You are on page 1of 254

DOU

ARATIRMALARI
Dou Dil, Edebiyat, Tarih, Sanat ve Kltr Aratrmalar Dergisi

A Journal of Oriental Studies

Derginin yer ald indeksler:


ASOS INDEX (Akademia Sosyal Bilimler ndeksi)
ICI (Index Copernicus International)
ANIJI (Ani International Journal Index)

Say/Issue: 9, 2012/1
stanbul2012

DOU ARATIRMALARI
A Journal of Oriental Studies

Say/Issue: 9, 2012/1
Ylda ki Kez Yaymlanan Uluslararas Hakemli Dergi
Sahibi ve Yaz leri Mdr (Owner and Managing Editor)
Prof. Dr. Ali Gzelyz
Yayn Kurulu (Editorial Board)
Prof. Dr. Mehmet Atalay
Prof. Dr. Ali Gzelyz
Prof. Dr. Mehmet Yavuz
Do. Dr. Abdullah Kzlck

Prof. Dr. Mustafa iekler


Prof. Dr. Halil Toker
Prof. Dr. Hseyin Yazc
Do. Dr. Eyp Sarta

Bilimsel Danma Kurulu (Advisory Board)


Prof. Dr. Mehmet Atalay (stanbul .)
Prof. Dr. Selami Bakrc (Atatrk .)
Prof. Dr. Hasan ifti (Atatrk .)
Prof. Dr. Rahmi Er (Ankara .)
Prof. Dr. Aysel Ergl Keskin (Atatrk .)
Prof. Dr. Victor el-Kik (Univ. Libanaise)
Prof. Dr. R.Moshtagh Mehr (A.T.Moallem U.)
Prof. Dr. Mehdi Nouriyan (Esfahan U.)
Prof. Dr. Asuman Belen zcan (Ankara .)
Prof. Dr. A. Naci Tokmak (Yeditepe .)
Prof. Dr. Mehmet Yavuz (stanbul .)
Prof. Dr. Muhammet Yelten (st. Arel .)
Prof. Dr. Musa Yldz (Gazi .)
Do. Dr. Durmu Bulgur (stanbul .)
Do. Dr. Eyp Sarta (stanbul .)

Prof. Dr. Bedrettin Ayta (Ankara .)


Prof. Dr. Mustafa iekler (. Medeniyet .)
Prof. Dr. Veyis Deirmenay (Atatrk .)
Prof. Dr. Ali Gzelyz (stanbul .)
Prof. Dr. Hicabi Krlang (Ankara .)
Prof. Dr. A.Yaar Koak (stanbul .)
Prof. Dr. Charles Melville (U. of Cambridge)
Prof. Dr. Derya rs (Yldrm Beyazt .)
Prof. Dr. Halil Toker (stanbul .)
Prof. Dr. Faruk Toprak (Ankara .)
Prof. Dr. Hseyin Yazc (stanbul .)
Prof. Dr. Nimet Yldrm (Atatrk .)
Do. Dr. Orhan Baaran (Atatrk .)
Do. Dr. Abdullah Kzlck (stanbul .)
Do. Dr. Yusuf z (Krkkale .)

Her makale danman tarafndan incelenmektedir/ Each article is evaluated by


three referees.

Yazma Adresi (Correspondence)


Prof. Dr. Ali Gzelyz
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm
34459 Beyazt-stanbul
E-posta Adresi (E-mail)
doguarastirmalari@doguedebiyati.com
nternet Adresi (Web)
http://www.doguedebiyati.com/doguarastirmalari.htm

ISSN 1307-6256

NDEKLER/CONTENTS
MAKALE/ARTICLES
EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER, MZAHR KILI MEHMET ATALAY (s. 5-40)
ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU, RAHME UAR (s. 41-56)
DOU KLASKLERNN GENEL ZELLKLER, TESR ALANLARI
VE YENDEN YAYININDA DKKAT EDLMES GEREKENLER\
SELUK IKLA (s. 57-64)
GELBOLULU LNN REBUL-MANZM ADLI ESER I, ORHAN
BAARAN-MEHMET ATALAY (s. 65-98)
HALL PAA BN- PR VAKFYES METN, MELTEM AYDIN (S. 99136)
MSK KAVRAMLARININ GC VE KULLANIM YAYGINLII
STNE, FAZLI ARSLAN (s. 137-148)
DOULU VE BATILI DL BLMCLERE GRE KURAN-I
KERMDEK YABANCI KELMELER VE KKLER, BRAHM USTA
(s. 149-168)
KANUN DNEMNDE YAZILAN VE STANBULDAK SEL
FELAKETN ANLATAN BR MESNEV, RAHMAN MOSHTAGH
MEHR-NHAT DERMENC (s. 169-180)
SARI UYGUR TOPLUMUNDA ETNK KMLN KORUNMA
ARALARI: DL EDEBYAT VE BOZKIR HAYATI, EYP SARITA (s.
181-202)
,
(KTAPLARDAK KENDMZ VE BR EHR EFSANES, ORHAN
PAMUKUN ESERLERNDE EFSANEV RENKLER), WEI LIPING,
(MAKALE DL: NCE), (S. 203-216)
(TRKYEDE NCE
RENEN RENCLERN HATA ELMLER ZERNE BR
ANALZ), LI JUN, (MAKALE DL: NCE) (S. 217-222)
A SURVEY ON THE NATIVE ELEMENTS AND ANALYSIS OF THE
NATIVISM APPROACH IN THE SUVASHUN ROMANCE, HOSEINALI
QOBADI, AYE SOSAR, GOLAMHOSEIN GHOLAMHOSEINZADE,
MOSTAFA GORJI, (MAKALE DL: FARSA), (S. 223-244)
EVR/TRANSLATES
1990LI YILLARDA SURYEDE OCUK HKYES OCUK
HKYESNDE KARAKTER, Nuruddn el-Him, EVR: YUSUF
KEL (S. 245-252)
TANITIM/REVIEW
KTAP TANITIMI: EYP SARITA, (S. 253-254)

YAYIN LKELER VE YAZIM KURALLARI


o Dou Aratrmalar Dergisi; "Dou Dilleri ve Edebiyatlar" erevesinde
an gereini yerine getiren bir bilimsel etkinlie zemin hazrlamak
amacna ynelik olarak; ncelikle dil ve edebiyat, ayn zamanda tarih,
sanat ve kltr alanlarnda zgn makalelere ve nitelikli evirilere yer
veren hakemli bir dergidir.
o Derginin yayn dili Trkedir. Ancak herhangi bir dilde de yaz
gnderilebilir. Yabanc dildeki yazlarn yaymlanmas, Yayn Kurulunun
onayna baldr.
o Dergiye gnderilecek yazlarn, Trk Dil Kurumu'nun yazm kurallarna
uygun olmas gerekmektedir.
o Trkede yaygn kullanlan yabanc kelimelerin dndaki kelimelerin
Trke karlnn kullanlmasna zen gsterilmelidir.
o Yazlar MS Word programnda yazlmaldr. Yazlarda Times New
Roman yaz tipi kullanlmal, yaz boyutu 11 punto ve girinti 1 cm
olmaldr. Farkl yaz tipi kullananlarn, kullandklar yaz tiplerini de
gndermeleri gerekmektedir.
o Yazar, ksa zgemi bilgilerini gndermelidir.
o Makalelerin zetleri 250 kelimeyi amamaldr. Yaz balklar, zet ve
anahtar kelimeler Trke ve ngilizce olarak yazlmaldr.
o Makalelerdeki dipnotlar, sayfa alt dipnot tekniine uygun olmaldr.
o Yazlarn, elektronik posta ile doguarastirmalari@doguedebiyati.com ve
guzelyuz@gmail.com adreslerine veya CD ile Prof. Dr. Ali Gzelyz,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Dou Dilleri ve Edebiyatlar
Blm, 34459 Beyazt-STANBUL adresine gnderilmelidir.
o Yazlarda resim, izim veya herhangi bir grsel anlatm varsa; bunlarn en
az 300 dpi znrlkte taranmas ve kullanld metindeki adlar ile
kaydedilerek gnderilmesi gerekmektedir.
o Yaymlanan yazlarn sorumluluklar yaz sahiplerine aittir.
o Yazlar, B5 sayfa boyutuna gre 40 sayfay gememelidir. Ancak geni
kapsaml yazlar, Yayn Kurulunun onayyla seri halinde ya da derginin
eki eklinde de yaymlanabilir.

EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER


MZAHR KILI - MEHMET ATALAY**
ZET
Tanzimat edebiyat airlerinden olan eyh Vasfi, Muallim Nc ile
Reczde Mahmud Ekrem arasndaki eski-yeni edeb tartmasnda
eski edebiyat savunarak Muallim Ncnin yannda yer almtr.
Tercman- Hakkat, Saadet ve Mrvvet gazetelerinde iir ve
makaleleri yaymlanmtr. Sde bir dille iir yazan eyh Vasfnin
slbu selis, nesri temizdir. Fars edebiyatnn nl iirlerinden eviriler
yapmtr. Bu makalede sunulan Feyzbd adl eser, onun Fars
edebiyatndan yapt evirilerin bir ksm ile, ou gazel ve kta olmak
zere 51 adet Trke iirini ihtiva etmektedir.
ANAHTAR KELMELER
eyh Vasfi, Trk edebiyat, Fars edebiyat, Tercme, iir.
ABSTRACT
Shaykh Vasfi poet of Tanzimat period, in the discussion about old-new
literature between Muallim Nc and Reczde Mahmud Ekrem, he
defended Muallim Nc and classical literature. His poems and articles
published in the magazines like Tercman- Hakkat, Saadet and
Mrvvet. His style in poems and proses is simple, fluent and clear.
Vasfi translated poems by important poets of Persian literature. His
work Feyzbd which is presented in this article includes his translation
from Persian literature and 51 Turkish poems that mostly in ghazal and
kta forms.
KEY WORDS
Shaykh Vasfi, Turkish literature, Persian Literature, Translation, Poem.

EYH VASF
Asl ad Ali olan eyh Vasf, 1851 ylnda stanbulda domutur. Babas,
stanbul Dramandaki Kefev Tekkesi eyhi Mehmed Rid Efendidir. lk
bilgilerini babasndan ve Ftih Cmii imamlarndan Hoca Mustafa Efendiden
alan Vasf, Gelibolulu Hoca Thir Efendiden Mesnev ile Cm ve Hfz
divanlarn okumutur 1866da babasnn lm zerine 15 yandayken
babasnn yerine tekkenin eyhliine getirilmitir. Ftih Merkez Rdiyesinde
kavid-i Osmniyye ve Mekteb-i Kuztta kitbet-i resmiye, Mekteb-i
Nvvbda kitbet ve in dersleri vermitir. Tercmn- Hakkat, Sadet ve
Mrvvet gazetelerinde iir ve makaleleri yaymlanmtr. Meclis-i Meyh
yeliinde de bulunan Vasf, 1910 ylnda vefat etmi ve Draman Cmii
haziresinde defnedilmitir.
Yrd. Do. Dr., Ar brahim een niversitesi, Trke Eitimi Blm. mkilic@agri.edu.tr
** Prof. Dr., stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm.
muham_muham01@hotmail.com

EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY

Tanzimat edebiyatnn ikinci yarsnda Muallim Nc ile Reczde


Mahmud Ekrem arasndaki eski-yeni edeb tartmalarnda eski edebiyat
savunarak Muallim Ncnin yannda yer almtr. Asr bir edebiyt- atka
oluturma gayretinde bulunan eyh Vasf, 1895 ylnda Mekteb mecmuasnda
yaymlanan Muhdart balkl makalesiyle, Ahmed Midhat Efendi ile
Mustafa Hzm ve Mstecbzde smet arasnda cereyan eden tartmann
domasna sebep olmutur. iirleri ve makaleleri Tercmn- Ahvl ve Sadet
gazeteleri ile Marif, Mekteb, Hazne-i Fnn, mddl-midd, Gne ve
Mrvvet dergilerinde yaymlanmtr. Daha ok Vasf, bazen de Berk
mahlasn kulland iirlerinde ak, tabiat ve tasavvuf konularna yer
vermitir. Muallim Ncye byk bir hayranlk duyan air, onun Mesd-i
Harbt mahlasyla yazd birok iirine nazireler yazmtr. eyh Vasfnin
iirleri sade, slbu selis, nesri temizdir. Muallim Nc ile birlikte nerettikleri
yle Byle adl eserin nsznde Osmanl iiri hakkndaki grlerine yer
vermitir. Tanzimattan sonraki dnemde daha ok Batl air ve yazarlardan
tercmeler yapld bir dnemde, eyh Vasf, Fars edebiyatnn nl
iirlerinden eviriler yapmtr. Yazd sarf ve nahiv kitaplar uzun sre
mekteplerde okutulmutur.
eyh Vasf, Mualim Ncnin yakn dostu ve hayran olup, edeb
birikiminin nemli bir ksmn ona borludur. Mualim Nc ldkten sonra,
Ydigr- Nc adl kitab Ncnin gazete ve mecmualarda kalan iirlerine
ocukluunda syledii iirleri de eklenerek, yakn dostu eyh Vasfi
tarafndan 1896 ylnda neredilmitir. Mstecbzde smet Bey, Tevfik
Fikret, Cenab ahabeddin, Neyzen Tevfik ve Hseyin Sret tarafndan
beenilerek taklid edilen eyh Vasf, dnemin nemli sanatlarn bu kadar
ok etkilemesine ramen, gerek kendisi gerekse eserleri fazla n plana
kmam ve dnemin orta dzeyde bir airi olarak kabul edilmitir.
eyh Vasfnin Cezebt (stanbul 1302) adl eseri1, ounluu gazel ve
kta olmak zere 63 adet iirden olumutur. Bu eserinin banda O, Arab ve
Acem edebiyatlarn renmeden yalnz Avrupa edebiyatn renmenin air
ve yazar olmaya yetmeyeceini savunmutur. Bu dnemde eski edebiyatn
kesin savunucusu ise Hac brahim Efendi ve onun etrafndaki kiilerdir. eyh
Vasf ile birlikte Hall Edb, Fik Esad (Andelb), Mstecbzde smet,
Mehmed Cell, Ahmed Rsim, Smih Rfat gibi air ve yazarlar Hazne-i
Fnn, Resimli Gazete, Musavver Malmt, Musavver Fen ve Edeb, rtik
gibi dergi ve gazetelerde Servet-i Fnna kar sert eletiriler yneltmilerdir.
eyh Vasfnin, bu makalede metni sunulan Feyzbd (stanbul 1308) adl
eseri, manzum ve mensur olarak iki ksmdan ibarettir. Eserin birinci ksm,
ranl nl airlerden Enver (. 583/1143), Cm (. 898/1492), Htif-i
Isfahn (. 1198/1783), Fahrddn-i Irk (. 680/1281), Sad (. 691/1292),
Htif (. 927/1520), Selmn- Svec (. 778/1376), Firdevs (. 411/1020),
Emr Hseyn (. 729/1329), Sib-i Tebrz (. 1087/1676), eref-i Tebrz (.
1 eyh Vasf ve Cezebt Adl Eseri, Dou Aratrmalar, haz. Mzahir Kl - Mehmet
Atalay, 2011, VIII, 63-92.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

795/1392-3), Nizm (. 611/1214) ve Husrev-i Dihlevnin (. 725/1325)


toplam 19 adet Farsa iirinin Trkeye tercmesinden olumaktadr. Eserin,
airin kendi iirlerini ihtiva eden ikinci ksmnda ise 23 gazel, 22 kta, 2er
adet ark ve tarih ktas ile 1er adet nazm ve mesnevi yer almtr.
yle Byle (stanbul 1302), eyh Vasf ile Mesd-i Harbt unvann
kullanan Muallim Ncnin, o dnem iirine ilikin karlkl mektuplarndan
oluur. Brika (stanbul 1308), Yavuz Sultan Selimin Farsa iirlerinden
seilen 166 beyit ve 12 msra ile bunlarn Trke tercmesinden ibarettir.
Vasfnin dier eserleri unlardr: Klliyt- slmiyye, Riyhn (1305),
Levmi (1307), Bedyi (1310), Sevt (1311), Metli (1314), Mnet-
eyh Vasf (1316), Muharrert- eyh Vasf, Nahv-i Osmn (1314 ve 1316),
Muhdart (1318), Sarf- Osmn (1326).2
Bismillhirrahmnirrahm
KISM-I MENSR
1- Mehr-i uar-y Acemden Envernin bir ikyeti
Ak ile b-karr olan kalbin kr dr- nevib olup durmaktan baka ne
olabilir? Dil ne kadar gamnk olursa dil-ferb o kadar mesrr oluyor?
Gam, fshat-sery- kalbi gret etmeye mde bulunduu halde, gam-gsr
acab niin dde-i gam-ddeden gaybbet ediyor?
Zaf- tenimi teyde kaz mekkil olmu! Sz- dilimi tezyde kadar
mlzemet ediyor!
Eyym, darbe-i seyf-i hecr ile gnlm zahm-nk, eflk-i remh-i tane ile
snemi k k etmekten ekinmiyor!
h rzgr- cef-kr mrm vakf- ikyet, gerdn- pr-kn muztarib
haytm hem-inn- melmet eyliyor!
ehremden em-i szn- nmne-nm, ddem ek-efn- ibtil deil
midir?
Yemn yesrmdan sb-i alyk, p pesimden b- halyk hcm ve
takb etmektedir!
2- eyh Attrn bir feryd
Km- dili -pymn bir hatve atmaa kudreti kalmayncaya kadar- takb
ettimse de yine dest-res olamadm! Bade-m benim gibi bir ciz iin medr-
tesell ne olabilir?

2 eyh Vasfnin hayat, ahsiyeti ve eserleri hakknda burada verilen bilgiler u eserlerden
alnmtr: eyh Vasf, DA (XXXIX, 71-72), Bursal Mehmed Thir, Osmanl
Mellifleri, s. 409-410; Vasf Ali Efendi, Trk Dili ve Edebiyat Ansklopedisi (VIII,
513-514), Son Asr Trk airleri (IV, 1948-1952) ve Resimli Trk Edebiyat Tarihi (II, 987,
1025, 1041).

EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY

Unfuvn- cevnden imdiye kadar vhte-i dmn- niyz eylediim ddest-i acz-peyvest ile bugn girbnm k ediyorum.
Mabt- hbn- serv-endm olan kadem, br- girn- beldan d-t oldu.
Dde-i gam-ddeden hn- ciger taktr ediime bd cihnda bir hem-derd
gremediimdir.
Sadr- izzette sde-nin olma arzu eyleyen tenim imdi keml-i
meskenetle ke-i inzivy ihtiyr ediyor. Cihna dil-ber-i tannz gibi nz
eden cnm, benim gibi n-halefin vcdundan mahcb olduu iin
bedenimden mfrekatla lem-i lhta doru mbadet etmek istiyor.
Dn lul-elbba sebak-mz- hikmet olan aklm bugn nazarnda hayl-i
dil-dr tecessm eden sevd-zede gibi hayrettedir.
3- eyh Attrn Bir Hasbihli
Ey dil-i gm-rh! mr-i azzin rz [] eb adem-bda doru devn
olduu halde sen, ser-menzil-i mihnette hvb- gaflete dalmak istiyorsun!
Bu menzilde rn- cihnn heybet-i ecel-i b-emndan zehreleri k k
olduunu ende etmiyor musun?
N ettiin arb- ho-gvrn zevki, humrna demez. Nazar- hakkatle
bakm oylsan zehir imekte olduunu grrsn.
Nakdne-i mrn hevest- nefsniyye yolunda sarf ile neve-yb olursan
da bir gn gelecek ki enfs- azzeni bhde yere zyi ettiine sen de vkf
olacaksn.
Cnn, nefs-i hod-kmn fermn-beri olduka senden l bir sz zuhra
gelemez.
4- Mnct- Cm
lh! Senin zt- ahadiyyetin bizim sftmzdan pk, hakkat-i
ferdniyyetin hric-i havsala-i idrkindir.
Ncm-i bzia, pertev-i ulhiyyetin ile mnevver; kusr- eflk-i kudret,
kayymiyyetin ile ber-ter deil mi?
Mahsd- bls-i pr-telbs olan demi, ervh- mukaddeseye kar lutf-
mahssun ile mkerrem kldn; yoksa makm- vpesn-i zerre-i hk
hveyddr.
arh- bern her sabah senin mihrinle cme-i nlgnunu k eder. Gl ve
lle gibi hr u hk dahi senin perverde-i ebr-i rahmetin, ihsn-dde-i
rbbiyyetindir.
Tark- akn, reh-zenn- b-bk ile hatar-nktir. Yveri-i bedraka-i
inyetin olmakszn menzil-i maksda duhl nasl mmkn olabilir?

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

lh! Menr- levlk3 ile kadr-i vls kffe-i mahlkta kar terf
olunan Peygamber-i hirzzamn hakk iin Cmyi kalendern- hakkat
meclisinde bde-i aknla medh eyle ki hicb- hestden hals olsun!
5- Htif-i Isfahn: Tevhd
Dn harret-i ak ile gnlmde rz-y lem-i b galeyna geldiinden
ky- harbta gitmi idim.
O nzhetghta tems mferrih-i kulb- cihniyn olan bir bezm-i
husrevne grdm ki emri pr-i mun idi.
Bu bezm-i ns nsde skiyn- makm- hdmette durmular, bdev
h rdan mstaba-i mahabbette oturmular.
Sadr-nin-i himmet olan prin ifza-i mridnesinden istifza-i nr-
vidd ile karrl-ayn olup dil-i b-knelerindeki pertev-i ittihd- meclise
baka bir evk vermekte idi.
Hele rz-y kevneyni ferm edip keml-i inbist ile g- canlarn
mutrib-i ho-nevya, em-i hak-bnlerini sar- neve-fezya vakf etmiler.
Edeble huzr- feyz-i nr- pr-i muna varp dedim ki: Ey pr-i renzamr! Ben bir k- derdmendim. Bu bende-i acz-efkendeden nazar-
iltiftnz der buyurmanz lyk mdr?
Pr-i mrn ileyh glerek dedi ki: Ey pr-i akln bende-i halka-be-gu!
Senin bu meclis-i feyz--feyzde nasbin yoktur.
Yine dedim ki: Ve emms-sile fel tenher4 mantk- cellince bu gedy b-ser pnn mesln reddetmek ciz midir? Aman! Harret-i ak ile
yandm, kstahlma bakma, ben b-reyi bir kse arb ile sr-b eyle!
Pr glerek skiyn- gl-ruhndan birisine: u gam-hvreye bir kadeh
arb verin! dedi. Sk:
Bu bezmin bde-nu mest olur, amm harb olmaz. diyerek bir piyle-i
feyz-isle sundu.. tim.. Meclisiyn Henen lek5 kelmyla
alkladlar.
te o kadehin nevesiyle medh olmuum. Savmi-i melekttan gzed-i cnm olan u hitb- lht beni bdr etti:
em-i dilini gude eylemeyen, cn mhede edemez. Gnl gzn
a ki cihniynn gremediini gresin.
klm-i aka tevecch edersen, nazarnda cihn glistn kesilir. Grdn
ister, istediini grrsn.
u grdn sumn erbb- akn merm zere devern ediyor.
3


: Sen olmasaydn felekleri yaratmazdm. Kefl-haf, II, 164.
4 : El ap isteyeni de sakn azarlama. Kuran, 93/10.
5
: Afiyet olsun. Kefl-haf, II, 334.

10 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Ey b-re! fitb, hakkat- cihn tenvr ediyor. Halbuki sen, eb-i trda
kalm zulmet-dde gibi, em taleb ediyorsun.
Zulmt- hestden kurtulursan lemin merkul-envr olduunu
grrsn.
Yr, b-perde tecell ediyor, len-tern6 dese de yine sen taleb-i ddrdan
!r-gerdn olma
6- eyh Irknin Reb-nmesinden7
Bahr
Ey gnl! Sevin ki nev-bahr geldi. Peyk-i mtkn olan nesm-i seher,
by- zlf-i yri ner ile glzr- cihn muattar etti.
Ne gzel nezzre ki verd-i ran, sr-i huld-i bern gibi ehre-g; ne
gzel tem ki nzenn bahr, emenistn- leme feyz-nisr oluyor.

6
: (Musa) yle dedi: Rabbim! Bana
kendini gster, sana bakaym. Allah dedi: Sen beni gremezsin, fakat u daa bak
Kurn, 7/143.
7 Irknin szkonusu kasidesi:











































Klliyt- Irk, s.73-74.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

11

B u sahrnn temsna itbn ol ki tarvet-i Firdevs-i aldan


nmne-nm bahrn inbist- rh-efzs manzr- cism-i ibtihcn olsun.
Ruhsr- glde ceml-i dil-dr gr. Zr gl-i handn, yrdan bir ydigr-
kymet-drdr.
Ky- cnndan bir haber almak istersen her subh-dem o h- gl-izrn
hk-i py- devletine yz srmek erefine mazhar olan bd- sabdan sor.
Bd- seher-i cnnn sitn- devletinden gzer etmemi olsayd byle
mk-br olur muydu?
Bmr-i sabdan habr olan andelb-i ho-elhn iydet iin mr-zra itb
etti.
Gl, veyie, nev-sz ol diye iret etmekle blbl, hasedinden evke
gelip veyik gibi nlie z etti. Bu hli gren gl, vecde gelip cn-sipr
olmaz m?
Hy hy- kn glzr kaplad. Bada gl cilveger olmasa, emende
blbl nle-gster olur muydu?
Dn gece sab nezd-i yrdan gelmemi olsayd gl-i sad-berg bugn zerefnlk edemezdi.
Gl-i sad-berg zer-efn olduu iin ebr-i bahr gher-nisr oluyor.
Gonca iddihr- zer kaydnda olmasayd giriftr- zahm-i hr olmaktan
zde-ser olurdu.
h- gle goncadan kse edindii iin mye-dr diyorlar.
Ssenden baka bir zde-ser yoktur. O da kr u br kaydnda olayd bu
nimete nil olur muydu?
Nergisin nasbi humr olduu iin llenin yrei yand.
Bulutlarn sirik-efn olmas gln gam- rzgrdan muber olduu
iindir.
Benefenin libs- mtem telebbs etmesine sebeb, llenin dil-fikrldr.
Lutf- bahr ile ry-i zemn nigr-hne-i ne dnm.
Bahr, yr-i cnyla mey-n olan kimseye ho gelir.
7- Cenb- Cmnin mahdmuna nashati
Olum! Cenb- Hak her hlde munin olup efkr- rezle ashbna
mukrenetten seni muhfaza buyursun!
u edeceim nasyh- pederneden mtenassh olursan mstefd olursun.

12 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Benim sinnim yetmii tecvz etti. Sen henz yedi yandasn. Sana ikbl
mteveccihtir. Bana irtihl grnd. Mlyan ile geirmi olduum mr-i
azze acyorum. Telfi-i m-ft etmeye kalksam da eyym-i gzete hi
avdet eder mi?
Evn- cevnyi -ki say iin byk bir ser-myedir- hevest-
nefsniyyeye sarf etmeyip iktisb- melye alacak olursan istikblini
temn etmi olursun.
btid kesb-i marife say ikdm edip avlim-i cehletten tebd etmenin
resine bak! Chelnn l, ulemnn diri olduu msellem-i enmdr.
Ukaldanm diyen kimse mrdeler ile hi mcleseti rz eder mi?
Kesb-i marife say ikdmdan geri durma ki ilim ne kadar oksa mr o
kadar azdr.
nsanlarn tahsl-i marifteki teksllerine bakp da sayine ftr getirme.
al! Zr mrn tezufu mmkn deildir. Bir ilme al kisenin iin mcibi sadet olsun.
ktisb- ilm marifetten sonra muktezsyla amele say et. Amelsiz ilim
zehr-i ktil gibidir. lmiyle mil olmayan fenn-i kmyda mahret-i kmilesi
olup da elindeki bakr zer-i hlis etmeyen kimseye benzer.
Tevfk- amel bir hilat-i mahssa gibidir. hls ile mutarrez edersen erefi
artar. Mani-i ihlstan r olan amelin nezd-i ll-elbbda ne deeri olabilir?
Dim etime-i nefsiyye eklini, siyb- fhire telebbsn det edinme.
Cmeden garaz yazn harretinden, kn brdetinden bedeni muhfazadr.
Hi merd olan, tife-i nis gibi znete meyl eder mi?
Libs- fhir ile leme kar arz- vakr etmeye kalkma ki tilkinin sayyd seg-nihdn dest-i tamana dmesine bd postudur. Meges gibi rn-i
ikble aldanma ki p-bend-i ehd-i idbr olmayasn.
Telh iinde d ol ki sadef gibi genc-i gher olasn. Mekk- cihna
alrsan mesrrl-bl olarak yaarsn.
Nimetiyle mtenaim olduun kimseyi zinhr incitme! Tuzu kullandktan
sonra tuzluu kaldrp atma, yine lzm olur.
Yrnna mzyaka gstermeyip dest-gy- mrvvet ol. Fakat karz
olarak ne bir habbe al ve ne bir habbe ver! Zr karzn mkrz- mahabbet
olduu, tecrbet-kerde-i erbb- meveddettir.
El-Cd minel-mevcd8 kaziyyesini der-p ederek ihsn ile yrnnn
tehvn-i mzyakasna himmet et, yan dyn-i kesreye dr olmamak
artyla bezl-i nakdne-i tfet eyle.
8 :Cmertlik, varlktandr. Kefl-haf, I, 337.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

13

Dostunu dmandan fark eyle de ondan sonra yolunda fed-y cna mde
ol. Dost kimdir, bilir misin? Dost, nr- iny ile basar- basreti ren olan
kimsedir. Girn-br olsan da, ziyn-kr olsan da yine brn eker. Usrda
munin, ysrde hem-ninin olur. Girve-i fezyha decek olsan dest-grlik
vazfesini icr, b- nashat ile te-i hevesini itf eder. Her hl krda
yverin, nehc-i kavm zere, reh-berin olur.
Byle bir dost bulabilirsen hk-i py ol, bulamazsan ihtiyr- uzlet et ki
endh- cihndan zd ve d olarak yaayasn.
Bir ii bitirmeden dierine balama ki hi birisini ikmle muvaffak
olamazsn. Evktn birer ie tahss et.
Hibir vakit mtlaadan r-gerdn olma. Yegne itiglin mtlaa olsun.
Ens-i knc-i uzlet, fr- subh- fazlet, kitbdr. Kitb, cretsiz,
minnetsiz bir muallimdir. Her ne zaman mtlaa edersen mstefd olursun.
Kitb bir muallim-i marif-perverdir ki serir-i fnnu ehlinden gayriye
if etmez; dernu evrk ile mzeyyen bir gencne gibidir. Kymet-insn-
marifet bir varakn Bin drr-i yek-dneye deimez.
Kitb bir encmen-i dni gibidir ki o mecliste her fenne dir bahs olunur.
Gh yt- Kurniyye erh tefsr, gh ehds-i Nebeviyye ile mdde tenvr
edilir.
Bazen kulb- sfiyye ashb gibi envr- hakyk- lhiyye ile gmgetegn rh ird, bazen de fnn-i hikemiyyeden bahs ile yek-dgere sul
ve cevb rd ederler.
Asr- slifeden ihbr ettikleri gibi era mteallk mebhis-i latfe ile de
gevher-nisr olurlar.
Mebhis-i mezkreyi iyice dinle, fakat maksad- aslyi sakn ferm etme.
Bir ie balamadan evvel hayr mdr, er midir iyice dn, ondan sonra o
ie bala.
Sfiyn- hm ile mcleseti iltizm etme. Zr kr- hmn hm-krlktr,
tark- puhte-krn bilmezler.
Mmkn olduka Hazret-i s gibi lem-i tecerrdde yaamann resine
bak. Eer malb- nefs-i hod-km olacan teyakkun edersen teehhl et.
Alacan kzn gzelliinden evvel salh- nefsini sor. Bir kzn surh-rluu
iffettendir, bundan byk b tb olamaz.
Mansb arkasnda devn olma ki azl nasb dnmeyesin. Mansbszlk
her mansbdan iyidir.
Mtekebbir olma, mtevz ol, he gibi ser-ke olma, sonra darbe-i
dsdan ban kurtaramazsn.

14 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Esfile riyet eyle ki ser-blend olasn. Grmyor musun? Addn nne
sfr konursa kadri artyor.
Ya vad etme veya vadinde vef et. Chiller gibi pederinin kemliyle
nme. Pederini brak, ferzend-i hner ol. Duhn teten hsl olsa da yine
eref shibi olamaz.
Pederini halvet-i hsn gayride zikr etme, memnn etmek istersen ihls ile
rhunu d eyle.
8- eyh Sadi-i rz: Mevize
nsanlar! Cihn, cy- istirhat deildir. rife, mlik-i mlk-i cihn olmak
arzsu yakmaz.
Naamt- blblden huftegnn nasbi olmayp hayvanlarn lem-i
insnden haberleri yoktur.
Vech, ne kadar gzel olursa olsun, mcell olmayan yneden grlmez.
Merdn- Hudnn geceleri, rz- ren gibidir. Erbb- keml iin
hakkatte eb-i muzlim yoktur.
Dv-i nefsi riyzet ile ldr! Buna pene-i cismn ile galebe mmkn
deildir.
Tat, nsiye-s-y ubdiyyet olmaktan ibret deildir, ibrz- sadkat
etmeli!
Tark- Hakta nefsin takbinden hazer eyle! Bunun kadar merd-efken bir
gl- yabn tasavvur olunmamtr.
Bir mrid-i hikem-mzun taht- terbiyesinde bulun ki insan iin bel-y
cehletten bed-ter bir fet tasavvur olunamaz.
lim, bid, sf etfl-i tarkattirler. rif-i billhn gayr merd-i kmil
yoktur.
Korkarm ki sana hid-i hakkat yz gstermez. Zr hev-y nefsinden
baka bir ey dnmyorsun.
Anbarn buday ile dolu olduu halde kabirde hem-rh olacak bir arpa
mikdr sevb ilemedin, levzm- itye kadar ahireti tefekkr ettiin var
m?
Mslmanlarn maln gasb edersin, hlbuki senin maln gasb ettikleri
zaman Mslman yok mu, diye feryd eylersin.
Temenn-y servet encm-pezr
mstesne bulunmak hayrldr.

olmaz.

mdvrne

yaamaktan

Mal olan, hrszdan havf eder. Cem-i ml etmeyen rifler zarar-dde


olmaktan korkmazlar.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

15

Sdkne olan nashat cihan deer. Kelmmda bir fide-i mhimme yoksa
dinleme!
mrn lehv ile telef edenin mahsl pemnlktr.
Ey Sad! Eeri suhan-versin, lkin i, ilemekle sret-pezr olur. Suhandnlkla i bitmez!
9- Htifnin bir nashati
Ey ehr-i cemlin mh- nevi! Sana birka nkte syleyeceim, iyice dinle!
R-dr olmaynca kde-r olarak ar ve pazarda tek--p etme! Sana
meccnen bir ey veren kimseden can verse de alma!
Talan te-i tzden mbadet etmesi lzm geldii gibi, ehs- rezlenin
sohbetinden tevakk etmek lzm gelir.
Selsebl olsa da evn- cevnde arb ime! Genlikte bde-hvr olanlar
kbetl-emr mey-i surh ile r-siyh oldular.
Genleri iki ey harb eder: Birisi znete inhimk, dier rz-y duhter-i
tktr.
Hayf ol nev-civna, hezrn hayf ki zen gibi zneti sever, durmayp arb
ier!
10- Tehrden tahzr



Tercme:

lerinde sakn tehri tecvz etme; zr tehr, mazarrt- muhribeyi


ddir.
Hlekr olan tabatnn runetinden, bugnk iini yarna brakmayasn.
Kr- ferdy bugnk hlinle mukyese eyle, zr senin bugnn, geen
gnn ferdsdr.
Tezekkr:
Abdlkerm-i Yemen nmnda bir eyh-i marif-simtn: Baz demler
keml-i teksllerinden ilerini ferdya brakrlar. Dnmezler ki bugn,
dnk gnn ferdsdr. Bugn ne i grdler ki yarn bir i grmeye gayret
edebilsinler. kelm- hakmnesinin mazmnundan muktebes olan bldaki
ktay shib-i Reeht tanzm etmitir.

16 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


eyh-i mrn ileyh hcegn9 nmyla mrn bil-benn olan frka-i
sfiyyenin ser-mednndandr.
Bir gn mrn ileyh dr-efn- hakyk olduklar srada: Hallk-
avlim gayba lim deildir. demesiyle bezm-i mridnelerinde bulunan
tenegn- marif bu sz zhir-i nassa muhlif grdkleri cihetle muztarib
olurlar. Meclisiynn bu ztrblarn def iin: Cenb- Hakka gre her ey
ehdettir. Kurn- Kermdeki liml-gayb bize nisbetledir. Gayb
dediimiz madm ise, madma ilim taalluk etmez. buyurmulardr.
Bu tevch-i vech Hazret-i eyhin kermetine dellet eder.
10

diyenlerin mhiyyetlerini meydna koyan Baz demler kelm ise nmn
ibkya kfdir.
Mahbb- perverdigr tesvften tevakk edilmesini: Helekel-msevvifn11
hads-i erfiyle ihtr ediyor.
Cenb- Hfz:

12
beytinde tehrin mcib-i ziyn olduunu beyn ederek srati tavsiye ediyor.
Hazret-i Mevln:
13

msryla bu nkteyi tavzh buyuruyor.
n eyle bugn anma gam- ferdy
Sana smarlamadlar bu yalan dnyy
gibi lakrdlar Pr-i mrn ileyhin:

14

9 Hvcegn : XII-XV. yzyllarda Mvernnehirde Orta Asya sfliinin


gelimesinde nemli rol oynayan bir tarikat. Bu tarkatn, Nakibendliin mnev ynn
teyit eden ve kelimt- kudsiyye diye bilinen prensipleri unlardr: h der-dem, nazar berkadem, sefer der-vatan, halvet der-encmen, yd-kerd, bz-get, nigh-dt, yd-dt.
10 Bunu baka bir zamana brak., Mesnevi-yi Manev, I/131.
11
: Bugnn iini yarna brakanlar helk oldular.
12 Dvn- Hfz, s. 153.
13 Acele et. Zira vakit, keskin bir kltr., Mesnevi-yi Manev, I/132.
14 Kr. Mesnevi-yi Manev, III/1425.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

17

beyti yek-mel gibi grnrse de Hazret-i Mevln beyt-i mezkr ile hlin
nazar- itibra alnmasn tavsiye buyuruyor ki bu da istikbli temn etmek
demektir. Yoksa:
Sana smarlamadlar bu yalan dnyy
msrndan anlald zere ferdy dnmeyen falan demek istemiyor. Zr:
Tefekkr etmeli de bu cihna bir gelii
Gidermeli kederi, bakmal safya kii
beytinin klne bir sz olmadn:
Nice kldir o kim ekmeye ferd gamn
msr gsteriyor.
Ferdy dnmeyen baz demler:


mantkunca pemn olur.

15


16

11- Selmn- Svec: Pervne - Blbl
Bir gece gm mevsimi emenistnda bulundum. Gece mushibim gl ve
em idiler. Pervnenin blbl ile muhabbet-i gle dir mbhase etmekte
olduunu duydum. Pervne, gle diyordu ki:
O feryd ne, cevr-i maktan bu tezallm-i hl ne? Ey b-re! kl
benden renmelisin. Yanarm da asl feryd etmem.
Blbl, pervnenin bu szn iitip alayarak dedi ki: Ben bed-bahtm!
Hlbuki sen mesdsun. Senin baht, yverin, hm-y devlet de bende-i
fermn-berin olmasa byle cnnndan cn vermek sadetine mazhar olur
muydun?
Benim gibi kimse olmasn. Zr gzmn nnde yrim p-ml-i rzgr
oluyor. Cihnda yarsz yaayan kimsenin hline alamaldr.
Ey Selmn! Demem ki b-reden b-resin. Tutalm ki Heng, Cemden
daha kavsin. Bunlar nasl fermn-ferm oldularsa sen de yle olursun.
Kuvvette arslan gibi olsan da, ejder gibi bulunsan da kbetl-emr karncann
sayd olmak mukarrerdir. ster efendi ol, istersen bey. Pene-i ecelden
kurtulamazsn. Niin hvb- gaflete dalyorsun, kalk! Gzel bir i ile megl
ol ki hvb- ebed seni takb ediyor!

15 Ekim vaktini geirenler, hasat vaktinde piman olurlar.


16 Mesnevi-yi Manev, II/1264.

18 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


12- Firdevs: Mevize
Herkesin gnl, kendi arzusunun kuludur. Bu cihetten herkesin arzusu bir
trl olur. Mereben cihanda kimse kimseye benzemez. Senin onunla ihtilfn
muvfk- maslahattr.
Shib-i tama olmayan kimse, zengindir. Hars olmayan dem, mesddur.
Mdr, akln birderidir. Akl, cann ba zere ta gibidir. Bir lim senin
hasm- cnn olsa da n-dn olan dosttan yine hayrldr.
Eer tlib-i nimet isen tahsl-i marife almalsn ki sebzn olmayan
aa meyve vermez. Soranlar, hnerden sul ederler. Bunlara zenginim diye
cevap vermek lyk deildir. Zr kbil olunmam maden makbl deildir.
kl olan der ki:
Kokusuz gln renginden bahsetme ki ateten, b- revn beklenilmez.
Zengin -biriktirmi olduu para ile deil- at ile makbl-i lemiyn olur.
l olmak sevdsnda bulunan kimseye keml lzmdr. Yani evvel rey
tedbr, sniyen malmt- makble, slisen i zaman -iyiyi kty fark
edecek- yr-i sdk, rbian gnlden nifk ve kizbi karmak iin akl ve
istikmet, hmisen shib-i kudret olmak iin almak.
13- Emr Hseynnin Zdl-msfirninden: Nle
h bu ne terne-i tendir ki zemzeme-sz olurum! Bir zamandan beri bu
terne ile cnm tebh etmekteyim.
Bana varlmdan -bir souk nefesten baka- bir haber gelmedi. Cihan
dolatm. Gnlmn istedii eye yine vsl olamadm. Her bir memlekete
yz kere gittim ise de dil-hvhmn hk-i derinden bir koku istimm
edemedim.
Mnct bahnesiyle -riykrne- savmaalar dolatm. Bir zaman bb-
niyzda bulundum. Oru tuttum, namaz kldm.
Medreselerde -taharri-i hakkat iin- tahsl ile ziyde megl oldum. Pek
ok geceler -sfrul-yed olarak- sabahladm. Gnlm bu babda kiminle bahs
ettiyse hi birini mutmain grmedi.
Mebde ve medndan gh olmayan kimse vkf- zt- Br olabilir mi?
14- Sib

17
Tercme:
Bu glen-i lemin her dikeni bir mifth- dil-gdr. Her eb-nem bu
bada bir cm- cihn-nmdr.
17 Dvn- Sib-i Tebrz, II, 1091.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

19

Tezekkr:
nne maal-usri ysren ve inne maal-usri ysr18 mantk- cellince bir
gam yoktur ki kbeti srra mncer olmasn.
nsan dr olduu nevibe tahamml meslekinde terakkye almal;
derd-zmyn- cihn, zevk- dimyi bu sretle bulmulardr. eb-nemin
cm- cihn-nm olduunu mblaa-i irneye haml etmemeli. Bu bir
hakkattir. Erbb- fen bir zerreye hurde-bn ile baktklar vakit muhayyir-i
ukl ne kadar cziyyt gryorlar!
Dakka-bnn- mmet bir eb-nemden cihn grrlerse ok mudur?
lh! Bir katre suda garka-i hayret olan ukl-i beer kudret-i ftran
hakkyla nasl izn edebilir?



Tercme:
Glzr- lemde hm olan ne-ukufte goncalar mhrl mektuplar
gibidir. Her blbln ternesi bir in vsezidir.
Tezekkr:
Cihanda hibir eyin hakkati tamamyla anlalamaz. Gonce-i nekfteden istimm- by- hakkat olursa da imn- nazar ildme olunduka
bunda daha kef olunacak pek ok hakkatler bulunduunu kimse inkr
edemez.
Evrk- gl bir kitb- hikmettir. em-i ibretle bakarsan dest-i kudretin
neketmi olduu hutt- hikmeti grrsn.

19

Her gl-bng- hezr, k- ser-zdenin g- cnna bgne gelir mi?
Feryd- andelbin vicdanlara olan tesri u szme dell olamaz m?
Mahlktn yek-dgere olan irtibatlarn kim inkr edebilir?


18 Kr. : phe yok ki her glkte bir kolaylk vardr. Evet, her

glkte bir kolaylk vardr. Kuran, 94/5-6.


19 Sadnin bu beytini kr. Metn-i Kmil-i Dvn- eyh-i Ecell Sadi-yi rz, s. 469.

20 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Tercme:
Gnl yinehnesini jeng-i elemden tathr edersen her berg-i sebzin bir
tti-i ho-nev olduunu anlarsn.
Tezekkr:
Her yeil bayrak mntka-r-y hikmettir, tti-i ho-nev gibi rz-nme-i
hakkatten dem-sz olur.


Tercme:
Her siyahlk vre-i rh- talebe Hzrdr. Gemisi krlm olanlara her
dalga bir kaptandr.
Tezekkr:
Meys olan seyl-be-i havdis-i zamna kaplm hk gibidir. Bir
istindgh bulamaz.
Yes, bir gird-b- hayrettir. Bu gird-ba denler emvc- dery-y hayretten
istimdd ederler. Dery nazarlarnda sefne-i selmet kesilir; her mevcden
meded-hvh olurlar.


Tercme:
Nr- hsn-i mutlak gevher-i hke eia-p olduka per bli dklm
her bayku hm-y itil-hvh gibi leme arz- mbht etse sezdr.
Tezekkr:
20
fehvsnca herkes kendi hayl-hnesinde fermn-fermdr.
Herkesin gnlnde bir arslan yatar
msra bu hikmete mebn sylenmitir.
nsan odur ki kalbinden hibir zaman fikr-i telyi karmaz. Terakkyi
kendine bir maka-i tel-hvh ittihz ederek gnln p-i nazarndan ayrmaz.
Fikri bir hm-y bl-pervzdr ki zemn-i seflete inmez, dim itil ister.
Ulviyyetine istins brhandr.
20 Karnca kendi yuvasnda Sleyman gibi hkm srer., Emsl ve Hikem, IV, 1755,
Ferheng-i Avm, s. 762; Deh Hezr Mesel-i Frs, s. 653; Pend ve Destnyb, II, 138.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

Tercme:

21

Her ne kadar kulzm-i ak bir arzu zerine cereyan ederse de her


habbn banda kulzm-i akn evknden bir hav var.
Tezekkr:
Tecelliyt- lhiyye muhteliftir. Cenb- Hak herkese bir gne tecell
eyler. Her na mahsus bir tecellsi vardr.
15- eyh Sadnin


matlal gazelinin tercmesi:
Refk- sdk, yr- muvfk herkes dost ittihz ettii gibi ben de ederim.
Gzellere bakmak rsm- malmedendir. Bu bidati lemde ben cd
etmedim ya!
ttik davsnda bulunursan seni tasdk ederim, fakat dorusunu Allh
bilir!
Eer htrm meyl etmiyor dersen ben bu davn teslm etmem.
Eer bahs-i ak gnhtr dersen ibtid bu gnh, dem ve Havvdan
sudr etti.
Gzellerin kemend-i21 zlfne giriftr olann, ne medhinden ne de
zemminden haberi olmaz.
Dnyda sne-i mecrhuma dest-i mihribn gibi hibir merhem bulamam.
Sk! Dolu kadehi dndr, felekten devr-i dem--demi ren!
Dnynn mkedder olmaa deeri olmadn bilirsen dosta gzel
memele eyle, hurrem grn!
Her gn, bk kalan mrnden bir gn eksildiini bilmiyorsan eyym- mr
ganmet bil.
Sad! Sery- mre gvenme. Zr bunun bins muhkem deildir.22

21 kemend: kendi (Feyzbad, stanbul 1308, s. 32)


22 Tercmesi verilen gazelin dier beyitleri:

22 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


16- eref-i Tebrznin ftirk-nmesinden
Eyvh! Yrnm bu hk-dn- fnden rzgr gibi geip gittiler. Geceleri
revnak-efz-y her encmen olan em sohbetle ncm- eb-r gibi sabh
bulurlard. Gndzleri emenistnda gl-i ter gibi yek-dgere arz- ddr ederek
suffa-nin-i mahabbet olurlard.
emimden dm- hn-ld satmn yegne sebebi bunlardan imdi
bir nine gremediimdir. Bunlar benim hem-derdim idiler.
Kabristn- fenda lahd-gr-i inziv olduklarndan beri gam ve gussadan
baka refkm kalmad.
Mahrem-i esrrm olan o yrn- vef-siritin mehed-i mnevverleri
zerinde:
Ey benim srmde bdi-i inbistm, ysrmde mceddid-i netm olan
dostlarm! Bu b-renizi brakp da gittiniz! diye aladm, feryad ettim. Ne
re ki girye v efgnm cevapsz braktklarndan bana ebed bir ved
!ettiklerini anladm
17- eyh Nizm: Harbt
Dn akam dhil-i bezm-i rindan olmak arzusuyla klbe-i ahznmdan
kp ky- harbta gitmitim. Bb- harbtn mesdd bulunmasyla u
rzmun ehre-g olmayacan anlamasa da ricat-i meysneye bir trl
gnlm raz olmadndan o drs-srra duhln resini dnmeye
baladm.
!Ya, harbtn kaps kapal diye klbe-i ahznma avdet mi edeyim? Hayr
Bir vech ile azmimden dnmem. Hi insan olan mevni-i tkat-gzra kar
azm-i civn-merdne ile bir nara-i cn-hrne atarak:
Ey skinn- bezm-i harbt! Ben ki tene-i erb bir merd-i b-nisbm.
Der-i sadet-i mbrekinize yz srerek bezm-i feyz--feyzinizde bulunmak
sevd-y yegnesi beni buraya kadar getirdi. Ber-muktez-y tli-i vrn
imdiye kadar bu dil-i n-da hibir bb- mesdiyyet-gda olmad gibi
sitn- devletinizi de mesdd bulduum cihetle mahzun mahzun bu kapdan









Metn-i Kmil-i Dvn- eyh-i Ecell Sadi-yi rz, s. 496.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

23

da klbe-i ahznma ricat edeyim mi? Buna vicdn- hamiyyet-bnynnz


hi kil mi olur? Elbette olmaz. Anz kapy! Ben de dhil-i halka-i
cemiyyet olaym.
Klkl bir niyazda bulundumsa da u niyz- ciznemi kimse iitmedi.
Kendi kendime: Acab bde-furlarn, mey-nlarn hi birisi bdr deil
mi ki ettiim istirhmta mukbil bir cevb- red bile alamyorum? Hadi
ettiim niyz iitmesinler. Ya feryd- cn-hrnemden bdr olmayacak bir
harbt tasavvur olunabilir mi? Hayr, ben insan deilim ki bir kimse kapy
amaa bile tenezzl etmiyor. diye sylenirdim. Hsl gh der-i harbtn bu
b-reye de mafth bulundurulmasn harbtiyndan niyz, gh kendi
kendimi levm ile meysne feryda z ederdim.
Bu hl ile gecenin yarsn geirmiim. Arzmun husl-pezr olmayacan
dndke meysiyyetim tezyd ediyordu. Meysiyyetim tezyd ettike
ben de olanca cretimi toplayp azmimde sebt ediyordum. Binenaleyh yine
harbtn kapsn sarsarak:
Buras mahalle-i hmn mdr ki ettiim feryda skt ile cevb
veriyorsunuz? Hepiniz de mi szdnz? . Ey Anz kapy! diye ac ac
bir nara attm srada idi ki harbtn penceresinden birisi ban karp:
Hayr ola!... Kimi istiyorsun?... Bb- harbta byle b-vakt niye
geldin? dedi. Ben bu sul-i itb-mze kar ne diyeceimi ardm.
Dehetimden Kapy anz!dan baka bir sz bulamadm.
O kimse: Behey b-re! Bu vakit kim kime kap aar ki sana da bb-
harbt asnlar. Sus! Ne drlanp duruyorsun? Ykl git uradan! Buras
mescid deildir ki her vakit kapsn asnlar da zhhd- riy-mutd gibi ge
gelip suff- mslimni yararak saf- evvele dhil olabilesin. Buras dr-
irfn- pr-i mundr. Rindn- cihn-ddenin gayr bir kimse duhl-i erefine
mazhar olamaz.
Evvel dhil-i bezm-i rindn olmak iin db- harbt bilmek lzmdr Hi bgne mahrem-i haclegh- cnne olabilir mi?
yn-i ceme vukf- kmili olmayanlara bb- harbt her vakit
mesdddur.
Sniyen vicdnna kar mahcb olmamaldr. Vicdnnn mahcbu
olanlara harabtler insan nazaryla bakmazlar ki hatt bezm-i lfetlerine
kabul etsinler.
Sen ise infilk- sabh herkes iin bis-i inirh iken zlm- leylin
temdsine du-hvn olan eirr gibi harekt- riy-krneni vikyeten geceden
istifde etmek istiyorsun.

24 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Vicdnnn tevbht- muhkknesini hi saydn halde nmn halkn
dnmna siper etmemek iin mi gece yars tasd ediyorsun?
Byle b-vakt gelmekten maksadn enzr- mmeye koymakta olduun
cme-i riyy leke-dr etmemek iin deil mi?
Riy-perest olma, hak-bn ol ki hem-bezm-i rindn olasn. Bu bezmin d
ve arb tame-i ayr, ene-i ny rebb g-zed-i riy-kr olmaa hibir
vech ile sezvr deildir.
fkda bulunan akvm- mtemeddinenin hakkat-binleri mstaba-r-y
bezm-i harbttr. htilf- elsine kulb-i sfiyyelerini bulandramaz. Lisanlar
baka ise de fikirleri birdir.
Cidden hisse-dr- sohbet-i rindn olmay rz edersen hk-i py- pr-i
mun ol ki maksdunu bulasn.
Bu bukada sevd-y dd sitd- menfaat-perestneye kimse iltifat
etmez. Harbtlerin fideleri ziyan, ziyanlar fidedir.
Evet, fideleri ziyandr, yekdieri urunda fed-y nakdne-i ahlk-
rindn ile mtehallk olup db- harbt tahsil edebilirsen mahrem-i halvetsery- pr-i mun olursun.
Sende dhil-i bezm-i harbt olmak iin byle bir istidd gremiyorum.
Ayaz, Sultan Mahmd- Sebktekinin nedm-i mmtz olmak iin byle bir
istidd gsterdi. O istiddn temiz bir gnl ile tezyn etti.
Dergh- pr-i muna nsiye-s olmakla art- ubdiyyeti yerine getirmi
olamazsn. Sadkat ibrz etmeli!
bls-i pr-telbs kadar secde etmi var m? Sdk olmad iin matrd-
dergh- lh oldu. deyip pencereden ieriye ekildi. Ben de cemiyyet-i
rindna dehlet erefine liykat kesbetmek zere klbe-i ahznma avdet
eyledim.
18- Husrev-i Dihlevnin skender-nmesinden: Nevha-i Nshne
Yazklar olsun ki genlik zaman, neve-mendne kmrn olmak evn
mrr etti.
Srahinin gulgulu kulamdan kt gibi sknin de vzn iitmez
oldum.
Merdin btn ziyneti genlikten ibrettir. Genlik olmaynca mrn ne
zevki kar?
htiyarlk bels hcum ederse insann her hali deiir. Gzne ziy
bulank grndnden incils iin gh srme, gh ttiyya ihtiya hisseder.
Vcdu sademt- dehrden harb olup yz buruur.
Genler mushabetinden yz evirirler, dkn ihtiyarlar ile refkate
mecbr olur.

25

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


htiyarlar ile dp kalkan genler, vrn bada tze gle benzer.

Mdem ki ihtiyarlk, genlik gurrunu mahvetti. md-vrne yaamaktan


fergat eyle. Gl aac kurursa oduncular sevinirler.
!Ey nev-civn! htiyarln halinden habr deilsen pirlere bak da ibret al
19- Hazret-i eyh Sadnin


gazelinin tercmesi:
Dnyann hased olunacak kadar kadri yoktur. Onun vcd ademiyle
nfile gam-nk olurlar.
Bu bir avu topraa nazar etmeyenlerin shib-nazar olduklarna hakk ki insf
etmelidir.
rifler, bek ve sebt olmayan eyi -btn mlk-i cihn olsa da- hie
almazlar.
Taazzm beenmesen tekebbr etmezdin. B-re! Cenb- Allhn
mlknde senin gibi pek ok heyvan vardr.
Kimi iittin ki cihn baa kard! Hak ayandr. Lkin halkta hakk grmeye
!gz yok
Bostanda dikensiz gl bulunmak myesser deildir. Cihnn dikensiz gl
gzel tabiatli olan insanlardr.
Sad! Gzel dem asl lmez. l o kimsedir ki nmn iyilikle
anmazlar.23
KISM-I MANZM
GAZELYYT
Filtn filtn filtn filn
irim her grdm dil-dr etmem intihb
Sevdiim olsun derim gnlm gibi l-cenb

1.

23 Tercmesi verilen gazelin dier beyitleri:














Metn-i Kmil-i Dvn- eyh-i Ecell Sadi-yi rz, s. 438-439.

26 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Rind-i b-bkim ne derlerse desinler zhidn
Tan- b-mazneden etmem cihnda ictinb
Her kadehte kef olur bir lem-i man bana
Beklemem himmet erenler var iken feyz-i arb
Berk urur her zerreden bir fitb- marifet
rifin indinde bahr- b-kerndr her habb
Durma mutrib name-sz ol bde sun sk mdm
Zevk-i firdevsi, azb- dzah etmem hesb
Filtn filtn filtn filn
2.

Gelmedi hikmet-sery- dehre bir mahrem henz


Kudret-i brde hayrndr btn lem henz
Bakm olsan her safy, bir keder takb eder
Dr- d sandn lem ribt- gam henz
Ser-te-ser kr- cihn vbeste-i bdddr
Herkesin beyninde fikr-i melanet mdgam henz
ferniten beri kef-i hakyk eyliyor
Lykyla bilmiyor mhiyyetin dem henz
Zemm eder sahby amm feylesf-i bde-n
Zver-i bezm-i cihn olmakta cm- Cem henz
Filtn filtn filtn filn

3.

Vaz geer mi ehl-i dil sevd-y zlf-i yrdan


ctinb etmez bu yolda tane-i ayrdan
Bilmese kadr-i hayt ir-i zevk-in
Nevelenmezdi cihnda sar- ser-rdan
Pey-rev-i Mansr olan ehl-i hakkat bir zemn
ekseler dra ekinmez akn izhrdan
Feylesfn- zemnn maksad bilmem nedir
iri tahkr ile zevk- meyi inkrdan
Hikmet-i era vkf olmayan bahs etmesin
Var iken erbb- dil nk bed-i efkrdan
Filtn filtn filtn filn

4.

Htifne szleri geldike yrin ydma


Rek eder Cibrl-i fikrim kalb-i vahy-bdma
stesin idbrm varsn rakb-i bed-meni
Hme kfildir benim lemde istisdma

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


ir-i vahy-in-y lem-i man benim
Anlamak srr- dili vbestedir irdma
Eylemem bir kimseye lemde arz- ihtiyc
Nfile erbb- himmet komasn imddma
Nazm- er eylesem bir kerre dil-hvhm gibi
Eylerim hayrn cihn feyz-i istiddma
Filtn filtn filtn filn
5.

Eyliyor her dem vcdumla benim cn iftihr


Eylesin akm ile lemde cnn iftihr
k znnr-bend olmaz m yr-i cnmn
Kfr-i zlfyle eder erbb- mn iftihr
Savt- Dvdsini g eyleseydi dem-be-dem
evk- elhnyla eylerdi Sleymn iftihr
Var iken yrim gibi lemde bir shib-ceml
Etmesinler hsn nyla cevnn iftihr
Grm olsayd bu ir-i dil-nini bhesiz
Tab- pkimle benim eylerdi Hassn iftihr
Mefl mefl mefl feln

6.

Pervne eder em-i eb-rya peresti


Mur-i seher eyler gl-i ranya peresti
Nz etti Zleyhyabakn Ysuf-i Kenn
Mecnn olan eyler ruh- Leylya peresti
rifler eder nimet-i ukby temenn
Gfiller eder devlet-i dnyya peresti
Zhhd- riy-pe gibi eylemez asl
Rindn- Hud sbha-i esmya peresti
Hak-bn olan azdr nazar et halk- cihnn
Eyler kimi nra, kimi uzzya peresti
Filtn filtn filtn filn

7.

Oldu bir hun hayliyle cinnm b-direng


Olmasn m tbi-i akyla cnm b-direng
B-karr olmaz m gnlm vasln endeden
Durmuyor vadinde asl dil-sitnm b-direng

27

28 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Mil-i tavr- bedvettir tb- irn
Ben dahi bir ir oldum hn-mnm b-direng
Derdimi hicrn-ins- yr olan anlar benim
Etmiyor rm bir yerde civnm b-direng
Seyrimin hayrndr sahr-neverdn- cihn
Pey-rev-i zdegnm krvnm b-direng
Filtn filtn filtn filn
8.

Her ne dem kim nazm- era kalem z eder


Nkte-sencn- cihn evk ile dem-sz eder
Minneti altnda kalmak istemem bir kimsenin
Ol sebebden evc-i istinda dil pervz eder
Yra da ayra da etmem mdr bir zamn
Her szm ulviyyet-i efkrm ibrz eder
Tab- rindnem medr- itihrmdr benim
Dim erbb- dil lemde n ihrz eder
Tane-i ayrdan Vasf tevakk eylemem
iri kadr-inyn- zamn izz eder
Filtn filtn filtn filn

9.

Ben niyz ettike cnn n-be-c bin nz eder


Ol sebebden h- te-bra dil z eder
Cnm rhnda eylersem fed ok grmeyin
Bir nigh- cn-sitn k ser-bz eder
Her zamn ayr eyler iltiftyla be-km
k- gam-hvreye n-i cebn ibrz eder
Dt dil bir k-efken dil-ber-i gaddra kim
iny levm eder, bgneyi izz eder
Dim ol b-vefnn vuslat endesi
Byle mahznne Vasf hmemi dem-sz eder
Filtn filtn filn

10.

Geldi cnnn hayli gnlme


Dt bir fikr-i teli gnlme
tily benden rensin cihn
Rek eder Cibrl-i l gnlme

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


Aks edince oldu emim lema-p
Pertev-i fikr-i visli gnlme
yle ser-bzm ki ak- cn-gdz
ltic eyler celli gnlme
Vasfiy n ettiim peymneler
Verdi feyz-i l-yezl gnlme
Filtn filtn filtn filn
11.

ltiftn name-pr etti ny- hmemi


Dinleyen raksn olur elbet nev-y hmemi
Srr- aka vkf olmak isteyen ehl-i kalem
Levhden etsin krat mcer-y hmemi
Msi-i devrnm ey sihr-fernn- beyn
Her gren mn eder muciz-nm-y hmemi
ve-i gftrmn hayrndr rh- emn
Kim eder tavsf hakkyla ed-y hmemi
Vasfiy malb- emr-i zebn- hasm olan
Mltec bilsin benim zr-i liv-y hmemi
Feiltn feiltn feiltn feiln

12.

Geri muzlim grnr tfl- debistna gre


Mncel feyz-i shan nkte-insna gre
Mteirlere g gelse de tanzm-i gazel
Nazm- ir eyleme bir ey mi shan-dna gre
Ehl-i dil hasma mdry eder mi tecvz
Zafdan neet eder shib-i vicdna gre
Anladm hikmet-i mebdele med Vasf
Srr- ser-beste mi var nazra-i imna gre
Filtn filtn filtn filn

13.

