SAYISAL YNTEMLER

DERS NOTLARI

Yrd. Do. Dr. Hseyin Bayrolu

STANBUL 2006

NDEKLER
SAYFA

1-GR
.. 4
1.1 SAYISAL HESAPLAMALARDA HATA ANALZ ....4
1.2 HATA TANIMI.. 4
2 SAYISAL YNTEMLERN SINIFLANDIRILMASI . 5
3 DENKLEMLERN KKLERNN BULUNMASI. 7
3.1 GRAFK METODU.... 7
3.2 ORTA NOKTA METODU.. 7
3.3 HATALI KONUM METODU (Lineer interpolasyon yntemi)... 9
3.4 BAST TEK NOKTALI ARDIIK METOD.. 10
3.5 NEWTON-RAPHSON METODU. 12
3.5.1 Newton-Raphson ynteminde hata analizi..12
3.5.2 Newton-Raphson ynteminin iki bilinmiyenli lineer olmayan denklem
sisteminin zmne uygulanmas ...13
3.6 SEKANT METODU.. 15
3.7 KATLI KKLER ......................... 16
4 LNEER DENKLEM SSTEMNN ZM... 19
4.1 GRAFK METODU.. 20
4.2 DETERMNANTLAR VE CRAMER KURALI .. 21
4.3 BLNMYENLERN ELMNASYONU ( yok edilmesi) YNTEM 22
4.4 GAUSS ELMNASYONU METODU .. 23
4.5 GAUSS-JOURDAN METODU .... ..27
4.6 TERS MATRS METODU . 29
4.6.1 Gauss-Jordan ynteminin matrislerin tersinin bulunmasna uygulan.29
4.7 ALT ST GEN MATRSLERE AYIRMA METODU 35
4.7.1 Gauss eliminasyon yntemi ile alt st gen matrislere ayrma ilemi 35
4.7.2 Crout Bileenlere ayrma yntemi (Crout decomposition).. .38
4.8 KAREKK METODU (Cholesky yntemi). 42
4.9 TERASYON YNTEM (Gauss-Seidel yntemi). 46
5 ERYE UYDURMA.. 47
5.1 YAKLATIRMA (Regresssion ) METODU.. 47
5.1.1 Doruya yaklatrma metodu........................................................................ 47
5.1.2 Polinoma yaklatrma metodu......... . 50
5.1.3 ki deikenli lineer bantlarda tablo deerlerini lineer denkleme ekmek 52
5.1.4 ok deikenli lineer bantlarda tablo deerlerini lineer denkleme
ekmek..53
2

5.2 NTERPOLASYON... 55
5.2.1. Lineer interpolasyon (ara deeri bulma)................................................. .. 55
5.2.2. Kuadratik interpolasyon..... ... 56
5.2.3. Newton interpolasyon polinomunun genel formu:... ..57
5.2.4. nterpolasyon polinomlarnn katsaylarn bulmak iin dier bir yntem. 58
5.2.5. Lagrange interpolasyon polinomu...59
6 SAYISAL NTEGRAL........62
6.1 NEWTON-KOT NTEGRAL FORML... 62
6.2 Trapez (yamuk kural)..................................................................................... 62
6.2.1 ntegral blgesini n eit paraya blerek yamuk kuralnn uygulan.. 63
6.3 Simpsonun 1/3 kural..................................................................................... 64
6.4 IMPROPER NTEGRAL (snrlar sonsuz olan integral)...68
7 SAYISAL TREV69
7.1 LER DORU FARKLAR METODU LE TREVLER. 70
7.2 GERYE DORU FARKLAR METODU LE TREVLER.... 71
7.3 MERKEZ FARKLAR METODU LE TREVLER. 71
8 AD DFERANSYEL DENKLEMLER.. 73
8.1 EULER METODU.. 73
8.1.1 yiletirilmi Euler metodu 74
8.2 HEUN METODU75
8.3 RUNGE-KUTTA METODU........................76
8.3.1 KNC DERECEDEN RUNGE-KUTTA METODU...........76
8.3.2 NC DERECEDEN RUNGE-KUTTA METODU..........76
8.3.3 DRDNC DERECEDEN RUNGE-KUTTA METODU.........76
8.4 DFERANSYEL DENKLEM SSTEM YNTEM79
8.5 SINIR DEER PROBLEMLER.........................81
8.5.1 ATI YNTEM........................................................82
8.5.2 SONLU FARKLAR YNTEM.......................................83
9 KIM TREVL DENKLEMLER....................................................................85
9.1 SONLU FARKLAR YNTEM.......................................................................86
9.1.1 LAPLACE DENKLEM...............................................................................86
9.1.2 ZM TEKN.......................................................................................87

EK A Taylor Serisi..... 91
EK B Daha nceki senelere ait snav sorular ve zmleri....94

1-GR
Mhendislikte doadaki olaylarn ve oluumlarn bilimsel yntemlerle anlalan ileyi
kurallar ok nemlidir. Bu kurallar insanln kullanmna sunulacak alet, cihaz, makine, yap ve
sistemlerinin oluturulmasnda, iletilmesinde ve gelitirilmesinde kullanlmaktadr.
Doadaki olaylar ve oluumlar bilimsel yntemlerle incelenirken deeri deitike olaylarn
seyrini veya oluumlarn sonucunu etkileyen byklklere deikenler denir. nceleme
sonucunda deikenler arasndaki ilikilerden tablo deerleri eitli grafikler veya cebirsel,
diferansiyel ve integral denklemler veya sistemleri elde edilir.
kinci dereceden cebirsel denklemler says fazla olmayan cebirsel denklem sistemleri lineer
diferansiyel denklemler ve sistemleri , dzgn geometriye sahip ksmi trevli lineer diferansiyel
denklemler ve sistemlerinin analitik yntemlerle zme gidilmesine karlk dier durumlarda
pek kolay olmamaktadr. Hatta ou kere bu imkanszdr. Bundan dolay byk denklem
sistemleri, lineer olmama durumu ve karmak geometri durumlarnda saysal yntemler veya
deneysel yntemler uygulanmaktadr. Son yllarda bilgisayar teknolojisindeki gelimeler saysal
yntemlerin younluunu ve etkinliini artrmtr.

1.1 SAYISAL HESAPLAMALARDA HATA ANALZ

Saysal yntemlerde oluabilecek hatalar kesme , yuvarlatma hatas ve seilen matematik
modelden kaynaklanan hatalar olarak sayabiliriz.
Kesme hatas, yksek matematik fonksiyonlar hesaplanrken kullanlan serilerde alnan
terim saysna baldr.
Yuvarlatma hatas, yaplan ilemlerde ger el saylarda virglden sonra alnan rakam
saysna bald.
Matematik modelden kaynaklanan hata Gerek durum ile matematik model arasndaki farka
baldr.

1.2 HATA TANIMI

Doru deer = yaklak deer + Hata
Hata = Doru deer - yaklak deer
Et = Doru deer - yaklak deer
Bal hata = hata / doru deer
Bal gerek yzde hata

t = (gerek hata / doru deer ) 100 %

Bal yaklak yzde hata a = ( yaklak hata / yaklak deer) 100 %

Ardk metotlarda uygulan
a = (( imdiki yaklak deer bir nceki yaklak deer)/ (imdiki yaklak deer )) 100 %

2 SAYISAL YNTEMLERN SINIFLANDIRIMASI

2.1 Denklemlerin kkleri
f(x) = 0

denklemini salayan x deerlerinin

hesab

f (x)

x
kk

2.2 Lineer denklem sistemlerinin zm

A11 x1 + A12 x2 = C1
A21 x1 + A22 x2 = C2

x2
zm

x1

2.3 Eri uydurulmas

f (x) 20

f (x) 4

15

3.5

10

2.5

10

Regresyon
(yaklatrma)

15

20

2.4 Nmerik integral

f (x)
b

I = f ( x ) dx

I = eri altndaki

alan

x
5

Interpolasyon
(ara deeri bulma)

2.5 Nmerik trev

Trev:
df ( x )
f ( x + x ) f ( x )
= Lim x 0
dx
x

f (x)

saysal trev
trev

y
Nmerik trev :
df ( x ) y f ( x + x ) f ( x )

=
dx
x
x
x

2.6 Adi diferansiyel denklemler

dy y
= f ( t ,y)

dt t

tg = f (ti ,yi )
y nin t ye bal zm:

y i +1 = y i + f ( t , y ) t
ti

t i+1

2.7 Ksmi trevli diferansiyel denklemler

y
u u
+
= f (x,y)
x 2 y 2
2

x ve y ye bal olarak u hesaplanr.

x

3 DENKLEMLERN KKLERNN BULUNMASI

f (x) = 0 denklemini salayan x deerlerine bu denklemin kkleri denir.
rnek olarak 2. dereceden
f (x) = a x2 + b x + c
b b 2 4ac
x=
2a

denkleminin kkleri

eitlii ile kolaylkla bulunur.

Herhangi bir f (x) = 0 denkleminin kkleri her zaman bu kadar kolay hesaplanamaz. Bunun iin
saysal yntemler gelitirilmitir.

3.1 GRAFK METODU

Bu yntemde f(x) denklemi lekli bir
ekilde izilir. Erinin x eksenini kestii
noktalar okunmaya allr.

f(c)

40

rnek olarak paratn iniini karakterize

eden denklemi ele alalm.

gm
v=
1 e ( c / m )t
c

50

30
20

10
5
-10

Burada v hz, g yerekimi ivmesini , m

Ktleyi ve c de havann direncini gsteriyor.

10

15

20

25

Verilen v = 40 m/s , m=68,1 kg , g=9.8 m/s2 , t =10 s deerleri ile c hava direncini hesaplamak
iin
gm
1 e ( c / m ) t v eklinde yukardaki denklemi dzenleyip bunu sfr yapan c
f (c ) =
c
deerini yukardaki grafikten c = 14,7 deerini okuyabiliriz.

3.2

ORTA NOKTA METODU

f (xl ) * f (xu ) < 0 ise f (x) denkleminin
(xl , xu ) aralnda en az bir kk vardr.

f (x)
xr = (xu +xl )/2
xl
( )

xr

(+)
xu

xr = (xl +xu )/2

x

f (xl) * f (xr ) < 0 ise xu = xr

f (xl) * f (xr ) > 0 ise xl = xr
f (xl) * f (xr ) = 0 ise xr kktr.
7

rnek 3.2.1
f (x) = x2 -2x -3 zm x1 = -1 x2 = 3
( xl = 2 xu =5 )
xr =(2+5)/2

f (2)= -3

xr = 3,5

( xl = 2 xu =3,5 )

f(5) =12

f(3,5)=2,25

xr =(2+3,5)/2

f(2) * f(5) = -36 <0

f(2)* f(3,5) < 0 xu =3,5

xr = 2,75

f (2,75)= -0.93

f(2) * f(2,75) >0 xl =2,75

( xl = 2,75 , xu =3,5 ) xr =3,125 f (3,125) = 0.516
| a | = | (3,125-2,75)/3,125| 100 %
( xl = 2,75 , xu =3,125 ) xr =2,94
| a | =6,3 %

f(2,75) * f( 3,125) < 0 xu=3,125

| a | =12 %
f (2,94)= -0,24

f(2,75) * f( 2,94) > 0 xl = 2,94

( xl = 2,94 , xu =3,125 ) xr =3,03 f (xr )= 0.12 f( x l ).f( x r ) < 0 xu = 3,03 | a | =2,97 %

( xl = 2,94 , xu =3,03 ) xr =2,985 f (xr )= -0.06 f( x l ).f( x r ) > 0 xl =2,985 | a | =1,5 %
( xl = 2,985 , xu =3,03 ) xr =3,0075 f (xr )= -0.03 f( x l ).f( x r )< 0 xu =3,0075 | a | =0,75 %
( xl = 2,985 , xu =3,0075 ) xr =2,99 f (xr )= -0.0399 f( x l ).f( x r )> 0 xl =2,99 | a | =0,59 %
( xl = 2,99 , xu =3,0075 ) xr =2,999

| a | =0,3 %

3.3 HATALI KONUM METODU ( Lineer interpolasyon yntemi )

f (x l )
f (x u )
=
xr xl xr xu

f (x)
f (xu)

xr = xu

xl

xr

xu

f ( x u ) (x l x u )
f (x l ) f (x u )

f (xl)

rnek 3.3.1
f (x) = x2 -2 x 3

( zm x1 = -1 , x2 = 3 )

xl =2 xu = 5 iin f(xl) = -3 f(xu) = 12 f(xl) f(xu) < 0 olduundan f(x) denkleminin

( xl , xu ) aralnda en az bir kk vardr.
xr = 5 12 ( 2-5) / (-3-12) xr = 2,6

|a | = | (2,6 2 ) / 2,6 | 100 % = 23 %

xl =2,6 f(xl) = -1,44 xr = 5 12 ( 2,6 - 5) / (-1,44-12) xr = 2,86

xl =2,86 f(xl) = -0,54 xr = 5 12 ( 2,86 - 5) / (-0,54-12) xr = 2,95

|a | = 9,1 %
|a | = 3,05 %

xl =2,95 f(xl) = -0,1975 xr = 5 12 ( 2,95 - 5) / (-0,1975-12) xr = 2,983

|a | = 1,1 %

xl =2,983 f(xl) = -0,068 xr = 5 12 ( 2,983 - 5) / (-0,068-12) xr = 2,994

|a | = 0,37 %

xl =2,994 f(xl) = -0,024 xr = 5 12 ( 2,994 - 5) / (-0,024-12) xr = 2,983

|a | = 0,13 %

|a | = | (2,998 2 ,994) / 2,998 | 100 % =0,13 %

3.4 BAST TEK NOKTALI ARDIIK METOD

Bu yntemde f(x) fonksiyonu f1(x) = f2(x) olacak ekilde iki paraya ayrlr.
Bu ayrm xi+1 = g (xi) eklinde olabilir.
f (x)

y2 =f2(x)

xi+1 = g (xi)

y1=f1(x)

| a | = | ( xi+1 xi ) / xi+1 | 100 %

| t | = | ( xt xi ) / xt | 100 %

x
kk

rnek 3.4.1
f(x) = e-x x
f2(x) = e-x

f1(x) = x
1
0.75

f(x) = e-x - x

0.5
0.25

kk = 0,56714329
0.2

0.4

0.6

0.8

-0.25
-0.5

f2(x) = e-x
f1(x) = x

0.8
0.6

kk
0.4
0.2

0.2

0.4

0.6

0.8

10

Yukardaki eitliklerle aadaki tablo yazlabilir.

xi
0
1
0,36789
0,6922
0,500473
0,60624
0,545396
0,57961
0,560115
0,571143
0,564879
0,568428
0,566415
0,567557
0,56691
0,56728

-Xi

xi+1 = e
1
0,36789
0,6922
0,500473
0,60624
0,545396
0,57961
0,560115
0,571143
0,564879
0,568428
0,566415
0,567557
0,56691
0,56728
0,567066

| t |
%
100
76,3
35,1
22,1
11,8
6,89
3,83
2,2
1,24
0,705
0,399
0,226
0,128
0,07
0,04
0,014

11

| a |
%
100
171
46,9
38,3
17,4
11,2
5,9
3,48
1,93
1,102
0,624
0,355
0,2
0,11
0,065
0,038

3.5 NEWTON RAPHSON METODU

f (x)
f (x i )
x i x i +1

eim = f ( x i )

f ( x i ) =

f(xi)

x i +1 = x i

f(xi)
kk
xi+1

xi

f (x i )
f ( x i )

Newton- Raphson yntemini ayrca Taylor serisinden karabiliriz ve bu yolla hata analizi de
yaplr. Ek 1 deki tek deikenli f(x) fonksiyonun x0 noktasnda Taylor serisine almn gz
nne alalm. Buradaki almda x0 yerine xi , x yerine xi+1 yazarsak aadaki eitlii elde
ederiz.
1
f ( x i + 1 ) = f ( x i ) + f ( x i ) ( x i +1 x i ) + f ( ) ( x i +1 x i ) 2
2
Burada , xi ile xi+1 arasnda bir deerdir.
1.

mertebeden trevi ieren terimlerden sonrakiler alnmaz ve f(xi+1) = 0 alnrsa

0 f ( x i ) + f ( x i ) ( x i + 1 x i )

eitlii yazlr. Buradan Newton-Raphson ynteminden elde edilen aadaki denklemi elde
edilir.
f (x i )
x i +1 = x i
f ( x i )

3.5.1 Newton-Raphson ynteminde hata analizi

xr : kkn gerek deeri Taylor serine yerletirilip bundan yaklak denklem karlrsa
1
0 = f ( x i ) + f ( x i ) ( x r x i ) + f ( ) ( x r x i ) 2
2
_ 0 f ( x i ) + f ( x i ) ( x i +1 x i )
_________________________________________
1
0 = f ( x i ) ( x r x i +1 ) + f ( ) ( x r x i ) 2
2

E t ,i = x r x i

E t ,i + 1 = x r x i +1 ( gerek hata )

(nceki gerek hata )

eitliklerini yukardaki denkleme yerletirirsek

1
2
0 = f ( x i ) E t ,i + 1 + f ( ) E t ,i
2
eitliini elde ederiz. zmn yaknsad dnlrse xi ve , xr gerek kk deerine
yaknsar ve bylece
12

E t ,i + 1

f ( x r )
2
E t ,i
2f ( x r )

denkleminden hatann kabaca nceki hatann karesiyle orantl olduu grlr. ( Kuadratik
yaknsaklk )
rnek 3.5.1.1

f(x) = x2 2 x 3
x i +1 = x i

( Gerek zm x1 = -1 , x2 = 3 )

f (x i )
f ( x i )

f ( x ) = 2 x 2

| a | = | (xi+1 xi ) / xi+1 | 100 %

x i +1

x 2x i 3
= xi i
2x i 2

xi
0
-1,5
-1,05
-1,000609756
-1,000000093

xi+1
-1,5
-1,05
-1,000609756
-1,000000093
-1

| a | , %
100
43
4,94
0,061
0,000009

3.5.2 Newton Raphson ynteminin iki bilinmiyenli lineer olmayan denklem

sisteminin zmne uygulanmas
Ek 1 deki iki deikenli fonksiyonlarn Taylor serisinde x0 yerine xi , y0 yerine yi , x yerine
xi+1 , y yerine yi+1 alp birinci mertebeden trevli terimlerden sonraki terimleri almazsak
aadaki denklemi elde ederiz
f ( x i +1 , y i +1 ) = f ( x i , y i ) +

f ( x i , y i )
f ( x i , y i )
( x i +1 x i ) +
( y i +1 y i )
x
y

ki bilinmiyenli lineer denklem sistemini

u( x , y ) = 0
v( x, y ) = 0
eklinde gsterirsek yukardaki Taylor serisinden elde edilen eitlii bu her iki denkleme ayr
ayr uygulamamz gerekir.
u( x i , y i )
u( x i , y i )
( y i +1 y i )
( x i +1 x i ) +
u( x i + 1 , y i + 1 ) = u( x i , y i ) +
x
y
v ( x i , y i )
v ( x i , y i )
( y i +1 y i )
( x i +1 x i ) +
v ( x i + 1 , y i + 1 ) = v( x i , y i ) +
x
y

