Bernard Levvis

ORTADOUNUN OKLU KML

Trkesi:

Mehmet Harmanc

SABAH
K TA PLAR I
O L A Y L A R N S A N L A R

Bu kitap, Sabah gazetesinin Trk okuruna bir kltr hizmetidir.

O RTAD O U N U N O KLU K M L Sabah Kitaplar 118 Olaylar nsanlar 33 zgn ad: The Multiple Identites of the Middle East Copyright : 1998 Bernard Levvis Copyright Trke, 2000: Sabah Kitaplk San. ve Tic. A.. Medya Plaza, Basn Ekspres Yolu 34540 Gneli-stanbul Tel: 550 49 00-502 84 10 Gamma Medya Telif Haklar Ajans Trke evirinin tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda, yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz. Yayn Ynetmeni: Serpil Demirta Trkesi: Mehmet Harmanc Yayma Hazrlayan: Erkan Kayl Sayfa Dzeni: Nilfer zcan retim Asistan: Neslihan zcan Kapak Dzeni: Blent Aydn Bask ve Cilt: Ayhan Matbaas Datm ve Toplu Sipari: Sabah Kitaplk San. ve Tic. A.., stanbul Tel: (0212) 245 66 01, 245 66 22 Fax: (0212) 245 66 23 Birinci Bask: stanbul, Eyll 2000 ISBN 975-579-095-0

indekiler

nsz Giri

....................................................................5 ....................................................................7

Tanmlar.................................................................. 11 Din ....................................................................22

Irk ve Dil.................................................................. 33 lke Millet Devlet ....................................................................44 ....................................................................60 ....................................................................68

Semboller................................................................. 78 Yabanclar ve Kafirler............................................... 83 Emeller ....................................................................97

Referanslar.................................................................. 107 Ayrntl Okuma.......................................................... 109

nsz

u kitabn ekirdei Wolfenbttel (1989), Roma (1993) ve Castelgandolfoda (1995) yaplan toplantlara sunulan teblie dayanr. Bu tebliler konferans sonunda yaymlanmlard. Onlar bu kitapta geniletip yeniden ele alrken dier konferanslarmdan, makalelerimden ve teblilerimden de yararlandm. Bu konuyu ele almam iin beni ikna eden editrlere, toplantlar dzenleyenlere ve yorum ve sorularyla bu konulardaki grlerimi gelitirmeme yar dmc olan katlmclara teekkr bor bilirim. Her zamanki ustalk ve sabryla ilk taslaktan nihai metne kadar yazdklarm gzden geiren yardmcm Annamarie Cerminaroya burada bir kere daha teekkr etmek isterim. Teekkr etmek is tediim dier bir kii de, ona bu srete byk yardmlar doku nan Robin Pettinatodur. Son olarak kitab taslak halinde okuyan iki dostum Buntzie Churchill ve Michael Curtise de teekkr ederim. Kabul ettiim d zeltmeleri ve tavsiyeleri iin kendilerine teekkr ederken, kabul et mediklerim iin de zr dilemek isterim. Bundan da anlalaca zere kitapta rastlanlacak yanllarn tek sorumlusu sadece benim.

Giri

kurun kolayca anlayabilecei gibi bu kitabn bal psikolo ji ya da daha dorusu, psikiyatri dilinden dn alnmtr. Bu bal kullanmakla Ortadounun marazi psikolojik sorunlar olduunu sylemek istemiyorum. Herhangi bir tedavi nermek ni yetinde ise hi deilim. Bu balkla iletmek istediim ey gruplarn ve onlardan daha ok kiilerin ayn anda sahip olduklar farkl kimliklerin eitlilii ve karmakl, Ortadouda kimliin srekli deiimi ve evrimi, blge halklarnn kendilerini nasl grdkleri, ait olduklar gruplar ve bir birey ile dieri arasndaki farklardr. Bat dnyasnda bile oklu kimlikler vardr. Birleik Kralln kurulmasndan bu yana halkn en az kimlii olmutur: Britan ya uyruu ve daha sonra Birleik Krallk yurtta olarak milli kim lik: o milliyetin drt unsuru olan ngiliz, sko, Galli ve rlandal olarak imdi etnik adn verdiimiz kimlik ve dini kimlik. Modem alarda ortak Britanya milliyeti iinde etnik ve dinin kapsama alan byk lde genilemi ve alt gruplar giderek karmlar dr. Bu durum Birleik Devletlerde daha da karmtr; orada her yurttan ABD yurttalnn yansra rk, etnik kken veya kken ler ve kiisel ya da aile dini ile belirlenen baka kimlikleri bulunur. Amerika gibi Rusyada da pek ok etnik grup olup bunlar g lerle deil de, fetih ve ilhaklarla bir araya gelmilerdir. Fransa ile spanyanm nemli blgesel aznlklar vardr; Breton ve Basklar gi bi bazlan resm milli dilden tmyle farkl olan dillerini korumu lardr. Ancak bunlar ok eskiden beri yerlemi ve yerlilemi ol-

Giri

duklanndan hakim ounluklardan nemli bir kltrel ya da din sel farkllklar gstermezler. Avrupann baka yerlerindeki etnik aznlklar imdiye kadar kk ve sayca az kalmlar, hukuki ya da politik bir statleri, hatta iddialar olmamtr. Ancak milyonlarca yeni gmenin yeni aznlklar oluturmala ryla bu durumda artk dramatik bir deiim grlmektedir. Bun lar ounluu oluturan yerli nfustan etnik, dil, din, kltr ve hatta ounlukla rksal farkllklar olan ok sayda, ok dank gruplardr. Kukusuz bunlar kendi kimlik kavramlarn da getir mektedirler ki, bu da Avrupa'nn ve Batmnkiden nemli farklar tayor olabilir. Avrupa ve Bat terimleri Avrupal ve Batl olup on dokuzuncu yzyla kadar dnyann dier yerlerinde ve zellikle de Ortadouda herhangi bir anlam tamyorlard. Ayn ey Asya ve Afrika iin de geerlidir. Avrupa bir Avrupal fikridir, Yunanistanda domu, Romada beslenmi ve Hristiyanlk iinde uzun ve skntl bir ocukluk ve ergenlik a geirdikten sonra laik ve uluslarst bir toplumda ol gunlama ama yaklamaktadr. Asya ve Afrika da Avrupal fikri olup tekini tanmlamann Avrupal yoludur. Btn insan grup larnda grubun dmdakini tanmlayacak ve ounlukla da aa layc olan terimler vardr. Bu terimlerden bazlar hemen hemen evrensel nem kazanmlardr. Barbarlar ilk balarda Yunanl ol mayanlar, gentiller Yahudi olmayanlard; Asya ve Afrikallar Avru palI olmayanlard ve bunlann ktalan AvrupalIlara gre Avrupann dou ve gney snrlann olutururdu. Hristiyanlkla slam arasndaki uzun mcadele boyunca bu s nrlar pek ok kez deimitir. Helenletirme ve Hristiyanlatrma sreleri ile kendilerini bu yabanc k altnda grene kadar Bar barlar kukusuz kendilerini barbar, Gentiller gentil olarak gr mezlerdi. Barbarlann Helenlemesi antik alarda, gentillerin H ristiyanlamas Ortaada olmutur. Asya ve Afrikallar arasnda bu Avrupal tanml kimliin bilincinde olunmas bu snflandrma nn kendilerine Avrupal hkmdarlar, retmenler ve din adan lan tarafndan retildii modem alardan balar. Yunanllann Eski Dnyann ktasn icat etmeleri gnmzde evrensel ka bul grmektedir. ounlukla Avrupal olan kaiflerin ve corafyaclann giriimleri bunlara bakalann da eklemitir. Ortadou bir Batl terim olup bu yzyln banda ortaya kmr'. Sadece Batl perspektifinden anlaml olan bu mahalli teri min batdaki eski gc ve devam eden etkisi artk btn dnyada kullanlmasyla da kendini gstermektedir. Hatta kendi vatanlar n tanmlamak iin blge halklan tarafndan bile ayn terim kulla nlmaktadr. ounlukla Batl aleyhtan biiminde bir milli, ortak ve blgesel kendini beenme anda bu ok daha dikkat ekicidir.
8

Giri

Her toplumda, herbirinin eitleri ve kimi zaman atan alt gruplar olan oklu kimlikler vardr. Bu kimlikler stat, snf, mes lek gibi unsurlarla sosyal ve ekonomik olabilir. Nesil ve cinsiyet kimliin iki byk snrdr; sivil ve asker, laik ve dini ve dierleri de byledir. ncilde (Tekvin 4) ilk atma ve ilk cinayet bir sosyo ekonomik rekabet dekoru nnde anlatlr. Habil koyun oban, ama Kabil toprak ileyendi. Tanr kincisini tercih etti ve Kabil f kelenerek kardei Habili ldrd. Gebe obanlarla kyl ta rmclar arasndaki rekabet Ortadou tarihi boyunca hep tekrarla nan bir konudur ve gnmzde de bu ikisi arasndaki kar at mas blgenin pek ok yerinde hl nemlidir. Tekvinde kyl g ebeyi ldrr; Ortadou tarihinde ise genellikle bunun aksi ol mutur. Daha sonra kentlerin gelimesiyle kent ve krsal arasnda ve kentin etnik, komnal ve mesleki kimliklerini bir araya getiren mahalleleri arasnda daha gelimi bir sadakat ve kimlik atma s grlmtr. Halifelerinki gibi byk imparatorluklarda blge sel kimlik ve sadakatler sosyal ve kltrel neme sahip olmular sa da, politik nemi olmalarna pek sk rastlanmaz. Sosyal ve ekonomik atmalarn bir toplumda kimlik ve sada katlerin gelimesinde belirli bir nemi vardr. Bunlarn gerekler ve hatta ok yakn zamanlara kadar toplumlar arasndaki farkllkla rn alglanmasnda, birka istisna dnda, hemen hemen hi etki leri olmamtr. i snf temeline dayanan uluslarst kimlik ve dayanmann byk giriimi Rus milliyetilii ve Sovyet devlet karlar kayasna arpp paralanmtr. Cinsiyet farkllklarnn herhangi bir toplumda davranlarn ve kimliklerin evriminde ok byk sosyal ve kltrel etkileri olaca kukusuzdur; erkek hkimiyetindeki Ortadouda bunlar ancak imdilerde politik etkili olmaya balamtr. Baka yerlerde olduu gibi Ortadouda tarihi ve edebi belgeler insanlarn kendi kimliklerinin temel tanmn, ben ile bakalar arasndaki ayrc izgiyi sosyal veya ekonomik ve hatta nesil ve cinsiyet fakllklan ile grmediklerini gstermektedir. Bunlar gele neksel kriterlerle belirlenirler -ya da imdiye kadar yle belirlen milerdir. Birincil kimlikler doumla elde edilenlerdir. Bunlar eittir. Birincisi kan iledir, yani ykselen bir dizi: aile, klan, kabile ve ge lierek etnik ulus. kincisi mekna baldr, ancak birincisiyle her zaman rtmez ve hatta kimi zaman onunla atr. Bu ky veya mahalle, il veya kent olup modern alarda lkeye doru geliir. Birincisi veya kincisi ya da her ikisiyle ilikilendirilen ncs dini cemaat olup mezheplere blnm olabilir. Pek ok kimse iin din yerel ve varolan balan aan tek sadakattir. Kimliin ikinci geni kategorisi bir hkmdara, gemite genel
9

Giri

likle irsi bir hkmdara olan ballktr. Bu kimlik normal olarak do umla elde edilir. Memleketin ilhak edilmesiyle, iktidarn el deitir mesiyle, birey iin glerle ve modem alarda tabiiyet deitirmek le deitirilebilir. Bu, bireyin hkmdara ve onun eitli dzeylerde ki temsilcileri olan devlet bakanma veya bir bakana, bir ilin valisi, bir blgenin idarecisi, bir kyn muhtarna olan itaatle belirlenir. Dnyann pek ok yerinde ve Ortadou tarihinin byk bir ks mnda bu iki kimlik -insann elinde olmayan doum kimlii ve zo runlu devlet kimlii- varolan tek kimliklerdi. Modem alarda, Batnn da etkisiyle bu ikisi arasnda yeni bir tr gelimektedir: g nll kurumlara zgr iradeyle balanmak gnmzde sivil top lum olarak bilinen olguyu oluturmaktadr.