Syleyin yrn geen dil-ber kimin cnndr


Nzeninler hsn-i akl-bunun hayrndr
Anladm n-i cebninden ne fet olduun
Allah Allah tahtgh- ivenin hkndr
Aldrrsn24 gnln dikkatle bakma emine
Cnna klarn kr eyleyen mjgndr

24 aldrmak: elindekini kaptrmak, kaybetmek.

29

30 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Kim hedef olsa nigh- hsnne k olur
Hancer-i ebrsunun erbb- dil kurbndr
Kef eder hlin gren srr- sveyd-y25 dili
Kfr-i zlfi ehl-i akn bis-i mndr
Filtn filtn filtn filn
14.

Yd eder hrmetle evld- vatan unvnn


Eyliyor gnden gne mzdd Mevl nn
Bir kitb- feyzdir her nsha- irin senin
Hrz- cn eyler btn erbb- dil dvnn
Nkte-sencn- zemne tabnn meftnudur
Eylese b-maz olan inkr eder irfnn
Sen cihn durduka dur ey hvce-i mkil-g
Khirl-err kahr etsin ad-y cnn
Her cihetten lem-i nazm ire erbb- dile
in-y vahy olan teslm eder rchnn
Filtn filtn filtn filn

15.

Nazm- pkim ve-i icza brhndr btn


Szlerimden pertev-i irfn frzndr btn
Manzarmda vech-i bkdir tecelli eyleyen
Ddemin hayt-u nr- mndr btn
Dmen-i man olan huff-tabn- zemn
Rahi-i emr-i hmemden grzndr btn
Ar- aldr burk- fikrimin cevln-gehi
Berk uran beynimde nr- feyz-i Yezdndr btn
Dinleyin verdim rebb- ire bir heng-i nev
Feyz-i enfsmla irler gazel-hvndr btn
Feiltn feiltn feiltn feiln

16.

htirz zre bulun dmeninin linden


Kimse lemde emn olmasn ikblinden
Cn dilden sarlp habl-i metn-i dne
Feylesfn- zemnn sakn zllinden
Hudasndan sn Allaha acz- nefsin
Kurtulan az bulunur pene-i iflinden

25 sveyd: sevd (Feyzbad, stanbul 1308, s. 50)

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


Slik-i meslek-i rindn olan ashb- ukl
lemin ibret alr nk bed ahvlinden
Hikmet-i mahzadr elbette Cenb- Hakkn
Ne zuhr etse ser-perde-i icllinden
Filtn filtn filtn filn
17.

Sde-diller feylesf- dehri alem sandlar


Ser-te-ser mhiyyet-i eyya mahrem sandlar
Merd-i l-merebi n-merdden fark etmeyip
Kahramanlk taslayan Rubbu Rstem sandlar
Cn dilden gft gy- b-melin dinleyip
arlatan bir chili std Ekrem sandlar
Akdr rh- kavm-i marifette reh-nm
Akl, ar- hikmet-i Feyyza sllem sandlar
Bak u b-iznlara grdke hm olduum
Ben gibi bir ear-26 devrn mlzem sandlar
Filtn filtn filtn filn

18.

tiykm artar eksilmez cenb- dil-bere


Gelmesin noksn cihnda b tb- dil-bere
Dim yrin nigh- iltiftn gzlemem
Mazhar olmak da sadettir itb- dil-bere
Dinlemem mutrib hm ol name-i cn-khn
Uymuyor heng-i dil-sz- rebb- dil-bere
Srr- vahdetten sul ettim grnce hlini
ntizr etmekteyim hl cevb- dil-bere
Skiy ak ettiin27 cm- sabhun nevesi
Benzemez bir vechile feyz-i arb- dil-bere
Ll olur kim grse cnnn leb-i gl-fmn
Cebrel-i ak hayrndr hitb- dil-bere
Arz ederdim her i bd bd m fil-blimi
Vasfiy bir kerre yz srsem rikb- dil-bere

26 ear: en, daha gzel iir syleyen.


27 etmek: demek

31

32 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Filtn filtn filtn filn
19.

Vakf- envr- tecell eyledim emnm


imdi her yzden tem eylerim cnnm
Bde hvr olduka sk fikr-i hrriyyet ile
Neve-i ulviyyet istl eder vicdnm
Nerde berk-endz olursa pertev-i feyz-i Hud
Cezb eder ol sya nr- dde-i irfnm
Ey gnl mihr-i hakkat her yeri tenvr eder
Beyt-i mamra deimem klbe-i ahznm
Szlerim vahy-i mbn-i Cebrel-i aktr
Hrz- cn eyler sz ehli nsha-i dvnm
Filtn filtn filtn filn

20.

irin cnn uluvv-i iktidrn bilmiyor


Bilmiyor mzmr- nazmn eh-svrn bilmiyor
Mnkesir etmezdi mirt- dili bir vech ile
kn tesr-i h- inksrn bilmiyor
Kalmamken duymayan syt- blend-i nmm
Hmemin vze-i hikmet-nisrn bilmiyor
Nev-bahr- fikre Vasfdir veren heng-i nev
Glen-i feyzin hezr- cezbe-drn bilmiyor
Filtn filtn filtn filn

21.

Blbl-i evkm kitb- ak takrr eylerim


Dem-be-dem hl-i dil-i bdr tefsr eylerim
Tavr- dilden lema-p olduka mikt- hd
Name-i inn enellh28 ile tekbr eylerim
Manzarmda cilve-ger her dem sabh- inirh
Bin sehergh istesem bir anda tasvr eylerim
Destime alsam as-y hme-i mucz-demi
Shirn- kiver-i many teshr eylerim
Filtn filtn filtn filn

22.

Reng-bah- lutf olup Feyyz- kudret gllere


Ll-i eb-nem ile vermi letfet gllere

28 : lemlerin Rabbi olan Allh benim, ben., Kurn, 28/30;


:
phe yok ki ben, senin Rabbinim Kurn, 19/12.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


Ol ne ho reng-i letfettir ki erbb- saf
Mnerih olmaktadr ettike dikkat gllere
Mazhar olmu iltift- Hazret-i Peygambere
Mnatftr dde-i takds-i mmet gllere
Gl-sitna revnak- dger verir her goncesi
Dense de yestedir ezhr- cennet gllere
ftihr eyler vcduyla ehen-h- bahr
Feyz-i rengn-i tabatdr tarvet gllere
Filtn filtn filtn filn
23.

Mutribn- dehr hayrndr sad-y blble


Bir terne benzemez asl nev-y blble
Name-i sentr knn kemn ny d
Uysa da yek-dgere uymaz hev-y blble
Glen-i bezm-i bekdan dem-be-dem rh- Bill
Brekallh-hvn olur hsn-i ed-y blble
Olsa hem-vz murn- cihn olmaz cevb
kne bir nid-y cn-fez-y blble
Pr-meserret bang- dil-szyla sultn- bahr
Mutribn- dehr hayrndr sad-y blble
KITALAR
Filtn filtn filtn filn

1.

Verdi knn- lh kinta feyz-i tm


Tuttu dehri ser-te-ser sebal-mesn namesi
Neve-i mirc- rhn verir ehl-i dile
Dim mihmn- beyt-i mm Hn namesi
Filtn filtn filtn filn

2.

Himmetiyle Hazret-i Sultn Hamdin ser-te-ser


Eyleyip sr-b dehri cy-br- marifet
ftihr etsin vcduyla btn Osmniyn
Ztna dense sezdr ehriyr- marifet
rife Hanmn kfe-zr ismiyle ner ettii mevkte iin:
Mefl mefiln feln

3.

Ey tlibe-i saf-y man


mn ile bak kfe-zra

33

34 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Ezhr- edeb-emmi solmaz
Terch eder ehl-i dil bahra
skdr Sf Beyin Nev-bve-i Kavid-i Frissine
Filtn filtn filn
4.

fern ey Sfi-i rn-shan


Dorusu Nev-bven olmu nev-zemn
Hmeni Mevl muvaffak eylesin
Yazmaa bin byle sr- gzn
Bir mteire:
Feiltn mefiln feiln

5.

Grletip berk, ark gldrdn


Ehl-i hikmet rev grrler mi?
Ses karmaz bizim diyrda berk
Menmen-i berk yoksa grler mi?
Mefln mefiln feln

6.

Uyan ey k- rde artk


afakta mnceldir subh- md
Tecell eyliyor b-perde cnan
Mnevver etti dehri nr- hurd
Filtn filtn filtn filn

7.

Merd-i meydn- veym Rstem-i vakt olsa da


Hasmm bir hamlede elbette tedmr eylerim
Ben tenezzl eylemi olsam rakb-i kfiri
Rad- hicvimle btn dnyya tehr eylerim
Feiltn mefiln feiln

8.

fitb- cemlin ey dil-ber


Zver-i mark- melhattir
Sen eh-i hayl-i nzennnsn
k olmak sana ne devlettir
Feiltn mefiln feiln

9.

Var iken elde dell-i kat


T-i l-ysel amm yefal29

29 :(O), yaptndan sorumlu deildir. Kurn, 21/23. Hkn (. 1015/1606):

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


Ukal bir yere gelse bulamaz
Hikmet-i Hlka tarze mahal
Filtn filtn filtn filn
10.

Sdk ile hdmet edenler devlete b-itibh


ehriyrn iltiftyla olurlar ser-firz
mr ikblin fzn olsun eh-i lem-penh
Sne-i ihlsna takt nin- imtiyz
Feiltn feiltn feiln

11.

Bb- ihsnn ey merci-i gl


Mltec-y zuafdr el-hak
Yaa lemde sadetle Paa
mr ikblini efzn ede Hak
Filtn filtn filn

12.

Hazret-i mftil-enm hare dek


Eyle y Rab sadr- devlette mekn
Ztn ekdrdan hfz eyleyip
Kl keml- fiyetle km-bn
Mefl mefl mefl feln

13.

Hmem edemez mertebe-i fazln takdr


Mahsd- efzlsn ey fahr-i kemlt
Fazln yetiir kadrini ilya cihnda
Her rtbe eder zt- erfinle mbhat
Filtn filtn filtn filn

14.

Mlikiz bir pdih- merhamet-prya kim


Zikr fikri izdiyd- n- millettir hemn
Diyn- devleti lutfuyla d eyler btn
Maksad er-i erfe hsn-i hdmettir btn
Filtn filtn filn

15.

Rz eb hikmet-sery- leme
Lema-p olduka hurd kamer

Kesmi atmtr an etme cedel


T-i l ysel amm yefal
Hkn ve Hilyesi I, Frat niversitesi Dergisi (Sosyal Bilimler), 1991, 5 (1), s. 39.

35

36 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


Sadr- izzette Hudvend-i cihn
Eylesin mftil-enm km-ver
Mefln mefln feln
16.

Edenler meslekinde istikmet


Olurlar mazhar- lutf- el30
Ederler dem-be-dem beynel-emsil
Cihnda feyz-i Briyle tel
Mefl filt mefl filn

17.

Verdi eref mehata bir zt kim bugn


Eyler fazletiyle cihn halk iftihr
Ol zt- b-nazre edip arz- ihtiss
Ey hme kl farza-i tebrke ibtidr
Mefl filtn mefl filtn

18.

Mftil-enm olunca ol fzl- yegne


Geldi cihniyna evk- cedd el-hak
Bu msra okurlar bil-cmle ehl-i dni
Ch- cell-i fetv ztyla buldu revnak
Filtn filtn filn

19.

Gnlerin aylar kadar efzn olup


Aylarn yllar kadar olsun fzn
Byle bin sl-i neve idrk edip
Sr saf devletle sen ey z-fnn
Filtn filtn filn

20.

Ey serr-ry- ilm marifet


Fahr eder ztnla erbb- keml
Pye-i ikblini gnden gne
Eylesin ber-ter Cenb- Zl-cell
Filtn filtn filtn filn

21.

ftihr eyler kemlinle kemlt- cihn


Bin yaa lemde ey allme-i l tebr

30 el: pek yksek kimseler, eref sahibi olan byk kimseler.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


Kalbini ekdrdan mahfz edip gnden gne
Kadrini klsn d-bl Hazret-i Perverdigr
Filtn filtn filtn filn
22.

Eylesin ol fzl Allah t yevmel-kym


Hnednyla sery- fiyette ber-karr
Glen-i ikblini klsn dem--dem feyz-b
Etmesin bir vech ile p-ml kahr- rzgr
NAZM
Filtn filtn filn
ntisbm hsn-i ak -frzadr
ncizbm name-i dil-szadr
Eylemem mzyi, istikbli yd
tibrm devlet-i imrzadr
MESNEV
Mefl mefln feln
Ey fzl- b-heml-i millet
Ztn ile fahr eder fazlet
Esrr- ulma insn
Erbb- kemle pvsn
Bil-cmle fuhla r-n-r31
Rchnn lem eyler ikrr
Ser-levha-i hayl-i rifnsn
Bir zt- erf-i nkte-dnsn
Ztn gibi gelmedi yegne
Bir ehl-i kerem bu hk-dne
Sen mazhar- feyz-i er-i Haksn
Her trl medyihe ehaksn
Durduka cihn Cenb- Mevl
cllini eylesin d-bl
ARKILAR
Filtn filtn filtn filn

1.

Haste-i evk- vislindir gnl oktan beri


Derdime Allh iin gel re-sz ol ey per

31 r-n-r: r-nr (Feyzbad, stanbul 1308, s. 64)

37

38 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


N-md-i32 ltfun etme k- gam-perveri
Derdime Allh iin gel, re-sz ol ey per
Vuslata yn deilse kn ey mest-i hvb
Merhametsiz bri bir bseyle eyle km-yb
te-i akn tahamml-szdur b-irtiyb
Derdime Allh iin gel, re-sz ol ey per
Feiltn feiltn feiln
2.

Nr- aknla harb oldu tenim


Yeti imddma ey gl-bedenim
Firkatin cnma kr etti benim
Yeti imddma ey gl-bedenim
te-i hicrine ey gonce-i ter
Dil-i gam-dde tahamml m eder
Acyor hlime kim etse nazar
Yeti imddma ey gl-bedenim
TARHLER
Filtn filtn filtn filn

1.

Bang- zikrullh ile olduka lem pr-tann


Py-dr etsin bu dergh Hud-y lem-yezel
Bil-bedhe syledim Vasf gher trhini
Hnkh- Kdir tecdd edildi b-bedel
1307
Feiltn feiltn feiln

2.

Duhter-i hazret-i Mr rif


El-ved eyledi dehr-i khene
k edip cme-i mrn devrn
O per-peykeri sard kefene
Firkati etti giriftr btn
Hnednn gam- d-fikene
Hem-civr eyleye Hak cennette
Mder-i pk-i mm- Hasene
Yazd bir pr gelip trhin
rtihal etti bekya hasene
1308

32 n-md: nmd (Feyzbad, stanbul 1308, s. 65)

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

39

BBLYOGRAFYA
Acln, sml b. Muhammed, Kefl-haf ve mzlul-ilbs amme-tehere
minel-ehdsi al elsinetin-ns, I-II, Beyrut 1408/1988.
Atalay, Mehmet, Hkn ve Hilyesi I, Frat niversitesi Dergisi (Sosyal
Bilimler), yl: 1991, sa. 5 (1), s. 29-49.
Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, I-II, stanbul 1971.
Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, I-III, stanbul 1333.
Cmi-yi ekbi-yi Gln - Ali-yi Muhammed-i Hakins-i Muhammed-i Lr
- Behrm- Muizzi-yi Kcr, Pend ve Destnyb, I-II, Tahran 1366 h.
Deh Hezr Mesel-i Frs, bk. ekrzde, brhm.
Dihhud, Ali Ekber, Emsl ve Hikem, I-IV, Tahran 1376 h.
Dvn- Hfz, nr. Gan - Kazvn, Tahran 1380 h.
Dvn- Sib-i Tebrz, haz. Muhammed-i Kahraman, I-VI, Tahran 1375 h.
Emr Kuli-yi Emn, Ferheng-i Avm y Tefsr-i Emsl ve Istlht- Zebn-
Frs, Isfahan 1369 h.
Emsl ve Hikem, bk. Dihhud, Ali Ekber.
Ferheng-i Avm, bk. Emr Kuli-yi Emn.
bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk airleri, I-IV, stanbul 1988; (IV,
1948-1952)
Kefl-haf, bk. Acln.
Kl, Mzahir - Atalay, Mehmet, eyh Vasf ve Cezebt Adl Eseri, Dou
Aratrmalar, 2011, VIII, 63-92.
Klliyt- Irk, nr. Sad-i Nefs, Tahran 1338 h.
Mesnevi-yi Manev, I-VI, nr. Adnan Karaismailolu - Derya rs, Konya 1384
h.
Metn-i Kmil-i Dvn- eyh-i Ecell Sadi-yi rz, nr. Muzhir Musaff,
Tahran 1383 h.
zsar, Mustafa, eyh Vasf, DA: Trkiye Diyanet Vakf slm
Ansiklopedisi, stanbul 2010, XXXIX, 71-72.
Pend ve Destnyb, bk. Cmi-yi ekbi-yi Gln.

40 EYH VASF VE FEYZBD ADLI ESER/M. KILI-M.ATALAY


ekrzde, brhm, Deh Hezr Mesel-i Frs ve Bst u Penc Hezr Mudil-i
nh, Mehed 1372 h.
eyh Vasf, Feyzbd, stanbul 1308.
Vasf Ali Efendi Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergh Yaynlar,
stanbul 1998. VIII, 513-514.

ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU


RAHME UAR*
ZET
Glge oyunu, izleyicilerin nnde bulunan bir perdeye, tasvir
glgelerinin drlmesi suretiyle oluturulan bir tiyatro trdr. Glge
oyunu halk edebiyatna ait bir sanat olup, kkeni halk kltrne
dayanr. Bu tr, Arap halknn sosyal stat bakmndan dk seviyede
olanlarnn elencelerinin byk bir blmn olutururken; daha
zengin ve kltrl kesimin, bu elence trne ilgisi daha az
dzeydeydi. Bu almada glge oyununun Arap edebiyatndaki yeri ve
tarihi seyri incelenecektir.
Anahtar kelimeler: Glge oyunu, Tiyatro, Arap Edebiyat
Shadow Theatre in Arabic literature

ABSTRACT
The shadow play is a genre of theatre which is created by means
of reflecting the shadows of imageson a curtain located in front of the
audiences. The shadow play pertains to the art of folk literature, and its
origins are based on the folk culture. While this genre has an important
place in the entertaninment of the lower-class Arab society, the upperclass people of the Arab society show less interest in this type of
entertainment. In this study, not only the importance of the shadow play
in the Arab literature but also its chronology will be analysed.
Keywords: Shadowplay, Theatre, Arab Literature

Giri
Bir aydnlatma vastas ile yar saydam bir perdenin nnde ya da
gerisinde, iki boyutlu saydam ya da saydam olmayan kuklalarn oynatlmasna
glge oyunu denilmektedir. Glge oyunu, insanlar yceltmek iin, ilkel
dinlerin topluma iyi bir dzen vermek amacyla faydaland etkili bir sanat
kolu olarak karmza kmaktadr. Zenginlerin ve kltrl kiilerinin
elencelerine katkda bulunmakla birlikte, zellikle orta ve fakir tabakay
elendirmeye yneliktir. Perde arkasnda sergilenen geleneksel bir glge
oyununda insan, hayvan ve nesne ekillerine dayanan klasik bir tiyatro
gelenei bulunmaktadr. Oynatan, interaktif bir performansn nemli bir

* Aratrma grevlisi: Bingl niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Arap dili ve

Edebiyat blm.

42

ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU/RAHME UAR

zelliini gsteren seyircilerin cevaplarna gre doalama olarak da oyunu


srdrebilir.1
Menei ve tarihi seyri
Glge oyunun temeli hakknda nemli gr vardr. Bunlardan
birincisi Cavada kt ynndedir. Bu gr, Hollandal Oryantalist G.A.
Johannes Hazeuya aittir. nk ona gre, bu oyunda kullanlan teknik
terimlerin ou eski Cava dilindedir. kinci gre gre Hindistandan km
olan glge oyunu buradan da farkl kltrlerle beraber Cavaya gemitir. Bu
balamda, zellikle Sanskrit dramndaki soytar Vidussaka ile Cavadaki cce
soytar Semar byk benzerlik gsterir. ncsne gre ise inden
kmtr.2 Mehur Alman Oryantalist Georg Jakoba gre, glge oyunun
meneini, M.. 140 sene evvel inde kmtr. Yine bu iddiaya gre, in
mparatoru Wu eini kaybedince, zamann bilgin sanatlarndan Shaw
Woeng eine benzer bir ekli youn bir kla aydnlatlm gerili bir perdenin
arkasndan mparatora gsterir. Daha cam icat edilmeden nce inliler,
evlerinin pencerelerine kt yaptrarak dardan evlerin ileri grlmesini
engellemektedirler. Ancak akam olup da k yannca, dardan geenler
evlerin iinde olanlarn glgelerini grmektedirler. Ia yaklamalar veya
uzaklamalar bu glgelerin daha bir canl olmasna sebep olmutur. Bu
durum da sanatkrlara ilham olarak glge oyununu ortaya karmlardr. Bir
baka sanat tarihisi olan Nureddin Sevin ise konu hakknda unlar
sylemektedir:
Renkli suretlerle oynatlan glge oyununun, Asyada bu kadar yaygn bir
halde olduu gz nnde tutulunca, ilk kt zamann, elbette iki bin sene
evvelki Shaw Woeng hikyesinden ok eski olmas lazm gelir. Bu bakmdan
ilk kt yeri tayin etmek de ayn derecede gtr. Beklide in
penceresinden alnan ilham dorudur; fakat Wu hikyesinden ok eski
olmaldr.3
Bunlarn dnda baz aratrmaclar Orta Asyada kullanlan adr
hayal (ipli kukla) ve kol korak (el kuklas) kelimelerini; randaki
Hayme-i ebbazi (ipli kukla) kelimesini glge oyunu manasnda
kullanldn ifade ederek, Trkiyeye Orta Asyadan geldiini hatta

1 - Bkz; Metin And, Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, Bankas Kltr Yaynlar,

Ankara 1977, s. 13; Nureddin Sevin, Trk Glge Oyunu, Devlet Kitaplar, stanbul
1968, s. 1.
2 And, Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, s. 15.
3 Sevin, Trk Glge Oyunu, s. 4; Sakaolu, Trk Glge Oyunu Karagz, s. 16; Sabri
Esat Siyavugil, Karagz Psiko-Sosyolojik Bir Deneme, Maarif Matbaas, stanbul
1941, s. 24; Enver Behnan apolyo, Karagzn Tarihi, Trkiye Yaynevi, stanbul
1946, s.7-8.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

43

ingeneler yoluyla Hindistandan geldiini savunmulardr.4 Sabri Esat


Siyavugil, kitabnda kogurcak, kavurcak, kabarcuk, kurak, kolkurak gibi
kelimelerin muhtelif szlklerdeki hayal oyunu, oyuncak bebek gibi
anlamlarn gz nne alarak, hayal oyununu slam lemine gtrenin ve
yayann Trkler olmas ihtimalinden bahsetmektedir.5 Son olarak ise,
Moollarda Cengizin nc olu Oktaya (1229-1241) hkmdarl
altndaki inlilerin sergiledikleri glge oyununda sarkl bir adamn bir at
arkasnda srklenmesi canlandrlm. Oktay konunun ne hakknda olduunu
sorunca Mool askerleri Mslmanlar byle srkledi. eklinde cevap
vermiler. Oktay da ardndan Benim imparatorluumda hibir zengin
Mslman yoktur ki be on inli klesi olmasn, fakat inde hibir zenginin
Mslman klesi yoktur. diye fkelenerek oyuncular huzurundan
kovmutur.6
Araplarda glge oyununun ortaya kyla ilgili eitli kaynaklarda
farkl tarihlere rastlanmaktadr. Muhammed et-Tnc, glge oyunun Araplara
milad 13.-14. yzyllarda Uzak doudan Mool istilasyla gelmi
olabileceini ne srerken, Metin And, Msrda 11.yy. da glge oyununun
varlnn kesinliini ifade etmektedir.7 Baka bir kaynakta ise douda glge
oyununun, tiyatronun balangcndan daha nce ortaya kt belirtilmitir.
Hatta Frk Saad bu konuda bir varsaymdan teye gitmeyerek, Araplarda
glge oyununun ortaya knn miladi 7.-8. Yzylara dayandn ifade
etmitir. Fakat Saadn belirttii bu dnemde, glge oyunu, gnmzde sahip
olduu gsteri anlamndan farkl olarak bir ibret perdesi manasnda
kullanlmtr.8 Aratrmaclar ve ilim adamlar glge oyununun Arap vatanna
gelme srecinde her ne kadar ihtilafa dseler de, genel gr, inden gelmi
olabilecei zerinde birlemektedir. inden komular vastas ile Doulu
Trk kabilelerine, onlardan da ranllara ulat tahmin edilmektedir. Theodor
Menzel, glge oyununu muhteva bakmndan gz nnde bulundurarak, bu
silsileye Hindistan da katarak oradan ine geldiini iddia etmitir ve u
ekilde devam etmektedir: Glge oyunu in ve Hindistandan rann
ardndaki slam topraklarna kadar bir yol izlemitir. ran iirlerinin arasnda

4 And, Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, s. 17.


5 Siyavugil, Karagz Psiko-Sosyolojik Bir Deneme, s. 26; Sakaolu, Trk Glge

Oyunu Karagz, s. 24.


6 Sevin, Trk Glge Oyunu, s. 6; Siyavugil, Karagz Psiko-Sosyolojik Bir Deneme,
s. 26-27.
7 et-Tnc, Hayluz-Zll, el-Mucemul-Mufassal fl-Edeb, (3. bs), Beyrut 1999,
C. I, s. 419-420; And, Geleneksel Trk Tiyatrosu, s.113.
8 Frk Saad, Hayluz-Zlll-Arab, I. Bask, Beyrut 1993, s. 280; el-CemiyyetulMsriyye, el-Muvsatul-Arabiyyetul-Muyessere, (3. bs), Beyrut 2001, C II, s. 1020.

44

ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU/RAHME UAR

glge oyununa iaret eden birka beyit bulunsa da bize bu konuda aydnlatc
bilgi vermez.9
Arap edebi yaztlarnda glge oyunu
Bilindii zere millet, devletin temel unsurlarndan biridir. Acaba
insanlarn geliigzel bir topluluk olmaktan karan milletin, temel varln
tekil eden etken nedir sorusuna birok ilim ve fikir adam kltr cevabn
vermitir. Sosyologlarn kltr tanm ise, milletleri millet yapan maddi ve
manevi ortak deerlerin hepsine verilen addr. Kltr denilince ilk akla gelen
eyler dil, yazl ve szl eserler, uyduklar rf ve adetlerin yannda musiki,
resim, dans gibi sanatlarda sz konusudur. Ebu-s-Selm Hrn et-TursulArab adl kitabnda kltr yle dile getirmektedir. Dnsel kltr, tam
ya da para para olarak tarihin muhafaza ettii yazl mirasn etkisinde
kendini gstermektedir. Bize kiilerle ulaan kltrn belirli bir tarihi snr
yoktur. Fikirsel rnden oluan her ey, mr ister uzun olsun ya da ksa
olsun, varlndan sonra fikri bir kltr saylr. Arap glge oyununa ait ilk
iaretler de, iir ya da nesir, dilinin fasih ya da avamca olduu dikkate
alnmadan Arap kltrne ait metinlerde ortaya kmtr. Ancak metinlerin
tayin ettii zamanlarda bu sanatn varl zerine bir delil ortada yoktur. Arap
glge oyunu hakknda ok geni bir alma sunarak bizlere yol gsteren
Faruk Saad kitabnda, glge oyununun slamiyetten nce varlna dair bir
iaret bulamadn, verdii bilgilerin bir varsaym olduunu dile getirir.10
imdi hicri dnemler esas alnarak, Arap edebiyatnda glge oyunu ile alakal
bilgiler ihtiva eden eserler hakknda ksa bilgiler verilecektir.
Hicr 1. Ve 2. / Milad 7. ve 8. Yzyllarda Arap Glge Oyunu
Muhammed Halil el-Murdnin (. m.1871/h.1288) es-SilkudDurare f Aynil-Karnis-Slisi Ar adl kitabnda, Ahmed bin zzedin elBeyrtnin tercme ettii beyitlerden glge hayaliyle ilgi yle bir beyit
ortaya kmtr: Sonra stad (eyh Abdulgan en-Nblus) dedi ve bize
Seyyid Ahmet (el-Beyrt)nin kelimelerinden okudu, yle ki:
Bu varl, Rabbul-afrun hareket ettirdii bir glge hayali gryorum.
Sa taraftaki sandn karnnda hava var; soldaki sandk ise kabirdir. 11
Ayrca onun sylediklerinden bize yle okur:
Glge hayali sadece ders alan kiiler iindir.
9 brhm Hamde, Hayaluz-Zll ve Temsliyyt bn Danyl, Kahire 1961, s.43.
10 Geni bilgi iin bkz: Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil, Dergh Yaynlar, (28. bs)

stanbul 2011, s. 24-26; Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s.280.


11 Saad, age. s.280.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

45

Benim bu szm ibret al; nk onda saygnlk bulursun!


Bylece dnya kiileri sana grnt gibi gelir.
Sonra kaybolur ve bakn gibi bir anda grnr.
mam afi yle der:
Glge hayalini, yksek hakiki ilim iinde olanlar iin, en byk ibret
olarak grdm.
Kiiler ve hayaller geerler, hepsi sona erer ve hareket ettirici baki
kalr.12
mam afinin bu iki beyti hicr 2./ milad 8. yyda glge oyununun
var olduuna iaret ediyor. mam afi hicr 150/ milad 767 ylnda
domutur ve hicr 204/ milad 820 ylnda vefat etmitir. Eer aada
vereceimiz brahim bin Muhammed bin Eb Avnnin el-EcvibetlMeskute adl kitabnda geen rnekte el-Hikye kelimesi glge oyunu
manasnda kullanlmadysa mam finin bu beyitleri glge oyununun en
eski delillerinden olmas byk ihtimaldir.
Cerir bir iir okudu. El-Muhannes de ona yle dedi: Yazklar olsun
bana ey baba! Bunun zerine ona yle dediler: Sus, sana yazklar
olsun Cerir! Bylece o da dedi ki: Bunu bana yaptrmaya hangi eyin
gc yeter? Beni eletirirsen, anneni hikyeye karrm!
Bu bilgiyi kaynak olarak aldmz kitabn yazar dipnotta, elhikye kelimesinin glge oyunu manasnda kullanlm olma ihtimalini yle
aklamaktadr: Grlyor ki, el-hikye kelimesinin glge oyunu
kelimesine e anlaml ya da alternatif olarak kullanlmas, sonraki yzyla
kadar sregelmitir. Buna delil olarak da el-Makrznin el-Muhattat adl
kitabn gsterebiliriz. Makrz bir paragrafta gsteriler, gldreler,
hikyeler, Semct kelimeleri gemektedir. Birka cmle sonra hayal,
Semct ve gsteriler kelimelerini, yani hikyeler kelimesinin yerine
hayal kelimesini kullanmtr. Emeviler dneminde yaam olan air
Cerir, Yemmede h. 30/ m. 650 ylnda domu ve h. 114 veya 115/ m. 732
ylnda vefat etmitir. Hicr 1. yzyln sonlarnda 2. yzyln balarnda
yaayan air hakknda bahsedilen bu konunun glge oyunun ilk rnei olmas
kuvvetli ihtimaldir.13 Ahmet Teymr, Luabul-Arab adl kitabnda
Hayluz-Zll maddesinde mam finin beyitini rnek olarak vermi olsa
da tarihi sralamasna baktmzda brahm bin Muhammed ibn Eb Avnnin
el-Ecvibetul-Meskutede verilen rnek ilk srada gelmektedir.
eyh en-Nblusnin, mam fiye nispet edilen be beyiti vardr ve
ikisini de Dvnul-Hakik ve Mucmu-r-Rekik adl eserinde belirtmitir.14

12 el-Hafc, Reyhnetul-Elb ve Zehratul-Haytud-Duny, (t.y.) s.85.


13 Geni bilgi iin Bkz; Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s.280-283.
14 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s.282.

46

ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU/RAHME UAR

ihabeddn Mahmd el-Hafcnin (.h.1069/m.1659) Reyhnetul-Elb ve


Zehratl-Haytd-Dny adl kitabnda el-Mm olarak bilinen
Muhammed b. er-Rmnin(. h. 987/m.1579) hayatn yazmtr ve baz
aml airler onun iin el-Hafcye, aadaki iki beyiti okumulardr:
Kinat, Rabbul-afrun hareket ettirdii bir glge hayali olarak
gryorum.
Sa taraftaki sandn karnnda hava var; soldaki sandk ise
kabirdir.
Ancak sonra el-Hafc, bu beyitlerin el-Mmye ait olmadn
syler ve devam eder: Onun eyh bni Arb (Muhyiddn b. Arb) (. h.
560/ m. 1160)ye nispet edildiini grdm. Onun bilinen bir anlam vardr;
ancak o, mukaddimesinde zikrettii15 ifadeyi serbest brakmtr ve kk de
dier sze dayanmaktadr:
Glge hayalini, yksek bir ilim iinde olanlar iin, en byk ibret
olarak gryorum.
Kiiler ve ekiller geer, tamamlanr ve son bulur; ancak hareket
ettirici bakidir.16
Bu rneklerin yan sra, eyh Selahaddn Hall b. Eybik es-Safednin
(. h.764/m.1363) el-aysul-Museccim f erhi li mmiyyil-Acem adl
kitabnda ve el-Ebhnin (. h.852/ m.1448) el-Mustatraf f Kulli Fennin
Mustazraf adl kitabnda daha nce verdiimiz beyitlerin benzerlerini
bulmaktayz.17
Hicr 3. Ve 4. / Mild 9. Ve 10. yzyllardaki Arap Glge Oyunu
mm fiye nisbet edilen iaretler, butnin (. h. 388/ m. 998)
ed-Diyrt adl kitabnda ortaya kan iaretlerdir. Bu kitapta asl ismi
Halife Memun ibn Ahad Tabh olan Ubde el-Muhannes, modern eklinde
ortaya kmtr.18 Da'bel el-Huz bir gn Ubadeye: Allah seni ayplasn!
dedi. (Ubadede ona) yle dedi: Vallahi anneni hayale karacam!19
el-Hasr, Zeylun Zehrul-Adb ismiyle bilinen Cemul-Cevhir flMilhi ven-Nevdir adl kitabnda bu bilgiyi farkl olarak Dabelin azndan
km olarak aktarmaktadr.

15 ihbeddin Mahmd el-Hafc, Rayhnetul-Elibb ve Zehratul-Haytud-

Duny, (t.y.) s.85. Eriim Tarihi: 28.07.2011,


http://ar.wikisource.org/w/index.php?title
16 el-Hafc, Reyhnetul-Elb ve Zehratul-Haytud-Duny, (t.y.) s.85.
17 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s.284-285.
18 age. s. 286.
19 bn Hillikn, Vefeytl-yn ve Enbu Ebni-z-Zamn, (t.y.) C. I, s. 142. Eriim
tarihi: 24.12.2011; Al er-R, el-Masrah fl-Vatanil-Arab, 1999, s. 29.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

47

Dabel dedi ki: Beni el-Muhannes den baka kimse yenemez! Ben de
ona yle dedim: Allah seni ayplasn! Vallahi anneni hayale
karacam!
butnin metinlerini ilk olarak dem Meytez el-Hadratulslmiyye f Asrin-Nahdati fl-slm(1922) adl kitabnda yaymlamtr.
Georg Jacob, Geschichte des Schattentheaters im Morgen und Abendland
(1925) adl kitabnn bibliyografya ekinde, butya ait ilk belirtileri dem
Meytezin kitabn kaynak gstererek vermitir ve Berlinde korunan el
yazmas ed-Diyrt daki metinlerin konularndan bahsetmitir. Fuad
Hseyin, Al bn Dnyl konulu 1942de yaymlanan makalesinde, Jacobun
kitabnn bibliyografyasna ekledii eyi gz ard etmektedir. Glge oyununun
aslna ilikin Jacobun grlerine deindikten sonra yle devam etmektedir:
Fevtul-Vefeyt adl eser sahibinin rivayetine gre, Arap edebiyatnda
glge oyunu sanatna ait en eski iaretler, miladi 13. Yzylda yaam
Vechddin Ziyddn Abdul-Kerme nisbet edilen beyittir. Msralarda
geen bbe kelimesi dnyann hallerini, sahibine dndrlmesini ve
ierisindeki zhd karlamaktadr:
Glge hayalini, yksek hakiki ilim iinde olanlar iin, en byk ibret
olarak grdm.
Onlardan bazlar kiilere ve suretlere, bazen de, gruplarn haricinde
ekillere muhalefet ederler.
Dnya gelir geer ve sonra tamamen son bulur; ancak hareket ettirici
baki kalr.
Faruk Saad, bn el-Hacccn kendi iirlerini vd beyitinde
kulland bbe kelimesi glge oyunu ekillerinden biri manasnda
kullanldn dnmektedir.
Benim iirlerim en zarif bbelerden daha zariftir.
Doyulmaz manal ve en gzel nameli arklardan daha lezzetlidir.20
Hicr 5. / Milad 11. yzyllarda Arap Glge Oyunu
Bu yzyllardaki Arap glge oyunu sadece dou Arap snryla
kalmayp Endlse kadar uzanmaktadr. Hicr 5. yy.a ait ilk iaretler elMusebbihnin (d. h. 366/m. 977/ . h. 420- m. 1029) Letifl-Hikme adl
kitabnda bulunmaktadr.
Msrl insanlar baz bayramlarda kyorlard ve caddelerde
hayallerle, gsterilerle ve semctla dolayorlard.21

20 Bkz: Saad, s. 286-287.


21 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 288.

48

ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU/RAHME UAR

bn Hazm el-Ahlk ves- Siyer adl kitabnda glge oyununu


dnyaya benzettiini, hzl dnen bir tahta deirmen olduunu ve bir kafilenin
yorulup dierinin grndn dile getirmitir.22
Hicr 6. / Milad 12. yzylda Arap Glge Oyunu
Cafer er-Rks, hicr altnc yzylda yaam glge oyunu
bilginlerinden biridir. bnl-Frtn Trhud-Dvel vel-Mlk adl
kitabnda ve er-Rksn ada olan Sbt bin et-Teavzinin Badatn bat
tarafnda yer alan bahesini tasvir ettii kasidesinde ad gemektedir.23 elHafc, iful-all Fm f Kelmil-Arabi Mined-Dahl adl kitabnda
bbe kelimesinin manasn aklayarak farkl anlamlarda gstermitir.
Bunlardan bir tanesi bbe isimli glge eklinin terminolojisini iermektedir.
Bir dieri ise Cafer er-Rksn Haylu Cafer ve Haylu Cafer er-Rks
olarak da bilinen Haylu er-Rksn mucidi gibi olmasna dikkati ekmitir.
Haylz-Zlll-l ve el-Zllu-ii glge oyunu trlerinden farkldr.
el-Hafc bbe kelimesini iful-all adl kitabnda yle aklamtr:
Bbe farkl anlamda kullanlr:
1- Glge hayali oyununa ait lafzlardan biridir. air bn AbduzZhirin dedii gibi:
Hayali Cafer ve arkadalarn hakaretten saknn
Nil, Babelerde muhtelif Caferler barndran vatannzdr.
2- Bbe kelimesi Nil nehrinin tat kpt aylarndan birine verilen
isimdir.
3- Haylu Cafer er-Rksa ya da Haylul-Ezra ait olan oyun
ksmlarn birisidir.
air el-Varrk iirinde yle demitir:
Onunla lambay yakmak istedi fakat alevi daha fazla artt.
O (lambann alevi), tba aacn kaplad ve bizim szmz insanlar
arasnda bbe oldu.
Bylece, Selahaddn es-Safadye ait Faddul-Hitam anit-Tevriye velstihdm isimli kitapta geen iki beyitte Cafer zikredilmitir ve yazarn
iki beyitinde el-Haylur-Rks icat eden ortaya kmtr. 24
Glge oyunu, hicr 6. yyda Dou Arabistanda, Erbile kadar geni
bir corafyaya yaylmtr. Erbil Emiri olan Ebu Sad Muzafferddn
Kkeburnin tercme ettii bn Hilliknn Vefeytul-Ayn adl kitabnda
Peygamberin doum kutlamasn tasvir ettii blmde hayallerin varlndan
bahsetmektedir:
22 bn Hazm, el-Ahlk ve-s-Siyer ve Mdvt en-Nefs, dar el-Maarif, Kahire 1992,s.

10.
23 Ayrntl bilgi iin bkz. Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 291-293.
24 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s.293-294.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

49

lk (kubbe) saryd ve bu kubbe, mkemmel gzellikteki ziynetlerle


sslenmiti. Her kubbeye arkclardan, hayal statlarndan ve elence
ekibinden bir grup oturdu25
Alman oryantalist Paul Kahle, Fatm devletine son veren Sultan
Selahaddn Eyyb ile Kad Fzln miladi 1171 senesinde katld bir glge
oyunu gsteriminden bahsetmektedir. Gsteriyi izlerken Sultan ok sinirlenir
ve sonuna kadar oturur. Gsteri bittiinde Kad Fzla, oyunu hakkndaki
grn sorar. Kad da yle cevap verir: Byk bir ibret grdm. Bir
devlet geliyor, dier devlet gidiyor; ancak rt kalktnda tek bir kii, hareket
ettiren kalyor.26
Hicr 7. / Milad 13. yzylda Arap Glge Oyunu
Glge oyunu, bu yzylda Endlste sahnededir; en azndan hicr
5.yyda bn Hazma iaret eden bu trden baka, glge oyununun dier bir
trdr. Glge oyununun bu tr, Sevilllann (spanya, Endls blgesinin
bakenti) vn vesilesi olduu anlalmaktadr. e-ekund (. h. 629-m.
1231) F Fedili Ehlil-Endls adl mektubu ve Mutatul-Esmi f
lmis-Semi adl kitabnda Hayl kelimesinin u ekilde getiini
grmekteyiz: Bu ehirde hayal, (), ud, (), kemene, kanun,
( ), () , () , () , (), ( )gibi alg aletlerinin
esnaflarnn olduunu duydum
Bylece (cariye), satlnda art koulduu aletle ona ark syler; belki
de aletlerin, dansn ve hayal in iinde en gzeldi. Hem davul alar hem de
saz fler. Bunun iin ona mkemmel derler ve onu binlerce Fas dinarna
satar.27
e-ekundnin ada olan mer bnl-Frz (d.h.577m.1181/.h.632-m.1235) Tiyyetl-Kbr isimli eserinde NazmusSlk adl beyitlerle glge oyununu, akn bir seyirci olarak, eitliliini ve
trlerini ok ayrntl bir biimde anlatmaktadr. Denizde gemilerin
yrtlmesi, atl ya da yaya askerlerin gemesi, canavarlarn denizdeki
gemileri batrmas, develerin gemesi gibi anlatlara stanbuldaki glge
oyunu temsillerinde de rastlamaktayz.28
Btn elencelere kar kaytsz kalma, nk elence akas,
elence yapan kiinin ciddiyetidir.
Gerei grlmeyen her ekilden veya mmkn olmayan halden yz
evirme!
Glge hayalinin silueti sana, elencenin uykusuna daldn zaman
sanki perdelerin alm olduu eyi sunar.
25 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s.295.
26 Hamde, s. 40.
27 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 296298.
28 And, Geleneksel Trk Tiyatrosu, Ankara 1969, s. 114115.

50

ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU/RAHME UAR


Her elbise ierisinde, karklk rtsnn arkasndaki aa kan
eyalarn suretlerini grrsn.
Ztlklar onda, bir hikmetten dolay meydana gelen topland ve
bylece ekilleri, her ekilde grlebilir.

Bu asrda Sufler glge oyununu muhtemelen, iir ve nesir metinlerini


yaymlamada veya aklamada kullanmlardr. el-Hafcnin, dnya hayatn
glle oyununa benzettii iki beyiti daha nce de deindiimiz beyitleri burada
da karmza kmaktadr. Glge oyununun tasavvuf kullanm bn Arabnin
el-Ftht'l-Mekkiyye adl kitabnda, gerei renmek isteyen kiilere
perde hayaline bakmalarn tlemektedir.29
Arap glge oyununun nde gelen isimlerinden olan bn Dnyl, bu
yzylda yetimi bir limdir. Asl ad emseddn Muhammed b. Dnyl b.
Ysuf el-Huz el-Msul (d. h. 646-m. 1238/. h. 710-m. 1310 ) yazar ve
air olan edebiyat bir gz doktorudur. Glge oyunu tarihinde mihenk ta
kabul edilen ve kltrel kaynaklara ayinelik yapan bn Dnyln TayfulHayl kitab Tayful-Hayl, Acb ve Garb, el-Mteyyem ve ed-DiulYetm adl (ksm)bbeden olumaktadr.30 Selahaddn es-Safad el-Vf
bil-Vefayt adl kitabnda bn Dnyl yle tarif etmitir: bn Dnyl:
Muhammed b. Dnyl b. Ysuf el-Huz el-Msul, makbul bir sisteme sahip
olan emseddn, kmil bir edebiyat filozofu, ho dzyazlar olan, derin bir i
dnya ve nkteli hikyelere sahiptir. Yaad yzyln bn Haccc, Msrn
ise bn Sukkaresidir. Tayful-Hayl adl bir kitab vardr. Bir yntem ortaya
karmtr ve o yntemde ok ilerlemitir. Gerek zerinde hem alan hem
oynayan olmutur.31
bn kir el-Kutub (d. h. 686-m. 1287/. h. 764-m. 1364 ) ise,
Fevtul-Vefyt adl eserinde de bn Dnyl hakknda syledikleri esSafadnin syledikleri ile rtmektedir. bn ys (d. h. 852-m. 1448/. h.
930-m. 1524 ) Bediuz-Zuhr f Vekid-Duhr ismiyle mehur olan
Trhu Msr adl kitabnda bn Dnyln Msra gidiini anlatmaktadr.
Gsterisinin bu ekli, m.1266 ylnn en nemli olaylarn konu almaktadr.
yle grnyor ki bn Dnyl, Msra gelmeden nce, gz doktoru olarak
biliniyordu; ancak glge oyunu yazar olarak, en azndan Muzafferddn
Kkbr zamannda glge oyununun yaygn olduu Musul da mehur
olmutur. bn ys, geliinin nnn daha nceden ulat ehre nceki
gelileri iin tarih atmasn gerektirdii ya da hak ettii bir ilim gibi,
gnlklerinde bahsetmitir.32

29 Ayrntl bilgi iin bkz: Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 298-303.


30 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 304.
31 es-Safad , el-Vf bil-Vafayt, Dr hyut-Tursil-Arabiyye, Beyrut 2000, III, 43
32 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 305-306.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

51

Hicr 8. / Milad 14. yzylda Arap Glge Oyunu


Paris Milli Ktphanesindeki Trhus-Seltn vel-Askir adl el
yazmas metinde ortaya kan Haylur-Rks olarak adlandrdmz glge
oyunu tr, bu yzylda yaygnlap mehurlamtr. Bu asrda yaam
hayallerden biri de Muhammed b. el-Muhyil ez-Zehebdir ve babasyla
beraber eski glge oyunu gsterilerine katlmtr. Muhyil ez-Zeheb ve olu
Muhammed, hicr 7. ve 8. yzyllarda Msr ve amda yaygn olan glge
oyunu trlerinden el-Haylur-Rks veya Haylur-Raks bilmektedirler.
Metinde ortaya kan baz iaretler buna delildir:
O insanlar iin glgeler yapar ve bu odur. Muhammed babasyla
glge yapmak iin ieri girer ve (birlikte girer) (perdenin arkasna
geer)
es-Safad, el-aysul-Muscem f erhin Lmiyyatil-Acem adl
kitabnda, syleyenini belirtmedii, glge oyununun iinde olduu birka iir
ekisi derlemitir. Onlardan bir tanesi yledir: Grsel olarak ok
ardm glge oyunu grdm. Kime aittir bu yce gerek ilim ierisinde
olan kii? ekillerin ve eyalarn bazlar bazlarna sesleriyle beraber
arparlar.
Bylece dakikalar biter ve bir bbeden sonra bir bbe(bir blmden
sonra bir blm) geer, her ey tkenir ancak hareket ettirici baki
kalr.33
brahim Hamde kitabnda belirttiine gre, Sultan abn
(h.778/m.1385) hacca giderken yannda elence adamlarn ve hayaller
gtrd iin, halk onu eletirmitir.34
Hicr 9. / Milad 15. yzylda Arap Glge Oyunu
Bu asrdaki glge oyununun varlna dair ilk iaretleri el-Makrznin
el-Hutatul-Makrziyye olarak bilinen el-Meviz vel-tibr f Zikril-Hutat
vel-sr adl kitabnda rastlamaktayz. el-Makrz, Kahiredeki BbulLku tantrken haylilerden bahsetmitir ve yle demitir: Bbul-Lk:
Bbul-Lk be meydandr. Ancak imdi btn meydanlar, komedyen
ustalarnn, oyun erbaplarnn ve zanaatkrlarn, sihirbazlarn ve hayllerin
bir araya geldii tek bir meydan olarak bilinmektedir.35
bn ys, Trhu Msrna, hicri 855 senesinin olaylarn gsteri
ekliyle almtr.
Olaylardan biri de, Sultnn akmk glge oyunu kiilerinin
hepsinin ve kahramanlarnn yanmasn emretti.36
33 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 308-309.
34 Hamde, Hayaluz-Zll ve Temsliyyt bn Danyl, s. 55
35 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 310.
36 lyas Gkhan, Memluk Sultan Zhir Seyfud-Dn akmk Dneminin Salgn

52

ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU/RAHME UAR

ihb el-Hicznin gazel olarak syledii iki beyit, glge oyununa


dair bu asrda yazlm son delillerdir: Gnlm istedii zaman, perde
arkasndaki hayal gibi ardm onu. Sana kavuamayan birisinin gznden
aldn uykuyu. Ya seni hayal edecektim ya da uyuyacaktm. Ama ne sen geldin
ne de uyuyabildim!
Hicr 10. / Milad 16. yzylda Arap Glge Oyunu
bn ys, Trhu Msr adl kitabnn eitli yerlerinde, glge
oyunun, sultanlarn elence aralarndan biri olduunu gstermitir. Sultan
(Ebu Sadt en-Nsr d. h.904-m.1498/. h. 1031-m.1521) amcasnn olu ile
birlikte Rebl-evvel aynn on ikisi Sal gn Vitk ehrine geldi ve onlar
bir gurup karlad. Sultana Ebul-Hayr ile birlikte glge oyunu, Arap
arkclarndan oluan bir orkestra ve Muhabbizlerin37 reisini gnderdiler.
Sultan orada gn kald. Baka bir yerde ise Osmanl sultanlarndan I. Selim
(Yavuz Sultan Selim)in baz geceler dinlenmek iin glge oyunu izlediini
ve Sultann karlnda seksen dinar, kaftan verdiinden bahsetmektedir.38 Bu
asrdaki glge oyunun varlna iaret eden baka bir kitap da Muhammed b.
Tln el-Slih ed-Dmek (.h. 953-m.1546)ye aittir. lmul-Ver adl
kitabnda Sultann seki zerinde geceyi Haylul-izr izleyerek geirdiini
anlatmaktadr.39
Abdul-Vehhb arn (d. h.973- m.1565) et-Tabaktul-Kubr bi
Levkhl-Envr kitabnda ise glge oyununun tasavvuf ynne deinerek
suf hayallerin meslek olarak edindiklerini belirtmektedir. eyh Muhammed
b. Eb Cemre kiilii zerinden vaaz vermektedir: Diyordu ki (bn Eb
Cemre): Aman insanlar, yorumu baka ynlere de ynlendirilebilen
eylerden men etmeyin! Bir fakih grdm. Fakir insanlarn, Muhabbizlerle
birlikte glge oyunu oynamasn kt grm. Fakir, hayalden fakihe bir
rnek gstermek zere fakihi oturttu. Fil geldi. Onu hortumuna ald ve yere
arpt ve fakih ld. Bu i sabah oldu ve gnn sonunda onu defnettiler.40
Hicr 11. / Milad 17. yzylda Arap Glge Oyunu
el-Hafc, glge oyunundan iful-all adl kitabnda bbe
maddesinde bahsetmekle beraber, Muhammed b. er-Rmye atfedilen iki
glge oyunu beyitini Rayhnetl-Elibb ve Zehratl-HaytidHastalklar ve ktisadi Buhranlar Seluk ni. Sosyal bilimler Dergisi, Say 15 /
2006, s.341-347.
37 - Kukla oynatanlarn reisi.
38 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 312-313.
39 Age, s.313.
40 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 314-315.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

53

Dnysnda da deinmitir. Asrnda yaanan olaylar bu iirsel beyitlerle


anlatarak tarihe k tutmutur.
Glge oyunu kendi ii ierisinde anlatyorsa, zaman bize
gzyalarn gsterir.
Umulur ki o, yaknda, bu durumunun en iyisi olan baka bir duruma
brnecek.
Dier bir beyit ise yledir:
Bu dnya glge oyunu anlatmaktadr. Dnyay da, hkm, kudreti
yettiince hareket ettirir.
Eer bu gafillerin zerinde belirli bir perde olmasayd, ne elence
olurdu ne de sr.41
Abdullah b. Muhammed b. Eb Bekri el-Ay, seyahatini anlatt
kitabnda, Msrllarn elencesi haline gelen perde arkasndan kuklalarn
hareket ettirdiklerinden bahsetmektedir.42
Hicr 12. / Milad 18. yzylda Arap Glge Oyunu
Bu yzylda, glge oyununun varlna iaret eden Abdurrahman elCebert (.h.1240-m. 1825),Acibul-sr ft-Tercim vel-Ahbr adl
eserinde snnet dnlerinde elence amal glge oyunu gsterimi
olduundan bahsetmektedir. 1808 ylndaki el yazmas eserleri derlemi olan
Dvn- Kudside Lbetut-Timsah ve Labul-menril-kadm gibi
glge oyununa iaret eden ifadeler gemektedir. Asl meslei
Attarlk(Kokucu) olan Hayl Dvd el-Attr el-Menv bu divannda, ksa bir
zgemiini, hobi olarak yapt Hayllik snavn, stanbul seyahatinin
ayrntlarn ve oradaki gsterilerini, Zecl ad verilen avam Arap iir-ark
tryle anlatmaktadr. 43
Hicr 13. / Milad 19. yzylda Arap Glge Oyunu
Glge oyunu, bu asrda daha ok Halepte yaygndr. Gnlk tarznda
ele ald Yevmiyyt Num el-Bahh adl kitabnda el-Bahh, BeytulBubbede gecelediklerini ve orada hayal oynatldn anlatmtr. El- az
lakabyla mehur olan Kmil Bl, bu asrn sonlarna doru kaleme ald
Nehruz-Zeheb f Trhi Haleb isimli kitabnda, k gecelerinde izledikleri
glge oyunu gsterilerini eserlerinde yer veren Halepli yazarlarn hayatn,
adetlerini, geleneklerini resmetmitir44. Ceml el-Ksm (1866-1900) ve
41 el-Hafc, Rayhnetul-Elibb ve Zehratul-Haytid-Duny,s.85; Saad,

Hayluz-Zlll-Arab, s. 316.
42 Saad, Hayluz-Zlll-Arab, s. 315.
43 Saad, age, s. 317.
44 Saad, age. s. 318.

54

ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU/RAHME UAR

Hall el-Azmin (1870-1920) ortaklaa hazrladklar Kmsus-Santimiyye adl szlkte geen Karkzt (Karagzler) maddesinde glge
oyunun teknik yapsn ve sosyolojik mahiyetini ayrntl bir ekilde
vermilerdir:
Hicr 14. / Milad 20. yzylda Arap Glge Oyunu
19. yzylda da yaam Hasan el-Ka ve Dervi el-Ka bu
dnemim en nemli iki simasdr. timci-emli f Ezcl Hayliz-Zll ya
da er-Revduv-Vaddh f Tehnl-Efrh ve es-Sirmta f Ezcl HayluzZll isimli iki eser 20.yyn ilk yllarnda ortaya km konu bakmndan
birbirine benzer iki eserdir.
Hayluz-zllin hyalut-tayf eklinde isimlendirilmesi eyh Ahmet
Arif ez-Zeynin Tarhu Sayd isimli 1913te yaymlanm kitabnda iki
beyitten anlalmaktadr:
Her birinin bana yle iler geldi ki sanki hi var olmam gibi
tkenip gittiler.
Balarna gelen olay ve buna maruz kalanlar
haylut-tayfda(glge oyununa) anlatlanlara benzediler.
eyh Muhammed Ali ed-Dessknin Msrda miladi 1913te
yaymlanan Tehzbul Elfzil-cmmiyye isimli eserinde, sinema ve glge
oyunu arasnda balant kurmutur.
Mustafa Hikmet ed-cAdev, 1928de Dimakta yaymlanan
Vezifuz-Zbta isimli kitabnda zabta memurlarnn tiyatro oyunlar ile
ilgili grevlerini aklarken unlar sylemitir.
Hayl (Karagz), oynatmak isteyenlerin bu konuda ruhsat almalar
ve zabta memurunun ise, toplum ahlakn bozacak btn hareketleri
ve faaliyetleri yasaklamas gerekir.
Buradan hareketle, en az otuzlu yllarn balarnda glge oyununun
yaygn bir alanda kullanldn ve Suriyedeki glge oyununu televizyon ve
sinema film gsterimlerinin denetimine ve devletin ruhsatna tabi olduklarn
anlalmaktadr.
Glge oyunundaki mziklere bakldnda, her ne kadar ineleyici ve
elendirici bir yapya sahip olduklarn mer ez-Zacinnin tem ve gerek
grn yanstsa da bu bizi ilgilendirmemektedir. Ancak bu mzikler,
20.yyda Beyruttaki glge oyunlarnn konu bakmndan bayalaarak
deersizletii ve bylece glge oyununun seviyesinin dtn
anlalmaktadr. Beyrut glge oyununun ulaabildii en iyi dzey, Littmannn
1900daki makalesinde ve 1901deki kitabndan ele ald glge oyunlardr.
ez-Zacinnin syledii trlerden, Lbnan glge oyununda Littmannn
nerettii glge oyunlarnda bulunmayan ve Torman isminde bir kii
bulunmaktadr.45

45 Saad, age, s. 321-323.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

55

Sonu
Glge oyunu halk edebiyatna ait bir sanat olup, kkeni kltre;
zellikle doal olan halk kltrne dayanmaktadr. Arap lkelerinden
zellikle, Msrda kkl bir tarihe sahip olan glge oyunu, her ne kadar son
zamanlarda dk snfn elencesi olarak grlse de, Msrda ilk ortaya
kt zamanlarda yksek zmreden insanlarn elence aracyd. rnein
veziri Kad Fzlla birlikte Sultan Selahattin glge oyunu temsillerinde
bulunmalarnn yan sra 1517de Msr fetheden Yavuz Sultan Selimin
temsilleri izlemekten byk bir haz ald bilinmektedir. Glge oyunu
metinleri, geleneksel kitaplar ya da resmi anlatclar tarafndan aktarlan
hikyeler gibi kayda geirilmeyip ifahi olarak yayldndan mazur
grlebilir. Konu ve slup bakmndan bir edebiyat tr olan glge oyunu,
ifahi ya da yazl, fasih ya da avamca, iir ya da nesir olarak ilk metinlerle bir
balant iindedir ve metinlerdeki diyaloglarn ekillerine bakldnda, glge
oyununun bir tiyatro tr olarak kabul edilmesi mmkndr. Dier yandan,
ekil ve uygulama asndan baktmzda, glge oyununun yontma sanatna
eilimler gsteren ve srekli olarak da yontma sanatyla bir iliki ierisinde
bulunan bir kukla sanat olduunu syleyebiliriz. Glge oyununun baz
eitlerini kukla tiyatrosunun ierisine dhil etmek mmknken, baz
eitlerini ise mekanik hareketli kukla sanatyla ilikilendirmek mmkndr.
Bu almada glge oyununun Arap edebiyatndaki yansmas ele alnm ve
bylelikle aratrmac ve okuyucularn bu sanatn Anadoluya nasl gemi
olduu hakknda bilgilendirilmeleri hedeflenmitir.
Kaynaka:
1) And, Metin, Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, Bankas Kltr
Yaynlar, Ankara 1977.
2) ----------- Geleneksel Trk Tiyatrosu, Bilgi yaynevi, Ankara 1969.
3) Cemiyyetul-Msriyye,
el-Muvsatul-Arabiyyetul-Muyessere,
Beyrut 2001.
4) Frk Saad, Hayluz-Zlll-A bn Hillikn rab, I. Bask, Beyrut
1993.
5) Gkhan, lyas, Memluk Sultan Zhir Seyfud-Dn akmk Dneminin
Salgn Hastalklar ve ktisadi Buhranlar, Seluk ni. Sosyal
bilimler Dergisi, Say 15 / 2006, s.341-347.
6) el-Hafc, ihbeddn Mahmd, Rayhnetul-Elibb ve ZehratulHaytud-Duny,
(t.y.)
Eriim
Tarihi:
28.07.2011,
http://ar.wikisource.org/w/index.php?title
7) Hamde, brahm, Hayaluz-Zll ve Temsliyyt bn Danyl, Kahire
1961.
8) bn Hazm, el-Ahlk ve-s-Siyer ve mdvt en-Nefs, dar el-Maarif,
Kahire 1992.

56

ARAP EDEBYATINDA GLGE OYUNU/RAHME UAR


9) bn Hillikn, Vefeyt'l-'Ayn ve Enbu Ebni'z-Zamn, (nr) hsan
Abbas, Beyrut 1968.
10) Kaplan, Mehmet, Kltr ve Dil, Dergah Yaynlar, (28. bs) stanbul
2011.
11) er-Ri, Al, el-Masrah fl-Vatanil-Arab, 1999.
12) es-Safd, Selahaddn , el-Vf bil-Vafayt, Dr hyut-TursilArabiyye, Beyrut 2000.
13) Sakaolu, Saim, Trk Glge Oyunu Karagz, Aka Yaynlar,
Ankara 2003.
14) Sevin, Nureddin, Trk Glge Oyunu, Devlet Kitaplar, stanbul 1968.
15) Siyavugil, Sabri Esat, Karagz Psiko-Sosyolojik Bir Deneme, Maarif
Matbaas, stanbul 1941.
16) apolyo, Enver Behnan, Karagzn Tarihi, Trkiye Yaynevi,
stanbul 1946.
17) et-Tnc, Muhammed, Hayluz-Zll, el-Mucemul-Mufassal flEdeb, Beyrut 1999.