Sistemin zmn aradmz iin

13

u( x i + 1 , y i + 1 ) = 0
v( x i + 1 , y i +1 ) = 0
olmaldr. Ayrca
u( x i , y i ) = u i
v( x i , y i ) = v i
alnrsa denklem sistemini aadaki gibi dzenlenebilir.

u
u
u
u i
x i +1 + i y i +1 = u i + x i i + y i i
y
x
y
x
v
v
v
v i
x i +1 + i y i +1 = v i + x i i + y i i
y
x
y
x

Bylece xi+1 ve yi+1 byklklerini bilinmiyen kabul eden iki bilinmiyenli lineer denklem
sistemini elde edilir. Bu sistem Kramer kuralna gre zlrse aadaki eitlikler bulunur.

x i +1 = x i

v i
u
vi i
y
y
u i v i u i v i

x y
y x

y i +1 = y i

v i
u
vi i
x
x
u i v i u i v i

x y
y x

ui

ui

rnek 3.5.2.1
u(x,y) = x2 + x y -10 = 0
v(x,y) = y + 3 x y2 57=0

50

u(x,y) = 0

40
30
20

v(x,y)
10

0.5

u
=x ,
y

u
= 2x + y ,
x

v
= 3y 2 ,
x

v
= 1 + 6xy
y

x i +1 = x i

( x i + x i y i 10)(1 + 6x i y i ) ( y i + 3x i y i 57 )x i
2

( 2x i + y i )(1 + 6x i y i ) x i ( 3y i )

14

1.5

2.5

y i +1 = y i

( x i + x i y i 10)3y i ( y i + 3x i y i 57 )( 2x i + y i )
2

( 2x i + y i )(1 + 6x i y i ) x i ( 3y i )

xi
1
2,176470588
1,900833044
1,999127152
1,999999679

yi
4
1,941176471
3,215237987
2,997166652
3,000002741

xi+1
2,176470588
1,900833044
1,999127152
1,999999679
2

yi+1
1,941176471
3,215237987
2,997166652
3,000002741
3

3.6 SEKANT METODU

Newton-Raphson yntemi iin gerekli olan trev alma ilemi baz polinom ve fonksiyonlarda
zordur. Bu yntemde trev yerine sonlu farklar trev forml kullanlr.
xi = xi

f (x i )
f ( x i )

( Newton Raphson Yntemi )

buradaki f ( x i ) yerine
f ( x i )

f ( x i 1 ) f ( x i )
x i 1 x i

yaklak deeri alnr. Bu denklemden xi+1 aadaki ekilde elde edilir.

f ( x i ) ( x i 1 x i )
x i +1 = x i
f ( x i 1 ) f ( x i )
iki deer xi ve xi-1 balangta verilmelidir. Bu balangta verilen iki deer kkn ayr
taraflarnda olmak zorunda deildir.
f(x)
f(xi)
f(xi-1)
kk

xi+1 xi-1

xi

15

rnek 3.6.1
f(x) = x2 - 2 x 3

( zm x1= -1 , x2 = 3 )
2

x i +1 = x i

1
2
3
4
5
6

( x i 2x i 3 ) ( x i 1 x i )
(x

2
i 1

2 x i 1 3) ( x i 2x i 3)

xi-1

| a | =

xi

0
-3
-0.6
-0,8571428571
-1,016528926
-0,9993904297

x i +1 x i
100 %
x i +1

xi+1
-0,6
-0,8571428571
-1,016528926
-0,9993904297
-0.9999974911
-1

-3
-0,6
-0,8571428571
-1,016528926
-0,9993904297
-0.9999974911

| a | , %
400
30
15,7
1,715
0,061
0,00025

3.7 KATLI KKLER

f(x)
1

f(x) = (x-3) (x-1) (x-1)

iki katl kk
1

f(x) = x3 5 x2 + 7 x -3
2

Burada x = 1 iki katl kktr.

-1
-2

-3

f(x)
f(x) = (x-3) (x-1) (x-1) (x-1)

katl kk
1

f(x) = x4 6 x3 + 12 x2 10 x + 3
2

Burada x = 1 3 katl kktr.

-1

f(x)

3
2

f(x) = (x-3) (x-1) ( x-1) (x-1) (x-1)

drt katl kk

f(x) = x5 - 7 x4 + 18 x3 22 x2 + 13 x - 3

1
1

-1
-2
-3

16

Burada x = 1 4 katl kktr.

f (x)
fonksiyonu ile f ( x) fonksiyonunun kkleri ayndr.
f ( x )
Bu durumda f(x) yerine u(x) fonksiyonunun kkleri aratrlr. rnek olarak NewtonRaphson yntemi uygulanrsa aadaki denklem elde edilir.
u( x ) =

x i +1 = x i

u( x i )
u ( x )

Bu denklemde u ( x) yerine

u( x ) =

f ( x)
f ( x )

ifadesinin x e gre trevi alnp konursa

f ( x ) f ( x ) f ( x ) f ( x )
[f ( x)] 2
f ( x i ) f ( x i )
= xi
[f ( x i )] 2 f ( x i ) f ( x i )

u ( x ) =
x i +1

katl kkler iin yeniden dzenlenmi Newton Raphson ynteminin yaklam denklemi elde
edilir.

rnek 3.7.1
f(x) = x2 - 2 x + 1

f(x) = (x-1) (x-1)

( x = 1 iki katl kktr. )

Standart Newton-Raphson yntemi ile zm

x i +1 = x i

f (x i )
f ( x i )

f ( x ) = 2 x 2

x i +1

x 2x i + 1
= xi i
2x i 2

xi

xi+1

0
0,5
0,75
0,875
0,9375
0,96875
0,984375

0,5
0,75
0,875
0,9375
0,96875
0,984375
0,9921875

0,9921875

0,99609375

0,99609375

0,9980468709

0,9980468709

0,9990234353

| a | %
100
33,33
14,29
6,67
3,226
1,587
0,7874
0,3922
0,1957
0,0978

17

rnek 3.7.2
f(x) = (x-3) (x-1) (x-1)
f(x) = x3 5 x2 + 7 x 3
Standart Newton-Raphson yntemi ile zm iin
f ( x ) = 3x 2 10x + 7 ,

f ( x ) = 6x 10

eitliklerini [3.1.5. (1) ]denkleminde yerine yazarsak

3

x i +1 = x i

x i 5x i + 7 x i 3
2

3x i 10x i + 7

denklemini elde ederiz. Bu denklemi kullanarak aadaki tabloyu dzenleyebiliriz.

xi
0
0,4285714286
0,6857142857
0,8328654005
0,9133298932
0,9557832929
0,9776551012
0,9887661674
0,9943674405
0,9971797707
0,9985888917

xi+1
0,4285714286
0,6857142857
0,8328654005
0,9133298932
0,9557832929
0,9776551012
0,9887661674
0,9943674405
0,9971797707
0,9985888917
0,9992941948

| a | , %
100
37,5
17,668
8,81
4,441
2,237
1,1237
0,5633
0,282
0,1411
0,0706

Gelitirilmi Newton-Raphson yntemi iin elde edilen

3

x i +1 = x i

( x i 5x i + 7 x i 3) ( 3x i 10x i + 7 )
2

( 3x i 10x i + 7) 2 ( x i 5x i + 7 x i 3) (6x i 10)

eitliini kullanarak aadaki tablo oluturulur.

xi
0
1,105263158
1,003081664
1,000002393

xi+1
1,105263158
1,003081664
1,000002393
1,000002393

| a | , %
100
10,1868
0,308
0

18

4 LNEER DENKLEM SSTEMNN ZM

nceki blmde tek bir f ( x ) = 0 denklemini salayan x deerlerinin bulunuu anlatld.
imdi ise
f i ( x 1 , x 2 , x 3 ,..., x n ) = 0

( i = 1,2,3,..., n )

eklinde n adet denklemi ayn anda salayan x 1 , x 2 , x 3 ,..., x n deerleri aratrlacaktr.

Eer bu f i ( x 1 , x 2 , x 3 ,..., x n ) = 0 denklemleri aadaki gibi olursa bu denklem sistemine
lineer denklem sistemi denir.

a11 x1 + a12 x2 + a13 x3 + , + a1n xn = c1

a21 x1 + a22 x2 + a23 x3 + , + a2n xn = c2
a31 x1 + a32 x2 + a33 x3 + , + a3n xn = c3

an1 x1 + an2 x2 + an3 x3

+ , + ann xn = cn

Burada aij , ci sabitlerdir.

Lineer denklem sisteminin matris gsterilimi
[ A ] {x } = { C } eklindedir.
Buradan zm matrisi
{ x } = [ A ] -1 {C}
eklinde yazlr. Bu matrisler aadaki gibi ak ekilde yazlabilir.

a 11
a
21
a 31
[A ] = .
.

.
a
n1

a 12

a 13

a 22

a 23

a 32
.

a 33
.

an2

an3

x1
x
2
x 3
[x] = . ,
.

.
x
n

. . . a 1n
. . . a 2n
. . . a 3n

. . . . . ,
. . . .

. . . .
. . . a nn

19

c1
c
2
c 3
[C] = .
.

.
c
n

Lineer denklem sisteminin zmnde aadaki metodlar uygulanr.

1.Grafik metodu.
2.Determinantlar ve Cramer kural.
3. Bilinmiyenlerin eliminasyonu (yok edilmesi)
4. Gauss Eliminasyon metodu
5. Ters matris metodu (Gauss Jordan yntemi).
6. terasyon yntemi (Gauss Seidel yntemi )
7. Alt st gen matrislere ayrma metodu.
8. Karekk metodu ( Cholesky yntemi , simetrik bant matrisler iin).

4.1 GRAFK METODU

Bu yntem ikiden fazla bilinmiyen ieren denklem sistemlerine uygulanamaz. Fakat zmn
geometri yardm ile yorumu yaplabilir.

rnek 4.1.1
X2 8

3 X1 + 2 X2 = 18
- X1 + 2 X2 = 2

3X1 + 2 X2 = 18

zm X1 = 4 , X2 = 3

-X1 + 2 X2 = 2

X2

X2
-(1/2) X1 +X2 =1

-X1 + 2 X2 = 2

X1

-1

X2

-(2,3/5) X1 + X2 = 1,1

-1

-(1/2) X1 + X2 = 1

-(1/2) X1 +X2 =1

-(1/2) X1+ X2 =1/2

X1

X1
20

X1

4.2 DETERMNANTLAR VE CRAMER KURALI

Bu yntem 3 den fazla bilinmiyenli denklem sistemleri iin kullanl deildir.
Bilinmiyenli denklem sistemi iin bu yntemi aadaki gibi uygulanr.
a 11 x 1 + a 12 x 2 + a 13 x 3 = c 1
a 21 x 1 + a 22 x 2 + a 23 x 3 = c 2
a 31 x 1 + a 32 x 2 + a 33 x 3 = c 3

a 11

a 12

a 13

D = a 21
a 31

a 22
a 32

a 23
a 33

x1 =

c1
c2
c3

a 12
a 22
a 32

a 13
a 23
a 33

x2 =

a 11
a 21
a 31

c1
c2
c3

a 13
a 23
a 33

x3 =

a 11
a 21
a 31

a 12
a 22
a 32

c1
c2
c3

rnek 4.2.1
0,3x 1 + 0,52x 2 + x 3 = 0,01
0,5x 1 + x 2 + 1,9x 3 = 0,67
0,1x 1 + 0,3x 2 + 0,5x 3 = 0,44

0,3 0,52 1
D = 0,5
1
1,9 = 0,0022
0,1 0,3 0,5

x2 =

0,3 0,01 1
0,5 0,67 1,9
0,1 0,44 0,5
D

x1 =

0,0649
= 29,5
0,0022

x3 =

21

0,01 0,52 1
0,67
1
1,9
0,44 0,3 0,5
D

0,3 0,52 0,01

0,5
1
0,67
0,1 0,3 0,44
D

0,03278
= 14,9
0,0022

0,04356
= 19,8
0,0022

4.3 BLNMYENLERN ELMNASYONU (yok edilmesi) YNTEM

Bu yntemi iki bilinmiyenli lineer denklem sistemleri zerinde gsterelim.
(1) a 11 x 1 + a 12 x 2 = c1
(2) a 21 x 1 + a 22 x 2 = c 2

(1) denklemi a 21 , (2) denklemi a 11 ile arplp toplanrsa x 1 yok edilmi olur.
a 21 (1) a 11 ( 2)
a 21 (1)

a 21 a 11 x 1 + a 21 a 12 x 2 = a 21 c 1

a 11 ( 2)

a 11 a 21 x 1 a 11 a 22 x 2 = a 11 c 2
+___________________________

a 21 (1) a 11 ( 2) = (a 21 a 12 a 11 a 22 ) x 2 = a 21 c 1 a 11c 2

x2 =

a 21c 1 a 11 c 2
a 21 a 12 a 11 a 22

Bu x 2 deeri (1) denkleminde yerine yerletirilirse

x1 =

a 21 c 1 a 21 a 12 x 2
a 21 a 11

rnek 4.3.1
3x 1 + 2x 2 = 18
x 1 + 2x 2 = 2

x2 =

1(18) 3( 2)
=3
1( 2) 3( 2)

x1 =

1(18) ( 1)2( 3)
=4
1( 3)

22

4.4 GAUSS ELMNASYONU METODU

Bilinmiyenlerin eliminasyonu ynteminin sistematik hale getirilmi eklidir.Bu yntem lineer
denklem sistemlerine aadaki ekilde uygulanr.

(1)
(2)
(3)
.
.
.
(n )

a 11 x 1 + a 12 x 2 + a 13 x 3 +
a 21 x 1 + a 22 x 2 + a 23 x 3 +
a 31 x 1 + a 32 x 2 + a 33 x 3 +
.
.
.
.
.
.
.
.
.
a n1 x 1 + a n 2 x 2 + a n 3 x 3 +

.
.
.

.
.
.

.
.
.

+ a 1n x n = c 1
+ a 2n x n = c 2
+ a 3n x n = c 3
.
.
.
.
.
.
+ a nn x n = c n

lk nce (1) denklemi dndaki btn denklemlerde x 1 yok edilir. Bunun iin (1) dndaki
btn denklemlere aadaki ilem uygulanr.

(i ) a i1 (1)
a 11

i = 2,3,..., n

Bu ilem uygulandktan sonra denklem sistemi aadaki duruma gelir.

(1)
(2 )
(3 )

a 11 x 1 + a 12 x 2 + a 13 x 3 +
a22 x 2 + a23 x 3 +
a32 x 2 + a33 x 3 +
.
.
.
.
.
.
(n )
an 2 x 2 + an 3 x 3 +

. .
. .
. .

+ a 1n x n = c 1
+ a2n x n = c2
+ a3n x n = c3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
+ ann x n = cn

Benzer ekilde ikinci denklemden itibaren sonraki denklemlerde sra ile x 2 , x 3 , . . . , x n

bilinmiyenleride yok edilirse aadaki denklem sistemi elde edilir.

(1) a 11 x 1 + a 12 x 2 + a 13 x 3 +
(2 )
a22 x 2 + a23 x 3 +
(3 )
a33 x 3 +

(n

( n 1 )

. .
.

+ a 1n x n = c 1
+ a2n x n = c2
+ a3n x n = c3
.
.
.
.
.
.
.
.
.
a (nnn 1) x n = c (nn 1)

Bu sistemde x n bilinmiyeninden balayarak geriye doru yerine koyma ilemi ile btn
bilinmiyenler aadaki formller ile hesaplanr .

23

c (nn 1)
x n = ( n 1 )
a nn
c (i i 1)
xi =

j= i + 1

( i 1 )
ij

xj

a (iii 1)

i = n1,n 2 , ...,1

rnek 4.4.1
(1)
(2)
(3)

3x 1 0,1x 2 0,2x 3 = 7,85

0,1x 1 + 7 x 2 0,3x 3 = 19,3
0,3x 1 0,2x 2 + 10 x 3 = 71,4
0,1
(1)
3
3x1 0,1x 2 0,2x 3 = 7,85

Bu denklem sistemine (2)

(1)
(1)
(2)
(3)

(1)
(2)
(3)

ve

(3)

0,3
(1)
3

0,2 x 3
= 7,85
3 x 1 - 0,1 x 2
0,1
0,1
0,1
0,1
(0,1
3) x 1 + [7
(0,1)]x 2 + [0,3
(0,2)]x 3 = 19,3
7,85
3
3
3
3
0,3
0,3
0,3
0,3
(0,3
3) x 1 [0,2
(0,1)]x 2 + [10
* (0,2)]x 3 = 71,4
7,85
3
3
3
3
3x 1

0,1x 2
0,2x 3 = 7,85
7,00333x 2 0,293333x 3 = 19,5617
10,02x 3 = 70,6150
0,19x 2 +

denklem sistemi elde edilir. Bu sistemde son satra (3)

(1)
(2)
(3)

ilemleri yaplrsa

3x 1

(0,19)
(2) ilemi yaplrsa
7,0033

0,1x 2
0,2x 3 = 7,85
7,00333x 2 0,293333x 3 = 19,5617
10,012x 3 = 70,0843

Bu son elde edilen sistemden bilinmiyenler son denklemden ilk denkleme doru yerine koyma
ile elde edilir.
70,0843
Son (3) denkleminden x 3 =
= 7,00003 bulunur. Bu x 3 deeri ile (2)
10,0120
denklemine gidilip oradan x 2 hesaplanr
7,00333 x 2 0,293333 (7,00003) = 19,5617
x 2 = 2,5

24

Bulunan bu x 2 ve x 3 deerlerini (1) denkleminde yerine yerletirerek x 1 bilinmiyenide

zlr.
3x 1 0,1 ( 2,5) 0,2 (7,00003) = 7,85

x1 = 3

rnek 4.4.2

(x 1 = 3

, x 2 = 1 , x 3 = 5 , x 4 = 2 )

4x 1 2 x 2 x 3 + 3x 4 = 15
3x 1 + x 2 2x 3 + x 4 = 0
2x 1 + 3x 2 + 5x 3 x 4 = 26
x 1 x 2 + 3x 3 + 4x 4 = 27
4 2 1 3 x 1 15
3 1 2 1 x 0
2 =

