DEVLET

ABDULLAH CALAN

ABDULLAH CALAN SOSYAL BLMLER AKADEMS YAYINLARI

Basm tarihi: ubat 2007 Basm yeri: Matbaas

NDEKLLER nsz ...7 Giri ...9 BRNC BLM DEVLET ..13 A) Doal toplum .15 Evrene yaklam paradigmamz ...15 lk toplumsallama biimi olarak doal toplum ...20 B) Hiyerarik devleti toplum- Kleci toplumun douu ...23 Hiyerarinin zerinde gelitii zemin olarak kadn ve genli 23 Sonu olarak ....36 C) Devleti toplum- Kle toplumun oluumu ...38 Devletin kurumlamasnda Smerlerin rol .....39 Devlet bir zorunluluk muydu? .46 Devleti paradigmann zihniyet yaps 48 Sonu olarak 58 D) Feodal devleti toplum- Olgunlam klelik toplumu ..62 Sonu olarak ....75 E) Kapitalist devlet ve toplum uygarlnn krizi ...79 Rnesans ..80 Komnalite ve iktidar mcadelesinde kazanan kapitalizm ....87 Sonu olarak 98

F-Teorik erevemizin z nasl olmal ..103 Sosyal bilimlerde yenia ...105 __Sonu yerine ...136 KNC BLM ORTADOU KAOSUNDA DEVLET VE OLASI ZMLER Giri .141 A) Ortadou'yu doru kavrayabilmek sorun nedir ve nasl geliti ..145 Aile ...155 Etnisite ...157 Ulus ve ulus devlet .157 Vatan ..158 Snf ...159 Mlkiyet .....161 Hanedanlk ve tarikat .....164 Diktatrlk ve iddet 166 Kadn ..174 Ekonomi 176 B) zm gc olarak demokratiklemek .. 186 C) Trkiye Cumhuriyetinde Reform Ve Toplumsal Dnm 203

Gerek yaam sadece yry deil, vmeli yrytr

NSZ Devlet organizasyonu kurulduundan beri karmaklaarak geliip, kendisini toplum iin vazgeilmez klarak gnmze kadar gelmitir. oka tanmlamalar yaplm olmasna ramen gerek anlamda bir tanmlamaya kavuturulamamtr. Sosyolojik adan geree yakn tanmlamalar gelitirenler bile zm gc olarak devlet demekten teye gidememilerdir. Toplumun yaam standartlarn ykselterek daha adil, daha eit, daha zgr bir toplum yaratmak iin hareket eden partiler ve rgtler bu lanetli byy anlayp tanmlayamadklar iin oka kar olduklar sistemi koruyan ve onu yaayan konuma dmekten kendilerini kurtaramamlardr. nderliimiz sekiz yldan beri bulunduu mral'nn ar tecritli yaam koullarna ramen, devlet zerine kkl analizler gerekletirmitir. Devletin oluumundan, geliimine ve gnmze kadarki srelerinde btn zamanlarn ruhunu yaayarak; kimi zaman brahimleerek, salaarak, Muhammedleerek, Markslaarak ve kimi zaman Leninleerek komnal demokratik toplum yaratmann arays olmu; ama bunun yannda bunlarn girdii devlete dayal eitlik, adalet ve zgrlk araylarnn yanllklarna girmeyerek ve devletin zgrlkszln, adaletsizliin ve eitsizliin temel nedeni olduunu bilimsel temellere dayandrarak ortaya koymutur. nderlik,

devleti btn ifreleriyle zmtr. nderliin daha nceleri de devlet d bir sistem aray vard ve devletin btn ktlkleri iinde barndrdn biliyordu; ama bunu tmden bir sisteme kavuturmay savunmalarnda gerekletirmitir. Bu almay nderliimizin AHM savunmalar, Atina Savunmas ve Bir Halk savunmak adl eserlerinden derledik. Elbette ki devleti daha iyi anlayabilmemiz iin nderliin her savunmasn okumamz daha anlaml ve daha sonu alc olacaktr. nk nderlik savunmalarnda btn insanlara devletin kel olduunu, devletin apkasn kartarak ortaya koymaktadr. Bunun yannda insanlk iin devlet d bir organizasyonun oluumunun gerekliliini ve bu organizasyonun ne olduu ve nasl gerekleecei konularnda sosyolojik adan bilimsel, toplum adna hareket edenler asndan perspektif ierikli deerlendirmeler olacaktr. nderliin devlet zerine olan grlerini ve devlete ideolojik bak asn anlamamz asndan byle bir derlemenin olumlu olacan dnyoruz.
ABDULLAH CALAN SOSYAL BLMLER AKADEMS

GR deolojik dnmm ve gelimem en ak sonularn phesiz ada siyaset, devlet ve kaynaklandklar uygarlk zmlemesinde gsterdi. ocukluktan beri ykselmeyi hep devlet katnda arayan bir yolculua ktmz samimiyetle itiraf etmeliyim. Devrimle devlet ykma faraziyelerimiz bile, yine kendi devletimizi kurmaktan teye gidemiyordu. Tuzak buradayd. 'Devleti ideolojiler benim amdan artk zmlendikleri kadaryla tamamen bir kurtulu arac olamazlard. Kapitalist, sosyalist, ulusal niter ve federalist demokratik snf devletleri hiyerarik toplumun din, cins, etnisite, evre ve snf sorunlarn zmek urada kalsn, bu sorunlarn bizzat kayna durumundadrlar. zm her bakmdan bu kaynan dnda aramak ve ta neolitik toplumdan beri aklp kalm halklarn, bireyin ve tarih boyunca ailenin iine skm bulunduu konumundan da banda ve lde hala direnen airet olgusuna, din cemaatlerinden kadnn bin bir klfa brnm objektif direnme gerekliine, toplumun temel kurumlarn savunmaktan bireyin yitik zgrln yakalamaya kadar ok ynl bir yeni yol arayna dayandrmak gerektii temel bir neme sahiptir. evreyi, ekolojik dengeleri altst eden toplum ve snfl uygarlktan, bilimle sk ibirlii temelinde ekolojik toplum arayyla k aramak ertelenmez bir grev durumuna gelmitir Kendi zmmde, Bat uygarl dahil, Smerlerden beri sregelen birey-devlet ikileminin tm sorunlarn kaynan tekil ettii ve son on yllardan beri gittike derinleen bir krizi yaad biiminde bir anlaya sahibim. Bu ikilem tm ekonomik ve ideolojik toplum yaplanmasn cenderesine alan temel elikiyi tekil etmektedir. eliki serf-derebeyi, kle-efendi, ii-patron arasnda olmaktan teye, tm resmi snfl uygarlk sistemi ve cenderesine ald herkes ve her kurum arasndadr. Snf sorunlar, evre, kadn (cinsiyet) sorunundan etnik sorunlara kadar tm toplumsal sorunlar bu sistem elikisinden kaynan alr. Fakat devlet sahibi sosyalite kendi

sistemini kurmasna karn, devletle eliki halindeki tm sosyalite yaplar kendi bileik sistemlerini kurmaktan uzaktrlar. Devlet sistemlerinin srekli gittike younlaan ve bileik zellikleri karsnda, sz konusu sorunlar yaayanlar, gerek uradklar zor, gerekse ideolojik saptrmlar yoluyla sistematik dnce yapsna ve toplumsal kurumlara ulamaktan yoksun braklmlardr. Bilin ve iradenin paralanm hali sreklilii ve btnsel bir kurumsall oluturamamakta; tarih boyunca sergilenen byk zverilere ramen, sistematiklii salayamamaktadr. ounlukla devlet sosyalitesinin i elikilerinin bir aleti olarak kullanlmaktan kurtulamamaktadr. Bu haliyle devlet ve dayand sosyalite, zayf bacaklar zerinde ien bir gvde ve dev bana benzemektedir. Gerek bir toplumsal kanserleme yaanmaktadr. Devletin bu haliyle yryemeyecei gerei, sistemin motor gc ABD'nin yeni kresel hamlesine yol amtr. Sistem, kartlarnca zmlenemeyince, kendi iinde zme gitme abasndadr. Son Irak operasyonu bu balamda anlam ifade eder. zm bulunaca da kukuludur. Sistemin buna yetenekli olup olmad youn tartlmaktadr. Fakat bizim tartmamz bunu amak zorundadr. Mevcut sistem d bir sistem tartmasnda vardm sonu, toplumun deiim-dnm abalarnda devleti tm yaklamlar amak biimindedir. Devlete gtren tm dnce ve hareket yaplar, iddialar ne denli eitliki ve zgrlk olursa olsun, ters sonu dourmaktan kurtulamazlar. Son Sovyet deneyimi iyi bir rnektir. Devleti sosyalizmin olamayaca kantlanmtr. Marksizm'in temel zaaf bu gereklikte yatmaktadr. Ezilen snf diktatrl de dahil, her devlet doalnda eitsizlik ve zgrlkszlkle sonulanmak durumundadr. nk devletin temel mantk ve dokularnda bu gereklik esastr. Eitletiren, zgrletiren devlet olamaz. Fakat bu demek deildir ki, snrl eitlik ve zgrlk amacna hi katkda bulunamazlar. Mevzii ve dnemsel bu tr zellikleri kazanabilirler. Ama bu zellikler asli olmayp geici karakterdedirler. Dolaysyla devlet d sosyalitenin, kendine uygun zihniyet ve siyasal yaplanmalar oluturma grevi vardr. Tarih boyunca birok mezhepsel ve etnik admlar atldysa da, bir sisteme ulalamad aktr. Kleci, feodal ve kapitalist adaki tm ezilenlerin hareketleri muazzam deneyimler yaamalarna ramen, sistematik, srekli

10

gittike younlap kurumsallaan geleneklere ulaamadlar. Varolanlar parasal ve adeta mzelik konumdadr. Buna ramen tm insanln devlet sosyalitesince yutulduunu, hibir gelenekten eser kalmadn iddia etmek sbjektivizm olur. Bu, ar abartma ve klmek anlamna dmek olur. Gereklik biraz daha farkldr. Ezilenlerin tmnn, bir da ve orman kovuundan l kabilesine, kleden iiye, cinsiyet ezileninden evreciye, ocuk, gen ve yal katmanlamasna kadar bileik bir sistem arayna hibir dnemle kyaslanmayacak kadar ihtiya vardr. Devlet sosyalitesinin zihniyet ve siyaset-askerlik yntemlerine dmeyen, o snrlara komayan, kendi doalarna uygun hem zihniyet hem de politik yaplanmalarn oluturmalar gerekir. Bu temelde tarih ve gelenek, aratrma ve bilinlendirme, mantk kazanma abalaryla en geni Demokratik Ekolojik Toplum Koordinasyonlarn tekil etmeleri gerekir. Klasik sol ve liberal kalplarla hi vakit harcamamak, verimlilik ve bo arptmalara uramamak asndan nemlidir. Kresel sistem bunalmna kar kresel bir demokratik ekolojik hareket insanlk iin gittike aciliyet kazanmaktadr. Mcadele biimleri olarak klasik sol dnemde olduu gibi devletle arpmamak kadar, devlete komamak da ilkesel bir deere sahiptir. Ne devletle arparak, hatta onu ykarak, ne de devletle sorunlar zmlenir. Tersine, ne kadar devlet, o kadar sorun, yine ne kadar az devlet, o kadar ok zm forml daha gerekidir. Devletten uzak durmak, gerekiyorsa demokratik-ekolojik toplum abalarnda snrl bir uzlamadan teye gitmemek byk nem tar. Son 150 yllk sosyalizm abalarnn iflas etmesinde, devlet yaklamlar belirleyici rol oynar. Milyonlarca kahramann lm, emek abalar bu ideolojik ve siyasi krlkten tr sonunda emperyalizme hizmet etmekten kurtulamamtr. Birok ezilen ulus ve snf hareketi bu tr yaklamlarn kurban olmutur. 300 yllk Roma mparatorluuna direnen yoksullarn hareketi, Hristiyanlk devlete yneldiinde yozlap engizisyona kadar gitmekten kurtulamamtr. Zerdt'ten Mani'ye, Nuh'tan brahim ve Muhammet'e kadar zm aralar, Smer rahip devletine doru kotuka, kurtarmak iddiasnda olduklar insanl aslanlara yedirmekten teye gidememilerdir. Bu yaklam, Leninist tarz bir emperyalist devlet ykcl ve proleter

11

diktatrlk kuruculuuna gtrmtr. Leninizm'in dt durum da ayndr. Maoizm ve benzerleri de ayn gelenei paylarlar. Yeni demokratik-ekolojik aray, rijit, kesin snf, ulus ve devlet kategorilerinden hareket etmez. Umudunu salt gelecee tamaz. Kuru bir gemi inancna da dayanamaz. Tarih ve gelenek neyse, gnmz ve gelecek odur byk ilkesine gre dnme ve davranmay bilmek gerekir. TARH VE GELENE NE KADAR DORU BLYORSAN, GNMZ VE GELECE, BU TARH SELLETRDN DE STNE EKLEYECEN KADAR DETREBLR, DNTREBLRSN. Deiim ve devrimin altn kural, bu byk harfli formln uygulanmasndan geer. Eer bir suum varsa, bu iktidar ve sava kltrnden benim de biraz mikrobunu kapmamdr. zgrlk iin devlet iktidar ve bunun iin de sava adeta mminler iin bir Kuran emri gibi anlalnca bu oyuna dahil olacaktm. Hemen hemen tm ezilenler adna yola kanlarn kurtulamadklar bir hastalktr bu. Bu temelde sadece hakim sisteme kar deil, adna her eyimi ortaya koyduum zgrlk Mcadelesine kar da suluyum. Bunun zeletirisini sadece teoride deil, yalnzlmn soylu pratiinde de sonuna kadar gtreceim. Fakat ya bir toplumu, halk kendisi olmaktan zorla ve hileyle karma suunu sistem nasl deyecek? Topluma bu denli hkmeden bir sistemin doaya kar getirdii ykm asla gz ard edilemez. Ekolojik ve feminist bir yaklam, kaybedilen doal toplumsal yaamla bizi tantracak gce sahiptir. Halklarn politik seenei olan demokrasiyi doru tanmlayp zm gcn ortaya koymak en yakc konularn banda gelmektedir. Kresellemenin yeni dalgas tam bir fetiizm haline getirdii metalarn serbest piyasasn tek seenek olarak allayp pullayarak sunarken, aslnda en eski hrsz, gaspy sunduunu bilerek, ekolojik ve demokratik seeneimizi daha da amlayp yeni yaam bayramz olarak dalgalandracaz. Bylece tarihte zgrlk ve eitlik ideallerini daha gncel ve yaanr klarken, bu uurda atlm tek bir admn boa gitmediini kantlam olacaz. Nasl ki doada varolan bir ey hi yok olmazsa, toplum iin varolmu bir deer de yok olup gitmez.

12

BRNC BLM

DEVLET Devlet tanmlanrken oklukla yaplan krallk, cumhuriyet, demokrasi, monari, oligari, diktatrlk, despotluk, kleci, feodal, kapitalist, ulusal, niter, federal vb. adlandrmalar znn kavranmasn daha da gletirmektedir. Lenin, Genel bunalm dnemlerinde temel mesele devlet ve devrimdir derken haklyd. Kendisinden doru bir devlet ve toplum tanmlamas bekleniyordu. 20. yzylda tm ezilen ve smrlen kesimler bir peygamber k gibi inanmlard. Dnce ve eylemlerinde drstt. Yetenekliydi. Doru tanmlamaya da olduka yaknlamt. Fakat sihirli bir varlk gibi kendisini tanmlanmaz klmay Leninde srdrerek boa karmay bilen yine devlet olmutur. Tm peygamber, bilge, filozof ve gnmzn bilim adamlar iin devlet sanki kuantum ikilemi gibi bir durum sergilemitir. Olgunun yerini bilirsen zamann, zamann bilirsen yerini bilemezsin ikilemi bu. Baz filozoflar buna belirsizlik ilkesi diyorlar. En gelimi duyarlk olarak bilme iin bir ilke olabilir. Ben de una inanyorum veya biliyorum: Bilme anndayken oluuyorsun. Yani bilmeyle oluma ayn anda olduu iin, yarm bilmekten kurtulma aresini ok uramama ramen bulamadm.

13

Ama bu, evrenin makro ve mikro snrlarnda cereyan eden bir ikilemdir. Evrenin en harika oluumlarnda kendini hissettirir. Devletin bu ynl bir olgu olduuna inanmyorum. Engelsin dahiyane sezdii gibi, devlet gn geldiinde krk malzemesi gibi tarihin p sepetine atlacak eski mzelik malzemelerden baka bir ey olamaz. Tm talihsizlik gerek sahibinin kim olduu, nerede ve nasl oluturulduu z gerei tam olarak bilinmedii iin ve sahip olunduunda ise bambaka bir gereklie brndnden tr anlalmas zor oluyor. Bylece sanki bir kuantum ikilemiymi gibi bir grnt yaratyor. Arkeoloji, etnoloji ve teoloji bata olmak zere toplumsal bilimin temel kollarnn zellikle geen yzylda kapsaml aratrmalarla vard sonu, ilk devletli toplumun, yazl tarihin ve uygarln sahibinin Smerler olduunu gstermektedir. Tarihin kendisinin uzun sre devletli toplumun alt ve st yapsnda gerekleen kurumlarla zde tutulduu gz nne getirildiinde, bu gelimeye tarihin en byk gelimesi demek mbalaa saylamaz. Devletleme, olumlu ve olumsuz ynleriyle insanlk tarihinde byk bir srama anlamna gelmektedir. Devlet, bir toplumsal ara ve en kapsayc kurum olarak, gnmzde de varln douundaki ana izgileriyle srdrmektedir. Devletler deien insan emeinin rnleri zerine kurulan hakimiyet biimleridir. Bu nedenle Smerleri tanmak, kendimizi ve gnmz tanmaktr. Smerler kefedilmeselerdi, bu en eski ve ana uygarlk kaynan unutmakla aslnda kendimizi de unutacak, tarihi doru balatmayacaktk. Bu gerekeyle Smerler dnmzdr ve bize dn gibi ok yakndr. O halde Smer nasl gerekleti ve kapsamnda hangi temel uygarlk kurumlarn barndrmaktadr? phesiz devletlemeden nceki toplumsal varlkta yaanan gelimeler devletli toplum iin nkouldur.

14

A) DOAL TOPLUM Evrene Yaklam Paradigmamz nsan toplumunun zaman blnmesi esas alnan llere gre eitli biimlerde yaplabilir. Temel zihniyet biimleri l alnrsa, kabaca mitolojik, metafizik ve pozitif bilim a nemli bir blnmedir. Snf lleri temel alnrsa ilkel komnal, kleci, feodal, kapitalizm ve sosyalizm ve sonras ayrm da oka gelitirilmitir. Temel kltrel medeniyetler ayrm da tarihte younca ilenmitir. Fakat benim esas almay daha uygun bulduum temel dnemsel ayrmn ls, felsefi-bilimsel deeri ar basan niteliktedir. Evrenin genel ileyi ilkesini esas almaktadr. Hegelin olduka iledii ve temel felsefesi haline getirdii tez, antitez ve sentez lsn sistemin temeli olarak uygulanr klmak sreleri daha ok akla kavuturacaktr. Evrendeki tm oluumlar dalistik (ikili) nitelikte ve elikili bir yapyla hareketi mmkn klmaktadr. Tabii bu hareket kaba mekanik hareket deildir; zde deiimi, eitlilii oluturan yaratc bir hareketlenme halidir. rnein evreni varlk-yokluk ikilemiyle balatmak mmkndr. Varlkla yokluun kar karya gelii yeni bir oluumdur; hareketin kendisidir. Varlk, yokluk olmadan alamaz, hareketlenemez. zde olu, varln yoklua kar

15

direnmesidir. Varlk yokluu, yokluk varl bitirmeye alrken, sonuta nc bir eilim, bir nevi sentez olarak oluum halindeki evren ortaya kmaktadr. Buna benzer bir yaklam parack-dalga ikilemidir. Tek bana parack ve dalga mmkn olmamakta, ancak birbirleriyle iliki halinde hareketi, dolaysyla oluumu sentezleyebilmektedir. Yine aynlkla eitlilik ikilemi de benzer sonular yaratmaktadr. Aynlk ancak eitlilikle varln kantlayabilir. eitlilik olmadan aynlk bir nevi yokluk, olmamaktr. Hangi olguya yaklarsak ayn durumu grrz. Daha anlalr bir ayrm canllk ve cansz durum ikilemidir. Genel canl evrenden farkl olarak, dnya gezegenimizde hareketin zengin geliimiyle bir eikte nitelike farkl bir madde ortamndan kendi kendini metabolizma ile retebilen, gelitiren canl bir ortam domaktadr. Burada evrenin snr tanmayan geliim gerei halen bilimce tam zmlenememi olaanst bir sramay temsil etmektedir. Canllk olgusunun tam izah giderek bilimin en temel konusu olacaktr. Gen haritas ve klonlama bu olgunun zmlendii anlamna gelmez. Yine canlla yol aan molekl dzenlenmesi de tek bana olguyu izah edemiyor. phesiz canllk iin uygun d ortam (atmosfer-hidrosfer) ve molekler dzen gereklidir. Ama bu sadece canlln yap talardr, maddi dzenidir. Daha nemli olan, bu maddi dzenin canllk, anlam gibi maddi olmayan gereklikle balantsdr. Kaba materyalizmin en nemli yanll znellii, yani canllk ve anlam olgusunu maddi dzenleni ile ayn saymasdr. Kuantum fiziinde bile bu aynlk yklmaktadr. Sezgiye benzer bir izah tarz zorunlu grlmektedir. Canllar iinde insandaki zek (beyin) durumu daha da ilgin bir hal almaktadr. nsann kendisi en yetkin kendini dnen doa olarak tanmlanabilir. Daha da nemli olan, doa kendini neden dnme ihtiyac duymaktadr? Maddenin dnme yeteneinin asl kayna nereye kadar uzanmaktadr? Bu sorular sorarken kastmz yeni bir tanr arama problemi yaratmak deildir. Daha ok evren, varlk, doa denen olgularn kaba gzlemlerimizle izah edilmenin ok tesinde kavramlar olarak zmlenmeye ihtiya gsterdiidir. ok zengin, retken, eitli, geliimde snr tanmayan bir evren anlay (paradigma) ile kar karyayz. nsanln eitli dnemlerdeki evren anlaylar, rnein mitolojik, metafizik ve pozitif bilim paradigmalar

16

karmza ok farkl kavray ve yaam durular ortaya karr. Mitolojide her eyin bir tanrs varken, metafizikte ilk hareket nedeni veya tanrs gr ar basar; pozitif bilimde her ey kaba materyalizmle izah edilmeye allr. Sk bir nedensellik ve dz izgisel gelime felsefesi gelitirilir. Tabii daha alt hayvanlar dnyasndaki yaklamlar da bilinse ok ilgin olur. Srngenler, kular ve memeliler acaba nasl bir hisle d ortama bakyorlar? Halka sylenen kzn trene bakt gibi benzetmesi ilgintir. Talarn, kum zerrelerinin bakm nasldr? Onlarn da bir duruu vardr. Bir btn olarak evren, doa bir durutur. Hem de snrsz hareket halindeki bir duru. Bu kavramsal aklamay unun iin yapyorum: nsanlk durumu, varl da bir olgudur. Genel bir soyutlama yaparsak, balangtan sona kadar bir olgu olarak varlk srdrecektir. Karmza kan nemli soru, bu olgunun tez, antitez ve sentezini nasl kurmalyz sorusudur. Eer anlam gc en yksek varlk olarak insan ve toplumunu tanmlarsak, bu olgudaki temel ikilemi ve sonul sentezi tespit etmek en bilimsel bir kavramlamaya ulamak anlamna gelir. Madem insanz, insanla bu kadar ilgileniyoruz, o halde bu varln temel diyalektii (diyalektik = ikilinin tartmas) nasl seyretmekte ve hangi olas senteze doru ilerlemekte veya dnmektedir? Sosyal bilimlerin balang itibariyle ve ncelikli olarak bu kavramsallatrmay zerek bunu yapmas gerekir. Genel evrensel oluumun en ilgin bir varlk durumu olan insan duruu, bu temel kavramsal zmlemeyi yapmadan doru bir sosyal bilime varamaz. Bu durumda yaplacak olan, saysz olgular dnyasnda boulmaktr. Sosyal bilimdeki kargaann en temel nedenlerinden biri de budur. Daha mitolojik alardan balayan, tek tanrl dinlerle ve metafizik felsefe ile daha da karmak, kark hale gelen, pozitif bilim ile iyice krdmler balayan sosyal olguya ilikin kavram, varsaym ve teoriler olup biteni izah etmekte sadece yetersiz kalmayp byk yanllklarla da dolu klndlar. nsanln kapitalizm gibi en kanl ve smrl bir dneminin hakim hale gelmesinde bu sosyal olgu izahlarnn belirleyici etkisi vardr. nsanlk eer z varlk biimi olan toplumsall doru zmlemezse sonu ak ki dinozorluktur. ki byk savatan sonra sosyal bilimcilerde her ne kadar bir yenilik aray varsa da, bunlar ok snrl baz dorular tespit etmekten teye

17

gitmeyen clz abalardr. Marksizm gibi en iddial ekoller bile snrl zm katklar yannda zellikle adna hareket ettikleri ezilen ve smrlenler dnyasn yeni bir dogma ve siyaset anlayna balayp hakim toplumsal sistemin bir yedei klmaktan teye rol oynayamamtr. Daha dorusu idealini gerekletirememitir. Doal topluma ilikin almas gereken bir sorun zihniyet ve ifade edi tarzna ilikin olabilir. nsann hangi zihniyet aamasnda ekillendii nemini halen koruyan bir konudur. Bununla ilintili olarak ncelik zihniyete mi, yoksa yaplanma ve aletlere mi verilmelidir? Bu sorunun yant nemlidir. Tarih boyunca gelien idealist ve materyalist felsefe anlaylarnn temelinde bu ikilem yatmaktadr. Bilimin en son vard snrlar olarak kuantum ve kozmos bize hayli ilgin yaklamlar sunmaktadr. Atomalt parack ve dalga fizii olarak kuantum bambaka alanlar amaktadr. Sezgili, zgr tercihli dzenlerden tutalm, ayn anda farkl iki ey olmak, insan yapsndan tr belirsizlii asla tam aamama kuralna kadar tespitlere ulalmaktadr. Kaba, cansz madde anlay tamamen bir tarafa braklmaktadr. Tersine son derece canl, zgr bir evren karmza kmaktadr. Burada asl muamma insanda, zellikle zihniyet durumunda yaanmaktadr. dealizme, sbjektivizme dmekten bahsetmiyoruz. oka ilenen benzer felsefe tartmalarna girmiyoruz. Evrende bu kadar eitlilie kuantum snrlarnda yol ald tamamen anlalmaktadr. Artk atom paracklarnn da tesinde, dalga-parack evreninde olup bitenlerin bata canllk zellii olmak zere, varlklarn her eidini oluturduunu grmekteyiz. Kuantum sezgisellii derken bunu kast ediyoruz. Gerekten bu kadar doal eitlilik ancak byk bir zek ve zgrlk tercihiyle mmkn olabilir. Kaba, cansz maddeden nasl bu kadar bitki, iek, canl ve insan zeks treyebilir? Her ne kadar canl metabolizmas molekler temelde olumaktadr denilse de, molekllerin atom ve atomlarn parack, paracklarn dalga-parack dzeni ve tesinde olup bitenler izah edilmedike, doal eitlilii yetkin izah edebilmemiz mmkn grnmemektedir. Ayn zmleme tarzn kozmosa ilikin de yrtebiliriz. Evrenin byklnn son snrlarnda (eer varsa) olup bitenler de kuantum alanndaki olup bitenlere benzemektedir. Burada karmza canl bir evren anlay kmaktadr. Evrenin kendisi zihni ve maddesi ile bir

18

canl varlk olamaz m? Kozmolojide gittike tartlacak bir sorudur bu. Kuantumla kozmosun orta yerinde duran insana da mikro kozmos diyoruz. kan sonu udur: Her iki evreni, kuantumu ve kozmosu anlamak istiyorsan insan z! Gerekten insan tm alglamalarn znesidir. Ne kadar bilgimiz varsa insan rndr. Kuantumdan kozmosa kadar tm alanlarn bilgisi insanlarca gelitirilmitir. Esas incelenmesi gereken, insann alglama srecidir. Bu bir anlamda evrenin imdiye kadar llebilen yaklak 20 milyar yllk evrim tarihidir. nsan gerekten bir mikro kozmostur. nk onda kuantum dzeni ilemektedir. Atomalt parack ve dalgalardan en gelimi DNA molekllerine kadar maddenin geliim tarihini grmekteyiz. laveten bitki ve hayvanlarn en alt evresinden insana kadar tm geliim srelerinin tarihini de grmek mmkndr. Bilimsel olarak net grlmektedir ki, insan cenini biyolojinin tm geliim evrelerini tekrarlayarak bymektedir. Daha sonrasn toplum, evrim tamamlamaktadr. Toplumsal evrimle de bilim bugnk seviyeye ulaabilmektedir. Dolaysyla insann evrenin bir zeti olduu bilimsel bir yargdr. nsan yorumumuzu daha da gelitirirsek u varsaymlar ileri srebiliriz: nsann olutuu tm materyallerin canllk, sezgisellik, zgrlk zellikleri olmasayd, tm bu zelliklerin toplu ifadesi olarak insan canll, sezgisi ve zgrl de gelimeyecekti. Olmayan bir eyden yeni bir ey domaz. Bu tespit cansz madde anlaymz rtmektedir. phesiz insan tr bir organizasyon ve toplum olmadan, bilgili varlk gelimez. Ama bu organizasyon ve toplumda rol oynayan materyalin bilgisel, sezgisel, anlamsal, zgrlksel zellikleri olmadan da bilginin vcut bulamayaca anlalr bir husustur. znde bir ey yoksa neden yaratlsn? Bu deerlendirme ne tam d doadan basit bir yansmann, ne de insann Descartesvari bir dnceciliin sonucu bilgilendii yorumunu gereki klyor. Doruya daha yakn gr, kozmos ve kuantum evrenindeki oluum zelliklerinin insanda da yaanddr. Tabii kendi zgnl temelinde bu yasalar ilemektedir. Evrenler insanda dile gelmektedir. kan sonu, evrenin yetkin kavran insann yetkin kavranndan geer. Felsefede ok nl kendini bil yargs bu gerei dile getirmektedir. Kendini bilme tm bilmelerin temelidir. Kendini

19

bilmeden edinilecek tm dier bilmeler bir saplant olmaktan teye gidemeyecektir. Bu nedenle de insan toplumunda kendini bilmeden ortaya kan tm kurum ve davranlarn sapkn, arpk bir role brnmesi kanlmazdr. nsann kendi bilgisine dayanmayan bilginin yol at tm toplumsal sistemlerin anormal, elikili, kanl, smrl karakteri bu saplantl bilgiden ileri gelmektedir. O halde insan toplumunun kabul edilebilir doal gelime sreci insann kendine zg bilgisinden kaynaklanmal derken, en temel evrensel, dolaysyla toplumsal kuraldan bahsetmi oluyoruz. lk Toplumsallama Biimi Olarak Doal Toplum Doal toplumdan kastm, insan trnn primatlardan kopula birlikte iine girdii ve hiyerarik toplumun ortaya kt srece kadar sren uzun toplumsal zamanda yaayan insan topluluklar dzenidir. Genellikle klan olarak kavramlatrlan ve nicelikleri 2030 dolaynda seyreden bu topluluklar iin, kullandklar ta aletleri itibariyle paleolitik ve neolitik dnem insanl da denilmektedir. Doada avclk ve toplayclk temelinde hazr bulduklaryla beslenmektedirler. Bir anlamda hazr doa rnleriyle geinmektedirler. Bu dier yakn hayvan trlerine benzeyen bir beslenmedir. Dolaysyla bir toplumsal sorundan bahsedemeyiz. Klanmz srekli aratracak, bulduunda ya toplayacak ya da avlayacaktr. Aletler ve ate keifleri gelitike rnleri daha da artacak, arttka tr olarak daha hzl geliecek ve primatlarla aradaki mesafe alacaktr. Evrimin doal kurallar gelimeyi belirlemektedir. Bu varsaym temelinde doal toplumdaki insan bilgisinin kendi zne ilikin yaps hakknda neler sylenebilir? En azndan doal toplumdaki insan, kendisini birlikte olduu klan yeleriyle bir btn olarak yaatmak kuralna olmazsa olmaz kabilinden baldr. Klann bir yesi dierinden ayrcalkl bir yaam dnemez; klan dnda yaam dnemez. Avclk yapabilir, hatta yamyamlk da yapabilir. Ama tm bunlar klan yaatmak iindir. Klanda yaam kural ya hep ya hi kuraldr. Tm toplumsal veriler klanlarn bu zelliini vurgulamaktadr. Bir ktle ve ahsiyettir. Bireylerin ondan ayr bir ahsiyeti ve hkm dnlmyor. Klann nemi, insann ilk ve temel

20

var olma tarznda yatar. mtiyazsz, snfsz, hiyerarisi olmayan, smr tanmayan toplum biimidir. Milyonlarca yl srmtr. Bundan u sonu kar: nsan trnn toplum olarak geliimi uzun sre hakimiyet ilikilerine deil, dayanma ilkesine dayanr. Doay barnda byd bir ana olarak hafzasna yerletirir. Kendi aralarnda ve doayla btnlk esastr. Klan bilincinin sembol totemdir. Totem belki de ilk soyut kavramlatrma dzenidir. Totem dini olarak da deerlendirilen bu dzen ilk kutsall, tabu sistemini de oluturmaktadr. Klan totemin simgesel deerinde kendini kutsamaktadr. lk ahlak kavramna da bu yoldan ulamaktadr. ok iyi bilincindedir ki, klan topluluu olmazsa yaam srdrlemez. O halde toplumsal varlklar kutsaldr ve en yce deer olarak sembolletirip tapnlmaldr. Din inancnn gc de bu kaynaktan gelmektedir. Din ilk toplumsal bilin formu oluyor. Ahlakla btnlkldr. Bilinten giderek kat bir inanca dnyor. Artk toplum bilinci din formunun gelitirilmesi biiminde olacaktr. Din bu zelliiyle toplumun ilk temel hafzas, kkl gelenei ve ahlakn kaynadr. Klan toplumu pratiiyle ne kadar bilin gelitirse, bunu hep toteme, dolaysyla kendi yeteneine balam oluyor. Simgesel olarak totem gereinde ise, insan topluluunun giderek baarl olmas srekli kutsamay da beraberinde getiriyor. Kutsama kutsaln, kutsallk ise toplumun gc oluyor. Toplumla oluan gcn kutsall kendini daha ak olarak byclkte gsterir. Byclk toplumun glenme denemesidir. Mevcut bilin dzeyi ancak byclk biiminde pratikleebilir. Byclk bilimin de anasdr. Srekli doay gzetleyen, onda yaam bulan doumu tanyan kadn bu toplum (doal toplum) tarznn bilgesidir. Byclerin daha ok kadn olmas bu gerein ifadesidir. Doal toplumda olup biteni yaam pratii gerei en iyi bilen kadndr. Bu dnemden kalma tm yontularda kadn izi grlmektedir. Klan kadn ana etrafnda oluan bir birliktir. Dourmas, ocuk bakm onu en iyi toplayc ve besleyici konumuna zorlamaktadr. ocuk sadece anay tanmaktadr. Erkein henz mlk olarak kadn zerinde bir etkisi yoktur. Kadnn hangi erkekten gebe kald bilinmedii gibi, ocuklarn hangi kadndan olduu bellidir. Bu doal zorunluluk, kadna dayal bir toplumsalln gcn de ortaya koymaktadr. Bu dnemde kavramlatrlan kelimelerin ekseriyetle diil karakterde

21

olmas bu gerein dier bir kantdr. Erkein daha sonra geliecek saval ve hakimiyeti de bu dnemdeki gl hayvanlar avlama zelliinden kaynaklanr. Fiziki zellikleri erkei uzakta av aramaya, klan tehlikelerden korumaya daha ok zorlamaktadr. Belirleyici olmayan bu roller erkein neden silik kaldn da aklamaktadr. Klan iinde zel ilikiler gelimemitir. Toplayclk ve avclkla elde edilen hepsinindir. ocuklar tm klanndr. Ne erkek ne de kadn daha zellememitir. Bu toplum tarzna ilkel komnal denilmesi de bu temel zelliklerinden dolaydr. Sonu olarak klan formu, biimi; toplumun douu, ilk hafzas, temel bilin ve inan kavramlarnn gelime zeminidir. Ondan geriye kalan, salkl bir toplumun doal evreye ve kadn gcne dayal olmas gereidir; insanln varolma tarznn kendi iinde smrsz ve basksz gl bir dayanmayla gerekletiidir. nsanlk bir anlamda bu temel deerlerin bilekesidir. Milyonlarca yl sren bu toplumsal deneyimin yitip gittiini sanmak samadr. Doada hibir ey yok olmad gibi, toplumsal varolu tarznda bu eilim daha ok gcn srdrr. Bilimin tespit ettii nemli bir husus, daha sonraki bir gelimenin bir nceki gelimeyi de iermesi gereidir. Ztlarn birbirini yok ederek gelitii doru deildir. Diyalektiin bu kuralnda olan, tez ve antitezin sentezde varlklarn daha zengin bir oluum iinde srdrd biimindedir. Tm evrim bu kural dorulamaktadr. Klan deerlerinin geliimi yeni sentezler iinde de srmektedir. Gnmzde eitlik ve zgrlk kavramlar halen en temel kavramlar deerinde olmalarn klan yaam gereine borludurlar. Eitlik ve zgrlk bilin halinde kavramlamadan, doal haliyle klann yaam tarznda gizlidir. Eitlik ve zgrlk yitirildiinde, toplumsal hafzada gizli yaayan bu kavramlar kendilerini gittike artan bir tempoda dile getirip yeniden ve st dzeyde gelimi bir toplumun temel ilkeleri olarak dayatacaklardr. Toplum hiyerarik ve devlet kurumuna doru evrim gsterdike, eitlik ve zgrlk bu kurumlar amanszca takip edecektir. Takip eden esasta (zde) klan toplumunun kendisidir.

22

B- HYERARK DEVLET TOPLUM/ KLE TOPLUMUNUN DOUU Hiyerarinin zerinde Gelitii Zemin Olarak Kadn ve Genlik nsanln ilk topluluk durumuna hangi tanmlama erevesinde doal toplum diyebileceimizi bundan nceki blmde izah etmeye altk. Yine evrene yaklam paradigmamz ortaya koyduk. Klan tarz toplumsal rgtlenmenin zaman ve meknda yaylmas, giderek eitlilik ve hacim kazanmas doas gereidir. Kadn-ana etrafnda giderek byyen ve kimliini yetkinletiren toplulukta erkek boyutunda rahatszlklarn gelitiini eldeki verilerden tespit etmekteyiz. Kadn-anann etrafnda biriken ocuklar ve kadnn kendine yardmc olma anlamnda daha ok yz verdii erkekler dier erkeklerin kskanlna ve fkesine yol amaktadr. Daha nemlisi ana-kadn evcil dzeni gelitirmektedir. Yiyecek, giyecek ve dier arasal donanmlar bu evcil dzenden toplamaktadr. Gzlemleri ile byc kadn durumuna da gelerek bilgelik kazanmaktadr. Bu evcil dzene ne kadar ok ocuk ve dost (yakn) erkek balarsa, o kadar gl bir ana-kadn olmaktadr. Dizginlenemez bir kadn kltnn gelimesi sz konusudur. Eldeki kantlar, daha yaygn tanra dinsel dzeni, dildeki diil eler, yontular ana-kadnn ykselen gcnn ak gstergeleridir. Erkeklerin nemli bir ksm doal olarak bu dzenin uzandadr. Ana-kadnn yararl bulmadklar ve yallar arlkl olarak bu sistemin dnda kalabiliyorlar.

23

Balangta ok zayf olan bu eliki giderek geliir. Avn gelimesi erkein sava gcn ortaya karrken bilgisini de arttrr. Dlanan yallar bu temelde erkek egemen bir ideolojiye doru geliim gsterirler. zellikle amanizm dini bu olguyu arpc olarak karmza karmaktadr. amanlar daha ok erkek rahiplerin prototipini temsil etmektedir. Kadnlara kar ok sistemli olarak kar bir hareket, ev dzeni gelitirmek istiyorlar. Daha nce ana-kadnn gelimi evcil dzeni karsnda basit kulbeler, yar-vahi gibi barnan erkek amanizm ile kar bir ev dzeni oluturabiliyor. amanlarla yal ve tecrbeli erkeklerin ittifak nemli bir gelimedir. Aralarna aldklar baz gen erkekler zerinde kurduklar ideolojik g ile topluluk iindeki konumlar giderek gleniyor. Erkein g kazanmasnn nitelii daha ok nem kazanmaktadr. Hem avclk hem de da kar klan savunma askeri nitelikte ve ldrmeye, yaralamaya dayaldr. Bu, sava kltrnn balangcdr. lm-kalm sz konusu olduunda, otorite ve hiyerariye bal olmay gerektirmektedir. En yetenekli kii, sz, otoritesi en yksek kii konumuna geliyor. Ana-kadn klt karsnda stnln gelitiren farkl kltrn balangc sz konusudur. Snfl toplumdan nceki bu otorite ve hiyerari geliimi tarihin en nemli dnm noktalarndan birini tekil etmektedir. Ana-kadn kltr ile nitelike farkldr. Bu kltrde arlkl olan toplayclk ve daha sonraki bitki retimi, sava gerektirmeyen barl bir faaliyettir. Erkek arlkl av ise sava kltrne, sert otoriteye dayanan bir faaliyettir. Sonu ataerkil otoritenin kk salmasdr. Ataerkil toplumun hiyerarik ve otoriter yaps esastr. Hiyerarik kavram, amann kutsal otoritesi ile birleen otoritenin ynetim anlaynn ilk rneini anlamlandrmaktadr. Giderek toplumun stnde ykselecek bu otorite kurumu, snfsallama ynl gelimeler younlatka devlet otoritesine dnecektir. Hiyerarik otorite daha ok kiiseldir, kurumlamamtr. Dolaysyla devlet kurumlamas kadar toplumda hakimiyeti yoktur. Uyum yar yarya gnlldr. Ballk toplumun menfaatleri ile belirlenmektedir. Fakat balayan sre devleti dourmaya aktr. lkel komnal toplum bu srece uzun sre direnir. Elinde rn biriktiren ancak bunu topluluk yeleri ile paylarsa otoritesine sayg ve ballk gsterilir. Biriktirmeye byk bir su gzyle baklr. En iyi kii birikimlerini datan kiidir. Halen

24

kabile toplumlarnda yaygn olan cmertlik anlay kaynan tarihin bu gl geleneinde bulmaktadr. Bayramlar bile bir nevi fazlay datm trenleri olarak balamtr. Topluluk biriktirmeyi daha balangta kendi zerlerinde en nemli tehdit olarak grmekte ve ona kar direnmeyi ahlak ve din anlaynn temeli haline getirmektedir. Tm dinsel-ahlaksal retilerde bu gelenein izlerini gl bir biimde grmek zor deildir. Toplum hiyerariye ancak yararll, cmertlilii bir eyler kazandrdnda onay vermektedir. Bu ynl hiyerari olumlu ve yararl bir rol oynamaktadr. Ana-kadna dayal hiyerarinin bu nitelii halen tm toplumlarda byk bir sayg ve otorite olarak kabul gren ana kavramnn da tarihsel temelidir. nk ana en zor artlarda hem douran hem besleyen baat edir. Bu temelde oluan kltr ve hiyerari, otorite elbette byk ballk grecektir. Toplumsal varln temelini oluturmas gnmze kadar ana kavramnn gcnn gerek izahdr. Sanld gibi bu soyut bir biyolojik douruculuk zelliinden ileri gelmemektedir. Ana, tanra ana en nemli toplumsal olgu ve kavram olarak anlalmaldr. Devlet olgusuna tamamen kapal, onu dourtmayan tm zelliklerini barnda tamaktadr. Bu tanmlama erevesinde doal toplumu insan varlnn balang tezi olarak deerlendirmek gerekidir. nsanlk varolmay bu teze dayanarak balatmtr. Ondan ncesi hayvans yaamdr. Sonras ise ona kartlk temelinde gelien hiyerarik ve devleti toplum biimindeki geliimdir. Zaten bu dnemin antitez karakteri doal toplumu srekli bastrmas ve geriletmesinden kaynaklanmaktadr. Tez olarak doal toplum, insan yerleiminin tm alanlarnda geerli olduu gibi, sre olarak da baat olarak neolitik dnemin sonlarna (yaklak M. 4.000) kadar etkin bir toplumsal sistemdir. Bastrlm olarak da gnmze kadar tm toplumsal gzeneklerde varln srdrmektedir. Temel toplumsal kavramlarda da bu sreklilik aktr. Aile, kabile, ana, kardelik, zgrlk, eitlik, arkadalk, cmertlik, dayanma, bayramlar, yiitlik, kutsallk vb. birok olgu ve kavramlar bu toplumsal sistemden kalmadr. Buna kart hiyerarik ve devleti toplum bu sistemi en ok gerileten, bastran zelliini en ok srdren zelliktedir. Antitez konumunu bu zelliinden almaktadr. ki toplumsal sistemin i ielii de diyalektiin temel yasalarna son derece uygundur.

25

Burada dikkat edilmesi gereken dier nemli bir husus, diyalektik kavraymzn tez ve antitezin birbirini yok etme biiminde deil, bastrma ve geriletme karakterinde gelimesidir. Toplumsal sistemler tm doada olduu gibi tez, antitez haline geldiklerinde birbirlerini birlikte tarlar. Aralarndaki mcadele phesiz nemli gelimelere yol aar. Hibir zaman tez eski halinde kalmaz, ama antitez de bir kadiri mutlak olarak kendi ncln yemez. Ondan beslenerek ancak kendini gelitirir. Bu noktada diyalektii biraz daha amakta yarar vardr. Dogmatik Marksizm dneminde tez ve antitez toplumda yok etme biiminde yorumland. Bu tarz bir yorum aslnda yaplan en temel teorik yanllklardan biridir. Biyoloji bata olmak zere tm bilimlerde gzlenen zellik, olgularn geliim ve dnmlerinde karlkl besleyici yann nem taddr. Yok etmeye benzer durumlar istisnaidir. Hakim olan, tez ve antitez konularnn birbirini beslemesidir. Bunun en sade ifadesi ocuk-anne ikilemidir. ocuk, ana ile eliki halinde geliir. Ama bundan ocuk anay yok ediyor yorumunu karamayz. Olsa olsa karlkl beslenme ile neslin srdrlmesi olarak deerlendirilebilir. U bir nokta ylan-fare ikilemidir. Burada bile olan, ar fare reyii ile ylan ender reyii arasnda dengenin korunmasdr. Belki de ylan olmazsa fareler dinozorlardan daha ezici tahrip rol oynarlard. Doadaki varlklarn anlamsz olmad, hepsinin belli bir ekolojik anlam olduu her geen gn daha iyi anlalmaktadr. Ama yine de u nokta, mutlak snrlar kavram ok snrl bir kesitte en azndan kavram olarak geerli olabilir. Temel doa yasasnn karlkl ballk biiminde gelitii artk tm bilimlerin fark ettii bir zelliktir. Toplum sistemlerini deerlendirirken yapmak istediim bir deiiklik, zorunluluk ve rastlantllk konusundaki yaklamlara ilikindir. Kkenini tanrsal yasa anlaynda bulan ve Bat dnce sisteminde sk bir nedensellik ve dz izgide kesintisiz ilerleme anlay, bata aklamaya altmz kuantum ve kozmos fiziindeki gelimelerle artk geerliliini yitirmitir. Gelimenin diyalektiinde kaos aral her olguda kendini gstermektedir. Niteliksel deiimler bu aral gerekli klmaktadr. Bu da kesintisizliin, dz izgideki srekli ilerlemenin zihinsel bir soyutlama, metafizik bir yaklam olduunu ortaya koyar. Aralktan dz izgisel bir ilerleme her zaman

26

mmkn deildir. Birok etkenin o aralktaki ilikileri ok sayda ve ok ynl gelimelere yol aabilir. nsan toplumunda bu aralklara kriz blgesi denilmektedir. Krizden nasl bir toplumsal gelimenin kacan ondan etkilenen glerin mcadele dzeyleri belirleyecektir. ok sayda sistem kabilir. Daha ileriye olduu gibi geriye doru da kabilir. Kald ki, ileri-geri kavram izafidir. Srekli ilerleme evrensel kurama da uymamaktadr. Bu ilke doru olsayd, metafizik bir ideaclk geerli olurdu. Mutlak dorulardan bahsetmek evrensel oluum ilkesi ile badamamaktadr. Doa mutlaklar ile gelimez. Mutlaklk deimezlik, aynlk demektir. Byle eylerin olmadn varolu tarzmz kantlamaktadr. Doadaki yasalln kaos aralklarna dayal, insana doru geliiminde gayet esnek bir halde olduu fizik, kimya ve biyoloji bilimlerindeki yasa (kanun) zelliklerinden karlabilmektedir. nsan toplumunda ise yasallk son derece esnek bir karaktere sahiptir. Bunun anlam, yasa aralklar sk ve ok sayda yeni yasalarn geliim kaydedebileceidir. Bununla balantl olarak zgrlk dzeyinin gelikin olmas, insan toplumundaki muazzam eitlilii aa karmaktadr. Esneklik zgrl, zgrlk ise eitlilii dourmaktadr. nsan bu anlamda kendi yasalln en ok ve en sk yapan doa harikas bir varlktr. Dolaysyla insan toplumu da ayn zenginlikte bir sklk ve oklukla kendi sistem yasalarn oluturabilmektedir. Bu temel varsaymlarla u hususu kantlamak istiyorum: Doal toplumdan zorunlu olarak hiyerarik ve devleti toplumun gelimesi diye bir kanun yoktur. Belki bu ynl bir eilim olabilir. Eilimin zorunlu, kesintisiz ve sonuna kadar olmas tamamen yanl bir varsaymdr. Aklayacam gibi, snfl toplumun ilerlemeler iin zorunlu olduu biimindeki Marksist tespit (ezilen ve smrlenler adna) yaplan en byk yanllklardan biridir. Bu, sosyalizmi peinen snf hakimiyetine terk etmektedir. Bu yanl, Marksizmin yaklak 150 yllk tarihinde bir kapitalizm yedei haline getirilmi olmasnn en temel nedenidir. Devleti, snflar ve zoru toplumsal gelimenin, ilerlemenin kanlmaz evreleri olarak grmek, organik, doal toplumun gnmze kadar muazzam direnmesini kmsemek, hatta yok saymaktadr. Tarihi kendiliinden tahakkm glerine hediye etmektedir. Snflarn varln kader olarak grmek, belki de farknda

27

olmadan hakim snflarn ideologluuna alet olmaktr. Bu ynyle ezilen ve smrlenler adna en tehlikeli bir rol oynamaktr. Tarih bu tr ideolojik ve politik akmlarn adeta istilas altnda braklmtr. Hiyerari ve snfsallk geliim gsterebilmitir. Ama bu geliim bir zorunluluk deil, hiyerariyi, ona dayal devletlemeyi byk zorbalk ve aldatmalarla yrten glerle salanmtr. Bunlar karsnda esas doal toplum gleri bitmez tkenmez bir direnme gstermi ve srekli snrlandrlm, en dar alan ve aralklara sktrmlardr. Baz alan ve aralklara hi sokulmamlardr. Tm toplumu snf ve devlet hiyerarilerinden ibaret grmek, hakim sistemin en temel politikas ve propagandas ile salanmtr. Kader denilen oyun bu pratiin metafizik unvan oluyor. Bu oyuna bulamam din, mezhep, felsefi ve bilimsel ekol neredeyse kalmam gibidir. Bu da kkeni binlerce yl nceye giden rahip ideolojisinin ve tanr-krallar devletinin muazzam fiziki ve zihni bask, politika ve propagandalarnn sonucudur. steyen bu oyuna mitoloji, isteyen felsefe, o da olmazsa bilimsel ekol demitir. Varlan nokta devletlemi ideolojiler ve bilimlerin drt drtlk gncel durumudur. Marksizmin bu yndeki pay zerinde ne kadar durulsa yeridir. Adm adm bu oyunlar ve paylar aklamaya alacam. Hiyerarik toplumun ilk kurban ana-kadnn evcil dzeni oldu. Kadn belki de toplum sistemde ezilen kesimlerin banda gelmektedir. Tarih ncesinde yaygn olarak yaanan bu srecin sosyal bilimlerde yer bulamamas da ok kkl erkek egemen toplumun yerleik deerlerinden ileri gelmektedir. Kadnn hiyerarik topluma adm adm ekilmesi, tm gl toplumsal zelliklerini yitirmesi toplumda gerekleen en temel kardevrimdir. Gnmzde yoksul emeki bir ailede kadnn durumu incelendiinde bile, halen bu bask ve aldatmacann boyutlarn dehetle karlamamak mmkn deildir. En basit nedenlerle namus ve ak cinayetlerinin erkein tekelinde olmas, olup bitenin ufak bir gstergesidir. Bu sreci biyolojik farklara balamak en temel bir yanllk olacaktr. Toplumsal ilikilerde biyolojinin rol veya yasalar geerli olamaz. Olsa olsa eril ve diil zelliklerin karlkl ilikileri deerlendirilebilir ki, bu da tm trler iin geerli bir husustur. Ana-kadn klt esas olarak toplumsal nedenlerle tahakkm altna alnmtr. Uygulanan bask ve ideoloji

28

tamamen bu nedenledir. Bunu cinsel gd ile, psikolojiyle izah etmeye almak vahim bir saptrmadr. Avclkta glenen ve evresinde bir grup rgtleyen gl adam, bu gcn iyice fark ettikten ve kabul ettirdikten sonra ana-kadnn evcil dzenini yava yava kontrolne almtr. Bu sre ilk site devletlerin kuruluuna kadar devam etmitir. Bunun en ahane aklamasn Smer ehir devletlerinde grmekteyiz. Yazl tabletler bu gereklii ok arpc iirsel bir dille anlatmaktadr. Smer ehir devletini balatan Uruk tanras nanna Destan ok arpcdr. Halen kadn klt ile ataerkil kltn dengede olduu bir dnemi yanstan bu destan ok etin geen bir srecin ansn dile getirmektedir. Uruk tanras olarak, Eridu tanrs olan Enkinin sarayna gidip, oradan daha ncesinde kendisine ait olan 104 mesini eitli yntemlerle ele geirmesi ve Uruka karmas bu dnemi izah etmede kilit bir role sahiptir. Melerle kast edilen, temel uygarlk bululardr. nanna bu bulularn ana-tanra kadna ait olduunu, bunda erkek tanr Enkinin rol olmadn ve kendisinden zorla ve kurnazlkla aldn srarla vurgulamaktadr. nannann tm abas bu anatanra kltn tekrar ele geirmektir. M. 3.000lerde bu destanlarn sylendii tahmin edilebilir. Halen ana-kadnn gcnn dengede olduu bir dnemdir. Bu tarihlerden sonra adm adm gerileyen bu klt ve kltr o kadar acmaszla tabi tutulur ki, kadn daha sonra kendisini dnemin uygarlk merkezi (bugnn Newyork'u) Nippurda musakkatin denilen genelevde bulur. Bir yanda Smer rahibi zigguratta kendisine bir harem kurarken, halk iin de genelev oluturulur. M. 2.000lerde yazlan Enuma Eli Destannda tanra Tiamat artk korkun bir caddr ve parampara edilmesi gereken kadn temsil etmektedir. Korkun bir sylem, gerekletirilen mahkmiyeti yanstmaktadr. Daha sonrasn tek tanrl dinler ve burjuva toplum sisteminin bir kafese tkt tatl sesli ve ssl psl kadn tamamlamaktadr. Tarihsel, toplumsal sistemlerde kadnn iine sokulduu statnn youn bir ideolojinin propagandasna tabi tutulmas o kadar ilerlemitir ki, artk bizzat kadn zihni bile buna kader diyebilmekte ve gereklerini yerine getirmeyi kaderin gerei saymaktadr. Tek tanrl dinler tanr emri saymaktadr. Yunan felsefesi kadn zayflk etkeni

29

olarak gstermektedir. Kaba bir madde yn, erkein srd tarlas gibi her trl alaltc yaklam layk grlmektedir. Hiyerarik sistemle balayan kadnn iine alnd stat zmlenmeden, ne devlet ne de dayand snfl toplum yaplar izah edilebilir. En temel yanlglardan da bu nedenle kurtulunamaz. Kadn bir cins olarak deil, bir insan olarak doal toplumdan koparlp en kapsaml klelie mahkm edilmektedir. Tm dier klelikler kadn kleliine bal olarak gelimektedir. Dolaysyla kadn klelii zmlenmeden dier klelikler zmlenemez. Kadn klelii almadan dier klelikler alamaz. Doal toplumun bilge kadn anatanra kltn binlerce yl yaamtr. Her zaman yceltilen deer ana-tanradr. O zaman en uzun sreli ve kapsaml toplum kltr nasl bastrld ve gnmzn ssl psl kafes blblne dntrld? Erkekler bu blble baylabilirler, ama o bir tutsaktr. En uzun sreli ve derinlikli bu tutsaklk almadan, hibir toplumsal sistem eitlik ve zgrlkten bahsedemez. Kadnn zgrlk ve eitlik dzeyinin toplumun bu ynl dzeyini belirledii yargs dorudur. Daha doru drst bir kadn tarihi yazlmamtr. Kadnn hibir sosyal bilimde yeri gereki olarak konulmamtr. Kadna en sayglym diyen bile, bunu ancak kadn tutkularna alet olduu oranda geerli bir hkm olarak belirler. Kadn, cinsellii dnda bir insan dostu olarak gnmzde bile hibir erkek tarafndan kabul edilemez. Dostluk erkekler arasnda geerlidir. Kadndan dost demek, ikinci gn cinsel skandal demektir. Bu ynl yaklamay aan bir erkei bulmak veya yaratmak en temel zgrlk admlarndan biri olarak deerlendirilmelidir Hiyerarik toplumda tecrbeli yallarn genler zerinde kurduu bask ve bamllatrmadan da nemle bahsetmek gerekir. Jerontokrasi diye literatre geen bu konu bir gerektir. Tecrbe yaly bir yandan gl klarken, dier yandan yallk onu gittike zayf, gsz klmaktadr. Bu zellikleri yallar, genleri kendi hizmetlerine almaya zorlamaktadr. Zihinlerini doldurarak bu ilemi gelitirmektedirler. Tm hareketlerini kendilerine balamaktadrlar. Ataerkillik bu olgudan da byk g almaktadr. Onlarn fiziki glerini kullanarak dilediklerini yaptrabilmektedirler. Genlik zerindeki bu bamlatrma gnmze kadar derinleerek devam etmitir. Tecrbe ve ideolojinin stnl kolayca krlamaz.

30

Genliin zgrlk istemi kaynan bu tarihsel olgudan almaktadr. Yal bilgelerden gnmz bilim adam ve kurumlarna kadar genlie stratejik, hassas denilen bilgilerin en can alc ksm verilmez. Verilenler daha ok onu uyuturan ve bamlln kalclatran bilgilerdir. Bilgiler verildiinde uygulama aralar verilmez. Srekli bir oyalama deimez bir ynetim taktiidir. Kadn zerinde kurulan strateji ve taktiklerle ideolojik ve politik propaganda ve bask sistemleri genler iin de geerlidir. Genliin her zaman zgrlk istemesi fiziki ya snrndan deil, bu zgl toplumsal bask durumundan ileri gelmektedir. Ayya, toy delikanl kavramlar genlii kk drmek iin uydurulan temel propaganda szckleridir. Yine hemen cinsel gdye balamak, serkelie ekmek, ezbere kat domalara balamak, genlik enerjisinin sisteme ynelmesini engellemek ve dzeni salamakla balantldr. zgrle yryen bir genlii tutmak zordur. Genlik sistemlerin bana en bata bela olan kesimdir. Tarih boyunca bu ok iyi bilindii iin, eitim ad altnda genlik kurban edilmekten tutalm, akla hayale gelmez uygulamalara tabi tutulmutur. Hiyerarik toplumun ykseliinde kadndan sonra genliin bu duruma drlmesi belirleyici rol oynar. Genlii kontrole alan dzenin kendini en gl hisseden dzen saymas bouna deildir. Daha sonraki devleti toplum sistemlerinin tm genlie benzer bir uygulamay dayatacaklardr. Zihni byle ykanan genlik her ie koturulabilir. Sava dahil en zor ii meslek edinebilir. En nde tm zor ilere srlr. zcesi yallarn zaaf ve gcnden kaynaklanan genlii bamllatrma ve gdmleme ilikisi hzndan ve younluundan hi kaybetmeden hakim sistemlerin en gl srdrcleri klnmlardr. Tekrar vurgulamalym: Genlik fiziki bir olay deil toplumsal bir olaydr. Tpk kadnln fiziksel deil toplumsal bir olgu olmas gibi. Bu iki olay zerindeki arptmalar kaynana inerek aa kartmak sosyal bilimin en temel grevidir. Bu kapsama ocuklar da almak gerekir. Zaten kadn ve genlii tutsak klan, ocuklar da dolayl olarak diledii sistem altna alm saylr. ocuklara hiyerarik ve devleti toplumun yaklamnn ok arpk ynlerini aa karmak byk nem tamaktadr. ocuklarn anadan tr doru temelde eitilmemeleri, sonraki tm toplumsal gidiat arpk ve yalanc klar. ocuklar zerinde de muazzam bir

31

bask ve yalanlamaya dayal eitim sistemi kurulur. ok eitli yntemlerle sistemin daha beikten bamllar haline getirilmeye allr. Yedisinde neyse yetmiinde de o olur deyii bu gerei dile getirmektedir. ocuklara doal toplumun zgr yaklam hep bir hayal olarak braklr ve bu hayallerini yaamalarna hi izin verilmez. ocuklar doal hayallerine gre yaatmak en soylu grevlerden biridir. Bir kez daha vurgulanmal: Ataerkil ilikinin g kazanmasna bir zorunluluk gzyle baklamaz. Ayrca sanki bir kanun gereiymi gibi saf bir k deildir. Snflama ve devletlemeye giden yolda temel bir aamay tekil etmesi zerinde nemle durmay gerektiriyor. Kadn-ana etrafndaki ilikinin bir g, otorite ilikisinden ziyade organik dayanma tarznda olmas, doal toplumun zne uygundur. Bir sapmay tekil etmez. Devlet otoritesine kapaldr. Organik oluumdan tr zor ve yalana dayanma ihtiyac duymaz. Bu nokta amanizmin neden arlkl olarak bir erkek dini olduunu da aklar. amanizme yakndan bakldnda, yanltma ve g gsterisi ar basan bir meslek olduu hemen anlalr. Doal toplumun safl zerine yaylacak kurnazca otorite iin g ve mitoloji zenle hazrlanr. aman artk rahipleme, din adam olma yolundadr. Yal atayla ilikiler ittifaka ynelir. Tam hakimiyet iin gl avcnn adamlarna ihtiyalar vardr. Gcne ve av yeteneklerine en ok gvenen grup ilk askeri ekirdee dnme eilimindedir. Bu lnn elinde giderek deer ve yetenekler birikmektedir. Kadn-anann etraf kurnazlkla yava yava boaltlr. Evcil dzen gittike kontrol altna alnr. nce kadn erkeklerin etkileyici gc, sz geireni iken, yava yava yeni otoritenin hkmne girer. lk gl otoritenin kadn zerinde kurulmas rastlant deildir. Kadn organik toplumun gc ve szcsdr. O almadan ataerkillik zafer kazanamaz. Daha tesine, devlet kurumuna geilemez. Anakadn gcnn almas stratejik bir anlama sahiptir. Eldeki veriler Smer kantlanmasnda da gzlemlendii gibi srecin ok etin getii anlalmaktadr. Tek tanrl dinlerde yanstlan Lilit-Havva kadn figr de srecin zelliklerini olduka arpc yanstmaktadr. Lilit boyun emez kadn iken, Havva teslim alnm kadn yanstmaktadr. yle ki, erkein kaburga kemiinden yaratld iddias ne kadar baml klndnn da ls olmaktadr. Dier

32

yandan Lilit ahsnda kadna edilen lanet, iftira, cadlk, eytann arkada benzeri tm kfrler byk ekimenin varln kantlamaktadr. Bin yllarn bu ynl kltrn, dnce ve inanlarn ele vermektedir. Kadnn toplumsal alt edilii zmlenmeden, daha sonraki erkek egemen toplum kltrndeki temel zellikler doru anlalamaz. Erkekliin toplumsal kuruluu akla bile getirilemez. Erkein toplumsal kuruluu anlalmadan da devlet kurumu zmlenemez. Devletle balantl sava ve iktidar kltr doru tanmlanamaz. Konu zerinde younca durmamzn nedeni daha sonraki tm snflamalarn sonucu olarak gelien korkun tanr-kiilikler ve her trl snr, smr ve can almalarna gerek bir aklk kazandrmaktr. nsanln lanetine -siyasal iktidar, devlet- kutsal paradigmasyla baklrsa, insanlk zihniyetinin en kirli kardevrimi gereklemi olacaktr. Gelien de bu olmutur. Buna ilerlemenin zorunlu etkeni denilmesi -Marksizm de dahilkardevrimlerin en tehlikelisidir. Tarihin bu adan kesinlikle eletiri szgecinden geirilip dorultulmas salanmadka, yaplacak her devrim ksa srede kardevrime dnmekten kurtulamayacaktr. nce kadnn, onunla birlikte genlerin ve ocuklarn doal toplum dnyasnn yklmas, zerlerinde gce ve yalana (mitoloji) dayal bir hiyerarinin kurulmas yeni toplumun hakim biimi haline gelirken, bu srele i ie dier bir kkl kardevrim geliir: Doayla ters dme, tahribe ynelme sreci. Avc, sava tarz olmadan toplumun yaayp geliemeyecei doru bir varsaym deildir. Etle beslenmeyen hayvan trleri etle beslenenlerden binlerce kez daha fazladr. ok az sayda tr etle beslenir. Doaya derinliine bakldnda, hayvansal yaam iin ncelikle zengin bir bitki rts olumaktadr. Hayvansal gelime bitkisel gelimenin bir sonucudur. Diyalektik iliki byledir. nk ilk hayvann yiyecek bir hayvan yoktur. O bitkiyle beslenecektir. Etle beslenmeye bir sapma gzyle bakmak gerekir. Eer tm hayvanlar birbirini yeseydi, canl hayvan tr hi olumazd. Bu evrim kuralna da aykr bir gelimedir. Doann esasl eilimlerinden her zaman sapmalar kar. Ama sapmalar esas haline sokarsak, hangi tre ilikinse o trn soyu kurur. Bu olgunun en arpc ifadesi toplumsal olmamak kaydyla ift cinsellik yaayanlardaki durumdur. Herkes ift cinsel, dolaysyla homoseks ilikisinde olursa, insan soyu kendiliinden kurur. Bu ksa

33

izah bile avc ve savala dayal toplumsal gelimenin arpkln gayet iyi dile getirmektedir. Sadece maddi adan deil, ldrme kltrnn manevi sonular ok daha ardr. Hayvanlar ve hemcinslerini ldrmeyi bir yaam tarz -zorunlu savunma dnda- olarak kltrletiren bir topluluk, artk sava makinesini gelitirmek iin her trl alet ve kurumsal dzeni gelitirmeyi temel alacaktr. Devlet en temel g kurumu olarak hazrlanrken, sava oklar, mzraklar ve baltalar en deerli aralar olarak icat edilip gelitirilecektir. Doal ana-toplumdan kan ataerkil toplumun tarihin en tehlikeli sapmas olarak gelimesi, gnmze kadar ki tarihin korkun ldrme ve smrme biimlerinin de zdr. Bu gelime, bir kader ve ilerlemenin zorunlu koulu olmas urada kalsn, tam bir sapma halidir. Aslann krallna benzer bir gelime oluyor. Yine ylan-fare diyalektiine benziyor. Daha imdiden devlet teorilerine ylan-fare teorisi demek doruya daha yakn bir deerlendirmedir. ou erkein soyad Aslandr. yle olmak ok zlenir bir husustur. Soruyorum: Kimi yemek iin? Bu gnlerde ok kt bilgilerimle Yzklerin Efendisi-Kraln Dn serisinin son filminin on bir Oscar dl aldn rendim. Filmin z iktidar temsilen yzn yok edilmesiymi. ABDden beklenen bir sanallk. Belki de iktidarn maskesi dt iin, bir n tedbir ve daha ince kresel uygulamalar iin bir beyin ykama aamas. Yeni paradigmalarn oluturulma dnemi. Hazrlklar olsa gerek. Aklllar; nk klasik iktidarn gerek yznn aa kmas halinde hibir gcnn kalamayacan ok iyi bilmekteler. Dnyay yneten hakim gler tanrsallklarnn gereini -her ey bilgileri dahilindedir, Kuranda tanrnn bir kl kadar yaknlndan bahsediliryapmay, kusursuzca gelitirmeyi en temel grevleri sayarlar. Avclk ve sava kltrnn varaca durak askeri rgtlenmedir. Askeri rgtlenme doal, etnik toplumun dalmas orannda geliir. Kadn-ana etrafndaki rgtlenme soy, gen, akraba n ilikisini gelitirirken, askeri rgtlenme bu ilikiden kopmu gl erkekleri esas alr. Artk bu gcn karsnda hibir doal toplum biiminin kar duramayaca aktr. Toplumsal ilikilere toplumsal zor -buna medeni iliki de denilmektedir- girmitir. Belirleyen g zorun sahipleridir. Bylelikle zel mlkiyetin de yolu almaktadr. Mlkiyetin temelinde zorun yatmas anlalr bir husustur. Zorla ve

34

kanla ele geirme benlik duygusunu ar glendirir. likilere hkmetme olmadan, zor arac gelitirilip uygulanamaz. Hkmetme ise sahip olmayla balantldr. Hkmetmenin ieriinde sahip olma bir diyalektik ilikidir. Sahiplik de tm mlk dzenlerinin znesidir. Artk toplulua, kadna, ocua, genlere, verimli av ve toplayclk alanlarna mlk gzyle bakma dnemi almaktadr. Gl erkek btn ihtiamyla ilk kn yapmaktadr. Tanr-kral olmaya az kalmtr. aman-rahip artk bu yeni srecin mitolojisini oluturmak iin i bandadr. Yaplmas gereken i, bu yeni oluumu muhteem bir gelime olarak hkmedilen insann zihnine yerletirmektir. Meruiyet sava en az plak zor kadar hnerli aba gerektirmektedir. nsann zihnine yle bir inan yerletirilmeli ki, mutlak bir kanun deerinde olsun. Btn sosyolojik veriler hkmeden tanr kavramna bu srete eriildiini gstermektedir. Doal topluma elik eden totem inancnda hkmetme ilikisi yoktur. Klann simgesi olarak tabusaldr, kutsaldr. Klan yaam naslsa simgesel kavramsallatrlmas da yle yanstlmaktadr. Klan rgtlenmesinin hayat ve kurallarna smsk balanmadan yaam dnlmemektedir. Dolaysyla varlnn en yksek, en yce yansmas olarak totem dokunulmaz ve kutsal saylacaktr. Hrmet edilecek, sayg gsterilecektir. Nesne olarak en yararl eya, hayvan ve bitkilerden seilecektir. Doada klana yaamsallk veren nesne ne ise ona inanlacak ve simgesi saylacaktr. Bylelikle doal toplumun dini de doayla btnlk arz etmektedir. Bir korku kayna deil, glendirme unsurudur. Kiilik ve g kazandrmaktadr. Yeni toplumda ykseltilen tanr ise totemi aacaktr, kamufle edecektir. Dalarn doruklarnda, denizin diplerinde, gklerde ona mekn aranacaktr. Hakim gc vurgulanacaktr. Yeni doan efendiler snfna nasl da benziyor! Eski Ahitte -dolaysyla ncil ve Kurandatanrnn bir ad Rab, efendi anlamndadr. Yeni snf kendini tanrsallatrarak domaktadr. Dier tanr adlarndan en tannm olan olan El, Elohim, ycelik anlamna gelip, l kabileleri zerinde ykselen atay, eyhi mjdelemektedir. Ataerkilliin douuyla yeni tanrnn douu kutsal kitaplarn tmnde arpc bir i ielie sahiptir. Homerosun lyadasnda, Hintlilerin Ramayanasnda, Finlilerin Kalavelasnda hep byledir. Zihinlerde

35

yeni toplumun meruiyeti salanmadan yaama ans zordur. Hibir ynetilen toplum birimi inandrlmadan uzun sre ynetilemez. Zorun ynetimdeki etkisi anlktr. Kalc inan salamaktadr. Tarihin Smer rnei bu ynl eldeki ilk yazl orijinali iermesi asndan incelenmesi hayli ilgintir. Smerlerdeki tanr yaratm harikadr. zellikle ana-tanraln yklmas, ata-tanrnn egemen klnmas tm destanlarnn zn tekil etmektedir. nanna ile Enki, Marduk ile Tiamatn mcadelesi batan sona destanlarn igal etmektedir. Daha sonraki tm destanlara ve kutsal kitaplara yansm bu destanlarn sosyolojik incelenmesi nmze muazzam bilgiler sunmaktadr. Tarih bouna Smerlerden balatlmyor. Dinleri, edebiyat destanlarn, hukuku, demokrasiyi, devleti Smerlerin yazl tabletlerine dayal olarak zmlemek, belki de sosyal bilime k yaptrabilecek doruya yakn temel yollardan biridir. Sonu Olarak Ataerkil zihniyetin yaad bu kardevrim belki de tarihin yaad en byk arptma, saptrma giriimidir. nsan, toplum zihninde ylesine kk salmtr ki, halen bu etkinin almasnn kenarndan bile geemiyoruz. Halen Smer rahipleri bize hkmediyor. cat ettikleri devlet kurumlar ve meruiyet ifadesi olarak kurguladklar tanrlar gz atrmamasna bizi ynetmekte; temel gr alarmza, paradigmalarmza hakim olmaktadrlar. Albert Einsteinn Alkanlklarn, geleneklerin gc, atomu paralamaktan daha zordur deyii en ok da bu ilikiler iin sylenmi gibidir. Bu sylem deil midir ki, halen uygarln, devletin dou beii, Smerlerin kutsal rahip saraylar zigguratlar yurdunda, Dicle-Frat arasnda, Irakta, o icatlardan beri dinmeyen acmasz sava ve smr hibir insanlk lsne smadan devam ediyor. Demek ki ataerkil toplum ve devletlemesi insanln hayrna olmas urada kalsn, en byk ba belasym. Bu yeni ara bazen kartopu, bazen nar topu gibi giderek etrafn ykarak byyecek ve kutsallar kutsal gezegenimizi oturulamaz hale getirecektir. Eski Ahit devletin kn denizden kan bir canavara (Leviathan) benzetir. Demek ki Kutsal Kitabn bir yan da byk doruyu tespit etmi. Leviathanla ba etmek en temel kayg olarak srekli vurgulanr. Bu canavar kontrol edilmezse herkesi yer der.