DOU KLASKLERNN GENEL ZELLKLER, TESR


ALANLARI VE YENDEN YAYININDA DKKAT EDLMES
GEREKENLER
Kprl de, Tanpnar da hakl: bizim klasiimiz eskilerdir.1

SELUK IKLA*
ZET
Trkiyede Dou Klasikleri terimi ile daha ok Hint, ran ve
Arap edebiyatnn hem slmdan nceki hem de slmdan sonraki
klasik eserleri anlalmaktadr. Bu kadim milletin klasikleri tarih
iinde slm corafyasnda ok fazla okunan ve okuma-yazma bilmeyenlerden yazar ve airlere kadar ok geni bir insan kitlesini derinden
etkileyen eserler olmutur. Bu klasiklerin slm Trk edebiyatnn
ekillenmesinde de nemli tesirleri sz konusudur. Bu yazda dou
klasiklerinin genel zellikleri, tesir alanlar ve bu klasiklerin gelecekte
yaplmas muhtemel kapsaml-organize yeniden yaynnda uyulmas
gereken ilkeler zerinde durulmutur.
Anahtar Kelimeler: Dou klasikleri, Hint-ran-Arap klasikleri,
Dou klasiklerinin yeniden yayn
THE GENERAL FEATURES AND RANGE OF INFLUENCE OF
EASTERN CLASSICS AND THE THINGS THAT MUST BE
TAKEN INTO ACCOUNT WHILE REPUBLISHING THEM

ABSTRACT
In Trkiye, the term Eastern Classics mostly refers to classic
Works of Indian, Iranian and Arabic Literature both before and after
Islam. The classics of these three ancient nations are the works which
have been read in Islamic Geography troughout history, and which have
affected an anormous mass of population deeply, ranging from the
illeterate to the writers and poets. These classics also had a considerable
impact on the formation of Turkish Islamic Literature. This paper deals
with the general features and range of influence of Eastern Classics and
the principles that must be followed in case of republishing them in a
more comprehensive and organised fashion in future.
Key Words: Eastern Classics, Indian-Iranian-Arabic Classics,
Republishing Eastern Classics

1 Cemil Meri, Krk Ambar, C. I, letiim Yaynlar, 10. bs., stanbul 2008, s. 83.
* Do. Dr., Erzincan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm

58

DOU KLASKLERNN GENEL/SELUK IKLA


Giri

Cemil Meri Bir Dnyann Eiinde adl kitabna u cmlelerle


balyor: Dou, btn vahiylerin kayna, diyor bir tarihi.2 Dou, btn
vahiylerin nev nema bulduu mnbit bir corafya, btn peygamberlerin
anayurdu. Dou, tarih boyunca feragat, mertlik, diergamlk, cmertlik, haya,
dostluk, sadakat, hikmet, adalet, nefis terbiyesi gibi birok gzel huy ve yksek kavramn yurdu. Dou, hayat felsefesi insan yaatmak olan bir gelenein
temsilcisi. Bu felsefe orada yzlerce klasik eserin douuna zemin hazrlam.
Bu klasik eserler bize Bat klasiklerinden muhakkak ki daha yakndr; nk
Bu metinlerde daima kendi kltr ve inan dnyamzn; insana, evrene ve
yaratcya bak amzn yansmalaryla karlarz. Batnn pragmatist ama
ayn zamanda egosantrik, ifac ve beni nceleyen metinlerinin karsnda
elbette Dounun ahlak ve insann (ve tabii ki toplumun da) nefsini
dizginleme, temizleme, arndrmaya dnk hayat felsefesinin yansmalarn
ieren metinleri bizim iin daha deerli olacaktr. nk Dou felsefesi
ykmay deil yapmay, sadece bireyi deil bireyle birlikte toplumu, maddeyi
deil manay, beni deil baka benleri yceltir.3
Dounun binlerce yl boyunca ilah kelam ve emirlere muhatap olan
dnyas, zaman iinde bu corafyada retilen eserlerin de nemli bir ksmnn
akl- selim, gzel ahlk, hikmet ve erdem gibi yksek deerler zerine bina
edilmesini zorunlu klm gibidir. Hakikaten daima erdemli insana ulamay
hedefleyen kutsal metinler gibi Dou klasikleri de yine insanlar erdem sahibi
olmalar ynnde srekli yetitirmenin yollarn gsterir onlara. Buradan
hareketle Dou klasiklerinde bu ynde karmza kan belli bal zelliklere
ksaca deinmekte fayda vardr.
Dou Klasiklerinin Ortak zellikleri
Dou klasiklerinde karmza kan masal ve hikyelerin ortak
zellikleri ok fonksiyoneldir:4
Sz ve Mana likisi: Dou klasikleri sz dnyasndan mana evrenine
geiin saysz rneiyle doludur. Orada sz birdir, mana birok; sz
somuttur, mana soyut; sz gerektir, mana hakkat; sz mecazdr, mana
mecaz.
Faydac ve retici Yn: Dou klasikleri, az szle ok ey anlatmak
gayesini tayan bir hayat felsefesinin yansmalarn ierir. Bu metinlerde
2 Cemil Meri, Bir Dnyann Eiinde, letiim Yaynlar, 8. bs., stanbul 2005, s. 27.
3 Seluk kla, Unutulan Hazineler: Dou Hikyeleri, Dil ve Edebiyat, S. 7, Temmuz 2009,
s. 69.
4 Burada ele alnan 6 madde Seluk kla, Unutulan Hazineler: Dou Hikyelerinden
derlenmitir: Bk. age., s. 69-70. Bu konuda ayrca bk. Yusuf etinda, ark Klasikleri ve
zellikleri, Dergh, C. 16, S. 191, Ocak 2006, s. 9-15; Yusuf etinda, Edebiyatmzn
Kaynaklarndan: Dou Medeniyeti ve Metinleri, Turkish Studies, Vol. IV, No: 1-2 Winter,
January 2009, s. 2062-2065.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

59

Dou filozof, bilge ve mutasavvflarnn, faydac ve retici yn n plana


karma gayreti her zaman kendini baskn bir ekilde hissettirir. Dounun,
Dou insannn dnyaya baknn byk oranda faydac oluu bu corafyada
edeb metinlerin de bu ynde ekillenmesine yol amtr.
Nasl Deil Ne Anlatldnn ncelenmesi: Dou klasiklerinin
hkim olan zellii nasl deil ne anlatldnn ncelenmesidir.5 Bu
adan metinlere bakldnda Dou hikyecilerinin hedefe gtren her yolu
denedikleri grlr. Mesela Molla Cm, Salaman ve Absalda asl hikyeye
balamadan nce, Allaha vg sunduu balang blmnde bir hikye
anlatr ve diyeceini hikyeyle, hikye ncesi ve hikyenin sonundaki
szleriyle iletir.
Hikmet ve Elence: Dou hikyesinin iki temel ta vardr: Hikmet ve
elence. Bu hikyelerde hikmet elenceden nce gelir. Yani Dou
hikyelerinin elenceli taraf asla kahkaha attrmaz. Onlar daha ok
elendirirken ders vermeyi, insan ince ve derin anlamlar dnyasna ekip
tebessm ettirerek hikmete, ahlka, hakkate yaklatrmay hedefler. Dou
klasiklerinin elenceyle hikmeti birlikte ihtiva etmesi bu hikyelerin her
seviyedeki insan tarafndan rahatlkla anlalmasn salamtr.
Kssadan Hisse: Klasik Dou metinlerinin temel amac ne tek bana
elendirmek, ne de tek bana dndrmektir. Belki elendirirken
dndrmek, ancak daha ziyade dndrmektir. Dndrmekten asl
maksad ise kssadan hisse kar(ttr)maktr. Bu hikyelerde; elenirken
hikmete ulalr, kssa okunurken hisse karlr. Yani kssadan hisse
karmak, elenceden hikmete ulamak demektir.
Bireyi Arndrmak: Dou hikyelerinin konu ve temalar daima hikmet,
erdem, olgunluk, akl davran, hatalardan kanma, nefsi arndrma, Tanrya
ballk, sadakat, gzel ahlk, dostluk, adalet, cmertlik gibi yksek deerler
zerinedir. Dou hikyesi insan arndrmay amalar. fkeden, ehvetten,
dnyaya tamahtan, aklszca davranmaktan, her trl kt huy, dnce ve
davrantan arndrmak... Dou felsefesinde beden; nefsi/ruhu arndrmak ve
ykseltmek iin bir ara olarak grlr. nemli olan beden, ten deil; bu
beden iinde yer alan kalbi ve beyni, zellikle de nefsi ve ruhu arndrmak,
arnma yoluyla olgun bir insan, kmil bir inan adam var etmektir.
Dou Klasiklerinin Tesir Alanlar
Dou klasiklerinin insanmz zerindeki etkileri ok gldr. Bu gl
etkinin birka somut rneini, air ve yazarlarmzn hayat ve sanat alglar
zerindeki tesirler erevesinden ksaca deerlendirmek mmkndr:
Mevlna Celleddin-i Rm, Anadolu'ya Mool istilas sebebiyle ailece
g ederken sultn'l-ulem (limlerin sultan) olan babas, Feridddin-i Attar
(1158-1230)n Niabur'daki evinde misafir olur. Mevlna bu evde ryasnda
5 Sadk Yalszuanlar, Suzinak Alevleri Arasnda Bir air, [Molla Cm], Salaman ve Absal,
Yayna hzl. Sadk Yalszuanlar, Tima Yaynlar, stanbul 1999, s. 10.

60

DOU KLASKLERNN GENEL/SELUK IKLA

nur yzl bir prin, kendisine alt dall bir gl fidan verdiini grr. Ryasn
anlattnda babas, Alt dall gl, senin alt ciltlik bir kitap yazacana
iarettir. der. Bunun zerine orada hazr bulunan Feridddin-i Attar da Alt
dall gle kavuuncaya kadar bu kitap ile megl olursunuz. diyerek Mevlna
Celleddin'e Mantku't-Tayr hediye eder.6 Baz kaynaklarda Attar'n,
Mevlna'ya Mantku't-Tayr' deil, Esrarnme'sinin bir nshasn hediye ettii
belirtilmektedir.7 Bylece Mevlna ilk gl tesiri Attar'dan ve onun
eserlerinden almtr. Bu tesirin yan sra, anlatacaklarnn okurlar tarafndan
kolaylkla anlalabilmesi iin Kelile ve Dimneden, tarihten, Kuran
kssalarndan, halk arasnda sylenen hikyelerden8 de faydalanmtr. Onun
Hint klasikleri arasnda yer alan Panatantra, Kathasaritsagara, Hitopadea,
Kelile ve Dimne gibi eserlerden de baz tasarruflarda bulunarak yararland
bilinmektedir.9
Mevlanadan sonra baka bir rnek olarak Mehmet Akif, 13. yzyldan
ok sonralar Mevlana gibi, bu sefer baka bir Fars hikye anlatcsndan,
Sadi-i irzden oka etkilenen bir isim olarak karmza kmaktadr. O,
Srt- Mstakimde kan, Glistan ve Bostandan ne kadar etkilendiini de
anlatt Sad balkl yazsnda Sadide esas olann uzun uzun vakalar
anlatmak deil, ksa ve etkili hikyeler anlatmak olduunu dile gertirdikten
sonra yle demektedir: Avrupallarca, dnyaya gelen irlerin Homerden
sonra en by tannan Firdevsyi ne yapaym? Altm bin beyitlik
ehnmesi Bostann yedi sekiz beyite varan iki hikyesi kadar insaniyete
hizmet edebilmi midir?10 Bu grte olan Mehmet Akifin Safahatnda
Sadinin izlerini tayan birok manzum hikye bulmak mmkndr.11
nc bir rnek olarak Beir Ayvazolu ise Okumak Bir Servendir
I ve Okumak Bir Servendir II balkl yazlarnda anlatt zere okuma
yazma bilmedii yllarda babas ve annesinin Sivastaki evlerinde Kuran-
Kerim dnda k Ruhsat Divan, Mevlid-i erif, Ahmediye, Muhammediye,
Kara Davud, Yusuf Zleyha ve Battalnme gibi eserleri okuduklarn ifade
6 Ferid'd-din Attr, Mantku't-Tayr (Kularn Diliyle), ev. Mustafa iekler, Kakns
Yaynlar, stanbul 2006, arka kapak yazs.
7 Abdlhseyin Zerrinkb, Simurg'un Kanat Sesi-Attar'n Hayat, Dnceleri ve Eserleri,
Anka Yaynlar, stanbul 2002, s. 39.
8 Mevlna Celleddin Rm, Mesnev Hikyeleri, hzl. efik Can, tken Yaynlar, stanbul
2003, s. 15.
9 Bu konuda bk. Seluk kla-Sibel st, Mesnevdeki Hikyelerin Kaynaklar ve
Mevlanann Hikyeler zerindeki Tasarruflar, Yedi klim (Mevlana zel Says), S. 211,
Ekim 2007, s. 92-97.
10 Mehmed kif Ersoyun Makaleleri, hzl. Abdulkerim Abdulkadirolu-Nuran Abdulkadirolu,
Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990, s. 110.
11 Mehmet Akifte Sadi etkisi konusunda ayrntl bilgi ve yorumlar iin bk. Tunca
Kortantamer, Mehmet kif ile Sadi Arasnda Muhteva ve Anlatm Teknii Asndan Bir
Karlatrma Denemesi, lmnn 50. Ylnda Mehmet kif Ersoy, Marmara niversitesi
Yaynlar, stanbul 1986, s. 89-134.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

61

ediyor. Ayvazolu okumay rendikten sonra, zellikle ilk genlik yllarnda


ise Ali Baba ve Krk Harmiler, Hazreti Ali Cenkleri, Binbirgece Masallar,
Kelile ve Dimne, Bostan, Glistan ve Mesnevyi okuduunu belirtiyor.12 Bu
eserler muhakkak ki Beir Ayvazolunun eitim, kltr ve inan dnyasnn
kurulmasnda nemli roller oynamtr.
Bu rnekler gibi, air ve yazarlarmzn Hint, Arap ve Fars klasiklerinden aldklar etkiye dair baka birok rnek bulunabilir. Ancak burada
verilenler bile Dou klasiklerinin edebiyatlarn yetimesindeki etkisini ve
sanatlar zerindeki gl tesirlerini grmek iin yeterlidir. Dou klasiklerinin
bazlar air ve yazarlarmzn yan sra lkemizde her yatan okurun, zellikle
ocukluk ve genlik yllarnda, ilgi alanna az veya ok girmi, okunmu ve
belli bir tesir uyandrmtr. Sz gelii o alarda okuduum Mantkut-tayr
ile Kelile ve Dimne benim zerimde bir hayli etki uyandrm; ufkumun,
ahlkmn, inanlarmn geliimine tesir etmitir. Yaplacak bir aratrmada bu
metinlerin halkmz zerinde ne kadar etkili olduunu tespit etmek
mmkndr. te bu nemli gerekten yola karak bugn iin Dou
klasiklerinin yeniden bir dizi hlinde yaynlanmasna byk ihtiya vardr.
Bugne kadar Trkiyede Dou klasikleri belli bir yaynevi tarafndan 50
veya 100 kitaplk bir seri hlinde yaynlanm deildir. Ancak bu klasiklerin
nemini yeterince kavram olan bir yaynevinin almalar ile btn
yalardaki geni bir okuyucu kesiminin dimalarna ve ktphanelerine bu
eserlerin nitelikli bir baskyla kazandrlmas mmkndr. Zaten bu yaznn
ncelikli amac da bu ihtiyac dikkatlere sunmaktr. Bu noktada Dou
klasiklerini 50 veya 100 kitaplk bir seri hlinde yaynlamay kabul edecek bir
yaynevinin bu srete dikkat etmesi gereken nemli hususlar aada
sralanmtr.
Dou
Gerekenler

Klasiklerinin

Yeniden

Yaynnda

Dikkat

Edilmesi

Trkiyede 1928den sonra yeni harflerle birok Dou klasii


yaynlanmtr. Deiik yaynevlerince yaplan bu basklarn her biri
birbirinden farkl zelliklere sahiptir. Sz gelii Bostann bugne kadar
onlarca yaynevi tarafndan yaplm basklarnn her biri birok adan farkl
zellikler gstermektedir. Bugne kadar Trkiyede Dou klasiklerinin bir
ksmn belli bir standartta yaynlayan tek kurum Mill Eitim Bakanldr.
Bakanln 1940larda ve 1990larda Dou klasiklerinden bir ksmn Bat
klasikleri ile birlikte yaynlad biliniyor.
1940larda dnemin Mill Eitim Bakan Hasan-li Ycelin
nclnde ou Bat klasiklerinden yaplan evirilerden oluan eserler
bugn Trkiye Bankas Kltr Yaynlar tarafndan Hasan-li Ycel
Klasikler Dizisi ad altnda tekrar yaynlanmaktadr. Bu dizinin yeni
basklarnn sahip olduu olumlu zellikler dikkate alndnda bugn iin
Dou klasiklerinin de nitelikli bir bask ile okurlarn karsna kmas ve
12 Beir Ayvazolu, Derkenar, tken Neriyat, stanbul 2002, s. 175-180.

62

DOU KLASKLERNN GENEL/SELUK IKLA

yeniden geni okur kesimlerinin ilgi duyaca bir formatta yaynlanmas


gerekmektedir. Bunun iin yaplmas gerekenler aada sralanmtr:
1) Bir bilirkii heyeti kurulmal, bu heyet 50 veya 100 kitaptan oluacak
Dou Klasikleri Serisinde yer almas gereken kitaplar tespit etmelidir.
2) Bu listede yer alan kitaplar, onlar aadaki asgar artlar tayacak
ekilde yaynlamay kabul eden bir yaynevi tarafndan baslmaldr.
a) Bilirkii heyetinin titiz bir almayla belirledii kitaplarn yayn hazrlklarnn kimler tarafndan yaplacana dair bir alma yrtlmelidir.
b) Dou Klasikleri Serisindeki kitaplar basacak yaynevinin daim
ibirlii iinde olaca ayr bir ekip tekil edilmelidir. Bu ekip sadece bu seri
ile ilgilenmelidir.
c) Bu serinin iki editr olmal; bunlardan biri yaynevinin yetkilendirdii, dieri ise yaynevi dndan ve Dou klasiklerinin nitelikli yayn
iin zveriyle alacak bir kii olmaldr.
) ki editr, seride kacak kitaplarn basm artlarn, kitaplar
evirecek veya hazrlayacak olan kiilere verilecek teliflere kadar btn
artlar belirlemelidir. (Serideki kitaplarn ok ekici bir kapak rengi ve
tasarmnn yan sra metin ii sayfa tasarm, kat kalitesi ve gz
yormayacak bir fontla basmna zel/ok byk nem verilmelidir.)
d) Editrler, okurlarn byle bir seriden beklentileri noktasnda anket
trnden bir alma yaptrmaldr.
e) Editrler her bir kitabn dili, slubu, orijinali ile olan ba, okurlarn
aradklar zellikler bakmndan evirmen veya hazrlaycs tarafndan yayna
hazr hle gelmi olan kitabn msveddesini titiz bir ekilde okuyup
deerlendirmeli ve gerekirse uzmanlardan gr istemelidir. Dili ve slubu
beenilmeyen kitap gerekirse reddedilmelidir. Byle bir durumla ok ge bir
zaman diliminde karlamamak iin editrler kitabn hazrlaycsndan 10-20
sayfalk bir msvedde almal ve bu srete kitab hazrlayanla diyalog hlinde
olmaldrlar. (Bu yayn faaliyetinde Kutadgu Bilig gibi manzum eserlerin usta
kalemler tarafndan roman formunda hazrlanmasnn geni okur kesimlerine
ulalmas bakmndan byk faydas olacaktr.)
f) Kitaplar; bir veya iki ay aralklarla yaynlanmal, geni okur
kitlesinin merakla takip edecekleri bir haberleme a zerinden baarl bir
reklam politikasyla kamuoyuna duyurulmaldr.
g) Dou Klasiklerinin geni okur kesimlerine ulaabilmesi, daim bir
ilgi uyandrabilmesi iin, serinin ilk kitabnn yaym ncesi ve sonrasnda
reklam ve kampanya almalarna zel nem verilmelidir.
) Seride yaynlanan baz eserlerin farkl ya veya eitim-retim
seviyelerinin istifade edebilecei basklar titiz bir hazrlk srecinin ardndan
muhakkak yaplmaldr.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

63

h) Bu seride yer alabilecek kitaplarn nemli bir ksm aadaki eserler


arasndan seilebilir:
Dou Klasikleri Serisi
Hint: Mahabharata, Panatantra, Kelile ve Dimne, Hitopadesha,
Panopakhyanasangraha, Brihatkata (Byk Roman), Kathasaritsagara
(Hikye Irmaklar Okyanusu), akuntala, Upaniadlar, Ttnme, On
ehzadenin Maceralar, Sinbadnme
ran: Mantkut-tayr, lhnme, Esrrnme, Musbetnme, Tezkiretlevliya, Salaman ve Absal, Bostan, Glistan, Baharistan, eyh-i Sanan
Hikyesi, Pendnme
Arap: Kitabu Ksasl-enbiya, Makmt- Harr, Binbir Gece
Masallar, Kitbul-Ferec Bade-idde, Kitbul-Egn, Er-RisletlKmiliye fis-Siyerin-Nebeviye, Latifeler Kitab
Trk: Kutadgu Bilig, Kssatul-Gurbetl-Garbiyye, Mesnevi,
Mantkut-tayr (Glehr), Lisnt-tayr, Ksasl-enbiya, Yusuf u Zleyha,
Hsn Ak, Harnme, Mahzen-i Esrr, Nefhatl-ezhr, Krk Vezir
Hikyeleri, Dede Korkut Hikyeleri, Battal Gazi Destan, Danimend Gazi
Destan, Mseyyeb Gazi Destan, Sar Saltuk Destan, Eba Mslim-nme, Hz.
Ali Cenkleri, Kerem le Asl, Tahir le Zhre, em le Pervane, Leyla le
Mecnun, Nasreddin Hoca, Karagz-Hacivat, Kelolan
Sonu
Klasiklerin nemi btn okur-yazarlarca az ok bilinir. Burada, birka
alntyla da olsa, bu olguya zl bir ekilde deinmek faydadan uzak deildir.
Cemil Meri klasik denince ilk hatra gelenin l, itidal, bilgelik ve akl
olduunu belirtiyor.13 Grsel Ayta Klasik eser, edebiyatta klas eser, yani
birinci snf eser demek(tir).14 diyor. talo Calvinonun deyiiyle ise
syleyecekleri asla tkenmeyen, yeni, beklenmedik, benzersiz
bulduumuz15 kitaplardr klasikler. Dou klasikleri de baz insanlara, Orhan
Pamukun Yeni Hayat adl romannn ilk cmlesi olan Bir gn bir kitap
okudum ve btn hayatm deiti.16 dedittirecek trden eserlerdir aslnda.
Bugnn zellikle gen nesli ounlukla Bat klasiklerini veya baz Batl
yazarlarn yeni kan kitaplarn okumaktadr. Onlar Dou klasikleriyle
tantrmak iin ok nitelikli bir yayn politikasyla bu eserlerin yeniden
yaynlanmas gerekmektedir. Bu yayn faaliyeti -muhakkak ki- birok adan
ok faydal olacaktr.
13 Cemil Meri, Krk Ambar, C. 1, letiim Yaynlar, 10. bs., stanbul 2008, s. 50.
14 Grsel Ayta, Klasikler, Edebiyat Yazlar 2000-2010, Phoenix Yaynevi, Ankara 2009, s.
221.
15 talo Calvino, Klasikleri Niin Okumal?, ev. Kemal Atakay, YKY, 2. bs., stanbul 2008, s.
13, 14.
16 Orhan Pamuk, Yeni Hayat, letiim Yaynlar, 73. bs., stanbul 2010, s. 7.

64

DOU KLASKLERNN GENEL/SELUK IKLA


Kaynaka
Attr, Ferid'd-din, Mantku't-Tayr (Kularn Diliyle), ev. Mustafa
iekler, Kakns Yaynlar, stanbul 2006.
Ayta, Grsel, Klasikler, Edebiyat Yazlar 2000-2010, Phoenix
Yaynevi, Ankara 2009, s. 221-223.
Ayvazolu, Beir, Derkenar, tken Neriyat, stanbul 2002.
Calvino, talo, Klasikleri Niin Okumal?, ev. Kemal Atakay, YKY, 2.
bs., stanbul 2008.
etinda, Yusuf, Edebiyatmzn Kaynaklarndan: Dou Medeniyeti
ve Metinleri, Turkish Studies, Vol. IV, No. 1-2 Winter, January
2009, s. 2043-2088.
etinda, Yusuf, ark Klasikleri ve zellikleri, Dergh, C. 16, S.
191, Ocak 2006, s. 9-15.
kla, Seluk, Unutulan Hazineler: Dou Hikyeleri, Dil ve Edebiyat,
S. 7, Temmuz 2009, s. 68-71.
kla, Seluk-Sibel st, Mesnevdeki Hikayelerin Kaynaklar ve
Mevlanann Hikayeler zerindeki Tasarruflar, Yedi klim
(Mevlana zel Says), S. 211, Ekim 2007, s. 92-97.
Kortantamer, Tunca, Mehmet kif ile Sadi Arasnda Muhteva ve
Anlatm Teknii Asndan Bir Karlatrma Denemesi,
lmnn 50. Ylnda Mehmet kif Ersoy, Marmara niversitesi
Yaynlar, stanbul 1986, s. 89-134.
Mehmed kif Ersoyun Makaleleri, hzl. Abdulkerim AbdulkadiroluNuran Abdulkadirolu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara
1990.
Meri, Cemil, Bir Dnyann Eiinde, letiim Yaynlar, 8. bs., stanbul 2005.
Meri, Cemil, Krk Ambar, C. 1, letiim Yaynlar, 10. bs., stanbul
2008.
Mevlna Celleddin Rm, Mesnev Hikyeleri, hzl. efik Can, tken
Yaynlar, stanbul 2003.
Pamuk, Orhan, Yeni Hayat, letiim Yaynlar, 73. bs., stanbul 2010.
Zerrinkb, Abdlhseyin, Simurg'un Kanat Sesi-Attar'n Hayat, Dnceleri ve Eserleri, Anka Yaynlar, stanbul 2002.

GELBOLULU LNN REBUL-MANZM ADLI ESER - I


ORHAN BAARAN - MEHMET ATALAY
ZET
Gelibolulu Mustafa l, Osmanl dneminde yetimi olan
nemli air ve yazarlarmzdandr. Deiik alanlarda birok
eser kaleme alan lnin baz eserleri gnmzde hl
yeterince bilinmemektedir. Onun bu eserlerinden biri de
Rebul-manzmdur. Eser, lnin Fars ve Arap
edebiyatlarndaki gcn ortaya koymak amacyla deiik
airlerin iirlerine yazm olduu nazireleri ihtiva etmektedir.
Daha ok mellifin Hayym rubalerine yazd nazirelerinin
yer ald Rebul-manzmun metni ilk defa bu makale ile
yaynlanmaktadr.
Anahtar kelimeler
Gelibolulu Mustafa l, Fars Edebiyat, Arap Edebiyat,
Trk Edebiyat, Msecca Nesir, Hayym, iir, Rubai, Nazire.
Work Entitled Rab al-Manzm of Mustafa l of
Gallipoli - I
ABSTRACT
Mustafa l of Gallipoli is one of the important poets and
writers during Ottoman Era. Some works of l, who wrote
many books in different fields, aren't known sufficiently
today. One of these works is Rab al-manzm. The work
contains ls poems (nazirahs) that he wrote by following
poems of different poets incase of showing his ability in the
Arabic and Persian literatures. The text of Rab al-manzm
which mostly contains authors poems that he wrote by
following quatrains of Khayyam, will be published for the
first time through this article.
Keywords
Mustafa l of Gallipoli, Persian Literature, Arabic
Literature, Turkish Literature, Rhythmical Prose, Khayyam,
Poetry, Quatrain, Nazirah.

Do.Dr., Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi slam Tarihi ve Sanatlar Blm Trk
slam Edebiyat Anabilim Dal (orhanbasaran69@hotmail.com).
Prof.Dr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm
Fars Dili ve Edebiyat Anabilim Dal (muham_muham01@hotmail.com).

66

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

Gelibolulu Mustafa l (. 1008/1600), Osmanl dneminde devlet


adaml vasfnn yan sra, bata tarih ve edebiyat olmak zere deiik
alanlarda kaleme ald eserlerle temayz etmi nemli bir ahsiyettir. l ve
eserleri hakknda eitli akademik almalar yaplarak eserlerinin ou
neredilmi olmakla birlikte, henz yaynlanmam eserleri de bulunmaktadr.
Bunlardan biri de baz aratrmaclarn bir yanllk eseri olarak Bedurrukm diye tantm olduklar Rebul-manzmdur.
Bu eser, bnlemin Mahmud Kemal tarafndan mellif nshas
incelenerek bir makale1 ile ilim dnyasna tantlm ise de maalesef bu
makaleden habersiz kalnd gibi, sz konusu mellif nshas da kayplara
karmtr. Eserin ulaabildiimiz tek yazma nshas, Sleymaniye
Ktphanesi Kadzde Mehmed Efendi Koleksiyonunda 429 numarada kaytl
olan mecmua iinde yer almaktadr. Fera kayd bulunmayan bu nsha 42
varaktan ibarettir (82b-123a).
lnin Fars ve Arap edebiyatlarndaki gcn ortaya koymak iin
kaleme ald anlalan eserde, arlkl olarak mer Hayymn rubalerine
yazd nazireler yer almakta, bunun yan sra bni Yemn, Firdevs, Htif ve
Hkn gibi Fars edebiyatnn nde gelen baz airlerinin iirlerine yazd
nazirelere de rastlanmaktadr. Mellif ayrca ada Muhteem-i Kn ile
olan mnasebetlerine deinmi ve ona yazm olduu manzum mektubun
metnine de burada yer vermitir.
Eserin Htime ksmn Arap edebiyatna ayran l, burada Hzr Bey,
Ahmed Paa ve shak elebinin Arapa mstezadlar ile birlikte kendisinin
onlara nazire olarak yazd mstezada da yer verdikten sonra, bu drt iirin
edeb ynden mukayesesine dair baz limlerin Arapa olarak yazdklar
deerlendirmeleri nakletmitir.
l, Htimeden sonra Tezyl bal altnda yer verdii uzunca bir
kasidede Fars edebiyatnn nde gelen pek ok airini andktan sonra
kendinden vgyle sz etmitir.
Muhtevasn yukarda zetlediimiz Rebul-manzmdaki Hayym
rubaleri ile lnin nazireleri daha nce tarafmzdan tercme edilerek
yaynlanmt2. Burada ise eserin tm metni tahkikli olarak verilmektedir3.

1 bnlemin Mahmud Kemal, Rebul-mersm ve terbul-manzm, Trk Tarih Encmeni


Mecmuas, nr. 19 (96), 1 Haziran 1928, s. 52-56.
2 l, Gelibolulu Mustafa, Hayyma Nazireler (Mehmet Atalay-Orhan Baaran), stanbul
2010.
3 Verilen metinde gnmz iml kurallar uygulanmtr. Metinde yaplan tashihler
dipnotlarda belirtilmitir. Yazma nshada yer almayp metin tamiri kapsamnda tarafmzdan
eklenen ibareler [ ] iinde verilmitir. Rubaler hari olmak zere iirlerin bahir ve vezinleri de
iirlerin banda [ ] iinde yazlmtr.

67

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

.






.
) (83a



4 .







.


5


) (83b
7

.

4 Kurn, 55/72.
5 Kurn, 2/196.
)YN (Yazma Nsha : 6
YN : 7

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

68




.
[


.
) (84a




[ ]





8
.

9
.


YN : 8
YN : 9

69

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

.
. )(84b

[ ]




.
.10



[ ]





11

.
.

[ ]








) (85a

YN : 10
YN : 11

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

70



.

.

.


) (85b
- -
.

.
12
.

]
[

) (86a


12 Kurn, 48/29.

71

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

.
[ ]




.
.
[ ]




) (86b






13
[ ]
14 .

[: Eserin ad olan ve yazma nshada yeri bo braklm ] 13


bulunan bu ibare, mellif nshasn inceleyerek eseri tantm olan bnlemin Mahmud Kemalin
makalesinden alnmtr (bkz. bnlemin Mahmud Kemal, Rebul-mersm ve terbul-manzm,
Trk Tarih Encmeni Mecmuas, nr. 19 (96), 1 Haziran 1928, s. 53).
YN : 14

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

72


) (87a





.


) (87b

[ ]

.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

73

)(88a

15

.

.16

.
17

.

.
) (88b
.

.

18






. .


.


.

.
.


YN : 15
YN : 16
YN : 17

eklinde olan ibare, sonradan, mehul bir okuyucu tarafndan 18 Yazma nshada
eklinde tashih edilmeye allmtr.

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

74



) (89a


.
.



19





.

20

21




.
) (89b
22





.

.
.

YN

YN : 19
: 20
YN : 21

YN : 22

75

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

. .

.
.

a
) (90 .
.

.

.








.
) (90b



23



a
) (91
23 Kurn, 27/30.

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

[ ]



[ ]

76

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

77

)(91b


24
YN : 24

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

78







) (92a

[ ]








.

.
.

) (92b


.

25
.



26



.

.


.

YN :

25

YN : 26

79

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

) (93a




[ ]







.


) (93b




[ ]




GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

80





) (94a





[ ]

.

[ ]




)(94b





27

YN : 27

81

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


28

29

[ ]


YN : 28
29 Kr. Hkn, Dvn (nr. Mr Celluddn-i Kezzz), Tahran 1375 h., II, 795-796.

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

82

) (95a

.




.

b

) (95
.


.


.
.









)(96a


30

[ ]


YN : 30

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

83

)(96b

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

84


) (97a

.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

85

31


32


) (97b
33



YN : 31
YN : 32
YN : 33

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

34



) (98a
35


37
36

38

YN : 34
YN : 35
YN : 36
YN : 37
YN : 38

86

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

87




[]


39





) (98b














YN : 39

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

40





) (99a

41







YN : 40
YN : 41

88

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

89




( )42

) (99b



43





YN

: 42

YN :

43

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

90

44








) (100a



YN

44

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

91

45






46



47

) (100b




48

YN

45

YN : 46
YN : 47
YN : 48

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

92





49






) (101a

50



49 Bu rubanin sa tarafnda mehul biri tarafndan yazlan not: Hey mukallid-i yve-g gidi,
byle sz sylemeden, b.. yemek yedir.
YN : 50

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

93


) (101b



GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY




51

52


]
[

)[ (102a]







[ ]
53




YN

YN : 51
: 52
YN : 53

94

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

95

[]




[ ]




[]








) (102b









() ...

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY




54






) (103a



54 Bu rubanin sa tarafnda mehul biri tarafndan yazlan not: Hey b.. yedi gidi.

96

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

97


55



) (103b [ ]








YN : 55

GELBOLULU LNN/O. BAARAN-M. ATALAY

56





[]

57






58

) (104a
59




Devam edecek

YN : 56
YN : 57
YN : 58
YN : 59

98

HALL PAA BN- PR VAKFYES METN


MELTEM AYDIN*
ZET
Halil Paa Osmanl Devletinde 15951628 yllar arasnda
akrcba, yenieri aas, kaptanderya ve sadrazam olarak hizmet
etmi bir devlet adamdr. 15951623 yllar arasnda katld seferleri
anlatan bir Gazanamesi mevcuttur.
Halil Paa bn-i Piri Vakfiyesi stanbul Arkeoloji Mzesi
Ktphanesinde kaytl olup Halil Paann memleketi ve ailesi
hakknda bilgi veren nemli bir kaynaktr. Bu almada vakfiyenin
metninin aratrmaclarn hizmetine sunulmas amalanmtr.
Anahtar Kelimeler: Halil Paa, Mirimiran Mehmet Paa, vakf,
vakfiye.
ABSTRACT
Halil Pasha was a statesman who worked as a falconer, chief of
Janissaries, admiral and grand vizier statesman in the Ottaman State
between 15951628 years. He has got a Gazaname about the holy wars
between 1595-1623 years.
Halil Pasha son of Piri his waqfiyye, which is registered in
stanbul Archeology Museum Library, is an important source which
gives us the information about Halil Pasha's hometown and his family.
In this study, it is aimed to present the researchers the text of waqfiyye.
Key Words: Halil Pasha, Governor-General Mehmet Pasha, waqf,
waqfiyye

Halil Paann Hayat (15701629)


Baz kaynaklarda ve aratrmalarda Kayserili olarak anlan ancak Mara
eyaletine bal Zeytun kasabas yaknnda bulunan Fernos kynde tahminen
1570 ylnda dnyaya gelmi olan Halil Paann babasnn ad Pirdir.1
Rumeli Beylerbeyisi olan ve Beylerbeyi vakas olarak bilinen olayda
yenieriler tarafndan katledilen aabeyi Mehmed Paann sayesinde saraya
alndktan sonra2, Enderun mektebinde eitim grm ve III. Murad
dneminde (15741595) nce doanclar kethdal, ardndan da
doancbalk grevlerine getirilmitir.3 6 ubat 1595 tarihinde Sultan III.

* Dr. Meltem AYDIN Trk Kzlay Anadolu Lisesi Tarih retmeni Kartal/STANBUL.
1 Gazaname-i Halil Paa, Haz. Meltem AYDIN, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar
Enstits, Trk Tarihi Anabilim Dal Yenia Tarihi Bilim Dal Baslmam Doktora Tezi,
stanbul 2010, s. 3.
2 A. H. De Groot, Halil Paa- Kayserili DA, C.XV. stanbul 1997, s. 324326.
3 Gazaname, s.96.

100

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

Mehmedin tahta kt ilk gnlerde ise akrcba olmutur.4 Eri seferi ve


Haova savalarnda akcba olarak grev yaptktan sonra5 Sultan I. Ahmed
dneminde (16031617) 1607 ylnda Yenieri Aal grevine getirilmi ve
Veziriazam Kuyucu Murad Paann yannda Celal isyanlarnn
bastrlmasnda grev almtr.6 Yenieri Aas olarak baarl hizmetler veren
Halil Aa, 16 ubat 1609da kaptanderya olmutur.7
lk kez kaptanderya olarak grev yapt srada deniz tecrbesi
olmamakla beraber grevini baar ile yerine getiren Halil Paa, 1613 ylnda
ikinci kez bu greve layk grlmtr.8 Halil Paa, 1616 ylnda Sultan I.
Ahmed tarafndan Damat (kz) Mehmed Paann yerine veziriazamla
getirilmi9 ve ran ah Abbasn faaliyetlerine engel olmak zere serdar tayin
edilmitir.10 ran seferi dolaysyla Diyarbakrda bulunduu srada Sultan I.
Ahmedin vefat ettii haberini alan Halil Paaya,11 tahta geen Sultan
Mustafa (1617) ve II. Osman (1618) tarafndan veziriazam ve serdar olarak
grevine devam etmesine dair fermanlar gnderilmitir.12 Bu sefer sonunda,
Halil Paa tarafndan hazrlanan ve ran ah tarafndan kabul edilen Serav
Antlamas, Sultan II. Osman tarafndan da onaylanm ancak stanbula
dnnde sadrazamlktan azledilmitir.13 Aziz Mahmud Hdayinin mridi
olan Halil Paa, eyhinin Sultan II. Osmana yazd bir tezkire neticesinde14
4 Gazaname, s.97; Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selanik, C. II, Haz. Mehmet PRL,
Ankara 1999, s.441.
5 Gazaname, s.97; Tlk-zde Mehmed Subh Efendi, Eri Seferi ehnmesi, Haz. Vahid
ABUK, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yenia Tarihi Anabilim Dal,
Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1986, s.203.
6 Gazaname, s.110; Topular Ktibi Abdulkadir (Kadri) Efendi Tarihi C.I, Haz. Ziya
YILMAZER, TTK, Ankara 2003, s.482.
7 BOA, Bab- Asafi Ruus Kalemi Nr: 1481, s.37; Gazaname, s.165,167; Mustafa Safi,
Zbdett-Tevrih, C.I. Haz. brahim Hakk UHADAR, TTK, Ankara 2003, C.I, s.114; Hasan
Bey-zde Ahmed Paa, Hasan Bey-zde Tarihi, C.III, Haz. evki Nezihi AYKUT, TTK,
Ankara, 2004, s.877; Mehmed bin Mehmed, Nuhbett Tevarih vel Ahbar, Haz. Abdurrahman
SAIRLI, Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi, stanbul 2000, s.671.
8 Zbdett-Tevrih C.II, s.300; Nuhbe, s.701; Ktip elebi, Fezleke- Tahlil ve Metin, C. II,
Haz. Zeynep AYCBN, Baslmam Doktora Tezi, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi,
stanbul 2007, s.390; Naima Mustafa Efendi, Tarih-i Nam C. II. Haz. Mehmet PRL, TTK,
Ankara 2007, s.403.
9 Hasan Bey-zde, C.III, s.889; Solak-zde Mehmed Hemdem, Tarih-i Solak-zde, stanbul
1297,s.696; Fezleke C. II, s.416; Nam, C.II, s. 427.
10 Gazaname, s.211; Topular Ktibi, C.I,s.655; Fezleke, C.II, s. 424; Nam, C.II, s.431;
Peevi brahim Efendi, Peev Tarihi, C. II, 1283, s. 343,344,345.
11 Gazaname, s.216,217; Topular Ktibi, C.I, s.666; Fezleke, C. II, s.426; Nam, C.II, s.434.
Peev, C.II, s.346; Hasan Bey-zde, C.III, s.892.
12 Gazaname, s.217; MRGL, Ahmet, Kayserili Halil Paa ve Gazanamesi, Bir, Trk
Dnyas ncelemeleri Dergisi, S. 4, stanbul 1995, s. 195207.
13 Topular Ktibi, C. II, s. 686, 697.
14 Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, C.VIII, Mt. Mehmed ATA, stanbul 1334, s.184;
ZELK, smail, Kayserili Devlet Adam Halil Paa (1560?-1629), II. Kayseri Yresi Tarih

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

101

23 Aralk 1619da nc defa kaptanderya olmutur.15 Sultan Osmann


tahtan indirilmesi ve katli ile sonulanan isyan sonunda ikinci kez tahta
karlan Sultan Mustafa dneminde de kaptanderyalk grevine devam eden
Halil Paa,16Mere Hseyin Paann ikinci kez sadrazam olmas ile bu
grevinden azledilerek, Malkaraya srgne gnderilmitir.17
1623 ylnda Osmanl tahtna geen Sultan IV. Muradn saltanatnn ilk
yllarnda devlet bir yandan ran dier yandan Erzurumda isyan eden Abaza
Mehmed Paa ile uramak zorunda kalmt. Sultan IV. Muradn pe pee
sadrazamlk grevine getirerek ran zerine serdar tayin ettii sadrazamlar bir
sonu elde edememi, ran stn taraf konumuna gelmiti.18 Bu gelimeler
zerine eski serdar Halil Paa, baar vaat ettii iin,19 1 Aralk 1626da ikinci
kez veziriazamlk makamna getirildi.20 Ancak ran seferi ncesinde Abazay
itaat altna almak zere, Erzurum Kalesini kuatan Halil Paa, mektuplar
yazp onu itaate davet ettiyse de, bir sonu elde edemedi. Gayet salam ve
mstahkem olan Erzurum kalesi de ele geirilemeyince, padiah tarafndan 6
Nisan 1628de sadrazamlktan azledildi ve 21 Nisan 1628 senesinde
stanbula gelerek divanda drdnc vezir olarak grev ald.21 Bir sre eyhi
Aziz Mahmud Hdayinin derghnda mnzevi bir hayat sren Halil Paa,
1629 ylnda vefat etti.22 Halil Paann naa skdarda bulunan Aziz
Mahmud Hdayi Dergh yannda yaptrd trbesine defnedilmitir.23
Halil Paann 15951623 yllar arasnda yapt hizmetleri ve katld
seferleri anlatan Gazaname-i Halil Paa isimli bir yazma eser mevcut olup,
Flgel, Viyana Katalogu,24 Sleymaniye Ktphanesi25 ve Topkap Saray
Sempozyumu Bildirileri, (1617 Nisan 1998), Kayseri 1998 s.345-351; GVEN, Mustafa
Salim, eitli Ynleriyle Aziz Mahmud Hdayinin Mektuplar, Marmara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal, slm Felsefesi Bilim Dal,
Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1992, s. 76.
15 Topular Ktibi, C. II, s. 686; Groot, a.g.e. s.325.
16 Topular Ktibi, C.II, s. 764769; Fezleke, C.II 2007,s.489492; Nam, C.II 2007,s.497
501.
17 Fezleke, C.II, s.502; Nam, C.II, s.507; Hammer, C.VIII, s. 247.
18 Topular Ktibi, C.II, s.792,805; Fezleke, C.II, s.523; C.III, s.540; Nam, C.II, s.538,568;
Mehmed Halife, Tarh-i Glmni, Haz. Erturul ORAL, Marmara niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits, Trk Tarihi Anabilim Dal, Yenia Tarihi Bilim Dal, Baslmam
Doktora Tezi, stanbul 2000, s.6.
19 Hasan Bey-zde, C.III, s. 993; Solak-zde, s.741.
20 Peev, C. II, s. 407; Solak-zde, s.742; Nam, C.II, s.609; Fezleke, C. III, s.576; Hasan
Bey-zde, C.III, s.993; Tarh-i Glmni, s.8.
21 Nam, C.II, s.622; Fezleke, C.III, s.585.
22imirgil a.g.e s.195207; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman Yahud Tezkire-i Mehir-i
Osmaniyye, C.II, stanbul, 1311, s.286.
23imirgil, a.g.e. s.195207.
24Gustav Flgel, Die Arabischen, Persischen, Trkischen Handscriften, der Kaiserlichen und
KniglichenHofbibliothek zu Wien II, New-York 1977, s.253,254.
25Defter-i Ktphne-i Esad Efendi, stanbul 1262,s. 125.

102

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

Ktphanesinde26 bulunan nshann karlatrmal metni tarafmzdan


hazrlanmtr.
Halil Paa bn-i Piri Vakfiyesi 27
Halil Paa bn-i Pir vakfiyesi iki nsha olup orijinali stanbul Arkeoloji
Mzeleri Ktphanesinde bulunmaktadr. Bu nsha toplam 70 varaktan
meydana gelmitir. Vakfiyenin 1a varanda IV. Muradn turas
bulunmaktadr. Turann sol st tarafnda rika hat ile Aziz Mahmud Hdayi
Efendiye ait bir takriz yer alr. 1b vara tezhipli ve ser-levhal olarak
dzenlenmi olup sekiz satrdr. 2a-58a varaklar on bir satr, 58b vara ise
sekiz satrdan olumutur. Yazlar yaldzl ereve iinde ve gzel bir nesih
hatla kaleme alnmtr. 1 Rebilevvel 1036 (20 Kasm 1626) tarihinde tescil
edildii anlalan vakfiyenin 56b-58b varaklar arasnda ise 29 Cemaziyelahir
1038 (23 ubat 1629) tarihli zeyl-nme yer alr. 59a-b,60a-b,61a varaklar bo
braklmtr. 61bden itibaren aabeyi Rumeli Beylerbeyi olan Mehmed Paa
iin, Halil Paa tarafndan kurulan vakfn artlarnn yer ald vakfiye yer
almaktadr.61b tezhipli ser-levha ile balam ve dokuz satrdan olumutur.
62adan 70a varana kadar olan sayfalar on bir satr olarak kaleme alnm,
70b varana ise drt satr yazlarak vakfiye tamamlanmtr. Vakfiyenin
tamam bir mecmua eklinde birbirine tutturulmu olmakla birlikte cildi
yoktur.
Vakfiyenin dier bir nshas ise Sleymaniye Ktphanesi Tercman
Blmnde 46 Numarada kaytl olup toplam 77 varaktan meydana gelmitir.
1b vara alt, dier varaklar genellikle dokuz satrdr.28 Eserin tamamnda
yazlar ereve iine alnmtr. 6ada der kenar olarak Aziz Mahmud
Hdainin takrizi yer almaktadr. 5b ve 6a varaklar talik yaz ile kaleme
almken eserin geri kalannda gzel bir nesih yaz kullanlmtr.
Sleymaniye nshas, Arkeoloji Mzesi ktphanesindeki nshaya gre
olduka eksiktir. Bu nshada 1038 tarihli zeyl-name ve Mehmed Paa
Vakfiyesine yer verilmemitir.
stanbul Arkeoloji Mzeleri Ktphanesine kaytl vakfiye ve zeylnmenin sureti ise Vakflar Genel Mdrl Arivindeki (VGMA) 100
numaral defterde kaytldr.
Halil Paa bn-i Piri Vakfiyesinden sadece Halil Paann vakfettii
mallar, nakit para ve yaplmasn istedii hizmetleri deil, ayn zaman da
kendisinin doduu yer ve ailesi hakknda bilgi edinmek de mmkn
olmutur. Yukarda hayat ele alnrken izah edildii gibi pek ok kaynakta
Kayserili diye hret bulmu olan Halil Paann, aslen Maral olduu
vakfiyede yer alan bilgiler sayesinde ortaya kartlmtr. Ei Hadice Hatun,
26Topkap Saray Mzesi Ktp. Trke Yazmalar Ktg. Haz. Fehmi Edhem KARATAY, C.I,
stanbul 1961, s.380.
27 Halil Paa bn-i Pir Vakfiyesi, stanbul Arkeoloji Mzeleri Ktphanesi El Yazma Kitap I
Katalou Numara 1132.
28 5a sekiz satr, 5b on bir satr, 6a on drt satrdr.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

103

Aabeyi Mirimiran Mehmed Paa, kardei lyas Aa ve dier yaknlar da


vakfiye de zikredilmitir.29
Halil Paa kendi gelirleri ile birisi nukud para vakf olmak zere iki ayr
vakf tesis etmitir. Vakfettii mallar ve gelirleri ile stanbulda ve
Anavarinde birer camii yaptrlmasn ve camii grevlileri iin meskenler ina
ettirilmesini istemitir. Ayrca hanlar, menzil-haneler, kprler, emeler,
sebiller, musalla, su kuyusu ve havuzlar gibi sosyal ihtiyalara cevap
verecek yaplar ina edilmesini art komutur. Kendisi iin skdarda
bulunan eyhi Aziz Mahmud Efendi Hazretlerinin camisinin civarnda trbe
yaptrlmasn isteyen Halil Paa, Eypte ise aabeyi Mehmet Paa iin trbe
yaptrlmasn belirtmitir.
Zevcesi Hatice Hanm tarafndan Hacc- erfe sarf olunmak iin iyi bir
mebla ayrlmasn isteyen Halil Paa, gc yetmeyenleri hacca gndermek,
fakir ve fukaray ihya etmek, camii, tekke, ve trbenin grevlileri ve ayrca
yukarda saylan hizmetlerin gerei olan eitli ihtiyalara sarf edilmek zere
denekler tahsis etmitir.
Vakfiyede yukarda saylan eserlerin ve hizmetlerin yaplmas ve
bunlarn kyamete kadar ayakta kalmas iin, be yz bin ake hazr edildiini
belirten Halil Paa, bunun dnda Kocaeli Sancanda Klanca karyesi,
Kaysar karyesi, Yeniky karyesi, Baecik karyesi ile Mara Eyaletinde
Zeytun karyesi yaknnda bulunan ve doduu yer olan Fernos karyesi
gelirleri ile deiik yerlerde bulunan iftliklerinin, zeytinliklerinin, tarla ve
bahelerinin gelirlerini de vakfedilmitir.
Vakfiyede vakf hizmetlerini yerine getirmek zere tayin edilmesi
istenilen grevliler ve bunlarda aranacak artlar ile kendilerine denecek
cretler de gsterilmitir. Mtevelli, Ktip, Cb,30 mam, Hatip ve Devrhnlar,31 Mezzinler, Muarrif,32 Nat-hn, Viz, Kayyum,33 Ferra,34
erac,35 Meremmeti,36 Su Yolcu,37 Trbedar, Hfzl-Ktb38 belli bal
grevlilerdir.
Vakfiyede yer alan bir dier husus nukud para vakfnn ileyiine dair
aklamalardr. Bu vakf aracl ile yaplmas istenilen hizmetler ve
29 V 19b, 20a.
30 Tahsildar.
31 Kuran daima okuyup devreden kimse.
32 Cami ve tekkelerde hayr sahiplerinin adlarn saymakla grevli mezzin veya dervi.
33 Cami hademesi.
34 Cami hademesi
35 Caminin kandillerini vaktinde yakarak camiyi aydnlatmak zere grevli kimse.
36 Tamirci
37 V37a, V44a,b. Suyollar ile maslaklarn tamiri ve sularn ehrin muhtelif yerlerinde dzenli
akmas iiyle grevli olanlar iin kullanlan bir tabir. (PAKALIN M. Zeki, Osmanl Tarih
Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1993, C. III, s.286.)
38 Ktphaneci.

104

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

grevliler hakknda bilgi verildikten sonra39 Ve art eylediler ki, nukd-


mevkfe-i mahde ki, mecm kmil-i be yk tabr olunur. Be kere yz
bin akedr. Onu on birden ziyde mumele ile verilmiye.40 Cmlesi ile
vakfn gelirinin be yz bin ake olduu ve muamele orannn ona on bir (%
10) olarak belirlendii grlmtr. % 10 oran Osmanl para vakflarnda o
dnemde yaygn olarak kullanlan bir orandr.41
Halil Paa vakfn artlarn tamamlayp Sleyman Aay mtevelli
tayin ettikten sonra, kad ve mahidler huzurunda vakfn tescil ilemi
gerekletirilirken42 eyhlislam Ebssud Efendinin fetvasna gre tatbik
edilmi olan uygulama baz aratrmaclar tarafndan Halil Paann mtevelli
Sleyman Aa ile anlamazla dp, vakfn feshetmek istedii ve kad
tarafndan haksz bulunarak isteinin reddedildii eklinde yorumlanmsa da
doru deildir.43Zira vakfiye de yazld zere Halil Paa sa olduu srece
vakf hakknda tek sz sahibi kendisidir.44 Sleyman Aa ile anlamazla
dm olsa vakf feshetmek yerine mtevellisini deitirmeyi tercih etmesi
gerekirdi. Aksine kurduu her iki vakfa da Sleyman Aay mtevelli tayin
etmitir. Yukarda belirttiimiz gibi bu durum vakfn sahih olmas yolunda
mam Zfer grne gre Ebussuud Efendi tarafndan hazrlanm fetvann
uygulanmasna dair mutad bir yoldur. 45
Vakfiyede yer alan Mirimiran Mehmed Paa Vakfnn da Halil Paa
tarafndan kurulan 1626 tarihli ilk vakfla ayn tarihte kurulup, tescil edildii
anlalmaktadr. 46 Vkf kardei ruhu iin unlarn yaplmasn istemitir:
Mehmed Paa Saraynn karsnda bir eme, sakkyu, bir mektep, Mehmed
Paa iin trbe, trbeyi erifinde bir kurr ve huffz odalar.47 Bu hizmetler
iin vakfettii akarlarda yine vakfiyede yer almtr.48
Mehmed Paa Vakfnda hizmetleri yerine getirmek zere tayin edilecek
grevliler ise u ekilde tespit edilmitir: Mtevelli, Cz-han49, Reisl-kurra
ve ser-mahfil, Noktac50, Sk51, Muallim, Halfe-i Mekteb52, Hatabiyye-i
Mekteb53, Hafz, Trbedar, Ferra ve Buhr.54
39 V44b-45a.
40 V47a.
41 KURT, smail, Para Vakflar Nazariyat ve Tatbikat, stanbul 1996, s. 101.
42 V50a-56a.
43 COKUN, Turhan, Kapudan- Dery ve Sadrzam Halil Paa, (15601629) Hayat ve Siyasi
Faaliyeti, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Mezuniyet Tezi, stanbul
1958, s.27.
44 V48a.
45 Bu usul hakknda ayrntl bilgi iin bkz. (ZCAN, Tahsin, Osmanl Para Vakflar Kanun
Dnemi skdar rnei, TTK, Ankara 2003, s.51,52.)
46 V70a,b.
47 V62a.
48 V63a-65b.
49 Kuran- Kerimden cz okuyan kimselere verilen isim.
50 mrethanelerde ve medreselerde inzibat ilerine bakan grevli.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

105

Halil Paa tarafndan kurulmu olan vakfn 1105-1106/ 1215-1216


yllar arasna ait muhasebe kaytlarnn nemli bir blm Babakanlk
Osmanl Arivlerinde mevcuttur. Burada yaptmz ilk incelemelerde vakfn
zaman zaman skntl durumlara dmekle beraber uzun sre varln
srdrmeyi baard grlmektedir.
1210 tarihli bir belgeye gre ise Mr-i Mran Halil Paa, Fatma Hanm
Sultan ve Aye Sultan Evkafnn Hdayi Aziz Mahmud Efendi vakfna
ilhaklar vechile yazlan bir Ferma- liye gre vakfn, mtevellilerinin arz
ile Aziz Mahmud Hdayi Vakfna mlhak olduu anlalmaktadr. 55
Bu almada Halil Paa ve vakfiyesi hakknda verilen bu ksa
bilgilerden sonra vakfiyenin metninin aratrmaclarn hizmetine sunulmas
amalanmtr. Vakfiye ve vakfla ilgili dier bilgi ve belgelerin
deerlendirilmesi tamamlandktan sonra ortaya kacak almamzn ayr bir
kitap halinde yaynlanmas planlanmaktadr.
Metin hazrlanrken ierisinde yer alan ayet mealleri ile Farsa
beyitlerin anlamlar ve vezinleri dipnot olarak gsterilmitir. Farsa beyitler
ile yer ve yabanc kii isimlerinin orijinal halleri yanlarnda gsterilmek
suretiyle olas yanl okumalarn dzeltilmesi frsatn aratrmaclara vermek
amalanmtr.
Vakfiyenin orijinal metni ile Sleymaniye nshas ve VGM 100.
numaral defterde kaytl sureti karlatrlarak farkllklar dipnotlarda
gsterilirken orijinal metin(V), Sleymaniye nshas (S), suret ise (N) olarak
gsterilmitir. Nshalar arasnda yer alan farkl kelime ve cmlelerden hangisi
daha anlaml grldyse o metne dahil edilmitir. rnein (V)de dakk
olarak geen kelime yerine (N) tedkik olarak geen kelime metne daha uygun
grld iin tercih edilmi ve dipnotta [tedkk N :dakk V] olarak
gsterilmitir. Metinde geen Trke fiillerin sonundaki b/p ye
dntrlmtr. Arapa ve Farsa kelimelerdeki [ - - ] harflerinin , ,
olarak gsterilmesine dikkat edilmitir. [ ]harfinin transkripsiyon iareti
kelimelerin ortasnda ve sonunda [] eklinde, hemzeler [ ] ise [ ] eklinde
gsterilmitir.
[Hall Paa bn-i Pir Vakfiyesi]
[1a]56
Sri ila-mafiretin min-Rabbikm ve cennet'n-nam57 Vema-tefal
min-hayrin fe-inna'llhe[kne] bih alm58
51 Sebil-hnelerde su datan grevli.
52 Muallim yardmcs.
53 Mektep oduncusu,V68b.
54 Tts ii yapan grevli.
55 BOA, C. EV. Dosya No:91, Gmlek No: 4521.
56 VGA 100381/1(38)

106

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

Ketebehu'l-fakr ila'llhi'l-ganiyyi'l-vedd Mahmud bin Fazlullh bin


Mahmud59
h Murad bin Ahmed Hn El-Muzaffer Dim60
[1b] (S1b) Bismillahirrahmanirrahm
Hezrn cevhir-i rahn hamd sen ki bir lema-i saf karnine
hazin-i zemn zemn fed ola. Ol pdih- serr-i kibriy aftb- kngre-i
evc-i bek. Zl-mlki vel-melekt. Rabbl-izzeti vel-cebbert. Alm-i
habr-i b-zevl sem-i basr-i vkfl-hl. Vasfhu celle (S2a) an ihtati
hadd. Ehadn lem yelid velem yled.61 Celle celluhu. [2a] ve amme alellemn. Birruh ve nevlh hazretlerinin cenb- bzrgvr- nh nisr sr
olsun ki, ber muktez-y fehv-y knt kenzen muhaffiyen fe-ahbebt enarife62 ol kenz-i meknn. Ve zid-i b-n dilediim cevhir-i un- ceml-i
ezel. Ve letif-i fnn- keml-i lem-yezel. Birle tehall. Ve yine-i ukl-i
ehl-i kable tecell idp sahyf-i dil-i erbb- safya (S2b) bess-i ulm ve
merif ve defyin-i sne-i zevn-nihye nesr-i drer-i letyif ide. L-cerem
cmi-i cmil-cevmi-i lemi slb- acb zre ibd. Ve vaz- dilfirb
zre ihtir idp sakf- zerrnin znet-i [2b] fehv-y ve lekad zeyyenes-sem63
ile tezyn. Ve sath- anberinin nak- mnebbet-i gl reyyhn ile rek-i
nigristn n idp nsha-i insn ahsen- takvmde (S3a) iml ve eymen-i
slbda in buyurup ve alleme Ademel-esme klleh64 mcibince tezf-i
mm kitbda mastr olan mme-i esmy talm ve kffe-i hakyk- ltuhsy tefhm idp cme-i kbiliyyet-i ben Ademi trz inn cealnke
halfeten fil-arz65 ile mutarraz ve cerde-i dilke-i hlkatini ve enzelallhu
aleykel-kitbe vel-hikmete66 mazmn- hmynuyla merrez klup tazm
tekrm ve icll [3a](S3b) tefhm ile ol cmi-i behit yn ire hitbet ve
immet emrin anlara tayn idp skinn- ry-i zemn olan ashb- vcdu
mrtezika- hn vakf- b-dir- n-madd eyledi. Zalike fazlullhi ythi
men yeu Vallhu zl-fazlil-azm.67 Ve sad-hezr salavt- zkiyt. Ve
teslmt- nmiyt ki nefht srndan memm- cn muattar (S4a)ve lemt envrndan zemn sumn mnevver ola. Ol hce-i cihn medne-i ilm
57 Rabbinizin bana ve takv sahipleri iin hazrlanm olup genilii gkler ve yer kadar
olan cennete koun!l-i mrn 3/133.
58 Hayrdan ne yaparsanz phesiz Allah onu bilmektedir. Nis Sresi 4 /127.
59 Aziz Mahmud Hdayinin takrizi.
60 Sultan IV. Muradn turas.
61 [Deki, O, Allah] birdir, O, dourmam ve domamtr. hlas 112/1,3.
62 Ben gizli bir hazineydim, bilinmekliimi istedim.
63 Andolsun ki biz,(dnyaya) en yakn olan g kandillerle donattk. Mlk 67/5.
64 Allah Ademe btn isimleri retti.Bakara2/31
65 [Ey Davud!] Biz seni yeryznde halife yaptk. Sd 38/26.
66 Allah sana Kitab ve hikmeti indirmi (tir). Nisa 4/113.
67 Bu Allahn ltfudur. Onu dilediine verir. Allah byk ltuf sahibidir. Cuma 62/4.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

107

irfn pvy- gl, rehnm-y s[n]bl. mm- enbiy v mrseln, [3b]


mukted-y evveln ahirn, Ftiha-i nsha-i pr-nr- dn htime-i silsile-i
mrseln Hazretlerinin ravz-i raziyye ve hazre-i hatrelerine hediyye68 olsun
ki zebn- hakyk-tercmnlarndan feyezn iden ulm- gn-gn ile dern-
drl-ilm (S4b) kn fe-yekn69 ve butn- evrk arh- bukalemn meml ve
mehn old.
Telallh muallim innin byed ki mi hned
Sipihr-i mnhan ebced tfln der debistne 70
Ve drer-i rdvn- ilh ve brn- rahmet-i n-mtenh zmre-i li
ethr ve sahb- ahyrlar ervhna nisr ola ki her biri zviye-i dn ire sadrnin [4a] bir eyh-i nmdr (S5a) ve pr-i ren-zamr shib-i ihtiyrdur.
Sallallhu Tel aleyhi ve aleyhim ecman. Ve alettbin lehm bi-ihsnin
il yevmid-dn.
Salat u tutl-i l evrkuh
F merib l-arz ve merikih
Mzeyyenet l-guberi bil-mescid.
Ve hassanetl-cevmii ber-rkii ves-scid71.
(S5b)[4b]72 M-ibnihi bennl beyn f zamir-i htiks-str ve
rakamihi yratl-beratihi f tayyi hazerkkul-mastr min aslil-vakfi ve
tebeyyene-rt ve taayenel-masrf alel-hattil-mebst ve sahh ledeyye
ve sahha beyne yed ve inni hakemt fihi bis-sihhati vel-lzmi fil-huss
vel-umm hkmen criyen al menhci-eri muvfkan linnevsil-asli
vel-feri limen bil-hilfetil-cr minel-erf ve mriyen lim yuhibbu
riayetihi fil-hkmi bi-lzmil-evkf. Vallhu tela huvel mesl f entekabbele hazel-amel min hazretil-vkf bi-ahsenil kabl ve ycz bihi elcezil-hsn(?).Ve ketebe lehzziydet vel-hsn hurrire el-abdl-fakir
68 hediyye SV: hedye N.
69 [Bir ey yaratmak istedii zaman Onun yapt] Ol demekten ibarettir. Hemen oluverir.
Yasn 36/82.
70 /
Subhanallh, retmen; gkkubbenin, onun okulunda ocuklar gibi ebced okuduu kii
olmaldr. (Vezin :Mefl filt mefil filn)
71 Yeryznn dousu ve bats rku ve secde edilen gzel camiler ve mescidlerin glgeleri ile
sslendi.
72 M-ibnihi bennl beyn f zamir-i htiks-str ve rakamihi yratl-beratihi f tayyi
hazerkkul-mastr min aslil-vakfi ve tebeyyene-rt ve taayenel-masrf alel-hattilmebst ve sahh ledeyye ve sahha beyne yed ve inni hakemt fihi bis-sihhati vel-lzmi filhuss vel-umm hkmen criyen al menhci-eri muvfkan linnevsil-asli vel-feri
limen bil-hilfetil-cr minel-erf ve mriyen lim yuhibbu riayetihi fil-hkmi bilzmil-evkf. Vallhu tela huvel mesl f en-tekabbele hazel-amel min hazretil-vkf biahsenil kabl ve ycz bihi el-cezil-hsn(?).Ve ketebe lehzziydet vel-hsn hurrire elabdl-fakir illlhil gniys-smed Hseyin bin Muhammed el-Kd bil-askiril-mansre bi
vilyet-i Rumeli el-mamre afllh tela. Anh ve an eslfihi ve hasseme an-yedid tkati.
Mhr (Hseyin bin Muhammed Rumeli Kazaskeri) (S6a) Tekabbelallhl-Melikl-Muin fe
innallhe l-yziu ecrel muhsinn. Ketebehl-fakir ilallhil-Vedd Mahmd bin Fazlullh bin
Mahmd S: -VN.