2 3
5 1 x 3 26

4 x 4 27
1 1 3

4 2 1 3 15
3 1 2 1 0

2 3
5 1 26

4 27
1 1 3
2
1
3
15
4

3
3
3
3
3

0 15
3 4 4 1 4 ( 2 ) 2 4 ( 1) 1 4 3
4

2
2
2
2
2
5 ( 1) 1 3 26 15
2 4 3 ( 2 )
4
4
4
4
4

1
1
1
1
1
1 4 1 ( 2 )
3 ( 1)
4 3 27 15
4
4
4
4
4

3
15
1
4 2
0 2,5 1,25 1,25 11,25

0
4
5,5
18,5
2,5

3,25
23,25
0 0,5 3,25

25

2
1
3
15
4

1,25
1,25
11,25
2,5

4
4
4
4
0
2,5
( 1,25)
2,5
( 1,25)
( 11,25)
4
5,5
18,5

2,5
2,5
2,5
2,5

( 0,5) 2,5 3,25 ( 0,5) ( 1,25) 3,25 ( 0,5) ( 1,25) 23,25 ( 0,5) ( 11,25)
0 0,5

2,5
2,5
2,5
2,5

3
15
1
4 2
0 2,5 1,25 1,25 11,25

0 0
7,5
36,5
0,5

3
3
21
0 0

3
15
1
4 2

0 2,5

1,25
1,25
11,25

0 0

7,5
36,5
0,5

3
3
3
7,5 3
( 0,5) 21
(36,5)
0 0 3
7,5
7,5
7,5

1
3
15
4 2
0 2,5 1,25 1,25 11,25

0 0
0,5
7,5
36,5

0
3,2
6,4
0 0
3,2x 4 = 6,4 ,

7,5x 3 0,5 2 = 36,5 ,

2,5x 2 1,25 5 1,25 2 = 11,25
4 x 1 2( 1) 1 5 + 3 2 = 15

6,4
,
3,2
36,5 + 0,5 2
x3 =
,
7,5
11,25 + 6,25 + 2,5
x2 =
,
2,5
15 2 + 5 6
x4 =
,
4
x4 =

Elde edilen zm deerlerinin salanmas

4 2 1 3 3 4 3 + (2) (1) + (1) 5 + 3 2 15
3 1 2 1 1 3 3 + 1 (1) + (2) 5 + 1 2 0

=
=
2 3
5 1 5 2 3 + 3 (1) + 5 5 + (1) 2 26

4 2 1 3 + (1) (1) + 3 5 + 4 2 27
1 1 3
26

x4 = 2

x3 = 5
x 2 = 1
x1 = 3

4.5 GAUSS-JOURDAN METODU

Bu yntemde [A ]{x} = {c} denklem sistemi her iki taraf [A ]

[I]{x} = [A]1 {c}

ile soldan arplarak

Sistemine dntrlr.

rnek 4.5.1
4x 1 2 x 2 x 3 + 3x 4 = 15
3x 1 + x 2 2x 3 + x 4 = 0
2x 1 + 3x 2 + 5x 3 x 4 = 26
x 1 x 2 + 3x 3 + 4x 4 = 27
4 2 1 3 x 1 15
3 1 2 1 x 0

2 =
2 3
5 1 x 3 26

4 x 4 27
1 1 3

4 2 1 3 15
3 1 2 1 0

2 3
5 1 26

4 27
1 1 3
4 / 4 2 / 4 1 / 4 3 / 4 15 / 4
3
2
1
1
0

2
1
3
5
26

1
3
4
27
1
0,5
0,25
0,75
3,75
1

3 3 1 1 3 ( 0,5) 2 3 ( 0,25) 1 3 0,75

0 3 3,75

2 2 1 3 2 ( 0,5) 5 2 ( 0,25) 1 2 (0,75) 26 2 3,75

4 1 (0,75) 27 1 3,75
1 1 1 1 1 ( 0,5) 3 1 ( 0,25)

3,75
1 0,5 0,25 0,75
0 2,5 1,25 1,25 11,25

0
2,5
4
5,5
18,5

3,25
23,25
0 0,5 3,25
1 0,5 + 0,5 1 0,25 + 0,5( 0,5 ) 0,75 + 0,5( 0,5 ) 3,75 + 0,5 ( 4,5 )
0

0,5
0,5
4,5
1

0
4 4 1
5,5 4 ( 0,5) 2,5 4 ( 0,5) 18,5 4 ( 4,5)

0 0,5 + 0,5 1 3,25 + 0,5 ( 0,5) 3,25 + 0,5( 0,5) 23,25 + 0,5( 4,5)
27

1
0

0 0,5 0,5
1,5
1 0,5 0,5 4,5
0 7,5 0,5 36,5

0
3
3
21

1
0

0 0,5 + 0,5 1 0,5 + 0,5 ( 0,06667 )

1,5 + 0,5(4,86667 )
1 0,5 + 0,5 1 0,5 + 0,5 ( 0,06667 ) 4,5 + 0,5 4,86667

0,06667
0
1
4,86667

0
3 3 1
3 3( 0,06667 )
21 3 4,86667

1
0

0
1
0
0

0 0,46665
3,9333
0 0,5333 2,0666
1 0,06667 4,86667

0
3,2
6,4

1
0

0
1
0
0

0 0,46665 0,4665 1
3,9333 0,4665 2
0,5333 + 0,533 1
2,0666 + 0,533 2
0
1 0,06667 + 0,0667 1 4,86667 + 0,0667 2

0
1
2

1 0 0 0 3
0 1 0 0 1

0 0 1 0 5

0 0 0 1 2
Bu elde edilen arttrlm matris aadaki arttrlm matrise eit olduundan
x1
0

0
x2

0
0

0
0

x3

x4

3
1
5

bylece
x1 = 3 ,

x 2 = 1 ,

x3 = 5 ,

x4 = 2

zm deerleri bulunmu olur.

28

4.6 TERS MATRS METODU

Ters matris ynteminde ayn katsaylar matrisine sahip lineer denklem sistemlerinde farkl kinci
taraf vektrleri iin zmler daha kolay elde edilir.

4.6.1 Gauss-Jordan ynteminin matrislerin tersinin bulunmasna uygulan

denklem sisteminin her iki taraf [A ]

[A]{x} = {c}

{x} = [A]1 {c}

[A]

a 11
a
21
.

.
a n1

a 11
a
21
.

.
a n1

ile arplrsa

elde edilir.

matrisi ile aadaki gibi n tane denklem sistemi elde edilir.

a 12
a 22
.
.
a n2

a 12
a 22
.
.
a n2

. . . a 1n y11 1
. . . a 2 n y12 0

.. .
. . = . ,

. ..
. . .

. . . a nn y1n 0

a 11
a
21
.

.
a n1

a 12
a 22
.
.
a n2

. . . a 1n y 21 0
. . . a 2 n y 22 1

.. .
. . = . , . . . ,

. ..
. . .

. . . a nn y 2 n 0

a 1n y n1 0
. . . a 2 n y n 2 0

.. .
. . = .

. ..
. . .

. . . a nn y nn 1
...

Bu n tane sistem
a 11
a
21
.

.
a n1

a 12
a 22
.
.
a n2

a 1n y11
. . . a 2 n y12
.. .
. .

. ..
. .
. . . a nn y1n
...

[ A] [Y ] = [ I ]

y 21
y 22
.
.
y 2n

. . . y n1 1 0 . . . 0
. . . y n 2 0 1 . . . 0
... . = . . ... .

... . . . ... .
. . . y nn 0 0 . . . 1

[Y ] = [ A]

eklinde gsterilebilir. Buradan yazlacak

[A I]

arttrlm matrisi

[I K ]

(yani

[ I ] [Y ] = [ K ] [Y ] = [ K ] ) matrisine dntrlrse [K ] = [A]1 elde edilir.

1
nk [A ][Y ] = [I] olduuna gre [I][Y ] = [K ] olur . Ayrca [Y ] = [A ] ve
bir matrisin arpm kendisine eit olduundan [I][Y ] = [Y ] dr.
1
buradan [Y ] = [K ] ve sonu olarak [K ] = [A ] bulunur.
29

birim matrisle

 a 11
a
21
a 31

.
.

.
a
n1

1
0

.
.

.
0

a 12
a 22

a 13
a 23

. . . a 1n
. . . a 2n

a 32

a 33

. . . a 3n

. . .

. . .

a n2

a n3

. . . .
. . . a nn

1 0 0 . . . 0
0 1 0 . . . 0
0 0 1 . . . 0

. . . . . . .
. . . . . . .

. . . . . . .
. . . . . . 1

0 0 . . . 0

k 11

k 12

k 13

1 0 . . . 0
0 1 . . . 0

k 21
k 31

k 22
k 32

k 23
k 33

. . . . . .
. . . . . .
0 0 . . . 1

.
.

.
.

.
.

k n1

k n2

k n3

. . .

. . . k 1n
. . . k 2 n
. . . k 3n

. . . .
. . . .

. . . .
. . . k nn

rnek 4.6.1.1
3x 1 0,1x 2 0,2 x 3 = 7,85
0,1x 1 + 7 x 2 0,3x 3 = 19,3
0,3x 1 0,2 x 2 + 10x 3 = 71,4
3x 1 0,1x 2 0,2 x 3 = 20
0,1x 1 + 7 x 2 0,3x 3 = 50
0,3x 1 0,2x 2 + 10x 3 = 15
denklem sistemlerini znz.
3 0,1 0,2
[A] = 0,1 7 0,3
0,3 0,2 10
3 0,1 0,2
0,1
7
0,3

0,3 0,2 10

1 0 0
0 1 0
0 0 1

30

3 / 3 0,1 / 3 0,2 / 3
0,1
7
0,3

0,3 0,2
10

1 / 3 0 0
0 1 0
0 0 1

1 0,0333333 0,0666667
0,1
7
0,3

0,3
0,2
10

0,333333 0 0
0
1 0
0
0 1

1
0,0333333
0,0666667

0,1 0,1 * 1
7 0,1 * (0,0333333)
0,3 0,1 * ( 0,0666667 )

0,3 0,3 * 1 0,2 0,3 * ( 0,0333333)

10 0,3( 0,0666667 )
1 0,0333333 0,0666667
0
7,00333
0,293333

0 0,190000
10,0200

0 0
0,0333333 1 0
0,1
0 1
0,333333

0,0333333
0,0666667
1
0 7,00333 / 7,00333 0,293333 / 7,00333

0
0,190000
10,0200
1 0,0333333 0,0666667
0
1
0,0417061

0 0,190000
10,0200

0
0,0333333 / 7,00333 1 / 7,00333 0
0,1
0
1
0,333333

0,068057
1 0
0 1
0,0417061

0 0 10,0121 / 10,0121
1 0 0,068057
0 1 0,0417061

0 0
1

0
0,00473933 0,142180 0
0,1
0
1
0,333333

1 0,033 + 0,033 * 1 0,067 + 0,033 * ( 0,0417 )

0
1
0,041706

0 0,19 + 0,19 * 1
10,02 + 0,19 * ( 0,0417 )
1 0 0,068057
0 1 0,0417061

0 0
10,0121

0 0
0 0,1 * 0,333333 1 0
0 0,3 * 0,333333 0 1
0,333333

0,333 + 0,033

0,033 * 0,142 0
0,142180
0
0,0047393
0,1 + 0,19 * (0,0047) 0,19 * 0,142 1

0,004739329 0
0,142180
0
0,00473933
0,10090
0,0270142 1
0,333175

0,142180
0
0,00473933

0,10090 / 10,0121 0,0270142 / 10,0121 1 / 10,0121

0,333175

0,004739329

0,333175

0,004739329

0,00473933

0,142180

0,0100778

0,0026981

31

0,0998791

1 0 0,068 + 0,068
0 1 0,0417 + 0,0417

0 0
1
1 0 0
0 1 0

0 0 1

[A ]
1

0,333 + 0,068 * (0,01)

0,0047 + 0,0417 * ( 0,01)

0,01008

0,0047 + 0,068 * 0,0027 0,068 * 0,1

0,142 + 0,0417 * 0,0027 0,417 * 0,1
0,0027
0,099879

0,00492297 0,00679813
0,0051644 0,142293 0,00418346
0,0100779 0,00269816 0,0998801
0,332489

0,00492297 0,00679813
0,332489

= 0,0051644 0,142293 0,00418346

0,0100779 0,00269816 0,0998801

Bylece katsaylar matrisi [A ] olan Btn sistemlerin zm:

{x} = [A]1 {c}

denklemi ile elde edilir.
lk sistemin zm:
x1

x 2 =
x
3

0,00492297 0,00679813 7,85

0,332489
0,0051644 0,142293 0,00418346 19,3 =

0,0100779 0,00269816 0,0998801 71,4

ikinci sistemin zm:

0,00492297 0,00679813 20
x 1 0,332489


x 2 = 0,0051644 0,142293 0,00418346 50 =
x 0,0100779 0,00269816 0,0998801 15

3

32

3,0004118

2,488016
7,0002531

6,9979

7,07411
1,43955

rnek 4.6.1.2
4 2 1 3
3 1 2 1

[A] =
2 3
5 1

4
1 1 3
4 2 1 3
3 1 2 1

2 3
5 1

4
1 1 3

1
0
0
0

0
1
0
0

15
0
{c} =
26

27
0
0
1
0

0
0
0

0,5
0,25
0,75
0,25
1
3 3(1) 1 3( 0,5) 2 3( 0,25) 1 3(0,75) 0 3(0,25)

2 2(1) 3 2( 0,5) 5 2( 0,25) 1 2(0,75) 0 2(0,25)

4 1(0,75) 0 1(0,25)
1 1(1) 1 1( 0,5) 3 1( 0,25)
0,25
1 0,5 0,25 0,75
0 2,5 1,25 1,25 0,75

0
2,5 0,5
4
5,5

3,25 0,25
0 0,5 3,25

0
1
0
0

0
0
1
0

0
1
0
0

0
0
1
0

0
0
0

0
0
0

1 0,5 + 0,5(1) 0,25 + 0,5( 0,5) 0,75 + 0,5( 0,5) 0,25 + 0,5( 0,3) 0 + 0,5(0,4 )
0
0,5
0,5
0,3
1
0,4

0
2,5 4( 0,5)
0,5 4( 0,3)
4 4(1)
5,5 4( 0,5)
0

0 0,5 + 0,5(1) 3,25 + 0,5( 0,5) 3,25 + 0,5( 0,5) 0,25 + 0,5( 0,3) 0 + 0,5(0,4 )

0
0
1
0

1
0

0 0,5 0,5
0,1
0,2
1 0,5 0,5 0,3 0,4
0 7,5 0,5 07 1,6
0
3
3
0,4 0,2

1
0

0 0,5 + 0,5 0,5 + 0,5( 0,0667 ) 0,1 + 0,5 * 0,0933 0,2 + 0,5( 0,213) 0,5 * 0,133
1 0,5 + 0,5 0,5 + 0,5( 0,0667 ) 0,3 + 0,5 * 0,933 0,4 + 0,5( 0,213) 0,5 * 0,133
0,0667
0,213
0
1
0,933
0,133
0 3 3 *1
3 3( 0,0667 )
0,4 3 * 0,0933 0,2 3( 0,213) 0 3 * 0,133

0
0
1
0

0
0
0

0
0
0

33

0
0
0

1
0

0
1
0
0

0 0,4667
0,1466
0,0933 0,0666 0
0 0,533 0,2533 0,2933 0,0666 0
1 0,0667 0,0933 0,2133 0,1333 0

0
3,2
0,84
0,68
0,4 1

1
0

0
1
0
0

0 0,47 0,47 0,146 0,47(0,21) 0,093 0,47(0,26) 0,06 0,47( 0,12) 0,47 * 0,31
0,533
0,253
0
0,293
0,06 + 0,53( 0,12) 0,53 * 0,31
0,067
0,213
1
0,093
0,13 + 0,067( 0,12) 0,067 * 0,31

0
1
0,2625
0,3125
0,2125
0,125

1
0

0
1
0
0

0
0
1
0

[A ]1

0 0,2458 0,0292 0,125 0,1458

0 0,3666 0,43335
0
0,1666
0 0,0788 0,1958 0,125
0,0208

1 0,2125 0,2625 0,125 0,3125

0,2458 0,0292 0,125 0,1458

0,3666 0,43335
0
0,1666

=
0,0788 0,1958 0,125
0,0208

0,2125 0,2625 0,125 0,3125

x1
x
2
=
x 3
x 4

0,2458 0,0292 0,125 0,1458

0,3666 0,43335
0
0,1666

0,0788 0,1958 0,125

0,0208

0,2125 0,2625 0,125 0,3125

15
0


26
27

x 1 0,2458 * 15 0,0292 * 0 + 0,125 * 26 0,1458 * 27 3

x 0,3666 * 15 + 0,43335 * 0 + 0 * 26 + 0,1666 * 27 1

2
=
=
x

+
+
0
,
0788
*
15
0
,
1958
*
0
0
,
125
*
26
0
,
0208
*
27
3
5

x 4 0,2125 * 15 + 0,2625 * 0 0,125 * 26 * 0,3125 * 27 2

34

4.7 LNEER DENKLEM SSTEMNN ALT ST GEN MATRSLERE

AYIRMA METODU LE ZM:

[A] {x} = {C}

[A] {x} {C} = {0}

[U] {x} = {D}

[U] {x} {D} = {0}

[L] { [U] {x} {D} } = [A] {x} {C}

[L][U] = [A]

(Burada [L] alt gen matris ,

[L] {D} = {C}

Bu son denklemden

[U] {x} = {D}

denkleminde yerine konup

{D}

[U ]

ise st gen matristir.

zlp.

{x}

bilinmeyen vektr bu denklemden

hesaplanr.

4.7.1 Gauss eliminasyon yntemi ile alt st gen matrislere ayrma ilemi
a 11
a
21
a
[A ] = 31
.
.

a n1

1
f
21
f
[L] = . 31
.
.

f n1

a 12

a 13

a 22

a 23

a 32
.

a 33
.

an2

an3

0
1

0
0

f 32
.
.

1
.
.

fn2

fn3

. . . a 1n
. . . a 2n
. . . a 3n

. . . .
. . . .

. . . a nn

. . . 0
. . . 0
. . . 0
,
. . . .
. . . .

. . . 1

a 11
0

0
[U] =
.
.

a 12
a 22
0
.
.
0

a 13
a 23
a 33
.
.
0

.
.
.
.
.
.

.
.
.
.
.
.

. a 1n
. a 2n
. a 3n

.
.
.
.
( n 1 )
. a nn

[A] = [L][U] =

a 11
f a
21 11
f 31 a 11

.
.

f n1a 11

a 12
f 21 a 12 + a 12
f 31a 12 + f 32 a 22

f n1a 12 + f n 2 a 22

a 13
f 21 a 13 + a 23
f 31a 13 + f 32 a 23 + a 33

a 1n
f 21a 1n + a 2n
f 31a 1n + f 32 a 2n + a 3n

L
L

.
.

L
L

f n1a 13 + f n 2 a23 + f n 3 a33 L f n1a 1n + f n 2 a 2n + f n 3 a3n + L + f n ( n 1) a (( nn 12))n

35

+ a (nnn 1)

a 21
a 11
a
= 31
a 11

f 21 a 11 = a 21

f 21 =

f 31 a 11 = a 31

f 31

Bu durumu dier btn f i1 ler iin genelletirirsek

f i1 a 11 = a i1

f i1 =

a i1
a 11

Burada i = 2,3,..., n dir.

elde ederiz.
a 31
a 12 ) / a 22
a 11
a
= (a 42 41 a 12 ) / a 22
a 11

f 31 a 12 + f 32 a 22 = a 32

f 32 = (a 32 f 31 a 12 ) / a 22

f 32 = (a 32

f 41 a 12 + f 42 a22 = a 42

f 42 = (a 42 f 41 a 12 ) / a 22

f 42

Bu ilemler f i 2 iin genelletirilebilir.

f i1 a 12 + f i 2 a 22 = a i 2

f i 2 = (a i 2 f i1 a 12 ) / a 22

f i 2 = (a i 2

a i1
a 12 ) / a 22
a 11

Burada i = 3,4,..., n dr.

f 41a 13 + f 42 a 23 + f 43 a 33 = a 43

f 43 = (a 43 f 41 a 13 f 42 a 23 ) / a 33

Bu eitlik genelletirilirse
f i1 a 13 + f i 2 a 23 + f i 3 a 33 = a i 3

f i 3 = (a i 3 f i1 a 13 f i 2 a 23 ) / a33

Burada i = 4,5,..., n dr.