36

ematik olarak gstermeye altm bu toplumsal kltrn corafya ve tarihsel temellerini en iyi Zaros-Toros da sisteminin eteklerinde ve uzants ovalarnda grmekteyiz. Son buzul dneminin sona eri tarihi olarak M. 20.000lerden itibaren geliim gsteren kadn-ana odakl doal toplumun gl izlerine ve kalntlarna younca rastlanmaktadr. Ortaya kan heykelciklerde, evcil dzende, dokuma ve el deirmeninde hep kadn izini bulmaktayz. Dil yapsnn diil karakteri, ilk tanrlarn tanra olmas, anaya dayal doal toplumun gl izlerini tamaktadr. M. 4.000lerde ataerkil otoritenin gelimesini hzlandrd gzlemlenmektedir. Yeni toplumdaki askeri maiyetler g kazanm olup, youn kabile atmalar, imha ve boyun edirmelerin izlerini younca gryoruz. Airetlerin halen varln srdrmesi bu dnemin ne denli etin getiine tanklk etmektedir. Ataerkillik oraya yaylp snflama ve devletlemeyi dourmaktadr. M. 3.000ler site devletin tarihte ilk douuna tanklk etmektedir. En parlak rnei Uruk sitesidir. Glgame Destan znde Uruk sitesinin kurulu destandr. Denebilir ki, tarihin en byk devrimi bu site kltrnn erevesinde yaanmtr. nanna-Enki kurgusu kadn-ana toplumuyla ataerkil toplumun ekimesini grkemli bir iir diliyle yanstmaktadr. Glgame Destan kahramanlk ann her toplumda grlen rneinin ahane ve ilk orijinal yapsn dile getirmektedir. lk ehirbarbar atmasn da burada grmekteyiz. Kadn hala yenilmi olmaktan uzaktr. Ama gl erkek, askeri maiyeti ile artk toplum zerinde hkmranla adm adm altrlmaktadr. deolojik kurgusuyla, dinsel kurumlaryla ve ilk hanedanlk ve saraylaryla uygar toplumun afa atmaktadr.

37

C- DEVLET TOPLUM - KLE TOPLUMUN OLUUMU Hiyerarik toplum, doal toplumla snf temeline dayal devleti toplum arasnda ara halkay oluturmaktadr. Otoritenin ahsi nitelii, askeri maiyetin kiiyle snrl olmas dnemin tipik zelliidir. Otoritenin kurumlamas niteliksel bir dnm ifade eder. Devlet esas olarak kurumlaarak sreklilik kazanan otoritedir. Tarihte belki de en tehlikeli ara devlet kurumu iken, hala en az anlalan olgu zelliini de korumaktadr. Bunda ierdii kltr ve ifa ettii karlarn eitlilii esasl rol oynamaktadr. Hakknda sylenen ve yazlan her ey devleti daha da srlatrmakta ve anlam gszlne katk yapmaktadr. Devleti sadece bir zor arac olarak grmek ne kadar yanlgysa, kutsal bir otorite olarak kavramsallatrmak da o denli olup biteni gizlemeye hizmet etmektedir. Devlet tahlilleri sosyal bilimin halen altnda kamad en temel konusunu tekil etmektedir. Kapsaml devlet zmlemesine ulamadan, hibir sosyal olgu ve soruna zmleyici yaklamak mmkn deildir. Bu zmlemede bir kanm olarak gstereceim ki, Lenin gibi bir devrimcinin bile en temel yanll devlet zmlemesinde yatmaktadr. Devlet olgusunu yeterlice tanmlayabilmek iin bu zmlemede ortaya konulanlar gayet snrldr. Biraz daha zenginletirmek gerekir. Smer rneini, orijinal olmas ve yazl belgelerinin bize kadar erimesi nedeniyle hep gz nnde tutmak durumundayz. Devlet kurumunu ve fikrini tanmlarken, bir kurulup bir yklan, yerine yenisi kurulan anlaylar terk etmek gerekir. Yine ok farkl biimlerine ve yer ald topluluklar arasndaki mesafeye bakp ok sayda devletten bahsetme anlay da ciddi sakncalar tar. Devleti toplum iinde toplum veya birinci toplum iinde ikinci toplum, dier bir deyile alt toplumun st toplumu olarak genel bir kavramlatrmaya tabi tutmak

38

yararl olabilir. kinci yararl bir yaklam, devleti kavram ve kurum olarak alt toplum zerinde paralanma ve sreklilii olan bir olgu olarak deerlendirmek tarznda olabilir. Tamamlayc dier bir yaklam, herhangi bir otorite deil, temelde askeri-siyasi bir otorite olarak alglanmas daha gerekidir. eitli din, felsefe ve bilim adamlarnn devlet tarifleri bak ve kar tarzlaryla balantl olduundan objektiflikten hayli uzaktr. Ayrca hep bir yanna nem verirler. karlarna zarar verdiinde de lanetleme gibi ar bir sbjektivizme dp olgusal gereklii bir yana brakabilirler. Devrimcilerin yaklam ise ykarken ok kt, kurarken ok iyi gibi bir ahlaki yararlanmac anlaya olduka aktr. Devlet olgusu yle bir toplumsal aratr ki, bizzat sorumlu kurucusu, filozofu olmayan, dayanlmaz iktidar cazibesine srklenip sahip olmaya alan kendinden geirerek ya ilahlamaya ya da imhaya gtren zellikleri hep gsterir. Devlet Kurumlamasnda Smerlerin Rol Smer kleci uygarl, halklarn Verimli Hilalde yaklak 10 bin yllk sre iinde gelitirdii neolitik toplumun deerleri zerinde ykselmitir. Bazen ticaret, bazen iddetle ve ounlukla kendi verimli sistemini ikna ederek neolitik teknolojiyi ve bilimi tmyle kendisine mal ettii gibi, zanaat ve meslek kollar halinde kurumlatrarak kendi varl iin olaanst bir zenginlie ve verime dntrmtr. amzn ABD emperyalizminin halklara kar tutumunda olduu gibi, neolitik toplumu oluturan halklar ve etnik gruplar da Smer kleci uygarlnn bu ykselii karsnda aklp kalmlardr. Smer emperyalizmi, zellikle Asur dneminde halklar yle alt st etmi ve yerlerinden atmtr ki, Ortadou ve tm dnyada etkisi halen yaanmaktadr. Bir yandan yere akma, kaza aklma, dier yandan datma bir terr ve soykrm yntemi haline getirilip insanln belleinde silinmez izler brakmtr. Snfl toplumda smr ve hakimiyetin insan tr stnde bu ilk planl ve sistemli yrtlmesi, gnmze kadar yetkinleerek srp gelmitir. Eer amzda da planl ve sistemli insan krm teknik gelimeyle orantl olarak daha da byyerek yrtlyorsa, bu durum toplumun hafzasna bir gen olarak yerlemi olan bu ilk uygarlk pratiine derinliine bal olmasndan ileri gelmektedir. Canl trn, insann

39

genleri nasl oluup benzer rneklere yol ayorsa, toplumsal hafzann da oluan genleri vardr ve daha sonraki toplumlara yerleerek benzer etkilere yol aarlar. Toplumun hakim ve smrc kesimi srekli iip bir fazlala yol aarken, smrlen ve ynetilen kesimler zayflayarak hep bir eksiklii yaarlar. nsan trndeki zalimliin ve smrnn diyalektii bir kurulmaya grsn, bu arkn durdurulmas henz mmkn olamamaktadr. nsanlk atomu paralyor, ama bu ark paralamaktan hala uzaktr. Toplum iin hem fazlalk hem eksiklik aslnda gereksizdir. kisi olmadan toplum daha dengeli ve mutlu olabilecektir. Devletin snfl toplumun zeti ve kimlii olarak Smerde douu gerekten olaanst ve muhteemdir. Bu yle bir aratr ki, gerekletirmedii bir hayal yok gibidir ve halen devletin ar basan yan byle grlr. Ya devlet baa, ya kuzgun lee deyii arpcdr; devletli adam, devletli ulus, kendini Allahtan her hakkn doal sahibi gibi grr ki, anlam bu kadar derindedir. Devletin bu gc nereden aldn ortaya koyan Smer rnei, ilk ve taze olduu iin uygarln zmlenmesinin en uygun aracn vermektedir. Bir defa hem bireye ve ounlukla birlikte anld etnik gruba, hem de devlet d kalm tm toplum kesimlerine kar olaanst ve kyaslanmaz bir glenme sz konusudur. Bu g srekli yetkinletirilecektir. Smer rahiplerinin devletin oluumundaki hem ok kurnazca hem de ustaca ideolojik bulular toplumun zihniyetini oluturup, bu zihniyetle devlete gksel dzenin yerdeki ekillenmesi olarak bakmalar harikuladedir. Zaten sylence (mitoloji) ve tanr bilimlerinin ana amac, kutsal ve ebedi bir snfl toplumun douunu doann dzeni diye egemen klmaktr. Tanr otoriteleri, aslnda yeni ykselen krallk hanedanldr. Ama bunu dorudan sylemeleri ve topluma aktan sunmalar inandrcln salayamayaca gibi, kurulu ve srdrlmesini de mmkn klmaz. Devlet nce ideolojide kurulmak ve kazanlmak durumundadr. deolojik kazandrmayla neolitik toplumun teknolojisi art rn snrnda birletirildiinde devlet douyor. Birincisinin salanmasyla ikincisi elde ediliyor; ikisi birletirildiinde, o dneme kadar grlmemi verime yol ayor. Smer tapnann devletin ana rahmini tekil ettii ok aktr. Yani daha sonra iddia edildii gibi devlet usun, insan aklnn bilimsel

40

ifadesi deil, teolojik, dogmatik ifadesidir. Yeni ve yaln bir tanm sunuyorum: Uygarlk ve onun z olarak devlet, snflamann ilkel aamasnda bilimsel dncenin olumad dogmatik kavrayn teolojik ifadesidir. Temelinde bilim deil, inan dogmas yatmaktadr. Belki de bu anlamda en ad ara devletin kendisidir; onun zellikle halklaamayan klasik biimleridir. Devlet ile tanr, merkeziyetilii ar gelimi devletle tek tanr dncesi ve inanc arasnda ok sk bir iliki vardr. Tanry ne kadar gl, tm sfatlarn -ki, bunlar uygarln temel zellikleridir- sahibi, ulalmaz ve anlalmaz klarsanz, devleti ve iine gizlendii uygarlk maskelerini o denli gl, korkutucu, anlalamaz ve ulalamaz klm olursunuz. Bu hususlar ayn zamanda krallarn zellikleridir. Kral eitiminin z, bu zellikleri kazandrmaktr. Tanrnn temsilcisine bu yarar, bu gerekir. Snfl toplumdan nce totem, temsil ettii topluluun zet kimlii, bir nevi soyadyd. Toplumun smrc karakteri olmad iin, bunlarn yle rktc bir yanlar yoktu. Tanr da deillerdi. Ne zamanki kabile eflerinin smrc karakterleri geliir, totemin de yava yava tanrsal ycelie trmand grlr; yeryznden gkyzne yer deitirir. Yakn, dokunulur, korkulmaz sfatlarndan soyulur; uzak, ulalmaz, rktc sfatlar kazanr. Toplumda snflamann ihaneti de zne kar byle balar. Hibir ideoloji, Smer mitolojisi kadar insan zerinde bu denli etkili olma ansna kavumamtr. Smerlerin bu mitolojileri nasl oluturup teoloji haline getirdiklerine, buna bal olarak bir devlet ve ideoloji olarak dzenleyip nasl daha sonraki tm dinsel ve felsefi akmlarn, dolaysyla bilimlerin dayana ve balang kayna yaptklarna armamak iten bile deildir. Smer uygarln incelediimizde, bir olgu daha zmlenmesini vazgeilmez klyor. Mitoloji ve ondan kaynaklanan tanrbilim Greke teoloji, Arapa ilahiyat- tahlili, en az Karl Marksn devlet ve para tahlilleri kadar nemlidir. Marksn teorisi bilimsellie deerli katklarda bulunmutur. Ama bana yle geliyor ki, Marksn devletin kkenindeki ideolojik gc basit bir yansma olarak deerlendirmesi, teorisinin en ciddi eksik ve o denli de tehlikeli yandr. ok sradan ve basitmi gibi dine toplumun afyonudur deyip gemesi, bir trl baarya gidememesinin de temel nedenlerinden biridir. Bana gre en az Para ve Devlet tahlili kadar, bir lahiyat tahliline ihtiya vardr.

41

Smer gerei bunu ok arpc gstermektedir. Smer uygarln zmek iin mutlaka onun ilahiyatn zmleyeceksiniz. Tanrbilim, Smerlerin snf mcadelelerinin bilimidir. Kavram ve kuramlaryla tanrbilimin toplumsal izdmlerini tahlil etmeden, Smer ideolojisini, dolaysyla ona dayanan tm antik dnyay zemezsiniz. Tek tanrl dinleri zemezseniz, klasik ve Ortaalarn, hatta gnmz toplumlarnn zihniyet ve edebiyat yaplarn zemezsiniz. Tm toplumlarn zihniyetlerinde ilahiyatn imzas vardr. Bu imzay deifre edip kazmadan, bilimsel temellerde pozitif toplumu kuramazsnz. Daha sonra kapsaml incelemeyi dndm reel sosyalizmin en byk eksii ve hatas, toplumun tarihsel ve ideolojik alannn yanndan bile geememesi ve devlet tahlillerindeki tek yanllktr. Sadece para ve sermaye zmlemesiyle toplumsal gereklik tam izah edilemeyecei gibi, tersine bu oka eletirdii idealizmin deiik bir biiminin kucana dmesine yol aar. Tpk reel sosyalizmin sermayenin kucana kendiliinden teslim olmas gibi. Eksikli Marksist dncenin buraya gtrmesinin, izah etmeye altmz nedenlerden dolay kanlmaz olduu grlyor. Smerlerin eitli derecelerde insan kurban etme ibadetleri ve inanlar kleliin ideolojik gcyle yakndan balantldr. Egemen smrc snflamann tm uygarlk tarihi boyunca uyanan insan akl ve iradesi karsnda srekli gerekli olan yenilenmeyi, revizyonu yaparak srdrd ey bu ideolojik egemenliktir. Zincir bir an bile koparlmam, srekli yenilenerek glendirilmitir. Smer devlet aygt bunun en saf ve inanlan arac iken, daha sonraki egemenlerin kendileri inanmadklar halde alt tabakalar iin inandrc klnan saysz ideolojik egemenlik biimleriyle dzeni srekli yetkinletirmeleri sz konusudur. nsanlk gnmze kadar dnce ve irade beyan etme zgrl iin ok byk abalar harcamsa da, kleliin bu biiminin egemenlii krlmaktan ok uzaktr. Tersine, daha inandrc klan ve pekitiren eitsel kurumlarla genelletirme, kalc klma abalaryla yetkinletirilmitir. Modern teknolojiyle genlere kadar hkmetme gcn yakalamas sz konusudur. Smer somutunda daha ok kolektif tapnak klelii biiminde geliim gsteriyor. Roma ve Atinada ise, daha ok zel klelik egemendir. deolojik yaratm ve kurumlamalar insanolunun zihniyet yapsnn deiiminde ve geliiminde en nemli yere sahiptir.

42

Smerlerin mitolojik yaratmlar ve ibadet biimleri, toplumun alt ve styap kurumlarnn ileyiinde benzin ve yalama roln oynamaktadrlar. Smer ynetici eliti, zellikle rahipler snf, dneminin arklarn dndrecek ideolojik tasarlar ve topluma benimsetme biimlerini yaratmadan, oluturulan snfl toplumu ve devleti ynetip srekliliini salayamayacann tam bilincindedir. Neolitik toplumun, basit tarm ve hayvancla dayal ky toplumunun soy rgtlenmesi ve ynetimi de basit olup, karmak dnce ve ynetim kurum ve kurallarna pek ihtiya gstermez. Zengin bir mitoloji kaynana gereksinim fazla gelimemitir. deolojinin ilahiyat biiminin gc paradan daha az olmad gibi, devlet gcnden de az deildir. Kald ki, de i iedir, birbirinin iine szmtr. Belki de tarihte hibir l bu kadar i ie szp en byk gc tekil etme imknna sahip deildir. Bu biraz da baba, kutsal ruh ve oul ilikisine benziyor. Benziyor deil, oluum tarzlar ayndr. Birisi giderek maddileirken, dieri manevileiyor. te bu l Smerde birbirine yapktr. Bir lden birinden dnya gc, dierinden ahiret gc douyor. ok ilkeldir dediimiz Smerler bu safsataya inanmyorlar; onlar yarattklarn ok iyi biliyor ve nasl ie yaradklarn da ok iyi anlyorlar. Tuhaftr ama en yobaz ve softas gnmzn bilimi ve bilim adamlar oluyor. Nasl Smer insan gnmz biliminden uzaksa, gnmzn bilimli insan da Smer ilahiyatndan o kadar uzaktr. Burada softalk izafidir. Gereklik her iki taraftadr. Arayp bulmaktan ve yerli yerine oturtmaktan baka k yolu gzkmyor. Oul nasl anasz tanmlanamazsa, bilim de ilahiyatsz tanmlanamaz. Burada ilahiyata bir ar yoktur. Dogmatik dzenlerin milyonlarca kurbanlarn nleyememekten sorumlu olan bilim, ilahiyat zmlenmesini, dolaysyla devlet ve uygarlk zmlenmesini birlikte yapmad iin, kendi bys kurban olan bycnn durumuna dmtr. Bilime dayal olduunu iddia eden ada toplum ideologlar, ancak ilahiyat-devlet-para lsnn i ie gemi tm etkileyici yanlarn dengeli ve znde yatt gibi tahlil edip buna gre toplum projelerini olutururlarsa, belki amalarna ular ve kendilerini bylerinin ykc etkilerinden kurtarrlar. Smer ideolojik tasarmlar bugn bile hayranlk ve aknlk uyandrmaktadr. Tanrbilimi (teoloji) ve edebiyatn temelini oluturan

43

mitolojik yaplarnn uygarlk tarihinin ideolojik yapsn en ok etkileyen tasarmlar olduu, aratrmalar gelitike daha iyi anlalmakta ve teslim edilmektedir. Tm dogmalarn temelinde de Smer dnce yaps nemli bir yer igal etmektedir. Bu anlamda Smeroloji, nemi artan bir tarih dal durumundadr. Dnce biiminin dogmatik yaps, diyalektik dnme olduka ak ve zengin bir yaratm kaynadr. Smer rahibinin devlet benzeri kurumlamaya giderken, yaptklar devleti anlamak asndan bizlere belki de en gereki bilgileri vermektedir. nce ziggurat adl tapnan kurmakta, onu ge doru ykseltmekte, st kat tanrya alt kat kullarna adamaktadr. Ara blmeleri orta snf temsilcilerine amaktadr. Tapnan etrafndaki evler, araziler bir eki durumundadr. retim teknolojilerini tapnan bir blmnde depolar. Verimli retimin hesaplarn zenle yapar. Ak ki, bu kurulu yeni bir toplumdur. Hem de daha nceki hiyerarik ve doal toplumun unsurlarnn bir zeti gibidir. Hem bu toplumlarn hem de yeni toplumun kuruluunda yararl olabilecek paralarn alr; yararl olmayan, engel tekil eden paralarn ise dlar. Tam kutsal bir toplum mhendisi gibi alyor. Arac kurduktan sonra balangta herkes memnundur. Bayram hali sz konusudur. Byk ark kurulmutur; Dicle-Frat sularyla adeta dndrlerek tarihte ilk defa en bol rn yaratmaktadr. nsanlk iin bundan daha byk bayram m olur? En byk tanrsallk bu dzenleme deil de nedir? phesiz bu kuruluun esas gdasn Zaros-Toros eteklerindeki ahane kurulu, neolitik doal toplum vermektedir. retim aralar, bitki, hayvan trleri binlerce yl oralarda ana-kadn toplumu tarafndan kltr haline getirilmitir. Rahibin mahareti, bunlardan st bir toplum yaratacak biimde yeniden dzenleyip verimli aa Dicle-Frat havzasnda sulama tekniiyle yeni retim tarzn baarmasnda yatmaktadr. Tarihin mthi icad znde byledir. Daha sonraki sreler binaya yeni katlar ilave etmek veya yeni temeller zerinde tekrarlamaktr. Bu st toplumun mekn kent olmaktadr. Medeni, sivil, uygar toplum da denilen bu mekn insanln zihniyetinde olduu kadar maddi retim yapsnda da byk devrimci deiiklikler

44

getirmektedir. Daha dorusu, doal topluma gre byk bir kardevrimin temelini tekil etmektedir. Kent-devlet zihniyeti henz zmlenmi olmaktan uzaktr. Akl dzenini, yazy, birok zanaat, sanat gelitirmitir. Ancak ne pahasna? Kent devrimi mi, kardevrim mi yargs, zerinde kapsaml dnmeyi gerektirecek kadar nemini halen korumaktadr. Unutmamak gerekir ki, bata byk tek tanrl dinler olmak zere birok tarihi k, bu yaplanmaya kar gelitirilmitir. nsan soyunu iine soktuu cendere cennetten ok cehenneme benzemektedir. Daha dorusu ok azna cennet, ezici ounlua cehennem yaam getirdii, gnmze kadar ki rnekleri aklayc niteliktedir. Kent-devlet toplumu her bakmdan hakimiyet, mlkiyet, bask davet eden bir ierie sahiptir. Doal toplum insann bu dzene altrmak kolay olmamtr. Bir yandan tm kent insanlarnn zihnine korkutucu tanrlarla hkmetmek, dier yandan kadn batan karc bir ara halinde sunmak -ilk fahielik- bu sistemin olmazsa olmazlardr. Kulluu benimsetmek gnlk denetim kadar ancak bu kkl kurumlarla mmkn olmaktadr. ki kurum da kkl afyonlama zelliklerini tarlar. Kent-devlet toplumunun bu ilk orijinali etrafnda oluan zihniyet yapsyla retim yaps daha sonraki srete ve tm alanlarda srekli yetkinletirilmitir. Smerde doup kaybolmamtr. Zincirleme halkalar halinde gnmze kadar erien yapdr, zihniyetidir. Msr, Hitit ve Yunan sitelerindeki rnekler bu orijinalin biraz daha deiik versiyonlardr. Bu l yapnn ilk halka olarak Smer orijini esas aldklar tarihsel belgelerle gittike kantlanmaktadr. Bu l halkadan sonraki ilaveler ise in, Hint ve Roma halkalar olarak evrensellie ulaacaktr. Amacmz tarih yazma olmad iin bu sreleri ilemeyeceiz. Kantlamak istediimiz, devletin teklii ve srekliliidir. Varlk anlamnda teklik, zaman bakmndan sreklilik devlette ok etkindir. Tekrarlamalara ayr ayr devlet kuruluu demek fazla zmleyici deildir. Ayn z tekrar tekrar zmek anlam gelitirmez. Sadece tekrarlar.

45

Zor Arac Olan Devletin Geliimi Bir Zorunluluk Muydu? Smer rnei yakndan incelendiinde, devlet toplumunda daha balangtan itibaren iki ilevin i ie getii grlmektedir: Birincisi bask, otorite arac olarak devlet; ikincisi, tm siteyi besleyen kamusal retim dzeni olarak devlet. Bu ifte nitelii devletin temel elikisi olarak insanlar hep megul edecektir. Ne onunla olunur, ne olunmaz. Bask, tahakkm arac olarak tahamml en g kurumdur. Fakat kamusal gvenlik ve retim arac olarak vazgeilmez bir aratr. Burada temel sorun daha balangcndan beri kamusal -toplumun ortak yarar- gvenlik ve retimin bask ve otoriteyi gerektirip gerektirmediidir. Devlet olmadan toplumun ortak gvenlik ve retimi mmkn deil mi? Mmknse, o zaman zor aygt olarak devlete gerek yoktur. Sorunun can alc noktas burasdr. Devlet adeta iyi bir yiyecein iine bir miktar uyuturucu koyarak byk kar aracna dntrlm bir kurum haline getirilmitir. Rahip devlet dzeninin incelii, bu ayrm rtbas ederek smrc parazit bir kesimin ortaya kmasna yol amasndadr. Bakunin gibi devleti mutlak bir ktlk olarak gren bir anarist teorisyen bile, buna zorunlu, gerekli ktlk diyebilmitir. Marksizm de gerekli bir aama olarak deerlendirmitir. Oysa . bask, zor arac olarak devlet ne zorunlu bir ilerleme arac, ne de zorunlu bir ktlktr. Batan beri bela, gereksiz, hi zorunlu olmayan, giderek tam bir soyguncu eteye dnen bir aratr. Bu ynyle devletin doduu ilk gnden itibaren kesilip atlmas, tehir ve tecrit edilmesi gereken toplumsal bir ur olarak deerlendirilmesi en doru tanmdr. Toplumun ortak gvenlik ve retim arac olarak deerlendirilmesi, klasik anlamda devlet denilmeyecek bir toplumsal ara olarak tanmlanmas daha doru bir yaklamdr. lerideki blmde daha kapsaml tanmlayp amlayacamz gibi, bu tarz toplumsal oluuma demokrasi demek daha uygun ve gereki olacaktr. Tahakkmc zor aygtna devrimci ierik sdrmak aslana devrimci rol vermekten farkszdr. Devlet tanmn bir yanyla bu ynl gelitirirken, toplumsal biimleniler zerindeki etkilerini inkr etmek anarizme gtrr. Devlet her iki ynyle bir olgudur ve son

46

sz sylemede hep belirleyici olmutur. Bu ynlerini ortaya koymadan ok eksik bir tanmlamaya yol aarz. Yapmaya almamz gereken, devlet iktidarnn gereksiz yanlaryla gerekli yanlarn ayrtrmak olmaldr. Ne gerekli zorunlu ktlk, ne kutsal yce varlk olarak bu olguya yaklaamayz. nsan anlndaki en byk yanllklar bu ynl tek yanl yaklamlarla yakndan balantldr. Devletin temel zellii ayn kalmtr derken, biim deiikliine uramadn sylemek istemediimiz aktr. Bilakis z aynl biim deiikliini zorunlu klmaktadr ki, her olguda bu diyalektik ilke geerlidir. Demokrasinin prototipini doal toplumdaki yararl hiyeraride grmek mmkndr. Birikime ve mlkiyete dayanmayan topluluun ortak gvenliini, ynetimini salayan gerek ana-kadn gerek yaltecrbeli erkek son derece gerekli ve yararl temel elerdir. Topluluun bu elere gnll saygnl yksektir. Fakat bu durum istismar edilip gnll bamllk otoriteye, yararllk kara dnnce, toplum zerinde her zaman gereksiz zor aygt ortaya kmaktadr. Zor aygtnn kendini ortak gvenlik ve kolektif retim yntemleriyle gizlemesi, tm smrc ve baskc sistemlerin zn tekil etmektedir. cat edilen en uursuz oluum budur. Bu ylesine bir icattr ki, daha sonra gelitirilecek tm klelik biimleri, korkutucu mitolojik ve dinsel formlar, sistemli imhalar ve talanlar, yakp yok etmeleri beraberinde getirecektir. Marksizm bu srecin douunu izah ederken, eski geri toplumun barndan ileri bir toplumun douu biiminde zora ebelik rol vermektedir. Hepimizin paylat bu yaklam tm devlet-devrim, demokrasi anlaymz ve rgt-eylem uygulamalarmz kknden sakatlamaktadr. Bir zeletiri cmlesi olarak bu yaklam amak, sanrm imdiye kadar bu kapsamda hibir zgrlk ve eitlik akmna nasip olmamtr. Halklar, ezilenler adna kurgulanan her ekol, tarikat, kurulan devletler, siyasal hareketler bu sakat anlay nedeniyle tam tersi sonulara yol amaktan kurtulamamlardr. Tahakkm arac olarak devlet gelenei gerekten Leviathan benzetmesinden de anlalaca gibi kana, smrye doymayan bir canavardr. Her hcresi kanla beslenen bir varlktr. Birok rnekte greceiz ki, bu canavar, kendine sahip gibi grnen kiiler de dahil,

47

en deerli varlklarn gzn krpmadan imha etmekte, kurban vermekte, toplumun tm ahlaki geleneklerini silindir gibi ezip gemekte tereddt uyandrmamaktadr. Bir Osmanl sultan devletin selameti adna on yedi kardeini bir gecede boarken, bu araca sahip olann bal olduu kuraln gereini yaptn iyi bilmektedir. Tm Roma tarihi, ran tarihi, keyfi zor arac olarak devlet tarihleri saysz vahet rneklerini kamuflaj ideolojileri sayesinde sergilemeyi grev bileceklerdir. Devleti Paradigmann Zihniyet Yaps Devlet olgusunun ekillendirdii zihniyet ve sosyal kurumlamalar derinde incelemek byk nem tamaktadr. Zihniyetin doaya yabanclamas, akla hayale smayan snflatrmalar, zel birok rgtler, askeri kurumlama hep bu zor aygtnn icatlardr. almay tamamen hor gren, ganimet ve talan ycelten bir kltrden tutalm, srekli istediklerini yapmay emreden bir tanr anlayndan, sahte cennet ve cehennem topyalarna kadar uzanan bir parazitler dnyas, en yce sultan, kayser, ah, raca, imparatorlar olarak tanr katna yceltilmilerdir. Bin yllardr oluk oluk akttklar kan hep bu z olmayan ycelikler adna olmutur. Devleti en uzun sreli ve derinletii kleci toplumda gzlemek bilgilerimizi daha da zenginletirecektir. En saf haliyle kleci devletleri ilk Smer ve Msr toplumunda grmekteyiz. Smer ve Msr kleci devlet formu toplumsal gelimenin zihniyet, sosyal ve ekonomik kurumlama tarzlarna kkl deiiklikleri yerletirmitir. Doal toplumun zihniyet dnyas canl bir doa anlayna dayanr. Her doa olgusunun bir ruhu var saylr. Ruhlar canll salayan zellik olarak dnlr. Totemik din anlaylarnda kendilerinden farkl, hkmeden dardan bir tanr anlay henz gelimemitir. Doann ruhlaryla, yani kuvvetleriyle anlamaya byk zen gsterilir. Ters dmek lmle etir. Doaya temel bak as bu olunca, olaanst uyum gerei ortaya kar. Ekolojinin en temel ilkesine gre yaamla kar karyayz. Toplumsal yaamn doa glerine ters dmesi en ok saknlan konudur. Din ve ahlaklarn gelitirirken gzetilecek temel ilke evreyle, doa gleriyle bu uyum ilkesidir. Yaamn bu ilkesi o kadar derinliine zihinlere yerlemitir ki, bir din ve ahlak gelenei olarak bakeye oturtulur. Aslnda bu

48

doal yaamn genel bir ak ilkesinin insan toplumuna yerleimidir. evresini esas almayan hibir olu yoktur. Ksa sreli sapmalar da akla birlikte yeni i ve d koullar altnda srele btnleir; aksi halde tmyle sistem d kalarak varolularn yitirirler. Ekoloji ilkesinin insan toplumundaki nemi doann bu temel znelliinden ileri gelir. Kleci devleti toplumun oluumu bu hayati ilkeden ciddi bir sapmaya yol aar. evre, ekolojik sorunun oluumunun bu ynl oluan toplumla, uygarlk balangcyla sk bir ba vardr. Snfl toplum uygarl doayla elien toplumdur. Bu olgusal sorunun temel nedeni, yeni toplumun kkl bir kardevrimle oluan kleci zihniyet dnyas-paradigmasyla ilgilidir. Doal toplumda tm topluluk yeleri yaam btnlnde organik olarak yer alrlar. Herkes toplumun drst, iten bir parasdr. nan ve duyular ortaktr. Yalan ve aldatmaca kavramlar hi gelimemitir. Doayla adeta ayn ocuka dili konuur gibidirler. Doaya hkmetmek, kt kullanmak, yeni gelitirdikleri toplum yasalar olarak ahlak ve dinlerine kar en byk gnah -tabu- ve ktlktr. Yeni kleci devlet toplumunda tersyz olan, bu temel dini ve ahlaki anlaytr. Toplumsal meruiyetin salanmas zor kadar yalana da ihtiya gstermektedir. Yalnz zorla kleci sistemin yrtlmesi olanakszdr. Toplumu kkl inanlara balamadan sistemi srdremezsiniz. te Smer ve Msr rahiplerinin tm tarihi kaplayan ve halen etkisini srdren en temel ideolojik bulular bu tarihsel evrede devreye girmektedir. Yarattklar yeni kavramlarla kurguladklar mitolojik dnme tarz sistem iin en temel meruiyet -kabul etmedayana olur. Bu mitolojilerin -mitoloji, Yunanca sylence, efsane anlamndadr- en temel zellii, doal olaylarn stne kardklar yeni tanrlar dnyasdr. En, Enlil, Ra ilk tanrlar olarak yeni ykselen efendiler -Rablar- dnyasn mkemmel biimde yceltip gizlerler. Oluan kleci snf hkmranl tanrlamayla i iedir. Yeni efendiler nasl almadan sadece hkmranlkla misli grlmemi bir taht-sarayl yaam sahibi iseler, kurgusal simgeleri olarak tanrlar da ylesine tm doa gleri zerine oturturlar. Toplumsal hakimiyet doasal hakimiyete yanstlmtr. Doal ruhuluk dini zerine emreden tanrlar dini egemen klnmtr. Doal sreleri ruhlarla izah

49

etmek yerine tanrlarla izah etme sreci en kkl zihniyet deiimi oluyor. Buna devrim deil, kardevrim dememin anlalr nedenleri var. nk tarihte en tehlikeli, olumsuz bir sreci balatma zelliine sahiptir. Konuyu biraz derinliine amakta hayati yarar var. Canl doa anlay gnmz bilim evrelerinde de en ok tartlan bir konudur. Kuantum fiziini tanmlarken ksaca deinmitik. Gerekten, doal toplumdaki gibi olmasa da, her doal olgunun bir znellii iinde hareket ettii yasas, anlam dzeyi- olduu kabul gren en devrimci grlerden biridir. Maddilemi zdei yneten znellik, sahip olduu enerjidir. Enerji, madde olmayan gerekliktir; bir anlamda maddenin ruhudur. Her geen gn deiik enerji trleriyle doaya alm grlmemi boyutlara trmanmaktadr. Gelecek kuantum fiziinin, nanoteknolojinin olacaktr denilirken bu gelime kast edilmektedir. Sonuta deiik de olsa, ilk toplum tarz doal akla uyum iinde, doru bir anlayla, ekolojiyle yaam esas almaktadr. Gnmzde evre sorununu en byk tehlike olarak insanln karsna karan, bu temel ilkeden kopu gereidir. Kopuun da temelinde snfl toplum uygarlnn zihniyet ve retim tarz yatmaktadr. Konuyla balantl ikinci nemli husus, duygusal zekyla analitik zek arasndaki kopuun byk ve tehlikeli bir sramay gerekletirmesidir. Duygusal zek tm canllara mahsus olan zekdr. Bir anlamda doal srelere zg olan znellik, zihin durumudur. Duygusal zek evrim zincirinin insan trne doru geliiminde analitik zekya doru bir eilim belirir. Analitik zekda daha hzl seim, dolaysyla deiim yapma yetenei yksektir. Fakat sapmac yn de benzer bir oran tekil etmektedir. Duygusal zek basit olmasna ramen, igdlere has bir kesinlie sahiptir. artl reflekslerin artsz reflekslere dnm anlamna gelir. Gdler renmenin en basit biimleri olmasna karn ok istikrarl yaplardr. Yz binlerce yl yaanan deneyimlerin rndrler. Bu nedenle kolay kolay yanlmazlar. Dier bir zellikleri, yaamla ok sk iliki iinde olmalardr. Yaam tehdit eden veya ilgilendiren i ve d koullara annda tepki verirler. Fakat bu ynleri hzla analitik zek roln oynamalarna ket vurmaktadr. Yine de yaam iin geerli olan esas olarak duygusal zekdr. Yorumlamaz,

50

yaatr. Yorumlama ne kadar ok gelimise, sapma oran da o denli artar. Analitik zek ise daha ok yorumlayarak duygusal zekya yeni ynler, davran biimleri bimeye alr. Daha ok gelikin insan trne aittir. Zaten insan trnn toplumsal tarzda yaamas da analitik zeknn geliim seviyesiyle balantldr. Hzl toplumsal gelimeyi salayan analitik zekdr. Fakat duygu boyutundan yoksun olduu iin, serbest kaldnda ok tehlikeli olur. zellikle iktidar ve sava kltrne alldktan sonra analitik zek korkunlar. Bu zek en arpc ifadesini yakn alarn imha savalarnda gstermitir. Adeta bir makine dzeninde alt iin ac, korku, sevgi gibi duygulardan yoksunluu, empati ve sempatiyi tanmamas bu imhac zelliini ok tehlikeli klmaktadr. Buna karn duygusal zekyla uyum iinde altnda en salkl, zmleme yetenei yksek birey ve topluluklarn oluumunda belirleyici rol oynamaktadr. Kleci devlet toplumunda gelien, bu iki zek arasndaki byk koputur. Belki de st boyutta ilk defa doal topluma egemen olan duygusal zekdan koparak sadece bask ve smr sanatnda younlaan bir snf zeks, aklyla kar karya gelmekteyiz. Bu ok tehlikeli sonular douracak bir gelimedir. Neolitik toplumda salanan art-rne dayanarak gelien kleci retimin daha bol artrn bu snfsal oluumun maddi temelidir. Sadece retimi yneterek byk oranda rnlere el koymaktadr. O zaman geriye bu tarz retimi savunmak iin yeni zihniyet durumunu yaratmaya sra geliyor. Yeni hkmeden tanrl mitolojiler bu zihniyet araynn sonucudur. Kkl bir analitik zek sreci sz konusudur. Kullar ynetecek kurallar bulmak, lmsz tanr buyruklar gibi gstermek bu zek tarznn zerinde en ok alt konudur. Smer ve Msr rahiplerinin bykl bu konunun insanlk tarihindeki byk neminden ileri gelmektedir. Doal toplumdan ve yaamdan kopan zeklar muazzam bir mitolojik kurgusal sistem yaratmtr. Kullar bunlara inandrmak iin daha da byleyici okul sistemleri, tapnaklar, heykeller yaratmlardr. Doal toplumun tehlikeli olmayan ruhu dinleri yerine, hkmeden tanr arlkl dinleri geirerek boyun emelerini srekli gelitirmilerdir. Korku duygusunu saptrarak bu yeni tanrlardan neden korkmalar gerektiini, dediklerine tam uyarlarsa mkfatlarn nasl greceklerini zenle anlatmlardr. lk defa cennet ve cehennem ierikli topyalar icat etmilerdir. Aslnda yeni efendiler snfna tam

51

uyum iin ideolojik sistem gelitirilmektedir. Dnce tarznn mitolojik olmas dnemin ruhuna uygundur. Canlclk (animizm) dini aslnda zgrlk ve eitlikidir. Mitolojik arlkl yeni din ise bir snf dini, eitsizlik ve klelik dinidir. Mutlak boyun emeyi, tanrlar efendileri- esas almay emretmektedir. nsanlk tarihinde gerekleen bu zihniyet kardevrimi gerekten analitik zeknn en byk klarndan biridir; snfsal akln gelimesidir. Artk tarih, edebiyat, sanat, hukuk ve politika bu snf zihniyetiyle yeniden retilecektir. Smer ve Msr mitolojisinde bu srecin en gl ve orijinal halini grmekteyiz. Egemen smrgen snf ideolojisi artk bir st toplum, devleti toplum olma yoluna girmitir. Bu ynl atlacak her adm tm toplum adna atlacak, ona mal edilecektir. Doal toplumdan kalma ana-tanra ideolojisi giderek smrlerek, ieriinden boaltlp asimile edilerek erkek-tanrlar dzeninin hizmetine koturulacaktr. Tpk kadnn erkein hizmetine genel ve zel fahielie balang- koturulmas gibi. Doal tm toplumun eit-zgr yeleri yeni kul snfna dnecektir. Bir Smer efsanesi insanlarn tanrlarn dksndan yaratldn syler. Kadnn erkein kaburga kemiinden yaratld yine ilkin Smer efsanesinde geer. Smer mitolojisi gerekten olaanst bir baar olup kendisinden sonra gelen tm mitolojileri etkileyerek, tek tanrl dinlerin, edebiyatn ve hukukun da ilk kaynan tekil etmitir. Destanda Glgame zellii benzer bir etkiyi tm dnya destanlarnda yanstmtr. Smer zihniyet yapsnn kapsaml zm konumuz olmadndan, z itibariyle tarihin, dolaysyla uygarln sadece baskyla deil, analitik zekyla balatlmasnn en temel kayna olduu tartmaszdr. Daha sonraki metafizik dncenin kkenini bu zekda aramalyz. stte bir avu efendi cennet gibi bir saray yaamnda sadece gnlerini yaamyorlar. nsanl srekli oyalayacak efsaneler, topyalar dnyasnn da temellerini atmaktadrlar. Gerekleen, byk toplum yalannn tm insanlk zihninde kk salarak gl kurumlara kavuturulmasdr: Her tr mitoloji, destan, tapnak ve okullaryla. Tarihin en kkl zihniyet dnm olarak Smer toplumunda gerekleen kardevrim, bata Ortadou toplumunu olmak zere insanln paradigmasn -doaya evrene temel bak- kknden

52

deitirmitir. Doal toplum, canl doa-evren anlay renkli ve retkendir. Doay bir c, zalim olarak grmez. Bir ana gibi grr. Smer dilinde zgrlk szc olan Amargi, ayn zamanda anaya dn anlamna gelmektedir. Bu szck bile gerekleen kardevrimci zihniyetin niteliini ok iyi aa vurmaktadr. Yeni mitolojik bak asnda ise doa-evren hkmeden, cezalandran tanrlarla doludur. Doann dna ykseltilen ve gittike kendini gizleyen -aslnda baskc ve smrc despotlar- tanrlar adeta doay kurutmu gibidir. l bir doa, madde anlay gelitirilmektedir. Tanrlarn dksndan yaratlan kullar gibi tm canl varlklar da giderek aalatlmaktadr. Bu paradigma, giderek derinleerek, bugnk Ortadou toplumunun zihnini adeta fel ederek bir trl kendine gelememesinin de en temel nedeni olarak grlmelidir. Avrupa toplumu ancak Hristiyanl reforma tabi tutarak Kopernik devrimiyle bu paradigmay ykmtr. Giordano Bruno gibi bir Rnesans dehas canl doa anlaynn gl savunuculuundan tr canl canl yaklmtr. in, Japonya gibi lkelerin toplumunda bu paradigma yansmad iin olumlu gelimelere daha hzl adapte olmaktadrlar. Bunda canl evren anlaylar temel rol oynamaktadr. Grek-Roma uygarlnn gelimesinde felsefi dnce tarznn SmerMsr kkenli mitolojileri amalar, onun yerine metafizik, diyalektik kurgulamalar esas almalar benzer bir rol oynamtr. Devlet kavram ve ereve olarak rahip tapnaklarnn dl yatanda oluurken, esas kurumlatrc ve iktidar gc haline getiren, hiyerarik toplumun yallar meclisiyle askeri efin maiyetidir. Devlet iktidar bu l arasnda youn ve uzun sreli iliki ve elikilerle belirlenir. Balangta rahip-kral egemenken giderek yerini nce yallar meclisine -ilkel demokrasi- brakacak, daha sonra gcn nihai belirleyici olduu askeri efin hakimiyeti geliecektir. Glgame Destannda bu sre iirsel mitolojik bir dille yanstlmaktadr. Glgame'in kendisi askeri efi, kahraman temsil etmektedir. Eskinin gl rahip ve rahibeleri iyice silik kalmlardr. Enkidu barbarlardan derlenen etnisite d asker devirmenin bilinen ilk rnei olarak karmza kmaktadr. Akrabalk d bir rgtlenme gelimektedir. Gcn byleyici etkisi hem ilk defa boyun edirmecilie, hem art-rnn sahibi olarak kendini tanr-krallar olarak yanstmalarna yol ayor. nsan egosunun kendini en byk ilan etme a

53

balatlyor. Artk doa ve toplum tanr-kraln bir eseri olarak yanstlr. Tm mitolojiler bu anlatma ncelik vermektedir. Her eyin sahibi tanr anlay, kkenini bu Smer ve Msr mitolojilerinden almaktadr. Kutsal kitaplara bu kaynaklardan yanstlacaktr. Bylece devlet iktidar sonsuz klnacaktr. Halen bir slogan olarak kullanlan Ebed-mddet devlet anlay da buradan gelmektedir. Eer devlet gelimeseydi, zellikle mitolojiyle donanmasayd, basit bir ekya kurumu, rgt olmaktan teye gitmezdi. Devlet iktidarnn dnem iin ok krl olmas, onu olaanst bir tanrsal kurum olarak yanstmaya ve tm zihinlere egemen klmaya gtrmtr. Bu anlamda en ince bir gasp rgtlenmesi olarak anlalabilir. deolojinin gc bu noktada karmza kyor. Byk gasp rgtnn tanrsal bir emrin kutsal bir kurumu olarak tannmasn salyor. Bir yerde devlet iktidar ne kadar yceltilerek allanp pullanyorsa, orada byk bir soygunun, karn gizlendiini anlamak durumundayz. Tanr-krallar kendini yanstrken, bu gerein farknda olarak kurumlarlar. Grkemli saraylar, en gllerden oluan askeri maiyetler, iyi bir istihbarat, etkileyici bir harem, nam salan bir hanedan, hangi tanr kkeninden geldiine dair ecere, soy kt, dalkavuk vezirler ve tapan kullar bu kurumlamann vazgeilmez eleridir. Piramit mezarlar daha kalc bir dnya saraydr aslnda. Elbise, asa, mhr zerlerinde eksik olmayan aksesuarlardr. Artk tm toplum yelerine, kullarna den, bu yce tanrsal kurulua srekli tapnmak, kretmektir. Kutsal kitaplardaki tanr sfatlarna ilikin ok say da kavramlar ilk Smer, Msr tanr-krallarnn sfatlarnn hem tekrar hem ksmen deitirilmi versiyonlardr. lmleri -daha dorusu te dnyaya gitmeleri- halinde, tm maiyeti canl olarak kendileriyle birlikte gmlr. nk maiyet kral bedeninden ayr dnlemez. Asl bedenle birlikte gmlmeleri te dnyada hizmetleri iin gereklidir. Dnyada kalan zrriyetleri de kendisinin varln srdrmeye devam ederler. lmszlk kavram biraz da byle domutur. Analitik zeknn gereklerden kopmasyla toplumu nasl dntrd bu rnekte ok arpc yansmaktadr. Yalnz bir piramidin yapm yz binlerce klenin lm almasn gerektirmektedir. Kurulan devlet iktidar insan trnn banda patlayan en kalc ve ykc deprem olmaktadr. Artk insanlk lgatnda zulm, maher, kurtarc kavramlar olumaya balamtr.

54

zgrlk savalar olarak peygamberlik kiilii bu koullar altnda ekillenmektedir. Peygamberler bu byk felaketin kurtarclar olarak ortaya kacaklardr. Kaynak yine Smer toplumudur. Doal toplumla birlikte byk kaybeden bir kesim de kadnlar olmaktadr. Smer mitolojileri kaybeden kadnn atlar gibidir. nanna klt hem daha nceki dnemlerin kadn eksenli toplumundan izler tamakta, hem de erkek egemen topluma kar byk bir mcadelenin verildiini yanstmaktadr. lk site tanrlarnn nemli bir ksm kadn kkenli iken, giderek tm yerlerini erkek kimlikli tanrlara brakr. Kadn dnn hazrland kurumlarn banda yine tapnaklar gelmektedir. Balangta ana-tanra nanna adna yaygn kadn rahibelerin ynetimindeki tapnaklar adm adm ele geirilerek sonunda geneleve dntrlr. Doal toplumun ana-kadn etrafndaki evcil dzeni farkl bir kurumdur. Kadnn sahibi olmad gibi, ana-kadnn kendisi ocuklarnn ve diledii erkein yneticisidir. Klasik anlamda karlk-kocalk kurumu gelimemitir. Devlet kurumu temelinde erkek egemen toplumun ekillenmesiyle erkek ynetimindeki ataerkil aile yaygnlar. Aile kurumu nitelik deitirerek gnmze kadar srecek ilk ekillenmesini kazanr. Kadnn sahibi erkek olduu gibi, ocuklar da onundur. Kadn giderek gten drlp kendisi mal haline getirilmektedir. ine girilen aile znde bir kafestir. Erkek ynetimindeki aile kadar derinliine ve sreklilik kazanm baka tr bir kleliin bulunmad nde gelen sosyologlarn ortak bir tespitidir. Toplumun klelik dzeyini zmleyebilmek, kesinlikle kadnn klelik dzeyinin ok ynl zme kavuturulmasyla mmkndr. Kadnda gerekleen yalnz zihni ve fiili bamllk deildir. Tm duygular, fiziki hareketleri, ses dzeni, giyim kuam klelik tarzyla bantl klnmtr. Burnuna, kulana, el ve ayak bileklerine halkalar taklmtr. Bunlar klelik zincirinin simgeleridir. Ortaalarda bekret kemeri de taklr. Tek tarafl bir namus, ahlak anlay gerekletirilir. Kadn ideolojik olarak hiletirilir. Elindeki tm deerler alnp kendisi mal durumuna getirilir. Balk parasna (deerine) balanr. Kaynan kkl bir biimde Smer toplumundan alan kadn klelii el atlmam bir konudur. Hiyerarik toplumda balayan balanma, rahip tapnandan geirilip erkein kulbesi iine tklarak,

55

en ar statye sokularak tamamlanr. O dnemden beri gelitirilen hep bu stat olmutur. Btn duygu ve davranlaryla -dnce gc asgariye indirilerek- erkeine nasl hizmet edecei edebiyatn, eitimin, ahlakn temel konusudur. Erkek kle daha ok art-rn salayarak, kaba gc kullanlarak stat kazanmtr. Ekonomik ierikli bir klelik ar basar. Kadn ise tm beden, ruh ve dncesiyle kleletirilir. Erkek kleyi serbest braksanz zgr bir insan olabilir. Ama bir kadn serbest braksanz, daha beter bir klelie konu olur. Bu gereklik bile derinliine ilenmi klelii yanstmaktadr. Dikkatli bir gzlemci kadna baktnda, her eyiyle nasl amanszca erkein her istediine gre ekillendirildiini fark etmekte glk ekmez. Ses dzeninden yryne, bakndan oturuuna kadar ben bitirildim der gibidir. Kadn klelik zmlemelerinin gelitirilmeyiinin en nemli nedeni, erkein bu konudaki obur itah, diktatrce tatmin ruhudur. Toplumdaki tanrkraln evdeki prototipi kadnn efendisi olarak erkektir. O bir koca deil sadece, tanr-kocadr. Bu nitelik znde hibir ey kaybetmeden gnmze kadar etkisini srdrmtr. Kleci devlet toplumu ekonomik alanda byk bir fabrika grnmndedir. Modern fabrikalardan teknik ve sahiplik bakmndan farkldr. Kleler sr halinde altrlr. Toprakta, ta ocaklarnda, inaatlarda korkun bir kle emeinin kullanld halen bu arkaik dnemden kalma yaptlardan anlalmaktadr. Kle ynetimi hayvan ynetiminden daha iddetlidir. Kle alan bir hayvandr. Mlk konusudur. Sadece bir retim aracdr. Kleler hukuki kapsamn dndadrlar. Sanki duygular olmayan bir eyadrlar. Analitik zeknn erkekte vard biim kle gereinde ok daha arpcdr. Kleci devlet toplumunda mlkiyet kurumu da salam bir balang yapar. Sistemin z st toplumun alt toplumu her eyiyle mlkletirmesine dayanr. Tanr-krallar ve yardmclar her eyin sahibidirler. Sahiplik, hakimiyetin doal sonucudur. nsan egosu gelime imkn buldu mu, snr tanmaz zellikler tar. Sistemin kurulu dneminde snrlayc etkenlerin olmay tanr-krallk kltne yol amaktadr. Doal toplumun tank olmad mlkiyet dzeni devlet mlkiyetinden balayarak aileye dek her kuruma szar. Herkeste mlk duygusu yaratr. Mlkiyet devletin temeli saylr, kutsallatrlr. Artk bundan sonra yaplmas gereken tm dnyann

56

mlkletirilmesidir. Devlet snrlar, hanedan arazileri, vatan snrlar olarak mlkiyet snrlar eitli biimler altnda gnmze doru neredeyse bir tanr vergisi olarak insanlarn benliine kaznr. Aslnda bir rant kayna olarak mlkiyet gerekten hrszlktr. Toplumun kolektif dayanmasn en ok bozan kurumdur. Ama st toplumun beslenmesi iin en temel kurum olarak vazgeilmezdir. Doal toplum ekolojik toplumun kendiliinden bir hali olarak tanmlanmaya allmt. Ekolojik toplumun devlet toplumunun derinlik ve genilik olarak gelimesiyle adm adm geriletilmesi, gnmze kadar en temel toplumsal elikilerden biridir. Toplumun i elikisi ne kadar gelimise, d ortamla elikisi de o denli artmaktadr. nsana tahakkm doaya tahakkm getirmektedir. nsana acmayan bir sistemin doaya her ktl yapmaktan ekinmeyecei aktr. Zaten hakimiyet, fetih en gzde olgular olarak egemen snf ahlaknda yer bulmaktadr. Doaya hkmetmek insana hkmetmek kadar bir hak, soylu bir davran olarak grlmektedir. Doal toplumun doa canlcl, kutsamas yok saylmtr. Bir dman gibi fetih konusudur. Devleti toplumun zihniyet ve davranlarna bu kavramlar egemen olunca, artk gnmzde dev boyutlara ulaan evre felaketlerine ardna kadar yol alm demektir. Devleti toplumun kurulu aamasndaki tanmlanmasna ilikin bu deerlendirmeler yeterli saylmaldr. Dikkat eken konu udur ki, neden kleci deil, kleci devlet toplumu kavramn kullandmz sorulabilir. Devleti bir st toplum olarak alnca, bu kavram kullanmann daha somut ve amaca hizmet edecei kansndaym. Devlet olmadan klecilik dnlemez. Temel koul devlet erkidir. Devlet soyut bir kurum deildir. Bask ve smr aralarnn hakimiyetini ele geirenlerin ortak rgtlenmesidir. Herkes iin gerekli genel gvenlik ve dier kamusal hizmetler gerek rgtlenmeyi rten ve daha ok toplum nazarnda meruiyete yol aan yardmc hizmetler olarak grlmelidir. Devleti toplum denmesinin dier nemli bir gerekesi, feodal ve kapitalist toplum formlarnn da ayn devlete dayanarak varlk kazanp gelimelerini srdrmeleridir. Bask ve smr gruplarnn ortak ve vazgeilmez kurumlar devlet olarak rgtlenmedir. Bask ve smr iin hibir kurum devlet kadar etkili ve verimli olmamtr.

57

Sonu olarak Devletli toplumu tarihen de izlemekteyiz. Byk tapnak kltnn etrafnda hem ehir hem devlet kurumunun i ie douunu grmekteyiz. Marksizmde dinin styap kurumu olduu, sonradan altyap olarak ekonomik dzeni yanstt biimindeki tanmn daha dorusunu Smer rneinde vermek mmkndr. Tapnan kendisi hem tanr kavramlarnn retim alan (zigguratn st kat tanrsal, alt kat insansal ve retimseldir), hem de ekonomik retim merkezidir. st kat Panteondur. Alt kat retim ara ve stoklaryla doludur. Ara katlar alanlarla dolup tamaktadr. Tapna gnmz camileri ve kiliseleri gibi gremeyiz. Dou alarnda esas olarak yeni zihniyet ve maddi retim merkezleri olarak rol oynamaktadr. Bu yaklamn doruluunu eldeki veriler aka gstermektedir. Unutmayalm ki, tapnan kurucusu rahip kiidir. Bu olgu bile ehir ve devlet kadar retim altyapsal devriminde de zihniyetin ncelik tadn gstermektedir. Tapnak, zihniyeti esas alan bir kurumdur. Tapnak zihniyetine de Helen dilinde teori denilmektedir. Teori Helencede tanrsal bak -temel paradigma- anlamndadr. arpc olarak Smer tapna zigguratlar hem teorik-siyasi, hem de teknik-ekonomik merkezler olarak, daha sonra geliecek olan ehrin prototipini de barnda tamaktadr. Zigguratlar ehrin ve devletin tohumudur. Orada rahibin kafasnda hiyerarik toplumun karlar sentezlenip daha kapsaml gelimeleri iin teorik model oluturularak hazr pratik aralarla hayata geirilmektedir. Bir tapnaktan bir ehir, bir ehirden bir uygarlk, bir uygarlktan bir devlet, bir devletten bir imparatorluk, bir imparatorluktan bir dnya domaktadr. Bundan daha byk mucize olur mu? Bouna bu topraklara mucizeler diyar denilmemitir. Smer toplumunun ilk krallarnn rahip kkenli olduunu tarih de yazmaktadr. Kurgusal sistemimizde baka tr olmas beklenemez. Rahip-kraln potansiyeli, devlet kurumlap brokrasisini gelitirdike snrlanmak durumundadr. Politika, yani byyen ehrin ynetim sorunlar ne kmaktadr. Devletin kutsal niteliinden seklerdnyevi niteliine doru bir gelime yaanr. Rahip daha ok teorik ilerle urarken, politik unsur pratikle uramaktadr. Sk bir i ielik tayan bu durum giderek politikacy ne karacaktr. Byyen

58

ehir byyen politikacdr. Onun bir adm sonrasnda ehrin zellikle d gvenlii nem kazandysa komutann rol n plana kar. Krallk bylece kaynaktan da beslenmi olur. de tanrsall esas alrlar. O gnden beri gelien sadece bu modelin oalmas ve biraz eitlenmesidir. Devletin kk hcresi tapnaktr. Sonras yeni hcreler, dokular, organlar ve sistemlerdir. Tpk insan gibi. Toparlarsak, btn bu oluum styap olarak devleti ifade eder. Mitolojide devlet kurumsal olarak bir altn tahta benzetilir. zerinde de lmsz tanrlar misali krallar bada kurar, bir daha bu yaamdan ayrlmamacasna soylarn -snflarn- insanlardan ayrrlar. Ynetimi bir hanedanlk olarak srdrdkleri iin kendi soylarn lmsz olarak ilan ederler. Bylece lmsz tanrlar olarak krallar tarihteki ba kelere oturmu oluyorlar. Daha arpc olan, bu sosyal blnmeden daha sonraki dnemlerin tm ipularn bulmamzdr. Tek tanrl dinler, edebiyat bata olmak zere sanatlar, politika, orijinal kn yol duraklar olarak tarih sahnesine karlar. Devlet iktidarnn kaynan iyi incelediimizde, neden kesintisiz, youn ve aman tanmaz biimde yaanmak zorunda olunduunu da daha iyi anlam oluruz. Yeni tarihsel toplum sisteminde komnal toplumla olan ztlk, st toplum olarak kendini biimlendirmitir. Derinlii ve fark bytmtr. Konumuz asndan can alc soru, bu biimlenmenin zorunluluk arz edip etmediine ilikindir. Birok toplumsal teori snfl toplumun douunu ilerlemenin art sayar. Daha yakn cevaplar gelimenin dinamiklerine baklarak zmlenebilir. Tapnak etrafnda gelitirilen sulamayla artk rn daha ok insan retime balayabilmektedir. Binlerce kiinin daha verimli alabilecei koullar mevcuttur. Sulama kanallarnn bykl, arazisinin genilii, tuntan demir aralar, kanal ve rmak gemileri byk apl retimi ve ticareti mmkn klmaktadr. Tm bu faktrlerin birleimi ehir yerlemesi anlamna gelir. Rahiplerin ynetimi, balarda ilkel komnizme ok yakndr. Buradan ehrin devleti zorunlu klmad sonucu kar. Devlet esas olarak politik ve askeri tipin baskn kmasyla oluacaktr. Bunun da nedeni, byyen ehrin ynetim zorluklaryla hem l, hem da kabile topluluklarnn ehrin savunmasn nemli bir sorun haline getirmesidir. Bir toplum iin gvenlik ve idare devlet biimi olmadan salanamaz m? Birok

59

ehrin z savunma biiminde -zellikle Atina rnei- devlet deil, demokratik ynetimin baarl uygulama gc salayabildii grlmektedir. Smer toplumunda bu modele balang aamasnda rastlanmaktadr. nde gelen kabile sorumlularndan oluan bir meclis idareyi olutururken, ehrin genlerinden gerekli olduka savunma gruplar oluturulmaktadr. Grevlerin gereklerine gre bir komutan seilmektedir. Atina toplumunda bu gelimeyi daha somut ve sistematik olarak grmekteyiz. O halde devletin douunu bir zorunluluk olarak tarihin temeline yerletirmek olgularla badamamaktadr. Devleti bir ynetim ve bask arac olarak kullanmak, daha ok artan rn imknna el koymak olarak deerlendirmek daha doru bir tanmlama olmaktadr. Bunu yaparken, kamusal idare ve genel gvenlii bir kamuflaj, bir promosyon arac olarak kullanmaktadr. Kamusal idare -toplumun ortak yarar- ve genel gvenlik rahatlkla ehrin demokratik meclisiyle salanabileceine gre, bu imkn istismar etmek, zorunluluk olmaktan teye bir el koyma, bir kardevrim olarak deerlendirmek nemli bir saptama olarak karmza kmaktadr. Demokrasiyle karlanabilecek ehrin ortak yarar ve gvenlik ileri bahane edilerek kendini dayatan gc, tarihin balangcndan itibaren tutucu, zorba g olarak tanmlamak gerekidir. Gnmzde bile ihtiyatan fazla politikac ve gvenlik gc, atl zelliinden dolay despotik zellikler kazanmaktan teye gitmemektedir. Bu g artk deer zerinde fazladan bir yk olarak deerlendirilmek durumundadr. Oyunun balangcnda da olup biten znde pek farkl deildir. Fakat tarih boyunca byyen demokratik ynetim gc deil, despotik g ynetimi olmutur. Devleti despotik g birikimi olarak gelitiren her adm, bir gelime zorunluluu olmas urada kalsn, tarihin en gerici, tutucu, arptan gelimelerinin z olmaktadr. Dar anlamda iktidar ve sava devlet iinde kendini iyi kamufle etmi bu gelenein temel tutkusu, akl ve iradesi olarak grmek son derece nemli ve gereki bir yaklamdr. Yine bu anlamda politika ve askerlik sanatn genel idare ve gvenlik olgusundan ayrmak gerekir. Bilimsel ve pratiksel sezgisi olan kimse bu ayrm grmeden edemez. Devlet zmlemesinde bu ayrmn yaplmamasnn sonular son derece olumsuzdur. Demokratik ynetimle despotik -keyfi bireysel

60

kar- ynetimi hem teorik hem pratik boyutlaryla ayrtrmak tarihsel yaklammzn temeli olmak durumundadr. Kleci devlet toplumunun orijinal formlar daha ok Smer ve Msr rnei iken, ikinci halka olarak tekrarlanan Hitit, in, Hint rnekleri tekrarlama niteliindedir. zde ayn kurumlar biim deiiklikleriyle kendini yeniden oluturmaktadrlar. Daha zgn ran, Grek-Roma rnei zihniyet alannda nemli bir dnm salamtr. Felsefi dnce biimiyle zgrlk ahlak yolunda nemli gelimeler salanmtr. Klelik kurumlarnda snrl yumuamalar yaanmtr. Sistem klasik biimlerini M. 1.000-M. 300lerde almtr. Olgunluk dnemini M. 2.000-1.000 arasnda yaamtr. M. 3.000-2.000 arkaik, ilkel kurulu dnemidir. Devletin kleci toplum formunun genelde M. 250-500lerde krize girdiini ve st form olarak feodal toplumun hakimiyetiyle sonulandn grmekteyiz. Bunda dtan doal toplum zelliklerine sahip barbar saldrlaryla ite yozlama ve Hristiyanln mcadelesinin etkisi belirleyici olmutur. Fakat zlen devlet deil, onun kleci formudur. Devlet kendini daha da glendirerek feodal devlet formuna kavuturacaktr.

