TRK SYASAL YAAMINDA CEPHELEMELERE BR RNEK: VATAN CEPHES

Dr. Hakk Uyar

zmir, 2001

ZET

Trk siyasal sisteminin en byk sorunlarndan biri de, zaman zaman demokrasinin tkanmasdr. Bunda demokrasinin alt yapsnn yeterli olmaynn yani modernleme srecinin (sanayileme, kentleme ...) tamamlanamaynn da byk rol vardr. lkenin iinde bulunduu sorunlara, ekonomik skntlara zm bulmann zorluklar karsnda partiler -zellikle de iktidar partileri-, muhalefeti dman olarak tanmlamakta ve toplumsal dmanlklara ve hatta iddet eylemlerine yol amaktadrlar. Demokrasi kltrnn yetersizliinin de etkisiyle, iktidar ele geiren partiler, ounluun temsilcisi olduklar savyla her trl otoriter ve baskc uygulamalara giriebilmektedir. Trkiye, kinci Merutiyetten Cumhuriyete ve Cumhuriyetten gnmze kadar geen 90 yl akn srede srekli cephelemelerle karlam ve bu, demokrasinin, oulculuun nndeki engellerden biri olmutur. Cepheleme eylemleri, hem lkeye hem de demokrasiye byk zararlar vermitir. kinci Merutiyet dnemindeki ttihat-tilaf cephelemesi, lkenin dman igaline urad dnemde bile devam etmi; Milli Mcadeleyi olumsuz ynde etkilemitir. Cumhuriyet dnemindeki cephelemeler (Vatan Cephesi, Milliyeti Cephe ve Demokrasi/rtica Cephesi) ise dier faktrlerin de etkisiyle (sosyal ve ekonomik sorunlar, terr, rejim bunalm vs.) askeri mdahalelere yol amtr. Bu almada, Trkiyedeki siyasal partilerin kkenleri, gelenekselmodern toplum kavramlar; kinci Merutiyetten gnmze kadar geen sredeki cephelemelerin tarihesi; DPnin basn, muhalefet ve zgrlkler konusundaki tavr; Vatan Cephesi konusu ayrntl olarak incelendi. VCnin kurulu nedenleri, ileyii, iktidarn ve muhalefetin buna bakna deinildi. Trk siyasal yaamnda hl gncelliini koruyan cephelemeler ve dolaysyla Vatan Cephesi konusunda son yllarda basn kan yazlar deerlendirildi. Gncelliini korumas ve yakn dneme ilikin bir konu olmasnn da etkisiyle, bu konuda ortaya kan farkl bak alar ele alnd ve yorumland.

SUMMARY

The confusion of state and party had thus continued into the multi-party period. Removing judges whose decisions were not lied by party cadres, and aptpointing them to less desirable psitions; allocating scarce commodities such as ink and paper only to those newspapers who were of friendly disposition to the DP; making hard currency and import quota allocations to business dependent to their making substanial contributions to the party; utilizng the state radio mainly as an organ of party propaganda; and attemping to mobilize a Patroic Front as a supportive organization of the party and, coercing civil servants to join it; making government employment available in general only to the sympathizers of the party, were some examples of the partizan use of resources available to governments. These behaviors not only undermined public support for the DP but also served to intensify the determination of the opposition to terminate DP rule, which the latter came increasingly to perceive as being impossible by electoral means.

NDEKLER

NSZ

GR: Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Siyasal Partiler ..............................................1 1. Geleneksel Toplum ve Modern Toplum ..............................................1 2. Osmanldan Cumhuriyete Modernleme Sorunu ve Siyasal Partilerin Ortaya k ........................................................3 ....................................5

3. Trkiyedeki Siyasal Partilerin Kkenleri

BRNC BLM: Trk Siyasal Yaamnda Cephelemelerin Tarihesine Ksa Bir Bak 1. ttihat-tilaf Cephelemesi 2. Vatan Cephesi 3. Milliyeti Cephe ......7

........................................................7

............................................................................9 ..........................................................................11 ..................................13

4. Demokrasi Cephesi ya da rtica Cephesi

KNC BLM: Demokrat Parti Dneminde Basn, Muhalefet ve zgrlkler ........................16

NC BLM: DPnin Vatan Cephesi rgtlenmesi ......................................................20 ........................20

1. Vatan Cephesinin Kurulmasna Giden Sre

2. Vatan Cephesinin Yaps ve zellikleri

...............................26
..............27

3. DPlilere Gre Vatan Cephesinin Kurulma Nedenleri 4. Vatan Cephesine Kimler ve Neden ye Oluyordu?

........................35

II

5. Muhalefetin Vatan Cephesine Bak

..................................38

DRDNC BLM: Vatan Cephesinin Gncellii ..........................................................................55

SONU

........................................................................................................71

KAYNAKA

..............................................................................................88

NSZ Trk siyasal sisteminin en byk sorunlarndan biri de, zaman zaman demokrasinin tkanmasdr. Bunda demokrasinin alt yapsnn yeterli olmaynn yani modernleme srecinin (sanayileme, kentleme ...) tamamlanamaynn da byk rol vardr. lkenin iinde bulunduu sorunlara, ekonomik skntlara zm bulmann zorluklar karsnda partiler -zellikle de iktidar partileri-, muhalefeti dman olarak tanmlamakta ve toplumsal dmanlklara ve hatta iddet eylemlerine yol amaktadrlar. Demokrasi kltrnn yetersizliinin de etkisiyle, iktidar ele geiren partiler, ounluun temsilcisi olduklar savyla her trl otoriter ve baskc uygulamalara giriebilmektedir. Trkiye, kinci Merutiyetten Cumhuriyete ve Cumhuriyetten gnmze kadar geen 90 yl akn srede srekli cephelemelerle karlam ve bu, demokrasinin, oulculuun nndeki engellerden biri olmutur. Cepheleme eylemleri, hem lkeye hem de demokrasiye byk zararlar vermitir. kinci Merutiyet dnemindeki ttihat-tilaf cephelemesi, lkenin dman igaline urad dnemde bile devam etmi; Milli Mcadeleyi olumsuz ynde etkilemitir. Cumhuriyet dnemindeki cephelemeler (Vatan Cephesi, Milliyeti Cephe ve Demokrasi/rtica Cephesi) ise dier faktrlerin de etkisiyle (sosyal ve ekonomik sorunlar, terr, rejim bunalm vs.) askeri mdahalelere yol amtr. Bu almann Giri blmnde, Trkiyedeki siyasal partilerin kkenleri, geleneksel-modern toplum kavramlar zerinde durdum. Birinci blmde, kinci Merutiyetten gnmze kadar geen sredeki cephelemelerin tarihesi hakknda ksaca bilgi verdim. kinci blmde, DPnin basn, muhalefet ve zgrlkler konusundaki tavrn ele aldm. nc blmde, Vatan Cephesi konusunu ayrntl olarak inceledim; kurulu nedenleri, ileyii, iktidarn ve muhalefetin buna bakna deindim. Drdnc blmde, Trk siyasal yaamnda hl gncelliini koruyan cephelemeler ve dolaysyla Vatan Cephesi konusunda son yllarda basn kan yazlar deerlendirdim. Sonuta ise, gncelliini korumas ve yakn dneme ilikin bir konu olmasnn da etkisiyle, bu konuda ortaya kan farkl bak alarn ele aldm ve kendi yorumlarm ekledim. Bu alma, Dokuz Eyll niversitesi Aratrma Fonunun destekleri ile hazrlanmtr. Kendilerine teekkrlerimi sunuyorum. zmir, Eyll 2001.

GR Trkiyenin Toplumsal Yaps ve Siyasal Partiler

1. Geleneksel Toplum ve Modern Toplum

Toplumlar tarih boyunca eitli aamalardan getiler. Bunlardan biri, bundan binlerce yl nce gerekleen gebelikten yerleik hayata gemekti. kinci dnm ise, bundan iki yz yl nce gerekleen tarm toplumundan sanayi toplumuna geiti. Bunu geleneksel toplumdan modern topluma gei olarak da adlandrabiliriz. Gnmz dnyasnda ise, modern toplumun iinde bulunduu sorunlardan yola karak, modernizmin almasndan ve post-modern bir durumdan sz edilmektedir1. Bugn Trkiyenin toplamak mmkndr. iinde bulunduu sorunlar iki temelde geiin dnyadaki

a. Geleneksel toplumdan Modern topluma tamamlanamay ve bunun yaratt sorunlar b. Modern sorunlar toplumun, hem Trkiyede, hem de

Osmanl Devleti ile Bat dnyas Ortaa boyunca aralarnda baz farklar bulunmakla beraber- benzer bir geleneksel toplum yapsna sahipti. Bu farklar, Batnn feodal yapsna karn Osmanlnn merkezi bir devlet yapsna sahip olmas; toplumsal yapnn farkl (Batnn snfsal zenginliine kar, Osmanlda sadece ynetenler ve ynetilenler ayrmnn bulunmas) olarak sayabiliriz. Sz konusu farklarn dnda geleneksel toplumun ortak zellikleri unlardr: a. Tarm ekonomisi b. Dinsel-monarik devlet yaps c. Toplumsal yapnn dinsel cemaatlere dayanmas Bat dnyas; Corafi Keifler, Rnesans, Reform, Hmanizma, Aydnlanma, Fransz Devrimi, Sanayi Devrimi ve 19. Yzyldaki dnmle birlikte, sanayi toplumuna, bir baka deyile modern topluma geti. Modern toplumun zellikleri unlardr: a. Sanayileme/Kapitalistleme
Alvin Toffler, nc Dalga, (ev. Ali Seden), Altn Kitaplar yay., stanbul, 1981; Alvin ve Heidi Toffler, Yeni Bir Uygarlk Yaratmak, nc Dalgann Politikas, (ev. Zlf Dicleli), nklap Kitabevi yay., stanbul, 1996.
1

b. Ulus-devlet olu c. Aydnlanma d. Bireyselleme Modern anlamda, sivil toplumun ortaya k bu dneme rastlar. erif Mardin, sivil toplum kavramnn, ounlukla yanl anlaldn belirtirken, bu kavramn kartnn askeri toplum olmadn sylemekte ve burada sivil kelimesinde, vurgunun ehir adabna olduunu ileri srmektedir. Bu balamda, sivil toplum kavramnn kart gayrmedenidir2. Sivil toplumdaki sivil kelimesinin kk, ehir hayatnn beraberinde getirdii ykmllkleri ifade eder3. Bat dnyasnda modernleme, bir baka deyile demokratikleme iki ayr koldan gerekleti: a. Anglo-Sakson (ngiliz) ekol b. Kara Avrupas (Fransz) ekol Anglo-Sakson ekol; 16. yzyldaki Reform hareketi sonucunda, Protestanln kabul edildii ngiltere gibi lkelerde ortaya kt. Protestanlk, Katoliklie nazaran greceli olarak kendiliinden siyasal yaamn dna kt. Bu lkelerde, Aristokrasi ile Burjuvazi arasnda ciddi bir siyasal iktidar mcadelesi yaanmad; her iki kesim de, sermaye birikimi srecinde uzlat ve ngiliz Aristokrasisi, byk lde burjuvalat. Sz konusu dnm, evrimci bir modeldi. Anglo-Sakson modeli, sekler demokratik rejimleri dourdu. Kara Avrupas, ya da bir baka deyile Fransz ekolnn geliimi ise, dierinden olduka farkldr. Bu lkelerde, Reform hareketinin etkisi sonucu Katolik kilisesi kendisini yenilemekle beraber, siyasal yaamn dna kmaya yanamad. Yine, Aristokrasi de, iktidar Burjuvazi ile paylamak istemedi. Sermaye birikimi srecinde de uzlaamayan Aristokrasi ve Burjuvazi arasnda atma, devrimci bir modeli dourdu. ktidar burjuvazi ile paylamak istemeyen aristokrasi, yanna Katolik kilisesini de alarak, burjuvaziye kar direndi. Burjuvazi de geni halk kitlelerinin desteini salad ve bunun sonucunda kanl ve devrimci sre yaand (1789 Fransz Devrimi). Bu model; laik cumhuriyet rejimlerini ortaya kard. Her iki model de, kendi tarihsel koullarnn rndr. Her iki modeldeki lkelerin ortak noktas dinin kesinlikle siyasal yaamn dna km olmas, ve din adna herhangi bir iktidar talebinin olmamasdr.

erif Mardin, Trkiyede Toplum ve Siyaset, Makeleler 1, (der. Mmtazer TrkneTuncay nder) letiim yay., stanbul, 1991, s. 9. 3 Mardin, age., s. 9.
2

2. Osmanldan Cumhuriyete Modernleme Sorunu ve Siyasal Partilerin Ortaya k

Osmanl Devleti, kuruluundan yklna kadar geleneksel bir toplum, yani tarm toplumu olarak kald. Baz modernleme abalarna ramen, Osmanl Devleti bir sanayi toplumuna dnemedi. ki byk devrime, Sanayi Devrimi ve Fransz Devrimine uyum salayamad. Osmanl devlet adamlar, 16. yzylda Osmanl Devletinin ebed mddet, yani sonsuza dek yaayacan dnmekteydiler. Ancak, 19. yzyln ikinci yarsna gelindiinde ise, devlet adamlar ve aydnlar iin temel sorun, devletin nasl kurtulaca idi. Bu devlet nasl kurtulur? sorusuna ok eitli yantlar verildi. Bu sorun karsnda, Osmanl Devletinde ilk kez modern anlamda siyasal muhalefet hareketinin doduunu sylemek gerekir (Kuleli Vakas ve Gen Osmanllar/Jntrk hareketi). II. Abdlhamitin istibdat ynetimi altnda dalan Jn Trk hareketinin yerini, 1889 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyeti ald. Bu cemiyet de, bir illegal rgtt. Cemiyetin amac, II. Abdlhamitin istibdat ynetimine son vermek; Kanun-u Esasinin (Anayasa) yeniden yrrle girmesini salamak ve Merutiyet ynetimini tekrar kurmakt. ttihat ve Terakki, 1902 ylnda Pariste bir kongre toplad. Bu kongrede, II. Abdlhamit ynetimine kar nasl bir politika izlenecei ve Merutiyetin yeniden ilan iin neler yaplaca konular ele alnd. Ancak, izlenecek politikalar nedeniyle kongrede ttihatlar ikiye blndler. Bu blnme, Trkiyede bugnk merkez sol ve merkez san temelini oluturmaktadr. Ahmet Rza Beyin liderliindeki Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti, Auguste Comteun; Osmanl hanedan ile anne tarafndan akraba olan Prens Sabahattinin liderliindeki Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ise, Frederic Le Playin grlerinin etkisi altndayd. Her iki grup arasnda, 1902 tarihinde Pariste yaplan kongrede, devrim aamasnda (1908), ordunun ve yabanc devletlerin rolnn ne olaca konusunda anlamazlk kt. Ahmet Rza Bey grubu, devrim aamasnda ordunun rol oynamasn gerekli grrken, yabanc devletlerin karmasn istemiyordu. Prens Sabahattin grubu ise, devrim aamasnda ordunun mdahalesine kar karken, yabanc lkelerle ibirlii yaplabileceini savunuyorlard. Her iki grubun devrim sonrasndaki ynetim modeli de ayryd. ttihatlar (Ahmet Rza Bey grubu); aydn, asker-sivil brokratlarn nderliinde merkezi bir ynetim kurmay amalyordu. Teebbs- ahsiciler (Prens Sabahattin grubu) ise; yerli ve yabanc burjuvazinin ibirliine dayanan, merkezi olmayan ve bireysel giriimleri destekleyici bir ynetim biimi istemekteydiler. Ahmet Rza Bey grubu, II. Merutiyetin ilannda rol oynayan ve bu dnemde iktidarda bulunan gruptu. Bunlar, ttihat ve Terakki Frkasn kurdular. ttihat ve Terakkiyi merkez sol izgisinin ilk partisi olarak kabul edebiliriz. Onun izgisini Cumhuriyet dneminde CHP devam ettirdi. Prens

Sabahattin grubu ise, II. Merutiyet dneminde muhalefette idi. Bu grup, II. Merutiyet dneminde Ahrar; Osmanl Demokrat; Ahali; Hrriyet ve tilaf Frkalar iinde yer aldlar. Merkez sa temsil eden bu partilerin Cumhuriyet dnemindeki devam olarak da, TpCF, SCF, DP, AP, ANAP ve DYPyi sayabiliriz. Osmanl hanedan ile anne tarafndan akraba olan ve bu nedenle de Prens olarak anlan Prens Sabahattin dncelerini 1913 ylnda kaleme ald Trkiye Nasl Kurtarlabilir? adl kitabnda toplamtr4. Prens Sabahattinin eylemleri ve bu kitabndaki grleri, gnmzdeki liberal toplum sylemleri ile paralellik arz etmektedir. Prens Sabahattin, Parise yerletikten sonra aznlk gruplaryla (Ermeni, Rum vs.) geni ilikiler kurdu. Onun grlerindeki yenilik; ademi merkeziyet ve teebbs- ahsi konularndayd. Kiisel giriimciliin/liberal ekonomi politikalarnn n plana kt bu grlerin bir baka dikkat ekici zellii de, aznlklar imparatorluk bnyesinde tutmann yolu olarak adem-i merkeziyeti, yani merkezi olmayan bir ynetim biimini ngrmesiydi. Prens Sabahattin bu grleri nedeniyle aznlklarn bir hayli desteini de salamt. Prens Sabahattinin grleri, ttihatlarn Jakoben, sekinci ve radikal grlerinden ayrlmaktayd. Anglo-Sakson tipi bir modeli benimseyen Prens Sabahattin, liberal ve zel giriimci yetitiren bir eitim sistemi sonucunda, burjuvazi yetitirmek ve lkeyi byle kurtarmak niyetindedir. Ona gre, Merkezi hkmetin yaratt engeller kaldrlmal ve yerinden ynetimci politikalarla zel sektr desteklenmelidir. Trkiye, Osmanl Devletinin yaad k grdkten sonra, bu k tehlikesiyle tekrar karlamamak iin devrimci bir yoldan ksa bir srede modernleme politikasn benimsedi; yani, Cumhuriyet ynetimi, Fransz modelini tercih etti (bu sre aslnda Osmanl Devletinin son dneminden balamt). nk, ngiliz modeli ile, Bat ile aradaki fark kapatlamayacakt. Prens Sabahattinin tezleri, liberaldi ve bu politikalarla devlet kurtarlamazd. Bu politikalar, sivil zellikler tamakla beraber, modernlemenin salanmad bir toplumda ne lde uygulanabilirdi? ve geirdii dnme uyum Batnn modernlemesi salayamayan ve bu nedenle yklan Osmanl Devleti, erken dnem Cumhuriyet aydnlarn olumsuz ynde etkiledi. Onlar, son dnem Osmanl aydnlaryla birlikte, kendi deyimleriyle koskoca bir imparatorluun kn yaamlard (1878-1918). Onlarn temel korkusu, devletin yklaca korkusuydu. Bu korku, Osmanlnn ykl ile gereklemi; erken dnem Cumhuriyet aydnlar, Osmanlnn kllerinden (Zmrd- Anka, Simurg gibi) glkle bir devlet karabilmilerdi (Trkiye Cumhuriyeti).

Prens M. Sabahattin, Trkiye Nasl Kurtarlabilir?, (Nezahet Nurettin Ege ve Mehmet Ali evkinin Mukaddimeleriyle), stanbul Muallimler Birlii Terbiye Encmeni Neriyatndan No. 1, stanbul, 1950.
4

Devletin yklaca korkusu, Osmanl aydnlarndan Cumhuriyet aydnlarna tevars etmi; onlar da bu ykln nne gemek iin tepeden inmeci/Jakoben modernletirme politikasn benimsemilerdi. Bylece, Fransz tipi, devrimci bir model ile, k tehlikesi bir daha yaanmayacakt. Ama, bunun iin kkl nlemler almak ve her an tetikte bulunmak gerekiyordu. Bu nedenle, Osmanlda devlet din adna; Cumhuriyette ise, ulus adna hep kutsallatrld. Kurtuluu bir misyonun benimsenmesi dolaysyla, gemiten gnmze devletin kutsall devam ede gelmektedir. Cumhuriyetle egemenliin kayna gkten yere, Tanrdan Ulusa indi; ancak, kutsallk sorunu hi bitmedi ve ekil deitirerek devam etti. Kurtuluu bir misyonun benimsenmesiyle kutsallatrlan devlet ve devleti kurtarmak, devletin bekas, devletin blnmez btnl sylemleri, toplumun ve bireyin hak ve zgrlklerinin korunup gelitirilmesi taleplerinin her zaman nne geti. Devletin mi, yoksa bireyin mi, nce gelecei sorusunun yant, phesiz devletti. Herhalde bunun ak ifadesini u atasznde bulmak mmkndr: Ya devlet baa, ya kuzgun lee. Tek parti dneminin nde gelen politikaclarndan, niversite Reformunun mimar ve Milli Eitim Bakan Reit Galip CHPnin modernleme anlayn u ekilde aklyordu: Biz tedrici tekaml kaidesini yolumuzun stnde ineyerek, irfan yolunda tekamlmz inklaplar(la), srat ve iddetle yapmak, itimai kanunlara yeni bir kanun ilave etmek mecburiyetindeyiz5.

3. Trkiyedeki Siyasal Partilerin Kkenleri

Bat dnyasnda kurulan siyasal partilerin, modernlemenin sonucu olarak ortaya ktklar grlmektedir. Bu nedenle, sz konusu partiler sanayilemenin de etkisiyle oluan modern toplumsal snflarn/kesimlerin karlarn temsil etmek durumundadr. Trkiyedeki siyasal partilerin ortaya knda ise, durum tamamen farkldr. Bu farkllklar u noktalarda belirginlemektedir. 1. Trkiyedeki partiler modernlemenin sonucu olarak ortaya kmamlardr. 2. Bununla balantl olarak, Trkiyedeki partiler toplumsal kesimlerin karlarn savunmak amacyla kurulmadlar. 3. Yine bununla balantl olarak onlarn sorunu toplumu kurtarmak deil; devleti kurtarmakt. Amalarndaki farkllk, toplumun kurtuluuna ynelik bak alarnda deil; devletin kurtuluuna ynelik bak alarndadr. Mcadele konusu toplum deil; devlettir. kmekte olan bir imparatorluu kurtarmaya ynelik politikalarn baarszlkla sonulanmas; elde kalan son toprak parasnn da kaybedilme
Ali Sreyya, Ankara Mektuplar: Beklediimiz Trkiye nklab, Cumhuriyet, 4.10.1932, s. 3.
5

tehlikesi ve Cumhuriyetin ilk yllarndan gnmze kadar devam ede gelen rejim tartmalar Trk siyasal partileri sistemini olumsuz ynde etkiledi. Partilerin gndemini sosyal, ekonomik, kltrel ve siyasal vb. konular oluturmaktan uzakt ve hl byk lde uzaktr. Partilerin temel konusu; i ve d tehditler ile rejim tartmalardr. Bu konularda yaanan sorunlarn zlememesi; partilerin bu konularn dna kmasn zorlatrmaktadr. Szn ettiimiz konularda yaanan tkanma ve lkenin sosyo-ekonomik yaps, var olan siyasal partilerin ideolojik kimliklerinde, yaplarnda ve rgtlenmelerinde benzerlikler yaratmakta; bu partiler giderek aynlamaktadr. Bu nedenle de, partilerin tabanlarnda ve semen kitlelerinde byk kaymalar grlmektedir.

BRNC BLM: Trk Siyasal Yaamnda Cephelemelerin Tarihesine Ksa Bir Bak

Trkiyede siyasal partilerin ortaya kt kinci Merutiyetten (1908) bu yana, partiler arasndaki ekimeler sk sk cephelemeye/kamplamaya dnmektedir. Bu cepheleme sonucunda zarar gren demokratik hayat olmaktadr; hatta bunun da tesinde, lke de nemli tehlikelerle kar karya kalabilmektedir. kinci Merutiyetten gnmze kadar geen srete Trkiyede grlen cephelemeleri u ekilde sralayabiliriz: ttihat-tilaf Cephelemesi, Vatan Cephesi (DP-CHP), Milliyeti Cephe ve Demokrasi Cephesi.

1. ttihat-tilaf Cephelemesi

1908 seimlerinden sonra ttihat ve Terakki Frkasnn karsndaki muhalefetin glenmesiyle (Hrriyet ve tilaf Frkas) birlikte, seimler siyasal yarma olmaktan kt ve sokak terrne dnt1. Nitekim 1912 ylnda yaplan seimler, sopal seim ve dayakl ve sopal seim olarak tarihe geti2. ttihatlar 1912 seimlerini byk ounlukla kazanmalarna ramen, Meclis-i Mebusan yaklak ay sonra feshedildi ve ttihatlarn parlamentodaki stnlne son verildi (Austos 1912). Balkan Savalar nedeniyle yaplmas geciken seimler, ancak 1914 ylnda yaplabildi. 1913 ylnda Babali baskn ile iktidara gelen ttihat ve Terakki Frkas, 1914 seimlerine rakipsiz olarak girdi ve kazand. Bu dnemde, Osmanl Devleti Birinci Dnya Savana girdi. 1918 yl sonbaharnda savata uranlan yenilgi sonucunda ttihatlar hkmetten ekilince, Padiah Vahdettin de zorunlu politik nedenler gerekesini ileri srerek ttihatlar oluan Meclis-i Mebusan feshetti3.
1 Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, TBMM Ktphane ve Dkmantasyon Mdrl yay., Ankara, 1982, s. 79.; Hakk Uyar, Tek Parti Dneminde Seimler, Toplumsal Tarih, say 64, Nisan 1999, (ss. 21-31), s. 21; Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, II. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakkiye Kar kanlar, Dergah yay., stanbul, 1990. 2 Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, s. 79; Birinci, age., s. 122 vd.; Servet Armaan, Trkiyede Parlamento Seimleri, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c. XXXIII, S. 3-4, 1968, (ss. 45-100), s. 61; Tark Z. Tunaya, Hrriyetin lan, kinci Merutiyetin Siyasi Hayatna Baklar, stanbul, 1959, s. 24; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, c. III, ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi, Hrriyet Vakf yay., stanbul, 1989, ss. 164-165. 3 Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, s. 79-81; Uyar, agm., ss. 21-22.

Osmanl Devleti dneminde yaplan altnc ve son seimler olan 1919 seimleri, lkenin byk blmnn igal altnda olmas nedeniyle olaanst koullar altnda yapld. 1919 ylnda yaplan seimlere Museviler dndaki aznlklar (Ermeniler ve Rumlar) katlmad. 1920 ylnn Ocak aynda toplanan son Osmanl Mebusan Meclisi, ancak iki ay kadar faaliyet gsterebildi. ngilizlerin Meclisi basmalar (Mart 1920) sonrasnda, Padiah Vahdettin dalm durumda olan Meclisi feshetti (Nisan 1920). Bu Meclisin en byk ilevi, Milli Mcadele hareketinin ulusal snrlarn izen Misak- Milliyi kabul etmekti4. kinci Merutiyet dneminin siyasal ortamndaki parti kavgalar (ttihat ve Terakki Frkas ile Hrriyet ve tilaf Frkas) lkeyi olumsuz ynde etkiledi. Sokak terr, sopal seimler ve srgnler, iki parti arasnda byk bir nefret yaratt. Bu nefret, Milli Mcadeleyi de olumsuz ynde etkiledi. Hrriyet ve tilaflar, Milli Mcadeleyi ttihat bir hareket olarak grdkleri iin desteklemediler. Tek parti dnemi boyunca CHP, kinci Merutiyet dnemindeki parti kavgalarn ykc olarak tanmlad ve bunun propagandasn yaparak, kendi tek parti iktidarn pekitirmede kulland5. Tark Zafer Tunaya, ttihat ve Terakki Frkas ile Hrriyet ve tilaf Frkas arasndaki atmann halka nasl yansd konusunda u bilgiyi vermektedir: Yabanc igali altnda bulunan gney Egenin bir kasabasnda iki devlet memuru bir mezarln yanndan gemektedirler. Birisi orada yatan dindalara fatiha okumay neriyor. Okuyorlar. Fakat teki unu ekliyor: Ben duam ttihatlarn ruhuna ithaf etmiyorum. Merutiyeti kasp kavuran frkaclk bu olay ile tanmlanabilir. Siyasi parti taraftarln bir tr din sayan, kar parti yesine ancak intikam ve kinle bakan insanlar lkesinin tanklar, bugn artk olaan bir kurum haline gelmi olan frkadan (siyasal partiden) sz edildiinde daima rkmlerdir 6. Tunaya, 1950 seimlerinden ksa bir sre nce yazd ve particilii yakn tarihin kabusu olarak tanmlad bu yazsnda; parti yneticileri, yeleri ve sempatizanlar arasndaki dmanln ve cephelemenin artk gerilerde kald gibi, iyimser bir deerlendirme yapmaktadr. Ancak, ne yazk ki, Tunayann daha sonraki yazlarnda da belirttii gibi, siyasi hayatn motoru olan kin sonraki yllarda da devam etmitir. Frkaclk, Kart parti mensubu ancak kin ve intikamla bakmak demektir. Bu tr bir anlaya dayanan ok partili rejim memleketi bir
4 Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, s. 71; Armaan, agm., ss. 64-66; Uyar, agm., s. 22; Reat Ekrem Kou, Bizde Seimlerin Tarihi 6, 1919 Seimi, Cumhuriyet, 29 Eyll 1961. 5 Bu konuda rnein bkz. Uyar, agm., 22; Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar, stanbul, 1998; Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn: Mahmut Esat Bozkurt (1892-1943), Bke yay., stanbul, 2000. 6 Tark Zafer Tunaya, Yakn Tarihin Kabusu: Frkaclk, Vatan, 3.3.1950. Tunayann bu yazs urada yer almaktadr: Tark Zafer Tunaya, nsan Derisiyle Kapl Anayasa, Arba yay., stanbul, 1988, ss. 171-176.

cehenneme evirir. Muhalefet iktidar ilikileri bir lm kalm sava olur. Karlkl dman cephelerin kuruluu demektir. Merutiyet, soysuzlatrlm bir partiler rejimiyle, kolayca bir cehenneme evrilebilmiti. Siyasal hayat ta bir sava meydanna. Frkacln varm olduu en feci sonu, memleketin ikiye blnm olmasyd. ttihatlarla (ttihat ve Terakki yanllar) tilaflar (Hrriyet ve tilaf partisi yanllar) Orta an din savalarna egemen zihniyetin temsilcileriydiler. Birbirlerini ldrmelerini, idam sehpasnda birbirlerine kfretmelerini mmkn klan bu tutum, Trkiyenin siyasal hayatnda, eitli sosyal nedenlerin yarat olarak, Merutiyetle balamtr. Bugn bile sregelmektedir 7. T. Z. Tunayann bu son deerlendirmesi 1963 ylna aittir. DPnin 27 Mays ile iktidardan drld, Vatan Cephesi uygulamalarnn yaand ve Tunayann da DP kart safta yer ald dnlecek olursa; 1950deki iyimserliinin DP iktidar dneminde ortadan kalkt anlalmaktadr. ttihat-tilaf cephelemesi ile, DP-CHP cephelemesi arasnda baz benzerlikler bulmak mmkndr. Bunlardan en nemlisi, muhalefetin iktidara kar birlemesi ya da g birliine gitmesi, iktidarn da buna sert, anti-demokratik tepki gstermesi sonucunu dourdu. Hrriyet ve tilaf Frkas, ttihat ve Terakki Frkasnn karsndaki kk muhalif partilerin birlemesiyle ortaya kt. Hrriyet ve tilaf Frkasna katlan partiler unlard: Osmanl Demokrat Frkas, Ahali Frkas ve Mutedil Hrriyetperveran Frkas8. ttihat ve Terakki, iktidarn tehdit eden muhalefete kar her trl yldrma politikasn izledi; muhalefet de, ayn ekilde yant verdi. Demokrat Parti de, 1957 seimlerinde kendisine kar g birlii oluturmak isteyen muhalefetin (CHP ve Hrriyet Partisi) seim ittifakn yasal yollardan engelledi. DP, CHP-HP seim ittifakn engelledi ama, daha sonra iki parti birleti. Muhalefetin kendisine kar birlemesi zerine DP, Vatan Cephesi uygulamasna giriti.

2. Vatan Cephesi

DP, 1957 seimlerinden zaferle kmasna ramen, ald oylar bakmndan tm muhalefet partilerinin ald oylardan daha az oy ald ve yine ilk kez 1950den bu yana-, % 50nin altna dt. Seimler sona erdikten sonra, muhalefet partileri iktidarn aznla dt ve iktidardan ayrlmas gerektii eklinde propaganda yapmaya baladlar. Muhalefet
Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, Arba yay., stanbul, 1994, 3. Bask, ss. 21-22. Tunayann bu kitabnn ilk basks 1964 ylnda yaplm ve kitabn nsz Kasm-Aralk 1963 tarihinde yazlmtr. 8 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Birinci, age., s. 51 vd.
7

10

partilerinin iktidara kar g birlii oluturma giriimleri sonucunda, Ekim 1958de Cumhuriyeti Millet Partisi (CMP) ile Trkiye Kyl Partisi (TKP) birleerek, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisini (CKMP) oluturdular. 1957 seimlerinde pek baarl olamayan Hrriyet Partisi (HP) ise, Kasm 1958de CHP ile birleti. Muhalefetin bu birleme giriimine DP, Vatan Cephesini kurarak yant verdi. DPnin amac, partiye katlmlar arttrmak ve partiyi glendirmekti. Babakan Adnan Menderes Vatan Cephesinden ilk kez muhalefetin birleme giriimlerinin srasnda-, 12 Ekim 1958 tarihinde DP Manisa l Kongresinde yapt konumada sz etti9. Bu konumada Menderes, ... politika ve ihtirastan vareste vatandalarn kin ve husumet cephesine kar bir vatan cephesi kurmalarn istedi10. Bylece Menderes kendi taraftarlarn Vatan Cephesinde toplanmaya arrken, muhalifleri de kin ve husumet cephesi olarak tanmlyordu. Bu, muhalefete kar nasl duygular ierisinde bulunulduunu aka gsteriyordu. Muhalefetin DPye kar kin ve husumet cephesi oluturduunu ve buna kar Vatan Cephesinin kurulmasnn zorunlu olduunu belirten Menderesin konumasndan sonra Hkmet, DPnin il, ile, bucak ve ocak rgtlerini Vatan Cephesine katlmaya ard. Vatan Cephesinin dier bir ilevi de, herhangi bir partiye bal olmayan ve muhalefet partilerine ye olan vatandalar DPye ekmeyi amalyordu. 31 Aralk 1958 tarihinde yaplan bir yasa deiiklii ile, iktisadi devlet kurulularnda alanlarn da Vatan Cephesine katlmalar olana tannd. Hukuksal bir nitelii olmayan Vatan Cephesine katlanlarn listesi her gn dzenli olarak devlet radyosundan ilan edildi. Haber saatinde okunan bu uzun isim listeleri halk zerinde kt etki yaratarak tepki toplad. CHP ve teki muhalefet partileri yaymlanan bu listelerde yer alan isimlerin ounun aslsz olduunu, l ve bebeklerin de Vatan Cephesi'ne ye yapldklarn ne srdler. Muhalefete gre, Vatan Cephesine gerekten katlan vatandalara da bask yaplm ve temelsiz vaatlerde bulunulmutu. Muhalefet partilerinin g birlii oluturmasna kar, iktidarn da Vatan Cephesini kurmas, lkedeki siyasal gerginlii daha da arttrd. Bu olumsuz duruma ramen Babakan A. Menderes, Vatan Cephesi uygulamasnn balatlmasndan birka ay sonra (12 Ocak 1959) DP il bakanlklarna gnderdii bir genelgede memnuniyetini yle dile getiriyordu: Vatan Cephesine iltihak hususunda partimizin 946 ruhu ve byk bir heyecan ile gayretler sarf etmesi sayesinde ayan- kran neticeler elde edilmektedir. Ksa bir mddet iinde bana gnderilen telgraflardaki iltihaklarn says iki yz bine yaklamaktadr. Aralk 1959da, yani Vatan Cephesinin kuruluundan yaklak bir yl kadar sonra, DP il ynetimlerinin parti genel merkezine gnderdikleri
Siyasal Cephelemede Yeni Adm: Vatan Cephesi, Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 19541978, Yap Kredi yay., stanbul, 1998, s. 433. 10 Feroz Ahmad-Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971), Bilgi yay., Ankara, 1976, s. 185.
9

11

rakamlara gre, Vatan Cephesine ye olanlarn says 973.000e ulamt. Ancak, muhalefet partileri Vatan Cephesine katlmlarn radyodan okunmasnn yaratt olumsuz havadan yararlanarak yapt propaganda ile, halk bu cepheye katlmlarn ounun gerek d olduu ynnde inandrmt. Bir buuk yl kadar devam eden ve ye says bir milyona ulaan Vatan Cephesi uygulamas, 27 Mays 1960 tarihine kadar devam etti11.

