zere e ayrlr. Dk scaklk uygulamalar, daha ok dzlem toplayclarla su stlmas, konut ve sera stlmas iin kullanlr. Orta scaklk uygulamalarnda, gne nm, odakl toplayclarla toplanarak, sanayi iin gerekli scak su veya buhar elde etmek iin kullanlr. Genellikle bu tip toplayclarda, gne nmn srekli olarak alabilmek iin gnei izleyen mekanizmalara gerek vardr. 300 Co scaklk deerinin zerine klabilen, yksek scaklk uygulamalarnda ise, geni bir alana gelen gne nm bir noktaya odaklanarak, metal ergitme frnlar altrlabilir. Teknolojik toplama bal altnda kalan ikinci uygulama tr ise gne pilleri olarak isimlendirilen fotovoltaik uygulamalardr. zerlerine den gne nmn direkt olarak elektrik enerjisine eviren gne pilleri, doru akm retirler. Bu piller, seri veya paralel balanarak, rettikleri akm veya gerilim deeri ykseltilebilir. retilen akm depolayabilmek iin, bir akmlatre gerek vardr. Gne pilleri, uzay programlar iin gelitirilmeye balanm; ancak, sonraki yllarda, bilinen yollarla elektrik retiminin g olduu ya da g retim merkezine uzak olan, deniz fenerleri, orman gzetleme kuleleri, iftlik evleri, da evleri gibi yerlerde de kullanlmaya balanmtr.

Gne enerjisinden ekonomik olarak yararlanabilmek iin, Gne Kua da denilen, 45o kuzey-gney enlemleri arasnda yer almak gerekmektedir. Yaplan lmler, gnelenme zaman ve nm iddeti asndan, lkemizin yksek bir potansiyele sahip olduunu gstermektedir. lkemizde, ortalama olarak, ylda 2600 saat gnelenme zaman, 0,15x106 cal/cm2 yl deerinde nm iddeti olduu bilinmektedir. evre sorunlarna neden olmamas, temiz ve gvenilir olmas ve tkenme olaslnn az olmas gibi nedenlerle, gne enerjisi, gittike daha ok nem kazanmaktadr. rnein, rzgar enerjisi kullanm, son on ylda, yaklak %25 orannda artarken, gne pili kullanm %300 den fazla artmtr. nmzdeki on yl iin art oranlar, rzgar iin %45, gne iin ise %800 olarak tahmin edilmektedir. ABD ve srail, 2000li yllarda, toplam enerji gereksinimlerinin % 20 kadarlk bir ksmn gne enerjisinden karlamay hedeflemektedir.

GNE IINIMI
Gne nmnn tamam yer yzeyine ulamaz, %30 kadar dnya atmosferi tarafndan geriye yanstlr. Gne nmnn %50si atmosferi geerek dnya yzeyine ular. Gneten gelen nmnn %20si atmosfer ve bulutlarda tutulur. Dnyaya gelen btn gne nm, sonunda sya dnr ve uzaya geri verilir.

ekil 1. Gneten gelen nmn dalm

ELEKTRK RETMNDE GNE ENERJS VE TARH

Artan sanayileme ve konfor gereksinimleri, elektrik enerjisine olan talebi de arttrmtr. Artan talep sonucu, aranan alternatif elektrik retim yntemlerinden biri de gne pillerinden yararlanmaktr. Gne pilleri veya daha yaygn isimleriyle, fotovoltaik piller, zerlerine den gne nmn dorudan elektrik enerjisine dntren dzeneklerdir. lk gne pili, 1954 ylnda, ABDde, Bell Laboratuarlarnda gelitirilmitir. lk yllarda, daha ok uzay almalarnda, uydularn g gereksinimlerini karlamak iin kullanlmlardr. Uzay programlarnn geliimiyle birlikte, yar-iletken snf silisyumdan retilen gne pilleri hzl bir geliim gstermilerdir. Hareketli paras olmad iin gvenilir bir sistem olmasna karlk pahal olmas uzun yllar gne pillerinin laboratuar almas olarak kalmasna neden olmutur. Gne pillerinin, alternatif ve gvenilir bir enerji retim sistemi olarak grlmeye balanmas, 1970li yllarn banda ortaya kan petrol krizi sayesinde gereklemitir. Gelien performanslarnn yansra, maliyetlerinin azalmas ve gvenilirliklerinin artmas seenek olarak ne kmalarn salamtr.

GNE ENERJSNDEN NASIL ELEKTRK ELDE EDLR?

