Damat Ferit Paşa Hukumetleri Doneminde Kuva Yı Milliye Hareketi Ne Yoneltilen İthamlar

DAMAT FERT PAA HKMETLER DNEMNDE KUVA-YI MLLYE HAREKETNE YNELTLEN THAMLAR Osman AKANDERE*
ZET Mill Mcadele Dnemine bakld zaman Kuv-y Milliyeciler, yalnz tilaf Devletleri ile deil, Damat Ferit Paa Hkmetleri ve Mill Mcadeleye muhalif basn ile de mcadele etmilerdir. Nitekim gerek Sultan Vahdettin gerekse de Damat Ferit Paa Hkmetleri Anadoluda dmanla mcadele eden Kuv-y Milliyenin nne geebilmek iin azam derecede gayret sarf etmilerdir. Kuv-y Milliye Hareketini, ttihatlk, Boleviklik, asilik, dinsizlik vb. ekillerde sulayarak halkn bu harekete katlmasnn nne gemek ve bu suretle halk desteinden mahrum olacak Kuv-y Milliye Hareketini kolayca tenkil edebilmek istemilerdir. Fakat Kuv-y Milliye aleyhinde yaplan bu propagandalar Anadoluda ksm kargaaya sebebiyet verdiyse de niha olarak amacna ulaamamtr Anahtar Kelimeler: Damat Ferit Paa Hkmetleri, Milli Mcadele, Kuva-y Milliye Hareketi, Kuva-y Milliyeciler, thamlar, ABSTRACT The Nationalist Forces struggled not only with the Allied Powers but also Damat Ferit Pasa Government and opponent press in the National Struggle Era. As a matter of fact, Sultan Vahdettin and Damat Ferit Pasa Government used most of their efforts to prevent the Nationalist Powers who were struggling with the enemy in Anatolia. The opponents accused the Nationalist Forces of being supporter of Committee of Union and Progress Party, Bolshevist, rebellious, irreligious etc. They tried to prevent the publics joining to the movement and by this way they wanted to criticize the Nationalist Movement easily without public support. Although propagandas against the Nationalist Forces caused partial anarchy, they were unable to reach the main goal. Keywords: Damat Ferit Pasa Governments, National Struggle, Nationalist Movement, Members of the Nationalist Forces, Accusations
GR Mondros Mtarekesinin imzalanmasnn ardndan tilaf Devletleri mtareke hkmlerine dayanarak Anadoluyu igale balamlard1. Bu igallerde tilaf Devletlerinin phesiz en byk dayana gvenliklerini tehdit eden herhangi bir stratejik noktay ele geirmek hakkna sahip olduklarn belirten, mtarekenin yedinci maddesi idi2. Nitekim Yunanllarn 15 Mays 1919 tarihinde zmiri igal etmesine stanbul Hkmetinin sessiz kalmas Anadolu halkn derinden zm
Do. Dr., Seluk niversitesi Eitim Fakltesi gal edilen yerlerden birka Nutukta yle ifade edilmektedir: Adana ili Franszlar; Urfa, Mara, Antep ngilizler tarafndan igal edilmi. Antalya ve Konyada talyan asker birlikleri, Merzifon ve Samsunda ngiliz askerleri bulunuyor. Her tarafta yabanc subay ve memurlar ile zel ajanlar faaliyette. 15 Mays 1919da, tilaf Devletlerinin uygun bulmas ile Yunan ordusu da zmire kartlyor. Bkz, M. Kemal Atatrk, Nutuk (19191927), Yay. Haz: Zeynep Korkmaz, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ank2005, s. 1. 2 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Cilt: IX, kinci Basm, T.T.K. Basmevi, Ank1999, s. 560.
* 1
Osman AKANDERE
ve halk kendi bann aresine bakmaya, kurtulu yollar aramaya koyulmutur3. Nihayetinde 2728 Maysta oluturulan demi Kuv-y Milliyesi ilk direni hareketini gstermi ve bundan sonra da Kuv-y Milliye birlikleri artarak devam edip vatann kurtulmas adna mcadele vermitir. Kuv-y Milliye birliklerinin oalp vatann her kesinde igal kuvvetlerine kar cidd manada direnie gemesi tilaf Devletleri ve stanbul Hkmetlerini tedirgin etmitir. tilaf Devletleri, Kuv-y Milliyenin gelimesi karsnda stanbul Hkmetini direniin nne gemesi hususunda sktrm, stanbul Hkmeti de hem kendi siyaseti hem de tilaf Devletlerinin srarlar mucibince Kuv-y Milliyenin nne gemek iin muhtelif almalarda bulunmutur. Mesela, Dhiliye Nazr Adil Bey tarafndan Trabzon Valisi Galip Beye 23 Temmuz 1919 tarihinde gnderilen, Hkmet-i Seniyyenin, vatann kurtuluunun mtareke hkmlerinin tamamen uygulanmasyla mmkn olacana inand4 ynndeki telgraf, stanbul Hkmetinin Mtareke Dnemindeki siyasetini gstermesi bakmndan mhimdir. Yani stanbul Hkmeti, igallere silahla kar koymann bir fayda vermeyeceine, memleketin sulh ve selametinin ancak ve ancak gereki bir siyaset takip etmekle salanabileceine itenlikle inanmaktadr. Bu cmlemizi teyit eder bir dier telgraf da yine Dhiliye Nazr Adil Bey tarafndan 26 Temmuzda vilayetlere gnderilen telgraftr. Bu telgrafta, mklt- mevcdeyi tezyd edecek her trl harektn selmet-i vatan tehlikeye ilg edecei derkr olduundan baz mahallerde vuk keml-i teessfle haber alnan tahrikta kar cp edenlerin ikz ve muktez-y hl ve mahalle gre lzm gelen tedbirin cihet-i mlkiye ve askeriyece mttehiden ittihz ehemm elzemdir5 denilmektedir. Damat Ferit Paa Hkmetleri tarafndan halk Kuv-y Milliye aleyhine kkrtmak iin Kuv-y Milliyecilere yneltilen ithamlar yle sralayabiliriz: Kuv-y Milliye mensuplarn ttihatlk, Boleviklik, sahte milliyetperverlik, fitne ve fesat ehli olmak, akilik, dinsizlik vb. ekilde itham etmek, halkn Kuvy Milliyeye dman kesilmesini salamak iin yakalandklar yerde
zmirin igaline Anadolu halknn gstermi olduu ve devamnda tm yurda temil olunan direni neticesinde Mehmet Vahdettin tarafndan yaynlanan beyannamede, Bu hl esef-i itiml zmir igali ile n takb eden vekyi-i fecann ve Anadolu vilyt- arkyesi mukadderat hakknda ie edilen rivytn efkr- ahlide hsl eyledii tesrt neticesi olup vukt ve yit- mezkreden bil-cmle efrd- ahlimizle beraber kalbimizde husle gelen tesrt pek amk ve hukk-u devlet ve milletin synet-i emrinde sarf- m-hsl- gayret etmek cmlemiz iin pek tabii ise de u n- mhimde hkmet ve millete terettb eden vazfe-i teebbst makle-i siyasiye ve ittihad- r-y ummiye ile muhafaza-i hukka almaktan ibaretdir denilmekte ve lkenin iinde bulunduu durum asndan makul bir siyaset takip edilmesi gerektii dikkatlere sunulmaktadr. Bkz, Takvim-i Vekayi, 21 Eyll 1335/1919, Nr: 3651.; Alemdar, 21 Eyll 1335/1919, Nr: 1791579. 4 . Can Erdem, Sadrazam Damat Ferit Paa, Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, st2002, s. 123. ; stanbul basnnn mhim simalarndan Refik Halit de, Mtarekeden sonra lkenin kurtulu yolunun derhal ngiltere ile beraber yrmek iin siyasi teebbste bulunmak olduunu dile getirmekte ve bunun yaplamadndan yaknmaktadr. Bkz, Alemdar, Refik Halit, Yeni Muhtra Mnasebetiyle, 9 Kanun- Sani 1336/1920, Nr: 3892689. 5 Alemdar, 27 Temmuz 1335/1919, Nr: 1241524. (Bkz, EK-I).
3
Damat Ferit Paa Hkmetleri Dneminde Kuva-y Milliye Hareketine Yneltilen thamlar
ldrlmelerine cevaz veren Fetv-y erifeyi karmak ve Kuv-y Milliyeye itimat edilmemesini salamak iin beyannameler yaynlamak. Bu almamzda; Damat Ferit Paa Hkmetleri dneminde Kuv-y Milliyeye yneltilen ithamlarn mahiyetini ve sonularn inceleyeceiz. TTHATILIK Damat Ferit Paa Hkmetinin Kuv-y Milliyecileri sulayc ve halk nazarndaki itibarlarn zedeleyici faaliyetlerinden ilki, onlar ttihatlkla itham etmi olmasdr. nk ttihatlar, devleti gereksiz yere Birinci Cihan Harbine sokmak ve milletin istikbaliyle oynamakla sulanyorlard6. Zaten 1/2 Kasm 1918 tarihinde ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin bir Alman denizaltsyla gizlice stanbuldan ayrlmalar ttihatlk kart propagandalara hz kazandrmt7. Bu propagandalar neticesinde de ttihat yaktrmas Mtareke Dneminin en ar itham haline gelmiti8. Tam bu noktada; Kuv-y Milliyenin lider kadrosunu oluturan ahsiyetlerden -bata Mustafa Kemal Paa olmak zere-bir ksmnn evveliyatnda ttihatlarla balantsnn olmas, Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan byk bir frsat olarak telkki edilmi ve ittihatlk yaktrmas ile halkn Kuv-y Milliyecilere dman olmas salanmaya allm ve bu ynde byk gayret sarf edilmitir. Mtareke Dneminde gerek Sultan Vahdettin gerekse de Damat Ferit Paann bizzat kendisi ve hkmetinin yeleri igallere kar her frsatta direnii tavsiye eden ve bizzat direnie geen Kuv-y Milliye Hareketini ttihat ve Terakkinin bir uzants olarak grmlerdir. Devletin ba olarak Sultan Vahdettin Kuv-y Milliyeye her vesile ile izhar- husumet eder ve Anadolu hareket-i milliyesine de bu gzle bakard9. Vahdettine gre Kuv-y Milliye hareketini oluturanlar ve ynetenler, devleti lzumsuz yere Harb-i Umumye sokup halk perian eden ttihat ve Terakki yneticilerinin yardaklar deil bilakis ayn
Mesela Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar adl makalesinde ttihatlarn Harbi Umumye giri noktasndaki tavrlarn yle dile getirmektedir: Bu millet anlamad, renmedi mi ki uak hin-i hacette her frldaa gelir, hatta ecnebi parmayla da der, kalkar, yanar, tutuur, uan kahramanlar Enver, Talat, Cemal deil midir ki daha Harb-i Umum zuhur eder etmez Almanya ile haf bir muahede akd eylediler ve milleti, ikbalini, istikbalini dnmeden, tanmadan ecneb bir devletin ihtirasna kurban ettiler bkz, Peyam, Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar, 28 Eyll 1335/1919, Nr: 29755. ; stanbul matbuat yazarlarndan bir ksm, Balkan Sava ile Birinci Cihan Harbi yllarndaki olaylardan ttihatlar sorumlu tutmulardr. Bkz. Reat ztrk, stanbul Basnnda Edebiyatlarn Mill Mcadeleye Bak, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, Ank1992, s. 104105. 7 Bnyamin Kocaolu, Mtarekede ttihatlk, ttihat ve Terakki Frkasnn Dalmas (19181920), Temel Yaynlar, st2006, s. 7071. 8 Yahya Kemal Beyatl, Siyas ve Edeb Portreler, Baha Matbaas, st1976, s. 87. ; Bu propagandalar neticesinde ttihatlk yle bir hale geldi ki artk ttihatnn babas evladndan, kardei biraderinden, kars kocasndan utanmaa balad. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Turanclar ve Trkler Amma Hakik Trkler, 20 Eyll 1335/1919, Nr: 1781578. 9 Halis Karaaslan, Mill Mcadele Dneminde syanlarn knda Dini Faaliyet ve Propagandann Rol, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir1997, s. 202.
6
Osman AKANDERE
tarikin salikleriydiler10. Nitekim Sultan Vahdettindeki Kuv-y Milliye Hareketine olan dmanl Takvim-i Vekayide yaynlanan beyannamelerinden de rahatlkla grebilmekteyiz. Damat Ferit Paa 30 Temmuz 1919da ngiliz Yksek Komiserlii memurlarndan Hohlere Komiteler gene dokuz bal ylan kafalarn kaldryorlar ve kabinesi yeleri ondan (Mustafa Kemalden) ekilmek iin emir alyorlar11 demitir. Yine, Sivas Kongresinin topland gnlerde Tan Gazetesi muhabirinin Damat Ferit Paaya, Mustafa Kemal ve hareketinin mahiyeti hakknda ynelttii suale, Paa, Harekt- Milliyenin asker mahiyetinin olmadn, mill bir esasa da dayanmayp bir saman alevinden ve ttihat ve Terakki tevikatndan ibaret olduu12 cevabn vermitir. Bu beyanatlar Damat Ferit Paann Kuv-y Milliye hakkndaki dncelerini ve dolaysyla Hkmetin Kuv-y Milliyeyi nasl algladn ortaya koymas bakmndan byk nemi haizdir. Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan Takvim-i Vekayide yaynlanan bir beyannamede de Memleketimizde akl- selm ve vicdan- nezih ashabndan ziyade stanbulda hafiyyen ve Anadoluda msellehan Kuv-y Milliye namyla icr-y faaliyet eden ttihat Komitesinin emtet ve tesvlt saha-i siyasette daima bir zemn-i ifl ve ihtiyl bulmakta olduu cihetle suret-i hakda grnen erbab- fesad, efkar- umumiye-i milliyemize u zaman- buhrnda icra-y tesirden hli kalmyor13 denilmekte ve bu beyannamede ttihat ve Terakkinin dolaysyla Mill Mcadelenin faaliyetlerinin nne geilmesi gerektii vurgulanmaktadr. 22 Mays tarihli stanbul Polis Genel Mdrlnden ve Genel Mdr Hasan Tahsin imzasyla Adliye Nezaretine gnderilen bir yazda da, Devlete harplerde feci bir yenilgi yaatanlarn imdi Devletin siyasi hayatn mahveden bar artlarnn galip devletler nezdinde kaldrlmasna, eer bu mmkn olmazsa elden geldii nispette hafifletilmesine alacaklar yerde tam tersine zulm ve isyanlarna gnden gne hz verdiklerinden, milletin ve devletin selameti iin aba harcayan Hkmetin de icraatlarnn nne getiklerinden bahsedilmekte ve bozulan sknun ve asayiin tekrar yerine gelmesinin bu fesat ehlinin yarglanp cezalandrlmasyla mmkn olacann alt izilmektedir14.
Karaaslan, Dini Faaliyet ve Propagandann Rol, s. 202. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, ev: Cemal Kprl, T.T.K. Basmevi, Ank1991, s. 169. 12 Alemdar, 5 Eyll 1335/1919, Nr: 1641564. (Bkz, EK-II). ; Vakit, 5 Eyll 1335/1919, Nr: 664. ; Damat Ferit Paann bu demeci 17 Sebtembre 1919 tarihli Le Temps gazetesinde de kmtr. Burada, Hareketin asker hibir bnyesi yoktur ve millete dayanmamaktadr. Bunlar savata rtbe alm ve herhangi bir i peinde Anadoluya snm subaylardr ve bir hareket yaratabilmek iin aba gstermektedirler. Hareket bir saman ateidir, alevleri imdiden snmtr Bu hareket iin Anadoluda ok para sarf ediliyor; savata ttihat ve Terakkinin parma vardr Hareket tamamen ittihatdr denilmektedir. Bkz, Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu 19191922, T.T.K. Basmevi, Ank1975, s. 51. ; Ayrca bkz, Celal Bayar, Ben de Yazdm, Cilt: 7, Sabah Kitaplk, st1997, s. 7879. 13 Takvim-i Vekayi, 4 Austos 1336/1920, Nr: 3921. (Bkz, EK-III). 14 Midhat Sertolu, Mill Mcadeleye Yardm Ettikleri in Cezalandrlmak stenenlere Dair Yaynlanmam Belgeler, Hayat Tarih Mecmuas, Say: 2, Yl: 14, ubat1978, s. 47.