61

D- FEODAL DEVLETC TOPLUM OLGUNLAMI KLELK TOPLUMU Tarihte devleti bir zihniyet ve kurumsal ak olarak grmek byk nem tar. Doup batan, hzla kurulup yklan, snf veya gruplarca yeniden kurulan, dinsel veya ulusal kavramsallna dayanan devlet tanmlamalar, bizleri olgusal gereine yaklatrmaktan ok, bulank ve kopuk bir grnm anlayna sokar. Toplumun en temel kavram dzeniyle en kesintisiz kurumsal gerei olarak devleti, gittike byyen ve etrafnda bazen dondurup bazen yakan kartopuna, nar topuna benzetmek daha retici olabilir. Olumasndan itibaren devlet gnmze kadar geliiyle oalm, eitlenmi, ama z itibariyle deimedii gibi kesintiye de uramamtr. Bu ylesine bir gerekliktir ki, iki saniyelik bir kesintiden bile bahsedemeyiz. Kesinti olursa yok olu srecine girer. Bu husus tpk ruhun bedenden ayrlna benzer. Ruh bir saniyede ktktan sonra, o beden artk varln srdremez. Bir saniye sonra ruhu arp bedene tekrar koyamayz. Devlet de byle canl bir varlktr. eitlilii ve hacim kazanmasn ise familya trlerine benzetebiliriz. Ayn bitki veya hayvan familyasndan birok tr ve oul hacimler oluabilir. Ama temel zellikler ayn kalr. Daha iyi veya kt trlerinden bahsetmek de ayn izah tarzna aykr deildir. Lenin burjuva devlete kar proleter devlet derken, drst ve doru bir tanm yaptn sanyordu. Halbuki toplumsal form olarak devletin proleteri olamaz. Bunu Spartaksten beri ok kimse denedi, hepsi boa kt. Sovyet deneyimi bile dnyann te birini kaplamasna ramen, kendi kendine zlmekten kurtulamad. Devlet formu esas olarak baskc ve smrgen grup ve snflarn yaam formudur. yle oluturulmutur. Baskya ve smrye urayan grup ve snflatrmalarn eit ve zgr formu olamaz. z buna uygun olmad gibi, biimi de eitlie ve zgrle terstir. Smerlerden yola kan kartopu, nar topumuz giderek byd. Birok veri, Gney Amerika ve in rnekleri de dahil, bu modelden

62

beslendiini kantlamaktadr. phesiz blgelerin malzemeleri ile beslenerek. Ama fikir ve kurum olarak esinlenen rnek byk oranda Smer rahip devletidir. Dolayl ve dolaysz bu modelin tanrsal esin kayna rol oynad genel bir bilimsel kabuldr. Bu sreci bilimsel verilere dayal olarak incelemek tarihilerin iidir. Bizim yapmamz gereken, iin esprisini, ruhunu doru okumak ve aklamaktr. Smer ve Msrdan balayp Hitit, Medya, ran, Hint, in, Grek, Roma, Aztek ve daha alt dzeyde, zaman ve meknda ortaya kan devletin ilkel kleci modeli, byyen ve oalan familya misali olgunluk aamasna feodal formla varr. Bu aamaya kadar doal toplumun tm zerrelerine szmaya alm, birok yeni alan oluturmu, boyun edirme ve smrmeyi grkemli bir sanat haline getirebilmitir. Politika ve askerlik sanat ad altnda yaplan, aslnda sistemli insan ldrme, bastrma ve her tr smr ilerinde kullanma sanatdr. Bu sanatn meruiyet temelini hazrlarken bavurulan temel sanatlar mitoloji, destanlar, ksmen kutsal kitaplarn ierii, heykel, resim ve mzik bata olmak zere eitli etkinliklerdir. phesiz bu sanatlarn douu kleci snfn yaratm deildir. Ama karlarna adapte etmede byk maharet gsterdikleri de ok iyi bilinen bir gerektir: nsan zihniyetini temelden dntrme sanat. Hem de insanln byk emekleriyle binlerce ylda oluturduu bu temel maddi ve manevi yaam aralarn kullanarak. Kleci sistemin olumlu yaratc katks deil, saptrmas, arpklatrmas sz konusudur. Bu ynl hem de eitlik ve zgrlk adna yaplan yanl yorumlara tekrar da olsa nemle dikkat ekmek, her zaman yerine getirilmesi gereken bir zgrlk ve eitliki insanlk grevidir. Feodal devlet aamasna kadar geldiimizde, devlet kurumuna nelerin sdrldna ksaca dikkat ekelim. Smer ve Msr tanrkrallar lmlerinde binlerce kadn ve erkek hizmetiyi sonraki yaamlarnda da kendilerine hizmet etsinler diye diri diri kendileriyle birlikte gmmlerdir. Her bir mezarlarnn yapm iin yz binler lmne altrlmtr. Bir grup iktidar evresi iin cennetten bir ke yaplrken, gerisine srden beter muamele yaplmtr. Klelie kar kan her klan, kabile gibi sosyal yaplar imha etmeyi temel siyaset bellemilerdir. nsan kellesinden kaleler ve surlar rmek anl bir i saylmtr. Hibir doal yan olmayan planl ldrme sanatn ilk defa insan toplumu iinde icat etmilerdir. Kadnlarn kafese

63

tklmasn baaryla salamlardr. ocuklarn tm doal hayallerine ket vurmulardr. zgrlk adna insanlar llerin, dalarn, ormanlarn derinliklerinde yaamak zorunda brakmlardr. Kleler yalnz emekleri ile deil, tm bedenleriyle ekonomik retim aralarna dntrlmtr. Analitik zekdan yalana dayal muhteem bir mitoloji oluturmulardr. Efendilerin plak zoru ve smrs yetmiyormu gibi, bir de rahiplerin tanrlar dnyasnn manevi bask ve smrsn insanlk zihniyetinin temel inan ve ibadet esi yapmlardr. Ahlak ve sanatn srekli kendilerini yceltmesini, gzelletirmesini temel klmlardr. Doal evreyle insan toplumunu canl evren anlay yerine, cansz ve cezalandran yeralt ve gk tanrlaryla doldurmulardr. Efendiler grubu iin asla ktlk dnlmezken, dier gruplar srekli hastalk ve alktan krlmlardr. Elencelerinde bile insanlarn ldrlmesine dayal trenleri, oyunlar esas almlardr. Bu tablo daha da eitlendirilebilir. Ama kleci devletin iinin byle doldurulduu tm anlar ve kalntlaryla gzler nnde ve bilincimizdedir. stisnasz bynden kne tm zaman aralklarnda ortaya kan her devlet eidi bu genel tablonun gereklerini yapmaktan ve kendince bir eyler katmaktan geri durmam, bunu politik ve askeri sanatlarnn gerei saymtr. Yalnz Roma ve Bizans imparatorlarnn yaptklar sralansa, ortaya kacak dehet tablosuna ortalama insan vicdan ve aklnn dayanmasnn glklerini hatrlarsak, gerek biraz daha aydnlatlm olur. Kutsal Kitap kleci devlet olgusuna Leviathan derken doru bir tanmlama yapmtr. Devletin bu toplumsal biiminin zlmesinin incelenmesi konumuzun gerei deildir. Fakat dtan hala doal toplum zelliklerini tayan ve barbar denilen kabilelerin direnmeleri ve saldrmalar sonucu gten iyice dtklerini bilmekteyiz. Kleci uygarlk merkezleri olarak douda in, Hint ve ran, batda Roma mparatorluklar; kuzeyde Germenler, Hunlar ve skitler, gneyde Araplar ve Berberiler bata olmak zere, eitli adlar altndaki eitli kabile ve kavimlerin direnme ve saldrlaryla eski biimde varlklarn srdremez duruma sokulmulardr. Bu gruplara barbar demek kleci bir literatr gereidir. znde zgrle ve eitlie daha yakn gelimeleri yaratan temel devrimci gler olarak adlandrmak daha

64

gerekidir. Kabile ve kavim eflerinin kleci efendilere zenmelerini esas kitleden ayr deerlendirmek byk nem tar. erden ise Hristiyanlk, Manizm ve slam bata olmak zere, arlkl olarak yoksullara ve zgrle koanlara dayanan dinsel gnostik akmlar kleci toplum sisteminin dibini oyup srdrlemezliini salamlardr. Bu hareketlerin bilinli bir zgrlk-eitlik akmna dayandn sylemek zorsa da, znde klecilikten kurtulmak istedikleri kesindir. Kurtulu ve kurtarc en gzde kavramlardr. Hz. sann dier ad Mesih-Kurtarcdr. Maninin kendisi tam bir bar, ok renklilik havarisidir. slamiyet kelime olarak Bara teslim anlamna gelmektedir. Sistemin zlnde rol oynayan temel talepler bar ve kurtulu olmaktadr. Formle edi tarzlarnn dini olmas dnemin zihniyet yapsndan tr kanlmazdr. Bu yzden snrl kurtulua ve bara yol amalar anlalr bir husustur. mparatorluklarn glgesinde byyen bu gnostik din, mezhep ve felsefe ekollerinin sistemden hem zihniyet, hem de politik ve askeri ynden etkilenecekleri aktr. Bir kez daha klasik klecilii kurmayacaklardr. Onu iddetle lanetlemilerdir, iyice tanmaktadrlar. Fakat neyi nasl kuracaklarn da tam kestirememektedirler. Kald ki, kleci sistemi sanat dzeyinde benimsemi birok kiilik bu dinleri siyaseten kabul edip kendi meru taban haline getirmekte glk ekmeyeceklerdir. Nitekim Byk Konstantin M.S 312de Hristiyanl kabul temelinde Romaya girecek, kendini yeni imparator ilan edecek ve bakentini de bugnk stanbula tayacak, 325 ylnda ise Hristiyanl resmi din ilan edecektir. yz yl klecilie kar savaan din kleci sistemle uzlamaya girmitir. Maninin kendisi Sasani hanedannn ikinci byk imparatoru ahpurun himayesine girecektir. Daha radikal olan Hz. Muhammed ise, byk oranda Yahudi ve Hristiyan teolojisiyle Bizans ve Pers imparatorluklarnn miras zerinde kendi sistemini temellendirecektir. Tm kleliin klasik sistemini bilinli olarak karlarna alp mcadele edecekler, bu sistemi ama gc gstereceklerdir. Ama iine girdikleri genel kalplar Smer icad rahip devlet kalbdr. Onu biraz daha esneterek insanlk iin katlanlabilir bir araca dntreceklerdir. Yoksa doal toplumu yeni koullar altnda yenilemek akllarna bile gelmez. Hatta bu sistemi kleci sistemden daha ok putuluk ad altnda mahkm edeceklerdir. Bu ynleri bile

65

karmza kacak yeni devlet olgusunun eskinin biim deitirmi hali olduunu gstermeye yeterlidir. Doal topluma daha yakn olan barbar topluluklarna gelince, oktandr klelik sistemi ile merref olmu efleri vastasyla onlar da katlanlabilir bir yeni devlet formuna raz olmaktan kurtulamayacaklardr. nsanlk tarihinin kkl bir altst olu sreci olan bu dnem yaklak olarak M.S 5. ve 6. yzyllarda gerekleir. Benzer bir sre, M 6. ve 5. yzyllarnda klasik kle zihniyetine kar Buda, Konfys, Zerdt ve Sokratesin ahlak ve felsefi klarnda yaanacakt. Sonucu Grek, Roma, ran, Hint ve in toplumsal sistemlerinde daha gelikin formlarn geliim gstermesiydi. Marksizm bu tr tarihsel gelimelerde belirleyici rol retim aralar ile ilikilerine verir. Zihniyet savamna tali bir rol verir. Yine etnisite ve dinsel gruplarn mcadelesine gerekli arl vermez. Diyalektik yntemin dogmatik yorumu olarak, bu yaklamlarla tarihin kavran btnlkl olmaktan uzaktr. Toplumun zihniyet ve siyaset anlamna gelebilecek byk hareketlenmesini grmedike, ekonomik yorumla gerein snrl kavran kanlmazdr. Byk topluluklarn hareketlenmesine bir anlam vermeden deiim gc olarak teknie ve retim yapsna arlk vermek, farknda olmadan devlet erevesine mahkm olmaya yol aar. Dinlerin ve etnisitenin kabile, airet ve kavim gerei- byk hareketlerini zmeden tarihi yorumlamak, hem yntem hem de ierik olarak ciddi yanllara ve gz ard etmelere yol aar. Marksist yntemle yaplan tarih yorumlarnn ksr olmasnda ve yanl sonulara yol amasnda bu gerein byk rol vardr. Geleneksel st toplumun yceltilmesine dayanan idealizmi aalm derken, tersi olarak ok dar snf ve ekonomik yap zm ile kaba materyalizme dlmtr. Aydnlatlmas gereken dier bir tarihsel toplumsal sorun, gemiin almasndan neyin anlalmas gerektiine ilikindir. Doada deiim ile biyolojideki evrimin kantlad geliim yasas, bir nceki olgunun bir sonrasndakinde devam ettiidir. rnein bir hidrojen atomu ikiletiinde helyum olur. Hidrojen helyumda devam etmektedir. Eer helyum atomu paralanrsa hidrojen tekrar aa kar. Fakat helyum biiminde niteliksel deimede bu gereklik baka bir olgudur. Biyolojideki halkalarn st ste binmesi de benzer bir sretir. Bir nceki sonrakinde mndemitir. Toplumda da buna

66

benzer bir deiim vardr. st toplum altn barnda tar. Fakat tersi doru deildir. Alt toplum stn iermez. nk yeni olgu yoktur. Dolaysyla feodal toplum kleci sistemin dtan ve iten gelen saldrlar sonucunda yeni yklenimler alarak gelimesiyle ekillenmektedir. Barnda birok kleci sistem deerini barndrmaktadr. Eski biimleriyle olduu gibi deil, yeni deerlerle kurulan sentez sonucu oluan yeni formlar olarak yaamaktadrlar. Ortadan kalkma deil, ekil deitirerek varolmaya devam etmektedirler. Nitekim Roma kleci sistemi, barbarlarn ve Hristiyanlarn taze kanyla yenilenme gc bulabilmitir. Diyalektii dogmatizme bomadan tarihsel srece uygulayarak doru anlama yol amas ancak bu tarzda mmkndr. Doal topluma kar zihniyet dnm derinleerek feodal toplum sisteminde de devam etmektedir. Analitik zek yoluyla byk almlar salanmtr. Hem dini hem felsefi dnce biimi yeni toplumun hakim zihniyetini oluturmaktadr. Her iki dnce biimi eski toplumun dnen unsurlarnda tekrar hakimiyete gemektedir. Nasl ki Smer toplumu neolitik toplumun deerlerini kendi yeni sisteminde sentezlemise, feodal toplum da hem eski sistemin iyaplarndaki hem de d evrelerindeki ezilen snflarla direnen etnisitenin manevi deerlerini sentezlemitir. Bu srete pratik ak belirleyicidir. Pratik bir anlamda zamann bir g gibi oluturucu varldr. Zaman, oluan pratiktir. Zihniyet mitolojik zelliklerini dini ve felsefi kavramlarla yenilemektedir. Ykselen imparatorluk gc zayf ve gsz ok tanr yerine, evrensel gc temsil eden en byk tanrya doru bir evrim biiminde yanstlmaktadr. Maddi hayatta olup bitenler zihniyette de karln bulmaktadr. Birbirini karlkl glendirme vardr. Dinlerde ok tanrln yerini tek tanrya brakmas bu srele ilgilidir. Binlerce yllk devlet pratii artk tanrkral kavramn andrmtr. zellikle skender ile balayan DouBat sentezi bu anlamda nemli bir aamadr. Aristo zihniyeti ile yetimi skender tanr-kral fikrinin tamamen farkndadr. Bizzat kendisi bu fikrin yapayln etrafndaki yazclarna hissettirmektedir. Buna mukabil otoritesini korumak asndan yararlanmay srdrr, tanrsalln ilan ettirir. Direnen Atinaya bunu zorla kabul ettirir. Roma imparatorlar dneminde tanr-krallk klt artk son dnemini

67

yaamaktadr. mparatorlar ldnde tanr katna yceldi denilmekle farkn yava yava ald grlmektedir. Hz. sada tanrsallk kavramnn l karakteri tarihte byk alkantlara yol amtr. sa ile balayan zihniyet devrimi byk bir gelimedir. Tanr-krallar ile insan-krallar dnemi arasndaki byk gei srecini tekil etmektedir. O gne dein krallar kendini tanr olarak sunarken, Kuds krallna yknen Hz. sa da bu etki altnda tanrnn kendisi olmasa da olu olarak hareket etmektedir. Kutsal Kitaptaki tanrnn olu kavram aslnda derin sosyolojik bir anlama sahiptir. Tanr olmak yerine, olu olmak yeni bir gelimedir. Kutsal ruh, tanr soyu anlamna gelmektedir. Dnemin zihniyet yaps iinde doan Hz. sa, znde bu yapda bir reform denemesine girimektedir. Dolaysyla hem Romann hem de Yahudilerin din kltnde farkllamaya yol amaktadr. Hem Yahuda Krall, hem de Roma Valisinin ibirlii halinde Hz. say armha germeleri yeni kn devrimci zelliinden ileri gelmektedir. O dnemin bym yoksul ve isiz insan ktleleriyle alt dzeyde din adamlar ve devlet memurlar saya ilgi duymaktadrlar. Zaten Hz. sa, bir gnde ortaya kmyor. Dnemin ok nemli Esseniler tarikat ile ilikilidir. Yine bir peygamber olarak anlan Hz. Yahyann elinden halifelii almtr. Yahyann, sann armha gerilmesinden nce ba kesilecektir. Bu dnemde youn olarak isiz ve yoksul kitlesi srekli bymektedir. Ksacas kleci sistemin nemli bir kriz sreci yaanmaktadr. Hristiyanlk biimindeki zihniyet devrimi birka yzyllk evrimin sonucudur. Bir nevi yakn an Marksist, sosyal demokrat ve sosyalist hareketine benzemektedir. Hristiyanlk Romann izinde yryen, adeta onun glgesi gibi hareket eden bir yaylm gstermitir. Tarihin en kapsaml ilk yoksullar partisi olarak da dnlebilir. Etnisiteyi deil, hmanizmi esas almtr. Bu ynyle de Roma kozmopolitizmini takip etmitir. Roma imparatorlarna kar en nemli direnme iddialar, imparatorun tanr olamayaca sylemidir. Tanr baba vardr, Hz. sa onun oludur. Bu cmlede Roma imparatorluk zihniyetinin zdrlmesi esastr. Grnteki din sava znde bir siyasi savatr. lk bata havariler, daha sonra birok aziz ve azize, rahip ve rahibenin byk fedakrlklaryla Romann manevi zihniyeti fethedilir. Byk Konstantinle siyasi fetih tamamlanr. Hristiyanlk artk yeni devletin,

68

Bizansn resmi ideolojisidir. Batan sona ok iddetli bir mezhepleme kavgas yaamtr. Bu gnmzde de hala devam eden bir rekabettir. znde ise farkl snflar ve etnik yaplarn kar savalar sz konusudur. Hristiyanln Museviliin bir mezhebi olarak gelitii, Museviliin de Smer ve Msr tanr-krallarna bakaldran peygamber geleneinin gl bir gelenei olan brahim Peygamberden kaynakland, Hz. Musayla bir ka getii, Davut ve aya gibi byk halkalardan sonra Hz. sayla anlatld gibi devam ettii, teolojide youn ilenen bir konudur. Son bir mezhebi de slam olacaktr. Peygamberlikler zihniyet yan ar basmakla birlikte, siyasi toplum yanlar gl olan hareketlerdir. Arkaik -tanr-krallar- klelie kar daha yumuak, katlanlabilir bir sistem aray iindedirler. Smer ve Msr mitolojilerinden iddetle etkilenmilerdir. Fakat mitolojilerin birok kurgusunu, tanr anlayn zamann da etkisiyle modas gemi saymaktadrlar. Arkaik kleliin olduu gibi srmesini katlanlmaz bulmaktadrlar. Ayrca tccar ve zanaatkr oluumuna nefes aldrmak, snfsal gelimelerine zerk bir alan salamak hedeflenmektedir. Bunun iin gerekli ideolojik malzemeyi eski mitolojilerde bulmaktadrlar. ehrin alt kesimlerinden geldikleri iin, krsal alandaki doal toplumda yer bulmaktadrlar. Gnmzn kk-burjuva kesimlerine benzemekteler. Kkl bamsz bir ideolojileri, yaplar gerei mmkn deildir. Eklektik bir ideolojileri olaca beklenebilir. Bir nevi orta snf ideolojisidir kurguladklar zihniyet. Hem alt hem st tabakadan devirme bir ideoloji sz konusudur. Alt snfn, etnik gruplarn eitlik ve zgrlk kavramlaryla st ynetici snf ynetim kavramlarn ekleyerek kendi zihniyet sistemlerini gelenekselletirmiler, bir farkl kltr haline getirmeyi baarmlardr. Gelenein slam versiyonu analitik zekya daha ok yer vermektedir. Kral-tanr iddiasndan tmyle kopulmutur. Hz. sa tanrnn olu olarak deil, tanr elisi bir peygamber olarak tanmlanmaktadr. nsan-tanr ayrm ok gl ve yetkince vurgulanmaktadr. Kutsal Kitap Kurann temel iddias evrensel tanr anlaydr. ok soyut bir tanr tasviri vardr. Bir nevi evrenin enerjisi olarak alglanmaktadr. Fakat bu kavramn da ar basan yn

69

toplumsal gereklikle olan ilgisidir. Merkezileen ve soyutlanan devlet kavramnn tekliiyle yeni soyut tanr anlay arasnda sk bir ba vardr. Elin geliimi Allahla en yetkin konuma ykselmitir. Esasta Smer teolojisi en son aamasna gelmitir. Mitolojik varlklar olarak balayan tanrlar serveni, her buyruu kesin bir yasa olan Allahn varlyla sona ermitir. Hz. Muhammedin son peygamber kavramna bu haliyle yaklaldnda anlalr nedenleri vardr. Artk yeni dinler iin Smer mitolojisinin kullanlamayacak kadar ii boalmtr. Dnemin metafizii artk gelitirilecektir. Artan toplumsal pratik doay daha fazla tanm, doal sreleri bilimsel olarak tanmlamaya balamtr. Dolaysyla feodal sistemin zihniyet yaps artk dnya ii ayr, din ii ayr noktasn esas alma noktasna gelmitir. Tanrnn yeryz elileri, glgesi, insanln zihniyetine daha uygundur. nsandan tanrya inandrmak zordur. Tanrnn insan, insann tanr olamayaca btn gelikin dinlerin vard bir sonutur. Doay izah tanrsal kavramlarla deil, akl kavramlaryla gelitirilecektir. Dnyevi ve ahiretsel yaam iyice ayrtrlacaktr. Fakat yine de insann tm hareketlerini kontrol eden, iyi ve kt amellere karln veren bir tanr anlay varln gl biimde korumaktadr. Aslnda merkezileen soyut devlet kurumunun bir yansmas tanr kavramyla youn i ie geirilmitir. Hegel, 19. yzylda Devlet tanrnn cisimlemi yeryzndeki halidir derken, bu gerei daha ak dile getirmektedir. Kiisel krallardan iyice kopup soyutlaan ve gl merkezi bir yapya kavuan devlet kavram ile ok tanrdan tekleen ve gl merkezi bir konum kazanan tek tanrl din anlaylar arasnda sk bir ballk vardr. Gerek Hristiyanlk, gerek slam bu ynyle aslnda bir merkezi devlet teorisi gelitirmektedir. Nitekim daha Hz. Muhammedin salnda gelien slam devleti ile papaln tanr devleti bu teoriyi pratikletirecektir. Feodal zihniyetin dier birok konuda kavram yenilemeleri, dogmalar eski mitoloji ve Yunan, Zerdt felsefe ve ahlak ile i iedir. nn eklektizmidir. Cennet-cehennem tasvirlerinden evren anlayna, iyi-kt amelden melek-cin kurgularna, ibadet biimlerinden hukuk kurallarna kadar temel kaynaklar Smer mitolojisi, Grek felsefesi ve Zerdt zgrlk ahlakdr. Bu zihniyet yaklak M.S 4. yzyldan 15. yzyla kadar baat ideolojik rol

70

oynayacaktr. Temel uygarlk alanlarnda hakimiyetini srdrecektir. Bata Avrupa olmak zere tm ktalara yaylacaktr. Ancak 15. yzylda balayan Rnesansla, yeni bir zihniyet devriminin balamas ile gerileme srecine girilecektir. Fakat bu ortaa zihniyetinin tmyle aldn sylemek mmkn deildir. Bata Ortadou olmak zere varln birok alanda yeni grnmler altnda srdrmeye almaktadr. Feodal devlet toplumunun siyasi ve askeri kurumlamas da benzer bir olgunluk srecini temsil edecektir. Devlet kendinden son derece emindir. Tanrnn yeryzndeki en kutsal varldr. Askerleri de Allahn savalardr. Kutsallk maskesi iyice oturtulmaktadr. Birinci kuvvet politik, ikincisi dini temsilci, ncs asker, drdncs brokrasidir. Devletin temel kurumlar iyice oturmutur. Hanedanlar gelip gitmekle birlikte, devlet kurumsal deerinden bir ey yitirmemektedir. Esas olan hanedanlar deil kurumlardr. Kiiler iin de ayn durum geerlidir. Yeryz yine hkmranlarn Tanr tarafndan balanm mlkleri olarak dnlmektedir. Kullar buna rza gstermeli, hatta srekli kretmelidir. Savalara kutsallk yaftas geirilmitir. Bu, tanrsal dzen adna yaplmaktadr. Eitlik ve zgrle, insanla bir btn olarak hitap edilmesine ramen, ganimet ve hara temel smr kurumlardr. Bu ynyle klasik klelii srdrmektedir. Ordular daha dzenli ve srekli klnacak biimde hazrlanmaktadr. Maiyet savalndan kurum olarak orduya oktan geilmitir. Pers, Helen ve Roma ordu sistemleri esas alnarak, Ortaan nicel ve nitel olarak daha byk ordular kurulmutur. Svari ve kl bu dnemin ordu simgeleridir. valyelik kurumu, tm hametiyle dnemini yaamaktadr. Brokrasi kurumlamtr. Bakanlar ve memurlarn stats belirlenmitir. Askeri ve ilmiye snflar ayrmlanmtr. Vergiler salam esaslara balanmtr. Haberleme-istihbarat kurum olarak yaygnlamtr. Savalar bir retim biimi olarak dnlmektedir. Fetihler nemli kr kaynaklardr. Yeni topraklarn fethi, yeni artk-rnler demektir. En gl devlet, en iyi savaan ve fetheden devlettir. Kan ve smr ile beslenme snr tanmamaktadr. Allah adna sava ancak btn dnyann fethiyle tamamlanabilir. Bu ise evrensel ve sonsuz cihat anlamna gelmektedir. Devleti sistemin bundan daha fazla

71

almas, dolaysyla olgunlamas olamaz. Bymenin son aamasna gelinmitir. Bu ise, devlet kurumunun tarihsel sre iinde olgunluk aamasna erimesi demektir. Bir sonraki sre ancak kriz durumu olabilir. Toplumsal yaamda kulluk Allahtan gelen doal bir durum saylmaktadr. Kulluk terimi yaamn doutan halidir, sonradan olma bir ey deil. nsanlar kul olarak doar ve lr. Kulluk dnda baka bir yaam biimi dnlemez. Bir Allah vardr, bir de kullar. Aradaki melek ve peygamberler emirleri getiren elilerdir. Sosyoloji diline evirirsek, Allah kurumsallam soyut devlet otoritesini temsil etmektedir. Melekler memurlar ordusunu, peygamber ve ba melekler ise bakanlar, st brokrasiyi simgelemektedir. Toplumun ynetilii korkun bir simgeler sistemiyle salanmaktadr. Grnr ynetimle simgesel ynetim arasnda sk bir iliki vardr. Ynetimin simgesel yan ile somut yan arasndaki ba zmeden, salkl bir toplum kavrayna ulalamaz. Toplumun plak ynetimini anlamak istiyorsak, zerindeki Panteon -tanr sistemi- perdesini kaldrmak gerekir. O zaman grlecektir ki, bin yllardr kutsallk ad altnda baskclarn ve smrclerin irkin ve zalim yz gizlenmitir. Toplumsal kulluk sadece snfsal bir olgu deildir. Despot dnda -o da sistemin tutsadr- herkes, tm toplumsal snf ve tabakalar balanmtr. Kleci sistemden daha derinlikli gizlenmi bir boyun edirmecilik dzeni vardr. Yumuatma, sistemin derinlemesi anlamna da gelmektedir. Toplumun temel paradigmas, ncesi ve sonras olmayan bir kulluk sistemidir. Ezelden ebede -bu iki kavram daha ok olgunluk dnemi devletine aittir- kadar dzen olduu gibi srecektir. mtihan ve deime yeri te dnyaya ilikindir. Sisteme sadece fiili kalkma biiminde deil, ruhen ve fikren kar olmak bile en byk gnahtr. En iyi kulluk mutlak itaat etmesini bilen iin erdemin, yetkinliin ta kendisidir. Doal toplumda ve olumlu hiyerari dnemindeki kahramanlk alarnda toplulua en iyi hizmet eden yaratclar, kulluk anda tanrya -efendilere- kar en tehlikeli, gnahkr ve cezalandrlmas gereken eytani kiilikler olarak lanetlenmektedir. eytanilik kavram olarak klelii reddeden insan gruplar iin gelitirilmitir. Ortadou kkenli bu kavram, sistemle btnlemeyen halk gruplar iin kullanlmaktadr. Bu yzden tek tanrl dinlere girmeyen Krtlerin doal yaam geleneklerine bal

72

kesimlerine eytana tapanlar denilmektedir. Bu Krt kesiminin eytan kutsamas olduka anlamldr. Olgunluk dneminin kulluk sisteminin gznde dnya her an gnah ilenecek bir yerdir. Yaamdan kanmak gerekir. Ne kadar yaamak istersen, o kadar gnaha girersin. Her eyiyle lme hazrlanmak en mkemmel yaam biimidir. Bu yaklam doay hi yaklalmamas gereken bir l maddesi gibi grrken, peinen yaratcl imknszlatrmtr. Canl doa anlay kullar iin dnlemez. Aslnda bu sistematiin douunda dehetli bask ve smr izleri vardr. Bugn bile Ortadou toplumunun kendine gelememesinin en temel ruhsal nedeni doaya bu tr yaklamdr. Buna karlk efendiler dnyas iin yeryznde cenneti aratmayan cvl cvl bir dnya vardr. Onlar ve ayn adlar -Rab- tayan tanrlar -ynetim kavramlar-, gayet honut bir biimde yaamlarn binbir gece masallarna denk yaamaktadr. Binbir gece masallar Ortaan olgun devlet sisteminin mitolojik anlatmdr. Kadnn kafesteki durumunda sadece sesin ve ssn gelitirilmesi anlamnda deiiklikler vardr. Kleliin inanlmaz boyutlarda derinletirilip gizlenmesi sz konusudur. Ortaan kadn cinsiyeti toplumun ikinci byk kltrel krlmasna uratlmtr. Birinci byk kltrel krlmay kleci devletin dou aamasnda tanra nanna -tar- kltrnde gzlemlerken, olgunlaan sistemin kadna ynelik kltrel krlmasn Musann ablas Mariam, Hz. sann annesi Meryem ve Hz. Muhammetin ei Aye rneinde arpc bir biimde gzlemleyebiliriz. Artk hibir tanralk izi kalmad gibi, eytana en yakn bir yer olarak dnlmektedir. En ufak bir itiraz onu eytann kendisi yapabilir. Ruhunu her an eytana satabilir. Erkei batan karabilir. Cadlktaki durumu cayr cayr yaklmasn gerektirmektedir. Kz ocuklarnn canl gmlmeleri, cinsel batan karmalar, kalabaln talayarak ldrmesine kadar gidebilen bir katliam kltr sz konusudur. Toplumda en derinlemi klelik durumu bin yllardan beri szle szle altndan kalklamaz boyutlara varmtr. Sistemin klelik dzeyi gerekten kadn zmlenemeden anlalamaz. Her tarafna balanan halkalar, balk paralar, sslenme eyalar klelik kltrn yanstmaktadr. Dili adeta koparlm gibi dncesiz klnmtr. Kuru bir ana, erkeklerin diledikleri biimde kullanabilecekleri bir tarladr. oktan zne olmaktan km, nesne

73

haline gelmitir. Doal toplumun tanralndan eser kalmamtr. ocuklarn, genlerin bilge yneticisi kadndan, erkeklerin etrafnda dnd kadndan eser bile kalmamtr. ocuk ve genlerin durumu da daha ok kadna benzemektedir. Genel kulluk dzeni doal ocuun daha yedi yana basmadan ruhunu adeta kesmitir. Delikanllk a sistemin olaanst eitici yntemleriyle drt drtlk bir uydu kiilik retmektedir. Tm davranlar nceden ayarlanmtr. Kelimeler dzeyinde bile zgrlk dnlemez. Bir btn olarak bu dnemi toplumun ruhen, fikren silinmesi olarak deerlendirebiliriz. Sadece st toplumun Allah, nal ve kl sesleriyle gmbrdeyen sesi vardr. Tm destanlarnn ldrme ve fethetme zerine kurulu dramatii vardr. Bu tablo belki abartldr. Ama dnemin ruhsal gereini zne uygun biimde yanstmaktadr. Arkaik kleliin yerini daha oturakl klasik klelik sistemi almtr. Devlet ve temsil ettii toplum en st aamasnda, olgunluk dneminde yaamaktadr. Sisteme ilikin tm temel kavram ve kurumlar oluturulmutur. Cami, kilise ve havra her gn sistemin kutsamasn ezan ve anlarla ilan etmektedir. Bundan sonra gelime gc gsterecek kapitalist devlet her ne kadar daha gl gibi grnse de, znde genel kriz srecine girecek toplumun son aamasn tekil edecektir. Bilindii zere en grkemli dnemlerin ardl krizli zlmeler dnemidir. Doann bu genel yasas toplumsal sreler iin de fazlasyla geerlidir. Dier bir kavramlatrma biimi olarak ortaa, serflik, ky ve kent kavramlarn fazla kullanmadk. Snfsal tahlil denilen yntem ve sonular bilindii iin tekrarlamadk. phesiz bu yntemle de baz gerekler belirginletirilebilir. Serf, kyl, tccar, kentli, zanaatkr, sanat ve bilimle uraanlar, toplumun eitli kesimleri olarak kavramlatrlabilir. retim arac olarak toprak ve zerindeki mlkiyet ilikileri, gelien hukuk kapsaml ele alnmay gerektirebilir. Topran en nemli retim arac olduu, kavgalarn, savalarn toprak fethini esas ald, orta snfn g kazand, toplumsal gelimelerde nemli rol oynayabilecei nemle ilenmeye deerdir. Fakat bizim amacmz devletin toplu bir tanmlanmasn esas ald iin, tabloyu ilgilendirdii ynleri ve ana hatlaryla vermeyi daha uygun grmektedir.

74

Ortaa kleci devlet sisteminin zlne yol aan etkenler esas olarak ierdendir. zlmesi iin dtan yeni etnik saldrlara, iten yeni dinlere ihtiya yoktur. zln potansiyelleri ierde yeterince birikmitir. Devlet snrlar iine alnm etnisitenin st dzeyi, yeni ykselen burjuva orta kesim, dinsel mezhepler ve ayr kavimler adna bakaldran kesimler olarak, mutlak devlet olarak dnlen monariye bakaldracak temel gtrler. Etnisite hareketinin ulusal devlet talebiyle kentin orta snfnn, zellikle ticaret burjuvazisinin ulusal snrlar talebi akarak, tarihin en byk dnm noktalarndan olan ulusal devleti ve kapitalist toplumu douracaktr. Yaklak M.S 15. yzyldan gnmze kadar gelien bu sre styap toplumu olarak devletin son aamasn tekil edecektir. Zihniyet ve maddi teknikteki geliim dzeyi, artk toplum iin devlet tarz -en azndan arkaik ve klasik biimiyle- rgtlenmeyi gereksiz, ayak ba bir kurumsal sre olarak irdeleyebilecektir. Sonu Olarak Sosyolojik anlatmdan yoksun teoloji -ilahiyat- sylemi, byk bir klliyat -eser koleksiyonu- elinde bulundurmasna ramen, insanlk tarihini de en ok etkileyen peygamberlik kurumunun toplumsal gerekliini aklamamaktadr. Dnemin dili zihniyetini ifade etmekle birlikte, gnmze tercme edilmeden can skc, zihni krelten bir ezbere anlatm olmaktan teye gidemez. Aslnda Smer ve Msr antik kleciliine kar sosyal ve bireysel zgrlk, adaleti yan esas alan kurumun doru tanm byk nem tamaktadr. Halklarn dnemin zihin yaps olan din grnm altnda byk sosyal mcadelelerini yanstmaktadr. Peygamberlik ilk byk sosyal nderlik kurumudur. Kullandklar kavram ve dnceleri -o dnemin dnya bakna hakim olan ve genel geer zihniyet kalplarnsentezleyerek bir st aamaya sratmalar nbvveti -peygamberliikazanma anlamna gelmektedir. Resmi kleci mitoloji ve dinden koptuklar oranda sosyal zgrlk bir rol oynamaktadrlar. phesiz her dnemde ska grld gibi, dzenle radikal kopular olduu gibi uzlamalar da mmkndr. Dinin sosyolojik tarihinden beklenen, her peygamberi -nemli olanlar- dnemin zihniyet, iktidar, sosyal ve ekonomik yanlar bata olmak zere kltrel ortam iinde zmlemektir. Tarih anlatm bu

75

temelde nemli bir btnlk kazanacaktr. Sadece saltanat, kahramanlk -ganimet apulculuu- menkbeleri olmaktan karp sosyal, halk, etnik boyutlar olan daha gereki bir tarih yazlacaktr. Gnmzdeki laiklik tartmalar da bylelikle anlam kazanacaktr. Yz binlerce kadro ve btelerin neye hizmet ettiini iyi anlamak gerekir. zcesi sava-iktidar gcne kar iten sosyal bir gelenek olarak gelien peygamberlik hareketi, genelde insanlk tarihinde, zelde Ortadou tarihsel toplum sisteminde demokratik durua daha yakn durmaktadr. Yoksulluk boyutunu da eklediimizde, adeta tarihin ilk sosyal demokrat hareketini temsil etmi oluyorlar. Gerekte snf temelleriyle -orta snf: zanaat, tccar, zgr ifti, kabile- gnmz sosyal demokrasi hareketleriyle benzerlii kurulabilir. Bu benzerlik daha da ileri gtrebilir. Sosyal demokratlar nasl sistemi biraz yumuatsalar da yedei olmaktan kurtulamamlarsa, peygamber sosyal demokratl da er veya ge kurulu snfl toplum sistemlerine entegre olmaktan, onlarn benzer bir modelini kurmaktan kurtulamamtr. Kat ilka kleliine kar yol atklar sistem ortaa feodalizmidir. phesiz bilinli bir feodal sistem aray deildir onlarn yolu. Bar ve adaleti tm insanlk iin istemektedirler. Ama hakim sistemin byk dntrc gc, peygamberlerin tanr devletini de asl sisteminkinden pek farkl klmamaktadr. Tek tanrl Ortadou dinlerinin esas rn ortaan feodal devletidir. Klasik klecilie gre daha yumuatlm serf klelii, dier anlamyla gelitirilmi kleliktir. Klelikte bir basamak ste kmadr. Serf olmayan klelikte de gelime yaanr. Sultan -savaiktidar gc- tanrnn glgesi saylmaktadr. Tanr-kral kltnn devam olarak dnlmelidir. lka ve klasik dnem kleciliine kar binlerce yllk bir direni gelenei, zihniyet, politika, sosyal ve ekonomik alanda nemli kazanmlar salamtr. Yazl tarih her ne kadar bu kazanmlar ayrtrmasa da, gerekliinden kuku duyulamaz. nsanlk kltr byk lde bu iki direni kanalndan beslenmitir. Bunlar tm sanatlarn bata gelen konular olmulardr. Mabetsel antlar tm grkemiyle gnmze kadar gelmilerdir. Toplumsal ahlaktan krntlar kalmsa, yine bu gelenekten trdr. lmsz destanlar,

76

azizler, evliya menkbeleri byk insanlk durularn yanstrlar. On yllarca inzivaya ekilen, zindanda ryen, armhlara gerilen, bir dilim ekmek, zeytin, zm ve hurmayla kendini terbiye eden, insan acsn duyan, bilgelie en yce deeri veren bu geleneklerdir. Bireycilie deil, komn yaamna, manastr dzenine, bilgi birikimine, sanat ve zanaatn geliimine tam bir okul deeri veren yine bu geleneklerdir. Sava-iktidar kliinin ldrmekten ve lmekten baka bir ans tanmad insanla bar dndrten, insan onurunu koruyan, yardmlamay esas alan, kardelie vurgu yapan, evrensellie alm salayan yine bu soylu gelenek kanallardr. Snfsz toplumu getirememilerdir; hakim toplumsal sistemin iinde ounlukla erimekten de kurtulamamlardr. Kendileri de bazen eski efendileri kadar hiyerarik ve devleti kesilmilerdir. Fakat insanca deerlerden gnmze bir eyler kalmsa, bu hareketlerin bundaki payn dnmek geree hakkn vermekle etir. Gnmzdeki demokratik duru, zgrlk-eitlik, doal evre aray, insan haklar, kltrel kimlikler iki byk gelenein katks dnlmeden izah edilemezler. En az ada bireysellik kadar demokrasi iin vazgeilmez bir zemin olan kamusal alan bu iki byk hareketin bata gelen miras olarak dnlrse, gelenein olumlu etkisi daha gereki ve zmleyici olarak anlalacaktr. Sava-iktidar gruplar byk boumalar pahasna sistemin hakim gc olmay baardlar. Bunda zihniyet ve kurum olarak devlet olgusunun geleneksel gc belirleyicidir. rgtleni ve yneti tarz ilkel, yarm demokratik oluumlara frsat tanmayacak kadar yetkinlie sahiptir. Daha nemli olan, hakim olmalarndan ziyade, tarihin bu ynnn byk boumalarla i ie yrddr. Ar propagandayla kabul ettirilen Allahn glgesi, yce sultanlk batan sona entrika, zorbalk ve talanla rl devletin bin makyajl yeni figrdr. slamda ve Hristiyanlkta Roma ve Perslerden devralnan ve kartopu-nar topu olarak benzettiimiz sava-iktidar gc, Ortaa feodalizminde dini elbiselere brnerek kendini kalc klarken, iddia ettiinin tersine, Roma ve Pers mparatorluklarn zulm ve talanda ok geride brakan niteliklere sahipler. Buna karn hiyerarileri tarafndan kendilerine ihanet de edilse, geride ve altta braklan yoksul etnisite, manastr ve sapkn mezhep-tarikat hareketleri sanldndan daha fazla demokratik,

77

komnal ruhlu toplum ve halk gerekliini temsil eder, nitelerler. Gnmz anlamak iin daha nceki alar kadar ortaa gerekliini binlerce yldr egemenler tarafndan taklan at gzlkleri ve teneke yreklerle deil, bu tanmlamalar balamnda anlamak ve duymak, zgrlk ruhu ve bilinci iin byk nem tar. Ruhunda ve bilincinde tarihi doru yaamayanlar hibir zgrlk ve eitlik iddiasnda bulunamazlar. Demokrat olamazlar.

78

E- KAPTALST DEVLET VE TOPLUM UYGARLIIN KRZ Kapitalizmi yayoruz. Kapitalizmin motor gc ABD de devlete kresel apta kltme sava amaktan geri durmuyor. Bahsettiimiz Yzklerin Efendisinde yzk yok edilirken, aslnda byk engel haline gelmi ar iktidara bir eletiri yapm oluyor. Ama dnyay devlet olarak sarmaktan da geri durmuyor. Demek ki, sorunsallk tm iddetiyle st toplumun tepesinde de devam ediyor. Birer valilik gibi olmas gereken dier devletlerin durumu herhalde daha parlak zmlenmi olamaz. Devlet konusunda reform dnmeyen hkmet yok gibidir. in tuhaf, her reform bunalm daha da iddetlendirmekten teye sonu vermiyor. Son Ortadou macerasnn da amac Byk Ortadou Reform Projesidir. Tm dnyann gndeminde; ama alnan mesafenin ileriye doru mu geriye doru mu olduu, zm m zmszln daha da derinlemesi mi olduu tam kestirilemiyor. Kanmca tm bu belirlemeler ve belirsizlikler temelde ayn sorundan, devleti tanmlamaya cesaret edemediimizden kaynaklanyor. Tanm gelitirmesi gereken sosyal bilimcilerin durumu yldz hareketlerinden insanlarn kaderini bilmeye alan Smer rahiplerinden daha ileri deildir. Yalnz 20. yzyln dehet bilanosu tm tarihin sava ve iddet bilanosundan kat be kat fazla iken, aslnda sistemin bir yan rn olan szde birey ve rgt terrizmine dair ciltler dolusu yalan retmekten geri durmuyorlar. Sanki tm yaptklar rgtlenmi iddet olarak devletin anlalmamasn salamaktr. En iyi niyetlilerin bile tanmlama dzeyleri fili kllaryla tarif etmekten teye gitmiyor. Yntem ad altnda btnlkl olgusal gereklii parampara ederek tanmaz hale getirdiklerinin farknda deillermi gibi duru sergiliyorlar. in ilgin yan, devletin doru tanmlanmamas devletin bana da bela olmu gibidir. Kendini bazen gizleyerek, bazen ekici klarak, oklukla da korkutarak, cezalandrarak tannmaz hale getiren devlet,

79

toplumsal bunalmn temeli haline gelmitir. Dnyann her kesinde bunalmn bu niteliini grmemek olas deildir. Yalnz bana devletin dou beii olan Aa Mezopotamya'da gncel olarak olup bitenler bile, sanki lanetli bir gemiten intikam almaktadr. Ylann ba, ok uzun olan kuyruunu srr gibidir. Kutsal Kitabn diliyle, Leviathan doduu yerde kuyruundan srarak bizzat kendisi kendisinin sonunu getirme savan verir gibidir. Rnesans Her baskc ve smrc toplumsal sistemde olduu gibi kapitalizmin douu da devletsiz olmaz. Feodal sistemin dogmatizmi dinsel nitelikliydi. Arkaik kleliin ise mitolojikti. Birinde tanr bizzat kral ve hanedann ahsnda somutlam iken, daha sonrakinde tanr kendini devletin soyut varlnda grnmez klarak temsil ediyordu. nsanln zihniyet alar bunu gerektiriyordu. slam dininin zihniyet yapsnda, M.S 12. yzyln sonlarna geldiimizde, bilim ve felsefe dini dogmatizme yenik decekti. tihat kaplar resmen kapanp, dogmalarn kalplar cehalet alar gibi Ortadou toplumunun zihniyetini epeevre saracakt. Avrupada ise M.S 12. yzyldan itibaren devirdikleri Dou ve Grek mirasyla tarihsel bir zihniyet devriminin temellerini atmaya balayacakt. Hristiyanlk tm bastrma ynlerine ramen, bir ynden de bilme merakn krklemekten geri kalmayacakt. Doal toplumun halen canl olan an ve kalntlaryla Hristiyanln yoruma ok ak dogmalarn amak slam mmetininki kadar zor olmayacaktr. Doal toplumun taze anlar nasl bir dnem Roma mparatorluuna yenik dmediyse, Hristiyan dogmatikliine de yenik dmeyecek ve doa anlayndaki l madde anlayna kar canl, umut veren doa bakna eriecektir. Kapitalizmin Bat Avrupa'da neden baarya ulatna dair ok sayda teori vardr. Benim kanmca en temel neden, dogmatizmin Ortadoudaki kadar kk salmamas, buna frsat bulmamasdr. Engizisyon kesimi cezalandrd: Bunlar heretikler (mezhep sapknlar), simyaclar (bilimin ncleri) ve cadlard (bilge kadn artklar). nn varl dogmatizmin panzehiriydi. Binlercesi yaklan kllerinden Rnesans zihniyeti doacaktr. Zihniyet devrimlerinin en byklerinden olan bu sreten kapitalist toplum sisteminin douu kader deildi, kesinlikle

80

kapitalizmi iermiyordu. Fakat nasl oldu da bu devrimden yararlanarak hakim sistem olabildi? Tarihte zihniyet devrimleriyle toplumsal sistemler arasnda dz izgisel, kesinlikli balar kurmak, zerinde nemle durmay gerektiren bir dnce ve inan tarzdr. Bu, Kutsal Kitaptaki LevhiMahfuz anlaynn bilimsel dnceye yanstlm biimidir. Halk tabirince yazlan baa gelir dogmatik inanc bu tarzn ne kadar yaygnlatrldn gstermektedir. Yapmaya altmz zmlemelerde zenle vurguladmz husus, bu anlayn hiyerarik devleti iradenin ynetim anlayyla olan balantsdr. Emir dzenini ilahi yasa olarak topluma zmsetmeyi esas alan bir yaklamdr. Kanun ve ynetmelik tasla olarak dnlmelidir. Binlerce yllk gelenek bundan altn adan balayp maher ve cennet-cehennemle biten izgisel bir geliim modelinin ortaya kmasna yol at. Kadercilik dncesi de bu anlayn gereidir. slam dnyasnda Mutezilecilerle Levhi-Mahfuzcular arasnda alevlenen bir tartmadr. zgr tartma gereini, ok seenekli zgr irade tercihini anlamsz klan bu anlayn temeli daha eskidir. Doast tanrlarn tm olaylar yarattna ve ynettiine inanlan mitolojik alara kadar gider; felsefi idealizmle devam eder. Avrupa uygarlnda Rnesansla balayp gnmze kadar sren biimi ise dzgsel ilerlemeci bir anlaytr. Aydnlanma srecinin ilerlemeye gl imanyla, Marksizmin komnizme zorunlu gidi inancnn kkeni de aslnda bu dogmatik dnce tarzna dayanr. Atomalt, yani kuantum fiziinin kantlad olgular bu dnce tarznn gcn krmtr. Doasal ve toplumsal gelimenin dz, kesintisiz bir izgi halinde deil, kaos aralnda, atomalt dnyasnda zgrlk seenei olan oklu tercihlere ak bir gelimenin yaand gerei en byk dnce devrimlerinden biri olarak karmza kyor. Aslnda atomalt fiziine gerek olmadan da, sezgisel ve kurgusal yoldan da bu dnce tarzna ulaabiliriz. Tm olay ve olgular dnyasnda zgr tercihe yer brakan bir gelime gc olmazsa, ortaya kan sonu snrsz evren-doa eitliliini izah edemeyiz. eitlilik zgrlk gerektirir. Dz-izgisel yaklam aynl, dolaysyla seimsizlii zorlar. Bu bilimsel felsefi dnce tarzna, 15. yzyldan itibaren daha da hzlanan ve kapitalizmin zaferiyle sonulanan srece daha yaratc

81

yaklam mmkn klmak iin bavuruyoruz. zcesi kapitalizmin zaferi bir kader olmayabilirdi. Kapitalizmin baarsnn nedenlerini daha doruya yakn deerlendirmek gerekir. Bizleri etkileyen Marksizmin, kapitalizmi ve ondan nceki snfl toplum biimlerini tarihin zorunlu ilerleme hatt olarak ilan etmesi, farknda olmayarak, inanlar ve umutlarnn hilafna, karsnda ok savat kapitalizme en byk katks olmutur. Bu savunmada dile getirdiim dncelerin znde, Toplum sistemlerinde, Marksizm de dahil, temel dnce biimlerinin syledii gibi bir zorunluluk ilkesi yoktur biiminde bir kanm yatmaktadr. st toplum biimlerine ilikin olsun, devlete ilikin olsun dile getirilen zorunlu gelime iddialar binlerce yldr srp gelen resmi propagandalarn izini tamaktadr. Eskinin kader anlay, gnmzn zorunlu toplum yasalar ad altnda, bilimsel bir klf altnda srdrlmektedir. Toplumsal dnm dinamikleri farkl almaktadr; sadece alt ve st yaplara dayanlarak aklanamaz. Dnmler ok karmak etkenler altnda gereklemektedir. zellikle ada aydnlarn byk ksmn etkileyen diyalektik materyalizmin dogmatik yorumu, reel sosyalizmin zlnde kantland gibi gereki kmam, umut balayanlarnda byk hayal krklklarna yol amtr. Tarihsel toplum sistemlerini zorunlu yasalarn sonucundan ziyade, dnemlerin ideolojik, politik ve ahlaki durularnn mcadele tarzyla bantlandrmak daha zmleyici bir yaklamdr. nsan bireyi ve toplumu olgularnda yasallk hem ok esnek, hem de hzl dnm sergileyebilme zelliklerine sahiptir. Fizik, kimya ve biyoloji olgularnda gzlemlenen kat yasallk ancak fizik, kimya ve biyolojinin snrlarnda geerlidir. Gerisini insann beyin yaps ve toplum olgusu belirler. Bu nedenlerle insan ve toplumu kaderci anlaylara balamamak, zgrleme ans ve olanaklar asndan byk nem tamaktadr. Gerek pein nyarglar, gerekse kaderci sonulcu yarglar zgr yaratm dinamiklerine ket vurmaktadr. Sosyal bilim sz konusu olduunda, sylenenlerin byk ksmnn hakim toplumsal sistemlerin bin yllardan beri szlp gelmi ve her dnemde farkl klflara brnm olduunu, gnmzde de bilimcilik maskesi altnda taraf roln oynadn her zaman ve her yerde gz nne getirmek gerekir.

82

Bu erevede 15. yzyldan itibaren byk bir hz ve derinlik kazanan Rnesans zihniyet devrimiyle kapitalist toplum ilikisini deerlendirmek daha aklayc olacaktr. Bat Avrupa toplumundaki iki zellik Rnesans zihniyetinin douunda etkili olmutur. Devlet kltrnn zayfl ve doal toplum zihniyetinin taze anlar, yaratc zgr dnce iin elverili koullar oluturmutur. Hristiyanln kat dogmalar bu koullar durduramamaktadr. Hal seferleri sonucunda Ortadoudan gelen bilgi kltryle, Grek-Roma kltrnn birleik etkisi ayn koullarla btnleince, Hristiyan dogmatizminin almas imkn dahiline girmektedir. Hristiyanln 13. yzyldaki mezhepleme sreci de hem bu gelimelerin sonucu, hem nedeni olarak rol oynamaktadr. Dominiken ve Fransisken mezhepleri dikkate deer gelimelerdir. slamda bu dnemde benzer mezhepsellemeler -Mutezile, rakiyum- bastrlmtr. Corafi keiflerin salad yenidnya gzlemlerinin katklar da nemlidir. ki ynl bu gelimeler, yani devlet kltrnn zayfl ve doal toplum anlaryla slam ve Hristiyanln olumlu miras Musevilik daha kk bir kltr olarak etkilidir-, Grek-Roma kltr ve corafi keiflerin sentezi Rnesans zihniyetini dourmaktadr. Rnesans insanlk tarihinin nc byk anlama gc olarak deerlendirebiliriz. lki M. 4.000 yllarnda Zaros-Toros sisteminin i kavisinde zirveye erien neolitik zihniyet aamasdr. nsanln uygarla gei yapabilmesi iin gerekli btn teknik aygtlarn bu aamada olutuunu gryoruz. Tekerlek, dokuma, ift srme aletleri, byk kyler, belirginleen diller, etnik yaplar, kahramanlk destanlar kadn-anann byk retken gc etrafnda harikalar yaratmaktadr. Tanra dini aslnda byk bir zihniyet ycelmesidir; kadnn retkenliinin kutsanmasdr. Bu dnemden kalma btn buluntular bu gerei dorulamaktadr. Halen yldz anlamna gelen Star, dnemin a douran dili ve kltr olan Aryencede kadn tanra anlamna gelmektedir. Alann dili olan Krtede bugn bile ya Allah anlamna gelen ya Star nemi byk bir hayreti, azameti ve inan gcn ifade etmektedir. Bu o kadar eski bir yaratmdr ki, btn Aryen kkenli dillerde varln deitirilmi biimde de olsa srdrmektedir. Denilebilir ki, dnyann cenneti ilkin bu kaviste yaratlmtr. nsanlk retimde, sosyal yaamda yzlerce ilki yaamaktadr. O dnemin mzik kalplar ve aletleri, halen en rpertici

83

ve derinden sarsc etkilerini ruhumuza sarmalamaktadrlar. Buralardan aa Dicle-Frat ve Nil, Pencab vadilerine yaylnca, bu kltrn Smer ve Msr uygarlklarna yol atn, bylece zincirleme uygarlk alarn balattn yaplan aratrmalar gstermektedir. kinci byk zihniyet dnemi M. 600-300 yllarnda Ege Denizinin her iki kysnda gereklemitir. Kleci mitolojiye kar felsefe ve bilim zihniyetinin byk srama yapt bir aamadr bu. Hikmetler yzyllar' da denilmektedir. O dnemin Bat Avrupas aslnda Bat Anadoludur. Doudaki uygarlk dalgasnn Ege kylarndaki yanksdr. Avrupada Hristiyanln oynad rol, Hitit, Med, Msr ve Girit uygarlklarnn birleik rol oynamaktadr. Burada da devlet geleneinin kkl olmay, doal toplum kltrnn gl varl, retken gzel corafya, harikulade deniz ve adalar varl yeni zihniyetin douunun etkin faktrleridir. phesiz ekonomik olarak Troya kalntlarndan anladmz byk Dou-Bat ticareti de nemli etkendir. Bat Avrupa Rnesansnn temelinde ncelikle bu iki byk Rnesans yatmaktadr. Toros-Zaros eteklerindeki Rnesans anlamadan Ege kylarndaki Rnesans, bunu da anlamadan Avrupadakini anlayamayz. Daha da derinletirirsek, ayn kavisten oluan neolitik Aryen devrimi, kltr ve dilinin M. 5000-4000 yllarnda inden Avrupaya, Kuzey Afrikadan Kafkasyaya yaylm olmadan, bu alanlardaki neolitik toplumlarla daha sonraki uygarlklarn oluumunu anlayamayz. Tarihin bu ynl zincirleme akn anlamak byk zihniyet devrimlerini, dinleri ve toplumsal yaplar anlamak asndan byk nem tar. Bu hususlar unun iin belirtiyorum: Her bir Avrupal ve torunu iin uygarlk denince en ok Grek-Roma ve Rnesans aklna gelmektedir. Bir de Hristiyanlk. Halbuki bu alanlardaki gelimeler binlerce yllk uygarlk alarnn dibine vura vura, etrafn genilete genilete, nn aa aa, stn ycelte ycelte akan kutsal rmann birer durandan ibarettir. Rnesans zihniyetinin en nemli zellikleri Ortaan yok ettii insan ruhunu tekrar kazanma, alabildiine ktlenen dnyaya, doaya dn, dogmalardan kopu ve insan aklna gvenitir. Bilme tekeli daha Smer rahiplerinden beri devlet tekeline alnarak glenmenin en temel aralarndan biri klnmtr. Sadece art-rnler, gelikin

84

retim aralar deil, en faydal bilgi ve tayan sahipleri de hemen devlet kurumuna tanr. Yeni bilimin zgr alan yaratmasna olanak tannmaz. zgr bilim alan yeni bir toplum demektir. Kleci devletin doas gerei bu tr yaplanmalar tehdit olarak grp saldrmasyla ya ele geirmesi ya da yok etmesi kanlmazdr. Kilisenin bu dnemde Engizisyonu devreye sokmas anlamldr. Birey ruh kazanrken zgrlemektedir. Daha ok mezhep sapknl olarak yarglananlar, din dogmatizmine kar zgr dnenlerdir. Cad diye tabir edilen kadnlar Hristiyanlamam kimlikleri tadklar iin yarglanmaktadr. Simyaclar ise mevcut olandan farkl bilgiler aramaktadr. akm da dogmatizmde gedik aacak niteliktedir. Sanat akmlar yaam olanca gzellii ile yanstrken, l madde ve doa zihniyeti almaktadr. Resim, mzik, mimari, edebiyat hem ierik hem de biim olarak birey ruhunu yeniden ekillendirmektedir. Yeni ruh ve dnce kazanan birey cvl cvl kabna smayan insan demektir. Bu bireyle sadece corafya deil, doa da fethedilmeye (kazanlmaya) allmaktadr. Dnem ayn zamanda yeni topyalarn tasarlanmasnda tahrik edicidir. Eski elbiselere slmamaktadr. Fakat maddi koullar elvermediinden sadece sistemli topyalar kurulmaktadr. Eski dnyann kasvetli havasna bir daha dnlmek istenilmiyor. Yeni dnyann kapsn ise nasl aacaklarn tam bilememektedirler. Bu aray yeni felsefe ve bilim arayna zorlayacaktr. Eski dnyadan ne kadar kopu olsa, yenisine o denli almaktadr. Cusomus dinden felsefeye alrken, Kopernik bilimsel devrimin kapsn aralamaktadr. Descartes madde-ruh ikilemi ile tanry ie kartrmadan felsefi devrimin temel admn atmaktadr. Galileo Galilei bilime ly sokarak zincirleme devrim srecine en gl katky yapmaktadr. Newton ile evren tanrdan bamsz, kendi yasalar ile devinebilme gcn kazanmaktadr. 15. ve 17. yzyllar aras felsefi, bilimsel ve sanatsal devrimin kkletii dnemdir. Durmak bilmeyen engizisyon arkna ramen, Protestanlkla kat kilise dogmatizmine bir darbe daha vurulacaktr. Din bireysel inan konusunda serbestlie kavuacaktr. Kiliseden kopu znde devlet iktidarndan koputur. Katolik kilisesinin hem kendisi devlettir, hem de feodal devleti saran, koruyan en byk zrhtr. Kilisesiz devlet dnlemez. Kilise esasnda devlet adna savamaktadr.