3. Milliyeti Cephe

Milliyeti Cephe dnemi, Eyll 1974 tarihinde CHP-MSP koalisyonunun dalmas sonucu ortaya kan hkmet bunalmnn aylar srmesinden sonra kurulan Milliyeti Cephe Hkmetinin 12 Nisan 1975 tarihinde gvenoyu almas ile balad. Hkmet, AP Genel Bakan Sleyman Demirelin babakanlnda ve AP-MSP-CGP-MHPden oluan bir koalisyon hkmetiydi12. I. MC olarak tanmlanan bu hkmetin kuruluu yle gerekleti: Demirel, ykselen sol harekete ve CHPye kar, sa kanatta yer alan btn partileri bir araya getirmek iin byk aba harcad. Demirelin giriimleri sonucunda AP, MSP, MHP ve CGP bir koalisyon hkmeti kurma konusunda anlat. Aslnda bu partiler, daha nce Sadi Irmak Hkmetinin gvenoyu alamamas zerine Aralk 1974te ortak bir bildiri yaynlayarak, bir milliyeti cephe oluturduklarn ve belli grler ve hedefler etrafnda toplanarak beraberce almaya karar verdiklerini aklamlard. Bu tarihten sonra da sz konusu drt parti mecliste birlikte hareket etmeye balamlard. AP-MSP-MHP ve CGPnin meclisteki oylarnn toplam kuracaklar hkmetin gvenoyu almasna yetmiyordu. Gvenoyu iin Demokratik Partinin destei gerekiyordu. Ancak, DP ynetimi Demirelin bakanlnda kurulacak bir hkmete kar kmaktayd. DP ynetiminin koalisyona kar kmas, partiden nemli bir kopmaya yol at. Sadettin Bilgiin nclnde 9 milletvekili DPden istifa ettiler (28 Mart 1975). stifa dilekelerinde, lkenin komnizmin ok ynl tehdidi altnda olduunu belirttiler ve CHP dnda ve seilmi partili bir parlamento yesinin bakanlnda kurulacak hkmeti oylaryla destekleyeceklerini akladlar. Bylece, Demirel kuraca hkmete bamsz milletvekillerinden gerekli destei salam oluyordu. Demirel, 31 Martta drt partiden oluan
Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, s. 433. Milliyeti Cephe Dnemi, Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, Yap Kredi yay., stanbul, 1998, s. 700. 12 Nisanda gvenoyu alan Hkmet, 31 Mart tarihinde kurulmutu ve 5 Haziran 1977 genel seimlerinden sonra 21 Haziran 1977 tarihine kadar devam etti. Hkmet yeleri iin bkz. Trker Sanal, Trkiye Cumhuriyeti ve 50 Hkmeti, Ankara, 1995, ss. 199-200.
11 12

12

hkmetini aklad; Cumhurbakan da, 1 Nisanda hkmeti onaylad. TBMMde 3 milletvekili olan MHP, 2 bakanlk alarak en krl parti oldu. Millet Meclisinden 12 Nisanda gvenoyu alan hkmetle birlikte, aylardr sren hkmet bunalm da sona ermi oldu13. Birinci Milliyeti Cephe Hkmeti ile, cephe adn aka alan bir hkmet ilk kez kurulmu oluyordu14. ki yl akn bir sre iktidarda kalan bu hkmet dneminde, Trkiyedeki iddet olaylar giderek trmand. TRTde yaanan genel mdr krizinden baka, Sleyman Demirel yumruklu bir saldrya urad ve MC yandalar CHP mitinglerine (Gerede, Elaz, Bayburt, Eynesil ...) saldrd. Ayrca, toplumsal olaylar, sa-sol atmas ve terr olaylar giderek artt15. MC iktidarnn ilk alt aynda 21 gen ldrld; Babakan S. Demirelin Bana milliyetiler cinayet iliyor dedirtemezsiniz dedii bu dnemde, 37 kiinin ldrld 1 Mays 1977 katliam ve ili Havaalannda Blent Ecevite ynelik suikast giriimi yaand16. 5 Haziran 1977 genel seimlerinden CHP tarihinin en yksek oyunu almasna ramen (% 42), 450 milletvekilinden ancak 213n kazanabildi. Ecevitin kurduu aznlk hkmeti gvenoyu alamad; Demirel de Ecevitin koalisyon nerisini reddetti ve MSP ve MHP ile kinci MC Hkmetini kurdu. 31 Aralk 1977 tarihinde gensoru ile drlen bu hkmet17 dneminde, siyasal gerilim giderek trmand ve siyasal cinayetler artt. II. MC Hkmetinin drlmesi ile CHP, APden transfer edilen 11
Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, s. 700. Tevfik avdar, Adalet Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8, letiim yay., (ss. 2089-2101), s. 2096. Birinci MC Hkmeti iin ayrca bkz. Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1950-1995), mge yay., Ankara, 1996, ss. 243-248; Hanife Kuru, Trk Siyasal Yaamnda Adalet Partisi, DE ATE yaynlanmam Doktora tezi, zmir, 1996, ss. 186-201. 15 Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, s. 700; TRTde genel mdr krizi, Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, Yap Kredi yay., stanbul, 1998, s. 701. smail Cemin TRT genel mdrl grevinden alnmas, Cemin Dantaya dava amas ve Nevzat Yalntan TRT genel mdrlne atanmas olaylar srasnda, TRT Haber ve Yayn Danmanl grevinde bulunan Mehmet Barlas da MCnin basklar sonucunda grevinden istifa etmek zorunda kald. Barlas, bundan 23 yl sonra 1998 ylnn Austos aynda, yeni bir sa cephenin kuruluuna nclk edecektir. Bkz. ... Sa cephe demokrasiye kar, Cumhuriyet, 15 Austos 1998. Bu dnemde yaanan dier olaylarla ilgili olarak bkz. Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 19541978, ss. 701-706; avdar, age., ss. 243-248. 16 CHP stanbul Senatr Besim stnel, 1976 ylnda yazd bir kitapta, kalknan Trkiyenin nndeki en byk engel olarak cephe kmazn grmektedir. Trkiyenin daha nce yakaland Demirel kmazndan kurtulup, MC kmazna yakalandn belirten stnel, Sokaktaki kavga ile hayali ihracat yaparak devlet hazinesi soyma tertiplerinin birbirine bal bulunduu iilerin, kamu grevlilerinin ve emeklilerin haklarn almalarn engelleyen tertiplerle, niversitelerde yaratlan kanl olaylarn ayn oyunun paralar olduu ortadadr. Bu oyunu aa karmak, Cephecilerin yaratmaya altklar baz baar efsanelerini ykmak, balonlarn sndrmek ve her alanda gerekleri halkmza anlatmak bence, her Trk aydnnn ve tm CHPlilerin bata gelen grevleridir demektedir. Bkz. Besim stnel, Kalknan Trkiyenin Cephe kmaz, Siyasal Bir Deerlendirme, Ankara, 1976, ss. 1-3. 17 Bu hkmet, Cumhuriyet dneminde gensoru ile drlen ilk hkmettir.
13 14

13

milletvekilinin destei ile hkmet kurdu. Ancak, bu hkmet dneminde de, ekonomik, toplumsal sorunlar ve siyasal cinayetler nlemedi. Ecevit Hkmeti, Ekim 1978 tarihinde yaplan Cumhuriyet Senatosu seimlerini kaybedince istifa etti. Bunun zerine Demirel, MSP ve MHPnin dardan destekledii bir aznlk hkmeti18 kurdu ve 12 Eyll 1980e kadar da iktidarda kald19.

4. Demokrasi Cephesi ya da rtica Cephesi

1990l Trkiye siyasal hayatnda koalisyonlarn yeniden gndeme geldii yllar oldu. 1991-1995 yllar arasndaki koalisyonlardan sonra yaplan 1995 genel seimlerinden en byk parti olarak Refah Partisinin (RP) kmas zerine, Cumhurbakan Sleyman Demirel, hkmeti kurma grevini RP Genel Bakan Necmettin Erbakana verdi. Erbakann koalisyon hkmeti kurma almalar sonusuz kalnca, ANAP-DYP (Anayol) hkmeti kuruldu. Bu hkmetin TBMMdeki gvenoyu srasnda, ald evet oylar hayr oylarndan ok olmakla beraber, Anayasa Mahkemesinin gvenoylamasn geersiz klmas zerine, Mesut Ylmaz hkmeti Cumhurbakanna istifasn sundu. Bunun zerine Cumhurbakan hkmeti kurma grevini yeniden N. Erbakana verdi (7 Haziran 1996). 28 Haziran 1996 tarihinde Erbakann babakanlnda RP-DYP (Refahyol) koalisyon hkmeti kuruldu. Hkmet, 8 Temmuzda DYPnin fire vermesine ramen gvenoyu ald. 278 oyla gvenoyu alan hkmet, salt ounluu (276) sadece 2 oyla gemiti; bu, hkmetin ileride yaayaca sorunlarda ayakta kalmasn zorlatran faktrlerden biriydi. Refah Partisinin benimsedii slamc politikay hkmeti dneminde uygulamaya girimesi toplumsal gerginlii ve kutuplamay arttrd. RPnin ran, Libya ve D-8 konularnda izledii tartmal d politika, Susurluk kazas, eteler, tartmal Ramazan mesaisi, tarikat liderlerine babakanlkta iftar yemei verilmesi, Sincanda RPli belediyenin dzenledii Kuds Gecesi laik kesimlerle ve zellikle laiklik konusunda duyarl olan Trk Silahl Kuvvetleri ile Hkmeti kar karya getirdi. Sincanda bir kadn muhabirin eriatlarca dvlmesi, Taksime cami yaplmas tasarlar ve trban tartmalar da buna eklenince, 4 ubatta TSK Sincandan tanklar geirerek -dnemin Genelkurmay kinci Bakan Org. evik Birin deyimiyle balans ayar yaparak-, Hkmeti uyard. kinci ve daha geni kapsaml uyar ve laiklik kart akmlara ynelik nlemleri ieren 28 ubat kararlar, Milli Gvenlik Kurulu (MGK) tarafndan alnd. Tarihinin en uzun sreli toplantsn (8.5 saat) 28 ubat 1997 tarihinde yapan MGK, bu kararlar muhtra nitelii tayordu. Kimilerince, post-modern darbe olarak tanmlanan 28 ubat kararlar ile, Trk Silahl Kuvvetlerinin uzun
Cumhuriyet gazetesi, MSP ve MHPnin dardan desteklemesi dolaysyla bu hkmete, III. MC Hkmeti demektedir. Bkz. Cumhuriyet, 15 Austos 1998. 19 Cumhuriyet, 15 Austos 1998; Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, ss. 733-737; avdar, age., ss. 248-254.
18

14

yllardan beri ncelikli tehdit olarak grd komnizm tehdidinin yerini, bu dnemde eriat/irtica ald. 18 maddelik MGK kararlar, dinci vakflar, RPli belediyeler, kktendinci akmlar arasnda yaygnlaan silahlanma, tarikatlar, klk kyafet kanununa aykr giyimler, 8 yllk eitim, Kuran kurslar ve imam-hatip okullar gibi konular kapsyordu. Babakan Erbakan birka gn kararlar imzalamamak iin direndiyse de, sonunda imzalamak zorunda kald. Bu dnemde Genelkurmay bakanl bnyesinde kurulan ve radikal slamc akmlar ve slamc sermayeyi izlemeyi ama edinen Bat alma Grubu (BG) almalarn srdrd. Kamuoyunda, zellikle laik kesimde Genelkurmaya ynelik destek artt. DSK, Trk- ve Trkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu gibi etkin kurulular da MGK kararlarna tam destek verdi. RPnin izledii politikalar laiklik taraftarlaryla laiklik kartlarnn cephelemesini dourdu. Toplumun % 80inin, % 20 oy alan RPyi istemedii dile getirildi. lkedeki gerginlii ve zerindeki basky azaltmak iin babakanl hkmet orta Tansu illere devretmek amacyla Erbakann istifa etmesi, Refahyol hkmetinin sonu oldu. RP-DYP-BBP liderleri yeni hkmeti kurmak iin anlatklarn akladlar. iller hkmeti kurma grevinin kendisine verilmesini bekliyordu. Ancak, Cumhurbakan Demirel, hkmeti kurma grevini illere deil, Mesut Ylmaza verdi (18 Haziran 1997). parti bunu ankaya darbesi olarak tanmladlar; fakat, sonu deimedi. DYPden istifa eden milletvekillerinin de destei ile, ANAP-DSPDTP hkmeti 12 Temmuzda gvenoyu ald. Bylece, uzun sreden beri devam eden lkedeki gerginlik byk lde ortadan kalkt. Yeni Hkmetin ilk yapt eylerden biri, 8 yllk eitim yasasn Meclisten geirmek oldu. Bu yasa ile, mam-Hatip okullarnn orta ksmnn kapatlmas gndeme geldiinden partiler arasnda cepheleme yeniden canland. RP, DYP ve BBP buna kar karken; ANAP, DSP, DTP ve CHP yasann Meclisten gemesini saladlar. RP, DYP, BBP ve YDP bu srete Genelkurmaya ve BGye ynelik sert eletiriler yaptlar. 1997 ylnn son aylarnda RPnin laiklik kart eylemleri dolaysyla kapatlmas konusu Anayasa Mahkemesinde grlmeye baland. 16 Ocak 1998 tarihinde Anayasa Mahkemesi RPyi kapatt; RP Genel Bakan Necmettin Erbakan ve 6 RPli yneticiye 5 yl siyaset yasa koydu. Bu srete RPnin devam olarak Fazilet Partisi (FP) kuruldu ve partinin bana Recai Kutan geti. 1998 ylnn yaz aylarnda MGKnn 28 ubat kararlarna, BGye ve mevcut hkmete kar olan muhafazakar ve merkez sa partiler, baz gazetecilerin de nclnde bir cephe oluturmaya giritiler. Kendilerini Demokrasi Cephesi olarak tanmlayan bu partiler unlard: FP, DYP, BBP, YDP ve LDP. Kamuoyunda byk tepki gren ve baz yazarlarca rtica Cephesi olarak tanmlanan bu cepheleme giriimi uzun mrl olmad.

15

Sz konusu partiler arasnda 18 Nisan seimleri (1999) oluturulmak istenen seim ittifak da gereklemedi20.

Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 3, 1979-1997, Yap Kredi yay., stanbul, 1998, ss. 1098-1107, 1122-1126; Emre Kongar, 28 ubat ve Demokrasi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2000; Ergun Aksoy, 28 ubattan Balgata Mcahit!.., mit Yay., Ankara, 2000; Dou Perinek, 28 ubat ve Ordu, Kaynak Yay., stanbul, 2000; nn Alpat, Hamambcekleri, Atetopu ve Askerler: 28 ubat Srecinde Trkiye, Mays Yay., stanbul, 1999; Nazl Ilcak, 28 ubat Srecinde Din, Siyaset ve Laiklik, Birey Yay., stanbul, 1999; Yavuz Donat, ncesi ve Sonrasyla 28 ubat, Bilgi Yay., Ankara, 1999; Hulki Cevizolu, 28 ubat Bir Hkmet Nasl Devrildi?, Beyaz Yay., stanbul, 1998.
20

16

KNC BLM: Demokrat Parti Dneminde Basn, Muhalefet ve zgrlkler

kinci Dnya Savan demokrasi cephesinin kazanmas sonrasnda, Trkiye i ve d artlarn zorlamas ile ok partili rejim denemesine giriti. Bu erevede 1946 yl banda Demokrat Parti kuruldu. Partiyi kuranlar, dnemin tek partisi olan CHPden kopanlard (Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan, M. Fuat Kprl ...). Muhalif partinin hzl bir ekilde bymesi ve iktidar partisine ynelik eletirileri, CHPyi rahatsz etti. pleri elinden brakmak istemeyen Cumhurbakan smet nn, CHPnin otoriter kanadnn temsilcisi durumunda olan Recep Pekeri babakanla getirerek, her iki parti arasnda hakem rol oynamak istedi. CHPnin kontrol elinden brakmakta ar davranmas, hatta ayak srmesi DPnin muhalefetini arttrmasna yol at. Genel seimleri bir yl nceye alan CHP, DPyi daha da glenmeden yenilgiye uratmak istiyordu. Seimlerin ne alnmasna ve seimleri CHPnin kazanmasna ramen, DPnin ksa srede glendii ortaya kt. Seimleri CHPnin tartmal bir ekilde kazanmas da ayr bir sorundu. ok partili yaama gei srecinde (1946-1950) Trkiye, uzun sren bir tek parti dneminden sonra, -kinci Merutiyet dnemindeki kadar olmasa bile- tekrar ok sesli bir dneme girdi. Bu dnemde bir ok siyasal partinin kurulduu (belli snrlar erevesinde, zellikle sola kapal), sendikal rgtlenmelerin balad ve farkl ideolojik eilimlerde pek ok gazete ve derginin kt grlmektedir. Geni toplumsal kitlelerin yan sra aydnlar da, tek parti ynetimin yaratt bkknlk, kinci Dnya Savann yaratt ekonomik skntlar ki bunun sorumlusu olarak CHP grlmekteydi- ve dier baz faktrlerin de etkisiyle muhalif partiyi desteklemeye yneldiler. 1950 seimleri ncesinde CHPnin kabul ettii seim kanunu ounluk sistemine dayanyordu. Bununla CHP, seimleri kazanacandan emin olarak DPyi TBMMde gsz brakmay amalamaktayd. Ancak, seimleri kazanan DP oldu ve CHP ald % 41 civarnda oya ramen seim kanununun bir sonucu olarak- sadece 69 milletvekili karabildi. Bunun sonucunda CHP, TBMMde son derece zayf kald. Ancak, ald % 41 oy kmsenecek bir oy deildi. artc olan CHPnin yenilmesi deil, bu kadar oy alabilmesiydi1. 1950 ylnda balayan ve 1960 ylnda 27 Mays askeri harekat ile sona eren DP dnemini aamada incelemek mmkndr: 1. DPnin

Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar, stanbul, 1998; Cemil Koak, CHP zerine Yeni Bir Aratrma, Toplum ve Bilim, say 82, Gz 1999, ss. 198-210.

17

ykselme dnemi ya da DPnin altn yllar (1950-1954) 2. DPnin duraklama yllar (1954-1957) 3. DPnin k dnemi (1957-1960) 2. DPnin 1950 ylnda seimleri kazanarak iktidara gelmesinde basnn desteinin de byk rol oldu. DP iktidarnn altn yllar olarak tanmlanan 1950-54 yllar arasnda iktidar-basn ve iktidar-muhalefet ilikileri genelde iyi idi. Bunun birka istisnas ise, 1945 ylnda sadeletirilen Anayasa dilinin tekrar eski haline evrilmesi, CHPnin baz mallarnn kamulatrlmas ve Arapa ezan okunmas olanann tekrar tannmas gibi konulard. 1954 yl DPnin ykseliinin durduu ve toplumsal muhalefetle karlamaya balad yld. Bu konuda nemli bir dnm noktas da, 1954 ylnn son aynda nl gazeteci Hseyin Cahit Yalnn hapse girmesiydi. 1950lerin ikince yarsnda iktidar ve muhalefet ilikilerinin giderek gerginletii grld. ktidarn muhalefete kar sert nlemler alabileceini ima etmeye balad srada; muhalefetin basn ve niversiteyi yayna alarak giritii eletirilere, iktidar istesek bugn anlarna ot tkayabiliriz diyerek yant verdi. Bu, DPnin muhalefete ynelik bu gzda idi. 1957 sonunda DP TBMMden geirdii yasa ile (27 Aralk 1957), Meclis bakannn yetkilerini arttrd; bakana milletvekillerinin konumalarnda yaynlanmas istenmeyen blmlerin TBMM tutanaklarndan karabilmesi yetkisi tannd. Bununla Mecliste muhalefet etkisiz hale getirilmek istendii gibi, Meclisteki istenmeyen gelimelerden kamuoyunun haberinin olmamas isteniyordu. Babakan Menderes 9 ubat 1958 tarihinde Bursada yapt konumada muhalefete ynelik bask politikalarnn gerekesini yle aklyordu: Muhalefet zorlaya zorlaya bizi baz tedbirler almaya mecbur etti. Tedbirler demokrasiye uygun neticeler deildir. Eer onlar zorlamasalard, bugn beenmedikleri birok kanunun karlmasna gerek kalmazd. Sizin stnze yrnrse elbette mdafaa tedbirlerini alrsnz. Fakat daha iddetli kanunlarn kmas iin ne derece zorlarlarsa zorlasnlar DP snr amak, ly karmak gafletini gsteremeyecektir3. Menderes bunlar sylemekle beraber, muhalefet karsndaki tepkisini giderek arttrd ve muhalefeti darbe yapmaya almakla sulad. Menderese gre, muhalefet Iraktaki hkmet darbesini rnek alarak hkmeti devirmek amacndayd. Basn ve niversitenin muhalefet yanls tutumuna, muhalif partilerin iktidara kar g birlii politikasna ynelmesi de eklenince Menderes, muhalefetin iktidar ihtilal/darbe yoluyla devirmeyi
2 Bu konuda rnein bkz. Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, mge Kitabevi, Ankara, 1990; Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, DPnin Altn Yllar 1950-1954, Bilgi yay., Ankara, 1990; Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, DP Yoku Aa 1954-1957, Bilgi yay., Ankara, 1991; Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, Demokrasiden Darbeye 19571960, Bilgi yay., Ankara, 1991; ule Sevin Kii, Demokrat Parti Dnemi Ekonomi Politikas (1950-1960), DE ATE, yaynlanmam Doktora tezi, zmir, 1999. 3 Halil Cin, Trk Demokrasi ve Kalknma Tarihinde 14 Mays 1950 ve 27 Mays 1960 Dnemeleri Sempozyumu A Konumas, Ata Dergisi, (Seluk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi), say 3, yl 1992, (ss. 1-22), ss. 1415; Feroz Ahmad-Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971), Bilgi yay., Ankara, 1976, ss. 131-133, 176.

18

amaladna ilikin sulamalarn srdrd. DP lideri, Iraktaki darbenin benzerinin Trkiyede olabilecei endiesindeydi. Muhalefetin seim ibirlii (1957) iktidar tarafndan engellenince, 1958 ylnda CHP, HP, CMP ve TKP arasnda ibirlii almalar balamt. Bundan iyice rahatsz olan Menderes, 12 Ekim 1958 tarihinde DP Manisa il kongresinde yapt konumada muhalefeti ihtilal komplosuyla sulamann yan sra kin ve husumet cephesi olarak tanmlad ve tm saduyulu vatandalar DP saflarnda kurulacak olan Vatan Cephesi katlmaya ard. Siyasal ortam olduka gerginletiren bu gelimeler, Menderesin 17 ubat 1959 tarihinde geirdii uak kazas sonucunda yumuadysa da, bu geici bir durumdu4. 1 Mays 1959 tarihinde CHP Genel Bakan smet nn ve yanndaki CHPliler, Uakta saylar bini bulan DPli bir kalabaln saldrsna urad. Bundan birka gn sonra ise (4 Mays) nn bu kez Topkapda saldrya urad. Bunlar dier saldr, bask ve yldrma giriimleri izledi5. DPlilerin saldrgan tutumlar muhalefeti yldramaynca, bu kez DPliler TBMMde Tahkikat Komisyonunu kurdular. Komisyon, DP Bursa milletvekili Baha Akitin nerisiyle 18 Nisan 1960 tarihinde CHPnin ykc, gayri meru ve kanun d eylemlerini aratrmak iin kuruldu. Bu, iktidar ve muhalefet arasnda barda taran son damla oldu; ipler koptu. nn Meclis'te komisyonun kurulmas tartlrken iktidara bir uyar niteliinde unlar sylemiti: artlar tamam olduu zaman milletler iin ihtilal meru bir haktr, bu yolda devam ederseniz... ben de sizi kurtaramam6. Yargya ait olmas gereken yetkilerin Tahkikat Komisyonuna verilmesi, muhalefetin ve aydnlarn tepkisini ekti. Komisyonu eletiren ve kararlarna kar kanlara Meclis oturumlarna katlmama cezas verildi: Fethi elikba 12, Osman Blkba 6 ve smet nn 12 oturum TBMMden uzaklatrld. Tark Zafer Tunaya bata olmak zere bir ok akademisyen komisyonu Anayasaya ve hukuka aykr buluyordu. Komisyona ynelik tepkiler devam ederken, 28 Nisan 1960 tarihinde stanbul ve Ankarada renciler hkmeti protesto etmek iin yrdler. Bunun zerine hkmet her iki ilde de skynetim ilan etti ve muhalif yayn yapan gazeteleri eitli srelerle kapatt7. 5 Mays 1960 tarihinde Ankara Kzlayda yaplan

Cin, agm., s. 15; Eroul, age., ss. 146-147. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, Demokrasiden Darbeye 1957-1960. 6 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram (1899-1960), Remzi Kitabevi, stanbul, 1989, ss. 357-360; Muhsin Batur, Anlar ve Grler, Dnemin Perde Arkas, Milliyet yay., stanbul, 1975, ss. 73-74; 7 Basna ynelik bask politikalar, 1950lerin ikinci yarsndan sonra artarak devam etti. Hseyin Cahit Yaln ve Ahmet Emin Yalman gibi Trk basnnn duayenleri ok ilerlemi yalarna ramen, DP kart yaynlar dolaysyla hapse girdiler. Yine hapse girenler arasnda Akis dergisi sahibi ve CHP Genel Bakan smet nnnn damad Metin Toker de vard. Hapse giren gazetecilerin yan sra, DPlilerin saldrlar sonucu Sadun Tanju ve Orhan Birgit gibi dayak yiyen muhalif gazeteciler de bulunmaktayd. zellikle 1957 seimlerinden sonra hkmet, basn kontrol altna alabilmek iin resmi ilan ve kat temini silahlarn da kulland. Ayrca, hkmet basn knotrol altna almak iin yasal kstlamalar da getirdi. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Hfz Topuz, 100 Soruda Trk Basn Tarihi, Gerek yay., stanbul, 1973, ss. 177-205.
4 5

19

hkmeti protesto mitingini (555-K), 21 Maystaki Harp Okulu rencilerinin hkmeti sessiz bir yryle protesto etmeleri izledi. Tm bu gelimeler, 27 Mays askeri mdahalesi ile sonuland8.

Fuat Sreyya Oral, DP dneminde hkmetin ekonomik olanaklar salayarak destekledii bir Besleme basnn olutuundan sz etmektedir. Bkz. Fuat Sreyya Oral, Trk Basn Tarihi 1918-1965, Cumhuriyet Dnemi, kinci Kitap, Ankara, 1970. 8 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1950-1995), mge Kitabevi, 1996.

20

NC BLM: DPnin Vatan Cephesi rgtlenmesi

1. Vatan Cephesinin Kurulmasna Giden Sre

Muhalif partilerin 1957 seimlerinde DPyi iktidardan drecek kadar glenmeleri ve g birliine ynelmeleri ki DP onlarn seim ittifakn zorlukla nleyebilmiti-; Orta Doudaki gelimeler (Irak darbesi ve sosyalist hareketler) ve Sovyet tehdidi DPde iktidar kaybedebilecei dncesini dourdu. Ekonominin 1950li yllarn ilk yarsna nazaran ktye gitmesi (enflasyon ve d bor araylar) toplumsal honutsuzluu arttrd gibi, muhalefetin de iktidara ynelik eletirilerini arttrmasna yol at. DP, bu gelimeler karsnda muhalefeti ve kendisine kar ortaya kan tepkileri bask politikasyla sindirmeye yneldi. Bu, iktidar ve muhalefet ilikilerini sertletirdi; siyasal ve toplumsal cephelemeyi meydana getirdi. DPye gre, ykc ve bozguncu olan muhalefete kar, halk DP saflarnda toplanmalyd. Cepheleme sreci, 14 Temmuz 1958 tarihinde Iraktaki ihtilal hz kazand. DP Meclis Grubu, 11 Austosta yaynlad bildiride, CHPyi Meclisin itibarn drmeye ynelik kkrtc tutum ve davranlarla ve memurlara tehditler savurarak, hkmeti devirmeye almakla sulad. CHPnin bu hareketleri Irak htilalinden sonra daha da artmt 1. Babakan Adnan Menderes ve DPli bakanlar, 1958 ylnn EyllEkim aylarnda yurt gezisine ktlar 2. Menderes 6 Eyllde Balkesirde (DP Balkesir l Kongresinde) yapt konumada, muhalefet iin unlar sylemektedir: Komu bir memlekette ldrlenlerin cesetlerini haftalarca gazetelerinde neretmek, ve Irak ihtilalinden imal bir ekilde bahiste srar etmek suretiyle, yurdumuzda da bir serdengetinin harekete gemesini
1 Feroz Ahmad-Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971), Bilgi yay., Ankara, 1976, s. 181, 183. 2 Menderesin halk Vatan Cephesine katlmaya ard bu yurt gezisi hakknda DPlilerin yorumu yleydi: Hseyin Cahit Yaln 3 aralk 1945 tarihli Tanin gazetesinde bir vatan cephesi kurulmasn istemiti. Menderes ve bakanlar, 1946larn ruhunu tekrar canlandrmak iin Trkiye gezisine ktlar. Bu gezi 26 Ekime kadar srd. Bkz. Mehmet Arif Demirer, Demokrat Parti ktidarnn 1950-1960 Gnl, 27 Mays ve Sonras, Demokrat Parti yay., Ankara, 1995, s. 32. DPlilerin kurduu bu paralellik gerekten ilgintir. H. C. Yalnn ars Tan olay ile sonuland (4 Aralk 1945). Otoriter bir ynetimden demokratik bir ynetime geite, demokrasinin byk bir yara almasna yol aan bu olayn, 1958 ylndaki Vatan Cephesi ile ilikilendirilmesi son derece anlamldr. Bu kez, Vatan Cephesi ile DP, demokratik bir ynetimden otoriter bir ynetime geie doru ilerlemektedir.

21

kkrtmak istemektedirler. Bu iktidarn da, her areye bavurup yere vurulmas icabettiini telkine almaktadr. Adeta, Bunlar da ldrecek bir serseri kmayacak m? demektedirler. Allahtan dilerim: bunun en kk bir tezahr bir yerde belirmesin ve o zaman bu yaptklarnn pahasn demek mecburiyetinde kalmasnlar 3. Muhalefeti melun ve meum gayeler peinde olmakla sulayan Menderes, 7 Eyllde Akhisarda yapt konumada da, Demagoji zerine kurulmu politika yapmak ayptr... Memleketi ihtilallere, karde kavgalarna srklememek iin kati azim sahibiyiz. Byle bir hareketi katiyetle ve azami surette kahretmeye hazrz diyordu 4. Menderes, 8 Eyll tarihinde verdii demete, muhalefeti ihtilal tahrikilii ile sularken, nnnn insan haklar dnda iktidar srmek sevdasna den siyaset serserileri ihtilali zorla meydana getirirler szn eletirmektedir. Ona gre, bu sz tek parti-tek ef dsturunun tatbikisi ve mehur mmessili olarak tarihe intikal etmi beyanat sahibinin elbette aleyhindedir. nk o, insan haklar dnda iktidar srmek sevdasna derek bu dsturu milletin iradesi karsnda korkup eilmeye mecbur olduu gne kadar tatbik etmitir. Bu dsturun ve tatbikatnn ise, elbette ileri srmek istedii insan haklar ile hibir alakas yoktur 5. Bu konumada da grld zere, Menderes ve DPliler, bu dnemde nny tek parti dnemi ve Milli ef uygulamalar dolaysyla sk sk eletirmekteydiler 6. CHP Meclis Grubu da, bu gelimeler karsnda bir bildiri yaynlayarak (16 Eyll), iktidar partisi idarecileri, i politikada yeni bir iddet ve bask devri amak hevesine kaplm grnyorlar dedi. Yine ayn bildiride, lkenin ekonomik durumuna dikkat ekilerek, halkn dikkatini hakiki dert ve davalardan uzaklatrmak iin muhalefete ihtilalcilik isnat ediliyor denilmekteydi 7. DP yanls Zafer gazetesine gre, zmirde 200.000 Egeliye hitapeden Menderes, Siyasi mcadeleyi bir krd haline getirmi olan
Menderes konumasn yle srdrmektedir: Bugn sekiz senelik vazifeden sonra ilk gnlerdeki gibi heyecan ve alma azmi iindeyiz. imdiye kadar ki seimleri kazandk, bundan sonrakileri de kazanacaz. Kendimizde dalar devirmeye kadir kuvvet hissediyoruz. Bizi yoruldu, nefesi kesildi sananlar hsrana urayacaklardr. Bkz. DP Balkesir l Kongresinde Bavekilimizin Muhalefeti Soysuzlatranlara Kati htar: Memlekette Onlarn Melun ve Meum Gayeleri Asla Tahakkuk Edemiyecektir. Zafer, 7 Eyll 1958, s. 1, 4. Bu tarih, Menderesin muhalefeti halk ihtilale kkrtmakla ilk kez sulad tarihti. Bkz., Ahmad, age., 184; Demirer, age., s. 32. 4 Ahmad, age., s. 184; Demirer, age., s. 32; Zafer, 8 Eyll 1958, s. 1, 4. 5 Bavekilimiz, nnnn Tenakuz ve ftiralarla Dolu Beyanatna Cevab Verdi: nn, htilal Tahrikiliini Bugnk Politikasna Mesned Yaptn Son Beyanatiyle Teyid Etmitir, Zafer, 9 Eyll 1958, s. 1, 4. 6 Bu eletirilere baka bir rnek de Tevfik lerinin bir konumasdr: Biz 1950de yolsuz, mektepsiz, susuz perian bir halde teslim aldmz bu memlekette bugn asrlara intikal edecek abideler kurmu bulunuyoruz. Karadeniz bu hakikatin yakn ahididir. Bkz. Tevfik leri Trabzonda Bu Vatan Bizimdir Dedi, Zafer, 11 Eyll 1958, s. 1, 4. 7 Ahmad, age., ss. 184-185. Birlemi Milletler statistik Bltenine gre (9 Eyll) Trkiye, hayat pahallnda Brezilyadan sonra ikinci sradayd. Ahmad, s. 184.
3

22

muhalefetin bu meum mcadele tarzna son vermek lazmdr dedi 8. 21 Eyll tarihinde DP zmir il kongresinde konuan Menderes, muhalefeti/CHPyi meum ve melun zorbalklar yapmakla ve nny vatan sathnda nifak tohumlar samak iin ... mezbuhane gayretlere girimekle sulad ve nn bilsin ve emin olsun ki, Halk Partisinin, demokratik messeseleri ve hrriyetleri suiistimal ederek soysuzlatrmak isteyen zorba idarecilerine kar, muvafk ve muhalif btn fertleriyle, Trk milletinin sahip olduu haklar ve hrriyetleri korumak vazifemizdir dedi. nnnn basn toplantsna ve CHP dare Heyetinin tebliine ilikin de tek parti dnemine gndermeler yaparak- unlar syledi: Millet kimin zalim ve kimin mazlum, yine kimin gaddar ve kimin madur olduunu oktan anlamtr. Millet, onlar muayyen bir zihniyetin artk devrini tamamlam mmessilleri olarak tanmakta ve bilmektedir 9. Menderesin zmirdeki konumalarna stanbuldan yant veren nn, Demokrasiye paydos demee DP Genel Bakannn gc yetmeyecektir dedi (22 Eyll) ve DP brokrasisini tehdit ederek unlar syledi (24 Eyll): Kanun dnda hareket eden idare amirleri, hususiyle adalet mensuplar, elbette hesap vereceklerdir. Doru yoldan ayrlm olanlar kimse kurtaramaz 10. nnnn 22 Eyll tarihli demecine yant veren Menderes, Demokrasiye son verip ykmak deil, fitneyi yok etmek azmindeyiz dedi. Muhalefeti fitnecilikle sulayan Menderes ayrca unlar da sylyordu: Ben demokrasiye paydos demedim; Partimiz demokrasiyi ykmak iin deil, bilakis demokrasiye hizmet iin kurulmutur... Ykmak isteyenlerin savletlerinden onu korumak iin iktidarmzn kudreti namtenahidir... D tehlikelere maruz bulunduumuz bir srada, memleketi karde kavgasna gtrmek istidadnda olan kt maksatlar ve samimiyetsizlikleri ortaya koyarak vatandalar ikna etmek ve o Partinin tekilatndaki kardelerimizi basirete davet etmek iin her yerde bu gayretlerime devam edeceim. Halk Partisinin iktidardan dmesinden hemen sonra nnnn memlekette nifak yaratmak iin trl usullere bavurduunu, ikayetlerde bulunduunu, bugn de ayn eyleri tekrarlamakta olduunu ileri sren Menderes, Bu gidie vatanperver bir parti olarak mani olmaya mecburuz dedi 11.