10 11
Yine Damat Ferit Paa Hkmetinin Kuv-y Milliyeyi nasl alglad hakknda bilgi vermesi bakmndan Cemal Karabekirin hatratnda, Damat Ferit Paa Hkmetinde Evkaf Nazrl yapm olan Elmall Hamdi (Yazr)ye atfedilen szler ayrca deer kazanmaktadr. Nitekim Cemal Karabekir, eski arkada Elmall Hamdiye Kuv-y Milliye cephesindeki hal ve vaziyeti anlatnca, Hamdi Bey, Azizim Cemal bu ttihat dolabdr. Yine mevki sahibi olmak istiyorlar. Memleket halk harplerden bkm usanm, artk istirahat ve sknet istiyorlar, ne bahasna olursa olsun bunu istiyorlar. Halkn nne den zabitan Ordu daldktan sonra aa kp a kalmaktan korkuyorlar. Bunun iin kendilerine i bulmak, memleketin kendilerine muhta olduunu gstermek ve bu suretle geinmek istiyorlar. Hkmet orduyu tamamyla datmaldr. Memleketi, dhili asayii temin iin yalnz Jandarma ve Polis kuvvetleri ile idare etmelidir. Biz bu kanaatteyiz. Bundan baka da selamet aresi yoktur15 diye cevap vermitir. Elmall Hamdi Beyin vermi olduu cevap Mtareke Dnemindeki Osmanl Devletinin takip ettii siyasetle ayn dorultudadr. Nitekim Sultan Vahdettin, 15 Temmuz 1919da The Morning Post Gazetesi muhabirine verdii demete, Milletimiz harbe girmekle byk hata etti Fakat memleketi harbe srklemeye hi katlmam olan binlerce halk cezalandrmak da elbette hataldr. Sevgili Babam Sultan Abdlmecid ngilterenin byk dostu ve bu memleket ile Fransann mttefiki idi. Ben daima ngiltereye hayranlk besledim ve daima ngiltereye dost bir siyasetin destekleyicisi oldum: Biz ngiliz milleti ile hkmetinin insaf ve insanlk duygular ile adaleti temin iin bize yardm edeceklerini mit etmekteyiz16 demitir. Bu deme Vahdettinin, Devletin kurtuluunun ancak ve ancak ngiltere ve dier byk devletlerle dosta ilikiler ierisinde olmakla salanabileceine inandn gstermektedir. Mustafa Kemal Paa nderliindeki hareketin Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan kuku ile izlenmeye balad bir dnemde Dhiliye Nazr olan Ali Kemal Bey, 26 Haziran 1919 tarihinde btn vilayetlere gnderdii beyannamesinde; baz yerlerde ordu mfettilerinin emriyle asker ve iane toplandn, merkezden byle bir emrin olmadn ve bunu yapanlarn iddetle cezalandrlacaklarn bildiriyor ve Kuv-y Milliye hareketini de eski idareyi (ttihat ve Terakki) tekrar geri getirmek iin oluturulan bir yap olarak tasvir ediyordu17. Damat Ferit Paa Hkmetinde eyhlislamlk grevini ifa eden Mustafa Sabri de Anadoludaki Kuv-y Milliye hareketini Osmanl Devletine kaldrlm olan bir isyan bayra olarak grmekte ve Kuv-y Milliyecileri ttihatlkla itham etmektedir. Anadoludaki Mill Mcadeleyi Kuv-y Milliye nam altnda ttihat ve Terakki ekaveti..18 olarak tanmlamaktadr. Mustafa Sabri, 21 Mays 1920de Sultan Ahmet Camiinde verdii hutbede de Kuv-y Milliyeyi ttihat
15 Cemal Karabekir, Maka Silhhanesi Hatralar, stiklal Harbi Kahramanlar, Nehir Yaynlar, st1991, s. 3738. 16 Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 56. 17 Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, Temel Yaynlar, st2000, s. 98101. 18 Mustafa Sabri Alemdarda yaynlanan bu makalesinde ayrca Kuv-y Milliyenin igallere kar direnie gemesini, nedir bu yedi dvele deil, yirmi yedi dvele meydan okuyan maskaralklar diyerek eletirmekte ve Kuv-y Milliyeyi kabadaylkla sulamaktadr. Bkz, Alemdar, Mustafa Sabri, Hurfattan Hakikate, 21 Mart 1336/1920, Nr: 4592759.
Osman AKANDERE
ve Terakki namna hareket eden bir yap olarak insanlara arz etmekte, Anadoluda ttihat ve Terakki aleyhine bir bir kyamlarn ba gsterdiinden bahsetmekte ve halkn zihninde var olabilecek Kuv-y Milliyeye olan meylin nne gemeye almaktadr19. Yine Hafz smailin de Ayasofya Camiinde Cuma gn verdii vaaznda ngiliz taraftarl yapmas ve Loyd Georgenin Biz Trklerle deil, ttihatlarla harp ediyoruz dediini nakletmesi ve Kuv-y Milliyenin tenkilinin devletin bekasnn bir gerei olduunu savunan aklamalarda bulunmas20, Hkmetin Kuv-y Milliyeyi ttihatlkla sulamasnda tesiri mutlak olan Camii, Cuma Hutbesi ve din adamndan nasl faydalandn gstermesi bakmndan da nemlidir. Zaten ileride detaylca zerinde durulaca zere Damat Ferit Paa Hkmetinde eyhlislamlk grevi yapan Drrizade Abdullah Efendinin Kuv-y Milliyeyi din devlete isyan eden asilerden mteekkil olan bir yap olarak arz eden ve Kuv-y Milliyecilerin yok edilmelerinin farz olduunu belirten fetvas bir nceki cmlemizi teyit eder bir mahiyet tamaktadr. Mustafa Sabrinin Alemdar Gazetesinde yaynlanan bir dier makalesinde de, Mustafa Kemal Paa saltanat kaldrarak kendi iktidarn kurmak isteyen bir kii olarak gsterilmekte ve bu makalede de Mill Mcadele ttihat ve Terakki Komitesinin bir faaliyeti olarak deerlendirilmektedir21. 20 Eyll 1919 tarihinde Mehmet Vahdettinin zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesi zerine halkn tedirgin olmamasn ve Yunanlara kar silahla kar konulmamasn tleyen beyannamesinin22 ardndan Hrriyet ve tilaf Frkas Sadarete sunduu arizada; zmirin igalinin halkta uyandrd heyecann hedefinden saptrlmak istendii ve bu suretle baz kimselerin kendilerine kar elde etmek istedikleri, Hkmetin takip ettii doru siyasetin bunlar eliyle berbat edilme riski tad ve bunu yapanlarn hayatlarnn ihtilal ve aibelerle dolu olduu belirtilmekte ve vatann zararn kendi zarar telakki eden Hrriyet ve tilaf Frkasnn byle bir duruma rza gstermeyecei vurgulanmaktadr23. Ayrca, Hrriyet ve tilaf Frkas, Ali Rza Paa Kabinesine verdii kinci ve nc Muhtrada, Kuv-y Milliye ad altnda karlan fitne ve fesadn ttihat ve Terakki tevikatndan ibaret olduunu ve hviyet ve mahiyetleri pek maruf olan bu ahsiyetlerin meydana getirdikleri bu isyann hedeflerinden birisinin de Hrriyet ve tilaf Frkas olduunu iddia etmektedirler24. Teali slam Cemiyeti de yaynlad Birinci Beyannamesinde Anadolu halkna; bir zamanlar ne kadar mesut bir hayat srdklerini fakat ttihat ve Terakkinin lkeye musallat olmasyla birlikte halkn huzurunun bozulduunu,
Alemdar, 22 Mays 1336/1920, Nr: 5192819. Alemdar, 27 Mart 1336/1920, Nr: 4652765. 21 Alemdar, Mustafa Sabri, Makam- Hilafet ve Ankara Meclisi, 10 ubat 1337/1921, Nr: 870 3070. 22 Takvim-i Vekayi, 21 Eyll 1335/1919, Nr: 3651. ; Alemdar, 21 Eyll 1335/1919, Nr: 179 1579. 23 Alemdar, 23 Eyll 1335/1919, Nr: 1811581. (Bkz, EK-IV). 24 kinci Muhtra iin, bkz, Alemdar, 26 Terin-i Evvel 1335/1919, Nr: 3142615. ; nc Muhtra iin, bkz, Alemdar, 29 Terin-i Evvel 1335/1919, Nr: 3172618.
19 20
Harb-i Umumden yenik ayrlp Mtarekenin imzasyla birlikte ttihatlarn birer birer katklarn ve tekrar ynetimi ele geirmek iin gizliden gizliye altklar ifade edilmektedir. Anadoluda Mustafa Kemal Paann nderliindeki hareket ttihatlkla nitelendirildikten sonra memleketin binlerce evlad Enver, Talat, Cemal ve Mustafa Kemaller yznden telef olurken memleketin bu akilerin vcudunun ortadan kaldrlmas adna bir hareketi gze alamadndan bahsedilmektedir. Ayrca beyannamede byk devletlerin, Eer Anadoluda Kuv-y Milliye isyann devam ettirir ve bastramazsanz stanbulu da elinizden alacaz25 diyerek stanbul Hkmeti zerinde bask oluturduu da alt izilen bir baka hususu oluturmaktadr. Teali slam Cemiyeti tarafndan Kuvy Milliye Hareketi, Hkmet ile Millet arasna sokulan ve devlete haric dmanlarn yapamayaca fenalklar yapan bir hareket olarak grlmektedir26. Damat Ferit Paa Hkmetinin Kuv-y Milliyeyi ttihatlkla itham etmesine stanbul basnndan baz gazetelerde byk destek vermi ve ttihatlk sulamas ad altnda byk bir karalama kampanyasnn ierisine girilmitir27. Mesel 6 Ekim 1919 tarihli Alemdar Gazetesinde Refii Cevad imzal Harekt- Milliye ve ttihat ve Terakki adl makalede Bu gnlerde ttihatlarn yznden neeler salyor. Kendilerini Harekt- Milliye ile alkadar gstererek bbrleniyorlar. Bunda da bit-tabi bir maksad- mahsusalar var. Hlbuki Harekt- Milliyeye itirak edenlerin yemin suretlerinden anlalyor ki bu adamlar hibir frkaya bahusus ttihat ve Terakkiye temayl etmiyorlar. Bunun da derece-i shhatini bilmiyoruz. Fakat Harekt- Milliye bu eklini iktisap eyledi ise, bunu hi phesiz ttihat ve Terakkiye temayl eylememesine atf etmek icap eder28 denilip ttihatlar cidd ekilde eletirilmekte ve Harekt- Milliye de ttihat tezghna gelinmemesi noktasnda uyarlmaktadr. Refii Cevad bir dier makalesinde de, Harekt- Milliyede ttihat dolab grmek istemeyiz29 demekte ve yine ttihatlara
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler (Mtareke Dnemi), Cilt: 2, letiim Yaynlar, kinci Basm, st2003, s. 386390. 26 Teali slam Cemiyetinin kinci Beyannamesi iin, bkz, Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 391394. 27 phesiz burada zikredilmesi gereken balca gazeteler, Alemdar, Peyam, Sabah, Trke stanbul ve Peyam- Sabahtr. 28 Ayrca bu makalede, Harekt- Milliyenin Harekt- Milliye olmas(nn) ttihat ve Terakkiye kar alaca vaziyetle belli olaca vurgulanmaktadr. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Harekt- Milliye-ttihat ve Terakki, 6 Terin-i Evvel 1335/1919, Nr: 2952595. ; Refii Cevadn ttihatlara dmanl o derece idi ki, bir makalesinde, Bizler iin, Osmanllar iin, Trkler iin, ark iin, Garb iin velhasl btn dnya iin bir tek b-aman dman vardr: ttihat ve Terakki! Baka dman bilmiyoruz diyecek boyutlara varyordu. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Yeni evirme Hareketi, 25 Kanun- Evvel 1335/1919, Nr: 3742674. ; 2 Austos 1335 tarihli Mustafa Kemal ve Rauf Bey adl makalede Bir aralk bir ayia daha kt. Mustafa Kemal Paa Azerbaycanda bulunan Enverle terik-i mesai eylemi. Bizim teehht miktar grdmz Kemal Paa cidd bir askere benziyordu. Evvelce de iitmi idik ki Harbi Umum esnasnda Mustafa Kemal Paa kasabaca yaptrmak istedii harekt yznden Enverle de geinememi, onunla da aras alm. Onun memlekete ettii fenal, dnyada bir ocuk bile takdir eder. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey, 2 Austos 1335/1919, Nr: 1301530. 29 Alemdar, Refii Cevad, Ha yle Biraz Yola Gelin, 1 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 3202621. ; Bir dier makalede ise, Tekilt- Milliyede gayr- mer bir eyin mevcut olmad hususunda temint verildiinden bahsetmekte, kendisinin telkinlerinin yanks sonucu byle bir gelimenin
25
Osman AKANDERE
atmaktadr. Bir makalesinde de, ttihatlarn veremden daha tehlikeli olduu ve veremden evvel ttihat ve Terakki etesinin nne geilmesi gerektii zerinde durmakta ve memlekette bir veremle mcadele heyeti yerine ttihat ve Terakki ile mcadele heyeti teekkl etse ve her eyden evvel bu derd-i mdhiin nne gemi olsa elbette daha iyi olur30 demektedir. Bir yazsnda da, Bu toprak yaayacaktr, yaamaya layktr fakat ttihat ve Terakki eli ona ifa vermez, veremez. nk nalbanttan dii, demirciden saati olamaz31 demektedir. Refii Cevada gre Mustafa Kemal Paa ttihat deildir. Fakat Harekt- Milliyeye sokulan ahsiyetlerin ekseriyet-i azmesi ittihatdr32. Yine Refii Cevad, Harekt- Milliye ierisindeki ttihatlarn halka yaptklar zulmden Mustafa Kemal Paann malumat olmadn zannettiklerini, Mustafa Kemal Paa gibi makul bir adamn deliler arasnda olmasnn delilerin ekmeine ya srdn ve Mustafa Kemal Paay delilerin arasna yakmayacak bir zihniyette grdklerini ifade etmektedir33. Refii Cevad, daha sonra ilerleyen gnlerde slubunu deitirecek ve Harekt- Milliyeyi direkt olarak ttihat ve Terakkinin tevikatndan ibaret sayacaktr. Nitekim Mustafa Kemal Paann Nutku isimli makalesinde, Mustafa Kemal Paa, ilk defa Tekilat- Milliyeye taraftar olduu zaman biz bundan memleketin istifade edebileceini mid ediyorduk. Ve Tekilat- Milliyenin, srf mill bir tekilat olacan zannediyorduk. Tamamen aksi kt. Yava yava grdk ki Tekilat- Milliyede at oynatanlar hep ttihatlar oldu. Vaktiyle ikencecilik, sopaclk edenler Tekilat- Milliyede birer kahraman kesildiler34 demekte ve bu ve bundan
olduu zerinde durmakta ve byle bir tavr alnmasnn gereklilii zerinde daha nceden defaatle durduundan bahsetmektedir. Yine bilfarz Harekt- Milliye namna falan veya falan ahsiyetlerin u ve u fenal yapdklarn yazdk diyerek yukardaki cmlemizi teyit etmektedir. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Aklsz Dostlar, 9 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 3292629. ; Refii Cevad bir dier makalesinde de, Kuv-y Milliyenin drst ahsiyetlerin ne derek gerekletirdii bir hareket olduuna inandn fakat baz ttihatlarn, hareketi, mill olmaktan karp yeniden ttihat ve Terakkinin dirilmesi iin bir vasta olarak grdn ve baz ttihatl ile tannm gazetelerin de Harekt- Milliyeyi desteklemesinin halkta Harekt- Milliyeye kar olumsuz intiba uyandrdn belirtmekte ve kendisini ttihat ve Terakkiye muhalif fakat Harekt- Milliyeye taraftar bir ahsiyet olarak niteledikten sonra ttihat ve Terakki oyununa gelinmemesi noktasnda Mustafa Kemal Paay uyarmaktadr. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Manastr, Selanik, Sivas, Ankara 28 Terin-i Evvel 1335/1919, Nr: 3162617. 30 Alemdar, Refii Cevad, Veremden Evvel ete le Mcadele, 11 Austos 1335/1919, Nr: 1391539. 31 Alemdar, Refii Cevad, Amerika Mandater Olacaksa, 18 Austos 1335/1919, Nr: 146 1546. 32 Bu makalede ttihatln ekli zerinde de durulmakta ve ttihatlk denilen eyin temessl etmi bir ekli yoktur. ttihatlar hareketleriyle kendilerini belli ederler. Mesel perken hart! diye srrlar. Okarken imdiklerler. Hapis ederler, ikence ederler. Sonra asarlar. Yakarlar. ldrrler. Sokakta saklanarak dan diye vururlar. Soyarlar, kann emerler, parasn alrlar. lhiri denilmektedir. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Yine Sivas Telgraf, 27 Terin-i Evvel 1335/1919, Nr: 3152616. 33 Alemdar, Refii Cevad, Deliler, 26 Terin-i Evvel 1335/1919, Nr: 3142615. 34 Makalede Mustafa Kemal Paa ile ilgili devamla, Mustafa Kemal Paa, gayesini, hedefini tayin etmeden evvel, yle muhitine bir gz gezdirseydi prensip esaslar zerinde muarz bulunduu Ferit Paa Hkmetinden evvel tehcircilerle, taktilcilerle; ksaca syleyelim ttihatlarla omuz omuza, yan yana durduunu grrd denilmektedir. Bkz. Alemdar, Refii Cevad, Mustafa Kemal Paann Nutku, 12 Kanun- Sani 1336/1920, Nr: 3922692.