Benzer ekilde devam edilirse sonunda
a 11
f a
21 11
f 31 a 11

.
.

f n1a 11

a 12
f 21 a 12 + a 12
f 31a 12 + f 32 a 22

f n1a 12 + f n 2 a 22

a 13
f 21 a 13 + a 23
f 31a 13 + f 32 a 23 + a 33

a 1n
f 21a 1n + a 2n
f 31a 1n + f 32 a 2n + a 3n

L
L

.
.

L
L

f n1a 13 + f n 2 a23 + f n 3 a33 L f n1a 1n + f n 2 a 2n + f n 3 a3n + L + f n ( n 1) a (( nn 12))n

matrisi elde edilir.

36

( n 1 )
+ a nn

rnek 4.7.1.1
4 2 1 3
3 1 2 1

[A] =
2 3
5 1

4
1 1 3

15
0
{C} =
26

27

[A] = [L][U]
1
3
4 2
0 2,5 1,25 1,25

[U] =
0 0
0,5
7,5

0
3,2
0 0

0
0
0

1
f
[L] = 21
f 31

f 41

0
1
f 32
f 42

f 21 4 = a 21

f 21 =

3
= 0,75
4

f 31 4 = a 31

f 31 =

2
= 0,5
4

f 41 4 = a 41

f 41 =

1
= 0,25
4

0
0
1
f 43

f 31 ( 2) + f 32 2,5 = a 32

f 32 = [3 0,5( 2)] / 2,5 f 32 = 1,6

f 41 ( 2) + f 42 2,5 = a 42 f 42 = [1 0,25( 2)] / 2,5 f 42 = 0,2

f 41 ( 1) + f 42 ( 1,25 ) + f 43 7,5 = a 43 f 43 = ( 3 + 0,25 0,2 * 1,25) / 7,5 f 43 = 0,4

0
0
1
0,75
1
0
[L] =
0,5
1,6
1

0,25 0,2 0,4

0
0
0

1
0
0
1
0,75
1
0

0,5
1,6
1

0,25 0,2 0,4

[L] {D} = {C} ,

0
0
0

d 1 15
d
2 0
=
d 3 26
d 4 27

d 1 = 15
0,75d 1 + d 2 = 0

d 2 = 0,75 * 15 d 2 = 11,25

37

0,5d 1 + 1,6d 2 + d 3 = 26 d 3 = 26 0,5 * 15 1,6 * ( 11,25) d 3 = 36,5

0,25d 1 0,2d 2 + 0,4d 3 + d 4 = 27 d 4 = 0,25 * 15 0,2 * 11,25 0,4 * 36,5 + 27 d 4 = 6,4

[U] {x} = {D}

1
3 x1
4 2
15

0 2,5 1,25 1,25 x

2 = 11,25
0 0
0,5 x 3
7,5
36,5

6,4
0
3,2 x 4
0 0

x1 3
x 1
2
=
x 3 5
x 4 2

4.7.2 Crout Bileenlere ayrma yntemi : (Crout decomposition)

n=4 zerinde gsterilii :
l 11
l
21
l 31

l 41

0
l 22
l 32
l 42

u1j =

a 12
l 11

a1j
l 11

1 u 12
0 1

0 0

0 0

l 21 = a 21 ,

u 13
u 23
1
0

u 14 a 11
u 24 a 21
=
u 34 a 31

1 a 41

l 31 = a 31 ,

a 12

a 13

a 22
a 32
a 42

a 23
a 33
a 43

a 14
a 24
a 34

a 44

l 41 = a 41

, i = 1,2, . . . , n

l 11 u 12 = a 12

u 12 =

0
0
0

l 33
l 43

l 11 = a 11 ,

l i1 = a i1

l 44

0
0

l 11 u 13 = a 13
u 13 =

l 11 u 14 = a 14

a 13
l 11

u 14 =

a 14
l 11

, j = 2,3, . . . , n
l 31 u 12 + l 32 = a 32 ,

l 21 u 12 + l 22 = a 22 ,

l i1 u 12 + l i2 = a i 2

l i2 = a i 2 l i1 u 12

l 41 u 12 + l 42 = a 42

, i = 2,3, L , n

l 21 u 13 + l 22 u 23 = a 23

u 23 = (a 23 l 21 u 13 ) / l 22

l 21 u 14 + l 22 u 24 = a 24

u 24 = (a 24 l 21 u 14 ) / l 22

l 21 u 1 j + l 22 u 2 j = a 2 j

u 2 j = (a 2 j l 21 u 1 j ) / l 22

38

j = 3,4, L , n

l i3 = a i 3 l i1 u 13 l i2 u 23

, i = 3,4,L , n

u 3 j = (a 3 j l 31 u 1 j l 32 u 2 j ) / l 33

, j = 4,5,L , n

l i4 = a i 4 l i1 u 14 l i2 u 24 l i3 u 34

, i = 4,5,L , n

Crout alt st gen matrislere ayrma ynteminin herhangi bir n says iin formlleri:
l i1 = a i1

u1j =

a1j
l 11

, i = 1,2, . . . , n
, j = 2,3, . . . , n

j = 2,3,L , n 1 iin
j 1

l ij = a ij l kj u kj

, i = j, j + 1, j + 2, . . . , n

k =1

j 1

u kj =

a jk l ji u ik
i =1

l jj

, k = j + 1, j + 2, L , n

n 1

l nn = a nn l nk u kn
k =1

rnek 4.7.2.1
l 11
l
21
l 31

l 41

0
l 22

0
0

l 32

l 33

l 42

l 43

l i1 = a i1

l 44
0
0
0

1 u 12
0 1

0 0

0 0

u 13
u 23
1
0

u 14
4 2 1 3

3 1 2 1
u 24

=
2 3
u 34
5 1

1
4
1 1 3

, i = 1,2,3,4

l 41 = a 41 = 1
l 11 = a 11 = 4 , l 21 = a 21 = 3 , l 31 = a 31 = 2 ,
a1j
u1j =
, j = 2,3,4
l 11
a
a
2
1
u 12 = 12 =
u 12 = 0,5
u 13 = 13 =
u 13 = 0,25
4
4
l 11
l 11
a
3
u 14 = 14 =
u 14 = 0,75
l 11 4
39

j = 2,3 iin
j 1

l ij = a ij l kj u kj

, i = j, j + 1,4

k =1

j 1

u kj =

a jk l ji u ik
i =1

l jj

, k = j + 1,4

l 44 = a 44 l 4 k u k 4
k =1

j = 2 ve i = 3 iin
j = 2 ve i = 3 iin
j = 2 ve i = 4 iin

l 22 = a 22 l 21 u 12 = 1 3( 0,5 ) l 22 = 2,5
l 32 = a 32 l 31 u 12 = 3 2( 0,5) l 32 = 4

j = 3 ve i = 3 iin
j = 3 ve i = 4 iin
j = 2 ve k = 3 iin

l 33 = a 33 l 31 u 13 l 32 u 23 = 5 2( 0,25) 4( 0,5) l 33 = 7,5

l 43 = a 43 l 41 u 13 l 42 u 23 = 3 1( 0,25) ( 0,5)( 0,5) l 43 = 3
u 23 = (a 23 l 21 u 13 ) / l 22 = [( 2 3( 0,25)] / 2,5 u 23 = 0,5

j = 2 ve k = 4 iin
j = 3 ve k = 4 iin

u 24 = (a 24 l 21 u 14 ) / l 22 = [1 3(0,75)] / 2,5 u 24 = 0,5

l 42 = a 42 l 41 u 12 = 1 1( 0,5 ) l 42 = 0,5

u 34 = (a 34 l 31 u 14 l 32 u 24 ) / l 33 = [ 1 2( 0,75 ) 4( 0,5)] / 7,5 u 34 = 0,06667

son olarak
l 44 = a 44 l 41 u 14 l 42 u 24 l 43 u 34 = 3 1(0,75) ( 0,5)( 0,5) 3(0,06667) l 44 = 3,2

bulunur.

0
0
0
4 2 1 3
4
3 1 2 1
3 2,5
0
0

=
2 3
2
5 1
4
7,5 0

4
1 1 3
1 0,5 3 3,2

0,75
1 0,5 0,25
0
1
0,5
0,5

0
0
1
0,6667

0
0
1
0

Bu elde edilen alt ve st gen matrislerin denklem sisteminin zmne uygulan

15
4 2 1 3 x 1

3 1 2 1 x

2 = 0
2 3
5 1 x 3
26

27
4 x 4
1 1 3
40

0
0
0
4
3 2,5
0
0

2
4
7,5 0

1 0,5 3 3,2

d 1 15
d 0
2
=
d 3 26
d 4 27

4d 1 = 15 d 1 = 15 / 4 d 1 = 3,75
3d 1 + 2,5d 2 = 0

d 2 = 3 * 3,75 / 2,5 d 2 = 4,5

2d 1 + 4d 2 + 7,5d 3 = 26

d 3 = [26 2 * 3,75 4 * ( 4,5)] / 7,5 d 3 = 4,86667

d 1 0,5d 2 + 3d 3 + 3,2d 4 = 27
0,75
1 0,5 0,25
0
1
0,5
0,5

0
0
1
0,6667

0
0
1
0

d 4 = ( 27 3,75 0,5 * 4,5 3 * 4,86667 ) / 3,2 d 4 = 2

x1
3,75
x
4,5

2
=

x 3
4,86667
x 4
2

x4 = 2
x 3 0,06667 * x 4 = 4,86667

x 3 = 4,86667 + 0,06667 * 2 x 3 = 5
x 2 0,5x 3 0,5x 4 = 4,5
x 2 = 4,5 + 0,5 * 5 + 0,5 * 2 x 2 = 1
x 1 0,5x 2 0,25x 3 + 0,75x 4 = 3,75 x 1 = 3,75 + 0,5 * ( 1) + 0,25 * 5 0,75 * 2 x 1 = 3

41

4.8 KAREKK METODU ( Cholesky yntemi) :

Bu yntem simetrik ve pozitif tanuml katsaylar matrisi iin uygulanr. zellikle bu
durumdaki bant matrislerde uygulanr.

[A ]

pozitif tanml olmaldr.

x 1 0
x 0
2
Yani btn . .
. .

x n 0
Q = {x} [A ]{x} Q > 0
T

A2 =

A 1 = a 11 ,

vektrleri iin

olmaldr veya

a 11

a 12

a 21

a 22

a 11

a 12

a 13

A 3 = a 21

a 22

a 23 , .

a 31

a 32

a 33

. , A n = det[A ]

hepsinin pozitif olmas gerekir.

[A] = [L][U]

[A] T = [U] T [L] T

Simetrik matrislerde

[A] = [L][L] T
l 11
l
21
l 31

.
.

l n1

[A] = [A] T

olduundan

olur.

. . .

l 22

. . .

l 32

l 33

. . .

. . .

. . .

l n2

l n3

. . .

0
0
0

.
.

l nn

l 11 l 11 = a 11

l 11 = a 11

l 11 l 21 = a 21

l 21 =

l 11
0

0
0

l 21
l 22

l 31
l 32

l 33

. . . l n1 a11
. . . l n 2 a 21
. . . l n 3 a 31
=
. . . . .
. . . . .

. . . l nn a n1

a 21
l 11

42

a 21
a 22

a 31

a 32

a 33

a n2

a n3

. . . a n1
. . . a n 2
. . . a n3

. . . .
. . . .

. . . a nn

l 11 l i 1 = a i 1

l i1 =

2
2
l 21
+ l 22
= a 22

a i1
l 11

, i = 2, 3, L , n

2
l 22 = a 22 l 21

l 21 l 31 + l 22 l 32 = a 32

l 32 = (a 32 l 21 l 31 ) / l 22

l 21 l i 1 + l 22 l i 2 = a i 2

l i 2 = (a i 2 l 21 l i 1 ) / l 22 ,

2
2
2
l 31
+ l 32
+ l 33
= a 33

i = 3,4, L , n

2
2
l 33 = a 33 l 31
l 32

l 31 l 41 + l 32 l 42 + l 33 l 43 = a 43

l 43 = (a 43 l 31 l 41 l 32 l 42 ) / l 33

l 31 l i 1 + l 32 l i 2 + l 33 l i 3 = a i 3

l i 3 = (a i 3 l 31 l i 1 l 32 l i 2 ) / l 33

k = 1,2, L , n

i = 4, L , n

iin genel forml:

k 1

l kk = a kk l kj2
j =1

i 1

l ki = (a ki l ij l kj ) / l ii

j =1

i = 1,2, L , k 1

Bu ilemlerin sonucunda elde edilen [L] matrisi denklem sisteminin zmnde aadaki
eitlikler yardmyla kullanlr.

[L] {D} = {C }

[L] T {x} = {D}

d1 =

{D}

denkleminden elde edilen

denkleminde yerine konup

{x}

c1
l 11
i 1

d i = (c i l ij d j ) / l ii

j =1

lnn xn = d n xn =

xi = [d i

j = i +1

ji

i = 2, 3, L , n

dn
lnn

x j ] / lii

i = n 1, n 2,L ,1

43

stun matrisi
istenen zm matrisi bulunur.

rnek 4.8.1
4
3

1
l 11
l
21
l 31

l 41

3 2 1
6 4 2
4 5 1

2 1 3
0

l 22
l 32

0
l 33

l 42

l 43

x1
21
x
27
2

=
x3
29
x 4
12
0
0
0

l 44

l 11
0

l 21
l 22

l 31
l 32

l 33
0

l 41
4

3
l 42
=
2
l 43

l 44
1

3 2 1
6 4 2
4 5 1

2 1 3

l 112 = 4 l 11 = 2
l 11 l 21 = 3 l 21 = 1,5 ,

l 11 l 31 = 2 l 31 = 1 ,

2
2
l 21
+ l 22
= 6 l 22 = 6 (1,5) 2

l 11 l 41 = 1 l 41 = 0,5

l 22 = 1,9365

l 21 l 31 + l 22 l 32 = 4 l 32 = (4 1,5 * 1) / 1,9365

l 32 = 1,291

l 21 l 41 + l 22 l 42 = 2 l 42 = ( 2 1,5 * 0,5) / 1,9365

2
2
2
l 31
+ l 32
+ l 33
= 5 l 33 = 5 1 2 (1,291) 2

l 42 = 0,6455

l 33 = 1,5275

l 31 l 41 + l 32 * l 42 + l 33 l 43 = 1 l 43 = (1 1 * 0,5 1,291 * 0,6455) / 1,5275 l 43 = 0,2182

l 412 + l 422 + l 432 + l 442 = 3 l 44 = 3 0,5 2 0,6455 2 ( 0,2182) 2

0
0
0
2
1,5 1,9365
0
0

1
1,291
1,5275
0

0,5 0,6455 0,2182 1,5119

l 44 = 1,5119

d1
21
d
27
2

=
d 3
29
d 4
12

2d 1 = 21 d 1 = 10,5
1,5d 1 + 1,9365d 2 = 27 d 2 = ( 27 1,5 * 10,5) / 1,9365

d 2 = 5,81

d 1 + 1,291d 2 + 1,5275d 3 = 29 d 3 = ( 29 10,5 1,291 * 5,81) / 1,5275 d 3 = 7,2

44

0,5d 1 + 0,6455d 2 0,2182d 3 + 1,5119d 4 = 12 d 4 = 3,02

1,5
1
0,5
2
0 1,9365 1,291
0,6455

0
0
1,5275 0,2182

0
0
1,5119
0
1,5119 x 4 = 3,02

x1
10,5
x
5,81

=
x3
7,2
x 4
3,02

x4 = 2

1,5275 x 3 0,2182 x 4 = 7,2

x 3 = (7,2 + 0,2182 * 2) / 1,5275

1,9365 x 2 + 1,291 x 3 + 0,6455 x 4 = 5,81

x 2 = 1
2 x1 + 1,5 x 2 + x 3 + 0,5 x 4 = 10,5

x3 = 5

x 2 = (5,81 1,291 * 5 0,6455 * 2) / 1,9365

x1 = (10,5 1,5( 1) 5 0,5 * 2) / 2 x1 = 3

45

4.9 TERASYON YNTEM (Gauss Seidel yntemi ) :

a 11 x1 + a12 x 2 + a13 x 3 +
a 21 x 1 + a 22 x 2 + a 23 x 3 +
a 31 x 1 + a 32 x 2 + a 33 x 3 +
.
.
.
.
.
.
.
.
a n1 x 1 + a n 2 x 2 + a n 3 x 3 +

+ a1n x n = c1
+ a 2n x n = c 2
+ a 3n x n = c 3
. . .
.
. . .
.
+ a nn x n = c n

Denklem sisteminde her i . denklemden xi leri zp aadaki eitlikler elde edilir.

x 1 = (c1 a 12 x 2 a 13 x 3 a 1n x n ) / a11
x 2 = (c 2 a 21 x 1 a 23 x 3 a 2 n x n ) / a 22
x 3 = (c 3 a 31 x 1 a 32 x 2
.
.
.
.
. .
.
.
.
.
. .
x n = ( c n a n1 x 1 a n 2 x 2
a ,i

a 3 n x n ) / a 33
.
.
.
.
.
.
a n( n 1) x n 1 ) / a nn

x ij x ij 1
=
100%
x ij

rnek 4.9.1
3 x 1 0,1 x 2 0,2 x 3 = 7,85
0,1 x 1 + 7 x 2 0,3 x 3 = 19,3
0,3 x1 0,2 x 2 + 10 x 3 = 71,4

Denklem sisteminin iterasyon yntemi ile zm iin aadaki denklemler kullanlr.

x1 = (7,85 + 0,1 x 2 + 0,2 x 3 ) / 3
x 2 = ( 19,3 0,1 x1 + 0,3 x 3 ) / 7
x 3 = (71,4 0,3 x1 + 0,2 x 2 ) / 10

Bu denklemler yardm ile aadaki tablo oluturulur.