108

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

illlhil gniys-smed Hseyin bin Muhammed el-Kd bil-askirilmansre bi vilyet-i Rumeli el-mamre afllh tela. Anh ve an eslfihi
ve hasseme an-yedid tkati. Mhr (Hseyin bin Muhammed Rumeli
Kazaskeri) (S6a) Tekabbelallhl-Melikl-Muin fe innallhe l-yziu ecrel
muhsinn.
[5a]73 Elhamd li'llhi vahdeh ve's-salt al-men l-nebiyye
badeh74 M-hurrire fhi min-asli'l-vakfi ve urtih ve zavbitih ve
kuydih vakaa kllh ledeyye Ve cer beyne yedeyye ve inn hakemt bishhatih ve lzmih f-hussih ve ummih75 limen Bi-hilfi'l-cr beyne'leimmeti'l-eslfi ve ene ezaf ibdi'llhi'l-Mennn76
Hasan bin aban el-Kd bi-askiri Anadolu El-mamre af anhm
Rabb'l-beriyye77 (Mhr)
Fhi m-yuberu inde sbtih eran ketebeh Yahya el-fakr ufiye
anhu. Yumel bi-mazmnih inde sbtih ve dem-i mnfhi eran
Ketebeh efkar'l-ver Hseyin bin Mehmed el-Kd Be-askir-i Rumeli
ufiye anhm (Mhr)
Yuberu m-fhi inde sbtih arabiyyen osmniyyen fhi eran
Ketebehu'l-fakr Yahya bin Mehmed el-Kd bi-askiri Rumeli ufiye anhm
(Mhr)
Elhamdlillhi muhikkul-hakku ve mlhms-sevvb m zbire f
hazihis-shifi vel-evrk min uslil-evkf ve eritih alel-tlk vakaa
kllh ledeyye ve cer cemiihi beyne yedeyye ve sadarel- hkm ann bissihhti vel-lzmi fil-asli vel-feri sdren criyen al kavnni-eri
hasbem nazame f samtis-str ve rakame fi tayy hazel hattil-mastr
vkfan vallhl-hamdi vel-minneti al mevkfil-hallfil-cri fim beynelerf ve enel-abdl-fakir illlhil-gniyyi Ahmed bin Ivaz el-marf bilelebi El-Kd yevme izin bi-Medine-i skdar el-mahmiyye el-memr
hazihil-kaziyet min kbeli vekils-saltanatl-aliyyeti afa anhm ecmin.
(Mhr) 78

73 VGA 100381/2 (39).


74 Elhamd li'llhi vahdeh ve's-salt al-men l-nebiyye badeh VN:-S.
75 hussih ve ummih VN: ummih ve hussih S.
76 ene ezaf ibdi'llhi'l-Mennn VN: ene Abdl-fakr il el-ganiyl-mennn S.
77 Rabb'l-beriyye VN:-S.
78 Elhamdlillhi muhikkul-hakku ve mlhms-sevvb mzbire f hazihis-shifi velevrk min uslil-evkf ve eritih alel-tlk vakaa kllh ledeyye ve cer cemiihi beyne
yedeyye ve sadarel- hkm ann bis-sihhti vel-lzmi fil-asli vel-feri sdren criyen al
kavnni-eri hasbem nazame f samtis-str ve rakame fi tayy hazel hattil-mastr
vkfan vallhl-hamdi vel-minneti al mevkfil-hallfil-cri fim beynel-erf ve enelabdl-fakir illlhil-gniyyi Ahmed bin Ivaz el-marf bil-elebi El-Kd yevme izin biMedine-i skdar el-mahmiyye el-memr hazihil-kaziyet min kbeli vekils-saltanatlaliyyeti afa anhm ecmin. (Mhr) S:-VN

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

109

[5b] Emm79 bad, (S6b) her andelb-i b- hnere gl gibi zhir ve


nergis-i ter gibi shib-i nazara aynel-yakn bhirdir ki bu glzr- hezr-etvr
ve bu mrg-zr- mrg-zr cy- srr ve sary- huzr deildir. lemi pbeste-i elem nagamnda gam- mdgam vefs cef ile meb gns an ile
mashb, keremi mekre maklb lezzeti zillete malbdur. L tahsebenne
srran dimen ebeden80 men surrehu (S7a) zemen sith ezmn semend-i
devleti tnd serke kab-y zerkei serser ate dnrnn nr- kenr al-ilm
ve dirheminin hemmi ciger-sz ve b-merhem bin-y [6a] refiinin kbb
habb- b gibi bir dem ire n-yb ve revk u manzara ve eyvn iyne-i
bm u gurbdr emse-i eyvn mhr-i z-zevl ve gl-i tbdn d- inkisr
ve mell ve (S7b) kemer-i pr-nak. Zer-nin kavs- kuzah gibi mahz
nmyi hayldir. Kemn- prham tk ki hest der hurze, kede berhedef-i dn u dil-i hadenk belst fr- emse-i o ftb- tbnest vel dir ki
vakt- zevl n peydst dmen-i khsr- celll-mikdrda grnen her lle l
bir ehr-i yr- felek ikblin [6b] hayme-i glgnudur ki, tnd-bd- fen ile
ser-nign (S8a) olmu ve miyn- glzr ire cilveger olan her ssen-i bmisl bir ehzde-i frigul-blin haner-i mevzndr ki hk- siyh ire jeng
tutup jengr-gn olm, her lle ki ber-kenr c-yst ruhsre-i l-lle r-yst
her berk ki ber ser-nrst hl-ude dest-i ehri-yrst.
El-kssa bu maber-i pr hatar ve khne ribt- du-derde temenn (S8b)
sebt ve mmd-i devm- hayt haylt- muhlt kablinden idi gyetle
zhir ve sagir kebr katnda [7a] gn gibi bhir olduundan gayri ulem-y
isbt bu mddey brhnla isbt idp buyurmulardr ki, fnn-
hikemiyyede sbit olmudur ki her cevher-i kin be-her-hl fsid ve met-
mkevvent elbette tl ve ksid olur. Ve malmdur kim81 kint- bsebtn (S9a) birisi dahi beden-i insn ve ten-i cismndir ki ky-i dil-cy
sipihr-i teng-hy hezrn- hezr tek-py ile drt zdd bir yere cem idp, ol
ejdeh-y demnlar birbiriyle mmnaa ve hsmdan bir mikdr itidl
virmekle men itmidir. Ve yerinde mberhendir ki [7b] itidl hakk lemde
nbd ve kimy ve ank gibi b-vcddur. n dem ki zbde-i erkne (S9b)
m nehend peyveste der keke-i n r ejdehst82 mcibince zikr olunan
ezdd- dmen-nihd dim kekede olup bi-haseb-i tbihim biri
birinden infikke di ve iftirka slerdir.
n seyl-i mttefik be-kened rz n draht
Vn bd- muhtelif be-ked rz n er83
79 Emm SV: - N.
80 Sanma ki bu sevin daim ve ebed olarak srsn. l-i mrn 188, Nur 57.
81 kim SV: ki N.
82 .
Bu btn benlii ile srekli bu drt ejderha ile mcadele eden (savaan) insandr.
83 Bu gl sel bir gn bu aac (kknden) sker.
Bu muhtelif rzgar bir gn bu lambay sndrr
(Vezin: Mefl filt mefil filn)

110

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

Eyle olsa mizc- acbl-imtizc- insn kbet fiyetden ayru dp


(S10a) bu terkb-i acb halel pezr olmala hkinin her zerresi iklm-i fendan
bir vdde [8a] cy-gr olmak mukarrerdir.
Hurd bdeend ki reftend zr-i hk
n zerreh ki her yekeender hev odend84
Ve estn-i seltin-i irfndan baz ekbir-i ln bu many ayn85 ve
bu mddey tahkk u beyn tarkiyle bu bbda buyurmlar ki cenb-
vcibl-vcd86 fizl-cd mbted-y (S10b) her mevcd gyet-i her
maksd cellet hikmeth ve allet kelimeth87 hazretleri mark- ezelden
marib-i ebede varnca harem-i hrrem-vcdda cilveger ve harm-i kerm-i
hdda sye-gster olacak hakyk- kint ve zevt- mmkinnn suver-i
dilpezrini levh-i ilm-i ezelsinde [8b] tasvr idp irdet-i aliyye ve meiyyeti88 celiyyesi iktiz eyledi ki zikr olunan mhiyyt- n-mtenh ve hakyk-
ey (S11a) kem-hiye nihn-hne-i kmn- gaybden mnassa-i vcd-
aynye gelp kehl-i89 vcd- kmil ile her biri karrl-ayn ve lem-i cn
cihna znet zeyn olalar. Lkin fuhl-i90 zevl-ukle malmdur ki
cismniyytn cemiyyetle nzlne vsat-i lem-i kevn fesd vf ve
mevld-i gayr-i mtenhiyenin maiyyetle hullne fshat-i mukdr ve
ebd kf deildir. Ol sebebden hazret-i sn-i (S11b) hakm cellet lh ve
cemmet niamh zikr [9a] olunan masntn bu neetde zuhrlarnda
tark-i sen ve b-sr ve slb- tekub ihtiyr91 buyurup inn kll eyin
halaknhu bi-kaderin92 mazmn- sadet-perver zere her msfirin bu
menzil-i93 b gle su gibi gelp gemesine bir hadd tayn ve bu mrg-zr-
b-hsla bd-ve konup gmesine bir emed tebyn buyurup feizce
ecelhm (S12a) lyestehirne saten ve l-yestakdimne94 mcibince
knn- kadm-i ilh ve slb- hakm-i ehinh de hi bir kes in sultn
vezr, bende v emr, gan v fakr ve cvn pr ol hadd-i mahd ve emed-i
mahdddan [9b] tecvze mesg mecl ve tedbr yokdur. Zalike takdrl-

84 -
Gne idiler topran altna gittiler.

Onlarn her bir zerresi havaya ykseldi (toz oldu).
(Vezin: Mefl filt mefil filn.)
85 VGA100382/1 (40).
86 vcibl-vcd SV: vcib N.
87 Kelimeth SV: -N.
88 meiyyet-i SV:-N.
89 kehl-i SV:-N.
90 fuhl-i SV:-N.
91 ihtiyr SV:-N.
92 Biz her eyi bir l zerine yarattk.
93 menzil-i SV:-N.
94 [Her mmetin bir eceli vardr.] Ecelleri gelince ne bir an geri kalrlar ne de bir an ileri
gidebilirler. Arf 7/34.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

111

azzil-alm.95 Ve len-tecide li-snnetillhi tebdl96 ve len tecide lisnnetillhi tahvl.97 Lkin hads-i erf (S12b) innel-cennete kayn ve inne
garseh subhnallhi ve bihamdihi eser-i sadet-perver98 mcibince
cem esbb- ins ve huzr ve levzm- behcet ve srr bu mezraa-i
fhireden hsl ve bu mahsadei zhireden vsl olup
Dehkn- sl-horde i ho goft b pser
Key nr- em-i men be cuz ez kite nedrev 99
anda tedrik-i esbb ve mhimmt ve tehiyyei levzm ve mttemimt
(S13a) mmkin olmayup yevme yeffirl-meru min ahhi [10a] ve mmihi ve
ebhi ve shibetih ve benhi100 mcibince her kiinin keyfiyyet-i hli
amline101 ment ve efline merbtdur. Bir ferdden meded fide ve bir
kimesneden menfeat ve de tasavvuruna mecl muhldir. Eyle olsa her
blend-himmet ve l-nazara emr-i lzm ve hkm-i mtehattimdir ki hb-
gafletden nesgis-i ter gibi gzn aup bu dny-y dnun (S13b)
mzahraftndan gep
Kr nc kn ki tevi est der maher bes
Ab eznc ber ki der dery bes r u er est102
mazmn zere ol glen-i kuds ve civr- ns cnibine sefer yaran
grp ve m-tkaddim li-enfusikm [10b] min hayrin tecdhu indallhi103
fehv-y sadet ihtivs mcibince iddihr- zd- ahiret ve itd u idd-
levzm- sefer-i kbet kla. Bu dahi (S14a) mahall-i bhe deildir ki sadaka
ve infk alel-tlk enfa- vesil ve efdal-i nevfildir. Kem-kle azze minkil meselllezne ynfikne emvlehum f seblillhi ke-meseli habbetin
enbetet seba senbil.104 Ve klenn-nebiyy salavtllhi aleyhi ve selmh
leyse leke min mlike ill m-ekelte fe-efneyte ve lebiste fe-ebleyte ve
tesaddakte fe-ebkayte ve kyle fi-hzel-bb y gfilen (S14b) an harektil-

95 te bu, azz olan (ve her eyi) bilen Allahn takdiridir. Enm 6/96.
96 Allahn kanununda asla bir deiiklik bulamazsn. Ahzb 33/62.
97 Allahn kanununda kesinlikle bir sapma da bulamazsn. Ftr 35/43.
98 phesiz cennet dz bir ovadr. Onu aalandrma vakti geldi. Hadis-i erif.
99 Yal ifti oluna ne gzel syledi ki:
Ey gzmn nuru, ne ekersen onu biersin.
(Vezin: Mefl Filt Mefil Filn)
100 te o gn kii kardeinden, annesinden, babasndan, einden ve ocuklarndan
kaar.Abese 80/.34,35,36.
101 amline SV: -N.
102 Burada al, nk maherde ok karklk var.
Suyu buradan gtr, nk denizde ok tuz ve ktlk var.
(Vezin: Filtn Filtn Filtn Filn)
103 nceden kendiniz iin yaptnz her iyilii Allahn katnda bulacaksnz. Bakara
2/110.
104 Allah yolunda mallarn harcayanlarn rnei, yedi baak bitiren bir dane gibidir. Bakara
2/261.

112

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

feleki nebbehekallh fem-afelek mleke lil-gayr [11a] iz saneteh ve


kll m enfakteh fe-hve leke.105
Ez zer sm est be b- nam.
Kasr- to r ht- zer u ht- sm.
Ht-i zer-i puhte deh u sm-i hm
T ki bu ved kasr- to ferd temm 106
Ve env sadaktn efdal ve esnf- hasentn ekmeli vakfdr ki
fevidi b-gyet mevid b nihyet mdedi (S15a) ber-devm meded bhitm. Nam-i cinn gibi feyzi kesilmez. Rahmet-i Rahmn gibi bezille
eksilmez. Kem klen-nebiyy sallallhu tel aleyhi ve sellem iz mte
ibn demin inkata amelh ill an selsin sadakatn criyetn ve ilmn
nfiun ve veledn slihun yed-leh ve bu atiyye-i aliyye-i uzm [11b] ve
hibe-i behiyye-i kbr ki mahz- tevfk-i subhn ve teyd-i samedn ve
inyet-i ezeliyye ve hidyet-i (S15b) lem-yezeliyye birle myesser olur. Hl
vezr b-nazr dstr- ren-zamr mdebbir-i umrl-cumhr107 bir-reyissib mtemmim-i mehmmil-enm bil-fikiris-skb el-mchid fseblillh berren ve bahren rgbl-hayrt ve tlibl-hasent srran ve cehren
znet-efz-y Divn- Osmn kr-sz- kr hne-i cihnbn ehinh- cihnn
hayr-hh synetkr- rz- pdih (S16a) kapudnlk hidmeti ile ry-i
deryda gazavt- maddesi mehr bild- acem efrencde [12a] ftht-
cellesi elsine-i lemiynda mezkr vezr-i azam ve serdr- asker-i muzafferalem olduklar eyymda ecat ehmet ve hidemt- mekresi gayr-i
mahsr ess- sulh salh ihkm ve itmma ikdm ihtimm malm-
cumhr sbk vezr-i azam- (S16b) Sultn- zamn nizml-mlk-i devlet-i
Osmniyn ani-bihs-sadrl-ecell er-refil-mahal Hall Paa bn-i Pir
lzle refl-kadr bi-ltfillhil-hafiyy ve kerimihil-vefiyy hazretlerine
myesser olup stanbulda Fatih Sultan Mehemmed Hn Hazretlerinin
mihmn [12b] hneleri ahr kurbunda Mustafa Aa mahallesinde bir cmi-i
bri-i refl-bin ile ol havalyi (S17a) ihy ve cmi-i erfin mihrb
tarafnda mme-i halka nefi mil emeler icr ve havl-i cmi-i erfde
mrtezika-i cmi-i erf in meskin ve menzil in ve her sene cmi-i
erfde mh- mbrek-i Rebilevvelin onbirinci gn ki on ikinci gice olur
kraat-i mevlid-i erf-i Seyyid-i kint aleyhi min-Allhi tel efdalt105 Allah Resl (Salat ve selam Onun zerine olsun) yle buyurdu: Senin maln olarak
ancak yediin, tkettiin, giydiin, bellar savuturmak zere sadaka olarak verdiin ve
bunlarn dnda elinde kalanlar vardr. Bu konuda yle denmitir. Ey bu kinatn
hareketlerinden gafil olarak bulunan kii! Allah seni bu gafletten u ekilde uyarmtr; Elinde
bulunan mallarn senin deildir, bir bakasnndr. Ancak sadaka olarak verdiklerin sana aittir.
106

Cennetin bahesinde altn ve gmten

Senin kkn iin kerpiler var

Pimi altn ve ham gm kerpi ver ki

Yarn senin kkn tamamlansn.
(Vezin: Mfteiln Mfteiln Filn)
107 VGA100382/2 (41).

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

113

tahiyyt ve ekmelt-teslmt eser-i cemlini ibk ve kll sene taraf-


erflerinden ve halle-i celleleri (S17b) mefharl-muhazzert Hadice Hanm
[13a] tarafndan Hacc- erfe sarf olunmak in mebli-i latfe ve
harameyn-i muhteremeyn ve makmeyn-i mkerremeyn fukarsna tayn-i
surre-i erfe, badehu Anadolu tarafnn arz-i mukaddeseye ittisli
cihetinden terch takdm ve mrid muktedlarna iktid ve rz ve teslm
maslahat in mahrse-i skdarda kutb- dire-i vcd Sultn- evliy
eyh Seyyid (S18a) Mahmud Efendi Hazretlerinin cmi-i brilerinde ihds-
ciht- mnfe ve her sene mh- Muharremde leyle-i yevm-i rda itm-
fukar ile isticlb- hayr-du ve azz-i mezbrun cmi-i erfleri [13b]
civrnda bin-y trbe-i erfe ve civr- trbede yedi bb hcert- latfe ve
Anadolu tarafnda Mara eyletinde Zeytun nm karyede menzil-i ebn-y
sebl olmak zere biri nefs-i nefiseleri in, biri birderim merhm
Mehemmed Paa rhiyn (S18b) iki hn- refil-bin ve memerr-i hss
avm ve maber-i asker-i slm merkez kalas kurbunda olan nehr zerinde
bir cisr-i b-hemt ve skdar kazsnda ziyretgh- ashb- hct Saru Kd
nm azzin merkad-i mbreklerine mteveccih olanlara asn olmak in ol
mahalde bir kpri bin idp badehu Rumeli Kalem-revinde [14a] dahi zikr-i
cemllerini ibk ve ol taraf (S19a) fukarsnn dahi hakk- uhuvvetlerini if
maslahat in vel-akrabn evl bil-marf mstedsnca evvel mahmye-i
Galatada vki sary- Sultnde tayn-i tilvet-i ecz-y erfe ve Galata
kazsnda Rumili Hisrnda Balta ol Liman nm mahalde bir kpri ve
stanbul kurbunda Hazinedar kynde vki iftliklerinde bir eme ve
kasaba-i Hazret-i Eb Eyyb- Ensr (S19b) (Radiye Anh Rabbhl-Br)
de vki baelerinde cr olup hasbeten Lillh-i Tel vakf buyurduklar su
fyizinden baenin kapus nnde tark-i mm [14b] zerinde bir eme ve
bir sebl bin buyurup bundan sonra gazavt- erfelerinde uradklar
memlikden Kilidl-bahr- Rumili tarafnda vki Boaz hisrnda Sar Kulle
dibinde hisrda vki Fatih Sultn Mehemmed Hn merhm (S20a) cmi-i
imm in bir menzil ve cmi-i erf prnr olmak in leyl-i ehr-i
Ramazn- mbrekde on aded kandl ve yine hisr- mezbrda Piyale Paa
Baesi dimekle marf mevzide iki eme ve iki havz- diml-bek ve
Kzl Hisar nm kasabada bir havz ve necik nm kasabada bir eme [15a]
(S20b) bins ile ol arz fukarsn ihy ve Ariboz nm kasaba
kurbunda Kvrnt nm bir-i m ve hn ve eme ve musall ve kala-i
mezbrede ve kasabann dhilinde ve hricinde krkdan mtecviz eme-i
zll-s ve Anavarin Kalas cmi-i erfinde in-y ciht- mnfe
ve (S21a) ihds- revtib-i nazfe ve vezyif-i latfe buyurup hlisn
livechillhil-hamd bu cmleyi vakf ve tahld ve tebd itmekle bin-y
metn-i dn-i mbni teyd buyurup108 bi-fazlillhil-azzil-allm huls-
tmm ve ikdm ihtimm ile bu bik- hayrt ve ebniye-i (S21b) mberrt
vsl- mertebe-i tamm oldukda [15b] shibl-hayrt shib-i temkn em-i
108 VGA100383/1(42).

114

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

akl- maslahat-bn ile nazar- sadet-karn idp zikr olunan ebniye-i hayrtn
mhimmt ve bek-y rakabelerinin levzm ve mtemmimt in evkf-
tiyetl-evsf tedrik buyurdlar. T ki asr- (S22a) bediatl-etvrlar
sahfe-i rzgrda hl-i ruh-i yr gibi sbit ve pyidr olup bu glzr- fnyi t
kym- kymet get gzr idenlere bir eser yadigr kalup zikr-i cemlleri
elsine-i nsda dim mezkr ve defter-i hasenta ecr-i cezlleri dem-be-dem
mastr ola.
Garaz nakst kezm bz mned
[16a] Ki hest r nem bnem beky 109
Cmle (S22b) evkf- mezbreden biri trh-i kitbda memlik-i
slmiyye-i Osmniyyede dmet zll Sultnih alel-milletil-mniyye fcemil-havyic nfiz ryc olan akeden kmil be kerre yzbin ceyyd110
cedd akedir ki nsf tekden li-aslih ve tavzhen li-kllihi ikiyz elli bin
ake olur. Syir emvl-i111 erfelerinden ifrz ile mahss ve mhed ve
muayyen ve mmtz oldukdan sonra tafsl-i t (S23a) zere hlisan livechillhil-ceml vakf habs ve tahld tesbl buyurmlardr. [16b] Zikr
olunan nukd- maddeyi meslih-i vakf- erf in tedrik buyurdklarndan
sonra akr ksm vakfa elyak ve bek ve devma evfak olmala akrt-
atyeyi dahi vakf eylediler ki zikr tafsl olunur. Cmle akrtdan biri kaz-i
skdar muzftndan karye-i Bulgurl kurbunda Kskl nm karyede (S23b)
yigirmi sekiz bin ceyyid cedd ake112 semen-i er ile Saliha Hatun
ibnetl-merhm Mehemmed Efendiden itir buyurduklar menzildir ki bir
taraf merhm Abdullah Aa mescidi ve mezristn ve bir taraf Meryem
Hatun ibnet-i Hamza113 [17a] b ve iki taraf tark-i mm ile mahdd114 bir
bb tahtn evi zerinde gurfeyi ve bir bb sfl evi ve zerinde iki bb
gurfeyi ve yannda bir frn ve hammm ve mevzide su kuyularn ve
ecr- msmire ve gayr- msmireyi mtemil olup bin (S24a) otuz drt
senesi Zilhiccesi trhi ile merrah ol trhde mahmiye-i mezbrede kd-
eri mbn Mevln emsd-dn imzs ile mmza hccet-i eriyye
mcibince mlk-i sarhleridir. Biri dahi drs-saltanatis-seniyye mahmiye-i
Kostantiniyye harrasehllhu Tel an-klli afetin ve beliyyede [17b] bin
buyurduklar cmi-i bri-i mbrekleri kurbunda fevkn ve tahtn odalar
mtemil menzil mamr ve bir fevkn kebr selmlk ve bunlara muttasl
109
Ama bir naktr ki bizden geriye kalsn

nk varl ebedi grmyorum.
(Vezin: Mefiln Mefiln Feln)
110 ceyydSV: -N.
111 emvl-i SV:-N.
112 Ake SV:-N.
113 [16b Derkenar] B-marifet-i mtevell b-marifet-i eyh'l-rifn eyhlislm Ali Efendi
Karye-i Bulgurl kurbunda Kskl nm karyede vki alt dnm Vakfn ban b-fermn- l
skdar'da nib'-er olan smail Efendi kef eyleyp [silinmi okunmuyor] Ba mezbr
vakf- erf iin zabt olmaile bu mahalle erh verildi. Mhr.
114 mahdd SV:-N.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

115

bir menzil-i kebrdir ki meskin-i (S24b) mteaddideyi mtemildir. Ve on


bir bb dkkndur ki civr- cmi-i erflerinde vki olup vkf- shiblmerifin ihy ve ins olmala tayn ve tahddden mstagnidir. Menzil-i
mezbrenin hedm ve tayri melhz- zamr-i yne-nazrleri olmala
inallhu tel ne hl zere mstekarr olur ise zeyl-i kitb- vakf- cellde
bast tafsl olunur. Biri dahi [18a] Anadolu Kaleminde Kocaili sancanda
znikmid kazasnda Kazkl (S25a) derbendi kurbnda Klanca nm
karyedir ki iftlik-i Siyavu Paa nm mezraay ve iftlik-i Kurd Paa nm
mezraay mtemildir. Biri dahi Kaysar nm karyedir. Biri dahi mahall-i
mezbrda Yeni Ky nm karyedir. Biri dahi Baecik nm karyedir ki
kadmden vkfn mlk-i sahh olup yenieri aal hidmetinde olduklar
eyymda kondurmala Yenieri aas Halil Aa mezraas dimekle (S25b)
marf iftlii ve Ferhad iftlii nm mezraay mtemildir. [18b] Bu
mecm ki drt karye ve drt mezraadr. Arzsi hilline ahar mdhale
itmeyp cmlesi birbirine muttasl olup, hudd- erbaas huccet-i eriyye-i
mamln-bihda ehl-i vukf ve ur ihbr ile muharrer ve mastr oldu
zere cnib-i garbsi dery shilinden Batakdere nm mevzia andan Beyyol
(S26a) kaldrmndan Klanca deresi nm mevzia cnib-i kbelsi Sakarya
Bks nm mahalden Doan deresine andan At yaylak nm mevzia ve
imlsi Karadere nm mahalden Abds-selm evkf snuruna andan
Yrkan mandras [19a] dimekle marf mahalden Sekban skelesinde vki
Takprden shil-i bahra varup arksi shil-i bahrile mahdddur. Kur-y
mezbre ve (S26b) mezri-i mesfreyi merhm- cennet mekn dric-i
medric-i rahmet-i Rahmn Es-Sultn Osman Hn ibnl-merhmd-dric
il-medric-i Rahmetil-Hayyil-Kayym Es-Sultn Ahmed Hn efdallhu
tel aleyhim sicler-rahmeti ver-rdvn ve115 eskenehm bi-fadlihilazm f-al gurefil-cinn vech-i er zere beyt-i ml-i mslimn
zbtlarndan ir-y er ile kendler temmellk ve teslm-i semen buyurup
hkkm- (S27a) erat [19b] beytl-mlde zarret iktizs ile shhat-i akd-i
mbyaaya hkm itdiklerinden sonra cem-i arz v mezri ve cibl
mertii ve ecr esmr ve br enhr ar- eriyye ve rsm-
rfiyyesi ile teklf-i sultniyyeden muf olmak zere merfl-kalem ve
maktl-kadem temlk buyurup sene seba ve rn ve elf Recebi evili ile
mverrah tur-y gurr-y (S27b) sultn ile muanven mlk-nme-i
hmyn ve bert- erf-i meymenet-makrn ihsn buyurmlardr. Biri dahi
yine Anadolu tarafnda Mara eyletinde [20a] maskat- resleri ve mevlid-i
erfleri olup birderleri merhm Mehemmed Paa rhiyn vakf
buyurduklar Zeytun nm karye kurbnda vki Fernos nm karyedir ki
harb olup Haleb haznesine ancak (S28a) bin ake maktu olmala
taraf- mrden alup mamr oldukdan sonra vakf- erflerine ilhka lyk
olmala emlk- erfelerinden olup, on bin guru bah ile mlikinden

115 VGA100383/2 (43).

116

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

mter mlk-i sahhleri olup, Diyrbekr eyletinde Pertek116 sancanda


vki olan Til nm karye nefan ve reyan bir nice117 mertebe beytl-mle
(S28b) nfi olmala izn-i er-i [20b] erf ile mbdele buyurmlardr. Ve
Til nm karye mr olmakda beytl-mle menfaat ve karye-i Fernos vakf
olmakda zabtnda mtevelliye shlet olmala shhat-i mbdeleye hkkm-
erat- erfe hkm itmilerdir. Maa-zalik bu mertebeye kanat
buyurmayup vakf- erflerinin keml-i istihkmna (S29a) himmet ve rikb-
hmyn- pdihden istid-y inyet buyurduklarnda karye-i mezbreyi
dahi bin otuz be senesi Muharreml-harm evli ile mverrah ve vzer-y
zm ve vkel-y fihm ve kudt- asker-i slm imzlar ile merref
menr- muteber [21a] ile Sultnl-slm vel-mslimn Zllullhi tel
fl-arzn (S29b) hdiml-harameyni-erfeyn hkiml-mekneynilmnfeyn Pdih- zemn zemn gzde-i seltn-i Osmniyn Sultn-
aktrl-lem bit-tl vel-arz mazhar- hitb- mstetb- inn cealnke
halfeten fl-arz118 hfz- bildillh hm-i ibdillh Es-sultn ibns-sultn
Es-sultn Murad Hn ibnl-merhm Ahmed Hn (S30a) temlk buyurup
mazmn- mnf bu ibrt ile mveehadr ki karye-i mezbre cmle yazus
ve hudd u snurnda dhil olan arz v cibl ve mezri [21b] till ve
ayr u bayr ve enhr u ecr ve rey ve perkende-i rey ve evld-
reysnun hukk u rsmu ve beytl-ml ve ml-i gib ve mefkd ve yve
ve kagun ve bd- hev ve sayd u ikr ve r gallt (S30b) ve bk
mtevecciht ve cizye ve ziyde-i cizye ve madencilik ve kst- boyahne ve
bc- bzr ve rsm- acemiyn ve debb hne ve bil-cmle kffe-i hukk eriyye ve mme-i rsm- rfiyyesiyle mimm zkire ev lemyzker ve
hurrire ev lem-yuharrer serbest mefrzl-kalem ve maktl-kadem teklf-i
rfiyye ve avrz- dvniyyeden min kllil-vch [22a] muf ve msellem
olmak zere mm-ileyh mlk-i mahz ve hakk- (S31a) sarf olup neslen
bade nesln ve feran bade aslin ebeden ve sermeden il en yerisallhlarza ve men aleyh env- vch- mlkiyyet zere karye-i mezbre mamr
abdn oldukdan sonra tekrr taraf- mrden bir vechile dahl taarruz
olunmamak artyla mutasarrf ola. sterse sata dilerse balya murad
idinrse vakf eyliye. Ol bbda benim evld- emcd- l-nijdmdan ve
vzer-y zm (S31b) ve vkel-y fihm ve mer-y kirmmdan ve vlt
hkkm ve kudt- enm ve defterdrn- emvl ve syir [22b] mbirn-i
aml hi ferd kinen-men-kn ve keyfe m-kn bi-vechin minel-vch ve
nevin minel-env mni ve dfi olmaya. Ve dahl ve taarruz klmya ve
tebdl tayr itmeye. Her kim iderse indel-melikid-dim mcrim sim
olup dreynde erm-sr melm ve mazhar- gadab- Rabbil-enm ola deyu
tanss ve tasrh buyurulmdr. (S32a) Ve biri dahi Kilidl-Bahr- Rumili
tarafnda vki Boaz hisrnda vki fevkn ve tahtn on bb oda ve
116 Pertek S; Bertek VN.
117 Nie S: nice VN.
118 [Ey Davud!] Biz seni yeryznde halife yaptk. Sd 38/26.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

117

yannda bir koltuk mahzenidir ki vkf- ref-na intim ile mstan


anil-beyndr. [23a] Biri dahi mahall-i mezbrede Piyale Paa nm mevzide
baedr ki shil-i bahr ve Kulol tarlas ve Dere Kemer havz baesi ve
tark-i mm ile mahdddur. Ve biri dahi mahall-i mazbrede havz
baesidrki (S32b) vkf- kerm-nn vakf havz ve emesini mtemil
olup mahallinde malum olmala tarfden mstanidir. Biri dahi Ariboz
kazsnda Aya-Tiryada snurunda119 bir yar suy ile dir bir gz
asiybdur ki bin otuz bir senesi Zilkaadesi evyili mverrah Ariboz Kds
Ali Efendi bn-i brahim imzs ile [23b] mmzt hccet-i eriyye mcibince
Cafer avu ol (S33a) Mehemmed Aadan seksen bin ake semen ile itir
olunmu mlk-i sahhleridir. Biri dahi Ariboz kazsnda Komi
nm mezraa snurunda Piragad nm mevzide ef Kul Suy
ile dir bir gz mlk deirmen ve muhzsinde arz- hliyedir ki
kd- mezbr hcceti ile altm bin ake semen ile erbb- mteferrika ve
ashb- mteaddideden itir olunmu mlk-i sahh ve hakk- sarhleridir.
Biri dahi Ariboz ( S33b) sancanda nefs-i kasaba-i Ariboz balar
dhilinde Dikoz nm karye kurbunda Ahmed Yazc [24a] tarlas ve
Emir Yusuf tarlas ve tarafeynden tark- mm ile mahdd drt yz dib mlk
zeytunlukdur ki tarlalar ile mukaddem kapudan badeh vezr-i azam olup,
vsl- rahmet-i Rahmn olan vezr Ali Paa bnl-merhm Ahmed Paadan
bin yirmi be senesi aban evili ile mverrah ol tarihde donanma-y
hmyn kds olan fahrl-mderrisn Mehemmed Efendi (S34a) bn-i
smail imzs ile mmzt hccet-i eriyye mcibince mlk-i mterlardr.
Biri dahi yine Ariboz balar dhilinde Dikoz hark ile saky olunur
tahminen on be [24b] dnm tarla ve iinde seksen dib freng ve krk dib
Trk zeytundur ki Ahmed Yazc ve Emir Yusuf mlkleri ve tark ile
mahdddur. Bu akr dahi vezr-i slifl-beyn Ali Paadan mter mlkleri
(S34b) oldun sene-i mezbre Ramazan evhiri ile mverrah Ariboz
Kds Seyyid Mehemmed bn-i Seyyid Abdl-Halimden sdra hccet-i
eriyye ve vesk-i meriyye-i ntkadr. Biri dahi Koron kazs
muzftndan Kastel nm karyede Bostan elebi ve Yusuf elebi ve
Murad Bin Abdullah mlkleri ve vkf- celll-kadr120 mlki ile mahdd yz
dib zeytundur ki [25a] bin yirmi be senesi aban (S35a) evhiri ile
mverrah Koron kads Mehemmed Efendi imzs ile mmzt hccet-i
eriyye mcibince Galandine Bint-i Papas Marudi nm
zimmyeden itir tarkiyle mlk-i sarhleridir. Biri dahi yine karye-i
mezbrede stemati veled-i Melagamiye nm zimmden itir
itdikleri on bir aded ecr- zeytundur ki bir taraf Yani Podakr ve
etrf- selse vkf- refl-mahall mlki ile mahdd olup trih-i (S35b)
mezbr ile mverrah kd-i mezkr imzs ile mmzt hccet-i eriyye
mcibince mlk-i sahhleridir. Biri dahi yine karye-i mezbrede Rantene
119 VGA100384/1 (44).
120 celll-kadr SV: Halll-kadr N.

118

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

[25b] Bint-i Kotroni nm nasrniyyeden itir itdikleri krk


aded ecr- zeytundur ki Erhondu nm nasrniyye ve etraf- selsede
vkf- refl-kadr mlki ile mahdddur. Tarh-i mezbr ile mverrah kd-i
merkm imzs ile muanven hccet-i eriyye121 mcibince mlk-i
mahzlardr. (S36a) Biri dahi yine karye-i mezbrede zmiro bint-i Papa
Komo nm nasrniyyeden itir itdikleri yetmi alt aded
ecr- zeytundur ki Haokaztali 122 Vokofe ol Dervi
mlkleri ve vkf- l- kadr mlki ile mahdddur. Trh-i (S35b) mezbr
ile mverrah kd-i mezbr imzs ile muanven hccet-i eriyye [26a]
mcibince mlk-i sahhleridir. Biri dahi karye-i mezbrede mlk iftlikleridir
ki Hasan bin Ramazan ve vkf- cell-n (S36b) ve Papas Mavridi
mlkleri ve shil-i bahrde arz- hliye ile mahdd ve ecr- zeytun
hvdir. inde bir krgr burgaz drt bb tahtn iki bb fevkn evler bir bb
tahtn azabhne ve on kiril ahr- kebr ve iftiler in drt bb tahtn
evler vardr. Yannda bae ve birer dam iinde dir ikier talu mkemmel
yahne vardr. Ve alt- ift ve devbb ve yigirmi dokuz kb ve on (S37a)
bir aded zeytun bezleri vardr. iftlie [26b] muttasl on kta tarla vardur
kim123 biri tahmnen yz keyl tohum alur iinde ecr- zeytun vardur shil-i
bahrda arz- hliye ve cru ve Osman Day ve vkf- aliyyl-kadr mlki ile
mahdddur. kinci Eyveendro ( S37b) mlki dimek ile marf bir
kta tarladur. Tahmnen alt keyl tohum alur. inde ecr- zeytun vardur.
taraf Osman Day mlki ile mahdddur. nc Espanoylu mlki
dimekle marf bir kta tarladur. Tahminen alt keyl tohum alur. inde ecr zeytun vardur. Drdnci Lksi mlki dimekle marf bir kta tarladur.
[27a] Tahmnen krk keyl tohum alur. inde ecr- zeytun vardur.124 Osman
Day, Yorgo Hrto , Papas Mavridi , Polihiro
mlki ile mahdddur. Beinci Papa Konlu mlki. Altnc tuzla mlk
dimek ile marf tahmnen yigirmi keyl tohum alur tarladur. inde (S38a)
bostanlk ve ecr- zeytun vardur. Timur elebi Yorgo Avroto
mlkleri ve shil-i bahrda arz- hliye ile mahdddur. Bir taraf nehre mnteh
olur. Yedinci byk tarla dimek ile marfdur. Tahmnen125 keyl-i stanbul ile
seksen keyl tohum alur nsfndan ziydesin subasar iinde ecr- [27b]
zeytun vardur. Timr elebi mlki ile shil-i bahrde arz- hliye ile Todori
Ramiyani mlki ile mahdddur. (S38b) Bir taraf Kardeme
mlkine muttasldur. Sekizinci Mazekli126 mlki dimek ile marfdur.
Tahmnen on keyl tohum alur tarladur. Ekserini su basar iinde ecr-i zeytun
121 hccet-i eriyye SV: hccet N.
122 Haokaztali SV: Haokrabali N.
123 kim SV:-N.
124 vardurSV:-N.
125 VGA100384/2 (45).
126 Mazekli V: Marekli SN.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

119

vardur. Kurd Ali elebi oullar mlki ve Betro Andersen mlki


Todor ve Nikte Dimitri Buye mlkleri ile mahdddur.
Dokuzuncu Kazdeme mlki dimek ile marfdur. inde escr- zeytun
vardur. Kostondi Yeramoo stemari (S39a) Melagm
Anagosti Mankalavetni [ 28a] mlkleri ile
mahdddur. Bir taraf byk tarlaya muttasldr. Onuncu bu hudd dhilinde
olan ormanlk ve ayrlk ve arzidir ki tahmnen hudd- mezkre iinde
bin dib ecr- zeytun vardr. Evkf- erfelerinden biri dahi yine kaz-i
Koron muzftndan Lunka nm karye snurnda dhil iftlikdr.
Sinn-i mbrekeden bin yigirmi alt senesi (S39b) mh- evvl-i mbreki
evili ile mverrah Holomec nm kasabada hkim-i eri sm Mevln
brahim bn-i Bl imzs ile mmzt hccet-i eriyye ntka oldu zere
Kurd avu bn-i Mestan nm kimesneden [28b] kmil bir yk ake semen-i
ryic ile mter mlk-i mahz ve hakk- sarflardr. Mevki ve mevziinde
byiine intim ile keml-i hreti olmala beyn tarf ve tahdd tavsfden
mustandr. (S40a) iftlik-i mezbr cevnib-i erbaadan dvr ekilmi
harm iinde bb fevkn kerpi binlu hneyi ve hammm ve emeyi ve
baeyi ve ta binlu kiremid rtl bir bb krgr fevkn burgaz ve hric-i
harmde mehzi-i harm ecr- msmire ve gayr- msmireyi mtemil iki
kta beyi ve tahmnen ol diyr stlh zere krk apalk iki kta b ve
be bb tahtn hneyi [29a] ve asiyb ile bir mkemmel yahneyi (S40b)
ve Kal ve Ayvandrma ve Kafdan nm mevzda127 vka ecr- zeytun
ve zirat ve hrset olunacak yetmi bir kta arziyi mtemildr. Emlk-
mezbre zikr olunan menr-i Sultniyye ve temesskt- hkniyye ve
hucec-i eriyye ve sukk-i meriyye mcibince silk-i mlklerine dhil ve
havze-i tasarruflarnda olan emlke muttasl oldukdan sonra cenb- hazret-i
vkf Amenehullhu tel min-cemil-mehif vel-mehvif (S41a) meclis-i
er-i erf-i refi-n ve mahfil-i dn-i mnf-i rshl-erknda sadr- kitb mustetb tevk-i erfi ile kabul-i kulba karn iden [29b] hkim-i
mahkeme-i dn-i mbn sadr- pr-kadr-i l-cenb merci-i ashbn-nh ve
erbbl-elbb efdl-i mehr-i zemn ekmel-i nehrr-i devrn asumn
alem-i zemne hned dehr allme-i cihne hned.128 Hdim-i er-i metn
clis-i seccde-i Resl-i emn. (S41b) L-zlet akdl-mkilt mahllet-i biesnn-i aklmuh ve muhaddertil-kazy mtetavikat bi-kalidi ahkmih
huzr- erfinde kffe-i tasarruft- eriyyelerinin cevz zemnnda ve
amme-i teberrut- meriyyelerinin nefz evnnda niyyet-i safiye-i vfiye ve
azmet-i muvfakat-i kfiye ile ikrr- sahh-i er ve itirf- [30a] sarh-i
mer idp bu kitb- anber-br- gher-nisr ki sevd- sutr pye pye
nerdbn- sedd (S42a) ve beyz- safha-i pr-nr sha-i semn-i kasr-
reddr mecr-i mazmnnda zikri cr olan evkf- merhatl-evsf cem
127 mevzda SV: mevzda N.
128 . Gk ona zamann en bilgilisi der, felek ona
dnyann bilgesi der.

120

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

tevbi u levhk ve hudd u hukk ve tarik u merfk ile ve hudd iinde


dhil olan ebniye129 ve arzsi ile hurrire ev lem-yuharrer suttire ev lemyusatter tark-i er ve slb- mer ile silk-i mlk-i sahhimden ifrz ve
hakk- sarf- sarhimden mmtz idp, evvel cmi-i (S42b) mezbreyi
ikmet-i salavt- mektbe ve ed-y ibdt- mergbe [30b] iden kffe-i ehl-i
slm ve mme-i ubbd- ibd- Rabbl-enm in hlisen li-vechillhilkerm ve ibtigen li-merztir-Rabbir-rahm vakf u habs ve teslm eyledim.
Ve ol ebniyye-i m mslimn abdest alup syir menfi-i malmesiyle
mntefi ve avyid-i marfesi ile mtemetti olmak in f-seblillh vakf ve
tesbl etdim. Ve nukd- mahde ve mebli-i (S43a) mevsfe-i maddeyi
ve zikr olunan kur ve akrt ve mezri ve arz ve ebniyye ve mertii iinde
olan, edevt- zirat ve alt- hirset ile ve kl ve criye ve brgr130 ve
anm [31a] ve su sr ve karasrlar ile blin-m-bela meslih-i cmii mezbr ve mhimmt- mabed-i mezkr ve mesrif-i hayrt- mezkre ve
levzm- mberrt- mesfre in vakf eyledim, deyp akrt ve nukd ve
menklt ksmndan mstakllen mntefeun-bih (S43b) olup vakfiyyeti
mteref olan aslet ile mstakllen mntefeun-bih olmyan akra
tebaiyyet ile tecvz iden eimme-i mctehidn Rdvnullhi tel aleyhim
ecman rey-i erfleri zere vakf131 ve tesbl itdiklerinden sonra mrnileyh hazret-i vkf vkfl-hl vezr-i hatr-i huceste [31b] hisl
nazzamallhu tel ahvleh ve karrane bin-necahi emleh fikr-i sedd ve
rey-i red idp, evkf- mezbretl-evsfn mahslun mesrifine (S44a)
sarfda bir knn- latf ve dahlini mevcibine harcda bir slb- mnf vaz
itdiler. Mdm ki hsl harca kf ve mahsl masrfa vf ola. Ol minhc-
kavm ve ksts- mstakmden rc ve udl ve gaflet ve zhl olunmaya.
Sebbetallhu tel deime izzihi alel-bd ve essese kavime sadetih
alel-huld132 vezr-i mrn-ileyh krdn- mr habr-i amml-ihsn
hazretleri yle (S44b) art [32a] eylediler ki; vakf- mezbre bir mstakm ve
mtedeyyin emnet ve sadkat mtteayyin shib-i rey-i red mlik-i fikr-i
sedd kl ve kmil ve perhz-i kr mttak ve mteverri ve mteerri ve
dndr mtevell nasb oluna. T ki kur-y mezbre ve mezri-i mesfre ve
nukd- merha ve akrt- mastreyi tasarruft- vakfiyye ile mutasarrf
olup hsl olan rub u nemsndan rt- tiye-i vakf kem-yenba mert
ve dim (S45a) gallt- evkfn nem ve izdiyd mukaddimtna sarf-
evkt idp vazfe-i tevliyet yevm otuz akeye mutasarrf ola. Ve vakf- erfe
kttb- [32b] sikt ve men-y esbtdan bir muhsib ve mttak ve deyyin-i
emnet ve sadkati mteayyn kem-yenba ahvl-i hesba rif tefsl-i
kavid-i deftire vkf bir ktib nasb olunup vazfe-i kitbet yevm on akeye
mutasarrf ola. Ve sikt- mslimn ve suleh-y muvahhidnden iki atlu
129 ebniye SV: ebniyye N.
130 brgr SV: bgr N.
131 VGA100385/1 (46).
132 Allah onun halk zerinde olan yceliini daim klsn ve kyamete kadar mutlu olsun.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

121

(S45b) bir piyde nefer cb nasb olunup atlu cbler kur-y mezbre ve
mezri-i mastreden cem-i emvl ve hasbel-mutd mtevell-i vakfa isl
eyleyp cinyet itmedikleri takdrce vazfe-i cibyet her biri yevm sekizer
akeden ikisi yevm on alt ake [33a] vazfeye mutasarrf olalar. Ve cb-i
gayr- c-i piyde nukd- mesfre ve akrt- mastre rub u nemsn
tahsle ictihda hadden ziyde say idp (S46a) hidmet-i vakf cem-i
maslihinden takdm ve bk komayup bervech-i istikmet mtevellye teslm
idp yevm be ake vazfeye mutasarrf ola. Ve mcevvid-i hazret-i Kurn
salh- hlyle mrn-ileyh bil-benn rt- shhat-i salta vkf bir imm deyyin-i rife yevm on alt ake vazfe virile. Ol artla ki kll yevm cmii erfde evkt- hamsede immet ve mihrbda bade salt [33b] il-fecr sre-i
Ysn ve bade saltil-asr sretn-Nebe ve beynel-eyn sre-i (S46b)
Elif-Lm-Mim es-secde ve bade saltil- sretl-Mlk tilvet idp,
badel-itmm pdih- slm ve askir-i mansre-i muzafferetl-alm ve
vkf- refl-makma du-y hayr ile hatm-i kelm ide. Mebla-
mezbrdan on ake mihrbiyye alt ake133 Kurniyye ola. Ve bir slih ehl-i
Kurn cmi-i sft- slifetl-beyn ser-mahfil-i zmre-i devr-hnn htb
lebb-i ho-elhna yevm on drt (S47a) ake vazfe virile. Ol artla ki eyym Cuma-i mbrekede devr- [34a] hnlara res olup vakt- salt- er dhil
olunca Kurn- azm-ndan bir cz-i erf tilvet badeh vech-i er
zere hitbet ve salt- cumay ikmet ve immet ide. Mebla- mezbrdan
on ake vazfe-i hitbet ve ikisi vazfe-i devr ikisi vazfe-i ser-mahfil ve134
riyset ola. Hatb ile devr-hnlar yedi nefer ola. (S47b) Ve nefer ho-vz
savt- blend ile emslinden mmtz mezzinlere yevm her birine sekizer
akeden kll yevm yigirmi drt ake vazfe virile. T ki evkt- hamsede
mnvebe ile hidmet ve ayd [34b] ve leyl-i ehr-i Ramazan ve eyym-
Cumada sal mezzinleri ile be mezzin ittifk ve cemiyyet ideler. Ve iki
kimesne dahi sal mezzinleri olup eyym- Cumada cemt-i mslimne
vakt- mutdda iktirb- vakt- (S48a) salt ilm ve hb- gaflet-i itiglden
kza ikdm ve salt- Cuma in vakti ile teheyy ve istidda tenbh
bbnda ihtimm ideler. Bu mukbelede her birine yevm ikier akeden kll
yevm drt ake vazfe virile. Mezzinn zmresinden her kim reslmezzinn olursa, cihet-i riyset yevm bir akeye [35a] dahi mutasarrf ola.
Ve her mezzin nevbetinde kablel-ikmet135 ihls- erf tilvet idp
(S48b) ve on bir kerre salavt- erfe virp, Server-i enbiy aleyhi ekmelttehy rh- pr-fthlarna sevbn ihd idp, bu mukbelede yevm birer
ake vazfeye mutsarrf olup, vazfe-i yevmiyyeleri dokuzar ake ola. Ve alt
nefer devr-hna yevm ikier136 ake vazfeden kll yevm on iki ake vazfe
virile. T ki eyym-i Cumada hatb ile hem-zebn olup yedi nefer ehl-i
133 VN- : mert- sre-i S.
134 ve SV: -N.
135 VGA100385/2 (47).
136 ikier SV: -N.

122

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

Kurn kable saltil-Cuma krat- Kurn- (S49a) azm-n ile bermceb-i [35b] ve iz tliyet aleyhim ayth zdethm mnen137 kulb-
huzzr-138 cmi-i erf pr-nr ve ziy ideler. Ve bir kimesne muarrif olup
kable saltil-Cuma ve badeh pdih- slma du ve nm- vkf-
reful-kadri zikr ve ihy idp yevm iki ake vazfeye mutasarrf ola. Ve bir
kimesne nat-hn olup eyym- Cumada bade tammit-tilvet nakl-i nat-
erf-i Nebiyy-i latf ile kalb-i ehl-i meclisi (S49b) pr-nr ve cmi-i bri-i
mbreki nmne-i Beyt-i Mamr idp, yevm ake vazfeye mutasarrf
ola. Ve bir lim bil-kitb ves-snne keml-i vera ve takvya mazanne
vize kll yevm [36a] yigirmi ake vazfe virile. T kim bade saltilCuma Kitb- Kermden bir iki ayt- beyyint takrr-i dil-pezr ile tefsr ve
ehds-i kudsiyye ve nebeviyye ile huzzr- meclise tenbh ve tezkr ide. Ve
bir kimesne kayym olup, esbb- cmi-i mbreki (S50a ) hfz ile takayyd-i
tmm ve bb- cmi-i brii zemniyle feth ve ilk bbnda ihtimm idp,
kll yevm beer ake vazfeye mutasarrf ola. Ve bir kimesne ferr olup
cmi-i erfin dhilini ve hricini kens ve tanzfi det ve kayym ile yek-dil
ve yek-cihet olup, ed-y hidmetde inet idp, ol shib-i ferset cihet-i firet
yevm iki ake vazfeye [36b] mutasarrf ola. Ve bir kimesne cmi-i (S50b )
erfde er olup, vakti ile il-i kandl itmekle cmi-i brii pr-nr ve
nmne-i Beyt-i Mamr idp, bu mukbelede yevm ake vazfeye
mutasarrf ola. Ve yed-i mtevellden kll yevm ikier ake dahi alup, cmii erfin kandl ve miknese ve fitl ve syir levzmna sarf eyleye. Ve bir ehl-i
hendese dem meremmetci olup, muhtc- meremmet olan mevzii slh ve
vakt zamn ile vki-i hli mtevellye ilm ve ifsh (S51a) idp, bu
mukbelede yevm iki ake vazfeye mutasarrf ola. Ve bir kbil kl ve
fenninde kmil [37a] kimesne suyolcu olup, yevm alt ake vazfeye
mutasarrf ola. Ol artla ki kendlerin emelerine ve vakfiyye-i sniyede
inallhu tel derc olunup, merhm ve mafrun-leh birderleri rhiyn
vakf buyurduklar emeye ve sikyeye hidmet ve iki vakf- erfin meslihine
kifyete say himmet eyliye. (S51b) Ve cmi-i mbrekin zeyt em-i
revgan ve hasr ve sir mhimmtyn kll yevm onar akeden senev
bin alt yz ake sarf olunup, ferr ve kayym zemn ile kandli il ve
izat-i esbb- cmiden ihtirz idp, bil-ihml hfz u savn [37b] ile itigl
ideler. Ve art eylediler ki sultn- ashbt-tahkk brhn- erbbt-tedkk
ser-defter-i evliy tc- ser-i asfiy masdar- (S52a) esrr- Rabbniyye
mazhar- envr- subhniyye zul-hasebiz-zhir ven-nesebt-thir slle-i
Seyydl-mrseln mrids-slikn ve merrebt-tlibn azz prleri ve
eyh-i vcibt-tevkrleri kutb- dire-i vcd skdar Seyyd Mahmud
Efendi Hazretleri kaddesallhu srrah ve ebkh ve edmeh f-makmilird il-gyetid-dehri ve mntehh mdm ki vcd- bihbdlar dhil-i
137[Mminler ancak, Allah anld zaman yrekleri titreyen] kendilerine Allahn yetleri
okunduunda imanlarn artran [ve yalnz Rablerine dayanp gvenen ] kimselerdir. Enfl 8/2.
138 huzzr- SV: huzz N.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

123

dyire-i vcd ola. (S 52b) Vakf- erflerine nezret [38a] ve mrt- rt mesfreye nazar- inyet buyurup, bu mukbelede zviye-i erflerine cnib-i
vakfdan yevm otuz ake virile. Badeh cihet-i nezret zviye-i erfelerinde
seccde nin ve makm- mbreklerinde mukm mekn olan eyh-i shib-i
besrete merta olup, her kim ol zviyede eyh olursa vazfe-i mezbreye
mutasarrf ola. Badehm nasb- nzr rey-i hkim-era (S53a ) mfevvaz
ola ve hazret-i Azz-i mezbrun ebkhullhu il-nihyetid-dhr Medne-i
skdarda makarr- zt-139 mekrim-asrlar olmala menzil-i ebrr u
mehbit-i envr [38b] olan zviye-i erfeleri fukarsndan elli be nefer
dervna kll yevm her birine er akeden yevm yz altm be ake
virilp, otuz neferi cmlesi hamele-i Kurn- azm-ndan olup azz-i
mezbrun cmi-i brilerinde bir vakt-i mnsibde Kurn- (S53b ) azmndan birer cz-i erf tilvet itmekle kll yevm bir140 hatm-i erf olunup
on cz-i erfin sevb ve fazletini Seyyd-i kint sened-i mevcdt sultn-
evliy sened-i asfiy resl-i sakaleyn imm- kbleteyn Resl-i cenb- kibriy
hazret-i Muhammed Mustafann aleyhi efdalt-teslmt ve ekmelt- [39a]
tahiyyt rh- mutahharlarna ihd ideler. Ve be cz-i erfin ecr sevbn
hazret-i Reslullhn (S54a) sallallhu tel aleyhi ve sellem ezvc-
mutahhara-i zkiyt ve evld- kirm cmis-sadt ve ehriyr- gzni ve
syir ashb- sadet-karni ervh- erfelerine hibe eyliyeler. Ve be cz-i
erfin sevbn bu fakrin ketm-i demden memleket-i vcda kadem
basmasna sebeb-i sr ve bis-i zhir olup, ern zimmetimde hukk-
ihsnlar vfir ve taharruzen anil-hukk hukk- vlideyni mert zerime
(S54b) deyn belki farz- ayn idi zhir iken, harem-i muhterem-i sultnide
[39b] hidemt- sultniyyeye sarf- mr-i azz itmekle, anlarn hidmetinden
mahrm olduum vlideynim rhlarna hibe eyliyeler. Rabbi irham-hm
kem-rabbeyn sagran141 bk on cz-i erfin sevbn vkf- kesrlmarif rh- erfine hibe eyliyeler. Ve yigirmi be nefer dervn ki her biri
Cneyd ve Bayezidden nin vire. Her biri yine mahall-i mezbrede bin aded
tevhd-i hayy-i mecd ve yz (S55a) aded salvt- erfe ve sre-i
mbreke-i hls tilvet idp, on neferi tevhd tasliye ve tilvetinin sevbn
azzim ve mridim nr- velyet kevkeb-i drr-felek-i hidyet bis-i
sadet-i dny [40a] ve ahiretim merkm Seyyd Mahmud Efendi Hazretleri
rh- tayyiblerine hediyye ideler. Ve be neferi tevhd tasliye ve tilvetinin
sevbn halle-i cellem seyyidets-sliht rbiatl-vakt ve tcl- (S55b)
mestrt Hadice Hatun ibnet-i Abdullah rhna hibe eyliyeler. Ve neferi
tevhd tasliye ve tilveti sevbn mtealliktmdan Fatma Hatun ruhna
hibe eyliyeler. Ve bir neferi tevhd ve tasliye ve tilveti sevbn Ruh-
Zbbula rhna hibe eyliyeler. Ve bir neferi tevhd tasliye ve tilveti
139 VGA100386/1 (48).
140 bir SV: birer N.
141 Rabbim! Kklmde onlar beni nasl yetitirmilerse, (imdi de sen onlara yle
rahmet et!) sr 17/24.

124

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

sevbn hazret-i azzin kadm emekdr ve bil-fil [40b] hmil-i esrr ve


trbedr Osman Dede rhna hibe eyliye. Ve bir neferi tevhd u tasliye ve
tilveti sevbn li-mm birderim lyas Aa rhna ve bir neferi tevhd
tasliye ve tilvet sevbn haznedrm Ali Aa rhna ve (S56a) bir neferi
tevhd tasliye ve tilveti sevbn mtealliktmdan Emine Hatun rhna ve
bir neferi tevhd tasliye ve tilveti sevbn mtealliktmdan Meleksima
Hatun rhna ve bir neferi tevhd u tasliye ve tilveti sevbn
mtealliktmdan Can Fida Hatun rhna hibe eyliye. (S56b) Cmlesi yigirmi
be ola. Ve art buyurdlar ki Azz-i mezbr hazretlerinin [41a] trbe-i
erfleri civrnda kendler in bin buyurdklar trbe-i erfede Azz
Hazretlerinin fukarsndan iki merd-i slih trbedr ve vakf buyurdklar
ktb-i kermeye hfzl-ktb olup, her birine yevm beer akeden kll
yevm on ake vazfe ve mutd zere gt-y trbe ve dlbend mhimmt
in senev bin ake virile. Ve ravza-i raziyye-i Seyyd-i kint ve trbe-i
aliyye-i mefhar-i mevcdt aleyhis-salt (S57a) ves-selmda sebeb-i
sadet-i dny ve ahiretim olan hidmet-i feret-i merkad- pr-sadetde
kim-i makmlarm olan eyh brahim ve el-hc Hasana kll sene her birine
[41b] yigirmi beer ake srh filoriden senev elli krmuz altun surre
emnlerine teslm idp, huccc- zevl-ibtihc mteveccih olduklarnda irsl
ve mezbrlara sl ide. Badehm fukar-y harameyn-i muhteremeynden iki
mstehkkn surresi olup, vkf ve mevkfn-(S57b) aleyhimya noksn
gelmekle art- mezbr mtegayyr olmayup ebedl-ebedeyn mamln-bih
ve muteber ola. Ve her sene mh- vildet-i Hazret-i b-izzet ehr-i
Rebilevvelin on birinci gni ki on ikinci gice olur, vkf- mezbrun cmi-i
briinde alel-vechil-mutd mevlid-i erf okudup, mecm- levzmna elli
srh [42a] filori sarf ide. Ve her sene Azz-i mezbrun fukarsndan skt-
farz- hacc itmi bir kimesneye yz aded (S58a) srh filori virilp, vkf-
muhtc tarafndan ihcc oluna. mmddir ki yevm-i ihtiycda nfi ve cez-y
taksr-i kesri dfi ola. Minns-say ve minallhil-kabl ve her sene leyle-i
Bertda bin akeye her biri bin beer yz akeye iki em-i kfr itir
olunup, mihrb- erfin iki tarafnda vaz il oluna. Ve her sene ftiha-i
hr- sinn olan Muharreml-harmn142 dokuzuncu gnnde kmil bin
(S58b) ake sarf olunup, re a birp [42b] hazret-i eyh-i Azzin zviyei erfeleri fukarsna itm oluna. Ve art buyurdlar ki Azz-i Azzl-vcd
skdar eyh Mahmud Efendi Hazretlerinin lzlet tnbe hymi bikihi
makdeten bi-evtdil-huld zviye-i erfeleri tarafna tayn buyurdklar
yevm iki yz be akeye hl Azz-i mezbrin trbedrlar olan Osman Dede
mstakill cb (S59a) olup, vazfe-i cibyet yevm be akeye mutasarrf ola.
T ki zviye-i mezbreye mteallik vazif ceman yevm iki yz on ake
ola. Badehu her kim trbedr olur ise, cihet-i cibyet anlara mert ola. Ve
ceman tayn olunan [43a] yevm iki yz on ake ki kll ehr alt bin yz
akeden kll sene yetmi be bin alt yz ake olur. Hl cenb- llerine
142 VGA100386/2(49).