Menderes konumasnda ayrca unlar da syledi: Artk ineden iplie, buzdolabndan diki makinesine, yarn lokomotife kadar btn ihtiyalarmzn yzde yzn memlekette yapmak mmkn olacaktr. Bir de bize istikrardan bahsediyorlar!.. Nede istikrar? ark, kan, kara sapan medeniyetine aklp kalmakta m istikrar. Bizim iktidarmz bylesine bir istikrar anlayna kar bir kyamdr... Bkz. Adnan Menderese zmirlilerin Muhabbetli ve Hararetli Hsn Kabul, Bavekilimiz Dn zmirde 200.000 Egeliye Hitap Etti, Zafer, 21 Eyll 1958, s. 1, 4. 9 DP zmir l Kongresinde Konuan Adnan Menderesin CHP Liderine htar: Meum ve Melun Zorbalklarla Kyasya Mcadele Azmindeyiz, Zafer, 22 Eyll 1958, s. 1, 4. 10 Ahmad, age., s. 185. 11 Bavekil Adnan Menderesin nnye Verdii Cevap: Demokrasiye Son Verip, Onu Ykmak Deil, Fitneyi Yok Etmek Azmindeyiz!, Zafer, 24 Eyll 1958, s. 1, 4. Menderes, Nazillide yapt bir konumada da, Fitne smet Paa iktidardan dt gn balam ve ylece devam etmitir ve Onlar ii lafazanla dkm, tezvir yoluyla fikirleri zehirlemek iin btn zekalarn kullanarak memleketin mesut gnlerini kara gsteremeye,
8

23

Menderesin konumalarnda muhalefete ynelik ar eletiriler ilerleyen gnlerde daha da artt ve buna tm DPliler de katld. Eletirilerde esas hedef bata CHP olmak zere tm muhalif partilerin st ynetimiydi. Alt dzeydeki parti yeleri ve sempatizanlar, DP saflarna arlyordu. Bu ar, parti yesi olmayan kitleler iin de geerliydi. Halkn Vatan Cephesine katlmas arlar yaplmadan nce de, muhalif partilerin yelerinin partilerinden kitleler halinde istifa ettii ve DPye getii haberleri, DPli gazetelerde yer alyordu 12. Muhalif partiler de bunu yalanlyorlard 13. DPnin artan basklarna kar, muhalif partiler (CHP, HP, CMP ve TKP) arasnda g birliine ynelik grmeler yeniden balad. 1957 seimleri ncesinde DPnin engellemesiyle- gereklemeyen birlik, bu kez gerekleecekti. Grmeler 7 Ekim 1958 tarihinde balad. nn, 10 Ekim 1958 tarihinde balayan CHP stanbul il kongresinde de, muhalefet partileri arasnda ibirlii kurulmasn savundu 14. Sz edilen gelimeler karsnda Menderes, bir adm daha atarak, muhalefet partilerine kar bir cephe hareketi balatt. 12 Ekim 1958 tarihinde Manisada yapt iki konumada halk Vatan Cephesine katlmaya ard. nce halka ynelik yapt konumay, sonra DP Manisa il kongresinde de tekrarlad. Zafer gazetesi bu konumay u manetle duyurdu: Bavekil Adnan Menderesin Manisada Yapt Konuma: Nifak Cephesine Kar, Vatan Cephesinin Tekili Zaruridir!... 15 Menderes halka ynelik yapt konumasnda lke sorunlarna ve DPnin baarlarna deindikten sonra, Vatan Cephesi ile ilgili olarak unlar syledi: Sevgili Manisallar, Burada muhterem Demokrat Partili vatandalarmla kar karya bulunduum gibi, muhalefete mensup aziz vatandalarmn da karsnda bulunmaktaym. Onlarn, iktidarmzn ilk zamanlarnda icraatmz hakknda tereddt gstermeleri, ne oluyor demeleri, tabii grlebilir. Alaca karanlkta,
sevinli hadiseleri karartmaya azmetmilerdir dedi. Bkz. Bavekilimizin Onbinlerce Nazillilinin Tezahrat Arasnda Yapt Mhim Konuma, Zafer, 26 Eyll 1958, s. 1, 4. 12 rnein bkz. Erzincan ve Elazda DPye Yeni ltihaklar, Zafer, 4 Eyll 1958, s. 1, 4; DPye Kitleler Halinde ltihaklar, Zafer, 12 Eyll 1958, s. 1, 4; Pazarck CHP le Tekilat Dald, Zafer, 16 Eyll 1958, s. 1; Muhalif Partiler Yurdun Her Tarafnda Tam Bir knt Halinde. Vatandalar Akn Akn DP Saflarna Giriyor. Bavekile Telgraflar, Zafer, 28 Eyll 1958, s. 1, 4. Bu tarihten 27 Maysa kadar, DPli basnda muhalif partilerin dald, kt, knt halinde olduu ve zldne ilikin haberler artarak devam etti. Bu haberlerin bazlar gerei yanstmakla beraber, ou abartl bir nitelik tamakta olup; muhalif partilerde ve taraftarlarnda moral bozukluu yaratmaya ynelik olduu sylenebilir. Sz konusu haberler muhalif partiler iin ne kadar moral bozucu idiyse, DPliler iin de moral kayna idi. 13 rnein bir tekzip haberi iin bkz. Erzincanda CHPden stifalar Olduu Yalandr, Zafer, 14 Eyll 1958, s. 1, 4. 14 Ahmad, age., s. 185. Ayn gnlerde (8 Ekim), Iraktan sonra bu kez Pakistanda askeri darbe oldu. General Eyp Han ynetime el koydu; skynetim ilan etti ve partileri datt. Ahmad, s. 185. Bu, Menderesi ve dier DPlileri daha da endielendirmi olmaldr. 15 Zafer, 13 Ekim 1958, s. 1, 4.

24

tutulan yolun istikametini, yaplan ileri sarahatle tayin edememi olabilirler. Yanl propagandalarla aldatlm, yanl yola saptrlm bulunabilirler. Aradan sekiz sene getikten ve eserler gerei gibi meydana ktktan sonra, Bugn batyoruz. Yarn batyoruz propagandasnn susmam olmasna ramen, yurdun bugnk manzarasnn vatandalarmz uyandrm bulunmas lazm gelir. Politika ihtirastan vareste vatandalarmzn karmzda kurulmu olan kin ve husumet cephesine kar vatanperverane gayretlerini birletirip eserlerinin mdafaasna azmetmi bir vatan cephesinin kurulmas zarureti kendisini gstermitir. Byle bir vatan cephesiyle bu gzel ve muazzam eserlerin Trk milletince mdafaas lazmdr. nk muarzlarmz menfi propagandalarla hakikatleri yere sermek davas peindedirler. Bir fabrika m yaplmtr. Onlarca bu fabrika mutlaka iyi deildir. Bir baraj m kurulmutur. Yarn yklacaktr. Elektrik mi getirilmitir. Bu ancak sefaletler pahasna olmutur. Onlar btn mran ve terakki eserlerine adeta hasm gzyle bakmaktadrlar. Bu gzel ve masum eserleri, ihtirastan azade vatandalarn vatan ve terakki cephesinde birlemek suretiyle, kin ve nifak yaratc, bozguncu, iptidaa, geri ve tahripkar propagandalara kar aslanlar gibi mdafaa etmeleri gerekiyor. Muhalefetteki arkadalarmzn vatanperverliine bugn bir defa daha huzurunuzda mracaat ederek rica ediyorum: Kin ve ihtiras desteklemekte devam etmesinler. Vatana hizmetin hangi istikamette olduunu dnerek muhalefetin kt gidiine paydos desinler. Anariye ve nifaka paydos dedikten sonradr ki, hakiki demokrasinin ve hrriyetin gnei btn parlakl ile ortaya kacak, milletimizin terakki ve tealisine giden yolu daha da aydnlatacaktr. Aziz vatandalarm, Vatan Cephesinde birleerek eserlerimizi hep birlikte muhafaza edeceiz. Dnyada siyasi, iktisadi ve itimai istikrar rnek telakki olunabilecek bir mkemmeliyette olarak Trk milletinin btn gayretlerini bu istikamet zerinde tevcih edilmi grmek bize nasip olacaktr. u heybetli manzaranzla da apak gsteriyorsunuz ki Trk Milleti, tezvir ve nifakn peinde deildir. Vatanperver duygularn manevi seferberliini yapm bir halde bulunmaktadr. Daha mamur vatan, daha mreffeh bir millet olma yolundaki almada Allah hepimizi muvaffak etsin, sevgili vatandalarm. Menderes ayn gn DP Manisa l Kongresinde yapt konumada ise, Vatan Cephesi ile olarak unlar sylyordu: Vatan Cephesi memleketin huzur ve emniyetini bozmak, iktisadi kalknmasn ve her iki teebbs ktlemek isteyenlerin karsnda, ancak bu

25

suretle kurulacak ve bu cephe milletin hizmetinde hibir eyden ylmadan almalarn karargah olacaktr 16. Ayn gn 1946 ruhunu yeniden canlandrmak, kitlelerin desteini yeniden salamak amacyla Menderes ve bakanlar yurt gezisine kt17. Muhalefetin kin ve husumet cephesi, er cephesi olarak tanmlanmaya balad bu dnemde, muhalefete en ar sulamalar yaplyor, kitleler tahrik ediliyor ve neredeyse muhalefet ihanetle sulanyordu. Menderes ve bakanlarnn yurt gezisine kt bu tarihlerde, muhalefet partisi CHP lideri nn de yurt gezisine kmt. DP yanls yerel yneticiler, CHP toplantlarna engel olmaya alyor (Zile) ve CHPnin halk kkrttn ileri sryorlard (ankr). Menderesin Vatan Cephesi arsndan drt gn sonra (16 Ekim), Cumhuriyeti Millet Partisi ile Kyl Partisi birleti ve Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi adn ald. Dier iki parti arasnda (Hrriyet Partisi ve CHP) ibirlii grmeleri 21 Ekimde balad. HP, 24 Kasmda toplanan olaanst kongresinde CHPye katlma karar ald. Polis, HP kongresini engellemeye alt. Muhalefetin birleme abalar ve DPnin bask politikalarnn younlat bu gnlerde, DP iinde de sorunlar vard. Parti iinde Yaylaclar ad verilen grup, DP Meclis Grubunda Meclis Bakanl iin Refik Koraltann karsna emi Ergini kardlar ve az bir farkla seimleri kaybettiler. lerleyen gnlerde Yaylaclarn muhalefeti devam ettii gibi, bakanlktan (Samet Aaolu) ve DPden istifa eden milletvekilleri (Mustafa Sara, Avni Yardaborak ve Necati Dikmen) oldu 18. Vatan Cephesi rgtlenmesinin balad Ekim 1958den Mays 1960 tarihine kadar geen bir buuk yl aan sre boyunca, iktidar ve muhalefet arasndaki ilikiler giderek gerginleti ve dmanlk boyutlarna ulat. Siyasal ortamn gerginlemesi, sosyo-ekonomik koullarn ktl ve demokrasi kltrnn yetersizlii gibi nedenler sonucunda ortaya kan Vatan Cephesi rgtlenmesi, demokrasinin gelimesi nnde nemli bir engel oluturdu ve sz konusu rgtlenme ve bunun getirdii partizanlk 27 Maysa giden srecin balangcdr, denilebilir.

16 17 18

Zafer, 13 Ekim 1958, s. 1, 4. Ahmad, age., s. 185. Sz konusu milletvekili daha sonra CHPye katld. Bkz. Ahmad, age., ss. 185-187.

26

2. Vatan Cephesinin Yaps ve zellikleri

Vatan Cephesi, DP bnyesinde kurulan yan bir rgt olarak tanmlanabilir. DP yeleri dndaki kiilerin partinin yan rgt olarak kurulan Vatan Cephesine katlmas isteniyordu. Muhalif partilerin yelerinin yan sra, partisiz vatandalarn da bu cepheye katlmalar salanmaya allyordu. Bylece DP, kendi yeleri dnda da kitlelerin desteini elde etmeyi amalyordu. Gazete ve dergilerde, radyoda Vatan Cephesinin youn bir ekilde propagandas yaplyordu. Muhalefet partileri radyoyu, partizan radyo olarak tanmlyorlard. Radyonun DP propagandas yapmas dolaysyla, Ajans Haberlerini Dinlemeyenler Dernei kurulmutu. stanbul valisi Ethem Yetkiner, 2 Aralk 1958 tarihinde bu dernei kapatt 19. Vatan Cephesinin propagandasn DPli gazeteler de yapyordu. 1958 yl sonunda ve 1959 yl balarnda Vatan Cephesi adn tayan gazeteler de kt 20. Hem Vatan Cephesi adn tayan gazetelerde, hem de DP yanls gazetelerde Vatan Cephesine geenlerin isimleri her gn uzun listeler halinde yer alyordu. Ayrca, Vatan Cephesine katlanlarn isimleri radyodan da yaynlanyordu. Vatan Cephesi kurulduu sralarda Konyada bulunan CHPli Erdoan Bakkalba, bu konuda u bilgileri veriyor: Her bltenin nnde ve sonunda 15 dakika haber niteliinde Vatan Cephesine geenlerin isimleri okunurdu. simler tekrar tekrar okunurdu; yalan ve l isimler de okunurdu. Halkta kt intiba yaratt. htilal olmasa DP giderdi. Byk ehirlerde kahve, ay yoktu. Mazot, lastik, traktr yedek paras yoktu. Halk bunlar deitirecekti. 1961de biz gelirdik. Her iki parti arasnda gerginlik olmakla beraber, Konyada Vatan Cephesi pek etkin deildi. zellikle kylerde camiler, kahveler ayrld; kz alp vermediler. Milli Birlik Kurulu bunu bahane ederek, ocak ve bucak rgtlerini kapatma hatasn iledi 21. Vatan Cephesi hakknda Mehmet Emin lhan u deerlendirmeyi yapyor: 1958 ylnda balad. Muhalefetin iddetli basks karsnda, iktidar kendini savunabilmek ve gl hissedebilmek iin Vatan Cephesini kurdu. Her gn radyoya ilanlar verildi. 13 Haberleri sonunda Vatan Cephesine geenler okundu. 1960 banda muhalefetin ifadesine gre, Vatan Cephesine geenler o kadar oald ki, lleri bile Vatan Cephesine geirdiler. Vatan Cephesine gemek moda oldu. Radyoda ismini duymak iin geenler olduu gibi, kendi haberi olmadan ismi okunanlar da vard. Memurlar siyasetle
Ahmad, age., s. 188. Vatan Cephesi adn tayan gazeteler zmir, Manisa ve Afyon gibi DPnin gl olduu Ege blgesinde yaynland. zmirde yaynlanan Vatan Cephesi Sizindir adn tayan gazetenin zmir Milli Ktphanede Aralk 1958-Austos 1959 tarihleri arasndaki saylar bulunmaktadr (yer no. 102/129 ve 102/130). Ankara Milli Ktphanede ise, sz edilen ilde kan Vatan Cephesi gazeteleri bulunmaktadr: 1959 SC 73 (Afyon), 1959 S 41 (Manisa) ve 1959 S 19 (zmir). Ankara Milli Ktphanedeki nshalar 1959 ylna aittir. 21 Erdoan Bakkalba ile 10 Ekim 2000 tarihinde yaplan grmeden.
19 20

27

uraamayacaklar halde ismi geen memurlar da vard. Bunlar da iktidara yaranmak hevesindeydiler. Ziraat Bankas, Smerbank gibi yar resmi kurulularda alanlar partiye ye olabiliyor, ynetici olabiliyordu. 27 Mays olunca, Vatan Cephesine geenler arasnda ismi okunanlar, benim haberim yoktu, demeye baladlar. lkretim mfettii olarak bulunduum Krehirde, Vatan Cephesine geenler arasnda ismi okunan retmenler de telaa kaplmlard 22. Hkmet, 31 Aralk 1958 tarihinde yaynlad bildiride, ktisadi Devlet Teekkllerinde alanlar partilere girebilecekler dedi. Bu, Vatan Cephesi kampanyasnn bir parasyd 23. DTlerde alanlarn partilere girebileceklerinin belirtilmesi demek, onlarn Vatan Cephesine girmelerini salamaya ynelikti. Bylece, DT alanlar iktidar partisinin basksn zerlerinde hissedecek; Vatan Cephesine insan kayna salanacak ve DTler de partizan bir yapya brndrlecekti. Vatan Cephesine ye olanlarn says kurulmasndan bir yl sonra 973.000e ulamt. stanbulda Vatan Cephesine ye olanlarn Mart 1960 tarihindeki says 76.040 idi; Vatan Cephesi oca says ise, 134t 24. Dnemin DPli gazeteleri incelendiinde Vatan Cephesine ye olanlarn ounun kylerden olduu grlmektedir. Bunun nedeni de kylere yatrm vaadi olsa gerektir 25. DP, muhalif partilerin kendisi karsnda ibirlii yapmas ve ykselen kentli-aydn muhalefetine kar krsal kesimden destek aryordu. Destein salanmasnda kullanlan faktrler arasnda din ve antikomnizm de vard.

3. DPlilere Gre Vatan Cephesinin Kurulma Nedenleri

1958-1960 yllar arasnda yaynlanan baz DP yayn organlarna dayanarak, Vatan Cephesinin kurulu nedenlerini aktaracaz. zmirde yaynlanan Vatan Cephesi Sizindir gazetesinin 2. saysnda (29 Aralk 1958) Ali Bardk, Vatan Cephesinin kuruluu hakknda unlar sylemektedir:

Mehmet Emin lhan ile 4 Ekim 2000 tarihinde yaplan grmeden. Ahmad, age., s. 189. 24 stanbulda Vatan Cephesine ltihak Edenlerin Yekunu, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 11, 17 Mart 1960, s. 15. Nisan 1960 tarihinde stanbuldaki Vatan Cephesi oca says, 143e ulamt. stanbulda Vatan Cephesi Ocaklar 143e Ykseldi, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 14, 7 Nisan 1960, s. 3. 25 Feroz Ahmad, bu konuda u tespiti yapyor: Bir Vatan Cephesi ekibi Sivasn kylerini ciple gezerek, ocak amalar artyla kylere, kynze yol yapacaz, kredi vereceiz, cami yaptracaz diye vaatlerde bulunuyorlard. Bu ekip daha ok DPye oy vermemi olan yerlere gidiyordu. Eer bir ky CHPyi desteklemekte devam ederse elektrii kesilebilirdi. Ahmad, age., s. 191.
22 23

28

Muhterem Bavekilimiz, bizi millete vatan cephesi etrafnda toplanmaa davetle tesant halinde olmamz btn kudret ve samimiyetiyle istemitir. Adnan Menderes, bir Bavekil olarak, hangi sebepler tahtnda byle bir daveti yapmak lzum ve ihtiyacn duymutur, hi dndk m? Dnya apnda bir insan ve zamanmzn deerli ve muvaffak Bavekili, bir Anadolu gezisinde btn milleti vatan cephesi adn verdii bir tevhit mihrak etrafnda halkalanmasn istemiti. Bu ak ve samimi davetin, muhalefetin ifrat ve ihtiras rzgarlarnn iddetine maruz braklmak istendiini esefle ve ac duyarak mahede etmemek, mmkn deildir. Allaha krler olsun ki, Menderesi ve tevhidin mana ve muln anlyanlar ve durumun nezaketini hassasiyetle takip ve tahlil eden idealistler ounluu tekil etmekte ve bu mukaddes cepheye saldrmakta, fayda mlahaza eden tahrik tezvir makinesinin menfi stratejisini skunet ve metanetle akim brakmaa muvaffak olma yolunda bulumaktadrlar. Sekiz senedir, milletin huzurunu ihlal ede gelen manasz bir yaygara ile iten saldrmakta ve tevhit emberine mutlaka bir gedik amak istendii kimsenin gznden kamamaktadr. Halbuki dnyann her zamankinden ok bugnk nazik ve kritik durumu karsnda dtan gelecek belli belirsiz her trl tecavze kar mttehit bulunmamz icap ettiini hi kimse inkar edemez. Maksat ve gayeleri memleketin menfaati ve selameti yolunda birleen herkes, vatan cephesini zorlamak deil, halkalarn menfi hibir faktrn tesir etmiyecei ekilde perinlemee hizmet etmekle mkelleftir. Bavekilin samimi daveti de bundan ibarettir. Ehemmiyetine binaen, ciddiyet ve skunetle icabet vazifemizdir sanrz. Kendilerini kontrol edemiyenlere, biz de naiz krsmzden ikaz ve ihtar etmek lzum ve mecburiyeti hissetmekteyiz. 14 maystan bu yana tevali ede gelen fitne ve fesattan vazgemeyen bu efendilerin acaba kazanc ne olmutur? Milletin ve memleketin menfaati ne olmutur? Hi. Bu uursuz ve menfi olduu gayri kabili inkar olan hengame karsnda, milli vicdann verdii mkerrer dersten hl ders alamadlar m? Yazk ki almadlar, almaa da niyetleri yok gibi grnmektedirler. Vatan Cephesi, kanaatimizce bugnk dnya artlar muvacehesinde kasde makrun i faaliyetlerle hudutlarmz ihata eyleyen mteaddit tehlikelerin telkin eyledii bir noktai nazardr. Bunu dahili ve harici cepheleriyle izah edebilmek iin hudutlarmza beraberce bir gz gezdirelim. Bir taraftan ezeli ve ebedi dmanmz kzl emperyalizmi btn iddet ve melanetiyle Karadeniz sahillerimizi ihata ve tehdit eylemektedir. kinci Cihan harbine kadar bu tehlikeye kar tampon vazifesi gren devletlerde maalesef ayn dmann tesir ve izmeleri altnda inlemektedir. Adalar denizinde hibir zaman ve hibir surette gvenemeyeceimiz Yunan dostlarmz: Muhakkak ki, bu iki tehlike yekdierinden farksz, hatta yekdierini tamamlar durumdadr. Cenup hudutlarmzdaki tehlike bundan az deildir. Ayn menbadan ilham alan aktrlerin sahneye vaz eyledii Krd ve Arap dram bizi ok daha fazla dnmee sevk etmektedir. Kbrs davasn ortaya atan ve dolaysyla Bizans hlyasn krkleyen gayeler ayn melanet silsilesinin bir devam olduuna phemiz olmamaldr. Netice itibariyle, dnyay yutmak emelini gizlemiyen mcehhez ve mlevves bir dmana kar silah elde nbet mevkiinde ve mecburiyetindeyiz. Amerikan dostlarmz bizi bin mil uzaktan

29

yarm yamalak yardm ellerini uzatmaa almaktadrlar. Mali ve askeri yardmlar gnn icaplarna ve ihtiyalarna kifayetsizlii gayet sarih ve barizdir. Dahili vaziyetimize gelince, muhalif ktleleri peine takanlarn faaliyeti maalesef mspet ve yapc olmaktan ziyade ahsi ve her frsattan istifade ederek iktidara elme takmak ve bilhassa Menderesi ypratmak ve ykmak gibi ok kt bir gaye etrafnda toplanmaktadr. Dahili ve harici siyasetimizde hatta Kbrs davasnda dahi mcerret ve sathi iddialardan baka ak, memleketin selametine ve menafiine matuf samimi bir istikametleri grlmemitir. Bu gidi, her eyden evvel, milli iradenin arzu ve tecelliyat hilafna gelitii gzmzden kamamaktadr. Seim kampanyas haricinde, partiler aras mnasebetlerde teden beri srklenip giden bu hareket tarzna baka bir mana vermek mmkn deildir. Asrlarn srkledii ihmal ataletin nmze serdii iktisadi gerilikle mcadele mecburiyeti, bir taraftan bu mcadelenin tabii neticesi olarak zuhur eden eitli buhranlara kar halkn halet-i ruhiyesinde beliren hakl reaksiyon afetleri ve, dier taraftan belirsiz bir gidiin at insafsz istismar kampanyas memleket efkarn ayrca dndrecek vehamettedir. Grlyor ki, memleketin menfaatlerinde, partiler umumiyetle tevhide deil, maateessf tezada ve ifrada doru yol almaktadr. Denebilir ki, muhalefet partilerinde grlen birleme yapc ruhundan tamamiyle tecerrt ederek iktidar sarsmak ve ykmak yolunda birleen bir manevradan baka bir gaye tamamaktadr. Halbuki, vatanmzn muhat bulunduu ate emberine kar milli vahdet ve tesandn halkalad bir tevhid emberi, mutlaka vcut bulmak ihtiya ve zaruretini, akl selim beyan ve ihtar etmektedir. Memleketin selameti ve yaama art budur
26.

Ali Bardkn yazsnda lkenin iinde bulunduu d (Sovyetler Birlii/Komnizm tehdidi, Yunanistan ile olan sorunlar ve Ortadoudaki gelimeler) ve i sorunlar zerinde durulurken, muhalefetin zararlarna dikkat ekilmektedir. Muhalefete ynelik sulamalar, tek parti dnemini artrmaktadr. Tek parti dnemi aydnlar da, II. Merutiyetten Cumhuriyete muhalefetin hep ykc/bozguncu ve rejim dman olduunu ileri srmekte ve bu grleriyle tek parti ynetimini merulatrmaya almaktaydlar 27. Muhalefeti er Cephesi olarak gren Ali Bardk, Biz istiyoruz ki, ikilik tohumlar ekmee alan ve byle bir bozgunculuu i edinenleri aramzdan atmaa alalm. Kfr, svmek ve ykma edebiyat ile millete
Ali Bardk, Tevhid emberi, Vatan Cephesi Sizindir, 29 Aralk 1958, s. 1, 2. rnein bkz. Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn: Mahmut Esat Bozkurt (1892-1943), Bke yay., stanbul, 2000, ss. 110-115.
26 27

30

tasallut eden er cephesini mutlaka milli tesant mefkuresinde malup ve perian etmeliyiz. Millet arasnda ayrlk ve ikilik yaratmaa alanlar ne bahasna olursa olsun tehis ve tehir etmek vazifemiz olacaktr demektedir28. ki Yzl Siyaset adl yazsnda Ali Bardk unlar sylemektedir: Sandalye milletin maldr, kime isterse ona tevdi eder. Seim haricindeki zorlamalar gayri meru ve gayri samimi, merdut ve menfur olduuna phe yoktur. ktidara iki yzl siyasetle menfi zorlamalarla deil halkn dava ve arzularna hrmet ve intibakla varmak, kanaatimizce en salim yoldur 29. Mehmet Yorgancolu, muhalifleri gafiller olarak tanmlad yazsnda, Barajlarda ancak ineklerin su iebileceini, asfalt yollarda baldr plaklarn dolaacan iddia eden gafiller biraz da sabrl olmasn rensinler. Huzursuzluk yaratmamak ve sonunda mahcup olmamak iin onlarn en iyi yolu, susmak olacaktr diyordu30. Vatan Cephesi, G Birlii Neyi Temsil Ediyor? sorusunu soran Berkay Kaynak, bu konuda u grleri ileri srmektedir: Bu soruya doru cevap verebilmek iin DPnin dou ve iktidara geli nedenlerini bilmek gerekir. ki byk cihan harbinin btn izlerini, sefaletini, strabn tayan son Trk nesli, kurtulu midini 1946 ylnda ilk defa seimlere giren DPye balad. Onun bayra altnda topland, onun saflarnda mcadele etti. Milyonlar aan kitlelerin mtereken syledikleri bir tek cmle vard: Yeter Sz Milletindir! (...) Douundan itibaren bir kitle partisi vasfn haiz olan bugn de yine bir takm sebebler dolaysyla bu vasfn muhafaza eden DP vatan cephesi nam altnda imann tazelemitir.

Ali Bardk, er Cephesi, Vatan Cephesi Sizindir, 21 Ocak 1959, s. 1, 4. Ali Bardk, ki Yzl Siyaset, Vatan Cephesi Sizindir, 22 Ocak 1959, s. 1, 3. Ali Bardk, dier bir yazsnda da muhalefete ynelik ar eletirilerde bulunmaktadr. rnein bkz. Ali Bardk, Tasallut ptilas, Vatan Cephesi Sizindir, 5 Mays 1959, s. 1. Memlekette huzursuzluun ve iddetin hareket noktasn tekil eden bu er cephesini milli ahlak ve fazilet muvacehesinde sadede davet ederiz. Zira tasallut iptilas ile malul bulunan kof kafalarn faaliyeti hizmet deil zillet ve sefaleti davet eden bir ktlkler silsilesinden baka trl tecelli edemez. Ali Bardk, lgilendikleri Tek Mesele, Vatan Cephesi Sizindir, 15 Mays 1959, s. 1. nsanlk emperyalist menfaat ve ideolojilerin (Komnizm) tehdidi altnda iken ve Trkiye tehdit altndayken muhalefetin ilgilendii memleket meseleleri deil, sadece iktidara gelmektir. Ali Bardk, Ahlak Cephesi, Vatan Cephesi Sizindir, 2 Haziran 1959, s. 1. er Cephesine kar Ahlak Cephesi kurulmaldr. Ali Bardk, ktidar Hrs, Vatan Cephesi Sizindir, 6 Haziran 1959, s. 1. ... CHPnin dokuz senelik muhalefet hayatnda msbet ve yapc hibir faaliyetine ahit olamadk. CHPnin milli iradeye dayanan TBMMye kar gelmesi kazan kaldrmaktan farkszdr. 30 Mehmet Yorgancolu, Pazardan Pazara: Muhalefetin Derdi; Yollar ve Barajlar, Vatan Cephesi Sizindir, 29 Mart 1959, s. 5.
28 29

31

Millet Partisi, 1950 seimlerinden nce DPden koparak dodu. Muhafazakar sa temsil etme iddiasndayd; bugn, bu iddiasndan uzaklat. Kyl Partisi ve Hrriyet Partisi de DPden koptu. Birer prensip partisi olarak siyasi sahada rol oynamak istedikleri halde her ikisi de 1954 ve 1957de terii kabiliyet ve aktivitelerini kaybettiler. Her parti de CMP, KP ve HP itimai muhitte siyasi fonksiyonlarn ifa edemiyecek kadar meflu haldedir. HPyi CHP bnyesine ald. CMP, KP ile birleti, ancak mterek bir fikre sahip deillerdir. Ve hangi taraf destekleyeceklerine bir trl karar veremediler. CHP, iyi ya da kt yanlaryla lkemizde DPden sonra en gl partidir. DP ile taban tabana zt gbirlikilerin amac, Nasl olursa olsun hangi vastalarla olursa olsun DPyi devirmeye gayret etmektedirler. (...) Senelerdir tahakkmleri altnda inlettikleri sefalet ve straplaryla alay ettikleri, Trk milletini cicili bicili hrriyet, adalet, niversite muhtariyeti, sosyal adalet fikirleriyle avlamak isteyenlere kar; en ufak bir tehlikeye saha brakmak istemiyen byk Trk milleti Vatan Cephesi saflarnda toplanmaktadr. CHP hi deimemiti. Hatta daha da hainlemiti. Hkmetmek istiyordu. Bunu gerekletirmek iin her trl yolu mbah gryordu. DPyi devirmek iin her areye ba vuruyordu. Trk milleti Eskisi gibi DP saflarnda tek vcut olmak, zalim ve melunlara kar cephe olarak Trk milletinin saadet ve refah iin mcadele etmek zaruri idi 31. Vatan Cephesi Sizindir gazetesi, Hrriyet Partisinin kendisini feshederek CHPye katlmasndan sonra, -bunu benimsemeyerekDPye/Vatan Cephesine geen HPlilerle rportaj yapmaya karar vermiti. Rportaj yapt kiilerden biri de kiemelik Vatan Cephesi Ocan eski HPli eref Balkanl idi. Balkanlya, HP ileri gelenlerinden Fevzi Ltfi Karaosmanolu demi ki: Bir bahar havas kt. Blkba, ben, smet Paa oturduk. Adnan Menderes vatan tehlikeye dt, gelin konualm diye bizi davet etse, kendisine vereceimiz cevap, sizinle bir masada deil, cephede buluuruz kararn vermitik. Balkanlya gre; HP, CKMP ve CHP birbirini hi sevmezdi. Birlemelerinin nedeni Adnan Menderesi ykmaktan ibarettir. HPyi kuranlarn amac, srf bu memleket uruna alan Menderesi devirmekti 32. Vatan Cephesi ocaklarnn al ve buralarda muhalefet partilerine ynelik ar ve sert eletirilerin yaplmas 1960 ylnn ilk aylarnda da artarak devam etti. stanbul bir Vatan Cephesi oca alnda
Berkay Kaynak, Vatan Cephesi, G Birlii Neyi Temsil Ediyor?, Vatan Cephesi Sizindir, 7 Nisan 1959, s. 2. 32 eref Balkanl, Neden Vatan Cephesine Geti?, Vatan Cephesi Sizindir, 6 Mart 1959, s. 1, 2.
31

32

konuan stanbul eski valisi Mmtaz Tarhan yapt konumada, CHPye Pes dedirteceiz demekte ve DPnin baarlarn anlattktan sonra unlar sylemekteydi: Yalnz bir tek noktada aczimizi itiraf edelim: Muhalefetin insafn trpleyemedik. Gz grmeyene rengi, kula duymayana ahengi duyurmak ok zordur. Yllardan beri ne yok dedilerse, hepsi bugn var oldu. Artk pes demek mertlik ifadesi olduu halde bunun zerresini mahede edemiyoruz. Fakat onlara pes dedirtinceye kadar azimle alacaz 33. stanbuldaki Vatan Cephesi ocak allarnda konuan stanbul milletvekili Enver Kayaya gre, Adnan Menderesin Ege seyahatindeki davetinden bu yana, Vatan Cephesi muhalefetin tir tir titredii bir cephe haline gelmitir. stanbul milletvekili Haluk Nihat Pepeyi ise unlar ileri sryordu: Vatan Cephesi ocaklar muhalefeti ileden karyor. Vatan Cephesi hak yolunu bulanlarn, huzur, skun ve bar ocadr 34. Pangalt Vatan Cephesi Ocann alnda konuan stanbul Belediye Bakan ve DP l Bakan Kemal Aygn konumasnda muhalefeti iftirac ve Nifak Cephesi olarak tanmlarken, Biz seim iin deil, memlekete hizmet iin alyoruz diyordu 35. Kemal Aygn bir baka konumasnda ise u grleri savunuyordu: Vatan Cepheleri kar taraf sinirlendiriyor. nsan hi olmazsa bu kelimeye sinirlenmez. Hereyden evvel burada Demokrat Parti cephesi, memleket ve millete hizmet cephesi vardr 36. DP stanbul Blteni, Trkiyedeki muhalefeti kinciler ve nifaklar kervan olarak tanmlamakta 37 ve Trkiye ile Batdaki muhalefeti karlatrmaktadr: Batda, muhalefetler daha ll, daha insafldr. Batda gazeteler daha tarafszdr. Bizdeki gibi, iktidarlar bu derece tek tarafl bu derece kyasya tenkit etmezler. Batda muhalefetler, kendinden olmayan vatandalara dman gzyle bakmazlar. Demokrasi ounluk rejimidir ve bu ounluk halka dayandka iktidarda kalmaya devam eder. DP de bunu yapmaktadr 38. Adnan Menderes, ubat 1960 tarihinde skenderundaki konumasnda Vatan Cephesinin kuruluunu, muhalefetin yaptklarn ve DPnin baarlarn anlatmaktadr: Trkiyemizi endieye sevk edecek, kaygulandracak bir meselenin mevcut olmadn sylemek benim gibi mesul bir Bavekil iin byk bir bahtiyarlk tekil etmektedir. lerimiz yolunda, iktisadi kalknma hamlemiz devam etmekte ve gittike hzn arttrarak daha da genilemesi iin her trl
stanbulda Vatan Cephesi, Geen Pazar 4 Ocak Daha Ald, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 7, 3 Mart 1960, ss. 6-7. 34 stanbulda Vatan Cephesi, Eypte Ocak Ald, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 10, 10 Mart 1960, ss. 5-6. 35 Nifak Cephesine Vatan Cephesinden Cevap: Biz Seim in Deil, Memlekete Hizmet in alyoruz, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 12, 24 Mart 1960, s. 13 36 Belediye ve DP l Bakan Kemal Aygnn Konumas, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 6, 23 ubat 1960, ss. 11-14. 37 Haftann inden, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 6, 23 ubat 1960, s. 2. 38 Bizde ve Batda Muhalefet, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 6, 23 ubat 1960, s. 3.
33

33

sebep mevcut bulunmaktadr. Trk milleti zledii bir hayata ksa zamanda ulama imkann bulacaktr. (...) 1957 seimlerini vaktinden evvel yaptk, nk o sralarda Halk Partisi ile dier partililer baz hallerden de mitlenerek ii son derece aztm ve memleket idaresinde tehlikeli durumlar yaratmak yoluna girmilerdir. Onlar mitlendiren sebeplerden biri 1955de bir takm suiistimal grltleriyle hkmet azalarndan birka hakknda Meclis tahkikat alm olmasyd. Bu Meclis tahkikat etrafnda bir takm gazetelerle el ele vererek dnyann hibir yerinde grlmemi (nasl diyeyim) bir antaj devresi yaratld. Bir yla yakn iktidarmz ktlemek iin bu Meclis tahkikat etrafnda kopartlmadk grlt kalmad. Ondan sonra ve bunun bir neticesi olarak iktidarmzn bnyesinde, kanamas bir yl devam edecek bir yara almt sanki. Yine bu arada ve bu hadiselerin tesiriyle bir parti kuruldu ve 40-50 mebus iimizden ayrlarak muhalefete geti. Bu iki hadise bir ksm gazeteler tarafndan garazkrane ve maksatl olarak yllardr devam ettirilen kampanyay, tahmin edeceiniz gibi, son iddete vardrm oldu. Buna bir de iktisadi kalknma ve yatrm gayretlerimizin, dourmas tabii olan baz skntlarn bu devreye rastlamasn ilave etmek icap eder. Hemen kaydedeyim ki, muhalefet bu tabii ve muvakkat skntlar istismar iin her trl gayreti sarfederken, bir ksm gazeteler de, ayn skntlar kendi maksat ve menfaatlerine gre ele gemez bir frsat gibi mtemadiyen ilemekte idiler. (...) Devlet nizam, hkmet otoritesi, ahsi haysiyet ve erefler ve yksek memleket menfaatleri, bunlarn hepsi bir tarafa atlarak adeta kazanlm bir meydan muharebesinden sonra, son imha arpmalarnn yaplmakta olduu zann ile hareket eden bu muhalif ve ykc kuvvetler, mtemadi saldrlariyle memleketin siyasi ve idari bnyesini sarstka sarsyorlard. artlarn msait olmamasna ramen ve daha bir buuk senelik mddet varken seimi ne almak zaruretini bir vatan ve memleket meselesi olarak kabul ve ihtiyar ettik. (...) Zannediyorduk ki, seimlerden sonra, eriatn kestii parmak acmaz diyen atalar sznn hkmnce seim neticesine gre, millet iradesi hakim olacak ve o zamana kadar bu kr d haline getirilmi bulunan siyaset boumalar millet iradesiyle hal ve fasledilmi olacak. Nifak ortadan kalkacak, karde kavgasna gtren meum yol, meum gidi nlenecek ve iktidar da memleketin son derece muhta bulunduu huzur ve imkan iinde bir ok zor ve kark memleket ve hizmet meselelerini halletmek yoluna girebilecek. Halbuki, beklenen olmad... En msait zannettii artlara ve iktidara geleceine inanm olmasna ramen, seimleri kaybeden muhalefet partisi

34

ve bunlarn tekil ettii birlik, seimlerden sonra denilebilir ki, lgna dnmt. Seimlerden sonra skunet avdet edecek yerde, hatta daha iddetli hcumlara getiler. Seim yolu ile elde edemedikleri iktidar her gn yaplan ar hcumlarla yaratlacan hesapladklar anari havasnn getirecei mnasip frsatlardan faydalanmak midine baladlar. ktidara frsatlar yolundan geivermeyi tasarladlar ve bunu mmkn grdler. i bu derece aztmlard. Fazla iyimser olanlar seimlerden sonra, ay iinde, ihtiyatl olanlar da, nihayet alt ay zarfnda iktidarn muhalefetin eline gemesini bir emri muhakkak sayyorlard. Bu midin tevikiyle ve yalan haber verip aleyhte heyecanl neriyat yapan baz gazetelerin de yardm ile muhalefette i, adeta son kerteye getirilmiti. Memlekette artk iktidar deitirecek hareket her an bekleniyor, herhangi bir frsatla, herhangi bir istikametten bu hareketin balamas gzetleniyor gibi bir hal ve havann hakim klnmasna allyordu. Anarinin, ihtilalin, hkmet darbeleri ve suikastlerin iklimi, artk yaratlmt. , fiili hareketin balamasna kalm gibi idi. Irakta kopan ihtilal, rejimin iskat ve orada devlet ve hkmet adamlarnn bir hamlede ldrlmesi ve iktidarn bu suretle deitirilmesi bizimkilerin hayallerini ve ihtiraslarn besliyor, bsbtn azdryordu. Gazetelerde ve muhalefet erkannn her syledikleri nutukta, her verdikleri beyanatta adeta (hani ya, Iraktaki hadiseler bizde ne zaman yaplacak?) ve gaipten beklenenlere hitaben (neredesiniz? Ne duruyorsunuz? te size msait olan zemini ve vasat tamamiyle hazrlam bulunuyoruz... Bir kck hareket... Hele bir balaynz. Ondan sonra kolay) demek manasna gelen telkin ve teviklerle dolu idi. Matbuat da her gn sra sra resimlerle Iraktaki hkmet darbesine ve kaatillere ait resimler basmak, trl tafsilat vermek hatta ihtilal resas ile mlakatlara komak yolundan, hadiseyi memleketimizde canl ve ayakta tutmak gayreti iinde idi. Bu gafil fikir ve hamiyet fukaralar ihtiraslarnn hummas ile ryalar grmekte idiler. Gafilleri bu tehlikeli ryalarndan uyandracak hakikatin amar artk inmeli idi. Bu amar Trk milletinin elile indirilecektir. Bu milletin iradesini bir defa daha ve son derece tehlikeli bir ekilde yine hie saymak iin teebbse gemi olanlara bir defa daha (yeter, sz milletindir) demesi lazmdr. Seimlerden bir sene sonrayd. Balkesiri ziyaretle, orada bir konuma yaptm. O konumamda u arzettiim hadiseleri ortaya koyarak memleketi nasl bir uuruma srklemek istediklerini anlattm. Nifaka ve karde kavgasna gtren kkrtma ve tahriklere son verilmesi lzumunu belirttim. Bilhassa muhalefet saflarnda bulunan iyi niyetli vatanperver yurttalarmza hitap ederek nifak cephesini terkedip Vatan Cephesine gelmelerinin bu saydm artlar iinde memleket vazifesi olduunu ifade ettim.