1. Fotovoltaik Dzeneklerle Gne Elektrii 2. Termik Dzeneklerle Gne Elektrii Bugne kadar gne enerjisi ile elektrik retiminde balca iki sistem kullanlmtr. Birincisi, gne enerjisini direkt olarak elektrik enerjisine dntren fotovoltaik sistemlerdir. Fakat geen 20 yl ierisinde fotovoltaik sistem uygulamalarnn artna ramen, teknolojisinin karmakl ve maliyetinin yksek oluu, geni apta elektrik retimi iin yetersiz olduunu ortaya karmtr. kinci seenek ise, gne enerjisinin younlatrc sistemler kullanlarak odaklanmas sonucunda elde edilen kzgn buhardan, konvansiyonel yntemlerle elektrik retimidir. lk olarak termik dzeneklerle elektrik enerjisi elde edilmesi ele alnacak ve younlatrc gne enerjisi sistemleri incelenecek daha sonra ise fotovoltaik yntem ele alnarak yaps ve alma prensipleri incelenecektir.

YOUNLATIRICI GNE ENERJS SSTEMLER Younlatrc Sistemlerin zellikleri

Gne enerjisi uygulamalarnda dzlemsel gne kollektr sistemlerinin yan sra daha yksek scaklklara ulamak iin younlatrc kollektr sistemleri kullanlmaktadr. Kollektrlerde gne enerjisinin dt net alana "aklk alan" ve gne enerjisinin yutularak s enerjisine dntrld yzeye "alc yzey" denir. Dzlemsel gne kollektrlerinde aklk alan ile alc yzey alan birbirine eittir. Younlatrc kollektrlerde ise gne enerjisi, alc yzeye gelmeden nce optik olarak younlatrld iin alc yzey, aklk alanndan daha kk olmaktadr.Gne enerjisini younlatran kollektrlerde en nemli kavramlardan biri "younlatrma oran" dr. Younlatrma oran; aklk alannn alc yzey alanna oran eklinde tarif edilir. Younlatrma oran, iki boyutlu younlatrclarda (parabolik oluk) 300, boyutlu younlatrclarda (parabolik anak) 40000 mertebesindedir. 1.Parabolik Oluk Kollektrler: Dorusal younlatrc termal sistemlerin en yaygndr. Kollektrler, kesiti parabolik olan younlatrc dizilerden oluur. Kolektrn i ksmndaki yanstc yzeyler, gne enerjisini, kollektrn odanda yer alan ve boydan boya uzanan siyah bir absorban boruya odaklarlar. Kollektrler genellikle, gnein doudan batya hareketini izleyen tek eksenli bir izleme sistemi zerine yerletirilirler. Enerjiyi toplamak iin absorban boruda bir sv dolatrlr. Toplanan s, elektrik retimi iin enerji santraline gnderilir. Bu sistemler younlatrma yaptklar iin daha yksek scakla ulaabilirler. (350-400C) Dorusal younlatrc termal sistemler ticari ortama girmi olup, bu sistemlerin en byk ve en tannm olan 350 MW gcndeki imdiki Kramer&Junction eski Luz International santrallardr.

ekil 2. Parabolik Oluk Kollektr

ekil 3. 350 MW gcnde parabolik oluk gne santral-Kaliforniya 2.Parabolik anak Sistemler: ki eksende gnei takip ederek, srekli olarak gnei odaklama blgesine younlatrrlar. Termal enerji, odaklama blgesinden uygun bir alma svs ile alnarak, termodinamik bir dolama gnderilebilir ya da odak blgesine monte edilen bir Stirling makine yardm ile elektrik enerjisine evrilebilir. anak-Stirling bileimiyle gne enerjisinin elektrie dntrlmesinde % 30 civarnda verim elde edilmitir.

ekil 4. Parabolik anak Gne Isl Elektrik Santral (spanya)

3.Merkezi Alc Sistemler: Tek tek odaklama yapan ve heliostat ad verilen aynalardan oluan bir alan, gne enerjisini, alc denen bir kule zerine monte edilmi s eanjrne yanstr ve younlatrr. Alcda bulunan ve iinden akkan geen boru yuma, gne enerjisini boyutta hacimsel olarak absorbe eder. Bu sv, Rankine makineye pompalanarak elektrik retilir. Bu sistemlerde s aktarm akkan olarak hava da kullanlabilir, bu durumda scaklk 800C'ye kar. Heliostatlar bilgisayar tarafndan srekli kontrol edilerek, alcnn srekli gne almas salanr. Bu sistemlerin kapasite ve scaklklar, sanayi ile kyaslanabilir dzeyde olup Ar-Ge almalar devam etmektedir.

ekil 5. Solar I Merkezi Alc Gne Isl Elektrik Santral (spanya)

GNE TERMAL G SANTRALLERNN TASARIM LKELER

Gne termal g santrallerinin tasarmnda dikkate alnmas gereken en nemli parametreler unlardr; - Blge seimi, - Gne enerjisi ve iklim deerlendirmesi, - Parametrelerin optimizasyonu,

Santraln tesis edilecei ideal blge seilirken aadaki kriterler gz nnde bulundurulmaldr.