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

125

sene bin otuz be Recebi gurresinde (S59b) vkf- refl-kadr ber-vech-i


pn bit-tamm teslm buyurup Azz-i mezbr her ehr gyeti geldike tevz
buyurmak zere, inallh tel bin otuz alt senesi Cemaziyelahire gyetine
varnca vazfe-i mustehkkn vsl oldu gibi mtevelli-i vakf dahi kll sene
ibtid-y sene gurre-i Receb olup, gurre-i Recebde kmil yetmi be bin alt
yz akeyi Azz Hazretlerine ve kim-i makm- erflerine (S60a) teslm
[43b] idp, anlar dahi fukar-y mrtezikaya al-hasebil-mutd res-i ehr
geldike taksm ve tevz buyuralar. Garaz oldur ki hir-i ehre talk ve
mahsl gelmedi deyu tesvf ve tavk olunup, bu denlu say-i firvn ve bezl-i
ltf ve ihsndan maksd olan ecr ve sevba noksn ve zarar terettb itmeyp,
garaz- vkf kmil al-ahsenil-vch hsl ola. rt- mezbre grilp
meslih-i mezbrenin (S60b) mhimmt virilp murd- vkf al-ahsenilvch hsl ve mstehkkne hukuk- eriyyeleri al-vechit-tamm vsl
oldukdan sonra bakiyye-i mahsl-i evkfdan Rumilinde Anavarin
[44a] cedd kalasnda olan cmi-i erfin immna yevm drt akeden
senev bin drt yz krk ake irsl oluna. Ol artla ki rh- vkf- cmiulmarif in kll yevm bade saltil-fecr (S61a) sre-i Ysn bade salatilasr sretn-Nebe bade salatil- sretl-Mlk tilvet ide. Ve Ariboz
kurbunda Kurundi nm karyede hafr etdirdikleri bir-i mdan su eken
iki nefer deme kll yevm onar akeden ikisine yevm yigirmi ake ve
suyolcuya yevm onar ake vazfe virile. Ol artla ki kala iinde getrdikleri
suyoluna ve kaladan tara hliye [44b] tarafnda olan emelerinin (S61b)
suyollarna hidmet eyliye ve yevm otuz akeden senev on bin sekiz yz ake
su ekmee katr veyhd kz itirsna ve nafaka-i devbba ve dolab
hnede kandl harcna ve neccriyeye ve syir levzmna sarf oluna. Ve bilcmle zikr olunn h- Kurundi ve suyollar ve emeler levzmna
yevm altm ake tayn buyurmlardr. Vech-i merh zere143 b-kusr sarf
oluna ve (S62a) mahmiyye-i Galatada vki sary- sultnde yevm ikier
ake vazfe ile sekiz ecz-y erfe ki vaz buyurup tilvetini glmn- sary-
hmyna ve nezretini sary aalarna [45a] ve tevliyetini saryda kilerci
ba olanlara art idp yevm drt ake, cihet-i tevlyet ve yevm ake
cihet-i nezret ve yevm bir ake cihet-i kitbet ve yevm bir ake cihet-i
cibyet tayn buyurup, mebla- mezbrdan ceman (S62b) kmil yz bin
akeyi ciht- merkme in vakf idp, mstakill kitb- vakf tahrr buyurup
mtevellsine teslm buyurmulardr. Ol vakfa ve stanbulda Gl cmi-i
mahallesinde fukar-y tife-i aliyye-i Nakbendiyyeden bir mstahkka vakf
buyurduklar menzile dahi mtevell-i vakf- erfleri nazret idp, her sene
tammnda evvel-i hr- sinn olan Muharreml-harm ibtidsnda [45b]
marifet-i erile mtevell-i mezbrun muhsebesin (S63a) grp zy- mli mevkfdan hazer ve rt- vkfa zarar terettb itdirmemee say-i evfer ve
menzil-i mezbri tebdl ve tayrden synet ve vakf- erfe halel ve zarar
arzundan hfza sarf- himmet eyleye. Ve cmi-i erfin ardnda bin olunan
143 zere SV:- N.

126

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

bb menzilden birinin skns imma ve birinin skns reslmezzinne ve birinin skns kayyma mert ola. Ve vakf- erflerinin
(S63b) cb ve ktibi ve meremmeti ve suyolcusu bu drt kimesne kitb-
vakf- snde beyn t olan evkf- erfeye dahi hidmet idp144[46a] vakf-
erflerinden tayn itdkleri vazfe ile iktif idp vakf- snden vazfe
ricsna ictir etmiyeler. Ve vakf- erfleri mtevellsi SleymanAa haytda
olduka vakf- snye dahi mtevell olup, ol vakfdan dahi tayn buyurduklar
yevm yigirmi be ake (S64a) vazfeye mutasarrf olup vazfe-i tevliyeti
yevm elli be ake ola. Badeh vakf- snnin mtevellsi mstakill olmak
olur ise vakf- erflerinin mtevellsi rey zere hareket ve iki mtevell
ittifkla intizm- ahvl-i vakfa say ve himmet ideler. Ve ehad-i vakfeynde
bi-emrillhi tel zaf [46b] ve zarret mhede olunur ise vakf- sanden
meslihi itmam olunup, garaz- vkf- cmil-marife noksn (S64b)
terettb itmemee ikdm ve ihtimm ideler. Ve art buyurdlar ki, inallh
tel kuvette olan niyyetlerini fiile ve in-y hayrta azmetlerini vcuda
getirmek mukadder ise civr- cmi-ide inallh in olunacak zviyede bir
eyh-i mstehkk myesser olur ise vaiz ola ve ill vaziyye olan yevm
yigirmi ake ve mhimmt- cmie tayn olunan yevm on ake ve
meremmetiye tayn olunan yevm iki ake ve mezzin-i slis (S65a) in
[47a] tayn olunan yevm sekiz ake ki, ceman yevm krk akeden kll
ehr bin iki yz ve senev on drt bin drt yz ake olur. Hcet olmadka bir
kese dahl itdirmeyp mtevell der-kse idp, evkf- erfeleri muhtc-
meremmet olduka marifet-i hkim-er ile sarf ide. Ve her sene nzrlvakf145 muhsebe idp muhfaza-i emvl-i vakf ve mrat- urt- vkfa
say ide. Ve art eylediler ki, (S65b) nukd- mevkfe-i mahde ki, mecmu
kmil be yk tabr olunur. Be kere yz bin akedr. Onu on birden ziyde
mumele ile verilmiye. Ve kur [47b] ve mezriden ar- eriyye ve
rsm- rfiye alnmakda hakk ve adlden udl olunmaya. Ve akrt- mezbre
ecr-i mislinden zyid cret ile virilmiye, rub- vakf- mezbrdan husl
myesser olan ciht- mezbreye sarf olunmak mteazzir oldu surette
fukar-y mslimn ve (S66a) meskn-i muhtcne sarf oluna. l-en
yerisallhul-arza ve men-aleyh ve hve hayrl-vrisn146 ve art eylediler
ki, vakf- erfin bak-y ayn ve devm- menfaati ve kym- rakabesi nemy gallesi ki asl- maksd ve bis-i bezl-i mechd ve sebeb-i sarf-
mevcddur. Cmleden [48a] takdm olunup, cemi gallt rakabe-i vakfa sarf
olunmak dahi lzm gelr ise cmle meslihden takdm ve cmleden evvel
usl- (S66b) vakf tekml ve tetmm oluna. Ve mrn-ileyh vezr-i hatr
hazretleri yle art eylediler ki, kendler serr-i shhat fiyette clis ve
kab-y selmeti lbis olduklarnca zavyid-i evkfda rey-i mnrleri
mstakill olup, evkf- mastretl-evsfda tevch-i ciht vesir tasarruft
144 VGA100387/1 (50).
145 nzrl-vakf VN: hkiml-vakf S.
146 Allah onu yer yzne ve orada bulunan kullara vris kld. O vrislerin en hayrlsdr.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

127

rey-i mnrlerine merbt ve tedbr-i dil-pezr ment olup, keyf m-yahtr ve


yrd min-gayri mnza min-karb ve bad nazm- meslih ve (S67a) tayn-i
mesrf [48b] ve azl u nasb- erbb- vezfde mstakill olup, usl- evkf ve
erit-i merhatl-evsfda tebdl ve tayr ve takll ve teksr keyfiyet-i
istill-i ml ve zy- seratz-zy enfana istibdl ve syir ahvl
kinen-m-kn mimm izz hn kabza-i kudretlerinde olup, ky-i misl-i
savlecn irdetleri birle her ne hl zerine isterlerse dndereler. Ve masrf-
mezbreden bk (S67b) olan ne araya dilerlerse gndereler. Kimesne asl
mzhim ve mni ve murz ve mdfi olmaya. Tasarruft- mezbreye
mberetden kendler fari olduklarndan [49a] sonra, mtevell rey-i
mnsibi ile vch- hayrtdan mmkin olan ibd idp, verese-i vkfdan bir
ferd niz itmeyp, ancak rey-i nzrl-vakfa147 mfevvaz ola. Ve tevliyet-i
vakf- mezbr Rumili beylerbeyisi iken erbet-i ehdeti n iden, (S68a)
birderleri merhm148 Mehemmed Paann mutak fahrl-ebh El-hc
Sleyman Aa ibn-i Abdullah nm kimesneye merta olup149, badeh
emnet ve diynet ile rste olup umer-y piydegndan olan brahim Aaya
merta olup badeh utekmn aslahna mert badel-inkrz rey-i
hkiml-vakte mfevvaz ola. Kezlik kitbet [49b] ve cibyet dahi utekya
merta olup utekdan mstahk variken150 hara tevch olunmayup badehm
rey-i hkime mfevvaz ola. (S68b)Ve f-zemnn vazfe-i kalleye kanat
ve rtibe-i cziyye ile maietde subet olmala art eylediler ki,
mezzinler151 ve muarrif ve nat-hn ve ferr ve kayym, mcevvid-i
hazret-i Kurn- azm-n olurlar ise devr-hnlk hidmeti dahi bunlara
verilp, anlardan mstahk var iken hara tevch olunmaya. Mstahk
olmadklar takdrce ecnibe tevch oluna. Ve bil-cmle cem memn
olmadka ciht- vakf mrtezika-i vakfa [50a] virilmekle (S69a) vakf- hara
ihtiyadan istin hsl olmala rh- vkfa memldan ziyde hayr du
vsl ola deyp, bu mahalde ert tamma ve zevbt encma irp, vkf-
cell-n yine meclis-i er-i erf mihl-bnynda hkim-i slifz-zikr
sbkl-beyn huzr- l meknnda, bu veska-i enka-i dil-sitn ire erh
beyn olunan esnf- evkf ve ecns- ehibbs erit-i muharrere ve zevbt-
mukarrere zere vakf (S69b) ve habs u tesbl etdim, diyp mukaddimt-
tesclden her ey dakk152 ve cell ve tamm- garaz tavakkuf eyledi emr-i
tescl in mtevell nasb [50b] idp, meclis-i hkm ve mrfaada hzr ve
147 nzrl-vakfa VN: hkiml-vakte S.
148 Merhm VN: merhm ve mafrun-leh S.
149 badeh emnet ve diynet ile rste olup umer-y piydegndan olan brahim Aaya
merta olup badeh utekmn aslahna mert badel-inkrz rey-i hkiml-vakte mfevvaz
ola.VN: Dire-i hayatda olduka vazife-i tevliyete bunlar mutasarrf olup badehu utekmn
aslahna merta ola badehu rey-i hkiml-vakte mfevvaz ola S.
150 variken SV: var iken N.
151 VGA100387/2 (51)
152 dakk SV: tedkk N.

128

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

mahfil-i muraza ve mdfaada fasl- husmete mterakkb ve muntazr


olan, mezbr Sleyman Aaya bi-esrih teslm; anlar dahi, tesellm idp
mtevelller syir evkfda tasarruf itdikleri gibi mutasarrf old diyu, ikrr
itdkde mtevell-i mezbr, (S70a) nukd- mesfreyi hussan evkf-
mastreyi umm153 kabz idp, mebla- mrrl-evsf syir mtevellin-i
evkf gibi ay tasarruf idp, rub- vakfdan vazfe-i tevliyyet diy evvel,
ecr-i misl dokuz yz ake, badeh tayn-i vkf hkmnce ecr-i mislden
zyid, bin sekiz yz ake alduna muterif oldukda [51a] vkf- mm-ileyh
esbeallhu tel niameh aleyh ile mtevell-i mezbr ehadhm uhr
ikrr u itirflarnda vichen ve ifhen (S70b) tasdk itdikden sonra, vkf-
mezbr cnib-i vifkden semt-i ikka tevecch idp, evvel vakf- nukd
eimme-i nehrr ve ecille-i mehr rey-i mnrleri zre btl ve bzr shhat
kablde ksid tldr. El-mebn alel-fsidi fsidn mukaddimesi
mcibince ana mteferri olan rt dahi sahhe olmaman mtevell-i
mm-ileyhin ayda vazfe-i tevliyet deyu ecr-i mislden zyid ahz itdi bin
sekiz yz akeyi taleb iderim (S71a) deyp mtevell-i mezbr istintk
olundukda; [51b] Eeri eimme-i mezbrn-i mctehidn rdvnullhi
tel aleyhim ecman mezheb-i erfleri zere vakf- nukd btldur. Lkin
Hazret-i mm Zferden mm Ensr rivyeti zere, vakf- nukd sahh
olman ana mteferri olan rt dahi sahhadr. Binen al haz rub-
vakfdan ecr-i misliden zyid vazfe dey, kabz itdm akenin reddi lzm
olmaz. dey mebla- mdde-bihi (S71b) virmekden imtin itdikde,
hkim-i mm-ileyh dahi, mm Zfer kavl zere vakf- nukd- mezbrenin
shhatine ve mtevell-i mesfrdan dava olunan akeden zimmetinin
beretine hkm itdikden sonra, vkf- mm-ileyh semt-i hara slk idp,
[52a] eeri hkm-i mezbr ile vakf- mezbre shhat ve mtevell tarafna
kuvvet hsl old, lkin mm Zfer asl zere vakf- mezbr lzm olmaman
vakfdan rc ve asl- ml-i (S72a) vakf istirdda r iderin didikde
mtevell-i mezbrine cevb virp, eeri shhat- vakf- mezbr, rey-i
imm- mezkr zere lzm ve tebdden r ve hkm-i hkim ol rey zere
crdir. Lkin badel-hkm shhat-i r-y eimme-i mezkrine dahi srdir
zyir kffe-i seltn serr-i ictihd ittifk ve itbk itmilerdir ki hkm-i
hkim-i rif mahall-i ictihda msdif olsa ol hkm-i nfiz u mbrem ve
(S72b) cumhr katnda makbl [52b] ve msellem olur. Pes mahall-i nizda
hkm-i mezbriyle asl- shhat cumhr u ulemy- mmet katnda sbit ve
zhir olcak mmeyn-i Hmmeyn-i Bedreyn-i Temmeyn rey-i erflerinde
hod badet-teslm ilel-mtevell vakfa lzm- lzm ve ubd huld emr-i
sahh mtehattim olur. L cerem anlarn rey-i red ve mezheb-i seddleri
zere lzma dah hkm taleb idem didikde hkim-i nfizl- (S73a) ahkm
mebla- mezbrun lzm- vakfiyyetine dah hkm idp hkm-i sbkn
ahkm ve kaz-i lykn itmm ve ibrm idp nukd- mezbrenin vakfiyyeti
mtehakkk oldukdan sonra, vkf- mezbr tayr-i kelm ile bast- merm
153umm SV : umman N.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

129

idp, evvel kur-y mezbrenin [53a] cnib-i saltanat- aliyyeden


edmallh tel hmh il nihyetil-ezmn temlki cevz- hyiz olmayup
sniy mrr- dhr ve eyym u krr- hr ve avm ile vakfa (S73b)
ftr ve galltna kusr gelmek ihtimli karbl-vuk ve vzhs-sut
oldu ecilden mm- Azam hmm- efham sultn- serr-i ictihd
huccetl-hakk al kffetil-ibd evvel-i evhir-i her mnteh zhir-i evcb-i
temenn teh mukted ve mmmz Ebu Hanfe Numan bin Sabit Zafallhu
tel ecreh edfe adeden-ncm ves-sevbit hazretleri katnda zikr olunan
esnf- evkfdan akrt- mrrl-evsf [53b] (S74a) cinsinin vakf lzm
olmaman vakfiyetlerinden154 rc itdim. Ve ahsenl-birri aceleh
mefhm zere kend yedim ile fukarya tasadduk semtine gitdim. Mtevelli mezbr emlk-i mezkreden ref-i yed itsn ve menkl ve muhavvel ve
edevt- n-muavvel ksmnn asl vakfiyyeti cyiz olmamala ana mebn
olan eryit dahi shhata fiz ve cevz hiz olmaz. Zikr olunan menklt
bana teslm idp kend krna (S74b) gitsn dey dava itdikde mtevell-i
mrn-ileyh cevb- savb ve hitb- mstetba mteveccih olup, didim
evkf- slifetl-beyn iinde cmi-i bri-i cennet- nin ve maslih-i [54a]
mme in bin ve ihy olunan aynn-i tecriyn bi-tarikih ifrz ve silk-i
mlklerinden mmtz klnup, vkf- mrn-ileyh savblarndan izn iczet
ve ezn ve ikmet ile cemt- mslimn cmi-i mezbrda (S75a) ed-y
eir-i dn idp, emelerden garaz- matlb muteber minnasa vcd ve
zhrda cilveger ve mme-i mslimn izn-i vkf ile intif itdikleri
mukarrerdir. Ol takdrce kffe-i eimme-i kibr ekremehmullhu tel f
dril-karr katlarnda vakf- lzm oldunda bhe ve inkr yokdur. Ve kury mezbrenin beyi beytl-mle zarret olcak tecvz olunmala sultn-
zemn [54b] itir ve temellk buyurdukdan sonra, (S75b) mlk-i sahh ve
hakk- sarhlerini temlk buyurmlardr. Ve vkfn mlki ile tebdl olunan
karye hussnda, hd tebdl bbnda beytl-mle nef-i cezl oldu ke-ems
zhirdr ve evkf- mezbreden syir akrt ve teben lil-akr vakf olunan
menklt, mmeyn-i hmmeyn-i bedreyn-i temmeyn katlarnda vakf
olunup mtevellye teslm olundukdan sonra, anlar dahi vakf- lzm
kablinden olup, (S76a) menkltdan aslet ile vakf olunup, vakfiyyeti
mterif olanlar dahi hmm- nrn mm Muhammed eyban katnda
badet-teslm ilel-mtevell vakf- lzm olur cmle mevkft- [55a]
merhs-sftn takrr-i mezkr ve tertb-i mesfr zere inde hulis-sikt
vakfiyyeti sahh ve lzm olcak erit-i muharrere ve zevbit-i mukarrerenin
dahi al-mezhebihim shhati mukarrer olur deyp, vkf- kermz-(S76b)
zt iskt ve mddesn brhn ile isbt ve meydn- murazada hasma glib
ve hkim-i slifz-zikrden hkm-i er nfize tlib olcak mrn-ileyh
hkim-i hatr-i nkd- basr teemml-i kesrden sonra, cnib-i mtevellden
rchn- kav ve yedinde brhn- cel mhede idp, zikr olunan akrt ve
menkltn, al-reyi men-yerhu min-ulil-intibh eryit-i mukarrere ve
154 VGA100388/1 (52).

130

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

zevbt- [55b] muharrere zere shhat ve (S77a lzm- vakfiyyetine hkm-i


muhkem-i er ve kaz-i mbrem-i mer idp cem-i evkf- mezbre resmi malm ve slb- mergb- merkm zere vakf- sahh lzm olup min-bad
nakz u naksa-i mecl muhl ve ihll ve ibtl mmtenil-ihtiml old. Femen
beddeleh bade m-semiah feinnem ismuh alellezne yubeddilneh
innallhe semun alm.155 Fesubhne rabbil-ari leyse limlkihi tenhin ve
haddun mbdun156 ve hitm (S77b) hurrire f evili ehr-i Rebilevvel. Elmbrek inallh tel min-hri sene sitte ve selsn ve elf. Minelhicretin-nebeviyye al-shibih minallhi tel elf teslm ve elf tahiyye.
[56a]hdl-Hl
El-fakr ilallhi tel Ahmed bin Abdnnebi (El-mderris),
Hayreddin Efendi (El-mderris), eyh Mehemmed Efendi Necatzde157,
smail Aa (Kethd-y Hazret-i Vezr), Muhammed Aa bn-i Handan Aa,
Yunus Aa bn-i Handan Aa, brahim Aa bn-i mer,Sleyman Aa bn-i
Abdullah, Rstem Aa bn-i Abdullah, Ali elebi bn-i Veli(E-ehir bindiril-ktib), Anber Aa158 bn-i Abdullah, Muhammed Aa bn-i
Abdullah, Ali Aa bn-i Abdullah, Yusuf Bin Muhammed (El-Mezzin) ve
gayrihim minel-hzrn.159
Bade-hm Androsa kazsnda Kirepeni nm karye
dhilinde [56b] tayn-i hudddan mstani ummen mlk siyh tt
ecrlarnn nsf- mahsli ve Lotruz suyyla dir olan bb siybn
nsfn ve yine Kirepeni zimmleri tasarruf eyledikleri arz-i mriyenin
nsfn shib-i arz marifetiyle ki bin otuz bir senesi Zilkaadesi evili ile
mverrah Ariboz kds Ali Efendi ibn-i brahim imzs ile mmzt hccet-i
eriyye mcibince karye-i mezkre zmmlerinden elli bin ake semen ile
mter olunm mlk-i sahhleridr. Ve art idp buyurdlar ki azz ve prleri
ve eyh-i vcibt-tevkrleri Seyyd Mahmud Efendi hazretlerinin cmi-i
brilerinde iki nefer mezzn [57a] zamm olup, evkt- mefrzay ed
eyledkden sonra, cihet-i vazifeleri drder akeden kll yevm sekizer ake
virile. Ve Hazreti Azz kuddise srruh fukarsndan yedi nefer mstakm
evsf- hasene ile mmtz kimesneler bi-tarki nevbet hcre-i trbede beki
olup, her birleri kendi nevbeti vki oldu160 gnn leylinde kandl hizmetin
dahi ed eyliyeler. Ve harem-i trbe dhilinde vki yedi aded hcrevt
bekilere mert olup, dernnda mukm ve hfz hirseti bbnda nihyet
mertebe ihtimm idp, vazfe-i yevmiyeleri ikier akeden kll yevm on drt
ake vazfe virile. Ve otuz nefer ecz-hn ve yigirmi be nefer [57b]
155Her kim bunu iittikten ve kabullendikten sonra vasiyeti deitirirse, gnah onu
deitirenleredir. phesiz Allah (her eyi ) iitir ve (her eyi) bilir. Bakara2/181.
156 Mlknn ba, sonu ve hududu olmayan Allah her trl noksanlklardan mnezzehdir.
157 Necatizde NS: Atzde V.
158 Aa S: -VN.
159 Bundan sonraki ksmlar Sleymaniye Nshasnda bulunmamaktadr.
160 VGA100388/2 (53).

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

131

msebbihna bir mmtz ve muhtr ve syirlerinden tefevvuk aikr kimesne


ser-mahfil olup, yevm bir ake vazfe virile. Ve sf niyyet ile marf bir
kimesne noktac olup bir ferde hizmetinde ihml itdrmiye ve yevm bir ake
virile. Ve bir std- mhir ve basr ve ahvl-i buhrdan habr kimesne buhr
olup, levzm- terkibiyesiyle yevm iki ake vazfe virile. Ve bir racl-i emn
thir kimesne ferr- trbe olup, her gn bi-gayr-i ihml dhlini ve hricini
keml-i mertebe pk ve r idp, mdvm-i hidmet olduka yevm ake
vazfeye mutasarrf ola. Ve std kimesne destr olup hidmet-i lzmesin ed
idp [58a] yevm bir ake vazfe virile. Ve merhm birderim Mr-i mrn
Mehmed Paa evkf ve vkfmzn ktib-i vakf olan Ktib Sleymanun
cihet-i kitbeti ey-i kall olman ml- vakfdan yevm iki ake terakk zamm
olunup, kll yevm on iki ake vazfeye mutasarrf ola. Ve Hazreti Ebu
Eyyub Ensar aleyhir-rahmetl-br kurbunda vki seble bir thir ve slih
kimesne sebl olup, yevm bir buuk ake vazfe virile. Ve cmi-i erfde
ferr olan kimesne keml-i mertebe slih ve hidmet-i lzmesinde mukdm
olmala ml- vakfdan yevm bir ake terakk zamm olunup, kll yevm
ake vazfe virile. Ve cmi-i bride dahi bir std- basr ve ahvl-i
buhrdan [58b] habr kimesne buhr olup, be-her yevm-i Cuma aded
buhru mheyy idp, iki aded buhru mihrbn tarafeynine ve birin devrhnn huzrunda vaz ve ol mahalde ihrk idp ve syir eyym ve leyl-i
mbrekelerde, vech-i merh zre icr eyleyp, cmle mlzemesiyle yevm
ake vazfe virile dey, hatm-i kelm ve ihtitm- bast- merm klnd.
Hurrire f-evhir ehr-i Cemaziyelahir li sene semne ve selsn ve elf.
Mine-hdl-hl.
59a- 59b-60a-60b-61a (Bo)
[61b] Bismillahirrahmanirrahm
Elhamd lillhi hamdel-kmiln. Ves-salt al-Muhammedin
htemen-nebiyyn. Ve al lih ve ashbih ecman. Shibl-hayrt velhasent tlibl-cr vel-mesbt. Kitb- vakf- slifde zikr-i cemli sbk
sunf- medh u sen ve ulf- hayr duya lyk shibl-kadril-al sbk
vezr-i azam pdih- kesrl-al hazreti Hall Paa yesserallh tel
murdeh fevka m-ye nefs-i nefseleri in evkf- erfe-i slifetlbeyn [62a] vaz tayn ve vch- rt ve mesrifini tafsl ve tebyn
buyurduklarndan sonra, zkur mevtkm bil-hayr mcibince li-ebeveyn
birderleri olup, Rumili Beylerbeyisi hem mushib hem vezr iken seyf-i
sitem ile maktl ve huzr- Hakda zmre-i heddan madd ve makbl
olan vsl- rahmet-i Rahman dric-i medric-i mafiret rdvn cennet
mekn Firdevs-aiyn El-muhtc il rahmetillhi tel merhm ve
mafrun-leh Mehemmed Paa rh- erfleriyn sary- mbrekleri
mukbilinde bir eme ve sakkye ve mekteb bin ve merhm- merkma
trbe ve trbe-i erfesinde kurr ve huffz in buyurup [62b] meslih-i
hayrt- mezkra ve levzm- mberrt- mesfre in evkf- tiyetl-evsf
tedrik buyurdlar. T ki merhm- merkmun rh- latfine ecr sevb vsl
olmala indallhil-kerm mertib-i aliyyeye nyil ve kendlere dahi ayet-i

132

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

kerme men yefeu efaten haseneten [yekn] feleh nasbun minh161


muktezsnca ve men senne snneten haseneten feleh ecreh162 hads-i erf
fehvsnca sebeb olduklar cihetden hisse-i klliye hsl ola. nnallhe tel
l yudu ecral-muhsinn163
Rh- mevtya du eylemee gel eln a.
Bir gn ola olasn sen de duya muhtc
Cmle evkf- erfelerinden biri Anadolu [63a] Kalem-revinde kaz-i
Mara tevbiinden Zeytun nm karyedr ki merhm cennet mekn gzde-i
Al-i Osman Sultn Murad Hn Eskenehllhu tel buhbhati dril-cinn
sene hamse ve tisn164 ve tisa-mietin ehr-i Rebilahiri gurresi ile mverrah
mlk nme-i hmyn ile tark-i er zere temlk buyurup, mlk
nmelerinde arz ve mezrii ve till u cibl ve enhr u ecr ve rey ve
evld- reysnn hukk ve rsm ve beytl-ml ve ml-i gaib ve ml-
nukd ve yave ve kakun ve det-i anm ve vki olan harc- ersi ve bilcmle kaffe-i hukk- eriyye ve rsm- rfiyyesi ile mimm zkire evelem
yzker serbest mefrzl-kalem [63b] maktu l-kadem mrn-ileyh
hazretlerinn mlk-i mahz ve hakk- sarf olup neslen bade neslin ve feran
gbbe aslin kendlerinden sonra evld ve evld bulunmaz ise ekribinden
vrislerinden vchu mlkiyyet zre mutasarrf olup dilerler ise satalar
dilerler ise balyalar dilerler ise vakf ideler deyu beyn- sahh ve tanss
tasrh buyurmudur. Arzi-i karye-i mezbre tevbi ve levhiki ile indelahl malm ve mmtz olmala tayn ve tavsf ve tahdd ve tarfden
mustandur. Biri dahi stanbulda Hoca veys165 mahallesinde vkf-
shibl-marifin birderleri [64a] olup bu vakf- erfe bd ve bis ve bu
hayr u birre sebeb-i hdis olan merhm Mehemmed Paadan mevrs mlkleri
ve hl cenb- llerinin sary- mbrekleri olup baz rt ve kuyd ile alvechil-bd vel-hld, evvel nefs-i nefselerine badeh harem-i
muhterem-i nebev ve mekn- mbrek-i Mustafav Sallallhu tel alskinih mdm ehl l-arz muhtcen il meskinih fukar-y ba-izzetine livechillhil-cell ve kitb- vakf- harda beyn ve tafsl ve mtevell-i evkf Haremeyn-i muhteremeyne teslm ve tescl ile vakfiyyenin itmm ve tekml
buyurduklar sary- lye muttasl sary- [64b] mezbrun frn ardnda vakf sakkyeleri mukbilinde tahtn drt bb dekkn ve fevkn be bb
odalardr ki sary- mezbr ile ve Halil elebi menzili ile ve Behrm kapuc
kz Raziye Hatun menzili ile ve tark-i mm ile mahdddur. Biri dahi bu
dln mukbilinde sakkyeye muttasl Kara Kedi mahallesinde vki Hn-
azml-bnyndr ki bir taraf fevkn ve tahtn yigirmi alt bb ulu odalarn
161 Kim iyi bir ie araclk ederse onun da o iten bir nasibi olur. Nis4/85.
162 Kim benim gzel bir snnetimi yeniden ihy ederse onun ecrinden bir kat da ona yazlr.
Hadis-i erf.
163 Allah iyilerin iyiliklerinin sevaplarn zayi etmez.
164 VGA100389/1 (54).
165 veys V: Veys N.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

133

mtemildr. Ve bir taraf kapu zerinde hrha nzr fevkn bir byk
oday ve eyvn ve mteaddid odalar ve on drt bb dkkn mtemildir.
Vkf- rifin [65a] ve klallh tel an cemil-mehvif tyifesi meskeni
olmala kend icrelerindedir. Etrf- erbaas Helvacba Hn ve Dervi
Paa odalar ve sakkya mevkfe ve tark-i mm ile mahdddur. Biri dahi
stanbulda Sarrchne kurbunda Yusuf Paa mescidi yannda tahtn ve
fevkn dokuz bb odalardr ki tarafeynden tark-i mm ile mahdddur. Ve
mescid-i mezbr ve Hssam Bey vakf ile mahdddur. Biri dahi Medne-i
mamre-i hazret-i Eb Eyyb- Ensr radiye anh Rabbhul-br
mahalltnda Kasm Paa-y Cezer mahallesinde on sekiz bb tahtn oda ve
alt [65b] bb mahzenlerdr ki etrf Ahmed elebi evleri ve Balk iskelesi
ve shil-i bahrda arz- hliye ile mahdddur. Evkf- mezbreyi vech-i eri
zere vakf ve tebd ve habs ve tahld itdiklerine hkim-i mrn-ileyh
esbegallhu tel niameh aleyhi huzr- mali-evsflarnda bi-tavin
sf166 ikrr ve itirf buyurduklarndan sonra, bast- eryit ve beyn- zavbit
idp evvel mtevell vakf- erfleri evkf- mezbrede dahi tasarruft-
vakfiyye ile mutasarrf oldukdan sonra hsl olan rub ve irtif ve nem ve
intifndan yevm yigirmi be ake cihet-i tevliyet ihrc eyledkden sonra
mahsl-i bkden kll [66a]yevm krk be nefer hmil-i kelm- mecd Ellezi
l yethil-btlu min-beyni yedeyhi ve l min-halfih tenzln min-hakmin
hamd167 kimesnelere yevm her birine ikier akeden kll yevm doksan
ake vazfe vire. Ol artla ki zikri sebk iden birderleri merhm Mehemmed
Paann medne-i Eb Eyyb- Ensr de radiyellh anhu vki kabr-i erf
ve merkad-i latfinde onbe nefer kimesne bade seltis-subh ve on nefer
kimesne bade seltiz-zuhr ve onbe nefer kimesne bade seltil-asr cem
olup ber-nehc-i malm vech-i kitb- merkma nazar- erifyle merref ve
mstesad olmak tark zere her biri tecvd [66b] ve tertl ile birer czi erf
Kurn- Cell tilvet idp on be czi erfin sevbn birderim merhm
Mehemmed Paa rh- erfine168 ve on be czi erfinin sevbn bu fakr-i
kesrt-taksr rhna hibe eyliyeler. Ve on be czi erfinin sevbn
mtealliktmdan merhme Sakine Hatun rhna hibe eyliyeler. Ve
kimesne huzrunda czi erf tilvet idp fazlet ve ecr sevbn liebeveyn birderim merhm brahim Aa rhna hibe eyliyeler. Bu
mukbelede yevm ikier akeden kll yevm alt ake vazfeye mutasarrf
olalar. Zmre-i aliyye-i mezbreden tekaddme ehakk tefevvuka evfak ve
elyak [67a] olan tayn-i hkim-er ile reisl-kurr ve ser-mahfil olup
iftith ve ihtitm- hidmet-i b-izzet-i sadet- encm reis-i mezbr marifeti
ile olup ann vazfesi kll yevm ake ola. Ve bilcmle meclis-i erfde
ser-mahfilin vazfeleri yevm er ake olup bk krk iki nefer her biri
166 bi-tavin sf V: bi-tavl-sf N.
167 Ona nnden de ardndan da btl gelemez. O, hikmet sahibi, ok vlen Allahtan
indirilmitir. Fussulet 41/42.
168 VGA100389/2 (55).

134

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

kll yevm ikier ake vazfeye mutasarrf olalar. Ve bunlardan birisi hfz-
sandk ve mufarrk- ecz-y erfe olup, bu mukbelede yevm ake
vazfeye dahi mutasarrf olup, mecm- vazfesi yevm be ake ola. Ol artla
ki noktaclk hidmetine dahi himmet [67b] ve ecz-hnna terk-i hidmet
itdirmemee bezl-i kudret ve akb-i hatm-i Kurn- azm-nda duy
hayr ile rh- merhm- merkma tahml-i minnet eyleye. Ve zikri sebk iden
sebl-hnede drt nefer tb-i thir zhiren ve btnen televvsden hzir
kimesneler skler olup, mnvebe ile ed-y hidmet ve defi ata- muhtcne
sarf- himmet idp, her biri kll yevm er akeden yevm on iki ake
vazfeye mutasarrf olalar. Ve bir ehl-i Kurn- salh ve takv ile mrnileyh bil-benn nefs-i enfes-i mbrek ile mehr nefs-i zekiyye ve hsn-i
talm ile mezkr kimesne mekteb-i [68a] mezbrda muallim olup, evld-
mslimn ve etfl- muvahhidne ummen huss eytm ve evld- ermil ve
fukar ve meskne talm-i Kurn- Azm ve ifde-i tark-i kitbet-i
mstehabbt-talm idp, yevm alt ake vazfeye mutasarrf ola. Ve bir
sft- mezkre ile marf hsn-i hl ve marifet ve kemlle mevsf kimesne
halfe-i mekteb olup, hsn-i hulukla etfle talm-i Kurn ve ltf ve rfk ve
edeb ile sebk sebk tefhm ve izn hidmetine say-i firvn idp, bu
mukbele de yevm drt ake vazfeye mutasarrf ola. Ve yevm ikier
akeden senev yedi yz yigirmi ake [68b] hatabiyye-i mekteb olup, iddet-i
itda dern- mekteb teshn olunmala hiddet-i serm teskn oluna. Ve drt
kimesne merhm- merkm birderleri Mehemmed Paann trbeleri hfz
olup, bi-tarkil-mnvebe hidmet-i muhfaza-i trbe-i erfeye muvzabe
idp, her biri kll yevm drder ake vazfeden yevm on alt ake vazfeye
mutasarrf olalar. Ve bir kimesne trbedr olup, hafaza-i trbeye hkim ve
sabh ve ahm bekileri tefakkud ile tekayyd hidmetine mlzim olup, bu
mukbelede yevm be ake vazfeye mutasarrf ola. Ve bir kimesne ferr
olup, kabr-i erf [69a] ve etrfnn kens ve fer ve tanzf idp, yevm bir ake
vazfeye mutasarrf ola. Ve bir kimesne buhr olup, revyih-i tayyibe ile
vakt-i tilvetde dim huffz tatr ve huzzr- meclisi tebhr eyleyp, yevm
iki ake vazfeye mutasarrf ola. Ve sebl hnenin gzesine ve suyolu
levzmna yevm er ake sarf oluna. Ve trbe-i erfenin kandl ve syir
mhimmtna yevm er akeden senev bin seksen ake sarf oluna. Ve kll
yevm ikier akeden senev yedi yz yigirmi ake berf-i beh ola ki, eyym169 hrre-i sayfiyyede kadr-i kifye tebrd-i m olunmala [69b] harret
sudr ashbndan isticlb- hayr du oluna. Ve merhm- merkmun kabr-i
erflerine gt in sof bah ve mbrek balar zere vaz olunmak in,
dlbend beh ve srk ve hayyt harcna, kll yevm drder akeden senev
bin drt yz krk ake sarf oluna. Ve ciht- mezbrede170 men-i cem
olmayup mmkin olduka cihtn ictimndan mtevell imtin itmiye.
Maksd in-y fukar ve celb-i hayr dudr. art- mezbr kitb- vakf-
169 eyym N: enm V.
170 mezbrede V: mezbreden N.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

135

evvelde dahi mastrdur. Bundan mad vakfiye-i lda mutebere olan


kuyd ve rt [70a] alel-vechil-merh ven-namtil-mebst bu vakf-
erfde dahi itibr olunup, nakr ktmr maksd- vkf- habrde taksr
olunmamaa bezl-i iktidr oluna dey itmm- merm ile hatm-i kelm
buyurduklarndan sonra, mtevell-i merkm ile alen-nehcil-merilmalm murfaa-i er-i kavm ve muhkeme-i dn-i lzmt-tazm
itdiklerinde hkim-i slifl-beyn dm- mrn-ileyh bil-benn taraf- lnndan ibk-y vakf- erfde rchn iktizs ile shhat u lzm- vakf- fka
alet-tafslis-sbk hkm-i171 muhkem-i er lhk olman m vakaa bu
mahalle sebt tahrr ve kayd tastr [70b] olund. Ve m tefal min-hayrin
fe innallhe bih alm. Ve ecrl-vkf alel-hayyil-cevdil-kerm. Vakaa
zalike kllh ft-trhil-mbrekil-mezkr. hdl-hl. El-mezkrn
minel-erf ver-ricl.
Kayd b-vakfiyye-i mamln-bih b-hatt- hmyn- evket-makrn
ve b-fermn- l an-muhsebe-i Anadolu f 2 N(ramazan)Sene 1210
Trh-i mezbrda b-hatt- hmyn- evket-makrn ve b-fermn- l
Anadolu Muhsebesine kayd olunmudur. Tahrren fi't-trhi'l-mezbr.
KAYNAKA
Ariv Belgeleri- Defterler
BOA, Bab- Asafi Ruus Kalemi Nr: 1481
BOA, C. EV. Dosya No:91, Gmlek No: 4521.
VGM10038 (Defter)
Kaynak Eserler
Gazaname-i Halil Paa, Haz. Meltem AYDIN, Marmara niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits, Trk Tarihi Anabilim Dal Yenia Tarihi Bilim Dal
Baslmam Doktora Tezi, stanbul 2010.
Hasan Bey-zde Ahmed Paa, Hasan Bey-zde Tarihi, C.III, Haz. evki Nezihi
AYKUT, TTK, Ankara, 2004.
Halil Paa bn-i Pir Vakfiyesi, stanbul Arkeoloji Mzeleri Ktphanesi El
Yazma Kitap I Katalou Numara 1132.
Ktip elebi, Fezleke- Tahlil ve Metin, C. II, Haz. Zeynep AYCBN,
Baslmam Doktora Tezi, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, stanbul
2007.
Mehmed bin Mehmed, Nuhbett Tevarih vel Ahbar, Haz. Abdurrahman
SAIRLI, Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi, stanbul 2000.
Mehmed Halife, Tarh-i Glmni, Haz. Erturul ORAL, Marmara niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits, Trk Tarihi Anabilim Dal, Yenia Tarihi
Bilim Dal, Baslmam Doktora Tezi, stanbul,2000.
Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman Yahud Tezkire-i Mehir-i Osmaniyye,
C.II, stanbul, 1311.
Mustafa Safi, Zbdett-Tevrih, C.I. Haz. brahim Hakk UHADAR, TTK,
Ankara 2003, C.I.
171 VGA1003810/1 (56).

136

HALL PAA BN- PR VAKFYES/MELTEM AYDIN

Naima Mustafa Efendi, Tarih-i Nam C. II. Haz. Mehmet PRL, TTK,
Ankara 2007.
Peevi brahim Efendi, Peev Tarihi, C. II, stanbul 1283.
Pirizde Halil Paa Vakfiyesi Sureti, Sleymaniye Ktaphanesi, Blm:
Tercman Numara 46 stanbul.
Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selanik, C. II, Haz. Mehmet PRL,
Ankara 1999.
Solak-zde Mehmed Hemdem, Tarih-i Solak-zde, stanbul 1297
Tlk-zde Mehmed Subh Efendi, Eri Seferi ehnmesi, Haz. Vahid
ABUK, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yenia Tarihi
Anabilim Dal, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1986.
Topular Ktibi Abdulkadir (Kadri) Efendi Tarihi C.I, Haz. Ziya YILMAZER,
TTK, Ankara 2003.
Aratrma Eserler
COKUN, Turhan, Kapudan- Dery ve Sadrzam Halil Paa, (15601629)
Hayat ve Siyasi Faaliyeti, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih
Blm Mezuniyet Tezi, stanbul 1958.
GVEN, Mustafa Salim, eitli Ynleriyle Aziz Mahmud Hdayinin
Mektuplar, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din
Bilimleri Anabilim Dal, slm Felsefesi Bilim Dal, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, stanbul 1992.
Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, C.VIII, Mt. Mehmed ATA, stanbul
1334.
H. De Groot, Halil Paa- Kayserili DA, C.XV. stanbul 1997, s. 324-326.
KURT, smail, Para Vakflar Nazariyat ve Tatbikat, stanbul 1996.
ZCAN, Tahsin, Osmanl Para Vakflar Kanun Dnemi skdar rnei,
TTK, Ankara 2003.
ZELK, smail, Kayserili Devlet Adam Halil Paa (1560?-1629), II.
Kayseri Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, (1617 Nisan 1998), Kayseri
1998 s.345351;
MRGL, Ahmet, Kayserili Halil Paa ve Gazanamesi, Bir, Trk Dnyas
ncelemeleri Dergisi, S.4, stanbul 1995, s.195207.
Mracaat Eserler (Szlkler-Kataloglar-Mealler)
Defter-i Ktphne-i Esad Efendi, stanbul 1262,s. 125.
DEVELLOLU, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1982.
Gustav Flgel, Die Arabischen, Persischen, Trkischen Handscriften, der
Kaiserlichen und KniglichenHofbibliothek zu Wien II, New-York 1977,
s.253,254.
Kurn- Kerm ve Aklamal Meli, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Haz:
Ali ZEK, Hayrettin KARAMAN, Ali TURGUT v.d, Ankara 1993.
PAKALIN M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.III,
stanbul 1993.
Topkap Saray Mzesi Ktp. Trke Yazmalar Ktg. Haz. Fehmi Edhem
KARATAY, C.I, stanbul 1961, s.380.

MSK KAVRAMLARININ GC
VE KULLANIM YAYGINLII STNE
FAZLI ARSLAN1
ZET
Msik kavramlar, hem gnlk konumalarda hem de edebiyatta
nemli bir yer tutar. Konumalarda bir meseleyi izah ederken msik
kavramlar kullanld gibi konusu bizatihi msik olmayan birok
metinde ve iirde meram aka ifade etmek iin yine msik
kavramlarndan yararlanlr. Gzel sanatlarn dier dallarnn
kavramlar da benzer balamlarda kullanlmaktadr ancak hem bir ilim
hem sanat dal olarak ok zengin terminolojiye sahip olan msiknin bu
hususta daha etkin olduu anlalyor. Bu alma ile msik
kavramlarnn tebh ve temsl unsuru olarak kullanld rneklerden
bir derleme sunulacak ve msiknin edebiyat ile ilikisine farkl bir
adan baklacaktr.
ABSTRACT
Music concepts take very important place both in literature and
in dailiy conversations. As well as we use musical terms explaining any
topic in conversations, the musical terms also used in poetry and in
many texts in order to express the ideas more clearly. The very rich
musical terminology, both in the way of science and art, appears to be
more effective than the terminology of other branches of the fine arts
used in similar contexts. In this study, the examples of musical concepts
used as an allegory and comparison will be represented and the
relationship between literature and music will be examined from this
view.
Key words: music, literature, conception, poem

Giri-Yaz ve Konumalarda Msik Kavramlar


lk olarak DPT tarafndan yaymlanan Beinci Be Yllk Kalknma
Plan zel htisas Komisyonu Raporlarnn olduu Milli Kltr adl
yayndan (Ankara 1983, s. 512) nakledeceim rnek bu yazda anlatlmak
isteneni net olarak ortaya koyuyor. DPTnin yaynlad bu raporlar bilindii
gibi eitim, mimari, msik vb. eitli ihtisas komisyonlar tarafndan
hazrlanmtr. Din eitimi komisyonu raporunun giri paragraf msik
kavramlar kullanlarak yle balyordu:
Tabiatta, cemiyette ve dnyada cereyan eden eitli hadiseler
karsnda bunalan, zaman zaman dengesini ve lsn kaybeden insan
ruhuna bir destek, bir teselli ve bir snak arar. Dengesini bulmak ve
ayarn yapmak iin bir lye ihtiya duyar. Tpk bir msik aletinin
durduu yerde ayarnn bozulmas gibi ondan daha hassas olan insan
1 Do. Dr. Erciyes niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Mzik Blm

138

MSK KAVRAMLARININ GC/FAZLI ARSLAN

ruhunun da zaman zaman ayar bozulur. Bozulan bu ayarn dzeltilmesi


iin akordunun yaplmas lazmdr. Nasl ki bir aletin akord edilmesi
iin bir diyapazona ihtiya vardr. Bunun gibi ruhun ayar iin gerekli
diyapazon, Allah fikri ve din inancdr...

Msik kavramlar kullanlarak yazlan bu ve benzeri metinlere


rastlarz. iirler bata olmak zere dier edebi metinlerde de msik
kavramlar sklkla yer alr. Hatta gnlk yaantmzda da bu kavramlarla
konuur, espriler dahi yaparz. Temelde msik ile ilgisi olmayan metinlerde
msik kavramlar son derece etkileyici, anlaml biimde kullanlr.
Anlatlmak istenen husus, bu kavramlarla net olarak ifade edilir.
Kavramlarn bu biimde kullanlmas yazarn ifade kabiliyetini, bir lde
msik bilgisini gsterdii gibi, okurlarn da kulak hassasna ve zihinlerine
zevk veriyor. Farkl ilimlerin terminolojisine hkim olan yazarlarn, yazlar
ve konumalar bu adan hemen dikkat ekmektedir. Ska karlalan bu
kavramlarla, meleklerin dili kabul edilen, Yaratcnn evrene ltfettii
rgrn bir nefhas saylan, birok kltrde dinin ve ibadetin bir gesi olan
msiknin ne kadar deerli bir sanat ve tabii ki bir ilim olduunu ve insan
yaamn her daim sarmaladn anlyoruz. Yazlardan bir baka rnek
verecek olursak, Hikmet laydn (1961: 24) Hasan-li Yceli anlatrken
onun ocukluk ve ilk genliinin Mevlna atmosferi iinde getiini
belirtmi ve yle devam etmitir: Mevlevilik, Trk ehirlerinde yllarca
ilenerek, nihayet operay hatrlatan bir terkiple, tefekkrn, iirin,
musikinin, raksn, plstik gzelliklerin, ince ve fevkalde ll bir
muaeretin Dou memleketlerinde benzeri bulunmayan bir imtizac haline
gelmiti.
Babakan Erdoan, 9 Eyll 2011 tarihinde Gaziantepte yapt bir
konumada meramn anlatmak iin msik kavramlar kullanyor. Siyaset
meydanndaki karmaay izah iin senfoni, uyum, kakofoni terimlerini tercih
ediyor:
ukurova Senfoni orkestras bir konser icra etti. Burada farkl
enstrmanlar eer bir senfoni oluturuyorsa, sizi farkl bir dnyaya
gtrr, sizi dinlendirir. Ama bu farkl enstrmanlar o uyumu
salayamazsa o zaman ortaya senfoni kmaz, bir kakofoni kar.
Trkiyede u anda siyaset meydannda yaplan ite budur, bir
kakofonidir. Biz ise bir senfoniyi oluturmaya alyoruz. Farkl dil,
kltrler olsun btn bunlarla bir Trkiye Cumhuriyeti vatandal,
Trk milletinin zenginlii meydana gelir, bunu istiyoruz diye

devam eden konumayd.


fadesinin ilk blmnde, siyasetteki uyumsuzluu anlatmak iin
kullanyor bu kavramlar. Szlerin devamnda gryoruz ki senfoniyi, farkl
dillerin, kltrlerin bir arada uyum ierisinde yaamn anlatmak iin de dile
getiriyor. Babakann, bir msik terimini yanl telaffuz etmemek iin
kakofoniyi adeta heceleyerek sylemesi gzlerden kamyor.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

139

Bilim felsefecisi Caner Taslaman, bir televizyon programnda


Cerndeki fizikilerin almalarndan bahsederken sz, bilim adamlar ve
bilim felsefecilerinin vazifelerine gelince bilim adamlarn piyano
yapmclarna, msik, beste yapanlar da felsefecilere benzetiyordu. Piyano
olmazsa piyano alamazsnz, neyi birisi yapmazsa ney alamazsnz.
Piyanoyu, gitar yapmak yetmez ancak alarsanz ama gerekleir
diyordu. (16.12.2011 Haber Trk Bilinmeyen prg.)
Bir bakan parti liderinin grevini anlatrken; Totaliter, otokratik
yaplarda lider lokomotiftir. Onun peinden giden vagonlar meyyittir yani
ldr) yani onlarn bir iradesi yoktur. Ama demokratik yaplarda lider
orkestra efidir. Herkes kendi enstrmann alar, lider onu armoniye
dntrr. (16.01.2012 CNN Tarafsz Blge Prg.) Bu ve benzeri temsl ve
tebhlere sk tesadf ederiz. Msik bilgisi nispetinde hocalarn ve vaizlerin
de msik kavramlarn sohbetlerine malzeme yaptklar grlr.
Dou ve Bat kaynaklarnda msiknin ilahi yn hep vurgulanmtr.
Msik sadece insanlar birbirleriyle kaynatran bir unsur olarak
grlmemi ayn zamanda onun insan Allah ile birletirdiine inanlmtr.
Bu sebeple msik unsurlar birok almada, iirde, edebiyatta, gzel
sanatlarn dier alanlarnda, ahlak kitaplarnda kendine yer bulmu,
msikye ilikin kavramlar eitli ekillerde kullanlmtr. unu vurgulamak
istiyorum ki bu yaz, msik kavramlarnn getii her metni, her iiri deil,
giriteki rnekte olduu gibi, bir mesele izah edilirken, bir hususa rnek
verilirken tebh ve temsl sadedinde sunulan msik kavramlarn ele alyor.
Mtevaz bir derleme olan bu alma, msiknin dil ve edebiyatla ilikisine
ince bir dokunuu amalyor.
Edebiyatta Msik Kavramlar
Edebiyatta, zellikle divan iirinde msik teminin eitli ekillerde
yer ald bilinmektedir. Birok divan tahlil edilerek neredilmitir. Yaplan
bu almalara bakld zaman eserlerde bizzat msik balnn yer
aldn ve o divanda geen msik konularnn tahlil edildiini grrz.
Birka rnek verelim: Cemal Kurnaz, Hayali Bey Divannn Tahlili, M.
Nejat Seferciolu, Nev Divannn Tahlili, Ali Nihat Tarlan, eyh
Divann Tetkik, Hseyin Gftnn Divan iirinde lim, Gnl Ayann
Lmii Vamk u Azr adl almalarda yazarlar, eser ierisinde geen msik
temasn bizzat balklar altnda incelemilerdir. Her eyden nce arkslam klasik edebi metinlerini hatrlayalm. Mevlanann, Sadi, Nabi, Nedim
ve eyh Galibin musiki kavramlarn ustalkla kullandklarn biliyoruz.
Yeri olmad iin burada rnekleri oaltamyoruz. Mesneviyi
hatrlayalm. lk beyitleri msik ile balar ki bu tesadf deildir.
Mevlanann msik ilgisini gsterir. brahim Tennuri, Glzr- Manevi adl

140

MSK KAVRAMLARININ GC/FAZLI ARSLAN

eserinde eng, ney ve def sazlarna ayr balklar halinde yer vermi, onlarn
sembolik anlamlarn ele almtr. (Arslan 2011: 279)
Pek tabiidir ki msik yn olan airler, yazarlar eserlerinde msik
temini daha sk ve daha derinlikli kullanlmtr. Yahya Kemal, Halit Ziya,
Mehmet Rauf, Tevfik Fikret, Cenab ehabeddin ilk akla gelen birka
rnektir. Mehmet Kaplann Cenab ehabeddinin iirlerinde Ses ve
Msik balkl mehur makalesi bu konuyu iler. C. ehabeddinin
eserlerinde, iirlerinde sesin ve msik teminin nasl ustalkla kullanld
rneklerle anlatlr. (Kaplan 1956: 45-60) Neredeyse her iirini msik
terimleri ile yazan Yahya Kemali, Her eserimin banda -en kk iirimin
bile- garptan veya bizden bir msik eseri vardr. Ve belki de beni
ahsiyetimin asl idrakine ancak eritiimiz zaman varln rendiimiz
noktalara gtren msikdir. Kompozisyon iin rneim de msik
olmutur (Nabi 1976: 51) diyen Tanpnar zellikle anmak isterim. Halk
edebiyatnda da durum ayndr.
Edebi Metinlerden rnekler
lk sz Mevlanaya verelim. O, sesin insan karakterini yansttn
yle ifade eder: (Mesnevi, III, 63-64). Testi aldn zaman testileri snar, o
testilere vurursun deil mi? Neden vurursun? Sesinden krk testiyi anlamak
iin. Krk testinin sesi daha baka trl olur. Ses avua benzer, nde gider.
Ses gelir de o eyin ne olduunu anlatr, onun ahvalini sayar, dker. Ses
mastara benzer fiil de o mastar tasrif eder!
Halit Ziya Uaklgil, yaz hayatnda en verimli dnemin balangc
saylan Ferdi ve rekasn yazyor. Bu roman yazmaya balarken nasl bir
ruh hali iinde olduunu msik terimlerini kullanarak anlatyor ki son
derece estetiktir. Bu cmleleri okuduktan sonra, bu ruh halinin, gzel
sanatlarn msik dnda hangi dalna ait terimlerle bundan daha gzel ifade
edilebileceini dnmemek elde deil:
Nasl kurulduu tahattur edilemeyen saz elinde mphem bir tehasss
ufkunda serseriyane dolaan, dank bir dnceyle hangi perdede tevakkuf
edeceinden, hangi makamlarda gezineceinden bi haber neye karar
vereceinden mtehayyir aletinin gergin telleri ne verirse onu alp onun
arkasndan bi irade giden bir sazende gibi ne okuduklarmda ne
yazdklarmda bir ittirad bir imtizac gzetemez halde idim. (nertoy 1999,
103)
Ahmet Hamdi Tanpnar Be ehirde Erzurumu anlatrken, Seluklu
mimari eserlerinin Ahlattan balayarak Konyaya kadar diziliini msik
terimleri ile aklyor. Trkenin stadlarndan olan Tanpnardan bu
satrlar okumak muhteem bir zevk dorusu:

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

141

Her eyin altst ettii, rf, adet, akide, efsane, her eyin birbirine
girdii bu zengin fakat kark devirde, ok hususi artlar haiz bir
medeniyetin, bir istiladan mukadder douu btn hayat bir stma gibi
sararken, Ahlattan balayarak Erzurumun, Sivasn, Kayserinin,
Konyann camileri, medreseleri, kervansaraylar, ok usta bir elin ektii
yay gibi, bu yeni kuruluun ilk notasn, btn bu yeniyi hazrlamak iin
dalm unsurlar iine alacak olan senfoninin ana temini verirler.
(Tanpnar, 2006: 50)

Sufi Inayet Handan bir rnekle devam edelim ve onun sema nasl
kullandna bakalm:
Sema kelimesi dinleme anlamna geldii iin, dinleme ve dinleme
adabn ifade eden bir terimdir. Derviler, ruhsal geliimi salayan
yollardan birisine sema adn vermilerdir. Sufiler iin sema ayini, en
kutsal hazinedir. Neden? nk stresin balca sebebi ar aktivitedir.
Hayat, her geen gn doallndan biraz daha kopmakta ve daha da
yapay bir hale gelmektedir. leriye doru atlan her adm, insan ruhu adna
geriye doru atlm bir adm olmaktadr. nsanlarn ruhsal salklarna
kavuabilmeleri, kendilerini gerek yzleri ile ve zleri ile tanyp,
yeniden kefedebilmelerine baldr. Bunu salayabilmek iin de kendini
dinleme sanatn hayata geirmeleri arttr. (Sufi Inayet Khan 2001: 53)

Alntnn yazar sema insann kendini dinlemesi ve zne dnmesi


olarak nitelendiriyor. Aksi takdirde hayatn stresi altndan kmak, insan iin
zorlamaktadr. Bu da insan hayatnda eitli skntlarn domasna sebep
olacaktr. Huzursuz insanlarn oluturduu toplumlar da ahlaken doru yne
gitmeyecektir. Ksacas semay sadece msik eliinde zahiri bir dngden
ibaret saymamak, bilakis semay nce kendini dinleme, i dnyasna dnme
onu kemale erdirme gayreti olarak grmek gerekir. Yine Inayat Khan
eserinde bir hikye naklederek azarlama ile gzel ses tonunu, insanda tanr
sevgisinin olmas ve olmamas ile izah ediyor. (s. 157)
Bir rnek de Sabri Esat Siyavugilin bir yazsndan. ki yz ellinin
stnde eser yazan Tanzimat Dnemi edebiyatlarndan Ahmet Mithat
Efendi, baz evrelerce, ok farkl alanlarda eser verdii ve yazdklarnda
edebi kayg gtmedii iin eletirilmitir. Sabri Esat Siyavugil, Ahmet
Mithat savunuyor. Tabii ki btn ilimleri ayn derecede bilmek mmkn
deildir. Her saz ayn maharetle almann imknsz olmas gibi: lk
bakta dank, hatta perian gibi gelen bir ceht ve gayretin psikolojik
vahdetini daha iyi kavryoruz. phesiz bugn, btn ilmi kavramaya insan
mrnn yetmediini, ayn maharetle her telden saz almann mmkn
olmadn biliyoruz. htisas bilgisini ansiklopedik malumata, derinlemeyi
genilemeye, yaratmay nakletmeye tercih ediyoruz. Ama gene bize btn
beeri bilgilerin mebadisini reten ilkokul retmenini asla hor
grmyoruz. (Siyavugil 1946: 25).

142

MSK KAVRAMLARININ GC/FAZLI ARSLAN

Glistanda, insan terbiye etmek iin kulann ekilmesi, bir sazn


akort edilmesine benzetilerek anlatlr: Dzgn insann kula m ekilirmi?
eyhlerden birinin huzurunda: Filanca benim hakkmda kt sylemi
diye ikyette bulundum. eyh: Sen onu iyilikle utandr! dedi. Sen doru
yr de kt fikirli kimse senin eksikliini sylemeye mecal bulmasn.
Kopuzun ahengi dzgn olunca onun kulan algc burar m?(Sadi-i
irazi 2005: 100-101)
Yine kulak burmakla ilgili bir hikye de Sadinin Bostannda geer:
Artk kim eline bir kopuz alsa halkn elinden tef gibi sille yiyor. Hangi
sapkn adam omzunda bir enk gtrse tanbur gibi kula buruluyordu.
(Sadi 2001: 187-188) Bu szn evvelindeki hikyede yine birka msik
terimi kullanlmtr. Bir nasihati bilgin, padiahn sarayna gidince bir
sefahet manzaras gryor. Sadi bunu yle dile getiriyor: enkinin ba
uykudan enk gibi gsne dm. Marur nedimlerin iinde nergisten
gayr gz yumulmam kimse yok. Def enke uymu, ney, aradan yank bir
ikyetle ykseliyor. (Sadi 2001: 187) Nasihatiden utanm ve bu hale son
vermiler ve halktan da bu yolda davranmalarn istemiler. Elinde enkle
yakalanann, tanbur gibi kula bklm. Nergis ayn zamanda Yunan
mitolojisindeki Narcissostur. Nedimlerden birisi olduuna gre byle de
anlalabilir. Ayrca sazlarn tehsi dikkate deer.
Bostanda def ve engin konu edildii bir baka hikyede de engin
telleri saa, defe vurmak da insan tokatlamaya benzetilmitir: Tekke
mridlerinden biri, bir algcnn defini, engini krm. Oradaki delikanllar
da mride saldrm, engin tellerini gerercesine salarn ekmiler, defe
vurur gibi suratn tokatlamlar. Mrid yedii dayaklarn acsyla o gece
uyuyamam. Ertesi gn piri ona nasihat etmi ve demi ki; A kardeim,
eer yzn def gibi yaralanmasn istiyorsan ban eng gibi aada
tutarsn. (Sadi 2001: 255-256) Ar bal olmay, stne lazm olmayan
eylere burnu sokmamay anlatmak iin yaplan bir benzetme.
Bostandan birka rnekle devam edelim: Sadi, Tanr aknn samimi
olmas gerektiinden bahseder. nce ak kendi benliinden syrlmal ki
Tanr ak ona ulasn. Msik kavramlar ile yle seslenir Sadi: Eer
sende ak ve cezbe varsa algc yle dursun, hayvanlarn ayak sesi bile
senin iin msikdir. Yan banda bir sinek kanat rpsn da o cezbeli ak
sinek gibi ellerini bana vurmasn, kabil deildir. Varl perian olan kimse
ne tizi fark eder, ne pesi. O bir kucazn tmesiyle de feryada gelir. (Sadi
2001:168) Ona gre insann evrendeki msikyi duyabilmesi iin kalp
gznn ak olmas gerekir. Zaten kainatn msiksi susmaz; ama kulak
her zaman ak deildir. Cezbeli aklar itikleri zaman kuyu krnn
sesinden bile sarho olurlar (s. 168) Ahlak eitimi alannda msik
terimleri, kalp gzleri kr olanlarn hakikatleri duyamayacaklarna sema
ile bir rnek yine Sadiden: ehvete tapanlar nasl sema eri olabilirler?