35

Bu szlerimin btn memlekette brakt derin akis ve yaratt neticeler hakikat tamamiyle teyid etmi oluyordu. (...) Her ey iktidara gelmek iin deil, her ey vatan iin. ktidara gelmek iin bir usul, bir yol olarak kullanlan nifak ezmek lazm. Nifak Cephesinden Vatan Cephesine yan yana. te o gnden bu gne Vatan Cephesine katlan vatandalarmzn, aziz ve sevgili kardelerimizin says bir milyonu oktan gemi bulunuyor. Filhakika nifak cephesinden de Vatan Cephesine kitleler halindeki bu gei millete ilere el konulmu olmak vakas olarak anlalmak icap eder. Trk milleti hakiki manasnda salam ve shhatli bir demokrasinin hasretini duyuyor ve onu istiyordu. Trk Milleti insanlk eref ve haysiyetine en uygun bir idare olarak hakiki demokrasinin hrriyet nizamn gerekletirme yolundadr. ten ve dtan memleket aleyhine ileyen tahrikler maalesef henz sona ermemitir. Byk milletimizin o byk deha ve sezii ile hrriyet davasnda muvaffak ve muzaffer olacana phe yoktur. Millet bu zaferi temin, iinde bulunduumuz artlar dolaysiyle Vatan Cephesine katlmak ve nifak cephesini her gn biraz mmkndr. Ancak bu suretle daha zafa uratmak suretiyle nifaktan medet umanlara her ey vatan iin, sznde ifadesini bulan bu hamiyetli ve vatanperver hareketle mstahak olduklar ders verilmi olacaktr. yi niyetli aziz vatandalarmzn nifak bir defa daha ezip kahretmeleri ve Vatan Cephesini kuvvetlendirmeleri millete yolunda bulunduumuz hrriyet nizamnn, hakiki demokrasinin teminat olacaktr. Yeter; artk sz milletindir
39.

4. Vatan Cephesine Kimler ve Neden ye Oluyordu?

Vatan Cephesine ye olanlarn ou kylerdendi. Gazetelerde her gn yzlerce kiinin ismi yaynlanr, ya da falan kii ve bilmem ka arkada denirdi. Vatan Cephesi geenler arasnda partisiz vatandalar olduu gibi, HP, CMP ve CHPden istifa edip geenler de vard. Gazetenin genellikle ilk
Bavekilin Muhalefete htar: Yeter, Sz Milletindir, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 5, 18 ubat 1960, s. 2-3.
39

36

sayfasnda Vatan Cephesine ltihaklar ya da Vatan Cephesine Kitleler Halinde ltihaklar baln tayan haberler yer alr ve i sayfalarda devam ederdi. Haber balnn altnda Gbirliini tasvip etmeyip muhalefetten istifa edenlerin Bavekile ektikleri telgraflar eklindeki giriten sonra, onlarca telgraf ve yzlerce isim, Vatan Cephesine giri nedenlerini belirtirlerdi. Bunlardan baz rnekleri aaya alyoruz: ktidarn sekiz seneden beri yapm olduu byk eserleri ve demokrasiye olan hizmetlerini takdir etmi olduumuzdan... Son cereyan eden g birlii tutumlarn tasvip etmediimizden... Dalara yol, viranelere eser yapld inkar edilmez bir hakikat olduu iin... DPnin inkar kabul etmeyecek almalar ve nahiyemizin kazalk karar alnmas karsnda ... 730 semenle birlikte ... Btn srarlara ramen hibir partiye intisap etmemitim. imdi baarl eserleriniz karsnda bu safta yer almak kararn verdim. ... hakikati iktidarnzda grerek mensubu olduum CHPden 70 arkadamla ... Memleket hizmetinizdeki gayret ve icraatnz takdir ederek ... Memleketin benimsiyerek ... 40 selameti iin am olduunuz Vatan Cephesini

Siz yeni batan mamur bir vatan yaratmak iin gece gndz alrken mensubu bulunduumuz CHP zimamdarlar bu terakkiyi hazmedememektedirler. Onlarn bu gnahna daha fazla alet olamayacamdan ... 41 ... Vatan sathndaki muazzam hizmetlerine ahit olduumuz Demokrat Parti saflarna getiimizi ... Trkiyemizi cennete evirecek olan eserlerinizin hayran olarak 360 arkadamla ... DPnin memleket hizmetindeki hayrl almalarndan dolay kymzden 45 kii CHPden istifa ederek ... CHPden istifa edip memleket grdmz DPye iltihak ettiimizi ... sathnda byk hizmetlerini CHP

DPnin yapm olduu muazzam hizmetleri karsnda saflarnda daha fazla kalmann vatan hayrna olmadna inanarak ...
Vatan Cephesine ltihaklar, Vatan Cephesi Sizindir, 26 Ocak 1959, s. 1, 3. Vatan Cephesine ltihaklar, Vatan Cephesi Sizindir, 30 Ocak 1959, s. 1, 4.

40 41

37

DPnin nurlu yolunda elimizden geldii kadar almay bor bilerek ... DPnin byk eserlerini ve muazzam almalarn grerek ...
42

DP iktidarnn memleket sathndaki emsalsiz kalknma hamleleri ve muazzam eserleri karsnda ... Demokrat Partinin inkar edilmeyecek derecede gz kamatrc aydn faaliyetine hayran olduumuzdan ... Feragatli almalarnz bizleri hayan braktndan ... Memleketin karanlk gnlerinde Vatan kurtarmaya koan Hatay mcahitleri bugn Halk Partisinden ayrlarak 300 arkadamzla Vatan Cephesine iltihak ettik 43 ... hkmetin mspet icraat karsnda muhalefet partisinin takdir hissinden uzak yersiz ve yapc olmaktan ziyade ykc tenkitlerinden znt ve hicap duyarak ... 44 Kendimi bildim bileli CHPliyim, fakat bata Bavekilimizin ve dolays ile DPnin memleket apnda gsterdii byk fedakarlklar gz gre gre inkar edemiyecek duruma geldim, maaile kaydmn DPye yaplmasn rica ediyorum. ... Bavekilimiz Adnan Menderesin ve Demokrat Partinin byk icraatlar karsnda ve son olarak Kbrsmz iin sarfolunan byk fedakarlk karsnda btn kalbimizle bu icraat destekleyerek DPye kaydmzn yaplmasn rica ederiz 45. Yurdumuz sathnda DPnin yapm olduu muazzam eserleri grerek gsmz kabardndan ... 46 ktidarnzn geceli gndzl karsnda CHPsinden istifa ederek ... yorulmak bilmez almalar

CHPsinin tutumunu beenmediimizden ... DP iktidarnn almalar karsnda CHPsinden istifa ederek ...
47

Yurdumuzu medeni memleketler seviyesine ykselten iktidarnza hayranz, bu sevgiyi ancak saflarnza girmekle ispat edebiliriz. (...)
Vatan Cephesine ltihaklar Devam Ediyor, ekilen Telgraflar Nerediyoruz, Vatan Cephesi Sizindir, 7 ubat 1959, s. 1, 4. 43 Vatan Cephesine ltihaklar, Vatan Cephesi Sizindir, 9 ubat 1959, s. 1, 2. 44 CHPden Top Yekun stifa ile DPye Giri: Gltepeli 150 Vatanda Vatan Cephesine ltihak Ettiler, Vatan Cephesi Sizindir, 1 Mart 1959, s. 1. 45 CHPden stifa Ederek DPye Girenler, Vatan Cephesi Sizindir, 23 Mart 1959, s. 2. 46 Vatan Cephesine Yeni ltihaklar, Vatan Cephesi Sizindir, 30 Nisan 1959, s. 2. 47 Vatan Cephesine Yeni ltihaklar, Vatan Cephesi Sizindir, 1 Mays 1959, s. 2.
42

38

DP iktidarnn ykselen abidelerini bizzat grdke bir vatan evlad olarak iftihar duyduumuzdan ... Kymze okul yapld, ocuklarmz okuyor, ime suyu kyn ortasnda akyor, Kray zerinde kpr yaplm ve bu yzden mnakalatmzda zorluk kalmamtr. ktidarnza mteekkiriz. (...) DP iktidarnn yapt mspet ileri ktlemek istediini grdmz iin CHPde kalmaa gnlmz daha fazla raz olmadndan ...
48

Babakan Adnan Menderese her gn gnderilen ve DPli gazetelerde yaynlanan telgraflarn ierii genelde bu ekildedir. Muhalefetin iktidarn baarlarn grmezden geldii, kskand ve ykc/bozguncu muhalefet yapt ve bu nedenle partilerinin tutumlarn beenmeyen vatandalarn DPnin baarlarn grerek/takdir ederek Vatan Cephesine getikleri belirtilmektedir.

5. Muhalefetin Vatan Cephesine Bak

CHP bata olmak zere muhalif partilerin ve muhalif basnn Vatan Cephesine olumsuz yaklatklar grlmektedir. Bunlara gre, Vatan Cephesi vatandalar blmeye yneliktir; Vatan Cephesine insanlar zorla ve bask yoluyla, vaatlerle geirilmekte ve ye saylar abartlmaktadr. A. Menderesin Vatan Cephesi arsndan ksa bir sre Nadir Nadi, Cumhuriyet gazetesinde yazd bir makalede, bu konuda u tespitleri yapmaktadr: Bir sredir yurt gezisine kan Sayn Menderes, urad yerlerde sk sk bir Vatan Cephesi kurulmas lzumu zerinde duruyor. Yazk ki, bunun nasl bir cephe olabileceini yeter aklkla kavramakta biz glk ekiyoruz. Sayn Babakana gre, yurdumuzda milleti aldatmaa alan bir avu muhteris ve mnafk vardr. ktidar koltuunu bir an nce ele geirmek iin rpnan bu adamlara millet kanmamaldr. Eski rejimle yenisi arasndaki fark gznne getirdiimizde, bir zamanlar jandarma copu altnda inliyen halkn bugn korkudan uzak yaadn, bir zamanlar tarlas yok pahasna vergi borcuna giden kylnn bugn refah iinde olduunu, bir zamanlar telefon emri ile sresiz kapatlan gazetelerin bugn hkmete istedikleri attklarn, hatta hakaret bile ettiklerini grmemezlik edebilir mi imiiz? Bu kyaslamalardan bizim anladmz, Vatan Cephesi derken Sayn Menderesin kast, milleti, kendi Babakanl altnda, bugn yzde yz ven, dn ise yzde yz yeren bir ktle halinde toplamak olmaldr.

48

Vatan Cephesine Yeni ltihaklar, Vatan Cephesi Sizindir, 6 Mays 1959, s. 2.

39

Byle bir dnce, ileri srlen gerekeler realiteye tam uysa bile, bizce gerekleme imkanndan yoksundur. nk Sayn Hkmet Bakannn zledii ekilde insanlar bir arada toplyabilmek ilkin yaratl kanunlarna aykrdr. (...) Millet meseleleri zerinde vatandalarn fikir ve oy sahibi olmalar hususu bir defa kabul edildikten sonra, Sayn Menderesin anlad manada bir Vatan Cephesi kurulmasna imkan yoktur. (...) Eskiden yle idi, eskiden byle idi. Ksmen doru olan bu szler sekiz yldr kuvvetlerinden ok ey kaybetmilerdir. Dnya sekiz yldr dnyor ve millet artk dne deil, bugne bakyor. Bir zaman halkn srtna inen coplar bugn gene ortaya kmam mdr? Eski iktidar devrinde hi kullanlmyan gz yaartc bombalar bugn hkmetin houna gitmeyen kalabalklara frlatlmamakta mdr? Bir zaman yok pahasna tarlasn elden karan halk, bugn hayat pahallnn katmerli acs altnda ezilmemekte midir? Dn idareden ikayet edilemezdi, bugn edilebiliyor mu? (...) Bir zamanlar gazeteler telefonla kapatlrd, bugn ayn gazeteler Demoklesin klc altnda, yarn balarna ne felaketler gelebileceini dnerek korku iinde inlemiyorlar m? Tek parti rejiminde iktidarn sesinden baka sese tahamml edilmiyordu. Trk milletinin ve Trk vatandann bu rejime layk olmad dnld iindir ki, ok partili rejime getik. Bu hususu ilk kavryanlarn banda eski tek parti idaresinin Deimez Bakan bulunduu gereini Sayn Menderes aka deilse bile, kendi vicdannda itiraf etmek centilmenliini her halde gsteriyordur. Millet o zaman ounlukla Demokrat Parti saflarn tuttu ise, bunun balca sebebi, yeni gelenlerin insan haklarn yurdumuzda eski idareden daha iten, daha kuvvetli bir inanla yrtecei midi idi. Yoksa tek parti iktidarnkinden baka sese tahamml edilmemesini doru bulmyanlarn, ok partili baladktan on yl sonra, bugn iktidarda bulunurlarken eski rejimi zliyeceklerini, o devre hasret ekeceklerini elbette havsalalar kabul edemezdi. Sayn Menderes yrrlkteki antidemokratik kanunlar kaldrsn, hak eitlii prensibini hkmetinin balca dayana olarak ilan etsin, memleketi zledii huzura ksa zamanda kavuturduunu grecektir 49. Demokrat Parti iktidarna ynelik eletirilerini srdren Nadir Nadi, 27 Maystan iki ay nce yazd bir yazda DPye Zorla Gzellik Olmaz diyor ve yle devam ediyordu: (...) Birer birer haklar kaldrdlar, hrriyetleri kstlar. Aydnlardan tepki grmedike daha da ileri gitmekten ekinmediler. Bugn rejimin adn deitirmeksizin kaldrlacak bir hak, yahut kslacak bir hrriyet kalmam olsa gerektir. imdi:
Nadir Nadi, Bu Bir Tlsm Deil, Cumhuriyet, 24 Ekim 1958, aktaran Nadir Nadi, Atatrk lkeleri Inda Uyarmalar, Bir flasn Kronolojisi 1950-1960, Cumhuriyet yay., stanbul, 1961, ss. 224-226. Demokrat Parti kurulduunda salad kitlesel destein yan sra aydnlarn da desteini de elde etmiti. Bunlardan biri de Nadir Nadi idi. Bu konuda ayrntl bilgi ayrca iin bkz. Nadir Nadi, Perde Aralndan, ada yay., stanbul, 1991.
49

40

-Buyurun Vatan Cephesine, buyurun DPye! Diyorlar. Ve sktrlanlarn byk bir ksm kuzu gibi, tp tp arlan yere gidiyor. Aydnlarmzn bu pf tarafn kefetmi olmakla Demokrat Parti idarecileri, ne kadar vnseler yeridir. (...) Kuzular gibi iktidarn arsna koanlar yannda bugn her eye ramen yerinden kprdamayan aydnlar da gryoruz. Bir Cihat ren kyor, partinize girmektense istifa ediyorum diyor. Bir MTTB Genel Bakan Yaar zdemir kalkyor, genlie politika yapmaynz diyenlerin genlii VC saflarnda toplamak iin nasl gayret harcadklarn anlatveriyor. Sayca az da olsa, bu medeni cesaret rneklerinin deeri muazzamdr. Millet, u veya bu sebeple DPye, VCye yazlanlara deil, bunlara bakar. Birincilerine belki gler, belki acr. Fakat ikincileri barna basar, onlarla vnr. Onun iin, sayn iktidarclara yrekten tavsiye ederiz: Aydnlarn zayf tarafna fazla bel balamaynz. Radyo Gazetesinde okutulan VC listelerinin halk zerinde beklediiniz etkiyi uyandrmas bir hayaldir. En iyisi, sras btn btn gememi iken, yurdumuzda hak eitlii rejimini bir an nce kurmaya baknz. Halkn oyu ile ykseldiiniz iktidar koltuunda halka ramen oturamyacanz ltfen vatandaa imdiden aka gsteriniz. Byle davranrsanz, seimleri kaybetseniz bile, yarn millet sizi yine hayrla anacaktr. Yoksa, isterseniz Vatan Cephesine yirmi sekiz milyon vatanda teker teker kaydediniz, halkn sevgisi sizinle olmyacaktr 50. Demokrat Partiye eletiriler getiren bir yayn organ da CHP yanls Alt Ok dergisidir. Dergi; hem tek parti dneminin ve CHPnin savunusunu yapmakta, hem de DP iktidarnn youn bir ekilde eletirisini yapmaktadr. DPnin 27 yllk CHP ynetimine ynelik eletirilerine Kemal Akar, yle yant vermektedir: Dayandnz 27 seneyi altnzdan ekersek olduunuz yerde duramaz, dersiniz 51. Yara ayn noktadan balanr. Trk milleti, 1950 senesinde, 27 senelik ilerlemeden sonra 1920 senesindeki seviyesine dnm deildir ki, iki devir arasnda bir mukayese yaplabilsin 52.

Nadir Nadi, Zorla Gzellik Olmaz, Cumhuriyet, 27 Mart 1960, aktaran Nadir Nadi, Atatrk lkeleri Inda Uyarmalar, ss. 303-304. 51 Kemal Akar, tl ve Btl Geen 27 Sene I, 6 Ok (On Be Gnde Bir kar Siyasi Mecmua), yl 5, say 1, 1 Mays 1958, ss. 2-3. 52 Kemal Akar, tl ve Btl Geen 27 Sene II, 6 Ok, yl 5, say 2, 1 Haziran 1958, s. 2, 12.
50

41

... CHP imkanszlklarla mcadele etmi, inanlmyacak imkanlar ve eserler yaratm, bylece Trk milletinin imkan ve frsatlarn iyi kullanmtr 53. CHP, 260 milyon altn Osmanl borcu dedi. DP ise, 280 milyon altn d yardm grd ve yine DPye CHP 137 ton altn brakt. Bu kadar geni imkanlara konduktan sonra, yardma muhta olmyacak iktisadi ve mali bir durum yaratlamaz m idi? yle bir kalknma yaplsa idi de yardm istemeseydik daha iyi olmaz m idi? 54 Kemal Akar, Menderesin muhalefeti ihtilal kkrtcl ile sulamas zerine yazd makalede, Bu memlekette asla ve asla ihtilal olamaz demekte ve u soruyu sormaktadr: Demokraside hudutsuz hrriyet yoktur da, hudutsuz salahiyet var mdr?. Akar, Hudutsuz salahiyet, tenkidsiz demokrasi istiyenlere unu tavsiye ederim: En samimi hislerle memleket ilerine devam ediniz, tenkidler karsnda asabilemeyiniz, bundan faydalanma arelerini araynz. Memleket ilerinde yzde yz muvaffak olsanz dahi, bir gn ve mesela 1961de iktidardan uzaklaacanz kabul ediniz. Ruhunuzu buna altrnz. te ancak o zaman rahata kavuacak, ve ancak o zaman huzur iinde baarl memleket vazifeleri grebileceksiniz grndedir. DP iktidar, muhalefeti ihtilal kkrtcl ile sulayarak, lkede dehet ve terr havas yaratmaya almaktadr 55. Kemal Akar, Mart 1959 tarihindeki Vatan Cephesi ve Siyasi Ahlakmz adl yazsnda u grleri ileri srmektedir: DP, iktidarn koruyabilmek amacyla, muhalefette iken ncln yapt zgrlk ve demokrasiye kar cephe alarak, antidemokratik kanunlar kaldrmak bir yana, onlara yenilerini eklemektedir. zellikle seim emniyeti kanun ve uygulama asndan ortadan kalkt. Muhalefet bu durum karsnda, CHP ats altnda birleme gereini duydu. DPden ayrlarak Hrriyet Partisini kurmu olan idealistlerin partilerini feshederek CHP saflarnda yer almalar ve Millet Partisi yelerinin bir ounun iktidarnn davranlar karsnda CHP saflarn katlmaktan baka are grmeyerek g birlii ierisinde yer almalar, DP iktidarn byk bir endieye drd. DP, g birlii hareketini ehli salip hareketine benzeterek, bu birlie kar olan kin ve hncn aka ortaya koydu. Bu baya ve kk politika dini siyasete alet etmekten daha ktdr. nk, bu tanmlama ile muhalefet, dorudan doruya dinsiz bir dman ilan edildi. Bylece, Trk milletinin yarsndan ou da dinsiz ilan edilmi oluyordu. Bu ok irkin bir saldrdr. Halkn yarsndan ouna byle bir sulamada bulunanlarn vatanperverliinden phe etme kkln gstermeyeceiz, bunun tuhafln ele alacaz. nk bu lkenin ocuklarnn yarsndan fazlasnn
Kemal Akar, tl ve Btl Geen 27 Sene III, 6 Ok, yl 5, say 3, 26 Haziran 1958, s. 2, 12. 54 Kemal Akar, tl ve Btl Geen 27 Sene IV, 6 Ok, yl 5, say 5, 2 Eyll 1958, s. 2, 13. 55 Kemal Akar, htilal snad m?!, Altok, yl 5, say 6, 10 Ekim 1958, s. 4, 13, 16.
53

42

dinsizliini ilan etmek, vatandalar arasnda byk bir dmanlk ve kin yaratacandan ve lkede birlii bozacandan phe yoktur. Kendisini bu kadar derin gaflete kaptrm olan DP; bu hareket karsnda, vatandalar, eitli tazyiklerle, CHPsinden istifa ettirerek kendi saflarna almak iin elindeki btn bask vastalarn kullanmaktan ekinmemektedir. Bir kye su mu gelecektir, yol mu yaplacaktr. Bunun yaplmas, o ky halknn kadn erkek, oluk ocuk Halk Partisinden istifa etmesine ve bu istifasn radyoda yaynlamasna baldr. Bir ahsn halledilecek idari bir ii mi vardr, ayn ekilde bir istifaname imzalamas ve formle edilmi telgraflardan birisinin Genel Bakana ekilmek zere imza edilmesi lazmdr. Bu istifa listelerinde len kimseler, teden beri DP saflarnda olanlar da dahildir. Bu suretle ilan edilenlerin yekununu yapan merakllar; bunlarn saysnn Trk milletinin umumi nfusunun stne ktn tesbit etmi bulunmaktadrlar. (...) Yalann kayna; korkudur. Bask ve tazyik korku yaratr, korku da insan yalancla ve riyakarla sevkeder. Bu da; bir cemiyet iin korkun bir tehlikedir. (...) Yazmza son verirken, btn partilere hitap etmek istiyoruz. Trk milletinin siyasi ahlakn koruyunuz. Basklar; imanlar deitiremez. Bask ile safnzda yer alanlarn, siyasi mcadelelerinize itirak edeceine ihtimal vermeyiniz. Yalnz menfaatleri iin saflarnza gelenler; siyasi kudret ve mevkiinizi kaybettiiniz zaman, ilk saflarnzdan ayrlacak olanlardr. Bir partinin kuvvet ve kudreti, sadece ve sadece imanl mensuplarnn kuvvet ve kudretinden ibarettir. Milletimizin ahlak dayankll, en kuvvetli gvenimizdir 56. akir Sungar, Biz gidenlerden deiliz diyen Menderese; Gidersiniz Paam, gidersiniz! demekte ve Menderesin sznn Biz mrlerimiz boyunca iktidarda kalacaz anlamna geldiini belirtmektedir. Babakanmz neye dayanarak bu ekilde konuuyor? Yoksa zorla iktidarda kalmaya almak kararnda mdr? 1957 seimlerinde seim sonularnn saat 17den sonra aklanmaya balanmas gerekirken saat 13ten itibaren ve muhalefetin moralini bozacak ekilde aklanmaya balanmas, eitli yerlerde oy sandklarnn karlmas ve halkn moralini bozan olaylarn karlmas DPnin gidiinin habercileri olduu kadar, DPnin ne ekilde iktidarda kalmaya alacann belirtileridir. Eer muhalefet ibirlii yapabilseydi ounluk sistemine gre DP kk bir aznlk partisi olurdu. Nisbi temsil sistemi uygulansayd, % 48 oy alan DP yine muhalefette kalrd. DPnin hl iktidarda kalmaktan bahsetmesi glntr, DP gidecektir 57.

Nihat Kemal Akar, Vatan Cephesi ve Siyasi Ahlakmz, Altok, yl 5, say 9, 16 Mart 1959, s. 2, 16. 57 akir Sungar, Gidersiniz Paam, Gidersiniz!, 6 Ok, yl 5, say 1, 1 Mays 1958, ss. 4-5.
56

43

1958 yl yaz aylarnda Irakta meydana gelen ihtilalin DPde ve DP yanls basnda mthi bir tela ve heyecana yol atna dikkat eken akir Sungar; Korkmaynz beyler! demekte ve DPli basn hakknda unlar sylemektedir: Eskiden beri muhalefetin en ciddi ve samimi tenkitlerini bile bozgunculuk, mnafklk ve hatta kskanlk olarak vasflandrmak suretile efendilerine yaranmaya alanlarn, imdi de muhalefeti ihtilalci ve tenkitlerini ihtilale tevik mahiyetinde gstermeye altklarn gryoruz. Trkiye ve Irakn iktidar, muhalefet ve halk bakmndan birbirinden farkl olduuna dikkat eken Sungar, Trkiyede iktidarn ihtilalle deil, seimle deieceini ileri srmektedir: ... iktidar onlarn korktuu gibi, ihtilalle deil seimle ellerinden alarak milleti bugnk ztraptan kurtaracaz 58. akir Sungar, Kasm 1958 tarihinde yazd bir yazda DP malubiyeti imdiden kabul etmitir demekte ve DPnin tek parti ynetimi eilimleri tadn belirtmektedir. Sungara gre; bir defa hrriyetin tadn alm; tenkidsiz, murakabasz idarelerin memleketi felakete srkliyeceklerini kavram olan millet, yeniden tek parti sistemine gidii asla kabul etmiyecektir. Bunun iin kendi aralarnda kurulacak oyuncak partilerle onun aldatlabileceini dnmek de beyhudedir. Hlasa DP Genel Bakan ve arkadalar huzur istiyorlarsa ... muhalefetin meru haklarn tanmalar ve hi olmazsa son iktidar yllarnda olsun mensup bulunduklar teekkln adna layk olmaya almalar lazmdr 59. DPnin basn zerinde uygulad bask politikas hakknda akir Sungar tepkisini yle dile getirmektedir: Zindanlar ve ar para cezalar; vazife akyla alanlarn ve bunun yaplmasndan doacak manevi mesuliyetin ehemmiyetini idrak edenlerin kllarn bile kprdatmyacaktr. imizde yle idealistler vardr ki; zindanlara gle gle gidecek, hatta icapederse celladn ilmiine boynunu yine gle gle uzatacak... Fakat zararl bulduu ve tenkid edilmesi gereken hareketleri methetmek zilletini asla kabul etmiyecektir 60. akir Sungar, Ekim 1958de yazd bir makalede, Menderesin zmirde yapt u konumaya yer veriyor: ... bir daha valiye, savcya yle yapacaz, byle edeceiz derlerse tedbiri alnacaktr. O zaman demokrasiye paydos 61. Sungara gre; Bir rejim ki, var veya yok oluu bir adamn arzusuna ve isteine baldr, buna demokrasi demeye imkan yoktur. Menderesin bu szne en gzel cevabn nn vermitir: Demokrasiye paydos demeye DP genel bakannn gc yetmeyecektir 62.

akir Sungar, Korkmaynz Beyler!, 6 Ok, yl 5, say 5, 2 Eyll 1958, s. 4, 13. akir Sungar, DP Malubiyeti imdiden Kabul Etmitir, Altok, yl 5, say 7, 28 Kasm 1958, s. 3, 15. 60 akir Sungar, DP ve Basn, Altok, yl 5, say 8, 5 Ocak 1959, s. 5. 61 nn, 24 Eyll 1958de yle demiti: Kanun dnda hareket eden idare amirleri, hususiyle adalet mensuplar, elbette hesap vereceklerdir. Doru yoldan ayrlm olanlar kimse kurtaramaz. Ahmad, age., s. 185. 62 akir Sungar, DP Genel Bakannn Endiesi, Altok, yl 5, say 6, 10 Ekim 1958, s. 7.
58 59

44

Vecihi Gzbyk, Bu Rejimin Ad Nedir? sorusuna u yant vermektedir: Bir memlekette hakim teminat, isbat hakk, basn, sz ve toplant hrriyeti, memur garantisi, ilim ve fikir hrriyeti yoksa o memlekette Demokrasinin (D) harfi bile yok demektir 63. Blent Erbil, Partizan Radyo adl yazsnda, Faaliyet programlar Basn, Yayn ve Turizm Bakanlnca hazrlanan radyolarmzn durumu devaml bir ikayet konusu halindedir. Halbuki demokratik idarelerde radyolardan, iktidar partisi kadar muhalefet partilerinin de faydalanmalar bu rejimin en belli, bal icaplarndan saylmaktadr. nk radyo hi kimsenin babasnn mal deildir. Mademki, o halktan alnan paralarla mevcudiyetini idame ettiren bir messesedir. u halde iktidar partisinin deil, dorudan doruya milletin maldr. Byle olduu halde radyolarmzn iktidar partisinin z mal imi gibi neriyat yapmalar ve onlarn basit birer propaganda organlar haline getirilmelerinin daima ve ok hakl ikayet mevzuu olmakta devam edecei phesizdir demektedir. Radyo yalnz i deil, d politikaya da alet edilmektedir. rnein Irak ihtilalinin baarl bir ekilde sona erdii btn dnya radyolarnca duyurulurken, Trkiye radyosu sanki orada ldrlenler bizim yaknlarmzm ve halk zntye drmek istemiyorlarm gibi, olaylar gn gizledi. Lbnana indirilen Amerikan kuvvetleri atafatl bir ekilde uzun uzun anlatld halde, kendi topraklarmza inen Amerikan kuvvetleri kendi halkmzdan gizli tutuldu. Radyo, DPnin radyosudur. DP, millete ait olan radyoyu kendi tekelinde grmektedir 64. DP muhalifi bir dergi olan Kim dergisinden Sadun Tanjuya, Vatan Cephesi ve eitli konularda grlerini aklayan smet nnye gre, Vatan Cephesi DPnin her eye ramen iktidarda kalmak istemesi ve kazanlmas garantilenmi bir seime hazrlk politikasnn bir sonucu olarak kuruldu. Tm bu hazrlklarn amac, milletin seim hakkn tahrip etmeye ynelikti 65. Kim dergisi Vatan Cephesi ile ilgili usulszlklere, yalan haberlere de yer vermektedir. Dergiye gre; Vatan Cephesine gemeleri iin insanlara para vaat edilmektedir. Bunu rnekleriyle anlatan dergi, Radyo ve Anadolu Ajans aracl ile Vatan Cephesine getii belirtilen vatandalarn tekziplerine de deinmektedir: Vatan Cephesi oyununda balca rol Anadolu Ajans ve radyolarnd. Aylardr, Anadolu Ajans ve radyolar muhalefet partilerinden istifalarn ard arkasn getiremiyor ve bylece 1958 ylndan beri Trk mizah tarihine geiyordu: Geen hafta, radyoda nurlu icraat dayanamayp, Vatan Cephesine katldklar yolunda bir telgrafn altnda imzalar olduunu duyan Akyazl iki vatanda, drt yldan beri bu partinin iinde olduklarn bilen e, dostun yannda ne hale dtklerini gryor, DPli iken, tekrar DPli olmaktan vazgeip, DPden istifa ediyorlard. Bu vatandalarn ad, Aziziye ky muhtar Reit ile, Belediye Meclisi yesi Fevzi
Vecihi Gzbyk, Bu Rejimin Ad Nedir?, 6 Ok, yl 5, say 2, 1 Haziran 1958, s. 6, 15. Blent Erbil, Partizan Radyo, 6 Ok, yl 5, say 5, 2 Eyll 1958, s. 12. 65 Sadun Tanju, nn ile Konuma, Kim (Haftalk Haber dergisi), yl 1, say 37, 6 ubat 1959, ss. 8-9.
63 64

45

Sezgindi ve Vatan Cephesine iltihak ettiklerine dair telgraf batan aa yalan olduu iin, ilan edildii ekilde 76 arkadatan da haberleri yoktu. Yine dergide, yzlerce arkada ile Vatan Cephesine getii ilan edilen bir ok kiinin Anadolu Ajans bltenlerinde bu yalan haberlerin tekzip edilmesini istedii belirtilmektedir 66. Vatan Cephesi ye saylarn arttrmak iin youn aba sarf eden DP, Devlet Tiyatrosu alanlarn, TCDD alanlarn, Salk Bakanl bnyesinde alan doktorlar Vatan Cephesine sokmak iin bask uyguluyordu. Girmek istemeyenler tayin ve srgn tehdidi ile kar karya kalyorlard. DPnin Vatan Cephesine girmesini istedii kiilerden biri de Trkiye Odalar Birlii Genel Sekreteri Cihad rendi. neriyi kabul etmeyen ren, grevinden istifa etmek zorunda kalmt: Bir siyasi partiye iltihakm istediniz. Odalar Birlii Katiplii vazifesi uhdemde bulunduu mddete siyasi partilere intisab ahsen ve Birliimiz bakmndan uygun grmediim cihetle istifa ediyorum. Kabuln rica ediyorum 67. Muhalefetin en ok eletirdii eylerden biri de radyonun DP tarafndan partizanca kullanlmasdr. Muhalefetin, Basn-Yayn ve Turizm Bakan Server Somuncuoluna bal olan radyoya Somuncuolu radyosu adn takt bu dnemde, CHP milletvekili Turhan Feyziolu radyo ile ilgili u deerlendirmeyi yapmaktadr: Somuncuolu Radyosunun kullanl tarz, DP iin yz karasdr. Bu hal medeni ve byk bir milletin radyosuna yakmaz. Millete radyo davasn mutlaka halledeceiz. Radyonun partizanca istismarndan, milletin byk ounluu ikayetidir. Trk milleti, kendi radyosunun, kendi haysiyet ve erefini krmak iin kullanlmasna msaade etmeyecektir. Trk Radyosu, DP partizanlarnn tasallutundan kurtarlacaktr. Radyoyu seimde, seim sonunda ve bugn su vastas olarak kullananlardan bunun hesab sorulacaktr. Feyziolunun bu grn aktaran zcan Ergder u uyary yapmaktadr: Somuncuolu Radyosunu deitirmeyi dnrken, yerine nasl bir radyo kurulacan da imdiden dnmez, bunu imdiden programlatrmaz, sistemletirmezsek, seneler sonra bir gece, 11i eyrek gee Ahmedolu veya Mehmedolu radyosunu dinlemek zorunda kalrz. Hep byle olmam mdr? 68 Tahkikat Komisyonunun kurulduu Nisan 1960 tarihinde Kim dergisinde zcan Ergder, Diktatr adl bir makale yazd. Makalede diktatrlklerin ortaya k ve dnyadaki diktatrlkler hakknda bilgi veren Ergder, Temennimiz, diktatrlerin kendilerine kendi rzalaryla Sabk
Vatan Cephesi, Kim, yl 1, say 37, 6 ubat 1959, ss. 9-12. Her Yere Ayn Marka: DP, Kim, cilt 7, say 91, 16 Mart 1960, s. 17, 20, 22. 68 zcan Ergder, Devlet Radyosu ve in Esas, Kim, yl 1, say 21, 17 Ekim 1958, s. 7. zcan Ergder, bir baka yazsnda hkmeti seim yapmaya armaktadr. Ergdere gre, DPnin yapaca her trl hakszla ramen seimleri muhalefet kazanacaktr. DPnin Vatan Cephesinin karsnda Milli Muhalefet Cephesi vardr. Bkz. zcan Ergder, Buyurun Seime, Kim, cilt 7, say 92, 23 Mart 1960, s. 7.
66 67