85

Zihniyet devriminin bireyi zgrletirmesi, devlet kulluunun zlmesidir. Ayr mezhep grnmnde de gereklese, yklan feodal devletin meruiyetidir. 18. yzyldaki gelime Rnesansn kitle temelinin genilemesidir. Zihniyet devrimi, bir avu insann yeni dnce, umut ve ruhu olmaktan km, kitlesel bir taban kazanmtr. Tpk yeni bir din gibi -Hristiyanlk, Mslmanlk- kendi kitlesine kavumutur. Bat Avrupann her lkesinde bu denli zgr bir kitlenin varl, gerek Katolik kilise (ruhban) devleti, gerek krallk devletleri iin byk bir tehdittir. Artk engizisyonla bu kitlenin hakkndan gelmek zordur. Sava gereklidir. Yzyl, Gl ve Otuz Yl Savalar bu gerein ifadesidir. Uyanan Avrupa uluslar karsnda yenik decek olan Katolik kilisesi ve krallk rejimleri olacaktr. 1640 ngiliz, 1776 Amerikan, 1789 Fransz Devrimleri ile ulusal mezhepler ve devletlerin zafer a balayacaktr. Devrim tanmlamalarn yeniden gzden geirmek, kriz srelerini demokratik eilim lehine zmek asndan nem tamaktadr. Avrupa devrimlerini genel olarak burjuva devrimleri olarak deerlendirmek, Marksizmin dar snf yaklamnn bir rndr; proletercilik yapalm diye adeta burjuvaziye sunulmu bir hediyedir. Bunda phesiz diyalektik materyalizmin dogmatik yorumunun byk etkisi vardr. Bunu tarihin Levhi-Mahfuz anlay ile dz bir izgide kararlatrld gibi gelitiini varsayan kaderci inancn yeni aa tanm biimi olarak deerlendirirsek, somut geree daha ok yaklam olabiliriz. Kendimin de youn etkisini yaadm bu dogmatizmi amadan, gerein olaanst zengin ieriini zmleyemeyiz. Hibir kapitalist snf kitabnda, ne ngiliz-Amerikan ne de Fransz Devrimine ilikin bir dnce, teori ve program yazlmaz. Bu devrimlerde rol oynayanlar kendilerini burjuva snfnn temsilcisi olarak ilan etmemilerdir. Bu devrimlere katlan kitleler ounlukla yoksuldular ve zgrlk-eitlik taleplerini ne karyorlard. Daha nceki Rnesans, Reformasyon ve Aydnlanma hareketini burjuva snfnn esas aldn iddia etmek byk abartmadr. Snf olarak burjuvazi ykselirken -tm abas olarak-, kra dayal sermaye birikiminden baka bir ey dnmyordu. phesiz kra giden yolun devlet erkiyle bann bilincindeydi. ktidar etkilemek ve ele geirmek iin aba iindeydi. Ama elinde bir devrim teorisi ve pratii

86

bile zel anlamda yoktu. Devrimlerin temelindeki objektif koullar tarihin uzun bir evriminin rnyd. Sbjektif eler olarak dnrler ve siyasal aktivistlerin zel bir burjuva devrim program, hatta partileri yoktu. Eilim halindeydiler. Baz zenginlerden himaye gryorlard, ounluu da feodal karakterli, bilim ve sanata ilgisi olan zenginlerdi. ne karlan talepler genelde hmanist, zgr ve eit bir dnya zlemiydi. Komnalite Ve ktidar Mcadelesinde Kazanan Kapitalizm Yazlan tm topyalar kapitalizme ztt. O halde nasl oldu da bu dnrler ve militanlar burjuva sayld, devrimler de burjuva devrimleri oldu? Burjuvazinin sre iinde yeni snf olarak hakim olmak isteyen her gcn yaptn yaparak, iktidar ya tamamen ya ksmen ele geirerek bunu baardn biliyoruz. Tm hiyerarik ve devleti glerin politika denilen sanatn gereklerine dayanarak binlerce kez iktidara gelip dtn, ama bu gaspn ve smr iin ok elverili aracn kesintisiz varln srdrdn, en son ykselen benzer gcn de baka trl davranmayacan iyi bilmek gerekir. Devrimlerin tm halklarn eseridir. Zaman zaman halklarn eylemine eski veya hiyerarik-devleti gler de katlr. zellikle devrimin zafer gnlerinde ok akll ve girikendirler. Ezilenlerin taleplerini istismar etmede ustadrlar. Btn devrimlerde, ister baarl olsun ister olmasn, benzer abalar hi eksik olmaz. rnein Hz. sa eylemini dnrken, Bizans mparatorluu kurulsun diye dnmyordu. zde de imparatorluk kltne karyd. Ama yol at hareket en entrikac imparatorlara sahne olan bu devlet formuna alet olmaktan kurtulamad. Hz. Muhammed dnce ve eylemi ile devirdii Mekke aristokrasinin hem de Ehlibeytini imha ederek imparatorluk kurmasna -Emevilere- alet olmaktan kurtulamad. Hi kimse Hz. Muhammedin feodal bir imparatorluk planladn iddia edemez. Benzer yzlerce rnek gsterilebilir. O halde halklarn baarl olduu hibir devrim yoktur denilebilir. Bu konuyu bundan sonraki blmde kapsamlca ileyeceimizi belirtirken, olgunun farkl zmlenmesi gereini aklayacaz. Sadece ne halklarn abas boa gitmitir, ne de iktidar sorunu zmlenmitir diyeceiz. Bu savunmann esas amac bu krdm krmaktr. karlmas gereken

87

en nemli bir ders de, tahakkm ideolojisinin delinmesi en sert toplumsal zrh olduunu bilmektir. Avrupa devrimlerinin en genel zellikleri olan zgrlk, kardelik, eitlik gibi talepler, tahakkme ve smrgenlie kar hiyerarinin kuruluundan beri ileri srlen taleplerle ayn zdedir. Devlet iktidar nasl zincirin halkalar gibi geliim gstermise, halklarn buna kar hareketleri de kendi zgn geliim tarihine sahiptir. ki diyalektik olgu iliki ve elikileri ile srekli etkileim ierisindedir. Toplumsal diyalektiin bu ikilemini tarihi geliim srecinde zgnlkleri ve genellikleri ierisinde grmeden, soyut genellemelerle bata devrim sreleri olmak zere temel toplumsal dnmleri kavramak ok zordur. Avrupaya zg uygarln temel formlar olan ulus ve kapitalist toplum iliki iinde olmakla birlikte, birbirlerini zorunlu klmazlar. Ulus oluumu ile kapitalist toplum biimlenmesi farkl manta sahiptir. Ayn dnemde ekillenmeleri ayn manta sahip olduklarn gstermez. Burjuvazinin ulusun nder gc olarak kendini gstermesi ideolojik, politik ve ekonomik amalar ile yakndan balantldr. Bu balar ideolojide milliyetilik, politika ve ekonomide liberalizmdir. Hem devleti hem de halk etkilemek asndan ideal silahlardr. kisi fiktif-kurgusal olgulardr, propaganda aralardr. Burjuvazinin en ok bu aralarla iktidara ykseldiini ve srdrdn iyi bilmekteyiz. Avrupay Avrupa yapan Rnesans, Reformasyon ve Aydnlanma hareketlerinde bu slogan aralarnn yeri ok snrldr. 19. ve 20. yzyla doru geldiimizde ise, bunlar ortal kasp kavuracaktr. Ezilen, smrlen kesimlerin proletarya, komnizm kavramlar da benzer biimde kullanlacaktr. z gerei iktidar sanatnda ayn baary gsteremezler. unu zenle sylemek istiyorum: Toplumlarn dnmlerinde nemli krlma ve yeniden yaplanma anlar olan devrimler, 19. ve 20. yzyln sa ve sol mantk yaplar ile gereki olarak kavranamazlar. nsanlk adna bu en byk fedakrlk hareketlerini doru tanmlamak nemini korumaktadr. Sovyet Devrimi uruna milyonlarn byk fedakrln, zl tarzna ve sonularna bakarak yeniden tanmlama ihtiyacnn ne kadar nemli olduu anlalrdr. Son iki yzyln modernlik adna deryalar kadar acs, kan, iddeti ortaya ktktan sonra, zellikle ikinci dnya savann dehetiyle iktidar,

88

iddet ve ideolojik kamuflaj aralar snrl olarak tartma gndemine geldi. Kapitalizmin temel snf formu olan burjuva gerekliini bu erevede anlamak gerekir. Baskc ve smrc yeni snf demekle zgn bir ey anlatlmyor; tm iktidar snflarnn bir zellii dile getiriliyor. Burjuva snfnn zgnl; toplumsalla kar bireycilii, analitik zeky azami kullanarak, toplumu saran ahlaki rgy hibir iktidar gcnn yapamad kadar zmedeki baarsndadr. Doal toplum da zlnn balangcnda toplum aleyhine deer birikimine iddetle karyd. Biriken deerleri en ok datan, en deerli birey saylyordu. Birikimin tehlikesinin farkndayd. Hiyerarik toplum ve devlete geiten sonra birikim mmkn olabildi. Bu da ancak zel iktidar gcnn varlyla mmknd. Birikim hem bu gcn kurulmasna, hem de bu g tarafndan kurulmasna yol aan sreci balatt. Zincirleme reaksiyonun mant byle varlk buldu. En ok deer biriktirenler en ok iktidar gcydler. Daha yakndan bakldnda, birikim bir nevi toplumdan hrszlkt. Deeri toplumsuz dnmek mmkn olmadndan bu byleydi. Doal toplumun alglamas doru olmakla en temel ahlak ilkesini de belirlemi oluyordu. Mademki tm deerlerin belirleyicisi toplumdur, o halde onun rzas olmadan -kendi kar dnda- bireysel ve grupsal birikimler olamaz. Aslnda tm savalarda grlen, talan ve ganimet bu anlayn snfl toplumdaki soysuzlamasdr. ktidar sahipleri birbirlerini gsz drmek iin deerlerin birikiminden yoksunlatrmay temel ilke edinmilerdir. Gcn temel kayna konusunda yanlmazlar. Burjuva tipi snflamann prototipi olan zanaatkr ve tccar kesimleri her uygarln bandan beri var olmalarna ramen, hep tehlikeli grlerek kontrole alnmlardr. Denetimleri srekliydi ve sk sk talana uramaktan kurtulamyorlard. Toprak mlkiyetine dayanan kleci ve feodal devlet gc, kle ve serfler dnda nc bir kategorinin oluumuna hep kukuyla bakarak denetimlerini eksik etmemilerdir. Uygarlk tarihi kul snfndan baka bir oluumu doaya aykr buluyordu. Burjuva snf gereine dayal uygarla kadar sren bu sistemde oturmu bir ahlak ve dnya gr vardr. Sava ve iktidarn ok temelli kurallar vard. Kendi iinde kurulan denge binlerce yl srdrlebilir nitelikteydi. Toplumu ynetmede zor

89

ve hukuk olmakla birlikte, snrl bir uygulama kapasitesine sahipti. Toplumu esasta ahlaki rg ayakta tutuyordu. ktidar gcnn ahlak srekli andrmasna ramen, bu zelliini korumay bildi. Bunda toplumun hacmi karsnda aznlk konumu da elverili bir zemin sunuyordu. Burjuva snf douu ile birlikte bu byk dengeyi ykt. Bu hem iktidar gc, hem smr gc olarak toplumun kaldramayaca hacimde bir snftr. ktidar ve smrsn gerekletirmek iin tm toplumu istismar etmek zorundayd. Marksizmin hakl olarak onu son iktidar ve smrc snf olarak ilan etmesi bu nedenleydi. Snf olarak geliebilmesi toplumun srekli datlmasndan geer. Bunun iin en bata temel korunma rgs olan ahlakn toptan yrtlmas gerekir. Temelinde doal toplumun eitlik ve zgrlk duygusu olan ahlak yrtlp atlmadan kapitalist toplum oluamaz. Marksn Komnist Manifestoda arpc olarak ifade ettii Burjuvazi eskiden kalma ne varsa hepsini sildi sprd deerlendirmesi doru olmakla birlikte, bu devrimci bir eylem deil, ykc ve toplum kart bir eylemdir. Toplumu savunamaz duruma getirmek devrimci bir hareket deil, olsa olsa insanlk kart bir harekettir. Burjuvazinin elinde iktidar ve smr gc, toplumun barna szm bir kanser hastaldr. Yaygnlaan bireysel kanser ve AIDS vb. hastalklarn bu toplumsal kanserle ban tespit etmek iin bilim adam olmak gerekmiyor. Hobbes, kapitalist toplumun dou koullarnda iktidar (devlet) ihtiyacn tanmlarken, insann birbirinin kurdu olmasn nlemek olarak deerlendirir. Bu tersinden doru bir saptamadr. Kapitalizm, insan insann kurdu yapmak iin iktidarn kurar. Modern gereklikte insan sadece birbirinin deil, tm doann kurdu kesilmitir. Azami kr ve birikim peinde koan, azgnlatran g olan iktidara konduktan sonra, bu snf istismar iin toplum ve doa iinde geriye ne brakabilir? Marksizmin olduka zmledii deer, kr, emek, paylam, emperyalizm, sava gibi kavramlarn kapitalizmdeki ilevini bu erevede anlamak daha reticidir. Din kitaplarnda geen mahere yakn deccal gelecek tabiri bu snf gerekliine olduka denk gelmektedir. Hibir hakim toplum sistemi bu denli toplumun temellerine ve doal evresine kar bir saldr ve tahrip gc olamamtr. Ulusal olgudan rk milliyetilii ve faizmi, doaya

90

hakim olma olgusundan ekolojik felaketi, kr olgusundan muazzam isizlii douran burjuva snf gereklii artk kendini yeme aamasndadr. Her geen gn z niteliklerini yitirerek yok olmaktadr. Kendisine kar devrimi proletarya deil kendisi yapmaktadr. Yeni toplumsal zaman bu snfsal gerekliin srdrlemez, dolaysyla zlmesi temelinde ancak kendisini kurabilir. Savunmamz tez niteliinde olduundan, kapitalizmin kendinden nceki sistemleri kendine katmas, devletlemesi, bilim ve sanat iktidara balamas, emperyalistlemesi, dengesiz gelimesi, savamas bata olmak zere, temel sreleri ileme pozisyonunda deildir. Her biri ayr kitaplara konu olabilecek bu srelerin temel mantn iletmektir nemli olan. Snf tanmmz baka boyutlarda da gelitirebiliriz. Reel sosyalizmi zmesi, ulusal kurtulu hareketlerini ve devletlerini yedek gc haline getirebilmesi, sosyal demokratlar kullanabilmesi nemli bir ilevdir. Bilim ve teknolojiden insan toplumuna en gereksiz konularda bile reklamlarla kendisine kr retmesi, spor ve sanat etkinliklerini bir uyuturucu rolnde kullanabilmesi, proletarya ve aydnlarn kendine isyanc konumdan kartarak kendine i iin yalvartmas, kutsallk adna ne varsa hepsinin iini boaltmas, Rnesansn cvl cvl canl dnya imgesinin yerini robot bakna terk etmesi yeni hakim snf gerekliimizin maharetlerindendir. Kapitalizmin iktidar yapsna tad yeniliklerin banda kurumsal niteliinin derinlii gelmektedir. Kiiye balanm iktidardan iktidara balanm kiiler, partiler, hatta toplumlar sistemine geilmitir. ktidarn grnmez, soyut nitelii gelitirilmitir. Bunda ideoloji, politika ve ekonomi katl ilevlere sahiptir. Ulus kavramndan tretilen milliyetilikle tm bir ulus iktidarn kendisine ait olduuna inandrlmtr. znde hibir zaman iktidar ulusun olamaz. Her yerde ve her zamanda etnik gruplarn, hanedanlarn, uluslarn aznlk kesimi iktidarn gerek sahibidir. Fakat yle bir sistem yaratlr ki, en alttaki ezilene kadar her birey bir anlamda kendini iktidar sahibi klmak durumundadr. En alttaki bir ailede en yoksul bir koca kars karsnda kendini kk imparator rolnde rahatlkla grebilir. Kar da zincirleme tarzda ocuklarna kar bu rol oynar. Ya ocuklar? Onlar byrlerse ayn sistemi oynamaktan baka

91

ne yapabilirler? ktidarlama zincirinin byle kurulmas sistemin bir zelliidir. Partiler de birey gibi iktidara gre kurulmutur. Devleti topluma, toplumu devlete tamak temel ilevdir. Toplumun kendisi devletin klnmtr. Devlet en grnmez tanr gibi toplumun bana, her tarafna binmitir. deolojinin yaratt iktidar zihniyeti belki de en byk yalanlatrcdr. Politika sanatnn ilevi toplumda bahsedilen kendini devlet sahibi sanma, hizmet gereine inandrma, znde politik demagojinin en gelikinini sunmaktr. Politika yle sanld gibi iktidarlama arac deildir. ktidar savunma, yayma, kalclatrma aracdr. Demokrasiye kar politikann rol zellikle byledir. Politika sanat kadar demokrasiyi inkr ettiren baka bir olgudan sz etmek zordur. Ta Atina dneminden beri politikann demokrasinin inkr olduu bilinmektedir. Ekonomi her zamandan daha fazla iktidarla btnlemitir. Ekonomi ynetimi bir politikekonomidir. Ekonomi silah ile hizaya getirilemeyecek bir birey ve grubun olamayaca bir a yaanyor. Parann skemeyecei bir deer, elde edemeyecei bir g yoktur deyimi bu an en gzde slogandr. ktidarlamann zne ilikin tanmlamay ulus-devlete ilikin daha da gelitirmek mmkndr. Ulus devlet eski alardan kalma rahip, hanedan, dini devlet adlandrmalarnn ada biimidir. ktidarn zne vurulan damgalardr. Kapitalizmin geliim aamasnda ortak dil ve geleneklerle evrili bir snr, ideal birikim iin tercih edilen corafi byklklerdir. Kutsal vatan anlay deil, elverili kr, birikim alan kavram esastr. D rakiplerine kapatlan bu alan sermaye birikimini gvene almak, iktidarn glendirmek iin idealdir. Milliyetiliin douu bu maddi gelimenin sonucudur. Laiklikle -dnyalama- dini zihniyetin gerilemesi yeni bir ideolojik rtye ihtiya gsterir. Milliyeti ideoloji ulus olgusu ile balants nedeniyle hzl gelime gsterir. znde eskinin etnik -airetduygusunun daha gelitirilmi bir biimi olarak dnlmesi gereken milliyetilik, ortak etnik duygu ve dinin yerini tutan bir inan hizmeti gsterir. erde farkl etnik, mezhep, din vb. ideolojik unsurlar, dardan ise dier benzer olgu ve toplumsal sistemlere kar bask ve smr balatlnca, milliyetilik st rk anlayna brnd. Bir zamanlarn stn din anlay yerini stn ulus-rka brakt. Bilimsel

92

zihniyetin aydnlatt toplumu milliyetilik tekrar din gibi karartmaya balad. 19. ve 20. yzyln milliyetilikle ykl zihniyeti, kutsal sava anlay gibi toplumlar her tr iddet ve savaa kaldrmaya en elverili meruiyet arac rol oynad. 17. ve 18. yzyllar nasl younlukla uluslarn dou yllar ise, 19. ve 20. yzyllar da milliyetiliin ahland dnem oldu. Devlet iktidarnn en zirvesine ikinci dnya savanda ulaan milliyetilik a, yol at ykmla kapitalizmin genel ve sonul krizinin de balangc oldu. Milliyetilikle insanln bir arada yryemeyecei anlald. Sistemin erkenden bunalm ana girmesi sadece gcn yitirmesi anlamna gelmez. Daha kural tanmaz, azgnlama tehlikesine yol aar. 1968 bakaldrlar sistemin en kapsaml eletirisidir. ster reel sosyalizm ister faizm biiminde total bir otorite anlayna erien kapitalizm srdrlemezliini bylece kantlam oluyordu. Srdrlemezlik, kriz demektir. nsanln yaad budur. Kaos da diyebileceimiz bu sre Rnesanstan farkldr. Rnesans feodal toplumunun krizinden k iken, kapitalizmin 1970lerde iine girdii sre kaostur. Ne tr yenilikler ve farkllklarn kacan verilecek mcadelelerin nitelii ve gc belirleyecektir. Dikkat edilmesi gereken, bu srecin temel dnya grne -paradigmasna- getirdii deiimdir. Toplumun i yapsndaki tm ahlaki deerlerin zl, milliyetiliin tm zihniyetleri doldurmas ve dardan ekolojik tahribatn sonular robotumsu aynlk, gri, zevksiz, umutsuz, inansz, amasz bir dnya grn yaygnlatrr. Stres, hiddet, nefret, iddet, ar gdsellik, bireysel yalnzlk, toplumsal deersizlik, tamamen kara kilitlenmi iliki mant, vefadan yoksunluk, hmanizme ilgi duymama, ar bencillik, yaamn giderek kutsal anlamn yitirmesi, krizin hakim psikolojisini ve sosyal atmosferini oluturur. Kkl yeni araylar ancak bu tr ortamlarda boy verir. Bunalmn kalc nitelii bunu gerektirmektedir. Kapitalist iktidarn emperyalizm ve ulusal-snfsal bask sistemi dnyann tmn katlayacak bykle tarihte ilk defa ular. gal edilmedik yer kalmamtr. 19. yzyln sonlarnda bu gereklik yaanr. Ulusal, snfsal, etnik, dini, cinsi temelde tahakkm, eritme ve hatta jenosit tarihte en yaygn aamaya ular. nsanlarn en ok birbirlerinin kurdu olduu adr. mparatorluk pratii asndan bakldnda da ABD ile sonul bir aamaya gelinmitir. Son

93

imparatorluk andayz. Teorik adan bu ynetim, devlet iktidarnn bir ehir, bir lke, bir ulus snrn ama, tek kiide younlama ve srekli yaylma, durdurulma ve gerileme, ykl aamalar biiminde cereyan eder. Toplum sistemine yerlemesi zincirleme etki yaratr. Her yeni iktidar daha ncekinin izleri zerinde imparatorluk olmaya zorlanr. M. 2350lerde -yazl tarihte bilebildiimiz- Smerlerde Akad slalesinden balayan bu tarihsel sreklilik, gnmzde ABD devletinde Bushun slalesi ile devam etmektedir. in ilginci, ilk imparatorluun doduu alanda son imparatorluk atma halindedir. Demek ki burada bitkilerin kendi kkleri zerinde kuruma ilkesini dnebiliriz. mparatorluk gereinde tam bamsz devlet, ulus, toplum anlayna yer yoktur. Daha dorusu tam bamszlk idealize edilebilir. Ama ok ender uygulama zelliine sahiptir. Egemen realite, hakim imparatorluk erevesinde bamllktr. Dzeyler farkl olabilir, ama gerein hakim biimini deitirmez. Yaklak 4350 yldr toplumsal yaplar zerinde etkili olan imparatorlukta, hegemon devletle dolayl veya dolaysz bamls olan en yakn mttefikinden en nemsiz uydu devletine kadar irili ufakl birok iktidar grubu mevcut snrlar iinde bamllk halindedir. En bamsz geinen ulus-devlet -esasnda ulusta aznlk- anda bu gereklik daha da geerlidir. Hegemon gten tam bamszlk, milliyetiliin bir toplumu etkileme, politik iddias ve oyunudur. Hegemon demek en gl zihniyet, iktidar, sosyal ve ekonomik yapyla askeri gce, bilim ve teknie sahip olmak demektir. ABDnin varl bu tanma denk dt iin gnmzn birincil hegemon gcdr. Ama sistemin tm krizinin, onun ynetili tarznn ve sonulannn da en sorunlu taraflarndan bata gelenidir. Sistemin toplumsal zelliklerini en ok da kadnda zmlemenin retici deeri yksektir. Batan sylenmesi gereken bir husus da, herhangi bir toplumsal olguyu kendi bana siyasal, toplumsal, ekonomik, kltrel vb. ayrmlar altnda incelemek ciddi sakncalar ierir. Tarihsel bir btnlk halinde srekli oluumu yaayan toplumlarn tm alt ve styap sistemleri bir saatin paralar gibi btn halinde alr. Ar paralara blme hastal, Bat bilimciliinin olgu btnln yitirmek zelliinden kaynaklanr. Bilimsel olarak da

94

gerein kavranmasn nemli oranda zorlayan bu yaklam kullanrken, btnsellii gz ard etmemek ok nemlidir. Kadn adeta tm sistemin bir zeti olarak grlmeli ve yle zmlenmelidir. Kapitalist toplum nasl tm eski istismarc toplumlarn devam ve zirvesi ise, kadn da tm bu sistemlerin kleletirici etkisinin zirvesini yaar. En eski ve en younlam hiyerarik ve devleti toplumun bask ve smr cenderesinde biimlenen kadn anlamadan, toplumu doru tanmlayamayz. Etnik, ulus ve snf kleliinin doru anlalmasnn yolu kadn tanmndan geer. Sosyal bilimin adeta mzrak uvala smazken azck bilim konusu yapmaya alt kadn konusundaki incelemeler 20. yzyln son eyreine mahsustur. Feminist hareket, evre, sava ve iktidarlarn korkun ykm tarih ve egemenliin cinsiyeti karakterini dndrtmeye balamtr. Bu husus bile, en objektif olmas gereken sosyal bilimler de dahil, tm bilimsel yapnn cinsiyeti karakterini gsterir. Bilim cinsiyetidir. Kapitalizmin en bata zgrlk getirmesinin sistemin zne ters olduunu iyi belirlemeliyiz. Kapitalizm gelenekleri yrtt iin kadnn etrafndaki zincirler de paralanmtr iddias aldatc yan yksek bir arptmadr. Tahakkmc sistemlerin zgrlkle ilikisi, nasl daha kaba ve ince yntemlerle srdrlebilir biimindedir. Adna ok ak destan dzlen kadnla en kaba ve irkin klelie maruz kalan kadn ayndr. Kadn kafese -erkek hakimiyetindeki ev- alnan kanarya misalidir. Belki sevimlidir, ama tutsaktr. Ku brakldnda nasl arkasna bakmadan uar giderse, eer kadn biraz bilinlenir ve gidecei zgr bir yeri olduunu bilirse, kaamayaca ev, saray, zenginlik, g ve insan kiilii yoktur. Hepsinden kama potansiyeli vardr. Hibir varlk kadn kadar tutsakla -zgr gelimenin objektif ve sbjektif koullarn bastrma ve yok etme- mahkm edilmemitir. Tm toplumsal tahlillerin tutmamasnn, plan ve programlarn yrmemesinin, insanlk d gelimelerin ortaya kmasnn da kadnn klelik dzeyiyle balants vardr. Bu nedenle kadn zm, zgrl ve eitlii salanmadan, hibir toplumsal olgunun yetkin zm ve zgrlk-eitlii salanamaz. Kapitalizmin sisteme eklemesi ile ortaya kan kadn grnmn metalatrma dzeyinde grmek geree daha ok yaklatrabilir.

95

Klasik klecilikte kadnn pazarlarda en ok alnp satldn iyi biliyoruz. Bu durum cariyeler biiminde feodal klelikte de yaygnca srdrlmtr. Burada satlan btn olarak kadndr. Balk, siyasi rant bu ilemin aile iine kadar yansm biimleridir. Kapitalizmde ise kasap misali gvde paralara ayrlarak her ksmna fiyat bime gibi unsurlar eklenmitir. Sandan topuklarna, gsnden kalalarna, gbeinden cinsel organna, omzundan dizlerine, belinden baldrna, gznden dudaklarna, yanandan boynuna paralanp deer biilmeyen hibir yeri kalmam gibidir. Ne yazk ki ruhu var m yok mu, varsa ne eder sorusu akla getirilmez. Beyince de o ezeli eksik aklldr. zel ve genelevlerin zevk veren metasdr. ocuk makinesidir. En zor ilev olan ocuk dourma emekten saylmaz. ok zor bir i olan ocuk bytmenin hibir creti yoktur. Tm nemli ekonomik, sosyal, siyasal, askeri kurumlarda yeri numunelik deerindedir. Reklmlarn vazgeilmez malzemesidir. Cinsiyeti en ok metalatrlp piyasaya sunulan yegne varlktr. En ok svg ve dvg konusu yaplandr. Ak yalanna en ok alet edilendir. Her eyine karlandr. Kadnca konumas iin zgn bir dil-deyim, ses dzeni biimlendirilen kimliktir. nsanca arkadalk yaplamayan insandr. En deme erkein bile yannda saldr duygusundan vazgeemedii insandr. Her erkein zerinde kendini imparator sand nesnedir kadn artk. Tanm daha da zenginletirilebilir. in ilgin yan, bu kadar olumsuz zellikleriyle bezenen bir kimlie kar erkek egemen toplumun onunla rahat yaayabileceini sanmasdr. Demek ki, ok uysallam bir kle saylmaktadr. Aslnda onurlu bir erkek insan iin bu kadar olumsuzlua rgtlenen bir olguyla ortaklaa yaamak mthi zor ve alaltcdr. Her ne kadar Eflatun kadn devlet ve toplumdan tmyle dlad iin eletirilse de, yaklamnda bu alaltc zellikler etkindir. Birok filozofta olan bu hususu doru okumak gerekiyor. rnein Nietzchede bu zelliklerle ortak yaamak kiiyi kesinlikle bozar. O halde neden kadn dknl toplumlarda ok gldr? nk bu toplumlar drlmtr de ondan; erkek drlmtr de ondan. Bu, kleliin geiken zelliinden ileri gelmektedir. Bu kadar yararl bir kle, klelie altrlan insanlar iin elbette en ok aranan ortak olacaktr. Dolaysyla batrlan kadn, batrlan toplumdur; drlen erkektir. Byle baa byle tarak.

96

zcesi kadnlk olgusu yetkince aydnlatlmadan, doal toplumun zgr ana-kadnl ile snfl uygarln zgr bilinli kadnl btnletirilmeden, dengeli ortak yaam arkada yaratlamaz. Bunun e benzeri erkeklik de yeniden oluturulmadan bu birliktelik salanamaz. Toplumsal alandaki kapitalizmin oluturma, ynetme tarzn birok olguda, zellikle erkekte, ailede, ite, memuriyette, yine eitim, salk, hukuk ve benzeri birok alanda gzlemleyebiliriz. Aile iin ksa bir tanmlama yaparsak, hiyerarik ve devleti toplumun temel kurumu olan bu ocak sistemin hcresi, en kk molekldr. Tepedeki imparatorun ailedeki yansmas kk imparatordur. Toplumdaki kleliin yansd esas tezghtr. Ailedeki klelik toplumsal kleliin temel gvencesidir. Sistem adeta her gn, her saat ailede yeniden retilmektedir. En ar ykn de aile ekmektedir. Aile hiyerarik ve devleti toplumun uysal eeidir. Srekli binilebilir, kendini tatabilirsin. Genelde dalan kapitalist sistemin en arpc izdmn ailede yanstmas aralarndaki bu sk balantdan dolaydr. Kapitalizmin ekonomisi demeye pek gerek yoktur. Kapitalin kendisi ekonominin zdr. O esasta en istismarc, vahi rekabetli, kr iin her eyi gze alabilen sistemdir. Toplumun metalatrlmayan hibir olgusu yoktur. Metalatrlan toplum, elden karlmak istenen toplumdur. Bylesi bir toplum yaam mrn dolduran, dolaysyla bitirilmesi gereken bir dzendir. Bilim ve sanatla sistem kendi mrn uzatmak iin olaanst aba iindedir. Sanldnn aksine, bu aba bilim ve sanat (teknik dahil) gelitirmek iin deildir. Bilim ve sanatn olaanst gelimi gcyle kendi bitmiliini srdrmek iindir. Yaamnn sonlarna gelmi bir hastann iyiletirilmesi iin tm bilim ve tekniin imknlarnn kullanld bir ilgileni tarzn andrmaktadr. Bilim ve sanat, sistemlerin bu srelerinde, kaosunda daha ok yeniden yaplanr ve yeni yaanabilir sistemlerin oluturulmasnda vazgeilmez belirleyici rol oynar.

97

Sonu Olarak 1990larda kapitalist sistemle birlikte ztlarnn daldna ilikin verilerin dkm olduka fazladr. Sermayenin kresellemesinin daha ok finans alannda younlamas ilk iaretlerden biridir. Finans sistemi, parann para getirmesidir. Yani bir kumar durumuna eriilmitir. Ancak dalma unsuru olabilir. Finans kapital yerleik yaplar halla pamuu gibi atmaktadr. Ulusal kurumlar devletlerden ideolojilere, ekonomiden sanata kadar z iradeleriyle tutunmamaktadr. Ama gcn kresellemesi, ABD mparatorluu dnya apnda eski dengelerin, yaplarn anlamszln, kendi asndan geersizliini yansttka, dnyann birok blge ve ulus devletinde krizlere, darbelere, kanl etnik-dini atmalara yol amaktadr. Bu gereklik de sistemle ilgilidir ve kaos niteliklidir. Sistem kendi iinde gerginliini bir trl giderememektedir. ABD-AB, ABD-Japonya-in, AB-Japonya-in bata olmak zere, srekli bir gerginlii, dengesizlii yaamaktadr. Kuzey-Gney elikisi denilen en yoksul-en zengin lkeler blnmesi derinleerek devam etmektedir. Her iki olguda da yaanan, srekli bir kriz ve kaos niteliidir. Halklarn devlet kurumundan kopuu giderek derinlemektedir. Binlerce yldr tanr-kral, tanr-glge ve tanrnn kendisi (Hegelde burjuva devlet) gibi benimsetilen devlet denilen olgunun znde sava-iktidar gcn gizledii, smr ve baskiddetin kaynan tekil ettii anlaldka tecridi gn be gn gelimektedir. Adeta Anne bak, kral plak deyiinde olduu gibi, halklar da ocuun plak kral grmesi gibi devleti btn plaklyla grmeye balamlardr. Bu nemli bir kaos balangcdr. ok nemli bir konu muazzam isizlik durumudur. Yapsal bir karakteri olan isizlik sistem srdke artmaktadr. Sistemin kendisi isizliin gibi artmas demektir. Hibir toplum sisteminde nfus bu denli isizlie dmemitir. Dolaysyla krizin kaos niteliini en iyi aklayan olgunun banda isizlik gelmektedir. Nerede isizlik ok youn olsa, orada o denli gelimi bir kaos durumu var demektir. sizlik birok olumsuzluun yannda, znde toplumsal olmaktan kma durumudur. Bir nevi toplumun iflas ettirilmesidir. Dier yandan mthi retim teknikleriyle arz fazlas emilememektedir. Sorun ktlk deil tersidir. Bir yandan ktlktan beter

98

alk yaayan muazzam bir nfus, dier yandan da gibi ylm arz fazlas her ey. Bundan daha arpc kaos nitelii oluamaz. Yine kanser gibi byyen ehirlemeler sz konusudur. Sosyolojik anlamda ehirle alakas olmayan toplumsal kanserlemenin en ak rneklerinden biri ehir bymeleridir. ehirler hem kyleerek hem de anlam dnda byyerek ehir olmaktan kyor. Kaos ehirde daha youn yaanmaktadr. Toplum toptan metalamaktadr. Alm satm konusu olmayan hibir deer kalmamtr. Kutsallk, tarih, kltr, doa, her ey metalayor. Bu gereklik de toplumsal kanserlemedir ve kaosa gtrr. Dier btn kaos niteliklerinin bir sonucu olarak evre kirlenmesi, tahribi, artk kaos zelliinin evreyi de sarm bulunduunu kantlamaktadr. Sera etkisi, ozon delinmesi, sularn ve havann kirlenmesi, trlerin ar yok olmas birer simgedir. Asl ekolojik bir olgu olan toplumla doa aras ilikinin bir uuruma dnmesidir. Bir an nce bu uurum kapatlmazsa, sonu toplumsal dinozorlamadr. Nfus patlamasn da sistemin genel eliik yapsnn bir sonucu olarak grmek gerekir. Kapitalizmin nfus politikas, insan ne kadar deersizleirse o kadar oalr ilkesine dayanmaktadr. Kapitalizm varolduka nfus sorunu arlaarak devam edecektir. Nfus patlamas kaosu byten zelliklerin banda gelmektedir. Sistemin zt kutbunda yer alan toplum yaplanmalar da benzer bir dklmeyi, karmaay yaamaktadr. En bata aile, tarihinde en youn dalma srecindedir. Evliliklerin yarya yakn bozulmakta, ahlaki olmayan kontrolsz cinsel ilikiyi gibi bytmektedir. Kutsal evlilik bitmi saylmaktadr. ocuk, yallar, ana baba ilikileri, aileyle balantl dalmann ac kurbanlar olarak, toplumsal adan en anlamsz, bozuk duruma dm bulunmaktadr. Kadn zerindeki en eski bask ve istismarlar aa ktka, kadn sorunu da tam bir krize dnmektedir. Kadn kendini tandka, drlmlne duyduu fkeyle tam bir kaos ilikisinin en etkili nesnesine de dnmektedir. Kadn zlmesi toplum zlmesine, toplum zlmesi de sistem zlmesine yol amaktadr. Toplumsal ahlakn ok kt durumu da genel ahlakszla gsterge olmaktadr. Tketilen ahlak kurumu adeta zincirinden boalm bir bireycilie ve toplumsal deerlerin tahribine yol amaktadr. Ahlakllk kapitalizm asndan enayilikle e tutulmaktadr. Ahlaki

99

temelini, yani vicdann yitiren bir toplum ancak kaos halini ifade eder. Baka trl tanmlanamaz. Devletin sosyal politikalarla nlemeye alt toplumsal sorunlar kaynak ktl ve kapitalizmin genel yaps nedeniyle zm bulamamakta, sorunlar daha da bymektedir. Devletin tek anlaml faaliyeti olan kamusal yararllk z tmyle yitirilmektedir. Toplumun genel gvenlii de benzer tehditler altndadr. Kapitalizmin herkesi herkesin kurdu haline getirmesi genel bir gvenlik sorununa yol amaktadr. Toplumsal gvenlik artk sadece dtan, ekyalarca veya hukukla belirlenmi sularla bozulmamakta; sistemin yol at alk, isizlik bata olmak zere, temel gvenlik nedenlerini beraberinde getirmektedir. Eitim ve salk bir yandan artan maliyetler, dier yandan artan nfustan tr zm bulamamaktadr. Kanser, AIDS, stres bata olmak zere kaosvari hastalklar tremektedir. Her trl evre, konut, salk, eitim, i, gvenlik bata olmak zere, vazgeilmez yaam unsurlarndan kopmayla yz yze gelen toplum tarihinde ilk defa kkl zm bulamamann, yani kaosun cenderesine girdiini fark etmektedir. zmszln ba dndrd bir sretir bu. Tarihsel toplum sistemlerinde bu srelerde daha ok devreye girmesi gereken savunma meknizmalar, sanat ve bilim-teknik, ar resmi iktidar tekelliinden tr roln oynayamamaktadr. Komnal dayanma zldke geleneksel savunma gszlemekte, yerini bireysel iddete ve ete iddetine brakmaktadr. ktidar terrne kar kabile, airet terr canlanmaktadr. Devletin bnyesindeki savaiktidar gc plak hale geldike, toplumun meru savunma durumu domaktadr. Hukuk devletinin en genel eitlik kurallar uygulanmadka, insan haklar ve demokratik ifade tarzlar ambargo koyduka, zorunlu olarak haklar savunma gleri olumakta, bu da ortam karlkl iddet sarmalna sokmaktadr. Krizden k yerine daha da iddetlenmesine katkda bulunmaktadr. Devlet milliyetilii ar trmandrldnda etnik milliyetilik gelitirilmektedir. iddetin bir kanal da bu olmaktadr. Spor ve sanat gibi maddi eliki ve ilikileri yumuatp anlalr klmada ve zme katkda bulunmada ilev yklenmesi gereken kurumsal etkinlikler tersine uyuturma aralarna dntrlerek, sahte bir durumun domasna katkda bulunmaktadr. Din, mezhep ve tarikatlara benzer ilevler yklenerek toplumun gerei grmesine

100

engel tekil etmekte, te dnyalar yannda tutucu cemaatler oluturularak gerek zm yolunda engel konumuna getirilmektedir. Spor, sanat, din ls tarihsel toplumsal zlerinden kopartlarak at gzl ve teneke yreklilii ile bakp duyarszlatrlmakta; sahte, hayali paradigma yaratlarak topluma zmszlk bir kader gibi dayatlmaktadr. Kaosa kar bu tr direnme tersine sonu verip, kaosu daha da derinletirmektedir. En ok bu dnemlerde aydnlatc, yeniden yaplandrmada yol gsterici ve olanak sunucu rol oynayan bilim ve teknik, ar iktidar tekelinden dolay toplumsal zme yanstlmamaktadr. Fili klyla tarif etmek, fareyi fille ezmek gibi bir rolde tutulmaktadr. Muazzam zm olanaklar anlamsz silahlanma ve savalara, toplumun temel ihtiyalarna uygun olmayan salt kr amal rnler elde etmeye ynlendirilerek olumsuzlua yol almakta, dolaysyla kaosun geliiminde kullanlmaktadr. Sistemin tm toplumu katarak yol at kaos tanmmz daha da gelitirmek mmkndr. Ama amacmz karlamada da bu tanmlama bile olduka aydnlatcdr. Kaos durumunu anlalr klmadan, sanki normal dzende yayormuuz gibi dnr ve davranrsak temel yanllara dmekten, dolaysyla zm yerine zmszl tekrar yaamaktan kurtulamayz. Entelektel abaya bu dnemdeki gereklilik dier dnemlerden kat be kat daha fazladr. zellikle olup bitenin eski bilimsel yaplarla -niversite, dinanlalmak yerine yanl anlalmasna yol amas, gerekten aydnlatc entelektel abann deerini artrmaktadr. ktidara bal bilim ve din, ortam arpk gstermede, sahte paradigmalar sunmada son derece etkinleir. Bilim ve dinin, sanatn, sporun kardevrimci roln bu dnemlerde daha iyi grmeliyiz. Yanltmayan, topluma gerek projeler ve paradigmalar sunan bilim ve bilim yaplanmalarna -sosyal bilim okul ve akademileri- ihtiya arttka artar. Mcadele ncelikle entelektel alanda, yani zihniyet alannda kazanlmaldr. Zihniyet devriminin belirleyici nem kazand bir sre yaanmaktadr. Kapitalizmin tarihteki yeri tahakkmc sistemlerin sonuncusu olmasndan ileri gelir. Hiyerarik toplumdan beri gzenekleri olan sistemin, Rnesansn at zgrlk ortamndan yararlanarak baat duruma gelmesi, tm potansiyelinin aa kmasn da beraberinde

101

getirir. Hem ierik hem de biim ynnden daha fazla gelime aamas olas grnmemektedir. Toplum ve doann istismar edilmedik yan kalmamtr. Yaplanlar niceliksellii amamaktadr. Toplumun bu kadar ar oynanmasna dayanmas, iddetin atomun patlatlmasna kadar ei grlmemi boyutlardaki uygulanmndan ileri gelmektedir. Hibir sistem iddet ve savala bu denli i ie yrr olmamtr. Toplum ve birey rodeo atna binmi misali hareket etmektedir. lerleme yok, sadece inip kma var. Bireyde de mevcut hakim toplumsal koullarn almamas halinde yenilik aray, umut, yn bulma, yaratc yetenek olma tkanmtr. Sistemin devlet yurttal anlam ve yap olarak zl halindedir. Biimsel adan ABD nderlikli kapitalizmi aacak yeni topraklar ve toplumlar dnyamzda yoktur. Avrupa sistemin byk tahribatnn zeletirisi srecindedir. Sonuna kadar yle gitmek durumundadr. Latin Amerikada ikinci ABD olmann ne tarihsel ne toplumsal koullar mevcuttur. Kaderleri ABDnin sonuna baldr. Afrika daha geriden benzer konumdadr. Okyanus kylarnn bats, in, Japonya en ok sistemin srdrlmesinde ABDye yardmclk yapabilir. Yeni yaratc bir kapitalizm iin ne iddia ne de olanaklar vardr. Onun en iyi uygulayclar olabilirler. Rusya, Sovyetler yenilgiyi stratejik olarak kabul etmi, ABD yardmlaryla ilerlemeyi yeni politika olarak benimsemi durumundadr. Geriye belal Ortadou kalyor. Ortadounun corafya ve kltr ile sistemin ba belas olmas tesadf deildir. Toplumun kk hcreleri buradadr. Uygarlk balatclar ve srdrclerinin kkleri buradadr. lahlar buraldr. Er ge evlat baba ocana dnecek, evdeki hesaplar yeniden grlecekti. ABDnin misyonuna yarar bu rol Byk Ortadou Projesi ile artk uygulama safhasna girmitir. Giderek younlaacak iliki ve elikiler kaostan neyin kacan belirleyecektir. imdiden sylenebilecek olan, Ortadoudaki gelimelerin sistemin sondan zle doru gitmesiyle ilgili olduudur. Onun iin ok nemli ve doru zmlenmeyi gerektirmektedir. elikilerin krlma noktalar, kaosun younlat alanlardr. Bu alanlar da ounlukla yeniliklere rahim grevi ve beiklik rol oynarlar. Smer rahip tapnaklarnn kalntlarnda daha nce dourduu uygarln bu sefer mezar m hazrlanmaktadr?

102

F- TEORK EREVEMZN Z NASIL OLMALI Moda deyim olmakla birlikte, znde doru olan bilgi toplumu anda yaadmz sylenir. Bu deyimle kast edilen, gerekli bilgi gc olmadan, deil toplumsal dnm gibi anlam ve yaplanma sorunlar kapsaml olan olgular, sradan olgularn bile zm ve ynetimi gtr. El yordamyla zmeye, yrmeye almann sonucu ise ounlukla hsrandr. ansa bal bir baar ise er ge sahibini yenilgiye gtrme riskini her zaman tar. Allageldik yry, yaam ise gerek yaamn giderek anlam yitimidir. Dolaysyla kriz toplumlarnda, yetkin ve amaca uygun teorik perspektif tarafndan aydnlatlp ynlendirilmeden, temel dnm abalarnn boa kmas ve ters sonu vermesi gl olaslktr. Tarihin bu tr dnemlerinde byk dnce younluklarna tank olmamz yaanan gerein bu tr zelliinden ileri gelir. Uygarlklarn ortaya k, yeni sistemlerin oluumu ncesi ve sonrasnda byk dnce ve inan ekollerine tank olmamz yine ayn nedenledir. 20. yzyln muhalif geleneine damgasn vuran MarksizmLeninizm olduu iin, ska zerinde durmamz gerekir. ahsen de bizi en ok etkileyen bu anlayn temel yanln bulmadan yol alnamayaca, zerinden 70 yl gemeden de anlalmalyd. Demokratik ve ekolojik toplum olarak kavramsallatrmaya altm sistem anlaym, temel olarak devlet iktidar dnda oluturmay teorik yaklammn z olarak koyuyorum. Sadece kapitalist sistemin iktidar anlay dnda deil, tm devletli toplumlardaki klasik hiyerarik devlet iktidarlarnn dnda zm aramak, teorik perspektifimin zdr. Sanldnn aksine bu yaklamn topik deil, son derece toplumsal gereklie bal bir teorik yaklam olmasn mcadelemin en nemli kazanm olarak gryorum. Kiisel ve toplumsal temelimin benim teorik gce

103

ulamamda rol olmakla birlikte, esas etken tarihsel toplumu tm sistematik yaps iinde anlayabilmemdir. Anlayabilmenin altnda ise, yaadm mcadelenin zellikleri ve sorumluluk sahibi olmay baarabilmem yatmaktadr. Byk dinlerin ve dnce ekollerinin oluumunda onlarca yl sren inzivalar, zindanlar, ihanetler ve aclarn yeri tartmaszdr. Doal toplum deerlerinin, etnisitenin, yoksullarn varlk savalar da bu dnce yapsnda vazgeilmez yere sahiptir. Tarihi siyasal iktidarn etrafndaki nemli olaylarn kronii olarak kavramann tarihsel temelimiz olamayaca aktr. Ancak sistemin btnlkl kavranmas ve ders alnmasnda deeri olabilir. Esas almamz gereken tarih, hiyerarik ve snfl toplumsal gelimede zt kutbu yaayanlarn tarihidir. Tm resmi siyasi tarihler bu tarihin varlndan ya hi bahsetmezler ya da bir anari grubu, hikmeti olmayan kalabalklar, amalar iin her istismara layk srler olarak grrler. Kuru, soyut, idealist olduu kadar zalimce duygusal bir anlaytr bu tarih. Tarihimiz, doal toplumdan balayp hiyerariye ve siyasal iktidara kar duran etnisite, snf, cinsiyet mahkmlarnn her tr dnce ve eylemlerine dayanarak anlam bulabilir. Teorimizin tarihsel temelini byle tanmlarken, dier nemli boyutu toplumdaki bilme gcnn en st snrn kapsamas gereidir. Doru tarih anlaymz bilmenin en st snrlaryla btnletiremezsek, gelecee ilikin anlama gcmz ve yaplanma tarzmz yetkince belirleyemeyiz. Tm sistemin bilme kapasitesini bilmenin ufkuna alamayan bir teorinin eksik olduunu ve kart teorilerin ufku iinde erimekten kurtulamayacan temel ideolojik mcadele gerei olarak anlamalyz. Demokratik ve ekolojik toplum sistemine ilikin teorik erevenin byle konulmas ilk admdr. ini ne kadar doldurur ve pratiini gelitirirsek, geliecek olan sistem o kadar daha zgr ve eit olacaktr. ngrlebilir ki, bu ynl gelien bir sistem ne eskinin hiyerarik ve klasik devleti sistemidir, ne de yenik, ezilip smrlen toplumun kleci sistemidir. Doayla srdrlebilir diyalektik ilikiyi kurmu, kendi iinde tahakkme dayanmayan, ortak yarar dorudan demokrasiyle belirleyen ahlaki bir sistemdir.

104

Sosyal Bilimlerde Yenia Sosyal bilim alanndaki dier birok ekoln ilk ve orta alardaki felsefe ve din gruplarndan daha baarl olamadklar, olup bitenler karsndaki rollerinden gayet iyi anlalmaktadr. Savalarn jenosit boyutlarnda, dizginlenemeyen kr hrslar ve tahrip edilen ekolojide sosyal bilim ve kurumlarnn pay temel ncelie sahiptir. Sosyal bilim ve kurumlar tarihin hibir dnemiyle kyaslanmaz biimde siyasal iktidar ve savan hizmetinde olup esas sorumlu konumundadr. Siyasal iktidar ve savalar durduramamak, snrsz kr hrsna set ekememek sosyal bilim ve kurumlarnn sadece iflasn deil, insanla kar ihanetini kantlamaktadr. Dolaysyla insanln temel problemlerine kar yeni ve yeterli bir sosyal bilim anlay ve yaplanmas en deerli ve baat alma olarak gndemde yerini tutmak zorundadr. Eylem, rgtlenme ancak bu temelde doru bir yer ve alan bulabilir. Gelitirmek istediimiz sosyal bilim anlayna bu erevede yaklalmaldr. Temel kavram ve varsaymlar bu dorultuda denemeler niteliinde grlmelidir. Giderek artacak bu abalar kurumlaarak zm olanaklarn arttrabilirler. En genel kavramlatrma denememize de bu temelde yaklalmaldr. Sosyal bilimin en temel eksikliklerinden biri, tarih boyunca doalnda diyalektik bir ikilemi yaamas gereken hiyerarik ve devlet balaml toplumlarn dier ucunu -partneri gstermemesidir. Sanki tarih elikisiz, hakim toplumsal sistemin izgisel geliiminden ibarettir. Her olgusal gelimede gzlemlendii gibi, tarih boyunca hiyerarik ve devletli toplum da zdd rolnde olan doal toplumsal deerlerle eliki halinde geliir. Onunla beslenerek byr, geliir, eitlenir. Doal toplumun gcn kmsememek gerekir. Bu toplum ana kk hcre rolndedir. Nasl ki kk hcreden dier tm doku hcreleri doarsa, doal toplumdan da dokusu niteliindeki kurumlar doar. Yine nasl dokulardan organ ve sistemler doarsa, doal toplumun ilkel kurumlarndan -ilkel hiyerarik kurumlar- da dier gelimi organlar ve toplumsal sistemleri doar. Doal toplum bastrlabilir, geriletilip kstrlabilir, ama asla yok edilemez. nk o zaman toplum olmaktan klr. Sosyal bilimin bu tespiti yapamamas byk eksikliktir. Hiyerari ve devleti besleyen, doal toplumlarn

105

milyon yllara dayanan oluum gereidir. Diyalektik ikilem baka nasl doabilir? Toplumsal analizleri dar snfsal veya ekonomik aralarla yapmak, gerein asli, temel esini batan itibaren dta brakmak demektir. Bu byk hata, yanlg ve yanl yaplmtr. Hele Marksizm gibi iddial bir yaklamn komnal dedikleri doal toplumu sanki mr binlerce yl nce bitmi, yok olmu bir sistem gibi alglamalar bu olumsuzluu daha ok krklemitir. Doal toplum hibir zaman bitmedi. Ztlarn beslemesine ramen tkenmedi. Kendini hep var edebildi. Etnisite, kle ve serflerin dayanaklar olarak, ii snflamasnn almas ve yeni toplumun ykseldii zemin olarak, ldeki ve ormandaki gebe toplum olarak, zgr kyl ve ana varlkl aile olarak, tm tahriplere ramen toplumun yaayan ahlak olarak varln hi eksik etmedi. Sanldnn aksine toplumun ilerletici motoru sadece dar snf mcadelesi deil, komnal toplumsal deerlerin byk direnmesidir. Snf mcadelesini inkr etmek doru olmaz. O sadece tarihin dinamiklerinden biridir. Baat rol oynayan, hep gezgin orman, da, l gebesidir. Form olarak yaadklar etnisite -kabile, airet, halkhareketleridir. Etnisitenin binlerce yldr her tr amansz saldrlara ve doal zorluklara dayanarak ayakta kalma gcdr. Yarattklar direnme kltr, destanlar, dilleri, saf, soylu insani deerleri, ahlaklardr. Toplumsal varln oluumundaki komnal nitelik, biime deil ze ilikin bir husustur. Toplumun ancak komnal tarzda varln srdrebileceini kantlar. Komnal niteliin yitirilmesi toplum olmaktan kmakla zdetir. Komnal deerlerin aleyhindeki her gelime toplumdan bir takm deerlerin kayb anlamna da gelir. O halde komn halindeki yaam temel yaam biimi olarak deerlendirmek gerekidir. nsan tr varln bu yaam biimi olmadan srdremez. Bu gerei u yanl kanlarn anlalmas iin srarla vurguluyoruz: Uygarlk sylemine gre toplumu yaatan, ycelten hiyerari ve iktidar deerlidir. Gerisi gdlmesi gereken srdr. Denebilir ki, bu anlay en eski olduu kadar zihinleri en ok igal eden ilk byk ve sistematik yalandr. Toplum bu ideaya inandrldka, aleyhine olan sreci de merulatrm olmaktadr. Bu ylesine gl bir ideadr ki, gnmzde de buna kanmayan neredeyse yok gibidir. Komnal dzenin toplumun varolu tarz

106

olmasna ramen, yaatan ve ycelten deerin hiyerarik ve iktidar gcne mal edilmesi, zlmesi gereken elikilerin banda gelmektedir. Toplumsal tarihin arptlmasn salayan bu sylem tarih, edebiyat ve politika bata olmak zere tm styapnn da temel anlay normu oluyor. Sonunda toplumun gerek varolu tarz dilsiz, sylemsiz bir nesneye dnyor. lkel topluma ilkel demekten kurtulmadka, sosyal bilimin btn tespitleri yanl zerine bina edilmekten kurtulamaz. Kk hcre benzetmesine yine bavurmalyz. Tm eitlilik kazanan hcrelere gre ana hcre ilkel olabilir. Ama bu ilkellik, gerilik, anmas gereken anlamda bir ilkellik olmayp, ilke, esas anlamnda bir ilkelliktir. Komnal toplum deerlerine bu ynl bakmadka, dier tm kurumlarnn analizi kksz, kendi bana ciddi anlam yoksunluu iinde deerlendirilecektir. Demek ki toplumsal mcadelede tutarl olmak istiyorsak, ncelikle toplumun varolma tarzna saygl olmal ve gereki bakmalyz. En radikal ada toplumcularn sadece zmlemelerinde deil pratiklerinde de komnallikten ka var. Kendisi zel, dncesi komnal demek bir aldatmacadr. Bu, kapitalist sistemin toplumu ahlaktan yoksun brakmasnn bir sonucudur. Neredeyse 20. yzyln sonlarna kadar etnisite-kabileairet-halk sosyal bilimin dnda gibi grnd. En az siyasal iktidar kadar etnisiteye deer vermeden, toplumsal sorunlara anlam vermek ve doru zmlere gitmek olas deildir. Komnal zn formu en younluklu olarak etnisitede ifade bulur. Etnisiteyi ortadan kaldrdmzda toplumdan geriye ne kalr? Daha dne kadar Marksizm de dahil tm ada dnce ekolleri etnisiteyi ilevi olmayan, arkaik bir form olarak deerlendiriyorlard. Komnal z daha da ireti, gerilie zg bir nitelik gibi yanstlyordu. Bireycilik ne kadar ne karsa, toplumsal deerlere hakim olursa o denli nemli, onurlu saylr oldu. Sosyal bilimciler rahiplere gre ok olumsuzdurlar derken, ok nemli bir husustan bahsediyoruz. Toplumun nde gelen uurlusu olarak rahip, dnp inand gibi toplumla toplum iin yaar. Bilgisinin doruluu temel kstas deildir. Toplumun komnalliine ball esas kstastr. Sosyal bilimci ise, bilgisinin doruluu ne olursa olsun, toplumsal komnallii esas almaz. Bir teknik eleman gibi yaklar. Felaket de byle balar. Genelde tm

107

bilimciler, zelde sosyal bilimciler toplum komnalliinin kutsalln tanyp lmne bal kalmadka, hakl olarak byk ahlakszlar snf olarak adlandrlmaktan kurtulamayacaklardr. Toplum komnalliine bal olunsayd, ne sava ve iktidar, ne de smr ve istismar yaanan boyutlara gelirdi. Atom bombasn hangi toplumsallkla izah edebiliriz? Fakat tarih boyunca byyen demokratik ynetim gc deil, despotik g ynetimi olmutur. Devleti despotik g birikimi olarak gelitiren her adm, bir gelime zorunluluu olmas urada kalsn, tarihin en gerici, tutucu, arptan gelimelerinin z olmaktadr. Dar anlamda iktidar ve sava devlet iinde kendini iyi kamufle etmi bu gelenein temel tutkusu, akl ve iradesi olarak grmek son derece nemli ve gereki bir yaklamdr. Yine bu anlamda politika ve askerlik sanatn genel idare ve gvenlik olgusundan ayrmak gerekir. Bilimsel ve pratiksel sezgisi olan kimse bu ayrm grmeden edemez. Devlet zmlemesinde bu ayrmn yaplmamasnn sonular son derece olumsuzdur. Demokratik ynetimle despotik -keyfi bireysel kar- ynetimi hem teorik hem pratik boyutlaryla ayrtrmak tarihsel yaklammzn temeli olmak durumundadr. Hiyerarik ve devletli toplum sistemlerinde demokratik eyle sava-iktidar klii arasndaki ekime temel politik olgudur. Toplumun varolu tarzna -komnalite- dayanan demokratik unsurlarla hiyerari ve devlet klfna brnen sava-iktidar grubu arasnda daimi bir mcadele vardr. Tarihin motoru bu anlamda dar snf mcadelesi olmayp, snf mcadelesini de kapsayan demosun (halk) varolma tarzyla, onun bu tarzna ynelerek kendini beslemeye alan sava-iktidar klii arasndaki mcadeledir. Toplumlar esas olarak bu iki kuvvete dayanarak yaamsallarlar. Zihniyet kazanma, otorite yaratma, sosyal dzen, ekonomik aralar bu iki g arasndaki savam dzeyiyle belirlenir. Savam dzeyiyle balantl, ounlukla i ie dzlem tarih boyunca karmza kar. Birinci dzlem, sava iktidar kliinin tam yengisi durumudur. Grkemli askeri zaferlerini en byk tarihsel olaylar olarak sunan fatihlerin dayattklar tam kleletirme dzenidir. Sava-iktidar grubu dndaki herkes ve her ey bir kanun gcnde emirlerinde olmaldr. tiraza, muhalefete yer yoktur. Zihnen bile egemen tasarm biimine ters dlemez. Dayatld gibi dneceksin, alacaksn ve leceksin! Alternatifsiz

108

hakim dzenin zirvesi esas alnmaktadr. zellikle imparatorluk, faizm ve her tr totalitarizm uygulamalar bu rnee girer. Krallk monarizmi de bu sistemi hedefler. Bu tarihte en yaygn sistemlerden biridir. kincisi, bunun tam kart olan halk -klan, kabile ve airetlerden oluan dil, kltr benzerlii olan gruplar- toplumunun, hiyerarik ve devlet rtsndeki sava-iktidar oligarisine kar zgr yaam dzenidir. Yenilmemi, direnii halk tarzn ifade etmektedir. l, da ve ormanlarda saldrlara kar direni halindeki her tr etnisite, oligariye dayanmayan dinsel, felsefi gruplar, esas olarak bu toplumsal yaam tarzn temsil ederler. Etnisitenin fiziki yan ar basan duygusal zekl direnii yaamyla dinsel ve felsefi gruplarn analitik zek arlkl direnii yaamlar, toplumsal zgrlk ve eitlik mcadelesinin esas gcdr. Tarihin zgrlksel ak, bu direnii yaam tarznn sonucudur. Toplumda yaratc dnce, onur, adalet, hmanizm, ahlakilik, gzellik, sevgi gibi nemli kavram ve olgular daha ok bu yaam tarzyla balantldr. Toplum sistemindeki nc dzlem, bar, istikrar durumu olarak adlandrlan dzen tarzdr. Bu dzlemde her iki gcn eitli dzeylerde aralarnda kurduklar bir denge durumu mevcuttur. Srekli sava, atma ve gerginlik durumu, toplumun srdrlebilirliini tehlikeye atar. Taraflar srekli tehlike, sava hali durumunu karlkl olarak karlarna uygun bulmayabilirler. Aralarnda eitli konsensslerle -uzlamalar- bir bar ve istikrar paktnda uzlamaya giderler. Her iki tarafn da tam istedii dzlem olmasa da, koullar gerei uzlama, ittifak kanlmaz olur. Yeni bir savaa kadar durum bylece ynetilir. Bar ve istikrar denen dzen, aslnda dibinde sava-iktidar gcyle halkn tam yenilmemi gc, direnii yatan yar-sava halini ifade eder. Sava-bar ikileminin denge durumuna yar-sava demek daha dorudur. Sava ve bar sorununun olmad drdnc bir dzlem, ancak iki taraf ortaya karan koullarn ortadan kalkmasyla oluur. Ya hi bu koullar yaamam, ya da ilkel komnal doal toplum dzeniyle sava-bar dzenini am olgun komnal toplumda kalc bar sz konusu olabilir. Aslnda bu tr toplumda bar ve sava kavramlarna da yer yoktur. Bar ve sava olgularnn olmad dzende, kavram ve dncelerine de yer yoktur. Tarih, hiyerarik ve

109

devletli toplum sistemleri geerli olduu zaman, aralarnda dzlemi de dengesiz olarak yaar. Hibir dzlem yalnz bana, tarihsel bir sistem olarak tek bana ilevsel olamaz. Zaten o zaman tarih olmaz. Mutlak egemenlik dzlemiyle mutlak zgrlk ve eitlik dzlemi iki u olarak dnlmeli; daha ok idealistik, kavramsal dzey olarak anlalmaldr. Doal dengede olduu gibi, toplumsal denge durumunda da iki u hibir zaman tam geerli olamazlar. Mutlaklk, doann znde sadece kavramsal ve ok ksa bir zaman ve mekn iin sz konusu olabilir. Aksi halde evrensel dzen yaayamaz. Denge ve simetri kavramlarnn olmadn dndmzde, tek tarafl akla aslnda evrenin sonunun gelmesi gerekirdi. Byle bir sonluluk gereklemediine gre, demek ki mutlaklk sadece dnce tarznda varolup, olgular aleminde geerli deildir. Denge haline yakn diyalektik ikilemlerin srekli zenginleerek veya yoksunlaarak akmas, toplum da dahil evrensel sistemin dili, mant olmaktadr. Toplumsal sistemin geerlilii ve karmakl ok eitli topluluklarda geerli olan dzlemi, yar sava-bar hali olarak bar ve istikrar durumudur. Tm halk ve sava-iktidar gleri bu durumu daha ok lehlerine evirmek, kendi siyasi, sosyal, ekonomik, hukuk, sanat ve zihniyet konumlarn gelitirmek iin srekli ideolojik-pratik mcadele iinde olurlar. Sava bu srecin en kritik ve iddetli halidir. Sava esas olarak sava-iktidar gc dayatr. nk varlk nedeni halkn elindeki birikimlere bu yolla en kestirmeden el koymaktr. Halklar-snflar ise, yaamak iin zorunlu olarak direni savayla bu talanc dayatmaya kar az ok varln korumak iin cevap verir. Savalar halklarn seenei deil, varlklarn koruma, onurlar ve zgr yaam dzeyleri iin gerekli olan mecburiyetlerdir. Tarihsel sistemlerde demokrasinin durumunu gzlerken bu ereveden bakmak hayli reticidir. Gnmze kadar hakim tarih anlaylar esas olarak sava-iktidar grubunun paradigmasyla dzenlenmitir. Talan ve ganimet iin katliam seferlerine kutsal sava kulpu rahatlkla taklabilmitir. Sava emreden tanr anlaylar gelitirilmitir. Savalar en grkemli olgular olarak anlatm bulmutur. Savalarla her ey hak edilirmi gibi bir tutum gnmze kadar gelmitir. zcesi savala elde edilen hak edilendir. Hak, hukuk anlaynn temeline savan yerletirilmesi devletlerin hakim varolu tarzlardr. Hakkn savatn kadardr mant genel bir yntem

110

haline gelmitir. Hak arayan savamasn bilmelidir biimindeki bu zihniyet, sava felsefesinin zdr. Bu zihniyetin tm din, felsefe ve sanat ekollerinde yceltilmesi, bir avu gaspnn eylemine en kutsal eylem sfatnn taklmasna kadar ilerletilmitir. Kahramanlk, kutsallk bu gasp eyleminin unvan haline getirilmitir. Bylesine yceltilerek hakim anlay haline getirilen savalar, tm toplumsal sorunlarn zm arac olarak dnlmtr. Sanki sava d zm yollar mmkn deilmi, olsa bile pek makbul saylmazm gibi bir ahlak anlay toplumu balamtr. Sonu, en kutsal zm arac iddettir. Bu tarih anlay yklmadka, toplumsal olgunun gereki deerlendirilmesi ve sorunlarna savasz zm aranmas zordur. En barl ideolojilerin bile kendilerini savatan alkoymamalar bu zihniyetin gcn gsterir. Srekli bar isteyen byk dinlerle, ada snf ve ulus hareketlerinin bile sava-iktidar kliinin tarzyla savamaktan kendilerini alkoyamamalar bu gerein dier bir kantdr. Sava-iktidar zihniyetiyle ba etmenin en etkili yolu halklarn demokratik duru tarzna erimesidir. Bu kavramla die di, anladklar dilden cevap verme anlayndan bahsetmiyoruz. Demokratik pozisyon, iinde iddeti de barndran bir savunma sistemine sahip olsa da, esas olarak hakim zihniyetle savaarak kendini bizzat zgrce oluturma kltrn kazanmasdr. Direnme ve savunma savalarn ok aan bir yaklamdan bahsediyoruz. Bu, temelinde devlet odakl olmayan bir yaam anlaynda younlama ve pratiklemedir. Her eyi devletten beklemek, sava-iktidar kliinin oltasna taklmak gibidir. Belki bir yem sunulur, ama bu sadece avlamak iindir. Devlet konusunda halklar aydnlatmak demokrasinin ilk admdr. Daha sonraki admlar kapsaml demokratik rgtlenme ve sivil eylemliliktir. Demokratik savunma savalar ancak bu balamda zorunluluk arz ederse gndemleir. lk admlar atmadan savamak, tarihte oka rnekleri grld gibi gasp savan aleti olmakla sonulanr. Demokratik varoluun tarih iindeki geliim sreci, zmlememizin temel amalarndan biridir. Doru bir demokratikleme mcadelesi, doru bir tarih anlayyla mmkndr. O halde tarihte demokrasi nerede diye bir soruya verilecek karlk, ncelikle etnisitenin devlete, uygarla kar kendi komnal

111

zelliklerini korumak ve zgr tutmak iin salad duru ve direnitedir denilebilir. Sosyologlarn bu gerei tespit edemeyileri, ehir kltrnn iinden binlerce defa pimilikleriyle balantldr. Sanldndan daha fazla bilimciler burjuvazinin modern rahipleridir. Kutsal Kitaba ballk gibi ehir deerlerine baldrlar. Etnisitenin varolu tarzn, eer yenilmemise, yar-demokrasi olarak da tanmlayabiliriz. Buna bir de ilkel sfatn eklemek gerekir. Etnisite, ilkel demokrasidir. te komnal deerlere ballk, darda tahakkmc devlete direni halk gruplarn demokratik, zgr ve eit ilikiler iinde bulunmaya zorlar. likilerin bu karakteri olmadan direniin anlam kalmaz. Ortadouda demokratikleme tanmlanrken byk bir yanllk yaplmaktadr. Sanki etnisite demokrasiye engelmi gibi. Bat uygarlndaki bireye dayal demokrasi tek bana tanm belirleyemez. Demokrasiyi yalnz bireye dayandrmak, devlete dayandrmak kadar nemli yanllklar ierir. Toplumda topluluk ve zgr birey oulcu demokrasinin gereidir. Birbirine benzeyen birey ve topluluk anlay demokrasiler iin ne gerekli ne de gvencedir. Farklln korunarak yeni bileimlere eriilmesi demokrasilerin ayrcaldr, temel zelliidir. Etnik topluluklar demokrasinin bir ayrcal olarak deerlendirmek onun gerek uygulanmasyla olur. Devlet ynetimi eer kendi kriterleri temelinde oy avcln demokratik yar olarak bellerse, ortaya kacak sistem demagojidir. Etnik zenginlii demokrasinin ans, olana olarak grmek nem tar. zgr bireyden daha ok demokrasiye hizmet edebilir. Binlerce yllk bir direni kltrn iselletirmi halk durularn ada demokratik llerle btnletirmek gnlk demokratik politikaclarn iidir. Yanl olan, Ortadou toplumunun demokrasi potansiyelini engel gibi grmektir. Toplumlarn ulusal olgular biiminde ekillenmesinin dorudan kapitalizmin bir rn olmadn kavramak gerekir. Bu konuda da sanki kapitalizm ulus yaratr gibi bir ideaclk ciddi bir yanltr. Bu yanllkta Marksizmin pay da vardr. Toplumlarda klan, kabile, airet, milliyet ve millet eklindeki sre kendine zg bir diyalektie sahiptir. Snfl toplumun rn olarak domazlar. Kapitalizm olmadan da ulus olunabilir. Ulus ekillenmesinde dil, kltr, tarih ve siyasal g daha belirleyici rol oynar. Uluslar eit-zgr ve