-Yllk ya miktarnn dk olmas, -Bulutsuz ve sissiz bir atmosfere sahip olmas, -Hava kirliliin olmamas, -Ormanlk ve aalk blgelerden uzak olmas, -Rzgar hznn dk olmas.

GNE PL(FOTOVOLTAK )SSTEMLER

Gne enerjisinin fotoelektrik dnmnde kullanlan fotovoltaik piller, gne enerjisini dorudan elektrik enerjisine eviren dzeneklerdir. Fazla elektron bulunan n-tipi yar iletken ile fazla boluk bulunan p-tipi yar iletken yan yana geldii zaman tek bir kristal meydana getirmesi ve fazla elektronlarn boluklara atlamasyla doru akm meydana gelir. Gne pillerinin verimleri; tasarm, madde yaps ve imalat artlarna bal olarak % 6 35 arasnda deiir.

ekil 6. Gne Pili Gne pillerinin 35 yllk geliiminde, zel ve kamu destekli aratrma ve gelitirme almalar esas olmutur. Gne pili fiyatlarndaki d ve elektrik retiminde temiz bir enerji kayna olmasndan dolay kullanmnda son yllarda nemli bir art grlmektedir.

GNE PLLERNN ALIMA LKELER

Baka malzemeler kullanlyor olsa bile, gnmzde, pek ok gne pili silisyumdan yaplmaktadr. Gne pilinin zerine gne dtnde, silisyum atomunun son yrngesindeki valans elektronunu negatif ykler. Ik foton denilen enerji partikllerinden olumutur. Fotonlar, saf enerjiden olumu bilardo toplarna benzetmek olasdr ve bunlar bir atoma arptklarnda tm atom enerjilenir ve en kolay kopabilecek durumda olan son yrngedeki valans elektronu kopar. Serbest kalan bu elektronda, voltaj veya elektriksel basn olarak isimlendirebileceimiz potansiyel enerji ortaya kar. Bu enerji, bir aky arj etmek veya bir elektrik motorunu altrmak iin kullanlabilir. nemli olan nokta, bu serbest elektronlar pil dna alabilmektir.

retim srasnda, pilin n yzeyine yakn yerde bir i elektro-statik blge oluturularak, bu elektronun serbest duruma gemesi salanr. Silisyum kristali iine dier elementler yerletirilmitir. Bu elementlerin kristal iinde bulunmas, kristalin elektriksel olarak dengede olmasn nler. Ikla karlaan malzemede, bu atomlar dengeyi bozar ve serbest elektronlar dier pile veya yke gitmeleri iin pilin yzeyine doru sprrler. Milyonlarca foton pilin iine akarken, enerji kazanp bir st seviyeye kan elektronlar da, pil iindeki elekro-statik blgeye ve oradan da pil dna akarlar. te bu oluan ak elektrik akmdr.

ekil 7. Gne Pilinin Yaps

P N Kava
Bir monokristal yar iletkenliinin P tipinden N tipine gei blgesidir. Bu blge kristalleme srasnda oluturulur. N blgesinde, termik uyarmla aznlkta olan boluk ve ounlukta olan elektron ykleri ve (+) iyonize atomlar vardr (ekil 8).

ekil 8. P N Kavann Oluumu

10

P blgesinde ise, negatif iyonize atom, termik uyarmla bulunabilen aznlk elektron ve ounluk elektron boluklar vardr. ki eleman temasa geirildiinde, N blgesindeki elektrolar (ounluktadr) P tipi blgeye hareket eder. P blgesindeki elektron boluklar da N blgesine hareket eder. Bylece N tipi blgedeki atomlar (+), P tipi blgedeki atomlar (-) olarak iyonlam olur. Bunlar, kristal iinde sabit yk merkezleri olutururlar. Kavan her iki yznde iyonize olmu atomlar, kristal iinde, yn Nden Pye doru olan bir elektrik alan meydana getirirler. Bu blge gei blgesidir ve serbest ykler yoktur. Kavaktaki bu potansiyel fark, Pden Nye geecek boluklar ve Nden Pye geecek elektronlar iin bir potansiyel duvar tekil eder. Nden ayrlacak bir elektron, arkasnda kendini geri aran bir boluk brakr ve nndeki P tipi blgedeki (-) ykler elektronu pskrtr (ekil 9).

ekil 9. P N Kava ve Akm

zet olarak, iletir).