10

BOLM 1

Tanmlar

rtadou modem zamanlarda ok nemli deiiklikler geir mi eski ve kkl kimliklerin blgesidir. Bu kimliklerin aratrlmas ve hatta alglanmas bizim -ve bir dereceye kadar Or tadou halklarnn- bunlar farkl grup kimlii sistemleri olan ba ka bir toplumdan alman bir dille grmemiz, tartmamz ve hatta dnmemizle daha da karmaklamakta ve glemektedir. Ben bunu bir Bat dili olan ngilizce ile yazyorsam da, eer Arapa ya da bugn Ortadouda kullanlan herhangi bir dille de yazsaydm ayn sorun kacakt. Demokrasi ve diktatrlk gibi baz szckler Batl kavramlar iletmek iin yaralm dn szcklerdir; devlet ve zgrlk gibi olanlar ise yeni anlamlar verilmi olan eski sz cklerdir. u anda Ortadouda yaplan tartmalarn ou iin ve zellikle de, Avrupann tarihi deneyiminden tretilen imdiki poli tik kimlik ve sadakat dili iin bu geerlidir. Ancak eski gerekler kaybolmamaktadr. Nasl alglanr ve ta nmlanrsa tanmlansn dardaki yabancyla atmalarda; toplum iindeki rakip gmplar veya rakip kimlikler arasndaki mcadeleler de yeni szckler kimi zaman eski anlamlaryla kullanlrken, eski szckler eski ieriini korurlar veya bunlara yeniden kavuurlar. Bu nedenle bu eitli terimlere bir kere daha bakmal ve bunla r eski Ortadounun mirasna ve gnmz Ortadousunun ger eklerine uygun olarak yeniden tanmlamaya almalyz. Milliyet ve yurttalk, milliyet ve yurtseverlik Ortadou iin yeni szckler dir ve yeni kavramlar anlatmak iin yaratlmtr. Millet, halk, l ke, toplum ve devlet eski szcklerdir, ama bunlar istikrarsz ve bu

11

ORTADOUNUN OKLU KML

nedenle tehlikeli ierii olan szcklerdir. Durumu daha da kar tran bir ey, belirli etnik, milli, komnal ve hatta blgesel kimlik lerin adlar iin de geerli olabilmesidir. 1923 Ocak aynda Osmanl mparatorluunun eitli halef dev letleri ile muzaffer Mttefikler arasnda son bir hesaplama olarak Yunanistan ve Trk devletleri arasnda imzalanan bir protokolle iki lke arasnda aznlklarn zorunlu deiimi kararlatrlmt. ki blge bu protokoln dnda brakld: Trkiyede stanbul kenti ve Yunanistanda Bat Trakya. Dier her yerde aznlklarn iki devle tin anlamalarna uygun olarak evlerini terk edip varsaylan kim liklerinin lkesine yerletirilmeyi kabulden baka areleri yoktu. Ayrca anlamann ilk maddesine gre bunlarn Trk devletinin iz ni olmadan Trkiyeye ve Yunan devletinin izni olmadan Yunanis tana -yani eski memleketlerine- dnmeleri yasakt. Olay acil bir durum erevesi iinde ele alnd. Lozan Protokolunun tarihi 30 Ocak 1923t: nakil ise ayn yln 1 Maysnda ba layacakt. 1923 ile 1930 arasnda Trkiyeden Yunanistana tahmi nen bir milyon iki yz elli bin Rum, Yunanistandan Trkiyeye de bundan daha az sayda Trk gnderildi. En azndan bu deitokuta bunlar byle tanmlanrlar. Ancak protokolde bu terimler kullanlmaz; orada Trkiyede oturan Rum Ortodoks dininden Trk uyruklar ve Yunanistanda oturan Mslman dininden Yu nan uyruklanndan sz edilir. Gerekten olanlara ve yurtlarna geri gnderilen yzbinlerce szde Rum ve Trke daha yakndan bakmak, protokoln dilinin onu hazrlayan ve imzalayanlarn grlerini ve niyetlerini byk bir dorulukla teyit ettiini gsterir. Yunanistana gnderilen Rum larn ounun geldii Karamanda bunlarn gemi varlklar kilise lerde ve Yunan alfabesiyle yazl mezartalannda grlr. Ancak biraz daha yakndan bakldnda yaz Yunan alfabesi olduu hal de dilin Trke olduu da grlecektir. Karaman Rumlar Rum Ortodoks Kilisesine bal olmalar anlamnda gerekten Rumdular, ama gerek kendi aralarnda gerekse bakalaryla konuurken kul landklar dil Trkeydi -fakat bunu Mslman komularnn kul land Arap alfabesiyle deil de, Yunan alfabesiyle yazmaktaydlar. Bu yaz Yunanistandan gelen kartlar, Giritten ve Yunanistann baka blgelerinden gelen Rumca konuan Mslman aznlk ta rafndan da kullanlmaktayd; ve bu insanlarn ou Trkeyi ya hi bilmiyorlar, ya da ok az biliyorlard ve Rumca konuup kimi zaman da Rumcay Trk-Arap alfabesiyle yazyorlard. Yaz ve dinin bu ilikisi Ortadouda ok sk rastlanan bir du rumdur. Suriyenin Araplatnlmasmdan modernlemesine kadar geen bin yl akn srede bu lkenin Hristiyanlan, Mslmanla r ve Yahudileri Arapa konuup yazmlardr; ancak Mslmanlar
12

Tanmlar

Arap alfabesi, Hristiyanlar Sryani alfabesi ve Yahudiler de brani alfabesi kullanmlardr. Her toplum kendi kutsal kitabnn kutsa d ve ibadet iin gerektirdii yaz biimini kullanmtr. Din adamlar ve daha yaygn olarak okumular genellikle kutsal kitap larn alfabesi ile dilini bilirlerdi; ancak sradan insanlarn ou iin yaz yeterliydi ve onlar da kendi lehelerini yazmak iin bunu kul lanmaktaydlar. Pek az sayda okumu bir grup dnda Karaman Rumlar Rumcay ancak Yunanistana, Girit Trkleri de Trkeyi Trkiyeye yerletikten sonra renmilerdir. Her ikisinde de kl tr ve asimilasyon sorunlar yaanmtr. Farkl bir snflandrma sistemine alkn Bal bir gzlemci Yu nan ve Trk devletlerinin anlap baardklar eyin etnik ve milli aznlklarn yurtlarna iadesi deil de dini aznlklarn srgne gn derilmesi olduunu dnebilir: Mslman Rumlarn Trkiyeye, Hristiyan Trklerin Yunanistana. Kullanlan terimler bile -Rumlar ve Trkler, Yunanistan ve Tr kiye- baz gariplikler iermektedir. Trkler, ve daha genel olarak Ortadouda Mslmanlar Yunanllara Rum derler. Ancak Rum Yunanl demek deildir; Rum Romal demektir ve bu adn nce Yu nanllarn kendileri, daha sonra yeni Mslman efendileri tarafn dan kullanlmas onlarn en son politik hkmdarlk ve byklk anlan olan Bizans mparatorluunu antmr. Bizansl kuku suz modem aratrmacln bir terimidir. Eski Britanyallar veya Anglosaksonlar kendilerini Britanyal veya Anglosakson diye adlandrmadklan gibi Bizansllar da kendilerine Bizansl demezlerdi. 1453te yklan devlet yneticileri ve halk iin Roma mparatorlu uydu. Bakenti Roma deil Konstantinopldu, dili Latince deil Yunancayd. Ancak devlet Roma mparatorluunun yasal mirassyd ve halk, her ne kadar Yunanca da olsa, kendilerine Romal lar derlerdi. Osmanllar iin Rum ad fethettikleri ve Yunancann resmi dili ve Yunan ortodoks kilisesinin resmi kilisesi olduu Do u Roma mparatorluu demekti. Bu nedenle Osmanl ynetimin de Rumlar Mslman olmayan milletlerin banda gelirlerdi. Batllar daha eski gemiin anlaryla bu topluma Yunan ve daha son ra , neo-klasik bir grle, Helen adn vermilerdi; ancak impara torluktaki Hristiyan ve Mslmanlar iin mparatorluk hala Ro malyd ve hatta Ortodoks Srplan, Bulgarlan, Anavutlan ve Arap lan ve etnik Yunanllan ihtiva etmesiyle bir anlamda imparatorluk tu. On dokuzuncu yzylda Balkan halklan arasnda ykselen mil liyeti hareketler iki cephede savamlardr: kiliselerinde etnik Yunanllann stnlnden ve anayurtlannda Osmanl Trkleri nin hakimiyetinden kurtulu. Osmanl Trk terimi de buna benzer glkler karmaktadr. Osmanl mparatorluunun resmi dili Trke olarak tanmlanrsa
13

ORTADOUNUN OKLU KML

da, halk kendisine Trk demedii gibi, lkesini de Trkiye olarak adlandrmazd. Trk ve Trkiye szckleri Avrupada en azndan on ikinci yzyldan beri kullanlmaktaysa da, Trkiye'deki Trkler bu terimleri kullanmamaktaydlar. Bunun yerine hkm srdkleri lkeyi dini terimiyle slam lkesi; hanedanlk terimleriyle Osmanl lkesi; ya da daha kesin bir blgesel tanm gerektiinde imparator luktaki seleflerinden miras aldklar adla Diyar- Rum olarak tanm larlard. Trkiye ad resmen 1923te Cumhuriyetin kurulmasndan sonra kabul edilmitir. Avrupada bile Trk szcnn ilk balar da dini bir anlam vard. Bu, Osmanl ve hatta kimi zaman dier farkl etnik ve dil gruplarndan dier Mslmanlar kapsard. Ama Osmanl lkesinin -baz blgelerde olduu gibi- Trke konusalar bile Hristiyan veya Yahudi sakinlerini kapsamazd. Buna karlk bir Avrupal Mslman olduunda, bu olay ran ya da Fasta ger eklemi olsa bile onun Trk olduu sylenirdi. Dini ve etnik terimler genellikle Akdenizin Hristiyan ve Msl man kylarnda karklklara neden olmutur. Her ikisi de birbir lerine kesin dini terimler uygulamaktan ve bylece de rakip bir ev rensel din gereini kabullenmekten kanmlardr. Avrupal Hristiyanlar uzun bir sre slam veya Mslman gibi dini tanm lamalardan kanmlardr. Kimi zaman Hristiyan benzetmesine dayanan ve Hz. Muhammedin slam inancnda Hz. sann Hristi yanlktaki yerine sahip olduu yanl inancndan doan yanltc Muhammedi terimini kullanmlar, daha ok da Mslmanlar Fasl, Trk, Tatar gibi etnik terimlerle tanmlamay semilerdir. Modem zamanlardan nceki Mslman yazarlar Hristiyan dini te rimini kullanmakta ayn isteksizlii gstermilerdir. Bunlar Avru palIlar ya genel 'kafir terimiyle, ya da daha ok Romal, Frenk ve Slav gibi etnik terimlerle tanmlamay tercih etmilerdir. Ancak Mslmanlarn kullanmnda bu nde de etnikten ok dinsel bir arm vardr ve din deitirmelerle elde edilen ya da kaybedilen bir kimlii akla getirmektedir. Hristiyanlar iin zel bir dini ad ge rektiinde bunlara genellikle Nasrani, yani Nasral sann mrit leri denilirdi. Osmanl protokolunda ve modem Arapada mesih Hristiyanlktan domdan eviri olup (Arapa mesih = branice messiah = Yunanca Hristos} saygn bir addr. Mslman dnya grnde din ve vatann nisbi nemi Osmanl Sultan III. Murad tarafndan Kralie Elizabethe gnderilen mektuplarda grlr. Bu mektuplarn hepsi u nvanlarla balar: Hz. sann mritlerinin erdemli hanmlarnn gururu, H ristiyan cemaatinin erefli hanmlarnn by, Nasrani mezhebinin ilerinin yneticisi, ngiltere topraklan kraliesi...

14

Tanmlar

Kralienin ilk srada Hristiyan lideri olarak ve ancak dr dnc srada ngiltere denilen topraklarn hkmdar olarak ta nmlanmas dikkat ekicidir. Baz belgeler ok daha kesindir ve kralieyi Luteyen Hristiyanlarnn lideri olarak adlandrr. Bura da toprak olarak evrilen Trke szck vilayettir ve bu da mo dem anlamda bir lkeden ok idari bir blge anlam tar. Trke kral ve kralie terimleri Avrupa kkenlidir ve asla Trk ya da di er Mslman hkmdarlara uygulanmaz. Avrupal Hristiyan h kmdarlar iin Trk belgelerinde kullanlan terimler Britanya Hindistannda yerli prensler iin yerli halkn kullandklarnn tam ola rak benzeridir. Avrupa hkmdarlar arasnda sultanlarn kendi lerine kendileri iin benimsedikleri nvanlan -ve bylece statytalep etmeleri hi de artc deildir. Osmanllar zayflayp da Av rupa devletleri glenirken Avrupal hkmdarlar birbirleri ardn dan Osmanl belgelerinde sultann kendi nvan olan padiah ola rak adlandrlmalarn istemilerdir. Modem ve laik Batl milliyet, yurttalk ve irsiyet deil de dinin, ya da daha domsu bir dini cemaat yeliinin kimliin kesin be lirleyicisi olmasn anlamakta glk eker. Ortadounun byk bir blm yz yl akn bir sredir Avrupann etkisi alndadr nce etki, sonra hakimiyet ve hakimiyet sona erince yine etki. Bu sre iinde Batnn milli hakimiyet fikirleri Mslman olsun dier dinlerden olsun halklarnn tmn derinden etkilemitir. Ama bugn bile eski cemaat dayanmas ve sadakati her zaman gl ve bazan belirleyici bir unsurdur. Bu sadece slam lkelerinde de il, uzun bir sre Osmanl mparatorluunun paras olan ve ba mszlklarndan sonra bile Osmanl gr ve uygulamalarnn pek ok izini tayan dier lkelerde de grlr. Bunu anlatmak iin iki mek yeterli olacaktr. Biri imdi ye devlet yurttalarnn pasaporta gerek duymadan kimlik belgeleriyle serbest dolam hakkna sahip olduklar Avrupa Birliinin bir ye si olan Yunanistandr. Yunan hkmeti Yunanl kimli kartlarnda ki dini belirten satr nedeniyle Brkseldeki Avrupa yetkilileriyle a tmtr. Dier hibir Avrupa lkesinde byle bir kayt yoktur ve bu Avrupa demokratik uygulamasyla elikili grlmtr. Yunanllar ise dinin kimliklerinin ayrlmaz bir paras olduunda srar etmi lerdir. Bu srarn Yunanistann kk Katolik, Mslman ve Yahu di aznlklar arasnda bir telaa yol amas anlalr bir eydir. Daha ciddi ve daha trajik bir mek de eski Yugoslavyada grl mektedir. Osmanl hakimiyeti lkenin hibir zaman tmne yayl mam ve bu yzyln ilk yllarnda sona ermitir. Ancak Yugoslavlar arasndaki son atmalar Osmanl mparatorluunun can e kimesini belirleyen o ac mcadelelerin bir anlamda devam say labilir. Batl gzlemciler Srp, Hrvat ve Mslmanlar arasndaki
15