1
1
1
2
2
2

x1
2,61666666
2,61666666
2,61666666
2,99055650
2,99055650
2,99055650

x2

0
-2,7945238
-2,7945238
-2,7945238
-2,4996246
-2,4996246

| a,1| , %

x3

0
0
7,005609524
7,005609524
7,005609524
7,000290811
46

| a,2|, %

| a,3|, %

12,5
11,8
11,8

5 ERYE UYDURMA
f(x)20

f(x)
3.75
3.5

15

3.25
3

10

2.75
2.5

2.25

x
Doruya yaklatrma lineer regression
5

10

15

20

x7

Lineer interpolasyon

f(x)

3.5

2.5

Erisel interpolasyon

5.1 YAKLATIRMA (Regression) METODU

5.1.1 Doruya yaklatrma (Lineer regression) yntemi:
Bu yntemde doruya yaklamdaki hatalarn karelerinin toplamn minumum yapacak doru
denklemi aratrlr.
Hatay ierecek ekilde doru denklemi:
y = a 0 + a1x + E

seklindedir. Burada E hatay gsterir.

E = y a 0 a1x

Hatalarn karelerinin toplam:

n

i =1

i =1

S r = E i2 = ( y i a 0 a 1 x i ) 2

47

eklinde yazlr. Bu elde edilen hatalarn karelerinin toplamn minumum yapacak a 0 ve a 1

deeri bunlara gre alnacak trevleri sfra eitliyerek bulunur.
n
S r
= 2 ( y i a 0 a 1 x i ) x i = 0
a 1
i =1

n
S r
= 2 ( y i a 0 a 1 x i ) = 0
a 0
i =1
n

i =1

i =1

i =1

y i a 0 a1 x i = 0
n

i =1

i =1

i =1

y i x i a 0 x i a 1 x i2 = 0

na 0 + x i a 1 = y i
i =1

i =1

x a + x a
i

i =1

a1 =

i =1

2
i

= xi y i
i =1

i =1

i =1
n

i =1

n x i y i x i y i
n

n x ( x i )
i =1

2
i

Sy / x =

i =1

y=

n
Sr
n2

Sy =

r2 =

St Sr
St

y
i =1

1
2
3
4
5
6
7

i =1

Tahmini standart sapma :

n

Toplam standart sapma : Burada S t = ( y i y ) 2

i =1

tanm katsays :

r correlation katsays:

Aadaki tablo deerlerini bir doruya yaklatrn.

yi
0,5
2,5
2,0
4,0
3,5
6,0
5,5
24

a1

rnek 5.1.1.1
i

xi

St
n1

i =1

i =1

x=

a0 =

(y i y ) 2
8,5765
0,8622
2,0408
0,3265
0,0051
6,6122
4,2908
22,7143

y i a 0 a1x
0,1687
0,5625
0,3473
0,3265
0,5896
0,7972
0,1993
2,9911
48

Bu tablodaki verilerden ve aadaki eitliklerden

7

x i y i = 119,5 ,

n=7 ,

i =1

y
i =1

= 24 ,

y=

x i2 = 140 ,

i =1

i =1

= 28 ,

x=

28
=4
7

24
= 3,428571429
7

elde edilen bu deerleri kullanarak doru denklemi iin gerekli katsaylar hesaplanr.
a1 =

7 * 119,5 28 * 24
a 1 = 0,839285714
7 * 140 ( 28) 2

a 0 = 3,428571429 0,839285714 * 4

a 0 = 0,07142857

ve doru denklemi aadaki gibi yazlr.

y = 0,07142857 + 0,839285714 x
Bu dorunun grafii ve tablo deerleri aadaki ekilden izlenebilir.

6y
5
4
3
2
1
2

Sy =

Sy / x =

22,7143
= 1,9457
71

( Toplam standart sapma)

2,9911
= 0,7735 ( Standart tahmini hata)
72

Sy / x < Sy

olduundan bu rnek iin doruya yaklatrma uygun bir seimdir.

49

5.1.2 Polinoma yaklatrma metodu

y = a 0 + a1x + a 2 x 2 + L + a m xm + E
Burada E hata veya resd
E = y a 0 a1x a 2 x 2 L a m x m
n

S r = ( y a 0 a1x a 2 x 2 L a m x m ) 2
i =1

Bu hatalarn karelerinin toplam a 0 , a 1 , a 2 , L , a m katsaylarna gre ayr ayr trevleri alnrsa

aadaki denklemler elde edilir.
n
S r
= 2 ( yi a0 a1 xi a2 xi2 L am xim ) = 0
a0
i =1
n
S r
= 2 xi ( yi a0 a1 xi a2 xi2 L am xim ) = 0
a1
i =1
n
S r
= 2 xi2 ( yi a0 a1 xi a2 xi2 L am xim ) = 0
a2
i =1

n
Sr
= 2 xim ( yi a0 a1 xi a2 xi2 L am xim ) = 0
am
i =1

Trev ilemi sonunda bulunan bu denklemler sfra eitlenip tekrar dzenlenirse aadaki
denklem sistemi elde edilir.
n

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

a 0 n + a 1 x i + a 2 x i2 + L + a m x im = y i
a 0 x i + a 1 x i2 + a 2 x 3i + L + a m x im +1 = x i y i

a 0 x i2 + a 1 x 3i + a 2 x i4 + L + a m x im + 2 = x i2 y i
i =1

i =1

i =1

a 0 x + a1 x
i =1

m
i

i =1

i =1

m +1
i

+ a2x
i =1

m+ 2
i

i =1

+L + a m x
i =1

2m
i

= x im y i

Bu denklem sisteminden a 0 , a 1 , a 2 ,L, a n zlr.

50

i =1

Sr
n (m + 1)

Sy / x =

St Sr
St

r2 =

Standart tahmini hata.

korelasyon (iliki ,balant) katsays

S t = ( y i y) 2
i =1

rnek 5.1.2.1
Aadaki tabloda bulunan x i , y i deerlerini 2.dereceden polinoma yaklatrn.
xi

0
1
2
3
4
5

( y i y) 2
544,44
314,47
140,03
3,12
239,22
1272,11
2513,39

yi

2,1
7,7
13,6
27,2
40,09
61,1
152,6

( y i a 0 a 1 x i a 2 x i2 )
0,14332
1,00286
1,08158
0,80491
0,61951
0,09439
3,74657

m = 2 , n = 6 , x = 2,5 , y = 25,433 ,

x i = 15 ,
i =1

x i2 = 55 ,

x 3i = 225 ,

i =1

x i4 = 979 ,

i =1

i =1

i =1
n

i =1
n

i =1
n

i =1
n

i =1
n

i =1
n

i =1
n

i =1

i =1

i =1

i =1

y
i =1

= 152,6

x i y i = 585,6 ,
i =1

x
i =1

2
i

y i = 2488,8

a 0 n + a 1 x i + a 2 x i2 = y i
a 0 x i + a 1 x i2 + a 2 x i3 = x i y i
a 0 x i2 + a 1 x i3 + a 2 x 4i = x i2 y i
Yukarda bulduumuz a i bilinmiyenlerinin katsaylarn bu denklem sisteminde yerine
konursa aadaki denklem sistemi elde edilir.

6a 0 + 15a 1 + 55a 2 = 152,6

15a 0 + 55a 1 + 225a 2 = 585,6
55a 0 + 225a 1 + 979a 2 = 2488,8
Bu denklem sisteminin zmnden bulunan
a 0 = 2,47857 ,
a 1 = 2,35929 ,
a 2 = 1,86071
deerleri ile aada izilen 2. derecen polinom yazlr.
51

y = 2,47857 + 2,35929x + 1,86071x 2

y80
60

40

20

x
3,74657
= 1,12 (Standart tahmini hata)
63
2513,39 3,74657
r2 =
(kararllk katsays)
2513,39

Sy / x =

r = 0,99925 (Bu sonu uyumun ok iyi olduunu gsterir. )

5.1.3 ki deikenli lineer bantlarda tablo deerlerini lineer denkleme

ekmek
Burada doru denklemi dzlem denklemi haline dnr.

y = a 0 + a1 x1 + a 2 x 2 + E
E = y a 0 a1 x1 a 2 x 2
hatasnn karelerinin toplam
n

S r = ( y i a 0 a 1 x 1i a 2 x 2 i ) 2
i =1

eklinde yazlr. Bu denklemin ayn ekilde a 0 , a 1 , a 2

trevleri alnp sfra eitlenirse
n
S r
= 2 ( yi a0 a1 x1i a2 x2i ) = 0
a0
i =1
n
S r
= 2 x1i ( yi a0 a1 x1i a2 x2i ) = 0
a1
i =1
n
S r
= 2 x2i ( yi a0 a1 x1i a2 x2i ) = 0
a2
i =1

52

bilinmiyen katsaylarna gre

denklemleri elde edilir. Bu denklemler sfra eitlenip a katsaylarna gre dzenlenirse 3

bilinmiyenli 3 tane lineer denklem yazlr.
n

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

i =1

a 0 n + a 1 x 1i + a 2 x 2 i = y i
a 0 x 1i + a 1 x 12i + a 2 x 1i x 2i = x 1i y i
a 0 x 2 i + a 1 x 1i x 2i + a 2 x 22i = x 2 i y i
Bu denklem sistemi aadaki gibi matris formunda yazlabilir.
n
yi
x 1i x 2i a 0

2
x 1i x 1 i x 2 i a 1 = x 1 i y i
x 1i
x y
x 2 i x 1i x 2 i
x 22i a 2

2i i

5.1.4 ok deikenli lineer bantlarda tablo deerlerini lineer denkleme

ekmek
y = a 0 + a1x1 + a 2 x 2 + a 3 x 3 + L + am x m + E
denklemindeki E hatasnn karelerinin toplam ve trevleri yukardaki gibi dzenlenirse
aadaki matris formundaki denklem sistemini elde ederiz.

x 1i
x 2i

.
.

x mi

Sy / x =

x
x
x x
1i
2
1i

2i

x
x x
x

2i

1i

1i

.
.

mi

2i

2
2i

.
.
x 1i

Sr
n (m + 1)

mi

x 2i

. . .
. . .
.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

x
x x
x x

1i mi

2 i mi

2
x
mi
mi

( standart tahmini hata)

53

yi
a0

a
x 1i y i
1
x 2i y i
a 2

=
.

.
.

a m
x mi y i

rnek 5.1.4.1
Aadaki iki deikenli tablo deerlerini iki deikenli lineer denkleme uydurun.

x 1i
x 2i

x1
0
2
2,
1
4
7
16,5

x2
0
1
2
3
6
2
14

x
x
x x

x
x x
x

1i

5
10
9
0
3
27
54

1i 2 i
2

2i

1i
2
1i

2i

2i

x 12
0
4
6,25
1
16
49
76,25
a 0

a 1 =
a
2

x 22
0
1
4
9
36
4
54

x1x 2
0
2
5
3
24
14
48

x1y
0
20
22,5
0
12
189
243,5

x2y
0
10
18
0
18
54
100

yi

x 1i y i
x y
2i i

16,5 14 a 0
6
54
16,5 76,25 48 a = 243,5

14
48
54 a 2
100
Bu denklem sisteminin zmnden
a0 = 5 ,
a1 = 4 ,
a 2 = 3
elde edilen deerleri ile aadaki denklem yazlr.
y = 5 + 4x 1 3x 2

Verilen tablo deerleri ile Bulunan dzlem denkleminin uyumu aadaki grafik zerinden
izlenebilir.

y
20
6x2

0
4
0
2

2
4

x1

6
8

54

5.2 NTERPOLASYON
5.2.1 Lineer interpolasyon (ara deeri bulma )
f ( x)

f (x 1 )
f 1 (x)

f (x 0 )
x
x0

f 1 ( x) f ( x 0 ) f ( x 1 ) f ( x 0 )
=
x x0
x1 x 0

x1
f 1 ( x) = f ( x 0 ) +

f (x1 ) f (x 0 )
(x x 0 )
x1 x 0

rnek 5.2.1.1
ln 1 = 0
ln 2 = ?

ln 6 = 1,7917595
ln 4 = 1,3862944
( ln 2 = 0,69314718 )

1. zm:

x0 = 1 ,

f 1 ( 2) = 0 +

2. zm:
f 1 ( 2) = 0 +

x1 = 6

1,7917595 0
( 2 1) f 1 ( 2) = 0,35835190 ,
61

x0 = 1 ,

x1 = 4

1,3862944 0
( 2 1) f 1 ( 2) = 0,46209813 ,
41

f ( x)

ln 2
0,46209813
0,3583519

| t | = 48,3 %

x
55

| t | = 33,3 %

5.2.2 Kuadratik interpolasyon

f 2 ( x) = b 0 + b 1 ( x x 0 ) + b 2 ( x x 0 )( x x 1 )

(3.3.2.2.-1)

f 2 (x) = b 0 + b 1 x b 1 x 0 + b 2 x 2 + b 2 x 0 x 1 b 2 x x 0 b 2 x x 1

(3.3.2.2.-2)

f 2 ( x) = a 0 + a 1 x + a 2 x 2

(3.3.2.2.-3)

a 0 = b 0 b1x 0 + b 2 x 0 x1

(3.3.2.2.-4)

a1 = b1 b 2 x 0 b 2 x1

(3.3.2.2.-5)

a2 = b2

(3.3.2.2.-6)

(3.3.2.2.-1) denkleminde x yerine x 0 yazlrsa

b 0 = f (x 0 )

(3.3.2.2.-7)

elde edilir.
Bu bulunan (3.3.2.2.-7) eitlii ve x yerine x 1 deikeni (3.3.2.2.-1) denkleminde yerine
yazlrsa
b1 =

f (x1 ) f (x 0 )
x1 x 0

(3.3.2.2.-8)

denklemi bulunur. Bu (3.3.2.2.-8) ve (3.3.2.2.-7) denklemi (3.3.2.2.-1) de yerine konur ve

ayrca x yerine x 2 yazlrsa aadaki denklem elde edilir.
f (x 2 ) f (x1 ) f (x1 ) f (x 0 )

x 2 x1
x1 x 0
b2 =
x2 x0

rnek 5.2.2.1
x0 = 1

f (x 0 ) = 0 ,

x1 = 4

(3.3.2.2.-9)

f ( x 1 ) = 1,3862944 , x 2 = 6

f ( x 2 ) = 1,7917595

f ( 2) = ?
b0 = 0

b1 =

1,3862944 0
b 1 = 0,46209813
41

1,7917595 1,3862944
046209813
6

4
b 2 = 0,051873116
b2 =
61

56

f 2 ( x ) = 0 + 0,46209813( x 1) 0,051873116( x 1)( x 4)

f 2 ( 2) = 0,56584436

t = 18,4 %

5.3 Newton interpolasyon polinomunun genel formu

n. mertebeden polinom n + 1 adet veri noktalar gerektirir.
f n ( x ) = b 0 + b 1 ( x x 0 ) + L + b n ( x x 0 )( x x 1 )L ( x x n 1 )
b 0 = f (x 0 )
b 1 = f [x 1 , x 0 ]
b 2 = f [x 2 , x 1 , x 0 ]

b n = f [ x n , x n 1 , L , x 1 , x 0 ]

Burada
f [x i , x j ] =

f (x i ) f (x j )
xi x j

f [x i , x j , x k ] =

f [x i , x j ] f [x j , x k ]
xi xk

f [ x n , x n 1 , L , x 1 , x 0 ] =

f [ x n , x n 1 , L , x 1 ] f [ x n 1 , x n 2 , L , x 0 ]
xn x0

f n ( x ) = f ( x 0 ) + ( x x 0 ) f [x 1 , x 0 ] + ( x x 0 )( x x 1 ) f [x 2 , x 1 , x 0 ]
+ L + ( x x 0 )( x x 1 )L( x x n 1 ) f [x n , x n 1 , L , x 0 ]

rnek 5.3.1
x0 = 1

x1 = 4

x2 = 6

x3 = 5

f ( x 0 ) = ln 1 = 0
f ( x 1 ) = ln 4 = 1,3862944
f ( x 3 ) = ln 5 = 1,6094379

f ( x 2 ) = ln 6 = 1,7917595

3. dereceden polinom n = 3
f 3 ( x ) = b 0 + b1 ( x x 0 ) + b 2 ( x x 0 )( x x 1 ) + b 3 ( x x 0 )( x x 1 )( x x 2 )

57

b 0 = f ( x 0 ) = ln 1 b 0 = 0
1,3862944 0
b1 = 0,46209813
b1 = f [ x 1 , x 0 ] =
4 1
f [x 2 , x1 ] =

1,7917595 1,3862944
= 0,20273255
64

1,6094379 1,7917595
= 0,18232160
56
0,20273255 0,46209813
b 2 = 0,051873116
b 2 = f [x 2 , x 1 , x 0 ] =
6 1

f [x 3 , x 2 ] =

f [x 3 , x 2 , x 1 ] =

0,18232160 0,20273255
= 0,020410950
54

b 3 = f [x 3 , x 2 , x 1 , x 0 ] =

0,020410950 (0,051873116)
b 3 = 0,0078655415
5 1

f 3 ( x ) = 0 + 0,46209813( x 1) 0,051873116( x 1)( x 4) + 0,0078655415( x 1)( x 4)( x 6)

f 3 (2) = 0,62876869
t = 9,3%

5.4 nterpolasyon polinomlarnn katsaylarn bulmak iin dier bir yntem

f ( x) = a 0 + a 1 x + a 2 x 2 + L + a n x n
Bu polinomdaki a 0 , a 1 , a 2 , L , a n
noktas gerekir.

n+1

tane katsayy bulmak iin n + 1 tane veri

rnek olarak n = 2 iin 3 bilinmiyenli denklem elde edilir. Bu gereken veri noktalar

[x 0 , f ( x 0 )]

[x 1 , f ( x 1 )]

[x 2 , f ( x 2 )]

eklindedir.Bunlar f ( x) = a 0 + a 1 x + a 2 x 2
denklem sistemi elde edilir.

denkleminde yerine ayr ayr konursa aadaki

f ( x 0 ) = a 0 + a 1 x 0 + a 2 x 02
f ( x 1 ) = a 0 + a 1 x 1 + a 2 x 12
f ( x 2 ) = a 0 + a 1 x 2 + a 2 x 22
Bu denklem sisteminden bilinmiyen a 0 , a 1 , a 2 katsaylar bulunur.