112

demokratik toplumsal yaplarda daha salkl geliebilirler. Bat Avrupada uluslarn 12. yzyldan itibaren ekillendiklerini grmekteyiz. Sistemlerden hangisinin uluslar iinde hakim olaca ancak 18. yzyln sonunda burjuvazinin zaferi ile belirlenir. Kapitalizmin ulus iindeki zaferi, ayn zamanda milliyetilii dinin yerine egemen ideoloji haline getirmesiyle birlikte yrr. Hem ite pazar gelitirmek, hem da doru almak gl bir milliyetilikle yakndan balantldr. Gl milliyetiliin bu zellii ulus-devlete gtrr. Ulus-devlet dinsel ideolojik rtnn laiklikle almasyla geliir. znde tm ulusun devleti diye bir kavram kknden yanltr. Toplumun ulusallndan, ulusal btnlnden bahsetmek belli bir gereklii yanstr. Ama devletin ulusall daha ok ideolojik bir yargdr; toplumsal realite deildir. nk tm toplumsal devletin sahibi olamazlar. Devlet her zaman ulusal bir aznln emrinde ve hizmetindedir. Devletin yapt, ulusal olguyu -tpk din olgusunda olduu gibi- ideolojik bir olguya dntrerek meru temel salamaktr. Tm 19. ve 20. yzyl milliyetilikleri toplumsal meruiyet ideasyla balantldr. te snf elikilerini gizlemede, da doru saldrganl tevik etmede milliyetilik byk rol oynar. Milliyetilii kapitalist devletin ideolojik silah olarak anlamak, yayld dnemleri doru kavramak asndan nemlidir. Milliyetilik ayn zamanda devletteki merkeziyetilii glendirir. Daha demokratik federal yaplara kar devlet milliyetilii, merkeziniter yaplara kayar. Buradan faist ve totaliter devlet anlayna geilir. Toplumsal hastaln histeriye dnmesi, kapitalist sistemin faist ve totaliter devlet biimine ynelmesiyle at ba gider. Sonu, kapitalizmin intihardr. Birinci ve ikinci dnya savalar bu anlamda milliyetilik dozajnn ar kullanlmasndan doan sistemin intihar eylemleri olarak da dnlebilir. Kendisi uygarlk krizi olan kapitalizmin en genel ve derinlikli krize, kaosa girme srecidir. Kapitalist toplum sistemine daha kapsaml ve btnlkl bir teorik perspektiften bakldnda, insan toplumu iine szm en istismarc eler toplam olduu grlr. stismarclk, her eyi annda karna dntrme frsatl olarak deerlendirilebilir. Frsatln sanat dzeyinde gelitirilmesidir. Hedefi ncelikle maddi deerlerdir. Ancak maddi gelimeye hizmet ettii oranda manevi deerler

113

diyebileceimiz fikir, inan, sanat deerlerine ynelebilir. Toplumsal olgu adna ne varsa hepsinden bir kr beklemek temel felsefesidir. Verili olan ister doal komnal olsun, ister hiyerarik-devlet deerleri olsun, istismar etmede ayrm tanmaz. Toplumsal bnyeye girmi a kurt veya kanser virs benzetmesi bu niteliiyle ilgilidir. Aacn kurdu aatandr benzetmesini de artrr. Benzetmelere dayanarak yine belirtmeliyiz ki, kurt tm srye dalmadka, virs bnyeyi sarmadka, kurtuk aac devirecek kadar kemirmedike, kontrol altnda tutularak ilgili olgular varln srdrebilir. Hakim sistem haline gelmeyle birlikte ar biimlere kaydnda -doasnda bu var-, kapitalizm en tehlikeli aamada saylr. Faizm ve totalitarizm denen olgu budur. Bu durumda toplumda srekli sava durumu yaanr. Sadece birinci ve ikinci dnya savalar gibi kresel resmi askeri savalar deil, daha vahimi toplumun iinde tm kurum ve ilikilerinde sava yaanr. nsan insann kurdudur denen mantk tam ilemeye balar. Sava eler, ocuklar ve tm doal evreye kadar yaylr. Atom bombas bu gerekliin sembolik ifadesidir. Toplumun tmnde iten ie yava yava ama srekli bir atomlama yaanr. Ulusal devlet ve kreselcilik srecine baktmzda durum daha somuttur. Ulusal olguyu arlatrp devleti tmyle ele geirdikten sonra, nce g kazanm olan birey adeta karncalama dnemine girer. Rnesansla bym insanlk -hmanizm- ve birey tersine bir srece konu olur. Adeta saldr hedefi haline gelirler. Bu gereklik bile tek bana kapitalizmle Rnesans deerleri arasndaki aykrl gstermeye yeterlidir. Kapitalist byrken birey klr. Hmanizm ii bo bir kavrama veya kreselcilik ad altnda byk irketlerin azgn fetih savalar karsnda utanlacak bir kavrama dntrlr. Ulusal devlet dndaki tm dier kurumlar eritilmesi, smrgeletirilmesi gereken olgular haline gelir. Hibir deer ulusdevletten daha yce olamaz ilkesi bu hale getirilmekle, hibir a devletinin ulaamayaca bir kutsallk zrhna brnr. Her ey milli devlet iin! Aslnda milli devlet kisvesi veya kurnazl altnda her ey kapitalist iindir. Devlet, zellikle ulusal devlet, o kadar kestirmeden kr, ar kr getirme sihrine sahiptir ki, ulus-devlet ideolojisi olarak milliyetilik, hibir mitolojik, felsefi ve dini kavray ve inancn eriemeyecei boyutlarda bir inan ve iman akm haline getirilir. Tm ilgili gzleri ve yrekleri adeta kr eder. Milli gerekliin abartlm

114

figrleri dnda hibir deer anlaml gelmez. Kutsallk yalnz milli deerlerin abartlm unsurlarnda gizlidir. Buna karlk yurtta olarak birey adeta ortaa tarikatlarna ye yaplr gibi, devlet tarikatna balanmaya allr. Yurttalk gerei ok iyi zmlemesi gereken bir kavramdr. Aslnda ilk ve ortaalardaki birey-devlet ba olan kle-serf ilikisinin yerine ikame edilmitir. Bir nevi burjuvaziye -devleteklelik ilikisine dnm ifade eder. Devlet yurttal, klenin modern biiminin dzene hazrlatlmasdr. Bu, burjuva snf iin ie yarar hale getirilmi bireydir. Asker, vergi bata olmak zere birok ykmlle konu olur. Devlete ve egemen snfa ihtiyac olan gc doururlar. ocuk yapma burjuvazi iin masrafsz bir i haline dntrlmtr. Lafta her ne kadar ekonomik, sosyal, siyasal, kltrel haklarndan bahsedilse de, znde bu haklar kullanan ezici biimde egemen snftr. Kapitalizmin bilim ve sanata el at daha vahim sonular dourur. Genelde bilim ve sanat devlet iktidarnn bir aleti klnmtr. Kapitalizmle birlikte iktidar-bilme ii, bilim devriminin gcyle grlmemi boyutlara varmtr. Bilim ve sanatn tekelletirilmesi korkun bir egemenlik ve smr gcne yol aar. Bireyi istedii gibi ekillendirme, yararlanma imknn verir. Sadece zihniyet yapsn, temel paradigmalar kendi zel dnyasna gre dntrmekle kalmaz, At gzl ve tekne yrekli yapar. Bu gz ve yrekle insanlar en s, menfaati, egoist, nemelazmc, zalim, duygusuz, soyut, robotumsu varlklar haline getirilir. Rnesansn cvl cvl, canl kutsal dnya ve insann bak as, yerini bylesine gri, cansz, kutsalln yitirmi, derin heyecan ve merak uyandrmayan, gergin ve bezgin bir dnya ve toplumsal ortama brakr. Toplumun emekicretli kesimleri adeta yumurtlayan tavua dntrlmtr. Yaamn tek anlam olan yumurtlayacak bir yemle -cretle- talim ettirilir. Eko-insan tipi karn doyurma zerine her eyini kurgular. Daha vahimi, sistemin tarihte en byk isiz brakma yeteneidir. Srekli ucuz ii iin isizler ordusunu bytr ve hazr tutar. Burjuva-ii ilikisi yle bir duruma getirilir ki, balangtaki isyanc ii kuzu gibi, efendisine ortaa serfinden daha baml hale getirilir. i, adna devrim dzenlenen bir snf olmaktan kar; byk isizlik ve daha dk cret tehlikesi karsnda patronuna bal klelere zg

115

uydu bir kiilie dnr. Bu durumda ii kendi bana bir deer deil, patronun, kurumunun bir ekidir. Onlar neyse o da odur. En vahim durumda yaayan kesimlerden kadn, ocuk ve ihtiyarlarn durumu daha da acmasz bir hal alr. Hiyerarinin kuruluundan beri egemen erkein doymak bilmez itah ve duyarszlyla kaba gc altnda ezim ezim inleyen kadn, kapitalist sistem altnda bir kat daha zincirlerle rlr. Erkein hakknda en ok yalan uydurduu varlk kadndr. Sylenir ki, cinsiyet zerine en kapsaml alma yrten Freudun bile lrken azndan kan son szler Kadn ne demek? ynldr. Bu durum olaan deildir. Bu, kadn etrafndaki korkun erkek egemenlik ideolojisinin yaratt bir durumdur. Kadn hi tanmak istemeyen erkek egemen, bu durumunu rtbas etmek iin nemli silahlarndan biri olan sahte ak edebiyatna bavurur. Egemen erkek iin ak eittir yalann gizlenmesi, rtk saygszlk, bilincin krl, kr igdnn alan ve sreklilik kazanmasdr. Kadnn bunu yutacak duruma getirilmesi, bask altnda aresizliin derinlii ile ilintilidir. O denli maddi ve manevi yaam koullarndan koparlmtr ki, erkein en aalk szlerini, saldrlarn, doal hak olarak kabul etmek zavalllndadr. Kii olarak ahsen ben kadnn gelitirilmi stat altnda yaamay nasl kendisine yedirdiine hep aarm. Fakat unu sezdiimi aka itiraf etmeliyim: Kasaplar hayvan kesime alrken, hayvan aslnda kesileceini fark eder ve tir tir titrer. Kadnn erkek karsndaki duruu bana hep bu titremeyi hatrlatr. Kadn karsnda titremedike erkek rahat olmaz. Egemen olmann ba koulu budur. Kasap bir defa keser, o tm mr keser. fa edilmesi gereken gerek budur. Bunu ak arklaryla gizlemek aalk bir harekettir. Uygarlk altnda en deersiz nesne ve kavram aka dair sylenenlerdir. Bir erkein hi baaramad, baarmak istemedii, bir kadna olaanca doall iinde yaklaabilme gcdr. Ben ahsen bylesi bir tavr gsterebilecek erkei gerek kahraman olarak deerlendirmek durumundaym. Sorun basit zaaf, biyolojik cinsiyet farkndan domuyor. Hiyerarik devletli toplumun ilk katmanlama nesnesi olarak kadn en alta yerletirmesinden kaynaklanyor. En derin toplum sorunu olmas, toplumda yerletirilmi statnn zelliklerinden ileri geliyor. Sosyolojinin ok snrl ve ge olarak konuya ilgi duymas kapitalizmin kriz sreciyle ilgilidir.

116

Her ey aa karken, kadn olgusunun da kendini gittike tm ynleriyle gstermesi beklenebilir. Kapitalist sistemin kadnlk olgusuna ekledii bask-smr unsurlar daha kapsaml anlalmay gerektirir. Kadn adeta szde en deerli metadr. Hibir sistem, kadn bu denli metalamaya tabi tutmamtr. lk ve ortaalarda genel kleliin bir paras olarak kadn klelii, cariyeliinden sistem asndan bir fark yoktur. Sadece kadna zg bir klelik veya metalk bir durum sz konusu deildir. Erkek haremlilikler de vardr. Hadmlatrlm erkekler de vardr. olanlar vardr. Sistemin cinsiyet anlaynda asl en byk fark kapitalizm koyar. Adeta metalatrlmam tek organ yoktur. Szm ona bunu edebiyat, roman araclyla sanat ss vererek yapar. Ama bu sanatn temel ilevi sistemin dayanlmaz yknn ekilmesinde kadnn azami pay sahibi klnmasdr. Her almaya bir cret biilirken, en ar i olan hamilelik, ocuk bytme, evin her trl ii cretsizdir. Erkein seks klesi olmann da bir creti yoktur. Genelevde olan cret kadar bile birok zel evde deer kadna gsterilmez. Evlilik namusu, onuru denilen ey, esasta kk imparatorun btn kahrnn ekilmesidir. Nasl ki byk imparator onuru sayd devlet mlkne bir ey olduunda bunu sava nedeni sayarsa, kk imparator da onuru sayd mal olarak kadna bir ey yaplrsa bunu byk namus meselesi, dolaysyla kavga nedeni sayar. Daha da ilgin olan, kadnn ruh olarak tamamen boaltlmas, biimsel olarak da ar kadns, ssl-sesli bir kafeste ku haline getirilmesidir. Ses ve makyaj dzeni; doal kadnn ok dnda z kimliinin ezici biimde inkrna dayanan, kiiliini ldren bir durum arz eder. Kadnclk kadnn zel olarak kiiliksizletirilmesidir. Bir erkek icad ve dayatmasdr. Byle olduu halde, sanki kadnn doal duruu buymu gibi sulamaktan geri kalmaz. Tm reklam, tehir malzemesi olarak kullanlmasndan bizzat sistem sorumlu olduu halde, bu da kadnn doal zne yaktrlr. Kadn onuru kapitalizmle en dip noktasna oturmutur. Kadnn kimliinde dibe vuran, ayn zamanda komnal toplum deerleridir. Sistemin mant hem buna muhtatr, hem de olduka becerilidir. Pornoyla her tr kutsallndan soyutlanan kadn cinsi, kapitalizmde balangtaki primata indirgenmi olur. Kadnn uygarlk tarihi boyunca toplumdan silinmesi hiyerarik ve snfsal gelimeye bal olduu kadar, erkein egemen erkek toplumu yceltmesine de baldr. Yine kadn

117

toplumda ne kadar etkinliini yitirmemise, komnal deerlerden de o denli uzaklam olur. Kadnn doas komnal toplum deerlerine daha yakndr. Zeks doann zelliklerine kar daha duyarl ve gereki olduundan duygusal zek n plandadr. Analitik zek daha ok kurgusal olduundan yaamla balar snrldr. Erkein analitik zek gelikinlii toplumsal konumundaki hileli, baskl karakter unsurlaryla ilikilidir. ocuklar dnyas zerindeki sistem arl geneli yanstr. Hayal dnyasnda yaayan ocuklar sistemin buz gibi hesaplar dnyasna kknden zttr. ocuk ve kapitalizm badamaz. htiyarlar yalanm ocuk gibidir. Eskinin sayg gren kutsal bilgesi kapitalist retim iin bir yk durumundadr, gereksiz bir nesnedir. ocuklar byyerek yararl klnabilir. htiyarlar ise leceklerinden bir deer ifade etmezler. htiyarn ahsnda toplum yceliinden, kutsallndan iyice soyutlanr. Yallarevine brakldnda, sistemin zalimlii kadar anlamszl irkin suratn tm ynleriyle gsterir. htiyarlk sorunu bile birok ynyle sistemin toplum iin gereksizliini rahatlkla kantlayabilecek soru iaretleriyle doludur. Kapitalizmin metropolnde her eye doymu insanlarna karlk, evre insan her ynyle yoksunluk ve alk iindedir. Sistemin ar kr zellii iman insanla zayf, neredeyse kemikleri km insan arasndaki diyalektik ilikiyi iyice somutlatrr. Toplumun i bnyesindeki elikilerin daha fazla gelime potansiyeli kalmam gibidir. Ya ar tekrar ya da baz kurumlarnda dklmeler krizin kalclnn ve kaos durumunun iine girildiinin kesin kant gibidir. Tm doal olaylar zincirinde grld gibi halkann krlaca ana girilmitir. Eski yasallk geersizlemektedir. Yaplar ilev yitiminden tr anlamszdr. Yeni anlam yasalarnn ve gerekli kldklar yaplarn kurma zamanna gelinmi saylr. Toplumsal ekoloji sorunu uygarlkla balar. Doal toplum bir yanyla ekolojik toplumdur. Toplumu iten kesen g, doayla anlaml ba da keser. ten kesilme olmadan olaand bir ekolojik sorun domaz. Anormal olan, tm doal srelerde yaanan anlamlln uygarlk toplumunda yitimidir. Sanki ocuk ana memesinden kesilmi gibi bir hal doar. Duygusal zeknn byleyicilii yava yava silinir. Vicdan ve doann dilinden ska uzaklaan analitik zek, kurgulad yapay dnyasnda gittike evreyle olan elikisini gelitirir. Yaamn

118

doayla ba puslanr. Bunun yerine soyut fikirler, tanrlar geer. Yaratc doa yerini yaratc tanrya brakr. Ana efkati olarak anlalmas gereken doa, zalim doa damgasn yer. Artk dilsiz ve zalim doaya yklenmek insan kahramanl haline gelecektir. Hayvanlar ve bitkilerin her tr dengesiz imhas, toprak, su ve havasnn kirletilmesi, sanki insan toplumunun en temel hakkym gibi alkanlk kazanr. Doal evre artk l, umut vermeyen geici bir yaam alan olarak krletirilir. Canl doann snrsz umut kayna doa, artk kr, anlaysz, kaba madde ynndan baka bir ey deildir. Rnesansla yklan bu doa anlay kapitalist sistemde toplum iinde olduu gibi ardna kadar artk smr, istismar konusudur. Dnya insanlnn fethini doann fethiyle tamamlamak ister. Ona diledii her tr istismar yapmay bir hak, bir yetenek sayar. Sanayi devrimi ve sonrasnda sonu, toplum iin vazgeilmez yaam koulu olarak doal evrenin sigortasnn atmasdr. Aklsz olann doa deil sistem olduu anlalmtr. Ama artk ge kalnmtr. evre srekli SOS iaretleri vermektedir. Mevcut toplumsal sistemi kaldramayacan bas bas barmaktadr. Bu ynyle de sistemin krizi kaos aralna girmi gibidir. Ekolojik tartma ekolojik toplumu anlam ve yapsallk olarak zmedike, kaostan kma ans artk yoktur. Toplumsal sistem deerlendirmelerinde iine dlmemesi gereken bir anlay ar genellemeciliktir. rnein kapitalizmi tanmlarken sanki toplumun her eyi, ta kendisi olduu gibi bir sonu son derece yanltr. Hibir hakim sistem toplumun tamamn oluturmaz. Bu, diyalektik ikilemin gereine de aykrdr. Kendi zddn gelitirmeden, tek yanl gelimeler idealist, olgusal geerlilii olmayan bir yaklamdr. Sanldnn tersine, hakim sistemlerin dnda geni bir toplumsal alan bulunur. Burada eski sistemlerin art, hakim sistemin ztlar ve gelecek alternatifler i ie bulunur. Toplum son derece canl bir ileyi iinde olup, daha sk yasallklar gelitirerek deiimini srekli klar. Sistemleri emalatrmak anlam kolaylatrdndan yararldr. Ama tm gereklerin yerine konulma riski birok dogmatik yaklama da neden olabilir. Dolaysyla ematikletirmeyi gerekliin son derece karmak yapsyla zdeletirmemek gerekir. Sistemin geliim srecinin ne ok eksikli ne de abartl olmasna dikkat etmek objektif deerlendirmeler iin nemlidir. Ne bir kadercilikle geliim modeli dorudur, ne de kanlmaz sonular gibi

119

kehanetle gelecek kestirilebilir. Toplumsal yasallklarn aral ksadr. Anlam gelitirme ve balantl olarak yaplandrmalar da ska mmkndr. Yine de kadercilie ve kehanete bavurmadan sistemleri z dinamikleri iinde yakalamak, anlam somutluk zerinde edinmek bilimsel bilginin avantajdr. Fakat felsefe mitolojiyle de anlam zenginliine katkda bulunabilir. Toplum gibi doal evrimin tmn barnda tayan bir olguyu basit fizik yasalar gibi tanmlayamayacamz aktr. Kendimiz de bu olgunun yakn bir paras olduumuzdan, birok belirsizlikten kanamayacamz kuantum fiziinde de kantlanm bir gerektir. Rnesans aralndan sadece kapitalist sisteme tayan deerler alnmad. Hayli zengin olan malzemesinden kolektif toplum yaplanmalar iin gerekli anlam gcn bulmak da olaslklardan biriydi. lk topyaclar Campanella, Thomas Moore, Francis Bacon, daha sonralar Fourier, Robert Owen, Proudhon ok sayda komnal toplumsal sistemleri tasarlyor, yer yer rgtlenmelerine giriiyorlard. Aydnlanma dneminde yine birok filozof oluacak yeni toplumun nitelikleri zerinde kafa patlatyorlard. Bata gelen devrimlerin hep sola ak, bitmemi bir yanlar vard. Kapitalist sistem yerlemi haliyle hibir nemli dnrn tasarm olarak olumamtr. Ciddi dnrlerin peinde kotuklar toplumsal topyalar kolektif karakterlidir. Ahlaka belirleyici bir rol tannmaktadr. Buna ramen kapitalizmin baarsnda devlet kltnn gc, eski aristokrasinin olanca arl, yeni burjuva snfn kendi zddndan daha gelikinlii gibi objektif nedenler etkili olmutur. Eski hakim toplumun izlerini younca zerinde tayan yeni toplumcularn kolayca istismar anlalrdr. Devlet-iktidar sistemini aacak dnce gc ve yaplandrma program olmadan yaplacak her iktidar savam, senin yerine ben ke kapmaclndan teye anlam ifade etmez. Tarihsel bir temeli olan ganimet peinde koma, corafi keiflerin salad muazzam servetler, bilimsel keiflerle manifaktrden sanayi devrimine gei, siyasal devrimden iktidara trmanma, merkantilist devletilikten ulus-devletin g merkezine yerleme, sistemin zndeki kr ve sermaye birikimini sistem hakimiyetine tayan temel faktrlerdi. 19. yzylda topyaclarn beklentilerini boa karan sermayenin sanayi devrimiyle sistematize olmas, ona kar daha kkl, aya yere basan teorik bir ka ve siyasal bir mcadeleye ihtiya gsteriyordu. Karl

120

Marks ve Friedrich Engelsin peygamberlii bu aamada devreye girecektir. Uygarlk sisteminde kapitalizmin zaferini kesinletirdii 19. yzyl, ona kart dncenin de sistemlice gelimesi ve siyasi eyleme gemesiyle karakterize edilebilir. Her iki hareketin de temelinde Rnesans, Aydnlanma ve sanayi devrimi vardr. Dinsel bak as hakimiyetini yitirmi, laik dnya gr arlk kazanmtr. Bilimsel devrim ve modern sanat akmlar bu gelimeler iin gereken lt ve perspektifleri rahatlkla esinleyebilecek yetkinlikteydiler. Sisteme kart dnceler iinde gittike ykselen akm Marksizmdi. Karl Marks ve Friedrich Engels kendi dnce yaplarndan nceki muhalif akmlara topik sosyalistler der; kapitalizmin hakim retim biimi haline gelmemi olmasnn bunda temel rol oynadn belirtirler. Dnce sistemleri kat bir ekonomik determinizme ballyla dierlerinden farkn koyar; Hegelin diyalektik dnme sistemini esas almakla birlikte, onu ba aalktan aya stne diktiklerini iddia ederler. ngiliz ekonomi politiini ve Fransz topik sosyalizmini dier temel esin kaynaklar olarak belirtirler. Tabii Almanyann payna den felsefi esinlenmedir. Kendi dnemleri iin gl bir sentezi yakaladklar aktr. Sistemli bir toplum karlarnda zaferini yaarken, buna kar muhalefeti bylesine sistemli oluturmak, gerekten ngr ve sorumluluk duygusu yksek bir abadr. abalarnn ilk rn Komnist Manifestodur. Adeta bir parti program gibidir. Zaten ksa bir sre iinde komnistliin (partisinin) program olarak ilan edilir. K. Marks ve F. Engels kendilerini dier sosyalistlerden ayrt etmek iin bilimsel sosyalist olarak vasflandrrlar. Kapitalizmi tanmlamada dnemleri iinde en gereki bir yaklam gelitirdikleri aktr. K. Marksn bayapt olan Das Kapitali kocaman bir kapitalizm tanm olarak deerlendirmek mmkndr. F. Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni yaptnda da tarihsel toplum analizini en geni erevede yaparak dnce sistemlerini tamamlamaya abalarlar. Yaklak 1850lerden gnmze kadar Marksist kkenli sosyalizmin sonular, sistem analizinin yetersizlikleri ve yanllaryla birlikte dorularn da yeterince aa karmtr. Toplumsal sistem zmlemelerini daha iyi tanyabilmek iin tarihsel benzerleriyle

121

kyaslamak retici olabilir. Yazl kaynaklardan renebildiimiz ilk manifesto On Emir dzenidir. Hz. Musann Msr ilka kleci sisteminden kn formle eder. Firavun Akhenatonun tek tanr gne tanrs- mezhebinden esinlenmek kadar, ata dini Yah-weh Yahudaclktan da etkilendii bilinmektedir. 10 Emir ile toplumuna brani kabilesi- dzen vermeye almaktadr. M. 1.300lerde akland sanlan bu manifestodan gnmze kadar byk etkilenmeler olduu bilinmektedir. Kutsal Kitabn ilk blm AhdiAtik, On Emirle gelien bir klliyattr. Kendi iinde birok ara blme ayrtrlabilecek Ahdi-Atik, tm kritik dnemlerde peygamber manifestolaryla Hz. saya kadar bir btn olarak gelir. kinci byk manifesto olarak ncili alabiliriz. Hz. saya dayal bu gelenek kleci Romaya kar, znde bask altnda tuttuu tm yoksullar, isizler adna yaynlanm -gelitirilmi- bir bildirgedir. Ezilen snflar adna belki de bir ilktir. Hristiyanlk genel ad altnda yol at sonular gnmzde de en az tarihte olduu kadar etkilidir. Peygamberler gelenei kadar bir aziz ve azizeler geleneine sahiptir. slam evliyalar gibi bu aziz ve azizelerden halen renilebilecek birok ders vardr. Tarihin nc byk manifestosu Kurandr. Hz. Muhammedin kendi dnemindeki Arap kabile ve airet toplumu hakkndaki gzlemleriyle Tevratn -Ahdi Atik- bir kitab ve ncil yorumunu birletirmesinden kaynaklanan bu yapt bir nevi ortaa feodal toplumun artlar bildirgesidir. Avrupa ncille artlanrken, Ortadou Kuranla artlanmaya allr. Dinsel rgl (zihniyetli) de olsa, bu rnekleri toplumsal zm ve manifestolar olarak tanmlamak gerekidir. Das Kapital iin sorulabilecek en nemli husus, kapitalizmi ykt m yoksa daha da glendirdi mi sorusudur. Soru benzer sistem manifestolar iin de geerlidir. Konuya daha aklk getirmek iin diyalektik dncenin temeli olan tez, antitez ve sentez srecini anlalr klmak gerekir. Bata da belirttiim gibi, evrensel sistemde dalistik zellik, birin ikiye blnmdr. Enerji-madde ilikisinde birlik (1) kantlanm gibidir. E=mc2 forml olduka yol gstericidir. Enerji maddeyi hareketlendiren, deitiren unsur olarak beliriyor. Daha serbest kalm z olarak tanmlanabilir. In hz durumundaki madde parac olarak foton, znde maddeden kopmu enerjidir. Maddenin

122

tmnn fotonlamas k haline gelmek demektir. Radyoaktiflik bu sreci ifade eder. Ama yine de madde-enerji ikilemi bir gerekliktir. zdeki aynlk ikilem haline gelmeyi nlemiyor. Asl sr gibi kalan bir(1)in neden veya nasl ikileme itildiidir. kileme eiliminin kendisi nedir veya nasl oluuyor? Atom iinde olan bitenin tm eitlilie, hareketlilie biim verdii gl bir olaslktr. Son aratrmalardan, dnlmesi bile ok zor ok kk ve hzl ve ok ksa sreli parack oluum ve dnmnn atomlama srecini belirledii, atomlarn moleklleri, molekllerin bileimleri, bylelikle farkl element ve bileimleri ortaya kt anlalmaktadr. Bunda farkl manyetik ortamlarn da rol oynadklar tahmin edilebilir. Doadaki bu srecin topluma uyarlanmas kanlmazdr. Toplum yasall ok farkl olmakla birlikte, ayn sisteme tabi olmas beklenebilir. Toplumsal sistem dnmlerinin de birden, klandan trediini ana hatlaryla bilmekteyiz. Klandan hiyerarik toplumun, ondan da devletli toplumun kapitalizme kadar baz biimlerinin boy verdiini iyi bilmekteyiz. Diyalektikteki ztlk kavramn, ikilemlerden birinin dierini yok etmesi biiminde deil, onunla yklenerek daha st dzeyde farkl bir oluuma dnt biiminde yorumlarsak, olgular anlayabilme imknmz daha ok artar. Fakat bu konuda daha da nemli olan dz, izgisel bir dnmn olmad gereidir. Ztlarn dnm axb=ab biiminde deildir. Klasik mantn bu forml ok snrl bir aralkta geerli olabilir. Olgular dnyasnda dnm daha ok zikzakl, helezonvari, saakl, bazen hzl bazen yava, ncesiz-sonsuz olmaktan ok, anlk-sonsuzluk gibi zellikler tayabilir. izgisellikten kresellie kadar kaos aralklaryla deien zellikler ihtiva ettii varsaylabilir. O halde kapitalizme kar bir ztlk belirdiinde, onun izgisel olarak kapitalizmi yok edip, tasarmlanan topluma yani sosyalizme ulaaca ancak soyut bir varsaym olabilir. Gerein kendisi ok farkldr, oluumlar da daha farkl cereyan eder. Baat sistem zddn eritebilir, smrgeletirebilir, e ortak klabilir, ok az g kaybyla uzun erimli bir dnmle evrim gsterebilir. Sert bir krlmayla da yeni bir sistemin malzemesi olabilir. Marksist izgideki gelimeler iin sylenebilecek temel husus, teori ve pratiinin kapitalizmin iinde erimekten kurtulamaddr. Erime yoldan olmutur: Sosyal demokrasi, reel sosyalizm ve ulusal kurtulu.

123

Bu yoldan veya olgudan kapitalizmin hi deimedii sylenemez. nemli deimeler yaanmtr. Olduka liberal deimeler grlmtr. Fakat sistem varln bu yollar sayesinde daha da uzatmay baarmtr. Bunu kardevrimlerle izah etmek doyurucu olmaz. Konu daha derinliklidir. Benimsenen sosyalizm anlayndaki temel niteliklerle balantldr. Hatalarn veya yanlln temelinde kapitalist-ii ayrm yatmaktadr. Kapitalist-ii ayrm, bir kleci Roma maliknesindeki efendi-kle ayrmndan z olarak farkl deildir. Serf-aa ilikisi iin de benzetme geerlidir. Bir aile iinde -ataerkil- erkein rgtleni biimi ve dayanaklaryla, bal kadnn rgtleni ve dayanaklarn kar karya getirdiimizde, atmann galibi batan bellidir. stisnalar hari tutulursa, belli bir kavgann galibi olarak erkek, kavgann sonunda hrpalanm kadndan daha glenmi olarak varlk srdrr. Daha fazla kadn erkein olmutur. eliki yine vardr. Ama dnt kadaryla erkek-egemen sistem iinde bir adm daha erimitir. rnei tm toplumsal sisteme yaygnlatrabiliriz. Snfl toplum uygarl, hatta daha ncesinin hiyerarik toplumu iinde, kadnn binbir bala erkein egemenlii altnda bulunduu koullarda, bir teori ve pratik biim uyarlayp kadndan kurtulu beklemek hayalcilikten teye, daha ok dvl, daha ok balan demekten teye anlam ifade etmez. Kadn karlamay kabul ettii andan itibaren zaten kaybetmeye yatrlmtr. Kasabn elindeki kuzu didinip de ne kadar kurtulabilir? Kuzunun yaama ans kasabn insafna, karna baldr. St, yn koyunu da klnabilir, kesilebilir de. Sanldnn aksine, kapitaliste kar ii, antagonist denilen eliki tr iinde deildir. Gnmz kapitalizmine baktmzda, iyi bir ii ve creti olan ii, toplumun kaymak tabakasndan saylr. Sistemden asl darbe yiyenler muazzam isizler ordusu, smrge halklar, etnik ve dini gruplar, ezici kadn kesimidir; yine ocuklar ve genlerin durumu, ihtiyarlk, eko-evre sistemi i elikileri, kapitalist toplum iinde kar alarndaki kademe elikileri, ky-kent, byk-kk kent, bilimiktidar, ahlak-sistem, asker-siyaset vb. yzlerce eliki oda sistemi belirlemektedir. Tm bu olgular temel almadan sistemin en rahat ynetebilecei, ayrcalkl iiye dayanan bir devrim-deiim teorisinin fazla ans olmayaca derinlikli bir toplum anlayyla fark edilebilir.

124

Marksist yaklamn daha temelli yetersizlikleri vardr. Uygarl bir btn olarak zmlememitir. Engelsin denemesi ok snrldr. Snfl toplumla doal kolektif toplum arasndaki temelli elikiyi oktan alm ve geri biim olarak saymaktadr. Halbuki kapsaml tarihsel tanmlamamz da gsterdi ki, komnal demokratik durula hiyerarik ve devleti duru arasnda srekli ve kapsaml bir mcadele vardr. Komnal-demokratik deerler geri ve yok olmak urada kalsn, tm sistem oluumlarnda dinamik role sahiptir. Buna kapitalizm de dahildir. Kapitalist sistemde dou, gelime ve zl krizinde en ok ileyen eliki komnal-demokratik deerlerle ilikili olanlardr. Sistem ii, kyl vb. gibi birok kesimi iinde tutup ynetebilir. Hatta iyi bir mttefik yapabilir. Bireycilii krkleyerek ynetimini daha da grnmez klp srdrebilir. Ama toplumun kendisini toplum olmaktan karamaz. Toplum da esas olarak komnal ve demokratiktir. yle olduunu bildii iindir ki, kapitalizm bireycilii toplumun aleyhine ahlandrr. Gdleri ayaklandrr. nsan toplumunu birok ynyle tersinden primat toplumuna -toplumun maymunlatrlmas- dntrr. Toplum direndike ve sonunda bir btn olarak zldke, yeninin ortaya kma ans doar. Toplumsal dnm projeleri bata elikilerin bu temel ynn dikkate aldnda baar ans kazanabilir. Balantl olarak kapitalizmin sistematik olarak ykt ahlaki rg esas alnmadan, hibir elikinin teknik olarak zm ans olamaz. Toplumsal ahlak olmadan, yalnzca hukuk, siyaset, sanat ve ekonomik yntemlerle hibir toplumu ynetme veya deitirme olana yoktur. Ahlak, toplumun kendiliinden varolu biimi olarak alglamak gerekir. Dar geleneksel ahlaktan bahsetmiyorum; toplumun kendini yrt vicdan, yrei olarak tanmlyorum. Vicdann yitirmi toplum bitmi toplumdur. Kapitalizmin ahlak en derinden tahrip eden sistem olmas anlamldr. Sonul sistem olmas onun toplumsal vicdan tahrip etmesini anlalr klar. Smr ve bask sisteminin potansiyelini tketmesinin somut ifadesi, ahlakn sistemlice tahribi anlamna gelir. O halde kapitalizmle mcadele zorunlu olarak etik -bilinli ahlak- aba gerektirir. Bunsuz mcadele bandan kaybedilmi mcadeledir. Marksizmde kiilik bir btn olarak kapitalist yaam deerleri iinde yaar. Kentlilik ar basar. Kentin egemen zeti bir yaam tarz bireyi binbir bala kapitalist sisteme balar. Marksn kendisinin bile binlerce bala sistem ii olduunu iyi bilmek gerekir. Hristiyanlkta,

125

Mslmanlkta sistemden koparak onlarca yl inzivaya, manastra, dergha ekilen onca insan bile ancak snrl bir etkiye yol amtr. Marksist mcadelecilerin ou bu ynl bir ahlaki oluumun bile farknda deiller. Kapitalizmin u veya bu versiyonuyla yaayp teorikpratik savala sonu alacaklarn sanrlar. Marksist kuramn siyasal devrim ve sonrasna ilikin tezleri ise, daha vahim olarak hiyerarik ve devleti karakter tar. Sava, proletarya diktatrl, devletilik kavram olarak neredeyse kutsallatrlr. Halbuki devlet-iktidar, sava-ordu snfl toplum uygarlnn rn olup, mutlak anlamda egemen smrc kesimin vazgeilmez yaam aygtlardr. Bu aralar proletaryann eline vermek demek, daha bandan kendini onlara benzetmeye karar vermek demektir. Nitekim reel sosyalizmde bu aralarn hepsi en yetkince kullanld. Zafer elde edildi. Fakat 70 yl sonra anlald ki, kapitalizmin en apulcu biimi -Bat Avrupa kapitalizmi onun yannda adeta yedi suyla ykanmtr- kurulmutur. Kapitalizmin en totaliter, antidemokratik biimi sz konusudur. Bu olgunun altnda devlet anlay yatmaktadr. Engelste yava yava snmesi gerekir denilen devlet, en gl aamasna reel sosyalizmle ulamtr. Burada art niyet, kardevrim aramak fazla anlaml deildir. Bavurduu aralar -devlet drt drtlk ele geirilse de- sosyalizme deil kapitalizme gtrr. Sosyalizm sosyalist aralar gerektirir. Onlar da batan sona demokrasi, evre hareketi, kadn hareketi, insan haklar, toplumun z savunma meknizmalardr. . iktidar tanm, z olarak o kadar ekici olmasn toplumsal deerler birikimine en ok sahip olma avantajn vermesine borludur. ktidar olmak birikmi zenginliklere, onlar daha da artrmann kurum ve kurallarna, gcne ve yntemlerine sahip olmay ifade ediyor. Ssl laflarla onunla zgrlk, eitlik, kalknma getireceim demek, bilerek veya bilmeyerek kendisini, evresini ve dayand toplumu aldatmak ve oyalamak demektir. ktidarlarla ne devrim yaplr, ne deiim salanr. ktidarla deer gasp edilir, bllr. Ayrca iktidar deer retmenin yeri deil tketmenin yeridir. ster vergi biiminde ister zorla, toplumdan alp mensuplar arasnda datr. Yatrm ve retime gemesi de, yani devlet ekonomisi de talann, deer elde etmenin deiik bir yolu olmasndan teye fazla bir anlam tamaz. Denilebilir ki, Lenin gibi bir emeki snf politikacs neden bu gerei gremedi? Kapsaml

126

izahlar gerekir. Ama ok ksaca belirtelim ki, btn sosyalizmin yzelli yllk tarihi iktidara gelme paradigmas zerine kurulmutu. Leninin yapt en kestirmeden bu paradigmay uygulamaya geirmek, onun yol ve yntemlerini doru kestirmekti. Her ne kadar Sosyalizme en gelimi demokrasiden gidilir demise de, kendi ve partisi en ksa proletarya diktatrl yoluyla sosyalizme gitmeyi temel bir taktik hat olarak grmlerdi. Emperyalizm koullarnda parti-iktidar olmadan ayakta durulamayacan bir temel anlay olarak bellemilerdi. Fakat tarih bu grn doru olmadn aradan yetmi yl gese de en sonunda gstermitir. Bu gereklik Leninizmin, Marksizmin her eyiyle yanl olduunu gstermez. Sadece parti-iktidar tezlerinin yanlln, sosyalizme gtremeyeceini kantlar. Marksn, Engelsin konumu phesiz teorisyenlikle snrl olduu iin devlet ve iktidar iin konumlar tam kestirilemez. Ama devleti ksa sreli bir tahakkm arac olarak burjuvaziye kar kullanmak gereinden bahsetmilerdir. Devleti olmayan anaristler de vardr. Birok topyac da vardr. Devleti olmayan demokrasiler de birok alanda ve dnemde uygulanmtr. Birok sosyalist devleti eletirmi, hzla snmesi gereinden bahsetmitir. Sovyet Rusya bunun da tarihi rnekleriyle doludur. Sonu olarak devlet ve devlet iktidarn kurtulu, zgrlk ve eitlik iin hedeflemek, kullanmak amaca ulatrmyor, uzaklatryor. Gerekten bu amalara ballk ve baarlar isteniyorsa, temel mcadele arac olan parti ve koalisyonlar iin baka siyasi modeller tasarlamak, teorik ve paradigmatik gr haline getirmek vazgeilmez tarihi bir neme haizdir. Yeni partiler ancak bu sorunun cevaplar doru verildiinde anlam tayabilir. ktidarla balantl sorulmas gereken soru udur: ktidar gcn nereden alr; bu kadar nimete konma, deerlere hkmetme nasl gereklemektedir? Bu sorular bizi iktidarn kaynann g olduu, gcn de savata belirlendii hususuna gtrr. Devletin, dolaysyla iktidarn kaynanda toplumsal akln deil gcn, savan yattn iyi grmek gerekir; devlet deil gcn, savan yattn iyi grmek gerekir. Devlet ve iktidar toplumsal sorunlarn zm aralar olarak olumazlar. Sorun zme kayna olarak kamusallkla, tahakkm ve istismar gc olarak devlet ve iktidarn ayrt etmeden her tr karkla deriz. Gnmzde iktidarn karmad hibir toplumsal etkinlik yok gibidir.

127

Aileye dek devlet szmtr. Kresel kapitalizmin geldii aama, devleti hem en youn uygulanan hem en gereksiz duruma den ara konumuna drmtr. Devletin en gereksiz konuma dmesi zayflad anlamna gelmez. Tersine diini trnana takarak ve gerektiinde en tavizkar politikalar kullanarak etkinliini srdrmeye alr. Devlet iktidarnn bu durumu totalitarizm olarak adlandrlr. Belki eskisi gibi bir faist totalitarizm veya reel sosyalist versiyonu almtr. Fakat yine de devlet totaliterdir. Gnmzde totaliter olmayan devlet yoktur. Bu durum kapitalizmin gerekleri, iinden getii kriz ve alternatiflerinin devreye giriiyle balantldr. zcesi devletin kurulduundan beri dayand g, sava olgusu halen devam etmektedir. Sava iktidarn temelidir. ktidar olmak, sava kltrne dayanarak toplumu her dzeyde biimlendirmek ve statkoda tutmak demektir. Balca belirleyen olarak devlet iktidar kendini yadsma anlamna gelebilecek zgrlk ve eitlik idealleriyle rtmez. Uygulamalaryla o ideallere hizmet etmez. Tersini yaparak ilevini srdrmek ister. Dolaysyla bu arac hedefleyen partilerin zgrlk ve eitlik idealleri, iyi niyetli de olsalar, devlete ulaldnda ancak boa kar. O halde yeni zgrlk ve eitlik partileri tutarl olmak istiyorlarsa, devlet odakl olmayan siyaset ve toplum biimlerini programlamak durumundadrlar. Devletin alternatifi demokrasidir. Devleti demokrasi d alternatiflerle karlamann imdiye kadar takip edilen btn yollar boa kartmtr. Demokrasi sanld gibi kapitalist devletin bir biimi deildir. Ayrca demokrasi dnda hibir rejim devleti snrlamaz, hukuk iinde tutmaz, daraltmaz ve kltmez. Bir devleti ykmak, devlet kltrn amak anlamna gelmez. Yerine her an yenisi kurulur veya baka biri boluunu doldurur. Sadece demokrasi devletle alan paylar, onu snrlayarak toplumun zgrlk alann geniletir. El koyduu deerleri azaltarak eitlie biraz daha yaklatrabilir. Demokrasiyi tanmlarken, onu devlet d toplumun kendini ynetme hali olarak belirtebiliriz. Demokrasi, devlet olmayan ynetim demektir; topluluklarn devletsiz kendini ynetebilme gcdr. Sanldnn aksine, insan toplumu olutuundan gnmze kadar daha ok devleti deil demokrasiyi yaamtr. Belki genel bir lke veya ulus demokrasisi durumu youn yaanmamtr. Ama toplumun varolu ekli komnal ve demokratik pozisyonludur. Komnalite olmadan,

128

demokratik reflekse sahip olmadan toplumun yalnz devletle yrtlmesi olanakszdr. Devlet ancak komnalite ve demokrasi aleyhine byyerek hkmedebilir. Devletin iinden ykseldii ve yaad zemin toplum komnalitesi -biraradalk gerei- ve demokratik durutur. kisi arasnda diyalektik bir ba vardr. Dolaysyla toplumla uygarlk bir araya geldiinde, temel eliki devletle demokrasi arasndadr. Birinin az dierinin oudur. Tam demokrasi devletsizlik halidir. Tam devlet egemenlii ise demokrasi yoksunluudur. Buradan karacamz sonu, demokrasiyle devlet arasndaki iliki birbirini ykma deil, ama tarzndadr. Devleti ancak devlet ykabilir. Demokrasi devleti ykmaz; reel sosyalizm gibi ancak daha yeni bir devletin yolunu aabilir. Demokrasinin temel ilevi bylelikle ortaya kar. Devleti snrlayarak, klterek, toplum zerindeki ahtapot misali kollarn krparak ancak zgrlk ve eitlik olanaklarn artrabilir. Sonuna doru ise belki devlet tmyle gereksizleerek sner. Engelsin, ksmen Leninin anlay da byle olmakla birlikte, teoriyi tam gelitirdikleri de sylenemez. Demokrasili devletlerde de phesiz devletin biiminde nemli deiimler ortaya kar. Giderek toplumun genel gvenlik ve ortak yarar alanlar olarak kamusal alan dnda tm gereksiz kurum ve kurallarn terk etmek zorunda kalr. zellikle AB lkelerinde ge ve ok yava da olsa, farkna varlan ve uygulanan bu tarz bir devlet ve demokrasi uygulamasdr. Bir nevi tm insanlk adna devlet ve demokrasi konusunda zeletiri yapmaktadr. Bu ksa deerlendirme ile gstermek istediimiz husus, devlet odakl parti olmann batan itibaren dnya grmzde temel bir yanllk ierdiidir. ster devlet kursun, ona erisin, ister kurmasn ve erimesin, bu partiler demokratik, zgr ve eitlik amalarn devlet yoluyla gerekletiremezler. Bu yoldan dnlmedike, yeni zgrlk ve eitliki parti olunamaz. Ksaca demokratik ve sosyalist parti olmann yolu devlet odakl teori, program, strateji ve taktiklerde dnm yaparak yenilenmeyi salamaktan geer. Devlet odakl olmayan bir demokratik sosyalist teoriye, program, strateji ve taktiklere ihtiya vardr. zeletiri bu temelde geliirse anlam ifade eder. Aksi halde yenilik ad altnda tekrar eski konumlara dmek kanlmazdr. Reel sosyalizm, sosyal demokrasi ve ulusal kurtulu partilerinin durumu bu gereklii gayet ak olarak dorulam bulunmaktadr.

129

Marksizme yneltilecek dier bir eletiri konjonktrle ilgilidir. Marks dnemindeki, kapitalizmin olgunluk aamasdr. Marksn ve Engelsin bundan kard sonu kapitalizmin kanlmazldr. Kapitalizm adeta sosyalizmin nn aan bir buldozer rolndedir. Daha da genelletirirsek, snfl toplum uygarln kanlmaz bir ilerleme olarak grmekte ve idealize ettikleri sistemlerinin kurulmas iin bu aamalarn gereine iman etmi bulunmaktadrlar. Buna kkl bir yanllk olarak yaklalmas gerektiini daha nce amtk. Snflar ve ynetimin egemenlik arac olarak devletin zorunlu gvenlik -toplumca vazgeilmez-, kamusal ynetim dndaki tm varlklar, oluum ve kurumlamalar sadece gereksiz deil, tutucu ve engel konumundadr. Devlet kapitalizmi bata olmak zere brokrasiyi byten ite ve dtaki ar egemenlik, sosyal devlet gibi birok kurum gerek toplumsal demokrasinin ve evrenin nnde engeldir. Ahlaki adan da sava-ordu -zorunlu demokratik savunma dnda- reddedilmesi gereken kurumlardr. Marksn kendisi Snf sava teorisini Fransz tarihilerden aldk derken, aslnda kulland aracn niteliini doal veri olarak almaktadr. Egemen snflarn sava tarzn olduu gibi kurumsal olarak kabul etmektedir. Proletarya diktatrl kavramnda da bu byledir. Tarihteki diktatrlk uygulamalarn olduu gibi almakta mahzur grmez. Lenin ve Stalin dnemindeki diktatrlk srekli devlet durumu olur. Demokrasi hi uygulanmadan inkr edilmi oluyor. Halbuki Lenin, Sosyalizme ancak demokrasiden gidilebilir derken doruya daha yaknd. Daha sonraki srelerde hakim snf tarz ve politikalar daha da merkezileir. Devlet-parti zdelii doar. Parti ite ve dta tmyle antidemokratik bir kuruma dnr. Sistem iindeki sava ve bar politikalar artk kapitalizmin deirmenine su tamaktan teye gidemez. Ancak daha da oaltabileceimiz bu tr temel hata ve yanllklar, yetmi yl gese de doal sonucuna varmaktan, kapitalizmi retmek ve glendirmekten teye kkl deiikliklere olanak tanmazlar. ada partiler daha ok 19. ve 20. yzylda gelien kapitalist toplumdan kaynaklanr. Onun snfsal, sosyal kategorilerine dayanrlar. Bata temel snflar olarak burjuva-ii ikilemini esas alrlar. Ynla da ara snf olarak kk-burjuva partiden bahsedilir. Bu partilerin hepsi iin devlete erimek temel hedeftir. ster devrimci yntemlerle ister

130

seim yntemleriyle olsun, her partide devlet konumlarna -bata parlmento ve hkmet olmak zere- ulamak, yer edinmek baar anlamna gelmektedir. Bu devlet ister kurulu bir devlet olsun, ister kurulmak istenen bir devlet olsun, hepsi iin geerlidir. Devletlemek; ycelmek, nimetlere konmak, geliiminin motoru bana gemekle zde saylmaktadr. Ayrca bu tanm ayrm yapmakszn tm snflar iin geerlidir. Tm 19. ve 20. yzyln parti-cephe almalarnn bu dorultuda gerekletirilmesi de bu varsaymmz dorulamaktadr. Sorulacak temel soru, partilemenin bu tarzyla amalarna ulap ulamaddr. Her snf ve ulus adna kurulan partilerin devletlemesi salandna ve yeterince iktidar zamanlar da olduuna gre, amalarna ulatklar sylenemez. Bu gerei tespit etmek iin fazla kant gstermek gerekmez. 19. ve 20. yzyln savalarn, eitsizliklerin, zulmn, ykmn en ok gerekletii yzyllar olduu aktr. nsanolunun ensesine atom bombas dayatlmtr. Bask ve katliamlarn, asimilasyonlarn her tr denenmitir. Sonu 2000lerin banda daha eitsiz, saval, zgrlk yoksunu, fakir-zengin uurumlu, evre kirlilikli, toplumsal cinsiyeti bir uygarln srp gitmesidir. Byk amalarla kurulan proletarya partileri de bu sonutan en az burjuva partileri denenler kadar sorumludur. Reel sosyalizmin deneyimlerinin klasik burjuva deneyimlerinin daha gerisinde sonular dourduu bilinmektedir. Bundan da nder parti olarak komnist partilerin sorumlu olmas tabiidir. O halde devlet odakl bir irade olarak partilemenin kendisi sosyalizm olarak niteleyebileceimiz eitlik ve zgrlk idealine terstir; onunla eliki halindedir. Devlet olmay amalayan partilerin eitlik ve zgrlk idealine ulamas beklenemez. Aksine onunla aray daha da amas yaanan pratiklerin kantlad bir husustur. Bu elikiyi zmenin arac, devlet odakl bir irade tamaktan vazgemektir. Yani devlet=zgrlkszlk, devlet=eitsizlik tanmnda buluarak devlet odakl parti olmay ilkesel olarak amaktr. Devlet adna parti olmak veya devlet sahibi olmak iin parti kurmak bir temel yanllk olarak grlp samimi bir zeletiri ile bu tr partilemeden vazgemek en doru tutum olmaktadr. Hem devletleme hem zgrlk ve eitlik ideali birlikte tanamaz. Biri dierini amay gerektirir. Dikkat edelim: Ykmaktan, altst etmekten bahsetmiyorum. Amak kavram Engelsin

131

daha 19. yzyl sonlarnda dikkat ektii devletin snmesi kavramyla balantldr. Sosyalizm iin devlet yava yava sndrlmesi gereken bir ate topudur. Ben buna kartopu nar, topu teorisi demitim. Bin yllarn yuvarlana yuvarlana gibi bym bu kartopunun deil sosyalizm olarak eitlik ve zgrl getirmesi, tahakkm altna aldklarnn eitsizliini ve zgrlkszln daha ok gelitirmesi sz konusudur. Devlet en eski bir hiyerarik ve snfl toplum gelenei olarak zgrlk ve eitlik elde etmenin bir arac olarak seilemez. Sosyalizm ve her tr eitlik ve zgrlk ideali iin devlet tercihi en byk hatay tekil etmitir. Tarihin derinliklerine indiimizde de bu hatann byklerini grmekteyiz. Roma mparatorluuna kar yzyl savaan Hristiyanlk bile devletletikten sonra yoksullarn eitlik ve zgrlk ideali olmaktan uzaklamtr. Kendisi snfl bir toplumsal imparatorluk olmutur. Byk glerin komnal ve demokratik pozisyonlu halklar devletletikten sonra hzla eitlik ve zgrlk konumlarndan uzaklamtr. Byk Cermen, Arap ve Trk geber toplumlar, st tabakalar devletletikten sonra eski komnal demokratik ve eitliki yaplarn yava yava yitirmilerdir. Tarih bu tarz zgrlk ve eitlik yitirimlerinin saysz rnekleriyle doludur. Neden o halde devlet tercihi stn kyor sorusuna vereceimiz cevap onun iktidar zyle ilgilidir. O halde iktidar zmeliyiz. ktidar nedir? ktidar devlet kurumunun icraya gemi halidir. Dnemsel devlettir. Devletin dnem snf ve tabakalaryla, etnisite, din, kavim st tabakalaryla iinin doldurulmasdr. Kurumlarna yeni snf, etnisite, hanedan, mezhep, ulus gibi kategorilerden rgtl gruplarn hakim olmasdr. Bu kategorilerin iliki, rgt ve eylemlerinin tahakkm ve smrc g olarak belirmesi devlet anlamna gelir. yle devleti ideolojilerin iddia ettii gibi devlet ne tanrnn kendisi ne de glgesidir, ne kutsal ana ne kutsal babadr, ne tanr-kral ne de akln en yce somutluudur. Art-deer ve rnler bata olmak zere, toplumlarn binbir emekle biriktirdiklerine zorba ve yalanc baz gruplarn tarihin ilk hiyerarik ve snfl toplumundan beri el koyma faaliyetleridir. Bu faaliyetlerin gerekletii kurum ve kurallardr. ktidar ite bu kurum ve kurallar istedikleri gibi dolduran, ileten gruplarn eylemi olarak ilev kazanmaktr. phesiz Marksizm yine de eitlik-zgrlk mcadelesinde byk ve tarihi bir deneyimdir. Toplumsal mcadelede zengin bir katkdr.

132

Toplumbilimine ekonomi ve snf arln tamtr. Burjuvaziyi ulusal kurtulu, insan haklar, sosyal devlet konularnda daha yumuak biimlere zorlamtr. Demokrasiye ok dar taktiksel yaklam, ekolojiyi ve kadn zgrln kapitalizmden farkl gremeyii, temel yaam paradigmas olarak da burjuva kalplarn aamamas sistemle daha kolay eklemlenmesine yol amtr. Marksizmden esinleni ve reel sosyalizmin etkisi altnda baarya gitmi olan sosyal demokrasi ve ulusal kurtulu mcadeleleri, daha zayf sosyalist versiyonlar kapitalizmden zaten hi kopmadlar. lerindeki kesimler daha ok kapitalist gelime yanlsdrlar. Tabanlarna farkl bir yaamn deil, mevcut yaamdan daha ok yararlanmasnn mcadelesini veriyorlard. Kalknmaclk ve blm sorunu tamamen sistemin hukuku ile balantldr. Aslnda reel sosyalizm, sosyal demokrasi, ulusal kurtulu, liberalizm ve muhafazakrla kapitalizmin en byk mezhepleri gzyle bakmak daha gereki bak as salar. slamn, Hristiyanln, Yahudiliin mezhepleri temel olgularndan ne kadar farklysalar, kapitalizmden domu bu mezhepler de kk kapitalizmden o kadar farkllar. Daha dorusu, fark ayn familyann deiik trleri kadardr. Dinin daraltlm olarak devam etmesi, anarizm gibi akmlar kapitalizmde marjinal olmaktan te anlam ifade etmez. kinci dnya sava sonras antifaist zafer havas fazla srmedi. 1968 devrimci perspektifleri ve genlik hareketleri nemli paradigma deiikliklerine yol at. Sisteme bir btn olarak nefret geliti. Reel sosyalizm, ulusal kurtulu ve sosyal demokrasinin beklentilerine cevap veremeyecei anlalmt. Vaat edilen dnya eskisinden daha iyi deildi. Denilebilir ki, 1970ler, 1848 Devriminden beri Marksizmle balanm birok entelektel akmn gcn yitirmesiyle, yeni sol, ekoloji, kadn hareketi bata olmak zere birok yeni akmla tanma dnemi oldu. Kapitalizm kadar reel sosyalizm ve versiyonlarna duyulan derin gvenin sarslmasyla ve 1950ler sonrasnn ikinci byk bilimsel devrimiyle sosyal bilim ve kltrel alandaki yeni gelimeler de beraberinde feminizme, ekolojiye, etnolojiye geni almlar getirdi. 1989da reel sosyalizmin zl, sanldnn aksine kapitalizmin lehine deil aleyhine bir gelime oldu. Bu, sistemin en temel halkalarndan birinin kopmas anlamna geliyordu. Souk savala kendi kitlesini tutan, reel sosyalizm ve ulusal kurtulu devletleriyle de dnyann dier halk ynlarn adeta oyalayan sistem kmt.

133

Devleti toplumdan ilk defa dnya apnda bir souma, zm arac olmayacana dair kkl kanlar dodu. Ulusal devlet ve milliyetilik de oyalayc yeteneklerini nemli oranda yitirdiler. Gelimi kapitalist lkelerdeki sosyal refah devleti de ksa dnem dnda etkinliini ou lkede kaybetti. Sistem her bakmdan yeni bir evreye girdi. Kapitalizmin tarihine baktmzda, Rnesans kaos aralndan en derli toplu k yapan toplumsal sistemlerden biriydi. Siyasal devrimlerden ustaca yararland. Sanayi devrimiyle olgunluunun zirvesine eriti. Dnya apnda yaylmn tamamlayan ilk sistem oldu. 19. yzyln sonu ve 20. yzyln balarnda ancak dnya savalaryla elikilerini zebilecek kkl bunalmlarla karlat. Aslnda kapitalizmin genel bunalm tm 20. yzyl doldurdu. Birinci ve ikinci dnya savalar aralar, nceleri ve sonralaryla sistemin ancak savalarla ayakta tutulabileceini gsteriyordu. Reel sosyalizm ve versiyonlar kutuplamay arttrnca, savan nitelii scaktan soua dnt. 1989 zl bu imkn da elinden alnca, sistem kendini adeta boluun iinde buldu. Saldracak taraf bulamyordu. Yeni dmanlar retmeye ihtiyac vard. Bunu Ortadou kkenli slamda bulacakt. Yeni dnemin terminolojisinde artk kreselcilik ve ABD mparatorluu kavramlarna ska rastlanr oldu. Kreselcilik, sistemlerin yaylma olgusu anlamna gelir ki, yeni hibir yan yoktur. lkel klanlardan gnmze tm sistemler kreselcidir. Baarl olan her sistem az veya ok yaylma ansna sahiptir. mparatorluk da eski kavramlardandr. Site devletlerin oalmasyla devlet de sitelerin tm devleti haline gelince, imparatorluun koullar domu demektir. Siteler srekli oaldna gre, imparatorlukta genilemeler kanlmazdr. Belirgin imparatorluk alan ve tarzlar doar. Smer ehir siteleri zerinde Akad istilasyla balayan Sargon imparatorluk gelenei o gnden beri habire geliti. Kleci Roma mparatorluu dnyann o gne dek tand en geni ve gl imparatorluuydu. Yerine kurulan feodal Bizans ve Osmanllar, gelenei devam ettirdi. in ve Hintte benzerleri kuruldu. Kapitalizm daha kurulu aamasnda nce Portekiz, sonra spanyol, ardndan gne batmayan ngiliz mparatorluuyla, gelenei ikinci dnya savann sonuna kadar tad. Savatan sonra gerginlik iindeki ABD ve Rusya Sovyet mparatorluu ikilemi 1989da ABD lehine tekleti. Kapitalizm Romasnn nnde artk hibir engel kalmamt.

134

mparatorluklarn bir karakteri vardr: niter, merkeziyeti yapdan ok eyaletler biiminde blnmeler esastr. nceki dnemden kalma birok eski devlet geleneini zmsediinden tr, gevek bir federasyon eilimi de ska grlr. Da doru ne kadar ok gc egemenlii altna alsa da, ite birok valilik, eyalet ve baml devlet durumlar da o denli artar. Kresel apta yaylma olunca bu gelenek artarak tekrarlanr. ABD imparatorluk dnemi ite ve dta benzer ikili engel durumla karlar. u husus iyi bilinmelidir ki, ABD sfrdan imparatorluk kurmuyor; bin yllardan beri varolan gelenei srdryor. Srdrmek zorundadr. Dnya devletler sistemi imparatorluksuz olmaz. Birbirinden tam bamsz devletler durumu bir varsaymdr. Gerekte yoktur. Geerli olan, devletlerin birbirleri karsndaki bamllk durumlardr. Sistem iindeki en glden en zayflara doru bu bamllklar, baz gruplarda imparatorlua dnr. lerinden sistemce en gls, en byk imparatorluk olarak sz en geerli g konumuna eriir. ABDnin en son ngiliz ve Rusya Sovyet mparatorluundan devrald bu gelenektir. inde yzlerce dil, kltr, siyasal oluum, ekonomik biim barndran geni bir corafyada, eitli dzeylerde egemenliini derinliine ve geniliine yaymak durumundadr. Sistemin kr, azami sermaye birikimi bu sreci srekli zorlar. Kr dengesini tutturmak yaylmayla balantldr. ok sayda gcn karlar bozulduundan ilikileri gerginleir. En gl olma kural nedeniyle bu gerginlik ikinci bir kutba yol aamaz. Bu, sistemin mantna aykr olur. 1990lar sonrasnda kreselcilik ve ABD mparatorluu bu erevede denge aramaktadr. Kapitalizmin yaad sistem kaosu, krizin eski tr alamazln gsterir. Dolaysyla dnem kreselcilii krizli bir ortam iinde geecektir. Krizi younlatran etkenler eski dnemden kalmakla birlikte, iddetini artrma eilimindedir. Tm tedbirlere ramen azalan kr kanunu, evre kirliliinden, vergilerden dolay artan maliyetler, sosyal devlet uygulamalarndan doan masraflar, artan demokratik muhalefet sistemin sermaye birikim orann daraltr. ve d kavramlar arasndaki ayrm iyice azalr. Kreselcilik adeta tek devlet gibi hareket etmeye zorlar. Bu aamada sistem ile mttefikleri arasnda yeni dzenlemeler kanlmaz olur. Kapitalizmin dou ve olgunluk aamalarnda snrl bamsz nitelik gsteren ulus-

135

devlet artk bir engeldir. Gerek en byk g olma, gerek kreselciliin ekonomik karakteri eski ulusuluk ve ulus-devleti kaldramaz. zellikle Fransz devrim geleneine bal cumhuriyeti gelenek daha da zorlanr. Tutuculuun -direngenliin- yeni rnei olur. ABDAB elikisi kaynan bu gereklikten alr. Avrupa cumhuriyetilii ve demokrasisi eski bamszl konusunda kskantr. Yine eski kolonyalizmini hatrlatmaktadr. Kapitalizmin onun Kabesi olduunu unutmaz. Dolaysyla ABD-AB gerginlii ciddidir. Kapitalizmin yeni boy atma alan olarak dnlen Pasifik in ve Japon gerei nc bir odak olma potansiyeli tamakla birlikte, ancak ksmi bir bamszl koruyabilirler. Bu gruptakiler sistemleri tek veya karma halde taklit etmede ustadrlar. Rusya, Brezilya gibi lkeler de benzer bir snrl bamszlkla yetinmek zorundadrlar. Sistemin g mant bunu gerektirmektedir. Trkiye gibi iki arada bir derede lkeler daha ok zorlanacak durumdadr. Hizaya gelmeyen asi veya serseri denilen devletler grubu ise, sistemin askeri, ekonomik ve kltrel gcyle hizaya getirilmek durumundadr. Sistem karsnda tam eritilmekten uzak olan Ortadou gl uygarlk gelenei, slamlk, ar ekonomik sorunlar- btnyle asi bir duru arz eder. Souk savan komnizmi artk yerini Ortadounun yeil Otoriterizmine brakmtr. slami rt altndaki byk tutucu, otoriter yaplar artk paralanmak zorundadr. Dnya gcndeki etkili Yahudi -brani kabilesi- lobisi, srailden tr bin yllk ryasn ve hesaplarn grmek durumundadr. Sistemin mant mevcut haliyle artk Ortadouyu tayamaz. Kark ve komplolu 11 Eyll 2002 kiz Kuleler saldrsyla balayan yeni dnem sadece Ortadounun deil, sistemin kaderini de yeniden belirleyecek dinamiklerle kar karyadr. Uygarln dou beiindeki en eski ile en yeninin karlamas, aslnda uygarln alaca yeni biimlenmeyi de belirleyecek srprizlerle dolu gibidir. Sonu Yerine Tarihte bilgeler ve peygamberler en byk savan insann kendi nefsiyle yapt sava olduunu sylerler. Byk skenderin, kendi rzasyla Hindistandan yanna gelen bilge Kalanosun enlik ncesinde kendini yakmak istediini ve srarla eylemden vazgemeyeceini grnce yle dedii sylenir: O benden daha byk rakiplerini

136

yenmitir. skender tarihin en byk savasdr. O bile bilge savalnn kendininkinden daha byk anlam tadn bilmektedir. Hz. Muhammetin de ordular aras sava cihad- sura=kk sava olarak adlandrrken, insann nefs savan, bir anlamda i zihniyet savan cihad ekber=byk sava olarak adlandrmas ayn anlama gelmektedir. Tutarl ve gerekten dntren bir zeletiri birey iin en byk sava anlamna gelir. zeletiri insann kendi zaaflarna, yetmezliklerine, yanllklarna kar yrtt savatr. Daha bilimsel bir ifadeyle, analitik zeknn duygusal zeknn yanl olan gdsel izlerini ama, onu analitik zeknn doru belirledii konuma tabi tutma savadr. Zaten akln geliimi dediimiz olay da budur. nsanla hayvan arasndaki fark aslnda analitik zeknn bilgelik tarznda gelimesinden kaynaklanr. Yeni paradigma ile olgulara bakldnda byk bir fark grmek mmkndr. Sloganc ve ematik dzeyi amam szn gcn epey yitirdii, pratik yaamn kendiliindenlie kayd durgun ve anlamsz bir duru sergileniyordu. Hemen her dnya grndeki kkl dnmlerin yol at deiimlerin bir benzeri sz konusudur. Daha nceki zihniyetin anlam vermedii birok gelime adeta dnce dnyama saanak gibi yayordu. Duygu dzeyi dm veya gelimemi kuru mantk yerine, sz-anlam-olgu arasndaki diyalektik ok canl bir dnya sunuyordu. Neredeyse talarn bile bir akl var, ok yava da olsa bu akl, yasa zelliklerine gre yryordu. Doa ve toplum arasndaki farkllklar ve ballklar byk heyecan veriyordu. 20 milyar sanlan evren tarihini insanda gzlemek, aslnda 60-70 yllk mrn izafiliini de ortaya koyuyordu. Bu tr zaman saymalar yerine, nemli olann anlam zaman olduu, ne kadar anladysan o kadar yaadn gibi bir sonu da karmak mmkn oluyordu. Bu paradigma ile nereye, hangi olguya ne zaman baklsa byk bir anlam zenginliini getiriyordu. Daha nceki bak alaryla kyaslanmaz bir stnlk tayordu. Artk gnmzle tarih, tarihle gelecek arasnda ba kurmak ok daha gerekiydi. Tarihten kopmayla hibir eyin doru tanmlanamayaca, dolaysyla salkl bir dnmn grlemeyecei akt. Tarih yalnz ibretlik bir ayna deil, yaadmz gerekliin kendisiydi. Eskiyi kolay reddetmenin gerei kaybetmek anlamna geldii, her eyi gelecee saklamann yaayan gereklii hayallere terk etmek olduu nete anlalyordu. Dn-bugn-gelecek arasnda pek

137

uzun bir mesafe ve zaman olmadn, olsa da byk bir deime anlamna gelmediini grmek daha gereki, yaanlan ana daha saygl olmay dayatyordu. Paradigmann yol at bir nemli dnce deiiklii de, aa tam damgasn vuran Avrupa uygarlna ve devlet merkezli topyalara dalmann zgrlk getirmesi urada kalsn, kendine saygy bile kaybettirdiiydi. Yaanlan birok deer alt st oluyor, tersine bir dorulma mant geliiyordu. Tm insani yetenekleri, temelinde Avrupa'nn damgasn vurduu ve devletin ekim merkezini tekil ettii kavram ve kuramlara doru seferber etmek, ilerleme ve zgrlk kazanm deildi; kendi toplum geleneini kk grerek, bandan itibaren bir teslimiyet konumuna dmek demekti. Uygarlklar farkn grememek, zgcn yitirmek, sentez yerine ya kartlk ya da ona mahkm olmaya gtryordu. Yeni paradigma ile Avrupa uygarlyla sentez arama ve keskin devlet ekicilii kadar ztlna dmeden, siyasal, sosyal ve ekonomik modeller kurmak mmknd. Avrupa ve devlet merkezli dnceden kopu, her eyin sonu olmad gibi, yeni bir yaratclk srecine de yol veriyordu. Bu zihniyetle dnn siyaset ve ulusal sorunlarna baktmzda, ne kadar ksr kalnd ortaya kyordu. Devletilik, ulusallk, sava, snf, parti gibi toplumsal kavramlarn pek gereki olmad ve ar dogmatik yaklamlara yol at grlyordu. Kavramlar yaamn, gerein yerine konulmakla tehlikeli de olabiliyordu. Siyaset ve ulusal sorunlar dnyasnda daha gereki olmak mmknd ve yollar bulunabilirdi. Gerek ak ve karadan ibaret olmayp, sonsuz renk deiimini ieriyordu. Byk zgrlk tutkularmz, uygarln kanl aralarna ve demagojik kavramlarna dayandrmakla, sonuta ona ihanet eder duruma dyorduk. zgrlk, amalar kadar aralarnn da temiz olmasn gerektirir. Hiyerarik ve snf temelli uygarlk ve devlet aygtlarn ezilenler ve smrlenlerin kullanmna amak, yozlama ve yeni egemensmrc tabakay ortaya kartr; devletin snmesine deil, daha da azgnlamasna yol aar. Proletarya diktatrl, sosyal devlet vb kavramlarn birer safsata ve aldatma aralar olduu, denendii lke pratiklerinden yeterince aa kmtr. O halde devlet amal parti, hareket ina etmenin amalarma uygunluu urada kalsn, terslii sz konusuydu. En temel kopuu bu ilkede yapmtm. Yine ulusal, snfsal,

138

halk, demokrasi gibi kavramlara salam tanmlanm ller iinde bakmak, bir temel mantk esas olmalyd. Aksi halde Allah'a kadar giden soyut kavramlara mahkm olmak kanlmazd. Ortadou insannn dogmatik zihniyeti bu kavramlarla daha da ykl olup, hibir yaratcla yol aamayan pratiin kr yrys haline getirilmiti. Sonu bitmez din, hanedan savalaryla etnik savalarn bu zihniyetle yakndan balants vard. znde gizlenilen ise, art-rn ve deer gaspyd. Doru olan, yeni paradigmann siyaset, rgt ve eylem tarzn da ayn yaratclkla gelitirmekti. Doru teori ve program ortaya koymak yetmez. Onlar boa karmayacak rgt ve eylem hattn da byk bir zenle semek art vardr. Bulunacak zmlerin kapitalizmin hegemonik sisteminin dnda, onun devlet ynetimine dmeyen, snfa kar snf, zora kar benzer zor, ayn dilden cevap verme ve benzeri tuzak kavramlara dmeden gelitirilmesi gerekir. zmn sistem dnda gelitirilmesi, yeni Berlin duvarlar ina etmek anlamna gelmez. Bu ne kr bir atma, ne de g yetmeyince iinde erime anlamna gelir. Devlete kar tavrda da, ya onu amalarmz iin ykmak, ya da bir parasna konmak amalanmaz. Devletten uzak durmak ve ancak koullar doduunda snrlar llm geici uzlalara gitmesini bilmek demokratik yaamn gereklerindendir. Son 150 yllk sosyal mcadelenin ve sosyalizmin layk olmad sonulara yol amas, devlet sorununa yanl yaklam ile yakndan balantldr. Devlet d siyaset, demokrasi anlaynda nemli yenilikleri gerektirir. Demokrasinin snf, grup iradelerinden olumakla yetinemeyecei, ezilen ve hegemonik gler dengesini ynetmek ve dntrmek gibi grevlerini kavramann ve pratikte temsilinin ayrm kabul etmez bir militanlk tarzna ihtiya gsterir. Meruiyet gelitirirken yasalla uyum kadar, antidemokratik yasalln almasn bilmek de byk nem tar. Demokrasinin, toplumun tm glerinin sorunlarn aa vurduu ve zm arad bir politik sistem olduu srekli gz nne getirilmelidir. Demokraside zlemeyecek bir sorun yoktur. Yalnz temel felsefesine, kural ve yaratclk esaslarna bal kalmak kaydyla bu zm gcn ortaya koyar. Demokrasinin ciddi bir entelektel kltr gerektirdiini, frsat ve demagojik yntemlerle bir ara gibi kullanlmayacan iyi bilmek gerekir. Ayn zamanda demokraside tabu sorunlar yoktur. Hatta en tabu gibi grnen sorunlarn panzehiri demokrasidir. Bir baka nemli

139

husus, demokrasiyi bir snf, ulus, etnik veya dini grubun arac olarak deerlendiremeyeceimizdir. Demokrasi, her grubun gcne bakmakszn kendini zgr ifade etme hakkna sahip olduu bir siyasi rejimidir. Demokrasi tanmnda anlamakszn, bir lke, devlet veya topluluk iinde demokratik yntemlerle sorunlara zm bulmak zor olduu gibi, ortam yozlatrc bir demagojiye brakr. Zihniyet dnmnn en nemli bir paras, demokrasi rejiminde kararllk oluturmaktr. phesiz baka zm rejimleri de vardr. Kapsaml savalar ve ayaklanmalar da nemli sorunlar zmeye hizmet edebilir. Bunu gemite ben de denedim. Ama gerek, bu yntemlerin karakterime en uzak yaklamlar olduudur. Sz konusu meselenin kaba gle mi, mantk ve idrak gcyle mi olduuyla yakndan balantldr. Sanldnn aksine, gc veren ordularn ve ayaklanmalarn hareketi deil, demokrasilerin idrak ykl gcdr. Bu gc yaratanlarn kazanmas nlenemez. ABD'nin bile son tahlilde stn kmasna (hegemonik gler arasnda) yol aan, demokratik zemininin eskiden kalma gcdr. Sovyetlerin kaba gc, ABD'nin gerisinde deildi. Savamadan kaybetmesinde esas etken, demokrasiden hi anlamamasyd. Dnyada birok halk glerine kaybettiren de znde demokrasilerini gelitirememeleridir. Bu konuda tam bir netlik ve kararllk iindeyim. Krt olgusundaki krize ve zmne ynelirken, eski kukuculuu geride brakm, kendine gvenen bir yap iinde kendimi yenileyip yaratc kldm belirtebilirim.