ORTADOUNUN OKLU KML

karmak ilikileri genellikle milli terimlerle tanmlarlar ve etnik atmalardan ve etnik temizlikten sz ederler. Yugoslavyann ko mnist, Marksist bir diktatrlkle ynetildii gnlerde dinin lke nin politik snflandrmasnda bir yeri yoktu. Ancak komnist re jim bile Mslmanlarn ayr kimliklerini tanmak zorunda kalm t. Bunu da yle yapyorlard: Mslman kk m ile yazlrsa dini, byk M ile yazlrsa Yugoslav federasyonunu oluturan milleti gstermekteydi. Yugoslavyada yaplan ve sylenenlere baklarak milli ve etnik terimlerin fazla nemi olup olmad dnlebilir. Etnik olarak byk grup -Srplar, Hrvatlar ve Mslmanlar- birbirlerinden pek farkl deildir. Eski Ortadou uygulamasna uygun olarak Ortodoks Srplar Kiril alfabesini, Katolik Hrvatlar Latin alfabesini ve bu yz yla kadar Mslman Bonaklar Arap alfabesini kullansalar da, dil leri hemen hemen ayndr. Pek ok Ortadou lkesinde de birbirleriyle rten ama ayn zamanda elien yurttalk, cemaat ve etnik kimliklerden doan ayn karmaa ve atma grlmektedir. Kilise ile devletin ayrmnn yasalarla olmad lkelerde bile Ba tl bir gzlemci artk dini kimlie ncelik vermemektedir; bu ne denle bunu hala yapanlar anlamakta glk ekecek ve grn teki bu dini atmalar iin dini olmayan bir aklama arayacaktr. Kuzey rlandada Protestan ve Katolikler arasndaki atma gibi, kimi gayet belirgin olan istisnalar Batda da vardr kukusuz. An cak bu da, zellikle atmaya katlmayanlar tarafndan dini ol maktan ok milli terimlerle, ngilizler ve rlandalIlar arasnda basit bir atma olarak sunulmaktadr. Lbnan i savalarnn karma kln Batl okurlarna anlalabilir yapmaya alan Batl mu habirler, sanki 1789 devrimci Fransz Millet Meclisinin oturma d zenlemesinin Lbnan paralayan mezhep atmalaryla bir ilgisi varm gibi sa kanat Hristiyanlanyla sol kanat Mslmanlarnn atmalarndan sz etmeye almlardr. Hi kukusuz ki, bu tr bir Batl terminolojisi rakip fraksiyonlarn kendilerini Hristiyan deil de Katolik veya Ortodoks, ve Mslman deil de ii ya da Snni olarak tanmladklar ve Lbnanl yerine bunlardan birini kullandklar durumlardaki bir atmay ne tanmlayabilir ne de aklayabilir. 1923 Lozan Antlamasnda lke deitirecek kiiler iki katego riye gre tanmlanacakt: bir dinin taraftarlar ve bir devletin uy ruklar. Ortadouda bunlardan birincisi ok eskiden yerlemi olup evrensel olarak anlalm ve kabul grmtr; kincisi, en azndan imdiki durumuyla, yenidir. Bat dnyasnda seyahat iin verilen belgelerde kiinin u ya da bu hkmdarn uyruu ya da daha sonra u ya da bu cumhuriyetin yurtta olduu belirtilirdi. Modem zamanlarda yurtta terimi hala ayakta duran monariler
16

Tanmlar

de bile uyruk teriminin yerine gemitir. Her iki terim de kiinin hangi devlete sadakat ve belirli tanmlanm snrlar iinde itaat borlu olduunu ve karlnda korunma aldn belirtir. Bu ilikiyi belirten birka terim vardr. Hem ngiltere hem Ame rika ngilizcesinde kullanlan kelime nationalitydir. Franszada nationalite ve dier Avrupa dillerinde eanlamllar hemen hemen ayn ekilde kullanlr. Ama hepsinde bu byle deildir. Alman Nazionalitaet ve Rusa natsional ost yasal ve politik milliyeti deil, n etnik ve kltrel milliyeti belirtir. Bunlar iin baka kelimeler kul lanrlar -Almancada Staatsangehrigkeit (devlete ait olma) ve Rusada grazdanstvo (yurttalk). ngilizcede hukuki kullanmda bir millet iindeki bu tr etnik ve kltrel kimlii belirtecek kabul edilmi bir terim hala yoktur. Yarm yzyl nce Britanya milleti nin drt unsuru olan ngilizler, skolar, Galliler ve rlandalIlardan rklar olarak sz edilirdi; ancak bu kelimenin ieriindeki ve etki sindeki deiiklikler bu kullanm kabul edilmez klmtr. Avrupa iinde bile bylece nemli terminoloji ve kullanm farkllklar var dr. Bu tr terminolojinin tmnn kimi zaman dn alnd, ki mi zaman zorland ama nfusun byk bir ksmna yabanc kal d blgelerde farkllk -ve karklk olasl- daha da artar. Politik kimlii ve sadakati gsteren en yaygn Batl kelime ku kusuz yurttalktr. Gariptir ki, Ortadou dillerinde yurtta ve yurttal belirten bir szck yoktur ya da yakn zamana kadar ol mamtr. Modem Farsann ehrvand szc ehirden gelmekte olup dn alnma bir szcn Farsaya evrilmi eklidir. Yurt talk olarak kullanlan Arapa muwatin, Trke yurtta veya va tanda, Farsa hemvatan kelimelerinin anlam ayn vatandan ya da lkeden olan kiiler demektir. Modem branice de bu byledir: yurtta ve yurttalk iin ezrah ve ezrahut kelimeleri kullanlr. Ezrahut yeni bir kelimedir. Ezrah Tekvinde (12; 19, 48, 49), Levililer (16: 29; 17; 15; 18: 26; 19; 34; 24: 16, 22) ve Saylarda (9: 14; 15: 13-15, 29, 30) geer ve bunlarda genelde ger yani yabanc veya aranzda bulunan ile kyaslanr. Ezrah ise lkenizden olan ya da kimi zaman milletinizden olan diye evrilir. Dier eitleri aranz da doan veya lkede doandr. unu da belirtmek gerekir ki, bu blmlerde yabancya ya da bir sre topluluk iinde kalana hi ay rm gzetilmeksizin orada domu gibi davranlmasdr. Klasik slam kullanmnda Devlet uyruklar iin ortak kelime ra yya idi; sr anlamna gelen kelime Ortadou dininde ortak i olan devletin pastoral imajnn ifadesidir. Osmanl kullanmnda kelimenin oulu olan reaya devlet, asker ve din kurumlanmn kar t olarak vergi mkellefi halk belirtmektedir. Prensip olarak bu kelime hem Mslman hem Mslman olmayan kentli ve kylle ri kapsamaktaysa da, on sekizinci yzyl sonlarnda ve zellikle on
17

ORTADOUNUN OKLU KML

dokuzuncu yzylda mparatorluun Mslman olmayan ve zel likle Hristiyan tebaas iin kullanlmtr. Kelime ngilizceye iki ay r biimde girmitir: Osmanl topraklarndaki Batl seyyahlardan rayah ve Mslman ynetimindeki Hindistanda kyl iin kulla nlan genel bir terim olarak iyot. Ortadou lkelerindeki Batllama sreci baz yeni terimler de getirmitir. Osmanl (ve ran) idari terimi olan tabi uyruk anlam n alarak tabiyete dnm, bylece modem ngilizcede milliyet ya da yurttalkla kastedilen anlam kazanmtr. Modem Arapa da yurttalk cins'ten tretilen soyut bir isim olan cinsiyye ile ifa de edilir. Latince gensten gelmi olabilecek bu kelime klasik Arap ada da vard ve eitli balamlarda tip, tr, snf, rk, millet ve cin siyet anlamlarn belirtiyordu. Yurtta (ngilizcede Citizen, Latincede cives, Yunancada polites) Grekoromen kent ve kent yeleri kav ramndan gelir ve ok farkl bir politik ve bylece de semantik bir gelenei kapsar ki, bunun yaklak bile eiti bir terminoloji yoktur. Her yerden ok Ortadouda grup kimlii ounlukla ortak bir gemiin paylalan anlar; yazl, hatrlanm ya da kimi zaman hayal edilmi tarihte nemli grnen olaylar evresinde odaklanr. Blgenin iki milleti olan Trkler ve ranllar iin kimlikleri balbama bu bellei oluturur ve zel bir odaklanma gerekmez. Bun larn gmp dayanmas lkenin somut temeline dayanr, ortak mil liyet duygusuyla srdrlr ve yzyllara varan bamsz bir dev let olma ile ayakta durur. Trklerin ve ranllann kimi acyla, kimi gururla hatrlanan pek ok milli gemi anlan vardr. Bu gurur duyulan anlardan en yaknlan Trkiyede laik ve randa slami cumhuriyeti kuran devrimlerdir. Btn bunlar Trklerin ve ranllann memleketlerinde ve d lkelerde kendi kimliklerini nasl gr dklerini etkiler. Modem aa kadar milliyetiliin maddi desteklerinin ve politik niteliklerin genelde eksik olduu blgenin teki lkeleri arasnda tarihsel bellek kimlii belirlemeden daha da byk bir nem kaza nr. Pek ok dier Yahudi iin olduu gibi srailliler iin de modem kimliklerini belirleyen iki olay vardr. Birincisi 1960lardan bu yana Holokost olarak anlan ve kta Avrupas Yahudilerinin planlanm ve hemen hemen tamamlanm imhasdr. kincisi de, ki pek ok bakmdan birincisinin dorudan doruya sonucudur, 1948de ku mlan srail Devletidir. srail Devletinin kurulmas Yahudi perspek tifinden Siyona dn ve eski Yahudi milletini zgn vatannda ye niden kurma olarak grlr. Dindarlar iin bu onlardan bir ksm geri dnecek kehanetinin (ayah 10: 20-22) gereklemesidir. Filistinliler ve daha ok Araplar iin bu bir gerekleme deil bir gaspt. srailin douu ve o doumu nleyememek ya da son vere memek ve bunun Filistinliler iin getirdii strap ve dier Arapla18

Tanmlar

ra getirdii aalanma modem Arap tarihinin belirleyici bir nokta s ve bir dizi sosyal, kltrel ve en son olarak da politik deiimin balang noktasdr. Araplar buna nakba ya da felaket derler. Te rim Arap benliinin ve yaratclnn yabanc hakimiyeti altnda uzun yzyllar sren uyku ve hareketsizlikten sonra yeniden uya nn ifade eden nceki nahdanm (canlanma veya Rnesans) bir yanksdr. Kimi zaman milli bilinci srdren ey bir olay ya da yer deil, ba arlan onunla ortak kimlikleri olduunu iddia eden herkeste bir gurur kayna olan bir kiidir. Buna bir rnek, ngilterenin Aslan Yrekli Rian liderliindeki Hallan yenip Kuds Hristiyanlardan alan ve pek ok hikaye ve efsanenin kahraman ortaa lideri Salahaddindir. Modem zamanlara kadar Salahaddin sadece bir Mslman kahramanyd ve btn Mslmanlar onun zaferleriyle gumr duyabilirlerdi. Modem alarda bu yeterli olmad ve kendisi ne etnik veya milli bir etiket yaptmlma abalan grld. Salahaddinin Trk, Arap ve Irakl olduu iddia edilmitir. Bu iddialann hepsi bir bakma geerlidir. Salahaddin Trk asker kurumu iinde komutanla ykselmitir. Meslek yaam tmyle Arap kltr ve diline sahip lkelerde gemi ve tarihiler ve methiyeciler sadece Arapa yazmlardr. Salahaddin Saddam Hseyinin doum yeri olan Takritde domu ve imdi Suriye olan topraklarda yetimitir. Oradan Msra gitmitir. Ancak kendisine etnik bir kimlik vermek gerekirse bunlarn hibiri deildir. Tarihiler tarafndan anlatlan aile gemiine baklrsa Salahaddinin bir Krt olduu, ve Krt bir aileden geldii anlalmaktadr. Eskiden kk bir aynnt olan bu dumm zamanmzda yeni bir nem kazanmtr. Bat dnyasnda bir sredir politik amalar iin kimlik ve sada katin tayin edici temel unsuru olarak millet veya lke dediimiz ey olduunu kabul etmek uygulamas grlmektedir. Avrupada deil se de, Amerikada bu terimler hemen hemen eanlamldr. ngilizce dahil pek ok Avrupa dilinde ise rttkleri alanlar varsa da bunlann arasnda bir farkllk vardr. nsanlann ou gibi hepimiz ye rel adetlerimizin doa yasas olduunu kabul ederiz. Oysa byle bir ey yoktur. nsanlar milletlere ve lkelere gre snflandrma uygu lamas ve bunu politik kimliin asal temeli yapma ok yakn za manlara kadar Bat Avrupaya ve Bat Avrupa tarafndan smrge letirilen ve Bat AvrupalIlar tarafndan iskan edilen yerlere zgy d. nsanlara bu bak zamanmzda, eitli etkenler sonucunda, dnyann geri kalan blmnn ou tarafndan benimsenmi ve uygulanmtr. Aralarnda Ortadou lkelerinin de bulunduu pek ok lkede bu kavramlar henz hl yenidir; kusurlu olarak uygu lanmaktadr ve gnmzde bile, en azndan ktklan lkelerde an lalp uygulanan biimleriyle genel kabul grm deillerdir.
19