8
sonraki yazlarnda da Kuv-y Milliyeyi tamamen ttihatlarn direktifleri ile hareket eden bir tekilat olarak itham etmektedir. Muhalif basna gre Mill Mcadele Hareketi, ttihat ve Terakkiyi baka erknyla mevki-i iktidara getirmek iin bir dolap idi. Bir dolap ki bu millet, bu memleket iin yeniden birok musibetlere badi olabilirdi. Fakat hibir hayra vesile olamazd35. ttihat ve Terakki, Kuv-y Milliye kisvesine brnm bir hareket olarak grlmekte ve bu kisvenin altndan Talat ile Enverin ahsiyeti karsa buna hayret etmeyiniz36 denilmektedir. Hatta nceden Mustafa Kemal Paann ahsna kar makalelerinde hsn zan beslediini grdmz Refii Cevad, daha sonra ttihatlklar ile nl kiilerin Kuv-y Milliyenin ierisinde olmas ve nemli mevkilerde bulunmalar gibi sebeplerden, Mustafa Kemal Paaya dolaysyla Kuv-y Milliyeye bakn deitirmi, Mustafa Kemal Paa ve Kuv-y Milliye ileri gelenlerine ar hakaretlerde bulunmutur37. 25 ubat 1920 tarihli bir dier makalesinde, Bu gne gelinceye kadar memleket dmanlar olan ttihat ve Terakkiye, vatanmz mahveden Almanlara, nihayet zavall Anadolunun kurr ve kasabtn haraca balayan yeni ttihatlara mzaheret eden ve merutiyet dman, tabiilik dman, padiah dman olan bu adamlar ile beraber yrmenin artk kabil olamayaca tamamen tahakkuk etmitir38 demektedir. Kuv-y Milliye vcut bulduu demlerde halkn kr krne bu harekete taraftar olduunu ve ttihat ve Terakki yadigrlarnn da tecrbeli bir tilki gibi efkr- umumiyeyi, arzu ettikleri yne kolayca ektiklerini iddia etmektedir39. Ona gre; Harekt- Milliye ne Harekt- Milliye
Peyam, Ali Kemal, Kuv-y Milliye Ne di? Ne Yapt?, 24 Kanun- Evvel 1335/1919, Nr: 344142. ; Yahya Kemal, Ali Kemal hakknda unlar sylemektedir: Yazlarn takip ediyordum. O gnlerin en zehirli itham ttihat itham idi; ortal fazla itham edebilmek iin ttihat sfatn herkese yaptryordu. Bir satrnda da Trk Milleti ttihatdr! diyordu. Bkz, Beyatl, Siyas ve Edeb Portreler, s. 8687. ; Nitekim Ali Kemalin ttihatlara olan kini hibir zaman azalmam aksine her geen gn biraz daha kuvvetlenmitir. Mill Mcadele hareketini de ttihatlarn uzants olarak grd iin bir trl kabullenememitir. Osman zsoy, Gazetecinin nfaz, Tima Yaynlar, st1997, s. 141. ; Refii Cevad imzal bir makalede de yle denilmektedir: Peyam- Sabah (Ali Kemal Bey) ile Kuv-y Milliye arasnda iddetli bir aklk olmak lazmd. nk Peyamc, olanca kuvvetiyle Kuv-y Milliye aleyhine yryordu. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Aklsz Dostlar, 9 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 3292629. 36 Alemdar, Refii Cevad, Talat ve Enver Paa Hazerat, 30 Terin-i Sani 1336/1920), bkz, Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 293. 37 Ocak, Mustafa Kemal Paas, Rauf Beyi, bilmem hangi aas ile yine bu millet-i mazlumeye musallat olmutu. Yine celltlar; kasabalar haraca kesiyor ve yine Anadolunun son kalan birka damla kan bu slkler emiyorlard. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Kuv-y Gayr- Milliye Suya Ddkten Sonra, 2 Mays 1336/1920, Nr: 4962806. 38 ntihabat neticesinde ttihat kkenli Kuv-y Milliyecilerin meclise girii zerine yazlan bu makalede yukarda da bahsedildii gibi ttihatlar eletirildikten sonra Kuru kuruya rade-i Milliye demekle milletin iradesi murad edilmez denilmektedir. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Bu da Ne Demek?, 25 ubat 1336/1920, Nr: 4352735. ; Refii Cevad, Kuv-y Milliye mensuplarna ynelttii eletirilerin iddetini her geen gn biraz daha arttrmtr. Yaasn(!) Kuv-y Milliye balkl makalesinde, Bu millet Kuv-y Milliyenin faaliyet-i milliye namyla yedii herzenin tarihini takvimden koparp saklamal ve her ttihatnn suratna tkrdkten sonra o takvimden kopard yapra onun alnna yaptrmaldr demektedir. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Yaasn(!) Kuv-y Milliye, 17 Mart 1336/1920, Nr: 4552755. 39 Milletin sinesinden kan Kuv-y Milliye hangi hukuk- milliyeyi mdafaa edecekti? Gayesi ne idi? Nasl ellerde idi? O gaye, hakiki bir hedef, hakiki bir gaye mi idi? Bu dnlmedi. Kuv-y
35
Osman AKANDERE
ne de Harekt- Diniye idi. Dorudan doruya mevki-i iktidarda bulunan ttihatlarn bir dolab idi40 ve dolaysyla Kuv-y Milliye, btn zehrini ttihat ve Terakkiden almaktayd. Bu yzden bu hareketin ad Kuv-y Milliye olamazd. Olsa olsa ancak Kuv-y ttihadiye olabilirdi41. Muhalif basnda Mill Mcadelenin balamasnda nemli bir yeri olan zmirin igal edilmesi dikkatlere sunulmakta ve zmiri kurtaracak olanlarn Sivasta, Ankarada, Trabzonda, toplanmak yerine Aydn, Nazilli ve Akhisar gibi yerlerde toplanmalar gerektii vurgulanmakta, Kuv-y Milliye ttihat bir hareket olarak nitelendirilmektedir42. Mustafa Kemal Paa da, Padiahn ve hkmetin onayn almadan ve siyasetine kulak vermeden, igalle birlikte derhal kurulan Reddi lhak heyetleri ile hakikatte ise ttihat ve Terakki ile yazmalara geerek, ordular ve mdafaalar hazrlamaa girimek ve bu suretle lkenin byk devletlerin hmna uramasnda etkin rol oynamakla itham ediliyordu43. Yine, Kuv-y Milliyenin bir kuru grltden ibaret olduu belirtildikten sonra, gerek zmir felaketi ve gerekse Anadolunun sknu iin bu kuvvetlerden bir hayr umsaydk, Kuv-y Milliyeye derhal iltihak etmeyi bir vazife-i vataniye bilirdik denilmektedir44. stanbul basnnn mhim simalarndan Refik Halit (Karay) Bey de ttihatlarla ilgili bir makalesinde, Talatlardan yaka silktim, soysuz attan ben kheylan beklemem, Enverlere lanet olsun, madrabazdan kahramanlk istemem;
Milliye olduka taraftar peyda etti. Bu kr krne taraftarln milleti nasl kmaz bir kprye sapladn da grdk. Alemdar, Refii Cevad, ctihad Tebdilinde Kolaylk, 3 Nisan 1336/1920, Nr: 4722772. ; Ali Kemal bir makalesinde Yansn o gnl atee bu hale ki yanmaz / Kr olsun o gzler ki bu dem kan boyanmaz dedikten sonra ttihatlarn saltanat on iki senedir ellerinde bulundurduklarn ve devleti ac olaylardan olaylara srklediklerini iddia etmektedir. Bkz, Peyam- Sabah, Ali Kemal, Lanet! Lanet! Lanet!, 15 Mays 1336/1920, Nr: 52710957. 40 Alemdar, Refii Cevad, Ne stiyorlar?, 27 Eyll 1335/1919, Nr: 1851585. 41 Alemdar, Refii Cevad, Hal ve Mevki, 4 Mart 1336/1920, Nr: 4432743. ; Mill Mcadeleye muhalif bir yazar olan mer Kazmn 1921 ylnda Pariste baslan LAventure Kmaliste adl eserinde Mustafa Kemal ve arkadalar ttihat olmakla sulandktan sonra, kurduu hkmetin (Ankara Hkmeti) de bir ttihat ve Terakki Hkmeti olduunu ve tpk 1914de olduu gibi Alman emperyalizminin hizmetinde olduunu, hatta bu hkmetin fazladan Boleviklerle de ibirlii yapt iin Anadolu halkna Bat Medeniyetinin kaplarn kapattn ve zavall Trk Milletine ok byk ktlk ettii iddia edilmektedir. Bkz, Durmu Ylmaz, Bir Mill Mcadele Muhalifi, mer Kazm ve ki Kitab, Seluk niversitesi Ata Dergisi, Say: 4, Konya1993, s. 142. 42 Alemdar, Ouz Tekin, Harekt- Milliye ve ttihatlar, 8 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 327 2628. 43 Peyam- Sabah, Ali Kemal, Her Hakikati Bilmeliyiz, 21 Mays 1336/1920, Nr: 53310963. ; Yine Ali Kemal, Zavall Anadolu adl makalesinde Kuv-y Milliyeye katlanlar hakknda denize den, ttihat ve Terakki, Kuv-y Milliye ylanna sarld demektedir. Bkz, Peyam- Sabah, Ali Kemal, Zavall Anadolu, 18 Nisan 1336/1920, Nr: 50010930. 44 Peyam, Ali Kemal, Vahdet-i Milliye Lazmdr ve Mmkndr, Fakat, 23 Kanun- Evvel 1335/1920, Nr: 383141. Ali Kemal, Mustafa Kemal Paann bakanlndaki Kuv-y Milliye hareketinin gya zmirin Yunanistana verildii ve ark Anadolunun da Ermenilere vaat edildii iin direnie getiini iddia ettiklerini fakat zmiri kurtarmak iin hibir gayret sarf etmediklerini iddia etmektedir. Dahas giritikleri faaliyetin byk devletleri aleyhimize harekete geirmekten baka bir ie yaramadn sylemektedir. Bkz, Peyam, Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar?, 28 Eyll 1335/1919, Nr: 29755.
10
Cemallerden gzm yld, sehpalar, celatlar zlemem. Benim ismim mesnet iin merdivendir sanmayn, alacak kasalara maymuncukluk edemem, her teklife aptal gibi tuzu benden diyemem. Trediler ko, aksnlar zerimden sel gibi: Ne ehrimde yerlesinler, ne bahemde ziftlensinler, ne iimde kklensinler Her tarafta veba ksn, tufan aksn, yangn gesin, razym; ttihad istemem; bu tavafta delilimi bezirgndan beklemem. Ey Allahm, sen byksn! Bunca dolu ovalarda ayrk otu bitmesin. Sivasmn balarna Floksera girmesin, melek huylu insanlarma iblis eli demesin, kuzularm kurt ardnda yamalarda gezmesin45 diyerek ttihatlar hususunda tavrn net olarak ortaya koymutur. Refik Halit bir makalesinde de, ttihat srsnden yeni obanba, millet paas m sizi seip ayrd46 demekte ve burada direkt olarak Mustafa Kemal Paay hedef almaktadr. Mustafa Kemal Paa ve Kuv-y Milliyeciler, hret, hrs ve menfaat peinde koan, memleketin ve onun zavall halknn geleceini hi dnmeyip atee atan, eteler kurmak suretiyle halkn var olan huzurunu bozup, damatlar asan ve Padiahlar sren nfuzlu kimselerin kalntlar olarak grlmektedir47. Ali Kemal bir makalesinde, Mustafa Kemal ve arkadalarnn ksmen kendi ecaatleri ksmen de ttihat ve Terakki sayesinde Harb-i Umumde byk bir kahraman mertebesine ykseldiklerini, harp bitince hkmetten uzak kaldklar iin skntdan skntya tutulduklar ve nihayet zmirin igali ile birlikte Anadoluyu altst etmek, hkmeti devirmek ve memleketin idaresini ele
Alemdar, Kirpi (Refik Halit), Anadolu Diyor ki, 8 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 3272628. ; Yine Refik Halit, ttihat Diyor ki adl makalesinde ttihatlarn azyla - Ben ttihat deilim Ne kimseden utanrz, ne Allahtan korkarz. On senedir byle yaptk demekte ve ttihatlarla alay etmektedir. Bkz, Alemdar, Kirpi (Refik Halit), ttihat Diyor ki, 30 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 3492649. ttihatlkla ilgili bir dier makalesinde de, Enver gitmi sanlyor fakat kin yerinde duruyor. Talat gya kat. Fakat sanki baucumuzda bekliyor. Cemal meydanda yok. Fakat farzet ki koynumuzda sakl. Leninin yerine Grinin Cemalin yerine Kemal. Avrupa ettiini bulsun denilmektedir. Bkz, Alemdar, Aydede (Refik Halit), Lenin Yerine Grinin, 3 Kanun- Sani 1336/1920, 3832683. 46 Alemdar, Aydede (Refik Halit), Topuna Ho Amedi, 2 ubat 1336/1920, Nr: 4122712. ; Meclis-i Mebusan seimlerinde Kuv-y Milliyecilerden de birok kimse mebus seilmiti. Mustafa Kemal Paa da Erzurum mebusu seilmi fakat stanbula gitmemiti. Bu durum dnemin basn tarafndan cidd ekilde eletirilmitir. Mebus seilen kimselerin birounun da nceden ttihat ve Terakki ile ilikilerinin olmas basn tarafndan byk honutsuzlukla karlanmtr. Nitekim Refik Halit, Hata Ettik Hata! adl makalesinde seimleri ve seilenleri alayl bir dille eletirmekte ve Haa, kusur ettik, aleyhinizde bulunduk, afv ediniz kim demi ki intihabnzda cebr vardr? Tpk Harb-i Umumiye girdiimiz gibi bu intihabata da bile bile, isteye isteye, seve seve girdik; kim demi ki iinizde daa adam kaldran vardr, yalandr!... Kim demi ki harpte para kazanmsnz, tezvirdir! Kim demi ki ttihat ve Terakkiye mntesipsiniz, kezb-i sarihtir. Kim demi ki Talatla istiare edersiniz, mahz- fesaddr! demektedir. Bkz, Alemdar, Aydede (Refik Halit), Hata Ettik Hata!, 3 ubat 1336/1920, Nr: 4132713. 47 Alemdar, Refik Halit, Bunlar Onlar Deil mi?, 16 Kanun- Sani 1336/1920, Nr: 3972697. ; Peyam- Sabah, Ali Kemal, Mustafa Kemalin Maskaralklar, 7 Mays 1336/1920, Nr: 519 10949. Ali Kemal, Mustafa Kemal Paay eletiren bir dier makalesinde, Mustafa Kemalin hrsndan, ihtirasndan, zevkinden baka dnce bilmez Selanik yadigr olduunu renmeyen kalmad. Cephelerde hizmetler arttka Pera Palas gibi sefahathanelerde zevklerini, debdebelerini arttran bu gibi kahramanlar Harb-i Umumde mebhut, medhu izledik durduk. Bu derece kendini dnen, nesebinden uzak bir adamn Anadolu Trk ile ne mnasebeti olabilir demektedir. Bkz, Peyam- Sabah, Ali Kemal, Sergerdelerin Milliyetleri, 13 Nisan 1336/1920, Nr: 49510925.