46

Diktatr dedirtmeleridir. Hem kendi rzalar ile sabk olan diktatrler aslnda sabk da olmazlar. Onlar saygya deer insanlar, hatta politikaclar, hatta liderler olarak yaamaya devam ederler demektedir 69. Menderese diktatr imasnn yapld bu yaznn yaynland gnlerde, Tahkikat Komisyonu kurulmu (18 Nisan) ve ayn gn yaynlad tebli ile CHPnin ve bir ksm basnn (muhalif basnn) faaliyetlerini incelemek amacnn gdld belirtilerek, u yasaklamalar getirilmitir: Tahkikatn selameti cereyann temin maksad ile btn siyasi partilerin ve bunlara bal teekkl ve kollarn her trl kongreleri ve kademelerin bnyeleri iinde veya kademeler arasnda tertiplenecek mterek toplantlarla, alelumum siyasi mahiyetteki toplantlar ve partilerce yeni kademeler ve tekilat kurulmas, tahkikat neticesine kadar durdurulmutur (2 Numaral Tebli). Tahkikatn selametle cereyann temin maksad ile tahkikata mevzu tekil eden maddelerle Tahkikat Encmeninin vazife selahiyetlerini ve bilumum karar, tedbir ve faaliyetlerine mteallik her trl haber, havadis, beyan, tebli, mtalaa, vesika, resim ve yazlarn ve (Trkiye Byk millet Meclisi zabt cerideleri hari) bu takrirle alakal Trkiye Byk Millet Meclisi mzakerelerinin her trl vastalarla neri yasak edilmitir (3 Numaral Tebli). Tahkikat Komisyonu, 19 Nisan gn yaynlad 4 Numaral Teblide komisyonunun kurulu gerekelerini anlatmakta ve Trkiyenin Dnyann en muhataral blgelerinden birinde bulunduu belirtilerek, nnnn komisyonu bask rejiminin kanun d bir paras olarak tanmlad ve artlar tam olduu zaman milletler iin ihtilal meru bir haktr dediini ve bununla ihtilal ve ayaklanma kkrtcl yaptn ifade etmektedir 70. 26 Ocak 1960 tarihli Kim dergisi, Menderes ve nnnn eitli konularda karlkl konumalarna yer veriyordu. Menderes, htilal konusunda unlar sylyor (21 Ocak): nnnn trl vesileler bularak Irak hadiselerinden bahis amas ve merhum Irak Bavekilini Nuri es-Said diye alandra alandra dile dolamas bouna m idi? Irak hadiselerinden bahis amas rnek vererek, tekine, berikine yol gstermeye alyordu. Irak ihtilalini istismar edilecek bir frsat, bir hadise zannetmiti ... o gnlerde ... el birlik olup, memlekette adeta bir ihtilal havas estirilmeye allyordu. Ertesi gn nn Menderesi yle yantlyordu (22 Ocak): htilalle iktidara gelmek ihtimalini bize isnat etmek Babakann ilk gnden beri adetidir. Bu hl, bask idaresi kurmak hevesinin mantki neticesidir. Bask idaresi kurmak isteyenler, tabii olarak kendilerini daima ihtilal tehlikesi karsnda grrler... Biz, ihtilal ihtimallerini bertaraf eden bir rejim olduu iindir ki, demokratik rejimin davacs ve takipisiyiz. Menderes, dalkavukluk konusunda unlar sylyordu: Meclis konumalar hep sadece Milli efin methsenasn tekil eder... Bir tahakkm ve bask idaresinin esas unsurlarndan biri olan
zcan Ergder, Diktatr, Kim, yl 2, say 96, 20 Nisan 1960, s. 7. Derginin bu saysnda diktatrlklerle ilgili baka yazlar da yer almaktadr. Baka lkelerdeki diktatrlklerden sz edilirken, Menderese diktatr imasnda bulunulmaktadr. Bu yazlardan biri Fransz htilalinin ortaya k nedenleri ve devrim srecindeki gelimelere ilikindir (bkz. Tarih: hret, Kuvvet, Nefret!, Kim, say 96, 20 Nisan 1960, ss. 6-10); dieri ise, Kbadaki diktatrlk ynetimi sonucu iktidara Castronun gelii ile ilgilidir (Bkz. Suphi Uzunca, Fidel Castro Vakasnn Dndrdkleri: Zulumda Sorumsuzluk, Kim, say 96, 20 Nisan 1960, s. 19). 70 BMM Tahkikat Komisyonu, Kim, yl 2, say 96, 20 Nisan 1960, ss. 4-5.
69

47

dalkavukluk devrini bu derece kesif olarak yaam bir zat, dalkavukluktan bahsederken sra kkte oturduunu hatrlamaz? Dalkavukluk o zaman vard. nn: Dalkavuklukta babakann bize heves isnat etmesi unutkanlklarn en tehlikelisidir. ok partili hayata girme karar verdiimiz ana kadar, kendisinin ve arkadalarnn her zaman isabetli kararlarmzdan, byk baarlarmzdan ... dahiyane iratlarmzdan bahsettiklerini ok iittim, itirazlarna hi ahit olmadm. Menderes, seimler konusunda u grleri ileri sryordu: Bunlarn bir oyun, bir tertip ve iktidara gelebilmek iin imal olunmu bir dolap olduu hakikati, artk btn akl ile meydandadr. nn ise; Drst seim teminatn verirseniz rahat edeceksiniz. Vermezseniz gene gideceksiniz. Hem fena gideceksiniz 71. Behet Kemal alar, Kim dergisinin 3 ubat 1960 tarihli saysnda hem iktidar, hem de muhalefeti eletirmekte ve her iki tarafn da birbirini dinlemediini belirterek, tarihten rnekler vermekte; DPnin izledii politikann ttihat ve Terakkinin muhalefete kar izledii bask ve sindirme politikasna benzediini ileri srmektedir: Artk yle bir duruma dtk ki: Muhalefet ne sylese iktidardakiler, yle bir soukkanl bir dinleyelim; doruyu konutuu, faydalanp ibret alnacak eyler syledii olabilir demeyi unuttular. Vicdanlar bu niyete meyletmeye kalmadan binbir kuru grltyle onu susturmann kolayn buldular. ktidardakiler ne sylese muhalifler onu tevillerle dolu bir nefis mdafaas veya baarszl rtme palavras saymaya baladlar. Buras da doru yahu! Adamlar bsbtn ileden karmayalm. Bu baarlarn da kabul edelim, takdirlerimizi esirgeyelim! diyeni pek kalmad 72. Emil Galip Sandalc, muhalif gazetecilerin (Sadun Tanju, Yeni Sabah gazetesi sahibi Safa Klolu) DPliler tarafndan dvldn belirterek, basn hrriyetinin olmadndan ikayet etmektedir: Geen hafta Trk basn yine eitli ynlerden ar hcum ve ithamlara maruz kald. Zafer ve Havadisin bayazlarnda, Radyo Gazetesinde, Basn-Yayn Vekaleti Vekili Haluk amann aznda eref ve haysiyet dman, sahte mcahitler, beynelmilel jurnalclar, yalanclar ilh ... eklinde bir kere daha Trk halkna takdim edildiler. Bu arada 53 yllk gazeteci Ahmet Emin Yalman, iktidar organlarnca, trl milletleraras teekklleri Trkiye aleyhine tahrik eden dnya basn aleminin bir nevi Mata Harisi olarak sahneye karld. Yeni Sabah gazetesinin sahibi Safa Klolu gece yars evinin nnde mehul ahslarn tecavzne urad. Dvld. te yandan, Bakan Haluk aman Trkiyede Basn Hrriyeti kemaliyle mevcuttur diyor ve stanbulun Babakana minnet telgraf ekmekte usta Valisi, mehur irtica yoktur sznn sahibi Ethem Yetkiner, Kloluna yaplan tecavzn milyonluk bir ehirde vukuu pek tabii alelade bir olay olduunu, basnn bu basit tecavze maksatl bir ekilde ilgil gsterdiini ileri sryordu. Nedense polis bu alelade tecavzn kahramanlarn henz yakalyamamt.
Menderes Konutu, nn Cevap Verdi, Kim, cilt 7, say 84, 26 Ocak 1960, s. 10. Behet Kemal alar, Dinlemeden Edemiyeceimiz Tek Hatip, Kim, cilt 7, say 85, 3 ubat 1960, s. 12.
71 72

48

Nitekim geen ilkbaharda Sadun Tanjuya yaplan tecavzn faili de polise mehul kalmt. Anlalan bu memlekette DP iktidarn tutmayan, desteklemiyen herkesin, her syledii, yazd, yapt yalan, iftira ve ktlkt. Ama bir kere de DP iktidarnn saflarnda yer aldnz m denizdeki balklar gldrecek safsatalar yazar, ya da iddialar ileri srebilirdiniz. Sonra da Trkiyede demokrasi rejimi vard. Var demek kkln gsterir ve Sahibinin Sesi olmak yolunu tutarsanz iktidarn nimetleri stnze yaard. Fakat yok demek medeni cesaretini gsterirseniz sizin nasl bir ahlaksz, yalanc, eref dman olduunuzu radyolarla gazetelerle ilan ederlerdi. stelik kafas kzan mehul ahslar kapnzn nnde kafanz gznz yarard 73. Emil Galip Sandalc, DP iktidarnn son gnlerini yaadn belirtmekte ve bunu Pompeinin son gnlerine benzetmektedir: Bu millet; bu topraklarn insanlar; dn onlarn vaadlerine aldananlar; bugn ne yolda olduklarn anlayp kavrayanlar: Dimyata pirince giderken, evdeki bulgurdan olanlar; haklarn, hrriyetlerini gn gn biraz daha elden karanlar; insanlk eref ve haysiyetiyle oynayanlar, VC karsnda Ehlisalip saylanlar; karnca gibi ezilecekleri mjdelenenler; haksz yere hapis yatanlar, dvlenler; ekmei ile uralanlar Demirkrata DUR! demesini bilecektir. Duracaklar. Tersyz dnecekler ve geldikleri gibi gideceklerdir. Gitmesini, mzklanmadan kaybetmesini, sabk olmasn, malubiyeti kabul etmesini kabul etmesini, istenmediklerini, sevilmediklerini reneceklerdir. Pompeinin son gnleri gelmitir. stesinler, istemesinler akibetlerine boyun eeceklerdir. nk, tok sesi ile milli irade konuacaktr
74.

Kim dergisi, Safa Klolunun urad saldrda polisin saldrya seyirci kaldna dikkat ekerken 75; Orhan Birgit de, DPnin gdmndeki iddet olaylarn beklenilen hadiseler grmekteydi. nk Birgite gre, daha nce de nn ve muhalefet yneticileri eitli saldrlara (Uak, Topkap, Geyikli, anakkale) uram ve DP yneticileri bunlara gz yummulard. Hkmet, ihtilal tahrikilerinin deil, yollarn bekisi idi. DP vatandalar bizden olanlar ve olmayanlar diye ikiye ayrmaktadr. Birincilere kol kanat germekte ve ikincilere de her trl muamelenin yaplmasna gz yummaktadr. Safa Klolunun son zamanlara kadar DP liderlerinin dostu olduunu belirten Birgit, srann kimlere geleceini sormaktadr. Vurdurun.

Emil Galip Sandalc, Buyurun Beyler ... Bekliyoruz, Kim, cilt 7, say 85, 3 ubat 1960, s. 16. Safa Klolu, Menderesin eski bir dostuydu; daha sonra aralar almt. 74 Emil Galip Sandalc, Pompeinin Son Gnleri, Kim, cilt 7, say 92, 23 Mart 1960, s. 17. 75 Polis tecavzlere Seyirci, Kim, cilt 7, say 85, 3 ubat 1960, ss. 19-21.
73

49

Ama dinleyin. Dinlemezseniz, milli iradenin yumruu da sizi yere serecektir 76. Orhan Birgit, Hocalarn hocas olarak tannan stanbul niversitesi Rektr Sddk Sami Onara, DP milletvekili Bahadr Dlgerin Gecekondu profesr demesini eletirmekte ve unlar sylemektedir: Vatan Cephesine girdik ama, insan iine kacak yzmz yok diyen tannm i adam ile, polislerin arasnda marur ve dik balaryla ellerinde kitaplar karakola yryen gen niversitelinin, Menderesin ziyafetinde ba ne eik duran armatrle, nnnn evinden yznde canl tebessmle ayrlan hretli ilim adamnn arasndaki fark elbette Bay Dlgerin hrslanmasna yol aar. Ama, nasl olur da hasbelkader bir hukuk diplomasna sahip olmu olan bir politikac-gazeteci, kalkar o sralarn nnde ders vermi insanlara gecekondu profesr diyebilir. nsann aklnn almad budur. (...) Kuzum Bay Dlger, haydi Sddk Sami Onar Gecekondu profesr, nn Dilediiniz zaman hudut d edilebilecek bir insan, Halk Partisinin kaplarna kilit vurulmas sizin dudaklarnzn kprdamasna bal, pekiy sizler nesiniz, neyin nesiniz? 77 DPye muhalefet eden yayn organlarndan biri de Akis dergisi dedi. Derginin sahibi smet nnnn damad Metin Tokerdi. Akisin 21 Mart 1959 tarihli saysnda, Vatan Cephesi iin Telgraf rnekleri veriliyor ve Menderese gnderilen telgraflarla alay ediliyordu. Derginin verdii rnekler unlard: Bizim havalinin en sz geer ahsiyeti olan Mercan Karagzn de Vatan Cephesine katldn radyo ve gazetelerden rendikten sonra biz de onun yolunda gitmeye karar verdik. 120 arkadamla birlikte Vatan Cephesine girdiimizi arzeder, ellerinizi yalarz. Damst Mahallesi sakinleri adna Samur Camgz

Burslara yaplan son 25 liralk zam, iimizden ykselen muhalefet arzusunu mum gibi erittiinden Vatan Cephesine girmeye karar verdim. Keyfiyetin ve bilhassa admn radyoda okutturulmasna emir ve msaade buyrulmasn rica ederim. Guguk Fakltesi kdemli talebelerinden Salih Badnmezer

76 77

Orhan Birgit, Beklenen Hadiseler, Kim, cilt 7, say 85, 3 ubat 1960, s. 19. Orhan Birgit, Bay Dlger ve ..., Kim, cilt 7, say 92, 23 Mart 1960, s. 9.

50

Btn yurdu kaplyan nur sayesinde hakikati grdk. Tek ef sistemine kar duyduumuz nefret yznden CHPden ayrlarak Vatan Cephesine katldk. CHPnin inhisarcl adndan belli: Cumhuriyetin Halkn imtiyaz sanki onlarda... Artk 7den 70e hepimiz Vatan Cephesinin emrindeyiz. Hrmetlerimizle. Osman Sevin ve vatandalar

Tarihi camimizi restore ettirerek ecdad ve ahfadmzn ruhlarn adedenleri takibi boynumuza bor bildiimizden slalece Vatan Cephesine kaydolmak kararn verdik. Bayramdan nce her trl muameleyi tamamlayacamz arzeder, kranla her iki ellerinizden periz. Sami Eypligil ve akrabalar

Kbrstaki rkda ve dindalarmzn haklarn korumakta gsterilen muvaffakiyet karsnda biz vatandalarn da geleceklerini en iyi ekilde temin edeceklerine duyduum iman ve vecd iinde Vatan Cephesine girdim. Dualarmn daima sizinle olduunu arzeder, tanrnn size yeni zaferler ihsan eylemesini dilerim. Recai Sofuolu
78

Akis dergisi, 1959 ylnn Nisan aynn son gnlerinde nnnn kt yurt gezisi ile ilgili olarak, Time dergisinde kan bir habere yer vermektedir: (...) Byk Millet Meclisindeki 21 ak yelik iin seim yaptrlacana dair dolaan devaml sylentiler zerine nn bir Ege gezisine kmay kararlatrmt. Menderes hkmetinin davran balangta belli oldu: Ankaradan hareketinde, polis nn taraftarlarnn tren istasyonuna girmesini yasak etti. 125.000 nfuslu Eskiehirde Cumhuriyetilere hitap etmek isteyince lokomotifler ddk almaya baladlar ve nnnn treniyle kalabaln arasndaki ana hatta bir yk katar soktular. 1922 zaferini kazand Uaka vardnda, nn polisin karlayc kalabaln gaz bombalariyle datmakta olduunu grd. Kalaca eve glkle gelebildi. Ev derhal jandarmalar tarafndan sarld ve gece esrarl bir yangn balad. Bunu Uak itfaiyesi nledi. Ertesi gn, evden kim karsa stne ate edilmesi iin valinin vermi olduu emri dinlemeyi reddettiinden mahalli polis mdrnn vazifesinden alnd bildirildi. Sabahleyin Uak, komu kasabalardan kamyonlarla ehre akan demokrat zorbalarla doldu. Bunlar, gazetecileri dverek, fotoraf makinelerini krarak caddelerde grltler karmaya baladlar. stasyona giderken nn caddenin Demokrat
Vatan Cephesi in Telgraf rnekleri, Akis (Haftalk Aktalite Mecmuas), say 246, 21 Mart 1959, s. 11.
78

51

kalabal ile bir duvar gibi kapanm olduunu grd. Aralarndan gemekte srar etti ve onlara yaklaan Trkiyenin yal kahraman haykrd: Utanmyor musunuz? Cevab bir ta yamuru oldu. Bandan yaralanan nn yere dt fakat bandan kan akarken, abalayp ayaa kalkt ve hasm kalabalk arasndan istasyona doru yryne korkusuzca devam etti. Olay 250 jandarma tarafndan pasif bir ekilde seyrediliyordu. Trkiye Emniyet Genel Mdr Cemal Gktan da bu elenceyi grmee gelmiti. nnnn treni zmire hareket ederken taa tutuldu ve oradaki iki muhabir yaraland. zmir Valisi nn erefine verilecek baloya izin vermedi ve Cumhuriyet Halk Partililer tarafndan toplant iin tutulan iki tiyatro binas tehlikeli durumda olduu ileri srlerek kapatld. nnnn olanlardan hl bir ey anlamam olmas ihtimalini dnen Trkiye ileri Bakan hafta sonunda radyoda bir konuma yaparak, eski asker gezisine devam ederse karklklarn eksilmiyecei ihtarnda bulunmutur 79. Uak ve zmir olaylar ile ilgili olarak DP iktidar ve DP yanls basn, CHP ve nny sulamaktadr. Vatan Cephesi Sizindir gazetesinde Uak olaylar u manetle yer ald: nnnn Uak Ziyareti Hadiselere Sebep Oldu. CHPliler kanunlara aykr olarak yry yapt ve DP il binasn taladlar 80. ileri Bakan Namk Gedik, Uak olaylarn dolaysyla, 2 Maysta Anadolu Ajansna u aklamay yapt: Halk Partisinin bata reisleri olduu halde krk ksur mebus ve baz gazetecilerle Ege taarruzu nam altnda ve erefli milli mcadele tarihimizi istismar ederek, kendi partilerinden olmayan vatandalar, idareyi ve hkmeti adeta mstevli dman olarak ilan ve kabul edip bunlara kar fiili harekete gemek karar ile girimi olduklar son derece ar tahrik hareketleri u anda btn vehametiyle devam etmektedir 81. Gedik, 3 Maystaki demecinde ise, CHPnin kongre nam altnda teebbs olunan hareketlerini, memleketi anariye gtrmek gayretinde olmakla sulad 82. Akis dergisinde, 9 Aralk 1959 tarihinde yaynlanan bir makalede DP iktidarnn giderek daha da otoriterletiine dikkat ekilmekte ve u grlere yer verilmektedir: Rejim bahsinde son derece ciddi bir noktaya gelmi olduumuz anlalyor. Geri totaliter sistemlerin btn karanl henz memleketi kaplamamtr. Geri Muhalefet, nne her gn yeni yeni maniler dikilmekle beraber, henz ortadan kaldrlmamtr. Basn, bir takm ahslarn ve bir takm frsatlarn sayesinde sesini duyurabilme imkan muhafaza
79 Trkiyeye Sz Getirmemek, Akis, say 254, 14 Mays 1959, s. 11. Uak olaylar ile ilgili olarak Akiste kan bir baka yaz: Kemali Beyazt, Bir Uak ahidi Uak Hadiselerini Anlatyor, Akis, say 279, 2 Aralk 1959, ss. 10-11. 80 Vatan Cephesi Sizindir, 1 Mays 1959, s. 1, 4. Ayn gazete, nnnn 2 Maysta zmire geliini de benzer bir balkla duyuruyordu: . nnnn zmire Gelii Dn Baz Hadiselere Sebebiyet Verdi, Vatan Cephesi Sizindir, 3 Mays 1959, s. 1, 4. 81 Dahiliye Vekili Namk Gedik Son Gnlerde CHPnin Yaratmaya alt Gergin Havann Mahiyeti Hakknda Dn Anadolu Ajansna Beyanat Verdi, Vatan Cephesi Sizindir, 3 Mays 1959, s. 1. 82 CHP Kanunlar Hie Saymaktadr, Vatan Cephesi Sizindir, 4 Mays 1959, s. 1, 4.

52

etmektedir. Cemiyetin temel talar olan messeseler tamamile tesirsiz hale getirilmemitir. Fakat o neviden sistemlerin fikri temeli sratle gelitirilmektedir ve tekamlde balca rol Sayn Babakan oynamaktadr. Rakipler, gittike hzlanan bir ekilde, vatan haini gzyle grlmekte, Trkiyenin ilerlemesine, Trkiyenin kalknmasna, Trk milletinin daha iyi artlar altnda yaamasna engel olan kimseler halinde tehir edilmektedir. Sayn Babakann bu yolda Demokrasinin frenleriyle durdurulmas geciktii takdirde neticenin vahim olmas kuvvetle muhtemeldir. Zira gidiin tabii istikameti, vatana ihanet edenlerin, milletin saadetine engel olanlarn bu meum gayretlerinden zor kullanlmas suretiyle alakonulmalardr. (...) ... Sayn Babakann ve onun szclerinin nazarnda ihanet hareketi bir mddetten beri resmi propagandann gzler nne serdii Trkiye manzarasna inanmamaktan balyor. Baz fazla gayretli kimselerin ii, Menderes-Hazreti brahim yaktrmasn ciddiye almamay bile su saymaya kadar gtrdkleri dorudur. (...) ki Trkiye vardr. Biri, Menderesin szn ve rakamlarla sk sk aklad Kalknan Trkiyedir. Dieri ise, Partizan idarenin basksna urayan, temel hak ve zgrlkleri inenen Trkiyedir. Sayn Menderes kendi Trkiyesine inanmayanlar iin Eer hayatta iseler yzleri kzaracak, lmlerse ensal mahcup olacaktr demektedir. Halbuki, teki Trkiye, bizim Trkiyemiz gerekletiinde vatanda Menderes her vatansever insan gibi, o Trkiyede yaamaktan dolay sadece derin bir huzur, sadece derin bir saadet hissedecektir 83. Akisin 6 Ocak 1960 tarihli saysnda, 10 yllk DP iktidar Muhteem Fiyasko olarak tanmlanmaktadr. Dergiye gre, Atatrk devrimlerinin sonuncusu demokrasidir. DPnin 1946 sonrasnda tad hrriyet ve demokrasi bayran bugn muhalefet tamaktadr. Trkiye bugn, DPnin izledii politikalar nedeniyle demokrasi konusunda 1946 ylnn olmamakla beraber-, 1950 ylnn gerisine dmtr 84. 13 Ocak 1960 tarihli Akis dergisi Menderesin bir Put haline getirilmesinden ikayet etmekte ve bunu Hitler ve Mussolini gibi diktatrlerin putlatrmas ile karlatrmaktadr: Her ey gsteriyor ki DP bir put yaratmann peindedir. (...) Ftursuz ktidar, devletin btn vastalarn o istikamette seferber etmi, baka mevzularda hi adeti olmayan planl, programl ve tertipli bir gayreti son haddine karmtr. ehirlere resmi makamlarn zoruyla kurdurulan takla ve sokaklara astrlan bantlara yazlm dvizleri okumak, mikrofonlarn bana yerletirilen spikerlere syletilen cmleleri dinlemek hadisenin mahiyetini anlamaya yetmelidir. Bir hakikat hibir phe kaldrmayacak ekilde ortadadr. Yalnz demokratik rejimimizin deil, Cumhuriyetimizin de dnm noktasna gelmi bulunuyoruz. (...) Hareketlere sathi olarak bakldnda, bir puta sahip olmann DP iin artk tek kurtulu aresini tekil ettii zehabna kaplnabilir. 1950den beri ilk
83 84

Haftann inden: ki Trkiye, Akis, say 280, 9 Aralk 1959, s. 5. Haftann inden: Muhteem Fiyasko, Akis, say 284, 6 Ocak 1960, s. 5.

53

defadr ki DP semen nnde verilecek imtihana elinde en ufak ans kalmam halde girmektedir ve 1960n byk hadisesi budur. On senelik bir iktidar devresinin sonunda DPnin bilanosu sadece Grlmemi Hezimet kaydetmekte ve bu devre boyunca ele geirilmi inanlmaz imkanlarn maddi, manevi- heba edilmesi karsnda yreklerde ezadan baka ey bulunmamaktadr. (...) Milletimizi seviyorsak, memleketimizi seviyorsak, hatta put yaplmak istenilen kimseyi seviyorsak zira her put, sonra mutlaka krlr- bu gidie mutlaka dur demeliyiz. Dur deme kudretimiz bugn vardr. Yarn kalmayabilir
85.

20 Ocak 1960 tarihli Akis dergisinde Kendini Yenileme Sanat adn tayan ilgin bir yaz yer almaktadr. 1931 tarihli smet Paann 1960 tarihli nn tarafndan aldna dikkat ekilmekte ve nnnn kendini yeniledii ileri srlmektedir. Menderesin ise, 1931deki smet Paaya zendii belirtilmektedir. ki sayn liderin konumalar okunduunda, yalar msait olanlar veya memleketin siyaset hayatn iyi bilenler ktidar adna sylenilen szlerdeki mant, eday, hatta kelimeleri mutlaka tanyacaklardr. Bu, 1931 smet Paasnn mantdr, 1931 smet Paasnn edasdr. 1931 smet Paasnn kelimeleridir. Sayn Menderes iin ideal devlet adamnn 1931 smet Paas olduu imdiye kadar bir ok defalar ortaya kmtr. (...) yle anlalyor ki ktidarn sayn ba btn mrnce 1931 smet Paasn varmak istedii gaye olarak bilmi, eline kudret getiinde idealini o sahada tahakkuk ettirmitir. Hata ve bugnk yenilginin sebebi budur. 1931 smet Paasnn meziyetleri, kymeti elbette ki inkar olunamaz. Fakat 1931 smet Paas, devrini geirmitir. Tarihin sayfalar dnmtr. 1931 smet Paasnn 1960 nns karsnda tek bir saniye tutunabilecei nasl dnlebilir? Yalnz devir deil, artlar bakadr, cemiyet bakadr, dnya bakadr. Btn telakkiler deimiken 1931 smet Paasnn mantyla 1960 nns yenilebilir mi? Braknz ki hakl davalar savunurken sayn Menderesin ok kuvvetli grnen polemik kabiliyeti bugn pek clz gelmektedir, ama byle dahi olmasa ve sayn Menderes bir kelime sihirbaz saylsa, siyasi rakibinin gnn artlarna doru tehis koymasnn salad avantaj hi yenebilir mi? (...) nnnn yeni mcadele tarznn ilk anda bylesine bir hayranlk uyandrm olmas kitlelerin, hatta aydn snfn nne gemi olduunun en parlak delilidir 86. Gerekten de, 1950de DPyi iktidara tayan faktrlerden biri olan aydn desteini baskc ve otoriter uygulamalarnn bir sonucu olarak- DP, 1950lerin sonlarnda yitirdi; temel hak ve zgrlklerin savunuculuunu CHP baarl bir ekilde stelendi ve aydn desteini kendisine evirmesini bildi. Akis dergisinin 3 ubat 1960 tarihli saysnda lkenin iinde bulunduu Manzara zerinde durulmakta ve Menderesin partisini Seim
85 86

Haftann inden: Put, Akis, say 285, 13 Ocak 1960, s. 5. Haftann inden: Kendini Yenileme Sanat, Akis, say 286, 20 Ocak 1960, s. 5.

54

Mana hazrlad; 1961 seimlerinin 1960 ylna alnabilecei ihtimalinden sz edilmektedir. Dergiye gre, Menderes seimleri ne alsa bile baarl olamaz; seimler DPnin yenilgisi ile sonulanacaktr 87. Akis dergisinden yer alan yazlardan biri de, bir devlet kurumu olan Radyonun iktidar tarafndan tek tarafl olarak kullanlmasna ilikindir. Radyonun iktidar tarafndan giderek daha partizanca kullanl ve nnnn radyonun kullanl ekline ilikin eletirileri, radyonun etkisini sfra indirdi ve halk radyoyu dinlememeye balad. Radyo ne sylerse millet inanr sz yanltr. ktidarn radyoyu tek tarafl bir propaganda arac olarak kullanmak istemesi, Nazi Almanyasnda Goebelsin radyoyu kullanmasna benzemektedir. Son zamanlarda, nn ile Menderes arasnda geen sz dellosunda nnnn stnl herkes tarafndan kabul edilmektedir. Ancak, radyonun bunlar aktar ise, tam tersi yndedir: Vatandalar sayn Menderesin konumalar karsnda hayran kalmlar, sayn nnnn cevaplarn takbih ediyorlarm, Babakana binlerce telgraf geliyormu. Sonra okunan tek bir telgraf: Bilmem ne bucandan bilmem kim diyor ki Ben sana hayranm, nn hereyi mahvetti, ben Vatan Cephesine giriyorum. Byle propaganda olur mu? Buna ocuklar bile gler. Nitekim glyorlar da... imdi, vaziyet bu olduu halde Muhalefet feryat stne feryat koparmakta phesiz devam edecektir. Radyo gibi en tesirli vastay iyi kullanld takdirde en kuvvetli vasta- bu ekilde tesirsiz klmak onun iin byk zaferdir. Hatta, itiraf etmek lazmdr, aslnda Radyo ktidarn aleyhine alyor, ktidara kar hiddeti arttryor. Radyoda seksen dakika nutuklar nutuk okunur mu? Radyoda bir saat Vatan cephesi listesi kraat olunur mu? Radyosundan deiiklik bekleyen, elence isteyen, yaynlarda cazibe arayan dinleyici ne hale gelir? Bu suallerin cevabn renmek iin Goebelsin ruhunu armaya lzum yoktur. Krk paralk radyoculuk bilgisi bulunan birine sorunuz, size hadiseyi anlatverecektir. Btn dnya radyolarnda havadisleri, hatta ift spikerle okutmalar, bunlarn metinlerini komprime haline getirmeleri, haberi ta bata, surata su pskrtr gibi vermeleri hep bouna zannediliyorsa, eh, Allah bizimkilere akl ihsan eylesin 88.

87 88

Haftann inden: Manzara, Akis, say 288, 3 ubat 1960, s. 5. Haftann inden: Radyo, Akis, say 287, 27 Ocak 1960, s. 5.

55

DRDNC BLM: Vatan Cephesinin Gncellii

Genelde Trk siyasal yaamnda cephelemeler, zelde de Vatan Cephesi, kamuoyunun sk sk zerinde durduu bir konudur. Akademik yaynlar ve anlarn yan sra gazetelerde ke yazarlar da bu konuya deinmektedirler. Trk basnnda son 2-3 yl iinde bir ok ke yazar, Trk siyasal yaamndaki cephelemelere dikkat ekti; Vatan Cephesi (1958), Milliyeti Cephe (1975) ve Demokrasi Cephesi (1997)nin zararlarna deindiler. Konu; 28 ubat kararlarnn alnd dnemde, RP-DYPnin oluturmaya alt Demokrasi Cephesinin gndemde olduu tarihlerde basnda arlkl olarak yer ald. Ke yazarlar ounlukla bu cephelemenin toplumda yarataca gerginlie, kamplamaya dikkat ektiler ve cephelemenin demokrasiye zarar vereceini belirttiler. 1997-2000 yllar arasndaki yaklak 4 yllk dnemde; Milliyet, Hrriyet, Sabah ve Cumhuriyet gazetelerinde ve Aktel dergisinde konuyla ilgili 30 civarnda haberin ve ke yazsnn yer ald grlmektedir. Konuyu ilk gndeme getiren Milliyet gazetesi yazarlarndan Metin Tokerdir. Toker; 28 ubat kararlarnn alnmasndan 25 gn nce, 3 ubat 1997 tarihindeki slamda laik devlet taviz kaldrmaz adl yazsyla, RP-DYP koalisyonunun uygulamalarn eletirmekte ve RPnin % 20 oy aldn, ama; toplumunun % 80inin RPye kar olduunu belirterek unlar sylemektedir: Bayrama kadar "devlet dairelerinde ve niversitelerde trban, Taksim ve ankaya'ya cami, kurban derilerinin THK'undan alnmas, karayolundan ha" taviz yelpazesiyle Cumhuriyetin karsna km Refah'llar bir noktada son derece hakldrlar. Diyorlar ki: Biz tabanmza, iktidara gelirsek bunlar derhal gerekletireceimiz vaadinde bulunduk. te, geldik. Bu, bizim grevimiz. Ama RP, acaba iktidara geldi mi? Onun bir orta var. RP'nin vaadleri, onun vaadleri deil. - Hatta, teoride tam tersi! - DYP, rehine vermi olduu kadn illa kurtarma pahasna, azna kak kak bal da alnarak buna raz edilebilir mi? Bunu temin etmek iin Erbakan ve arkadalarnn medyada, vaktiyle Demokratlarn kurmu olduklar gibi bir "Vatan Cephesi"ni harekete geirdikleri gzleniyor. Hatta Babakan baz silahrlerin adlarn bile aklad: Gneri Cvaolu, M. Ali Birand ve Mehmet Barlas. - Eminim bunlarn bazlar, tekilerle ayn troykaya koulduklarndan dolay kendilerini hakarete uram saymaktadr! - Yeni Vatan Cephesine gre her ey iyiye gidiyor, ekonomi yle, Avrupa ile ilikiler yle; Trkiye nihayet "ideal koalisyon"unu bulmu halde. O halde her eyi bozmak niye? ki cami yaplsa, kyamet mi kopar? Kurban derisi i midir? steyen trban takar,

56

istemeyen takmaz; bir zorlama m var; demokrasi zaten bu deil mi? Ama gz dnm bir politikac takm ile karc, sapk medya elele, tekere omak peinde.. Dinlemeyin, onlar Kimi dinleyin? Bizimle, imdi ark etmi - ne de bol - kanallar! Bunlarn hepsini biz vaktiyle, Vatan Cephesinden duymutuk. stelik laik cumhuriyetin de deil, ok partili parlamenter rejimin hasmyd. Ykld gitti; nk memleketin asl salkl gleri ona karydlar. Bugnk gibi.. TSAD, raporu zerinde dnmeye baladnda bu hususlar her halde grmezden gelmeyecektir. Her eye deforme edilmi bir demokrasi szmona demokrasi gzlyle baklmayacan farkedecektir1. Toker, 9 ubat tarihli yazsnda ise; Sincanda tanklarn yrmesine dikkat ekmekte ve RPnin % 20 ile, % 80 zerinde tahakkm kurmaya altn, kendilerine gsterilen tepkileri de nemsemediini sylemektedir. Tokere gre RP; Taksim ve ankaya camileri, trban, hac, kurban derileri vb. konular kullanarak yeni bir Vatan Cephesi yaratmann peindedir2. Toker, 16 ubat tarihindeki yazsnda; 12 Eyll 1980 ncesindeki Fatsa olaylar ile Sincan olaylar arasnda benzerlik kurmaktadr. Devrimci Yolun bamsz aday olarak 1980 ncesinde Fatsada Belediye Bakan seilen Terzi Fikri (Snmez) ile RPli Sincan Belediye Bakan Bekir Yldz, demokratik laik cumhuriyete kardrlar; blcdrler. Fatsa olaylarna 12 Eyll ynetimi dur dediini belirten Toker, lkedeki tek blcnn PKK olmad dncesindedir: Refahyolun, eski DP iktidarnn "Vatan Cephesi"nden ilham alarak medyada dzenlemekte olduu bir goygoycular kalabal, RP'nin DYP'yi uyutarak atmaya alt bir takm admlar kar direniileri sanki blcymler gibi gstermektedir. Efendim, bir "laik - mslman" cephelemesi oluuyormu. "Karanlklar - Aydnlklar" da ne oluyormu? "Laik putseverler" tryormu; onlardr ki iyi niyetli mslmanlar eriat militanlarn safna itiyormu. Bu deirmene iyi niyetle su tayanlar grlmektedir. yi niyet, safdillii mazur gsterebilir mi? te, dnk Fatsa; ite bugnk Sincan.