ORTADOUNUN OKLU KML

Tabii baka yerlerde olduu gibi Ortadouda da hem milletler hem lkeler, olmutur. lkeler, yani yerler; milletler, yani insanlar vard. Milletlerin ve baz zamanlar lkelerin adlan vard ve bunlar gnlk yaamn allm bir parasyd. Ama ne millet ne de lke politik kimlii tayin etmekte ve politik sadakati ynetmekte birincil ve hatta nemli bir unsur olmutu. Ortadouda geleneksel olarak bunlar farkl bir temele oturtulurdu. Kimlik dinle belirlenir ve ifade edilirdi ki, bu da gerekte cemaat demekti; sadakat devlete bir bor tu ve devlet, uygulamada hkmdar ile ynetici sekinlerdi. Avrupa devletleriyle Osmanl mparatorluu arasndaki yzler ce yllk atmada AvrupalIlar ilikilerini Avustuyallar, Franszlar, Almanlar, ngilizler ve dier milliyetlerden olanlar ile Trkler arasnda grr ve yrtrlerdi; Trkler ise bu ilikiyi Mslman lar ile Hristiyanlar arasnda grmekteydiler. Modem a ncesi Mslman belgelerinde Hristiyanln mezhep farkllklanna pek nem verilmemitir. Mslmanlann dnya grnde, ki doal olarak bakalanmn da ayn gre sahip olduklann dnrler di, din kimliin belirleyici unsuru, sadakatin ve daha da az nem li olmayarak, otoritenin kaynann odak noktasyd. On dokuzuncu yzylda Avrupadan iki yeni kavram geldi. Biri kimlik ve sadakati lke ile tanmlyordu -yurtseverlik; dieri dil ve etnik kkenle -milliyetilik. Bat Avrupa'nn aksine ama Orta Avru paya daha ok benzer ekilde Ortadouda yurtseverce ve milliyet i tanmlar rtmeyip ounlukla atmaktayd. Her ikisi de ya bancyd, ama ok byk etkileri vard. kincisi Ortadou gerekle rine daha yakn geldii iin ekicilii de daha fazla oldu. Bu fikirlerden Ortadouya ilk gireni yurtseverlik oldu. k ye ri Bat Avrupa; van yeri okuluslu, ok dinli nfusu Fransz veya ngiliz stili yurtseverlie hogryle baklmasn imkansz klan Os manlI mparatorluuydu. Yurtseverliin kk salmas ancak Os manlI mparatorluunun ykmtlan arasndan nispeten homojen bir Trk millet-devletinin doduu Birinci Dnya Sava sonrasndadr. Yurtseverce fikirler Msr ile baz dier lkeleri de etkileme ye balamsa da, on dokuzuncu yzyl sonunda yirminci yzyl balannda Orta ve Dou Avrupa kkenli milliyeti ideolojiler eski ve yeni imparatorluklarn kark halklar arasnda ok daha g l bir tepki yaratmtr. talyann ve zellikle Almanyann birlemesi, bu olaylarda st rabn ektikleri blnme ve tabilikten bir kurtulu yolu gren Or tadouda pek ok kiide umut uyandrm ve esin kayna olmu tur. Bir Prusya ya da Sardunya rolne heveslenen ilk devlet Osmanl mparatorluu oldu. Osmanllar bu rol slamiyete ilikin olarak gryorlard; Osmanl Halife Sultannn liderliinde slam dnyasnn dayanmas ve belki de daha sonra birlemesi. Avru20

Tanmlar

pallann fikirlerine daha ak olan dierleri ise rol etnik adan grmekteydiler: ortak bir milli kimlik paylaan eitli halklarn kurtarlmas ve birletirilmesi. Yurtseverlik ve milliyetilik temeline oturtulan bu yeni politik sadakatin Hristiyan dnyasndan yaylan etkilere daha ak olan Arap Hristiyanlan iin zel bir cazibesi vard. Bunlar bu kimlik ta nmnda, en azndan prensip olarak kendilerini politikann tam ve eit katlmclar yapacak bir ey gryorlard ki, dini olarak tanm lanm bir toplumda buna erimeyi asla umamazlard. Ayn d fi kirler kimi zaman bunlar gerek slami deerlerle elikili grenler tarafndan da zaman zaman muhalefetle karlanmaktayd. Bir slam, ya da Batllann kimi zaman adlandrdklar gibi bir Pan-slamc politik kimlie dn abas yeni bir ey deildi. Bu, geen yzylda aralarnda Gen Trklerin hakimiyetinde OsmanlI lar, Msr ve Arabistan Krallar olan baz Mslman hkmdarlar tarafndan tevik grmt. Bu devlete ynetilen pan-slamizm kampanyalar baarszlkla sonulanmt. Bunun nedeni, biraz da hakl olarak, slami duygulan u ya da bu Mslman liderin amalan dorultusunda seferber etme abalan olarak grlmesi dir. Daha popler ve daha radikal bir pan-slamizm daha byk bir destek bulmutur. Ancak bu da daha radikal devletler tarafn dan desteklendii iin devlet amal olarak grlmtr. Avrupa tipi milliyeti fikirler slami Ortadouda ilk grldn de, bunlan blc ve dine aykm olarak reddedenler olmutu. Mil liyeti ideolojilerin herhangi bir muhalefetle karlamadan hkm srd uzun sreden sonra gnmzde ayn eletiri yeniden ii tilmeye balanmtr. Abd al-Fattah Mazlumun slam Dnyasnda Milliyetiliin Kkrtcl adl kitabnda milliyetiliin rklk ol duu, slam dnyasna kstah kafirler ve zellikle Yahudiler tara fndan sokulduu, amacnn Mslmanlan blp birbirlerine d rmek olduu iddia edilmektedir. Ancak milliyetilie kar olanlar bile ondan kurtulamamlar dr. Trk airi Mehmet Akif gayet dindar bir insan olup etnik mil liyetilii eletirenlerin bandayd; Trkiye Cumhuriyeti ilan edil diinde kendi isteiyle srgne gitmiti, ama iirlerinden biri de bestelenmi ve Trk milli mar olmutur. Bu yurtsever ve milliyeti hareketler zamanla daha nce slamiyetin kafirlere kar mcadelesi olarak grlen ve sunulan eye ye ni bir ideolojik ifade salamtr. slam dnyas halklan yeni ge miler elde ediyorlard ve bu yeni gemilerle bugnk kimlikleri ve gelecekteki emelleri hakknda yeni ve farkl bir duyguya kavu maktaydlar.

21

BOLM 2

Din

aka yerlerde olduu gibi Ortadouda da eski a tanrlar ounlukla yre veya kabile ilahlar olup taraftarlar mekn veya irsiyet ile belirlenirlerdi. oktannclk kimi zaman btn ya ratln ve btn dier tanrlarn efendisi olan bir tek yce Tanr ya inanca dnebilirdi. slamiyet ncesi Araplarn ve Ortado unun baz eski halklarnn inanlar byleydi. randa bunlar bir tr tektannc dalizme dnmt: insanln nemli, hatta bel ki de kesin bir rol oynad kozmik bir atma iinde olan ve biri iyi biri kt, iki yce ama eit olmayan varlk. Bu fikirlerin etkile ri Eski Ahitin daha sonraki kitaplarnda olduu gibi Hristiyanlk ta ve slamiyette de grlr. Bu mezheplerin hepsi zamanla yerlerini Ortadounun b yk tektannc dinine braktlar -tarihi srasyla Musevilie, Hristi yanla ve Mslmanla. Daha eski inanlar alm ama silinme miti. Eski inanlar ve alkanlklar ounlukla yeni bir klk altn da yaamaya devam etti: rnein kutsal yerlere, kutsal insanlara ve hatta kutsal ailelere gsterilen sayg gibi. Zaman zaman kana susam ilkel bir mezhep Yahudilerin, Hristiyanlann ve Mslmanlann taptklan evrensel ve balayc Tannmn adn gasp edip ona ibadet eder. Mslmanlkta besmele Balayc ve Esirgeyici Allah Adnadr. Yahudiler ve Hristiyanlar da tannsal nitelikler iin ayn ya da benzer terimler kullanrlar. Ancak terristlerin sava tanns ne esirgeme ne balama bilir ve hem zalim hem intikam c bir imaj yanstr. Bu ayn zamanda zayf bir tann olup dmanlann bulmak ve ldrmek iin fani tetikiler bulur ve onlara cen

22

Din

nette ehevi zevkler vaadiyle deme yapar. ada dnyada slamiyetin politik rol hem lke iinde hem de uluslararas olarak eiti ve rakibi Hristiyanlktan nemli farkllk lar gsterir. skandinav lkelerinin ve Almanyann devlet bakanlan veya dileri bakanlan zaman zaman bir Lteryen zirve toplan ts iin bir araya gelmezler. Sovyetler Birlii henz varken yneti cilerinin politik ve ideolojik grlerini geici olarak unutup Orto doks kilisesine eski veya hl varolan ballklan temeline dayana rak Yunanistan ve Yugoslavya yneticileriyle toplantlar yapmalar allagelmi bir ey deildi. Yine bunun gibi, Dou ve Gneydou Asyann Budistleri ya da Gney Avrupa ve Gney Amerikann Ka tolik devletleri Birlemi Milletlerde veya politik faaliyetlerinin her hangi bir alannda Budist veya Katolik bloklar oluturmazlar. Dini kimlik temelli byle bir gruplama fikri bile pek ok Batl gzlemciye sama, hatta komik gelebilir. Ancak slamiyette bu ne samadr ne de komik. Aralannda monariler ve cumhuriyetler, muhafazakarlar ve devrimciler, kapitalistler ve sosyalistler, Ameri ka Birleik Devletlerinin dostlar ve dmanlarnn ve tarafszln btn renklerinin savunuculannm bulunduu elli alt Mslman devlet uluslararas bir danma ve hatta baz alanlarda ibirlii or gan kurmulardr. Bunlar dzenli olarak yksek dzeyde toplanlar dzenlerler ve yap, ideoloji ve politika farkllklanna ramen nemli lde anlama ve ortak eylem salamlardr. Uluslararas politikadan i politikaya dnersek slam lkeleriy le dnyann dier lkeleri arasndaki farkn daha az dramatik ol masna ramen hl nemli olduunu grrz. Asya ve Avrupada kendilerine Budist ya da Hristiyan diyen siyasal partilerin bulun duu lkeler olduu dorudur. Ancak bunlann says fazla deildir ve semenler nnde dini sylemlerinin pek fazla rol yoktur. Bu na karlk slam lkelerinin ounun iilerinde din dilerinde olduundan bile daha gldr. Bu fark nereden gelmektedir? Buna bazlan basit ve beklenen bir yant vererek Mslman lkelerin Hristiyan lkelerin artk H ristiyan olmadklan anlamda hl Mslman olduklann sylerler. Ancak bu yant kendi bana yeterli deildir. Hristiyan inanlar ve bunlar savunan Hristiyan din adamlan pek ok Hristiyan lke sinde hl nemli bir gtr ve rolleri eski yzyllardakine kyaslanamazsa da, yine de az deildir. Ancak u anda hibir Hristiyan lkesinin dini liderleri Mslman lkelerde dini liderlerin dini inan zerindeki hakimiyetine ve taraftarlannn dini katlmlanmn apna sahip deildir. Dahas, bunlar Mslman lkelerde sadece yaygn deil ayn zamanda doru olarak kabul edilen trden bir politik role sahip olmadklan gibi byle bir iddiada bulunamazlar. Dier dinlerle kyaslandnda Mslman lkelerde dini inan
23

ORTADOUNUN OKLU KML

ve uygulamann yksek dzeyi hi kukusuz bunun bir unsuruy sa da, kendi bana yeterli bir aklama deildir. Bu farkllk bu e itli dinlerin balanglarna ve slamiyette baka hibir byk din de benzeri olmayan din ve politika arasndaki yakn ve gerekli ili kiye kadar izlenmelidir. slamiyetin temel ve ayrt edici bir unsuru dinin Mslmanlarn gzndeki tmyle kavrayc karakteridir. Dinlerin daha nceki kurucularnn aksine Hz. Muhammed bir devlet kurup ynetmi tir. Hkmdar olarak yasalar karm, adalet datm, ordulara komutanlk etmi, sava ve bar yapm, vergi toplam ve bir h kmdarn yapaca dier her eyi yapmtr. Bu Kuranda, Hz. Muhammedin biyografisinde ve yaam ve eserleri hakkmdaki hadis lerde yanstlr. slamiyetin bu en belirgin nitelii Kuranda birka kere dile getirilir (3: 104, 110; 7; 157; 22: 41 vb.); burada Mslmanlara iyilii emreden, ktl yasaklayan temel grev yklen mitir; bu btn dinlerde getirilen iyilik yapmak ve ktlkten ka nmak kiisel grevinden farkl olarak bu ama iin yetki kullan may ierir. Hz. Muhammedden hemen sonra gelenlerin slam doktrini ve hukukunun oluma dneminde devleti Mslmanlarn Mslman olmayanlar fethettikleri ve boyunduruk altna aldkla r bir imparatorlua dnmtr. Bu da slamiyette daha balan gtan beri sadece Eski Ahit Yahudiliinde benzeri grlen, ama daha sonra baka bir biim almam olan bir din ve devlet, bir inan ve iktidar yorumu olduunu gsterir. Hristiyan kuram ve uygulamas baka izgilerde gelimitir. H ristiyanln kurucusunun yle dedii sylenir: Sezarn hakkn Sezara ve Tannnn hakkm Tannya ver. Bu bilinen ve ok tekrar lanan vecizede Hristiyanln balangcnda getirilen bir tek bu ilke Hristiyan dnce ve uygulamasnda temel olarak kalmtr ve H ristiyanlk tarihi boyunca izlenebilir. Daima farkl yetki alanlar olan ve farkl konularla ilgilenen iki otorite olmutur: Tanr ve Sezar. Bunlarnn herbirinin ayr yasalar ve bunlarn uyguland ay r mahkemeleri; ayr hiyerarilere sahip ayr kurumlan olmutur. Bat dnyasnda biz bu iki ayn otoriteye Kilise ve Devlet deriz. Hristiyanlkta bunlar kimi zaman ibirlii iinde, kimi zaman a tarak, kimi zaman biri, kimi zaman dieri ste geerek ama hep iki ayn kurum olarak varolmulardr. slami kurama gre Devlet ve Din ayn ya da aynlabilir kurumlar deillerdir. Cami bir ibadet ve aratrma yeri olan bir mekndr. Ayn ey sinagog iin de geerlidir. Her iki terim de kendi ibadet edenlerince Hristiyan dnyasn daki kilise ile kyaslanabilecek dini bir kurumu belirtmek iin kul lanlmamtr. Klasik slami dnce ve uygulama bu dnya ile teki dnya arasndaki eylerle bunlan yneten ayn gruplar ara snda bir fark grrse de, her ikisini de ayn Kutsal Yasa dzenler.
24