58

rnek 5.4.1
x0 = 1

ln x

f (x 0 ) = 0 ,

x1 = 4

f ( x 1 ) = 1,38629 ,

x2 = 6

f ( x 2 ) = 1,79176

0 = a 0 + a1 + a 2
1,38629 = a 0 + 4a 1 + 16a 2
1,79176 = a 0 + 6a 1 + 36a 2

Bu denklem sisteminin zmnden

a 0 = 0,669586 , a 1 = 0,721458

a 2 = 0,0518723

f ( x) = 0,6696 + 0,72146 x 0,0518723 x 2

x=2

f ( x) = 0,5658

( ln 2 = 0,69315 )

f(x)

ln (x)

1.5

f(x)

0.5

10

5.5 Lagrange interpolasyon forml

Newton interpolasyon formlnn daha kullanli hale getirilmi eklidir. Burada blnm
farklarn hesabna gerek kalmaz.
n

f n ( x) = L i ( x) f ( x i )
i =1

Burada L i ( x) =
j= 0
j i

x xj
xi x j

Birinci dereceden ( n = 1 iin ) Lagrange interpolasyon polinomu :

59

f 1 ( x) = L 0 ( x) f ( x 0 ) + L 1 ( x) f ( x 1 )
1
x xj
x x1

L 0 ( x) =
L 0 (x) =
x 0 x1
j= 0 x0 x j
j 0

L 1 ( x) =
j= 0
j 1

f 1 ( x) =

x xj

x1 x j

L 1 ( x) =

x x0
x1 x 0

x x0
x x1
f (x1 )
f (x 0 ) +
x1 x 0
x 0 x1

kinci dereceden n = 2 iin Lagrange interpolasyon polinomu :

f 2 ( x) = L 0 ( x) f ( x 0 ) + L 1 ( x) f ( x 1 ) + L 2 ( x) f ( x 2 )
2

L 0 (x) =
j= 0
j 0

L 1 ( x) =
j= 0
j 1

L 2 ( x) =
j= 0
j 2

f 2 ( x) =

x xj
x0 x j
x xj
x1 x j
x xj
x2 xj

L 0 ( x) =

x x1 x x 2
x 0 x1 x 0 x 2

L 1 ( x) =

x x0 x x2
x1 x 0 x1 x 2

L 2 ( x) =

x x 0 x x1
x 2 x 0 x 2 x1

x x 0 x x1
x x0 x x2
x x1 x x 2
f (x 2 )
f (x1 ) +
f (x 0 ) +
x 2 x 0 x 2 x1
x1 x 0 x1 x 2
x 0 x1 x 0 x 2

nc dereceden n = 3 iin Lagrange interpolasyon polinomu :

f 3 ( x) = L 0 ( x) f ( x 0 ) + L 1 ( x) f ( x 1 ) + L 2 ( x) f ( x 2 ) + L 3 ( x) f ( x 3 )
3

L 0 (x) =
j= 0
j 0
3

L 1 ( x) =
j= 0
j 1
3

L 2 ( x) =
j= 0
j 2

L 3 ( x) =
j= 0
j 3

x xj
x0 x j
x xj
x1 x j
x xj
x2 xj
x xj
x3 xj

L 0 (x) =

x x1 x x 2 x x 3
x 0 x1 x 0 x 2 x 0 x 3

L 1 ( x) =

x x0 x x2 x x3
x1 x 0 x1 x 2 x1 x 3

L 2 ( x) =

x x 0 x x1 x x 3
x 2 x 0 x 2 x1 x 2 x 3

L 3 ( x) =

x x 0 x x1 x x 2
x 3 x 0 x 3 x1 x 3 x 2

60

f 3 ( x) =

x x0 x x2 x x3
x x1 x x 2 x x 3
f (x1 )
f (x 0 ) +
x1 x 0 x1 x 2 x1 x 3
x 0 x1 x 0 x 2 x 0 x 3
+

x x 0 x x1 x x 2
x x 0 x x1 x x 3
f (x 3 )
f (x 2 ) +
x 3 x 0 x 3 x1 x 3 x 2
x 2 x 0 x 2 x1 x 2 x 3

Lagrange interpolasyon polinomunun Newton interpolasyon polinomundan karl.

f 1 ( x ) = f ( x 0 ) + ( x x 0 ) f [x 1 , x 0 ]
f [x 1 , x 0 ] =

f (x1 ) f (x 0 )
f (x 0 )
f (x1 )
=
+
x1 x 0
x1 x 0 x 0 x1

f 1 ( x) = f ( x 0 ) +

f 1 ( x) =

x x0
x x0
f (x 0 )
f (x1 ) +
x 0 x1
x1 x 0

x x0
x x1
f (x1 )
f (x 0 ) +
x1 x 0
x 0 x1

rnek 5.5.1
ln x

x0 = 1

f (x 0 ) = 0 ,

x1 = 4

f ( x 1 ) = 1,38629 ,

x2 = 6

f ( x 2 ) = 1,79176

Birinci dereceden Lagrange polinomu iin zm:

x x0
x x1
f (x1 )
f (x 0 ) +
x1 x 0
x 0 x1
x4
x 1
f1 ( x) =
*0 +
*1,3862944
1 4
4 1

f 1 ( x) =

f 1 ( 2) =

21
24
* 1,3862944
*0+
41
1 4

f 1 ( 2) = 0,4620981

kinci dereceden Lagrange polinomu iin zm:

x x 0 x x1
x x0 x x2
x x1 x x 2
f (x 2 )
f (x1 ) +
f (x 0 ) +
x 2 x 0 x 2 x1
x1 x 0 x1 x 2
x 0 x1 x 0 x 2
x4 x6
x 1 x 6
x 1 x 4
f 2 ( x) =
*0 +
*1,3862944 +
*1, 7917595
1 4 1 6
4 1 4 6
6 1 6 4

f 2 ( x) =

f 2 ( x) =

21 24
21 26
24 26
* 1,7917595 f 2 ( x ) = 0,565844
* 1,3862944 +
*0+
61 64
41 46
1 4 1 6

61

6 SAYISAL NTEGRAL
f(x)

I = f ( x ) dx
a

6.1 NEWTON-KOT NTEGRAL FORML

b

I = f ( x ) dx f n ( x ) dx
f n ( x ) = a 0 + a 1 x + L + a n 1 x n 1 + a n x n

6.2 Trapez (yamuk ) kural

f(x)

f(b)
f(a)
a

I = f ( x ) dx f 1 ( x ) dx

f 1 ( x ) = f (a ) +

f ( b ) f (a )
( x a)
ba

62

I [f (a) +
a

f (b ) f (a )
( x a )] dx
ba

f (b ) f (a ) x 2
f (b ) f ( a )
ax+
I [f (a )x
ba
2
ba
I f (a )b

]
a

f (b ) f ( a ) b 2
f ( b ) f (a ) a 2
f (b ) f (a )
f ( b ) f (a )
ab+
aa
f (a )a +
ba
2
ba
2
ba
ba

I f (a )b f (a )a +

f (a )[ab + ( a 2 b 2 ) / 2] f (b )[ab + ( a 2 b 2 ) / 2]
ba

(b a) 2 [f (b ) f (a)]
I f (a ) ( b a ) +
2(b a)
(b a)[f (b ) f (a)]
2
2f (a)(b a) + (b a)[f (b ) f (a)]
I
2

I f (a )(b a) +

I (b a )

f (a ) + f ( b )
2

6.2.1 ntegral blgesinin n eit paraya blnerek yamuk kuralnn

uygulan:
I=

x1

x2

xn

x0

x1

xn 1

f (x)dx + f (x)dx + L + f (x)dx

n+1

Burada ( x 0 , x 1 , x 2 , L , x n )
h=

ba
n

Ih

adet noktadr.

Paralarn geniliidir.

f (x 0 ) + f (x1 )
f ( x n 1 ) + f ( x n )
f (x1 ) + f (x 2 )
+h
+L+ h
2
2
2

n 1
h
I [f ( x 0 ) + 2 f ( x i ) + f ( x n )]
2
i =1

f (x 0 ) + 2
I = (b a )

n 1

f (x ) + f (x
i

n)

i =1

2n

63

Et =

(b a ) 3
12n 3

f ( i )

i =1

f ( )
i

i =1

Burada f ikinci trevin btn blge iinde ortalama deeridir.

Bylece yaklak hata aadaki gibi yazlabilir.
Ea =

(b a ) 3
12n 2

rnek 6.2.1.1
f ( x ) = 0,2 + 25x 200x 2 + 675x 3 900x 4 + 400x 5
0,8

I=

f (x) dx
0

Bu integral analitik olarak zlrse I=1,64053334

bulunur.

Burada a = 0 , b = 0,8 dr.

0,8 0
= 0,1
8
x 6 = 0,6 x 7 = 0,7

n = 8 iin h =

ve x 0 = 0

x 5 = 0,5

x 8 = 0,8

f (x 0 ) + 2

f (0) = 0,2

x 3 = 0,3

x 4 = 0,4

deerleri aadaki formlde yerine konursa

n 1

f (x ) + f (x
i

n)

2n
f (0) + 2 [ f (0,1) + f (0,2) + f (0,3) + f (0,4) + f (0,5) + f (0,6) + f (0,7 ) ] + f (0,8)
2*8

f (0,1) = 1,289

f (0,5) = 3,325
I 0,8

x 2 = 0, 2

i =1

I (b a )

I (0,8 0)

x 1 = 0,1

f (0,2) = 1,288

f (0,3) = 1,607

f (0,6) = 3,464 f (0,7) = 2,363

f (0,4) = 2,456

f (0,8) = 0,232

0,2 + 2 [1,289 + 1,288 + 1,607 + 2,456 + 3,325 + 3,464 + 2,363 ] + 0,232

16

I 1,6008
E t = 1,64053334 1,6008 E t = 0,03973334

64

t =

1,64053334 1,6008
* 100 t = 2,42 %
1,64053334

Ea =

(b a ) 3
12n 2

f =

a f (x) dx
ba

f ( x ) = 25 400x + 2025x 2 3600x 3 + 2000x 4

f ( x ) = 400 + 4050x 10800x 2 + 8000x 3
0,8

0,8

f ( x )dx =

0 ( 400 + 4050x 10800x

+ 8000x 3 ) dx

0,8

f (x)dx = 400 * 0,8 + 4050 * (0,8)

/ 2 10800 * (0,8) 3 / 3 + 8000 * (0,8) 4 / 4

0,8

f ( x )dx = 48

f = 60

Ea =

Ea =

a =

(0,8) 3
12 * 8 2

( 60) E a = 0,04

Ea
* 100 a = 2,499 %
1,6008

65

(b a ) 3
12n 2

6.3 Simpsonun 1/3 kural

Buradaki 1/3 , h e blnd iindir.
b

I = f ( x ) dx f 2 ( x ) dx
a

b+a
ve f 2 ( x)
2
polinomu alnrsa integral aadaki ekle gelir.

Eer x 0 = a

x1

I [
x0

x2 = b

x1 =

yerine ikinci dereceden Lagrange

( x x 0 )( x x 2 )
( x x 0 )( x x 1 )
( x x 1 )( x x 2 )
f (x 0 ) +
f (x1 ) +
f ( x 2 ) ] dx
( x 0 x 1 )( x 0 x 2 )
( x 1 x 0 )( x 1 x 2 )
( x 2 x 0 )( x 2 x 1 )

Bu ntegral ilemi sonucunda elde edilen ifadede gereken ksaltmalar yapldktan sonra
integral forml aadaki ekli alr.
I

h
[f ( x 0 ) + 4f ( x 1 ) + f ( x 2 )]
3

Eer (a , b ) aral n eit paraya blnrse

I=

x2

x4

xn

x f (x)dx + x f (x)dx + L + x f (x)dx

f (x 0 ) + 4

I (b a )

n 2

n 1

f (x i ) + 2

i = 1, 3 , 5

n2

f (x ) + f (x
j

j= 2 , 4 , 6

3n

forml bulunur.

66

n)

rnek 6.3.1
f ( x ) = 0,2 + 25x 200x 2 + 675x 3 900x 4 + 400x 5
0,8

I=

0 f (x) dx

Bu integral analitik olarak zlrse I=1,64053334

bulunur.

Burada a = 0 , b = 0,8 dr.

0,8 0
= 0,1
8
x 6 = 0,6 x 7 = 0,7

n = 8 iin h =

ve x 0 = 0

x 5 = 0,5

x 8 = 0,8

f (x 0 ) + 4

f (0) = 0,2

x 3 = 0,3

x 4 = 0,4

deerleri aadaki formlde yerine konursa

n2

f (x ) + f (x
j

n)

j= 2 , 4 , 6

f (0) + 4 [ f (0,1) + f (0,3) + f (0,5) + f (0,7)] + 2[f (0,2) + f (0,4) + f (0,6) ] + f (0,8)
3*8

f (0,1) = 1,289

f (0,2) = 1,288

f (0,3) = 1,607

f (0,6) = 3,464 f (0,7 ) = 2,363

f (0,4) = 2,456

f (0,8) = 0,232

0,2 + 4 [1,289 + 1,607 + 3,325 + 2,363 ] + 2[1,288 + 2,456 + 3,464] + 0,232

24

I 1,6428
E t = 1,64053334 1,6428 E t = 0,00226666
t =

x 2 = 0,2

3n

f (0,5) = 3,325
I 0,8

f (x i ) + 2

i = 1, 3 , 5

I (b a )

I (0,8 0)

n 1

x 1 = 0,1

1,64053334 1,6428
* 100 | t |= 0,138 %
1,64053334

67

6.4 IMPROPER NTEGRAL (Snrlar sonsuz olan integral)

b

1/ a

t2
1/ b

f (x)dx =

f (1 / t ) dt

f (x)dx = f (x)dx + f (x)dx

x=

1
t

dx =

1
t

x = A

dt ,

t=

1
A

x =

t=

1
=0

t=

1
A

x =

t=

1
=0

1
A

x =

t=

1
=0

f (x)dx = 1/ A f (x)dx + Af (x)dx

f (x)dx = f (x)dx + f (x)dx + f (x)dx

x=

1
t

dx =

f (x)dx =

t
1 / A

1
t

x = A

dt ,
B

f (1 / t )dt +

1/ B

f (x)dx +

1
t2

f (1 / t )dt

rnek 6.4.1
x

N( x ) =

1
2

e x

/2

dx

N(1) = ?
N(1) =

x=

1
t

1
2

x2 / 2

dx =

dx +

x2 / 2

dx )

1
t

dt ,

x = A

68

t=

e x

/2

dx =

1 / 2

x2 / 2

1
t2

e 1 / 2t dt 0,0556

dx 2,0523

N(1) =

(0,0556 + 2,0523) N(1) = 0,8409

7 SAYISAL TREV
Trevin tanm:
f(x)
f (x 2 )

f (x 1 )

x1
f ( x ) =

x2

f (x 2 ) f (x1 )
df ( x )
= Lim ( x 2 x1 ) 0
dx
x 2 x1

Bir fonksiyonun Taylor serisine almndan faydalanlarak aadaki bant yazlabilir.

f ( x i ) 2
h +L
2
Buradan f ( x i ) zlebilir.
f ( x i + 1 ) = f ( x i ) + f ( x i )h +

f ( x i ) =

h = x i +1 x i

f ( x i +1 ) f ( x i ) f ( x i )

h + O (h 2 )
h
2

f ( x i +1 ) f ( x i )
+ O (h )
h
eklinde yazlabilir. Veya
f ( x i ) =

69

f ( x i ) =

f ( x i + 2 ) 2f ( x i +1 ) + f ( x i )
+ O (h )
h2

bu ikinci trev forml ile birlikte aadaki gibi oluturulabilir.

f ( x i ) =

f ( x i +1 ) f ( x i ) f ( x i + 2 ) 2f ( x i + 1 ) + f ( x i )

h + O (h 2 )
2
h
2h

f ( x i ) =

f ( x i + 2 ) + 4f ( x i +1 ) 3f ( x i )
+ O (h 2 )
2h

7.1 LER DORU FARKLAR METODU LE TREVLER

Birinci mertebeden trev:
f ( x i ) =

f ( x i +1 ) f ( x i )
h

f ( x i ) =

f ( x i + 2 ) + 4f ( x i +1 ) 3f ( x i )
2h

kinci mertebeden trev:

f ( x i ) =

f ( x i + 2 ) 2f ( x i +1 ) + f ( x i )
h2

f ( x i ) =

f ( x i + 3 ) + 4f ( x i + 2 ) 5f ( x i + 1 ) + 2f ( x i )
h2

nc mertebeden trev:
f ( x i ) =

f ( x i + 3 ) 3f ( x i + 2 ) + 3f ( x i +1 ) f ( x i )
h3

f ( x i ) =

3f ( x i + 4 ) + 14f ( x i + 3 ) 24f ( x i + 2 ) + 18f ( x i + 1 ) 5f ( x i )

2h 3

Drdnc mertebeden trev:

f ( 4) (x i ) =

f ( x i + 4 ) 4f ( x i + 3 ) + 6f ( x i + 2 ) 4f ( x i +1 ) + f ( x i )
h4

f ( 4) (x i ) =

2f ( x i + 5 ) + 11f ( x i + 4 ) 24f ( x i + 3 ) + 26f ( x i + 2 ) 14f ( x i + 1 ) + 3f ( x i )

h4

70

7.2 GERYE DORU FARKLAR METODU LE TREVLER

Birinci mertebeden trev:
f ( x i ) =

f ( x i ) f ( x i 1 )
h

f ( x i ) =

3f ( x i ) 4f ( x i 1 ) + f ( x i 2 )
2h

kinci mertebeden trev:

f ( x i ) =

f ( x i ) 2f ( x i 1 ) + f ( x i 2 )
h2

f ( x i ) =

2f ( x i ) 5f ( x i 1 ) + 4f ( x i 2 ) f ( x i 3 )
h2

nc mertebeden trev:
f ( x i ) 3f ( x i 1 ) + 3f ( x i 2 ) f ( x i 3 )
h3
5f ( x i ) 18f ( x i 1 ) + 24f ( x i 2 ) 14f ( x i 3 ) + 3f ( x i 4 )
f ( x i ) =
2h 3
Drdnc mertebeden trev:
f ( x i ) =

f ( 4) (x i ) =

f ( x i ) 4f ( x i 1 ) + 6f ( x i 2 ) 4f ( x i 3 ) + f ( x i 4 )
h4

f ( 4) (x i ) =

3f ( x i ) 14f ( x i 1 ) + 26f ( x i 2 ) 24f ( x i 3 ) + 11f ( x i 4 ) 2f ( x i 5 )

h4

7.3 MERKEZ FARKLAR METODU LE TREVLER

Birinci mertebeden trev:
f ( x i ) =

f ( x i + 1 ) f ( x i 1 )
2h

f ( x i ) =

f ( x i + 2 ) + 8f ( x i +1 ) 8f ( x i 1 ) + f ( x i 2 )
12h

kinci mertebeden trev:

f ( x i +1 ) 2f ( x i ) + f ( x i 1 )
h2
f ( x i + 2 ) + 16f ( x i +1 ) 30f ( x i ) + 16f ( x i 1 ) f ( x i 2 )
f ( x i ) =
12h 2
f ( x i ) =

nc mertebeden trev:
f ( x i ) =

f ( x i + 2 ) 2f ( x i +1 ) + 2f ( x i 1 ) f ( x i 2 )
2h 3

f ( x i ) =

f ( x i + 3 ) + 8f ( x i + 2 ) 13f ( x i + 1 ) + 13f ( x i 1 ) 8f ( x i 2 ) + f ( x i 3 )
8h 3

71

Drdnc mertebeden trev:

f ( 4) (x i ) =

f ( x i + 2 ) 4f ( x i +1 ) + 6f ( x i ) 4f ( x i 1 ) + f ( x i 2 )
h4

f ( 4) (x i ) =

f ( x i + 3 ) + 12f ( x i + 2 ) 39f ( x i + 1 ) + 56f ( x i ) 39f ( x i 1 ) + 12f ( x i 2 ) f ( x i 3 )

6h 4

rnek 7.3.1
f ( x) = ln x
Analitik zm:
1
f ( x ) =
x
Saysal zm:

f ( 5 ) = ?

f ( x) =

1
x2

f (5) = ?

f (5) = 0,2

f (5) = 0,04

f ( 5 ) =

ln( 5 + 0,01) ln( 5) 1,6114435915 1,609437912

=
5,01 5
0,01

f (5) =

ln( 5,02) 2 ln( 5,01) + ln( 5) 1,613429934 2 * 1,611435915 + 1,609437912

=
0,0001
(0,01) 2

f (5) = 0, 0398405

72

f (5) = 0,199800266

8 AD DFERANSYEL DENKLEMLER
y = 0,5x 4 + 4 x 3 10x 2 + 8,5x + 1
eklinde verilen denklem aadaki diferansiyel denklemin gsterdii erilerden sadece birisidir.
dy
= 2x 3 + 12x 2 20x + 8,5
dx

y = [2x 3 + 12x 2 20x + 8,5] dx

integralinin sonucu aada gibi bir eri ailesini gsterir.
y = 0,5x 4 + 4 x 3 10x 2 + 8,5x + C

y
6

c=3
4

c=2
c=1
c= 0
c=-1
c = -2

-2

Bu durumda tek bir erinin belirli olmas iin C integral sabitinin hesaplanabilecei koullarn
verilmesi gerekir.
Diferansiyel denklemlerin saysal zmnde gelitirilen yntemlerden bazlar aada
verilmitir.