Milliyet, 3 ubat 1997. Tansu iller ise, Erbakan ile grmt: Sram geldiinde Erbakan Babakanl vallahi - billahi bana verecek. Bana sz verdi. 2000 ylnda bu lkenin Babakan ben olacam. Hatta Erbakan bana seim ittifak bile neriyor. 2000'den sonra da bu iktidar koalisyonu srecek. demektedir. Bkz. Metin Toker, Politik gelimelere 10 gn paydos!, Milliyet, 9 ubat 1997.
1 2

57

Vur birini, al tekini. Dn Ankara'da yryen kadnlar bunu ispatladlar3. M. Toker, 20 ubat tarihli yazsnda, basnda baz ke yazarlarnn Tansu iller ve RP-DYP koalisyonunu vmek iin frsat arayanlarn olduunu ve bu onlarn bu vgleri karl bahi beklediini sylemekte ve bunlar "yeni Vatan Cephesi goygoycular" olarak tanmlamaktadr4. Toker, 28 ubat kararlarndan 3 gn nce, 25 ubat tarihindeki Altn deerinde bir tavsiye adl yazsnda, DPnin Vatan Cephesi ile, RP-DYP koalisyonunun Yeni Vatan Cephesi arasnda paralellikler bulmakta ve alayc bir dille unlar sylemektedir: VAKTYLE, bundan 37 - 38 yl kadar nce "gidici bir iktidar" Vatan Cephesini kefetmiti. Halk memnun deildi. Basn eletirilerle dolmaya balamt. Sivil toplum rgtleri - o zamanlar, ne kadar varsa - harekete gemilerdi. Siyasi muhalefet Mecliste iddetli hcumlar yapyordu. Pahallk can yakyordu. Partizanlk ve yolsuzluklar dizboyuydu. Memlekette "bu iktidar"n deimesini isteyen bir hava esiyordu. ktidarda bulunanlar ise harikalar yarattklar kansndaydlar. "Grlmemi bir kalknma"y gerekletirmekteydiler. Biraz di sklsa, yaknda "Kk Amerika" olunacakt. "Her mahallede milyoner"ler artk fkrmaktayd ve tuzu kurular hayat dzeylerini gittike ykseltmekteydiler. Neydi bu, koparlan curcuna? ktidara gemek arzusuyla yanan muhteris bir muhalafet "bir ksm basn" ile elele vermi, memleketi bu en byk nimetten mahrum brakmaya alyordu. Halkn byk ounluu ise baarlardan habersizdi. Yok "ispat hakk", yok "smail Hakk" yok "memur teminat", yok "Vita bulamyoruz, Sana m koyalm?"; yok "Bay yzde 10", yok "Kromit rezaleti".. Memleketin iktidar tarafndan el atlm bunca "byk meselesi" varken o habis muhalefet ve dii skld iin kzgn "bir ksm basn" hi kimseye rahat vermiyordu. "ncir ekirdei"ni doldurmayan ilerle gndemi dolduruyordu. Bu durumu nlemek, vatandan gerekte iktidar ne kadar desteklediini, ona nasl bal bulunduunu, ne hayrl iler yapldn gstermek maksadyla bir Vatan Cephesi kuruldu. Parti fark gzetilmeksizin "btn iyi niyetli insanlar" bu cephede toplatlacakt. Onlarn gnderdikleri - daha dorusu, gnderdikleri iddia edilen - destek mesajlar, telgraflar, muhalefete ve "bir ksm basn"a yadrdklar lanetler hkmetin tahsis ettii devlet radyosu ve para kuvvetiyle kurulan bir "besleme basn" eliyle btn memlekete duyurulacakt. "Vatan Cepheliler" isterlerse ocaklar, dernekler bile kuracaklard, mahalle mahalle propaganda yapacaklard. ktidar onlara "btn parasal destei" salayacakt. Kampanyann ban ekmek iin ismi bilinen, bazsnn kalemi kuvvetli, ama karakteri zayf ve dnya nimetlerine kar
3 4

Metin Toker, Dman kardeler: Fatsa ve Sincan, Milliyet, 16 ubat 1997. Metin Toker, Bat Klbnde ne i yanar, ne kebap, Milliyet, 20 ubat 1997.

58

dknl fazla yazarlar, gazeteciler, radyo borazanlar da bulundu. Her birinin merebine gre "mkafat listeleri" hazrland. Bazlarnn devlette takip ettikleri iler, arzuladklar gibi sonulandrlyordu. Bazlarna hizmetleri "mor"larla - o zamann en yksek banknotu 1000 lirayd ve bunlarn rengi mordu - nakden deniyordu. yleleri de vard ki kudret sahibi onlar" onore etmek" iin gezilerinde yanna alyor, onlarla grnyor, evlerine pek gitmezdi - zel yemekler veriyordu. Tahmin edilecei gibi Vatan Cephesi abucak gln oldu. Bazlar telgraflarnn altna kedilerinin imzasn atmaya koyuldular. Herkes alay etmeye balad. Devlet radyosu, itibarn bsbtn kaybetti. Her ey de, olacana vard. *** imdi, kurulan "Yeni Vatan Cephesi"nin "animatrleri"ne benim altn deerinde tavsiyem var. alma tarzlar ayn, Gene "benzeyenler buluurlar" deyimine uygun ekilde birbirleriyle paslaarak, bazs bunu pek aptalca, bazs, kendine gre hince, "aktrmadan", suret - i haktan grnerek ii gtryorlar. Ama, faturay kim dyorsa ona, bugnn bir zelliini hatrlatmal ve fiyatlar ayarlatmaldrlar. Dn televizyon yoktu. Radyoda sesinizi, gazetede kaleminizi kiralyordunuz. O zamanlar ke yazlarna fotoraf da konulmazd. Nihayet, bir lde, arda pazarda, lokantada - davette, kalabalk iinde kimliiniz gizli kalabiliyordu. Hi kimse sizi uzaktan "Bu, ite o!" diye kahredici bir kmsemeyle iaret edemiyordu. Hayr, artk ekran da var ve siz orada "yz"nz de gstermek mecburiyetindesiniz. Fiyatnz ona gre dettiriniz ve hakknz 5 yedirtmeyiniz! Rauf Tamer, Sabah gazetesinde 1 Nisan 1997 tarihinde yazd bir yazda; emekli subaylarn gruplar halinde RP ve CHPye girmelerinin sakncalarndan sz etmektedir. Tamere gre, RPnin balatt bu srele birlikte, din ile Atatrk, dindarlk ile Atatrklk kar karya getirilmeye allmaktadr. Bu son derece yanl ve tehlikeli bir durumdur. Bizimkilerbrkler ayrm her yerde var olmakla beraber, bu kesimde olmas daha sakncaldr. Dier partilerde de emekle subaylar olmakla beraber, gruplar halinde girme olay RPde balad; CHP ile de devam etti. Belki RPde balamasayd; CHPde devam etmezdi. Emekli askerlerin politikaya girmesi elbette ki yasak deil. Ama guruplar halindeki bu giriler, eski vatan cephesi'ni andran kt armlar getiriyor. smet Paa, btn silah arkadalarn partiye doldurup Celal Bayar'a nispet yapmad. Turgut Sunalp Paa'yla Ali Fethi Esener'in hasm partilerde bulunuu bile, bizi hibir zaman tedirgin etmedi.
5

Milliyet, 25 ubat 1997.

59

Bugnk hava yle mi? Din'le Atatrk' kar karya getirmek isteyenler var. Onlara let olmak niye? (...) Laikliin bekilii, elbet her Trk'n grevidir ama, Refah'a nispet yapmak, yahut ztlamak, bence o'na verilmi byk bir pye. 5 kii oraya, 5 kii buraya demek, sanki denk kuvvetlerin mcadelesini anmsatr ki, o zaman Trkiye'deki ezici laik ounluk tuhaf duygulara kaplyor. Oysa, Hatt- mdafaa sapasalam. Sath- mdafaa gereksiz 6. Refah Partisinin yaratt kutuplama politikasna alet olunmamas gerektiine dikkat eken Tamer, laik rejim sarslmasnn mmkn olmadn ileri srmekte; cephelemeyi yararsz ve tehlikeli bulmaktadr. Ona gre; RPnin bu politikasna dier kesimler alet olmamaldr. Derya Sazak, 28 ubat kararlar ve sonrasnda TBMMde gelien olaylar sonucu RP-DYP koalisyonunun drlmesi, yeni bir hkmet kurulmas ile; DP ve DYPnin bir Demokrasi Cephesi yaratmaya giritiklerini, ama bunun inandrc ve samimi olmad fikrindedir. Sazak, 20 Eyll 1997 tarihli yazsnda unlar sylemektedir: CEPHE kurmay millete severiz. Vatan Cephesi... Milliyeti Cephe (MC) derken, nihayet "Demokrasi Cephesi" de kuruldu. Farknda olmalsnz... Bir seferberliktir gidiyor. Son bamsz Trk Devleti'nin "seimle gelen" son hkmeti Refahyol'un eski ortaklar, "derin devlet"ilere kar amansz bir mcadele balattlar. Hkmette olduu zaman T. illerin Susurluka, etelere ve faili mehul cinayetlere sahip ktna dikkat eken Sazak; ktidarda askerin borazann alp, muhalefette sivil cephenin svarisi olmak marifet saylmasa gerek.

Rauf Tamer, O grnt..., Sabah, 1 Nisan 1997.

60

Erbakan istifa ettikten sonra, babakanlk Ylmaz'a deil de, iller'e verilseydi, ayn tepki gsterilecek miydi? 28 ubat kararlar ertesinde, bata 8 yl olmak zere kararlar Erbakan'a imzalatmak iin her yolu deneyen DYP lideri deil miydi? Kendisi greve gelseydi, kuraca hkmet Erbakan'a ynelik "dayatma"nn rn olmayacak myd? Bu sorunlar oaltmakta yarar grmyoruz. Trkiye gibi, toplumsal hafzas zayf toplumlarda, bu tr sylemlere daima yer vardr. Hatta bu klarn "prim" yapmas bile mmkndr. nemli olan, bu tartmalarn gerek demokrasi platformuna oturmas ve "cepheleme" kaygsndan uzak yaplmasdr. Refah Partisi de, zerindeki kapatlma basksnn sknts ierisinde, eski yanllarn srdryor. Onlar da, bu cephelemeyi krklyorlar. 8 yl eylemleri gerilimi artrmaktadr. Refah, iktidara ortak olarak elde ettii byk avantaj, siyasal slam herkesin uymas gereken bir yaam biimine dntrmeye almakla, kaybetti. Asl, dayatmacl Erbakan ve kadrosu yapt iin, Refah iktidarda tutunamad. Unutmayalm ki, Refahyol Erbakan'n babakanken istifas sonucu ibandan uzaklamtr. ktidardaki gerilimi muhalefette srdrp, demokrasi emsiyesi altnda "intikam" duygusunun ar bast yeni cepheler kurmaya almak byk hata olur. Trkiye'nin bugn "ara rejim"den getiini savunan kadrolarn, gerilimi daha fazla trmandrmak yerine, "uzlamaya" dayal bir demokrasi mcadelesine ynelmeleri gerekmiyor mu? demektedir7. Hasan Pulur, RP-DYP Hkmetinin ykld gnlerde, 4 Haziran 1997 tarihinde u deerlendirmeyi yapyor: DUYDUN mu, Erbakan ile iller seim ittifak kuruyorlarm... - Kursunlar, VC'den, MC'ye, imdi de HBC'ye! Yani, Vatan Cephesi'nden, Milliyeti Cephe'ye, imdi de Hac - Bac Cephesi'ne! 8 Bu tarihten bir yl kadar sonra (17 Austos 1998) H. Pulur bir yazsnda, 1981 ylnda baz CHPlilerin (Muhsin Batur, Turan Gne,
Derya Sazak, Demokrasi Cephesi, Milliyet, 20 Eyll 1997. Sazak, niversitelerde rektr seimleri ve atamalar tartmalarnn yaand bir ortamda, 4 Austos 2000 tarihinde yazd bir yazda da, u anda niversitelerin ounda DP dneminin "Vatan Cephesi"ni andran blnmeler yaand tespitini yapmaktadr. Bkz. Derya Sazak, ankayaya vuran dalga, Milliyet, 4 Austos 2000. 8 Hasan Pulur, "Vatanda ble diyo!", Milliyet, 4 Haziran 1997.
7

61

Tarhan Erdem, Necdet Uur, Ali Topuz, Aytekin Kotil ve Sleyman Gen ...) Otatepede Mehmet Barlasn evinde toplanarak, CHPnin toparlanmas iin giriimlerde bulunduklarndan sz ediyor ve M. Barlasn bugn ise, Hasan Celal Gzel ile balayp Korkut zal ile devam eden cephe oluturma giriiminde olduunu belirterek, u saptamay yapyor: YALNIZ bazlar "demokrasi cephesi" filan deyip ii rndan karmaya yelteniyorlar. Gelin u cephe lafndan vazgein... Cephe cepheyi dourur. 1960 ncesi "Vatan Cephesi", 1980 ncesi "Milliyeti Cephe", bamza neler geldi, biliyorsunuz. Cephe eken, cephe bier 9. 27 Maysn 38. Yldnmnde Cumhuriyet gazetesinde bir yaz yazan Alev Cokun, DPnin vatandalar Vatan Cephesine katlanlar ve katlmayanlar diye ikiye ayrdn bunun sakncalarna dikkat ekiyor10. 1998 yl, cephelemelerle ilgili basnda yazlarn artt bir yldr. RP, DYP ve baz kk partilerin giriimi ile oluturulmaya allan Demokrasi Cephesi bu artn nedenidir. Ali Sirmen, Yeni cephe, yeni dert baln tayan 17 Austos 1998 tarihli yazsnda, baz gazetecilerin (Fehmi Koru, Mehmet Barlas) ve LDP (Liberal Demokrasi Partisi) Genel Bakan Besim Tibukun da katld yeni cepheleme hareketinin sonularnn olumsuz olacan ve Trk siyasi tarihinde bunun rneklerinin olduunu anlatmaktadr: Anti cumhuriyeti, yaamnda ilk deney deil. anti laik cephe Trkiye'nin "demokrasi!"

1957 seimlerinden sonra, hzla baaa gitmekte olan Adnan Menderes 50'li yllarn son dneminde Vatan Cephesi'ni kurmutu. Bu traji komik hikaye, Bayar - Menderes ikilisinin siyasal paranoyalarnn daha da artmas ile Tahkikat Encmeni'nin de kurulmas zerine 27 Mays hareketi ile noktaland. Onlardan doan boluu dolduran ve o cephede at koturan Sleyman Demirel ise, bir kez askeri darbe, bir kez de seim yenilgisiyle iktidar yitirdikten sonra, byk bir yanln iine derek, dorusu bugnk cephe ile kimi benzerlikler tayan 1. Milliyeti Cephe'yi, ardndan da, iktidar ikinci kez yitirdikten sonra, bir ara seimle gelen ksmi zaferin sonrasnda da 2. MC'yi kurdu.

10

Hasan Pulur, Cephe eken, cephe bier, Milliyet, 17 Austos 1998. Alev Cokun, Alklanan Devrim: 27 Mays, Cumhuriyet, 27 Mays 1998.

62

Dikkat buyrulursa, cepheler hep kurucularnn ban derde sokup onlar iktidardan uzaklatracak gelimelerle noktaland. Cepheleme, demokrasiyi toplumsal ekimenin nizann snrlarnda dolatran, daha dorusu, anayasal erevede toplumsal uzlamay, toplumsal ekimeye, yani demokrasiyi anariye eviren giriimlerdir hep. Dikkat ediniz, dnyann neresinde olursa olsun, cepheleme giriimlerinin sonular hep birbirlerine benzemi, sistem rayndan kmtr. Cephelemedeki ince oy aritmetii hesaplar, ince satran taktikleri hep boa kmtr. budur. Bugn balayan giriimin, yakn gelecekte douraca sonu da

Ama gzn hrs bryenler, bunu grememektedirler. 50'li yllarda bir gn smet Paa, Menderes iin yle demiti: Adnan Bey ok hata yapyor.

Sormulard kendisine, Peki Paam sizin hi hatanz olmad m?

Paa'nn yant ibret vericiydi: Olmaz olur mu? oook, yalnz ben hibir zaman ayn hatay iki kez yapmadm.

Anlalan, Trkiye'nin siyasetileri, Menderes'ten bu yana hi gelimemiler 11. Yaln Doan, Milliyet gazetesinde yer alan 15 Austos 1998 tarihli yazsnda, DYPnin cepheleme politikasnn hem lkeye ve hem de partiye zararl olduu uyarsnda bulunmaktadr: K zellii var Tansu iller'in. "Cehalet ve yalanclk." Yaam, bu iki zelliin toplam. Bunlar kendi bilecei i. Ama, bir noktadan sonra, "kendi partisine ve lkeye zarar verir hale geliyorsa", bu duruma yine "nce kendi partisi el atmak" zorunda. FP ve baz kk sa partilerle DYP'nin "cephe" kurmaya yeltenmesi, iller'in tarih cehaletine rnek. RP ile ortaklk deneyine ramen, hala benzer giriimde bulunmas ise, "olaylardan ders almadnn" kant. Trkiye "cephelerle" 1950'lerin sonunda DP iktidarnn ne yaptn bilemedii son aylarnda tanyor. "Vatan Cephesi" ile DP, halk "ikiye blyor." DP'nin kurduu "Vatan Cephesi'nin" faturasn, ne yazk ki, "demokrasi dyor" 27 Mays ile!..

11

Milliyet, 17 Austos 1998.

63

kinci deneme 1975'e rastlyor. O tarihte AP, MSP, MHP "Milliyeti Cephe'yi" kuruyor. Milliyeti Cephe'nin yaratt blnmenin ve terrn faturasn, Ecevit bakanlndaki CHP iktidar bile nleyemiyor. Faturay, "yine demokrasi dyor" 12 Eyll ile!.. Yirmi yl sonra, gnmzde "DYP ile FP yeniden bir cephede" bulumaya karar veriyor. Ne garip, 70'lerin AP'si yerine ve AP'nin devam olmak zere DYP, MSP'nin yerine ve MSP'nin devam olmak zere FP!.. iller'in o cahil haliyle bunu bilmesi mmkn deil. Ya DYP iinde deneyden gemi koca koca adamlar?.. O kadar m kr onlar?.. Hele de "sava naralar" atacak kadar kendinden geenlere ne diyor bu koca koca adamlar?.. 12 Toktam Ate ise, 26 Mays 1998 tarihindeki yazsnda, 27 Mays ncesinde DPnin iki hata yaptn; bunlardan birincisinin Vatan Cephesini, ikincisinin de Tahkikat Komisyonunu kurmak olduunu yazmaktadr: DP devrilmeden nce, ok ciddi iki hata yapt. Bunlardan biri, toplumu ''cepheletirme'' yoluna gitmesidir. Gerekten ''Vatan Cephesi'' diye szde bir cephe oluturarak, her gece radyolar saatlerce, ''szde katlanlarn'' isimlerinin saylmasyla igal etmeye baladlar. (Elbette bunun bir de kar cephesi vard...) 13. T. Ate, 15 Austos 1998 tarihindeki yazsnda, Mehmet Barlasn nclk ettii Demokrasi Cephesi ile ilgili olarak unlar sylyor: M. Barlas, rencilik yllarnda stanbul niversitesinde gerici avna kyordu; 1974lerde ise, dnemin sosyal demokrat lideri olan Ecevitin TRTdeki neferi idi. Babas Cemil Sait Barlasn kemikleri herhalde szlyordur. M. Barlasn Otatepede verdii yemee FP Genel Bakan Recai Kutan, DYP Genel Bakan Tansu iller, YDP Genel Bakan Hasn Celal Gzel, DP Genel Bakan Korkut zal ve LDP Genel Bakan Besim Tibuk katlmlar. Laik cumhuriyetimize kar oluturulan bu er cephesine MHP Genel Bakan Devlet Baheli ile BBP Genel Bakan Muhsin Yazcolunun ve HADEPli bir yneticinin neden arlmadn alayc bir dille soran Ate, toplantya katlan gazetecilerin belirttiine gre toplantda Adnan
Ahmet Kardam-Sezgin Tzn tarafndan yaplan "Trkiye'de Siyasi Kutuplamalar ve Semen Davranlar" adl aratrmaya atfta bulunan Y. Doan, "sada ve solda oy kaymalarnn incelendii bu almaya gre; DYP tabannn % 14.9unun Trkiyenin eriat ile ynetilmesine taraftar, buna karlk % 85.1 gibi byk bir ounluun buna kar olduunu belirterek, 1973ten 1995e kadar MSP-RP izgisinin dier sa partilerden % 17 oy ald bilgisini vermektedir. Bkz. Yaln Doan, DYP ile semeni kar karya!, Milliyet, 15 Austos 1998. 13 Toktam Ate, Aray: 27 Mays Devrimi, Cumhuriyet, 26 Mays 1998. zmirdeki yerel televizyonlardan biri olan Kanal Egede Egenin Sesi programn sunan Sha Baykal, Radyoda Vatan Cephesine geenlerin isimlerinin uzun uzun saylmasna nazire olarak, yaklaan yerel seimler nedeniyle aday adaylarnn isimlerini saymak isteyen telefondaki muhabire, Vatan Cephesi listesine benzemesin diyor; ksa kesmesini istiyordu. Bkz. Egenin Sesi, Kanal Ege, 17 Austos 1998 (Sabah program).
12

64

Menderesten de sz edilmi. Bundan yola karak T. Ate, Trkiyeyi 27 Maysa antidemokratik uygulamalarn ve Vatan Cephesi diye uydurma bir cephe yaratlarak, toplumdaki cepheleme eilimlerinin tahrik edildii grndedir14. kran Soner, 28 Mays 1998 tarihli yazsnda DPyi yle eletirmektedir: Halkn oyu ile Meclis ounluunu ele geirip parlamenter diktatr olmann saysz rneklerini veren, gerek demokrasiyi katleden onlar deiller miydi? Basn susturan, halk biimsel demokrasi iinde ''Vatan Cephesi, Trk Ocaklar'' terrnde yaatan ynetim, demokrasi simgesi olabilir mi? 15 Emre Kongar, 22 Haziran 1998 tarihli, DPnin Miras: ounluk Diktatrl Sapmas adl yazsnda; DPnin emekleme dneminde olan demokratik rejimi gelitirme yerine, ounluk diktatrlne yneldiini belirtmekte ve unlar sylemektedir: Bu on yllk bir sreti: Basn zgrlnn daha da kstland, gazetecilerin sudan nedenlerle, srf ''muhalif'' olduklar iin hapse atld, Radyo'nun, iktidarn ''Vatan Cephesi'' ad altnda kurduu ''Sanal bir Cephe''nin borazan haline getirildii, niversite hocalarnn ''grlen lzum'' zerine iktidar tarafndan emekli edildii, basndaki iddialarn ''ispat hakk'' yoluyla savunulabilmesine ilikin isteklere, ''smail Hakk m?'' diye alay edilerek karlk verildii, ii haklarnn gelitirilmek yerine dondurulduu ve lkeyi 1946-1950 arasndaki ortamdan daha da geriye gtren tam bir ''diktatrle kay'' dnemi. Demokrasiyi btnyle askya alan nl ''Tahkikat Komisyonu''nun kurulmas, bu on yllk sre iinde sadece ''barda taran'' son damla idi, ama sadece bir ''damla'' idi. On yllk bir ''demokrasiyi rafa kaldrma srecine son noktay koyan'' bir damla. Ayrca, ben Menderes'in 1961 ylnda genel seimlere de gidecei kansndaym: Bir ara, ynetimi (tabii kendi denetiminde olmak kayd ile) Genelkurmay Bakan Rt Erdelhun'a devretmeyi bile dnen Menderes'in, ''Tahkikat Komisyonu'' aracl ile CHP'yi kapattktan sonra, seimlere gidecei akt 16. lhan Seluk, 13 Austos 1998 tarihindeki yazsnda; FP, DYP, YDP, DP ve LDPnin oluturmaya giritikleri cephenin Demokrasi Cephesi deil, rtica Cephesi olduunu ileri srmektedir: ayor. 'Cephe'szc siyasal gemiimizde olumsuz armlara yol 'Cephe' bir sava terimidir.

Toktam Ate, Aray: Bir Trl Anlamyorlar..., Cumhuriyet, 15 Austos 1998. kran Soner, inin Evreninden: Biimle z, Cumhuriyet, 28 Mays 1998. 16 Emre Kongar, Aydnlanma: DPnin Miras: ounluk Diktatrl Sapmas, Cumhuriyet, 22 Haziran 1998.
14 15

65

Cephenin kurulmas iin karda bir 'dman' olmas gerekmez mi?.. 2000'e 1.5 kala, Trkiye'deki gelimeler pek tatl deil... Demokrat Parti dneminde kurulan ''Vatan Cephesi''nin serveni ok ackl bir sonla noktalanmt; halk cephelere blmek, hele dincilerle laikler arasnda cephelemenin tohumlarn ekmek, akll kiilerin yapacaklar bir yatrm deildir. . Seluk, rtica Cephesinin oluumundan nce, 28 ubatta Genelkurmayn Trkiye iin en byk tehlike olarak irtica grmesini doru bulmaktadr17. Oktay Akbal ise, 18 Austos 1998 tarihinde Milliyet gazetesindeki yazsnda, Demokrasi Cephesinin oluumuna nclk eden Mehmet Barlas eletirmekte ve unlar sylemektedir: ...bu kii, bu eski kap yolda, hemen btn gazetelerden uzaklatrlan bu gazeteci, bir zamanlarn bayazar, 12 Mart'ta Madanolu olaynn iinde yer alm "devrimci", nasl oldu da be - on yl iinde atolar kurmay, kendi evresinde "demokrasi" ad altnda bir irtica cephesinin ncs olmay baard? Gnn birinde biri kp, bu nerden gelip nereye gitmilii inceler elbet!.. Otatepe toplants iin en doru tehisi DTP lideri Cindoruk koymu: "Yallarda toplant yapyorlar. Buna kn ittifak derler. Dolarlar km yerine Fazilet girmi." Vatan Cephesi 1960, Milliyeti Cephe 1975, imdi de irtica cephesi 1998!..
18

Aktel dergisinin kendisiyle yapt bir rportajda tiyatro oyuncusu Salih Kalyon, DP ve Vatan Cephesi hakknda u yorumu yapyor (8 Ekim 1998): 1950'den bu yana bu lkede senaryolar hep ayn. Menderes zamannda radyodan her gn Vatan Cephesi'ne geenlerin ismi saylrd, sanki gemeyenler vatan hainiymi gibi. Hibir zaman Uur Mumcu'dan, Bahriye ok'tan, Abdi peki'den akl almayan adamlar lkeyi kurtarmaya alrsa byle olur ite 19. Emin laan 31 Aralk 1999 tarihindeki yazsnda, yz yllk Trkiye tarihinin nemli dnm noktalarn ve olaylarn deerlendirirken, Vatan Cephesine ve Milliyeti Cepheye de yer vermektedir:
lhan Seluk, Pencere: rtica Cephesi, Cumhuriyet, 13 Austos 1998. Oktay, Akbal, Otatepe'den Akyaka'ya..., Milliyet, 18 Austos 1998. 19 Aya en, Salih Kalyon: Yazlklarn Kenan Evren'i Bilgisiz lgililere ok Kzgn. Herhangi bir emekli general, Aktel, say 376, 8-14 Ekim 1998.
17 18

66

1950'li yllarda Demokrat Parti iktidarnda nce zgrlkler geliyor, liberal ekonomiye gei balyor. Fakat bir sre sonra iktidar-muhalefet kavgas dorua kyor. Trkiye iki kampa ayrlyor. Demokrat Parti, Vatan Cephesi'ni kuruyor. 1950'li yllarn sonuna doru ekonomi darboaza giriyor. zgrlkler kstlanyor. Meclis'te kurulan Soruturma Komisyonu'na tutuklama ve yarglama yetkisi veriliyor. Muhalefet sindirilmek isteniyor. Huzursuzluk yaylyor. Hkmet aleyhine gsteriler balyor. (...) Yl 1975: Btn sa partilerin katlmyla Milliyeti Cephe hkmeti kuruluyor. Trkiye'de sa-sol, devrimci-lkc kavgas balyor. Anari ve terr yaylyor. Mahalleler, okullar, sokaklar, renci yurtlar, kamu kurulular, polis bile blnyor. lkenin eitli yerlerinde skynetim ilan ediliyor. Her gn karde kavgas, her gn cinayetler, basknlar, lmler 20. Orhan Kololu, 28 Mays 2000 tarihindeki yazsnda; 1950lerde demokrasiyi sadece DPnin deil, tm toplumun hazmetmediini; demokrasiyi hazmedemeyen politikaclarn uzun sreli ve uzlamac zmlere yanamadklarn ve ipleri gere gere 27 Mays hazrladklarn belirtmektedir. Kololu, Trk demokrasisinde Ordunun hakemlik srecinin politikaclar tarafndan balatld dncesindedir. DPnin bu dnemdeki baskc politikalarn yle deerlendirmek mmkndr: DP'nin 'Vatan Cephesi' kurup kendisinden olmayanlar hain ilan ettii, bir 'Tahkikat Komisyonu'na Meclis'in yetkilerinden stn yetkiler tanyp nn'ye bile 12 oturuma katlmama cezas verdirdii dnemdi. Meclis'te konuulanlarn yayn Sk Ynetimce yasaklanabiliyordu. 1950'de tam zgrlkler sloganyla iktidara gelen bir parti, on yl sonra en kat kstlamalara yneliyordu. Bata CHP her muhalifi komnistlikle sulama adeti giderek yaygnlayordu 21. A.M.C. engr, 19 Haziran 1999 tarihindeki yazsnda, DPnin cepheleme politikasn Vatan Cephesi rezaleti olarak tanmlamaktadr22. 1950li yllarda renci olan Erendiz Atas, DP iktidar dneminde anne ve babas iin duyduu endieleri yle anlatmaktadr: Zaten radyoda sabahtan akama kadar Vatan Cephesi'ne geen insanlar saylyor. ounluu devlet memuru. ocuk aklnda rkntler: ''Ya annem ile babama da Vatan Cephesi'ne ge derlerse? Bizimkiler kesinlikle gemez. Ne olacak? Bir boluk var orada. rtk bir endie 23. 1957-1959 yllar arasnda muhalif Vatan gazetesinde Politika ve tesi kesinde, DP iktidarna ynelik eletiri yazlar yazan Sadun Tanju,
Emin laan, Yzylda Anadolu (2), Hrriyet, 31 Aralk 1999. Orhan Kololu, Fetvac: Ordunun hakemliine ilk bavuru 27 Mays 1960, Milliyet, 28 Mays 2000. 22 A.M.C. engr, Zmrtten Akisler: Bir Kuvay Milliyecinin miras..., Cumhuriyet Bilim Teknik, (Trkiyenin Haftalk Bilim, Teknoloji ve Aratrma Haberleri Dergisi), 19 Haziran 1999. 23 Ik Kansu, Szcklerin eczacs..., Cumhuriyet Dergi (Pazar Eki), 13 Haziran 1999.
20 21

67

bu yazlar nedeniyle, sokakta saldrya urar, bana sert bir cisimle vurulur. Olay, polise intikal eder. Birka hafta sonra Malul Gaziler Cemiyetinin Bakan Yzba Hakk Bey, Sadun Tanjuyu ziyaret eder ve polisin sulularn bulmayaca/bulamayacan belirterek, ii kendisine brakmasn ister. Hakk Bey ve Sadun Tanju arasndaki diyalogu ve sonrasn zer Bortaina yle anlatyor: Sk Halk - Polisi bover, ben Gazeteci arr. Partili olan Hakk Bey inat m inat. sana o adam elimle koymu gibi bulacam.

Hakk Bey nasl yapacaksn bu ii?

- Sen karma benim adamm var. Battal Aa onu bulur. Battal Aa da yeralt dnyasnn kabadaylarndan, ama sk smet Paac. Yasa d i yapan ona selam durmazsa ra gibi yanar vallahi. Sadun Tanju bir hafta sonra Battal Aann nalbur dkkanna arlr. Gazeteci dkkandan admn atar atmaz, Yzba Hakk ve bir kedeki insan glgesiyle karlanca irkilir. Battal Aa grler. Bre kafir, olaylarn tmn Sadun Beye anlat.

Parmakkap Vatan Cephesi Ocanda ufak tefek iler yaparak nasiplenen" Akbulut Karaolu sesi titreyerek, Dou ivesiyle konumaya balar: - Emri, Demokrat Partinin yksek adamlar verdi. Bir fotoraf, bir de adres tututurdular elime. Zaten ldrmek iin vurmadm gazeteci abiyi. Hem yalnz da deildim. Tevfik Yml (Arap Tevfik), kardeleri Mecit ve Halil de iin iinde. Mecit zaten erketelik yapt. Bu i iin de Veliefendi kou yerinin boya iini bana verdiler. Battal Aa ldrr. Boyac msn sen lan.

Adam sklm pklm. Ne i olsa yaparm aam.

Gazeteci 1960 ihtilalinden sonra iki mektup alr. kisi de Akbulut Karaolu ile Mecit Ymly ayn gn yakalayp, karakola teslim eden, ama bu baarlarndan" tr DPli stanbul Belediye Bakan Kemal Aydar tarafndan hakarete urayan polis memurlarndandr. Kemal Gnar Yozgata, Necdet Koak da Kastamonu Takprye srgn edilmilerdir. Mektuba gre her eyden haberi olan Birinci ube Mdr Vedat Sokullu, Kemal Aydar"n emriyle saldrganlar serbest brakm, Sadun Tanjuya da ayn kiilerin byksz hallerini gstermitir!..

68

Aradan 20 yl geer. 1979 ylnn 1 Nisan gn pazar keyfi yapan gazeteci Milliyette Erhan Akyldz ve Sava Ay imzal haberi okuyunca gzleri yuvalarndan oynar. - nl kabaday Oflu smail, Semiramis Gazinosunun sahibi Akbulut Karaolunu ldrd. Sadun Tanju gazeteyi kapatr. 20 yl nce yaad olaylar bir film eridi gibi geer gznn nnden. - ldrlen Akbulut, bizim Akbulut. Yani benim katil namzedim. Battal Aa ile Yzba Hakknn sorguya ektikleri Veliefendi boyacs... Suikasti devlet katnda! Olayn peini brakmayan aratrmac - gazeteci yazar yedi yl sonra, 12 Ekim 1986da gazetede bir teekkr ilan gzne iliince yine irkilir. Tevfik Yml, yani 27 yl nce Parmakkap Vatan Cephesi kabadaylarndan, kendine suikast tertipleyenlerin iinde olan Arap Tevfik lm. Kardei ise aclarn paylaan stanbul Valiliine, l zel dare Mdrl ve l Genel Meclisi yelerine, belediye bakanlarna, stanbul emniyet mensuplarna yrekten teekkr eder. mza ise l Genel Meclisi yesi Mecit Ymldr! Gazeteci dalar gider. Akbulut, iskemle ayan kafasna indirirken etraf kollayan ama devlet katnda byk itibar gren erkete Mecit Yml deil mi? 24 Cneyt Akaln 27 Maysn 38. Yldnmnde, 27 Mays askeri hareketinin nde gelen isimlerinden Kadri Kaplan ile bir rportaj yapmtr. Bu rportajda K. Kaplan; DPnin Kemalist devrimleri tutanlar-tutmayanlar diye ayrdn, kamu alanlarna kar son derece partizanca davrandn, smet Paaya saldrlar dzenlettiini, muhalefetin mal varlna el konulduunu, Halkevleri ve Ky Enstitlerinin kapatldn, Vatan Cephesi ve Tahkikat Komisyonu kurduunu ve DPnin zorbaca davrandn belirterek, Vatan Cephesi hakknda unlar sylemektedir: Radyolarda yaymlanan, muhalefete gzda vermeye ynelik ''Vatan Cephesi'' edebiyat ise kart duygular iyice tahrik etmekteydi.
24 zer Bortaina, Tutkulu Kalemorlar: Basn Feylesofu, Milliyet, 8 Austos 2000; Sadun Tanjunun urad saldr ve Vatan Cephesi konusunda ayrca bkz. Sadun Tanjunun anlarndaki ete, Cumhuriyet, 12 Temmuz 1998. Cumhuriyet gazetesindeki bilgiler, Sadun Tanjunun Yaln yaynlarndan kan Baz Anlar adl kitabndan aktarlm. Sz konusu haberde, iktidara muhalif yazar Sadun Tanju'yu dvmesi karlnda Akbulut Karaoluna Veliefendi kou yerinin tribnlerini boyama iini vermiler, 50 bin lira alm denilmektedir. Sadun Tanju bu yllarda DP muhalifi Kim dergisinin yaz kurulu yesiydi. S. Tanjunun benzeri bir saldrya, yine Kim dergisi yazarlarndan ve Ulus gazetesi muhabiri- Orhan Birgit de urad. Sopal bir saldrgan sokakta sert bir cisimle O. Birgitin kafasna vurarak kat. Saldrgan kaarken Bavekilin aleyhinde yaz da greyim diye tehdit etmitir. Bkz. Ulus, 12 ubat 1960, aktaran ule Sevin Kii, Demokrat Parti Ekonomi Politikas (19501960), DE ATE yaynlanmam Doktora tezi, zmir, 1999, s. 595.