Din

Laik ve dini, kutsal ve kutsal olmayan, ruhi ve dnyevi ve bunun gibi bilinen ift kelimelerin ne klasik Arapada, ne de dier slam dillerinde kart yoktur. Hristiyanlkta derin kkleri olan ikili nis peten modem alara kadar slamiyette bilinmezdi. slamiyete giri i d etkiler sonucunda olup, szl dn alman veya uyduru lan kelimelerden veya yeni anlamlar verilen eski kelimelerden olu maktadr. Son yllarda bu d etkiler saldrya urayp zayflam ve zaten pek kk ve dlanm bir sekinler grubu dnda kabul grmemi olan getirdii fikirler de zayflamaya balamtr. D et kiler cazibelerini kaybettike daha eski ve daha kkl idraklere bir dn vardr. Daha baka farkllklar da vardr. Hristiyanlk bir imparatorlu un k arasnda ortaya kmtr. Hristiyanln ykselii Romann yklna paraleldir ve Kilise bu dnemde ayakta kalabil mek iin kendi yaplarn yaratmtr. Hristiyanln ezilmilerin dini olduu yzyllarda Tanr inanlarnn safln snamak ve arndrmak iin inanlar strap ve skntya tabi tutar grnm t. Hristiyanlk sonunda bir devlet dini olduunda Hristiyanlar Romann kurumlann ve hatta dilini kendi ihtiyalarn grmek iin alp yeni biime sokmaya altlar. Bunun aksine slamiyet bir imparatorluunun douu arasnda ykseldi ve yeni dinin korumas altnda yaratlm ve yeni vahyin dili ile -Arapa- ifade edilen geni, muzaffer ve srekli gelien bir devletin dini oldu. St. Augustine ve dier ilk Hristiyan dnrler iin Devlet ktnn iyisi iken Mslmanlar iin Devlet -tabii, slam devleti- eriat tarafndan Tanr inancm yaymak, Tannnm yasala rn uygulamak ve Tannnn kullarn korumak ve artrmak grevi ni yklenmi iyi idi. Evrenin bu grnde Tanr mminleri sna maktan ok onlara yardmc olan, bu dnyada baarlarm isteyen ve ordusu, cemaati ve devleti iin onayn zafer ve egemenlikle gs teren olarak grlr. Mslmanlara gre ehitlik din iin kutsal bir savata lmektir. Halifelik iin ilk mcadelelerde yenilen taraf olan iiler bunun ksmi bir istisnasdr. Yenilgi ve bask iilere strap, tutku ve ehitlik konularnda neredeyse Hristiyan tr bir kavram getirmitir. Modem alarda bu yeni ideolojiler ve yeni tekniklerle birleerek ok byk ve kudretli bir sosyal g yaratmtr. Uzak slami gemiin bu grlerinin zamanmzda, zellikle de Mslman zbilincinin biimlenmesindeki etkisinde olarak nemli sonulan vardr. Mslman dnyasnn byk bir ksmnn yazl tarihinde kimliin asal ve temel tanm dindir. Ve Mslmanlar iin de bu slamiyet, ya da daha belirgin biimde, bal olduklan slami mezheptir. Baka hangi faktrler olursa olsun, bunlann etkili ola bilmesi iin dini ya da mezhebi bir biim almalan gerekiyordu. Mo dem laik Batda ve Bat yntemlerini benimsemi dier yerlerde
25

ORTADOUNUN OKLU KML

dnya milletlere blnmtr ve millet de farkl dini topluluklara blnebilir. Mslman grne gre ise dnya dinlere blnm tr ve bunlar daha sonra milletlere ve devletlere blnebilir. Bu temel dini kimlik hl poplerdir ve yakn zamanlarda nk leer silah alanna bile tanmtr. Aralarna bu amala Rusyann da katld Batnm Hristiyan bombalan ve srailin de bir Yahudi bombas olduu sylenerek bir ya da daha fazla slam lkesinin de bir slami bomba elde etmesi ya da retmesi gerektiini iddia edil mitir. Bu, zellikle Pakistann 1998 Maysnda alt nkleer bom bay baanyla patlatmas zerine pek ok slam lkesinde yank bulmu olan bir grtr. Pakistan Babakannn Suudi Arabistan ziyaretinde bombasna kesinlikle dini bir kimlik vermeyi reddetme si bu tepkiyi ortadan kaldrmaya yetmemitir. Pek ok slam lkesinde sadakat ile sadakatsizlik arasndaki gerekli ayrm din salar. Hristiyanln aksine slamiyetin balca snav, nemsiz deilseler de, doru olan inanca ve doktrine bal lk deildir; nemli olan komnal sadakat ve uygunluktur. Ve dini uygunluk sadakatin d grnts olduu iin de, dine aykn d ncelere sahip olmann sadakatsizlik ve dinden dnmenin ihanet olaca kukusuzdur. Klasik slamda doru inanc tanmlayacak ve uygulayacak, yanl inanc bulup cezalandracak hiyerarik bir kurum yoktu. Onun yerine Mslmanlar hem rehberlik kayna hem de meruluk temeli olarak konsensusa byk nem verirler di. Son iki yzyldaki ok byk deiikliklere ramen slamiyet Mslman lkelerde en yaygn kabul gren konsenss biimi ola rak kalm olup siyasal programlardan ya da sloganlardan ok da ha gl olmutur. slami semboller ve anlar hl sosyal mobilizasyon iin en etkili yollardr. slam szcnn iki ayn anlamda kullanldn hatrlamak yararl olacaktr: Hristiyanln kart, yani bir dinin ad, bir inan ve ibadet sistemi olarak; ve ayn zamanda Hristiyan aleminin kart olarak, yani o dinin altnda gelien btn bir uygar l belirten bir szck olarak. Bu aynm gremeyen yabanclar ara snda pek ok karmaa yer alm ve bunlar slamiyete genelde Ms lman gemiinde ya da imdisinde nemli olmakla birlikte, Hallann ve Engizisyonculann zgn Hristiyanlktan uzak olduu ka dar zgn slamiyetten uzak olan baz yaygn doktrin ve uygulama lar yklemeye kalkmlardr. Mslman militanlan ve radikalleri bu farklln her zaman bilincinde olmular ve slamiyet adna h km srdklerini iddia edenlerin getirdikleri yeniliklere ve saptr malara kar gerek ve saf olarak kabul ettikleri slamiyeti savun mulardr. Bunlann kendileri de baz yenilikler getirmilerdir. slamiyette ilke olarak ruhban snf veya kilise yoktur. mamlar sadece dualarda liderlik ederler; ulemann bir makam yoktur; ca
26

Din

mi sadece bir mekndr. slam tarihinin ilk evrelerinde bu gerek ten byleydi, ancak zamanla imamlar ve ulema profesyonel eitim aldlar ve teolojik anlamda olmasa bile sosyolojik anlamda bir ruh ban snf oluturdular. Cami yine bir mekn olarak kald ise de, ulema aralarnda yksek ve aa dzeyde olmak zere gruplat. Bu kiilerin zellikle sorumlu olduklar eriat yorumlamalar ve uygulamalar onlara g, stat, etkinlik ve kimi zaman da servet kazandrd. Mslmanlarn fethettikleri lkelerde, zellikle Os manlI mparatorluuna katlan eski Bizans topraklarndaki Hris tiyan kiliseleri rneinin bu gelimelerde katks olduu kukusuz dur. slami dini kurumlann bu szgelimi Hristiyanlamas gn mz ran slam Cumhuriyetinde doruk noktasna ulamtr. Bu rada, slam tarihinde ilk kez olarak piskopos, bapiskopos, kardi nal ve -bazlarna gre- hatta bir papann fonksiyonel kartlarm grmekteyiz. Bu Hristiyan etkileri tabii tmyle rgtseldir ve H ristiyan doktrin ve deerlerinin kabuln getirmi deildir. Ancak ran yneticileri gerekten de hem ruhani hem dnyevi otoriteye sahip olduklarn iddia ederek bir slam kilisesi yaratmlardr. Bunlar yaknda bir slami reformla kar karya kalabilirler. slami kimlik monolitik deildir. Msrda ve genel olarak Msl man Kuzey Afrikasnda slamiyet byk lde Snnidir ve iilik hemen hemen bilinmedii iin aralarndaki fark nemli grlmez. Trkiye de uzun zaman tmyle Snni bir lke olarak grlm se de, son yllarda demokratik kurumlann gelimesiyle eskiden sessiz olan ii aznlk da giderek ortaya km ve sesini duyurma ya balamtr. Ortadou ve Kuzey Afrikann Mslman lkeleri iinde sadece randa iilik hakim ve resm inantr ve bazlar ranllann iilii benimsemelerini Snni Arap, Trk, Orta Asya ve Hintli komulanna kar ranl kimliklerini kabul ettirme yolu ol duunu iddia ederler. Ancak randa da, zellikle dou eyaletlerin de, Trke ve Beluci dili konuanlar arasnda olmak zere nemli Snni aznlklar vardr. Arap Gneybat Asyasnda nemli farkllklar grlr. Filistin liler ve rdnller Snnidir, ama Suriye, Lbnan, Irak ve gn mzde Suudi Arabistann dou illerinde ve Krfez eyhliklerinin bazlannda byk ii nfus vardr. Bunlar gnmz Lbnannda en byk grubu oluturmakta ve Lbnan siyasetindeki yerlerinde buna uygun bir deiiklik istemektedirler. iiler Irakta ve hatta bakent Badatta artk nfusun ounluunu oluturmaktadr lar. Bunlar Trk ve ngiliz ynetimlerinden bamsz monariye ve gnmz cumhuriyetine kadar olan sre iinde nemli bir dei iklik olmadan Snni hakimiyetinde yaamlardr. rann on iki mam iiliinin yansra ii kamp iinde de grup lamalar vardr. Bunlardan en nemlileri Alevilerdir. Daha nce
27

ORTADOU'NUN OKLU KML

Nusayriler olarak bilinen grup Suriyede nfusun yaklak yzde on ikisini olutururlar. Ancak bu yzde on iki iinde cumhurba kan ve ynetici kadronun byk bir ksm bulunmaktadr. Alevi ad Trkiyede de eitli ii inanlarna ve Sufi mistik uygulamala rna sahip Snni olmayan Mslmanlara da uzun zamandan beri verilmektedir. Esas ii kolundan ayrlan baz kk gruplar da vardr. Bun lardan biri iki kolu olan smailiye mezhebi olup, bunlann Suriyede binlerce taraftar varsa da, Hindistan, Pakistan ve Dou Afrikada ok daha byk kalabalklara yaylmtr. Blgede smailiyeler ara sndan km olan Drziler ok daha nemli olup Suriye, Lbnan ve srailde taraftarlan bulunmaktadr. srailde kendi liderlerinin istei zerine askerlik yapan Arap nfus sadece bunlardr. Ortadouda srail ve yakn zamana kadar Lbnan dnda sla miyet ounluk dinidir. Ama bu hep byle deildi. Yedinci yzylda slamiyetin douu ve Arap fetihleri zamannda ran halknn b yk bir ksm Zerdt dinindendi. rann batsnda nfusun oun luu Hristiyand ve bu sadece Bizans Hristiyan mparatorluuna bal illerde deil, o zaman Pers mparatorluunun bir paras olan ve Aramice konuulan Irakta da byleydi. Bu Hristiyanlar eitli kiliselere balydlar ve zellikle Msr ve Suriyede olmak zere bazlan Konstantinopolis Ortodoks Kilisesi ile hizipleme iindeydiler. nemli dinlerden ayakta kalan ncs Musevilik olup btn bu lkelerde ve o zamanlar Arabistanda eitli topluluklar tarafn dan temsil edilmekteydi. Yahudi yaam ve dncesinin belli ba l merkezleri Pers hakimiyetindeki Irak ile Romal ve Bizansl yne ticilerinin Filistin adn verdikleri Yahudilerin eski anavatanyd. slamiyeti ilk kabul edenlerden ou putperest Araplard. Daha sonra Gneybat Asyann ve bir sre iin Gney Avrupann Zer dt, Hristiyan ve Yahudi topluluklanndan slamiyeti seenler ol mutur. Zaman ilerledike slam ounluk dini olmutur. Ancak dierleri de ayakta kalmlardr ve blgenin pek ok lkesinde ya yakn zamana kadar birinden ya da dierinden dini aznlklar var d, ya da bunlar gnmzde de varlklann srdrmektedirler. Zerdt dininden olanlann says randa on binlere inmise de, Hindistana snan Perslerin soyundan gelen Zerdtler burada daha byk bir nfusa sahiptirler. Bunlar orada hl geldikleri l kenin adyla Parsiler olarak adlandmlrlar. Hristiyan ve Yahudile rin saylan onlardan ok fazladr. Yedinci yzylda halife Hz. merin bir buyruu zerine Suudi Arabistanda baka bir dine izin yoktu ve Mslman olmayanlar (ama sadece Hristiyanlar, Yahudiler deil) sadece geici ziyareti olarak ve belli blgelere kabul edilirlerdi. Mekke ve Medine kutsal kentlerine Mslman olmayanlara! ayak basmas yasakt. Arap ya28