45
11
Osman AKANDERE
geirmek iin derhal faaliyete getiklerini, ikbal ve mevki hrs iin Anadoluyu kana buladklarn iddia etmektedir48. Mill Mcadele tamamen bir ttihat ve Terakki tertibat olarak lanse edilip Bu gn Anadoluyu kaplayan Harekt- Milliye ve memleketi istila eden ttihat faaliyeti ite bana bu otu hatrlatyor, imdiye kadar otu daima nazik bir elle tutup koparmaa kalktk, hem ellerimizi dalad, hem de daha kuvvetle fkrp her taraf kaplad; bir trl kazmann ucunu kkne daldrmak myesser olamad49 denilmekte ve ttihat ve Terakki srgann kknden koparmak, kazmay ta iine daldrma50nn ve yok edilmesinin gereklilii vurgulanmaktadr. Basnda bir dier makalede de, Anadoludaki mezalimin nne geilmez ve Kuv-y Milliye haydutlar ortadan kaldrlmazsa, Kuv-y Milliye kisvesi iinde Enverlere bedel Mustafa Kemallerin ttihat ve Terakkinin o Ortaa gebe vahiliiyle memleketi kana bulad gibi memleketin Mustafa Kemaller eliyle kana bulanaca, bunun nne geilmesinin gereklilii vurgulanmaktadr51. Osmanl Devletinin kurtuluunun temini iin tek kar yolun Mtareke hkmlerinin uygulanmas ve ngiltere ile beraber yrmek olduuna inanan gerek Damat Ferit Paa Hkmeti gerekse de Damat Ferit Paa Hkmetini destekleyen gazeteler, inandklar yolda baarl bir siyaset takip edememelerinin nedenini, lkeyi on yldr yneten ve halk perian eden ttihat ve Terakkinin hala lkenin yarn ile uramasna ve btn abalara ramen ttihat ve Terakkinin nne geilemeyiine balamaktadrlar52. ttihatlk sulamalarnda ilgin bir nokta ise tilaf Devletleri de Kuv-y Milliye hareketini ittihatlarn bir uzants olarak grmektedirler. Mesela ngilizler, Mill Mcadele hareketini ttihat bir hareket kabul edip, Mustafa Kemal Paay da ttihat fikirlerini benimseyen biri olarak grmekte ve ttihatlarn da Paa ile ibirlii ierisinde olduklarna inanyorlard53. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, mill hareketin yaylmas haydutlua taze iddet vermitir, bir Hallar Seferi iin toplanan kuvvetler tahsisan Trk bamszlnn savunulmas iindir Mustafa Kemal Paa ve onunla birleenler nfuzlarn mahall memurlara zorla kabul ettirmektedirler hareket kendiliinden olma deil ama ttihat ve Terakki Komitesinin liderlerinin tevikiyle, hl mevcut tekilatn da yardm ile bir lazme gibi meydana gelmi grnmektedir54 diyerek
Bu makalede ayrca, Talat Paann, Enver Paa ile aralarndaki siyasi rekabetten dolay Mustafa Kemal Paay kulland iddia edilmektedir. Peyam, Ali Kemal, Harekt- Milliyenin Yz, 14 Terin-i Sani 1335/1920. 49 Alemdar, Refik Halit, Isrgan Otu, 2 Nisan 1336/1920, Nr: 4712771. 50 ttihat ve Terakki srgannn yapraklarn koparmak deil kkn kazmak lazmdr. Bkz, Alemdar, Refik Halit, Isrgan Otu, 2 Nisan 1336/1920, Nr: 4712771. 51 Peyam- Sabah, Ali Kemal, Szle Mdafaa, 26 Mays 1336/1920, Nr: 53810968. 52 Refik Halit, gelen hkmetlerden hibirisinin ttihatlara, sizin bu memleketin mukadderatyla oynamaya hakknz yok diyemediini ve ttihatlarn zerine yeterince gidilmediini sylemektedir. Bkz, Alemdar, Refik Halit, Yeni Muhtra Mnasebetiyle, 9 Kanun- Sani 1336/1920, Nr: 3892689. 53 Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda (19191921), Cilt: 1, Kent Basmevi, kinci Basm, st 1981, s. 37. 54 Ayrca Calthorpeun 27. 7. 1919 tarihli raporunda: Bunlar filvaki ttihat ve Terakkiyi tamamen ve canl bir ekilde diriltmilerdir denilmektedir. Bkz, Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 168169
48
12
mill hareketi ttihat ve Terakki taraftarlarnn eseri olarak belirtmektedir. General Milne 2 Austos 1919da, Mustafa Kemal Paaya Damat Ferit Paa Hkmetince bir ey yaplamayp tevkif edilemediinden yaknm ve Amiral Calthorpe da ttihat olarak grd Mustafa Kemal Paa ve arkadalarna kar iddetle hareket edilmesini Damat Ferit Paadan istemitir55. Amiral De Robeck, Lord Curzona gnderdii bir raporda ttihatlarn evlad olan Mustafa Kemal ile mzakere mitsizdir56 demektedir. Belikann stanbul temsilciliini yapan S. Marghetitchin, Dileri Bakan Paul Hymana gnderdii 20 Kasm 1919 tarihli raporunda da; Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey gibi ileri gelen ttihatlarn gayretleri ile mill etelerin oluturulduundan, baz glklerin ttihat ve Terakki sayesinde stesinden gelindiinden ve ttihat ve Terakki ile mill etelerin tek bir tekilat olarak gsterilmesi ile olduka tesirli bir idare tesis edildiinden ve Trk halknn sadece mill gler tarafndan temsil edilebileceine inandrldndan bahsedilmektedir57. Yine Le Temps Gazetesinin stanbul muhabiri, gazetesine gnderdii mektubunda Selanikte doan Mustafa Kemal, Talat ve Enverin en eski arkadalarndandr ve politika arkadalar n plana geerken kendisi imdiye kadar sivrilememi, ihtiras sahibi biridir Enverin hasm olduu syleniyorsa da ttihatdr ve onun ismi altnda ttihat ve Terakki Partisi lkenin idaresini ele geirmeye almaktadr58 demekte ve Fransz kamuoyuna Mustafa Kemal ve hareketini ttihat ve Terakki Cemiyetinin iktidar ele geirmek maksadyla rpnlar olarak tantmaktadr. Grld gibi Mustafa Kemal Paa ve arkadalar, Damat Ferit Paa Hkmetleri, Damat Ferit Paa Hkmetleri yaran basn ve tilaf Devletleri tarafndan kati surette tasfiye edilmesi gereken ttihat kalntlar olarak grlmektedir. Hatta bu mcadelenin ttihatlarn bir tertibi olduunu dnmektedirler Damat Ferit Paa Hkmetlerinin Mill Mcadeleyi ttihatlkla itham etmesini detaylca irdeledikten sonra Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn ttihat olup olmadklar hususunda ksa bir bilgi vermek yerinde olacaktr. phesiz bilinen bir gerekliktir ki gerek Mustafa Kemal Paa olsun ve gerekse
ve 16 Nolu Dipnot.; Mataine Gazetesinin 27 Aralk 1919 tarihli nshasnda da Mustafa Kemal Paann ban ektii hareketin fikr ve ruhunun Enver Paaya ait olduu belirtilmektedir. Bkz, Osman Demirba, ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Mill Mcadele, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve lklp Tarihi Enstits, st1999, s. 128. 55 Byklolu, Atatrk Anadoluda, Cilt: 1, s. 39. ; Calthorpe bir raporunda, Sivas ve Konya vilayetlerinde ekiyalardan silahl mukavemet kuvvetleri tekiline balanld, mttefiklerin menfaatlerine aykr hareketlerde bulunmak gayesiyle cidd bir faaliyet mevcut olduu alnan raporlardan anlalmtr. Bu hareket ttihat ve Terakki ajanlar tarafndan idare edilmektedir. Halka ve ilgililere Osmanl Hkmetinde ayr olarak almas ilan ve tavsiye olunmaktadr. Btn bunlarn balca tevikileri Sivasta Mustafa Kemal, Konyada Cemal Paalardr denilmektedir. Bkz, Bayar, Ben de Yazdm, Cilt: 7, s. 7375. 56 Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi Mondrostan Mudanyaya Kadar (30 Ekim 191811 Ekim 1922), TTK Basmevi, Ank1989, s. 64. ; Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: 2, TTK Basmevi, Ank1994, s. 113. 57 Zeynep Kerman, Belika Temsilcilii Vesikalarna Gre Mill Mcadele, Dergh Yaynlar, st1982, s. 13. 58 Akyz, Fransz Kamuoyu, s. 52.
13
Osman AKANDERE
Kuv-y Milliyenin baz lider kadrosu olsun daha nceden ttihat ve Terakki Cemiyetinin ierisinde bulunmulard. Fakat srf buna dayanarak Mill Mcadeleyi bir ttihat dolab olarak nitelendirmek hem mesnetsiz hem de gayr- ilm bir yaklam olmaktan teye gitmeyecektir. Mill Mcadele Hareketi, ttihat bir hareket deildir fakat stanbulda, Enver ve Talat Paalarn direktifleri ile kurulan ve ttihat bir yeralt rgt olan Karakol Cemiyeti tarafndan ttihat bir hareket haline getirilmeye allmtr. Karakol Cemiyetinin Anadoluya silah sevkyat gibi hususlarda nemli hizmetleri olmutu. Fakat daha sonra Mill Mcadele Hareketini bir ttihat hareketine dntrmeye alm ve bu suretle de Mustafa Kemal Paann liderliini tehdit etmitir59. Mustafa Kemal Paann 27/28 Eyll 1919 gecesi Kerim Paa ile yapt telgraf grmesinde de ttihatlk yaktrmas mevzubahis edilmi ve Paa, Asil ve temiz Mill Mcadelemizin, ttihatlarn son rpnlar ve kanl hareketleri olduunu ve onlarn parasyla yrtldn resmen ve aktan aa btn dnyaya ve yabanc gazetecilere syleyen bu Damat Ferit, Adil Bey ve Sleyman efik kastediliyorgafillerdir60 diyerek stanbul Hkmetini iddetli bir ekilde eletirmitir. Kald ki stanbul Hkmetinin yapm olduu ttihatlk propagandas epey taraftar toplam olmal ki Sivas Kongresinde Mill Mcadelenin ttihat ve Terakki Cemiyeti ile kati surette balants olmad srarla vurgulanm ve Kongreye katlanlar tarafndan saadet ve selmeti vatan ve milletten baka hibir maksad ahs takip etmeyeceime, ttihat ve Terakki cemiyetinin ihyasna almayacama, mevcut fruku siyasiyeden hibirinin emeli ve siyasiyesine hdim olmyacama vallahi billhi diye yemin etme gereklilii duyulmutur61. Yine, Yenign Gazetesi husus muhabirinin Mustafa Kemal Paaya Tekilt- Milliyenin ttihat tahrikt olduuna dair bir rivayet var. Bu husustaki mtala-i devletleri ne merkezdedir? sualine, Paa, Binaenaleyh esas maksadmz vatan ve milleti kurtarmak olduuna gre karmzda iki muhasm zmre bulunmas pek tabi idi. Bunlarn biri menfi-i ahsiyesine menfi-i umumiyeyi feda eden hkmet-i sabka, ikincisi de inkrazmz bekleyen bir takm dhili dmanlarmzdr. Bunlar cihan nazarnda Harekt- Milliyeyi kirletmek ve kendilerini kurtarmak iin zaman icab kuvvetli bir silaha malikti. Bu silah ise ttihat iftiras idi. Fakat gerek fiiliyat- milliyemiz ve gerekse hkmetin tebeddlnde gsterdiimiz bitaraflk cihan efkr- umumiyesinde ihtirasat- sefileden ne kadar mnezzeh olduumuzu ispat etti. Bize ttihat diyenler
E.Semih Yaln,-Salim Koca, Mustafa Kemal Paann Anadoluya Geii, Berikan Yaynevi, Ank2005, s. 6173. 60 Atatrk, Nutuk, s. 123. 61 M. Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt: 1, TTK Basmevi, Ank1986, s. 219. ; Ayrca Mustafa Kemal Paann ttihat Terakki ile ilikileri ve ttihat olmad hakknda tafsilat iin, bkz, Fethi Tevetolu, Atatrk-ttihat ve Terakki, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: V, Say: 15, Temmuz1989, s. 612623. ; Ayrca Bkz, YalnKoca, Mustafa Kemal Paann Anadoluya Geii, s. 2180. ; Yine mill hareketi ttihatlarn faaliyetlerinden uzak tutma teebbsleri hakknda tafsilat iin, bkz, Emine Kskl, Mill Mcadele Balangcnda, Mustafa Kemal Paann Mill Hareketi, ttihat ve Terakki Faaliyetlerinde Uzak Tutma Teebbsleri, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 3, Say: 5, Ank1990, s. 109127.
59
14
unutuyorlar ki Harekt- Milliye btn millet tarafndan icra edilmektedir. Eer iin iinde ttihatlk olmak lazm gelse btn millet ttihatlkla itham edilmi olur. Fazla olarak gerek imdiye kadar nerettiimiz beyannamelerle ve gerekse umum kongrede kabul edilen yemin suretiyle, hibir frkaya mensup olmadmz ve ttihatlkla alakamz bulunmadn kinata ilan ettik. Hatta zat- ahane bile son beyanname-i hmayunlarnda tekilat- milleyenin mnhasran esbab- milliyeden mtevellit olduunu, ilan buyurmulard. Fakat Ferit Paa Hkmeti yalnz millete deil, (Tan) gazetesi muhabirine de Anadolu harektnn ttihat tahriktndan mtevellit olduunu syledi. Artk byle bir iddiaya nasl ehemmiyet verilebilir?62 cevabn vermi ve ttihatlk hususundaki dncelerini net bir biimde ifade etmitir. Fakat Mill Mcadeleyi ttihat ve Terakkinin yeniden canlandrlmasndan baka bir ey olarak gremeyen Padiah ve Hkmet taraftar kesim tarafndan bu yemin ve beyanatlar da kabul grmemi ve Kuv-y Milliye ttihatlkla sulanmaya devam edilmitir63. Zaten Padiah ve Hkmetin Kuv-y Milliyeyi ttihatlkla itham etmesindeki temel maksat; halkn Kuv-y Milliyeye olan gveninin nne gemek ve halktaki Padiaha ve Hkmete kar olan gvensizlii krp kendi iktidarlarn gl tutmaktr. Bunu salayabilmek iin de dnemin en gzde itham olan ttihatlktan faydalanlmtr. Nihayetinde, insanlarn fikr bakmdan deiebilecekleri sosyal bir olgu olarak karmzda dururken, Sivas Kongresinde, ttihat ve Terakki Cemiyeti lehine bir siyaset takip etmeyeceine, yalnz ve yalnz vatann selameti iin mcadele vereceine dair yemin eden ve ttihat ve Terakkinin yeniden dirilmesi adna bir siyaset takip ettiini gremediimiz bir kadroyu ttihatlkla sulamak dorusu pek akl kr olarak gzkmemektedir. BOLEVKLK Damat Ferit Paa Hkmetinin, Anadolu Hareketini sulayc faaliyetlerinden bir dieri de onlar Boleviklikle itham etmek olmutur. Damat Ferit Paa ve Hkmeti, Kuv-y Milliyeyi sadece ttihatlkla sulanmann yeterli olmayacan erken fark etmi ve bu dnemde var olan Bolevik-Anadolu Hareketi yaknlamasn byk bir frsat addederek Mill Mcadele Hareketini ttihatln yannda Boleviklikle itham etmitir. Yani, Mill Mcadele Hareketinin, daha gl bir mcadele iin ortak dman olan tilaf Devletlerine kar Boleviklerle iliki ierisinde olmas ve onlarn desteini kazanmaya almas hem Damat Ferit Paa Hkmeti hem de Mill
Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, Cilt: 3, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ank 1997, s. 3. 63 Muhaliflerden Mevlanzde Rfat, Mustafa Kemal Paa, Anadoluda hazrlamaya balad kyamn ilk devrelerinde ttihat ve Terakkinin zulm ve yolsuzluklarndan, cinayet ve enaatlerinden usanm olan halka: Bu hareketin devlet ve milleti felaketten felakete srkleyen ttihat ve Terakki zmresiyle alakas olmadn, milletin hayat ve memat mcadelesi olan bu kyamda, ttihat ve Terakkinin yeri bulunmadn. Muhtelif yerler ve zamanlarda bara bara sylemiti demekte ve Ne yapalm ki, Paann fiilleri daima szlerini tekzip etmitir diyerek Mill Mcadelenin inkr etmelerine ramen ttihat ve Terakki tevikatndan ibaret olduunu sylemektedir. Bkz, Mevlanzade Rfat, ttihat Terakki ktidar ve Trkiye nklbnn Yz, Yedi klim Yaynlar, st1993, s. 253.