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

143

Tatl seslerle ancak uykuda olanlar uyanr, sarholar deil. Ve seher


yelinden gl perian olur, odun perian olmaz. nk onu baltadan gayr
ey paralamaz.(s. 169)
Sancak, davul ve ks, bir devletin bamszlnn alameti olduu gibi
kiinin zgrlnn de iareti saylmtr. Bostanda geen bir hikyede bir
kle ldrlmek zereyken birtakm szler syler ve bu szlerden padiahn
kalbine rikkat gelir. Kle, Sadinin ifadesiyle Sancak, davul ve ks sahibi
yaplr. (s. 201) Bu ifadenin aklamasnda mtercim unlar syler: Bu
gibi eyler o devirlerde emirlere, valilere verilen salahiyet alametleriydi ve
yar bamszla delalet ederdi. Tabii ki bu hikyedeki kleye valilik
verilmedi. Ks ve davul sahibi yapmak, onu zgrlne kavuturmak, ihya
etmek anlamna gelir ki mehter sazlarnn kullanld bu balam dikkate
deer dorusu.
Snblzade Vehbi Efendinin,
Dime mutrible yelella yeleli
Olma her tanburanun orta teli
Perdesizlikdr amn itme gmn
Yakur sne-i Corciye kemn (Kaplan, 2002).
Her tanburann orta teli olmak Trkede benzer anlama gelebilecek
baka deyimleri de hatrlatyor. Perdesizlie gelince air bu kavramla hem
ahlaken ktlemeyi -ar perdesi yrtlmak, ar damar atlamak deyimlerini
hatrlayalm- hem de msikdeki perdesizlik yani perde dnda icray da
ifade ediyor olmal.
Arif Nihat Asya tamamen sava ve msik kavramlarn ii ie
geirdii Estergon Kalesinde yle der:
Germekte Trk sanatnn erkek elleri
Serhatte yay gerer gibi tamburda telleri(Yldz 1997: 261).
Grld gibi sanatkrn elindeki tambur telleri ile savann
elindeki yay ayn beyitte ancak nemli olan her ikisini de ayn el ayn
ustalkla kullanyor. Trk sanatnn erkek elleri tambur tellerini yay gerer
gibi germektedir. Trkn savata da sanatta da son derece baarl olduunu
anlatmak iin seilmi kavramlar airin kudretini gsterdii gibi msiknin
de duygu ve dnceleri ifadedeki kabiliyetini gsteriyor. Bu beyti
okuduumuzda Trklere ait en nl sazlardan kl hatrlamamak mmkn
deil. Gazimihal kln kk anlamlarndan birinin de ok olduunu
belirtir. (Gazimihal 1958: 6, 72) Ok atarken kan sesin bu tr yayl sazlara
ilham verdii rivayetler arasndadr. Beyti okurken zihin bu noktalara da
gidiyor doal olarak. Trkn mill bnyesiyle ilgili her unsura kar byk
bir hassasiyet gsteren Arif Nihat bunun tabii bir sonucu olarak imajlarnda
milli ve mahalli kltr unsurlarn da kullanmtr:

144

MSK KAVRAMLARININ GC/FAZLI ARSLAN

Tarihte selsebil olup aladlar


Yllar yl nameyle glp aladlar
Nevresle Cemil kucakta tambur ile ud,
Tarihimi mzrap ile imzaladlar.
(Udi Nevres ve Tanburi Cemil Bey gr bir rmak gibi akp duran Trk
tarihine berrak birer eme olarak katlmlardr. Onlarn her mzrap vuruu,
Trk tarihinin name name imzalanmas demektir). (Yldz 1997: 391392).
Koca Ragb Paadan bir beyit yledir:
Hem sinesi pr-d u hem vzesi muhrik
Neyden bilinir sz- mahabbet neye derler.
Anlam yledir bu beytin: Akn yakclnn nasl bir ey olduu
kamtan yaplan nefesli alg aleti olan neyden anlalr. nk bu aletin
hem gs yarayla doludur, hem de yank bir sese sahiptir. (Yorulmaz
1998: 97) Ney saznn metafor olarak Mevlana bata olmak zere birok
edebiyat air tarafndan kullanld bilinir. Buraya Koca Ragbtan bir
rnek aldk.
Neti der ki;
Esbb- tarab cmle perian u mkedder
Def sille-hor- gussa v ney km ikeste
(Elence aralarnn hepsi zgn ve darmadan: Def kederin
tokadn yemi, neyin keyfi kam, umutsuzluk iinde). (nver 1986:
118).
Nef, (1572?-1635) bir beytinde; gl dalna konarak ten blbl,
msik aleti enge benzetiyor. engin gm telleri ise bahar bulutundan
inen yamura benzetiliyor. eng gibi inleyen blbln ii yanar ve duman
havaya ykselir. Kular da msikyi gl bahesindeki bu havadan renirler:
Konup eng edicek blbl nihal-i glbn-i sebzi
Gm telden dizer ebr-i bahr ana evtr
(Blbl yeil gl fidanna konup onu eng yapnca bahar bulutu onu,
gm telden ona kiriler dizer).
Bir baka beyitte Nef yle der:
Grn dd-i dernun halka halka blbl-i zrn
Havdan renir murgn-i glen ilm-i edvr
(nleyen blbln gnlnden ykselen halka halka duman grp gl
bahesindeki kular msik ilmini havadan renir). (Karahan 1985: 134135).

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

145

Bir baka beytinde ise, akn iniltisi msik olarak deerlendirilmi.


Bu msik an kendisine yeter, gnl cezbeden baka bir msikye gerek
yoktur:
ka nlesi elence yeter ey Nef
Name-i dil-ke iin minnet-i blbl ne bel.
(Ey Nef, aka kendi iniltisi elence olarak yeter; gnl ekici
name iin blble minnet ne beladr (minnet skntsna katlanmaya
demez). (Karahan 1985: 149).
Cinniden, bir insan hlinin msik unsurlar ile izah: Der ki Cinni;
Gelse eyyam ita berd ile lerzan oluruz.
eng almak o makam ire oluptur kanun
(K gnleri gelince souktan titreriz. O hal iinde eng almak sanki
kanun haline gelmitir). Beyti aklayan Cihan Okuyucu unu eklemitir:
Kanun burada kullanlan manasndan baka bir msik aletinin de addr. Bu
manasyla kanun, eng ve makam, an bahse ait kelimelerdir. air souktan
titremeyi eng yahut kanun almaya benzetiyor. (Okuyucu 1996: 62-63)
Baz metinlerde sazlara, insani hissiyat yklenmitir:
nce telli nazl saz
Sana bakan, sana dokunan,
Seni duyan, zgr kalr o an
Bir Brahman vurmu bile olsa, (S. Inayet Khan, s.71) Bir Brahman
vurmann Hint dinlerinde ne kadar ar bir su olduunu biliyoruz. iirde
incelikle, naz sfatlar yan yana getirilmi. yi bir saz dinlemenin insan ruhu
zerindeki etkisi tartlmaz ancak bu iirde zellikle saz ince ve nazl.
Bir tehs de skender-Name yazar Ahmedden. Ahmed, ney saznn
yreinin ayrlk acsndan yaralandn, bu yaralarn erha erha olduunu,
insan tenindeki bendlerin de bu acdan kaynaklandn dile getirir. Ney de
insan gibi ac eker, yaralanr, inler:
Yregi binm gibidr tol ba
Lki ben yaluyam yok anda ya
Gh inldiyle dirilr gh lr
Yrdan ayru den eyle olur
erh erh olupdur bu derdmend
Anun indr teninde nice bend (nver, 1983: vr. 25a)
Yavuz Sultan Selim'e sunulan nasihat-nme trndeki Deh Mug adl
mesnevide blbl Allahn birliine inanan tevhid ehlindendir ve tanbur
sesini duyunca Rahman suresini okuyarak ona elik eder:

146

MSK KAVRAMLARININ GC/FAZLI ARSLAN

Yirde gkde ol Hudy birledm


Hem dgh ol seghda syledm
Okram glende Rahmn sresin
G idp 'klarn tanbresin (aktaran Kaplan 2002: 3)
Netiden bir tehs:
XVII. yzyln en byk bestekr Itrinin bestelerinde kulland
gftelere gz atalm. Sazlar nasl dvnr, figan eyler tpk ah u zar eden
insan gibi.
Kadeh kan alayp def sine der ney figan eyler
Furug-i sagar u sahbadan olmu pr ziya meclis
(Kadeh kan alar, def kalbi dver, ney inler.
Bu iki meclisindeki kadehin parltsndan kla dolsun meclis).
(arda 1989: 46)
Itrnin baka iirinde de Reg-i can tr- eng s, figna mbtel
oldu. (Can damarm eng adl alg gibi yksek sesle inlemeye tutuldu.)
(arda 1989: 64).
Yahya Kemale sz vermemek olmaz. Birok iirini msik ile ren
Yahya Kemal Eski Mskide yle der stanbul ve msikten bahsederken.
Bu yaz kemeneyi bir dinledinse Kanlcada
Baharda bir gece tanburu dinle amlcada
Bu sazlarn duyulur her telinde sade vatan
Sihirli rzgr eser daima bu topraktan. (Yahya Kemal 1992: 35)
Sazlarn her telinde vatann nesi duyulur? Her bir telinde duyulan,
vatann ayr bir hususiyeti mi acaba?
Son olarak Mehur Hint airi Rabindranath Togore, eski
babakanlardan Blent Ecevitin tercme ettii Gitanjali lahilerinde
(1999: 182) Tanrya; Ve imdi ben, lmszle gitmek iin lmeye
hasretim. Tellerden kan msiknin ykseldii, sonsuz toplantnn salonuna
hayatmn arpn gtreceim. Onu lmeyecek namelerle seslendireceim
ve o, son mrldann da hkrdktan sonra sessiz arpm sessizliin
ayaklar dibine gmeceim. diye hitap ettii iirde ahiret, byk bir
konserin gerekleecei bir lem olarak tanmlanyor.
Sonu olarak denebilir ki lisan, insanlarn birbirleri ile anlamalarn
salayan bir vasta ise msik lisandan da nce insanolunun yaamnda yer
alm ve dilin ifade edemedii noktalarda o devreye girmitir. Newton bu
hususta, Heyecanlarn ifadesi olan msik, kelime ve fikirlerin durduklar
yerde balar nk fikirler nisbeten derin ve ciddi olmakla beraber daima
hissiyata kaplmaya msaittir der. (akt. Kesova 1975: 33) Arnold
Bennettin Msikyi btn sanatlarn stne karan ey, heyecanlar

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

147

fikirsiz ifade edebilmesidir. Edebiyat ruha fikir yolu ile nfz eder, msik
ise fikri yardma lzum grmeksizin dorudan doruya girer sz ayn
fikrin baka bir ifadesidir. (akt. Kesova 1975: 25) Msik hakknda Douda
ve Batda sylenmi birok zl sz vardr ki bunlar tmyle Musiki
ruhun gdasdr biimindeki mehur ifadenin tefsiri saylr. Dolaysyla bu
tefsir her trl metinde ve iirde karmza kmtr. Msik hakknda sz
syleyenlere bakld zaman her alandan, her meslek grubundan insanlar
bulabiliyoruz. Sadiden, Cervantese, bnleminden Nietzscheye,
Mevlanadan, kbalden, Ahmet Mithat Efendiye, Goetheye varncaya
kadar birok ilim ve sanat adamnn msikyi ven fikirleri, kitaplar
sslemektedir. Konunun bir de zellikle edebiyata ilikin taraf var ki o da
edebiyatlarn dilinde ifadesini buluyor ve msik kavramlar onlarn
dilinde eitli balamlarda kendini gsteriyor. Bu metinde de o
balamlardan birine rnekler verildi. kbalden bir alntyla noktalyor (akt.
Kesova, 144) ve bu yaznn, msiknin kymetini bir nebze olsun tekrar
hatrlamamza vesile olmasn diliyorum.
Balarda bahelerde inci gibi nameler
Sayorum. Nameler, ok kymetli bir maldr
Lakin byle srmsz
Pazarda bu metalar ne ucuza gidiyor.
Kaynaklar
Arslan, Fazl (2011): brahim Tennuri ve Musiki brahim Tennuri
Sempozyum Bildiri Kitab, Kayseri.
Beyatl, Yahya Kemal (1992): Kendi Gk Kubbemiz, stanbul: MEB
Yaynlar.
Gazimihal, Mahmut R. (1958): Asya ve Anadolu Kaynaklarnda Ikl,
Ankara: Ses ve Tel Yaynlar.
laydn, Hikmet (1961): Hasan li Ycele Dair, Unesco Haberleri,
say. 34 (Mart), s. 23-24.
Kaplan, Mehmet (1956): Cenab ehabeddinin iirlerinde Ses ve
Msik, Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, VII. C. 1-2
saylardan ayrbasm, stanbul.
Kaplan, Mahmut (2002): Divan iirinde Msik, Kpr, say 79, s.
52-60.
Karahan, Abdlkadir (1985): Nef Divanndan Semeler, Ankara:
Kltr ve Turizm Bak. Yaynlar.
Kesova, Nail (1975): Msk Meselleri, stanbul: Mayata Neriyat.

148

MSK KAVRAMLARININ GC/FAZLI ARSLAN

Mevlana (1991): Mesnevi, stanbul: MEB Yaynlar.


Nabi, Yaar (1976): Edebiyatlarmz Konuuyor, stanbul: Varlk
Yaynlar.
Okuyucu, Cihan (1996): Cinni, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
nertoy, Olcay (1999): Halit Ziya Uaklgil Romancl ve
Romanmzdaki Yeri, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Sadi-i irazi (2001): Bostan, stanbul: MEB Yaynlar.
Sadi-i irazi (2005): Glistan, stanbul: MEB Yaynlar.
Siyavugil, Sabri Esat (1946): Ahmet Mithat Efendi, Mrebbi,
niversite konferanslar ayr bas, stanbul: Kenan Matbaas.
Sufi Inayat Han (2001): Msik nsan ve Evren Arasndaki Kpr,
stanbul: Artan Yaynlar.
arda, Rt (1989): Mustafa Itr Efendi, Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar.
Tanpnar, Ahmet Hamdi (2006): Be ehir, stanbul: Dergh
Yaynlar.
nver, smail (1983): Ahmed skender-Nme, nceleme-Tpkbasm,
Ankara: TDK Yaynlar.
nver, smail (1986): Neti, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar.
Yldz, Saadettin, (1997): Arif Nihat Asyann iir Dnyas, stanbul:
MEB Yaynlar.
Yorulmaz, Hseyin (1998): Koca Ragp Paa, Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar.

DOULU VE BATILI DL BLMCLERE GRE


KURAN-I KERMDEK YABANCI KELMELER VE
KKLER
BRAHM USTA*
ZET
Yaznn icad ile kayt altna alnm olan dil, bir yandan soyut bir
kavram olan dnce ve fikri somut hale getirirken, dier yandan
insanlar arasndaki iletiimi salayan en nemli ara olmaktadr. Dilin
tarihi sreci incelendiinde, dillerin bir ekilde - komu olsun veya
olmasn -, dier dillerden etkilendii, onlardan kelimeler alp, kelimeler
verdii grlmtr. Baka bir tabirle dnya zerinde saf dil
kalmamtr. Bu almada Kuran- Kerimdeki baz yabanc kkenli
kelimeler incelenip, kkenleri hakknda hem doulu hem de batl
dilbilimcilerin grlerine zet halinde yer verilecektir.
FOREGN VOCABULARY OF THE QURAN ACCORDNG
TO THE EASTERN AND WESTERN PHLOLOGST AND
THER ROOTS
ABSTRACT
The language that was taken under registeration with the invention of
writing, on one hand, makes thought and idea, which are abstract
concepts, become concrete, on the other hand, is the most important
tool that allows communication among people. While examining the
historical process of the language, it is clear that language in a way whether or not adjacent -has influenced by other languages, has taken
words from them and has given them many words. In other word,
there isnt any pure language survives in the world. In this study both
the words of some foreign origin in the Holy Quran, and the origins
of the eastern and western views of linguists will shortly be examined.

GR
Dnya zerinde gerek kelimelerle konuarak gerekse bir takm sesler
vastasyla anlaabilen varlklar vardr. Hem douda hem de batda Kendisine
Hayevn en-Ntk ismi verilen insan1, bakalar ile iletiimde yetenek
olarak dier canl trlerine gre en yksek seviyededir. nsanolu var olduu
tarihten bu zamana kadar yaamnda vazgeilmez bir paras haline getirdii
ve bunu Dil-Lisan eklinde isimlendirdii bu yce deer, insanlar arasnda
anlamasn salayan bir arac, duygu, dnce, fikir ve sorunlarn
birbirlerine aktarmakta kullandklar en nemli vastadr. nsanolu asrlardr
biriktirilmi olan dnce, bilgi ve dier deerler hazinesini dil denilen ara
*- Yard. Do. Dr., Bingl niversitesi, Dou dilleri ve Edebiyat blm retim yesi.
1 - Homo animal rationale quia orationale insan akl olan hayvandr, nk konuur. Bkz;
Vardar, Berke, Dilbilim yazlar, Multilingual yaynlar, stanbul 2001, s.30.

150

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA

sayesince birbirlerine aktarmlar, bazen ittifak bazen de ihtilafl da olsa, ortak


zm dil sayesinde gnmze kadar ulatrmlardr.
almamz dil nedir? sorusuyla balayp, Kuran- Kerimdeki yabanc asll
kelimelerin aklanmasyla bitecektir. Mezkr konu hem dou hem de batl
kaynaklar tarafndan mukayeseli olarak incelenmeye allacaktr.
ncelikle dil hususundaki aklamalara gz atmakta fayda vardr. Dil
ile alakal olarak gerek eski ve gerekse yeni tanmlamalar arasnda ok fazla
bir fark bulunmamasna ramen, eski tanmlamalar daha ok yzeysel, yeni
tanmlamalar ise biraz daha derinlik iermektedir. bn Cinn dil hakknda Dil,
milletlerin amalarn ifade ettikleri meramlarn anlattklar sesler
btndr2 derken, Suyuti ve bn Hacib ise Bir mana iin ortaya konulmu
tm lafzlar iin dil ifadesini kullanmtr3. bn Haldunun tarifini gerek
dou, gerekse batl dilbilimciler hala kullanr olmulardr. yle der bn
Haldun: Kiinin meram ve isteklerini anlatmak iin kulland sesler btnne
dil denmektedir.4 ada dilbilimcilere gre dil; insanlar arasnda anlamay
salayan tabii bir vasta, kendi kanunlar ierisinde yaayan ve gelien canl
bir varlk, seslerden rlm bir a, temeli bilinmeyen zamanlarda atlm bir
gizli antlamalar sistemidir5. Ayn zamanda dil; duygularn, dncelerin ve
isteklerin serbeste oluturulmu semboller sistemi araclyla aktarlmas
iin ayrcalkl olarak insanlara zg, igdsel olmayan bir yntemdir6. Daha
basit bir ifadeyle dil insana Allah vergisi bir yeti olmakla birlikte, insann
kendi i doasndan ortaya kan bir rn deil, bilakis etkinliktir7. Tm bu
sunumlardan sonra dil ile alakal u sonuca varmak mmkndr: Dil nsanlk
tarihin de, belli bir topluluun veya topluluklarn ierisinde, gnbirlik
kullanlmas sonucunda kendisini gelitirip, gnbegn deer kazanm ve
tannr hale gelmi, bunun birlikte bir takm sistem ve kurallara gre
dzenlenip telaffuz edilegelmi boumlu seslerden oluan bir anlatm ve
anlama aracdr8, veya dnce, duygu ve gdleri, dorudan doruya ya da
dolayl olarak bildirmeye yarayan herhangi bir anlatm aracdr. Bu tanm
btn canllarn kendi aralarndaki bildiriimlerle ilgili iaret sistemlerini
olduu kadar, insanlar tarafndan doann ve eyann ortak kalplar halinde
anlamlandrlmas olgularn da kapsamaktadr.9 Dil hakknda bu girii
2 - bn Cinn, Osman, Kitabl-Hasis, el-Mektebl-lmiyye, (Bask yeri ve tarihi yok) c.1
s.(112)33.
3 - Suyuti, Celaleddin, el-Muzhir fi Ulmil-Lugati ve Envuh, Mektebetl- Asriyye, Sayda
1987, s.8.
4 - bn Haldun, el-Mukaddime, Dar hya et-Tras el-Arabi, Beyrut (tarihsiz), s.546.
5 - Ergin, Muharrem, Trk Dil Bilgisi, Bayrak Basm, stanbul 1992, s. 4.
6 - Sapir, Edward, Selected Writings in Language, Culture, and Personality, University of
California Press, California 1992, s.7.
7 - Akarsu, Bedia, Dil-Kltr Balants, nklab Yay., stanbul 1998. s. 20.
8 - Dilaar, Agop, Dil, Diller ve Dilcilik, Trk Dil Kurumu, Ankara 1968, s. 3.
9 - Kaplan, Mehmet, Sevgi ve lim, Dergh Yaynlar, stanbul, 2002, s. 207.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

151

yaptktan sonra, o halde Yaz nedir sorusunun cevabna gelebiliriz. Yaz


denilince yukarda bahsettiimiz fikir, duygu ve dnce gibi soyut
kavramlarn kt, tablet, papirs, ta vb. gibi somut cisimlere bir takm
iaretlerle dklm halidir. Yaz icat edilmemi olsayd ne olabilirdi? Eer
yaz icat edilmemi olsayd duygu ve dnceler, fikir ve idealler, sevin ve
hzn gibi saysz kavramlar ya konuarak ya da izerek ifade ederdik. Tm
bu kavramlar yazya dklmedii mddete aklda kalc olmazd. Bu nedenle
yaz olmasayd gemiimize yabanc kalr, medeniyet kuramaz, teknolojik
gelimeler yaayamazdk. 10
DLLERN DEEBLRL VEYA KARILIKLI ETKLEM
Dnya dilleri incelendiinde, bu dilleri oluturan kelimelerin yerli ve
yabanc olmak zere ikiye ayrld bariz bir ekilde ortaya kmaktadr.
Toplumlar ve Medeniyetler arasnda meydana gelen asker, siyas, ekonomik
ve sosyokltrel sebeplere bal olarak, diller arasnda eitli alverileri
gzlemlemek mmkndr. Bnyesinde yabanc kelimelerin olmad saf ve
hlis bir dil, ancak kk kabilelerde veya uygarlktan uzak kalm
topluluklarda grlebilir. Bu balamda Arapa, asrlar boyunca farkl dil ve
kltrleri etkiledii gibi, bakalarndan da etkilenmitir. Bunu bir Batdan
rnekle aklamak gerekirse; Normanlar ngiltereyi ele geirince birok
Sakson mkemmel Franszca konumaya baladlar ve bylece iki dilli
oldular. Hem Cermence hem de Franszca konutuklarndan, Cermence
kullanrken de Franszca kelimelerden yararlandlar. Bugnk ngilizce bunu
ak bir ekilde gstermektedir ki; biryandan baz evcil hayvanlarn Saksonca
isimleri kullanlrken, te yandan ayn hayvanlarn etleri Franszcadan alnma
kelimelerle ifade edilir. Bylece, kzn, koyunun, domuzun Saksonca
isimleri yannda, bu hayvanlarn etinden bahsedilirken Franszca isimler
kullanlmtr: rnein; ox, sheep, pig isimlerine karlk beef,
mutton, pork gibi kelimelerinin kullanlmas dillerin deikenliine en
byk rnektir.11
Yukardaki rnekte grld gibi, Normanlar yapm olduklar fetihle,
mevcut Sakson diline hem ekonomik ve siyas, hem de ekonomik ve kltrel
alanda etki etmiler ve bu etkiler yzyllardr, dildeki deiim olarak kendisini
gstermitir. Btn bunlarn dnda sradan komuluk ilikileri yoluyla
diller, en azndan birbirinden kelime alabilir. Bu ekilde herhangi bir dil,
kendisini ifade etmekte gelitirip zenginletirebilir. nk akraba dillerin
zaman ierisinde coraf adan birbirlerinden ayr dmeleri, dolaysyla
birbirlerinden uzaklaarak farkllamalar her ne kadar doal ise, akraba
olmayan dillerin birbirleriyle olan sk ilikilerinin neticesinde kltr
alveriinde ve karlkl etkileimde bulunmalar da o kadar tabidir. Dillerin
birbirleri zerindeki etkileri ounluk itibaryla kelimelerde; nadir olmak
10 -bkz: Karaaa, Gnay, Dil, Tarih ve nsan, Aka Yay., Ankara 2002, s .16.
11 - Vendryes, J. V., Dil ve Dnce, Multilingual yay., stanbul 2001, s.79.

152

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA

zere dilin ekil bilgisi ve sz dizimi alanlarnda grlr.12 Dil niye deiir
sorusunu Macit Gkberk u ekilde cevaplamtr: Dil yalnz bana
deimez, iinde yer ald kltrn btnnn devinimine ayak uydurur.
Onun iin kltrdeki deimeler ilk kez dil olarak aa vurur. Zekca
ykselmi uluslar dillerini de iyi kullanrlar. Buna rnek Grek, Roma ve
Araplardr. Dil nerede gelimise orada btn bilgi kollarnda sivrilmi
insanlar yetimitir.13
Dillerin zamanla deiebilirlii konusunu Vendryes`in u szleri ile bitirmek
mmkndr: Hi bir zaman her hangi bir dil yabanc etkileim olmadan
geliemez; tam tersi komu dillerin onu etkilemesi genelde onun geliiminde
byk nem tar. Dillerin birbiriyle temas halinde olmas tarihi bir
gerekedir ve bu temas bir dilin dierini etkilemesine yol amaktadr14
BATI VE KURAN-I KERMN KKEN ZERNE
slamn nc halifesi Hz. Osman zamannda Kuran- Kerimin
oaltlp, baka corafyalara gnderilmesiyle birlikte, Arap kltrnde yazl
kitap olarak bilinen ilk kaynak olup, Ortaada parlayan Arap kltrnn
balang noktas olarak kabul edilmektedir. Kuran- Kerim bir din kitab
olmakla birlikte ierisinde, mevcut toplumun kltr, din, gelenek ve en
nemlisi dil kltrn de yanstmakta, bir bakma topluma nderlik
etmektedir. Bununla birlikte Kuran- Kerimin dil veya gramer kitab
olmadn ister doulu ister batl olsun herkesin kabul ettii bir gerektir.
Kuran- Kerimin dil ynyle ilgili dou ve batda saysz eserler
neredilmitir. Batl yaynlara baktmzda tarafszlktan daha ok, tarafl
yaynlar buluruz. 19. Yzyldan itibaren Kuran metinleri, ifade tarzlar,
ierisindeki yabanc kelimelerle alakal neredilmi makale ve kitaplardan
tr eserlerden bazlarn tantmak istiyoruz.
1- Abraham Geiger (1810-1874): Mehur Alman Oryantalist, Bonn
niversitesinde sunmu olduu Was hat Mohammed aus dem Judentum
aufgenommen?- Muhammed Yahudilikten neler ald? isimli doktora
(1833) almasnda Yahudi kltrnde mevcut olan dini terimlerin,
Kuran kerimdeki anlatm ve yansmalarn incelemitir. almasnn
temelini zetlemek gerekirse, yazar Kuran ilahi bir kitap olarak
grmeyip, insan rn iirler manzumesi olarak grr.15

12 - zkan, Fatma; Musa, Bagdagl, Yabanc Dillerin Trkenin Sz Dizimi zerindeki Etkisi,
Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, bilig, yaz 2004/Say:30, s.97.
13 - Macit Gkberk, Deien Dnya Deien Dil,Yap Kredi yay. stanbul 2011, s.90.
14 - Vendryes, J. W., Language: A Linguistic Introduction to History [Paperback] Routledge
2008. S. 11-15.
15 - Abraham Geiger, Was hat Mohammed aus dem Judenthume aufgenommen,

[Mit einem Vorwort Hrsg. Von Friedrich Niewhner], Parerga Verlag, Berlin
2004.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

153

2- Theodor Nldeke (1836-1930): Mehur Alman Oryantalist Gttingen


niversitesinde yapm olduu Geschichte des Korans-Kuran tarihi
isimli doktorasnda konuyu ayr noktada incelemitir. Birinci ksmda
Kurann orijinallii ve asl zerindeki tartmalara katlm, ikinci
ksmda ise gnmze kadar ulam muhtelif Kuran yazmalar ve
bunlarn kkenleri zerine alma yapmtr. nc ve son ksm ise
Kurandaki ayetlerin(metin) tarihini incelemitir.16
3- Siegmund Frnkel (1855-1909): Nldekenin rencisi olan Frnkel,
1886 ylnda birincisi olmak zere iki ayr alma yapmtr. Birinci
almasnda Frnkel, Kuran- Kerimdeki rmce kkenli olan yabanc
kelimelerin geni bir listesini karm Kurandaki yabanc kelimeleri
tartmaya amtr. kinci almasnda ise bu almay tm Arap diline
yayarak, Arap diline girmi olan rm kkenli yabanc kelimeleri
karmtr.17
4- Karl Vollers (1835-1909): Mehur Alman Oryantalist Volkssprache und
Scriftsprache im alten Arabien - Eski Arapada konuma ve yazma dili
isimli bir alma telif etmitir. Mezkr almann beinci blmndeki
iddias ise bir hayli ilgintir. Yazar Kuran kerimin bat Arap diyalekti
olan Mekke ve Medine lehesine gre olutuu, fakat Arap dilbilimciler
tarafndan hicri II. Yzyln ikinci yarsndan itibaren (H.250) eski arap
iirine gre yeniden uyarlandn iddia etmektedir.18
5- Theodor Nldeke (1836-1930): Carl Vollerse reddiye niteliindeki
Neue Beitrge zur semitischen Sprachwissenschaft - Semitik dilbim
yazlar isimli eseri ayr almadan olumaktadr. Kuran ve Arapa,
Kurann cmle yaps ve ekil uyumu, Geliigzel ve yanl anlalan
yabanc kelimeler isimli almalarnda Kurandaki farkl lehe ve
azlarn varln kabul etmekle birlikte, Vollersin iddialarn
rtmtr. Yazar Kurann dilinin tipik Arap dilinin zelliklerini
tadn, Arapann gzellii ve Arap dilbilimcilerinin gayreti (gramer
aklamalar vs.) sayesinde Kurandaki dil yetersizliinin korunduunu,
Kurann gramer kitab olmamasna ramen kendi edebiyatn oluturmay
baardn, Kuranda anlalmayan ibare veya kelimelerin yine Arap
dilbilimcilerinin gayreti(Fkhul-Luga ve Tefsir gibi yan alanlar) ile
anlalmas salandn ifade etmitir.19
16 - Theodor Nldeke, Geschichte des Qorans: Teil 1. ber den Ursprung des Qorns; Teil 2.
Die Sammlung des Qorans, mit einem literarhistorischen Anhang ber die muhammedanischen
Quellen und die neuere christliche Forschung. Adamant Media Corporation, Boston 2004.
[Kuran tarihi, Theodor Nldeke, trc;Muammer Sencer, lke yaynlar, stanbul 1970] .
17 - Siegmund Frnkel, Die Aramischen Fremdwrter im Arabischen. Hildesheim; New
York: G. Olms, 1982.
18 - Karl Vollers, Volkssprache und Schriftsprache im alten Arabien, (BiblioLife, LLC)
Hardcover 2009.
19- Theodor Nldeke, Neue Beitrge zur semitischen Sprachwissenschaft, Strassburg: K.J.
Trbner 1910.

154

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA

6- Jakob Barth (1851-1914): Kuranla ilgili yazlm olan tefsir


almalarna kritik almasn ieren 35 sayfalk makalesinde, Arapadan
anlad kadaryla Kuranda manas mulak (izole edilmi) ayetlerin farkl
okunmas gerektiini ifade etmi, baka bir tabirle Kuran eletirisel
okumann gereklilii zerinde durmutur. Yazar Kurandaki kutsal
metinlerin farkl anlamlara gelebileceini sylemeye cesaret eden Avrupal
ilk bilim adam olarak grlmektedir. Mezkr eserde Kurandaki,[Saffat
76-78, Yusuf 9, Tevbe 112-113, Tahrim 5] 4 ayetin tekrardan gzden
geirilmesi ve tekrardan incelenmesi gerektiini ifade etmitir.20
7- gnaz Goldziher (1850-1921): Tefsir okullar tarihi isimli almann
sahibi olan Macar asll alman msterik, mezkr eserin birinci blmnde
Kurandaki ihtilafl olduu iddia edilen baz ayetlerin(metinlerin)
yorumunda kendisini tarafsz olarak gstermi ve mevcut tartmayla
alakal olarak neri veya alternatif sunmaktan kanmtr. Bu almada
Kurandaki baz ayetlerin veya surenin tamamnn gerek olmadna
dikkat ekmi, ihtilafl konularda tarafsz kalarak, bir bakma Kurann
kutsal kitap olmad ynndeki grlere destek vermitir.21
8- Josef Horovitz(1874-1931): Almanyal Oryantalist, iki ksmdan oluan
Koranische Untersuchungen; Studien zur Geschichte und Kultur
des islamischen Orients Kuran Aratrmalar; slami Dounun tarih ve
kltr zerine almalar isimli bu almann birinci blmnde
konularna gre seilmi Kuran terimler ve ikinci blmde ise
Kurandaki zel isimleri incelemitir.22
9- Alfons Mingana(1881-1921): Irakl asll mehur Oryantalist telif etmi
olduu Syriac Influence on the Style of the Kur'n - Sryanicenin Kuran
slubu zerindeki etkisi isimli makalesinde rmce ve Sryanicenin
Kuran kerime etkilerini incelemi bu ekilde Kuran dilinin gizemini
zmeye almtr. Bu makale almasnda Mingana kendisinden nceki
Kuran aratrmaclarnn eletiri ve analizlerinin yetersiz olduundan yola
karak onlar eletirmi, Voller ve Nldekenin grleri arasnda bir
balant oluturmaya alm, fakat kendi grlerini destekleyecek
rnekler veremedii iin, ksrdngde kalmtr. Yazar kendi hipotezini
ispatlamak iin genelde Sryani ve rm dilbilimcilerin grlerine yer
verdii ve onlarn eserlerinden delil getirdii iin, eletirileri batl bilim
adamlar tarafndan tutarsz bulunmu ve almalarna deer
verilmemitir.23
20 - Jakob Barth, Studien zur Kritik und Exegese des Qorns, Der Islam , Volume 6 (2) de
Gruyter Jan 1, 1915.
21 - Ignaz Goldziher, Richtungen der islamischen Koranauslegung, Adamant Media
Corporation 2001.[ slam
Tefsir Ekolleri, trc. Mustafa slamolu, Denge yaynlar, stanbul1997.]
22 - Josef Horovitz, Koranische Untersuchungen, Studien zur Geschichte und Kultur
des islamischen Orients, 4, Berlin [u.a.]: Gruyter, 1926.
23 - Alphonse Mingana, Syriac Influence on the Style of the Kur'n, Bulletin of The John

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

155

10- Heinrich Speyer(1897-1935): Abraham Geigerin almasnn bir


devam niteliinde olan Die biblischen Erzhlungen im Qoran Kuranda ncil hikyeleri isimli bu almasnda yazar hem ncil, hem de
Eski Ahit ve Rasullerin mektuplar gibi kutsal saylan metinlerdeki ayet ve
ifadelerin Kurandaki izdmlerini incelemitir.24
11- Arthur Jeffery (1892-1959): The Foreign Vocabulary of the Qur'an;
Texts and Studies on the Quran - Kurandaki yabanc kelimeler isimli
mehur almasnda, 1938 ylna kadar Kurandaki yabanc kelime
aratrmalarnn bir zetini tekil etmektedir. Ayn zamanda Arap
dilbilimcileri ve mfessirlerin yorumlarna bavurarak, Kuranda geen
yabanc kelimelerin kkenini ele almtr. Mezkr kelimeleri sadece
etimolojik olarak incelediinden ve batl dilbilimcilerin grlerine yer
vermedii iin almas Batda yetersiz grlmtr. Bu almada yazar
ierisinde elli kadar zel isimle birlikte yaklak yz kelime
incelemitir.25
12- Christoph Luxenberg: Mstear isim kulland iin gerek ismini ve
yaamn bilemediimiz Alman Oryantalist 2000 ylnda karm olduu
Die Syro-Aramische Lesart des Korans; Ein Beitrag zur
Entschlsselung der Koransprache - Kurann Sryni-rm Okuma
Biimi; Kuran dilinin zmlenmesi zerine bir alma isimli
almasnda, rm dilinin Kuranda kullanlm olan Arapay direkt
olarak etkilediini, nk Kurann indii devrin en gelimi dilinin
rmce olduunu iddia etmektedir. Bunun yannda bugnk kullanlan
fasih Arapann Kurann indirilmesinden ok sonralar gelitiini, bu
yzden dolay Kuran kelimelerinin o gnk Arap diliyle deil, rmce
asllar ile tekrardan okunup, yorumlanmas gerektiini ifade etmektedir.
Sz konusu almada yazar Kuranda bulunan 314 yabanc kkenli
kelimeyi Sryani ve rm kklerini temel alarak incelemeye almtr.26
13- Gnter Lling: 1928 doumlu olan Alman Oryantalist Jakob Barthn
mulak manal ayetler zerindeki almasnn bir devam niteliinde ve
daha geni kapsamyla el ald ber den Urkoran: Anstze zur
Rekonstruktion der vorislamisch-christlichen Strophenlieder im Koran Kurann kkeni zerine; Kur'an'da slam ncesi
Hristiyan
arklarnn yeniden yaplanmas zerine yaklamlar isimli
Rylands
Library, Manchester: University Press, Longsmans, Green, & Co., London, England, Vol. 11,
No. 1,
1927, p. 77-98.
24 - Heinrich Speyer, Die biblischen Erzhlungen im Qoran, Georg Olms
Publishers, Hildesheim 1961.
25 - Arthur Jeffery, The Foreign Vocabulary of the Qur'an; Texts and Studies on the Quran,
Brill Academic Publishers 2006.
26 - Christoph Luxenberg, Die syro-aramische Lesart des Koran: Ein Beitrag zur

Entschlsselung der Koransprache, Das Arabische Buch, Berlin 2000.

156

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA

almasnda; bir yandan manas tam anlalamayan (mulak) Kuran


ayetlerinin sebepsiz olmadn, bunun bir bilmeceden ibaret olduunu
ifade ederken, dier yandan ise bunu slam ncesi Hristiyan kaynaklar ile
aklamaya alm ama bunu baaramamtr. Yazar, kendisini devam
eden bu teolojik tartmaya dahil ederek mulak olan ayetlerin izahn
ksmen de olsa yapabilmiken, Kuran dil ve slubunun bilmecesini
zmekte baarsz kalmtr27.
KURN-I KERMDEK YABANCI KELMELER VE BUNLARIN
DL GRUPLARINA GRE RNEKLENDRLMES:

I.
FARSA KKENL KELMELER
[Kuranda getii yer: Yusuf, 20] Farsa asll bir kelime
olup manas susuz yetien ot demektir. Arapaya ise Kurey
lehesinden girmi olup, deersiz, eksik, noksan manalarna
gelmektedir28.
[Kuranda getii yer: nsan, 13] Farsa asll bir kelime
olup [Zem/souk+Herr /gerekli, zorunlu] manasndadr.
Arapa ayn ekilde iddetli souk anlamna gelmektedir29.
[Kuranda getii yer: Fatr, 13]Farsa asll bir kelime olup,
manas basit ilerde kullanlan ey, ahmak demektir.
Arapada ise Hurma ekirdei ve bu ekirdei rten rt/zar
manasnda kullanlmaktadr30.
[Kuranda getii yer: Kehf, 131] Aslnn Habee veya
Yunanca [Ari-koit] kelimesinden tredii sylenmekle
birlikte, tercih edilen gre gre Farsa [ronk-ronkeh]
kkenli bir kelime olup buradan Arapaya girmitir. Anlam
sslenmi yatak demektir.31
[Kuranda getii yer: Kehf, 107] [el-Ferdese] kelimesinden
mtak olup bolluk, bereket, refah ve genilik anlamna
geldii sylenmekle birlikte, eski Farsa-Pehlevceden
[Pairidaeza] asll olarak Yunancaya [Pardeisos] eklinde
gemi, oradan Sryaniceye [Pardays] ve oradan da
Arapaya girmitir. Cennetin isimlerinden birisi olarak
kullanlan bu kelime, bostan, zm ba, birok eit bitkinin
bittii vadiler bahe ve sulak arazi manasna gelmekte olup,

27 - Gnter Lling, ber den Urkoran: Anstze zur Rekonstruktion der vorislamischchristlichen Strophenlieder im Koran, Erlangen 1993.
28 - el-Mneccid Kitabl-Lt, s.52; Mheysin, el-Muktebes, s.117; Addai Sher, ElfzlFarisiyye, s. 27; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.179.
29 - Mheysin, el-Muktebes, s.219.
30 - Addai Sher, Elfzl- Farisiyye, s. 126;Mheysin, el-Muktebes, s.282.
31 - Arthur Jeffery,The Foreign vocabulary of the Qur'an, Oriental Institute, Baroda-ndien
1938, s.52;Addai Sher, Elfzl- Farisiyye, s. 9; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.154.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

II.

157

halen birok Avrupa dillerinde [Paradies, Paradise, Paradis,


Paradiso] eklinde kullanlmaktadr.32
[Kuranda getii yer: Rahman, 37] Eski Farsa-Pehlevce [
Vard] eklinde ifade edilen bu kelime, nce Yunanca ve
Sryaniceye girmi, son olarak ta Arapaya gemitir.
Farsada manas baharda koklanan ey, iek aan her aa
demektir.33
[Kuranda getii yer: Vakia,18] Kelime manas sert ve
kaba demek olan bu kelime, [b-riten-suyun dklmesi]
veya [b-rh-Suyun yolu] kkeni ve ierisine su konulan
kap, mlek, testi anlamnda Arapaya gemitir.34
[Kuranda getii yer: nsan, 21 ] Eski Farsa(Pehlevce)
kkenli olan bu kelimenin asl [istebr- stebr -stawr-stapr]
eklinde olup manas kaln ve sert ipek demektir. Arapaya
( )harf fazlasyle gemitir.35
[Kuranda getii yer: Furkan, 38 ]Farsa kkenli bu
kelime, Arapaya Ezd-une lehesinden girmitir. Manas
kz ocuu demektir. Bir baka rivayet ise bu kelimenin
Crhm lehesinden gelmi olduunu sylemektedir.
Arapadaki manas Kuyu demektir.36
[Kuranda getii yer: Furkan, 61]Asl farsa olan bu
kelime rmce vastasyla Arapaya gemitir. Sryanice
asll [rg] farsa ise [ra] ihtimal o dur ki Sryaniceden
Farsaya oradan Arapaya gemitir.37
BRNCE KKENL KELMELER
[Kuranda getii yer: Fatiha, 2]branice [ram-reemraamn]asll olan kelime Sryanicede [ramono, ram]
eklinde kullanlmaktadr.38
[Kuranda getii yer: Mutaffifin, 9] Yazl, yazlm olan
ey anlamna gelen bu kelime braniceden [ram] Arapaya
Himyer lehesi zerinden gemitir.39

32 - A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.223; Ebu Mansur el-Cevlk, el-Muarrab min
Kelamill-Acemi ala Hurufil-Mucem, Darul- Kalem, Dimak 1990, s. 470; Mheysin, elMuktebes, s.269.
33 - A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.287; el-Cevlk, s. 625; Mheysin, el-Muktebes,
s.325.
34 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.152; Addai Sher, Elfzl- Farisiyye, s. 10; el-Cevlk,
s.120.
35 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.35; Addai Sher, Elfzl- Farisiyye, s. 10; Bilas, ElMuarrab fil-Kuran, s.158; el-Cevlk, s.108; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.58.
36 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.39; Mheysin, el-Muktebes, s.119.
37 - Addai Sher, Elfzl- Farisiyye s. 89; Mheysin, el-Muktebes, s.228; A. Jeffery, The
Foreign Vocabulary, s.165.
38 - Rafael Nahle, Garibul-Lugatil-Arabiyye, Darull- Merik, Beyrut 1986, s.182; A.
Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.140-141; Mheysin, el-Muktebes, s.207.

158

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA


[Kuranda getii yer: Enam, 74] Bu kelimenin Sryanice
veya Farsadan geldii iddia edilmekle beraber, kabul edilen
gre gre kkeni branice olan zel isimdir. htiyar, hatal
kii, bir put ismi, eri, virajl gibi manalar vardr.40
[Kuranda getii yer: Araf, 176] rmce olduu
sylenmekle birlikte, asl branice bir kelimedir.
Sakinlemek, birine yaslanmak, gvenmek gibi manalara
gelmektedir.41
[Kuranda getii yer: Araf, 160 ]Farsa olduu
sylenmekle birlikte [ebe] asll branice bir kelime olup
kabile ve torun manalarna gelmektedir.42

[Kuranda getii yer: Tevbe, 8]branice asll bir kelime


olup, Nabata vastasyla Arapaya girmitir. Yaknlk veya
Allah manasna gelmektedir.43

[Kuranda getii yer: Har, 5] branice kkenli bu kelime,


Arapaya ilk defa Medine Yahudileri tarafndan
sokulmutur. Evs kabilesi lehesinden Arapaya girmi olan
bu kelime Hurma anlamna gelmektedir.44

[Kuranda getii yer: Bakara, 6] branice veya Farsadan


Arapaya girdii iddia edilmektedir. Farsa [kehennam veya
cihinnam], rmce [ghinnam veya guihano],
branice
[gehennom, gehennon] veya [guey+hinnom-hinnom vadisi],
Sryanice [kehinna veya gihanna], Yunanca [keinna],
Habee [gahanam, cehnam veya cenehham] gibi kullanma
sahiptir. Sahih olan gre gre, branice kkenli olmas
muhtemel olmakla birlikte, asl rmce olup Habe dili
vastasyla Arapaya gemitir.45
[Kuranda getii yer: Yusuf, 65] Tm Sami dilerinde ortak
kullanlmakla birlikte, Arapaya braniceden gemi bir
kelimedir. rmce [baro], Sryanice [bar], Habee

39 - Mheysin, el-Muktebes, s.299; el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.54.


40 - el-Cevlk, s.134; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.156; A. Jeffery, The Foreign
Vocabulary, s.54.
41 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.153.
42 - Christoph Luxenberg, Die syro-aramische Lesart des Koran: Ein Beitrag zur
Entschlsselung der Koransprache, Das Arabische Buch, Berlin 2000, 5.58; Bilas, ElMuarrab fil-Kuran,s.157; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.57.
43 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.166.
44 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.48; Mheysin, el-Muktebes, s.294.
45 - Garibul-Luga, s.211; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.105-106; Mheysin, elMuktebes, s.193; el-Cevlk, s.249.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

159

[berw], branice [beir] eklinde telaffuz edilmekte olup,


manas eek ve bilumum yk hayvanlarna verilen isimdir.46
[Kuranda getii yer: Bakara, 10] Her ne kadar Amharike
olduu iddia edilse de, gerek Tevratta tm kkenleri ile
bulunmas, gerekse filologlarn ittifakyla bu kelime branice
asll [lam] kknden Arapaya girmitir. Manas ac ve
eziyet veren demektir.47
II. RMCE KKENL KELMELER
[Kuranda getii yer: Kalem, 1 ] Arapaya rmce
[nono] kknden geen bu kelime, byk bir balk
anlamndadr. Ayrca Arapaya Farsadan getii iddias da
mevcut olup, Farsada dilediini yap manasnda bir edat
olarak kullanlmaktadr.48
[Kuranda getii yer: Hud, 44] Aslnn Hinte olduu
sylenmekle birlikte, tercih edilen gre gre, rmce bir
kelime olup, buradan Habeeye ve oradan da Arapaya
gemi bir kelimedir.49
[Kuranda getii yer: Hud, 40] Asl rmce olup, Farsa
bu dilden, Arapa ise Farsadan almtr. rmce [tannra],
Sryanice [tanoro, tannr], Asurca [tinru], branice
[tannr], Akada [tnru], Pehlevce [tanura] gibi kullanm
olan bu kelime, tandr, frn, yeryz, azap vakti, sabah vakti
gibi manalar vardr. 50
[Kuranda getii yer: Enam, 75] Arapaya rmce
[malkoto] kkeninden girmi olup, kral ve krallk
manalarna gelmektedir.51
[Kuranda getii yer: Araf, 136] Arapaya girmi olan bu
kelime; rmce [yamo], Sryanice [yama], branice [yam],
Asurca [amu], Akada [iamu] eklinde kullanmlara
sahiptir. Jeffreye gre rm asll bir kelime olmayp, kk
Sryaniceye dayanmakta ve deniz anlamna gelmektedir.
Tercih edilen gr ise kelimenin rm olduudur.52

46 - Garibul-Luga, s.174; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.82; Bilas, El- Muarrab
fil-Kuran, s.181.
47 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.40; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.168.
48 - Suyuti, el-Mhezzeb f m vakaa fil Kuran, Darul-Kutubil-lmiyye, Beyrut 1998, s. 92;
Mheysin, el-Muktebes, s.316; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.282.
49 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.148.
50 - bni Kemal Paa, Risaletn f Tahkiki Taribil-Kelimetil-Acemiyye, Ceffan ve Cabi
Matbaas, Kbrs 1991 s.132; Addai Sher, Elfzl- Farisiyye s. 89; el-Cevlk, s.213; A.
Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.92-94; Garibul-Luga, s.175.
51 - Garibul-Luga, s.206; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.270; Mheysin, elMuktebes, s.306.
52 - Garibul-Luga, s.210; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.293. el-Cevlk, s.645.

160

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA


III.

YUNANCA KKENL KELMELER


[Kuranda getii yer: Bakara, 34] Yunanca [Diyabolus]
kelimesinden Arapaya giren bu kelime laf tayan ve
dman anlamnda kullanlmaktadr. Bu kelime ilk olarak
Sryaniceye girdiinde bu (d)harfi dm, oradan da
Arapaya geerek, mitsizlie dm, piman olmu
anlamnda kullanlmaktadr.53
[Kuranda getii yer: Yusuf, 20] Asl Yunanca [Drachme]
olup Sryanice ve eski Farsa (Pehlevce) vastasyla
Arapaya gemitir. Pehlevcede [diram-diraxm-dirham],
Farsada ise [direm] eklinde kullanlmakta olup, manas
gm para demektir.54
[Kuranda getii yer: Kehf, 9] Yunanca asll bir kelime
olup, kurun levha ve kitabe anlamna gelmektedir. Kpek
anlam verenlerde olmutur.55
[Kuranda getii yer: Enbiya, 47] Yunanca [koty], hak ve
adalet anlamna gelen bu kelime, rmce [u- kuo],
Sryanice [kua], branice [ko] olarak hala
kullanlmaktadr.56
[Kuranda getii yer: Bakara, 26] Nabatice olduu iddia
edilmekle birlikte Yunanca [sarkaz] kkene sahip bu
kelime, bedendeki eti paralamak demektir. Ayrca
Sryanice [sro] kesmek ve [serio] kapy ayrmak,
paralamak manasna gelir. Arapaya Sryanice vastasyla
Yunancadan girmitir.57
[Kuranda getii yer: Rahman, 22]Kkeni Yunanca
[merkitis] olan bu kelime, Sryanice [merkena-merknit]
ve farsa vastasyla Yemen lehesinden Arapaya
girmitir. Bugnk ngilizce dahi bu kelimeyi [Margaret]
eklinde kullanmakta olup, manas kk incidir.58
[Kuranda getii yer: Zmer, 63] Hem Farsa, hem
Nabatice ve hem de Habee olduu iddia edilmesine
ramen, tercih edilen gr bu kelimenin Yunanca [klidha]

53 - el-Cevlk, s.122; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.47; Bilas, El- Muarrab filKuran, s.150.
54 - bni Kemal Paa, Risale, s.49; Mheysin, el-Muktebes, s.203; Addai Sher, ElfzlFarisiyye s. 62; el-Cevlk, s.129; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary,.s.307.
55 - C. Luxenberg, s.80-84; el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.35; A. Jeffery, The Foreign
Vocabulary, s.143; Mheysin, el-Muktebes, s.213.
56 - Mheysin, el-Muktebes, s.276; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.237; el-Mneccid,
Kitabl-Lt, s.27.
57 - Mheysin, el-Muktebes, s.246. el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.22.
58 - Addai Sher, Elfzl- Farisiyye, s. 144. Mheysin, el-Muktebes, s.298. A. Jeffery, The
Foreign Vocabulary, s.261. Mheysin, el-Muktebes, s.131. el-Cevlk, s.602.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

IV.

161

asll olduudur. Bu dilden direk olarak Arapaya getii


sylenmitir. Farsada [kilbid], Trkede [kilit],
Sryanicede ise [ld- ild]) eklinde sylenmektedir.59
[Kuranda getii yer: Kehf, 31] Arapaya Hinteden
getii iddia edilmekle birlikte, Yunancada[Send-kus]
manas ince ipek demektir. Buradan Farsaya ve Arapaya
geme ihtimali zerinde durulmutur.60
[Kuranda getii yer: Araf, 22] Arap diline Beni Gassan
lehesinden girmi olduu sylenmekle birlikte, gerek Arap
dilindeki yaygn kullanmndan, gerekse tm itikaklarnn
bulunmasndan, bu kelimenin kken olarak Arapa bir
kelime olduu ifade edilmitir.61
[Kuranda getii yer: Enam, 91] Meyve tanan kap ve
kt manasna gelen bu kelime, Yunanca kkenli olup,
Sryaniceye [/kartisa], Habeeye ise [kertas] eklinde
gemitir.62
LATNCE KKENL KELMELER
[Kuranda getii yer: li mran, 75] Latince [denarius] 10
as demektir. As bakr paraya verilen isimdir. Latinceden
Yunancaya ve Sryanice vastasyla Pehlevceye [denr]
eklinde ve oradan Arapaya gemitir.63
[Kuranda getii yer: Enbiya, 104] Latince [sigiliumsigilla] eklinde ifade edilen bu kelimenin manas, yzk
zerindeki nak demektir. Yunanca [sigillon] kelimesi
vastasyla Arapaya girmitir. Sryanicede de [sigilliyun]
vesika, belge demektir. Bu kelimenin trl manas
vardr. Habe dilinde adam, Hz. Peygamberin ktibi ve
zerine yazlan herhangi bir sayfa.64
[Kuranda getii yer: Fatiha, 9] Her ne kadar bu
kelimenin [ser, sr, sur] kkenli rm asll
olduunu sylense de65, bu kelime Latince [stratum-strabisterno] asll olan kelime Yunanca ve Sryanice vastasyla
Arapaya girmitir.66

59 - el-Cevlk, s.579. Mheysin, el-Muktebes, s.305. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary,


s.267. el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.43.
60 - el-Cevlk, s.361. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.179.
61 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.27; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.249.
62 - el-Cevlk, s.529. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.235.
63 - Mheysin, el-Muktebes, s.205. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.133. el-Cevlk,
s.290.
64 - el-Cevlk, s.384. Mheysin, el-Muktebes, s.225. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary,
s.163.
65 - C. Luxenberg, s.226-227.
66 - A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.195-196. Mheysin, el-Muktebes, s.247.

162

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA

V.
/

[Kuranda getii yer: sra, 35] Latince kkenli bir kelime


olan [constans] doru dosdoru anlamna gelmekte olup,
[kotis] adalet ve terazi anlamnda Yunancaya, buradan da
Arapaya girmitir.67
[Kuranda getii yer: li mran, 14] Bir arlk ls
birimi olan bu kelime (12x200 gr:2400gr) hem Sryanice,
hem de Berberice olduu iddia edilmi olmakla birlikte;
mezkr
kelime
Latince
[centrumcentenarium]
kelimesinden tremitir. Sryanice bu kelimeyi [antrannr] eklinde alm ve Arapaya bu ekilde gemitir.
Berberice olduu sylemitir.68
HABEE KKENL KELMELER
[Kuranda getii yer: Sad, 17] Habee asll bir kelime
olup Arapaya Kinane, Hzeyl, Kays ve ayelan kabile
lehelerinden girmitir. Zikretmek, hatrlamak ok tesbih
etmek ve geri dnmek manalarna gelmektedir.69
[Kuranda getii yer: Enbiya, 95] Habee asll bir
kelime olup, Arapaya Hzeyl lehesinden girmitir. Vacip,
zorunlu veya art oldu manasna gelen bu kelimeyi beni
Hzeyl [irmun] eklinde okumaktadr.70
[Kuranda getii yer: Bakara, 144 ] Kinane lehesinden
Arapaya giren bu kelime, Habee asll olmakla birlikte
Farsa olma ihtimali de bulunmaktadr. Farsa yarm, bir
eyin yars,
Habee ise yn ve taraf anlamna
gelmektedir.71
[Kuranda getii yer: Nur, 35] Habeeden Arapaya
girmi olan bu kelimenin Habeede ki manas; k veren,
parlak ey demek olup, Arapaya ayn ekilde girmitir.72
[Kuranda getii yer: Mddesir, 51 ] Habeede aslan
demek olan bu kelime Arapaya Kurey ve Ezd-une
lehesinden girmitir. Luxenberge gre bu kelime
rmceden treme olup, asl [qusr, qasra veya
qsr]eklindedir.73

67 - el-Cevlk, s.448. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.238. Mheysin, el-Muktebes,


s.278.
68 - Suyuti, el-Mhezzeb f m vakaa fil Kuran, s.34. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary,
s.243. Mheysin, el-Muktebes, s.284. el-Cevlk, s.516.
69 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.42; Mheysin, el-Muktebes, s.122, 126, 129. Bilas, ElMuarrab fil-Kuran,s.175. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.173.
70 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.37; Mheysin, el-Muktebes, s.121.
71 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.21; Mheysin, el-Muktebes, s.128. Bilas, El- Muarrab
fil-Kuran, s.242.
72 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.201.
73 - Bilas, El- Muarr

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

VI.

163

[Kuranda getii yer: Nur, 35]Habeeden Arapaya


geen bu kelimenin Habeedeki kk [maskt-makt]
olup, duvardaki oyuk, kandil konulan yer ve pencere
manasna gelir.74
[Kuranda getii yer: Yasin, 1] Habee kkenli bir
kelime olup, Arapaya Tayy kabilesi lehesinden girmitir.
Habeede ki manas; Manas ey nsan, ey adam
demektir.75
[Kuranda getii yer: Nisa, 5] Habeeden Arapaya
gemi olan bu kelime; eytan ve sihirbaz anlamlarna
gelmektedir.76
[Kuranda getii yer: Bakara, 256] Kkeni Habee
[t] olan bu kelime khin manasna gelmektedir. Bu
kelime nce rmce [oqwto], sonra Sryanicede [ooto]
ve son olarak Arapaya gemitir.77
[Kuranda getii yer: Rad, 29] Mutluluk anlamna gelen
bu kelime Sm dillerinde ortak kullanma sahip olup,
Sryanice, Hinte ve Habee kkene sahip olma ihtimali
vardr. Eski eserlerde bu kelimenin Hinte olduu
sylenmitir. Sryanicede Hint kelimesi Habe blgesi iin
kullanlrd. Dolaysyla bu kelimenin asl Habee [tubo])
olup, Sryanice - [obo, b] -vastasyla Arapaya
girmitir denilebilir. Ayrca cennet ismi, cennette bir aa,
gzel ve iyi hayat, iyilikler gibi anlamlarda
kullanlmaktadr.78
[Kuranda getii yer: Maide, 112] Habee kkeni
[med] olarak Arapaya giren bu kelime, Farsada ise
[mde] veya [mde] eklinde kullanlmaktadr. Sofra ve
lezzetli ekmek anlamlarna gelmektedir.79
KIPTCE KKENL KELMELER
[Kuranda getii yer: Furkan, 38] Kptce temel, asl,
derinlik manasna gelen bu kelime Farsa dili vastasyla

ab fil-Kuran, s.279. el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.52. Mheysin, el-Muktebes, s.117; C.


Luxenberg, s.60-63.
74 - el-Cevlk, s.568. el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.38; Mheysin, el-Muktebes, s.129.
Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.304. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.266.
75 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.41. Mheysin, el-Muktebes, s.129. Bilas, El- Muarrab
fil-Kuran, s.328.
76 - A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.99. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.190.
77 - Garibul-Luga, s.194; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.256.
78 - A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.206. el-Cevlk, s.445. Bilas, El- Muarrab filKuran, s.252; Garibul-Luga, s.194.
79 - Addai Sher, Elfzl- Farisiyye, s. 148. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.255. Bilas,
El- Muarrab fil-Kuran, s.314.

164

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA



VII.

Ezd-une lehesinden Arapaya girmitir. Manas kz


ocuu demektir. Bir baka rivayet ise Kuyu anlamnda
kullanlan bu kelimenin Crhm lehesinden Arapaya
gemi olduudur.80
[Kuranda getii yer: Yusuf, 25] Kptceden Himyer
lehesi vastasyla Arapaya giren bu kelime, e ve zevce
anlamna gelmektedir.81
[Kuranda getii yer: Rahman, 54] Grn, zahir
manasna gelen bu kelime Kptceden Arap diline
girmitir.82
[Kuranda getii yer: Sebe, 1] Bu haliyle Kptcede
kullanlmaktadr. Birinci kelimesi sonuncu, sonuncu
kelimesini ise birinci olarak kullanmaktadr.83
SRYNCE KKENL KELMELER
[Kuranda getii yer: Cuma, 5] Sryanice [sfro] olmakla
birlikte, Nabatice vastasyla Arapaya girmitir. Dier bir
gre gre ise; Sryanice asll bu kelime Arapaya Beni
Kinane lehesinden girmitir.84
[Kuranda getii yer: Maide, 44] Sryanice [rabono,
rabbn] kknden Arapaya giren bu kelime, branice
[rabbt- rabbi] eklinde kullanlp, efendi, retmen, lider,
buyruu-yasa bilenler anlamlarna gelmektedir.85
[Kuranda getii yer: li mran, 146] Sryanice kkenli
olan bu kelime Arapaya Hadramevt lehesinden
girmitir.86
[Kuranda getii yer: Bakara, 58] Sryanice [sgued, sged]
kkenine sahip olan bu kelime lgatta, maskeli olmak,
kafasna maske geirmek anlamna gelmektedir. 87
[Kuranda getii yer: Bakara, 255] Hem Sryanice, hem
de rmce
[ayyma-ayym]
aslldr. Kurey
lehesinden Arapaya girmi olup, Hz. mer bunu

80 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.39. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.212. Mheysin, elMuktebes, s.119.
81 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.23; Mheysin, el-Muktebes, s.124. Bilas, El- Muarrab
fil-Kuran, s.241.
82 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.181.
83 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.171.
84 - Mheysin, Muhammed Salim, el-Muktebes minel-Lehectil-Arabiyyeti vel-Kurniyye,
el-Mektebetl-Ezheriyye, Kahire 1978, s.129; el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.49. Bilas, ElMuarrab fil-Kuran,s.162. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.170; Garibul-Luga, s.187.
85 - A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.137. el-Cevlk, s.330. el-Mneccid, KitablLt, s.23. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.207; Garibul-Luga, s.182.
86 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.24; Mheysin, el-Muktebes, s.125; Garibul-Luga, s.185.
87 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.222; C. Luxenberg, s.69.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

VIII.