140

KNC BLM

ORTADOU UYGARLIINDA DEVLET KAOSU VE OLASI ZMLER GR: Ortadou toplumu, devleti gerek anlamda bir sorunlar yndr. Kadim tarihten beri biriken ve bastrlan eitli sorunlar toplumu nefessiz brakmtr. zm bulsunlar diye kapitalist sistem tarafndan dayatlan rejimlerin kendileri sorunlarn kayna haline gelmilerdir. Ne kendileri zmleyici olabiliyor, ne de i ve d zmleyici glere imkn veriyor. Sorunu sadece slamn krizi ile adlandrmak byk eksikliktir. Tek tanrl dinleri de aan, kk neolitik dneme kadar giden zihniyetler vardr. Ulus olgusuyla tanmlanamayacak birok toplumsal doku ve sistem olumutur. Deil her airet, neredeyse her aile bir devlet sorunu gibi karmaklk tamaktadr. Kadn ve erkek arasndaki uurum, toplumla devlet arasndaki uurum kadar yabanclamay yaamaktadr. Adeta efsanede anlatlan Babil Kulesi dibinde birbirinden anlamayan bir krler, sarlar ve dilsizler kaosu yaanmaktadr. Efsane ayn yerde sanki canlanmtr. Yetmii

141

akn ulus gc aba harcyor. Ama her geen gn kargaa daha da artyor. Firavunlar dneminden kalma Arap-Yahudi sava hzndan bir ey kaybetmemitir. Smer krallarndan beri Kurtilere (Krtler) kar dzenlenen operasyonlar da ayn hzla srmektedir. O halde u soruya daha net cevaplar aramak gerekir: Sorunlar Ortadouda nasl bylesi bir hal alyor? Ortadou toplumu, toplumlarn kk hcresidir. Gcn bu niteliinden almaktadr. Kk hcre teorileri toplumlar iin de geerlidir. Kapitalist sistem Amerika kta kltrnden PasifikAvustralya, oradan Hint, in ve Japon kltrne; Afrikadan RusyaGney Sibirya kltrlerine kadar yaylma yetenei gstermitir. Bir nevi kltrler ve uygarlklar savan kazanmtr. Fakat Ortadouda 1800lerden beri ok sayda giriime ramen sistemin fethi sz konusu deildir. Belki de dnya savalarndan daha sorunlu geen durumlar yaanmaktadr; asimetrik savalar da aan eler tamaktadr. Zorlanmalarn temel nedeni ak ki toplumsal dokudan kaynaklanmaktadr. Fransz Devriminin zd krallk ve feodalizmle, Rus Devriminin zd arlk ve feodalizm benzer olup, doku derinlii olmayan bir styapyla uramlardr. Bu yaplar tehis ve zmeleri yine de byk zorluklar iermitir. Kald ki, bu devrimler styapda cereyan edip azami kapitalist sistemle btnlemekten kurtulamamtr. Ortadou toplumuna ve styapsna bu modeller dayatlarak sorunlar zmek urada kalsn, daha da derinletirmekle sonulanmtr. Geriye uygarlklar savann doasn iyi anlamak gerei kalyor. Daha dorusu, Ortadou uygarln bu kadar direngen ve zmsz klan nedir? Neden dnyann bilinen ve mdahale edilen tm uygarlklarnda sonu alnyor da, Ortadou uygarlnda benzer zmler baarl olamyor? Sorunun cevab ana uygarlk gereinde yatmaktadr. Ana ocua deil, ocuk anaya nasl benzemek durumundaysa, bir nevi kendilerinden doduklar ana uygarl da ocuk uygarlklar kendilerine benzetemezler. Kendileri ana uygarla en azndan baz ynleriyle benzemek zorundadr. Yine kk hcre rneine dnersek, ana hcreden tremi tm hcrelerin genetik yaplarn bulmak mmkndr. Ama tremi hcrede ana hcrenin tm genlerini bulmak mmkn deildir. phesiz toplumsal olguyu, biyolojik olgularla ar kyaslamak byk hatalara yol aar. Ama yine de

142

trendleri doru anlamak asndan nemli kolaylklar salarlar. Kapitalist sistem uygarlnn Ortadou uygarlna daha derinlikli ve zgn yaklamas gerei aktr. Ortadou uygarl zmlemelerine giriirken, ncelikle zihniyet yapsna bakmak gerekir. tek tanrl zihniyet yapsnn dou ve kklemesi blgenin temel gereklerindendir. Din sosyolojisinin bu alanda zmesi gereken birok temel konu var. Yine bu abann edebiyat ve dier sanat yaklamlaryla somutlatrlmas gerekir. Blgede hala etkili olan neolitik toplum deerlerini ayrtrmadan zihniyet haritasn izmek nemli bir eksiklik tayacaktr. Dier yandan iktidarla btnlemi kavim ve din olgularnn alt birimleri olarak youn mezhep, kabile ve aile yaplar halen yaanan bir gerektir. Kapitalizmin yol at zihniyet kalplar blgede adeta krlmaya urayarak anlam bulurlar. Zihniyet kalplarnn kkenlerini tarihin balangcnda, hatta ncesindeki ok tanrllkta, mitolojik dnyada, zellikle de Smer mitolojisiyle ilikisi iinde ele almak, birbirine gemi zihniyet rglerini daha iyi anlamamza katk sunacaktr. Ortadou gncelinde sz ve pratik, kavram ve olgu, hayal ve gerek, din ve yaam, bilim ve ideoloji, felsefe ve din, ahlak ve yasalar arasnda muazzam bir kargaa, i ielik, bozulma ve siliklik yaanmaktadr. Neredeyse insanln tand tm zihniyet tabakalar yol atklar kirlilikle birlikte sorun ynlar halinde istiflenmi olarak durmaktadr. Gerek eski gerek yeni dil yaplar da zihniyet durumlarn tm tutuculuklar iinde yanstmaktan geri durmamaktadr. Son yzyllarda oluan snrlar izilmi memleket, vatan, ulus, devlet gibi kavramlarda youn bir cehalet ve dar grllk yaanmaktadr. ada zihniyet unsurlaryla ortaa ve arkaik a zihniyet unsurlar arasnda en aibeli bir evlilik yaanmaktadr. Ortadou zihniyet yaplarn bombalamadan, yaplacak fiziki yap -politik, sosyal, hukuki, ekonomikbombalamalar gnmzde de tank olduumuz gibi znde zihniyet yanlar ar basan resmi ve gayri resmi vahet boyotlarndaki terr, katliam ve ikenceli uygulamalardan baka sonuca yol amaz. Ortadoudaki iktidar yaplanmalar da dnyann dier alanlarndan nemli farkllklar gsterir. Sava ve iktidar olgular da zihniyet rglerinden az karmaklk gstermez. Blgenin en eski kurumlarndan olmalarna ramen, sava ve iktidarla toplumsal ve

143

ekonomik yaam arasnda mthi bir kopukluk, paradoks yerlemitir. Karlkl ilikiler en incesinden en kabasna kadar her demagojiye ve baskya aktr. Rasyonalite en az anlam bulan krdr. Sosyoloji de sosyal bilim de- zmlenmi olmaktan uzak bir olgu olarak, iktidar ve sava dinsel, etnik, ekonomik, snfsal, siyasal balamlar iinde adeta srlanm gibidir. En soyut tanrsal bir kavramdan en kaba bir cop darbesine indirgenmi haliyle iktidar ve sava zmlemesi doru yaplmadan, Ortadounun gereki bir grnmn elde etmek zordur. Sosyal yap kurumlar ve zellikle aile olgusu en az iktidar kadar karmaklk tar. Ortadou erkei ve kadn zgn bir zmlenmeyi gerektirecek bir karmaklk tar. Genel sosyolojik kalplarla yaplacak bir aile, kadn ve egemen erkek zmlemesi nemli eksiklikler tayacaktr. Siyasal, ideolojik ve ahlaki gereklik en kat ve karanlk yanlaryla erkek ve kadnda yanstlr. Aile kurumundaki elikiler devlet kurumundaki elikilerden az deildir. Aile sosyal bir kurum olmann tesinde anlam olan, adeta toplumlarn kara delii gibidir. Kadn mercek altna aldmzda, belki de tm insanlk dramn okumak mmkn olabilecektir.

144

A- ORTADOUYU DORU KAVRAYABLMEK SORUN NEDR ve NASIL GELT? Hiyerari ve devlet kurumlamas, zmlenmesi en g toplumsal olgulardr. Ortadou kltrne nfuz edebilmek, siyasi kltrn dilini zmekle mmkndr. Hiyerari ve devletin ykseliiyle snflama, dinsellik, hanedanlk, aile, airet ilikileri arasnda kurulan rg, toplumsal sistemi adeta mekn ve zamann dna karr. Mitolojik ve dini sylem, snf ve etnik sylemlerle olgularn gerek mahiyetini daha da alacal klar. lkel komnal toplumun neolitik evresine merkez tekil etmi blge, bu dnem kltrn en derin toplumsal hafza olarak yaar. Maddi olarak da neolitik yaplanmann varl hala yaygndr. Kyllk dne kadar neolitik merkezler olmaktan teye fazla farkllam deildi. Kleci ve feodal toplum sistemleri de blgenin kkl kltr deerleridir. Bu kltrel toplamn zerine eklenen Bat kltr cila olmaktan te anlam tamaz. Dolaysyla cilaya bakp toplumsal zmler yapmak hayli yanltr. Hiyerarinin dier ad olan ataerkilliin szmad toplumsal gzenek yok gibidir. Belki de binlerce yl devlet kurumundan nce ataerkil gelenekler toplumu ynetti. Ataerkilliin gc belki de dnyann hibir blgesinde Ortadoudaki kadar kuatc, boucu deildir. Halen yaayan deerler olarak, kadn ve erkek kiilii, etnik kltr, aile ve namus anlay zerinde ataerkilliin gc ok belirgindir. Kar kltr gelitirmesi gereken ehirler, krsaln, dolaysyla ataerkilliin derin izlerini tarlar. Krsal okyanus iinde adack gibi kalrlar. Devlet binlerce yllk ataerkil kltr zerinde ykselir. Oluumunda snfsal elerden ok, glenmi ataerkil gruplar esas rol oynar. Bu gruplar iinde daha ok belirgin olan figr ihtiyar bilgedir. Kabilenin tecrbeli yals olarak bilge belki de en eski otoritedir. Muhtemelen bilge anann rol oynad tarmsal devrimden

145

sonra adm adm gelien tecrbeli ihtiyar bilgenin, aman-eyhpeygamber olarak toplumsal stats giderek artmtr. Toplumda snflama geliip ataerkil kurumdan devlete doru bir gelime olunca, bilge mttefikleriyle birlikte hanedanla ve ona dayal olarak kralla eriir. Muhtemelen amandan rahip, vurucu genlerden de askeri mfreze oluturup bir st makama srama yapar. Rahip yeni makamn ideolojik kurgusunu gelitirirken, askeri mfreze de gittike ordular. Bu tip bir devletleme modeli blgede daha gerekidir. nceden hazr bir kleler ordusu olduuna dair veriler yoktur. Kleleme ancak devlet kurumu glendikten sonra gelimitir. Msr ve Smer rneinde uzun bir dnem nce rahip ve kabilelerin etkin gcn grmekteyiz. Kleletirme kolay olmamtr; ok sert mcadelelerle i ie yrtlmtr. Toplumu klelie altrmak belki de Ortadou kltrnde en ok izlenmesi ve zmlenmesi gereken bir sretir. Smer ve Msr rahip ideolojisi olarak mitolojinin byk nemi devletletirmedeki rolnden ileri gelir. Tpk kapitalizmin milliyetilik, liberalizm gibi ideolojiler uruna yrtt mcadele nasl ki kapitalist devlet formunu ortaya karmsa, mitolojik sylemin gc de ilka klelik formunu yaratmtr. Eer mitolojik sylemin toplum zerindeki merulatrc gc olmasayd, herhalde o mthi tanr-kral hanedanlklar oluamazd. Olusa bile o denli kkl ve kalc olamazlard. Firavun ve Nemrut deyimleri Ortadou kltrnde tam da tanrkrallar ifade eder. Tanr-kral bir Ortadou yaratmdr. Bir ahs olmann tesinde bir kltr, bir kurumdur. Toplumun tm yelerinin tanr-kral kiilii karsndaki yerleri erzak tayan karnca misalidir. Tanr-kral ve teleen toplum arasndaki fark o denli abartl ve tersyz edilmitir ki, sonunda iki soy belirmitir: lmszler olarak tanr-krallar ve lmller olarak insanlar. Mitolojik kurnazlk veya yetkinlik, devletleen tabakay insandan saymamaya zen gstermitir. Kurum olarak devletin hakimlerin yaam iin arz ettii sreklilik, sanrm bu lmszler sfatnn oluumunda belirleyici rol oynamtr. Tanr fikrindeki lmszlk kavramnn devlet kurumundaki sreklilikle ba ok aktr. Devletlemeden nceki tanrlar iin de lm dnlrd. Neolitik dnem tanrlarnda ve onu temsil ifadelerinde her yl tanr dou ve lmleri iin zel gnler

146

vardr. Yaygn sylence ve ritellerle -ibadetler- kutlama ve yas trenleri dzenlenirdi. Ne zaman ki devlet kurumu sreklilik -ahslar geici, devlet kalc- kazand, o zaman tanrlar da lmsz klnd. Burada tanr-krallarn soy ve hanedanlarn ayrcalkl klmann rol de nemlidir. nsandan saylmama ve lmszlk, olaanst bir byklk ve farkllk salar. Devletliler snf bylece tanrlaarak lmsz bir soy haline getirilince, teki insanlara -dier tm toplum insanlar- den de ona kulluk etmektir. Bu kulluk daha sonraki Grek ve Roma kleliinde grlen bamllk trnden olduka fakldr. Efendisine ballkla tanrya ballk arasndaki fark gibi. Tanrsal ballkta gl bir inan ve ibadet btnl vardr. Rahip geleneinde tanr-kral olarak devlet ball o kadar byk bir deha ile ilenmitir ki, kleler-kullar ordusu karncalaarak yk tayacak denli kltlm ve hizmeti klnmtr. Smer mitolojisinde insan, tanrlarn dksndan veya bir adm daha ileride topraktan (amur) yaratlm gibi gsterilir. Tanrlarn en aa tarzda insan yaratmas inceleerek gnmze kadar gelir. Kadn, tanrdan yaratlamayacak kadar unutulmutur. Ona biilen paye erkein kaburga kemiinden yaratlm olmasdr. Bu anlatmlar devlet tabakasnn ilk douundaki byk ideolojik dzeni gstermesi bakmndan nemlidir. nsanlarn blnmesi o denli ilenmitir ki, nesiller boyu toplumun ezici ounluu devlet tabakasnn tanrsalln sadece onaylamyor, ibadet ediyor ve en arndan almay bir tanr emri olarak alglyor. deolojik derinlik bu kadar gelimi oluyor. Aslnda temeli zorbalk ve yalan olan bir kurumsal zellik, en yce, tapnlan ve uruna her tr aba gsterilen bir metafizik, soyut feti -tapnlan ey- haline getiriliyor. Ortadou kaynakl uygarlksal kn bu temel zellikleri dalga dalga tm dnyaya yaylyor. zellikle blge kltrnn ok zengin ve deerli olan neolitik zelliklerini bastrarak, en gerici dnce ve inanlara zemin olabilecek bir mitolojik yaratm da ayn kanallardan bata blge toplumu olmak zere gelimi toplumlarn byk bir ksmna yayyor. Bu ylesine gl bir etkidir ki, idealist felsefenin en byk son temsilcisi Hegelde Devlet, tanrnn cisimlemi halidir dedirtecek trde devam ediyor. Halen devletin ebedilii, ycelii, kutsall hakkndaki gncel sylem kaynan bu en eski kulluk sisteminden almaktadr.

147

Mitolojik kkenli devlet ideolojisinden, tek tanrl din ideolojisine dayal devlet kavramna geite nemli bir deime sz konusudur. Hristiyanln Roma mparatorluuyla sembolik nitelikteki ba elikisi, imparatorun tanr olamayacann ve Hz. sa-Mesihin tanrnn olu olarak kabul edilmesidir. Bu sylem znde tm tek tanrl dinler iin geerlidir. Peygamberlik geleneinin varlk nedeni tanr-krallarn reddi, peygamberlerin tanr elisi olarak kabuldr. Tanr-krallk ideolojisinden kkl bir kopu salanyor. lk ve orta alardaki toplumsal zihniyete hakim olan tanrsal dnya grn gz nne getirdiimizde, toplumsal bir zihniyet devrimi gerekletirilmektedir. Somutta bu olgu Firavun ve Nemrut kltnden, dolaysyla devletinden katr. Dier deyile hicrettir. Bata Hz. brahim, Musa, sa ve Hz. Muhammedde olmak zere peygamberlik pratiinde ayn eilimi grmekteyiz. Sosyal yn kadar siyasi yan da ak olan bu eylemler, dnemlerinde ciddi devrimler olarak grlmelidir. Temel ideolojik sloganlar nsanlar tanr olamazlar, ancak tanrnn elisi olabilirler biimindedir. Daha da somutlatrrsak, tanr-kraln yumuamasn, kendi toplumlarnn en azndan bir kesimi ile uzlamasn dayatmaktadrlar. Tanr-kralm diyen bir despotun -dilediini yapan- snrsz tasarruflarna bir snr getirilmek istenmektedir. Tanr-kralm demekte srar eden bir despot uzlama bir yana, kullarnn sesini bile duymak istemez. Hz. Eyp yks bu konuda son derece ilgin ve reticidir. Kutsal Kitaptaki Eyp maddesinin derinlikli yorumunu yaptmzda u tespiti yapmak zn ifadesi olarak anlalmaldr: Bilindii zere Hz. Eyp her eyini kaybetmi, byk aclar ve yaralarna kurtuklar girmi olarak bir kede -veya zindanda- inim inim inlemektedir. Tanr-kral -yani Urfadaki Nemrut-, kullarnn ac duyabileceklerine de anlam vermez. Tanr-krallar nezdinde kul sessiz sedasz, hi ac duymadan, kendisine hizmet ile mkelleftir. Ac duymak bile sutur. Bu durumda Hz. Eybn en byk eylemi, tanr-krala -yani devlete- ac duyduunu kabul ettirmesidir. Yani ilk defa tanr-kral bir kulun ac duyduunu anlar. Bu anlamak ii bir devrimdir. Eybn ahsnda aslnda halkn ac ve yoksulluk ektii sembolize edilmektedir. Smer ve Msr tanr-kral mezarlar aldnda, bazlarnda binlere varan insan lsne rastlanmtr. ou da kadndr.

148

Anlalmaktadr ki, kral ldnde etrafndaki tm maiyeti canl olarak birlikte gmlmektedir. O dnem krallk anlayna gre, maiyetinin kralnkinden ayr bir can olamaz. Kol, bacak nasl kralla birlikte lmlerse, maiyeti de bir nevi kol ve bacaklar olarak lm saylmaktadr. Genelde de mutlakyet ve benzeri totaliter rejimlerde bataki monarkla uyruklar etle trnak gibi -daha dorusu vcut kllarbedende bir saylmaktadr. Ayr bir yaamlar kabul edilmemektedir. Bu kural yumuam da olsa, btn devletlerin uyruklarndan bekledii altn kuraldr. Tanr-krallk-kul anlay znde deimeden gnmze kadar gelmitir. Ancak snrl olarak Bat uygarlnda bir deiim yaanmtr. Eybn devrimi artk insanlarn zdraplarn dile getirerek en zayf bir bakaldrya giritikleri dnemi ifade etmektedir. Kutsall buradan ileri gelmektedir. Kmsenmemelidir. Belki de tarihte insanlarn devlete kar itirazlar ileri srdkleri ilk devrimdir. Devletin ne kadar yumuadn iyi bilmesek de, gibi byyen peygamberlik klt, M. 1000 yllarnda Hz. Davut ve Sleymann ahsnda bilinen ilk devletlerini kurar. Davudun devlet kurmas ok ilgintir. Ne gariptir ki, Davut devlet kurduunda bugnk Filistinlilerin rolndedir. Yerel beyliklere kar savaarak kendi beyliini kurmaktadr. Bugne hayli benzeyen bir srete, tanr ile kral artk ayrmtr. kisi farkl varlklardr. Her ne kadar krala tanrnn glgesi deniliyorsa da, aslnda tanr ykselen yeni kralln soyut bir figrdr; kavramsal ifadesidir. Tek tanrl dinlerde Zlullah-tanr glgesi meselesini iyi kavramak gerekir. Devlet gcnde meydana gelen deiiklik nemlidir. Ama zn deimediine ok dikkat etmek gerekir. Ge ykseltilen krallk oradan da tehlikeli emirler yadrabilir. Daha grnmez bir figr olarak, kullarn gznden tamamen kaybolmu olarak dilediini daha sinsi ve kurnazca yaptrabilir. Glgeleri olan sultanla sadece tanrya kar sorumluyuz deyip daha da sorumsuzlaabilir. Dikkat edilmesi gereken bir husus, tanrnn ge ykseltilii ile devletin soyut kurumlamas arasndaki artan ilikidir. Devlet soyut bir kurumsal varlk -kiilerden bamsz- haline geldike, ideolojik yansmas olarak tanr anlay da daha ok soyutluk kazanmaktadr.

149

Hz. brahim ve Musada iyice gelenekselleen bu anlay, Hz. Muhammedde neredeyse Kurana hakim olan ana teorik varsaymdr. Hz. Muhammedin en byk tanr katks; tanrnn birlii, grnmezlii, ama her yeri grebilirlii, ulamad yerin olamayaca, hem rahman hem cezalandran olduu, asla ortak kabul etmedii vb. biiminde 99 sfatla silahlandrp kemale erdirmesidir. Burada da karmza kan, devlet kurumunun soyutlama derinliidir. Ne kadar kurumsallk, o kadar soyut tanrsalla denk gelmektedir. Hz. sa ve Hz. Muhammed ncesi peygamberler daha ok kleci toplum koullarnda muhalefet yrtp ok snrl olarak kendi siyasi sistemlerini -bir nevi kabile ynetimi, ksa sreli devletiklerkurmularsa da, son iki peygamber aslnda feodal devletin kna zemin hazrlamlardr. Daha dorusu, byk mcadeleleri amalarna tam uygun dmese de, daha geni bir uzlama olarak feodal devlet kurumunun temeline oturtulmutur. Tek tanrl dinler daha genilemi orta snf gerekliine denk dmektedir. Tanr-krallk dinleri ataerkil ve kleci devletin dou srelerine denk derken, kabileler halinde neolitik koullarda ve yine aa snflarn varlk koullarnda kiisel tanrlk ve ok tanrllk denk dmektedir. Tanrsalln, gelien toplumsal kimlik ve iradenin kolektif soyut ifadesi olduunu hi akldan karmadan, ilahiyatla toplum ve siyaset arasndaki ilikiyi daha iyi kavrayabiliriz. Ortaadaki Ortadou devleti orta snf da kapsamna alrken, despotik karakterinde ciddi bir deiim gzlenmemektedir. Kraln yeni unvan sultanlk, iktidarn ahsla temsilidir. Sultan tanrdan baka balayan bir irade yoktur. Tanr emirlerini yorumlayan ilmiye snf, kapkulunun bir kategorisidir. Kendileri sultann iradesinden baka bir eyi temsil etmemektedir. Devlet st toplumu kendini anlay ve ahlak olarak topluma ezici bir biimde egemen klmtr. Kent zerinde varln daha gl yaatan devlet krsal alanda da yaygnlamtr. Hem slamlk hem Hristiyanlkta ortaa devleti en gl dnemini yaamtr. lka kleliinin yozlam en son biimleri olan Sasani ve Bizans mparatorluunda, M.S 6. ve 7. yzyllarda feodalizme doru bir gei sreci yaanmtr. slam devleti belki de feodalizme en radikal ve sert haliyle k yapan devletlerin banda gelmektedir. Ortadou kltrnn yeni bir aamas olarak da deerlendirilebilir. En gl temsil dnemlerini Emevi, Abbasi ve Seluklu Trklerinde

150

bulan Arap-slam devleti, Moollarn doudan, Hallarn batdan saldrsyla nemli oranda gcn yitirmitir. Eyyubi Hanedanlnn 1250lerde dalmasyla duraklama dnemine girilmitir. Osmanllar yar-Bizans, yar- slam devleti olarak grmek daha gerekidir. ki devletin de feodal zellikleri Osmanlda btnletirilmitir. Despotizmin en kat biimini uygulayan her iki devlet, feodal toplumun kn durdurmak iin byk aba harcamakla birlikte, daha taze bir g olan Osmanllar geni uzlamalarla mrlerini en ok uzatan son Ortadou devleti olarak tamamlamtr. in, Hint ve Avrupada da benzer srelerine tank olduumuz feodal devlet, demokrasiye yabancdr. Halklarn bu dnemdeki slogan, Bu dnyada en byk saadet, devletten uzak yaamaktr biimindedir. Devlet-toplum yabanclamas dinin tm uzlatrc abalarna ramen devam etmitir. Etnisite ve sapkn -resmiyete karmezhepler komnal ve demokratik duruun en son snaklar olarak dada, lde, manastr ve derghlarda varlklarn byk zorluklar pahasna devam ettirmilerdir. Devlet asilii daha ok bu toplumlara zg olup, direniilik bir yaam tarz olarak varlk bulmutur. Ortadou uygarlnda devleti tanmlamaya alrken hedefimiz bugne k tutmaktr. Bat uygarlnda devletin var oluu kken olarak Ortadouya bal olmasna karlk, sre iinde kendini ayrtrmtr. Atina ve Isparta dnemindeki devletle balayan bu ayrma, Helenizmle Romaya tanmtr. Tanr-krallk iddias hayli zayflam olarak devam etmitir. Konstantinin Hristiyanl kabul ile ayrma tamamlanmtr. Tanrnn bin yllk devleti iddias eski bir Ortadou maher sylencesinin devamdr. Ortadou formuna gre daha dnyevidir. Devlet kutsall derinletirilememitir. Devlete kar kavimler gnn ezici darbeleri altnda Roma mparatorluu kerken, varolan saygnln daha da yitirmitir. Devleti daha az tanm Cermen boylar, devletin dnyevi yznn aa kmasnda nemli roller oynamtr. Roma mparatorluundan devraldklar devleti, ortaada her ne kadar Kutsal Roma-Cermen mparatorluu ad altnda canlandrmak istemilerse de, kent devletikleri ve monarik krallklar tanrsal zrhlarndan iyice boalmlardr. Devletin nitelii daha ok kavranmaya balandka halklarn ve uluslarn demokratik ve ulusal nitelik tayan siyasi oluumlar devreye girmitir. ngiliz, Amerikan ve Fransz Devrimleri devletin laik

151

niteliini egemen klmada daha da ileri gitmilerdir. Anayasalarla snrlama artk despotik devleti tarihe gmmtr. Ortadouda ise devlet geleneinde bu tr deiimler yaanmad gibi, daha da tutuculama ve gerileme srecine girmitir. Osmanl ve ran devletinin tm yaptklar, ykselen Bat devletleri karsnda son savunmalarla varlklarn biraz daha srdrmektir. Ortadou devleti dalrken, Bat devletinin smrgecilii ise tam yerlemekten uzaktr. 19. ve 20. yzyl Ortadou iin kriz dnemini ifade eder. Yar ve yeni smrgecilik olarak nitelendirilebilecek bu yzyllardaki siyasi oluumlarn dnyann dier alanlarndan farkl baz yanlar vardr. Ksa tarihsel tanmlama bu farklar aa vurmaktadr. zellikle toplumla devlet arasndaki ilikinin deiime kar son derece direnli olmas, krizden ksa sreli klara imkn vermemektedir. Ne kapitalist devletin formlarn hzla zmseyecek koullar vardr, ne de kendi geleneinin hzla dalmas sz konusudur. Toplumsal gelenek her iki tr gelimeye de yant verebilecek yaratc dinamikleri tamamaktadr. Daha dorusu, gelenein gc toplumsal tabanda ta neolitik dnemden beri adeta yere aklm olduundan kolayca kendine gelememektedir. birlikilii amayan st tabaka giriimleri ise topluma mal edilmekten, onu zmekten ok uzaktr. Bat tarz gelime yoluna girmek iin ne Amerika tr, ne Pasifik Japonya tr gerekletirilebilir. Burada engel sadece slami kalplar deildir. Bir btn olarak uygarlk deerleri direnlidir. Neolitik toplum deerlerinden tutalm, Smer ve Msr klelik deerlerine, slami deerlerden tutalm ok zengin etnik deerlere kadar bir karmaa hkm srmektedir. Ortadou uygarl dnm iin kolay yabanc a kabul etmez; biraz da yalanm bir aacn a kaldramamas gibi. Yeni iin ya eski aac tmyle devireceksin, ya da bir a tr bulacaksn. Her ikisi de olmuyor. lk a denemesini 1900lerde Jntrk ve Kemalist Trkiye yapmak istedi. Tpk reel sosyalizmin tutmamas gibi, Bat asnn iyice milliyetilik sosuna bandrlm hali de, aradan seksen yl gemi olmasna ramen tutmu olmaktan uzaktr. ran, Afganistan ahlklar modernist ehre taknnca hzla yklmaktan kurtulamamtr. Arap milliyetilii ise can ekimektedir. Irakta yaad durum, cenazesinin bile kaldrlmasnn ne kadar g olduunu kantlamaktadr. Siyonist srail milliyetilii de benzer bir konumda

152

olup, srail-Filistin sorununu tam bir vahete dntrmtr. Radikal ve yeniden slama sarl ise, kapitalizmin en byk kresel hamlesine kar umutsuzluun dourduu intihar eilim ve rpnlarndan baka bir anlama gelmemektedir. Farkl bir gc ve zm ortaya karmas sz konusu olamamaktadr. Ana kavramlarda ksa bir tarih zeti bile Ortadou sorunlarnn temelinde devlet olgusunun yattn gstermektedir. Bat uygarl Ortadou kkenli devlet muammasn zmek iin byk mcadeleler verdi. Rnesans bir yan ile devlet zerindeki ideolojik rty kaldrd; zihniyet devrimi ile mitolojik ve dini zrhlar parampara etti. Gerein daha plak grlmesini salad. Reformasyon ayn devletin kilisece savunulan tanr-devlet ideolojisi ve brokrasisinin dokunulmazlk ve btnln paralad. Toplum zerindeki korku saltanatn kaldrd. Herkesin kendi inan tarzn zgrce tanmlayabilmesine yol at. Ortadouda ise tersine, Mutezile ve benzeri anlaylar saf d edildi. Dinsel saltanatn yklmas dnce ve inan hrriyetini hzlandrd. Aydnlanma sreci gelimeleri boyutlandrarak kitlelere tad. Objektif olarak her eilim devlet etrafndaki dokunulmazlk zrhlarn paralarken, toplumun demokratik gcnn nn at. ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimleri klasik devleti paralayp hem ideolojik, hem brokratik yenilenmesine yol at. Anayasa ve insan haklar ile snrlarn daraltp toplumsal glerin inisiyatifini hzlandrd. Bylece 19. ve 20. yzyldaki byk uygarlksal gelimeler yaand. Ortadouda ise sre bu yzyllarda tersine iledi. Batan beri devletin toplumun genel gvenlik ve kamusal yarar gereksinmesini ktye kullanp gasp bir sava-iktidar klii olarak kendilerini rgtleyen gler, korkun bir abayla kendilerini tmyle egemen kldlar. Tmyle despotikleen devlet, toplumun srtna bir kene gibi yapt. 15. yzyl sonras bu srecin trajik yksdr. Bat Magna Chartadan modern anayasalara doru trmanrken, Ortadou ve tm Dou despotizmin envai trlerini gelitirdi. Osmanlda oyun oktur halk zdeyii bu dnemden kalmadr. Bu dnyada en byk saadet, devletin uzanda yaamaktr deyii de bu gerei yanstr. Ortadou toplumu, Ortadou devletinin elinde kskvrak balanm bir av nesnesi gibidir. En ufak bir tylenme iareti yolunmasn da

153

beraberinde getirir. Devletin deil yasal anayasal snrlanmas, dinozorlamas geliir. te topluma, dta Batya kar daha da bzlerek tutuculaan Ortadou devletinin 20. yzyldaki milliyeti klfla kendini rtmesi, problemlerin daha da arlamasna yol at. Milliyetilikle, snrl baz reformlarla kk bir aznlk devlet destei ile modernleirken, toplumdaki taassup, gerilik adeta mekn ve zaman d en hastalkl, alk, uuk bir zihniyet yaratt. Geleneksellik tm kutsalln yitirirken, adalk ancak devlet etrafnda objektif ajan bir tabakay oluturdu. Ortadou devleti tmyle zlmedi. Karakterinden beklenen ajanlk kurumuna yant verdi. Bat bunu ksa vadeli karlar iin yeterli grdnden yklmasn istemedi. Braksa kendi halinde yklacak olan Osmanl ve ran monarilerini, zel dengelerle iki yzyl boyunca ayakta tuttu. Batda egemen hale gelen kapitalist sistemin dnya apnda gelitirdii komprador kapitalizmi de bu ajanlamann ekonomik temeli iin idealdi. Fakat toplumun hibir problemi deil zmlenmek, grlmek bile istenmedi. Adeta tanr-kral devletin ada bir versiyonu yaand. Batdan alnan askeri teknik g, Ortadou devleti iin bir can simidiydi. Onunla kendini toplumuna kar rahatlkla ayakta tutabilirdi. Efendileri de arkasnda olduka, sava-iktidar kliinin mrn uzatmas zor deildi. Kapitalist sistemin yedek aralar olan reel sosyalizm, sosyal demokrasi ve ulusal kurtulu mezhepleri ile cilalandka, kendini daha da salama alnm sayabilirdi. Szde reform olarak deerlendirilen bu sre, 1990larda reel sosyalizmin zlyle hzlanan kapitalist-emperyalist kreselciliin genel kriz-kaosu karsnda tel tel dklmeye balad. ABD nderliindeki kaos imparatorluu bu yaplarla yryemez. Bu, sistemin mantna terstir. Sistem kr ve gvenlii esas alrken, Ortadou devleti yeni durumda her iki ilevi de adeta dinamitleme srecine soktu. Ortadou devleti demek, gvensizlik ve bo masraflk demektir. Halk ynlarndan kopmas, gvensizlik ve masrafl katlanlamaz boyutlara tad. stten kresel kapitalizmin, alttan neolitikten beri biriken sorunlarla bouan halklarn talepleri karsnda, despotizmin bu yamal boha ve cilalanm biimiyle yant oluturabilmek ok zordur.

154

Aile En az devlet sorunu kadar arlaan bir sorun da aile ve kadn etrafndan ekillenen toplumsal zihniyet ve davranlardr. stte devlet altta aile, cennet ve cehennem ikilemi gibi bir diyalektik btnlk olutururlar. Devlet mikro modelini ailede gerekletirirken, byyen aile talepleri de makro modelini devlet olarak tasarmlar. Her aile ideal zmn devletlemede bulur. Devlet despotunun ailedeki yansmas kk despot olarak aile reisi erkektir. Byk devlet despotu ne kadar etkili, yetkili, keyfi tutumlarla aleme nizam vermeye alrsa, kk reis de birka kadn ve ocuk zerinde ayn mutlak nizamiyat ileriyle urar. Ortadou uygarlnda aileyi devletin mikro modeli olarak zmeden, yetkin bir toplumsal zmlemeyi yapmak ok eksik brakr. Gnmz Ortadou toplumunda kadn sorunu en az devlet sorunu kadar arlamsa, bunun altnda yine devletin tarihi kadar uzun ve karmak bir kadn klelik tarihi yatar. Kadn-aile-erkek Bermuda genini haritada iyi gstermeden, yanndan geen her toplumsal zm gemisini batrmas iten bile deildir. Bermuda geni toplumsal okyanusta Ortadoudaki mikro devlet olarak ailedir. Hiyerari ve devlet ykselirken, kendi izdmlerini de mutlaka aile kurumunda yanstmadan edemezler. Ailede yank bulamayan bir hiyerari ve devlet, yaama ansn gl klamaz ve srdremez. Ortadou uygarlnda bu diyalektik ikilem zenle dokunur ve hi ihmal edilemez. En eski tutsakla alnm cins, soy ve snf olarak kadn ele alp snrl da olsa sosyolojik bir zmlemeye tabi tutmadan, aile ve erkei, dolaysyla baka bir ynden devleti ve toplumu kavramada byk eksiklikler olacandan, ksaca bir kadn klelik tarihini tasarmlamak gerekir. Kadn tanmn nceki blmde vermeye altmzdan tekrarlamayacam. Gnmz Ortadou ailesinde yaanan sorunlarn devlette yaananlar kadar nem tamasnn bu ksa tarihsel anlatmla daha iyi aa kt kansndaym. ki ynl bask, problemi daha da iddetlendirmektedir. Tarihten gelen ataerkil ve devlet toplumunun yansmalaryla Bat uygarlndan yansyan modern kalplar bir sentez deil, bir krdm yaratmaktadr. Devlette yaratlan tkanklk ailede daha da dmlenmektedir. ok ocuklu ve eli balar ekonomik

155

olarak aileyi srdremez bir durumda brakmaktadr. Byyen ocuklarla gen nfus i bulamamakta, bu da aileyi ilevsiz klmaktadr. Ekonomiye ve devlete ayarl aile, iki yandan da eski tarz balarla yrnemeyecei bir kmaza saplanmtr. Ne Bat tarz aile, ne de Dou tarz aile yaanmaktadr. Ailede erozyon bu koullarda gereklemektedir. Daha hzl zlen toplumsal balara nazaran ailenin hala gcn korumas, tek toplumsal snak olmasndan trdr. Aileyi kesinlikle kmsememek gerekir. Yaptmz eletiriler ailenin kkten reddini gerektirmemektedir. Yeniden anlam ve yaplanma gereini ortaya koymaktadr. Kadndan daha ar olarak erkek sorununu gndemletirmek nemlidir. Erkekteki egemenlik, iktidar kavramnn zmlenmesi, kadn kleliinden daha az nemli deildir. Belki de daha zordur. Dnme yanamayan kadn deil, daha ok erkektir. Egemen erkek figrn terk etmesi halinde, sanki devletini kaybetmi hkmdar gibi bir duyguya, yitiklie kendini uram hissetmektedir. Aslnda egemenliin bu en kof biiminin onu da zgrlkten yoksun braktn, tam bir tutucu kldn gstermek gerekir. nce devlet sorunu, sonra aile sorunu demek doru bir yaklam deildir. Diyalektik bir ba iindeki bu iki olgu birlikte ele alnp zmlenmeyi gerektirir. Reel sosyalizmde nce devleti hal edelim sonra sra topluma gelir denmesinin yol at sonular ortadadr. Hibir ciddi toplumsal sorun bir tanesine ncelik tannarak zmlenemez. Btnsellik iinde bakmak, her soruna dieriyle ilikisi iinde anlam vermek, zme giderken de ayn yntemle yaklam gstermek daha doru bir yntemdir. Zihniyeti zmeden devleti, devleti zmeden aileyi, kadn zmeden erkei zmek ne kadar eksikse, tersini yapmadan zm peinde komak da o denli eksik kalacaktr. Ortadou sorunsallnda tanmlanmas gereken baz temel olgular daha vardr. Etnisite, ulus, vatan, iddet, snf, mlkiyet ve ekonomi vb. olgular kavramsal dzeyde tanmlanm olmaktan uzaktr. Olgularn tanmlanma dzeyleri olarak kavramlatrma hala ovenist ideolojik zrhlarndan arnarak yaplamamaktadr. Ortadou kltrnde bu olgularn gerek deeri bilimsel olarak ortaya konulmamaktadr. Ya dinsel ideolojinin, ya da ovenist milliyetiliin gzlkleriyle baklmakta, kendilerine gre zmszlk ykl

156

sonular karlmaktadr. Toplumsallk gereinde etnisite, ulus, vatan, iddet ve mlkiyet-ekonominin deeri, yeri, arl nedir, aralarndaki iliiler ne ifade etmektedir gibi sorular sorulmamaktadr. Gereklik, ideolojik perspektife kurban edilmektedir. Politika bundan da beter bir perspektifle daha saldrgan ve bencil davranmaktadr. Rasyonel, adaletli ve demokratik yaklama ans tannmamaktadr. Olgularn ideolojik-politik d bilimsel yaklamlarla aydnlatlmas sanki tm oyunlarn bozacakm gibi bir hisse kaplmaktadr. Ortadouda gereklerin karanlkta braklmas nemli bir eitim ve politika grevidir. Baarlmadan iktidar sanat icra edilemez. Sihrin bozulmas effaflktan geer. Etnisite Etnisite Ortadouda halen arln eskisi kadar olmasa da koruyan bir gerekliktir. Krsal alanda daha gldr. Kentlerde yerini tarikat vb. cemaatlere brakmaktadr. Tam yurttalk ve demokrasi yaanmadndan, herkesin hemen bir etnisite ve cemaat aidiyeti vardr. Devletler aileler kadar etnisitenin dier varlklarn da gzetirler. Airetlerin gcn hesaba katmadan politikann baarl olmas zordur. Ne snflama, ne de uluslama iinde tam erimediinden toplumsal kargaay artrmaktadr. Fakat tarihsel direni esi olarak soy kltrn tamalar asndan nemlidir. Kuru bir retilik gereki ve yararl deildir. Etnik balara zen gstermek ve doru zmleme gereini etnisiteyi temel alan mikro milliyeti ve dar politikacla dme eilimlerinden ayrmak nemlidir. lki ne kadar doru sonulara gtrrse, ikincisi o denli yanl sonulara gtrebilir. Ulus ve ulusuluk Ortadou toplumunda zmden ok sorun yan ar basan kavramlardr. Kapitalizmin dou aamas olan merkantilizm -ticari kapitalizm- dneminde ulusal pazar ihtiyac, eski dil snrlarndan nce ulus, sonra ulusuluk tretilerek zmlenmek istendi. Ulus, mmet -bir dine bal topluluk- anlaynn dil snrlarna ekilmi anlamn ifade eder. znde sosyolojik olmaktan ok politik bir kavramdr. Politik amal yaklalr. Daha salam snrlar altnda devlet olma talebini karlar. Devletler iin ulus, etnik temelinden

157

ziyade politik temelinden tr nemlidir. Saf ulus araynda bile politik gerekeler belirleyicidir. Tabii bu politikann altnda da pazar sorunu belirleyicidir. Pazar ve politika ulusun rahmidir. Sosyolojik olarak deeri etnisite kadar gl deildir. Etnisite en gl sosyolojik olgulardan biridir. Kavim olarak etnisite ulus gibidir. Kavmin ulustan fark, pazar ve politik deerinin henz gelimemi olmasna dayanr. Ortadouda ulustan ziyade ulusulua daha ok sarlnr. Ulusuluk ya da milliyetilik zayflayan dini balarn yerini tutmaktadr. Bir nevi sekler-dnyevi- dindir. Devletin en temel meruiyet aracdr. Dine ve milliyetilie dayanmadan devleti yrtmek zordur. Din zaten devletin genidir. Milliyetilik de onun modern biimidir. Ulus ve ulusuluun gnmz asndan toplumsal zm deeri yoktur. Bilakis sorunlar ulus ve milliyeti rt altnda gizleyerek zmlerini zorlatrr. Gemii yz yl bile bulmayan bu olgu ve kavramlar da kendi gereklii iinde tanmlamak, deerlendirmek nemlidir. Salt ulusulua ve ulusa dayal politik ve ideolojik yaklamlar birok yanlla gtrebilir. ovenizme varan ulusuluklarn 19.-20. yzyl savalarnda oynadklar roller aktr. Ortadouda, yine genelde tm milliyetiliklerin, zelde Arap-srail milliyetiliinin politikada kullanlmasnn ne tr kmazlara, kanl eylemlere ve byk aclara gtrd gzler nndedir. Politikada ve ideolojik faaliyetlerde milliyetilii hi kullanmamak, ulus olgusunu ise toplumsal zmlere katk sunduu oranda baz almak nemlidir. Aksi halde Avrupada olduu gibi Ortadouda da temeli zaten gl olan ideolojik artlandrmalardan tr kaosu derinletirmekten teye sonu vermeyecektir. Vatan Vatan kavram yerleim yeri olarak eskilere dayanmakla birlikte, ulus-devletin dayand corafya olarak yenidir. Etnik snrlardan ziyade siyasi snrlar esas alr. Ortadouda, Avrupada izildiinden farkl olarak, ulus snrlarn dil snrlar deil, devletin dayand snrlar izer. Vatan bu durumda siyasi bir olgu oluyor. Her devlet ada anlamda bir vatan demektir. deolojik ve siyasi bir yaklamla vatann doru bir tanmn yapamayz. Yine sadece dil snrlar da vatan tekil etmeye yeterli deildir; kltrel bir kavram olarak deerlendirmek geree biraz daha yakndr. Siyasal ulusuluu aan,

158

ondan daha eski halklarn uzun tarihleri boyunca yerlemi olduklar corafya alanlarna vatan denilebilir. Her halk iin bir vatan denildii gibi, i ie gemi halklarn ortak vatanlar da olabilir. Ortadouyu bir btn olarak aldmzda, Avrupa tarz snrlara blmek byk zorluklar ortaya karr. Btnlk ve zgnlkler olduka oturmutur. Ekonomik, sosyal balar nereye hangi memleket denileceini belirlemitir. Zoraki siyasi blmeler, tarihen yaratlm deerler kadar gl deildir. Birinci dnya sava sonunda izilen siyasi snrlar vatan kavramnn arptlmasna, daha dorusu gerek vatan sorunlarnn domasna yol amtr. Ortadounun btnlkl siyasi gereklii bugnk siyasi haritay gereki klmyor. Siyaset dinamii daha deiik corafya alanlarnn btnln gerektiriyor. Mevcut durum uluslararas atmay gerektiriyor, milliyetilii kkrtyor. rnein Filistin-srail ve Irak Krdistan. Ortadou imparatorluk gelenei daha ok federalizme yakndr. lk imparatorluklardan son Osmanl mparatorluuna kadar blgedeki idari, siyasi ve ekonomik yaplanma federatiftir. Geni zerk blgelere dayal bir federasyon gnmz ABDsine benziyor. Ortadounun vatan konusundaki temel sorunu geleneksel federal konuma gelmemekten ve gereksiz birok ulus-devlet arasnda gereki olmayan paralanmadan ileri gelmektedir. Bu konum almadan daha gereki vatan ve vatandalk anlayna ulamak zordur. Snf Toplum sistemlerinde snf olgusu sanldndan daha az sosyolojik anlam tar. Toplumu derinden etkileyen balar, ideolojik, siyasi, etnik ve dier cemaatsel niteliktedir. Snf bilinli hareketlilik snrldr. Hiyerarik ve devleti toplumlarda snflama zorunludur. Snf olgusu olumadan, hiyerari ve devlet geliemez. Fakat hibir hiyerari ve devlet yaps da kendisine altta dayanak yapt sosyal snf tarafndan yok edilemez. Snflamayla devletleme birbirini zorunlu klar. Aralarnda iddetli bir mcadele olabilir. Sonuta uzlama kanlmazdr. Devlete hakim snfla mahkm snf diyalektik bir ikilem tarlar. Devlet bu ikilem arasndaki stat, duru halidir. Biri olmadan ayakta duramaz. Snf olmad m devlet de olmaz. Snfsallkta srar devlette srardr. Ezilen snf vgs sonuta bir biimde benimsedii devlet vgsne dnr. i snf devleti

159

kavram olarak yanltr. i snf devleti demek, burjuvazimi kendim yaratyorum demektir. Sovyet deneyimi bunun arpc kantdr. Snf mcadelesinin en doru biimi, snflamay ideolojik ve pratik olarak yaamamaktr. Bunun da ad zgr birey, etnik grup veya herhangi bir cemaat gibi yaamaktr. Geriye devletten genel gvenlik ve kamusal yarar denilen toplumun ortak iradesiyle belirlenen bir koordinasyon kurumu kalr. Ortadou uygarlnda saf snflama Smer ve Msr uygarlnn douunda en orijinal haliyle yaanr. Mitolojide tanrsallk ve amurdanlk yaratmlar olarak anlam bulur. Bu kkl bir ayrmdr. Tek tanrl dinlerde bu ayrm peygamberler ehli ehlibeyt ve mmet biimine dnmtr. Hz. Musa brani kabileleri arasnda kendine yakn kabileye khinlik yetkisi vererek, kendine zg bir snflamay balatmtr. Hz. sa, daha ok yoksullarn khin snfna kar bakaldrsn balatma biiminde bir konuma sahiptir. Hristiyanlk da daha sonra Roma mparatorluunun izleri zerinde bir snflamay yaamtr. Kilisenin en st dzeyi dinsel devleti kurarken, altta halkn arasnda kendine zg bir snflamay dini rt altnda gelitirebilmitir. slamiyette snflama daha deiik yaanmtr. deolojik derinlii olmayan, daha ok Bizans ve Sasani devlet artklarndan halifeler araclyla slami devleti olutururken, geni inananlar grubu olarak mmeti de bu devletin temel dayana klmtr. mmet slami devletin iyice inanm, tam itaate altrlm toplum kesimini ifade eder. mmet rts gerek snflamay rtmekte, uzlatrmaktadr. Tek tanrl dinlerin sosyal demokrat kimlii burada karmza kmaktadr: Snf uzlatrmacl. Hz. sa aslnda radikal bir snf devrimcisidir. Hristiyanlkta zellikle devletleme dneminde Ariusuluk yoksullarn mthi snf direnmesini temsil eder. Ayn eilim, slamiyette Snni mezhep devletleirken, Alevi mezheplemesinin ayn zamanda yoksullar, ezilen halk gruplarn temsil etmesi olgusunda yaanr. Ortadouda snflar plak yaplaryla ortaya kmazlar. Hep etnik ve dini, mezhebi rtler giyinmi olarak karmza karlar. Snflamay derin ideolojik, etnik, mezhebi rtler iinde bulmak gerekir. Mcadeleleri de ayn zellikleri gsterir. Etnik, dini, mezhebi ve herhangi bir cemaat ve fikir mcadelesinde daima snfsal bir z vardr. Toplumsal olgu

160

zmlemesine yaklarken, bu gerei srekli gz nnde tutmak gerekir. Gnmz Ortadousunda snfsallk -rnein Irakta- devlet zerinde ekiirken, Arap Alevi-ia ve Snni mezhepleriyle Krt etnisitesi ve dier aznlk cemaatleri arasndaki iliki ve elikilerde yaanr. Snfsallk devletin ve tebaa olarak halkn ideolojik, dinsel, etnik yapsnn derinliklerinde yaanr. Bundan dolay Bat tarz ak snf partileri fazla anlam tamaz. Snflamay asla gz ard etmeden, ama kendine zg somutlamasn da gereki bir biimde gzleyerek, fazla indirgemecilie, kaba snflk -ii ve kyl snf gibi- anlayna dmeden zmlemek ve pratikler gelitirmek daha sonu alcdr. Aksi halde gnmzde de yaand gibi snfsallk olgusu zmszln derinlemesinde bir ara olur. Klasik komnist, sosyal-demokrat ve ulusal kurtulu partileri modern snf yaklamlar nedeniyle yenilmekten kurtulamamlardr. randa, Irakta, Trkiyede, Msr ve Suriyede komnist, sosyal demokrat ve radikal milliyeti partilerin bir trl baarl olamamasnda, tersine nemli abalarna karn iktidar mcadelesinde dini rty ustaca kullanan -ia, Mslman Kardeler, HAMAS, Hizbullah vb.- akmlara yenik dmesinde bu kaba yaklamlarn belirgin rol vardr. Mlkiyet Mlkiyet olgusu da toplumsal gelimenin snflama aamasnda daha belirgin olmakla birlikte, toplumsal aidiyet ve kimlik duygularnn derinliklerinde oluur. ki tr mlkiyeti ayrt etmek yararl olabilir. Kolektif mlkiyet, esas olarak organik bir topluluun yaamsall anlamnda ortaklaa gereksinim duyduu her ey zerindeki tasarruf iradesi olarak tanmlanabilir. Topluluun her bireyi bu ey zerinde ayn hakka, tasarrufa -kullanm iradesi- sahiptir. Aslnda bu niteliinden tr tam mlkiyet de denilmez. Kolektivizm zel mlkiyetin inkr demektir. zel mlkiyet ise genel, kolektif mlkiyet aleyhine birey ve bireyler grubunca artan tasarruf, kullanm iradesi demektir. Ortadou uygarl, snflamay en eski yaayan niteliinden tr, mlkiyeti de en eskiden tanyan toplumu temsil eder. Devletleme kendi etrafnda hem kolektif hem zel nitelii i ie yaayan bir mlkiyeti tesis etmekle birlikte olumutur. Yani nce zel mlkiyet sahipleri, sonra devleti ele geiri modeli deil,

161

devletlemeyle i ie bir kolektif-zel mlkiyet dzeni olumutur. st tabaka ne kadar devletlemise, o kadar mlkiyete sahip olmutur. Devlet demek, hakim olduu snrlar kendisine mlk olarak ilan etmek demektir. Devletin kendisi en byk mlkiyet ortakldr. zel mlkiyet birimidir. Daha altta ve orta kesimlerde snrl bir zel mlkiyet varlna izin gsterilir. O da sk sk msadere edilmekten kurtulmaz. Bu adan zel mlkiyet fazla gelimez. Devlet dndaki zel mlkiyetin fazla gvencesi yoktur. Bu durum Batda olduu gibi neden zel mlkiyetin gelimediini de izah eder. Devletin oluum tarz mlkiyetlemenin nasln da belirleyen temel etkendir. Bat devletinin batan zel mlk konumu gl olan aristokrat burjuva kesimlerce snrlandrlmas, zel mlkiyet kurumunun daha gl olumasna olanak sunmutur. zel mlkiyetin devlet mlkiyetinden daha ok yaratc olduu Bat uygarlk deneyiminde kantlanmtr. Toplumun en derinliklerinde kolektif mlkiyet ise daha ok aile, kabile, mezhep vb. cemaat topluluklarnda yaanmaya devam etmitir. Bu kolektif mlkiyet olgusuyla devletteki kolektif-zel mlkiyet olgusunu kartrmamak byk nem tar. En gerici, asalak ve yaratclktan uzak mlkiyet tr devletteki mlkiyettir. Ortadoudaki ekonomik geriliin en nemli bir etkeni olarak devlet mlkiyetindeki arlkta grmek gerekir. Adeta toplumsal bir ur gibi byyen devlet ve devlet mlkiyeti dzeni topluma nefes aldrmaz. Zaten mlkiyet ve devletin anlam ounlukla zdetir. Mlk-melik-malikiyetin i ielii bu olguyu gsterir. Daha da kategorik genelleme yaparsak, tanr=her eyin sahibi, tanr-kral devleti=her eyin sahibi tanr-kral, tanrkral=devlet kurumu, devlet kurumu=her eyin sahibi devlet eklinde bir sonuca ulaabiliriz. Devlet ve mlkiyet arasndaki bu iliki optimal dzeyde zlmedike, toplumsal gelime ok zor olur. Salkl birey ve toplum ilikisini kknden kstekleyen devlet ve el koyduu tasarruflar btn olarak mlkiyettir. Ekonomi kavram evrenseldir. Tm canllar aleminde metabolizma olayndaki madde alveriinin dzenlenmesi olarak en genel bir tanma kavuturulabilir. Cansz maddeden canlandrc madde elde etmek ve bunu tketerek tekrar cansz maddeye dntrmek ekonomik faaliyetin zdr. Toplumun da oluum ve varln srdrmede bu faaliyetten yoksun kalamayaca aktr.

162

Fakat dier balantl gerek, canllk olmadan da -zihniyet, ruh olarak anlamlandrlr- ekonomi olmaz. Dolaysyla yalnz bir unsura arlk vererek zmlemek yanl sonulara gtrr. Zihniyet ve ekonomiyi i ie -ara toplumsal gruplar, devlet ve ailedir, daha genel olarak siyasal ve sosyal olgulardr- zmlemek en doru yntemdir. Yalnz bana ekonomi veya zihniyet analizleri fili kllarla tarif etme hatasna gtrr. Zihniyet ne kadar retkense, ekonomik etkisinin de o denli verimli olaca aktr. Neolitik devrimin yaand M. 60004000 yllarnda insan zihniyetinin en verimli dnemlerinden birinin yaand -Verimli Hilal denilen Amanos-Toros-Zaros i eteklerindeki- tarihsel rnekten bellidir. Ege kylarndaki ekonomik verimlilik Girit, Grek ve Roma uygarln dourmutur. Balants dnsel, felsefi ve bilimsel devrimlerdir. Rnesans zihniyeti byk Avrupa ekonomisini dourmutur. Etkiler karlkl ve besleyicidir. Ortadou uygarlndaki zihniyet geliiminin yol at ekonomik alar belirgindir. Buna karn zihniyette meydana gelen olgular dnyasndan kopma, metafizikte gittike fizikten kopma, ucu belli olmayan tasarmlar, hayaller dnyasna dalma, ekonomik olarak verimlilii dren en temel etkendir. Ortadou metafizii, -mitolojik, dinsel ve felsefi- olgular dnyasndan kopup ne kadar soyut kavramlarla uramsa, o denli ekonomik gerilemeye yol amtr. lahiyattaki younlama, zellikle doal dnyann doru tanmna gtrmeyen felsefeye dmanlk eilimi, felsefi ve bilimsel dnceyi gelitirmeme, ekonomide de daha derinliine bir zmszle, gelimemeye, binlerce yl ncesinin neolitik yntemlerinde saplanp kalmaya yol amtr. Rnesans, reformasyon ve aydnlanma tr zihinsel bir gelime Ortadouda yaanmadka, kalc, kurumsal bir ekonomik gelime yaanamaz. ster devlet eliyle ister zel bireyler yoluyla kalknmacln tutturulamamas, kitlelerin muazzam sefalet ve isizliinin temelindeki bu gereklikte yatar. Kaynaklar asndan ok zengin olan blge, kkl zihniyet devrimini yaamadan ekonomi devrimini baaramaz. Dolaysyla isizlik, yoksulluk gibi muazzam sorunlarn stesinden gelinemez. Ortadouda ekonomik zmn merkezine zihniyet ve demokrasi devrimini almadan bir zm aramak sonu vermeyecektir. Ortaya kacak gelimeler pansuman roln oynamaktan teye gitmeyecektir. Ekonomi ile zihniyet ve

163

demokrasi arasndaki diyalektik ilikiyi esas almak, kalc zmlere bu temelde gitmek en doru yntemdir. Hanedan ve Tarikat Baz kavramlara aklk getirirken, devlet ve dinle balantl hanedan ve tarikat olgularn da aydnlatmak nem tar. Ortadou uygarlnda hanedan ve tarikatlarn roln aydnlatmadan, tamamlayc bir tanmlamay yapmak eksiklik tayacaktr. Hanedanlk, aile ve devlet iinde ykselen, ieriinde etnik ve mitolojik dinsel eler bulunan arpc bir olgudur. Aile ve devletlerin ykseli ve klerinde bir hanedanlk her zaman nemli rol oynamtr. Hanedansz devlet dnmek nadirdir. Gnmzde bile bu kural byk lde geerlidir. Neden olarak ataerkil aile yapsnn gcn gstermek mmkndr. Ataerkillik devletin genidir. Dolaysyla en gl ataerkil aile hanedan devletine ykselebilir. Hanedann kendisi devlet olur. Hanedanlk yle bir kurumdur ki, binlerce yl tesine gtrlebilir. Devlette ve toplumda ok kaln izleri vardr. Hakim snf, etnik grup ve dinsel inancn adeta bilekesidir. Bir dier avantaj, slale yoluyla uzun zamanlar etkilemesidir. Yine hanedanlar aras evlilikler yoluyla meknsal yaylm iin de elverilidir. Bu nitelikler neden devletin ncelikle hanedanlar iinde kurulduunu da aklyor. Toplumsal gelimede olduu kadar, devletsel gelimede de gl bir odak oluturmas, hanedanlk kurumunu gz ard etmemeyi gerektirir. Ortadou uygarl bir anlamda hanedanlar zerinde tanr. zellikle devlet hanedanlar tarihte en ok iz brakan rneklerdir. Bat uygarlnda daha ok devlet d hanedanlar arlk tarken, Douda devletle balantl hanedanlarn parlakl sz konusudur. Hanedanlk ayn zamanda bir okuldur; toplumsal modeldir. nemli gelimeler hanedan okul veya modelinde yaandktan sonra topluma tanr. Etnik gruplar, uluslar bile sk sk hanedan adlar ile tannr. Baat rol oynamalar az grlen olaylar deildir. En gl etnisiteler ve uluslar, ilerinden kardklar hanedanlklarn gcyle ve adyla anlrlar. Emeviler, Abbasiler, Eyyubiler, Seluklular ve Osmanllar, Barmekiler ayn zamanda Arap, Trk, Krt ve Fars ulusu demektir. Gnmzde zihniyet ve maddi ortamda halen varln srdren hanedan gerekliine, ne inkrc ne ok yceltici yaklamak gerekir.