62
15
Osman AKANDERE
Mcadeleye muhalif basn tarafndan Kuv-y Milliyenin Bolevik olduu eklinde yorumlanmtr. Daha doru bir ifade ile gerek Damat Ferit Paa Hkmeti gerekse muhalif basn, Mill Mcadele Hareketinin Boleviklerle olan ilikilerini bir Bolevik olma olarak alglamak zorundaydlar. nk Kuv-y Milliyeciler, Damat Ferit Paa Hkmetini tanmyorlard. Dolaysyla Damat Ferit Paa, kendi iktidarn gl tutabilmek iin Kuv-y Milliyenin nne gemek zorundayd. Bu noktada Kuv-y Milliyecilerin Boleviklerle olan ilikileri Paaya ve Kuv-y Milliyecilerden rahatsz olanlara yeni bir frsat verdi. Mesela Damat Ferit Paa 19 Eyll 1919de Trabzon Valisi Galip Beye ektii telgrafta, memlekete takm takm Boleviklerin girdiini, Bolevizm usulnn yaylmas iin altklarn ve bunlarn nne gemek iin ne gibi tedbirler alndn Galip Beyden sormutur64. En nihayetinde Damat Ferit Paa Hkmeti, Kuv-y Milliyenin nne gemek iin her vastadan yararlanmaya azam lde gayret gstermi ve hedef kitleye yani halka kendi seilmi dorularn benimsetmeye almtr65. Yaynlanan beyannamelere bakld zaman bu durum aka ortaya kmaktadr. Nitekim Damat Ferit Paa Hkmetinin 4 Austos 1920 tarihli Takvim-i Vekayide yaynlanan beyannamesinde, Usat, Boleviklerden istimdad ediyorlar. Millet-i Osmaniyeye bundan byk hrmetsizlik olamaz. Mahaza hasil-i ber-gzde ve fezil-i ahlakiyesiyle dnyann en byk bir devletini tess ve asrlarca idme etmi olan aff ve edb ve halk ve necb ve eriat- garra-y Muhammediyeye hrmetkr Trk kavmi, inkr- hk ve hakkat, itirak- emvl ve zevct, katl- nfs ve gasb- emvl esasna istind eden ve insaniyetten ziyde behmiyyete mtekarib bulunan bir meslek-i dallden ve Bolevikler gibi Allahn ve insanlarn dmanlarndan istimdd etmez, bil-nisbe asgar beladan azam belaya iltic etmek gibi gafilane ve mecnunne bir harekete rza gstermez66 denilmektedir. Hkmet bu beyannamede; Kuv-y Milliye Hareketinin her ne sebebe mstenit olursa olsun Boleviklerle temas halinde olmasnn Millet-i Osmaniyenin vicdann szlattn dile getirmekte ve nihayetinde Kuv-y Milliye Hareketini Boleviklerin Anadoludaki uzants olarak gstererek milletin bu tekilata gsterdii ve gsterecei ilginin nne gemek istemektedir. Grld gibi; Kuv-y Milliye Hareketi Boleviklikle itham edilirken beraberinde, destekleyici unsur olmas bakmndan din deerlerde ustaca kullanlmaktadr. Bu cmlemizi teyit edecek bir dier beyanname de, Bolu Mutasarrf Osman Kadri tarafndan yazlp datlan 19 Mays 1920 tarihli beyannamedir. Bu beyanname Ey padiaha, dine, devlete beyz seneden beri sadakati ile dnyay hayrette brakm olan hakiki Mslmanlar67 cmlesi ile balamakta ve devamnda Kuv-y Milliye Hareketi Boleviklikle itham edilip, Boleviklik nam altnda drtyz senelik din ve devlet dmanmz olan Moskoflardan km eriata aykr, ve kanuna uymayan bir ie kaplan bir takm ekya vatan kurtaracaz diye Anadolunun siz saf ve namuslu halkn aldatarak padiahna, Mslmanlarn Halifesine isyan bayra
Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, Cilt: 2, Emre Yaynlar, st1995, s. 625. Karaaslan, Dini Faaliyet ve Propagandann Rol, s. 202. 66 Takvim-i Vekayi, 4 Austos 1336/1920, Nr: 3921. 67 Sabahattin Selek, Anadolu htilali, Cilt: 1, Dokuzuncu Basm, Kasta Yaynevi, st2000, s. 72.
64 65
16
ekmilerdir68 denilmektedir. Ayrca, beyannamede Bolevikliin ne demek olduu hususu da unutulmamakta ve bu hususta da Boleviklik, parann, maln, emlak ve arazinin ayak takm yersiz yurtsuz bir takm haydutlar tarafndan yama edilerek bu haylaz, tembel, cani herifler arasnda taksim edilmesi, hi kimsenin nikhl kars olmayp her kopuun her kadn istedii gibi kullanmas, ocuklar iki yana kadar analarnn kucanda kaldktan sonra alnp umumhanelerde beslenerek anasz ve babasz yetitirilmesidir ki, ne bir babann ocuunu, ne bir evladn ana ve babasn tanmamak demektir69 denilmektedir. Beyannamede Boleviklik yukardaki ekilde tanmlandktan sonra Bolevikliin slam Dini ile uyumayaca ve Anadolunun Mslman halknn gznde hibir deerinin olmayaca da belirtilmektedir. Bu beyannamede, zerinde durulan bir dier husus ise ttihat ve Bolevik olarak nitelendirilen Kuv-y Milliye mensuplarnn; haydutluk ve soygunculukla rahat yaamaya altklar ve bunlarn, milletin huzurunu dnecek kimseler deil bilakis vurgun devrinin devam etmesinden baka amalar olmayan kiiler olarak tantlmasdr70. Bylesi propagandalarn dzenli bir ekilde yaplabilmesi ve halkn zihninde Kuv-y Milliyeye ynelik soru iaretlerinin oluturulmas iin ngilterenin de destei ile 1921 ylnda Anti Bolevizm ve Anti Kemalizm Cemiyeti tekil edilmi ve bu cemiyetler belirtilen gaye urunda almalar yrtmlerdir71. Dnemin matbuatn incelediimizde Boleviklik mevzuunun da, Mill Mcadeleye muhalif basn tarafndan, halk bu mcadeleye kar soutmak maksadyla ustaca kullanldn grmekteyiz. Alemdar Gazetesi Bamuharriri Refii Cevad bir makalesinde, ttihat ve Terakkinin tarz- idaresi memleketi mahvetmekle neticelenmitir. Memleket bu hale geldikten sonra artk o felaketli idareye idare demek iin mecnun olmal. ttihatlk bahusus ttihatln Anadoludaki imdiki ekli Bolevikliin kpkzl bir eklidir72 demekte ve Kuv-y Milliye Hareketini bu suretle en ar ekilde itham etmi olmaktadr. Refii Cevad ayn makalenin devamnda ise, lem-i insaniyet bu yeni canavarlarn kafasn ezmek iin sarf- mesa ediyor73 diyerek hem halkn Kuv-y Milliye Hareketinden uzak durmasn tlemi olmakta hem de akl- selm olan herkesin bunlarn yok edilmeleri iin aba harcadn dile getirmekte ve dolaysyla da Kuv-y Milliyenin yok edilmesinin insan olmann bir gerei olduunu belirtmi olmaktadr. Alemdar
Selek, Anadolu htilali, Cilt: 1, s. 72. Selek, Anadolu htilali, Cilt: 1, s. 72. 70 Ancak memleketimiz teden beri haydutluk ve soygunculua alm, seferberlik devam ettii mddete vurgun vurarak kanunun stnde bir amir gibi bulunduklar yerlerde zorbacasna hareket ve rahat yaamay, iy ve iret rezaletini adet etmi bir takm subaylar ile hapishanelerden firar etmi yahut her naslsa yakasn imdiye kadar kanunun penesine vermemi olanlar vardr ki, bunlar milletin ezildiini, mahvolduunu, kylerin harap, kadnlarn dul, ocuklarn yetim kaldn dnmek istemezler. Maksatlar her ne nam olursa olsun vurgunculuk devrini devam ettirmektedir. Bkz, Selek, Anadolu htilali, Cilt: 1, s. 72. 71 Mesut Aydn, Mill Mcadele Dneminde Anadoluya Giri ve klar Kontrol Altnda Tutan Kurulular, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 3, Say: 5, Ank1990, s. 25. 72 Alemdar, Refii Cevad, Bolevik Av, 29 Eyll 1335/1919, Nr: 1871587. 73 Alemdar, Refii Cevad, Bolevik Av, 29 Eyll 1335/1919, Nr: 1871587.
68 69
17
Osman AKANDERE
Gazetesinde kan Hafz smail imzal bir dier makalede de, Dn nasl Alman istibdad- askerisini almakla bu gn mzmahil oldu isek imdi de Rus Bolevikliine can atmakla yarn sahife-i lemden tamamyla silinmek istiyoruz. Revtb- ictimaiyemiz iinde bizi en ziyade tutan din- Hilafet iken Boleviklikle her eyden evvel bunlar ayaklar altna almak mecnunne, akurne inemek emelindeyiz. Karmzda, bamzda kimler bulunduundan ise haberimiz yok74 denilmektedir. Ayrca hilafetin Trklerde, stanbulun da hilafet merkezi olarak kalmasnn salanmasnn en birinci ve en mukaddes gaye olduu dile getirilmekte ve bunun temini iin de ngiltere, Fransa ve talyann yardmlarna muhta olunduu vurgulanmaktadr75. Bu cmleyi teyit eder bir baka makalede de, Boleviklik ukuruna yuvarlanan Ankarann arkasndan ayrlmalyz. Byk devletlerle zellikle ngiltere ile uzlamalyz76 denilmektedir. Mahir Said imzal makaleye baktmzda, burada da tilaf Devletlerinin birka defa bizi Moskof zulmnden kurtardndan bahsedilmekte, Kuv-y Milliye, bu milletin bu memleketin ezeli dman olan Moskoflarla birlemekle sulanmakta ve Moskoflarla neden birleildi? ynndeki suale de nk ttihat ve Terakki yle istiyor, nk aalar harp istiyor77 eklinde cevap verilmektedir. Mustafa Sabri Alemdar Gazetesinde yaynlanan beyanatnda, ttihatlarla Boleviklerin birbirlerine benzediklerini, her ikisinin de milletin servetlerini zorla ele geirmek iin aba harcadklarn iddia etmekte ve Bolevikler mnevverleri ve zenginleri kesiyorlarm Kuran- Kerim insanlarn servet ve maiet itibaryla derect- muhtelife ve mtefarka zere halk olunduklarn78 beyan ettiini sylemektedir. Yine Mustafa Sabri din-i slamn Bolevik aleyhtar olduu ynnde fetva da vermitir79. Nitekim Mill Mcadele kart propagandalarda Bulaklar (Bolevikler) geliyor! Allah, mabudu tanmyorlar. Ahaliyi kesip herkesin maln yama ediyorlar80 gibi sloganlar kullanlmtr. Yine, Hendek ve Dzce isyanlarnda Yirmidrdnc Frka Kumandan Mahmut Bey isyan bastrmak iin Hendee geldiinde, Dzcedeki isyana katlan Hendeklilerden bir ksm, civar kylerde Bolevikler Hendei bast. Kadnlarmz ve kzlarmz rlplak hamamlara doldurdular. Mslmanlk ve namusumuz tehlikededir. Allahn seven Hendee kosun81 diye propagandalar yapmlardr. Anadolu Ahalisi Nazarnda Kemaliler balkl bir yazda ise, Halk nsan padiahna isyan ederse nasl iyi bir Mslman olduunu iddia edebilir demektedir. Karadenizin Dou ksmna hkim olan Kemaller, bu dnceyi tamamyla biliyorlarsa da, bu gn cebir ve iddet yoluna girmi olduklarndan siyasetlerine devam etmektedirler. Fakat Ankaradakiler, vaziyetin mdafaas kabil
Alemdar, Hafz smail, Bizi Nereye Gtryorlar?, 5 Mart 1336/1920, Nr: 4442744. Alemdar, Hafz smail, Bizi Nereye Gtryorlar?, 5 Mart 1336/1920, Nr: 4442744. 76 Peyam- Sabah, 2 Austos 1337/1921. Bkz, Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: 3, TTK Basmevi, Ank1995, s. 636. 77 Alemdar, Mahir Said, Vaziyet Vahimleiyor, 11 Haziran 1337/1921, Nr: 74. 78 Salih Tun, gal Dneminde stanbul Basn (19181920), Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, st1999, s. 320. 79 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 296. 80 Karaaslan, Dini Faaliyet ve Propagandann Rol, s. 202. 81 Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, s. 400.
74 75
18
olmadn bilmek ve telkin etmekle beraber, kendilerini ebediyen mahvolmu bildiklerinden, Avrupann mahvolmas iin Bolevik istilasn davet etmeye urayorlar. Nasl oluyor da bunlar bu hareketin stanbulun kaybolmas ile sonulanacan grmyorlar? Bolevik olunca Rus olmamak icap etmez. Her Rusun kalbinde de lmez bir arzu ile stanbul hkimiyeti vardr. Sakn Kemalistler Moskova idarecilerinin elinde bir oyuncaktan baka bir ey olmasnlar?82 denilmektedir. Yine ayn yazda, Anadolu halknn kahir ekseriyetinin Kuv-y Milliyecileri beenmedikleri zerinde durulmakta, Kuv-y Milliyeciler Anadolunun masum halkn cebren Bolevikletirmeye almakla sulanmakta ve halkn bu tr giriimlere muhalif olduu dile getirilmektedir83. Bir makalede de, Mustafa Kemal Paa, Leninlerle, Grininlerle, Enverlerle ve Cemallerle ayn kefeye konulmakta ve hepsine birden zorba ve ekya eleba denilmektedir84. Kuv-y Milliye Hareketi mensuplar, Boleviklerle ayn kafay tayan serseriler olarak nitelendirilmekte ve acilen bu ekyalarn nne geilmesi gerektii vurgulanmaktadr85. Hakk Halit imzal bir makalede de Ankara Hkmetinin Boleviklerle ilikileri eletirilmekte ve yle denilmektedir: Fazla olarak istikll-i tm diye barmakta olan Ankara yrnnn dier taraftan Bolevikler ve bu yoldan Almanlar ile akd- mukvele ettikleri tahakkuk ediyor ki bu da bal bana umum-u dnya iin bir tehlikedir Fakat Ankaradakiler kimi aldatyorlar? Kim aldanyor? Bolevikler ve Almanlarla akd- muahede eden istiklal-i tmclarn, bu yalanc siyasetilerin yaktklar mum ancak yatsya kadar yanar. Yatsda geldi, geiyor86. Muhalif yazarlardan mer Kazm LAventure Kmaliste adl eserinde Her ey gayet aktr. Biz her eyi gayet aklkla tespit ettik ve syledik. Bu bir Alman-Bolevik oyunudur. Kemalistlerde onlarn gz kapal uaklardrlar. Onlardan gelecek emirleri uygulamaktan baka bir ey yapmazlar87 demekte ve Mill Mcadelenin Boleviklerin direktifleri ile ynetildiini iddia etmektedir. Nitekim halkn bir ksm, gerek bu sloganlar ve kkrtclk faaliyetleri gerekse de Hrriyet ve tilaf Frkasnn olumsuz propagandalar neticesinde Mustafa Kemalin ttihatl yeniden kuraca ve Boleviklik getirecei korkusuna kaplmtr88.
K. Zeki Genosmanolu,-N. Ahmet Banolu, Atatrk Ansiklopedisi, Trkiye Cumhuriyeti Siyasi Tarihi, Cilt: 5, May Yaynlar, st1971, s. 183. 83 Genosmanolu, Atatrk Ansiklopesi, Cilt: 5, s. 183. 84 Alemdar, Aydede (Refik Halit), Nak- Ber b Lenin Yerine Grinin-, 3 Kanun- Sani 1336/1920, Nr: 3832683. 85 Alemdar, 1 Nisan 1336/1920, Nr: 1702770. 86 Alemdar, Hakk Halid, Kimi Aldatyorlar?, 16 Haziran 1337/1921, Nr: 79. 87 mer Kazm, 22 Haziran 1921 tarihli Alman basnnda yer alan ve Rus Hkmeti tarafndan III. Enternasyonalin bakanlarna gnderildiini belirttii bir talimatta yle denildiini yazyor: Trkiyede III. Enternasyonal iin mcadele edeceiz. Milliyeti bayrak bizim maskemiz ve paravanmz olacak. u slogan kullanacaz: Kahrolsun Svres! Kahrolsun Mttefikler! Bu hareket kolayca Bolevizme dnecek. Trk Paas farknda olmadan onun ateli bir savunucusu olacak. mer Kazm, Almanya gibi Rusyann da Ankara stnde yer aldn ve bir ksm talimatlarn da Moskovadan geldiini iddia etmektedir: Moskova, Kemalin hkmetini her zaman denetim altnda tutmaktadr. Onun bakanlar da zaten Moskovann Komiserleridir. Bolevizmin ajanlar ile Kemalin hkmeti arasnda ok samimi bir ibirlii vardr. Bkz, Durmu Ylmaz, mer Kazm ve ki Kitab, s. 143145. 88 Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri Yakn Tarihimizin Gerekleri-, Milliyet Yaynlar, kinci Basm, st1998, s. 30.