8.1 EULER METODU

y
dy
= f ( x , y)
dx
y i +1 = y + f ( x i , y i )h

yi+1
hata

yeni deer = eski deer + eim * adm

yi

h
x
xi

73

xi+1

rnek 8.1.1
dy
y
=
dx
x

y(4) = 0,75

Analitik zm:
x
dy
dx
=

y C x

y(7) = ?

ln y = (ln x ln c)

y(4) = 0,75 koulunu kullanrsak

ve bylece y =

0,75 =

c
4

ln y = ln

c
x

y=

c
x

c=3

3
3
bulunur. Buradan y(7) = = 0,4285714
x
7

Saysal zm:
y i +1 = y + f ( x i , y i )h
y
f (x i , y i ) = i
xi
ve h = 1 alnrsa
y(5) = y(4) + (- y(4) / 4 ) *1 = 0,75 (0,75/4)

y(6) = y(5) + (- y(5) / 5 ) *1 = 0,5625 (0,5625/5)

y(7) = y(6) + (- y(6) /64 ) *1 = 0,45 (0,45/6)

t =

y(5) = 0,5625

y(6) = 0,45

y(7) = 0,375

0,42857 0,375
100 % = 12,5 %
0,42857

8.1.1 yiletirilmi Euler metodu

y i +1 / 2 = y i + f ( x i , y i )

h
2

yi +1 = yi + f ( xi +1/ 2 , yi +1/ 2 )h

rnek 8.1.1.1
Yukardaki rnek iyiletirilmi Euler yntemi ile zlrse
Yine ayn ekilde h = 1 alnrsa
y(4,5) = y(4) + (- y(4) / 4 ) *0,5 = 0,75 (0,75/4) * 0,5
y(5) = y(4) + (- y(4,5) / 4,5 ) *1 = 0,75 (0,65625/4,5)*1

y(4,5) = 0,65625
y(5) = 0,6041666667

y(5,5) = y(5) + (- y(5) / 5 ) *0,5 = 0,6041667 (0,6041667/5) * 0,5

y(6) = y(5) + (- y(5,5) / 5,5 ) *1 = 0,6041667 (0,54375/5,5) *1
74

y(5,5) = 0,54375
y(6) = 0,505303

y(6,5) = y(6) + (- y(6) / 6 ) *0,5 = 0,505303 (0,505303/6) * 0,5

y(6,5) = 0,4631944

y(7) = y(6) + (- y(6,5) / 6,5 ) *1 = 0,505303 (0,4631944/6,5) *1

y(7) = 0,434042

t =

0,4285714 0,434142
100 %
0,4285714

t = 1,28 %

8.2 HEUN METODU

Bu metotta Euler metodundaki i inci noktadaki trev yerine i ve (i+1 ) inci noktadaki
trevlerin aritmetik ortalamas alnr.
y i + y i +1 f ( x i , y i ) + f ( x i +1 , y i0+1 )
y =
=
2
2
y i0+1 = y i + f ( x i , y i )h
y i +1 = y i +

f ( x i , y i ) + f ( x i +1 , y i0+1 )
h
2

rnek 8.2.1
dy
y
=
dx
x

y(4) = 0,75

y(7) = ?

( analitik zmde y(7) =

h = 1 alnrsa
y
y 50 = y 4 + ( 4 ) * 1 = 0,5625
4
y0
y
( 4 ) + ( 5 )
4
5 * h y = 0,6
y5 = y4 +
5
2
y
y 06 = y 5 + ( 5 ) * 1 = 0,48
5
y
y0
( 5 ) + ( 6 )
5
6 * h y = 0,5
y6 = y5 +
6
2
y
y 07 = y 6 + ( 6 ) * 1 = 0,4166667
6
y
y0
( 6 ) + ( 7 )
6
7 * h y = 0,4285714286
y7 = y6 +
7
2

t = 0 %
75

3
= 0,4285714 )
7

8.3 RUNGE-KUTTA METODU

Runge-Kutta metodu, Taylor serileri ile yaklamdaki hassasiyeti, yksek mertebeden trevlere
ihtiya duymadan yakalayabildiinden, yksek hassasiyetin arand durumlarda tercih edilir.
Runge-Kutta metodu aadaki formda yazlabilir.
yi +1 = yi + ( xi , yi , h)h
Burada
( xi , yi , h) fonksiyonuna artm fonksiyonu denir.Bu sz konusu aralktaki eimi gsterir.
Artm fonksiyonu genel formda aadaki gibi yazlabilir.
= a1k1 + a2 k2 + + an kn
Burada a lar sabit k lar ise aadaki gibidir.
k1 = f ( xi , yi )
k2 = f ( xi + p1h, yi + q11k1h)
k3 = f ( xi + p2 h, yi + q21k1h + q22 k2 h)
.
.
.
kn = f ( xi + pn 1h, yi + qn 1,1k1h + qn 1,2 k2 h + + qn 1,n 1kn 1h)
Burada p ve q lar sabitlerdir.

8.3.1. kinci dereceden Runge-Kutta metodu

yi +1 = yi + (a1k1 + a2 k2 )h
k1 = f ( xi , yi )
k2 = f ( xi + p1h, yi + q11k1h)
yi +1 iin yi ve f ( xi , yi ) terimleri ile ikinci mertebeden Taylor serisi yazlrsa
f ( xi , yi ) 2
yi +1 = yi + f ( xi , yi )h +
h
2!
Burada f ( xi , yi ) zincir kural ile belirlenmelidir.
f ( x, y ) f ( x, y ) dy
+
f ( xi , yi ) =
x
y dx
Bu ikinci trev Taylor formlnde yerine yazlrsa
f f dy h 2
yi +1 = yi + f ( xi , yi )h + +

x y dx 2!

(2)

ki deikenli fonksiyonlarda Taylor serisi

g
g
+s
+
g ( x + r , y + s ) = g ( x, y ) + r
x
y
Bu forml yukardaki iki deikenli fonksiyon ieren k2 eitlii iin uygulanrsa
f
f
k2 = f ( xi + p1h, yi + q11k1h) = f ( xi , yi ) + p1h + q11k1h + O(h 2 )
x
y
Bu k2 eitlii k1 = f ( xi , yi ) eitlii ile birlikte ilk yi +1 de yerine yazlrsa

76

yi +1 = yi + a1h f ( xi , yi ) + a2 h f ( xi , yi ) + a2 p1h 2

ve terimler bir araya toplanrsa

yi +1 = yi + [a1 f ( xi , yi ) + a2 f ( xi , yi )]h + [a2 p1

Bu denklem 2 denklemiyle

f
f
+ a2 q11h 2 f ( xi , yi ) + O(h3 )
x
y

f
f
+ a2 q11 f ( xi , yi ) ]h 2 + O(h3 )
x
y

dy
= f ( x, y ) olduu gz nne alnarak karlatrlrsa
dx

a1 + a2 = 1
1
a2 p1 =
2
1
a2 q11 =
2
bulunur. Burada 3 denklem 4 bilinmeyen olduundan ok sayda zm elde edilebilir.
Tek dzeltme katsayl Heun yntemi ( a2 = 1/ 2 )
a2 = 1/ 2 , a1 = 1/ 2 , p1 = q11 = 1
Bu parametreler yerine konursa
1
1
yi +1 = yi + ( k1 + k2 )h
2
2
k1 = f ( xi , yi )
k2 = f ( xi + h, yi + k1h)

Orta nokta metodu ( a2 = 1 )

a2 = 1 , a1 = 0 , p1 = q11 =

1
2

yi +1 = yi + k2 h
k1 = f ( xi , yi )
1
1
k2 = f ( xi + h, yi + k1h)
2
2
Ralston yntemi ( a2 = 2 / 3 )
2
1
3
a2 = , a1 = , p1 = q11 =
3
3
4
1
2
yi +1 = yi + ( k1 + k2 )h
3
3
k1 = f ( xi , yi )
3
3
k2 = f ( xi + h, yi + k1h)
4
4

8.3.2. nc dereceden Runge-Kutta metodu

1
yi +1 = yi + (k1 + 4k2 + k3 )h
6
k1 = f ( xi , yi )
1
1
k2 = f ( xi + h, yi + k1h)
2
2
k3 = f ( xi + h, yi k1h + k2 h)
77

8.3.3. Drdnc dereceden Runge-Kutta metodu

1
yi +1 = yi + (k1 + 2k2 + 2k3 + k4 )h
6
k1 = f ( xi , yi )
1
1
k2 = f ( xi + h, yi + k1h)
2
2
1
1
k3 = f ( xi + h, yi + k2 h)
2
2
k4 = f ( xi + h, yi + k3 h)

rnek 8.3.3.1
dy
= 4e0.8 x 0.5 y , y0 = 2 , x = 0 dan x = 0.5 , h = 0.25
dx
f ( x, y ) = 4e0.8 x 0.5 y
k1 = f (0.25, yi ) = 4e0.8*0.25 0.5 yi

y0.25 = y0 + f (0, 2)0.25 = 2 + (4e0.80 0.5 2)0.25 = 2.75

k1 = f (0.25, 2.75) = 4e0.8*0.25 0.5 2.75 = 3.510611
0.25
1
k2 = f (0.25 +
, 2.75 + 3.510611 0.25)
2
2
k2 = f (0.375,3.188826) = 4e0.80.375 0.5 3.188826 = 3.80502
0.25
1
k3 = f (0.25 +
, 2.75 + 3.80502 0.25)
2
2
k3 = f (0.375,3.22563) = 4e0.80.375 0.5 3.22563 = 3.78662
k4 = f (0.25 + 0.25, 2.75 + 3.78662 0.25)
k4 = f (0.5,3.69665) = 4e0.80.5 0.5 3.69665 = 4.11897
1
y0.25 = 2 + (3.510611 + 2 3.80502 + 2 3.78662 + 4.11897)0.25 = 2.95054
6
y0.5 = y0.25 + f (0.25, 2.95054)0.25 = 2.95054 + (4e0.80.25 0.5 2.95054)0.25 = 3.8031
k1 = f (0.5,3.8031) = 4e0.8*0.5 0.5 3.8031 = 4.06575
0.25
1
k2 = f (0.5 +
,3.8031 + 4.06575 * 0.25)
2
2
0.8 0.625
k2 = f (0.625, 4.31132) = 4e
0.5 4.31132 = 4.43922
1
1
k3 = f (0.5 + 0.25,3.8031 + 4.43922 0.25)
2
2
0.8 0.625
k3 = f (0.625,4.358) = 4e
0.5 4.358 = 4.4159
k4 = f (0.5 + 0.25,3.8031 + 4.4159 0.25)
k4 = f (0.75, 4.9071) = 4e0.80.75 0.5 4.9071 = 4.83492
1
y0.5 = 2.95054 + (4.06575 + 2 4.43922 + 2 4.4159 + 4.83492)0.25 = 4.0593
6

78

8.4 DFERANSYEL DENKLEM SSTEM METODU

n inci mertebeden bir diferansiyel denklem n tane birinci mertebeden diferansiyel denklemden
oluan bir sisteme dntrlebilir.
dy1
= f 1 ( x , y1 , y 2 , L , y n )
dx
dy 2
= f 2 ( x , y1 , y 2 , L , y n )
dx

dy n
= f n ( x , y1 , y 2 , L , y n )
dx

Bu sistemin zm iin x in bir noktasndaki y1 , y 2 , L , y n deerlerinin (koullarnn )

verilmesi gerekir.

rnek 8.4.1
a = s

d 2s
+ s = 0
dt 2

t = 0 da s = s 0

v = v0

Analitik zm :
s = ACos t + BSin t
v = A Sin t + B Cos t
v
A = s0 B = 0

s = s 0 Cos t +

v0

Sin t

rnek 8.4.2
d 2s

2
+
s=0
t = 0 da s 0 = 8
dt 2 36
v1 = ?
t = 1 de s 1 = ?

Analitik zm :
v=

s = 8Cos

v 0 = 12

72

t + Sin t s 1 = 18,38735913
6

Sin t + 12Cos t
6
6
6

v 1 = 8,297909743

Euler yntemi ile nmerik zm:

2
s=0
ikinci mertebeden diferansiyel denklemi aadaki gibi iki
dt 2 36
tane diferansiyel denklemden oluan bir diferansiyel denklem sistemine dntrlr.

Bu yntemde

d 2s

79

ds
=v ,
dt
s i +1 = s i + (

dv
2
=
s
dt
36
ds
)i h ,
dt

v i +1 = v i + (

s i +1 = s i + v i h ,

v i +1 = v i

dv
)i h
dt

2
si h
36

h = 0 ,1 alnrsa aadaki tablo deerleri bulunur.

t
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1

si

8
9,2
10,37806755
11,53091277
12,65530593
13,74808644
14,80617171
15,82656582
16,80636797
17,74278069

vi

s i +1

12
11,78067546
11,52845223
11,24393162
10,9278051
10,5808527
10,20394111
9,798021503
9,364127215
8,903371094

80

9,2
10,37806755
11,53091277
12,65530593
13,74808644
14,80617171
15,82656582
16,80636797
17,74278069
18,6331178

v i +1
11,78067546
11,52845223
11,24393162
10,9278051
10,5808527
10,20394111
9,798021503
9,364127215
8,903371094
8,416942688

8.5 SINIR DEER PROBLEMLER

dy1
dy
= f1 (t , y1 , y2 ) , 2 = f 2 (t , y1 , y2 )
dt
dt
Balang koullar: t = 0 da y1 = y1,0 , y2 = y2,0

Dif. denk.

y
y1

y1,0
Balang koullar

y2,0

y2
0

(a)
d2y
= f ( x, y )
dx 2
Snr koullar: x = 0 da y = y0
x = L de y = yL

Dif. denk :

y
Snr koullar
Snr koullar

yL

y0
0

(b)

81

8.5.1 At Yntemi

Bu yntemde snr deer problemi balang deer problemine

dntrlr. Bu yntem rnek zerinde gsterilecektir.
rnek 8.5.1.1
Uzunluu boyunca izole edilmemi ve srekli rejimdeki ince ve uzun bir
ubuktaki scaklk dalm aadaki denklemle verilir.
d 2T
+ h(Ta T ) = 0
dx 2
Burada h s transferi

karakterize eder.

Ta

katsaysdr( cm2 ) . Bu evreye giden s orann

etraftaki havann scakl ( 0 C )

T (0) = T1
T ( L) = T2

Eer, ubuun boyu

Analitik zm:

L = 10m

h = 0.01

Ta = 20

T (0) = 40 , T (10) = 200

T ( x) = 73.4523 e0.1x 53.4523 e 0.1x + 20

Saysal zm:
dT
=z
dx
dz
= h(T Ta )
dx

Saysal zme balayabilmek iin

At metodu iin z (0) = 10 diyelim.
Ti +1 = Ti + zi h
zi +1 = zi + h(Ti Ta )h
h = 2m alalm
Ti + 1 = Ti + 2 z i
zi +1 = zi + 0.02(Ti 20)

T2 = 40 + 2 10 = 60
z2 = 10 + 0.02(40 20) = 10.4

T4 = 60 + 2 10.4 = 80.8
z4 = 10.4 + 0.02(60 20) = 11.2

T6 = 80.8 + 2 11.2 = 103.2

z6 = 11.2 + 0.02(80.8 20) = 12.416

T8 = 103.2 + 2 12.416 = 128.032

z8 = 12.416 + 0.02(103.2 20) = 14.08

T10 = 128.032 + 2 14.08 = 156.192

82

z (0)

n bilinmesi gerekir.

z (0) = 14

alalm

T2 = 40 + 2 14 = 68
z2 = 14 + 0.02(40 20) = 14.4

T4 = 68 + 2 14.4 = 96.8
z4 = 14.4 + 0.02(68 20) = 15.36

T6 = 96.8 + 2 15.36 = 127.52

z6 = 15.36 + 0.02(96.8 20) = 16.896

T8 = 127.52 + 2 16.896 = 161.312

z8 = 16.896 + 0.02(127.52 20) = 19.0464

T10 = 161.312 + 2 19.0464 = 199.4048

z10 = 19.0464 + 0.02(161.312 20) = 21.87264

8.5.2 Sonlu Farklar Yntemi

Bu yntemde Trevler yerine sonlu fark ifadeleri konur. Bu yntem
aadaki rnek zerinde aklanabilir.
8.5.2.1rnek
rnek 8.4.1.1 deki ince uzun ubuktaki s yaylmas problemi ele
alnrsa
d 2T
+ h(Ta T ) = 0
dx 2

Burada ikinci trev ifadesi yerine

d 2T Ti +1 2Ti + Ti 1
=
dx 2
x 2

sonlu farklar ifadesi konursa

Ti +1 2Ti + Ti 1
+ h(Ta T ) = 0
x 2

Gerekli ilemler yaplrsa

Ti 1 + (2 + hx 2 )Ti Ti +1 = hx 2Ta

eitlii elde edilir.

x=0
T (0) = 40 0C

x = 2m

x = 4m

83

x = 6m

x = 8m

x = 10m
T (10) = 200 0C

T0 + (2 + hx 2 )T1 T2 = hx 2Ta
T1 + (2 + hx 2 )T2 T3 = hx 2Ta
T2 + (2 + hx 2 )T3 T4 = hx 2Ta
T3 + (2 + hx 2 )T4 T5 = hx 2Ta
hx 2 = 0.01* 22 = 0.04
2.04T1 T2 = 0.04 20 + 40 = 40,8

T1 + 2.04T2 T3 = 0.8
T2 + 2.04T3 T4 = 0.8
T3 + 2.04T4 = 200.8

Bu denklemleri aadaki gibi dzenliyebiliriz.

0
0 T1 40.8
2.04 1
1 2.04 1
0 T2 0.8

0
1 2.04 1 T3 0.8

1 2.04 T4 200.8
0
0

Bu denklem sisteminin zmnden

T1 65.9698
T 93.7785
2

T3 124.5382
T4 159.4795

elde edilir.