165

[ayym] eklinde okumutur. Uykusu olmayan, uykusuz


manasna gelmektedir.88
[Kuranda getii yer: Abese, 15] rmce, Habee ve
Sryanice gibi Sami dillerinde ortak olarak kullanlan bu
kelime, Arapaya Sryaniceden Kinane lehesi vastasyla
girmi olup, yazc veya okuyucu anlamna gelmektedir.89
[Kuranda getii yer: Hacc, 40] Sryanice [loto, alta
alwt], branca ise[al]eklinde ifade edilen bu
kelime, ibadet evi, mabet gibi anlamlar tamaktadr.90
[Kuranda getii yer: Bakara, 63] Sryanice [oro, or,
r] kelimesi,
da, ky ve kara paras anlamna
gelmektedir. Sryanice.91
[Kuranda getii yer: uara, 22] Sryanice [adan,
uddn, eden] eklinde ifade edilen bu kelime, asma
yapra ve zm manasna gelmektedir.92
[Kuranda getii yer: Hacc, 40] Sryanicede [bto,
bat] kkne sahip olan kelime, bu gn hala
Mezopotamya ve Arap blgelerinde yaayan Hristiyan
Araplar tarafndan kullanlmaktadr. Kilise ve Hristiyan
mabedi anlamna gelmektedir.93
BERBERCE KKENL KELMELER
[Kuranda getii yer: Rahman, 44] Farsaya benzemekle
birlikte, Berbericeden Arapaya Hzeyl lehesi vastasyla
girmitir.94
[Kuranda getii yer: nsan, 15] Berberice kkene sahip
olan bu kelime Arapaya Medyen lehesinden girmitir. 95
[Kuranda getii yer: Kehf, 29 ] Berbericeden Arapaya
giren bu kelime, bozuk ve bulank ya anlamna
gelmektedir.
[Kuranda getii yer: Ahzab, 53] Olgunluk ve erikinlik
anlamna gelen bu kelime, Arapaya Berbericeden
girmitir.96

88 - C. Luxenberg, s.60; el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.22. A. Jeffery, The Foreign


Vocabulary, s.244-245. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.286.
89 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.232. el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.53.
90 - el-Cevlk, s.419. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.197. Bilas, El- Muarrab filKuran, s.248; Garibul-Luga, s.193.
91 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.20. el-Cevlk, s.435. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,
s.253.
92 - C. Luxenberg, s.47; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.259.
93 - C. Luxenberg, s.305; A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.86. el-Cevlk, s.207.
94 - Suyuti, el-Mhezzeb f m vakaa fil Kuran, s.11. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.176;
el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.23.
95 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.177. Suyuti, el-Mhezzeb f m vakaa fil Kuran, s.11

166

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA


IX.

[Kuranda getii yer: Abese, 31] Berberice Ot ve dier


bitkiler iin kullanlan bu kelime, baka bir rivayete gre ise
kk [bo] rmcedir.97
[Kuranda getii yer: Hacc, 20] Berberice ait olan bu
kelime, olgunlamak manasna gelmektedir.98
NABATA KKENL KELMELER
[Kuranda getii yer: Zuhruf, 71] Nabata asll bir kelime
olup, Latinceye [Cupa], buradan ise Arapaya girmitir.
Baka bir gre gre Farsadan gelen bu kelime, kulpsuz
bardak manasnda kullanlr ve rmce deki [Cup]
kelimesiyle ayn kke sahiptir.99
[Kuranda getii yer: sra, 7] Nabata asll bir kelime
olup, Arapaya Sebe lehesinden girmitir. Helak olmak,
yok olmak anlamlarn tamaktadr.100
[Kuranda getii yer: li mran, 52] Arapada Rasul ve
gnderilmi eli anlamnda kullanlan bu kelime
Nabatakknde [hewr] eklinde olup, Ykayc, ykayan
anlamna gelmektedir. Habee ayn kkten gelen
[awray] kelimesi ise, beyazlatc, ykayc demektir.101
[Kuranda getii yer: Abese, 15 ] Kinane lehesinden
Arapaya giren bu kelimemin kk Nabata olup, okuyucu
ve kura manasna gelmektedir.102
[Kuranda getii yer: Nur, 43] Nabata kkenli bir kelime
olup, da anlamnda kullanlmaktadr.103
[Kuranda getii yer: Sad, 16] Kitap anlamna gelen
Arapaya girmi bu kelime, Nabata kkenine sahiptir.104
[Kuranda getii yer: Bakara, 26] Nabata veya Yunanca
olduu hususunda ihtilaf hsl olmakla birlikte, Nabata
olmas daha muhtemeldir. Kesmek ve paralamak anlamna
gelmektedir.105

96 - Suyuti, el-Mhezzeb f m vakaa fil Kuran, s.10. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.171.
97 - Arthur Jeffery,The Foreign vocabulary of the Qur'an, Oriental Institute, Baroda-ndien
1938, s.43. Suyuti, el-Mhezzeb f m vakaa fil Kuran, s.21. Bilas, Muhammed, ElMuarrab fil-Kuranil Kerim, Darl Ktbil- Vataniyye, Bingazi 2001. s.147; GaribulLuga, s.172.
98 - Suyuti, el-Mhezzeb f m vakaa fil Kuran, s.39; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.331.
99 - Addai Sher, Elfzl- Farisiyye, s. 139. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran,s.165. A. Jeffery,
The Foreign Vocabulary, s.252.
100 - A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.89. el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.41. Bilas, ElMuarrab fil-Kuran,s.184.
101 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.200. A. Jeffery, The Foreign Vocabulary, s.115-116.
102 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.53; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.231.
103 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.237; el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.38.
104 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.42; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.280.
105 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.245; el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.22.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

167

[Kuranda getii yer: li mran, 81] Nabata asll bir


kelime olup, buradan Arapaya gemitir.106
X. TRKE-HNTE VE AMHARKE KKENL KELMELER

[Kuranda getii yer: Enbiya, 98 ] Odun anlamna gelen


kelime Amharike (Zenci dili) kkenine sahip olup,
Arapaya Kurey lehesinden girmitir.107
[Kuranda getii yer: Nebe, 25] Suyuti ve Cevalikiye gre
bu kelimenin kk Trke asll [sougkh] kelimesinden
tremitir. Bunu ispatlayacak bulgulara rastlanmadndan
dolay, kelime Arapa asll olarak kabul edilmitir. Kelime
anlam yaarmak, akmak manasna gelen bu kelime,
Cehennemliklerin vcudu ndan akan svya verilen
isimdir.108
[Kuranda getii yer: Mutaffifin, 16] Hinte asll olan bu
kelime, Farsaya [mika], Arapa ve rmceye ise [muk]
eklinde gemitir. Yunanca [uooxos] ve Latince [muscus]
eklinde kullanlmaktadr.109

KAYNAKLAR:
1. Addai Sher, Kitabl-Elfzil- Farisiyyetil- Muarrabe, Darl- Arab
lil- Bstni, Kahire 1988.
2. Agop Dilaar, Dil, Diller ve Dilcilik, Trk Dil Kurumu, Ankara 1968.
3. Arthur Jeffery, The Foreign vocabulary of the Qur'an, Oriental
Institute, Baroda-ndien 1938.
4. Bedia Akarsu, Dil-Kltr Balants, nklab Yay., stanbul 1998.
5. Berke Vardar, Dilbilim yazlar, Multilingual yaynlar, stanbul 2001.
6. Celaleddin es-Suyuti, el-Mhezzeb f m vakaa fil Kuran, DarulKutubil-lmiyye, Beyrut 1998.
7. -----------------------el-Muzhir fi Ulmil-Luga, Mektebetl- Asriyye,
Sayda 1987.
8. Christoph Luxenberg, Die syro-aramische Lesart des Koran: Ein
Beitrag zur Entschlsselung der Koransprache, Das Arabische Buch,
Berlin 2000.
9. Ebu Mansur el-Cevlk, el-Muarrab min Kelamill-Acemi ala
Hurufil-Mucem, Darul- Kalem, Dimak 1990.

106 - el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.23; Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.164.


107 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.196. el-Mneccid, Kitabl-Lt, s.37.
108 - el-Cevlk, s.461. Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.265-266.
109 - Bilas, El- Muarrab fil-Kuran, s.302. el-Cevlk, s.598. A. Jeffery, The Foreign
Vocabulary, s.264.

168

DOULU VE BATILI DLBLMCLERE/BRAHM USTA

10. Edward Sapir, Selected Writings in Language, Culture, and


Personality, University of California Press, California 1992.
11. Fatma zkan, Bagdagl Musa, Yabanc Dillerin Trkenin Sz Dizimi
zerindeki Etkisi, Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, bilig, yaz
2004/Say:30, s.97.
12. Gnay Karaaa, Dil, Tarih ve nsan, Aka Yay., Ankara 2002.
13. bn Haldun, el-Mukaddime, Dar hya et-Tras el-Arabi, Beyrut
(tarihsiz)
14. bni Kemal Paa, Risaletn f Tahkiki Taribil-Kelimetil-Acemiyye,
Ceffan ve Cabi Matbaas, Kbrs 1991.
15. bnl- Cinn, Kitabl-Hasis, el-Mektebl-lmiyye, (Bask yeri ve
tarihi yok)
16. J. V. Vendryes, Dil ve Dnce, (trc:Berke Vardar)Multilingual yay.,
stanbul 2001.
17. -------------------,Language:
A
Linguistic
Introduction
to
History [Paperback] Routledge 2008.
18. Macit Gkberk, Deien Dnya Deien Dil,Yap Kredi yay. stanbul
2011.
19. Mehmet Kaplan, Sevgi ve lim, Dergh Yaynlar, stanbul, 2002.
20. Muhammed Bilas, El- Muarrab fil-Kuranil Kerim, Darl
Ktbil- Vataniyye, Bingazi 2001.
21. Muhammed Bilas, El- Muarrab fil-Kuranil Kerim, Darl
Ktbil- Vataniyye, Bingazi 2001.
22. Muhammed Salim Mheysin, el-Muktebes minel-LehectilArabiyyeti vel-Kurniyye, el-Mektebetl-Ezheriyye, Kahire 1978.
23. Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, Bayrak Basm, stanbul 1992.
24. Rafael Nahle, Garibul-Lugatil-Arabiyye, Darul- Merik, Beyrut
1986.
25. Salahaddin el-Mneccid, Kitabl-Lt fil- Kuran, MatbatrRisale, Kahire 1946.

KANUN DNEMNDE YAZILAN VE STANBULDAK SEL


FELAKETN ANLATAN BR MESNEV
)(
RAHMAN MOSHTAGH MEHR*-NHAT DERMENC**
ZET
stanbulda 1563 ylnda byk bir sel felaketi meydana
gelir. ehirde byk hasara ve can kaybna neden olan
selden etkilenenlerden biri de Kanuni Sultan Sleymandr.
Yamur yamaya balamadan nce ava km olan Kanuni
sele kaplmaktan glkle ve son anda kurtulur. Tenkidli
metnini sunduumuz mesnevi bu dnemde yazlm ve sel
felaketini konu edinmektedir. Abdullatif Eflatun b. eyh
Dervi Muhammed a-irvani tarafndan Farsa yazlan
mesneviye ait tek el yazmas nsha Topkap Mzesi
Ktphanesinde bulunmaktadr. Be balk (sz ba) altnda
yazlm olan mesnevi 466 beyitten olumaktadr.
Anahtar kelimeler: Sel, Kanuni Sultan Sleyman, stanbul,
ran Edebiyat
ABSTRACT
In 1563 there was a huge flood disaster in Istanbul. This
flood disaster caused big damage and loss of lives in the city
and Kanuni was one of them who was influenced badly from
this flood disaster. Kanuni was hunting before it started to
rain and he could hardly survive in the last moment from this
flood disaster. This criticized masnavi is written in that time
and is about that flood disaster. The only handwritten text
which was written by Abdullatif Eflatun b. eyh Dervi
Muhammed a-irvani is in the Topkap Museum Library.
The masnavi is written under five heading and includes 466
couplets.
Keywords: Flood, Kanuni Sultan Suleyman, Istanbul,
Persian Literature

Hicri 971 (1563) ylnn Eyll aynda stanbulda byk bir sel
felaketi meydana gelir. Selnik Mustafa Efendi tarafndan yazlan Tarih-i
Selnik adl eserde bu olay anlatlr. Buna gre Halkal deresinde ava km
olan padiah, yani Kanuni Sultan Sleyman, havada yamur belirtileri
grnnce denize yakn olan Ayestefanozdaki skender elebi bahesine
* Azerbaijan Tarbiat Moallem University, Tebriz, ran.
** nihatdegirmenci@yahoo.com

170

KANUN /R. MOSHTAGH MEHR-N. DERMENC

snr. Bir gn bir gece devam eden yamur neticesinde Halkal deresinden
deniz gibi sel akmaya balar. nne kan hayvan ve insan yok eden sel
skender elebi bahesine ular. Gen ve gl iolanlardan biri Kanuniyi
srtna alp kurtarr.1
Mustafa Efendi sel ve etkileri konusunda birok bilgi vermektedir:
Gk grlemesi, imek ve yldrmlardan sonra yamur yamaya balar,
yetmi drt defa yldrm yldrm iner ve sel nne kan her eyi beraberinde
gtrr. Gece boyunca devam eden yamur ile iyice azgnlaan sel su
kemerlerinin gzlerini tad eylerle doldorup suyun akmasn engeller ve
her vadi bir baraj halini alr. Bu suya kar koyamayp zarar gren kemerler
yklmaya balar ve yklan ilk kemer Malava kemeridir. Yazar suyun
yksekliini tahayyl edebilmemiz iin, Kthanedeki yksek nar
aalarnn tepelerinde bu suyun tad al rp gib eylerin olduunu ifade
eder. Kthaneden akan sel Eype ular ve epey yksekte olan Eyp
Ensari trbesinin iine su girer ve bir zira(yaklak bir metre) ykselir. Hali
ve Galata kylarndaki saraylar yklr. ok akntl olmasna ramen
Sarayburnunda sular bir hafta boyunca bulank akar. Bykekmece,
Kkekmece ve Haramideredeki kprler yklr.2
Bu olay anlatan tenkidli metnini sunduumuz eserin el yazma
nshas Topkap Saray Mzesi Ktphaneside 784 H.1570 no ile kaytldr.
Sel felaketinin meydana geldii hicri 971 ylnda Abdullatif Eflatun b. eyh
Dervi Muhammed a-irvani tarafndan mesnevi nazm biimi ile ve Farsa
yazlmtr. Serlevhas tezhipli olan eserde be balk altnda yazlan eser 14
varaktan olumakta ve her sayfa 14 satr mevcuttur.
Mesnevide sel olay ve Kanuni Sultan Sleyman ile ilgili olarak
anlatlanlar ve Mustafa Efendinin naklettii bilgiler arasnda, Kanuninin
selden kurtulma ekli hari tam bir uyum vardr. Padiahn skender
elebinin bahesine snmas konusu bir balk altnda anlatlmtr. Tarih
Selanikde padiahn bir iolann srtnda kurtulduu ifade ediliyor fakat
mesnevide ise Kanuninin bir gemi yanatrlmasn emrettii ve gemiye
ulamak iin suyu at srtnda at anlatlr. Bunun yannda mesnevi birok
ayrntl tasvir ve benzetme ile sel felaketi anlatlmaktadr. Sel elleri ve
penesi srkledii aalardan oluan bir ejderhaya benzetilir ve nne kan
her eyi yuttuu ifade edilir. lk balkta Allaha vg ve Allahn
gkyznden yamur yadrmas ilenir. kinci balkta Hz. Nuh zamannda
meydana gelen tufan Hz. Nuhun gemi yapmas anlatlr. nc balkta,
Kanuninin ava kmas yamur emarelerini belirmesi ve padiahn skender
elebinin bahesine snmas anlatlr. Drdnc balkta padiahn sel
sonrasnda Allaha duas dile getirilir. Beinci balkta vhayvanlarn suda
boulmas anlatlr ve son olarak balk ksm ayrlan fakat bir balk
konulmayan blmn konusu, padiahn tahta oturmas sel sonras faaliyetleri
ve selden zarara gren halkn yaralarnn sarlmas iin verdii buyruklardr.
1 Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selanik, Haz. Prof. Dr. Mehmet pirli, Edebiyat Fakltesi
Basmevi, stanbul, 1989, s.2
2 A.e, s.3

171

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


1b

10
2a

15

20

2b

35

40
















4

3
4

KANUN /R. MOSHTAGH MEHR-N. DERMENC

3a
45

172


[ ]


50

55
3b

60

65

70
4a

75

173
80

4b

90

95

5a
100

105

110

5b
115

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

KANUN /R. MOSHTAGH MEHR-N. DERMENC


120

174

6a

130

131

6b
140

141

110

7a
111

175

160

161
7b

170

171

180
8a

181

190

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

.5

KANUN /R. MOSHTAGH MEHR-N. DERMENC


8b

200

201

176



9a
210

211

220
9b

221

230

177

10a

240

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

[]

9b
10a

210

211

260
10b

261

KANUN /R. MOSHTAGH MEHR-N. DERMENC


270

11a

280

281

11b
290

291

178

































6 ........

300
12a

.6

179
301

400

12b

410

411

13a
420

421

430

13b

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

KANUN /R. MOSHTAGH MEHR-N. DERMENC


431

440

441
14a

410

411

460
14b

180


461
466


971

.7

SARI UYGUR TOPLUMUNDA ETNK KMLN KORUNMA


ARALARI: DL EDEBYAT VE BOZKIR HAYATI
EYP SARITA*
ZET
Sar Uygur Trkleri ana Uygur kitlesinden ayrldktan
sonra, yeni yerletikleri yurtlarnda bata Tibetliler olmak zere
inliler ve Moollar ile kltrel mnasebetlerde bulunmular ve
onlardan nemli llerde etkilenmilerdir. 19. yzyln son
yllarndan itibaren balayan Sar Uygur kltr alanndaki
aratrmalar ortaya koymutur ki yukarda sz edilen kltrel
etkilenme snrl kalm, dolaysyla Sar Uygurlar slami
dnemden kalma dil, edebiyat ve bozkr hayat gibi kltrel
zenginliklerini etnik kimliklerini koruma ve devam ettirme
aralar olarak etkili bir biimde kullanmay baarmlardr. Sar
Uygurlar, yeni yurtlarndaki komular olan Tibetliler, Moollar
ve inlilerin dil etkilerinden her ne kadar yzyllar boyunca
etkilenseler de, kendi dillerini de mmkn olduunca gnmze
kadar yaatmlardr. Bu durum edebiyat alannda da geerlidir.
Sar Uygur air ve edebiyatlar yazdklar edebi rnlerde,
geleneksel inan ve uygulamalar, gebe hayvancl ve gebe
hayvanclnn hkm srd bozkr hayatna dair temalar
youn olarak ilemilerdir. Biz bu ksa aratrmamzda Sar
Uygur Trklerinin dil, edebiyat ve bunlara bal olarak yaz
sistemleri ile geleneksel yaam tarzlar olan bozkr hayatnn,
geleneksel etlik kimliklerinin korumas ve devam ettirilmesi
bakmndan nasl kullandklarn inceleyeceiz.
ABSTRACT
Upon leaving the main Uyghur population behind
Yugurs (or Yellow Uyghur) engaged in cultural relationships
primarily with Tibetans followed by Chinese and Mongolians
and they were significantly influenced by them. Researches
performed in area of Yellow Uyghur culture, beginning from the
final years of 19th century have proven that the cultural influence
mentioned above was limited therefore they succeeded in using
them effectively as tools in preserving and maintaining their
cultural wealth such as their identity and their language, which
they inherited from the Islamic period, their literature and their
moorland lifestyle. Despite the fact that the Yellow Uyghur was
* Do. Dr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm in
Dili ve Edebiyat Anabilim Dal retim yesi

182

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA


influenced by the languages of their newly gained Tibetan,
Chinese and Mongolian neighbors, their language survived to
this very day. This condition remains the same for the area of
literature. Yugurs poets and writers treated such themes as their
traditional believes and practices, nomadic animal breeding style
and moorland (nomadic) lifestyle where the nomadic animal
breeding style takes place in detail in their work.
We, in this
brief research of ours, shall examine how Yellow Uyghur Turks
utilized their language, literature and their texting systems and
traditional lifestyle in connection, to preserve and maintain their
traditional ethic identities.

inin Gansu eyaletinin Zhangye iline bal Sunan ilesi ve civar ile
sz edilen eyaletin Jiuquan ehrinin Huangnipu kasabasnda yaamlarn
srdren Sar Uygurlar, inin en az nfusa sahip 20 aznlk milletinden
birisini oluturmaktadr. Uygur, Kazak, Krgz ve Salar gibi dier Trk asll
topluluklardan corafi olarak uzak yerlerde yaamalar, olduka eski bir
dnemde slam dnnden kp Lamaizm dinine inanmalar, ok zengin bir
szl edebiyata sahip olmalar ve evlenme, l gmme gibi geleneksel
uygulamalarn byk oranda koruyabilmi olmalar nedeniyle pek ok
lkenin aratrmaclar Sar Uygur kltrnn aratrlmasna byk ilgi
gstermektedirler. Bu ilginin gnmze kadar azalmamasnn sebebini, Sar
Uygurlarn etnik kimliklerini koruma ve devam ettirme konusundaki
kararllklardr.
Etnik kimliin inasnda dil en nemli unsur durumundadr. yle ki
dil sadece kii lsnde deil, etnik bir topluluk lsnde de duydu e
dncelerin ifade edilmesinde ve yaylmasnda en e etkin ara durumundadr.
Tarihi dnemlerden itibaren dillerini konuma gelitir ve sahip kan milletler
kltrel kimliklerinin temel ta olan dillerini yaatma ve gelitirme
noktasnda son derece baarl olmulardr. Gnmzde Sar Uygur Trkleri
gnlk hayatta iletiimde mmkn mertebe kendi dillerini kullanmaktadrlar.
phesiz onlarn iletiimde Sar Uygurcay kullanmalar kendi aralarnda
gerekletirdikleri iletiimde geerlidir. Resmi ortamlarda inliler ve
Tibetlilerle lkenin ortak dili olan ince ile iletiimlerini salamaktadrlar.
Sar Uygurlarn yaadklar blgelerde onlarn kltrel hayatlarn incelemek
zere yaptmz alan aratrmalar srasnda, gerek eitim dzeyi dk ve
gerekse yksek eitimli Sar Uygurlarn inceyi konuurken, kendi dillerinin
etkilerini tadn fark ettik. Bu da bize gstermektedir ki, onlar gnlk
yaamlarnn byk bir ksmnda kendi anadillerini kullanmay tercih
etmektedirler.
Dier taraftan Sar Uygurlarn eitimin her aamasnda inceyi
kullanmalarna ramen dillerini byk bir kararllkla korumay baarmalar
ve zellikle modern dnemlerde zengin bir edebiyat alan yaratabilmeleri,

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

183

olar dillerini ve edebiyatlarn etnik kimliin korunmas konusunda ok


byk bir baar saladklarnn kantdr, zira ana dilleri dnda eitim
grmelerine ramen dillerini canl tutmalar ve bu dille zengin bir edebiyat
ortaya koymalar bu konuda bize ak bir fikir vermektedir.
Sar Uygurlarn etik kimliklerinin korunmasnda nc byk
dayanaklarn ise bozkr hayat oluturmaktadr. Sunan ilesinin etrafn usuz
bucaksz bir ekilde uzanan bozkrlarda gebe hayat sren Sar Uygurlar bu
yaam tarzn, globalizmin ykc etkilerine ramen tm gleriyle devam
ettirme gayreti iindedirler. Orta ve ileri yaa mensup Sar Uygurlar
atalarndan grdkleriyle srdrmeye altklar bu yaam tarzna gen nesil
pek fazla ilgi duymamaktadrlar. Sar Uygur genleri gebelii srdrme
konusunda daha fazla hassasiyet gstermedikleri takdirde, Sar Uygurlarn
etnik kimliklerinin byk bir dayana ortadan kalkma tehlikesi vardr.
Aada Sar Uygur Trklerinin dil, edebiyat ve bozkr hayatn etkili bir
ekilde nasl kullandklarn ortaya koymaya alacaz.
A. DL
Sar Uygurlarn, Mool kabilelerinin birbirleriyle karmasndan
dolay, konutuklar diller arasnda byk farkllklar domutur. Buna bir de
inde yaadklar iin etraflarndaki ok sayda inliler ve onlarn dillerinin
etkilerini de unutmamak gerekir. Sar Uygurlar Budizm dinine girdikten sonra
Sar Uygurlarn dillerine ok sayda Sanskrite, Tibete ve Moolca szckler
girmitir.1
Dil zellikleri asndan Trk dili iin nem tayan Sar Uygurcann
Trk leheleri arasndaki yeri hakknda eitli grler vardr. Sar Uygurca
ilk olarak A. Samoyloviin tasnifinde yer alr. Samoylovi, Sar Uygurcay
ll. D grubu (kuzeydounun) z blmne koymutur. Bogoroditskiy, Sar
Uygurcay Kagar ivesi ierisinde; Rasanen Kuzeydou grubunun z
blmnde; N. A. Baskakov, Dou Hun dilinin Hakas grubunda; son olarak
Talat Tekin ise V. Azak grubunda Hakasa ile birlikte deerelendirmitir. Sz
konusu tasniflerin dnda Phlilologiae Turciae Funfamenta l (PhTF)de Sar
Uygur ve Salarlarn dilleri ile birlikte ele alnr ve yeni Uygurcayla ilgili
grlr. S. E. Malova gre ise Sar Uygurca, eski Trkenin zelliklerini
korumu Eski Trkedir.2
Sar Uygurlar balca dil konumaktadrlar. Bunlardan birincisi
Yaohuer ( ) ad da verilen Altay Dilleri grubundan Trk dillerine
1E. N. Tenishev, Tujue Yuyan Yanjiu Daolun (Trk Dili Aratrmalar Rehberi),
Rusadan inceye Tercme Eden: Chen Peng, in Sosyal Bilimler Akademisi Yaynevi,
Pekin 1981, 545.
2 Zeki Kaymaz, Sar Uygurca Aratrmalarna Genel Bir Bak, Prof.Dr. Fikret Trkmen
Armaan, Kanylmaz Matbaas, zmir 2005, s. 451.

184

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA

mensup Bat Sar Uygurcadr. Adndan anlalaca, zere Sar Uygurlarn


youn olarak yaadklar Sunan Sar Uygur Otonom lesinin bat kesiminde
konuulmaktadr. Sar Uygurlarn dillerinde eski Gktrk dilinden kalma pek
ok szck muhafaza edilmitir.
Konutuklar ikinci dil ise Dou Sar Uygur dilidir ve buna Engeer (
) ad da verilir. Altay dillerinden Mool dil ailesi dahil bir dildir. Dou
Sar Uygur dili ile inde yaayan Dongxiang dili, Baoan dili ve Tujia dili ile
Moolcaya ok yakndr. Sunan ilesinin dou kesiminde Sar Uygurlar
tarafndan konuulmaktadr. Dou Sar Uygurcada ok sayda klasik dn
Moolca szcklerin varl bilinmektedir. Onlarn konutuklar nc dil ise
incedir. Gansu eyaletinin Sunan ilesi ile Jiuquan ehri ile Sunan ilesinin
Minghua nahiyesinde yaayanlar Sar Uygurlar sadece ince
konumaktadrlar.3
Sunan ilesinin Dahe kasabasna bal olan Dongling, Guanghua,
Songlingnan, Xiling ve Shuiguan kylerinde Bat Sar Uygurcas konuulur.
Bu yre halknn bir ksm Bat ve Dou Sar Uygurcasn her ikisini de
konuur.4
Bat Sar Uygur dilini kullanan balca slaleler balca Yalakar,
Helangge gibi 8 slale olup Sunan ilesinin bat kesimi, Minghua ve Dahua
kasabas ve Huangcheng nahiyesinin bir blmnde yaamaktadr. Dou Sar
Uygur dili kullanan slaleler de 8 slaleden oluur ve Damu, Luoer, Yangge,
Dongba ve Drt At slalesidir ve ad geen ilenin dou kesimi ile Kangle
kasabas ve Huangcheng nahiyesinde otururlar. Dier taraftan Jiuquan
ilesinin Huangnibao Sar Uygur kasabasnda yaayan Sar Uygurlar ise
ince konumaktadrlar5
Bat Sar Uygur dilinde ok sayda ince dn szckler
bulunmaktadr. Bunlarn yannda says snrl da olsa Tibete szckler yer
almaktadr. Her ne kadar Bat Sar Uygur ivesi ince ve Tibete dillerinden
pek ok dn szckler ve gramatik yaplar alm olsa da, Trk dilinin en
eski zelliklerini korumay devam ettirmitir.6

3 Wang Wenguang, Zhongguo Gudai de Minzu Shibie (Eski in Milletleri Hakknda


Bilgiler), Yunnan niversitesi Basmevi, Kunming 1999, s. 223.
4 Dahe Qu Zhi ( Dage Blgesi Kaytlar), Sunan Yuguzu Zzhxian Dahe Qu Zh Bianweihui
(Sunan Sar Uygur Otonom lesi Dahe Blgesi Kaytlar Yazm Komisyonu), Ed: Quan
Youjun, Zhangye 2008, s. 45.
5 Yugu Zu Jian Shi (Sar Uygurlarn Ksa Tarihi), Yazma Ekibi, Minzu Yaynevi, Pekin
2008, s. 10.
6 Litip Tohti, Aertai Yuyanxue Daolun (Altay Dilleri Rehberi), Shanxi Eitim Yaynevi,
Taiyuan 2004, s. 59.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

185

Bat Sar Uygur dili eski Uygur dilinin say saymadaki zelliklerini
muhafaza etmitir. rnein, onlar 12den 10a kadar olan sayy bugnk
Uygurlar gibi sayarlar. 11den itibaren farkllk balar. 11, 12, 1319a kadar
olan saylar bir yirmi, iki yirmi, yirmidokuz yirmi diye sayarlar. 20ye iki
on derler. 21, 22. 2329u bir otuz, otuzdokuz otuz diye sayarlar. 30a
on derler. Saylar bu ekilde saylr. 100e yz derler, 10000e bir tmen,
onbin ya da bir ayak derler.
Ayn iveyi konumayan Sar Uygurlar iletiimde inceyi
kullanmaktadrlar. ster Dou Sar Uygurcas olsun ister bat Sar Uygurcas,
her iki ive de ok sD ahe ile Huangcheng blgelerinde yaayan Sar
Uygurlarn her iki Sar Uygur ivesini de konuabildiklerini kefetmilerdir.
Bundan baka Huangcheng blgesinde yerleik az saydaki Sar Uygur
Tibete konumaktadrlar.7
Ming Cheng Hua saltanat yllarnda (1465-1487) Sar Uygurlar dou
ynne g etmelerinden sonra inlilerle yakn ilikilere girmiler ve bunun
sonucunda zellikle Sar Uygurlarn szck hazinesinde byk deiiklikler
meydana gelmitir. Uygur yazl belgelerinde Ganzhou Uygurlarnn
yaadklar blgede ortaya karlan materyallerde inceden Uygur diline
giren ince szcklerin saysnn olduka az olduu gzlenmektedir. Onlarn
dou ynne g etmelerinden sonraki 100 yllk bir zaman diliminden sonra
Uygur diline giren ince szcklerin saysn byk oranda artt ortaya
kmaktadr.8
1909-1911 ile 1913-1915 yllar arasnda iki kez Sar Uygurlarn
blgesine giderek aratrmalar yapan Malov, 40 yl sonra 1957 ylnda
aratrma sonularn Sar Uygurlarn Dili, Dil-Gramer adyla
yaymlamtr. Malov bu kitabnda 100den fazla ince szck de derlemitir.
Bu szcklerin byk blm Ming ve Qing Hanedanlar dnemine aittir.9
Malovun vefatndan sonra baslan iki alma daha vardr ki, bunlar
Xinjiangn Uygur Lehesi (1961) ve Sar Uygur Lehesi: Metinler ve
evirilerdir (1967). Bu almalar sayesinde ilim dnyas, daha nceleri ok
az aratrlan ve Trkoloji ilminde hakknda hemen hemen hi bilgi olmayan
Trk lehelerini kazanmtr. Malov tarafndan gerekletirilen lengistik
olgularn n incelemesi, dnyadan kopuk inin kuzeybat blgesinde
yaayan Trk halklarnn lehelerinin ne kadar zor ve ince yapya sahip
olduunu belli etmitir. Bylece dil temsilcilerinin ok uzak ilikilerinden
7 Lei Jinrui-Chen Jinsheng, Xibei Minzu Wenhua (Kuzeybat Milletleri Kltr Tarihi),
Gansu Kltr Yaynevi, Lanzhou 2010, s. 90.
8 Chen Zongzhen, Xibu Yuguyu Zhong de Zaoqi Hanyu Jieci (Batu Yugurcaya Erken
Dnemde inceden Gelen zdn Szckler), Zandan Zhuoga, Cilt II, Lanzhou niversitesi
Yaynevi, Lanzhou 2002, s. 262.
9 Chen Zongzhen, a. g. m. s. 262-263.

186

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA

kaynaklanan ada Trk dillerinin kark tabiat hakkndaki varsaym


ispatlanmasdr. Malovun bir dizi merkezi Asya blgesinin Trk dillerine ait
aratrmalar, Trkoloji ilmine salad en nemli katklardan biridir.10
Malov, Sar Uygurlarn arasnda bir yldan fazla kalmtr. Onlarn
Trk ksmndan (Sar Uygurlardan) zengin bir lengistik ve folklor kaynaklar
toplamay baarmtr. Onun Sar Uygurlarn arasnda uzun bir dnem
bulunmas, Malovun Sar Uygurcay iyi tanmasna imkan salamtr. Halk
arasnda bugnlere kadar, bu byk bilim adamna olan sevgi ve sayg
yaamaktadr. Sar Uygurlarn dilleri arasnda Malov ayn isimli (Sar
Uygurlarn Dili) iki kitap yazmtr. Bu iki kitabn birisi- szlk ve pek byk
olmayan gramer kitab, dieri ise evirileriyle akademik transkripsiyonda
metinler takmdr. 213 notun 32si nszlerin zelliklerini yanstan metinler
iermektedir. Ayn metinlerin tm nszlerinin zelliklerini koruyarak yelle
yazlan Latin transkripsiyonu da mevcuttur. Bu el yazmasnn ilmi deerinin
ne kadar byk olduu bellidir.
Sar Uygur dilinin ilk aratrmacs olan Malov, bu dilin zelliklerini
aka belirtmitir. rnein znin isimlerin ortasnda ve fiillerin sonunda
gelmesi, nefesli gl ve zayf kapanmallar ile afrikatlar sisteminin 11den
29 rakamna kadar eski say sisteminin olmas, isimlerin ikili ekimi ve
fillerin gayri ahsi ekiminin olmasdr.
Malov Sar Uygurcann aratrmas neticesinde, aada belirtilen
sonuca ulamtr: Sar Uygurcay Uygur dili olarak kabul etmek zordur,
nk biz hem konuma dilini hem de yazl (yaygn olan Budist edebiyatnn
dili olan) dilini biliriz. Bu ise, ya eski zamanlarda Krgzcalaan her hangi bir
Uygur dili ya da bambaka bir dildir. Dier bir ifade ile bu Trk sisteminin
bamsz bir dilidir ve bu sonu phesizdir.11
Bat Sar Uygurca ile Dou Sar Uygurcann birbirinden farkl
zellikleri vardr. 19. yzyldan bu yana Trkologlarn bu dneme ait
materyaller nda Trk ivelerini 13den fazla Trk ivesini incelemilerdir.
rnein Malov, ses deiimlerinin tarihi zellikleri ile dn szcklerin
saysna gre Trke ile Yenisey Yaztlarnda kullanlan Uygurcay
mukayese etmi ve bu konuda yle bir tasnif yapmtr.
En Eski Trk Dili
Eski Trk Dili
Yeni Trk Dili
10 . V. Kormuin-D. M. Nasilov, S. E. Malovun Hayat ve lmi almalarna Dair, ev:
Asel Tacibayeva, Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, No 11-1, s. 229.
11 E. N. Tenishev, ada Trk Dillerinin Aratrmacs S. E. Malov, ev: Asel, Tacibaeva,
Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2004, No 11-1, s. 235.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

187

En Yeni Trk Dili


Bat Sar Uygur dili, Orhun-Yenisey belgelerinde kullanlan dil ile
Uygurca belgelerde kullanlan daha eski dil olan en eski Trk diline dahildir.
Bat Sar Uygur dili, bir tr eski Trk dilidir ve gnmze kadar eski Trke
ve Uygurca szcleri muhafaza etmitir.
Dou Sar Uygur dili ise olduka fazla sayda Moolca szck
iermektedir. zellikle h sesinin bulunduu pek ok szck vardr. Dou
Sar Uygurcas 13-14. yzyl Moolcasna daha yakndr ve ada Moolca
ile aralarnda farklar bulunmaktadr.12
Yukarda da belirtildii zere, Sar Uygurlarn iki dil tr kulland
fikri, tm bilim baz adamlar tarafndan kabul grmemektedir. Baz
Trkologlar gnmzde Dou Sar Uygur dilini konuan Sar Uygurlar, daha
nceleri Bat Sar Uygurcay kullanrlard, bu grup Sar Uygurlar tarihte uzun
sre Moollar ile birlikte yaamalar sebebiyle dilleri yava yava Moolcaya
ynelmi ve bu dili konumaya balamlar, bu suretle adeta
Moollamlardr. Bir grup bilim adam ise bat ve Dou Sar Uygurcann
zelliklerine gre, ortak dil materyaller analiz edildiinde tarihte Moolca
konuan bir grup Mool kabileleri, uzun sre Sar Uygurlarn atalar Sar
Uygurlarla birlikte yaamalar nedeniyle dillerini yava yava Sar
Uygurcaya evirmilerdir. Bizim fikrimize gre kendi dilleri Sar Uygurca,
Moolca, ince ya da Tibete olsun, onlar birbirinden burada saylan farkl
dilleri konusalar da nemli olan kendileri Sar Uygur diye ifade etmeleridir.
Sunan ilesi ve evresinde yaayan Sar Uygurlardan yaklak olarak
250 km uzaklktaki Jiuquan ehri ve evresinde yerleik olan Sar Uygurlar
arasnda kendi dilini konuabilen Sar Uygurlarn says yok denecek kadar
azdr. 2001 ylnn Austos aynda sz edilen ehre bal Huangnipu adl
kasabada yaayan Sar Uygurlar arasnda yaptmz aratrmalar srasnda,
onlarn tamamna yakn bir ksmnn kendi dillerinden uzaklaarak ince
konutuklarn tespit ettik. Jiuquan ve evresinde yaayan Sar Uygurlarn
tamamen ince konumaya ynelmelerinin sebebini bu blgede dank
olarak yaamalar, nfuslarnn az olmas ve dier Trk topluluklar ile her
hangi bir kltrel balarnn olmamas gsterilebilir. Huangnipu Sar Uygur
Otonom Kasabasnn inli retmeni Bayan Ge Xiaohong, uzun sredir ad
geen ilede grev yaptn, kasaba halkn oluturan Sar Uygurlarn byk
bir ksmn tandn ve Sar Uygur dili konuan sadece bir ya da iki kiiyi
tandn ifade etmitir. Ayrca sz edilen bayan retmen ve baz Sar
Uygur aydnlar, bu yrede inli ile evlenen sar Uygurlarn saysnn ok
fazla olduklarn ve kendi kabilelerinin tam olarak ne zaman ince
konumaya baladklar konusunda her hangi bir fikirlerinin olmadn beyan
etmilerdir.
12 Yugu Zu Jian Shi, a. g. e. s. 11

188

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA


B. YAZI

Sar Uygurlarn atalar Ganzhou Uygurlar Uygur yazsn


kullandklar bilinmektedir. Bu yazlarla yazlm ok sayda el yazmas
materyaller arkeologlar tarafndan bilim dnyasna kazanlmtr. Uygurlar bu
yazlarn 1028 yln kadar kullanmlardr Tangutlar 1037 ylnda Uygurlarn
yaadklar Hexi Koridorunu igal edip hkimiyet altna almalarn takip eden
yllarda kendi yazlarn oluturmular. Uygurlar yazlarn Tangutlar
dneminde de kullanmakla kalmamlar, Mool Hanl zamannda Uygur
yazs bu millet tarafndan kullanlmtr. 1204 ylnda Cengiz Han bu yazy
Mool dilinin yazsnda kullanlmasna karar vermitir. te 1204-1269 yllar
arasnda, yarm yzyldan fazla bir sre, dier bir deyile Yuan dneminden
sonraya kadar Uygur tarzndaki Mool yazs daha sonra Manu yazsna da
temel oluturarak devam etmitir.
Yuan Hanedannn son yllarna kadar yaz kullanmaya devam
etmilerdir. Fakat Rahile Davut ile Komuna Canbuz tarafndan kaleme alnan
bir makalede tarihi kaynaklarda Sar Uygurlarn Yuan dneminin sonuna
kadar yaz kullandklarnn kaydedildiini, ancak sonraki g ve yer
deitirmeler nedeniyle yazlarnn unutulduunu ileri srmektedir.13 Ad
geen iki yazarn bu fikrinde baz tututarszlklar gze arpmaktadr. Her
eyden nce Yuan dneminde Sar Uygurlara Yuur ad deil, Saliweier
( ), Saliweiwu (), Shalaweiguoer ( ),
Xilaweiwuer ( ), Saliweiwu ( ) gibi isimler verilmitir.
Ayrca yazarlar hangi tarih kaynaklar olduunu ak olarak belirtmemekte ve
Sar Uygurlarn kullandklar yaznn nasl olduu konuunda hi bir somut
bilgi vermemektedir.
Yukardan Yuan hanedannn son yllarna kadar yaz kullanmaya
devam ettiklerini belirtmitik. rnein 20. yzyln banda Gansu eyaletinin
Jiuquan yaknlarnda Uygur harfleriyle yazlm Altun Yarukun 1687 ylnda
yazlm olmas da bu yaznn olduka uzun bir sre kullanm olmalar bu
fikri kantlamaktadr. inceden Uygurcaya tercme edilmi olan bu nemli
yazma eserin yazlmasndan 200 yl nce Xinjiang Uygur Otonom
Blgesinde yaayan Uygurlar tamamen Mslman olmu durumda idiler.
Buna dayanarak Fransz bilim adam Chavannes Altun Yarukun Sar
Uygurlara ait olduu grndedir. Her ne kadar Chavannesn bu fikrinin
temeli olsa da, biz de inli aratrmac Chen Zongzhen gibi, bu tarihi yazma
eserin Mslman Uygurlara ait olamayaca fikrindeyiz,14 Budizme uzun
13 Rahile Davut-Komuna Canbuz, Yuur (Sar Uygurlar) zerine Notlar, Uygurcadan
Trkeye Aktaran: Alimcan nayet, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Say 5, Bahar
1998, s. 466.
14 Chen Zongzhen, Xibu Yuguyu Zhong de Zaoqi Hanyu Jieci (Bat Sar Uygurcada Erken
Dnem ince dn Szckler), Zandan Zhuoga, Cilt II, Lanzhou niversitesi Yaynevi,

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

189

yllardr inanan Sar Uygurlara ait olma ihtimali ok yksektir. Ayrca Sar
Uygurlarn byle bir eser yazmas da bize en azndan Qing hanedannn ilk
yllarnda hala dini evrelerde Uygur yazsn kullandklarn da
gstermektedir.
Uygurlar tarihte kez g yapmak zorunda kaldklar iin yazlarn
devam ettirme imkan bulamamlardr. Gnmzde Sar Uygular kendi
dillerini konumakta fakat kendilerine ait yazlar olmamas sebebiyle
genellikle in yazsn kullanrlar, fakat din eitiminde Tibet dili ve yazsn
kullanmaktadrlar.15
Uygur yazsnn komu baz millerlere de etki brakt
belirtilmelidir. Mesela Kitan yazs Uygur yazsndan esinlenmitir.
Fakat zellikle in devleti kurulmadan nce aileler ocuklarnn dini
eitim almalar iin Budist tapnaklarna gnderdiklerinde, buradaki
eitimlerini Tibet yazs ile yapmlardr. Elbette in devleti kurulduktan
sonra eitim yapmak zere Tibete giden Sar Uygurlarn says bakla kesilir
gibi azalmam, zamanla Sar Uygurlar arasnda Tibete renme rabeti
azalmtr.
Dini inan bakmndan tamamen Tibetlilerin etkilerini tayan Sar
Uygurlar tapnaklarnda ibadetlerini ezberledikleri Tibete dualarla
yapmaktalar, okuduklar Tibete duann anlamn bilmediklerini ifade
etmektedirler. 1958 ylnda inde ibadet yerlerini tahrip edilmesi ve din
grevlilerinin tutuklanmas nedeniyle Tibet yazs ile yazlm dualar bilen
rahiplerin azaldn, bilen din adamlarnn da zamanla bu dnyadan
ayrlmalarndan sonra yetimi din adam bulma sorunu ba gstermitir.
Alma politikasnn etkisiyle eski dneme gre daha da zgr olan Sar
Uygurlar arasnda Tibet din okullarnda eitim alanlar Tibet yazsn akc bir
ekilde okuyup yazabilmektedirler.
Gnmzde inin sadece Gansu eyaleti snrlar iinde kalan Sunan
ilesi ve evresi ile Jiuquan ili ve yaknlarnda yerleik olan Sar Uygurlarn
tamam in yazs kullanmaktadrlar. Sar Uygurlarn gnmzde yaz dilinde
sadece in karakterlerini kullanmalar onlarn eskiden bu yana yazlar
olmad anlamna gelmemektedir. Nitekim 1957 ylnda Sar Uygur
toplumunun tarihini aratran bir ekip imdi Dahe adn tayan fakat sz konu
yllarda Jingyao kasabasnda aratrmalar yaptklar srada Anti Jingzengjia
adl Dou Sar Uygurcas konuan biri ile karlamlardr. Bu kaynak kii
aratrma ekibine Atalarmzn bize sylediine gre Sajiabanzhda
zamannda biz kendimize bir alfabe oluturmuuz, fakat bu alfabe nin
Lanzhou 2002, s. 256.
15 Wang Yuanxin, Lun Yugu Zu de Yuyan Taidu (Sar Uygurlarn Dil le lgili Tepkilerine
Dair), Zandan Zhuoga, Cilt II, Lanzhou niversitesi Yaynevi, Lanzhou 2002, s. 291.

190

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA

kullanm devam ettirilememitir. Bunun sebebi ise alfabenin oluturulmas


tam olarak tamamlanmam olmasdr. Bir grup insanlarn iddialarna gre ise
her ne kadar yeni bir alfabe belirlenmi olsa da kullanma almamtr.
Anti Jingzengjiann sylediklerinin gereklik pay bulunmaktadr.
Zira Yuan hanedan zamannda Kubilay Han Tibet ve Sanskrit alfabesini
temel alarak Mool alfabesini oluturmutur. Fakat bu alfabe, bitiik olarak
yazlan Mool diline uygun gelmedii iin Yuan hanedan sona ermeden
unutulmutur. Sar Uygur Budist din adamlar ve halk yukarda sz edilen
alfabenin Sar Uygurlara ait olduu grndendir.16 Dier taraftan Yuan
hanedan zamanndan nceki dnemlerden itibaren Mool yazsnn eski
Uygur yazsndan esinlendii bilim alemi tarafndan kabul edilmektedir.
Dolaysyla Kubilay Han zamannda yukarda sz edilen alfabenin Sar
Uygurlara ait olduunu sylemekte bir saknca yoktur.
C. EDEBYAT
Aada da ksaca deinilecei zere, ada Sar Uygurlarn
kendilerine ait yazlarnn olmamas nedeniyle, Sar Uygurlarn yazl
edebiyatndan deil, ancak szl edebiyatndan sz etmek zorunludur. Zira
bilindii zere edebiyatn etkili olarak gelecek kuaklara en etkili bir biimde
ulatrlmasn salayan o milletin yazsdr. Sar Uygur edebiyat dendiinde
daha ok halk edebiyat anlalmaktadr. Onlarn yazlarnn olmamas, zengin
bir szl edebiyat geleneinin gelimesine olanak salamtr.
inde Sar Uygur edebiyat alanndaki aratrmalar 1950li yllarda
derlenmeye balanmtr. 1957 ylnda in Bilimler Akademisi Milletler
Aratrmalar Enstits, Merkezi Milletler niversitesi ortaklaa oluturulan
dil derleme, aratrma 6. Grubu ile Gansu eyaleti aznlklarn sosyal tarihi
durumunu aratrma grubunun i birliinde Sar Uygur blgesinde ok ynl
bir aratrma yaplmtr. Bu gruplar halk edebyat rnlerini de derlemitir.
Qiao Huaixin, Ye Feng Sar Uygur halk masallarndan Mulay, Zhao Yanji
Mergenin Kartal Drmesini, Wei Quanming Dmann Mcevheri
almas balkl masallar o malzemeler esasnda yaymlamlardr.
1960l yllarda yine bir ksm bilim adam halk sanatlaryla beraber
Sar Uygur folkloru zerinde aratrma yapmtr. Bu devirde derlenen halk
edebiyat rnleri zellikle halk arklarnn metinleri seilerek Gansu
Gazetesi, Milletler Birlii, Halk Edebiyat, in Genlik Gazetesi gibi gazete
ve dergilerde yaymlanmtr.17

16 Sar Uygur Yazs, in Gansu Sunan Sar Uygur Otonom lesi Sar Uygur Kltr
Aratrma Ofisi, Yaoaoer Wenhua (Sar Uygur Kltr), 2007 Say 1, s. 19.
17 Abdlhekim Mehmet, Sar Uygur Halk Edebiyat zerine inde Yaplan Aratrmalar,
Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Gz 2002, s. 368.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

191

Tibet asll Sunan Sanat Grubunda grevli Seyrang Dancen, Sar


Uygur halk masallar, destanlar ve trklerini derleme ve yaymlama iinde
gayret gstermitir. Onun yllardr derledii rnler, Sar Uygur Trkleri
adyla kitap halinde 1984 ylnda yaymlanmtr. Altn, Gm Kzlar le
Aa Kz, Gong Erjian ve Yang Kesa balkl halk masallar kitapta yer alan
eserler iindeki en nemlilerindendir. Bat yurdundan gelmitir Sar Uygurlar
balkl halk destan Seyrang Dancenin derledii ve nere hazrlad en
byk eserdir. Bu kitap 1982 ylnda inde lke apnda 2. lik dl almaya
hak kazanmtr. Onun 1986da Sihirli Tulum adl Sar Uygur Edebiyat
tarihi balkl bilimsel almalar da bulunmaktadr.18
1987 ylnda ekibin oluturulmasyla balatlmtr. Bu ekiplerden
birisi halk hikayelerini, ikincisi halk arklarn, dier ekip ise efsaneleri
derleyip kayda geirmek zere almalara balam ve 1990 ylnda bu alanda
ilk geni kapsaml eser yaymlanmtr.19
a. Hikayeler
Efsane ve arklar gibi Sar Uygurlarn hikayeleri de ok zengin bir
ierie sahiptir. Her ne kadar nesir eklinde yazlm olan Sar Uygur
hikayeciliinin tarihi ok eski bir gemie sahip olmasa da, her Sar Uygur
hikayesinde onlarn karakteristik yaam tarzlarnn izlerine rastlamak
mmkndr. Sar Uygur hikayelerinin vazgeilmez temalar arasnda
gebelik ve hayvanclktr. Bu nedenle en yaygn olan hikaye tr ise Hayat
Hikayesi denilen trdr. rnein Gong Erjian He Yang Kesa adl hayat
hikayede Yang Kesa adl hikaye kahramannn hayvan otlattndan ve koyun
srsnn kalabalndan bahsedilmektedir.20
b. Efsaneler
Efsaneler Sar Uygur edebiyatnda nemli bir yer tutmaktadr. Hatta
denilebilir ki, Sar Uygur edebiyatnn nemli bir kaynan efsaneler
oluturmaktadr. yle ki, Sar Uygurlarn kendilerine zg ok sayda efsane
derlenip kayt altna alnmalarndan sonra bu konuda ne kadar deerli ve
zengin bir birikime sahip olduklar daha net bir ekilde anlalmtr. Her ne
kadar Sar Uygularn kendilerine zg yaz sistemi olmasa da kuaktan kuaa
szl olarak aktarla gelen efsaneler sonraki dnemlerde yazya geirilmi ve
18 Abdlhekim Mehmet, Sar Uygur Halk Edebiyat zerine, a. g. m. s. 268-169.
19 Zhu Weiguo-Yang Wanshou, Yugu Zu Minjian Wenxue Gushi, Souji Zhengli Ji Yanjiu
Zongshu (Sar Uygur Halk Edebiyat Alannda (Hikayeler) Klliyat, Derlemeleri ve
Aratrmalar Hakknda Bir Deerlendirme), Hexi Xueyuan Xuebao (Hexi Enstits Dergisi),
2004, Say 3, s. 32.
20 Ma Xueliang-Liang Tingwang-Zhang Gongjin, Zhongguo Shaoshu Minzu Wenxue Shi
(in Aznlk Milletleri Edebiyat Tarihi), Merkezi Milletler niversitesi Basmevi, Pekin 1992,
s. 282-283.

192

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA

bylece bu Trk topluluunun edebi ve szl kltrel yadigarlarnn en


azndan bazlar kaybolmaktan kurtarlmtr. Sar Uygur efsaneleri ierik
olarak ok zengin olup bu topluluun dil zellikleri, alkanlklar ve sosyal
yaamlarnda nemli yer igal eden baz geleneksel uygulamalar hakknda da
bize hazine deerinde malzeme sunmaktadr.
Sar Uygurlarn nesir ve nazm trnde olmak zere iki trl
efsaneleri vardr. Her iki tr efsane de olduka uzun sre sonra yazya
geirilmilerdir. Bunlar her ne kadar yeni olsalar da Sar Uygurlar arasnda
olduka yaygndr. Sar Uygur efsanelerinin byk bir ksmnda, Sar
Uygurlarn yaadklar blgede olduka byk bir neme sahip olan dalar ve
yerleim yerlerine ilikin nemli bilgiler bulunmaktadr. rnein, Sar
Uygurlar arasnda yaygnca bilinen Molla adl bir efsanede
ok uzun zaman nce Sar Uygurlar srlar, koyunlar ve develeri
ile birlikte Gobi ln ve amur ve bataklk bir yeri sulak ve otlak yerleri
getikten sonra uzak Dou Trkistandan Gansudaki Qilian Dalarnn
yamalarna ulam. Qilian Dalarnn yamalarndaki iftlikler verimli,
gebeler de salkl cesur insanlarm. Fakat bu dan alt ksmnda byk
bir buz maaras, bu maarann iinde de bir su yarat yaarm. Bu yaratk
sk sk fesat karr, otlar iin byk afetlere neden olurmueklinde kaytlar
mevcuttur. Qilian Dalar, Sar Uygurlarn gnmzde yaadklar Gansu
blgesinde yer alan Sunan ilesi yaknlarna gelip yerletikleri blgede
bulunmasndan dolay, pek ok Sar Uygur efsane, hikaye ve masallarnda
ska bahsi geen kutsal denebilecek derecede bir deere sahiptir.
Sar Uygur efsaneleri arasnda en yaygn olanlar arasnda ilk
bahsedilmesi gereken, Uygurlarn Bat Tarafndan Geldi Yugurlar adn
tamaktadr. Biz her ne kadar Sar Uygurlarn szl edebiyat trleri iinde
nemli bir yeri olan rnleri efsane olarak nitelesek de, baz Uygur
aratrmaclar bunlar destan olarak adlandrmaktadr. 1989 ylnda Sar
Uygurlarn yaad blgeye giderek ayrntl derlemeler yapan Rahile Davut
yukarda szn ettiimiz Efsaneye Batdan Gelen Yuurlar Destan adn
vermektedir. Davutun verdii bilgilere gre Uygurlar arasnda sz edilen
efsane hala okunmaktadr, zira kendini 1989 ylnda kendisi dinleme imkann
bulduunu ifade etmektedir. Bu destan Sar Uygurlarn byk apta douya
g etmelerini anlatmaktadr. Destanda Sar Uygurlarn asl memleketi, g
sebepleri ve g sras ok canl bir ekilde yanstlmtr. Destann ezgisi ok
duygulu olup acl hislerle yorulmutur.21
Destann ilk msralar yledir:

21 Rahile Davut, Batdan Gelen Yuurlar (Sar Uygurlar) Destan zerine I, Uygurcadan
Trkeye Aktaran: Alimcan nayet, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Say 5, Bahar
1998, s. 455.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

193

Annelerin trksnden rendik,


Yugurlar gelmiler bat diyardan.
ocuklar trkden rendi unu,
Yugurlar aradlar yeil bir mekan.
Ming yde22 heybetli Buda resimi
Venfuia, bir lk gneli mekan.
Giyiyorlar ayaklarna ksa bot onlar,
z brakr yollarda arkl net.
Yerliler bakyorlar pencerelerden,
Yugura getirirler bulgur ve yemek.
Biz geldik sonunda klk kaleye,
Eski bir revakta alar zil sesi.
Kabile lideri yalvard gelip,
Saraya mektup sundu Suzhounun beyi.
Merhamet eyledi padiah Hongwen,
Yugura verildi Suzhounun ark.
Trk ve masaldan anladm Yugur,
Bazidong barna beldi sonunda.
Bir urt sahibi oldu Yugurlar,
O bereketli Qilian Dalarnda.23
Sar Uygur efsaneleri arasnda Gne Ana Ay Baba nemli olanlar
arasnda zikredilmektedir. Gk ile yer birbirinden henz ayrld
zamanlarda yeryznde sadece ay ve gne varm. Onlar ayn zamanda
birbirinin sevgilisi imiler, stelik bizim ana-babamz imiler. Sahip olduklar
inek ve koyunlarn says bilen yokmu, bunlar da bizim grebildiimiz
yldzlarm Gkyzndeki gne karay yarattktan sonra gne ana ile ay
baba sr ve inekleriyle birlikte bozkrlara gelip yaamaya balamlar.
Bilinmeyen bir nedenle gne byk bir sel felaketinin kmasn salam,
bunu arkasnda gne ile ay tekrar gkyzne geri dnmler. Bizim
gkyznde grebildiimiz gkkua gne ana ay babann hayvan
kamsym .24
Yukarda evirisi verilen hikayede de grlecei zere Sar
Uygurlarn edebi rnleri de onlarn kltrel unsurlarndan izler tamaktadr.
Hikayenin kahramannn sahip olduu sr koyunlarn saynn ok fazla oluu
22 Buda tapnaklarnn bulunduu maaralar.
23 Rahile Davut, Batdan Gelen Yuurlar (Sar Uygurlar) Destan zerine, a. g. m. s. 457458.
24 Zhong Jinwen, Yuguzu Shenhua (Yugur Efsaneleri), Zhongguo Aertaiyuxi Zhu Minzu
Shenhua Gushi ( in Altay Dilleri Konuan Milletlerin Efsane ve Hikayeleri), Ed: Man Duhu,
Minzu Yaynevi, Pekin 1997, s. 116.

194

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA

ve bozkrlarda yaamann vurgulanmas, Sar Uygurlarn yaamlarn


srdrd corafi evrenin zelikli ve ekonomik yaamlarnn temeli
hakknda bize fikirler vermektedir. Her ne kadar Sar Uygurlar, Uygur
soyunun bir kolu olsa da, yeni gelip yerletikleri blgenin doal zellikleri
nedeniyle baz ekonomik imkanlardan yoksun olmalar nedeniyle ticari hayat
pek baarl olamamlardr.
Bilindii zere in kaynaklarndaki Trklerle ilgili en eski kaytlar
efsane ile kark tarihi bilgiler eklinde verilmektedir ve bu efsane kurtlarla
ilgilidir. Buna benzer efsane kkenli bir inan Sar Uygurlar arasnda da
olduu aratrmalar sonucunda ortaya kmtr. Ba Zhanlong adl bir Sar
Uygur aratrmac Sar Uygurlarn yaad blgede gerekletirdii
incelemeler srasnda, onlarn kpee tapnmalarna dair baz bilgiler
derlemitir. Ba Zhanlongun derledii efsane yledir:
Avlu dolusu sr ve koyuna sahip olan olduka varlkl bir aile
dnyaya getirememiler, sadece bir kzlar varm. Bir gn bir beyaz bir
kpek gelip bu evin kzyla hayvanlar otlatmaya balam. Kz, bir gn bu
kpein yalnz bana hayvanlar otlatacak kabiliyete sahip olduunu ark
etmi ve ok gemeden onunla evlenmi. Sadece bir kza sahip olan aile bu
evlilie rza gstererek, onlar iin ayr bir adr kurmular. Bu kzn
dourduu ocuklarn hepsi de Sar Uygurlar oluturmu, kpek Sar
Uygurlarn atas olmu.25
zellikle 20. Yzyln 50li yllarndan nce Sar Uygurlara arasnda
kpekle ilgili inan ve kpek besleme faaliyetlerinin ok yaygn olduu
anlalmaktadr. Bu yllarda pek ok Sar Uygur ailesi, atarnn kpek olduu
inancyla kpek beslerlerdi. Hatta Ba Zhanlong, aratrmalar srasnda yal
bir Sar Uygur ona inin kuruluundan nce kpekler iin kurban trenleri
dzenlediklerini ama artk bu uygulamalarn ortadan kalktn beyan etmitir.
Sar Uygurlarn youn olarak bulunduklar Jiuquan ehrinde 60l yllardan
nce de kpek besleme geleneinin devam ettii bilinmektedir. Ayrca
hayvanlarn otlatlmalar srasnda, yabani hayvanlardan korunmas
konusunda kpeklerin byk yardmlar nedeniyle zelikle gebe
hayvancl ii ile megul olan Sar Uygurlar kpekle ok yakn ilikiler tesis
etmilerdir. Dier taraftan Sunan Sar Uygur Otonom lesine bal Qiantan
nahiyesinde yaayan Sar Uygurlar, bahar bayramn kutlamalar srasnda
yemek yemekte olan bir kpei grmenin o yl iyi bir hasada iaret olduuna
inanrlar. Ayrca Sar Uygurlar kpekle insan kiilii arasnda bir tr ba
kurarlar. Sar Uygurlar arasnda yi kpek evin insann srmaz, iyi
kpei olan ev fakir kalmaz gibi deyimlerin varl bu noktay
25 Ba Zhanlong, Yugu Zu Wenhua Zhong de Gou Chongbai Ji Qi Xianmin de Lang Tuteng
(Sar Uygur Kltrnde Kpek Totem nanc ve Onlarn Atalarnn Kpek Totemi), Xibei
Minzu Xueyuan Xuebao (Kuzeybat Milletleri Enstits Dergisi), 1998 Say 1, s. 64.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

195

desteklemektedir. Sar Uygurlarda kpek dvme iyi karlanmaz, onlar kpek


ylnda onu beslemeye devam ederler, kpek ldkten sonra ise onu bir
ukura gmerler. Gnmzde bile Sar Uygurlar kpek yl iinde evlerini
tamazlar ve dn yapmazlar.26
Sar Uygur efsaneleri, Sar Uygurlarn dini inanlar ve folklorik
kltrnde at, sr, koyun ve geyik gibi hayvanlarn fonksiyonunu yapt
aratrmalarda ayrntl olarak deerlendiren Wu Wen, yukarda bahsi geen
Sar Uygur inancnda kpek konusuna hi deinmemektedir. Oysa kpek Sar
Uygur toplumunda sadece folklorik deil, dini inanlar bakmndan da nemli
bir yere sahiptir. Fikrimize gre, Wu Wenn bu konuya deinmemesinin
nedeni, ad geen konunun daha nce bakalar tarafndan
deerlendirilmesidir. Wu Wen, Sar Uygur yallar ile yapt mlakatlarda
at ok kutsal olarak grdklerinden at kesip etini yemediklerini, zira
efsaneye gre Sakyamni Gkten indikten sonra yeryznn karmas
sonucu yer ve gk birbirine ok yaklam, yeryznde yaayan tm insanlar
ayaa kalkamamlar, Gk Tanr Sakyamniye atn nasl ayaa kalkabildiini
sormu, bu soru zerine Sakyamuni uyanm ve at ayana benzer 4 direkt
gelerek onu gneydoudan kuzeybatya doru yava yava kaldrarak
havalandrmlardr. Dolaysyla Sar Uygurlar ata, Sakyamuniyi yerden
kaldran bir fonksiyon ykledikleri iin, atalar insanlarn at kesip yemelerini
yasaklamtr.27
c. Destanlar
Uygurlarn Hexi Koridoruna g eden ksm bugnk yer adyla
Gansunun Zhangye ehri, Dunhuang ehri Tianshui, Jiuquan gibi blgelere
yerlemiler ve o dnemde Hexi Uygurlar diye adlandrlmlardr. Onlar
nceleri Tibetlilerin kontrol altnda bulunmulardr. Sonra Ganzhouyu
merkez edinip glenerek M.S. 9. yzylda Ganzhou Uygurlar diye
adlandrlmlardr. Ganzhou Uygurlar ok geni corafyaya sahipti. O
dnemde onlarn nfusu 300 binden fazla idi. 9. yzyln balarnda Hetao
etrafn ele geiren Tangutlar ba Uygurlarnn blgesine saldrmlardr.
Ganzhou Uygur Hanl bu savalar nedeniyle g kaybedince M.S. 1028
ylnda Tangutlar tarafndan ortadan kaldrld. Bylece 130 yldan fazla
saltanat sren Ganzhou Uygurlarnn hakimiyetine son verildi. Ganzhou
Uygur Hanl ykldktan sonra Ganzhou Uygurlar her tarafa daldlar. Bir
ksm Tibet Han Cysiloya snp gebe hayvanclk hayatna devam
ettiler. Bunlarn ou yava yava Tibetliletiler. Dier bir ksm Dunhuang

26 Ba Zhanlong, Yugu Zu Wenhua Zhong de Gou Chongbai, a. g. e s. 65-66.


27 Wu Wen, Yugu Zu Minjian Xisu Zhong de Zongjiao Zhuti (Sar Uygurlarn Halk
Geleneklerinde Dini Unsurlar), Xibei Minzu Yanjiu (Kuzeybat Milletleri Aratrmalar), 1990
Say 2, s. 63.