82
19
Osman AKANDERE
Bu hususta M. efik Aker, hatratnda unlar sylemektedir: Bata ngiliz Papaz Frug (Frew) olarak Hrriyet ve tilaf ve sair muhalif partiler birleerek [18101335 Atatrkn istihbarat ifresinden] Anadoludaki Hrriyet ve tilaf tekilat vasitasile yaptklar gizli tekilat ile Anadolu halk zerinde propagandalar yaptrdlar. Kimisi bu hareketin ttihat hareketi olduunu, kimisi Atatrkn ve onun tekilatn Bolevik yapmak iin olduunu yaymaa bu vehile milleti zehirlemee baladlar ve Anadoluda baz valiler Ferid Hkmetinden ald talimat ile Atatrkn tekilat aleyhine halkn baz saf ve uursuzlarn silahl olarak bir bir ayaklandrdlar89. Propagandalarn balcalar, gya Kuv-y Milliye ve Atatrk memlekette Boleviklik yapmak istiyorlarm, halk soyuyorlarm, memleketi felakete sokan ttihatl yayyorlarm gibi eylerdi90. Mill Mcadele Hareketine yneltilen Boleviklik sulamalarndan bahsedildikten sonra devamnda, bu hareketin Bolevik olup olmad hususunda da ksa bir bilgi vermek yerinde olacaktr. Buradan hareketle, mesela ttihatlk bahsinde de deinilen Mustafa Kemal Paa ile Kerim Paa arasndaki telgraf grmesinde Boleviklik mevzuu da deerlendirilmi ve Mustafa Kemal Paa bu hususta, Memleketimize takm takm Boleviklerin girdiini ve Mill Mcadelenin bir Bolevik mcadelesi olduunu resm olarak ilan eden ve yayan -Damat Ferit, Adil Bey ve Sleyman efik kastedilmektedir- bu bahtszlardr91 demi ve Boleviklik sulamasnn aslnn olmadn vurgulamtr. Yine Alemdar Gazetesinde yaynlanan Anadolu Boleviklii Kabul Etmemi balyla yaynlanan Yusuf Kemal Beyin Pariste verdii bir demete Ankara Byk Millet Meclisi ekseriyeti (Moskovada) bir mzaheret aram ise de Anadolunun Boleviklii kabul etmi olduunu iddia ve beyan eylemek n-bihengm olduu92 belirtilmektedir. Boleviklik hususunda gerek olan udur ki, Ankara Hkmeti Boleviklikle deil, Bolevik Hkmeti ile ilikiler kurmak istemitir93. Londra Konferansna T.B.M.M. Hkmeti adna Heyet Bakan olarak katlan Bekir Sami Bey Tan Gazetesine verdii demete, Bolevizme gelince, Moskovadan avdet etmi olmak mnasebetiyle kesin syleyebilirim ki Trkiye hibir zaman Bolevik olmad ve olmayacaktr. Biz komularmzn umur- dhiliyesiyle megul olmaklmz lazm geldiini kabul ediyoruz. te bu sebepten dolaydr ki, tarz- idaremizdeki itilaf bizi Ruslar ile hsn- mnasebatta bulunmaktan men edemez. Btn garp aleyhimizde idi. arktaki komularmz da aleyhimize evirmemek aresini aradk. Sovyetlerle mterek hareketimiz buna inhisar ediyor94 demekte ve bu deme Ankara Hkmetinin kesinlikle Bolevik olmadn ifade etmektedir. Burada da grld gibi Mill Mcadele Dneminde Boleviklerle iyi ilikiler ierisinde olmann bir zorunluluk olduunun alt izilmektedir. Mehmet Akif (Ersoy)un da Seblrredda yaynlanan bir vaaznda Boleviklikle ilgili unlar anlatlmaktadr: O halde bizim Boleviklerden korkmamza mahal olmad gibi,
M. efik Aker, 57. Tmen ve Aydn Mill Cidali, Cilt: 3, stanbul Asker Matbaas, st1937, s. 105. 90 Aker, Aydn Mill Cidali, Cilt: 3, s. 113. 91 Atatrk, Nutuk, s. 123. 92 Alemdar, 11 Haziran 1337/1921, Nr: 74. (Bkz, EK-V). 93 Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Babakanlk Basmevi, Ank1973, s. 227. 94 Peyam- Sabah, 28 ubat 1337/1921, Nr: 11235, Bkz, Tun, stanbul Basn, s. 410.
89
20
Bolevik olmaya da ihtiyacmz yoktur. Biz elimizdeki eriatn ahkmna, esst- fzlasna tamamyla sarldmz gn yakamz kurtarm oluruz. Evet, dmann dman dostolmak itibariyle mterek, mtekabil menf dairesinde Boleviklerle ittifak edebiliriz. Garbn lem-i beeriyeti, bilhassa biz Mslmanlar ezmek iin kuvvet almakta olduklar o melun zulm messeselerini ykmak hususunda Boleviklere yardm da ederiz. Byle bir ittifaktan biz ne kadar istifade edersek, Ruslar da o derece mstefit olacaklardr95. Mill Mcadele Hareketinin Boleviklerle olan ilikileri neticesinde Moskova, Mill Mcadele Hareketini Bolevikletirmek iin aba harcamtr. erkez Ethemle istediklerini gerekletiremeyen Ruslar ynlerini Enver Paaya evirmiler ve Enver Paay Mill Mcadele Hareketine alternatif bir lider olarak devreye sokmaya almlardr. Ankara Hkmetinin yerinde tedbirleri ile bu sorun atlatlmtr96. SAHTE MLLYETPERVERLK, ASLK, DNSZLK VB. THAMLAR Kuv-y Milliyeye yneltilen ithamlardan bir dieri de Kuv-y Milliyecilerin milliyetiliklerinin sahte olduudur. Sultan Vahdettinin Takvim-i Vekayide yaynlanan Hatt- Hmayununda, milliyet nam altnda ik edilen ititn lkenin vaziyet-i siyasiyesini altst ettiinden bahsedilmekte ve bu hl-i isyann ne suretle olursa olsun derhal nne geilmesi gerektii vurgulanmaktadr97. Nitekim Damat Ferit Paann drdnc defa sadarete geliinin hemen akabinde neredilen Hkmetin Beyannamesinde de Bu halde Tekilt- Milliye denilen harekt- byne, hem Anadoluyu korkun bir istilaya uratmak hem de devletin ban gvdesinden ayrmak felaketini hazrlyor. Bu gn millet-i Osmaniyenin en byk dmanlar, yalanc milliyet davasyla ahs ihtiraslarna vatan ve milleti feda edenlerdir98 denilmekte ve Kuv-y Milliyeciler milletin nndeki en byk engel olarak tasvir edilmektedir. Yine Kuv-y Milliyeciler, ahaliden cebren para toplamak, zecren asker almak, para vermeyenlere ve byle fena bir maksatla askerlii kabul etmeyenlere eziyet etmek, ldrmek, kyleri basp yama etmek, kyleri hatta kasabalar vurmak gibi fezahatler yapmakla itham edilmekteydiler99. Kuv-y Milliye Hareketi, Dhili Nazr Ali Kemalin bir tamiminde de Anadoluda yeniden ekavet ve yama devrini aanlar100 olarak nitelendirilmekteydiler. Damat Ferit Paa Hkmetinin 4 Austosta yaynlanan
95 Mehmet Kaplan,-nci Enginn ve Dierleri, Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Mill Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, Cilt: 1, Kltr Bakanl Yaynlar, st1981, s. 385. 96, Mustafa Balcolu, ki syanKogiri, Pontus- Bir Paa -Nurettin Paa-, Nobel Yaynlar, Ank2000, s. 62. 97 Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 3824. ; Hatt- Hmayunun mahiyeti hakknda tafsilat iin, bkz, Osman Akandere, 11 Nisan 1920 (1336) Tarihli Takvim-i Vekyide Kuv-y Milliye Aleyhinde Yaynlanan Kararlar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 12, Say: 24, Ank2003, s. 425440. 98 Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 3824. ; Alemdar, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 480 2780. 99 Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 3824. ; Alemdar, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 480 2780. 100 Falih Rfk Atay, ankaya, Bate Yaynlar, st1998, s. 200.
21
Osman AKANDERE
beyannamesinde ise, Hkmet-i hzra, usatn tenkili ve Anadoluda asayiin iadesi suretiyle yalnz Devlet-i Osmaniyenin bakiye-i mevcudiyetini istihlas deil kendilerine inkyat etmeyen kyleri, ehirleri, ihrak- bin-nar eden, kadn, ocuk ve ihtiyar binlerce efrad- milleti katl ve itlaf ile damen-i insaniyeti ve sebebiyet verdikleri ecnebi harekt karsnda bil-hicap firar ile milletimizin hasail-i bergzdesinden olan hret-i ecatini lekedr eden ve fakat mdafaasz milleti itlaf ve yamadan ekinmeyen bu ayan- nefret erbb- isyann harekt ve ekvetkrnelerinden millet-i masume-i Osmaniyenin beky-y rz, can ve maln kurtaracak ve unun kahr- gnagnu altnda ezilen huzur ve rahatn iade ettikten sonra terakkiyat- medeniye ve maddiye ve maneviyeleri esbabnn istihzarna tevessl eyleyecektir101 denilmektedir. Ayrca Kuv-y Milliye Hareketi; gerek devletin resm yazmalarnda gerekse de matbuatta Kuv-y Gayr- Milliye, Kuv-y Bagiye, sergerde, ekavet ehli, Kemali eteleri ve Anadolunun yeni Cellleri gibi ithamlara maruz kalmtr102. Osmanl Arivinde bu dnemi konu edinen birok belge Kuv-y Milliye nam altnda karlan fitne ve fesat103 gibi cmlelerle balamakta ve daha metnin banda onlarn milllikle alakalarnn olmad bilakis fitne ve fesat ehli kiiler olduklar vurgulanmaktadr. Kuv-y Milliyenin gayr- mill bir hareket olduu propagandasna dnemin muhalif basn cidd manada destek vermi ve muhalif basn yazarlar tarafndan Kuv-y Milliye aleyhinde birok makale kaleme alnmtr. Alemdarda kan bir yazda O meum ttihat Hkmeti devrildikten sonra daha menhus bir ekli ire eden Tekilt- Milliye maskaral memleketin hkimi oldu104 denilmekte ve bu yazda grld zere Kuv-y Milliye Hareketi maskaralk olarak dikkatlere sunulmaktadr. Ali Kemal imzal bir makalede; Harekt- Milliyenin cirmi kadar yer yakaca ve yakt yerinde Anadolu olaca vurgulanmakta ve Kuv-y Milliyenin i yz hrs, heva, ihtiras ve periandr105 denilmektedir. Ayn yazar bir baka makalesinde de, Veyl o zorbalara ki, onlar bir manada kurun- vustada Cengizlerin hayaliyle, Timurlarn tasavvuruyla yayorlar106 demekte ve Kuv-y Milliyeyi ahaliyi katleden ve Anadoluyu kana bulayan bir tekilat olarak nitelemektedir. Yine Alemdarda yaynlanan Malatya Mutasarrf ile yaplan bir mlkatta; Harekt- Milliye hakknda ne dnyorsunuz? Sualine, Mutasarrf, deil bir kaza veya vilayeti fakat bir kar topra iin bile byk fedakrlklar yaplmasn ok faziletli ve mukaddes bir vazife biliyorum. Fakat Harekt- Milliye bayra altnda temiz ve namuslu ahalimize yine ok ac bir facia temaa ettirilmesi endiesi beni
Takvim-i Vekayi, 4 Austos 1336/1920, Nr: Nr: 3921. Matbuatta da Kuv-y Milliye aleyhine kaleme alnm birok yaz bulmak mmkn. Bunlardan birka: Alemdar, 20 Nisan 1336/1920, Nr: 4882788.; Alemdar, Refii Cevad, Kuv-y Gayr- Milliye Suya Dtkten Sonra, 2 Mays 1336/1920, Nr: 4962806.; Peyam, Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar, 28 Eyll 1335/1919, Nr: 29755. ; Peyam, Ali Kemal, Gayr- Meru Kuvvetler, 21 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 351109. ; Alemdar, Refii Cevad, Turanclar ve Trkler Amma Hakiki Trkler, 20 Eyll 1335/1919, Nr: 1781578. 103 Birka misal iin, bkz, BOA, BEO, Umumi No: 347778. ; BOA, BEO, Umumi No: 348153. ; BOA, BEO, Umumi No: 348255. 104 Alemdar, 4 Nisan 1336/1920, Nr: 4732773. 105 Peyam, Ali Kemal, Harekt- Milliyenin Yz, 14 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 344102. 106 Peyam, Ali Kemal, ntibah in Hrriyet ster, 29 Eyll 1335/1919, Nr: 29856.
101 102
22
titretiyor107 demekte, Anadolunun harabe halinde olduunu dikkatlere sunmakta ve ahaliyi kan dkmeye mahkm etmenin bir hayrnn olmayacan vurgulamaktadr. Ayn mlkatta, Harekt- Milliyeye katlmayanlara nasl davranlyor ynndeki suale ise Mutasarrf, ite beni en ok mteessir eden noktalardan biri. Eln vahi usuller, gayr- insan muameleler, medeniyeti tahcl edecek tarz ve hareketler btn kuvvet ve manasyla hkm fermadr. Tekilta mutavaat etmeyen memurin ldrlyor, hapis ediliyor ve darp olunuyor ve mallar yama ediliyor108 diye cevap vermi ve bu beyanatyla Kuv-y Milliyeyi en ar ekilde itham etmi olmaktadr. Muhalif basn incelendiinde yukardaki yazda anlatlan grleri destekleyen birok yaz bulmak mmkndr. Mesela Refii Cevad, Kuv-y Milliye ii idama kadar dayandrd. Kan iiyor. Millet bu canavarlarn teker teker yakalanp demir kafesler iinde tehir edilecekleri gn grmeyecek mi?109 demektedir. Yine, bir dier makalede de, Kuv-y Milliye gayr- mill bir hareket olarak tasvir edilirken bu millet dnmez mi ki imdi mdafaa-i milliye davasna kalkan bu pervaszlarn nazarnda Trklerin hayatlar hi hkmndedir110 denilmekte ve bu toprakta dman parasyla alanlar(n) da bu millete ancak bu derece ihanet111 edebilecekleri vurgulanmaktadr. Ayn yazar bir baka makalesinde de, eer Kuv-y Milliyeden memleket iin en ufak bir hayr umsaydk o harekete katlmay bir vazife-i vataniye addederdik demekte ve iin i yznn yle olmadn belirtmektedir112. Mustafa Sabri imzal bir makalede de, Kuv-y Milliyenin Trkiyede esas milleti tekil eden ahali kuvvetine deil, asker kuvvete istinat ettiini sylenmekte, Kuv-y Milliye Hareketi militarizm ebekesi olarak tantlmakta ve millet namna ykselen sad, bu Harekt- Milliyeyi idare edenlerin sads olduu cihetle bunlarn milliyetperver olarak tannmasnn hi doru olmayacan vurgulanmaktadr113. Refii Cevad da, memlekette ekavetin mdahilleri olanlarn (Kuv-y Milliye) kendilerini milliyetperver ve vatanperver olarak tanttklar, dolaysyla da kendilerine mill bir ss verdikleri zerinde durmaktadr114. Yine Kuv-y Milliye aleyhinde yaynlanan bir yazda da; milliyeti denilen Kuv-y Milliye mensuplar eer zerre kadar vatann selametini dnyor olsalard tilaf Devletlerinin arzularna uygun hareket etmeleri icap ederdi115
Alemdar, 1 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 3202621. Alemdar, 1 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 3202621. 109 Alemdar, Refii Cevad, 26 Nisan 1336/1920, bkz, Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, s. Cilt: 3, s. 1112. ; Refii Cevad bir baka makalesinde de Kuv-y Milliye Hareketini caniler ve celltlardan mrekkep bir tekilat olarak aktarmakta ve Kuv-y Milliyecilerin kasabalarn haraca baladndan bahsetmektedir. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Kuv-y Gayr- Milliye Suya Dtkten Sonra, 2 Mays 1336/1920, Nr: 4962806. 110 Peyam, Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar, 1 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 29755. 111 Peyam, Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar, 1 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 29755. 112 Peyam, Ali Kemal, Vahdet-i Milliye Lazmdr ve Mmkndr, Fakat, 23 Kanun- Evvel 1335/1919, Nr: 383141. 113 Alemdar, Mustafa Sabri, Hurfttan Hakikate, 21 Mart 1336/1920, Nr: 4592759. 114 Alemdar, Refii Cevad, Bu da Ne Demek?, 25 ubat 1336/1920, Nr: 4352735. 115 Alemdar, 4 Nisan 1336/1920, Nr: 4732773.