84

9 KISM TREVL DENKLEMLER

Verilen bir u fonksiyonunun keyfi bir (x,y) noktasnda x ve y ye gre ksmi trevleri aadaki
gibi tanmlanabilir.
u
u ( x + x, y ) u ( x, y )
= lim
x x 0
x
u
u ( x, y + y ) u ( x, y )
= lim
y y 0
y
Eer bir denklem iki veya daha fazla bamsz deikene gre ksmi trevleri ieriyorsa, bu
denkleme ksmi trevli denklem denir. Aadaki denklemler ksmi trevli denklemlerdir.
2u
2u
+ 2 xy 2 + u = 1
x 2
y
3u
2u
+ x 2 + 8u = 5 y
x 2y
y
3

2u
3u
6
+
=x
2
xy 2
x
2u
u
+ xu
=x
2
x
y
Ksmi trevli denklemin derecesi denklemdeki en yksek mertebeden treve eittir. Yukardaki
birinci ve sonuncu denklem ikinci dereceden dier ikisi ise nc derecedendir.
Ksmi trevli denklem bilinmiyen fonksiyon u ve bunun trevlerine gre lineer ise bu denkleme
ksmi trevli lineer denklem denir.
Buna gre yukardaki ilk iki denklem lineer son iki denklem ise lineer olmayan ksmi trevli
diferansiyel denklemdir.
Mhendislikte ikinci dereceden ksmi trevli lineer diferansiyel denklemlerin geni bir uygulama
alan vardr.
ki bamsz deikene gre bu denklemlerin genel formu aadaki gibi yazlabilir.
2u
2u
2u
A 2 +B
+C 2 + D =0
x
xy
y
u
u
ve
nin fonksiyonudur.
x
y
Bu denklemler A,B,C nin deerlerine bal olarak aadaki gibi snflandrlr.
Burada A,B,C x ve y nin fonksiyonlardr. D ise x, y, u,

B 2 4 AC
<0
=0
>0

Kategori

Eliptik

rnek
T T
+
= 0 Laplace denklemi ( iki boyutlu kararl durum)
x 2 y 2
2

Parabolik

T
2T
= k 2 Is iletimi denklemi(tek boyutta zaman deikenli)
t
x
2
Hiperbolik y 1 2 y
=
Dalga denklemi(tek boyutta zaman deikenli)
x 2 c 2 t 2

85

9.2. Sonlu Farklar : Eliptik denklemler

9.2.1. Laplace denklemi
y

q( y + y )
q ( x + x)

q( x)

q( y)
x

z
x

Kalnl z olan ince bir plaka ve iinde s dengesinin gsterildii bir eleman
Kenarlar haricinde izole edilen bir plakada s transferi x ve y dorultularnda olabilir. Kararl
rejimde bir elemanda t zamannda olabilecek s ak aadaki denklemle ifade edilebilir.
q( x)yzt + q( y )xzt = q( x + x)yzt + q( y + y )xzt

Burada q( x) ve q( y ) , x ve y dorultusundaki s aksn cal /(cm 2 .s) gstermektedir.

Eitlik zt ye blnp terimler bir tarafta toplanrsa
[q ( x) q( x + x)]y + [q( y ) q( y + y )]x = 0
Bu denklemin birinci terimi

x
y
, ikinci terimi
ile arplrsa
x
y

[q( x) q ( x + x)]
[q( y ) q( y + y )]
xy +
xy = 0
x
y
Denklemi elde edilir. Bu denklem xy ile blnp limiti alnrsa aadaki denklem elde edilir.

q q

=0
x y

Bu s enerjisinin korunumu denklemidir. Plakann kenarlar boyunca genellikle s aks yerine

scaklk koullar belli olduundan bu denklemin scaklk cinsinden yazlmas gerekir. Is aks
scaklklara Fourier in s iletimi yasas ile balanabilir.

qi = k C

T
i
86

Burada qi = i dorultusundaki s akdr.[cal/(cm2 .s)] ,

k = Is yaynm katsays (cm2/s) ,
= Malzemenin younluu (g/cm3)
C = Malzemenin s kapasitesi (zgl ss)[cal/(g . 0C)]
T = Scaklk (0C)

Fourierin s iletimi bants s enerjisinin korunumu denkleminde yerine yazlrsa aadaki

Laplace denklemi elde edilir.

2T 2T
+
=0
x 2 y 2
Eer Plaka iinde s kayna veya kuyusu varsa scaklklar arasndaki bant
2T 2T
+
= f ( x, y )
x 2 y 2
Bu denklem Poisson denklemi olarak bilinir.

9.2.2. zm teknii
Saysal zmde plaka ayrk noktalarn kelere yerletii bir zgara eklinde dnlr ve ksmi
trevli denklem yerine fark denklemleri yazlp her bir noktaya uygulanarak lineer cebirsel
denklem sistemi elde edilir. Bu denklem sisteminin zmnden ayrk noktalardaki scaklklar
bulunur.

y
m + 1, n + 1

0, n + 1

i, j + 1
i, j

i 1, j

i + 1, j

i, j 1

x
0,0

m + 1, 0

87

Merkezi farklar uygulanrsa Laplace denklemi aadaki gibi fark denklemine dntrlr.

2T Ti +1, j 2Ti , j + Ti 1, j
2T Ti , j +1 2Ti , j + Ti , j 1
,
=
=
x 2
x 2
y 2
y 2
Ti +1, j 2Ti , j + Ti 1, j Ti , j +1 2Ti , j + Ti , j 1
+
=0
x 2
y 2
Eer zgara birimleri kare eklinde olursa x = y olacandan sonlu farklar denklemi

Ti +1, j + Ti 1, j + Ti , j +1 + Ti , j 1 4Ti , j = 0
eklinde yazlabilir.Bu denklem Laplace fark denklemi olarak bilinir. zme ulamak iin
plakann btn i noktalarnda bu denklemi uygulamak gerekir.
rnek 9.2.2.1:

100 0C

75 0C

(1,3)

(2,3)

(3,3)

(1,2)

(2,2)

(3,2)

(1,1)

(2,1)

(3,1)

50 0C

0 0C

Ti +1, j + Ti 1, j + Ti , j +1 + Ti , j 1 4Ti , j = 0 Sonlu farklar denklemi (1,1) noduna uygulanrsa

T2,1 + T0,1 + T1,2 + T1,0 4T1,1 = 0 elde edilir . ve T0,1 = 75 0C , T1,0 = 0 0C yerine yazlrsa
T2,1 + T1,2 4T1,1 = 75

4T1,1 T1,2 T2,1 = 75

denklemi bulunur.

Sonlu farklar denklemi (2,1) noduna uygulanrsa

T3,1 + T1,1 + T2,2 + T2,0 4T2,1 = 0 elde edilir. T2,0 = 0 yerine yazlrsa T1,1 + 4T2,1 T2,2 T3,1 = 0
denklemi bulunur.
Sonlu farklar denklemi (3,1) noduna uygulanrsa T4,1 + T2,1 + T3,2 + T3,0 4T3,1 = 0 elde edilir.
T4,1 = 50 0C , T3,0 = 0 yerine yazlrsa T2,1 + 4T3,1 T3,2 = 50 elde edilir.

Sonlu farklar denklemi (1,2) noduna uygulanrsa T2,2 + T0,2 + T1,3 + T1,1 4T1,2 = 0 elde edilir.
T0,2 = 75 0C yerine yazlrsa T1,1 + 4T1,2 T1,3 T2,2 = 75 elde edilir.

88

Sonlu farklar denklemi (2,2) noduna uygulanrsa

T1,2 + T2,1 4T2,2 + T2,3 + T3,2 = 0 elde edilir.

Sonlu farklar denklemi (3,2) noduna uygulanrsa T4,2 + T2,2 + T3,3 + T3,1 4T3,2 = 0
T4,2 = 50 0C yerine yazlrsa T2,2 T3,1 + 4T3,2 T3,3 = 50 elde edilir.

Sonlu farklar denklemi (1,3) noduna uygulanrsa T2,3 + T0,3 + T1,4 + T1,2 4T1,3 = 0
T0,3 = 75 0C ve T1,4 = 100 0C yerine yazlrsa

T1,2 + 4T1,3 T2,3 = 175 elde edilir.

Sonlu farklar denklemi (2,3) noduna uygulanrsa T3,3 + T1,3 + T2,4 + T2,2 4T2,3 = 0
T2,4 = 100 0C yerine yazlrsa T2,2 T1,3 + 4T2,3 T3,3 = 100 elde edilir.

Son olaral sonlu farklar denklemi (3,3) noduna uygulanrsa T4,3 + T2,3 + T3,4 + T3,2 4T3,3 = 0 elde
edilir. T4,3 = 50 0C ve T3,4 = 100 0C yerine yazlrsa T3,2 T2,3 + 4T3,3 = 150 elde edilir.
Bu denklemler toplu olarak aadaki gibi yazlabilir.
4T1,1 T2,1 T1,2 = 75

T1,1 + 4T2,1 T3,1 T2,2 = 0

T2,1 + 4T3,1 T3,2 = 50
T1,1 + 4T1,2 T2,2 T1,3 = 75
T2,1 + T1,2 4T2,2 + T3,2 + T2,3 = 0

T3,1 T2,2 + 4T3,2 T3,3 = 50

T1,2 + 4T1,3 T2,3 = 175
T2,2 T1,3 + 4T2,3 T3,3 = 100
T3,2 T2,3 + 4T3,3 = 150
4 1 0 1
1 4 1 0

0 1 4 0

1 0 0 4
0 1 0 1

0 0 1 0
0 0 0 1

0 0 0 0

0 0 0 0

1
0
1
4
1
0
1
0

0 T1,1 75

0 0 0 0 T2,1 0
1 0 0 0 T3,1 50

0 1 0 0 T1,2 75

1 0 1 0 T2,2 = 0

4 0 0 1 T3,2 50

0 4 1 0 T1,3 175

0 1 4 1 T2,3 100
1 0 1 4 T3,3 150
0

Mathematica program ile bu denklem sistemi aadaki gibi kolaylkla zlebilir.

A={{4,-1,0,-1,0,0,0,0,0},{-1,4,-1,0,-1,0,0,0,0},{0,-1,4,0,0,1,0,0,0},{-1,0,0,4,-1,0,-1,0,0},{0,1,0,1,-4,1,0,1,0},{0,0,-1,0,1,4,0,0,-1},{0,0,0,-1,0,0,4,-1,0},{0,0,0,0,-1,0,-1,4,1},{0,0,0,0,0,-1,0,-1,4}};
b={75,0,50,75,0,50,175,100,150};
x=LinearSolve[A,b];

89

Print["T=",MatrixForm[x]];
Print["T=",MatrixForm[N[x]]];
i
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
T=j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
j
k

300
7
3725
112
475
14
7075
112
225
4
5875
112
550
7
8525
112
975
14

y
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
z
{

42.8571 y
i
j
z
j
z
j
z
33.2589
j
z
j
z
j
z
j
z
33.9286
j
z
j
z
j
z
j
z
63.1696
j
z
j
z
j
z
56.25 z
T=j
j
z
j
z
j
z
j
z
52.4554
j
z
j
z
j
z
j
z
78.5714
j
z
j
z
j
z
j
z
76.1161
j
z
j
z
69.6429
k
{

90

EK A TAYLOR SERS
EK A.1 TAYLOR FORML
f ( x) : Aradmz fonksiyon
P( x) : Yaklak fonksiyon
P ( x) = C0 + C1 x + C2 x 2 + C3 x3 + C4 x 4 + C5 x5 + L + Cn x n
x = 0 da bu iki fonksiyonun deerleri ve trevleri birbirine eitlenerek n + 1 koul oluturulur.
P(0) = f (0) , P (0) = f (0) , P (0) = f (0) , . . . , P ( n ) (0) = f ( n ) (0)
oluturulan bu koullar yardm ile Ci , (i = 0,L , n) katsaylar bulunur.
x = 0 da P(0) = C0 C0 = f (0)

P ( x) = C1 + 2C2 x + 3C3 x 2 + 4C4 x 3 + 5C5 x 4 + L + nCn x n 1

x = 0 da P (0) = C1 C1 = f (0)

P ( x) = 2C2 + 2 * 3C3 x + 3* 4C4 x 2 + 4 * 5C5 x3 + L + (n 1)nCn x n 2

1
f (0)
2
P ( x) = 2 * 3C3 + 2 * 3* 4C4 x + 3* 4 * 5C5 x 2 + L + (n 2)(n 1)nCn x n 3
x = 0 da P (0) = 2C2 C2 =

x = 0 da P (0) = 2 * 3C3 C3 =

1
f (0)
2*3

P v ( x) = 2 * 3* 4C4 + 2 * 3* 4 * 5C5 x + L + (n 3)(n 2)(n 1)nCn x n 4

x = 0 da P v (0) = 2 * 3* 4C4 C4 =

Bu ilemler devam edilirse Ck =

n

konursa P( x) =
k =0

f ( k ) (0) k
x
k!

1
f v (0)
2 * 3* 4

1 (k )
f (0) bulunur. Bu katsaylar P( x) polinomunda yerine
k!

Taylor polinomu elde edilir.

Sfrdan farkl noktalarda da benzer formller bulunabilir.Bunun iin iin Polinomu ( x x0 ) n

kuvvetlerine gre yazlr.
P ( x) = C0 + C1 ( x x0 ) + C2 ( x x0 ) 2 + C3 ( x x0 )3 + C4 ( x x0 ) 4 + C5 ( x x0 )5 + L + Cn ( x x0 ) n
Bu polinomun x deikenine gre trevleri alnp gerekli dzenlemeler yaplrsa aadaki gibi
bir f ( x) fonksiyonunun x0 civarnda Taylor polinomuna alm forml elde edilir.
n

P ( x) =
k =0

f ( k ) ( x0 )
( x x0 ) k
k!

f ( x) fonksiyonu ile P( x) fonksiyonu arasndaki farka n inci kalan denir.

Rn ( x) = f ( x) P( x) f ( x) = P( x) + Rn ( x)
n

f ( x) =
k =0

f ( k ) ( x0 )
( x x0 ) k + Rn ( x)
k!

Bu eitlie kalanl Taylor forml denir. Eer x0 = 0 ise ou kere bu formle Maclaurin
forml denir.
91

Kalan formln yazmak iin ortalama deer teoremi uygulanr.

f ( x)
Eim
f ( x)

f ( x) f ( x0 )
( x x0 )

Eim f ( )

f ( ) =

f ( x0 )

x0

f ( x) f ( x0 )
x x0

Lineer yaklam iin P0 ( x) = f ( x0 ) ve fark f ( x) P0 ( x) = f ( x) f ( x0 ) olur.

f ( x) f ( x0 )
f ( ) =
f ( x) f ( x0 ) = f ( )( x x0 )
x x0
x

Analizin temel teoreminden f ( x) f ( x0 ) =

f (t )dt

eitlii yazlabilir.

x0
x

f ( x) P0 ( x0 ) =

f (t )dt

bu eitlie entegral formundaki kalan denir.

x0

Yukardaki integrale ksmi integrasyon ilemi uygulanrsa

u = f (t ) , dv = dt burada v = t x olmaldr.
x

f ( x) f ( x0 ) = f (t )(t x ) x f (t )(t x) dt = f ( x0 )( x0 x) + f (t )( x t ) dt
x

x0

f ( x) [ f ( x0 ) + f ( x0 )( x0 x)] =

x0

f (t )( x t ) dt

x0

Bu eitliin sol taraf f ( x) P1 ( x) farkna eittir.

Ayn ekilde ksm integrasyon uygulanrsa
(t x) 2
u = f (t ) , dv = ( x t )dt burada v =
olur.
2
x
( x t )2 x
( x t )2

(
)
+
f ( x) [ f ( x0 ) + f ( x0 )( x0 x)] = f (t )
f
t
dt

x0
2
2
x0
( x t )2
]=
f ( x) [ f ( x0 ) + f ( x0 )( x0 x) + f (t )
2

x0

( x t )2
f (t )
dt
2

ayn ekilde devam edilirse integral formundaki kala forml elde edilir.
x
( x t )n
( n +1)
(t )
Rn ( x) = f
dt
n!
x0
Entegral formundaki kalan, aadaki gibi, Lagrange formunda yazlabilir.
x > x0 kabul edilirse ilemler basitleir.
f ( n +1) (t ) nin x0 t x aralnda minimum deeri m , maksimum deeri M ile gsterilsin.
92

( x t )n
( x t )n
( x t )n
( n +1)
m
f
(t )
M
n!
n!
n!
x
x
x
n
n
(x t)
(x t)
( x t )n
( n +1)
(
)
m
dt
f
t
dt
M
dt

n!

n!
n!
x0
x0
x0
snr deerlere ait entegraller kolayca alnabilir.
( x t ) n +1
( x t ) n +1
m
f ( x) Pn ( x) M
(n + 1)!
(n + 1)!
(n + 1)!
ile arplrsa
Btn terimler
( x x0 ) n +1
(n + 1)!
m
[ f ( x) Pn ( x)] M
( x x0 ) n +1
elde edilir. f ( n +1) (t ) m ile M arasnda bir deer olduuna gre, de x0 ile x arasnda yle bir
(n + 1)!
f ( n +1) ( ) =
deer olur ki
[ f ( x) Pn ( x)] yazlabilir.
( x x0 ) n +1
Bylece Lagrange formundaki kalan elde edilir.
f n +1 ( )
( x x0 ) n +1
Rn ( x) =
(n + 1)!
Eer fonksiyonun [a,b] aralndaki (n + 1) inci trevi snrl ise yani
a t b nin her yerinde

R( x) =

M
x x0
(n + 1)!

n +1

f ( n +1) (t ) M

ise

elde edilir.

TAYLOR SERSN KULLANARAK ELDE EDLEN ZEL AILIMLAR

x 2 x3
xn
ex = 1 + x +
+ +L+
+ Rn
2! 3!
n!
x3 x5 x 7
(1) n 1 x 2 n 1
sin x = x +
L+
+ Rn
3! 5! 7!
(2n 1)!
cos x = 1

x2 x4 x6
(1) n 1 x 2 n 2
+
L+
+ Rn
2! 4! 6!
(2n 2)!

x 2 x3 x 4
(1) n 1 x n
ln(1 + x) = x
+
+L+
+ Rn
n
2
3
4
x3 x5 x 7
(1) n 1 x 2 n 1
tan 1 x = x +

+L+
+ Rn
3
5
7
2n 1
K DEKENL FONKSYONLAR N TAYLOR SERS

f ( x, y ) =
k =0 l =0

( k +l ) f ( x0 , y0 ) 1
( x x0 ) k ( y y0 )l
k
l
k !l !
x y

1
[ f ( x0 , y0 )( x x0 ) 2 +
2!
2 f x y ( x0 , y0 )( x x0 )( y y0 ) + f yy ( x0 , y0 )( y y0 )2 ] + L

f ( x, y ) = f ( x0 , y0 ) + f x ( x0 , y0 )( x x0 ) + f y ( x0 , y0 )( y y0 ) +

93