P-N

kavanda meydana gelen elektrik alan, kavak civarndaki

elektronu, Pden Nye doru iter (Ndeki elektronu geri pskrtr, Pdeki elektronu Nye

ekil 10. Bir gne hcresinin alma prensibi

11

Enerjisi yeterli bir k demeti (h.f >Eg. N Planck sabiti, f frekans), P-N kava zerine drld zaman, foton elektronlarla karlap enerji verebilir. Serbest elektronlar, valans elektronlarnn ancak 1/104 kadar olduundan, bu ihtimal zayftr. Foton, muhtemel valans elektronu ile karlar ve ona enerjisini brakarak iletkenlik bandna karr. Elektron, arkasnda bir elektron boluu brakr. Olay A-B aralnda ise; elektron, oluan elektrik alanla N blgesine, boluk da P blgesine itilir. Olay kavaa yakn N blgesinde olumusa, boluk yine P blgesine gtrlr. Kavaktan uzakta oluan elektron boluk, zamanla birbirini bulacaktr. Sonu olarak P tipi blge (+), N tipi blge (-) yklenmi ve bir potansiyel domutur.

FOTOVOLTAK PL
ekilde grld gibi, foton absorblanmasyla yk tayclar ounlukta olduklar blgelere srklenirler. Kavaktan Is akm geer ve N(-), Pde (+) yklenmi olur. Is akm, kavan ileri ynde kutuplamasna ve kavak potansiyel duvarnn alalmasna sebep olur. D devre ak ise (akm yoksa) Pden Nye akm geer ve kavak potansiyel duvar tekrar ykselir; P blgesi (-), N blgesi (+) yklenir. Sonra tekrar foton absorblanarak olay devam eder. Bu durumda Is = I olur.

ekil 11. Fotovoltaik Pilin Yaps

12

ekil 12. Silikondan yaplm bir gne pili hcresi

D devreden akm geerse Is = I IL olacak ekilde darya elektrik enerjisi alnr. ekil 13 de bu pilin elektrik edeer devresi grlmektedir. En yksek foton enerjisi yeil k iin h.f = 2.5 eV civarndadr. P-N kavandaki temas potansiyeli, elektronlar daha yksek potansiyele karan batarya rol oynamaktadr.

ekil 13. Fotovoltaik Pil Edeer Elektrik Devresi P-N kavann dorultucu olarak kullanlmas halinde durum tersinedir. Bu durumda akmn yn Pden Nye dorudur ve dardan uygulanan potansiyel fark elektronlarn temas potansiyeline ters ynde tesir eder.

GNE PLLERNN YAPIMINDA KULLANILAN MALZEMELER

Gne pilleri pek ok farkl maddeden yararlanarak retilebilir. Gnmzde en ok kullanlan maddeler unlardr:

13

Kristal Silisyum: nce bytlp daha sonra 200 mikron kalnlkta ince tabakalar halinde dilimlenen Tek kristal Silisyum bloklardan retilen gne pillerinde laboratuvar artlarnda %24, ticari modllerde ise %15'in zerinde verim elde edilmektedir. Dkme silisyum bloklardan dilimlenerek elde edilen ok kristal Silisyum gne pilleri ise daha ucuza retilmekte, ancak verim de daha dk olmaktadr. Verim, laboratuvar artlarnda %18, ticari modllerde ise %14 civarndadr.

ekil 14. Kristal Silisyum Galyum Arsenit (GaAs): Bu malzemeyle laboratuvar artlarnda %25 ve %28 (optik younlatrcl) verim elde edilmektedir. Dier yariletkenlerle birlikte oluturulan ok eklemli GaAs pillerde %30 verim elde edilmitir. GaAs gne pilleri uzay uygulamalarnda ve optik younlatrcl sistemlerde kullanlmaktadr.

ekil 15. Galyum Arsenit Amorf Silisyum: Kristal yap zellii gstermeyen bu Si pillerden elde edilen verim %10 dolaynda, ticari modllerde ise %5-7 mertebesindedir. Gnmzde daha ok kk elektronik cihazlarn g kayna olarak kullanlan amorf silisyum gne pilinin bir baka nemli uygulama sahasnn, binalara entegre yarsaydam cam yzeyler olarak, bina d koruyucusu ve enerji reteci olarak kullanlabilecei tahmin edilmektedir.

ekil 16. Amorf Silisyum 14

Kadmiyum Tellrid (CdTe): ok kristal yapda bir malzeme olan CdTe ile gne pili maliyetinin ok aalara ekilecei tahmin edilmektedir. Laboratuvar tipi kk hcrelerde %16, ticari tip modllerde ise %7 civarnda verim elde edilmektedir.

ekil 17. Kadmiyum Tellrid Bakr ndiyum Diselenid (CuInSe2): Bu ok kristal pilde laboratuvar artlarnda %17,7 ve enerji retimi amal gelitirilmi olan prototip bir modlde ise %10,2 verim elde edilmitir.

ekil 18. Bakr ndiyum Diselenid Optik Younlatrcl Hcreler: Gelen 10-500 kat oranlarda younlatran mercekli veya yanstcl aralarla modl verimi %17'nin, pil verimi ise %30'un zerine klabilmektedir. Younlatrclar basit ve ucuz plastik malzemeden yaplmaktadr.