107 108
23
Osman AKANDERE
mealinde grler ne srlmektedir. Hatta tilaf Devletlerinin insafl olduklar ve Mtarekeden sonra Osmanl Devleti iin hayat hakk tanyacaklar zerinde durulmakta fakat devlet ve millet dmanlarnn Tekilt- Milliye namyla Anadoluda tilaf Devletlerine kar giritikleri mcadele yznden bunun gerekleemedii belirtilmektedir116. Bir baka makalede de, Bu kuvvetlerin o haris, o muhteris, mfteris sergerdeleri gz nne getirilsin. Trklkten, Osmanllktan, Anadoluluktan neslen, ruhen ne derece uzaktrlar derhal grlr. Mustafa Kemalin hrsndan, ihtirasndan, zevkinden baka dnce bilmez Selanik yadigr olduunu renmeyen kalmad117 denilmekte ve grld gibi bu makalede Kuv-y Milliyenin Trklkle ilgisinin olmad vurgulandktan sonra hareketin lideri konumunda olan Mustafa Kemal Paann ahsna saldrlmakta ve bu yolla Kuv-y Milliye Hareketi ypratlmaya allmaktadr. Bu dnemde muhalif kesim Mustafa Kemal Paay, giritii Mill Mcadele dolaysyla maceraclk ve delilikle itham etmitir118. Alemdarda yaynlanan Kuv-y Milliye eteleri Hkmete Mdahale Etmiyor mu? balkl yazda da; Kuvy Milliyenin stanbul Hkmetine mdahale ettiinden ve gayr- meru bir hareket olduundan bahsedilmektedir119. Ali Kemalin Kuv-y Milliyeciler aleyhine u makalesinde syledii szler Kuv-y Milliyecilere olan dmanln boyutunu gzler nne sermektedir: Tekilt- Milliye sergerdeleri, bu mahlklar kadar balar ezilmek ister ylanlar tasavvur edilemez. Dmanlar onlardan bin kere iyidir120. Mill Mcadeleye gnl veren insanlarn Anadoluda dman igaline kar giritikleri mcadelenin stanbul edebiyatndaki ad ise haydut eteleridir121. Refii Cevadn bir makalesinde ise Kuv-y Milliye Hareketi Cellilerle zdeletirilmekte ve Celliler gibi treyen sergerdeler kuvveti zavall milleti kana ve atee bouyor122 denilmektedir. Kuv-y Milliyecilere, Celliler yaktrmas Ali Kemal tarafndan da kullanlr ve 1 Kasm 1919 tarihli Peyamda yaynlanan Kimi Aldatyorlar adl makalesi, banda Mustafa Kemal olduu halde Anadolunun yeni Cellileri123 sulamasyla balar. Dahas, Tekilt- Milliyeyi kahr ve tenkil etmek millet iin mevcudiyet meselesi olmutur. Dhildeki Mslmanlar bilmelidirler ki o habislere husumet edenler dine, halifeye, millete unutulmaz hizmetlerde bulunmu
Alemdar, 23 Mart 1336/1920, Nr: 4612761. Peyam- Sabah, Ali Kemal, Sergerdelerin Milliyetleri, 13 Nisan 1336/1920, Nr: 49510925. ; Mirliva Mustafa Kemal Paa halkta hsl olan bu galeyandan, resm vazifesini unutarak ahs ve mensubu olduu grup iin istifade kaydna dmt. Bkz, Mevlanzde Rfat, Trkiye nklbnn Yz, s. 296. 118 Mevlanzde Rfat, Trkiye nklbnn Yz, s. 261. 119 Alemdar, 15 Mart 1336/1920, Nr: 4532753. 120 Peyam- Sabah, Ali Kemal, Padiahn ve Hkmetin Etrafnda, 23 Nisan 1336/1920, Nr: 50510935. 121 Atay, ankaya, s. 200. 122 Alemdar, Refii Cevad, Nereye Gidiyoruz, 29 Mart 1336/1920, Bkz, hsan Ilgar, Mtarekede Yerli ve Yabanc Basn, Kervan Yaynlar, st1973, s. 53. 123 Peyam, Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar, 1 Terin-i Sani 1335/1919, Nr: 29755.
116 117
24
olacaklardr124 denilerek halk, Kuv-y Milliyeye kar kkrtlmaya allmaktadr. Damat Ferit Paa, drdnc sadaretinde, btn gayretine ramen stesinden gelemedii Kuv-y Milliye Hareketini bu kez eyhlislam Drrzde Abdullah Efendinin vastasyla Fetv-y erfe125 yaynlamak suretiyle tenkil etmeye almaktadr. 11 Nisan 1920de bata Takvim-i Vekayi olmak zere gazetelerde yaynlanan bu fetvalar, devletin Kuv-y Milliyeye bak ve Kuv-y Milliyenin tenkili iin bavurulacak yollar belirtmesi bakmndan mhimdi. Drrzdenin vermi olduu fetvalarda; Kuv-y Milliye hareketi ekya kuvvetleri olarak nitelendirilmekte, Anadolu ile stanbul arasndaki balar koparmak, halifenin yceliini zedelemek, padiaha itaatsizlik etmek, mevcut dzeni zorla deitirmeye kalkmak, halktan zorla mal ve eya toplamak, halk zorla kendine asker etmek ve nihayet vatann birlik ve btnln bozmakla sulanmakta ve hkm olarak da bu asilerin ldrlmelerinin dinen farz olduu vurgulanmaktayd126. phesiz bu fetva ile halkn din hassasiyetinden faydalanlmaya allmakta ve Anadolu Hareketine kar taarruza gemenin din bir gereklilik olduu Mslmanlarn dikkatlerine sunulmaktadr. Nihayetinde halk Kuv-y Milliye aleyhine harekete geirmek ve kendilerinin tenkil edemedii Anadolu Hareketini milletin tenkil etmesini salamaya almaktadrlar. Mehmet Arif Bey hatratnda bu mevzuda Mill Harekt padiaha isyan eklinde ve mcahitlerin nderlerini ittihatlar ve dinsizler olarak niteleyen fetvalar ve bildirilerle halkn akl kartrlmakta ve bir taraftan da Biga ynnden Anadoluya musallat edilen Anzavur vastasyla yldrma siyaseti takip olunmakta idi127 demektedir. Burada da belirtildii gibi Padiah ve Damat Ferit Paa Hkmeti Kuv-y Milliyeye ynelik amalarna ksmen de olsa -o dnem itibariyleulamlar ve Anadolunun eitli yerlerinde yer yer ayaklanmalar ba gstermitir128. Ayaklanmalarn ciddi manada zarar verebileceinin anlalmas, Kuv-y Milliyenin lider kadrosuna fetvaya ancak fetva ile karlk verilebileceini hissettirmi ve Ankara Mfts Rfat Efendi ve heyeti tarafndan bir kar fetva hazrlanmtr129.
Alemdar, 4 Nisan 1336/1920, Nr: 4732773. Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 3824. ; Alemdar, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 480 2780. 126 Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 3824. ; Alemdar, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 480 2780. ; Drrzde Abdullah Efendinin fetvas hakknda tafsilat iin, bkz, Osman Akandere, Kuv-y Milliye Aleyhinde Yaynlanan Kararlar, s. 441450. ;, Hlya zkan, stanbul Hkmetleri Kart Faaliyetleri (4 Mart 191916 Ekim 1920), Genelkurmay Basmevi, Ank 1994, s. 8992. 127 Mehmet Arif Bey, Anadolu nklb Mill Mcadele Anlar (191923), Yay. Haz: Blent Demirba, kinci Basm, Arba Yaynlar, st1992, s. 38. 128 Mesela 13 Nisan 1920de Bolu, Dzce dolaylarnda isyan kt. syan 19 Maysta Beypazarna kadar yayld. Anzavur Ahmet Adapazar ve Geyve dolaylarnda yeniden ortaya kt vs. bkz, Atatrk, Nutuk, s. 304. 129 Gnay alar, Mill Mcadelede Fetvalar Olayna Deiik Bir Adan Bak, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, 75. Yl zel Says, Say: 11, Erzurum1999, s. 267.
124 125
25
Osman AKANDERE
Drrizde Abdullah Efendinin Kuv-y Milliye aleyhine verdii fetva muhalif basn tarafndan da desteklenir. Mesela Ali Kemal, yalanc milliyet davas er erfe aykrdr130 diyerek Drrizadenin vermi olduu fetvaya desteini belirten bir makale kaleme alr. Yine Ali Kemal tarafndan kaleme alnan bir baka makalede de, vaziyete kar gerek Trklere, Trkolu Trklere, Osmanllara den mill vazife nedir? Bu adamlardan yakamz kurtarmak, u zavall vatanmz bu lekelilerden temizlemek deil midir? Bu gerekleri ibretle grerek Anadolu Trkleri eriat hkmne, Padiahn fermanna uyup bu aklabanlara hadlerini yaknda bildirirse dnyay ve Konyay anlam olurlar131 denilmekte ve halkn Kuv-y Milliyeyi eriat hkmne istinaden tenkil etmesi beklenmektedir. Mustafa Sabri imzal bir baka makalede de, Kuv-y Milliye Hareketi asl ve nesli belli olmayan sergerdelerden oluan bir tekilat olarak addedilmekte ve hilafet ve saltanat paralamak gayesine dnk almalar yrttkleri iddia edilmektedir132. Bolu Mutasarrf Osman Kadri tarafndan 19 Mays tarihinde yaynlanan bildiride de, Drrizde Abdullah Efendinin Kuv-y Milliye aleyhine vermi olduu fetva desteklenmekte ve burada da Kuv-y Milliye Hareketi, ekya, halk aldatan ve katleden, vurgunculuk devrini devam ettirmek isteyen ve hkmete, kanuna, Padiaha ve Halifeye isyan bayra kaldran asiler tekilat olarak grlmektedir133. Ahmet Rasim de, Kuv-y Milliyecileri deccaller olarak tanmladktan sonra Harb-i Umumde yaptklar ekavet, haydutluk, yamagerlik ve sergerdeliklere yeniden baladklarn belirtmektedir134. Kuv-y Milliyeyi tenkil maksadyla kurulan Kuv-y nzibatiyenin yaynlanan kararnamesine baktmzda, burada da Kuv-y Milliye Hareketi, ahalinin emval ve nukutunu cebren ahz gasp ve kendilerini katle cret 135 etmekle sulanmakta ve Kuv-y nzibatiyenin, bu erbab- ekaveti ortadan kaldrmak ve lkenin bozulan asayiini tekrar geriye iade etmek iin teekkl ettii vurgulanmaktadr. Damat Ferit Paa Hkmeti, Kuv-y Milliyecilerin nne gemek maksadyla Kuv-y nzibatiye birliklerini vcuda getirmitir136. Bunun yannda Kuv-y Milliye mensuplarn Divn- Harplere sevk ederek yarglanmalarn
Peyam- Sabah, Ali Kemal, eriat Padiah Adalet, 11 Nisan 1336/1920, Nr: 49310923. Peyam- Sabah, Ali Kemal, Sergerdelerin Milliyetleri, 13 Nisan 1336/1920, Nr: 49510925. 132 Kuv-y Milliye nam kzibi altnda teekkl eden kuvve-i mtegallibe-i askeriyenin t bidayetinden beri maksad- hakkisi, vatan ve millet endiesi deil de, bylece post ve makam kavgasndan ibaret olduu iindir ki, gya zmiri istirdd etmek zere cem edilen kuvvet, zmite ve Beykoza hcum ettirilmi ve asakir-i yunaniyeden fazla ahali-i masume ve efrad- millet krlp geirilmitir. Bkz, Alemdar, Mustafa Sabri, Makam- Hilafet ve Ankara Meclisi, 10 ubat 1337/1921, Nr: 8703070. 133 Selek, Anadolu htilali, Cilt: 1, s. 7273. 134 Alemdar, Ahmet Rasim Avni, Fetev-y Deccaliyeyi ptal, 11 Mays 1336/1920, Nr: 505 2815. 135 Peyam- Sabah, 23 Nisan 1336/1920, Nr: 50510935. 136 Kuv-y nzibatiye birlikler hakknda tafsilat iin, bkz, Adnan Sofuolu, Kuv-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu (19191921), Genelkurmay Basmevi, Ank1994, s. 342344, 350371. ; Ayrca, bkz, Gnay alar, Kuv-y nzibatiye, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 8, Say: 15, Ank1995, s. 343365.
130 131
26
salamlardr. Damat Ferit Paa Hkmeti, 23 Nisan 1920 tarihinde kabul ettii kararnamede, lkenin iinde bulunduu durumu bahane ederek Divn- Harb-i rflerde deiiklik yapm ve Divn- Harplere olaanst yetkiler vermitir. Bu yeni dzenlemeye gre mahkeme; nceden bakt tehcir ve benzeri davalara ilaveten lkenin asayiini bozup, i ve d emniyetini ihlal edenleri yarglamakla da yetkili klnyordu137. Bu deiiklikler neticesinde Divn- Harplerde Kuv-y Milliyeciler yarglanmlar ve idam dhil pek ok cezalara arptrlmlardr. alma konumuzu, Kuv-y Milliyeye yneltilen ithamlarla snrlandrm olduumuz dolaysyla yarglamalara yaklammz Kuv-y Milliyecilere yneltilen ithamlar dorultusunda olacaktr. Nitekim Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn gyaben veya vicahen yarglanmalarna ve idam dhil eitli cezalara arptrlmalarna gereke udur: Kuv-y Milliye unvan tahtnda kardklar fitne ve fesadn ve Kanun-u Esas hilafnda ahaliden cebren para toplamak ve asker almakta ve hilafna hareket edenlere ikence ve cefaya cret gibi fesayih irtikp etmek suretiyle emniyet-i dhiliyeyi ihlal eyleyenlerin mrettip ve mevviklerinden138 olmak. Nitekim gerekeli kararlarda Kuv-y Milliye Hareketi, masum halk katletmek, halkn emvl- menkle ve gayr- menklelerini ahz ve gasp etmek, ky ve kasabalar tahrip etmek, halk hile ve desisilerle kandrmak, halk Padiaha ve hkmete kar isyan ettirmek ve fesat amiz ve fitne engz siyasi nutuklar irad etmekle sulanmtr. Yine bu kararlarda Kuv-y Milliye Hareketi, ehs- baiye, ekvet-i mstemirre, kuvve-i msellah- baye139, makt-i ekavetkarane, harekt- baiye140, fitne-i baiye, gruh-u ekya ve asiler (bugat)141 hareketi olarak itham edilmektedir. Kuv-y Milliyenin Anadoluda giritii mcadele de, kaziye-i fesat ve kaziye-i isyan olarak nitelendirilmektedir142. Nihayet btn bu crmleri ilemek suundan Mustafa Kemal Paa, Ali Fuat Paa, Halide Edip Hanm, Kara Vasf Bey, Alfred Rstem, Doktor Adnan Bey143 ve Fevzi Paa144 gibi pek ok Kuv-y Milliyeci idam cezasna arptrlmlardr. Trk Mill Mcadelesinin nn kesme gayretlerine Mill Mcadeleye muhalif cemiyetler de imknlar nispetinde destek vermilerdir. Mesel muhalif
Ferudun Ata, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, TTK Basmevi, Ank2005, s. 258. Peyam- Sabah, 13 Mays 1336/1920, Nr: 52510955. ; BOA, BEO, Umumi No: 347564. ; Takvim-i Vekayi, 27 Mays 1336/1920, Nr: 3864. ; Alemdar, 13 Mays 1336/1920, Nr: 507 2817. 139 Peyam- Sabah, 13 Mays 1336/1920, Nr: 52510955. ; BOA, BEO, Umumi No: 347564. ; Takvim-i Vekayi, 27 Mays 1336/1920, Nr: 3864. ; Alemdar, 13 Mays 1336/1920, Nr: 507 2817. 140 Alemdar, 25 Haziran 1336/1920, Nr: 5492859. 141 Alemdar, 26 Mays 1336/1920, Nr: 5202830. 142 Peyam- Sabah, 13 Mays 1336/1920, Nr: 52510955. ; BOA, BEO, Umumi No: 347564. ; Takvim-i Vekayi, 27 Mays 1336/1920, Nr: 3864. ; Alemdar, 13 Mays 1336/1920, Nr: 507 2817. 143 Peyam- Sabah, 13 Mays 1336/1920, Nr: 52510955. ; BOA, BEO, Umumi No: 347564. ; Takvim-i Vekayi, 27 Mays 1336/1920, Nr: 3864. ; Alemdar, 13 Mays 1336/1920, Nr: 507 2817. 144 Takvim-i Vekayi, 30 Mays 1336/1920, Nr: 3866.