69

Karda sanki bir dman cephesi varm gibi... Biliyor musunuz bu tutumlarn sonucu nereye vard? Yz yze bakmamaya, kahvelerin, camilerin bile ayrlmasna vard... 25 Milliyet gazetesinden Naki zkan 6 Kasm 1998 tarihinde, Emniyet stihbarat Dairesi'ni kuran emekli Siyasi ube Mdr Ergun Gkdeniz ile Emniyetin siyasallamas konusunda yapt rportajda; E. Gkdeniz, Emniyetteki siyasallamann 1950li yllara kadar gittiini sylemekte ve Vatan Cephesi konusunda bir baka adan u bilgiyi vermektedir: Trkiye'de Emniyet'in siyasallamas 1950'den sonra balar. 1950'den sonra baz kimseler durumlarn iktidar nezdinde koruyabilmek iin byk uralar verdi. Hi unutmam, rahmetli Refik Koraltan Meclis bakanyken Nianta'nda oturduu iin, o karakoldaki memurlar deitirebilmek imkanna sahip deildik. Mthi bir dayatma vard. Bu dayatmalar zaman iinde il bakanna, ile bakanna, ocak bucak bakanna, hatta Vatan Cephesi'ne kadar dt. Bu durum, smet nn'nn muhalefet yapt dnemde bana ta atlmas, Emniyet'in bir parti rgt gibi almas noktasna kadar geldi. 1960'da darbe olunca, bu defa ihtilalciler Emniyet'e kar cephe aldlar. Bunlarn hepsini deitirmek istediler. Sonuta Emniyet byk bask altnda kald 26. Demokrasi Cephesinin kurulmas tartmalarnn yapld tarihlerde, 15 Austos 1998de Cumhuriyet gazetesinde yer alan bir haberde, Trk siyasal yaamndaki cephelemelerin tarihesine yer verilmektedir. Trkiye siyasal tarihi, sa ittifaklarn sicilinde bask rejimlerini gsteriyor: Sa cephe demokrasiye kar baln tayan haber, Sa cephelerin ''icraat''larn not eden siyasal tarih, sadece zgrlklerin kstlanmasndan, bask rejiminden, demokratik muhalefetin cinayet dahil trl saldrlarla sindirilmesinden, rk-gerici-eriat kadrolama ve uygulamalardan sz ediyor deerlendirmesini yaparak, Vatan Cephesi ve Milliyeti Cephe hkmetleri hakknda ayrntl bilgi veriyor: Trkiyeyi siyasal gerginliklere ve darbelere srkleyen Vatan Cephesi ve Milliyeti Cepheyi kuran Trk sa, yeni bir cepheleme giriimi balatt. eriat tehlikesine kar Milli Gvenlik Kurulunun (MGK) 28 ubat 1997 tarihinde ald kararlardan sonra, sa partiler demokrasi szcn daha sk kullanmaya baladlar. DYP, kinci demokrasi paketi projesini hazrlad. Geenlerde gazeteci Mahmet Barlasn villasnda demokrasi adna toplandklarn aklayan FP, DYP, BBP, YDP, DP ve LDP liderleri yeni bir sa cephenin kurulmas konusunu grtler. Ne var ki, Trk siyasal tarihinde bugne dek kurulan sa cepheler hep demokrasiye kar kuruldu yorumunu yapan gazete, Vatan Cephesi hakknda u deerlendirmeyi yapmaktadr:

25 Cneyt Akaln, 1960 askeri hareketinin ndegelen isimlerinden Kadri Kaplan 38. Yldnmnde 27 Mays deerlendirdi: Darbeyse ulusun darbesiydi, Cumhuriyet, 27 Mays 1998. 26 Naki zkan, Emniyet stihbarat Dairesi'ni kuran emekli Siyasi ube Mdr Ergun Gkdeniz: Emniyet Siyasallat, Milliyet, 6 Kasm 1998.

70

ok partili sisteme geilmesinden 4 yl sonra 1950'de iktidara gelen Demokrat Parti (DP), 1957 seimlerinde ilk kez semen ounluunu yitirdi. CHP ve sivil muhalefet evreleri DP'nin istifa etmesi gerektiini savundu. niversite rencileri, retim yeleri ve aydnlar DP'nin demokratik hak ve zgrlklere ynelik saldrsn kitlesel gsterilerle protesto etmeye balad. Muhalefet hareketi gelitike basklarn arttran DP ynetimi, halk ounluunun yannda olduu izlenimini vermek iin Vatan Cephesi'ni kurdu. Devletin radyosundan her gn vatan cephesine katld iddia edilen isim listeleri yaymland. Vatan Cephesi'yle dorua ulaan kutuplama, lkeyi 27 Mays 1960 devrimine gtrd 27. Milliyet gazetesinde Perihan akrolunun imzasn tayan bir haberde (15 Temmuz 1997), Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Genel Sekreteri Orhan Siliere dayanlarak verilen bilgiye gre; Trkiyedeki sivil toplum rgtlerinin kkeninin 1850lere kadar gittii; 1925 sonrasnda, 1935e kadar geen srete bunlarn ya kapatld ya da devletletirildii; devletin/Tek Parti Ynetiminin en tipik ve baarl sivil rgtlenmesinin Halkevleri olduu ileri srlmektedir. Halkevlerinin okul dnadki kitleleri eitmek ve Atatrk ilkelerini hayata geirmek amac gttn belirten O. Silier; tek parti dnemine damgasn vuran bu kuruluun 1951de kapatldn ve DPnin bu kez devlet eliyle, Vatan Cephesi'ne kadar uzanan kendi sivil rgtlerini oluturmaya baladn sylemektedir. O dnemde politize olma ve iki parti arasndaki mcadeleler sivil toplum rgtleri asndan n plana kt. CHP, Halkevleri kanalyla mcadele ediyor. DP, kendi paralelinde kurulular karyordu. rnein komnizmle mcadele dernekleri o yllarda kuruluyor. Sz konusu haberde, sivil toplum rgtlerinin gemite devlet eliyle kurulduu; bugn ise, devletten bamszlatklar grn yer verilmektedir28. Milliyet gazetesinde yer alan habere ilikin u eklemeyi yapmak mmkn: Tek parti dneminin devlet eliyle kurulan ya da ynlendirilen sivil toplum rgtleri (Halkevleri gibi), modernleme hareketinin bir paras olarak grlebilir. Kemalist hareketi, eer bir modernleme hareketi olarak tanmlarsak ki yledir-, devletin ve toplumun modernletirilmesinin bir paras olarak, Halkevleri de toplumun modernletirilmesinde nemli ilevleri olmutur. Halkevleri ile, Vatan Cephesi rgtlenmesini benzer bir yapda deerlendirmek mmkn deildir. Aralarndaki tek benzerlik, iktidar partileri tarafndan kurulmalardr. Vatan Cephesinin toplumun modernletirilmesi gibi bir amac ve ilevi olmamtr. Aralarndaki bir baka ayrlk ta, birisinin tek partili bir ortamda, dierinin ok partili dnemde kurulmu olmasdr.

Cumhuriyet, 15 Austos 1998. Gazetenin Milliyeti Cephe (MC) hkmetleri ile bilgileri, Trk Siyasal Yaamnda Cephelemelerin Tarihesinde vereceimizden burada tekrar etmiyoruz. 28 Perihan akrolu, 60 bin rgt devleti ynetmeye talip, Milliyet, 15 Temmuz 1997.
27

71

SONU

DPnin 1950-1960 yllar arasndaki on yllk iktidar boyunca iktidarmuhalefet ilikileri srekli olarak sorunluydu. ktidar-muhalefet gerginlii ve atmas, 1957 seimlerinin tartmal bir ekilde 1946 seimlerini hatrlatrcasna- DP tarafndan kazanlmasyla giderek artt. 27 Ekim 1957 tarihinde yaplan seimlerden sonra ortaya kan gerginliklerin, basklarn ve toplumsal atmalarn kronolojisine (Ekim 1957-Mays 1960) ksaca deinmek istiyoruz1: 28 Ekim 1957: nn, seimlere fesat kartrldn ileri srd. 29 Ekim: Seimlerden sonra eitli illerde olaylar kt ve Kayseride 16 kii yaraland. 16 Ocak 1958: Darbe yapacaklar gerekesiyle, dokuz subayn 26 Aralk 1957 tarihinde stanbulda tutuklandklar akland. Yaplan yarglama sonucunda, sekiz subay beraat etti; muhbir Samet Kuu 2 yl hapis ve ordudan karlma cezas ald (25 Kasm). 1 ubat: Prof. Dr. Hseyin Nail Kubal, gazetelere verdii bir demete siyaset yapt gerekesiyle bakanlk emrine alnd. Kubal, 9 Nisanda grevine dnd. stanbul niversitesi Senatosu, 10 Nisanda gazetelere siyasi ierikli deme verdii gerekesiyle Kubaly 12 Nisanda 1 ay niversiteden uzaklatrd. 11 Austos: DP Meclis Grubu bir bildiri yaynlad ve CHP Anayasa hudutlar dahilinde almazsa hkmet vatan emniyetinin gerektirdii her trl tedbiri alacaktr diyerek CHPyi uyard. 16 Austos: CHP Meclis Grubu yaynlad bildiride DP Meclis Grubunun bildirisini yantlad: CHP, ihtilali nleyen ve lzumsuz klan bir rejim olduu iindir ki demokrasinin btn icaplaryla yerlemesine almaktadr. 6 Eyll: Menderes, Balkesirde muhalefeti ar bir ekilde eletirdi: dam sehpalarnda can verenlerden ders alsalar ya.

Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, Yap Kredi yay., stanbul, 1998, ss. 430-470. Bu konuda ayrca bkz. Feroz Ahmad-Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971), Bilgi yay., Ankara, 1976; Mehmet Arif Demirer, Demokrat Parti ktidarnn 1950-1960 Gnl, 27 Mays ve Sonras, Demokrat Parti yay., Ankara, 1995; Alpay Kabacal, Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr, Gazeteciler Cemiyeti yay., stanbul, 1990; Korkmaz Alemdar, Demokrat Parti ve Basn, Tarih ve Toplum, say 53, Mays 1988, ss. 19-23.
1

72

7 Eyll: nn, Menderesin konumasna yant verdi: Sehpalar kurulursa nasl ileyeceini kimse bilemez. 21 Eyll: Menderes, zmirde yapt konumada CHPnin bir parti olmadn ve nnnn politikay brakmas gerektiini belirterek, basnn istediini yazamayacan ileri srd: Bize yumruk atan smet Paay alr alr layk olduu muameleyi yaparz. 22 Eyll: nn, Menderesi yantlad: Demokrasiye paydos demeye DP genel bakannn gc yetmeyecektir. 12 Ekim: Menderes, Manisada yapt konumada vatandalarn bir Vatan Cephesi kurmalarn istedi. 16 Ekim: CMP ve TKP birleerek, Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi adn ald. 17 Ekim: Zilede nny karlayan CHPlilerin stne su skld ve gaz bombas atld. 40 kii tutukland. 24 Kasm: Hrriyet Partisi kendisi feshederek CHPye katlma karar ald. 15 Aralk: Adalet Bakan Esat Budakolu, son 4 ylda basn suundan 238 gazetecinin mahkum olduu aklad. Ceza alan Ulus ve Vatan gazeteleri ile Akis dergisi gibi muhalif basnn ynetici ve yazarlaryd. En son 30 Kasmda Akis dergisi bayazar Metin Toker, 1 yllk hapis cezasn ekmek iin hapse girmiti2. Bu dnemde gazete ve dergiler ksa sreli kapatma cezalar da alyordu (rnein 28 Mays 1958de Akis 3 ay, 21 Ocak 1959da Ulus 1 ay, 22 Ocak 1959da Demokrat zmir 1 ay, 13 ubat 1959da Yeni Gn 1 ay kapatlmt3). 23 Aralk: Cumhurbakan Bayarn DP bastonu ile dolamas, Bte Komisyonu grmelerinde eletirildi.
Hapse giren gazeteciler Tokerle snrl deildi. rnein: 13 ubat 1959da Yeni Gn gazetesinden Cihat Baban ve Mehmet Ali Klal 1 yl; 12 Martta Ulustan lk Arman 16 ay, Akis dergisinden Yusuf Ziya Ademhan 1 yl, 25 Nisan 1959da Ulustan Beyhan Cenki 10 ay, lk Arman 27 Mays 1959da 10 ay, 30 Maysta Vatan gazetesinden Ahmet Emin Yalman, Tun Yalman ve Selami Akpnar 16 ay, 3 Haziran 1959da Demokrat zmirden Adnan Dvenci ve eref Bakk 16 ay, 8 Temmuz 1959da Ulustan Oktay Verel ve Beyhan Cenki 18 ay, 15 Temmuz 1959da Kim dergisinden ahap Balcolu 16 ay, 29 Temmuz 1959da Ahmet Emin Yalman 15 ay, 11 Kasm 1959da Akis dergisinden Kurtul Altu ve Doan Avcolu 3.5 ay, hapis cezas ald. 3 Bunlara ek olarak u kapatma cezalarn da rnek olarak verebiliriz: 12 Mart 1959da Ulus 1 ay, 25 Nisan 1959da Ulus bir ay, 27 Mays 1959da Ulus 1 ay, 3 Haziran 1959da Demokrat zmir 1 ay, 8 Temmuz 1959da Ulus 1 ay, 15 Temmuz 1959da Kim dergisi 1 ay, 25 Kasm 1959da Vatan 1 ay, 2 Aralk 1959da Demokrat zmir 1 ay, 6 Nisan 1960da Ulus 1 ay, kapatld.
2

73

26 Aralk: Kasm Glek bakanlnda Boluya gelen CHP heyetini karlayan partililer, polis copu ve jandarma dipii ile datld. 16 Ocak 1959: stanbul Belediye Bakan Kemal Aygn Vatan Cephesine katld. 28 Mart: CHP Meclis Grubu bir bildiri yaynlayarak, baarszlklarn rtmek iin dini istismar ettiini ileri srd. DPnin

29 Nisan: nn, Ege illerini kapsayan bir yurt gezisine kt. Ankara garnda ve Eskiehir istasyonunda halkn muhalefet partisi lideri ile grmesi ve gsteri yapmas polis tarafndan engellendi. 30 Nisan: nnnn Uak gezisinde olaylar kt. Polis halk datmak iin gz yaartc bomba kulland4. 1 Mays: nn ve yanndakiler Uak istasyonunda saldrya urad. nn, atlan bir tala bandan yaraland. nnnn Manisada verdii demece yayn yasa kondu. 2 Mays: zmirde nny karlamaya gelenler jandarma tarafndan datld; 10 kii yaraland; olaya yayn yasa kondu. nn olaylarla ilgili olarak ileri Bakan Namk Gediki sulad. Gedike gre ise, sulu CHP idi5.
1959 yl siyasal ortamn son derece gerginletii ve DP-CHP yeleri ve sempatizanlar arasnda iddet eylemlerinin grlmeye balad bir dnemdir. DPnin zmirde kard Vatan Cephesi Sizindir gazetesine gre, 13 Nisan1959da Torbalda DP Pancar ky ocak bakan, CHPlilerin teviki ile iki jandarma tarafndan be saat dvlmt. Bunun sonucunda, ocak bakan 20 gnlk doktor raporu almt. Bkz. Torbalda dn DPli bir ocak bakan dvld, Vatan Cephesi Sizindir, 14 Nisan 1959, s. 1. Yine ayn gn, Torbalnn ayba kynde CHPliler bir DP kahvesine baskn dzenlemiti. 30 kadar CHPli bak ve sandalyelerle 6 DPliyi yaralamt. Bkz. Torbalda CHPliler bir DP kahvesine baskn yapt, Vatan Cephesi Sizindir, 14 Nisan 1959, s. 1. 5 DPliler olaylarla ilgili olarak CHPyi ve nny sulamaktadr. Ali Bardk, Vatan Cephesi ve Byk Taarruz adl yazsnda unlar yazmaktadr: Baz muhalif arkadalar bizden soruyorlar, Vatan Cephesi nedir ve kime kardr? Vatan, bir kl halinde mtalea edildiine ve her trl i d- tehlike ve taarruzlara kar bir btn olarak mdafaas gayri kabil-i itinap vazife ve vecibe olduuna gre izafi olarak sembolletirdiimiz bu cephenin mana ve mul, milli uur ve aklselimin, tesant ve hizmet mefkuresinin mihrakini tekil etmesinden baka bir ey deildir. Bizim anladmz manada Vatan Cephesinin mana ve hedefi budur. Bu fikri benimsemeyecek bir fert tasavvur etmiyoruz. Vatan cephesinin teesssne takaddm eden gnlerde CHP stratejisinin ortaya att G birlii ittifaknn bu cephenin vcut bulmasna amil olan sebep ve zaruretlerin banda geldiini de zikr etmeliyiz. imdi biz de soralm, G birliinin manas nedir, kime kardr? Komnist faaliyet sahasnn geniledii bir zamanda Egeye tevcih edilen taarruzun hedefi nedir? Anarist ve mrettep hadiselerin ereveledii bu sokak politikasnn bir Sulh taarruzunu tazammn edemiyeceine gre byle menfi bir hareketi hsn niyet ile telifine imkan var m? te Vatan Cephesi, memleketin menafiine ve selametine aykr gayri meru ve gayri uuri byle maceralarn hareket noktasn tekil eden ittifak ve bu ittifakn srkledii hareketlerin iltizam eyledii bir hatt mdafaa sadedinde de kabul ve mtalea edebiliriz.
4

74

DP il binas ve muhalif Demokrat zmir gazetesi saldrya urad. Demokrat zmir gazetesi kapatld. 3 Mays: CHP zmir il kongresi vali tarafndan yasakland. 4 Mays: nn ve yayndakiler stanbul Topkapda bir grup DPlinin saldrsna urad. Olaya yayn yasa kondu. 7 Mays: nnnn Ankaraya varnda olaylar kt. Toplanan kalabalk polis tarafndan datld. CHP milletvekilleriyle polis arasnda tartmalar kt. 15 Mays: CHP milletvekili Edip merin datt bildiri nedeniyle TBMMde olaylar kt; milletvekili yaraland. 20 Mays: Vatan gazetesi yazarlarndan Sadun Tanju saldrya urad6.
Bundan baka, memlekette partiler mcadelesi haricinde arpan etiketsiz bir ceryann sinsi faaliyetini mahade etmemek mmkn deildir. Milli tarihimize, dilimize, ananemize, ahlak prensiplerimize, milli ve manevi deerlerimizin ereveledii benliimize, varlmza ve hakiki ilerlememize saldran, spanya ve Irak ihtilallerinde dahi metod benzerliini grdmz bir faaliyet manzumesi var ki biz bunun adna er Cephesi demekte hata etmi olmalyz. Vatan Cephesinin muln bu er cephesinin karsnda mcadeleye ve galebeye azm etmi olarak da izah edebiliriz. Fakat esefle itiraf etmeliyiz ki, sokak politikasnn aktrleri ve er cephesinin erkan harbiyesini tekil edenlerin meddahlar her trl neir imkan ve vastalara sahip olduu halde biz bundan mahrum bulunmaktayz. Bununla beraber biz byle mahrumiyetlerden korkmuyoruz. nk iman ve uurlanm bir mefkure ile mcehhez bulunmaktayz. Berikiler ise bundan mahrum, mcerret, kksz midecilerdir ve midelerinden gayr dayanacaklar hibir nokta yoktur. Tesant fikri, her Mslman Trkn mefkuresi olmaldr. Karde kavgasna giden ceryanlar tkamak hepimizin vazifesi olmaldr. Bkz. Ali Bardk, Vatan Cephesi ve Byk Taarruz, Vatan Cephesi Sizindir, 28 Mays 1959, s. 1. 6 Sadun Tanju, nn ile Ege gezisine kan muhalif gazetecilerden biri idi. nnnn gezisinden sonra ve S. Tanjunun saldrya uramasndan ksa bir sre nce (9 Mays) A. Kenan Adal, Byk Taarruz ve Dndrdkleri adl makalede, geziye Byk Taarruz adnn verilmesini ve karsndakilerin dman olduu imasnda bulunulmasn eletirmekte ve unlar yazmaktadr: Sadun Tanju, Bedii Faik, Oktay Akbal, Emil Galip Sandalc, Orhan Rahmi Gke, A. N. Krmac ve dier baz yazarlarn yesi bulunduu gya bitaraf ve muhalif basn hkmete atmaktadr. Bu yazarlar unlar yazyor: nn DPye iktidar eliyle teslim eden adamdr. Halbuki bu iktidar onun elinden ne byk zorluklarla alnd. Bu milletin dman tecavznden maln, cann, rzn, namusunu kurtaran o adamdr diye Paaya yaranmaya alanlar Atatrke ve Trk milletine hakaret etmektedir. Trikopisi esir alan byk kahraman Muzaffer Garp Cephesi kumandan Byk devlet adam Bunlar yazan gen gazeteciler, milletin: llerini kefensiz gmdklerini, bir lokma avdar ekmei iin kafa gz yardklarn, bir paket sigaray be kiinin bir araya gelip almak mecburiyetinde kaldklarn, en kk bir tenkidle derhal komnistlikle damgalandklarn, ocuklarn mum ve ya kandilinde ders altklarn, yoksulluk yznden binlerce gencin tahsil yapamadn, niversite genliinin tabutluklara

75

27 Haziran: Yurt gezisine kan CHPlilerin otobs Denizlide taland. 15 Temmuz: Polis, Trkiye Milli Talebe Federasyonu stanbul Kongresini datt. 20 Temmuz: DP, Mecliste ald bir kararla yerel ve ara seimleri bir yl erteledi. 11 Eyll: CHP Genel Sekreteri Kasm Glek ve yanndaki CHPlilere anakkalenin Geyikli ilesinde tal saldrda bulunuldu. 18 Eyll: CHPnin Geyikli olaylarn soruturmak iin grevlendirdii heyet gvenlik glerince yolda durduruldu ve Geyikliye gitmeleri nlendi. 24 Eyll: Geyikli olaylarn soruturmak iin anakkaleye giderken yolda durdurulan CHP heyetinin stanbula dn srasnda Galatada olaylar kt. Gazeteciler dvld, fotoraf makineleri krld ve heyeti karlamaya gelenlerden bazlar tutukland (Tutuklanan 11 kii arasnda Vatandan Hilmi Yavuz ve Cumhuriyetten Egemen Bostanc da bulunmaktayd). 28 Eyll: CHP bir bildiri yaynlayarak, iktidara gelirse hesap sormayacaklarn aklad. 14 Ekim: CHP, yapt bir konumada CHPyi dinsizlik ve ahlakszlkla sulayan DP zmir milletvekili Rauf Onursal mahkemeye verdi. 7 Kasm: CKMP Genel Bakan Osman Blkba, TBMMnin manevi ahsiyetine hakaretten bir yl hapse mahkum oldu.

srklendiklerini, bir lokma ekmek fiatna kle gibi alldn, 6 lira yol paras iin hapis yatldn, Trk kylsnn mahvna sebeb olan r usuln, yolsuzluktan bir kasabadan bir kasabaya en az be gnlk araba yolculuu yapldn, eski vapurlarda hayvanlarla bir arada yolculuk yaptklarn, askere alnan genlerin hayvan vapurlar ile ktaya sevk edildiini, hi kimseye dert yanp ikayette bulunamadn, ksacas medeni alemden, insanlktan ok uzak olarak yaadn nereden bilecekler. ... Trk milleti artk kendi kendini idare etmenin ksaca Demokrasinin tadn alm olup medeni alemden ayr yaamak istemiyor. Yolsuz, fabrikasz, barajsz, limansz geri bir memleket olarak kalmak istemiyor. Mum nda oturup, kanda yolculuk yapp, okulsuz, susuz kalmak istemiyor. Karsnda dileri ve yumruklar sklm, gzleri dnm, kin ve garez dolu, inkarc safsatac, mugalatac, nmayii, ad halk olup, halkla alakas olmayan bir muhalefet istemiyor. Her an huzursuz, her an tedirgin olmak istemiyor. Seim zaman gelmeden memleket menfaatlerine zarar veren byle kt isimler altnda gya geziler tertiplenmesini istemiyor. Kt emellerine nail olabilmek iin her tahrik vastasn mubah grp kardein kardee dman olmasn istemiyor. Byk Taarruz adl nmayi gezisi Egede hadiseli ve zc geti; fiyasko ile sonuland; bu kalabalk heyet Egede istenmedi. Bkz. A. Kenan Adal, Byk Taarruz ve Dndrdkleri, Vatan Cephesi Sizindir, 9 Mays 1959, s. 1, 3.

76

5 Ocak 1960: Adanada CHP eski Genel Sekreteri Kasm Glek lehine tezahrat yapan CHPlileri polis copla datt. 7 ubat: Konyada nny karlayan halk polis tarafndan datld. 25 Mart: Kayserinin Yeilhisar ilesinde CHPlilerle DPliler arasnda atma kt. 4 CHP milletvekilinden oluan bir aratrma heyeti olay yerine gitti. 28 Martta olayla ilgili yayn yasa kondu. 31 Mart: Adanada DPlilerle CHPliler arasnda kavga kt. 10 kii yaraland. Ertesini 5 CHPli tutukland. 2 Nisan: nnnn Kayseriye girii resmi makamlar tarafndan engellenmeye alld. 3 Nisan: nnnn Yeilhisara giriine izin verilmedi. 5 Nisan: CHP Meclis Grubu yaynlad bildiride, lkenin selameti asndan seimlerin bir an nce yaplmasn istedi. 18 Nisan: CHPnin yasad faaliyetlerini ve bir ksm basn soruturmak zere TBMM Tahkikat Komisyonu kuruldu. Komisyon parti kongrelerini ve siyasi toplantlar yasaklad. Ayrca komisyonun almalarna ilikin yayn yasa getirildi. 19 Nisan: Ankarada Kzlay Meydannda 150-200 kiilik bir grup hkmet aleyhine gsteri yapt. 26 kii tutukland. 20 Nisan: Fethi elikban 12, Osman Blkbann 6 oturum TBMMden uzaklatrlmas zerine CHPli milletvekilleri oturumu terk etti. 24 Nisan: CHPnin yapt bir toplanty polis datt. 27 Nisan: Tahkikat Komisyonuna ok geni yetkiler tanyan Tahkikat Encmeni Selahiyet Kanunu TBMMde kabul edildi. 28 Nisan: stanbul Beyaztta niversite rencileri hkmet aleyhine gsteri yapt. Olaylar srasnda Orman Fakltesi rencisi Turan Emeksiz ld. Ankara ve stanbulda skynetim ilan edildi. 29 Nisan: Ankara ve stanbulda niversiteler bir ay kapatld. 30 Nisan: stanbulda bir gn sokaa kma yasa ilan edildi. Cumhuriyet gazetesi 10 gn kapatld. 1 Mays: Skynetim Komutanl en kk topluluklara bile ate alabileceini belirtti. Basn toplantlarnn bazlar yasakland.

77

2 Mays: stanbulda iki protesto gsterisi yapld. Skynetim, son be gnde stanbulda 2 l ve 37 yaral olduunu aklad. 4 Mays: Yeni Sabah gazetesi 10 gn kapatld. 5 Mays: Ankara Kzlayda 555K diye adlandrlan gsteriler oldu. 6 Mays: Gsterilerin fotoraflarn ve haberlerini yaynlayan Zafer gazetesi 1 hafta kapatld. 8 Mays: Skynetim kararlarna uymad gerekesiyle Milliyet gazetesi 15 gn sreyle kapatld. 9 Mays: Hr Adam gazetesi 10 hafta sreyle kapatld. 15 Mays: Menderes zmirde muhalefeti lkenin bar ve gvenliini tehlikeye sokacak tertiplere girmekle sulad. 16 Mays: Milli Eitim Bakanl 19 Mays gsterilerini yasaklad. 18 Mays: Akam gerekesiyle 20 gn kapatld. gazetesi Skynetim bildirilerine uymad

21 Mays: Ankarada Harp Okulu rencileri iktidara kar sesiz bir gsteri yry yapt. 22 Mays: Ankarada mektup ve telgrafa sansr kondu. Be kiinin bir araya gelerek dolamas yasakland. 25 Mays: Menderes Eskiehirde yapt konumada, Tahkikat Komisyonunun almalarn tamamladn ve raporunu TBMMye vereceini aklad. TBMM, 20 gn sreyle tatile girdi. 27 Mays: Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koydu. lkede toplumsal ve siyasal dnemde, DPnin Vatan Cephesi karsndakilerin, yani muhalefetin kin olarak tanmlanmas ve dman olarak gerginletirdi ve iddetlendirdi. ortamn son derece gerginletii bu rgtlenmesine gitmesi; iktidarn ve husumet cephesi, er cephesi vs. grlmesi siyasal mcadeleyi daha da

DPli Rfk Salim Burakn hatralarnda, 1959 ylnn Ocak ay ortalarnda Menderese gnderilen telgraf saysnn 20.000e ve Vatan Cephesine katlanlarn 200.000e yaklatn belirtmektedir. Burakn belirttiine gre Aralk 1959da Vatan Cephesine ye olanlarn says 973.170e ulamt. Bu yelerin illere gre dalm ise yleydi:

78

Adana Adyaman Afyon Ar Amasya Ankara Antalya Artvin Aydn Balkesir Bilecik Bingl Bitlis Bolu Burdur Bursa anakkale ankr orum Diyarbakr Denizli Edirne Elaz Erzincan Erzurum Eskiehir Gaziantep Giresun Gmhane Hakkari Hatay Isparta el stanbul

18.000 9.000 12.373 2.918 4.600 22.946 8.039 8.525 15.985 17.583 4.030 2.586 4.050 13.262 12.121 17.814 4.325 6.443 14.198 19.203 14.175 9.297 15.888 7.787 10.052 11.547 17.355 11.300 18.174 2.000 8.666 5.000 12.356 82.182

zmir Kars Kastamonu Kayseri Krklareli Krehir Kocaeli Konya Ktahya Malatya Manisa Mara Mardin Mula Mu Nevehir Nide Ordu Rize Sakarya Samsun Siirt Sinop Sivas Tekirda Tokat Trabzon Tunceli Urfa Uak Van Yozgat Zonguldak Umumi Yekn

38.667 29.803 3.500 13.751 1.240 13.254 6.847 60.975 9.325 27.288 20.480 10.722 8.906 12.885 3.500 6.636 27.297 6.500 4.486 15.780 7.782 6.468 8.737 53.000 15.968 18.447 11.184 27.823 18.275 10.786 14.981 6.697 7.300 973.170
7

R. Salim Burakn verdii liste, DP il ynetim kurullarnn bildirdii listelerden alnmtr. Ancak bu listelerin ok salkl olduunu sylemek mmkn deildir. rnein Aralk 1959da stanbuldaki Vatan Cephesi yelerinin says 82.182 olarak verilirken, DP stanbul Blteninde Mart 1960 tarihindeki ye says 76.040 olarak verilmektedir8. Her geen gn ye saynn
Rfk Salim Burak, On Yln Anlar (1950-1960), Ankara, 1998, ss. 602-606. stanbulda Vatan Cephesine ltihak Edenlerin Yekunu, DP Blteni, stanbul, Haftann Haberleri, say 11, 17 Mart 1960, s. 15. Burakn belirttiine gre; DP stanbul l Bakan ve stanbul belediye bakan Kemal Aygn, 25 mays 1959da parti genel kuruluna gnderdii yazda stanbuldaki Vatan Cephesi ye saysnn 100.000i oktan atn sylemektedir. Bkz. Burak, age. s. 640. Halbuki bu tarihten bir yl sonra bile ye says 100.000e ulamamt. Bu, il rgtlerinin genel merkezin gzne girmek iin rakamlar abartm olabileceini dndrmektedir.
7 8

79

artt dnlecek olursa aradan 3 getikten sonra ye saysnn 6.000 kadar azalacann dnlmesi anlamszdr. Her iki kaynan DPnin kendi kaynaklar olduu gz nne alnacak olursa, muhalefetin rakamlarn abartma olduuna ilikin iddialarnn haksz saylamayaca ortaya kmaktadr. Olayn bir baka ilgin yan da, bu farkl rakamlarn stanbul gibi Trkiyenin en byk ehrinde ortaya kmasdr. Anadolu ehirlerindeki rakamlarn daha salksz olmas muhtemeldir. Aralk 1959 tarihinde Vatan Cephesi yelerinin saysnn 973.000 olduu doru kabul edilirse, Ekim 1958-Aralk 1959 tarihleri arasnda 14 aylk srede ye says ayda 70.000 civarnda artm olmaktadr. Mays 1960 tarihindeki ye says elimizde yoktur. Aylk art zerinden bir deerlendirme yaplacak olursa, ye says 1.300.000 civarnda olmaldr. Tabii ki, bu rakam Aralk 1959 tarihindeki rakamn doruluundan hareketle bulunmaktadr. 27 Mays sonrasndaki Yassada yarglamalar srasnda Vatan Cephesi konusu da gndeme geldi. Menderes de dahil olmak zere 22 DPli bu nedenle yargland9. Yarglamalar sonunda Adnan Menderes, Medeni Berk, Atf Benderliolu, Tevfik leri ve Refik Koraltan gibi DPnin nde gelen isimleri Anayasay ihlalden sulu bulunmulard: 961/7 numarada kaytl Vatan Cephesi Yolsuzluu Anayasay ihlal suunun maddi vakasn tekil etmitir 10. Yassada davalar arasnda yer alan Esas 1961/7: Vatan Cephesi Davas Karar Gerekesi u idi: Muhalefeti bir dman topluluu ve ehlisalip camias ilan etmek, kurduu dikta rejimini savunmak zere Vatan Cephesi kurmak ve ynetmek, onu rtl denekten beslemek. TCK 141/3, 6, 8. 12.9.1958de Menderesin Manisa konumas ile cephenin kuruluu ilan edilmiti. rnein baskyla Vehbi Ko CHPden istifa ettirilmi, para datlarak Vatan Cepheleri kurdurulmu, kesif bir radyo ajitasyonuna giriilmiti (Karar 34 sahifedir) 11.

Yassada Vatan Cephesi, Dnen Adam, yl 1, say 18, 3 Mays 1961, ss. 21-24. Samet Aaolu duruma srasnda, VCnin Gbirlii ocaklarna kar kurulduunu, Gbirlii ocaklarnn su olarak kabul edilmediini, o halde VCnin su tekil etmeyeceini savundu. Ayrca bu konuda bkz. Samet Aaolu, Marmarada Bir Ada, stanbul, 1972. 10 Yassada Muhakemeleri Sonunda Yksek Adalet Divannn Kararlar (Sonu ve Uygulama), 15 Eyll 1961, Hayat Mecmuasnn parasz ilavesi; Tekin Erer, Yassada ve Sonras, stanbul, 1965; Walter F. Weiker, 1960 Trk htilali, (ev. Mete Ergin), Cem yay., stanbul, 1967, s. 46. Weiker, 27 Nisan-21 Haziran 1961 tarihleri arasnda grlen Vatan Cephesi davasndan 19 kiinin mahkum olduunu, 3 kiinin beraat ettiini belirtmektedir. 11 Rasih Nuri leri, 27 Mays, Menderesin Dram, Yaln yay., stanbul, 1986, s. 17. Menderesin Manisada yapt konumann tarihi yanl olarak verilmi. Sz konusu konuma 12 Eyllde deil, 12 Ekimde yaplmtr. Vatan Cephesi ile ilgili Yassada yarglamalar ve kamu kaynaklarnn VC iin nasl kullanld konusunda daha ayrntl bilgi iin bkz. Haydar Tunkanat, 27 Mays 1960 Devrimi (Diktadan Demokrasiye), ada yay., stanbul, 1996, ss. 140-164. Yassada davalar arasnda Radyo konusu da yer alyordu: Esas 1960/20: Radyo Davas Karar Gerekesi: Radyonun iktidar yararna ve muhalefetin aleyhine kullanlmas ve rnein 27.10.1957 gn seimler bitmeden ksmi sonularn yaynlanmas, radyonun DP organ haline getirilmesi davas.
9

80

Trk siyasal yaamndaki cephelemeler ierisinde nemli bir yeri olan Vatan Cephesi hakknda ok deiik deerlendirmeler yaplmaktadr. DPli Rfk Salim Burak, Vatan Cephesi ile ilgili olarak u grleri ileri srmektedir: 1957 seimlerinin politik hayatmz zerinde geni tesirleri oldu. Muhalefet partileri btn abalarna ramen DPyi iktidardan drememi, ama bir sonraki seim iin de byk mitlere kaplmlard. Seimde halktan oy alamayan Hrriyet Partisi, tek bana bir baar elde edemeyeceini anlaynca CHP ile birleme konusunu gndeme getirmiti. Bu ortamda partiler aras ilikiler gittike artan bir gerginliin iine giriyordu. Demokrat Partiyi her areye bavurarak iktidardan drmek iin muhalefet bundan byle dolu dizgin bir iddet politikas izleyecekti. Bu artlar altnda babakan Adnan Menderes de iktidar partisini glendirmek iin yeni yollar denedi. Vatana bunca hizmet yapm olan bir partiyi bir kr ihtiras uruna iktidardan drmeye almann ve memlekete yaplan her eit hizmeti ktlemenin vatanmz menfaatlerine aykr deceini, muhalefet partilerinin bu ykc abalarna nlemek iin Demokrat Partiyi yeni iltihaklarla glendirmek gereini dnd ve vatan cephesi ocaklarn kurdu. Cumhuriyet tarihinin en baarl iktidarn, ne pahasna olursa olsun ykma abasnn karsna, halkla glendirilmi bir parti ile kmak istedi ve vatann menfaatlerini Demokrat Partinin iktidarda kalmasnda gren kimseleri de vatan cephesine davet etti. Vatan Cephesi sznn, sonradan iddia edildii gibi, muhalefet partilerinde olanlar dman telakki eden bir anlam yoktu. Pek ustaca bir propaganda ile gerek mahiyeti, insan artacak kadar tahrif edilen politik meselelerimizden biri de bu vatan cephesi olmutur. ktidara kar yneltilen Bahar Taarruzlar, Ege Taarruzlar vatandalar dmanlar, dman olmayanlar diye ikiye blmek anlamna gelmiyor da, vatan cephesi sz nedense ok tehlikeli saylyordu. (...) Vatan cephesinin sakat taraf, eletirilecek taraf, DPye iltihaklarn devlet radyosundan verilmesiydi. (...). Burak, Menderesin Vatan Cephesi konusunda DP gnderdii genelgelerden yola karak u tespitleri yapmaktadr: rgtne

a. Vatan Cephesi ile, DPye yeni katlmlarn olmas amalanmtr. b. Bunda ykc ve kt bir ama aramak bounadr. VC aracl ile lkeye husumet tohumlar ekildii iddialar gerek ddr.
TCK 64 ve 142/2. (oysa 1947-1949 yllarnda Bayar ve Menderes tam tersi gr savunuyorlard.) (Karar 20 sahifedir). Bkz. leri, age., s. 17.