GNE PLLERNN YAPISI

Tek kristalli silisyum gne pilinin rengi koyu mavi olup, arl 10 gramdan azdr. Pilin st yzeyinde, pil tarafndan retilen akm toplayacak ve malzemesi genellikle bakr olan n kontaklar vardr. Bunlar negatif kontaklardr. Kontaklarn altnda 150 mm kalnlnda, yansma zellii olmayan bir kaplama tabakas vardr. Bu tabaka olmazsa, silisyum, zerine den snmn te birine yakn ksmn yanstacaktr. Bu kaplama tabakas, pil yzeyinden olan yansmay nler. Pilin on yzeyi, normal olarak yansyan n bir ksmn daha yakalayabilmek amacyla, piramitler ve konikler eklinde dizayn edilmitir. Yanstc olmayan kaplamann altnda, pilin elektrik akmnn ortaya kt yap bulunur.

15

Bu yap, iki farkl katman halindedir. N-katman, fosfor atomlar eklenmi silisyumdan oluan ve pilin negatif tarafn oluturan katmandr. P-katman ise, bor atomlar eklenmi silisyumdan olumu, pilin pozitif tarafdr. ki katman arasnda, P-N kava denilen, pozitif ve negatif ykl elektronlarn karlat bir blge bulunur. Pilin arka yzeyinde, elektronlarn girdii pozitif kontak grevi gren arka kontak yer alr.

ekil 19. Tipik Bir Silisyum Gne Pilinin n Yz

retilen piller, standart

test

koullarnda test

edildikten sonra, tketiciye

sunulmaktadr. Ortam scakl 25 0C ortalama nm iddeti 1000 W/m ve Hava-Ktle oran 1,5 olarak test koullar belirlenmitir. Hava-ktle oran, gne nmnn geirilme orann gsteren atmosfer kalnldr. Gnein tam tepede olduu durumda, bu oran, l olarak alnr. Atmosfer tarafndan emilen nmn oranna bal olarak, pilin retecei elektrik miktar da deieceinden, bu oran nemli bir parametredir. Tipik bir silisyum gne pili, 0.5 volt kadar elektrik retebilir. Pilleri birbirine seri balayarak retilen gerilim deerini arttrmak olasdr. Genellikle, 30-36 adet gne pili, 1517 voltluk bir k gc vermek iin birlikte balanabilir, ki bu voltaj deeri de, 12 voltluk bir aky arj etmek iin yeterlidir. Farkl k gleri verecek ekilde imal edilmi, farkl byklklerde gne pilleri bulmak olasdr. Silisyum pillerin seri balanmas ile modller, modllerin birbirine balanmas ile rgler oluur. Her modl, paralel veya seri balanabilmesine olanak verecek ekilde, balant kutusuyla birlikte dizayn edilir. Gne pilinin kolayca krlabilmesi ve rettii gerilimin ok dk olmas gibi, sakncalarnn giderilmesi gerekir. Pillerin birbirlerine balanmas ile oluan modller koruyucu bir ereve iine alnmlardr ve kullanlabilecek dzeyle gerilim retirler. Modlde bulunan pil says, k gcn belirler. Genellikle, 12 voltluk akleri arj etmek iin 30-36 adet silisyum gne pilinin balanmas ile bir modl olusa bile, daha yksek k gleri iin daha byk modller

16

yaplabilir. En basit sistem, bir modl ve buna bal bir ak veya elektrik motorundan olumu bir sistemdir.

ekil 20. Pillerden Modl ve Dizilerin Yaplmas Modllerin fiziksel ve elektriksel olarak bir araya getirilmesi ile oluan yapya panel ad verilir. Bir modlden elde edilen gc arttrmak iin bavurulan bir yaplanma biimidir. Bu ekilde, k gc, 12,24,48 V veya daha yksek olabilir. Birden fazla panelin kullanld bir sistemde, paneller, kontrol cihazna veya ak grubuna, birlikte balanabilecekleri gibi, her panel tek olarak da balanabilir. Bu durumda, bakm kolayl olacaktr. Sistemde kullanlan, fotovoltaik retelerin tmnn oluturduu yapya ise rg denilmektedir. rgnn ok byk olduu uygulamalarda, daha kolay yerletirme ve k kontrol iin sistem, alt-rg gruplarna ayrlabilir. rg, bir modlden oluabilecei gibi 100.000 veya daha fazla modlden de ulaabilir.

SSTEM DZAYNI
Bir sistem dizayn etmeye balarken gz nne alnmas gereken 3 kriter vardr. Bunlar srasyla, uygulamann tipi, hava koullar ve kullancdr. Her yk tek tek ele alndnda, bir gn boyunca ne kadar zaman kullanlaca, ekecei akm ve gerilim deerleri bilinmelidir. Daha sonra, mevsimlere gre gne nm deerleri deimekte olduundan, kullanlacak zaman dilimi (yaz veya k gibi) belirlenmelidir. Bu bilgiye gre, modln gne n en iyi alabilecei a hesaplanarak yerletirilmesi yaplacaktr. Sistem, haftada yalnzca birka gn (rnein hafta sonlar) kullanlacaksa, panel ve ak says decektir;bu da maliyeti azaltacaktr. Sistem knda AC kullanlacaksa, sisteme inverter eklenmelidir.