196

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA

Shazhou blgesine giderek oradaki Uygurlarla birletiler. Onlar tarihte Sar


Uygurlar diye adlandrldlar.
Sar Uygurlarn en tannm destan Xizhi Hazhi adn tamaktadr ve
onlarn tarihi olaylar hakknda ok deerli bilgiler vermektedirler:
Xizhi Hazhi Destannn bir ksmnn tarafmzdan yaplan ince
evirisi yledir:
Bu destan sylediimizde anladk ki,
Biz Xizhi hazhidan gelmiiz.
Yal insanlarmz sylediinde anladk ki,
Xizhi Hazhi atalarmzn memleketi imi.
ok uzun sre nce orada felaketler meydana gelmi,
iddetli rzgarlar hayvan srlerini alp gtrm,
Kum dalar adr evlerimizi yok etmi.
O yllar ok korkun imi.
Dman gelip saldrm, bak ve kllarn atete parlatmlar.
Uygur aratrmac Rahile Davutun bu destanla ilgili evirinin baz
satrlar aadaki gibidir:
Annelerin trksnden rendik,
Yugurlar gelmiler bat diyarndan.
ocuklar trkden rendi unu,
Yuurlar aradlar yeil bir mekan.
Ming yde heybetli buda resmi,
Venfuina, bir lk gneli mekan.
Giyiyorlar ayaklarna ksa bot onlar,
z brakr yollarda arkl net,
Yerliler bakyorlar pencerelerden,
Yuura getirirler bulgur ve yemek.
Biz geldik sonunda klk kaleye,
Eski bir revakta alar zil sesi.
Kabile lideri yalvard gelip,
Saraya mektup sundu Suzhounun beyi,
Merhamet eyledi padiah Hongwen,
Yuura verildi Suzhounun ark.
Trk ve masaldan anladm, Yuur,
Bazidong barna geldi sonunda,
Bir yurt sahibi oldu Yuurlar,
O bereketli Qilian Dalarnda.28
28 Rahile Davut, Batdan Gelen Yuurlar (Sar Uygurlar) Destan zerine,Uygurcadan

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

197

D. BOZKIR HAYATI
Sunan ilesi Hexi Koridorunun orta kesiminde bulunmaktadr. ok
geni bir alan kapsayan bu blge usuz bucaksz bozkrlarla kapldr. Bu
nedenle ok eski dnemlerden bu yana Hexi Koridroru boyunca uzanan
yerleim yerlerinde yaayan Sar Uygurlar yaamlarn tamamen gebe
havyaclna dayanarak srdrmlerdir.
Dier Trk topluluklar ile birlikte Sar Uygurlarnda atalar olan
Hunlar ve Gktrklerde olduu gibi Sar Uygurlar otlaklar takip ederek
gebe yaamn tercih etmiler, daha sonraki dnemlerde ise sadece gebe
hayatndan hayvan beslemeye daha ok nem vererek gebe hayvanclna
ynelmilerdir. Onlarn bir sonraki evrede takip ettikleri yaam tarz ise
ksmen yerleik hayata geerek yar gebe havyacn uygulamlar en son
safhada da yerleik hayvanclk usul yaam semilerdir.29
Sar Uygur Trklerinin ekonomik hayatnda hayvanclk ve hayvan
rnleri daima ok nemli bir yer tutmutur. Sar Uygurlarn yaadklar
Sunan blgesindeki kabileler hakknda deerli bilgiler veren 1544 ylnda
yazlm bir tarih kitabnda, blgede yaayan dier milletlerde olduu gibi
Sar Uygurlarn ihtiya duyduklar tarmsal rnleri kendilerinin
yetitirdiklerini, yln belli zamanlarnda kurulan pazarlara giderek inlilerin
getirdikleri ipek ve ay genellikle tereya da da inek ya da koyun vererek
takas karlnda ticaret yaptklarn bildirmektedir. rnein inliler
verdikleri 5 paket aya bir tane koyun verirlerdi.
Sar Uygurlar eer hayvan vermek istemezlerse 6 birim para da
verebilirlerdi. Bir top ipek almak istediklerinde bir adet koyun verirlerdi. 16.
yzylda Sar Uygurlarn en ok sevdikleri maddeler arasnda bakrdan
yaplm eyalar, yemek yapmnda kullanlan tavalar ve askeri silahlard. Ne
var ki, dnemin yneticileri bakrdan silah yaplabildii iin, b tr eyalarn
ticaretini yasaklamlardr. Dolaysyla yasak eyalar iin belli bir fiyat da
belirlenmemiti.30
Gnmzde Genel olarak bakldnda Sar Uygurlarnn yar gebe
hayvancl, yar-yerleik yaam tarzn devam ettirdiini, ama dier taraftan
kk bir ksm Sar Uygur kitlesinin ise tarm ve ormanclk gibi i kollaryla
megul olduunu sylemek mmkndr. Sar Uygurlarn en kalabalk kesimi
Aktaran: Alimcan nayet, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Say 5, Bahar 1998.
s. 456-458.
29 Hui Yong-Su Zhu Lian, Yibu Jieshi Gulao er You Shenqi Shansui de Shiwu Shuxin , (Bir
Ksm Eski ve Mkemmel Dalk ve Sulak Blgesi Zenginliklerinin Aklanmas), Gansu
Kltr Yaynevi, Lanzhou 2011, s. 370
30 Li Yingkui, Su Zhen Hua Yi Zh ( Su Zhendaki in-Kuzey Milletleri Kaytlar), Yayna
Hazrlayanlar: Gao Qian-Tai Huili, Gansu Millet Yaynevi, Lanzhou 2006, s. 293.

198

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA

Sunan lesinde yaamaktadr. Burada yaamlarn srdrenlerin ailelerinin


bir ksm kk lekteki ilerlerde ticari faaliyetlerde bulunurlar, ailenin
dier fertleri ise yazlak ya da klaklarda hayvanlarn beslemektedirler.
leden uzaklalp kasaba ve kylere doru gidildikte gebe hayvancl
faaliyetlerinin younlatn gzlemlemek mmkndr.
Gnmzde Sar Uygurlarn geleneksel gebe hayvancl
yaamnn tercih edildii blgelerde, halkn gelirlerinin ok yksek olmamas
ve halkn kltrel seviyelerinin genelde dk olmas, Sar Uygurlar ehir
hayatna ynlendirmektedir. zellikle gen nesile mensup olanlar atalarnn
gebe hayvancl hayatna ilgi gstermemektedirler. rnein yakn
zamanlarda Kangle kasabasnda yaplan bir aratrmada yerleik hayata
geenlerin oran % 70, ehirlerden uzak bozkrlarda kalmay tercih edenlerin
oran % 40, dk gelire sahip olunmas nedeniyle ehirlerde yaamay
istemeyenlerin oran ise % 30 civarndadr.
Sz konusu saha aratrmasn gereklertiren bilim adamlar, Kangle
blgesindeki Sar Uygurlarn dk gelir seviyesi ve geleneklerine sk skya
bal olmalarndan ve doduu yerlere olan ballklarndan dolaybyk bir
ksmnn ehirlere gitmediklerini ve bu ynde bir planlarnn bulunmadn
ileri srmektedirler, fakat biz bu gre katlmyoruz, zira ehirlere gmeyen
iin isteksizlik deil, aresizlik sz konusudur. Doduu yerlere bal olanlar
ounlukla yal kimseler olup, onlarn da nfusu tm Sar Uygurlarn nfusu
iinde olduka kk bir yekn tutmaktadr. Ayn aratrma sonularna gre
aratrmaya katlanlarn % 55i gelirlerinin oul ve kzlarnn eitimine
harcamaktadrlar.31
Bozkrlarda hayvan besleme imkan olmayanlar, eitim dzeyi dk
olduu iin inaatlarda iilik, lokantalarda garsonluk gibi ilerde
almaktadrlar. Bu kesimin en byk ideali ocuklarna ky ve bozkrlardan
uzak ehirlerde iyi bir eitim imkan verebilmektir. Dolaysyla denilebilir ki
orta ya kesimine mensup Sar Uygurlar ocuklarnn eitimine son derece
nem vermektedirler. Fakat bu ailelerin ekonomik durumlar ile ilgilkidir.
Sunan ilesine yaklak olarak 250 km uzaklktaki Jiuquan ilinde
3000 civarnda Sar Uygur yaamaktadr. ehre 30 km uzaklkta Huangnipu
Sar Uygur Otonom Nahiyesinde yerleik olan Sar Uygurlarn byk bir
ksm hayatlarn tarm faaliyetlerine dayanarak srdrmektedirler. Tarla
ilemenin yannda ounlukla koyun ve inek beslemeyi de tercih
etmektedirler. Jiuquan ehrinde yaayan Sar Uygurlar ise iilik ya da devlet
memurluu icra etmektedirler. Sz edilen bu ehirde yaayan Sar Uygurlar
devaml olarak Hanlarla birlikte yaamalarndan dolay atalarndan kalan
31 Cai Rangjia-Cao Yingyi, Gan Qing Teyou Minzu Nongcun Laodongli Zhuanyi Wenti
Yanjiu (Gansu ve Qinghai Eyaletlerinde Yaayan zel Milletlerin gc Dnm Sorunu
Hakknda Aratrmalar), Millet Yaynevi, Pekin 2009, 77.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

199

gebe hayvancl yaa tarzn byk oranda terk ederek yerleik tarmc ya
da hayvan besleyicisi olmulardr.
Gnmzde in devleti Sar Uygurlarn bozkrlarda gebe
hayvancl yapmalarn desteklemektedir. Bu tr bir destek geleneksel
gebe hayvancl ile geinen toplum iin hayati derecede nemlidir, zira
devlet usuz bucaksz bahar ve yaz aylarnda yemyeil otlaklarla kapl
bozkrlar gebe aile bana 1000 ile 3000 mu arasnda tel rglerle blp
gebelerin hizmetine sunmaktadr. Dahe kasabasnda yaayan yal bir
gebe, yaklak 2000 geniliinde otlaa sahip olduunu, artk yaland
iin kasabada yaadn, bozkra pek kmadn, ocuklarnn 300den fazla
koyuna sahip olduklarn ve ylda toplam olarak 120.000 Yuan civarnda gelir
elde ettiini ifade etmektedir ki, inin kuzeybat kesiminin ekonomik
bakmdan ok fazla gelimedii dikkate alndnda, yllk gelir olarak
yukarda telaffuz edilen rakamn ok yksek olduu anlalr.
Saylar 100lerle ifade edilen koyunlar beslemek, onlar gtmek ve
otlaklarda otlamak dnda koyun ve srlar iin yem temin etme gibi youn
ve yorgun ilerden Sar Uygur gebeleri tarm gibi ekonomik faaliyetlere
zaman ayramamaktadrlar. Fakat Huangnipu gibi kasaba ya da kylerde ok
fazla koyun ve sra sahip olmayan aileler 2-30 koyun ve birka inek
beslemenin yannda snrl byklkteki tarlasnda tahl, meyve ya da sebze
yetitirebilmektedir.
Sar Uygurlarn Sunan ve evresinde yaayanlar, byk ehirlere uzak
olmalar nedeniyle, kendi yaadklar yerlerin d ile pek iletiim iinde
bulunmamalar ne eitim dzeylerinin dk olmas gibi nedenlerle alan
igcnn % 70inin sigorta hizmeti almadklarn, alanlarn % 85inin ise
sigorta kavram hakknda hibir bilgilerinin olmadn ortaya koymutur.32
SONU
inde en az nfusa sahip aznlk milletlerden birisi olan Sar Uygur
Trkleri Ming Hanedan zamannda eski yurtlarn terk ederek gnmzde
yaadklar Gansu eyaletine bal Sunan ilesi ile buraya yaklak olarak 500
km uzaklktaki Huangnipu kasabas yaknlarna yerlemiler ve kanlmaz
olarak yeni komular olan Tibetliler, inliler ve Moollarla yakn kltrel
ilikiler gelitirmilerdir. Sar Uygurlarn sz edilen blgelere gelip buralar
yurt tutmalaryla kltrel bnyelerinde byk deiiklikler grlmtr. Her
eyden nce, gnmzde Xinjiang Uygur Otonom Blgesinde yaayan
Uygurlar gibi slam dinine inanmalarna ramen, Gansuya gelmelerinden bir
sre sonra Tibetlilerin etkisiyle Budizmin Lamaizm mezhebine inanmaya
balamlardr. Bu yeni inan dnyas, Sar Uygurlarn zengin kltrel
atmosferlerine daha bir zenginlik kazandr, fakat onlar gnmz Uygurlarn
32 Cai Rangjia-Cao Yingyi, Gan Qing Teyou Minzu Nongcun, a. g. e. s. 76.

200

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA

ivesine olduka yakn olan dillerini byk bir azimle kullanmay


baarmlardr. Trkenin en eski orijinal halini koruduklarna inanlan Sar
Uygurlar bu kadim ve zengin dillerinin imkanlarna dayanarak zengin ve
otantik szl edebiyatlarn ina etmiler, dier taraftan hayvan besiciliine
dayal gebelik yaam biimlerini byk bir azim bir kararllkla
srdrmlerdir. Gebe hayat tarzna pek uymayan Budizm inancn bir
arada yrtebilmeleri Sar Uygurlarn kltrel dinamiklerinin tipik bir
gstergesidir.
Nfuslar 13.000in biraz zerinde olan Sar Uygurlar, dier Trk
topluluklarna uzak bir blgede yaamalarndan dolay Tibetliler, inliler ve
Moollarla ekonomik ve kltrel mnasebetlerde bulunmular, dolaysyla
kltrel anlamda etnik kimliklerini koruma ve devam ettirme onlar iin en
byk ideallerden birisi olmutur. te Sar Uygur Trkleri, etnik kimliklerini
koruma ve devam ettirme hususunda, dil edebiyat ve bozkr hayat gibi
byk kltrel dayanaa sarlmlardr. Balangcndan itibaren hibir zaman
hibir seviyede kendi dillerinde eitim alma imkanna sahip olmasalar da Sar
Uygurlar dillerini tm canll ile ayakta tutmulardr. Bu dil sayesinde
nesilden nesile aktarla gelen szl edebiyatlarn 20. Yzyldan itibaren
yazya dkmeye balamlar ve bylece meneleri, tarihleri ve folklorlarna
dair zengin bir ierie sahip olan eski efsane ve destanlarn unutulmaktan
kurtarmlardr. 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren ykselie geen modern
hikaye ve iir alannda verilen Sar Uygur edebi rnleri youn olarak Sar
Uygurlarn eski yurtlar, meeleri, gebe hayat ve halkn dnce ve duygu
dnyalarn yanstan temalar youn olarak ilemitir. te Sar Uygurlarn
etnik kimliklerinin korunmasnda ok nemli yere sahip olan bu nemli
unsur, eski ve geleneksel karakteristie sahip Sar Uygur kltrnn en byk
taycs ve dayana olmutur.
BBLYOGRAFYA
BA Zhanlong, Yugu Zu Wenhua Zhong de Gou Chongbai Ji Qi Xianmin de
Lang Tuteng (Sar Uygur Kltrnde Kpek Totem nanc ve Onlarn
Atalarnn Kpek Totemi), Xibei Minzu Xueyuan Xuebao (Kuzeybat
Milletleri Enstits Dergisi), 1998 Say 1.
CAI Rangjia-Cao Yingyi, Gan Qing Teyou Minzu Nongcun Laodongli
Zhuanyi Wenti Yanjiu (Gansu ve Qinghai Eyaletlerinde Yaayan zel
Milletlerin gc Dnm Sorunu Hakknda Aratrmalar), Millet
Yaynevi, Pekin 2009.
CHEN Zongzhen, Xibu Yuguyu Zhong de Zaoqi Hanyu Jieci (Batu
Yugurcaya Erken Dnemde inceden Gelen zdn Szckler), Zandan
Zhuoga, Cilt II, Lanzhou niversitesi Yaynevi, Lanzhou 2002.
DAHE Qu Zhi ( Dage Blgesi Kaytlar), Sunan Yuguzu Zzhxian Dahe
Qu Zh Bianweihui (Sunan Sar Uygur Otonom lesi Dahe Blgesi Kaytlar

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

201

Yazm Komisyonu), Ed: Quan Youjun, Zhangye 2008,


DAVUT Rahile, Batdan Gelen Yuurlar (Sar Uygurlar) Destan zerine I,
Uygurcadan Trkeye Aktaran: Alimcan nayet, Trk Dnyas Dil ve
Edebiyat Dergisi, Say 5, Bahar 1998.
DAVUT Rahile-Komuna Canbuz, Yuur (Sar Uygurlar) zerine Notlar,
Uygurcadan Trkeye Aktaran: Alimcan nayet, Trk Dnyas Dil ve
Edebiyat Dergisi, Say 5, Bahar 1998.
HUI Yong, Su Zhu Lian-Yibu Jieshi Gulao er You Shenqi Shansui de Shiwu
Shuxin , (Bir Ksm Eski ve Mkemmel Dalk ve Sulak Blgesi
Zenginliklerinin Aklanmas), Gansu Kltr Yaynevi, Lanzhou 2011.
KAYMAZ Zeki, Sar Uygurca Aratrmalarna Genel Bir Bak, Prof. Dr.
Fikret Trkmen Armaan, Kanylmaz Matbaas, zmir 2005.
KORMUN . V. -D. M. Nasilov, S. E. Malovun Hayat ve lmi
almalarna Dair, ev: Asel Tacibayeva, Manas niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, No 11-1.
LEI Jinrui-Chen Jinsheng, Xibei Minzu Wenhua (Kuzeybat Milletleri
Kltr Tarihi), Gansu Kltr Yaynevi, Lanzhou 2010.
LI Yingkui, Su Zhen Hua Yi Zh ( Su Zhendaki in-Kuzey Milletleri
Kaytlar), Yayna Hazrlayanlar: Gao Qian-Tai Huili, Gansu Millet
Yaynevi, Lanzhou 2006.
MA Xueliang-Liang Tingwang-Zhang Gongjin, Zhongguo Shaoshu Minzu
Wenxue Shi (in Aznlk Milletleri Edebiyat
MEHMET Abdlhekim, Sar Uygur Halk Edebiyat zerine inde Yaplan
Aratrmalar, Trk Dnyas Dil ve Edebiyat Dergisi, Gz 2002.
SARI Uygur Yazs, in Gansu Sunan Sar Uygur Otonom lesi Sar
Uygur Kltr Aratrma Ofisi, Yaoaoer Wenhua (Sar Uygur Kltr), 2007
Say 1.
TENEV E. N., ada Trk Dillerinin Aratrmacs S. E. Malov, ev:
Asel, Tacibaeva, Manas niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2004, No 11-1.
TENEV E. N., Tujue Yuyan Yanjiu Daolun (Trk Dili Aratrmalar
Rehberi), Rusadan inceye Tercme Eden: Chen Peng, in Sosyal
Bilimler Akademisi Yaynevi, Pekin 1981.
TOHT Litip, Aertai Yuyanxue Daolun (Altay Dilleri Rehberi), Shanxi
Eitim Yaynevi, Taiyuan 2004.
WANG Wenguang, Zhongguo Gudai de Minzu Shibie (Eski in Milletleri
Hakknda Bilgiler), Yunnan niversitesi Basmevi, Kunming 1999.
WANG Yuanxin, Lun Yugu Zu de Yuyan Taidu (Sar Uygurlarn Dil le

202

SARI UYGUR TOPLUMUNDA/EYP SARITA

lgili Tepkilerine Dair), Zandan Zhuoga, Cilt II, Lanzhou niversitesi


Yaynevi, Lanzhou 2002.
WU Wen, Yugu Zu Minjian Xisu Zhong de Zongjiao Zhuti (Sar Uygurlarn
Halk Geleneklerinde Dini Unsurlar), Xibei Minzu Yanjiu (Kuzeybat
Milletleri Aratrmalar), 1990 Say 2.
YUGU Zu Jian Shi (Sar Uygurlarn Ksa Tarihi), Yazma Ekibi, Minzu
Yaynevi, Pekin 2008.
ZHU Weiguo-Yang Wanshou, Yugu Zu Minjian Wenxue Gushi, Souji
Zhengli Ji Yanjiu Zongshu (Sar Uygur Halk Edebiyat Alannda (Hikayeler)
Klliyat, Derlemeleri ve Aratrmalar Hakknda Bir Deerlendirme), Hexi
Xueyuan Xuebao (Hexi Enstits Dergisi), 2004, Say 3.
ZHONG Jinwen, Yuguzu Shenhua (Yugur Efsaneleri), Zhongguo
Aertaiyuxi Zhu Minzu Shenhua Gushi ( in Altay Dilleri Konuan Milletlerin
Efsane ve Hikayeleri), Ed: Man Duhu, Minzu Yaynevi, Pekin 1997.

KTAPLARDAK KENDMZ VE BR EHR EFSANES


ORHAN PAMUKUN ESERLERNDE EFSANEV RENKLER
WEI LIPING

20

204

/ WEI LIPING

(Ferit Orhan Pamuk, 1952)195267

1967
1970
226

1982
19851988
3
(International Writing
Program)

30

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

205

30
50

2010
3
12006
2

20071-3
3 Orhan Pamuk, The Naive and the Sentimental Novelist, Cambridge:
Harvard University Press.2010.

206

/ WEI LIPING

2003

1882
193419341930

4 The Naive and the Sentimental Novelist, p.3.


5 10
6 9

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

207

?7

2010
Manzaradan Paralar: Hayat, Sokaklar, Edebiyat
10

7 12
813
9 10
10 Manzaradan Paralar: Hayat, Sokaklar, Edebiyat (Pieces from the View:

Life, Streets, Literature), Istanbul: letiim Yaynlar, 2010.

208

/ WEI LIPING

19851699

17

1998

16
59

11
11 20052Das

Magazin

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

209

412

1868
1937188720

18861936
1906
193819061907
1965193819701939
1930
1952

2
2009520
12 2009520

210

/ WEI LIPING

13

13200626

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

211

20
70
5

20

2070

212

/ WEI LIPING

1983
19
807

1990
2080

80

1992
2006
90

19992010

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

213

2006
2008
2010

2006

14

14

2008228

214

/ WEI LIPING

15
:3
0

1985

33

16

20

17

155
16

2009238-247
171876711876190821909-192131922194941950197051971198061981199972000-Resat Kasaba. Ed. The Cambridge
history of Turkey V4: Turkey in the modern world , Cambridge: Cambridge
University, 2008. pp. 348-425.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

215

50

18

65

19

18 200946-47
19 668

216

/ WEI LIPING

20

21

22

20

1989
645-57
21 20072
22

20063
1998


TRKYEDE NCE RENEN RENCLERN HATA
ELMLER ZERNE BR ANALZ
LI JUN*


Abstract:
Turkey language belong to Altaic family of languages that is
agglutinative language, variety of
appearance is very
abundant;But the Chinese belongs to Sino-Tibetan family of
languages that is an isolated language, variety of appearance does
not change . These two kind of languages have obvious
difference Such as ,There is complement in Chinese however
Turkey language has not the concept So study of directional
complement becomes one of difficult points in Chinese teaching.
From the angle of contrast linguistics, the paper try to put
forward some erroneous categories and other some problems
that we should pay more attention to in the complement of
Chinese .
Key Words:
Second language teaching ; directional complement; semantics
analysis

* XIANG FINANS-EKONOM NVERSTES-URUM/N

218

/LI JUN

a
b
c

ab
cc
ab

/
1

1 771997

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

219

/
2

3,

2811997
3831997

220

/LI JUN

/
/

/
/
/

421998

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

221

//
//

//+//+

:/

222

/LI JUN

A.//////
//
///
/

B.//
:/

C./

D.
/

[1]
19986
[2]
200311
[3]
19987
[4] 19942
[5] 19922
[6]
19977
[7]
2009

E-mail: liuhao828@hotmail.com

A SURVEY ON THE NATIVE ELEMENTS AND ANALYSIS OF


THE NATIVISM APPROACH IN THE SUVASHUN ROMANCE
HOSEINALI QOBADI1, AYE SOSAR2, GOLAMHOSEIN
GHOLAMHOSEINZADE3, MOSTAFA GORJI4
ABSTRACT
Nations' literature has a close relation to their society. Assuming that
literature (specifically the section related to story literature) is a symbol
of the races' national identity and may demonstrate their various
intellectual and cultural system as well as their morality, we have
attempted in this research to study the native elements of the Suvashun
romance through an analytical-descriptive method and in a critical
discussion analysis framework, and based on which to describe and
analyze the Iranian religious, geographic, social, cultural and historical
characteristics in contemporary era. In consideration of the native and
nativism elements as a nation's distinct characteristics, the authors'
emphasis would be on the two elements of religion and nationality. By
the nativism term we mean a set of national and religious identifying
factors which distinct the Iranian culture from other cultures. Religion
and sect contains belief and deed-based concepts and traditions in one
hand; and nationality with its indices such as territory, home,
ceremonies and folklore, language attendance, culture attendance,
morality, as well as native beliefs and values, on the other hand form
the Iranian identity. They will be our research base in considering the
Suvashun romance.
Keywords: Suvashun, Simin Daneshvar, Native literature, Nativism,
Iranian story literature.
1-Associate professor of the Farsi language and literature- Tarbiat
Modares University;
2- PhD student of the Farsi language and literature- Tarbiat Modares
University;
3- Associate professor of the Farsi language and literature- Tarbiat
Modares University;
4- Associate professor of the Farsi language and literature- Payame Nur
University


*** ** *
****

*
**
***

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

224

. (
)



-

.

.
.



.

native ...

. nation




.

.
.
.

) 368 1378
(.


.


(. )4 181


(. )639 1382


.


.
****

225

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


( )30 1378

.


.

(.
)4 181

.


.
() .


.
current (. ) 36 1386
( local literature )
.


... .


rural literature .
.
( )
.

.

... (. )



1348 16
.
.

( )
( + ) .
( )

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

226

.

.


.
. .


.
(. 1360
)16

.
.
.
.
(. )71 1376
.
()

. .
( )174


. .
( )
(.
. )327 -321 1383

.



.
. .

.

.
...
( . )16 1360
( )
( )1322
. 304 23


. - - .
.

227

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

(. )409 1383
.

(. )177 1387

.
.
.

.
(. )474

. .
.
.


.
.
.

.
.

.



.

() ( ) (
) .
.
.
.
.

.
.
.

.
.
.

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

228

.
. .



.

.


.... .
. .
...
. . .
( ... )1000 1383

.




( . )317 1383

.


.


.
.
.

.
. .
.

: 1320
.
.

. ( )
. ()

229

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


.
( ) 21 128
.
(. )31

.

( ) 133 ( )


(. ()155 )154 1383
:

.
.
.
(.
) 167 1388

.
. .
.


.
.
(. )1375 395


...
.
-
...

...

(. )
:
.

.
.
. .
( . )53
( )

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

230


.
( ... )22
( . ... )23
( )123


(. )196
.
. .
. .

.
( . ()124 )111 1387


.

(. )35
.
. ...
...
.
( . ) 16

...

.. .

...
()50



(. )6
.


.

... .
( .)52
:
.
...
. .
...
(. ) 53

231

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

(.
) 48


.
.
.

. ( ...)129

:
1
.
)
(


.
.
( -) .

.


.


. .

.


.

( )
(. )577 -582 1379
:

.
.
.
.
- .
() . ()
.
(. )107 1389

() .

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

232

. .
.
.

.
(. )98 1383

.

.

()
... . . .
. ... ...
. . .
. . .
... . ...
...

... ... .
.
...
. ...
. ... .
. ( .)270 272

.
.
.
( )
(. )274

.
(. )41 1374
() .
(. )251
()
.
(. )174

.



(. )175
( )



.

(. ) 248 ()
(. )99

233

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

() . ( ()
() )


.


( . )248

( . ) 252
( ... )304
.


.
. ( . )17
... .
( . )283
.
.
( )
.




.
.

( . ()295 )
2 :

.
.


.
( )
. ..

... ...
... ...
. . . . ...
... ... . .
... ... ...
. . .
. .
( )273 270
.

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

234


(. )274


. .
... ( .)274

( ) .

...
(. )290
.
.


(. )7
... . ...

...
. .
...
( .)8

.

(. )287
3 :
.
... ...
. .
. ( ...)55

( .)60
() 89


( . )145



( .)148
.
. . ...




.
...
()149 148

235

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

. .

( )224
( . ... )238 ( .)239
4 :
.


.

.
...







...
...
( ...)86
.
.
...
...
( .)134


.

... .
...
( ...)158
5 :
.
.

( )26 ()27 ( )32
.
6 :
.

.


.
.
.



.
. ! !

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

236

!
...
.
.

!
( . ... )44
...
.
( . )159
.
... .
. ...

(.)160
.

.
( )31 ( )163 ( )251 ( )278
( )

(. )159


.

.


. ( )9
( )72 73 ( )191
( )73
( )33 ( )78 ()279
7 :
. .
( )186 ()260
.
1322
(. )15 1376
. ( )182 129 52 50

( ) 47 ( )218 190 108 32

( )186 1322.




.
. .
( . )51 (
)

237

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1


)124(.
.


... ... ...

.

( . )152
8 :
.

.
( )

.




.

.

(
)
: ...

( )5
( )6 .
( )12 (... )24
( . )184
( )193
( )242
()286
( . )245
...
. .
.
...

. ( ...)14
.

( )304
: ( )6 ( )8
( ) ( )22 ( )91
( )93 ( )105
( )114 (... )141
( )168 ( )171
( )193 (... )

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

238

( )237 ( )250
. ( )283
( )285 ( )292 ()194
: ( )6

( )8 ( )22
( )25 ( )51
(. )51 ( )98

(.)181

.

.
.
( ) .

1

( . ... )23 .
.
.
( ...)69
... . ()32 ...
()33
()96
...
. . ( .)113
2
...
( ... )111
( .)137
.
( .)132


()148
. .
. ()133

:
.

()20
.

239

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

( )17
. ( . )21


...
()31
.
()159
.
.
()143
... ... ()158
()292
( ... )58
()165

. ( )84 ()112
(. )168
( . ... )273 ( )87

.
.
. ( ...)24

( . )60
( .)64

.
()157
( . )160

( )169 ()175
( )292 ()296


. ...

...
( .)70
3 :
(. )292
...
. . ( . )298
.
()
( )

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

240


.
...
...

(. ) 260
.
4 :

. ()
() () () ()
()
() () ()
.
5 :
.
.
( )148 267 ( )454 266

( )299 ( )261 ( )254
( )148 ( )257 (
.)303




.


. 1348 16

304 23
...

( )

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

241

( )1322

.


.
.
.
.
.
.

.

.
( )
.

.
.

.


.
.

.

.
.
...

.

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

242

2
1
3 4
5
6


...

7
8
9

10

11
12
( )
(
) (

13
( )





.


.
14. ( )

.
1
2




() 3
4 -
() () ()
() ()
()
()
() () 5

243

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1





84 1383

1378


-5 1383

1378
1380
..................... 1375

.
1383

17 1374

1379

1385

1 1389

1357-1320 1387
80
181.

1387

1383

1383


. 1383
.


6 2 1388
1300
1320 1386

A SURVEY/H.QOBADI-A.SOSAR-G.G.-M.GORJI

244

1374



2 1378

1383

1383
1360
6

1990LI YILLARDA SURYEDE OCUK HKYES


OCUK HKYESNDE KARAKTER1
NURUDDN el-HM
EVR: YUSUF KEL**
zet: Bu alma, 1990l yllarda Suriyede, sme ve et-Tali
adl ocuk dergilerinde yaynlanan baz hikayeleri ele alm ve
bu hikayelerde karakter seimi ve bu karakterlerin ortak ya da
farkl ynlerini analiz etmeye almtr. Ayrca bu dnem
ocuk hikayelerinde grlen baz noksanlklar da maddeler
halinde zetlenmitir.
Anahtar Kelimeler: Suriye, ocuk Hikayesi, Karakter.
During The 1990s Childrens Stories In Syria
The Character In Childrens Stories.
Abstract: In this work was handled some stories published in
childrens magazines Usama and al-Tali in syria 1990s and was
tried to analyze the selection of character and common or
different aspects of these characters. In addition, childrens
stories of this period are summarized to itemizes in some
deficiencies.
Keywords: Syria, Childrens Stories, Character.
lgi ekici hikaye, ocuk kssasnn dayana ise; karakter de, kssann
inasndaki temel unsurdur. nk karakter, olaylarn oluumuna katkda
bulunur ve ondan olumlu ya da olumsuz etkilenir. Karakterler olmadan bir
kssa tahayyl edilemez. Arap mirasmz bize, dnya edebiyatn etkilemi ve
1 ttihdul-Kuttbil-Arab tarafndan karlan el-Mevkful-Edeb adl Aylk Edebiyat
Dergisinin 400. saysnn (am 2004) 52-57. sayfalar arasnda yaynlanan Kssatul-Etfl F
Suriye Ft-Tisniyyt / el-ahsiyye fl-Kssatit-Tfliyye adl makalenin Arapa aslndan
evirisidir.
** Yrd. Do Dr. Mu Alparslan niversitesi, lahiyat Fakltesi, Arap Dili ve Belagat Anabilim
Dal (yusufkoseli@hotmail.com)

246

1990LI YILLARDA/N. EL-HM-EV. Y. KEL

halen etkileyen (Alauddin, Sindibad, Ali Baba, Cuh, atr Hasan vb)
lmsz karakterler sunmay baarmtr.
Onun lmszlnn srr, canllnda ve ocuklarn zevk ald,
tehlikelere meydan okuyan gz pek; zeka, cesaret, coku, hrs, zgrlk ve
bamszlk sevgisi vasflarn tayan maceraperest karakterlerin
zelliklerinin eitliliinde gizlidir.
1990l yllarda onlarca ocuk hikaye mecmuas baslm, Usame ve etTali dergilerinde yzlerce yk yaynlanmtr. almamda, Suriyede bu
dnem yazarlarnn biroundan setiim yz civarnda ocuk hikayesinden,
bu hikayelerin karakterlerinin doasn aadaki ekilde aklamaya ve ifade
etmeye altm:
1- Bu hikayelerin bir ounun kahraman ocuktur. Bunu, Dell
Htemin, kahraman drt yanda kk bir kz ocuu olan Hikyt
Min Tufle Zeyneb (1), Necp Kiylnin Sadu ve Kasas Uhr (2),
Dr. Muvaffak Eb Tavkn Mervan ve Elvan (3), Heysem Yahy elHavvcenin es-Semullet Emtarat Zeheben (4), Arif el- Hatipin
es-Satuz-Zehebiyye (5), Nizr Neccrn Rezzn es-Sara (6),
Ceml Alun Smihn Y Ah (7) ve Muhammed Karniynn
Hivrus-Sabh (8) hikayelerinde grebiliriz.
2- Abd Muhammedin el-Etfl vel-Cisr (9) hikayesinde olduu gibi,
hikayenin kahraman, karya geebilmek iin su seviyesi ykselen
nehrin mecrasna kaya yuvarlamada birbirleriyle yardmlaan bir grup
ocuk olabilir (Biz drt veya be ocuktuk) Abd Muhammedin
el-Etfl vel-Mevz (10) hikayesi de ayn ekildedir. rif elHatbin, kahraman, dmann bombalad kylerinin ocuklarna
yardma koan bir grup ocuk olan Kalb Vhid (11), Meryem
Hayrbekin, heykellerin talarn kullanarak zalim kral ve byc
kadnn ktlklerine kar koymay baaran bir grup ocuun olduu
Mednetul-Hicre (12) ve Muhammed Muhyiddin Minnun,
yamur damlalarnn paraya dnmesini dleyen ocuklarn olduu
Hilm Mtir (13) hikayelerinde de durum ayn ekildedir.
Peki kahraman ocuklar olan hikaye, ocuk okuyucular dierlerinden
daha m fazla cezbediyor. Hayr, ben buna inanmyorum. Bu durum, hikaye
sanatnn zevk verme ve yaratc hayal ufuklarn ama kudretiyle
balantldr.
3- Muhammed el- Muvahhadn, uurtmalar en ykseklere tayan,
ieklerle akalaan, gemilerin yelkenini iten ve gen kzlarn
kurdelalaryla elenen rzgarn kahraman olduuel-Bintus-Sara
ver-Rh (14) hikayesinde olduu gibi tabiat olaylarnn kahraman
olduu hikayeler de vardr. Ayn ekilde, rif el- Hatbin enNehrus-Sar (15) hikayesinde, kuruyan aalar sulayan, akn

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

247

engelleyen kayann inadna direnen, her var oluun znde olduu


iin kuruduu zaman zlmeyen bir nehrin kahraman olduunu
grrz.
4- Baz hikayeler, bu hikayelerin kahraman yaplan hayvanlarn
insanlatrlmasna dayanr. Bunun rneini Hseyin Rcnin
Kttatn ve Saleb (16), Ceml Alun, kahraman bir tavan ve
bir tilkinin olduu es-Saleb L Tekulul-Cuzr (17) ve Faysal
Hacelnin, kahraman bir ku ve bir tilki olan el-MeknulMnsib (18) hikayelerinde grrz.
5- ocuk hikayesi karakterlerinde kahraman olarak yetikinler de
olabilir. Mahmd Muflih el- Bekrin, Ber Yedu (19)
hikayesinde kahraman, sava bir gentir. Abd Muhammedin,
Melikul-Ahlm (20) hikayesinde bir kralla veziri; Ln Klnnin,
Sindrella 2000 (21) hikayesinde bilim adamlar ve mhendisler,
hikaye kahramanlardr. Dr. Tlib Umrnn ahnetud-Dim (22)
hikayesinde da durum ayn ekildedir.
6- rif el- Hatbin, sandal ve denizi insanlatrp onlar sohbet ettirdii
(23) gibi, Necb Kiylnn bir topu (24); Dr. Muvaffak Eb Tavkn,
et-Tarkus-Sahha (25) hikayesinde az, burun ve havay;
Muhammed Muhyiddin Minnun es-Sadkn (13) hikayesinde
rakamlar insanlatrd gibi (cansz varlklar da insanlatrlarak
kahraman yaplabilir.)
Bu karakterler, bitki, evcil hayvan, havuz, fskiye ve mobilya gibi
eylerden etkilenerek evlerin iinde - Bunu zelikle Dell Htem ve Necb
Kiylnin hikayelerinde grrz- veya caddeleri, sokaklar, satclar,
ocuklar, snflarn ve sralarn dahil olduu okulu ile bir mahallede ya da
yollar, evleri, hayvanlar, denizi, orman, dalar ile bir kyn olduu gerek
bir evrede hareket ederler Dr. Tlib Umrnn yazd bilim-kurgu
hikayelerinde ve yazar Ln Klnnin son hikayelerinde yaptklar gibi baz
yazarlar ise uzay gemileri, roketler, galaksiler, uzay laboratuarlar gibi hayali
dnyalar yaratrlar.
Yazarlar, karakterleri izmede farkl metotlar kullanrlar. Bazlar, Aziz
Nessarn Hammetn (26) hikayesinde Marzuk uzun boyu ve somurtkan
yzyle korkun bir devi andrr. Evcil kular sever. diyerek yapt gibi
dorudan anlatm yoluna bavururlar. Tpk, Selva, yasemin iei gibi,
gvercinlerin dostu, dokuz yan gemeyen kk bir ocuktur. Clz vcutlu,
parlak gzl ve siyah saldr. (26) ifadeleriyle bize kk bir kz ocuunu
tasvir ettii gibi. Burada fiziksel zelliklerin psikolojik zelliklerle
kaynamasn grrz. Necb Kiyl, Smehak Allah Y Cedd (27)
hikayesinde bize kk Naimi yle tasvir eder: Naim, oyun oynamay ve
neelenmeyi ok seven bir ocuktur. Yaknlar onu Top Naim lakabyla

248

1990LI YILLARDA/N. EL-HM-EV. Y. KEL

arr. nk top gibi ksadr. Ln Kln Sindrella 2000 hikayesinin


kahraman Sandyyi yle tasvir eder: Sandy yirmi yalarnda bir gen
kzdr. Lise diplomasn almtr ve btn hayali Fen Bilimlerinde, niversite
eitimini srdrmektir. (21) Ancak bir trafik kazasnda annesini ve kardeini
kaybettikten sonra retmen olarak almak zorunda kalr. Dell Htem,
hikayenin kahraman Zeynepi, kahramann kendi azndan yle anlatr:
Ben drt yanda mark bir tek ocuktum. Bir sr oyuncam vard ama
ben abuk sklp hep ikayet ederdim. (1) Abd Muhammed ise kahraman
hakknda yle der: Abd, basit bir evden baka hibir eyi olmad halde,
kazandn daha muhta olanlara harcayan bir fakirdi Lokmasn
bakalaryla paylamaktan kanmayacak kadar cmertti. (28)
Bu karakterlerin zelliklerini, yaptklar, syledikleri, bakalarnn onlar
hakknda konumalar ve vardklar akbet vastasyla biz de somutlatrrz.
Muhammed Karniynn Ene sif hikayesinde, yazarn, Annesi onu
ekmek ve st almas iin arya gnderir. ocuk bir-iki saat gzden
kaybolur. Sonra dner ve annesi ona sorar: Ekmek ve st nerede Hasan?
ocuk sessizce ve utanarak annesinin nnde durur ve ksk bir sesle yle
der: Unuttum (29) ifadeleri sayesinde ocuun ar dalgnln ve
unutkanln kefederiz.
Kerm Rstemin Bkatul-Ezhr (30) hikayesinde, eylemleri
vastasyla, bir askerin cesareti sonucunu karrz. Cesur asker, kendisine
isabet eden yaraya aldrmadan bir kz ocuunu srail uaklarnn
bombardmanndan korumutur. Tpk Ceml Alun Smihn Y Ah
(31) hikayesinde; Kk kz cebinden on lira karr ve kardeine efkatle
yle der: bunu al, benim paym da al. Bisiklet alabilmen iin buna senin
daha ok ihtiyacn var. dediinde Hindin, kardeine olan sevgisini ve
dierkamln gn yzne kardmz gibi
Dr. Tlib Umrnn hikayelerinin kahramanlarnn, ahnetudDim hikayesindeki gibi macera, bilinmeyeni kefetme ve bilimsel
gerekleri aratrmaya olan dknlklerini ve hikayelerdeki bu karakterlerin
karlatklar olaylar ve deneyimler neticesinde, bu gelime genellikle olumlu
olur, gelimelerini fark ederiz. rif el-Hatbin Kalb Vhid (11)
hikayesinde, kat uaklar yrtarak: Kattan uaklar deil, gerek uaklar
istiyoruz. diyen ocuklar grrz. Azz Nassrn el-Lab Tezhebu llBahr (32) hikayesinde Hussm, oyuncaklarn bakalaryla paylamak
istemeyen bencil bir ocuktan; oyuncaklarn ocuklarla paylaan ve bundan
zevk ve mutluluk duyan bir ocua dnr.
Necb Kiylnin Evdul-Bbnc (33) hikayesinin kahraman,
karsnn ayann krlmasna sebep olduklar iin kulardan nefret eden ve
onlardan intikam almak isteyen bir insandan, onlara efkat gsteren ve
koruyup gzeten bir insana dnen Mahmuddur. Heysem Yahy elHavvcenin es-Semul-let Emtarat Zeheben (4) hikayesinde, sonunda

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

249

yamur damlalarnn gerek altn olduunu kavrayan hassas bir ocuktur,


Hseyin Himin el-Kaviyy (34) hikayesinde, kendisinden daha iyi notlar
ald iin Kk Selime saldrdna piman olup zr dilemeye ve arkada
olmaya karar veren gl bir ocuu grrz Dell Htemin Leyle
Teverreme Hadd (35) hikayesinde ise kahraman, dilerinin temizliini ihmal
eden bir insandan, dilerini korumann nemini kavrayan bilinli bir insana
dnen bir kz ocuudur.
Karakterlerdeki bu olumlu gelime, yazarlarn, hikayelerinde
hedefledikleri eydir. nk onlarn temel amac eski rm deerleri
kknden skp, yazarn inand faydal pozitif deerlerin tohumunu
atmaktr. ocuk hikaye karakterlerinin, hikaye iinde arzu edilen hedeflerini
gz nne alrsak aadaki ekilde gruplara ayrabiliriz:
1- Dell Htemin, Zeynep (1); Nizr Nacrn, yzme ve doay
kefetme sevdasnn onu nehre gitmeye ve sorumsuzlukla neticelenen
bir maceraya ittii Yevm Zehebtu ln-Nehr (36) hikayesinin
kahraman Ahmet gibi soru sorma ve tecrbe etme yoluyla kefetmeyi
ve renmeyi seven karakterler vardr. Bu karakterleri Dr. Tlib
Umrnn ahnetud-Dim (22) ve Ln Klnnin Sindrella
2000 (21) hikayelerinde de grrz.
2- Abd Muhammedin el-Etfl vel-Cisr (9) hikayesindeki gibi
karlatklar engelleri ve zorluklar yenmek isteyen karakterler.
ocuklar nehrin karsna gemek isterler ancak sel, kpry
ykmtr. Ceml Alun es-Saleb L Tekulul-Cezer (17)
hikayesinde, tilkiden kendini kurtarmak isteyen kk bir tavan ve
rif el- Hatbin el-ussetul-Ahra hikayesinin kahraman, hatal
bir silaha benzettii uzun yalanc dilinden kurtulmak isteyen ve dilini
sran Db gibi.
3- Meryem Hayrbekin Mednetul-Hicre (12) hikayesinde olan
zgrle ak, onu arzulayan ve onun urunda mcadele eden
karakterler. Hikayede, ehirlerini igal eden ve insanlarn byleyip
ta heykellere dntren zalim krala kar talarla savaan ehrin
ocuklarn grrz. Ayn gayeyi, Muhammed Muhyiddin Minnun
Hilm Mtir (13) hikayesinde, topraklarnn Siyonist dmandan
kurtulmasn dleyen ocuklarda da grrz.
4- Mnakaa, inat, bakalarna ve zellikle daha zayflara eziyet etmeyi
seven ancak balarna kt bir ey gelip yaptklarna piman olan
karakterler. Bu karakterlerin rneklerini Abd Muhammedin elEtfl vel-Mevz (10), Hseyin Himin el-Kaviyy (34) ve Dell
Htemin alta (37) hikayelerinde grmemiz mmkndr.

250

1990LI YILLARDA/N. EL-HM-EV. Y. KEL


5- Heysem Yahy el-Havvcenin es-Semul-let Emtarat Zeheben (4)
hikayesindeki gibi gerek d dlerini gerekletirmek isteyen ve
sonunda hatalarn anlayan karakterler.

6- Muhammed Karniynn Vil L Yuhibbul-Bahr (29) ve Nizr


Nacrn Yevm Zehebtu ln-Nehr (36) hikayelerindeki gibi
babalarnn dn dinlemeyip zorluklarla karlaan ocuklar.
Beyn Safednin, zekasyla tilkiyi cezalandrmay ve yakalamay
baaran ancak onu tavuklarnn kmesine hapsedip tavuklar yemesine sebep
olan yal bir kadn grdmz el-Acz ves-Saleb hikayesindeki gibi
karakterlerin inasnda zaman zaman elikiler dikkatimizi eker. Faysal
Hacelnin el-Meknul-Mnsib (18) hikayesindeki ku karakterinde de
uyumsuzluk grrz. Ku, bu bilgi kularda igdsel bir ey olmakla
birlikte, yumurtasn tilkinin inine mi yoksa kargann yuvasna m koyacan
bilmez.
Karakterlerin doas, hareket ettikleri evre, geliimleri, trleri ve
hedeflerinin bu genel tetkikinden sonra aadaki ekilde yorumlayabiliriz:
- ou yazar, karakterin yana ve sosyal statsne bakmakszn kendi
fikirlerini dorudan hikayelerinin kahramanlarna yklemitir. Faysal
Hacelnin el-Uniyyatul-Cemle hikayesinin kahraman kk bir
ocuktur. Bununla birlikte aadaki ifadeler dilinde dolar: Btn
altnlardan daha pahal vatanm Toprak onun iin alann maldr.
- Yazarlar karakterlerini pozitif; zeki, alkan, doay seven, bilerek
hata yapmayan, btn ktlklerden masum olarak sunarlar. Nizr Neccr
Selsu Lrt Zehebiyye hikayesinin kahramann yle diyerek tasvir eder:
Ahmet, okula giden, onurlu, temiz, dzenli, alkan ve ailesinin,
akrabalarnn ve komularnn rzasndan kmayan sizin yanzda bir
ocuktur. (36) ocuklarn merakn etkilemeyen bu pastrize edilmi karakter
rnei, hayatn iyi- kt, gzel-irkin kombinasyonu olduunu idrak etmeyen
yazarlarn hayalindekiler dnda mevcut deildir.
- Hikayelerde, byk olaslkla nasihat vermeyi hakl gstermek iin
baba, anne, retmen, teyze, dede vb. karakterler oktur.
- rif el Hatbin Mecnn Abd Muhammedin Melikul-Ahlm
(20) ve Muhammed Karniynn el-Bint vez-Zubbe (41) hikayelerindeki
gibi baz yazarlar, kahramanlarn zaman zaman halk edebiyat ve mirastan
almlardr.
- Yazarlarn ou, hikayelerinin karakterlerinin isimlerini grmezden
gelmi ve onun yerine (marangoz, demirci, ifti, tccar) gibi meslek
isimlerini veya (baba, amca, dede, hala teyze) gibi akraba isimlerini, bazen de
(daha byk, daha kk, ok zayf ve iman) gibi sfatlar kullanmlardr.

DOU ARATIRMALARI 9, 2012/1

251

- Baz yazarlar hikayelerinde, farkl hikayelerin anlatt ve boyutlarn


aydnlatt bir tek karakterden bahsederler. rnein; Dell Htemin
Hikyt Min Tufle Zeyneb (1), Necb Kiylnin Sad ve Kasas Uhra
(2), Abd Muhammedin Hikyetul-Ammi Mustaf (28), Nizr Neccrn
Hikyt Ahmed (36) ve rif el-Hatbin el-ussatul-Ahra (37)
hikayesinin kahraman Db
- Karakterlerin isel zelliklerini tasvir eden; ekimeler, dler,
kayglar ve hrslardan bahseden hikaye bulmak nadirdir.
Sonu olarak; 1990l yllarda ocuk hikaye yazarlarnn takdim ettii
karakterlerin ounun; yazarn, sadece basit bir etki brakarak okuyucunun
zihninden kaybolan basit ve hzl bir ekilde izdii benzer solgunlukta
grndn syleyebiliriz. nk bizim yazarlarmz hala, asil hisleri ve
hayal gcn etkileyen belirgin bir canl karakter sunmay baaramad. Bizim
yazarlarmz hala fikirlerini hazr rneklere esir ediyorlar; kahramanlarnn,
hzl bir ekilde dorudan sekin bir modele dnmesini istiyorlar ve baz
yazarlarn hayallerindeki dnda varl olmayan, bu karakterlerin kendilerini
artk honut etmedii ocuklarmz iin eitli bilgilerin yld bir dnyada
ok yaamayan, sradan, canll fakir ve snk karakterler iziyorlar.
Kaynaklar:
1Dell Htem, Hikyt Min Tufle Zeyneb, ttihdul-Kuttbil-Arab, 1996.
2Necb Kiyl, Sad ve Kasas Uhra, ttihdul-Kuttbil-Arab, 1993.
3Muvaffak Eb Tavk, Mervan ve Elvan, ttihdul-Kuttbil-Arab, 1994.
4Heysem Yahy el-Havce, es-Semulllet Emtarat Zeheben, ttihdulKuttbilArab, 1997.
5rif el-Hatb, es-Satuz-Zehebiyye, Usme Dergisi, say: 529/1995.
6Nizr Neccr, Rezn es-Sara, Usame Dergisi, say: 536/1996.
7Ceml All, Smihn Y Ah, Usme Dergisi, say: 546/1997.
8Muhammed Karniy, Hivrus-Sabh, Usme Dergisi, say: 542/1996.
9Abd Muhammed, el-Etfl vel-Cisr, Usme Dergisi, say: 537/1996.
10- Abd Muhammed, el-Etfl vel-Mevz, Usme Dergisi, say: 531/1995.
11- rif el-Hatb, Kalb Vhid, Usme Dergisi, say: 554/1997.
12- Meryem Hayrbek, Mednetul-Hicre, bn Hayyn Matbaas, 1990.
13- Muhammed Muhyiddin Mn, el-Alem Lil-Cem, bnul-Velid Matbaas1995.
14- Muhammed el- Muvahhid, el-Bintus-Sara ver-Rh, Usme Dergisi, say:
471/1996.
15- rif el-Hatb, en-Nehrus-Sar, Usme Dergisi, say: 556/1997.
16- Hseyin Rc, Kttatn ve Saleb, Usme Dergisi, say: 540/1996.
17- Ceml All, es-Saleb La Tekulul-Cezer, Usme Dergisi, say: 543/1996.
18- Faysal Hacel, el-Meknul-Mnsib, Usme Dergisi, say: 461/1997.
19- Mahmd Muflih el-Bekr, Ber Yadu, Usme Dergisi, say: 547/1997.
20- Abd Muhammed, Melikul-Ahlm, Drul-Fikr, am 1997.
21- Ln Kln, Sindrella 2000, Kltr Bakanl, 1996.
22- Tlib Umran, ahnetud-Dim, ttihdul-Kuttbil-Arab, 1996.

252
23242526272829303132333435363738394041-

1990LI YILLARDA/N. EL-HM-EV. Y. KEL


rif el- Hatb, el-Krib vel-Bahr, Usme Dergisi, say: 463/1996.
Necb Kiyl, el-Kabd Al Dable, Usme Dergisi, say: 551/1997.
Muvaffak Eb Tavk, et-Tarkus-Sahha, Usme Dergisi, say: 498/1996.
Azz Nassr, Hammetn, Usme Dergisi, say: 457/1995.
Necb Kiyl, Smehak Allah Y Cedd, Usme Dergisi, say: 541/1996.
Abd Muhammed, Hikyetul-Ammi Mustaf, Kltr Bakanl, 1992.
Muhammed Karniy, es-Sahra vel-Bahr, ttihdul-Kuttbil-Arab, 1996.
Kerm Rstem, Bkatul-Ezhr, Usme Dergisi, say: 542/1996.
Ceml All, Smihn Y Ah, Usme Dergisi, say: 546/1997.
Azz Nassr, el-Lab Tezhebu ll-Bahr, Usme Dergisi, say: 552/1997.
Necb Kiyl, Evdul-Bbnc.
Hseyin Him, el-Kaviyy, Usme Dergisi, say: 520/1996.
Dell Htem, Leyle Teverreme Hadd, Usme Dergisi, say: 498/1996.
Nizr Neccr, Hikye Ahmed, ttihdul-Kuttb, 1993.
rif el- Hatb, el-ussatul-Ahra, Usame Dergisi, say: 547/1997.
Delal Hatem, alta, Usame Dergisi, say: 530.
Beyn Safed, el-Acz ves-Saleb, Usame Dergisi, say: 557/1995.
Faysal Hacel, es-Seyful-Meshr, ttihdul-Kuttbil-Arab, 1990.
Muhammed Karniy, el-Bint vez-Zubbe, Usame Dergisi, say: 541/1996.

KTAP TANITIMI:
EYP SARITA*
Wu Honglin, TIEFU XIONGNU YU XIA GUO SHI YANJIU (Tiefu
Hunlar ve Xia Devleti Hakknda Aratrmalar), Kuzeybat Milletleri
Aratrmalar Serisi, in Sosyal Bilimler Akademisi Yaynevi, Pekin
Mays 2011, ISBN 978-7-5004-9558-1
Kitabn yazar Bayan Wu Honglin1966 ylnda Ningxia eyaletinde
domu, 1989 ylnda Shaanxi Eitim niversitesinin Tarih blmnden
mezun olmu, ayn yl sz edilen niversitenin Eski Eserleri Derleme ve
Aratrma Enstitsnde lisansst renimine balamtr. 1992 ylnda
Tarihi Materyaller blmnden Yksek Lisans derecesi alm, ayn yl ayn
niversitenin tarih blmnde doktora programna balam, 2005 ylnda
doktora derecesini almtr.
Son yllarda inde Hun tarihi ve kltrne dair yaplan
aratrmalarn nemli derecede artt gzlenmektedir. inli bilim adamlarnn
Hun aratrmalarna gsterdikleri ilginin nedeni, Hunlarn tarihinin inin
tarihinin bir blm olarak kabul ederek Hunlar inin aznlk milletlerinden
birisi olarak kabul etmeleridir. Hunlarn anayurdunun bir ksmnn
gnmzde in snrlar iinde kalmas sebebiyle, Hun tarihini in tarihinin
blm olarak kabul etmekte her hangi bir saknca yoktur, zira Hititler Trk
deillerdi ama yaadklar blgeler gnmzde Trkiye snrlar iinde kald
iin Hitit tarihi Trkiye tarihinin bir blmn oluturmaktadr. Fakat
gnmzde bizim gzlemleyebildiimiz kadaryla tm inli aratrmaclar
Hunlar inin aznlk milletlerinden birisi olarak grrler ki byle bir gr
mantki ve tarihi bir temelden yoksundur, zira sz konusu dnemde
gnmzde bildiimiz anlamda aznlk millet tabiri yoktu, stelik Hunlar
uzun sre siyasi ve askeri g olarak inlilerle boy lebilecek kadar
ilerlemilerdi.
Xia Devleti 16 devlet dneminde inin kuzeyinden gneyine g eden bir
ksm Tiefu Hunlar tarafndan kurulduu bilinmektedir. Corafi olarak
olduka geni bir alana hkmeden Tiefu Hun Devleti gnmzdeki Shaanxi
eyaletinin kuzey kesiminden, Ningxia Huizu Otonom Blgesi ile Mool
Otonom Blgesinin orta kesimlerine kadar uzanyordu. 407 ylnda kurulan
bu devlet 431 ylnda Tuyuhunlar tarafndan ortadan kaldrlmtr.
Burada tantmaya altmz kitabn ilk sayfasnda da dile getirildii zere,
inde Xia Devleti hakknda yaplan ilk monografi Wu Honglin tarafndan
kaleme kalnmtr. inde Hunlar hakknda yazlan kitaplarn ok az bir
ksm Xia Devletini kuran Xia Devletinden ksa olarak bahsetmitir.
lkemizde Hun dnemine ilikin yapt aratrmalarla tannan Prof. Dr. Aye
Onat 1977 ylnda V. Yzylda Kuzey inde Kurulan Bir Hun Devleti: Xia
balkl bir doentlik tezi yazm fakat bu deerli alma kitap olarak
* Do. Dr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm in
Dili ve Edebiyat Anabilim Dal retim yesi

254 ORTA DOUNUN/G. M. HADDAD - EV. E. TANRIVERD


yaymlanmamtr. Tespit edebildiimiz kadaryla Tiefu Hunlar ya da Xia
devleti ile ilgili olarak her hangi bir makale de yaymlanmamtr. lkemizde
Xia Devletini de kapsayan ge dnem Hun tarihi hakknda en fazla ilgiyi
gsteren Trakya niversitesi Tarih blm retim yesi Sinolog-tarihi
meslektamz Do.Dr. Tilla Deniz Baykuzu, sz konusu dnem hakkn Trk
bilim alemine deerli bilgiler sunmutur.
Toplam 6 blmden oluan Wu Honglinin kitabnn balklar yledir:
l.
Tiefu Hunlarnn Oluumu ve Erken Faaliyetleri
1.
Tiefu Hunlarnn Oluumu
2.
Tiefu Hunlarnn Erken Faaliyetleri
ll.
Xia Devletinin Kuruluu ve Gelimesi
1.
Tiefu Hunlarnn Tekrar Ykselii
2.
Byk Xia Devletinin Kuruluu ve Gelimesi
lll. Xia Devletiin k ve Etkileri
1.
Xia devletinin Zayflamas ve k
2.
Tiefu Hunlarnn Dal stikametleri
3.
Xia Devletinin in Tarihindeki Yeri ve Etkileri
lV. Xia Devletinin Siyasi ve Askeri Sistemi
1.
Unvan Sistemi
2.
Askeri Sistem
V.
Xia Devletinde Eve Ekonomik, Kltrel ve Sosyal Hayat
1.
Gebe Ekonomisinin Yaps
2.
Xia Devletinde Kltr
3.
Sosyal Hayat ve Gelenekler
Vl. Byk Xia Devletinin Bakenti Tongwan ehri Hakknda Aratrmalar
1.
Tongwan ehrinin Kalntlarnn Bulunuu le lgili Aratrmalar
2.
Tongwan ehrinin Corafi evresi ve Ulam
Son Sz
Bibliyografya
Ek-1 Tiefu Hunlar ve Xia Devletinin nemli Tarihi Olaylar
Ek-2 Tiefu Hunlarnn Soykt
Sonu
Toplam 228 sayfadan oluan kitapta her hangi bir resim bulunmamakta,
yukarda da grld zere Xia Devletinin nemli olaylar ve bir ema
eklinde Tiefu Hunlarnn Soykt verilmitir.
Kitabn ieriinin byk bir ksm siyasi olaylara ayrlm, sosyal ve kltrel
hayata dair blm her ne kadar ksa olsa z ve deerli bilgiler iermektedir.
Kitabn yazarnn anadilinin ince olmas ve tarih eitimi almas nedeniyle
Tiefu Hunlar ve Xia Devleti ile ilgili tm birinci elden kaynaklar ile ada
aratrma eserleri eksiksiz olarak kullanmtr. Bizim fikrimize gre, yazarn
Xia devletinin bakenti Tongwan ehri hakknda geni bilgiler vermesine
ramen, sz edilen eski ehrin grnts ile Tiefu Hunlarnn mzelerde
muhafaza dier maddi kltr kalntlarna ait fotoraflar temin edip kitaba
ekleseydi ok daha iyi olurdu.

You might also like