81

c. VC, DPyi yeni katlmlarla glendirme giriiminden baka bir ey deildir. d. Baz DP il ynetim kurullar eskiden beri kendileriyle mcadele etmi olduklar muhalefet partileri yelerini imdi DPye kaydetmeye pek scak bakmamalar dolaysyla, yeni katlmlara kar onlarn gsterdikleri direni Menderesin genelgeleri ile nlenmeye allmtr. VCnin yadrganacak ve eletirilecek yan, onun ad deil; DPnin VC adndaki ocaklarna yaplan katlmlarn devlet radyosundan verilmesi, radyonun DP tarafndan bu amalarla kullanlmas ve sz konusu yaynlarn herkesi bktrp usandracak bir boyuta gelmesiydi. Radyo, lkenin eitli yerlerinden DPye katlm kimselerin Babakan Menderese ektikleri telgraflar genel olarak saat 19 haberlerinden sonra okuyor; bu telgraflarda DPnin esiz hizmetleri vlyor ve muhalefet eletiriliyordu. Radyoda tek ya da toplu olarak ekilen bu telgraflarn her gn 8-10 tanesi okunuyordu. Aralk 1958de balayan bu uygulama, muhalefetin g birliine kar babakann ald szde bir nlemdi. Halbuki, radyo yaynlar umulan sonular vermekten uzakt; aksine olarak bu yaynlar DP aleyhine bir hava yaratyordu. Halk zerinde kt etki yapan bu yaynlar balad zaman bir ok evlerde radyolar kapatlyordu12. Tekin Erer, Vatan Cephesinin muhalefetin oluturduu Gbirlii Cephesine kar kurulduunu belirterek, CHPnin 1959 yl bahar aylarnda iktidar partisi DPye kar Ege blgesinde Bahar Taarruzu, Byk Ege Taarruzu balatt grn savunmaktadr: stanbulda 20 Ocak 1959 tarihinden itibaren iki yldan beri CHP ve dier muhalif partiler tarafndan oluturulan Gbirlii hareketine kar DP de Vatan Cephesi ocaklarn amaya balamt. DPnin VC ocaklar bir gibi lkenin her tarafnda kuruluyordu. Muhalefetin bir ayda alan Gbirlii ocaklar kadar VC oca bir gnde alyordu. Gbirlii oca aldnda ya da biri/birileri buraya getiinde basn bundan vgyle sz ederken, VCden hi sz etmemekte ya da sz ettiinde de alay etmekteydi. Gazetelerin VC kart tavr nedeniyle, VC hareketi radyodan verilmeye baland. Basnda yer almayan VCnin radyo aracl ile halka duyurulmas muhalefeti kzdryor, yaynlanan isimlerin sahte ve yalan olduu ileri srlyor, vatandalarn radyo dinlememeleri ve bu haberlere ciddiye almamalar isteniyordu. Hatta baz CHPliler VCye geenlerin isimleri radyodan ilan edilmeye balannca Radyo Dinlemeyenler Cemiyeti kurmak istemilerdi13. Ali Fuat Bagil, 27 Maysn nedenlerine ilikin kitabnda, 27 Mays ncesindeki olaylarla ilgili olarak muhalefeti sulamakta ve muhalefetin ok
Burak, age., ss. 596-602. Tekin Erer, On Yln Mcadelesi (Trkiyede Parti Kavgalarnn 2. ci Cildi), stanbul, 1963, ss. 357-365.
12 13

82

sert ve hrn bir politika izlediine dikkat ekmekte ve Vatan Cephesi konusuna hi deinmemektedir. Bagilin ilgin bir tespiti de udur: Bagil, siyasi ortamn gerginlii nedeniyle Menderese istifa etmesini ve milli koalisyon hkmeti kurulmasn nermi; Bayar ise, buna kar karak muhalefete kar sertlik yanls bir politika izlenmesi gerektiini ileri srmtr. Sonuta, Bagilin istei olmam, Bayarn istei olmutur14. Enver Ziya Karal, 27 Maysn hemen sonrasnda hazrlad bir brorde DP ynetimi Tek Parti Hkmeti Tahakkm olarak tanmlamakta ve unlar sylemektedir: DP, 1957 seimlerinden 1960 tarihine kadar iktidar kaybetmemek iin faaliyetlerini u noktalarda toplad: Partizan zihniyetle Vatan Cephesi kurulmas, nnnn bertaraf edilmesi, siyasi partiler faaliyetlerinin nlenmesi, basnn susturulmas. Vatan Cephesi; muhalefet taraftarlarn ve tarafsz vatandalar tehdit, saf halkn din duygularn istismar veya menfaat temini suretiyle kendi saflarna kazanmak maksat ve amaciyle kurulmutur. Radyo her gn Vatan Cephesine geenlerin adlarn okumakta idi. nny bertaraf etmek dncesi, onun ahsnda muhalefetin de yok edilecei gibi temelsiz, bir esasa dayanmakta idi. Bu hususta yaplan birka teebbs, hamiyetli ve vazifeli kimseler tarafndan, glkle nlenebildi. Siyasi partiler faaliyetlerinin Meclis iinde ve dnda nlenmesi hususunda da Tzkte konumalarn snrlandrlmas iin tedbirler aland. Ayrca, muhalif milletvekillerinin, memleket iinde seyahat hrriyetleri de gletirilmiti. Basna gelince susturulmas iin gazetelerin, en ufak bahanelerle mahkemeye, oradan da hapisaneye gnderilmesi usulleri icadedilmi, mahkemelerde aklanan hakikatlerden halkn haberdar olmamas iin neir yasaklar konmutur. Fakat btn bu tedbirlere ramen muhalefet ve basn yldrlamad 15. 27 Mays sonrasnda yaynlanan bir baka kitapta Ferit ngren Vatan Cephesi ile ilgili olarak u yorumu yapmaktadr: (...) Aydn zmreye kar taknlan tavr bu faist karakterin kanlmaz bir sonucu saylmaldr. DP tarihe, memleketin zaaflarn tekilatlandrmakla, istismar etmekle geecektir. Kurduu Vatan Cepheleri Mussolini idaresinin kara gmleklilerine- tpatp benziyordu. Bu faist dzen iinde elbette aydn bir sulu duruma getirilecekti.
Ali Fuat Bagil, 27 Mays htilali ve Sebepleri, (ev. M. Ali Sebk-. Hakk Akn), stanbul, 1966. Bagil, DP ve CHPnin hatalarn deerlendirdii kitabnda suun byk blmn CHPye karmaktadr. Ayrca CHPnin genlii ve orduyu kkrtt ileri srmektedir. Ege Taarruzundan sz eden Bagilin VCden hi sz etmemesi son derece ilgintir. Menderese istifa etmesi nerisinde bulunan bir tek Bagil deildir. DPnin nde gelen isimlerinden biri olan Stk Yrcal da ayn neride bulunmu ve derhal seimlere gidilmesini istemiti. Bayar, buna da kar km ve Dere geilirken at deitirilir mi? demiti. Bkz. Cneyt Arcayrek, Bir ktidar, Bir htilal, 1955-1960, Bilgi yay., Ankara, 1984, ss. 285-287. 15 Enver Ziya Karal, 27 Mays ve nklabnn Sebepleri ve Oluu, Milli Eitim Bakanl yay., stanbul, 1960, ss. 10-11. Bu konuda bir bror hazrlayan bir baka kii olan Selahattin Tansel, DPnin demokratik haklar ve zgrlkleri kstladna ve ortadan kaldrmaya altna dikkat ekmektedir. Bkz. Selahattin Tansel, 27 Mays nklabn Hazrlayan Sebepler, Milli Eitim Bakanl yay., stanbul, 1960.
14

83

ktidar, bir padiaha tannan ulvi, hesapsz bir genilik kazanyordu; batakilerin biricik istei bunu gerekletirmekti; muhalefete, aydna kar hazmszlk, dklen kanlar bunun bir sonucu idi 16. Piraye Bigat Cerraholu, anlarnda KT alanlarnn zorla Vatan Cephesine sokulduu belirtirken, VCnin muhalefetin yan sra DP iindeki muhalefete kar da kurulduunu ileri srmektedir: Neydi Vatan Cephesi? Dernek desen deil. Siyaset yapyor. Parti desen deil. Ne kurucular belli, ne tz, ne de program. Ocaklar alp duruyor. Gya katlanlarn isimleri radyoda saylp dklyor. Tabii kimi zorla, kimi de istekle bu cepheye katlanlar var ama radyoda okunan isimlerin ou uydurma, veya kk ocuklar ve bebekler. Nedendi btn bunlar? seimde arka arkaya iktidar kazanmay baarm bir partinin bakan, en nemlisi, kurucusu, nesini beenmiyordu bu partinin veya ne eksikliini gryordu da kendini destekleyecek baka bir toplulua ihtiya hissediyordu? 17 Cerraholunun sorduu soruyu evket Sreyya Aydemir de sormaktadr: Vatan Cephesi ne demekti? Bu bir parti miydi? Bir cemiyet miydi? Yoksa kylerde, kasabalarda, niin ve ne zaman harekete getirilecei belli olmayan, ama vakti gelince kendisinden bir eyler beklenen sorumsuz bir kaba kuvvet miydi? O gnlerde ve bu cephede, 700.000 kii toplayacaz, deniliyordu. Bunlar, bu sorumsuz kalabalk toplanrsa ne olacakt? (...) 18 Erik Jan Zrcher, Vatan Cephesi hakknda unlar sylemektedir: ... Menderes, byk bir tantanayla Vatan Cephesini, DPnin tabann geniletme ve halk kitlesini seferber etme giriimini balatt. Bu kampanyann ana unsuru, cepheye katlan insanlarn sonu gelmez bir listelerinin her gn devlet denetimindeki radyodan okunmasyd. Listeye geirilenler arasnda bebekler, lm kimseler ve hatta uyduruk isimler bulunuyordu ve bir buuk yl sren bu kampanya birok kimseyi o kadar tiksindirmiti ki birok kentte Radyoyu Dinlemeyenler Cemiyetleri kurulmutu 19. Zrcher gibi bir baka yabanc aratrmac olan Feroz Ahmad da, VC ve Menderes hakknda u tespiti yapyor: ... 1950den beri Trkiyede iledii ekliyle demokrasiden umduunu bulamayan Menderes, muhalefet partilerinin kapatlmasn gerektirecek yeni bir tarz demokrasi dayatma tehdidinde bulundu. Hemen bunun akabinde, milli birlii salamak ve ykc faaliyetlere kar durmak iin, bir Vatan Cephesi kurma nerisinde bulundu. Btn
Ferit ngren, CHP Ne Olacak, Mart yay., stanbul, 1960, ss. 30-31. Piraye Bigat Cerraholu, Demokrat Parti Masal, Milliyet yay., stanbul, 1996, ss. 100-101. 18 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram (1899-1960), Remzi Kitabevi, stanbul, 1989, ss. 264-265. 19 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim yay., stanbul, 1995, ss. 348349.
16 17

84

iaretler, ok partili politik yaamdan tekrar tek parti ynetimine dn ynndeydi. (...) Hkmet, Vatan Cephesi kampanyasnda, cepheye katlmay dini ve milli bir grev gibi gstererek bu eilimden byk lde yararland. nn, bu tehlikeli uygulamalarn milleti bld, fakat reform dmanlnn asla baarl olamayacan belirtti 20. Tevfik avdara gre, 1960a doru gelindiinde lkedeki toplumsal muhalefetin temsilcisi durumuna gelen CHPnin sert muhalefeti ve demokratik talepleri DPyi kzdrd. DP, muhalefete kar Vatan Cephesi ve tahkikat Komisyonu nlemlerini ald. Her iki nlem de akllca deildi ve DP bununla aydn kamuoyunu karsna alm oluyordu: l merkezlerinden kylere kadar DPlilerin nderliinde, iktidar desteklemek, onun ald kararlarn doru olduunu kamuoyuna aklamak amacyla bu ad tayan rgtler kuruluyor ve bunlarn kuruluu, hkmete ektikleri destekleme mesajlar radyolarda saatlerce okunuyordu. Bu, 1957 seimlerinden itibaren umut kesilen byk kentlerdeki aydnlar arasnda olumsuz etki yapmaktaysa da, krsal alanda ynlarn desteine sahip bir iktidarn gcn gsteren bir ara olarak kullanlyordu. Vatan Cephesi olay, Trk siyasal yaamnda bu gne dein tm boyutlar ile incelenip deerlendirilmemi bir olaydr. Bunu yapay, uydurma isimlerle iirilmi, ii bo bir rgtlenme olarak dnmek hataldr. Aksine, olay, dayanaca taban iyi bilen bir iktidarn bu tabanla ne oranda btnletiini yanstmay amalayan bir g gsterisi eklinde yorumlamak daha doru olacaktr 21. lkay Sunar, DPnin kurduu Vatan Cephesinin kurulu nedenlerini ve dayanaklarn yle aklamaktadr: 1950-54 dneminde, daha nceden biriken kaynaklar ve geni d borlanma kullanlarak uygulanan patronaj sistemi, DP poplizminin temelini oluturmutu. Ama 1954 sonrasnda ekonomik durum hzla bozuldu, bu sistemi srdrecek kaynak kalmad. Toplumsal destein eridiini grdke, DP poplizmi de lmllktan otoriterlie dnt. lk kez oy orannn % 50nin altna dt 1958 seimlerinden * az nce ** DP, din milliyetilik motiflerini ne kararak, Vatan Cephesi kurulmas arsnda bulundu 22.

Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye, 1945-1980, (ev. Ahmet Fethi), Hil yay., stanbul, 1994, s. 123, 449. 21 Tevfik avdar, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8, letiim yay., (ss. 2060-2075) ss. 2069-2070. Bu konuda ayrca bkz. Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1950-1995), mge yay., Ankara, 1996. * 1957 seimleri (H. U.) ** az sonra (H. U.) 22 lkay Sunar, Demokrat Parti ve Poplizm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8, letiim yay., (ss. 2076-2086) s. 2083. DPnin ekonomik politikas hakknda bkz. Serdar Turgut, Demokrat Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi, Ekonomik Kalknma Sreleri zerine Bir Deneme, Ankara, 1991; ule Sevin
20

85

27 Maysn nedenleri zerinde duran mit zda u yargya varmaktadr: Yukarda ele alnan nedenleri hibirinin lkede bir ihtilal veya askeri darbeye neden olmayacana dikkat ekmitik. Ancak btn bunlarn bir araya gelmesi ortaya zaten tek parti dneminde hazrlanm ve demokratik bir dzen iin ideal olduunu syleyemeyeceimiz bir anayasa ile demokrasinin alt yapsn tahrip edici etkiler yapmtr. stelik DPnin demokrasiyi sadece bir iktidara gelme biimi eklinde alglamas, Milli rade efsanesi ile aznln haklarn gzard etmesi Trk demokrasisi iin byk bir ansszlktr. Ancak, demokrasinin gerekten kmaza girii Nisan 1960da balar. On sene sren mcadelenin son bir yl DPnin de CHPnin de bir varlk mcadelesi olarak ortaya koyduklar bir dnemdir. Nisan 1959da CHPnin Byk Taarruzu ile balayan olaylar, Topkap, anakkale, Konya, Kayseri olaylar, Tahkikat Komisyonu, Nisan 1960 renci gsterileri bir birikimin neticeleridir. Bu sert mcadelenin ortaya kard ortam bir avu ihtilalci subayn mdahale ederek iktidar ele geirmesini salamtr 23. Trk siyasal yaamnda giriilen hemen her ok partili rejim denemesi bir cepheleme hareketi ile sonuland. Bu, demokrasinin tkanmasnn nedenlerinden birini oluturdu. Cumhuriyet dnemindeki her cepheleme hareketi bir askeri mdahaleyi dourdu: 27 Mays (Vatan Cephesi), 12 Eyll (Milliyeti Cephe) ve 28 ubat (Demokrasi Cephesi/rtica Cephesi). Elbette ki, cepheleme, demokrasinin nndeki tek engel deildir; ama, engellerden biridir. Cepheleme hareketinin nedenleri zerinde duracak olursak; bunlar arasnda modernleme srecinin (sanayileme/kapitalistleme, ulus-devlet olu, bireyselleme ve aydnlanma) tamamlanamay; buna paralel olarak kentlemenin tam olarak gereklemeyiini sayabiliriz. Bir baka deyile syleyecek olursak; ekonomik refah seviyesinin dkl, eitim/kltr seviyesinin dkl ve toplumsal rgtlenmiliin (sendika, dernek, vakf, yurtta giriimi vs.) yetersizlii demokrasinin nndeki engellerdendir. Demokrasi her eyden nce bir alt yap sorunudur; yani sanayileme, kentleme olmadan, ekonomik refah seviyesi ve eitim/kltr seviyesi ykseltilmeden demokrasi olmaz. Demokrasi, modernlemenin bir sonucudur. Cephelemelere yol aan faktrlerden biri de, demokrasi kltrnn yetersizliidir. ktidar ve muhalefetin birbirlerine tahammlszldr. DP ve
Kii, Demokrat Parti Dnemi Ekonomi Politikas (1950-1960), DE ATE, yaynlanmam Doktora tezi, zmir, 1999. 23 mit zda, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, Boyut yay., stanbul, 1997, s. 63.

86

CHP arasndaki mcadelenin ok sert ve ypratc gemesinin nedenlerinden biri de budur. DP, ounluk ynetiminin her eyi yapabilecei dncesine kaplm ve iktidar kaybetmemek iin elinden geleni yapmtr. Menderes, kendini bir trl muhalefete beendirememi24; kendini kabul ettirmek iin basn ve radyo ile birlikte her trl bask aracn kullanmtr. Bu dnemde muhalefetin iktidara kar yrtt mcadele CHPnin 1959 tarihli lk Hedefler Beyannamesinin baz blmleri bir kenara braklacak olursa-, sosyal ve ekonomik alanlar kapsamaktan uzak olup; soyut bir hrriyet mcadelesi nitelii tamaktadr. ktidarn muhalefete kar kendini savunma refleksinin ve ne olursa olsun iktidarda kalma dncesinin bir rn olarak ortaya kan Vatan Cephesi, din ve milliyetilik duygularnn (lkay Sunarn belirttii) yan sra anti-komnizm dncesine de dayanmaktadr. Bu dayanak ile desteklenen Vatan Cephesinde DP iktidarnn baarlar vlmekte ve muhalefet kin ve husumet cephesi, er cephesi olarak tanmlanmaktadr. Muhalefet partileriaydnlar-ordu lsnn karsnda zellikle krsal kesimin, -zorla da olsakamu alanlarnn ve sermaye kesiminin desteini salamaya ynelik bir yn de olan Vatan Cephesinin yaratt toplumsal ve siyasal cepheleme sonunda, partilerin ocak ve bucak rgtleri 27 Mays sonrasnda kapatlm ve 1965 tarihli Siyasal Partiler Kanununda parti rgtlerinin en alt birimi olarak, ile rgt belirlenmitir. DP-CHP atmasna bir tepki olarak ortaya kan bu tavr ile, partilerin kitlelerle ilikilerini salayan iki ayaktan biri kesilmitir. Bunun eksii 1960-1980 arasnda sendika, kooperatif ve derneklerin siyasal yaamn ierisinde olmasyla ksmen de olsa giderilebilmitir. Ancak, 12 Eyll ynetiminin bunlara ynelik siyaset yasa getirmesi dier ayan da kesilmesine yol amtr. Demokrasinin klcal damarlarnn yok edilmesi olarak tanmlayabileceimiz bu iki uygulama, siyasal partilerin kitlelerden kopmalar sonucu da dourmutur 25. Siyasal yaamdaki cephelemeler, toplum ierisinde byk dmanlklara ve nefretlere yol amaktadr. Tark Zafer Tunayadan naklen almamzn tarihe blmnde aktardmz, ttihat-tilaf dmanl ve birbirlerinin llerine bile Fatiha okumamalarnn rneini daha sonra da grmekteyiz. DP-CHP atmasnn ve DP dmanlnn yansmas olarak, 27 Mays sonrasnda yaynlanan bir kitapta Konya Zaman Gazetesinde Ali Rdvan tarafndan yazlan u yaz yer almaktadr:
Menderesin bu durumu bir fkray hatrlatmaktadr: lkenin birinde babakan bir trl basna yaranamamaktadr. Ne yaparsa yapsn gazeteciler eletirecek bir eyler bulmakta, bu da babakan ileden karmaktadr. Babakan bir gn gazetecileri arr ve kendisinin deniz zerinde yryeceini syler. Gerekten bu yapar. Babakan ertesi gn gazetelerin ne yazacan merakla beklemeye balar. Ertesi gnk gazetelerden birinin maneti udur: Babakan yzme bilmiyor! 25 Hakk Uyar, 1923ten Gnmze CHP Tzkleri zerine Genel Bir Deerlendirme, TSES yay., stanbul, 2000. Trkiyede parti rgtlenmeleri hakknda ayrca bkz. Mehmet Kabasakal, Trkiyede Siyasal Parti rgtlenmesi (1908-1960), Tekin yay., stanbul, 1991.
24

87

Fkra: D. Partinin Mezar Ta: Burada katiller yatar! Burada yalanclar yatar! Burada dolandrclar yatar! Burada anayasann rzna geenler yatar! Burada genlie ate aanlar yatar! Burada devrim dmanlar yatar! Burada din simsarlar yatar! Burada vatan satanlar yatar! Burada gazete kapatanlar yatar! Burada nny ldrecek ller yatar! Burada zr deliler yatar! Burada Demokrat Parti yatar! Burada demokrasi illeti yatar! Fatiha okumaynz! 26

Trkiyenin demokrasinin alt yapsn glendirememesi ve rejim ile ilgili sorunlarn zememesi durumunda, ilk ve son olmayan Vatan Cephesi gibi cephelemelerle karlamas kanlmazdr. Sz konusu sorunlarn zm ve demokrasi kltrnn geliimi ile birlikte, demokrasinin kklemesi ve salkl bir hale gelmesi mmkn olabilecektir.

26

Cemal zbey, Demokrat Partiyi Nasl Kapattrdm, Ankara, 1961, ss. 12-13.

88

KAYNAKA

Kitaplar Samet Aaolu, Marmarada Bir Ada, stanbul, 1972. Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye, 1945-1980, (ev. Ahmet Fethi), Hil yay., stanbul, 1994. Feroz Ahmad-Bedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi (1945-1971), Bilgi yay., Ankara, 1976. Ergun Aksoy, 28 ubattan Balgata Mcahit!.., mit Yay., Ankara, 2000. nn Alpat, Hamambcekleri, Atetopu ve Askerler: 28 ubat Srecinde Trkiye, Mays Yay., stanbul, 1999. Cneyt Arcayrek, Bir ktidar, Bir htilal, 1955-1960, Bilgi yay., Ankara, 1984. evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram (1899-1960), Remzi Kitabevi, stanbul, 1989. Ali Fuat Bagil, 27 Mays htilali ve Sebepleri, (ev. M. Ali Sebk-. Hakk Akn), stanbul, 1966. Muhsin Batur, Anlar ve Grler, Dnemin Perde Arkas, Milliyet yay., stanbul, 1975. Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, II. Merutiyet Devrinde ttihat ve Terakkiye Kar kanlar, Dergah yay., stanbul, 1990. Rfk Salim Burak, On Yln Anlar (1950-1960), Ankara, 1998. Piraye Bigat Cerraholu, Demokrat Parti Masal, Milliyet yay., stanbul, 1996. Hulki Cevizolu, 28 ubat Bir Hkmet Nasl Devrildi?, Beyaz Yay., stanbul, 1998. Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 2, 1954-1978, Yap Kredi yay., stanbul, 1998. Cumhuriyetin 75 Yl, Cilt 3, 1979-1997, Yap Kredi yay., stanbul, 1998. Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi (1950-1995), mge yay., Ankara, 1996. Mehmet Arif Demirer, Demokrat Parti ktidarnn 1950-1960 Gnl, 27 Mays ve Sonras, Demokrat Parti yay., Ankara, 1995. Yavuz Donat, ncesi ve Sonrasyla 28 ubat, Bilgi Yay., Ankara, 1999. Tekin Erer, On Yln Mcadelesi (Trkiyede Parti Kavgalarnn 2. ci Cildi), stanbul, 1963.

89

Tekin Erer, Yassada ve Sonras, stanbul, 1965. Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, mge Kitabevi, Ankara, 1990. Nazl Ilcak, 28 ubat Srecinde Din, Siyaset ve Laiklik, Birey Yay., stanbul, 1999. Rasih Nuri leri, 27 Mays, Menderesin Dram, Yaln yay., stanbul, 1986. Alpay Kabacal, Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr, Gazeteciler Cemiyeti yay., stanbul, 1990. Mehmet Kabasakal, Trkiyede Siyasal Parti rgtlenmesi (1908-1960), Tekin yay., stanbul, 1991. Enver Ziya Karal, 27 Mays ve nklabnn Sebepleri ve Oluu, Milli Eitim Bakanl yay., stanbul, 1960. Emre Kongar, 28 ubat ve Demokrasi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2000. Nadir Nadi, Atatrk lkeleri Inda Uyarmalar, Bir flasn Kronolojisi 19501960, Cumhuriyet yay., stanbul, 1961. Nadir Nadi, Perde Aralndan, ada yay., stanbul, 1991. Fuat Sreyya Oral, Trk Basn Tarihi 1918-1965, Cumhuriyet Dnemi, kinci Kitap, Ankara, 1970. Ferit ngren, CHP Ne Olacak, Mart yay., stanbul, 1960. Cemal zbey, Demokrat Partiyi Nasl Kapattrdm, Ankara, 1961. mit zda, Menderes Dneminde Ordu-Siyaset likileri ve 27 Mays htilali, Boyut yay., stanbul, 1997. Dou Perinek, 28 ubat ve Ordu, Kaynak Yay., stanbul, 2000. Trker Sanal, Trkiye Cumhuriyeti ve 50 Hkmeti, Ankara, 1995. Seim, Seim Sistemleri ve Trkiyedeki Uygulamalar, TBMM Ktphane ve Dkmantasyon Mdrl yay., Ankara, 1982. Selahattin Tansel, 27 Mays nklabn Hazrlayan Sebepler, Milli Eitim Bakanl yay., stanbul, 1960. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, DPnin Altn Yllar 1950-1954, Bilgi yay., Ankara, 1990. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, DP Yoku Aa 1954-1957, Bilgi yay., Ankara, 1991. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar 1944-1973, Demokrasiden Darbeye 1957-1960, Bilgi yay., Ankara, 1991.

90

Tark Z. Tunaya, Hrriyetin lan, kinci Merutiyetin Siyasi Hayatna Baklar, stanbul, 1959. Tark Zafer Tunaya, nsan Derisiyle Kapl Anayasa, Arba yay., stanbul, 1988. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, c. III, ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi, Hrriyet Vakf yay., stanbul, 1989. Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, Arba yay., stanbul, 1994, 3. Bask. Haydar Tunkanat, 27 Mays 1960 Devrimi (Diktadan Demokrasiye), ada yay., stanbul, 1996. Serdar Turgut, Demokrat Parti Dneminde Trkiye Ekonomisi, Ekonomik Kalknma Sreleri zerine Bir Deneme, Ankara, 1991. Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar, stanbul, 1998. Hakk Uyar, 1923ten Gnmze CHP Tzkleri Deerlendirme, TSES yay., stanbul, 2000. zerine Genel Bir

Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn: Mahmut Esat Bozkurt (18921943), Bke yay., stanbul, 2000. Besim stnel, Kalknan Trkiyenin Deerlendirme, Ankara, 1976. Cephe kmaz, Siyasal Bir

Walter F. Weiker, 1960 Trk htilali, (ev. Mete Ergin), Cem yay., stanbul, 1967. Yassada Muhakemeleri Sonunda Yksek Adalet Divannn Kararlar (Sonu ve Uygulama), 15 Eyll 1961, Hayat Mecmuasnn parasz ilavesi. Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim yay., stanbul, 1995.

Makaleler A. Kenan Adal, Byk Taarruz ve Dndrdkleri, Vatan Cephesi Sizindir, 9 Mays 1959, s. 1, 3. Cneyt Akaln, 1960 askeri hareketinin ndegelen isimlerinden Kadri Kaplan 38. Yldnmnde 27 Mays deerlendirdi: Darbeyse ulusun darbesiydi, Cumhuriyet, 27 Mays 1998. Oktay, Akbal, Otatepe'den Akyaka'ya..., Milliyet, 18 Austos 1998. Korkmaz Alemdar, Demokrat Parti ve Basn, Tarih ve Toplum, say 53, Mays 1988, ss. 19-23. Servet Armaan, Trkiyede Parlamento Seimleri, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c. XXXIII, S. 3-4, 1968, ss. 45-100.

91

Kemal Akar, tl ve Btl Geen 27 Sene I, 6 Ok, yl 5, say 1, 1 Mays 1958, ss. 2-3. Kemal Akar, tl ve Btl Geen 27 Sene II, 6 Ok, yl 5, say 2, 1 Haziran 1958, s. 2, 12. Kemal Akar, tl ve Btl Geen 27 Sene III, 6 Ok, yl 5, say 3, 26 Haziran 1958, s. 2, 12. Kemal Akar, tl ve Btl Geen 27 Sene IV, 6 Ok, yl 5, say 5, 2 Eyll 1958, s. 2, 13. Kemal Akar, htilal snad m?!, Altok, yl 5, say 6, 10 Ekim 1958, s. 4, 13, 16. Nihat Kemal Akar, Vatan Cephesi ve Siyasi Ahlakmz, Altok, yl 5, say 9, 16 Mart 1959, s. 2, 16. Toktam Ate, Aray: 27 Mays Devrimi, Cumhuriyet, 26 Mays 1998. Toktam Ate, Aray: Bir Trl Anlamyorlar..., Cumhuriyet, 15 Austos 1998. Ali Bardk, Tevhid emberi, Vatan Cephesi Sizindir, 29 Aralk 1958, s. 1, 2. Ali Bardk, er Cephesi, Vatan Cephesi Sizindir, 21 Ocak 1959, s. 1, 4. Ali Bardk, ki Yzl Siyaset, Vatan Cephesi Sizindir, 22 Ocak 1959, s. 1, 3. Ali Bardk, Tasallut ptilas, Vatan Cephesi Sizindir, 5 Mays 1959, s. 1. Ali Bardk, lgilendikleri Tek Mesele, Vatan Cephesi Sizindir, 15 Mays 1959, s. 1. Ali Bardk, Vatan Cephesi ve Byk Taarruz, Vatan Cephesi Sizindir, 28 Mays 1959, s. 1. Ali Bardk, Ahlak Cephesi, Vatan Cephesi Sizindir, 2 Haziran 1959, s. 1. Ali Bardk, ktidar Hrs, Vatan Cephesi Sizindir, 6 Haziran 1959, s. 1. Kemali Beyazt, Bir Uak ahidi Uak Hadiselerini Anlatyor, Akis, say 279, 2 Aralk 1959, ss. 10-11. Orhan Birgit, Beklenen Hadiseler, Kim, cilt 7, say 85, 3 ubat 1960, s. 19. Orhan Birgit, Bay Dlger ve ..., Kim, cilt 7, say 92, 23 Mart 1960, s. 9. zer Bortaina, Tutkulu Kalemorlar: Basn Feylesofu, Milliyet, 8 Austos 2000. Halil Cin, Trk Demokrasi ve Kalknma Tarihinde 14 Mays 1950 ve 27 Mays 1960 Dnemeleri Sempozyumu A Konumas, Ata Dergisi, say 3, yl 1992, ss. 1-22. Alev Cokun, Alklanan Devrim: 27 Mays, Cumhuriyet, 27 Mays 1998.

92

Behet Kemal alar, Dinlemeden Edemiyeceimiz Tek Hatip, Kim, cilt 7, say 85, 3 ubat 1960, s. 12. Perihan akrolu, 60 bin rgt devleti ynetmeye talip, Milliyet, 15 Temmuz 1997. Tevfik avdar, Adalet Partisi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8, letiim yay., ss. 2089-2101. Tevfik avdar, Demokrat Parti, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8, letiim yay., ss. 2060-2075. Emin laan, Yzylda Anadolu (2), Hrriyet, 31 Aralk 1999. Yaln Doan, DYP ile semeni kar karya!, Milliyet, 15 Austos 1998. Blent Erbil, Partizan Radyo, 6 Ok, yl 5, say 5, 2 Eyll 1958, s. 12. zcan Ergder, Devlet Radyosu ve in Esas, Kim, yl 1, say 21, 17 Ekim 1958, s. 7. zcan Ergder, Buyurun Seime, Kim, cilt 7, say 92, 23 Mart 1960, s. 7. zcan Ergder, Diktatr, Kim, yl 2, say 96, 20 Nisan 1960, s. 7. Vecihi Gzbyk, Bu Rejimin Ad Nedir?, 6 Ok, yl 5, say 2, 1 Haziran 1958, s. 6, 15. Ik Kansu, Szcklerin eczacs..., Cumhuriyet Dergi, 13 Haziran 1999. Berkay Kaynak, Vatan Cephesi, G Birlii Neyi Temsil Ediyor?, Vatan Cephesi Sizindir, 7 Nisan 1959, s. 2. Cemil Koak, CHP zerine Yeni Bir Aratrma, Toplum ve Bilim, say 82, Gz 1999, ss. 198-210. Reat Ekrem Kou, Bizde Seimlerin Tarihi 6, 1919 Seimi, Cumhuriyet, 29 Eyll 1961. Orhan Kololu, Fetvac: Ordunun hakemliine ilk bavuru 27 Mays 1960, Milliyet, 28 Mays 2000. Emre Kongar, Aydnlanma: DPnin Miras: ounluk Diktatrl Sapmas, Cumhuriyet, 22 Haziran 1998. Naki zkan, Emniyet stihbarat Dairesi'ni kuran emekli Siyasi ube Mdr Ergun Gkdeniz: Emniyet Siyasallat, Milliyet, 6 Kasm 1998. Hasan Pulur, "Vatanda ble diyo!", Milliyet, 4 Haziran 1997. Hasan Pulur, Cephe eken, cephe bier, Milliyet, 17 Austos 1997. Emil Galip Sandalc, Buyurun Beyler ... Bekliyoruz, Kim, cilt 7, say 85, 3 ubat 1960, s. 16.

93

Emil Galip Sandalc, Pompeinin Son Gnleri, Kim, cilt 7, say 92, 23 Mart 1960, s. 17. Derya Sazak, Demokrasi Cephesi, Milliyet, 20 Eyll 1997. Derya Sazak, ankayaya vuran dalga, Milliyet, 4 Austos 2000. lhan Seluk, Pencere: rtica Cephesi, Cumhuriyet, 13 Austos 1998. Aya en, Salih Kalyon: Yazlklarn Kenan Evreni Bilgisiz lgililere ok Kzgn. Herhangi bir emekli general, Aktel, say 376, 8-14 Ekim 1998. Ali Sirmen, Yeni cephe, yeni dert , Milliyet, 17 Austos 1998. kran Soner, inin Evreninden: Biimle z, Cumhuriyet, 28 Mays 1998. lkay Sunar, Demokrat Parti ve Poplizm, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, cilt 8, letiim yay., ss. 2076-2086. akir Sungar, Gidersiniz Paam, Gidersiniz!, 6 Ok, yl 5, say 1, 1 Mays 1958, ss. 4-5. akir Sungar, Korkmaynz Beyler!, 6 Ok, yl 5, say 5, 2 Eyll 1958, s. 4, 13. akir Sungar, DP Malubiyeti imdiden Kabul Etmitir, Altok, yl 5, say 7, 28 Kasm 1958, s. 3, 15. akir Sungar, DP ve Basn, Altok, yl 5, say 8, 5 Ocak 1959, s. 5. akir Sungar, DP Genel Bakannn Endiesi, Altok, yl 5, say 6, 10 Ekim 1958, s. 7. A.M.C. engr, Zmrtten Akisler: Bir Kuvay Milliyecinin miras..., Cumhuriyet Bilim Teknik, 19 Haziran 1999. Rauf Tamer, O grnt..., Sabah, 1 Nisan 1997. Sadun Tanju, nn ile Konuma, Kim, yl 1, say 37, 6 ubat 1959, ss. 8-9. Metin Toker, slamda laik devlet taviz kaldrmaz, Milliyet, 3 ubat 1997. Metin Toker, Politik gelimelere 10 gn paydos!, Milliyet, 9 ubat 1997 Metin Toker, Dman kardeler: Fatsa ve Sincan, Milliyet, 16 ubat 1997. Metin Toker, Bat Klbnde ne i yanar, ne kebap, Milliyet, 20 ubat 1997. Metin Toker, Altn deerinde bir tavsiye, Milliyet, 25 ubat 1997. Hakk Uyar, Tek Parti Dneminde Seimler, Toplumsal Tarih, say 64, Nisan 1999, ss. 21-31. Suphi Uzunca, Fidel Castro Vakasnn Dndrdkleri: Zulumda Sorumsuzluk, Kim, say 96, 20 Nisan 1960, s. 19.

94

Mehmet Yorgancolu, Pazardan Pazara: Muhalefetin Derdi; Yollar ve Barajlar, Vatan Cephesi Sizindir, 29 Mart 1959, s. 5.

Tezler ule Sevin Kii, Demokrat Parti Dnemi Ekonomi Politikas (1950-1960), DE ATE, yaynlanmam Doktora tezi, zmir, 1999. Hanife Kuru, Trk Siyasal Yaamnda Adalet Partisi, DE ATE yaynlanmam Doktora tezi, zmir, 1996.

Sreli Yaynlar a. Gazeteler Cumhuriyet Hrriyet Milliyet Sabah Vatan Cephesi Sizindir Zafer

b. Dergiler Akis Aktel Altok Ata Dergisi Cumhuriyet Dergi Cumhuriyet Bilim Teknik DP Blteni stanbul Haftann Haberleri Dnen Adam stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas Kim Toplum ve Bilim

95

Toplumsal Tarih