17

Bu durumda, hesaplamalara inverter etkisi de eklenerek, ak bankas ve gne modllerinin gerilim deeri belirlenmelidir. Ayrca, sistemde herhangi bir kritik veya zel bir yk olacaksa, bu deer de hesaplamalar etkileyecektir. Sistemin alaca yer ve hava koullar da dizayn iin nemli kriterlerdendir. Gerekli olan gne nm deerleri, yer ve zamana gre, hazrlanm tablolardan seilir. Bu nedenle, sistemin alaca blgenin enlem ve boylam deerleri bilinmelidir. Bu deerlere ve sistemin yl iinde kullanlaca zaman dilimine gre, gnelenme deeri belirlendikten sonra, nc nemli kritere geilir; ki bu da kullanc bilgileridir. Bu kriter, kullancnn dizayn zerindeki istek ve nerilerini karlamak iindir. rnein, ak seimi yaplrken, alternatif enerji sistemlerinde kullanlmak amacyla retilen sulu akler yerine, kuru bakmsz akler tercih edilebilir. Sistemin zaman iinde byyebilecei dnlerek, monte edilecei yer seilmelidir. Aydnlatma iin tketimi daha az olan DC ampuller seilebilir. Kullanc, estetik kayglarla, modllerin grnmemesini isteyebilir ya da modllerin yerletirilmesini istedii at yzeyi, optimum azimut asnda olmayabilir. Tm bu kriterler, dizayn sonularn etkileyecektir. Gerekli olan yk deerine gre, rglerde yer alacak modl says, balant ekilleri (seri veya paralel) bulunur ve bu deere gre, ak says hesaplanr. Kablo balantlar, devre kesiciler, sigortalar, topraklama ekipmanlar seilir. Sistemin tek bana veya destekli kullanlp kullanlmayaca belirlenir. Bu sistemler, rzgar milleri, mikro-hidro jeneratrler veya normal jeneratrlerle destekli olacak ekilde de dizayn edilebilirler. Ayrca ebeke sistemine de balanarak mevcut sistemle birlikte alabilirler.

18

GNETEN ELEKTRK RETMENN YARARLARI

Elektrik retimi iin pek ok yntem olmasna karlk, gne pilleri ile elektrik retiminin baz yararlar vardr. Bunlar aada ksac aklanmtr. Mevcut sistemlerden farkl olarak en byk yarar, herhangi bir fosil yakt veya balant gerektirmeden bamsz olarak elektrik retebilmesidir. Kullanlan yakt, her yerde ve bedava bulmak mmkndr. Tama ve depolama gibi sorunlar yoktur. Sistemde kullanlan hareketli paralar ok az olduundan ok az bakm gerektirirler. Elektrik retiminde kullanlan dier sistemler (jeneratrler, rzgar veya hidroelektrik trbinleri vs) dzenli olarak bakma gerek duyarlar. Eer, pv sisteminiz kompleks ise, bir para bakm gerekebilir; ancak, genel olarak, bu sistemler iin "bakmsz" demek yanl olmayacaktr. Dier elektrik retim sistemleriyle karlatrldklarnda, belki de en byk yararlar gvenilir olmalardr. Hareketli paralar ya ok azdr; ya da yoktur. imekler, gl rzgarlar veya kum frtnalar, nem ve s, kar veya buz gibi doa olaylarna dayankldrlar. Enerjiyi kullanmak istendii yerde retmek olasdr. Bylece enerjiyi tamak gerekmez. ebekenin ulamad, rnein, GSM vericilerinin yerletirildii yerlerde, bu sistemi kullanmak olasdr. Enerji kayna ile kullanm yeri arasnda, uzun kablolar ve balarn elemanlar olmadndan arada oluabilecek g kaybndan kanlm olur. Bu sistemle, ok sayda tketim noktas beslenmek istendii zaman bile yerel kayplar yok denecek kadar azdr. Modler bir sistem olduu iin g k kolaylkla arttrlabilir. Mevcut modllere yenilerinin eklenmesi ile sistem, artan g gereksinimini karlayabilecek duruma getirilebilir.