164

Toplumsal bir olgu olarak yaklam gsterip normal demokratik toplumsal zemine ekmek en gereki yoldur. Hanedanlk sevdasna dmemek kadar, toplumsal bir realite olduunu bilerek zmleyici yaklamak nemlidir. Aksi halde ciddi siyasi ve toplumsal sorunlara yol aabilir, krizleri derinletirebilir. En son Iraktaki Saddam hanedanlk hastalnn nasl korkun trajedilere yol atn gsterirsek, konunun nemi daha iyi anlalr. Tarikatlk da hanedanlk gibi olup, daha ok dinsel-mezhepsel alanda yaanr. Dinin genel ilkelerinin somut yerel ve zamansal dnemlerine uygulanmasna dayanrlar. Dinin genel rgtlenmesinin zayfl tarikat rgtlenmesi ile giderilir. Dinler daha ok tarikat ve mezheplerle somut rgtsel g haline gelirler. Dinin olduu her yerde mezhep ve tarikatlarn da olmas doaldr. Tarikat, dinin daha youn ve rgtl yaanmas olaydr. Byle olunca, tarikat ba ve rgtleyicilerin kiilikleri nemli rol oynar. Nerede bir boluk varsa orada bir tarikat trer. zellikle devletin tatmin etmedii kitleler tarikat tipi rgtlere koarlar. Ailenin dar, devletin de ulalmaz olduu koullarda, arada daha gl sosyal rgtlenmeler yoksa, tarikat rgtlenmesi gl bir olaslktr. Mezhep rgtlenmesi tarikatn daha geni ve geleneksellemi halidir. Devletten korunmak ve ailelerin dar snrlarn amak iin yar-gizli olma gereini duyan birok tarikat vardr. Bazlar devlet gdml olurken, bazlar iddetle kar karlar. Ortadou adeta tarikatlar toplumudur. Etnisitenin zellikle ehirlerde tam yant olamad, ailelerin dar kald, dier yandan devletin tek bana kendini her ey sand tarihi dnemlerde devreye giren tarikatlar nemli roller oynamlardr. Ortaada Batniler, gizlenmi denen tarikatlar aslnda yoksullarn snf partileridir. En mehurlarndan Hasan Sabahn Batini tarikat -11001250- hakim hanedan ve mezhep olan Seluklu sultan ve vezirlerine kan kusturmutur. Hariciler, Fatmiler, Aleviler benzer gelenei temsil ederler. Tarikatlar ve benzeri cemaatler Ortadou toplumunun bir nevi sivil toplum kurululardr. Tarikat olgusu sosyal bir boluktan kaynakland iin objektif deerlendirmeyi gerektirir. Yar sosyal ve siyasi kurulular olduklarndan, hem iktidar hem muhalefet asndan rolleri nemlidir. Bilimsel gelimenin snrl olduu, demokrasi anlaynn gelimedii dnem ve yerlerde bu tip rgtlenmeler kanlmazdr. Bunlar

165

amann yolu sosyal bilimi ve demokratik mcadeleyi gelitirmektir. Gnmzde birok kar ilikisinin irket gibi arac olan ve olduka yozlaan tarikatlarla uramann doru yolu, halka bilim ve demokrasiyi gtrmektir. Bunun iin en az tarikatlarn inanc kadar bilime inanmak, deer vermek, demokrasi iin srekli, azimli, kararl bir duru sergilemek gerei vardr. Kkeni yzyllarca ncesine giden cemaati gruplar inkr etmeden, demokraside onlara da yer olduunu bilerek demokratik yaklam gstermek tutuculuu zmede etkili yntemdir. Daha geni anlamda modern tarikatlar da diyebileceimiz sivil toplum ve siyasi parti rgtlenmelerinin bazlar iin de benzer yaklamlar gelitirilebilir. Aile, kabile, inan balar ile daha genel ideolojik balarn i ie girdii koullarda, sivil toplum olgusuna geni adan bakmak gnmzde nem kazanmaktadr. Klasik sivil toplum unsurlar ile ada unsurlar birletirmek daha verimli sonular verebilir. Gemie, gelenee dayanmayan sivil toplum kurulular kk sorunu yaayabilirler. Dolaysyla hzla kuruma tehlikesi vardr. Gelenekle iliki kuramayan hibir ideolojik, siyasal, sosyal ve sanatsal hareketin baar ans kalc olamaz; moda gibi ireti olmaktan kurtulamaz. zellikle gelenei kmseyen solun baarszlndan ders kararak, yeniden gelenekle ba kuran geni yelpazeli bir sivil toplum ve demokratik siyasi hareketlilik krizden kmada zmleyici, dolaysyla baarl olabilir. Diktatrlk ve iddet: Devlet balamnda ilenmesine ramen, iktidarn biim ve iddete ilikin zmlenmesi daha derinlikli bir tanmlamay gerektirmektedir. Genelde de devletin z her yerde ayndr. Art-rn ve art-deer zerine kurulmu gelenei temsil eder. Biimlenmesi sz konusu olunca byk deiiklikler gsterir. Bunda zaman ve meknsal koullar rol oynar. Farkl dnem ve koullarda farkl birok devlet biimleri doar. Fakat Dou-Bat ikileminde yine de iki genel eilim gze arpar. Batda daha sk cumhuriyeti ve demokratik biimlere rastlanrken, Douda temel biim despotizmdir. Cumhuriyet hem klasik kleci sistemde, hem de ortaan baz site devletlerinde ve yenia Avrupasnda daha sk grlr. Cumhuriyetle despotizm arasndaki temel fark hukuk alanndadr. Her

166

iki biimde de kleci hakim tabakalar rol oynasalar da, cumhuriyetilikte sk bir sosyal mcadele ile belirlenmi kurallar geerlidir. Dinamik bir sosyal yap vardr. Hukuklarnn ne olduunu bilirler. Gerektiinde hukuklarn iddetle savunurlar. Cumhuriyet dinamik toplumu temsil eder. Despotizmde ise tersi geerlidir. Bir kii keyfi eylemini tek tarafl kural biiminde topluma dayatr. Aslnda monariden pek fark yoktur. Fark monarinin belirlenmi hanedana dayal, belirli kurallarla ilerinden kimi monark yapacaklarnn daha geleneksel bir ifadeye kavumu olmasdr. Ynetim kurallar gelenekseldir. Olaanstlk ara sra kaos durumlarnda ortaya kar. O zaman ya yeni bir hanedan, ya da eskisi kural deitirerek hkmn icra etmeye devam eder. Despotizmin kurallar ise kendinden menkuldr. Ska keyfi kurallar koyar, deitirir. Ortadoudaki monarizm despotizme daha yakndr. Fermanname znde despotik buyruklardr. Her ne kadar kanun deerinde muamele grseler de, sosyal mcadelenin rn olarak hukuk ile ilikisi yoktur. Diktatrlk daha farkl bir biimdir; imparatorlarn nkoulu ya da prototipidir. Siyasi elidin olaanst yetkilerle donattklar bir veya birka kii tarafndan icra edilir. Despottan fark, etrafndaki denetleyici gcn arlk tekil etmesidir. Diktatrn hesap verecei bir evre her zaman olmutur. mparatorluk kalc bir rejim olduu halde diktatrlk geicidir. Olaanst durumlarda bavurulur. Ortadounun devlet biimlenii despotizme ok yakn olmasna ramen, monari ve imparatorlua da hayli yakndr. Denebilir ki despotizm, monarizm ve imparatorluk Ortadou devlet reisinde birlemitir. Bu gereklik kendini devletle zde sayan reisin ne kadar etkili olduunu gsterir. Belki de en etkili ve youn irade temsili Ortadounun devlet reisliinde yaanr. Devletin zyle de ilikilidir. Gl ataerkillik, eyhlik, beylik, efendilik gelenei devlet reisliinde birleerek azami bir g halinde yeniden oluur. Dolaysyla Ortadou devletinde cumhuriyeti ve demokratik biimler aramak istisna kabilinde bile ok zordur. Devlet adeta zyle hareket eder gibidir. Biimi tek klarak gcn kantlamak ister. Ayrca deimez devlet imajn, biimi hi deitirmeden baki klmay siyasi yetkinlik, erdem sayar. Tanrsal-kral ve devlet anlaynn yzyllarca toplum hafzasna kaznm olmas da cumhuriyetiliin gelimemesinde etkin rol

167

oynamtr. Tanr-devletin iine kul-insanlarn karmas gelenee aykrdr. Tanrnn -devletin- iine karmak en byk gnahtr. Kutsal kitaplarda ok youn ilenen Tanrnn iine karmayn, tanrdan hesap sorulmaz, tanrya ortak komayn sylemi; aslnda Devlet reisinin iine karmayn, ondan hesap sormayn, yetkilerine ortak olmayn demenin dinsel ifadesidir. ddia edilir ki, Kutsal Kitap znde brani kabilesinden bir hkmdarlk karmak zerine gelitirilmitir. Bu, doruluk pay olan bir grtr. Hz. Musann Msr prensliinden geldii bile sylenir. Kendi hkmranlk tasarmn Tevratla aklamas anlalrdr. Yine Hz. sann kendisi Sionun Kz dedii Kudsn hkmranln ele geirmeye abalarken yakaland, tutukland. Daha ak anlatm Kuranda vardr. Hz. Muhammedin en youn iledii Tanry irk komayn, tanr iine karmayn, tanr hepimizden hesap sorar, kimseye hesap vermez mealindeki snnet ve ayetleri, bilerek veya bilmeyerek ortaan sultanlk, padiahlk, emirlik gibi devlet reisliinin nn amtr. Kuran bu ynyle bir devlet bildirgesidir. Hem de olaanst bir ngr ile sanki daha sonraki yzyllar ynetecekmi gibi bir ynetim tasarm belirlemekte ve bildirmektedir. Kurann siyaset teorisi temelinde zmlenmesi hayli retici sonular verebilir. Tabii mmetin Allaha ballkla devlete ballk arasndaki konumu ok daha ak ve reticidir. Tm ortaan hem slam, hem Hristiyan ve in, Hint gibi Uzakdou din bildirgeleri, doacak yeni devletin n aklamalar gibidir. Tanr adna mutulanan, haber verilen ortaa devletinin dou ve geliim yksdr. Gnmz Ortadousunda devleti despotik karakterden uzaklatrmak, baarlmas gereken ok zor bir grevdir. Ortada cumhuriyet denen baz devletler var ise de, bunlarn despotik niteliklerini atklarn sylemek zordur. Cumhuriyetilik snflar aras konsenss gerektirir. Tarihte hibir Ortadou lkesinde toplumsal konsenssle belirlenmi bir anayasal devlet veya cumhuriyet yoktur. leri veya geri konumlarna bakmakszn, tek kii iradesine dayal rejimler olduklarndan cumhuriyetle badamazlar. Cumhuriyette bir kiinin deil denk kuvvette birok kiinin irade uyumas, uzlamas esastr. Bunda toplumsal snflarn zayfl, siyasi irade gelitiremeyileri, geleneksel devlet kulluu, cumhuriyeti gelenek yokluu nemli yer tutup rol oynar. simleri ne olursa olsun, tm

168

Ortadou devletlerinde aralarnda derece fark bulunsa da, devletin despotik niteliini amadn belirtmek ve bilmek, verilecek demokratik siyaset ve cumhuriyetilik mcadelesi asndan byk nem tar. Ortadou uygarlnda iddet kltrn zmlemek daha da byk nem tar. Denilebilir ki, Ortadou toplumunda iddetin girmedii ve belirlemedii tek bir gzenek, kurum yok gibidir. Genel olarak da siyasal, toplumsal, hatta ekonomik yaplanmada iddetin belirleyici rol oynad bir gr olarak ileri srlr. ktidar ve iddetin ikiz karde olduklar belirtilir. Ama hibir yerde Ortadou toplumunun hem alt hem styapsnda oynad rol kadar belirgin deildir. iddetin etkisinde kalmadan biimlenmi bir kuruma zor rastlanr. iddeti tanmlarken, biyolojik ve hatta doasal tezlere bavurmay anlamsz buluyorum. iddetin toplumsal kkeni aktr. Art-rn ve art-deere dayal snflama ve devlet iktidaryla balar da aktr. Bu hususlar sosyal bilimde genel kabul grm grler olarak paylalabilir. iddete ilikin nem tayan, konu hakknda ok az belirleme yaplmasdr. ktidarla tanm toplumlarda iddetin pay belirgin olduu halde sanki nemsiz, istisnai bir olguymu gibi ele alnr. iddetin en younlam ifadesi olarak savalarn hibir hayvan toplumunda bile gzlemlenmeyen bir vahet olduu belirtilmez. Hep neden gerekli olduuna dair gerekeler uydurulur. Savan tek gerekesi, zorunlu nefsi savunma, varln koruma ve zgr klma dnda toplumsal birikim deerlerine el koyma, talan etme, egemen olma ve srekli devlet iktidar olmayla topluma hkmetme ve karlarna gre ona biim vermedir. Cevap bu kadar yaln ve anlalr olduu halde, bin dereden su getirircesine rtbas edici yaklamlar eksik ve yanl tanmlamalarla gizlenmeye allr. Hibir olgu iktidar ve iddetin gerek kaynaklar kadar yanl gsterilmemi ve gizlenmemitir. Mitoloji, din, felsefe ve en son szde sosyal bilimin de en ok arptt ve gizledii olgu, iddetin en insanlk d, ama tahakkmc ve smrc sosyal asalaklarn en vahi eylemi olduudur. Genel iin doru olan bu tanmlama, Ortadou toplumsal gereklii iin daha da dorudur. Dayak cennetten -egemenlerin

169

adas- kmadr, iddet baldan tatldr gibi deyimler kaynan iyi izah eder. Toplumun arpk ve nefessiz kalmasnda iddetin pay belirleyicidir. Tm hiyerarik ve devletli toplum sistemlerinde iddete dayanlarak statler oluturulmu, kurumlar zrhla korunmutur. iddetin sarmalamad hibir kurumun yaama ans yoktur. Bu koullarda zgr toplum veya sivillemenin geliemeyecei aktr. Fikirler bile ancak iddet szgecinden getikten sonra kabul grr. Bylesi ortamda yaratc dnce olumaz. Kabul grm basmakalp szlerle dnya ileri yrtlr. Bata devlet ve aile olmak zere, reisleri glerinin otorite ve iddetlerine bal olduunu iyi bilirler. Aleme nizamat verelim derken kastedilen ara zordur. Toplumun tm gzeneklerine etkisi szdrlan iddet anlam gcne fazla yer brakmaz. Dolaysyla toplumsal kurumlar eklen varolur. Anlama yer braklmad iin yaratclktan uzak, ancak dtan drtlmeyle kmldanacak haldeki kurumlarla oluan bir toplumdan zgr gelime beklenemeyecei aktr. Toplumun iddetle beslenme gelenei en alt birim olarak ailede daha da nefes aldrmaz dzeydedir. zellikle kadn zerinde grnmez bir sava halidir. iddetten titremeyen tek bir kadn hcresi yok gibidir. ocuklarn durumu da ayndr. Temel eitim yntemi iddettir. iddetle terbiye edilmi ocuktan, bydkten sonra aynsnn beklenecei aktr. iddete dayal egemenlikten gurur duyulur, haz salanr. ktidar ve iddete dayal gllk duygusunun en tehlikeli toplumsal hastalk olarak deerlendirilmesi gerekirken, en yce ve keyifli duygunun kendisi olarak ilan edilir. Lanetlenmesi gereken bir olgu, en ok yceltilen bir erdem olarak sunulur. Gnmzde de istisnasz tm Ortadou toplumunun kurumlar iddetsiz dnlemezler. Devlet iddetinden aile ii iddete, devrimci rgt iddetinden faist, dinci, milliyeti iddete kadar her trl temel problem zme arac olarak devreye sokulur. Diyalog, laf ebelii olarak anlalr. Sz gcne pek anlam verilmez. Halbuki Bat uygarlnn stnln salayan tersi konumudur. nce sz, sonuna kadar anlaml diyalog olduu, are kalmad m ancak iddet yntem haline getirildii iin baar anslar yksek olmutur. Bat Douya nazaran kendi iddetini zm ve dersini karmtr. AB bu konuda hayli zeletirisel ve dikkatlidir. ABD aslnda iddeti kullanrken son derece zmseldir. Rasgele kullanmaz. Baarlarn yine zmleme

170

gcne borlu olduu gibi, baarszlklarnn da yanl zmlemeden kaynaklandn iyi bilir. Derslerini iyi almtr. Ortadou toplumunu iddetten arndrmak ok kapsaml ve eitimle olduka balantl bir sorundur. Anlam gcne gvenmek, iddeti ancak zorunlu ve sonu alc koullarda uygulamak baarl olmak iin esastr. Sadece sava, devrim ve kardevrim iddeti deil, her alana ilikin iddetin kapsamn doru deerlendirmek, ona kar karken doru ve sonu alc kar iddeti hazrlamak, uygulamak byk ustalk ister. Binlerce yllk iddet gelenei ile kavrulmu bir toplumu adeta yeniden diriltirken, ok zorunlu ebelik rol dnda iddete gvenmemek; anlam, diyalog ve rgtlenme gcne daha ok yer vermek kaostan kta zmleyici yntem olarak dnlmeli ve uygulanmaldr. Ortadouda devlet iktidar zihniyetin de nn kapatan, toplumun almna sivil inisiyatif tanmayan karakteriyle tam bir engel konumundadr. Tarihsel tanm bugn de aydnlatmaktadr. Despotik karakterini milliyetilik, cumhuriyetilik, sosyalistlik gibi ada cilalarla rtmeye alsa da pek deimemitir. Son iki yzyldaki duruu zgcnden tr deildir. Batnn kendi iindeki ekimesi bunda temel rol oynar. Yirminci yzylda ise, Sovyet ve faizm denemelerinde oynad denge hesaplar ile varln srdrmtr. Aslnda dnyadaki temel iktidar bloklar ile en krlgan dengeleri yaamaktadr. Asi veya serseri devlet tabiri bu konumundan ileri gelmektedir. Sovyet zlnden sonra krlganlk yerini okyanusta yzen buz bloklarna benzeyen sallantl iktidar, hkmet bloklarna brakmtr. Bu konumlar ile tehlikelidirler. Savalarda yenen ve yenilen taraflar yeni bir dengede zm bulabilirler. Ortadou iktidar zme kapal durmay temel iktidar sanat saymaktadr. Belki de en despotik kar adna bunu yapyor. Ama adna yce ulusal kar, devlet ve vatann birlii ve btnl, toplumun esenlii diyerek etkili bir kamuflaj gerekletirmektedir. Halk en aresiz, lke harabe halinde, ulus ve toplum esenlikten uzak olmu, hi umurlarnda deildir. Siyasetin en etkili yntemi demagojidir. Demokrasi adna poplizmin en ince yntemleri gelitirilmitir. Devletin gerek uralarn en byk yalanlarla rtme, politika sanatnn ustal sanlmaktadr. Halk futbol topu gibi bir odaktan dierine savurma etkili ynetim olarak bellenmektedir.

171

Siyaset toplumun hayati sorunlarn zme sanat olduu halde, gncel Ortadou gereinde en ustaca tkama gereine dntrlmtr. Tutucu siyaset deerinde bile deildir. Faizm kendi koullarnda zm olarak gelir. Ortadouda faizm olmaktan te, daha arkaik biimler sz konusudur. Talihsizlik uradadr ki, tam yklacakken, yklmas gerekiyorken, denge hesaplar bo yere mrn iki yzyldr uzatt. Buna bir de modern askeri teknolojik donanm ekleyince, gerek bir Leviathan olup kt. Devletin temelinde teokrasi vardr. Hibir dneminde bundan vazgeilmi deildir. Teokratik devleti ekli olmaktan te zde grmek gerekir. Ortadouda rahip tapnann etrafnda ykselen bu kurumun mayasndaki ideolojik z grmek nemlidir. Zihniyetteki inandrclk ba olmadan, plak zorla binlerce kiiyi tapnan hizmetinde uzun sreli altrmak zordur. Devletin ilahi, kutsi nitelii bu ihtiyatan ileri gelir. ster mitolojik, ister dinsel inanca dayansn, hakim zihniyete dayanmadan, meruiyet salanmadan devlet binas salam klnamaz, uzun mrl olunamaz. Tek tanrl dinin olumasnda byk rol oynayan brani kabilelerindeki otorite olma, her iki tarafnda byk bir heybetle duran Msr ve Smer devletinden farkl bir devlet kurma ihtiyac, Ahdi Atikin -Kutsal Kitap- temel kaygsdr. Bir nevi brani Krallnn ideolojik temelidir. zellikle Samuel-1 ve Samuel-2 blmleri adeta Yahuda devletinin -tanr devlet- kurulu manifestosu gibidir. Pers-Med mparatorluunun temelinde Zerdtlk belirleyici dini etkendir. Hristiyanlk Roma sonras tm Avrupa devletlerinin ortak genidir. slam devleti daha douunda dinin kendisidir. Tm ortaa slam devletleri kendilerini olmazsa olmaz kabilinden din devleti sayarlar. Zerdtlk yerine geen ia slam halen devletin resmi ideolojisidir. Tm Arap lkelerinde devletin dini, resmi ideoloji olarak slamdr. Kendini laik ilan eden Trkiye Cumhuriyeti en geni Diyanet -resmi Snni slam ideolojisi- kadrosuna sahiptir. slam resmi devlet dinidir. Pakistan ve Afganistan resmi slam devletleridir. srail din devletidir. Laik devlet ideas kkl bir devrimden gemedike topik bir ideadr. Ancak rtk veya ak dinli devletten bahsedilebilir. Devlet ne zaman effaf, genel gvenlikle zorunlu kamu yararl bir kuruma dntnde, ancak dinsel rglerinden syrlp gerek laik bir nitelie kavuabilir.

172

Toplumun ada hibir rejimde grlmeyen devletletirilmesi sz konusudur. Toplum aleyhinde devlet ne kadar bytlrse, o denli kendini gl saymaktadr. Gvencesini, gcn totaliter devlette grmektedir. Geleneksel, kutsal, ana, baba devlet sfatlar eksik edilmemektedir. Devletten yemlenme klasik bir tabir haline getirilmitir. Devlet nce milletten alyor. Sonra dilenciye sadaka datr gibi velinimet olarak kendini sunuyor. En deme hrszdan daha tehlikeli oluyor. Devlete dayanarak yaplmayacak ktlk yoktur. Gerek Leviathan gnmz devletidir derken nedenlerimiz oktur. in ac taraf, bu devlet halka en temel i, a kaps gibi gelmektedir. Her eyi kurutan devletten her eyi var eden hizmetler beklenmektedir. Ortadou devleti zmlenmeden hibir ekonomik, toplumsal sorunun stesinden gelinemez. Ne Batnn yneldii demokratik duyarll yksek devlet, ne de rtk olmayan ak faist devlet gibi olabilen bu gncel devlet tm sorunlarn kaynadr. Yeniden yaplanmas arttr. Sorun oka konulduu gibi niter, yerel, federe gibi ayrmlara dayal zmler deildir. zme duyarl devlet gerekiyor. En azndan bireyin zgrletirilmesi, toplumun demokratiklemesi nnde engel konumundan karlmas gerekiyor. Sadece klmesi deil, ilevsel klnmas gerekiyor. Rasyonel, genel gvenlik ve gerek kamu yararll dnda, fazladan tm kurum ve kurallarn terk etmesi gerekiyor. Devlet reformu bu temellerde gelitirilmeden, el atlacak her sorun ar, hantal devlet nedeniyle zmszle itilmekten kurtulamaz. Her dnemden daha yakc bir devlet iktidar sorunu ile kar karyayz. Yakn gemiin sosyal demokrat, ulusal kurtulu ve reel sosyalist devlet hastalna dmeden, ne ykarak yenisini ne de uzlaarak kendisini ele geirme gibi aldanmalara dmeden, devlete ynelik ilkeli bir demokratik uzlam veya zm olanan yaratmak en temel grev olmaktadr. Tm politik eylemin hedefine bu grev alnmak durumundadr. Ortadouda toplumsal dokular, krizin en youn yaand alanlardr. Aile, airet, kent, kyllk, isizlik, dinsel cemaat, aydnlar, salk, kitle eitimi bata olmak zere, sosyal kurumlar en nihilist ve krizli dnemlerini yaamaktadr. stte hakim ideoloji ve iktidar ile kuatlan, alttan hi yetmeyen bir ekonomi tarafndan sktrlan

173

toplumsal gvde iman -obez hastay andrmaktadr. Tabii bu obezlik ABD ve ABdeki gerek obezlik deildir. Afrikadaki karn i ocuk obezliine benzer. Sosyal doku olarak bu kurumlarda insanlar byk oranda ilevselliini yitirmilerdir. Kurumlarn anlaml bir rol kalmamtr. Yalnz bana kahvehaneler bile gerein ne olduunu anlatabilir. Birey iin bir sosyalleme arac olmas gereken kurumsal gereklik adeta insan avlayan tuzaa dnmtr. Olmayan sal ve sosyaliteyi daha da yozlamaya, krizlere gtrr. Arabesk bu gerein bir hasta sanat yansmasdr. Dtan gelen sosyal doku nitelikli deildir. Saldrlara kar hibir savunma mekanizmas da gelimemitir. Bunun iin gerekli zihniyet ve moral donanm yoktur. Sosyal yaplanma, siyasal yaplanma tarafndan belirlendii iin, sosyal devrim refleksleri de byk oranda krelmitir. Devlet ve demagojik siyasetten kaynaklanmayan, kendiliinden olan bir sosyal hareketlilik ok nadir olur. Sosyalite siyasalln, devletin borazanlndan te bir ileve zor gelir, yle altrlmtr. lke yle iler: Ekonomi sktrr, devlet konuturur. Toplumun kendi karlar temelinde, sivil toplum olarak aray ve zm abas snrldr. Siyasal acmaszln, zmszln belirledii sosyal trajediyi en ok kadn gereinde gzlemlemek mmkndr. Be bin yllk bir devlet ve hiyerarik gelenein tutsa olarak, gnmzde kadn olmaktan zor olan baka bir yaam dnlemez. Zorluk sadece gelenekten kaynaklanmyor. Avrupa uygarlnn rettii kadns deerler de en az dogmatik gelenek kadar tahrip edicidir. Pornoya vardrlm bir kltrle kapkara arafa brndrlm kadna ynelik kltr arasnda dehete den kadn, gerekten en byk akn durumundadr. Kadn Ortadou kadn devletten daha eski yapay bir figrdr. Kadn olmann tm erdemleri tersine evrilmitir. Gurur duyulabilecek, paylalabilecek nesi varsa ahlaki yasann tahakkm altndadr. Dinsel gelenein kendisi olmaktan kard erkein en deerli mlk haline getirdii kadn iin tek etkinlik, erkeinin isteklerine mutlak uyumdur. Bir devlet iin imparator neyse, genelde erkek ve zel olarak koca, kadn iin odur. Kadnla ortak karar, uzlama erkekliin

174

lgatnda ayp kaar. Kocasna en ok ve hi ilke tanmayan ballk en yce erdem olarak ahlakta ifadesini bulur. Kendisinin bir bedeni ve ruhu olduunu zgrce savunabilecek konumdan uzaktr. Siyasi, ekonomik ve sosyal dokularca o denli zayf klnm ve dlanmtr ki, kendine klece balanabilecek bir erkei bile drt gzle arar. Yalnz, lmden beter klnmtr. Hemcinsleri de kendisi gibi olduu iin kendilerini anlayabilecek, gerekten insanca yaam iin umut verecek birileri yok gibidir. Bu kltrel kuatlmlk gerei kadn srekli teslimiyete zorlar. Ne kadar dirense de, intihar dnmedike krlmas kesindir. Ondan sonra kadnsln btn dknce modlar taknlr. Her tarafna bu modlardan bir iaret aklr. Kadnlk gerekten en zor zanaattr. Bekrlk sreci a kurtlar sofrasnda bir meze gibi geerken, analk sreci ok sayda doumun bitmez aclar ile geer. Her ocuk bytme gerek bir ikenceye dnr. Ayrca ocuu iin hi umut vaat etmeyen bir dnya hep hayallerini krar. Aclar zerine aclar eklenir. Ortadouda kadnn toplumsal stats en zalim uygulamalarn banda gelir. Halklarn kleliinin benzeri ncelikle kadnda gerekletirilir. Kadn gerekliinin byk oranda toplumsal gereklii belirledii doru bir nermedir. Ortadou toplumundaki ar erkeksilik ile kadnslk diyalektik bir ikilemdir. Bu iliki tarzndan erkee dnen kar zellikler kof egemen erkekliktir. ktidarn erkee uygulad egemenlii, erkek kadna, kadn da ocuklara yanstr. Dolaysyla tepeden tabana doru egemenliin geirgenlii tamamlanr. Kadnn klelik dzeyi bu mekanizmada en olumsuz koulu srekli retmekte, yani toplumun klelik dzeyini gelitirmektedir. Bylelikle doan kadns toplumu en stteki iktidar kay kolayca ynetebilmektedir. Kadn iradesi dnda en byk zulm yaad halde, topluma da daha fazlasn yaatmann arac klnmaktadr. Ortadouyu dtan teslimiyete zorlayan ilikiler kadar, iten kadna dayatlan ilikilerle zorland aktr. Kadnn zgrlk eylemine dayanmayan hibir hareketin zl ve kalc zgr topluma gtrme ans bu nedenlerle snrldr. nce iktidar, sosyalizm, ulusal kurtulu vs. gibi yaklamlarn zleneni verememesi de bu gereklikle balantldr. Kadnn zgrlk almas, cinsiyet eitliini ok aan genel demokratik, insan haklar, evre, toplumsal eitliin zn tekil eder.

175

Kadnn zgrlnde atlmas gereken ilk adm, kadn z eylem gc haline getirmektir; zerindeki mlkiyeti yaklamdan uzak durmaktr. Ar mlkiyet duygular ile ykl moda ak yaklamlar barnda birok tehlikeyi tar. Hiyerarik ve devlet gelenekli toplumda ak, yanltmacalarn en bydr; uygulanan suu rtbas etme etkenidir. Kadna sayg ve zgrlne destek, ncelikle yaanan gerekliin itirafndan ve zgrlk lehine almasnda samimi ve drst davranabilmekten geer. Kendi egemen erkekliini -adna ne derse desin- kadnda yaayan bir erkek salkl bir zgrlk deeri olamaz. Kadnn fiziksel, ruhsal ve zihinsel glenmesini salamak belki de devrimci abalarn en deerlisidir. Bir dnemlerin ana tanra kltne merkezlik etmi Ortadou kltrnde, kadn tekrar gelimi toplumsal deerlerle birlikte bamsz karar verme, tercih yapma gcne kavuturmak, buna katkda bulunmak gerek bir zgrlk kahramanln gerektirir. Ekonomi Ekonomik olgunun genel zihniyet, iktidar ve sosyal stats iindeki yeri toplumsal btnl tamamlayc niteliktedir. Liberal ekonominin gelenekler ve gncellik iinde yeri yoktur. En byk tekel devlet olup, ekonomiyi siyasi iktidarla birlikte yrtmenin imknn verir. Bat uygarlnda ksmen iktidar ekonomi belirlerken, Ortadou ekonomisinde asl belirleyici iktidardr. Ekonominin kendine has varsaylan yasalar blge jeo-kltrnde pek geerli saylmaz. Bir yandan neolitik dnemden kalma kk ev aile ekonomisi, dier yandan devlet ekonomisi. Ortas devlet bamls esnaf ve tccardr. Orta snfn ekonomik gcne dayal olarak devleti ve politikalarn etkileme ans snrldr. Ekonomi ynetmenin vazgeilmez kayna olduundan, devlet onsuz yrtlemez. Ancak Ortadou devleti tmyle Bat modelinde yeniden yaplandrlrsa, ekonomideki etkisi azalr. Ekonomideki bu gereklik tarih boyunca tccar devlet kavramn da aklar. Birok savan ticaret yollarna dayal gelimesi, ticaret yollarnn kesilmesiyle yklmas, ekonomik karakteriyle ilgilidir. Bat devleti asl gelimesini sermaye birikimi ve sanayilemeye dayal olarak salarken, Dou devleti ticaret ve el koyma, rant zerine salar. Birikim ve sanayiye dayanma yerine, toplad deerleri devleti yrtmek iin kullanr. Hatta toplumun olan

176

her eyi, vatan, tm alt ve st kaynaklarn, insan kendi z mlk gibi grp satmaya almas, en eski politika kurnazldr. Hrszn datm tarzna ok benzer. Bu tanmlamalar nda Ortadouda ekonomik gelime ancak toplumda varolan statkonun zlmesiyle salanabilir. Kresel ekonomiyle btnleebilmesi mevcut devlet yaplanmas altnda zor gerekleir. Tam bir kriz-kaos halini yaayan dzenin ekonomik yapsnn artk mevcut haliyle toplumun hzlanan zlmesini durdurmas ok zordur. Zaten en kat despot yntemlere ihtiya duyulmas da bu zlmeyi durdurmaktan kaynaklanr. Ulus-devlet ann getiini sylemek, kresel emperyalizmi onaylamak deildir. Daha ok kresel ekonomi, askeri ve siyasi gerekliin bu modeli verimli grmedii, bir ayak ba olarak deerlendirdiidir. Ulus-devlet, milliyeti sylemin aksine, tam bamszln gerekletii devlet deildir. Kald ki, hibir olgular dnyasnda tam bamszlk diye bir kavram yoktur. Ballk iinde olmak evrensel bir kategoridir. Karlkl bamllk iinde olmayan hibir nesne ve zne yoktur. Ulus-devlet bamszln fetiletirmek bir kk-burjuva topyasdr. Ne devletlerin, ne uluslarn bamszl gereklemi bir olgudur. Her birisinin dierine deiik zellikler altnda bamll vardr. ABDnin dayatt imparatorluk eilimi en esnek bamllk trdr. Kat smrgecilik, etnik temizlik, dinsel banazlk gibi demode yntemleri esas almamaktadr. Yeni smrgecilikten bile daha postmodern bamllk biimlerini denemektedir. Kald ki, ok sayda ulus-devlet, ynetim yaplar gerei, ABDye bamll bir dl gibi kavramaktadr. Ulus-devlet ortadan kaldrlmyor. Ama serserice hareketlerine de eskisi kadar msaade edilmiyor. Yeni kreselleme dneminde ulus-devletlerin yeniden mevzilenmesi kanlmazdr. ABden ine kadar bu sre devam etmektedir. Yeni bir sava iin deil, srdrlen savan sonulandrlmas veya sistem iin krl mecralara dklmesi iin yaplmaktadr. Gerektiinde ekonomik, gerektiinde askeri yollarla sistemin kaos ynetimini, ya mevcut durumunu koruyarak, gerilemesini durdurarak, ya da daha verimli yeniden yaplandrmalara giderek yrtmektedir. Kendi alternatif planlarn kaostan km gl zmlerle realize etmeye almaktadr. Bu erevede

177

Ortadou gerekliine yaklatmzda olas gelimeleri nasl ngrebiliriz? ABDnin olgusal dnyaya bakn arkasndaki bilimsel devrime, dinsel, felsefi gerekliin kendi yorum tarzna dayandrdn iyi bilmek gerekir. Binlerce dnce kuruluunu -think thank- devreye sokarak, srekli verileri kontrol ederek, dogmatizme fazla dmeden, sk sk dzeltmelere giderek kendi model, proje ve planlarn gelitirmektedir. Yine tarihi gelimeyi gz ard etmeden, kendi modellerinin tarihsel dayanaklarn bularak anlam vermeye almaktadr. Tm bunlar bol seenekli esnek bir proje, plan anlayna imkn sunmaktadr. Gncelleen deyimle Byk Ortadou Projesi; emperyalizmin yakn dnem analizlerini yapan, gncel sorunlar zmeye alan bir ierikle 1990 sonrasn esas almaktadr. Fransa ve ngilterenin birinci dnya sava sonras ina ettikleri dzeni yetersiz ve hatal bulmaktadr. kinci dnya sava sonras kendi uygulamalarn da istikrar ve gvenlik adna despotizmi glendirdii iin zeletirisel bir tavrla hatal bulmaktadr. Blge halknn ar fakirlemesini sistem iin zararl ve tehlikeli bulmaktadr. Dolaysyla ekonomik gelime, bireysel zgrlkler, demokratikleme ve gvenlik i ie gelitirilmek istenmektedir. Bu modelle hem kroniklemi ArapFilistin, Krt-Arap, Trk-ran sorunlarn, hem de despotizmin boduu toplumsal dokuyu zmek, bylelikle yeni patlamalar nlemek istemektedir. Bir nevi blgeye uyarlanm yeni bir Avrupa ve Japonya Marshall Plan sz konusudur. Eer blge sistem iin ok nemliyse -ki, yledir- ve kaos benzeri bir sreten geiyorsa, bu amalara dayal bir proje fikri gerekli ve gerekidir. Hatta bunda ge kalnmtr. Sistem tarafndan atlan tm admlar giderek bir plan eksenine dnmektedir. Proje-plan almalar younlamaktadr. Fakat projenin nndeki en byk zorluk, Ortadounun yklm bir Japonya ve Avrupadan ok farkl konumudur. Ortadouda aydnlanma ve sanayi devrimi yaanmamtr. Demokratikleme gndeme sokulmamtr. Faizmin tesinde milliyetilik, dincilikle ykl mezhepi ve etnik dokulu despotik siyasi sistemler yklmadan, Avrupa veya Japonya tarz yenilenme mmkn deildir. Yrrlkteki rejimlerin kendileri srekli kriz retmektedir. ok kurnaz olan yerel devlet bloklar en ok kendi varlklarn her ne pahasna olursa olsun

178

korumak konusunda uzmandrlar. Sisteme muhalifim diye ortaya kanlar da ayn despotizmin yedek lastiidir. Devlet savunuculuu temel hedeftir. Tanr-devlet anlaynn kalntlar sanldndan da gldr. Mevcut devletin ii botur. Herhangi bir tarihsel ilevi yoktur. Bir nevi cemaatlerin en glsdr. Bireyler onu, o bireyleri retmektedir. En devrimci geinen muhalefet, devleti nasl kendisinin iyi yneteceinden teye bir ama gtmez. Dier yandan blge tarihsel olarak federatif bir karakter gsterir. Onlarca ulus-devleti kaldramaz. Mevcut devletlerin says bile zmszlk retir. Mezhep, etnik yap, tarikatlar ve dier cemaat tr gruplar devleti kendilerine balayarak karlkl beslenme srecine girerler. kmaz bu yapdadr. Batl devletlerin hep destekledii de bu yaplardr. Eer proje ngrlen sonular almak istiyorsa, ncelikle bu rejimlerin gzden karlmas gerekir. ABD kelimenin tam anlamyla bir kmazla kar karyadr. 11 Eyll sonras yle bir adm att ki, birinci ve ikinci dnya savana girmesinden daha ar sonular dourabilir. Birinci dnya savandan sonra doan sonular fazla derinlikli ve sistemin kaderini etkileyecek boyutlarda deildi. ABDnin nemini ortaya koymutu. Savata yenilseydi bile, kendi ktasna ekilip rahatlkla varln srdrebilecekti. kinci dnya savandan sonra karsna kan Sovyet sistemini kuatabildi. Baz mevzii savalar kaybetse de, gcn korudu ve gelitirdi. Her iki durumda da daha modern devlet yaplaryla urayordu. Ayn Hristiyan kltrn paylayorlard. Uygarlk atmasn derinletirebilecek etkenler snrlyd. Kaos etkenleri u verse de, sistemi tehdit edecek boyutlarda deildi. Ortadouda bu sonular artracak etkenler bulamayz. 1250lerden beri tutuculaan bir despotik sistemle ya savamay gze alacak ya da geri ekilecek. Afganistan ve Irak benzeri savalar yetmez. ktidar bloklar blgede krlmadan, atlacak her adm daha ar baarszlk demektir. Bir despotik devlete dayanp dierini zme taktikleri verimli olmaktan uzaktr. Ortadou kltr bu durumlarda despotizm retmekte yeteneklidir. Tmn ykmay hedeflese, halk ynlarnn kontrol sorunu kar. Aslnda Irak kmaz olup bitenler kadar olup bitecekleri izah edebilecek derslerle doludur. Uzun sre rejim desteklendi. Sonu daha da arlaan sorunlar oldu. Ykt, ama aynsna benzer yaplar besleyecek kltrel ortam ve iktidar bloklar

179

var. Kltrel ortamn Bat bireyciliiyle almas zor bir olaslktr. ktidar bloklarn paralamak ise gerek devrimci hamle anlamna gelecektir. kmazn diyalektii byledir. Dolaysyla BM ve NATOnun devreye girmesi zorunluluk arz etmektedir. Fakat bu giri Afganistan veya Somalideki gibi yzeysel olamaz. Kalc ve kapsaml olmas koullar gereidir. Ortadouyu zmlemek daha yeni yeni nemini ortaya koymaktadr. Sovyet sisteminden kat be kat zorluklar ieren zlme sorunlaryla karlalacaktr. Sekiz yz yldr srekli tutuculaan zihniyet ve iktidar kalplarn krmann getirecei sonular dnyann hibir blgesine benzemez. Serbest kalacak birey, kabile ve cemaat sosyalitesi adeta serseri mayn gibi ortalkta srklenip duracaktr. Hangi zihniyet ve ekonomik devrimle bu kk despotik bloklar paralanp, yerine yeni zihniyet ve ekonomik yaplar ina edecektir? Kkl bir Rnesans, reformasyon ve aydnlanma geleneine dayal Avrupa bireyi ile Ortadounun tanmlanan bireyi arasnda kkl farklar neyle ve nasl alacaktr? Dou Avrupa kltr Avrupann genel kltr yapsndan ok uzak olmad halde, reel sosyalizm gibi olduka modernletiren bir sistemden liberal sisteme geii eyrek asrlk deiimlerden sonra daha yeni yeni baarmaktadr. Sistem ii bir zm sz konusudur. Ortadoudaki zlmenin sistem iinde zme kavumas ok tartlacak bir ideadr. Ak ki, sorunlarla ykl bir gelecek bekliyor. ABD nderliindeki koalisyonun baarszl ise daha stratejik sorunlar douracaktr. ABD iin kresel apta bir darbe olacak, imparatorluunun gerileme sreci hzlanacaktr. Ortadouda kaybeden ABD, tm Asya, Avrupa ve Afrikada da kaybetme srecine girecektir. Gney Amerika, Meksika ve Kanaday bile eskisi gibi tutamayacak, ikinci bir Rusya konumuna decektir. Mevcut g dengesinde ABDnin bu konuma dmeyi kabul etmesi iktidar gerekliine aykrdr. Dolaysyla stratejik bir duru kanlmazdr. Ne kadar masrafl olsa ve dnya apnda itirazlarla da karlansa, kalmak ve baz zmleyici sonular almak zorundadr. Bat kapitalist sistemin zmek zorunda kalaca uzun, orta ve ksa vadeli sorunlar tahmini bir sralamaya tabi tutarsak, ksa vadede Afganistan ve Irak vardr. Demokratik federasyon idea edilmektedir. Blgenin yeni model lkeleri olarak dnlmektedir. Hazrlanan

180

anayasal taslaklar kt stnde Demokratik Federal Sistem nermektedir. dealli ve yenilik ieren bir yaklam olduu aktr. Uygulamann nasl seyir izleyecei merakla beklenmektedir. ok sayda etnik, dini grup barndran kltrlerin demokratik federalizmle tanmas byk bir uygarlk dnmdr. Bir nevi Ortadounun Fransz ve Rus Devrimleri etkisini yaratacaktr. Eski despotik rejimlerin restorasyonu ok dk bir ihtimaldir. Kaos imparatorluu koullarnda demokratik federalizm byk glklerle yryebilecek bir yaplanmadr. Buna nclk edecek gler nerede bulunabilir? En az gemi rejimler kadar despotik nitelik tayan iktidar taliplisi gler, etnik ve mezhebi karakteri olumlu bir senteze tarabilecek zihinsel ve siyasal formasyondan uzak bulunmaktadr. Henz liberal, zgr birey ok snrl bir gelime iindedir. Demokratik ve sosyalist idealistler yok denecek kadar azdr. Gemitekiler ise kendilerini bile tayamayacak slktadrlar. Daha ok BM, NATO, AB ve koalisyon glerine gvenilmektedir. Darya srekli bal bir yaplanmann demokratik federalizmi hayli tartmal olacaktr. Orta vadede dier en nemli sorunlar Arap-srail ve Krt-Arap, Krt-ran ve Krt-Trkiye ilikileridir. Tarihsel bir temelde gelien bu sorunlar zmede phesiz yeni BM, NATO, Koalisyon ve ABnin zgn abalar hzlandrc bir etkide bulunacaktr. Fakat ikisi de etin sorunlardr. Uygarln derinliinde yattklar kadar, modernizmle ilikileri de hayli elikili ve gerginliklerle doludur. Arap-srail sorununun zm byk oranda blgede bar ve demokratiklemenin glenmesine baldr. Sanldnn aksine, nce Filistin-srail sorunu zlsn demek, bir elli yl daha erteleme tehlikesini tar. Sorunun temelinde demokratiklemeyen Arap toplumu ve devletleri gelmektedir. Her ikisindeki demokratikleme Filistin-srail barnn koullarn hazrlayacaktr. Aksi halde Filistinsrail atmas Arap toplumu ve devletlerindeki -demokratik, zgr ve eiti gelimeden uzak- tutucu zihniyet ve yaplar daha da glendirecektir. Gnmze kadar glendirdii gibi. Krt sorunu ise, daha karmak ve ok ynldr. Arap, ran ve Trkiye devlet ve toplum yaplanmasyla derin sorunlar vardr. En basit medeni haklarndan bile yararlandrlmamaktadr. Siyasal ve ekonomik haklar gndeme bile getirilmemektedir. Kltrel bir soykrm yaamaktadr. ABDnin son dayatmalar belki de baz

181

kprdanmalar getirebilir; ok snrl baz almlar dourabilir. zellikle Irak Krdistan Federesi tahrike aktr. BM, NATO ve Koalisyonun etkisi altnda daha da alevlenmeler beklenebilir. Mevcut Krt stats isyana zorlamakla etir. Eer srdrlebilir, anlaml bir demokratik zm tarzyla yaklam gsterilmezse, srail-Filistin atmasn geride brakacak kanl bir corafya beklemektedir. 40-50 milyonluk bir Krt kitlesiyle en sarp corafyada giriilecek atmalar blgedeki sorunlar daha da arlatracaktr. Blgeyi her tr gelimelere ak hale sokacaktr. Uzun vadeli zm; ran, Pakistan, Trki Cumhuriyetler ve Arap devletleriyle toplumlarnda insan haklar ve demokratiklemeyle, ekonomik kalknmann gerekletirilmesiyle mmkndr. Devlet ve toplum yaplarndaki tutuculuk, gl kar bloklar olduka direneceklerdir. Ancak halka ulalabilir, zmleyici alternatifler sunulursa ve hakim sistem basksn eksik etmezse, sistem ii bir dnm snrl olarak gerekletirebilir. Her vade iinde ykl miktarda askeri ve ekonomik g gereklidir. Ortadou Projesinin yrtlebilmesi askeri ve ekonomik operasyonlar srekli gerekli klacaktr. Bununla birlikte sz ok edilen kadn zgrl ve liberal bireyler yetitirilmesi vazgeilmez neme sahiptir. Kadn uyanmadan ve asgari zgrlemeyi yaamadan, dier tm abalar sonusuz kalmaya mahkmdur. Bireysel zgrleme kadn-erkek ayrm yapmadan genelde salanmadan, bata kadn olmak zere toplumsal tm kesimlerin zgrlemesi salanamaz. Zihniyet devrimiyle kastedilen zgr toplum bilinci ve inancdr. Bilin sadece olup biteni bilme deildir. Nasl yaplacan da bilmektir. nan ise, bildiine inanmak ve gereklerini yapmaktr. Uygulama gcn, kararlln ifade eder. Ortadou toplumuna egemen klnan zihniyet yaplarn iyi tanmadan, almas gereken yanlaryla miras alnmas gereken yanlar ayrt etmeden, yine kar mcadele verilmesi gereken zihniyet kalplarn tanmadan doru, yetkin bir ideolojik mcadele verilemez. Zihniyeti kazanmak demek, donanmamz gereken toplumsal bilinci ve inanc byk bir emek ve ahlaki durula elde etmek demektir. Zihniyet dnyasn byk klmayan, uzun sreli zgrlk mcadelesini yrtemez. Yozlamann balad an ve yer, zihniyetin boald ve bittii yer ve andr.

182

Ortadounun tm bilge ve peygamberlerinin yaptklar znde zihniyet savadr. Zihniyet ahlakla balantl klnmadka deersizdir. Ahlak, bilincin aydnlatt rotada tm engellere ve yetersizliklere ramen yrme gcdr. Toplumun olmazsa olmaz vicdani deerlerinde srardr. Bilinle ahlak arasnda ban kopmas, serseriliin, avareliin kol gezmesidir. Zihniyetimiz kar tarafn zihniyetini de yakalamal ve ihtiyac kadar ondan beslenmelidir. Devlet gcnn zihniyeti her zaman gl rgtlenmitir. Kmsenemez. Bu zihniyeti kuatmadan, baarl bir k, zm gelitirilemez. Zihniyet ve ahlaktan kopuk politika ve eylem -askeri olan da dahil- her zaman serseri bir mayn gibi altmzda patlayabilir. Politika ve eylemlerimiz her zaman zihnimizin aydnlnda ve ahlaki tutumumuzun kesinliinde seyretmelidir. Aksi halde kar zihniyetlerin politik hamlelerinin aleti olmaktan kurtulu salanamaz. Zihniyet savalar bu ana balklar altnda baaryla yrtlmeden, politik hamlelere girimenin sakncalarn srekli belirtiyoruz. Tarihin byk ilecileri biraz da insanla ders vermek iin, bu sakncalarn tekrarn nlemek iin byk inzivalara ekilerek gerekli zihin gcn kazanmaya alrlar. Tarikatlar zmeden, daha genelinde yeniden canlanan slamcln toplum zerindeki etkisini aratrmadan, doru bir zihniyet mcadelesi verilemez. Ayn ey milliyetilikler iin geerlidir. Bir nevi ada etnisitecilik olan milliyeti zihniyetin toplumdaki geerliliini, nasl rgtlenip doduunu anlamadan, Ortadouda yetkin bir ideolojik ve pratik mcadele yrtlemez. Halen varln srdren ailecilik, kabilecilik tr etnik gcn zihniyetini de iyice kavramak ve yant vermek gerekir. Tm bu zihniyetlerin kavranp kuatlmas, ilgililerine ihtiyalar olan gerek zihniyet deerlerinin verilmesi, pratik savamlardan kat be kat zor ama gerekli ncl grevler olarak anlalmaldr. Ortadouda zihniyet savana girerken, tpk Hz. Musa gibi brani kabilesini yrtmek, Hz. Davut gibi Golyatla savamak, Hz. sa gibi havarilerini seferber etmek, Hz. Muhammed gibi mminlerini ie koturmak gerekir. Yine Sokrates heyecanyla kendini bil, Perikles cokusuyla demokrasiye deer ver, Aristonun bilimiyle skendere yol a demesini bilmek gerekir. Ortadouda zihniyet kazanmak demek; Rnesans heyecanyla doaya komak, insan sevmek, bilime

183

susamak; reformasyonla dinsel dogmalar delip gemek, zdeki gerekli inanc elde etmek; aydnlanmayla bilimi, felsefeyi ve sanat halka tamak, grup grup aydnlar hareketini zgrlk uruna seferber etmek demektir. Ortadouda yrrken dnmek, dnrken yrmek ancak byle tanmlanabilen bir zihniyetle birlikte olursa anlam tar. O zaman neolitik alarn doal canll, her eye kutsal cokulu yaklam gc kazanlr. Uygarlk alarnn derslerle dolu mitolojik dncesi, yine hikmetlerin kitaplar bir bir alr nmze. nsanlamann, uygarlamann o korkun ve kutsal, donduran ve heyecanlandran, yaam ycelten ve aalatan tarihi okunur. Kutsal kitaplarn o byk peygamber tecrbelerinin gerek anlam canlanr. Kurumu uygarlk derelerinin bir bir canlan, harabelerin kentlemesi, hyklerin canlanm saf kyll belirir. En zaliminden en zenginine, Nemrutundan Karununa, Eybnden Mazlumuna, Ferhatna ve Kemaline kadar kara ve ak deerler dklr ortaya. Zihniyet sava tm bu deerlerin dile geliidir. Kafamzda ve yreimizde yeermesidir. O zaman hibir g ve hayatn hibir adi gereksinimi, oyalama gerekemiz olamaz. Hepsini derya kadar bilin, sel kadar cokulu irademizle zer, aar gideriz. O zaman politikaym, askerlikmi dahice zerinde durur ve destans cevabn veririz. Ortadounun gncel zemin ve zamannda klasik sa ve sol dinci, milliyeti durularla bir menzile varlamaz; peygamberce deyile kfrden kurtulunamaz. Yeni solla, aya yere basmayan sivil toplumculukla, tarihten ve emekten habersiz kadn hareketiyle de bir yere varlamaz. Daha ok skm, iflas ettirilmi ehir kk burjuvalaryla, bu tr zihniyetsiz ve imansz yrylerle ancak piknie klabilir. Hele hele rantla batm, koltuk sevdasna kaplm ucubelerle ne bir dncenin ne de bir inancn savunusu yaplabilir. Ortadounun ok gngrm, binlerce yerinden vurulmu insanna, halklarna hi yant olunamaz. Ortadounun toplumsal gereklii zerinde harekete geerken, tanm byle yaplabilen bir zihniyetin iini doldurarak yrmek bizi yerlere gml tarihine gtrecek, kllenmi yreine kavuturacaktr; k arayan gereine kavuturacaktr. te o zaman gerek tarihine ve zgrlk sevdallarna yarar soylu mcadelenin

184

iine girilecektir. Hi durdurulamayacak, saptrlsa da ihanete urasa da, katledilse de, yine bir yerlerden skn edip hedefine yryecektir. O zaman tarih bizim olacak, yrek hep bizlerle arpacaktr. Toplumsal gereimiz var eden tanrsallmza dnecektir. Halklarmz bin yllarn zlemini duyduklar ve hak ettikleri zgrlklerinin sahibi olacaktr. Ortadou toplumunun kaos kndaki politik seenei sadece blgesel deil, evrensel dzlemde de zgrlk problemine yant tekil edebilecek nitelikleri tamak durumundadr. Blgede kresel hamlenin kaderi izilmektedir. ABD nderliindeki sistemin baars dnyann tm geleceini belirlediinden tr bu byledir. 20. yzylda feodal glerden derlenen iktidar bloklarnn dntrlmeden devam, gereklemesi en zor olaslk olduundan, toplumun geleneksel olarak ar tahakkm yaayan geni taban bir biimde devreye girmek zorundadr. Yeniden yaplanmak isteyen kresel kapitalist gler gereksindii iin de bu byledir. Ama uyanacak ynlarn bu istemlerle snrlandrlabilecei de ok kukuludur. Pandorann Kutusundan nelerin kaca belirsizdir. Belirsizlii giderecek olan, kaos aralndaki yaratc, zgrletirici abann kendisi olacaktr. Tarihin hibir dnemiyle kyaslanamayacak bir pratik deiim dnemi yaanacaktr. Tpk yeni kentler kurulur gibi toplumun yeniden yaplanmas tarihin gndemindedir. Ortadoudaki zorluklarn temelinde bu gereklik yatyor. Hakim sistemin yeniden yaplandrlmasyla, halklarn, toplumun zgrlk glerinin yeniden yaplandrma mcadeleleri byk bir iliki ve eliki ortamnda yrtlecektir.

185

B- ZM GC OLARAK DEMOKRATKLEMEK Yeniden yaplandrlacak bloklara gelmeden nce politik tanm blge zglnde yeniden yapmak gerekir. Toplumlarn pratik ynetimi olarak politikann gncel veya sreli tanmlar kapsayabilir. Tutucu politika sz konusuysa toplumu yerinde saydrma, srama yaptracaksa atlm politikas olarak da tanmlanabilir. nc bir tantm boyutu ierikle ilgili olabilir. Devlet blounu ilgilendiriyorsa devleti politika, devlet d ynlar ilgilendiriyorsa demokratik politika olarak da tanmlanabilir. Ekonomi, siyaset, kltr, sosyal, sanat gibi alan boyutlarnda da tanma urayabilir. Toplumla ilgili en st deiimler yksek politika, daha snrl dar alanla ilgili olanlarna taban veya s politika denilebilir. Btn bu tanmlarn ortak noktas; toplumsal yrtme, deiim ve dnmn sanatna politika denildiidir. Politik faaliyet toplumlarn yapm ileridir. Zihniyet abas, topya, proje, plan ve program almas ise, politik aba da eitim, rgtlenme ve eylem almasdr. Zihniyet almalarn politik almalarla kartrmamak kadar, tersini de kartrmamak byk nem tar. Mimar, usta ve iilik toplumsal alanda ok daha zen isteyen bir sanat olarak -politik sanat- tanmlanabilir. Demek ki politika yapmak zihniyet alannda kendini hazrlam olmay, pratik alanda ise toplumun yrtme, deiim ve dnm iin gerekli gle donanmay, yani eitim, rgtlenme ve eylem yeteneini gerektirir. Politikaya bouna tanrsal sanat denilmiyor. Tanr-kral, tanr-glgesi sultan, tanrnn biimlenmi hali olarak devlet derken, aslnda tanrsal sanata vurgu yaplmaktadr. Dini ve mitolojiyi zmlerken, sosyolojiyi veya sosyal bilimi yetkin okumak gerekir.

186

ABD ve sekin ortaklar iin Ortadouda askeri-politik yaplanma younca yrtlmektedir. Yalnz askeri pratii politikadan ayrmamak gerekir. Kzgn, silahl bir mcadelenin olduu bir ortamda politikann ad askerlik-savatr. Esas belirleyici olan, bu ortamlarda savalktr. Politika silahlarn sustuu ortamda ordu balantl almann uzants olarak karmza kar. Yani Clausewitzin formlnn tersi geerlidir. Sava belirleyen politika deil, politikay belirleyen savatr. Irakta bu gerek ok aktr. Irakta politikann yolu -yeni politika- aan, ABDnin son teknoloji savadr. Kald ki, tm Mezopotamya tarihinde politikann yol banda hep sava olmutur. Son sava tarihsel gerei sadkane yanstmaktadr. Sava dk younluklu olduunda ya da tmyle durduunda, onun devam olarak politik faaliyet hz kazanr. Demek ki politika, savan silahl olmayan blmdr. Eitim, rgtlenme ve eylemliliin silaha bavurmadan, ama arkasndaki zihniyete dayal olarak yrtlen ksm oluyor. Bu anlamda ABD ve ortaklar youn askeri destek altnda, bata Irak ve Afganistan olmak zere tm Ortadou genelinde Byk Ortadou Projesi zihniyetini temel alarak politik yeniden yaplanmay yrtmekte, deitirmekte ve srdrmektedir. nceki ksmda senaryo halinde bu almalar zetledik. Buna karn tahakkme kar kan zgrlk glerinin halk ve toplum savunmas temelinde ne tr politik mcadeleyle grevli olduklarn akla kavuturmak byk nem tar. Bunun iin gerekli ve ncelikli zihniyet tanmlamamz yaptk. Politik tanmlamay da yaptk. Somut politikann kendisine geldiinde birinci plandaki grev, halklarn devlet odakl olmayan komnal toplum ve demokratik duruundan kalkarak demokratiklemeyi yrtmek, gelitirmek ve niteliksel klmaktr. Devlet odakl olmamay ilkesel olarak ele almak gerekir. Toplumsal zgrlk devlet odakl almayla eliir. Devlet odakl alma ancak tahakkmc gler adna yrtlebilir. zgrl esas alan toplumsal glerin tahakkmle ilikili olmak deil, kar olmak gibi temel bir grevi olduundan, devlet d politika olarak demokratizme odaklanmalar gayet anlalrdr. Demokrasi tanmlamamz devletin bir burjuva rts olarak demokrasiden ayrt ediyoruz. Daha Atina ve hatta ilk Smer site

187

demokrasilerinden beri gerek demokrasiyle devletin birbirlerinin uzants olamayacan, birinin oalmasnn dierinin azalmas olduunu, birinin bitmesinin dierinin tam zaferi olduunu iyice ayrt etmek gerekir. ABD ve ortaklarnn dayattklar demokrasi, youn askeri-iktidar aygtna dayal ok snrl bir evrenin burjuva-feodal demokrasisidir. Toplumsal zgrlk gleri ise, asgari bir toplumu savunma gcne dayansalar da, daha ok demokratik politikay temel alma sayarlar. Demokratik politika ise, tahakkm altndaki tm toplumsal birey ve gruplarn eitim, rgtlenme ve eylem -politik, hukuki, ekonomik amal gsteri, miting, protesto, ayaklanma ve sava (koullar zorunlu klarsa)- faaliyetlerini kapsar. Bu faaliyetler ya gnlk yrtme almalardr, ya sradan reform, deiim almalardr. Daha niteliksel deiim ieriyorsa devrimsel almalardr. Hakim sistemin iktidar ve demokrasi almas ne denli younlarsa, zgrlk glerinin demokrasi almas da o denli i ie ve bazen kar karya kalnarak yrtlr. Tarihte ngiliz, Fransz ve Rus Devrimlerinin iine girdikleri hatalar yapmamak ok nemlidir. O da her iki tarafn demokratik almalarnn ne birbirini inkr ve yok etmek, ne de birbirlerinin iinde erimek gibi bir faciaya, byk tarihsel bir yanlla -zoraki doruluk da denebilir- dmemeye byk zen gstermek gerekir. ki demokrasi arasnda hem iliki hem eliki olabilir. Yine i ie bir arada olabilecekleri gibi kar karya da olabilirler. Esas olan, inkrc ve yok etme eilimiyle i ie eriyerek tekleme tehlikesine dmemektir. Biraradaln ve kar karya olmann kural ve koullarn, ilke ve esaslarn ok iyi belirlemek gerekir. Tekletirme demokrasilerde her zaman tehlikelidir. Ardndan demokratik inkr getirir. Her grubun ite ve dta kendine zg demokratik seeneine zen gstermek demokratik dehann stn yandr. Tersi Eflatonik filozof kralla mitolojik tanrsal-kral politikasdr; faizmin, totalitarizmin, hiyerarinin, despotizm ve her tr diktatrln politikasdr. Sonuta tm tahakkmc sistemlerin antidemokratizmidir. Ortadouda geliecek demokrasinin karma bir nitelikte olmas gl bir olaslktr. Hem burjuva-feodal, hem toplumsal emeki snflarn, gruplarn taleplerini i ie iermesi sz konusudur. Tek bana burjuva demokrasisi dnemi gemitir. Zaten hibir zaman saf

188

haliyle uygulanmamtr. Tek bana toplumsal halk glerinin demokrasisi de yalnz bana uygulanmamtr. Tabii bu tanmlar toplumsal-halk demokrasilerle burjuva demokrasilerinin ayr ayr hi olmayaca anlamna gelmez. Her halk grubu kendi demokrasisini youn yaar, yaamaldr. Ne kadar kendi z demokrasisini iselletirirse, dier grup ve snflarla ortak bir demokrasiyi de o denli daha ilkeli ve tecrbeli yrtebilir, deitirebilir, dntrebilir. Ortadouda toplumsal olgularla demokrasi arasndaki ilikiyi daha yakndan grelim. Devletin demokratikletirilmesi kavramnn doru bir kavram olmadn grdk. Doru olan devletin demokrasiye duyarl olmasdr. Duyarllk demokratik zihniyeti, yaplanmay ve uygulamalarn kabul etmektir. Denilebilir ki, devletin gcn ve bykln bu durum snrlar. Dorudur. Zaten demokrasinin varl devletin snrlandrlmas ve kltlmesidir. Demokrasinin etkin iledii lkelerde devlet zorunlu genel gvenlik ve ayn nitelikte ortak kamusal alandaki ihtiyalarn rgtlenmesi ve kurumlatrlmas biiminde yeniden tanmlanmak durumundadr. Demokrasilerde klasik tahakkmc devlet olamaz. Devletle demokrasi bu temel erevede ancak birlikte bulunabilir. Mevcut a koullarnda ne tmyle klasik devlet, ne tmyle demokratik ynetim olanaklar vardr. Bu anlamda amz da devletten demokrasiye gei adr diyoruz. Gei alarnda genellikle gemile gelecekteki temel kurumlar bir arada yaarlar. Feodalizmle kapitalizmin i ie yaad dnemler gibi. Ortadou somutunda demokrasinin geliimi olduka snrldr. Fikri ve refleksleri henz tam uyanmamtr. Gruplarn derin zlemi olmakla birlikte, binlerce yllk ceberut devlet ok sert bastrmalarla bu zlemleri uykuya yatrmtr. Zaman zaman patlamalar, asilikler halinde kendini gsterse de, devletin acmasz despotik karakteri tekrar tekrar bu zlemleri yerin dibine gmdrr. Fakat a gereklii ile bu devlet yapsnn kkl bir eliki iine girmesi demokratik, zgr ve eiti zlemleri uyandrmaktadr. 20. yzyl bu ynl gelimenin iaretleriyle dolu geti. 21. yzylda ise zlemden gerekletirmeye doru bir gelime gl bir olaslk olarak belirmektedir. En geriden seyreden corafya Arap lkeleridir. Dinsel ve etnik yapnn devlete baml klnmas, st tabakasnn devleti karakterinin kar temelinde gl balarla balanmas, demokratik

189

refleksin uyanmasn ve harekete gemesini zorlamaktadr. Dtan mdahaleye ihtiya duyulmaktadr. srailin Arap barnda gelimesi imdiye kadar Arap milliyetiliini ve dincilii glendirmise de, artk tersine bir etkiye yol amann azna gelip dayanmtr. Kronik Arap-srail atmasnn milliyetilik ve dincilikle zmlenemeyecei dnyaca da iyice anlalmtr. Milliyeti ve dinci liderliin almas, demokratik nderler grubunun ortaya kmas ancak mevcut kilitlenmeyi aabilir. Hem i hem d koullar Kbrs rneinde grld gibi demokratik zm ynl eilime gl olanak tanmaktadr. Bunun iin Byk Ortadou Projesi daha somut planlarla devreye girmektedir. zellikle Suudi Arabistan ve Msrn demokratiklemesi nemli grlmektedir. Dier kk Arap devletleri Iraktan ders almasna demokrasiye ilgi duymak durumunda kalmtr. Dtan dnya kamuoyu, iten binlerce yldr bastrlp saptrlan komnal toplum ve demokratik duru zlemleri uykudan uyanmak zeredir. Despotik Arap devletinin bu iki olguya uzun sre direnmesi ve demokrasiye alan tanmamas beklenemez. Krallk ve cumhuriyet unvann tam olmalar, demokratikleme asndan fazla nem arz etmez. kisi de despotizme eilimlidir. nemli olan demokrasiye duyarl olmalar ve devletin snrlandrlmasna ve klmesine almalardr. Geleneksel denge sistemlerine bal bu devletlerin varl 1990 sonrasnda glemitir. ABDnin blgedeki hegemonik varl onlar daha ok eyalet statsne zorlayacaktr. ABD llerinde bir demokrasiye ynelmeleri devlet olarak yaamalar iin gl bir olaslktr. ABD ve daha nceleri ngiltere, Fransa ve hatta Osmanllara dayal blok iktidarlarn nmzdeki dnemde srdrmeleri her geen gn daha da zorlaacaktr. Zaten Byk Ortadou Projesi bu zorluktan kaynaklanmaktadr. Demokratik yaplanmalar her lke snrlarnda deiiklik gsterse de, benzerlikleri de olacaktr. nsan haklar, sivil toplum rgtleri, seimler, ok partililik, medyada farkllama, parlamentolarn glendirilmesi, bireysellemenin gelimesi ortak gelimeler olarak gndemi giderek igal edecektir. Anayasal ve yasal etkinliklerde de gelimeler beklenir. Geliecek demokrasi ne tam burjuva-feodal ne de halk demokrasisi biiminde olacaktr. Devlet karsnda snrl, ama toplumu giderek kapsayacak etkinlikler biiminde almlar gsterebilir.