Din

nmadasmn dier blgelerinde ve adalarda son zamanlara kadar kk Yahudi aznlklar bannabilmilerse de, Hristiyanlar ok da ha eski tarihlerde ortadan kalkmlardr. Msr ve Mezopotamya'da hem Hristiyanlar hem Yahudiler gnmze kadar Mslman y netiminde yaamlardr. Gnmzde buralarda baz Hristiyanlar kalmsa da, Yahudiler tmyle kaybolmulardr. Kuzey Afrikada, belki de Avrupal Hristiyan dmana yakn olmas nedeniyle, Hris tiyanlk ok eski tarihlerde bitmitir. Yahudi aznlklar daha uzun sre dayanmlar, hatta on be ve on altnc yzyllarda Hristiyan Avrupadan gelen Yahudi mltecilerle saylan daha da artmtr. Arap Yahudi topluluklarnn en eskisi ve en yaratcs -paras olduklan lke ve halka en ok uyum salayan- Irak Yahudileriydi. Yahudiler Babil srgnlklerinden beri Irakta yaamlar ve burada kk salmlard. Onlara kyasla Irak Araplan ancak yedin ci yzylda gelmi olmalanyla yeni gelmi saylrlar. Irak Yahudileri Arapay ilk bata benimsemiler ve bir iki kk zellik dn da Mslman hemehrilerinin dilini, kltrn ve yaam biimini paylamlardr. 1920de ayn bir Irak devletinin kurulmasndan sonra onlar da Irakl olmulardr. Avrupa tipi yurtseverliin en parlak gnlerinde onlar da Hristiyan hemehrileri gibi kendilerini Arap olarak grmler ve baz milliyeti evrelerce Arap olarak g rlmlerdi. 1920 ve 30larda pek ok Irakl Yahudi Avrupa Yahu dilerinin Arap Filistine yerletirilmelerine dier rakllarla birlikte kar kmlardr. Bu Irak kardelii ryas Filistin iin yaplan atma ve Nazi Almanyasnn etkili propagandasyla yava yava zayflamt. Ba datta 1941 Hazirannda, Mihver taraftan Raid Ali rejiminin ykl mas ile kraliyet yanllannn ve ngiliz askerlerinin gelmesi arasn daki ksa dnemde bir Arap lkesinde ada bir Yahudi toplulu una ilk byk saldn yapldnda bu rya son buldu. Bunu Irak, Suriye, Msr, Gney Arabistan ve Kuzey Afrikada saysz Yahudi aleyhtan iddet olay izledi, yzlerce kii ld veya yaraland ve ok daha fazlas ev veya iyerini kaybetti. Bu saldnlar ve sonunda Yahudilerin ka srail devletinin ku rulmasndan nce olmu ve hi kukusuz onun kuruluuna katk da bulunmutur. Bu olay ve ardndan gelen sava, Yahudileri daha da sarst ve kalan Yahudi topluluklannm da kamasna ve -kimi zaman, Irak ve Yemende olduu gibi bu lkelerin hkmetlerinin ibirlii ile- sraile g etmelerine yol at. Gnmzde nemli bir Yahudi topluluunun bulunduu tek Arap lkesi Fastr ve o da g nll glerle giderek azalmaktadr. Arap topraklannda Yahudile rin uzun ve sekin tarihi bir sona yaklamaktadr. Trkiye ve ran da kk Yahudi topluluklan kalmtr. Trkiyede bunlann resm statleri laik bir devlette eit yurttalar; randa ise bir slam devle
29

ORTADOUNUN OKLU KML

tinin hogrlen ve korunan tebaasdr. Her iki lkede de saylan ounluu sraile olan glerle byk lde azalmtr. Hristiyan topluluklanmn gerilemesi, Lbnan dnda, ayn dere cede skntl olmamtr. Ancak gerek siyasal gerekse nfus asn dan genel eilim Hristiyanlann kesinlikle aleyhlerinde olmutur. Lbnanda Hristiyanlar uzun ve kanl bir i savatan saylan ve gleri ok azalm olarak kmlardr. Trkiye ve randa hem H ristiyan hem de Yahudi aznlklar kalmlardr, ama bunlar kamu yaamnda nemli bir rol oynamamaktadrlar. ok eskiden beri ge len Farsa konuan Yahudiler dnda bu aznlklar, Arap lkelerindekinin aksine yakn zamanlara kadar Mslman ounluklardan dini olduu kadar dil ve kltr bakmndan da farklydlar. Mslmanlardan sayca ok az olmalanna ramen Hristiyanlar ok daha fazla mezhep eitlilikleri sergilemektedirler. On doku zuncu yzyl sonrasndaki Avrupal ve Amerikal misyonerlerin fa aliyetleri sonunda bir ksm Protestanla, zamannda Roma ile ili kiye girmi eitli dou kiliselerinden kalma ok daha fazla Katolik vardr. Ve sonra Hristiyanlk ann ilk bin ylnn gayet geni te olojik ve kilise tarihi spektrumunu gzler nne seren Dou Kilise leri vardr. Ortodoks kiliselerinden olanlara, etnik ilikileri ne olur sa olsun, hl Rum denilmektedir. Yahudiler arasnda buna benzer mezhep farkllklan yoksa da, byk kltrel farkllklar vardr. En nemli fark tarih ve kltr asndan slam dnyasnn bir paras olan yerli Ortadou Yahudileri ile tarih ve kltr bakmndan Hristiyan aleminin bir para s olan Avrupal Yahudiler arasndadr. srailde bu iki grup arasn daki elikiler ve zaman zaman da kan atmalar Hristiyan ve slam alemleri arasndaki daha byk apl atmalann kk l eklisidir. Bu atmalar sraillinin dini ve laik yorumlan ve nihai olarak da Yahudi kimlii arasndaki atmay etkilemekte ve onlar tarafndan etkilenmektedir. sraile yerleen Yahudiler byk bir ounlukla Hristiyan ve slam uygarl lkelerinden gelmilerdir. Ve bunlann geldikleri l kelerin uygarlklarn ve bu arada onlann kimlik gr ve tanmlann getirmeleri kanlmazd. sraili ziyaret etmi olan herkes, r nein Berlin Yahudileri ile Badat Yahudileri arasndaki fark Ya hudiliklerinde deil, birinin Alman, dierinin Irak Arap kltrnde grecektir. Ekenazi ve Safarid Yahudiler arasnda sz ok edilen aynlk sadece ritel farkllklanna ilikindir ve bunun dini ya da hukuki bir nemi yoktur. Bazlannn bu farklln son zamanlar da moda olan terimlerle Avrupa-Amerika ve Afrika-Asya Yahudile ri arasndaki atmadan ktn aklamalan da doru 'deildir. Gerekten kesin olan izgi, terimleri dini deil de uygarlk bala mnda kullanrsak Hristiyan Yahudiler ve Mslman Yahudiler
30

Din

arasndadr. sraile gelen Yahudi gmenler geldikleri lkelerden o lkelerin kltrlerini de getirdiklerinden aralarnda anlamazlk ve hatta atma kanlmazd. Bylece srail Devleti ortak bir yurttalk ve ortak bir dinle, her ikisinde de kk ama nemli bir rol oynadklar iki byk din-tanml uygarln temsilcilerini bir araya getirmektedir. Yahudilerin geldikleri lkelerin hakim dini kltrlerinden derinden etkilen mekle birlikte kukusuz otantik olarak Yahudi kalan kendi dini kltrleri vard. Ancak eski alarn Yahudi devletinin yok edilme sinden bu yana gerek bir Yahudi politik kltr olmamtr. Ya hudiler bireyler olarak zaman zaman ast kapasitesi ile siyasal s rece katlmlardr. Yahudi cemaat yetkilileri kimi zaman kendi halklar zerinde baz glere sahip olmulardr, ancak bunlar hep snrl yetkilerdi -Mslman ynetiminde daha byk, Hristiyan ynetiminde daha kk, ama hep grevlendirmeyle gelen, kstl ve geri alnabilir yetkiler. Yahudi egemen gc yoktu. Eski Yahudi egemenlii anlan ok uzak, ada Yahudi egemenlii deneyimi ok ksa olup fazla bir rehberlik salayamazlard. Deneyime daya nan kesin bir Yahudi politik kltr yokluunda srailin kltr en ok politikadan treyecektir. Geldikleri lkeler eitli rnekler sunmaktadr: din adamlan ve ulema, piskoposlar ve mftler, ba piskoposlar ve ayetullahlar veya, baka bir yne bakldnda: ha l seferleri ve cihad, engizisyoncular ve katiller. Eski Sovyetler Bir lii lkelerinden son gelen gmenler baz ilave modeller getirmi lerdir: komiserler, aparatikler ve Sovyet siyasi toplumunun parti nin resm bir kilise gibi kullanmn da ieren dier unsurlan. Bu gruplar beraberlerinde politika ile din, g ile servet arasn daki ilikiler ve daha genel olarak gcn nasl elde edilebilecei, kullanlaca ve devredilebilecei gibi konularda ok farkl kltrel gelenekler getirmilerdir. srailde son zamanlarda bu konularda giderek artan Ortadou belirtileri grlmektedir. Eer bu eilim devam ederse srail bulunduu blge ile daha byk bir benzeme gelitirecektir. Bu daha iyi iliki demek olmayabilir. Hatta tam ak si bir etki de yaratp srailin ezici bir dmanlk ortamnda geli mesine imkan veren o kalitesel stnl tehlikeye atabilir. slam lkelerinde toplum, kltr ve en ok da devletin hzla de iimi sonunda rgtlenmi din liderlerinin nne kendi tarihleri nin bir rnek sunmad, kendi geleneksel literatrlerinin kesin bir yol gsteremedii yeni sorunlar kmaktadr. Bir Yahudi devletinin kurulmas Yahudilerin karsna, antik alardan bu yana ilk kez din ile devlet ilikisi sorununu karmtr. Bu, Mslmanlar iin bu dnya ile teki dnya; Hristiyanlar iin kilise ile devlet, Tann ile Sezar arasndaki ilikidir. Hristiyanlar sonutaki bu ikilem iin bir zm bulmulardr. Bu zme varmalan iin yzyllarca di
31

ORTADOUNUN OKLU KML

ni sava ve zulm yapmlardr. Ancak Hristiyan lkelerin ou imdi bunu her zaman yasa ile deilse bile, uygulamada kabul et milerdir. Kilise ile devletin ayrlmas olarak bilinen zmdr bu. Bu yolla iki ama salanmaktadr. Bir yandan devletin din ilerine kanmas nlenmi; dier yandan u ya da bu dinin taraftarlarnn doktrinlerini ya da hakimiyetlerini zorla kabul ettirmek iin devlet gcn kullanmalarna engel olunmutur. Kilise ile devlet arasndaki atma uzun bir sre Yahudileri ve ya Mslmanlar ilgilendirmeyen, tmyle Hristiyanlara ait bir sorun, ve ayrlk da bir Hristiyan ikilemine Hristiyan zm ola rak grlmtr. ada Ortadouya bakarsak bunun hl geer li olup olmadn sorgulamamz gerekir; ya da Mslman ve Yahudilerin belki de bir Hristiyan hastalna yakalanp bir Hristi yan tedavisini dnp dnmeyeceklerini.

32

BLM 3

Irk ve Dil

imliin birinci, asal ve silinmez iareti rktr. Dnyann baz blgelerinde bu hl en nemli eydir. Ancak Ortadouda genellikle fazla nemi yoktur; blgenin byk bir blmnde dil, din, kltr, milliyet ve lke farkllklar arasnda rk karkl sa dece ok kk deiiklikler gsterir ve bunlar da fazla kayg uyandrmaz. Yzyllar boyunca blgeye, zaman zaman fatihler, ama srekli olarak kleler halinde ok sayda yabancnn geldii dorudur. Ancak her iki grup da geriye fazla bir kalnt brakma mtr. Kadn klelerin cariye olarak kullanlmas, bunlar koru mak iin hadmlara olan ihtiya sonunda erkek klelerin hadmlatnlmas Ortadouda Amerikada olann aksine yabanc rktan klelerin, eski klelerin ve kle soyundan gelenlerin fazlalamasn nlemitir. Sudan ve Moritanya gibi blgenin snrlar saylan yer lerin dnda siyahi nfusun says fazla deildir. ster fatih ister kle olsun, yeni gelen beyazlar Ortadou karm iinde benzer e kilde eritilmitir. Ortadou kimlii ok uzun bir sredir ar derecede erkektir. Rtbe, stat, akrabalk, etnik ve hatta dini kimlik erkek soyu ta rafndan belirlenir. slam hukukunda dier tektannc dinlerden olanlarla evlilie izin varsa da, bu evlilik ancak Mslman bir er kekle Mslman olmayan bir kadn arasnda olabilir ve kadnn kendi dinini korumasna bile izin verilir. Mslman bir kadmla Mslman olmayan bir erkein evlenmeleri ise ar cezalk bir su tur. eriat ulemas bunu yle aklarlar: slamiyet ile baka bir din arasndaki herhangi bir karlamada slamiyet hakim gelme