137 138
27
Osman AKANDERE
cemiyetlerden Teali slam Cemiyetinin Birinci Beyannamesinde, Mustafa Kemal Paa ve Kuv-y Milliyecilerin Yunan ordular nnden kaarken zavall Anadolu halkn kandrarak Yunanlarla mcadeleye tututurduklar ve siz mevkiinizde sebat edin, biz u taraftan onlarn arkalarn evireceiz145 yalanyla kendileri savuup masum Anadolu halkn bou bouna krdrdklarndan bahsedilmekte ve Kuv-y Milliyecilere Ey hainler, ey Allahtan korkmayan ve peygamberden hay etmeyen mahlklar denildikten sonra yle devam edilmektedir: Hey sizler ey yalanc ve den akiler! Kendi milletimize kar ecnebi milletlerden hibirinin yapmad ekavet ve enaatleri irtikp edip dururken milleti, eraf- memleketi, ulemay asp keserek mallarn yama ederken kendinize ne hakla, ne yzle, ne utanmazlkla Kuv-y Milliye namn veriyorsunuz? Milleti ldrerek, mahvederek hukuk-u milleti mdafaa edeceksiniz yle mi? Utanmaz hainler, artk yetiir, yakamz brakn: Cenab- Hakkn gazap ve laneti sizin zerinize olsun!146. Yine ayn beyannamede Kuv-y Milliye Hareketi, mecnunane hareketlere kalkan caniler, bailer, akiler, katil canavarlar ve alaklar gibi ithamlara maruz kalmlardr147. Teali slam Cemiyetinin kinci Beyannamesi de en az birincisi kadar dmanca bir slup ile kaleme alnmtr. Bu beyannamede hkmetin takip ettii siyasetin olumlu meyveler vermeye balad bir dnemde Kuv-y Milliyenin hkmet ile millet arasna girdiinden ve olumlu gidiat bozduundan bahsedilmekte ve yle denilmektedir: Kuv-y Milliye nvan kazibi altnda hkmete kar mzi mdahalata ve vatan daha byk felaketlere srkleyecek bay isyana kalktlar; vahdeti milleti ihlal ettiler; memleketi tahrip ettiler; dnyada grlmedik, iitilmedik fecayi ve mezalim ika eylediler; memlekete haric dmanlarn yapmak istemeyecei fenalklar yaptlar; bin-netice erait-i sulhiyemizin fevkattasavvur bir ekle ifrana sebep oldular!148. Trk Teali Cemiyetinin, Vatandalara Beyannamesinde de, imdiye kadar Trk olmadklar halde Trk milletinin bana geerek kendilerini z Trk gsteren ve Trkn maln, rzn, cann yok eden, ocuklar ksz, kadnlar dul, evleri yoksul brakan ve bunu kendisine i g edinerek eit eit ad ve lakaplar taknarak ortaya kan ve her gn Trkleri aldatan hainlere aldanmaynz149 denilmektedir. Hrriyet ve tilaf Frkasnn 26 Eyllde Ferit Paa Hkmetine verdii birinci muhtrada da Kuv-y Milliye Hareketinden, milletin arzusu hilafna tekil edilen, mdafaa-i milliye namndaki eteler olarak sz edilmektedir150. 13 Ekim 1919 tarihinde Ali Rza Paa Hkmetine verilen ikinci muhtrada ise Kuv-y Milliye Hareketine, kuvve-i baiye, kuvve-i mevhume, fitne-i baiye ve Anadoluda bir ksm kumandanlarn isyan gibi ithamlar yneltilmitir151. Hrriyet ve tilaf Frkas adna Adana ubesi Reisi Hafz Mahmud Beyin Beyannamesinde de, Ey ahali! Hkmet-i muazzamadan olmayan Yunan bile
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 388. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 389. 147 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 390. 148 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 393. 149 Zekai Gner,-Orhan Kabata, Mill Mcadele Dnemi Beyannameleri ve Basn, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ank1990, s. 264. 150 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 312. 151 Alemdar, 26 Terin-i Evvel 1335/1919, Nr: 3142615.
145 146
28
zmirden karamayan bu Kuv-y Baiyenin, dvel-i muazzamadan bulunan ve Adanada kuv-y klliyesi bulunan Franszlar buradan, bu gibi ekavetle karabileceine inanmak byk cinnettir. Bu gn Halife ve Padiahmzn emr u fermanyla Hkmet-i Merkeziye, kendilerine Kuv-y Milliye ss veren bugat- mezbure ile bil-fiil muharebe etmektedir denilmekte ve burada da Kuv-y Milliye Hareketi, etecilik, yalanc milliyetilik, mnafklk ve gayr- meruluk olarak itham edilmekte, Harekette harekt- muzrra olarak adlandrlmaktadr152. ngiliz Muhibler Cemiyetinden Sait Mollann Kuv-y Milliye hakkndaki grleri de yledir: Anadoluda Mustafa Kemalin giritii macera, er-ge akamete mahkmdur. Zira milletin, bilhassa bu harbin galipleri olan byk devletlerle uraacak ne maddi ne de manevi takat kalmtr. Esasen Padiahmz Efendimizde byle manasz mukavemetler ve sergzetler peinde koanlarn bu memlekete zarar vereceklerini, ancak sknet ve itidal ile memleketi kurtaracak bir sulha varlabileceini beyan buyurmulardr. Bundan dolay Halifemiz ve Padiahmz Efendimizin gsterdikleri yoldan gitmek cmlemize bor olmutur153. Grld gibi Kuv-y Milliyeciler, yalanc milliyetilik, dinsizlik, akilik, asilik, mnafklk, bailik, ekyalk, yamagerlik, alaklk, sergerdelik, soygunculuk, haydutluk, zorbalk, fitne ve fesatlk vb. ekillerde itham edilmekte ve halk katledip ahalinin mallarn ahz gasp etmek, Hkmet ile milletin arasn amak, kyleri basp tahrip etmek ve yamalamak, Padiaha ve Halifeye isyan etmek, hrs ve ihtiras peinde komak vb. sulanmaktadr. Kuvy Milliye Hareketi de, kuv-y gayr- milliye, kuv-y igaliye, kuv-y baiye, ehas- baiye, makt-i ekavetkarane, harekt- baiye, fitne-i baiye, kuvve-i msellah- baiye, gruh- ekya vb. ekillerde itham edilmitir. Damat Ferit Paa Hkmeti ve destekileri tarafndan Kuv-y Milliyecilere ve harekete yneltilen bu itham ve sulamalarn amac halkn Kuv-y Milliyeye dman olmasn salamak ve halk-hkmet ibirlii neticesinde Kuv-y Milliyeyi ortadan kaldrmaktr. Kuv-y Milliyeye yneltilen bu itham ve sulamalar ksmen de olsa Anadoluda kargaaya sebebiyet vermitir. stanbulun propagandalar neticesinde Anadolunun eitli yerlerinde Kuv-y Milliyeye kar isyanlar ba gstermitir. Geni adan bakldnda Damat Ferit Paa ve destekileri bu propagandalardan istedikleri sonucu alamamlar, halka Kuv-y Milliyenin birlikteliini engelleyememilerdir. SONU Mtarekenin akdinden sonra tilaf Devletleri, Anadolu topraklarn igal etmeye balaynca Anadolu insan bu igallere kar silahl mcadeleye girimitir. Bu durum hem tilaf Devletlerini hem de Padiah ve Damat Ferit Paa Hkmetlerini huzursuz etmi ve Anadoludaki direniin nne gemek iin almalar yrtmeye balamlardr. Gerek Padiah gerekse Damat Ferit Paa Hkmetleri, igallere silahla kar koymaya lkenin iinde bulunduu durum asndan iddetle kar kmakta ve lkenin iinde bulunduu karkln ancak
152 153
Gner, Mill Mcadele Beyannameleri, s. 266. Fethi Tevetolu, Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Basmevi, Ank1991, s. 53.
29
Osman AKANDERE
ve ancak byk devletlerle uzlaarak halledilebileceine inanmaktadr. Bu yzden Anadoluda igalci kuvvetlere kar giriilen direniin nne gemek iin azam derecede gayret gstermilerdir. Kuv-y Milliyecilerin, Padiah ve Damat Ferit Paa Hkmetlerinin deil de vatann selmeti ynnde bir siyaset takip etmesi ve stanbuldaki Hkmetin alternatifi pozisyonunda olmas, gerek Padiah gerekse de Damat Ferit Paa Hkmetleri ve Paay destekleyen basn topyekn Kuv-y Milliyeye saldrya itmitir. Bu cmleden hareketle Damat Ferit Paa Hkmetleri tarafndan Kuv-y Milliyeciler, Birinci Cihan Harbinin mesulleri olarak grlen ttihatlarn Anadoludaki yeni uzantlar olarak halka lanse edilmeye allmtr. nk bu dnemin en ar itham ttihatlk itham idi. Kuv-y Milliye Hareketi ttihatln yannda Boleviklikle de sulanmtr. Yine Kuv-y Milliye mensuplar, dinsizlik, asilik, akilik, fitne ve fesatlk, sahte milliyetperverlik, mnafklk, bailik, ekyalk, soygunculuk, haydutluk vb. ekillerde itham edilmi ve halk katl ve mallarn gasp, kyleri ve kasabalar yama, Padiaha ve Halifeye isyan etmekle sulanmlardr. Kuv-y Milliye Hareketi de, Anadolunun yeni cellileri, kuv-y galiye, kuv-y baiye, ehas- baiye, makt-i ekavetkarane, harekt- baiye, fitne-i baiye, kuvve-i msellah- baiye, gruh- ekya vb. ekillerde itham edilmitir. stanbul Hkmetinin Kuv-y Millliyecileri tenkil etmek iin kulland bir dier yntem de Fetv-y erife kartp yaynlatmak olmutur. Bu fetva Kuv-y Milliyecileri dinsizlikle itham ediyor ve ldrlmelerinin farz olduunu ilan ediyordu. Bununla amalanan, mutaassp insanlar Mill Mcadele aleyhinde ayaklandrmaktan bakaca bir ey deildir. Netice itibariyle Trk Mill Mcadelesine btncl olarak bakldnda btn bu ithamlarn ksm olarak Anadoluda bir kargaaya sebebiyet verdiini ve Kuv-y Milliye aleyhinde yaplan propagandalar sonucunda yer yer isyanlarn ba gsterdiini grmekteyiz. Fakat bu propagandalar halkn Kuv-y Milliyeye dman olmasn salayamam ve niha olarak da amacna ulaamamtr. Bunun en ak rmei de Anadolu halknn destei sonucunda Trk Mill Mcadelesinin baarya ulamasdr. KAYNAKLAR I. Ariv Belgeleri* Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) Babli Evrak Odas (BOA, BEO) II. Gazete ve Dergiler** Alemdar Peyam Peyam- Sabah Takvim-i Vekayi Vakit
*
**
Kullanlan belgelerin numaralar dipnotlarda gsterilmitir. Kullanlan gazetelerin numara ve tarihleri dipnotlarda gsterilmitir
30
III. Kitaplar AKER, M. efik. (1937). 57. Tmen ve Aydn Mill Cidali, Cilt: 3, stanbul Asker Matbaas, st. AKYZ, Yahya. (1975). Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu 1919 1922, TTK Basmevi, Ank. ATA, Ferudun. (2005). gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, TTK Basmevi, Ank. ATATRK, M. Kemal. (2005). Nutuk (19191927), Yay. Haz: Zeynep Korkmaz, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ank. Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ank1997. ATAY, Falih Rfk. (1998). ankaya, Bate Yaynlar, st. AYBARS, Ergn. (1998). stiklal Mahkemeleri Yakn Tarihimizin Gerekleri-, Milliyet Yaynlar, kinci Basm, st. BALCIOLU, Mustafa. (2000). ki syan Kogiri, Pontus- Bir Paa Nurettin Paa-, Nobel Yaynlar, Ank. BAYAR, Celal. (1997). Ben de Yazdm, Cilt: 7, Sabah Kitaplk, st. BELEN, Fahri. (1973). Trk Kurtulu Sava, Babakanlk Basmevi, Ank 1973. BEYATLI, Yahya Kemal. (1976). Siyas ve Edeb Portreler, Baha Matbaas, st. BIYIKLIOLU, Tevfik. (1981). Atatrk Anadoluda (19191921), Cilt: 1, Kent Basmevi, kinci Basm, st. CEBESOY, Ali Fuat. (2000). Mill Mcadele Hatralar, Temel Yaynlar, st. GENOSMANOLU, K. Zeki-N. Ahmet Banolu.(1971). Atatrk Ansiklopedisi, Trkiye Cumhuriyeti Siyasi Tarihi, Cilt: 5, May Yaynlar, st. GNER, Zekai-Orhan Kabata. (1990). Mill Mcadele Dnemi Beyannameleri ve Basn, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ank. ILGAR, hsan. (1973). Mtarekede Yerli ve Yabanc Basn, Kervan Yaynlar, st. JAESCHKE, Gotthard. (1991). Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, ev: Cemal Kprl, T.T.K. Basmevi, Ank. JAESCHKE, Gotthard. (1989). Trk Kurtulu Sava Kronolojisi Mondrostan Mudanyaya Kadar (30 Ekim 191811 Ekim 1922), TTK Basmevi, Ank. KANSU, M. Mfit. (1986). Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Cilt: 1, TTK Basmevi, Ank. KAPLAN, Mehmet-nci Enginn ve Dierleri. (1981). Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Mill Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, Cilt: 1, Kltr Bakanl Yaynlar, st. KARABEKR, Cemal. (1991). Maka Silhhanesi Hatralar, stiklal Harbi Kahramanlar, Nehir Yaynlar, st. KARABEKR, Kazm. (1995). stiklal Harbimiz, Cilt: 2, Emre Yaynlar, st. KARAL, Enver Ziya. (1999). Osmanl Tarihi, Cilt: IX, kinci Basm, T.T.K. Basmevi, Ank.
31
Osman AKANDERE
KERMAN, Zeynep. (1982). Belika Temsilcilii Vesikalarna Gre Mill Mcadele, Dergh Yaynlar, st. KOCAOLU, Bnyamin. (2006). Mtarekede ttihatlk, ttihat ve Terakki Frkasnn Dalmas (19181920), Temel Yaynlar, st. Mehmet Arif Bey.(1992). Anadolu nklb Mill Mcadele Anlar (191923), Yay. Haz: Blent Demirba, kinci Basm, Arba Yaynlar, st. MEVLANZADE Rfat. (1993). ttihat Terakki ktidar ve Trkiye nklbnn Yz, Yedi klim Yaynlar, st. ZKAN, Hlya. (1994). stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele Kart Faaliyetleri (4 Mart 191916 Ekim 1920), Genelkurmay Basmevi, Ank. ZSOY, Osman. (1997). Gazetecinin nfaz, Tima Yaynlar, st. SARIHAN, Zeki. (1994). Kurtulu Sava Gnl, Cilt: 2, TTK Basmevi, Ank. SARIHAN, Zeki. (1995). Kurtulu Sava Gnl, Cilt: 3, TTK Basmevi, Ank. SELEK, Sabahattin. (2000).Anadolu htilali, Cilt: 1, Dokuzuncu Basm, Kasta Yaynevi, st. SOFUOLU, Adnan. (1994). Kuv-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu (19191921), Genelkurmay Basmevi, Ank. TEVETOLU, Fethi. (1991). Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, TTK Basmevi, Ank. TUNAYA, Tark Zafer. (2003). Trkiyede Siyasal Partiler (Mtareke Dnemi), Cilt: 2, letiim Yaynlar, kinci Basm, st. YALIN, E. Semih-Salim Koca. (2005). Mustafa Kemal Paann Anadoluya Geii, Berikan Yaynevi, Ank. ZRCHER, Eric Jan. (2003) Mill Mcadelede ttihatlk, letiim Yaynlar, st. IV. Makaleler AKANDERE, Osman. (2003). 11 Nisan 1920 (1336) Tarihli Takvim-i Vekyide Kuv-y Milliye Aleyhinde Yaynlanan Kararlar, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 12, Say: 24, Ank, 417467. AYDIN, Mesut. (1990). Mill Mcadele Dneminde Anadoluya Giri ve klar Kontrol Altnda Tutan Kurulular, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 3, Say: 5, Ank. ALAR, Gnay. (1995). Kuv-y nzibatiye, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 8, Say: 15, Ank, s. 343365. ALAR, Gnay. (1999). Mill Mcadelede Fetvalar Olayna Deiik Bir Adan Bak, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, 75. Yl zel Says, Say: 11, Erzurum, s. 265282. KISIKLI, Emine. (1990). Mill Mcadele Balangcnda, Mustafa Kemal Paann Mill Hareketi, ttihat ve Terakki Faaliyetlerinde Uzak Tutma Teebbsleri, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 3, Say: 5, Ank, s. 109127.
32
SERTOLU, Midhat. (1978). Mill Mcadeleye Yardm Ettikleri in Cezalandrlmak stenenlere Dair Yaynlanmam Belgeler, Hayat Tarih Mecmuas, Yl: 14, Say: 2, ubat, s. 4749. TEVETOLU, Fethi. (1989). Atatrk-ttihat ve Terakki, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: V, Say: 15, Temmuz, s. 613623. YILMAZ, Durmu. (1993) Bir Mill Mcadele Muhalifi, mer Kazm ve ki Kitab, Seluk niversitesi Ata Dergisi, Say: 4, Konya. V. Tezler DEMRBA, Osman. (1999). ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Mill Mcadele, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits. ERDEM, . Ca. (2002). Sadrazam Damat Ferit Paa, Yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits. KARAASLAN, Halis. (1997). Mill Mcadele Dneminde syanlarn knda Dini Faaliyet ve Propagandann Rol, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. ZTRK, Reat. (1992). stanbul Basnnda Edebiyatlarn Mill Mcadeleye Bak, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits. TUN, Salih. (1999). gal Dneminde stanbul Basn (19181920), Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits.
33

Damat Ferit Paşa Hukumetleri Doneminde Kuva Yı Milliye Hareketi Ne Yoneltilen İthamlar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Damat Ferit Paşa Hukumetleri Doneminde Kuva Yı Milliye Hareketi Ne Yoneltilen İthamlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DAMAT FERT PAA HKMETLER DNEMNDE KUVA-YI MLLYE HAREKETNE YNELTLEN THAMLAR Osman AKANDERE*

You might also like