190

Din ve etnisite olgusu demokratikleme evresinde deiim gstermek durumundadr. Din ve etnisite biraz daha modern siyasi ve sivil toplum rgtleri halinde temsil edilebilir. Klasik anlamda din ve airetler yerini demokratik ve siyasi yaplanmalara tarabilir. Ne dine ve etnisiteye dayal devlet ve demokrasinin, ne de tmyle bu olgular yadsyan oluumlarn fazla ans olur. zellikle Avrupa tarz liberal ve sol eilimlerin taban bulamamalarnn en nemli nedeni, dini ve etnisiteyi doru zememeleri ve ba kuramamalardr. Halbuki toplumsal rg byk oranda bu iki olguya dayanr. Din ve etnisiteye ynelik kkl yaklam ve yaplanmalar gelitirmeksizin, genelde siyaseti zelde demokratik siyaseti baarl klmak zayf bir olaslktr. Ancak stten ok iddetli bir devrimci veya kardevrimci diktatrlkle bu gerekleebilir. Ama kalcl da hayli kukulu olur. Tarikat ve mezheplere de bu erevede yaklam gstermek gerekir. ki olguda da ortaalarn bir nevi manastr dzenini grebiliriz. Sivil toplumun ortaa biimleri gibidir. Gnmzde de varlklarn srdren bu kurumlar demokrasiye dndrmek zgn abalar gerektirir. nkr ve bastrma yerine, sosyolojik bir olgu olarak grp zgrlk eilimine balamak en dorusudur. Kadn haklar ve zgrl de olmazsa olmaz bir gelime olarak demokratik srete nemli rol oynayacaktr. Bu konuyu ayrca deerlendireceiz. Arabistan sahasnda srail ve Suriye iki stratejik e olarak demokratikleme asndan daha ok nemlidir. srailin olduka oturmu bir demokrasisi vardr. Bu srail iin zayflk deil, gl olmann nemli bir etkenidir. Ayn eyi Suriye iin sylemek zordur. Suriye ciddi bir yol azndadr. Ciddi reformlarla demokratiklemede admlarn hzlandrp srail ile sorunlarn zemezse, ikinci bir Irak durumuna debilir. Demokratikleme ve sraille bar, Suriyedeki rejimin zora bavurmakszn dnmn salayabilir. Gl aydnlarn varl, farkl etnik ve mezhep yaps, orta ve yoksul snflar ortaklaa bir demokraside daha verimli bir gelime srecini salayabilirler. Suriye Krtlerinin rol Irak Krtleri gibi deil de, liberal demokratik dnmn bir olana olmaya daha yatkndr. Bunu devletin duyarl yaklam belirleyecektir. Kuzey Afrikada Berberiler benzer bir rol oynayabilir. Irak daha ok Araplarn ve hatta Ortadounun demokrasi laboratuar olmaya adaydr. Hemen hemen blgedeki tm etnik, dini,

191

mezhebi, siyasi, sosyal olgular barnda toplamas bu laboratuar olma zelliini pekitirmektedir. ABD ve ortaklarnn giderek derinleecek abalaryla alttan eitli etnik, mezhebi ve sosyal gruplarn artan demokratikleme inisiyatifleri, bu lkeyi demokrasi asndan stratejik bir konuma getirmektedir. Zengin bir tarih ve petrol doru kullanlrsa, demokrasi iin de bir frsat olabilir. Krtlerin demokratik federalizmi dayatmas, varlklarnn tesinde blge apnda nemli sonulara yol aacaktr. Demokratik Irak Federasyonu ileride daha da kendini duyuracak Demokratik Ortadou Federasyonunun prototipi olabilir. Bu nedenle gelimeler ok nem tamaktadr. Iraktaki zmler Ortadou apnda genelleebilir. randa demokratikleme giderek gncellemektedir. Klasik devletin gl gelenei artk ala uyumunu srdrmekte gittike zorlanmaktadr. ran halknda demokratik heyecan ve zlemler younlamaktadr. Iraktan sonra demokratik federalizm ran iin de gndemleebilir. rann blnmekten ok federalizme yatknl daha gldr. 2500 yllk devlet geleneinde de federalizme benzer eler hakimdir. Halkn younlaan zlemleri ile ada bir federalizm btnleirse, ran blgenin en gl demokratik federasyonu olabilir. Bir nevi ikinci Rusya gibi olur. ABDnin artan basklar karsnda Saddamvari bir direni yerine, demokratik federalizme doru bir kayma ran iin gerek ve kalc bir seenek olabilir. Dinin ar siyasallamas demokratiklemeyi olumsuz etkilemektedir. Dinsel ideolojinin etkinlii giderek ters tepebilir. ran kltr demokratiklemeye daha yatkndr. Tarihsel direni gelenekleri, Zerdtten Mazdeke, Babekten Hasan Sabaha kadar birok tarihi ahsiyet daha ok demokrasi kltrne altyap oluturur. Yakn dnemdeki ok renkli muhalefet deneyimi hastalklarndan arnarak tutarl bir demokratizmi gelitirebilir. letiim teknolojisi sreci hzlandrabilir. Eer ynetim gerekli esneklii gsterirse, spanya benzeri bir demokratikleme ran iin de somutlaabilir. Pakistanda dinin rol daha olumsuzdur. Anti-Hintiliin ve airetiliin besledii dincilik devleti de, toplumu da adeta tutsak almtr. Fakat ABDnin dinden desteini ekmesi ve Afganistan deneyimi dinsel rgy zayflatp sekler bir demokrasiyi gelitirebilir. Baka trl Hindistan ve ranla, Afganistanla ba edemez. Pakistan modeli hzla dnmesi gereken bir modeldir.

192

Afganistan deneyimi tm Orta Asya iin Irak benzeri bir prototip olabilir. Orta Asyay en ok deiime zorlayacak etken Afganistandaki demokratikleme deneyimi olacaktr. Trki Cumhuriyetlerin demokratiklemesi Rusyaya daha yakndr. Fakat evresi daha zgn gelimelere yol aabilir. Ortadounun politik yaplanmas paralanm zihniyet ve devletlerden tr AB tr bir gelimeye kolay ynelmese de, tarihsel zemin ortaklamay daha rasyonel klmaktadr. slam Konferans pek ilevsel deildir. Demokratik Ortadou Federasyonu idealize edilebilir. ABD ve ortaklarnn demokratiklemeyi karlarna daha uygun bulmalar bu ynl gelimelerin ansn artrmaktadr. 1990 ncesinde esas desteklenen gler antidemokratik despotik gler iken, yeni dnem tersini gndemletirmektedir. an demokrasiye doru ivme kazanmas, blgenin daha uzun sre ad devlet yaplanmalaryla ynetilmesini kaldramaz. Sovyet-ABD dengesine dayanan son 50-60 yllk ulus-devlet olgular artk kresellemenin tahamml gsteremeyecei verimsiz ve zmsz modellerdir. Sistem kadar alttaki halk gruplarn dinleyebilen ve buna gre demokrasiye duyarl, klm ve snrlandrlm devlet gerei gl bir olaslktr. Ortadounun demokratik uygarlk ana geii bu etkenler nedeniyle dnyann dnmnde de nemli katklar yapabilecektir. Ortadounun yakn dnem somutlamas olarak bu ngrler ak ki halkn demokratik ve komnal sistemi asndan ideal olan vermemektedir; bir dnemlerin sosyalist topyas gibi ideal kalmaktadr. Ama daha gereki bir idealdir. Mhim olan, toplumsal zgrlk ve eitlik davasnda olanlarn kendi ilkeli tutumlarn devlet odakl zmlere -aslnda zmszlklere- kurban etmemeleridir. Bu ilkeli tutumu reel sosyalizm, ulusal kurtuluu ve sosyal demokratlarn yapt gibi tavizler karlnda terk etmemeleridir. Demokraside srar derinlik, zgrlk ve eitlik iin en emin yoldur. Leninin dedii gibi, ok ge de olsa ancak bu yaklamla yani en geni ve soluklu demokratiklemeyle salanabilecektir. Ortadou uygarlnda kadn olgusu tm toplumsal sorunlarn zmnde odak durumundadr. Ksa tarihsel gelimesini tekrarlamakszn nmzdeki dnem iin temel sloganmz, bu sefer iin nc byk cinsel krlmay erkek aleyhine gerekletirmek

193

olmaldr. Toplumsal cinsiyet eitlii salanmadan hibir zgrlk ve eitlik talebi anlam bulamaz ve gerekleemez. Demokratiklemenin en kalc ve kapsaml unsuru yine kadn zgrldr. Kadn nce mallatran, gnmzde ise her eyiyle korkun metalatran sistemin en zayf yan kadn sorunudur. Bir dnemlerin ii snf denilen olgu roln en iyisinden kadn soyu yapmak durumundadr. Snfsallktan nce kadn soyluluk zmlenmelidir ki, snfsallk ve ulusallk daha iyi kavranp zmlenebilsin. Gerek bir kadn zgrl, zerindeki koca, baba, ak, karde, dost vb. kleletirici duygu ve iradelerin kaldrlmasyla mmkndr. En iyi ak en tehlikeli mlkiyettir. Kadna ynelik erkek egemen dnyasnn rettii tm dnce, din, bilim ve sanat kalplarn ok sk bir eletiriden geirmeden zgr kadn kimlii aa karlamaz. Kadn ncelikle kendinin olmal ki, mal olmaktan ksn. Mal, mlkiyet haline dm kadn, erdemli erkek olmay da nler. Bylesi kadnla dp kalkmak zgr erkein nndeki engeldir de. Bylesine drlm kadn, tersten de olsa drlm erkektir. Toplumlarn zgrlk dzeyinin kadn zgrlk dzeyine ball doru bir belirlemedir. Konuya estetik adan baktmzda, zgr olmayann estetiinin de olamayaca aktr. Dolaysyla estetik olmayan bir yaam ancak primat snrlarnda gerekleir. Kadn olgusuna bir sanat olgusu olarak bakmak daha gereki ve yaamsaldr. Ne mal mlk, ne ii-kyl gibi. Kadn doann en ileyen duyarl paras olarak grmek, belirli bir kutsall tadn fark etmek, erkek egemen diliyle hitap etmemek, kadnn srlarla ykl dilini anlamak estetik bir yaam asndan ok nemlidir. En kt toplumsal pratik kadna dayatlan erkek egemenlii, onun hodkmldr. Hibir ey aresiz durumda braklm kadn zerindeki hoyrat erkek tavr kadar kaderci olamaz. Bana gre en gl, olgun, duyarl, eit ve zgrlkten anlayan, dolaysyla demokrat erkek ve onlara dayal toplum, kadna kar tanmladmz llere bal olmak ve gereklerini yaratmay bilmekle gerekleir. Klelikte en derinlemi toplum kadn en ok kmseyen toplumdur. Yaamaktan en anlamayan toplum da kadnla rasgele yaamay kabul eden toplumdur. Yine en kt, duyarsz, heyecan ve anlamdan uzak yaam da kle kadnla gerekletirilen yaamdr.

194

Tm bu tanmlamalarn nda Ortadou toplumuna baktmzda neden geri, anlamsz, zalim, irkin ve anlaysz bir yaamn hkm srdn daha iyi anlam oluruz. Kadnlarna kar bu kadar basit, estetikten yoksun, deersiz, mal ve hatta batan savrulmas gereken bir dert olarak yaklam gsteren bir erkek toplumunun iflah olamayaca, bartan yoksun ve irkin yaayaca ok aktr. Bylesi erkek toplumlar yaam kutsiyetini, anavatan yceliini, gerek erdemi, anlaml canl bir doa yaklamn yaratamazlar. Yaratamaynca da bahane olarak sk sk eytan kadn gsterirler. eytan ve eksik denilen kadn, aslnda kaybetmi erkek toplumun en aalk bir yalandr. Erkek egemen ideolojiye, ahlaka ve toplumsal g ve bireylere kar gl bir savam verilmeden zgr yaam kazanlamaz. Gerek bir demokratik toplum yaratlamaz. Dolaysyla eitlik olarak sosyalizm de gerekletirilemez. Halklarn politik seenei sadece demokratik deil, demokratik ve cinsiyet zgrlkl toplumdur. Somut olarak kadn zgrlk mcadelesi kendi z partisini kurmaktan kitlesel kadn hareketine, tm sivil toplum rgtlenmesine, demokratik siyaset yaplanmalarna kadar i ie yrtlmek durumundadr. Erkek egemenliinin ve toplumunun elinden ne kadar kurtulur ve bamsz inisiyatifiyle hareket edip g kazanrsa, kadn o denli zgr kiilik, kimlik sahibi olabilir. Erkenden ba balama en zalim bir kleliktir. Hi ban -akln- balamama en soylu davrantr. araftan, trbandan tutalm pornoya kadar erkek eliyle kadna dayatlan uygulamalarn alakl hibir snf ve ulus ktl kadar olamaz. Dolaysyla kadnn fkesine, zgrlk bilincine ve hareketine destek vermek en yce yoldalk ve insanlk deeridir. Ortadou en gl tanra klt kadar en derin kadn kleliinin yaand, uygarla tandk blgedir. nc byk cinsel krlmay salayarak, kadn lehine byk bir yrye de tarihine yarar biimde yer vermek durumundadr. Byk dlerin kalk da byk olur. Bu temelde adeta yeni bir tanra dininin mminleri gibi yaklarsak, hak edilmi kutsal anala ve ak kadnlna ulaabiliriz. Ortadounun alternatif toplumunda ekonomi, snf ve sosyallemenin nasl olmas gerektiini fazla anlaml bulmuyorum. Daha ok zmlenmesi gereken konular ele alnanlardr. iliiisizlii ve kyll tanmak deil, tanmamak gerek devrimciliktir.

195

Bu snfsallklar aa ve patronun kullar olarak dnmek geree daha iyi yaklatrr. zgrlk, iiyi ve kyll ekonomik olmasa bile, zihniyet ve demokratik politikada at oranda gerekleir. Zorunluluktan tr ii ve kyl olunur. zgrlk zorunluluun almas ise, o zaman ii ve kyl olmay aacaksn. Gerek snf mcadelesi bu zihniyetle ve demokratik tarzla yrdnde, eitlik olarak sosyalizm de o zaman gerek anlamn bulur. sizlik demokratiksizliin rndr. Demokratik olmasn bilen bir toplum isiz retemez. Nerede ok isizlik varsa, orada o kadar demokrasisizlik var demektir. sizlik olgusu genelde snfl uygarln bir illeti, hastaldr. Ona kar kmay bilen insan ve topluluklar hibir zaman isiz kalamaz. Hibir i bulunamazsa, en yce i, demokrasi ii olduuna gre herkese de en yce i var demektir. yi bir demokrat ol, zgrlk iin sava; greceksin ki, mrnde bir saat bile avare, isiz kalamyorsun. Demokrasi savan veremeyen halklar, topluluklar her zaman avare, rgat ve isiz olacaklardr. O halde bir toplumu, bir bireyi ne kadar demokrasi mcadelesi iin eitip rgtleyerek eyleme sokarsak, o denli isizlie, avarelie, ayyala ve tembellie kar mcadeleyi kazanm olacaz. Ortadou halklar demokrasi iin ayaa kalkmadka, asrlk miskinlik, tembellik ve isizlikten de kurtulamayacaktr. Demokratik olmasn bilen toplumlar vatanlarna, her tr kaynaklarna, emeklerine, kltrlerine de sahip olurlar ki, o zaman sadece verimli insan emei kalr. Bilim-teknik ayla bu emek birletiinde, herhalde alktan ve isizlikten eser kalmayacaktr. Tekrar vurguluyorum: sizlik ve tembellik demokrasisizliin ve klelie almann bir rndr. Ortadan kalkmas isteniyorsa devlete, patrona -ikisi de isizliin ve her tr dknln temel kaynadr- yalvararak deil, demokratik rgt ve eylemi dayatarak sonu alacaksn. Gerek ekonomik mcadele bu denli demokratik eyleme baldr. Dier yollar sar sendikacln ve patron ajanlnn bir oyunudur; ucuz tavizlerle mr boyu ii ve kyl klelii olarak kalmaktr. Demokrat olmasn bilen lkeler ve toplumlar tarihte -Atina- ve gnmzde -svire ve ngiltere- en zengin ve baarl olmu toplumlardr. Tarih de Ortadouda ekolojinin -evrebiliminin- iyice ldnn de tarihidir. Snfl toplum uygarl doaya yabanclatnda, evrenin kalc tahribat da gn gn, ay ay, yl yl, yzyl yzyl, binyl

196

binyl geliip durdu. Btn ormanlar ve topraklar neredeyse le dnt. O orman ve topraklar ki, insanln en verimli atardamarn oluturdu. zerindeki bitki ve hayvanlarla uygarln yolunu aan en temel alanlard. nsan insana kulluu dayattnda, doaya da tahribat, acmasz baltasn dayatt. Cennet hayalini yaratan alanlar le evirdi. Orman kalmaynca toprak, toprak kalmaynca bitki, hayvan ve insan kalmad. A kald, susuz kald; kalamad. Sonuta en zengin topraklar, en yoksul, glen topraklar haline geldi. Bir dnemlerin drt ynden akn edilen topraklar, dnyann drt yanna kalan topraklara, bozkrlara ve llere dnt. Ortadouda ekolojinin tarihi de kadnn tarihi gibi yazlmamtr. Nasl zgr kadn iin kadn tarihini bilmek gerekiyorsa, ekolojik toplum iin de ekolojinin tarihini bilmek gerekir. evre bilinci ve eylemine dayanmayan bir demokrasi ve cinsiyet zgrlk bir toplum halklarn gerek seenei olmaz. En kabasndan byk bir ormanlatrma ve erozyona kar yeniden topraklandrma hareketine dayanmayan bir demokrasi ve cinsiyet zgrlk hareketin dier erkek tahakkml dnyadan fark olamaz. Ekolojik hareket kuracamz yeni toplumun olmazsa olmazlarndandr. Ekoloji sadece ekonomi deildir. Bir zihniyet, kaybettirilmi canl ve kutsal doa anlayna yeniden dntr. Cvl cvl, bizimle konuan, bizimle varolan, bizi var eden bir doa bilinci olmadan, lm gibi kara toprak, cansz ve kutsalln yitirmi bir doada yaam byk oranda deerden dm yaamdr. evre bilinci sadece kirli su ve hava iin olamaz. Tmyle doa ile olma, parsel parsel olmu doadan btnlemi doaya dntr. Bu da demokratik ve sosyalist topluma vartr. Bu denli i ielik sz konusudur. nsan reten evrim zincirine saygdr. lkel komnal toplumun kendiliinden salad doal toplumu bilim ve teknoloji ile gnmzde daha bilinli yaratabiliriz. Belki Ortadounun kanl sorunlar karsnda ekolojik sorunlar fantezi gibi gelebilir. Ama unutmamak gerekir ki, bu kanl, alkl ve isizlikli sorunlara ekolojiye ihanet edilerek gelindi. Hekimlie dayanmadan nasl salkl bir tedaviden bahsedilemezse, ekolojiye dayanmadan da salkl bir toplumluluktan bahsedilemez. Dolaysyla demokratik ve zgr cinsiyetli toplum kurulamaz. Ortadou toplumlar tm halklaryla yol azna dayanm bulunmaktadr. Hegemon g ABDnin imparatorluk eilimi zm

197

getirmekten uzaktr. Ona kar yeni Vietnamlar gereki bir yaklam deildir. Yeni bir 1920ler Trkiyesi de sz konusu olamaz. Bata denge gc Sovyetler olmadndan, daha nemlisi emperyalizm eskisi olmadndan, eskisi gibi bir Trkiye ulusal kurtuluuluu, Vietnam kurtuluuluu olamaz. Her tarihsel dnemin koul ve hedefleri, dolaysyla rgtl savalar da farkl olur. Gnmz ABD ve ortaklarna kar en anlaml tavr, halkn ve toplumun tm zgrlk glerini tutarl, uygulanabilir bir demokratik, zgrlk ve ekolojik programla ve geni rgtlenme alaryla btnletirerek hareketlendirmektir. Belki az kanl, ama en bilinli ve sonu alc sava byle olur. Gerektiinde ilkeli uzlamalarla, bu olmazsa kendi z demokratiklememizi z savunma glerimize dayanarak kyde, kentte, dada ve lde gerekletirebiliriz. Kendini demokratikletiremeyen halklarn baar ans olamaz. Halklar en genelinde iradelerini temsil eden kongreleri ile, her tr sivil toplum, kooperatif ve komn alma gruplar ile harekete getiinde, baaramayacaklar bir toplum davasnn olmadn greceklerdir. Ortadounun yeni tarihi dneminde halklarn ayaa kalk bu temelde olduunda, sadece eskinin emperyalizm dayatmalarnn benzerlerini boa karmakla kalmazlar; anlaml, ilkeli uzlamalarla daha barl demokratiklemelere de nclk edebilirler. Tarihsel uygarlklarna yarar bir ayaa kalkmay byle gerekletirebilirler. Devrimcilerin rol nerede kald denilirse, her eyden nce izmeye altmz bu sosyal bilim gereklerine ulamay bilmeleri gerekir. Sosyal bilimsiz devrimcilik veya toplumsal dnmclk bazen farkna varmakszn cinayet ve hyanetlere karabilir. Bunu nlemenin yegane yolu, sosyal bilimimizi iktidar-bilme glerinin elinden kurtarp yeniden yaplandrmaktr; kendi sosyal-bilim okullarmz ve akademilerimizi kurmaktr. Politikamzn arkasna sosyal bilime dayal zihniyetimizi esas klmaktr. Belki de hepsinden en nemlisi, toplumsal ahlak egemen klmaktr. Ahlaki politikada dorusu izilen yolda sonuna kadar yrme sabr, inan ve iddiasdr. Dnmemek, ihanet etmemek, bunlar iin bahane bulmamaktr. Ahlak, bilimle yorulmu zihniyet dnyamzla an anna uyumlu olabilmektir. Bilinle srekli yaamaktr. O halde bilim, politiklik ve ahlak el ele verdiinde, genelde insanln ve zelinde onun ayrlmaz

198

paras olan blgesel halklarmzn hizmetinde baarlamayacak, stesinden gelinemeyecek bir toplumsal davamzn olmadn greceiz. Tarih ve toplumun vicdan olarak ahlakmz, her zamankinden daha fazla bu ynl bilinle ykl politikay yrtmeyi, onunla arzulanan, ngrlen toplumsal deiimi ve dnm salamay emretmektedir. zetle Ortadou halklarnn demokratik uygarla gei anda belli bal seenei bulunmaktadr. Birincisi, varolan statkonun -kurulu dzen- olduu gibi devam etmesidir. 20. yzyln denge sisteminden yararlanarak varln srdren dzenin sonuna gelinmitir. Reel sosyalizmin zlyle hem hzlanan, hem de tek kutupluluun arlk kazanmasna yol aan gncel kriz durumu ABDnin hegemonyas altnda kaos imparatorluuyla almaya allmaktadr. nc byk kreselleme hamlesi bu dneme denk gelmektedir. Bilim ve teknolojik devrimle gibi byyen arz fazlal yoksul kitle engeline taklmaktadr. Kreselleme bu elikiyi zmeden amacna ulaamaz. En temel engel olarak ulus-devletin statkocu yaps grlmektedir. Bu yaplarn bireyselleme, liberalleme ve demokratikleme temelinde alarak yeniden yaplanmas giderek arlk kazanmaktadr. Halk ynlar iin hem olumlu hem olumsuz yanlar olan bu gelime, demokratik uyan ve hareketlendirmeyi hzlandrmada objektif bir etken olarak grlebilir. Dolaysyla hem sistemin hegemonik gc, hem de alttan halklarn artan uyan ve hareketlilii statkoyu gittike srdrlemez klmaktadr. zmszl bir yaam tarz haline getirmeye alan, zorlannca yzne makyaj alan ve zaman zaman provokasyonlarla mrn uzatmaya alan statko gittike tecrit olmaktadr. Eskiden olduu gibi arkasnda ABD ve Rusyaya dayal sistemlerin desteini bulamad iin daha da hrnlaan dzen, adeta patinaj yaparak zaman ldrmektedir. Eskinin sahte sa ve solcu demagojilerini kullanarak da sonu almas mmkn grnmemektedir. Ne faizm ne de totalitarizmle devletin ve toplumun kontrol eskisi gibi destek bulabilir. Halklarn gn getike desteini yitiren statkocu ulus-devletin giderek zlmesi, st tabakasnn yeni hegemonik yapyla btnlemesi, alttaki halk ynlarnn ise demokratik dzen araylar bu zoraki

199

seenei devre d brakacaktr. Ortadouda gncel olarak youn yaanan bu sre, gittike arlaan sorunlarn zmne tam gtrmese de, engel konumundan kartmas mmkndr. zellikle Msr bata olmak zere tm Arap devletleri, Pakistan, Trkiye ve ran statko ile deiim arasnda bocalayp durmaktadrlar. nlerindeki srece ilikin net kararlarn verememektedirler. Fakat stten ABDnin Byk Ortadou Projesinin, alttan haklarn demokratik, cinsiyet zgrlk ve ekolojik toplum projesinin younlaan etkisi altnda deiim srecine girmeleri gl bir olaslktr. kinci seenek, pratik yan ar basan snrl karma demokratik dzen seeneidir. Emperyalizmin gemite tek tarafl iradesi ile yaplandrd dzen kurma a gemitir. Yeni hegemonik g olarak ABDnin benzer tek tarafl iradesi ile dzen kurup srdrmesi zor bir olaslktr. Buna karlk eitli ulusal topluluklarn yakn ada kurduklar ulus-devlet dzenleri de sorun zme yeteneklerini kaybettikleri gibi, hem ite hem dta sorunlarn kaynana dnm bulunmaktadr. Sistemler aras denge dneminde bir arada tam bamsz durular gittike zorlamaktadr. a karlkl bamll ne karmaktadr. nc byk kreselleme hamlesi bu sreci hzlandrmaktadr. Uluslararas dnem yerini irketler aras dneme brakmaktadr. Ulus-devlet irket-devlete dnmektedir. Ulusal sermaye yerini irketler aras sermayeye brakmaktadr. Dier yandan yerel kltrler byk canllk gstermektedir. Yerellik ykselen bir deer olmaktadr. Dnem bu etkenler altnda kresellik ve yerelliin ne getii a olarak tanmlanabilir. Bu olguya denk gelen siyasi sistem ise, ne eskinin gelimi ulus burjuva demokrasileri ve faizm, ne de geri uluslarn reel sosyalizm ve ulusal kurtulu totalitarizmleri olabilir; i ie iki dzenin bir arada yaamasna dayanan karma nitelikli demokrasiler olabilir. Ulusal ve yerel lekli toplumsal gruplarn demokratik ittifaklar en geerli yntem olmaktadr. Sa ve solun eski tek partili kendi i ve devlet ynetimleri yerini ok partili, demokratik etkili ynetimlere brakmaktadr. Bylelikle temsil kabiliyeti bulan her grup kresel sistemle daha yakndan temas edebilmekte, akkanlk artmakta, arz fazlas emilmektedir. Dnya genelinde yaanan bu sre Ortadou lkeleri iin gittike daha ok olaslk haline gelmektedir. En eski statkolu yaplarn

200

alma zorunluluu bu seenei gncel klmaktadr. ABDnin Byk Ortadou Projesi bu nemli ihtiyatan kaynaklanmaktadr. Ortadou halklarnn ise tek bana z demokrasilerini gelitirebilecek bilin ve rgtllkte olamaylar, iradelerinin olduka paralanm olmas, yeni uyanma ve harekete geme durumlar tek tarafl bir demokratik seenek oluturmalarn gletirmekte, gelecee ynelik topya olarak brakmaktadr. Buna ramen ilkeli uzlama iin kendi i demokrasilerini zenle ve yetkin olarak gelitirmelerini ertelenemez ve vazgeilmez klmaktadr. Kaos aralnn zgr ve yaratmc zellikleri gei ann nemini artrmakta ve karma demokrasilerde halklarn baat duruma gemesine frsat tanmaktadr. nc seeneimiz daha ok gelecee ynelik bir topya olarak halklarn devlet odakl olmayan, ahlaka ncelik tanyan demokratik, cinsiyet zgrlk ve ekolojik toplumudur. topya yannn ar basmas, gnmzde hi yaanmayaca anlamna gelmez. Bilakis mtevaz admlarla bu soylu davann yrtlmesi her zaman ve her yerde gncel grevdir. Baz dnem ve yerlerde az ve ok younlukta yaanabilir. Halklarn ve eitli zgr topluluklarn i demokrasilerini gelitirerek, toplumsal cinsiyet zgrln salayarak ve ekolojik toplumun ihtiyalarn karlayarak yaamay renmeleri, her geen gn bizleri bu toplum ve demokrasisine daha da yaknlatracaktr. Devlete dayanmadan kendilerini ynetemeyen halk topluluklar, arzuladklar zgrlk ve eitlii asla gerekletiremezler. Devletten beklenen demokrasi ve sosyalizm gerekte demokrasinin ve sosyalizmin inkrdr. Tarihte yzlerce kez denenen bu yntem her zaman tahakkmc ve istismarc glerin glenmesine yol amtr. Devlet odakl olmayan demokrasilerde halk topluluklar kendi z savunmalarn da kendileri salamak durumundadr. Halk savunma milisleri gerekli olan her yerde -kyde, kentte, dada, lde, bata halkn demokrasisi olmak zere korunmas gereken btn deerlerini gasplara, zorbalara ve hrszlara kar korumasn bilmelidir. Ekonomik olarak komn, kooperatif ve dier eitli alma gruplaryla metalamaya dayanmayan, halk salna uygun, evreye zarar vermeyen bir ekonomi gelitirmek mmkndr. Smr dzenlerinin yapsalc bir zellii olan isizlik, halkn demokratik ve ekolojik toplumunda sorun olamaz. Hukuk yerine ahlakn esasta rol oynad, yaratc bir eitimle yaam tutkusu gelikin olan, kendi

201

iinde sava tanmayan, kardee ve dosta ilikilerin egemen olduu bu toplum eitlikle ykl sosyalizme geiin en doru yoludur. Ortadou halklarnn tarihte uzun sre yaadklar komnal toplum ve eitlie yakn etnik dzenleri gnmzn bilim ve teknolojik olanaklaryla birletirilirse, daha gelikin demokratik, cinsiyet zgrlk ve ekolojik toplumunu yaamak en soylu deer olarak anlam bulacaktr. Devlet olgusunun ekillendirdii zihniyet ve sosyal kurumlamalar derinden incelemek byk nem tamaktadr. Zihniyetin doaya yabanclamas, akla hayale smayan snflatrmalar, zel birok rgtler, askeri kurumlama hep bu zor aygtnn icatlardr. almay tamamen hor gren, ganimet ve talan ycelten bir kltrden tutalm, srekli istediklerini yapmay emreden bir tanr anlayndan, sahte cennet ve cehennem topyalarna kadar uzanan bir parazitler dnyas, en yce sultan, kayser, ah, raca, imparatorlar olarak tanr katna yceltilmilerdir. Bin yllardr oluk oluk akttklar kan hep bu z olmayan ycelikler adna olmutur.

202

C- TRKYE CUMHURYETNDE REFORM VE TOPLUMSAL DNM TC Devleti tm toplumsal sorunlara gvenlik asndan bakmaktadr. Nasl bu durumlara gelindiini Trkler ve devlet bal altnda biraz daha ayrntl deerlendirmekte yarar vardr. Orta Asyadan kalktan beri Trkler kendilerini ancak savalkla koruyabileceklerinin tamamen farkndadr. Kald ki, kendi aralarnda da srekli kabile atmalar halinde bir yaam srdrlmtr. Ortadouya doru attklar her admda, bir dost ve bir dmanla karlamadan ve atmadan, ileriye veya geriye dn mmkn deildir. Her gelimeyi savamann yasalar belirlemektedir. Savasz varlk srdrmek olas grlmemektedir. nk Ortadou Smerlerden beri sava ve iktidarla hkm srdrlen alanlarn banda gelmektedir. Her kar toprak, alan denetimi sava ve iktidar gerektirmektedir. Trk kabile boylar blgeye yeni geldiklerinde, bu yasa daha da iddetlenmi biimde hkm yrtmektedir. Seluklularla balayan sava temelli yaylma eskinin daha dar sosyal kabile glerinden fakldr. Seluklulardan itibaren Trk boylar adeta devletleerek ilerlemektedir. Bu yry ilk siyasal ve askeri younlamann gerekletii Merv kentinden en batdaki ilerleme olan Macaristandaki Zigetvar Kalesine kadar hep byledir. Geriye dn de savaa savaa olmutur. kinci Viyana kuatmasndan kinci Balkan Savana kadar geri ekililerin tmnde sava yasalar geerlidir. Trkler sadece kendi iini deil, hkmranlklar altndaki her topluluu esas olarak askeri otoriteyle ynetmektedir. Siyasi g gelimemitir. Sultan askeri olarak bir imparator konumundadr. Ferman dediimiz gnlk emirlerle devlet ve toplumu ynetmektedir. Cumhuriyet dneminde de askeriyenin ncl esastr. Cumhuriyet savala kurulduu gibi, daha sonraki tm temel siyasi ve sosyal kurumlamalar askeriyenin yakn denetimi altnda gerekleecektir. Herhangi bir lke, kavim ve ulustan daha ok, Trkdevlet ilikilerinde bu gereklik hakim bir rol oynamaktadr. Kavim ve ulus olarak devletilik sanki Trklerin genlerine ilemitir. Devletilik sadece devlet snflarnn her eyi olmamaktadr. Toplumun her kesimi iin de onsuz olunamayacak bir olgudur. Nasl Allahsz olunmazsa,

203

devletsiz de olunmaz. Devlet ne kadar gl, iddetli olursa, kendilerini o denli gvende hissetmektedirler. Devletin zayfl veya k kendileri iin imha ve lm anlamna gelmektedir. Abartl bir yaklam, ama tarihsel toplumsal nedenler bunu zorunlu klmaktadr. ktidarlar kendi bnyelerinde kurulmayp hep bakalarnn elinden alndndan, ellerinden gitmesi de bakalarnn eliyle olacaktr. Dolaysyla arkadan her tr imha ve lm tehlikesi gelebilir. Bu ilikiyi Trkler iin bir tarihsel diyalektik gereklik olarak belirlemek bu nedenlerle anlalrdr. Cumhuriyet de hem bu kltr zerine kurulmutur, hem kendisi de yedi dvele kar bir savamn sonucu olutuundan, kendisi ve toplum iin gvenlie hep birinci ncelii verecektir. Bat toplumlarndan durum birok fakl gelimeyi iermektedir. Birok topluluk varln savala deil, sava-iktidar blouna kar tavrla gelitirmitir. Srekli sava-iktidar blounu daraltmaya almtr. Bu kltr daha kolay sivil toplum ve demokrasiye gtrr. nsan haklarna ncelik verir. Ama yine de sava ve iktidar gelenei toplumsal ilikilerde belirleyicidir. Farkllk younlukta ve felsefi anlaytadr. Trklerde devlet hem ok youn, hem de en kutsal felsefi, dini yorumlarla yaanr. Dolaysyla devleti snrlama anlamna gelebilecek her tr davran, sivil toplum, insan haklar, hatta evrensel hukuk ve siyaset kurallar devlete ynelik bir tehdit olarak alglanr. Halen demokrasiye znde gvenilememekte; devleti zayflatp kerteceinden korkulmaktadr. 1945lerden beri yrtlmeye allan iki oligarik partili demokrasicilik oyunu bile tam bir gdmllk altnda yrtlmeye allmtr. Demokrasi devletin nnde bir tuzak gibi dnlmektedir. Onun iin sk kontrol hi eksik edilmez. Devlet odakl toplumsal bak as kendisini her kurumda hissettirir. Ykselmenin, gelimenin tm yolunun devletten, zellikle askeriyeden getii varsaylr. Devlet kurumlarnda olmak hem onur, hem en gvenceli hayat kazanm yoludur. Bu kadar devlet odakl toplumun kendisine zgveni ve yaratclnn geliemeyecei aktr. Devlet adna adeta kendisini unutan ve kendisine erdem tanmayan toplum, doal olarak sivil toplum, hukuk, ekonomik g ve yaratc siyaset kurumlar gelitiremez. Trklerdeki bu devlet yaklam en kt etkisini kriz srelerinde gstermektedir. Devlet

204

krize dtnde, baka zm gc devreye girmediinden felaket olarak deerlendirilmekte; lm kalm an saylmaktadr. Halbuki her eyi devletten beklemeden, devleti yk olmayacak bir snrda tutmak, hem devlet hem de toplum iin adaln temel ltlerindendir. Avrupa devlet anlayn bu erevede dzenleyerek en verimli staty tutturabilmitir. Bal bana bir konu olarak ilenmesi gereken devlet ve siyasal partiler sorunu ok daha vahimdir. stisnasz tm partiler ya bilinli ya da objektif olarak devlet odakl olmay esas almaktadr. Toplum gibi partiler de birinci ncelii devlete vermekle fonksiyonlarn batan yitirmektedir. Partiler toplum taleplerini devletle dengeleme kurumlarnn bata gelenleri olup, srekli toplumu esas alma, bilinlendirme ve rgtlemeyle grevli olmalar gerekirken, hep devletten ya devrim beklemekte, ya politik destek aramakta, daha ok da devleti rant kaps olarak grmektedir. Bu yaklam demokrasiler iin vazgeilmez kurumlar olarak partileri bandan itibaren antidemokratik klmaktadr. Partileri adeta ikinci bir glge devlet haline getirmektedir. Bir devlet yetmiyormu gibi, her parti bir devlet modeli olmaktadr. Herkes kendini devlet adaml yerine koymaktadr. Dolaysyla kendisini ve etrafn devletle beslemeyi esas alarak aslnda devleti de arlatrmakta ve zararn daha da artrmaktadr. Hibir lkede Trkiyede olduundan daha gl devlet partileri gelenei yoktur. Olsa da bu kadar yaygn ve iten deildir. Tm deerlerin merkezine devleti koymak partilerin siyaset retme, ekonomik politika gelitirme, demokrasiyi gelitirip glendirme, topluma en az devlet kadar zmleyici bir ara sunma yeteneklerini kreltir. Dolaysyla hem devlet hem toplum iin ilevsiz hale gelirler. Halk da bu durumlarn farknda olduu iin, her devleti kurtarmak isteyen partiyi seimlerde sanda gmerek gereksizliklerini kantlar. Partiler bunalm zmleyici deil bunalm gelitirme aralar olmulardr. zellikle ikinci dnya sava sonrasnda demokrasinin ada llerde gelimeyiinde, partilerin bu tr gdml olmalar temel bir etken olmutur. Toplumda da demokrasi kltrnn gelimeyiine, her eyi devletten beklemeye yol amtr. Gnmzde partiler snrl dnemler -muhalefetteyken- dnda hep devleti olmakla gnmz siyasi ve ekonomik krizlerinin temel nedeni

205

olmulardr. Cumhuriyetin kurucu partisi CHP bugn siyasi daralma ve muhalefet gelitirememenin temel nedenidir. Bu durum zellikle PKKye ve daha nce de devrimci sol hareketlere kar tmyle devlet politikalarnn gnll savunucular olmalarndan kaynakldr. Sorunlar iin politika retmek yerine, devletin propaganda ve ajitasyon kolu olmalarn tercih ederek, hem kendilerini hem de devleti zmsz brakarak sorunlarn da gibi bymesine yol amtr. Trklerde devletin bu tarz oluum ve ileyi tarz kendini en ok Krt olgusu ve sorununda gsterir. Krt olgusu ve sorunu devleti anlamak asndan en gizli, ak gstergelerin banda gelmektedir. Devlet farkn ortaya koyuundan sorunsallna kadar Krtleri tam bir gvenlik sorunu olarak alglar. Yaklam ya Krtleri yok saymakta, ya da en ufak bir zgrlk taleplerinde balar ezilmesi gereken korkun bir tehdit olarak alglamaktadr. Devletin bu yaklamnn altnda milliyeti ideolojinin kmaz yatmaktadr. Milliyetilik bir hastalk olarak bulamasayd, Krt olgusuna bu ynl baklmazd. Tarihte de grld gibi, yakn birliktelik eilimi daha gldr. Krtlerin devlet yaklam Trkler kadar olmasa da, d tehditlere kar devleti ortak bir ara olarak benimseme eilimindedir. Osmanl dnemi ve Cumhuriyetin kurulu yllarnda bu durumu grdk. Milliyetilie dayal tek tarih, tek dil, ulus ve devlet anlay, isyanlarn da etkisiyle Krtlerin payna zoraki asimilasyonun dmesine yol am; sistemin ekonomik, sosyal ve siyasal gelimelerinin dnda tutulmay getirmitir. Artk Krtler her bakmdan bir tehlike kayna olarak grlecektir. En iyi Krt l Krttr. Yzde yz Trklerin lehine zm bile bu tehdit anlayndan kurtulamaz. Krtlerin en ufak kprdan, sosyal ve siyasal istemleri blclk olarak damgalanr. Bu yaklamda bilimsellik, adalk, hatta ortaalk bile yoktur. Bu, milliyetiliin en ufak bir farkll ya tehdit ya da yutma nedeni saymasndan baka bir ey deildir. Dolaysyla tm askeri, siyasi ve ekonomik, sosyal ve kltrel aralarla mcadele edilmekten baka bir are dnlmez. PKK nderlikli Krt zgrlk Hareketi dneminde bu politika hem devlet hem toplum tarafndan siyasetin sa ve soluyla kutsal bir ama olarak benimsendi. Her ey ulusal birlik ve btnlk adna denilerek, kar tarafn taleplerine ilikin en demokratik klar bile

206

blclk olarak damgaland. Buna bir de terrist politikas eklendi. 20. yzyln son eyreinde d politikada her ey, devletin tm olanaklar PKKyi terrist ilan etmeye dayal olarak sarf edildi. Sonu, 1990lardan itibaren iine girilen kriz ve kaos oldu. Topyekun seferberlik ilan edildi. Hukuk yerle bir oldu. Ekonomi bor batana sokuldu. Siyaset yalnz gvenlik politikalarnn arac klnd. Korucular ve tarikatlar da devreye sokularak Krtlerde airetilik, tarikatlk yeniden glendirildi. Gneyde ilkel milliyeti Krt gruplar desteklenerek Federe Krt Devletine kadar gidildi. Krt Naki eyhleri devletin iine tand. Cumhuriyet kartlarnn eline cumhuriyetin en temel kurumlar teslim edildi. Buna Pirus zaferi bile denilemez; kr milliyeti politikann iflas denilir. ABDnin yeni Byk Ortadou Projesiyle tekrar baa dnld: Ya Krtle yrrsn, ya da durdurulursun! ada dnyann yeni koullarnda baka trl yol alma da mmkn deildir. Fazla gerekelendirmeden, bu noktada bir Cumhuriyet reformu gelitirmeden ilerlemek bir yana, var olan yap bile korunamaz. Son bir iki yllk deneyim bu gereklii gstermitir. Devlet szde birok reform yapmaktadr. Ama reformlarn anasna dokunmad iin hepsi kadk kalmaktan kurtulamamaktadr. nk onlar tkatan temel sorun olduu yerde durmaktadr. Aslnda byk alm yapmann eiindeki toplum da Krt sorunu nedeniyle iine tkld darlktan kurtulamamakta, srekli saa yaslanmaya zorlanmakta, tarihi bir dnmden kendisini alkoymaktadr. Devlet odakl partiler yine bu sorun nedeniyle srekli tasfiye olmakta ve demokratik aralar olmaktan ok gerek demokratiklemenin nndeki engeller konumuna dmektedir. Cumhuriyette ve toplumdaki tkanmann artk bireyin, ocuklarn zihniyetine kadar yansd bir noktaya dayanlmtr. Sa muhafazakrln cumhuriyet devrimciliinin kaderi olmamas gerektii anlalamamaktadr. Mustafa Kemal Atatrkn kendi dneminde nedenleri olabilecek bir politikay deimez tabu haline getirmenin ac ve kayplar yaanmaktadr. Politikaszlk ve lidersizliin sonular tm toplumun fkesini en ileri noktalara tamtr. Ak ki, eer gerek bir demokratikleme isteniyorsa, devlette reform ve toplumda dnm tarihi bir aama olarak anlam bulacaksa, bunun cumhuriyetin asli elerinden olan Krtlerin zgrlnden getii anlalmak durumundadr.

207

Tarih bir kez daha gemiin stratejik dnemlerine uygun olarak Trk ve Krt zgr birlikteliine dayal bir ka ihtiya gstermektedir. Ortadounun kaotik durumunun almasnda en gereki model, Trk-Krt zgr birlikteliine dayal olmaktan gemektedir. ABD nderliindeki kresel koalisyonun getirebilecei zmlerin kendi bana yeni sorunlara kaynaklk etmesi gl olaslktr. Araplarn durumu zmden ok zmszlk retmeye daha yakndr. Mevcut siyasi ve ekonomik statko elikileri derinletirmekten teye sonu vermez. sraille dmlenen politikalarn almas yakn srede pek beklenmemektedir. rann kendisi dnya hakim sistemiyle problemlidir. ranla krizlerin daha da bymesi yksek olaslktr. Geriye Trkiye kalyor. Trkiye Krt takntsndan olumlu temelde kurtulmadka, kendisi de krizlerle sk sk karlamaktan kurtulamaz. Sonu ABDnin Krtlere dayal politikasnn derinlemesidir ki, bu da kendi bana yeni srail-Filistinler yaratmaktan geri durmayacaktr. Btn tarih, yakn tarih ve gncellik, blgenin demokratik dnmne en yakn seeneinin, Krt sorununa demokratik zm retebilecek bir Trk-Krt yeni iliki sistematiinin kurulmasn gerektirmektedir. Bu zm seenei bilimsel sosyolojik bir anlayla irdelendiinde, Trkiyenin gereki bir ulusal btnlk ve devlet birliine tehlike olmak urada kalsn, kalc bir katk sunduu grlecektir. Bunun iin oven milliyetilikten uzaklatrlm, farkllklara birer zenginlik olarak bakan Trkiye anlayyla, devleti anlamsz ikinliklerden kurtaran, genel gvenlik ve kamusal alanla snrlandran bir cumhuriyet reformu ve toplumsal cinsiyet zgrl, ekolojik toplumu da kapsayan demokratik toplum ve siyaset anlayna dayal -toplumsal dnm- temel argmanlar olarak kabul grmelidir. Bu temel alanda gerekletirilecek zihniyet dnmyle birlikte, siyasal reform ve toplumsal dnmn Ortadoudaki kaostan knn en doru, ahlaki zmn vermesi gl olaslktr. Sonu olarak Trkiye Cumhuriyeti ve toplumunun nndeki Krt sorununa dayal reform ve dnm srecinde yol ve eilim, taraflarn ilikileri ve elikileri arasndaki mcadeleyle kalc olmaya alacaktr. Hangi yol ve eilimin baat ve kalc olacan taraflar

208

arasndaki akl, ahlak ve politik (eitim, rgtlenme ve eylem) mcadeleyle belirlenecektir. a) Birinci yol ve eilim, yakn dnemde uygulanan ve halen gl etkisini srdren statkocu, ie kapank, ayrlk ve iddet douran milliyeti paradigma ve pratiklerdir. Bu eilim Trk tarafnda rk bir milliyetilikle ykl, ok kat devleti ve toplumsal olarak sa-sol ayrm yapmadan muhafazakr bir tutuculukla kendini srdrmeye alr. Devlet ve ulus, hatta toplum olarak -srekli paranoyak bir alglamayla- son Trklk kalesinin de dmek zere olduunu, din ve imann elden gittiini sanacak kadar izofrenik bir tutuma sahiptir. Gnn yirmi drt saatinde Trke Trk propagandas yapmay temel grev beller. slamiyetin gereklerini de ihmal etmez; bu zihniyetle durumu kurtaracan sanr. Sras geldiinde Atatrkle de sarlmaktan geri kalmaz. Halbuki Atatrklk denen olgu 20. yzyln en nemli deiim projelerinin banda gelmektedir. Bu zne hi anlam vermeksizin, fetii bir Atatrklk daha ok iine gelir. zellikle adalk, kadn, bilim, cumhuriyetilik bata olmak zere birok ynyle elitii halde, bu istismarclk en gl bir yntem olarak srdrlr. zde deil lafta bir Atatrklk, hem resmi devlet kurumlarnda hem toplumsa alanda yaygn bir tutumdur. zellikle siyasal alanda rol oynayan her iki kanat partilerinde, CHP ve DP geleneinde iyice tutuculaan bu eilim, Krt zgrlk Hareketindeki ykselile birlikte 1990lardan sonra kontrgerilla eyleminin siyasi uzantsna dnt. Birok hukuk d saldry maskelemeye alt. Toplum adna siyaset yapmay unutarak, szde devleti kurtarmay temel grev bellediler. Sonu daha derin bir devlet ve toplum krizi oldu. Kendileri de CHP, DYP ve MHP bata olmak zere, bu krizlerle birlikte tarihen bitmi oldular. Bu durumu daha gereki deerlendiren sermaye evreleri, AKP ile yeni bir sreci balattlar. Sonuta ok gvendii ABD tarafndan da stratejik olarak terk edilip kaderiyle ba baa brakld. ABD bu eilimi faist trman halinde 1950den sonra srekli destekledi: Hem AP hem MHP ve birok antikomnist kurulu olarak. Fakat 1980lerdeki yeni kresel hamlede ar tutuculuklarn, devletiliini grerek, nce ksmen, sonra tamamen desteini ekip, ANAP ve 2000lerden sonra da AK Partiyi destekleyerek tutum tazeledi. Geriye Cumhuriyetin en tutucu blou olarak devleti iktidar kesimleri kaldlar. Bunlar devlet ve

209

toplumda reform kart olup, cumhuriyet muhafazakrlar olarak da adlandrlabilir. Son dnemde moda deyimle Kzl elma ittifak ismi de verilmektedir. Devrimci Cumhuriyeti halk kart, oven ulusu, devlet kapitalisti bir muhafazakr bloa dntrdler. Bylece Atatrk dnemindeki otoriter cumhuriyetten iki bloklu bir iktidar yaplanmasnn, oligarik cumhuriyetin sonuna gelindi. Bu eilimin Krt politikasna yansmas inkrclk, kllendirme, tmyle Krtleri sistem dnda tutma, ban kaldrdklarnda srekli ezme biiminde olmutur. Krtlklerine ihanet etmi geleneksel ibirliki bir kesimi halkn banda kontrol arac olarak brakma da bu politikann nemli bir esidir. PKKnin gelitirmek istedii Krt zgrlk Hareketine kar tm sa ve soluyla bu sistem yekpare hareket etti. ve d politikada tek ses olmay kutsal politika olarak benimsediler. Hukuku, ekonomiyi, siyaseti, sanat ve sporu askeri seferberlik ruhuyla kullandlar. Toplum tmyle oven milliyeti, saldrgan bir bloa dnt. Trk-Krt ilikilerinde grlmemi bir dnem, bir yol, bir eilim yarattlar. Aslnda bunun adndan ok sz ettikleri Atatrklkle de alakas yoktur. Mustafa Kemal Atatrkn Krt politikasn antiemperyalist konumu belirler. Antiemperyalizm dnda zgr Krtle bir dmanl olduunu kantlayacak belge yoktur. Belki Krtlerin emperyalizmin elinde bir cumhuriyeti ykma, sultanl ve halifelii geri getirme roln abartm olabilir. Ama politikasnn znn bu olduunu kimse inkr edemez. Muhafazakr, oven ulusu, cumhuriyeti geinenlerin tm politikalar ise Atatrkn bu yaklamna terstir. Bata ABD ve AB lkeleri olmak zere, Trkiyeyi onlarn her tr bamlna sokarak, Krtlerin zgrlk mcadelesine kar desteini alp ezmek istediler. PKK kartl temelinde ekonomik, politik, diplomatik ve askeri bamllk alabildiine geliti. En son ilkel milliyeti ve feodal Krt unsurlarn ABD ve srail ile birlikte oluturduklar Federe Krdistan Devletinin oluumunda Trkiye yneticilerine ebelik rol yaptrdlar. Devlet iinde de tarikat bir kesime geni rgtlenme imkn tandlar. Tm bu gelimelerin anti-Kemalist olduu aktr. b) kinci eilim ve yol, birincisinin iinden ayrarak ortaya kmtr. Clz liberal burjuva yol da denilebilir. Asl almn 1980 sonras kapitalist kreselleme hamlesinde yapmtr. Ban Turgut zaln ektii ANAP deneyimi bu eilimin ilk versiyonudur. e

210

kapanmac, ar milliyeti devlet kapitalizmi olarak zetlenebilecek, statkoculua kart olarak gelien bu yeni yol ve eilim da alma, liberal ve farkllklara msamahayla bakan zellikler tar. Uluslar st kresel eilimle eklemlenmeyi hedef beller. DP ve APyi aar, ama onlarn yeni ada versiyonu olarak hareket etmeyi esas alr. Anti-oligarik deildir. Demokrasiye tmyle ak olmaktan uzaktr. Fakat statkocu muhafazakr cumhuriyetilerden de daha zmleyicidir. Sorunlara ada yaklamaya aktr. Esas olarak Trk kapitalizminin sanayici kesiminin eilimi olmakla birlikte, dier kesimlerini de ortak paydada birletirme kabiliyetindedir. TSAD bu eilimin ciddi szclerinin banda gelmektedir. AK Parti bu eilimin ikinci versiyonu olma yolundadr. ABD, AB ve Japonya tarafndan desteklenmektedir. Fakat halen kendi izgilerinde de olsa, devlet reformu toplumsal dnm projelerinde ciddi bir balang yapmaktan uzaktr. Devletin nemli odaklarndan ekinmekte, brokratik aygtlar aamamaktadr. AK Partinin zal kadar etkili olmas bir ihtimal olmakla beraber kesinlikten uzaktr. Turgut zaln donanm, cesareti R.T. Erdoanda pek yansmamaktadr. R. T. Erdoann brokrasiye teslim olma ihtimali az deildir. zellikle Krt sorunundaki yaklamnda maskesinin dmesi gl bir ihtimaldir. Uzun sre kaak gremesi mmkn deildir. Bu eilimin Krt politikas snrl bir zmleyicilie aktr. zellikle Turgut zal cumhuriyet tarihinde liberal bir yaklamla baz admlar atmak istedi. Bu da sonunu getirdi. lmnden sonra Trkiyenin yaad kaos durumu bu elikiyle balantldr. Uzun sre Birinci ve kinci Cumhuriyetilerin atmas da denilen bu sre, Abdullah calann mral sreciyle yeni bir aamaya girdi. Kriz daha da derinleti. Klasik inkrc yaklam esas alan B. Ecevit nderlikli DSP-ANAP-MHP Hkmetinin politikalar tm toplumu ayaa kaldrd. Gelitirilen atekes sreci deerlendirilemedi. Sreci kavramaktan uzak olduklar anlald. Sanda gmlerek statkoculuun byk bir darbe daha yemesine yol atlar. Yerine geen AK Partinin Krt politikasna ilikin hibir ipucu yoktur. ABD ile uyumlu olmak istese de, tek bana bu konuda politika oluturacak ve yrtecek gte deildir. Tm umudunu ABDnin PKK-KOMA GEL zerine yrmesine balamtr. Bir de ayn tarikat kardeliini (Naki) paylatklar birok Krt ibirlikinin

211

hem Gney Krdistanda Federe Devletteki arlklar, hem de Kuzeydekilerin TC iinde arlkl bir yer kapmalar ABDnin emsiyesi altnda bir zme yatrlabilir. Yar gizli, takyyeci bir mantkla baz gelimelerin salanmak istendii giderek aa kmaktadr. Krt sorununun ar hassasiyetinden tr hem Krt devrimci halk glerinden, hem de Trk devleti muhafazakr kurumlardan gizli bir ynelim iin ekonomik, sosyal, dini grnmler altnda hareket etmeleri beklenir. Son yerel seimlerde bu zmni ittifak (Talabani ve Barzani AK Partiyi desteklemeye ak ar yaptlar) kendini ksmen aa vurdu. Bylesine kapal, maskeli bir ynelimle Krt sorununun zmlenemeyecei, her an iddetli patlamalara yol aabilecei gl bir olaslktr. ABD ve AB tarafndan gl maddi, diplomatik destek salanan bu eilimin en tehlikeli yan, Kuzey Iraktaki Federe Krdistan modelinin ilkel Krt milliyetiliini krkleyerek Suriye, ran ve Trkiyeye de dayatlmas olaydr. Tpk PKKnin terrist ilan gibi KOMA GELi de terrist ilan edip Trkiyeyi szde yattrmaya alyorlar. Bu ynl gvence veriyorlar. Aslnda bu yaklam tehlikeyi iki kat bytmektedir. Bir yandan ilkel milliyetilik byk bir glenmeyi yaayacak; dier yandan PKK-KOMA GEL mevcut elikili konumdan fazlasyla yararlanarak byk almlar salayacaktr. Sonu ok korkulan ikinci bir Ortadou Filistin-srail tarz cephelemenin Trkiye, ran, Irak ve Suriyenin barnda gelimesi olacaktr. ki tarafta da milliyeti eilimlerin glenme potansiyeli bu ynl gelimeleri olas klmaktadr. c) nc yol ve eilim toplum odakl, halklarn ortak demokrasiler altnda zgrlk ve eitlik araylarna dayanmaktadr. st kimlik olarak Trkiye ulusu kavram, oven rk ulus anlayn krarak, tm kltrlerin ortak bir paydas olabilir. Soy esasl ulus kavram yerine, lke esasl ulus kavram dnyann birok lkesinde geerlidir. ABD, svire, ngiltere bata olmak zere, uluslarn ezici ounluu ok dilli ve kltrl olduklar halde, tek ulus-devlet ats altnda btnleebilmektedir. En ok kullanlan bir dilin resmi bir dil olmas sorun tekil etmez. Ama dier dillerin her tr renim ve kullanm, haklarna kstlama getirilmemesi de tm dnyada ada ve yaygn bir uygulamadr.

212

Devlet reformunun temelinde devletin ideolojik olmaktan kp teknik bir servis arac haline getirilmesi yatmaktadr. Tarihsel kurtarc, fetihi anlay, toplumunun zgven ve yaratcl nnde engeldir. Her eyi tanrdan bekler gibi devletten beklemeye yol amaktadr. Bunun iin genel d gvenlik ve toplumun her kesimine uygun grlen zorunlu kamu hizmetleri dndaki tm alanlardan ekilmesi kkl bir reform iin esastr. Trkiyede devletin ikinlii gerekten toplumun ok gerisinde muazzam tutucu bir rol oynamaktadr. Herkes devletten her i iin zm beklemektedir. Ancak kkl bir devlet reformuyla bu brokratik ve toplumsal tutuculuk alabilir. Devletin vatandalar arasnda ayrm yapmayan, uluslararas antlamalarla da gvence altna alnm kltrel varlklarn zgrce ifade edip yaamalar, etnik bir kesime kendini dayandrmamas, yine dini ve mezhebi ayrm gtmemesi reform gerektiren hususlardr. Reformun anayasal bir gvenceye kavumas da temel bir arttr. Yasalarda gerekli deiiklik ve yeni yasalar ayn amaca hizmet etmelidir. Toplumsal dnmn temelinde toplumsal cinsiyeti yaklamlar eit ve zgr klmak yeter. Kadn bir mlk olarak gren anlay ve uygulamalara kar etkin tedbirler gereklidir. Kadn zgrl iin gerekli kltr evleri -snma evleri deil- kapsaml bir proje olarak gelitirilmek durumundadr. Trban gibi sahte tartmalar brakmak gerekir. Ayrca ekolojik toplum arln her geen gn hissettiren bir konudur. zgr toplum ancak ekolojik olmakla mmkndr. Bilimin son verileri nda ekolojiye uyumlu toplum anayasal bir dzeye tarlmaldr. zgr bir toplumda isizlik, yatrmszlk, gelir uurumu gibi olgulara yer yoktur. Toplumun salkl beslenmesini esas alan, doal gdaya dayal bir ekonomiye ncelik vermek gerekir. Kr esas alan bir ekonomiden salkl beslenme ve ada bir yaama el veren, metalamann giderek azald, kullanm deerli bir ekonomiye gei esas alnmaldr. Ana hatlarn byle belirleyeceimiz devlet reformu ve toplumsal dnml bu yol ve eilimin Krt sorununun zmyle yakndan balants vardr. Eilimin Krt sorununa yansmas, bar ve demokratik zmn kabuldr. Bar iin ncelikle karlkl bir atekes gereklidir. Demokratik zm iin olas iki gelimeden

213

bahsetmek gerekir: Birinci tarz zm, Trkiye demokratiklemesiyle i ie gelimedir. Bunun iin ksaca belirtmeye altmz devlet reformu gereklidir. Krtlerin kendi demokratiklemeleri nne gizli ve ak engeller koymaktan vazgeilmeli, yasalar engel olmaktan karlmaldr. Halen Krte toplant bile yapmamak yasalarn engel gcn gstermektedir. Fiili olarak daha ciddi engeller vardr. zellikle Krt, Arap, Asuri, Ermeni, Rumeli ve Kafkas kkenli birok geleneksel inkrc ibirlikiye dayal devlet kadrolamas anlay artk braklmaldr. Bir nevi ada yenierilik olan bu tip dnme ve devirme kadro anlay kraldan ok kralc bir anlayla rk milliyetilikleri krklerken, alttan da aznlk milliyetiliine prim vermektedir. Gerek bir yurtseverlii, halklarn zgr ve demokratik birlikteliini bozmaktadr. Osmanlnn zlmesinde olduu gibi Cumhuriyetin yozlamasnda da bu kiiliklerin pay kmsenemez. Demokratik bir zm bu kadrolarla yrmez. Tarikat kimlikli kadrolarla da demokratikleme badamaz. Tarikatlk demokrasiyi kullanr, ama erdemlerine katlmaz. Trk ve Krt halklarnn ortak bir demokratik platformda bulumas baz dzenlemeleri gerektirir. Aznlklar korunmaldr. Demokratik zmn ikinci yolu, Krtlerin kendi demokrasilerini bizzat kurmalardr. Birinci yol tkal kalrsa, doal olarak iine girilecek yol demokratiklemelerinin kural ve kurumlarn kendilerinin gelitirmesidir. Son milletvekili ve belediye seimleri bir kez daha gsterdi ki, Krtler kendi adaylarn semelerine ramen, antidemokratik yasalar ve devletin maddi ve zoraki aralarla koyduu engeller, bu seimlerin sonularna saygl olmamakta ve uygulama gc kazandrmamaktadr. nmzdeki dnemde bu kstlamalar devam ettike, Krtlerin z demokratik deneyimleri hz kazanacaktr. KOMA GELle balayan sre giderek ete kemie brnecektir. Kendi yerel ynetimlerini ve st koordinasyon arac olarak KOMA GELi dzenli olarak oluturmak Krt demokratiklemesinin zn tekil edecektir. Bu demokratik hareketin Krt Federe Parlamentosu ile benzerlii yoktur. Federalizm feodal-burjuva devlet anlayn esas almaktadr. KOMA GEL devletilie ilkesel anlamda kardr. Demokratikleme ile devletleme diyalektik bir ztlk iindedir. KOMA GEL inisiyatifinde demokratik kuram ve kurumlamalar federatif deil, demokratik Krdistan oluturacaktr. Demokratik

214

Krdistan Trkiye, ran, Irak ve Suriyenin devlet ve lke btnlne kar deildir. Onlardan sadece demokratik uzlamaya dayal bir btnle imkn verilmesini istemektedir. Dolaysyla Demokratik Krdistan, Demokratik Trkiye, Iran, Irak ve Suriyedir. Milliyetilikler temelindeki boazlamay ancak bu modelle engelleyebiliriz. Yeni Filistin ve srailler yaratlmasnn nne geebiliriz. Bunun dndaki her iki yol bastrma, inkr, buna kar isyan ve savatr. Tarih bu konuda yeterince retici ders sunmaktadr. Trkiyede demokratikleme ve demokratik zmn sesleri ykselmekle beraber, henz siyasi gndeme oturmamtr. Halbuki tm Avrupa lkeleri, hatta birok Asya, Afrika ve Amerika lkeleri demokratik modeli halk ve kltr sorunlarna younca uygulamlardr. Dnyann gidiat hep bu ynldr. En son rnek Kbrs zmdr. Yllarn kangren olmu sorunu iki ortakl bir demokrasiyle zme gitmektedir. Krt sorununun demokratik zm iin de hayli retici olabilir. Bask, rlanda, skoya, svire, Belika modelleri de zme katkda bulunabilir. Trk ynetiminin Krtleri eski tarz ynetemeyeceklerini iyi anlamas gerekir. kinci bir Irak istemiyorlarsa, demokratik zm ve bar zerinde ciddiyetle durmalar gerekir. Bu zmn Mustafa Kemal Atatrkn zgrlk yaklamnn gereki bir uygulamasna ters dmediini iyi bilmek gerekir. Atatrkn zgr Krt yurttalna ve kendi ortaklaa veya ayr demokratik organlarna dman olduunu, Kemalizmin Krt dmanl demek olduunu iddia etmek, milliyeti tuzaklara dmek anlamna gelir. Demokratik ve zgr Krdistan Trkiyenin devlet ve lke btnlnn kalc, kardee, gerek bir teminatdr. Tarihte olduu gibi gncelde de stratejik bir dayanaktr. nkr edilmi bir Krt ve Krdistan srekli sorun, isyan ve d mdahale tehlikesi demektir. TC ve toplumun tm maddi, manevi olanaklarn tketmesi ve krizlere srklenmesi demektir. Ortadou, Avrupa ve dnyada itibar ve gcn yitirmesi demektir. O halde Ortadou kaosunda Trk-Krt ortaklaa demokratiklemesine dayal bir kn en az tarihteki benzer stratejik klar kadar bir anlam vardr. Bunu grmemek ve uygulamamak iin ya halk dman ya da vatan haini olmak gerekir. Dnya, blge, Trkiye ve Krdistandaki tm gelimeler bar ve demokratik zmn dayatmaktadr.

215

2000lerde hz kazanan yeni kapitalizm srecinin, AB ve ABD ile ilikilerini en st dzeye kararak aama kaydetme istei youndur. DP dnemine benzer bir gstermelik demokrasi hamlesine snmay zorunlu grmektedir. Hem AB iin hem orduya kar bu zrha ihtiyac vardr. Tutarl bir demokratik izgiye ne birikim ne de z olarak donanm salamas mmkndr. slami ideolojiyi Muhafazakr Demokrat olarak sunmas takyyeci etkiden tm ile arnm olmaktan uzaktr. teki ve dtaki sert mcadele srelerinin yol at krlmadan g alarak devlet iinde byk bir arla sahip olmutur. nmzdeki srete sosyal ve siyasal arln netletirip gerek yerini bulmas sz konusudur. Trkiye kapitalizminin bu son hamlesi karsnda tm Trkiye halknn, zelde ise Krt halknn son derece duyarl dnp hareket etmeye ihtiyac vardr. lk iki aamada srekli kaybeden taraf olarak, bu nc aamada hi olmazsa yar-yarya kazanmas gereken bir sreci oluturmas hem mmkndr, hem de gibi byyen isizlik ve yoksulluk karsnda bavurulacak tek kurtulu aresidir. Trkiye halknn temel gndemi kendi z demokratik duruunu rgtl ve eylemli bir harekete dntrmeyi baarmasdr. Reel sosyalist (TKP vb) ve milliyeti sol akmlar her aamada da devlet odakl hareketler olmaktan kurtulamadklar iin, objektif olarak kapitalizm srecini glendirmekten teye bir rol oynayamamlardr. Fakat gl zgrlk ve eiti bir mirasn var olduu da bir gerektir. Sorun bu mirastan tutarl bir demokratik, zgr ve eitlie dayal kitle tabanl hareket oluturmaktr. Ayaa kalkm demokratik Krt hareketi bunda en byk katky yapabilecek durumdadr. Esas gerekli olan, tm Trkiye sol gruplarnn devlet odakl hareketler olmaktan kp tutarl bir demokratizme kavumas, bu temelde birlik kurabilmesidir.

216