33

ORTADOUNUN OKLU KML

lidir ve evlilikte de hakim olan erkektir. Avrupa hanedanlarnda soybilimciler krallarn ve prenslerin soyaacn baba ve ana tara fndan ayrntlaryla izerler. slamiyetin sultan ve ahlan arasnda ise ounlukla sadece babann ad bilinir. Anneler genellikle ha remdeki adsz cariyelerden biridir ve pek zel istisnalar dnda bunlann adlannn, kiiliklerinin ve kkenlerinin bilinmesi nemsiz ve gereksizdir. Ama bu hep byle deildi. Antik alarda tannlar ve kahraman lar arasnda kadnlar da vard; yeyznde hkm sren kralie ler ve prensesler de vard. Asurun Semiramisi, Msrn Nefertitisi ve Arabistan'n Zenobias hl hatrlanmaktadr. Tevratta aile re isi kadnlardan olduu kadar baz unutulmaz kadn portreleri de izilir: iyiler iinde Deborah, Ruth ve Esther, ktler arasnda Jezebel gibi. Eski Arabistanda atalann listesinde babalar kadar ana lar da yer alrd; Emevi halifeliinde sadece bilinen, zgr ve soylu Arap annelerin oullan halife olabilirdi. Arap olmayan ya da kle kadnlardan doanlar sistematik olarak darda tutulurlard. Yahudilerde kutsal yasalara gre Yahudi ancak Yahudi bir anadan doan ya da Yahudilii kabul eden biri olarak tanmlanmaktayd; Yahudi bir baba ile Yahudi olmayan bir annenin ocuu Yahudi saylmazd. Kkenleri Romal hukukulann Mater certa, pater incertus (anne kesin, baba kesin deil) ilkesine dayanyor olsa da bu durum Yahudi anneye belirleyici bir rol vermekteydi. Mslmanlar kadnlann tecrit edip koruyarak baba soyunu tercih etmelerine ramen ayn kesinlii elde etmeye almlardr. Sekizinci yzylda Emevilerin yerine Abbasi halifelerin gemesiy le -szde Abbasi devrimi- nemli deiiklikler balamtr. Devrimlerde ok kere olduu gibi deiim sreci iktidarn devrinden nce balam, sonrasnda da devam etmitir. Emevi halifelerinden so nuncusu bir kle kadnn, Abbasi halifelerinin birincisi zgr bir Arap kadnnn oluydu. Ancak onun haleflerinde ve hemen hemen ondan sonra gelen sultan ve ahlann hanedanlarnda harem kural olmutu ve sultanlann anneleri genellikle kle cariyelerdi. slam hu kuku zgr Mslmanlann ve hatta slam devletinin Mslman ol mayan zgr tebaalarnn kleliini yasakladndan cariyeler pren sip olarak yabanc kkenliydi. Osmanl hanedannda bunlar Grc ler ve dier KafkasyalIlar, slavlar ve dier Dou Avnpallar ve hat ta Kuzey Afrika korsanlannn getirdikleri Batllar olabiliyorlard. Buna benzer bir sre de daha az yaygn olarak zengin ve gl Mslman aileleri arasnda gzlemlenebilir. Zengin erkekler Grc ve dier rklardan beyaz cariye edinirlerken, daha az varlkllar d k fiyatl Habeler ve Nubyelilerle yetinmekteydiler. Bu durum ten renginde baz ekonomik glgelenmeye yol asa da ciddi sosyal so runlar ve hatta politik adan nemli bir rk bilinci yaratmamaktay
34

Irk ve Dil

d. ok elilik, zellikle de cariyelik kurumu kesin belirlenmi rk gruplarnn ve gl bir rksal kimlik duygusunun kmasn nle meye yaryordu. Irk iin kimlii belirlemede analar ve babalar ay n derecede nemlidir ve rk bakmndan gergin durumlarda anababas kark kiilere her iki tarafa da kukuyla baklr. Fatihlerin yasal ve normal olarak fethedilenleri kleletirdii ve erkek sahiple rin kadn kleleri zerinde cinsel haklara sahip olduklar toplumlarda melez bir nfusun ortaya kmas doaldr. Ortadounun pek ok yerinde olduu gibi bunlar babalarnn statsn alrlarsa, o zaman ok gemeden rksal farkllklar iyice bulanklaacakr. Yedinci yzyln byk Arap fetihlerinden sonraki ilk yllarda Arap Mslmanlar ile Arap olmayp da slamiyeti seenler ve bir dereceye kadar da tam Araplarla yarm Araplar, yani Arap baba ile yabanc annenin oullan arasnda toplumsal ve hatta politik bir aynm vard. Mslmanln ikinci yzylnda bu tr aynmlar terk edildi ve unutuldu. Ancak bu durum Ortadou polemiklerinde bir hakaret olarak rk deyiminin giderek artan kullanmn engellememitir. Kktendinciler dnda ve hatta bir dereceye kadar onlarn arasnda modern politika dili, zellikle de politik hakaret byk lde Batdan alnmtr. En Bat aleyhtar kiiler bile moda olan Avrupal terimlerini tercih eder grnmektedirler; Nazi ve rk artk bir hasma hakaret etmenin en popler yoludur. Bu terimlerin hibiri nin Ortadou gerekleriyle fazla bir ilgisi yoktur. Bunun bir tek is tisnas anti-Semitizmdir ki, bu Arap dnyasna ve dier slam l kelerine byk lde yaylmtr. Ancak bu istisna da gerekten ok grntedir. Araplann Yahudi aleyhtarl, hepsi de Avru padan alnma ya da adapte edilme rk grntler, kalplar ve dil kullanrsa da, Avrupa anlamnda rk deildir. Bu dmanlk n celikle dini, ikinci olarak millidir ve giderek Avrupal terimleriyle deil de, slami terimlerle ifade edilmektedir. Ancak unu da belirt mekte yarar var: Ortadouda gnmz politik polemiklerinde Ya hudi asll baz ileri gelen vaftiz edilmi Hristiyanlardan da Yahu diler olarak sz edilmektedir. Bu yzyln ilk yansnda Avrupann baz blgelerinde ok be nimsenmi bir rk kuramna gre insanlar kesin ekilde belirlen mi, deimez ve eit olmayan rklara blnmtr. Bu kurama gre Avrupa ve Ortadouda iki ana rk vard: stn rk olan Ariler ve aa rk olan Samiler. Yahudiler ve Araplar aa Sami rkn dan, ranllar stn Ari rkmdandlar. Trklerin durumu rk kuramclan arasnda bir tartma konusuydu. Sami rkndan olmadklan kesindi, ama stn Ari rknn bir paras olarak m kabul edileceklerdi, yoksa daha az sekin olan Altay rkndan m geldik leri kabul edilecekti.
35

ORTADOUNUN OKLU KML

Bu insanlk gr Nazi Almanyasmda resmen kurumlam ve baka yerlerde de nemli sayda taraftar bulmutur. Ancak bunun Ortadouda fazla bir etkisi olmamtr. Ne Yahudiler ne de Arap lar kendilerini Samiler olarak tanmlamyorlard; onlarn kendileri ni ve hasmlann tanmlamak iin ok daha doru ve nemli yolla r vard. Naziler bile Ortadou ile olan ilerinde rk ayrlklarna faz la bir nem vermemekteydiler. Varsaylan Ari kardelerinin yansra Trklere ve Araplara da yaklamak iin nemli abalar gster milerdir. Ve zellikle Araplar arasnda, rka ilikin olmayan ne denlerle baz karlklar da grmlerdir. Anti-Semitizmlerinin doktrin ve politika olarak sadece Yahudilere ilikin olduunu ve di er szde Sami halklarla ilikili olmadn belirtmekte gecikmedi ler. Hatta sava srasnda Alman Ortadou uzmanlarndan bir grup Hitleri Mein Kampf gzden geirerek Sami ve anti-Semitik yerine Yahudi ve Yahudi aleyhtar olarak dzeltilmesi iin iknaya almlard. Bu neri kabul edilmediyse de, uygulamalarda Al man anti-Semitikleri iin Samilerin Yahudiler olduu aka belli oluyordu. Politikadan Sami rkndan olan bakalar etkilenmemi ti ve Almanlar Sami Araplara szde Ari olan ekler, PolonyalIlar ve Ruslardan daha iyi davranmlardr. Anti-Semitizmin bu de facto tanm daha sonralar baz Arap ve slam lkelerinde baka adlar altnda kabuln kolaylatrmtr. Trkiyede Nazi propagandas kinci Dnya Sava ncesinde gayet aktifti ve sava srasnda daha da artmt. Bu pan-slamist ve zellikle pan-Trkist gruplar arasnda bir karlk bulmutur. Her ikisi de Sovyetler Birliini datmay ve bylece Mslman ve Trk halklarm Rus egemenliinden kurtarmay vaat eden bir dev leti doal olarak cazip buluyorlard. Bazlar Nazi rk kuramlarm kendi pan-Trkizm ideolojileri iin bir model olarak grmekteydi ler. Ancak rkln Trkiyedeki etkisi ok snrl kalmtr. ranllann durumu ise ok farklyd. rann eski ad Ari ile ayn kkten geliyordu. slamiyet ncesi ran krallannm unvanlannda bu kelime vard ve Araplann yedinci yzyldaki fetihlerinden son raki Arap tarih ve corafya metinlerinde yine ayn kelime gemek teydi. Onuncu yzyldan sonra eski Pers efsanelerinin edebiyat alannda canlanmasyla yeni bir poplerlik kazanmsa da, lke nin ad olarak genel bir kullanma girmesi ancak ondokuzuncu yzyln sonlanndadr. Pers ad lkenin antik alarda Pers ve Arap fethinden sonra, Arap alfabesinde P harfi olmad iin Fars denilen gneybat eya letinden alnmadr. Eyaletin dili milli dil olmu ve eyaletin ad eit li biimleriyle lkenin tmne verilmitir. Ama bu sadece yabanclann kullanmnda byledir. Arapada Perslilere Furs denilmektey di. Persliler ise kendi dillerinde o dili konuanlara Farsi demektey
36

Irk ve Dil

diler lkelerinin eitli yrelerinden blgesel adlaryla sz ederlerdi. Persler on dokuzuncu yzylda ahlarn modem lkesine eski ran adn vermeye baladlar. Avrupal arkeologlar ve dilbilimcile rin sayesinde yirminci yzyln balarnda rann eski tarihi gmma knca bu uygulama da g kazand. 1930larda Almanyann rann ekonomik gelimesiyle yakndan ilgilenmesi ve bunun sonucunda Nazi ideolojik etkisinin artmasy la yeni bir unsur ortaya kt. 1935 Martnda lkenin ad resmen rana dntrld; ertesi yl Alman ekonomi bakan Dr. Hjalmar Schacht ran ziyaretinde ranllara saf Ariler olduklar iin antiSemist Nmberg rk yasalarnn kendileri iin uygulanamayaca n bildirdi. nc Reich bu pek de kukulu olan ayrcal Krtlerle Ermenilere de tand. Bunun zerine Ermenilerden bir ksm Hossank adnda bir Ermeni Nasyonal Sosyalist rgt kurdular ve Al man ordularyla birlikte arpmak iin Ermeni taburlar olutur dular. Bunlara Kzlordu sava tutsaklarndan, Alman igalindeki Avrupada bulunan Ermenilerden ve bunu Ermenistan Sovyet egemenliinden kurtarmak iin bir frsat olarak gren Kuzey Amerikal gnlllerden asker saland. Naziler dier imparatorluk or dularnn sava tutsaklarndan ve baka diasporalardan da benzer birlikler kurdular. Bunlann arasnda Orta Asyadan Trkiler, Or tadou ve Kuzey Afrikadan Araplar ve Sovyet Kafkasyas ile Bri tanya Hindistamndan eitli Ariler vard. Sami ve Ari ayn szlkten olup ayn saptrmalara uramlar dr. Her ikisi de on sekiz ve on dokuzuncu yzyllarn modem filo lojinin kumlmas ve dillerin anlalabilir gruplar ya da aileler ola rak snflandrabileceinin byk kefiyle balamtr. August Ludwig Schlzer adnda bir Alman dilbilimcisi Sami terimini Nuhun olu ama izafeten ortaya atp Asurca, brani, Aramca, Arapa ve Etiyopya dil ailesini buna balamtr. Yine bunun gibi, Pers mpa ratorluu ve Hindistann eski sakinlerinin kendilerini tanmlamak iin kullandklar ve soylu anlamna gelen Ari terimi de Sanskrite, Eski Farsa ve dier baz akraba dillerin ad olarak alnmt. Byk Alman dilbilimcisi Max Mller daha 1861de dillerin tarihi ni rklann tarihi ile kantrmanm her eyi yanl yola sokacan belirtmiti. Ancak rk kuramclar, zellikle de kendi esizlik ve s tnlklerini yerletirmek isteyenler bu yeni szckleri benimseye rek kendi bildikleri ekilde kullanmaya baladlar. Nazi Almanyasnm 1945te yenilmesi ve ardndan rklk adna ilenen korkun cinayetlerin renilmesi, bir tutum ve sonucunda bir kullanm deiiklii getirdi. Ama bu tam olamad. Gnmzde ancak deliler Ariyi bir rk ad olarak kullanrlarsa da, ayn tabu onun kadar kirlenmi ve yanl kullanlan Sami iin kullanlmaz.
37