19

GNE PLLERNN KULLANIM ALANLARI

Gne pili sistemlerinin ebekeden bamsz olarak kullanld tipik kullanm alanlar aada sralanmtr. Haberleme istasyonlar, krsal radyo, telsiz ve telefon sistemleri Petrol boru hatlarnn katodik korumas Metal yaplarn (kprler, kuleler vb) korozyondan korumas Elektrik ve su datm sistemlerinde yaplan telemetrik lmler, hava gzlem istasyonlar Bina ii ya da d aydnlatma Da evleri ya da yerleim yerlerinden uzaktaki evlerde TV, radyo, buzdolab gibi elektrikli aygtlarn altrlmas Tarmsal sulama ya da ev kullanm amacyla su pompaj Orman gzetleme kuleleri Uzay Sanayi Deniz fenerleri lkyardm, alarm ve gvenlik sistemleri Deprem ve hava gzlem istasyonlar

Gne Pili Su Pompaj Sistemleri:

Toplam PV G Pompa Tipi Invertr 1000 VA Debi mde) Ak

: 732 Wp : Santrifj, 550 W : 24 V/220Vac , : 65 lt/dak. (5 : 24 V, 140 Ah

Toplam PV G :616 Wp Pompa Tipi :Dalg Invertr :1400 W, deiken gerilim-frekans Debi : 3-6 m3 /saat

ekil 21. Gne Pili Su Pompaj Sistemleri

20

Kk apl sulamada kullanlabilecek olan bu sistemlerin birincisinde 616 Wp gcnde gne pili, invertr ve dalg pompa bulunmaktadr. 7 m derinlikteki bir kuyudan ylda yaklak 11000 m3 su pompalayabilen bu sistem ebekeden uzak yerlerde dizel motopomplarla ekonomik olarak rekabet edebilmektedir. Gne Pili Trafik kaz Sistemi: Karayollarnda, trafik ikaz amacyla kullanlan uyar lambalarnn gne pilleri araclyla altrlmasn amalayan projede 50 W gcnde modl, 70 Ah ak kullanlmtr.

PV G : 48 Wp Lamba : Flal strobe ve LEDli lambalar Sistem Gerilimi : 12 V Ak : 12 V-78 Ah, kapal ak arj denetleme : PWM

ekil 22. Gne Pili Trafik kaz Sistemleri ebeke Balantl 4,8 kWp Gne Pili Sistemi : Gne pilleri ebekeden bamsz sistemler olarak kullanlabilecei gibi mevcut elektrik ebekesine bal olarak da kullanlabilirler. Enerji maliyetinin pahal olmas nedeniyle gne pilleri genellikle dnyada ebekeden uzak yerlerdeki kk glerdeki enerji talebinin karlanmasnda kullanlmtr. Son yllarda ise zellikle gelimi lkelerde ebekeye bal gne pili uygulamalar yaygnlamaktadr.

21

ekil 23. 4,8 kWp Gne Pili Sistemi Gne Pili Aydnlatma Sistemleri: Gn boyunca gne enerjisinden retilen elektrik ile ak arj edilerek, geceleri lamba altrlmaktadr.

ekil 24. Gne Pili Aydnlatma Sistemleri

22

Gne Pili Telekomnikasyon Sistemleri: Telekomnikasyon sistemleri gnmzde PV enerji kaynaklarnn en sk kullanld sektr olmaya devam etmektedirler. Genelde telekom enerji sistemleri ikiye ayrlmaktadr: a) Yedekleme olmayan PV sistemleri b) Dizel jeneratr veya rzgar trbin destekli PV sistemleri

ekil 25. Gne Pili Telekomnikasyon Sistemleri Gne Pili Askeri Sistemleri: Gne enerjisinin ilk uygulamalar 1960l yllarda askeri amal uydularda olmutur.Gnmzde de gne panelleri elektrik hattndan uzak askeri uygulamalarda en gvenilir elektrik kayna olmaya devam etmektedir. Birok askeri operasyon srasnda ihtiya duyulan elektrii gne enerjisi sayesinde retmek ounlukla tek seenektir. Alternatif olan dizel jeneratr yayd s, grlt ve lojistik ihtiyac ile dk scaklklarda mazotun donmas sebebiyle bu tip uygulamalarda tercih edilmemektedir.

ekil 26. Gne Pili Askeri Sistemleri

23

Dier Gne Pili Uygulamalar:

ekil 27. Solar Otomobil

ekil 28.Uzay Sanayide Kullanm (Hubble Uzay Teleskopu)

ekil 29. ngilterenin Londra Dndaki En Byk Binas ngilterenin Londra dndaki en byk binas yada baka bir deyile gkdeleni iin yaplan gne panelleri (solar panel) tam 10 milyon dolara mal oldu. 100lerce Kw enerji reten bu gne panelleri kapal, sisli havalarda bile enerji retebilecek ekilde hesaplanarak dizayn edildi.

24

Ayrca binann atsnda 24 adet gne enerjisi ile elektrik retecek rzgar santralide mevcut. Binann dier bir zelliide, gne enerjisi gibi doal bir enerji kayna kulland iin enerji retiminde ve tketiminde karbon salnmnda ok yksek oranda azalma gstermi. Ayrca; ngiltere'de Ford firmas, fabrika atsna yerletirdii toplam 100 kW gcndeki gne pilleri ile ylda 110 000 kW saat enerji retmektedir. Fabrika atsnn % 8ini kaplayan pillerin 30 yl boyunca kullanlmas durumunda fabrikann karbondioksit salnm 3000 ton azalaca hesaplanmtr. Avrupa'daki bu tr fabrika yaplar iinde en byk uygulamalardan biri olan bu sistemin maliyeti 1.5 milyon ngiliz lirasdr. Proje, BPSolar firmasnca yrtlm ve gne panelleri, bu firmann Madriddeki tesislerinde retilmitir. Dnyann en geni alanl gne pili ats, ylda 1.000.0000 kWh 'lik elektrik enerjisi retecek ekilde Almanya'da kurulmutur. Toplam 7916 m2 'lik alan kaplayan 7812 gne modlnden oluan sistemin maliyeti 14 milyon Alman markdr. Ayrca evlerin atlarna konulan gne pilleri, rettikleri elektriin te birini kendileri iin kullanmakta geri kalann ise enterkonnekte sisteme vererek ulusal elektrik enerjisi retimine katkda bulunmaktadrlar.

25

SONU
Gnmzde, retim ve dizayn maliyetleri gittike den, gne pilleri, elektrik retiminde bir seenek durumuna gelmilerdir. lk kurulu maliyeti, dier sistemlere gre, biraz yksek olsa bile, sistem bir sre sonra kendini amorti etmektedir. Sistemin en nemli zellii, elektrik retimi iin hibir yakta veya balantya gerek duymamasdr. Devam eden almalar sonucu, maliyette olacak iyilemeler, gne pillerini daha da ekici bir alternatif durumuna getirecektir. Dnyada yaplan almalar sonucu, sistemlerin maliyetleri her geen gn drlmekte; bu da, sz konusu sistemleri ekici klmaktadr. Alternatif enerji sistemleri zerine yaplan aratrma/gelitirme almalaryla birim elektrik enerjisi retim maliyetleri 1/3 orannda drlmtr. Fiyatlarn ileride daha da decei kesindir. ok hzl ekilde olmasa bile alternatif enerjilerle elektrik retimi, lkemizde, giderek yaygnlamaktadr. 1-11 Aralk 1997 tarihlerinde, Japonya/Kyotoda yaplan ve 150 lkeden gelen delegelerin katld Kresel Isnma balkl toplantda, imzalanan ortak bildirgeye gre, gelimi lkeler, 2008-2012 yllar arasnda, atmosfere salacaklar sera gaz dzeylerini, 1990 yl deerlerinin %5 altna indirmi olacaklardr. Trkiye, sz konusu toplantya bakan dzeyinde katlan lkelerden olup, gelimi lkeler snfna sokulduundan, belirtilen tarihlere kadar, sera gaz atmn azaltm olmas gerekmektedir. evre bilincinin, ortak bir dnya bilincine dnmekte olduu gnmzde, bu kararlara uymamanz ambargo, d lkelere yaplan ihracatlara kota getirilmesi gibi ekonomik yaptrmlara neden olabilecektir. Gerek enerji sknts, gerekse evre kaygsyla yenilenebilir enerji kaynaklarna bir an nce gereken nem verilerek ge kalnmadan, devlet ve zel sektr baznda yatrmlara girilmesi gerekmektedir. Alternatif enerji kaynaklarnn caydrc olabilecek zellikleri, ilk yatrm maliyetlerinin yksek oluudur; ancak, karlatrma yaplrken dikkat edilecek deerler, evre ve uzun vadede zlen enerji sknts olmaldr.

26

KAYNAKLAR

OLAK,Prof.Dr.Metin-Gne Enerjisinden Termal ve Fotovoltaik Yntemlerle Elektrik Enerjisi retimi ITIROLU,Ahmet-Gne Enerjisinden Yararlanarak Elektrik retimi NAN,Prof.Dr.Demir-LTANIR,Prof.Dr.M.zcan-Gne Enerjisi UYAREL,Do.Dr.A.Ycel-Z,Yrd.Do.Dr.Etem Uygulamalar,Birsen Yaynevi,Ankara,Kasm-1987 ALTIN,Prof.Dr.Vural- Fotovoltaik Gne Panelleri (Bilim ve Teknik Dergisi-Say 438) GNKAYA,Erkan-Gne Pilleri,S.D..,Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi,Makina Mhendislii Blm,Bitirme devi Elektrik leri Ett Dairesi Genel Mdrl (http://www.eie.gov.tr/) Youth For Habitat,Yaynlar,Srdrlebilir Enerji Eitim Kitaplar (http://www.youthforhab.org.tr/tr/yayinlar/enerji/gunespilleri/giris.html) Sait-Gne Enerjisi ve

27