ORTADOUNUN OKLU KML

Saygn yazarlar ve gazeteler bile kimi zaman Yahudiler ve Araplar Samidirler diyebilmektedirler. Ancak bu sz sadece branice ve Arapann ikisinin de Sami dili olduu anlamna alnmaldr. Bu nemsiz deildir. Dilin aile terimleri ve saylar gibi byle te mel unsurlarnn benzer olmas davranlar etkiler ve dini gelenek lerin besledii akrabalk duygusunu dorular. Tevrat ve Kurana gre shak ve smail kardetiler bylece de Yahudilerin ve Arapla nn atalanydlar. Herbirinin dierini belirtmek iin kulland ku zen szc (Arapada ibn mm -amcaolu) bu akrabalk duygu a sunu belirtir. Ancak bu varolduu srece kabul edilen ve bilinen aile akrabaldr, yabanc bir rk kavram deildir. Byle bir akra balk ille de daha iyi ilikileri gerektirmez. Hatta kabileler ve kabi leler iinde ailelerin birbirleriyle antik alardan gnmze kadar kan davalarnn devam ettii bir blgede tam aksi etkisi bile olabi lir. Arapa, branice, Aramca ve Etiyopyann baz dillerini konu anlarnn ana dillerinin Avrupal dilbilimcilerin Sami dedii aile den olmalan nedeniyle birbirlerine zel bir yakmlklan olduunu gsteren bir iaret de yoktur. Dil gerekten de pek ok bakmdan kimliin birincil belirtisidir. Bebeklikte edinilen ve ana dili olarak uygun bir terimle ifade edilen dil beraberinde bir anlar, anmlar ve deerler dnyas getirir. Ayn dili paylaanlarla bir birlik ba, paylamayanlara kar bir en geldir. Pek az insan dnda byk bir ounluk iin bu yaam bo yunca byle kalr ve hibir din veya milliyet deitirme sreci ana dilini konuanla, o dili sonradan renen arasndaki fark silemez. Bunun bir lm kalm sorunu olduu Tevratta Efraimilerin ibbolet' szcn sylemeyi beceremedikleri iin tannp ldrldk leri hikayede geer (Hakimler 12: 5,6). Bunun modem bir paraleli de Lbnandaki atmalar srasnda grlmtr: Lbnanllar ve Filistinlileri ayrt edebilmek iin domates szcnn Arapas so rulmutur; buna bir grup bandura, dieri banadura demekteydi. Her iki szck de talyancada pomodorodan gelmektedir. Baz baka eski uygarlk blgelerinin aksine Ortadouda pek ok dil vard ve bunlardan doan karmaa da Tevrattaki Babil Ku lesi hikayesinde birbirlerini anlamamalan iin dillerini kartrma Tann iradesinde grlr (Tekvin 11: 7). Bu dillerin ou yerel idiy se de, nemli bir ksm kendi zel alfabeleriyle uygarlk, devlet, din ve edebiyat dilleri olmutur. ou gnmze kadar gelememitir. Saylan gler ve smrgeletirme, fetihler ve imparatorluklar, di ni deiiklikler ve kltrel etkiyle byk lde ve srekli olarak deiime uramtr. Hristiyanlk ann balangcnda yerel dillerin hem konuma hem yaz dili olarak kullanld blge vard. Bu diller Farsa, Kptice ve Aramcadr. Douda, ran imparatorluunda Zerdt di
38

Irk ve Dil

ninin kutsal dili ve Sasani devletinin resm dili Farsanm bir ko luydu. Farsann ivi yazs ve dier yazlarla yazlan daha eski bi imleri terk edilmiti ve o zamann Farsas Aramca alfabeden uyarlanan bir yazyla yazlyordu. Msrn Hristiyanlatnlmas da buna benzer bir sonu yarat mtr. Eski Msr hiyeroglif yazs unutulmu ve eski Msr dili, Yunancadan alman bir alfabeyle yazlan Kpticenin en son biimi H ristiyan yaztlarnn ve dier literatrn ifade biimi olmutur. Me zopotamyann merkez blgelerinde Aramcamn eitli leheleri e itli alfabelerle yazlmaktayd ve bunlar daha eski dillerin yerini almti. Asurca ve Babilce, Fenikece ve dier btn Kenan lkesi dil leri (biri dnda) kaybolmutu. Bu tek dil de, dini nemi ve branice Tevrat nedeniyle ayakta kalabilen braniceydi. Ama o da artk konuulmuyordu. Hristiyan ann balangcnda Yahudiler de Mezopotamyadaki herkes gibi Aramca konuuyorlar ve dini edebi yatlarn, zellikle de Talmudu, o dilde yazyorlard. branice daha ok dini metinlerde ve duada yaamaya devam ediyor ve bunlar da genellikle brani alfabesiyle yazlan Aramcaya evriliyorlard. Yabanc dillerden nce Yunancamn ve sonra da Latincenin de nemli bir etkisi olmutur ve aralarnda Tevrat sonras branicenin ve Kuran Arapasmn da bulunduu Ortadou dillerinde pek ok dn szck bulunmaktadr. Yedinci yzylda slamiyetin douu ve Arap fetihleriyle Latince ve Yunanca ortadan kaybolmulard ve modem alara kadar kolaylkla seilebilen bir yabanc dil etkisi grlmemektedir. Helenletirme, Romallatrma ve hepsinin de stnde Hristiyanlatrma Ortadounun eski dillerini, kltrlerini ve kimlikleri nin byk bir ksmn silmitir. slmlatrma ve Araplatrma bu sreci tamamlam ve ok gemeden eski diller konuulmaz, eski yaztlar yazlamaz ve okunamaz olmutu. Bu giriimi balatacak herhangi bir motivasyon da yoktu. Aramca ve Kptice slam anda yaamaya devam etmilerdir. eitli formlaryla Aramca Hristiyan ounluun, Yahudi aznln ve saylan azalan putperestlerin ortak dilleriydi. Gnmzde Suri ye, Irak, Trkiye ve randa ounluu Hristiyan veya yakn zaman kadar Yahudi olan az sayda kyde hl konuulmaktaysa da, ya z dili olarak kullanlmamaktadr. Bunlar g veya asimilasyon ne denleriyle ortadan kalkmaktadrlar. Kptice bir sre yukan M srda konuulmaya devam etmise de, on sekizinci yzylda o da kaybolmutur. Kptice ve Aramca yazl biimiyle Dou kiliselerinin yaztlannda ve dini trenlerinde devam etmitir. Bunun dndaki btn alanlarda yerini Arapa almtr. branice on dokuzuncu yzyla kadar din, dini yazlar, bilim ve edebiyat ve bir dereceye kadar ayn lkelerdeki Yahudiler arasnda
39

ORTADOUNUN OKLU KML

iletiim diliydi. Modem alarda branicenin yeniden canlanmas din ve milliyetilik karmyla ortaya km ve pek ok ayn kken ve dilden gelen Yahudiler iin ortak anlalabilir bir dil ihtiyacyla mmkn, hatta gerekli olmutur. Yidi konuan Yahudiler ve Arapa konuan Yahudiler birbirlerinin dillerini renmeye tenez zl etmemilerse de, her ikisi de atalannn ve dinlerinin kutsal di li zerinde fikir birlii salamlardr. branice yeni bir srail kimli inin yaratlmasnda ok byk bir g olmutur. Yedinci yzylda byk Arap fetihlerinin o inanlmayacak kadar ksa sresinde daha nce Arap yarmadas ve Mezopotamyann l hudutlanyla snrl olan Arapa Ortadounun ve Kuzey Afrikann byk bir ksmnn hakim ve zamanla da ounluk dili olmutur. Kuran Arapay bir din dili, eriat da yasa dili yapmtr. Arap im paratorluu devlet ve sonra da ynetim diline; halifeler dneminde gelien zengin uygarlk da edebiyat ve bilim diline dntrm tr. ran dnda Arapa eski uygarln yaz dilinin ve hatta kent ve krsaln konuma dilinin yerini almtr. Hristiyan ya da Yahu di dinlerini koruyanlar bile iletiim ve ticaret dili olduu kadar kendi dini edebiyatlarnn byk bir ksmnn dili olarak da Arapay benimsemilerdir. Ancak bu kiiler dinleri ve ritelleri tarafndan kutsanan kendi alfabelerini korumulardr. Arap yazs Kuranm yazsyd ve Hris tiyan ve Yahudiler uzun bir sre, Arapa konuuyor olsalar bile, kendi i yazmalannda Arap alfabesini benimsemeye hazr deil lerdi. Latin alfabesinin Hristiyan devleti ve kilisesiyle ilikilendirildii Avrupada da benzer bir dumm ortaya kmtr. Avrupal Yahudiler yurttalanyla ayn dili konuuyorlar ama b rani alfabesiyle yazarak ve konumalanna branice szler katarak Fransz-Yahudicesi, spanyol Yahudicesi, Alman Yahudicesi, tal yan Yahudicesi gibi yeni diller yaratyorlard. Ayn nedenle yeniden fethedilen spanyadaki Mslmanlar Arap alfabesi kullanarak s lami kimliklerini korumaktaydlar. Ortadouda Hristiyanlar Arap dili ve Karuni olarak anlan Syani yazsyla nemli edebiyat eserleri retmilerdir. Arapa konuan ve Farsa konuan Yahudi ler Tevratn alfabesiyle Arapa ve Farsa yazmlardr. Normal uy gulama fen, tp ve genel ilgi alanna giren dier konularda Arap al fabesini, din ve dini hukuk konularnda yazarken brani alfabesini kullanmakt. Bunun gibi, Anadoluda da ayn kiliselere bal ama Trke konuan Hristiyanlar da Trkeyi Yunan veya Ermeni al fabesiyle yazmay tercih etmilerdir. brani alfabesiyle Osmanl Trkesinde yazl belgelerden gnmze kadar kalm olanlar vardr ve Osmanl mparatorluu dnda yaayan insanlar arasn da bir tr Trke Yahudicesi devam edegelmitir. Ancak Osmanl topraklanna on be ve on altnc yzyllarda spanyadan gelen Ya
40

Irk ve Dil

hudi gmenler beraberlerinde edebi biimi Ladino olarak adland rlan spanyol Yahudicesini getirince yirminci yzylda yerini Trk e alana kadar Trkiye Yahudilerinin hakim dili Ladino olmutur. Hristiyan Araplar -ilk kez byle adlandnldklan- on dokuzuncu yzyldan sonra Arap kltrne girmilerdir. Yahudiler de zellik le Irakta olmak zere bir sre ayn eyi yapmlarsa da, YahudiArap topluluklarnn ortadan kalkmasyla bu son bulmutur. Mslman, Hristiyan ve Yahudi Arapas arasndaki farkllklar dan daha nemli ve kalc olan blgeler ve sonuta lkeler arasn daki dil farkllklardr. Avrupada ortaan sonlarna doru Latince yerini bir dizi leheye brakm ve bunlar zamanla edebi dil, devlet dili ve sonunda da milli dil statsn kazanmlardr. Ortadouda ayn ey olmamtr. Mslmanlar iin Kuran Tannnn deimez kelamyd ve bu nedenle de yazld dil Avrupallar arasnda konu ulan hibir Avrupa dilinin eriemedii bir statye sahipti. Geni ve zengin bir edebiyat da zamann iir ve tarihten en ileri bilimsel ve fel sefi yazlarna kadar insani almann her alann kapsamaktayd. Buna kyasla eitli leheler yoksul ve ilkel grnyordu. Latincenin bat Avrupann byk bir ksmna yaylmas ve dil cilik anlamnda Fransa, spanya ve Portekizin srekli olarak Latinletirilmesi byk bir baaryd. Ancak bu lkelerde daha nce ilerlemi veya yazl bir uygarln bulunmamas gerei bu duru mu kolaylatrmt. Ayn ey, Meksika ve Peru istisnalaryla s panyolca ve Portekizcenin Orta ve Gney Amerikaya yerletirilme si iin de sylenebilir. Ancak bu baarlar Gneybat Asya ve Ku zey Afrikann Araplatmlmasyla kyaslannca ok snk kalrlar. Bu uygarlklarn topyekn ve nihai olarak ortadan silinmeleri ve yerlerini Arap slamiyetinin almas insanlk tarihinin en baarl kltr devrimlerinden biridir. Hem Bat Avrupann Latinlemi halklar hem de Ortadounun Araplam halklar uzun bir sre devlet ve ticaret, din ve hukuk, edebiyat ve fen alanlarnda eski efendilerinin klasik dillerini koru dular veya korumaya altlar. Ancak kt Latincenin boyundu ruundan kurtulup kendi lehelerini edebiyat dili dzeyine ka ran Bat Avrupa halklarnn aksine Ortadou halklar hl giderek eskiyen ve yapay olan bir iletiimin kstlamalar iindedirler. Baz ka giriimleri grlmtr: on sekizinci yzyl sonu Msrl ta rihi el-Cabarti form olarak edebi Arapay korumasna ramen konuulan dilin canlln bir nebze olsun alan yeni bir dilde yaz mtr. Ancak umut vaat eden bu balang on dokuzuncu yzyl ve sonrasnn Arap uyannn neo-klasikileri tarafndan bastrl mtr. Onlar iin bu yaayan Arapa deil, sadece yanl Arapayd. Edebi neo-klasisizm yirminci yzylda pan-Arap milliyetiliinin ortaya kmasyla politik bir boyut kazand. Msrllar, Suriyeliler
41

ORTADOUNUN OKLU KML

ve rakllar Avrupada spanyollar, talyanlar ve dierlerinin yaptk lar gibi kendi lehelerini milli dil haline getirmi olsalard, o zaman daha byk bir Arap birlii umutlan tmyle kaybedilecekti. eitli Arap lehelerinin ortak yazl dili Arapa olarak anlr; bu bir bakma Avrupada Latince szcnn eski Romann Latincesi, ortaa kilisesinin, Rnesans hmanistlerinin ve aynca Fran szca, spanyolca, talyanca ve btn dier Latince kkenli modem dillerin hepsini kapsayacak ekilde kullanlmasndan farkszdr. rann batsndan, Iraktan ta Atlantie kadar Arapanm hemen hemen evrensel zaferine ramen sadece iki dil gmbu yaygn bir e kilde konuulmaya devam etmitir. Bunlar Fas, Cezayir, Tunus ve Libya ile Moritanya, Sahra ve Mali ile Msrda bir vahada konuu lan Berberice; ve Irak, ran ve Trkiye ile Suriye ile Kafkas l kesinde kk gruplann konutuu Krtedir. Bu dillerden hibi rinin resm bir stats yoktur; hibiri ortak, standart ve yazl bir dil olamamtr. Gemite yazarlan kendilerini Arapa, Farsa ve ya Trke ifade etmiler; askerleri ve devlet adamlan mesleklerini Arap, ran ve Trk ordu ve devletlerinde yrtmlerdir. Ancak bugn bu dilleri konuanlar ortak ve farkl bir etnik kimlik bilinci ne ulamaktadrlar. Bazlan kltrel tannmadan bamszla ka dar uzanan talepler ileri srmlerdir. Eski bir yazl kltre sahip olan ranllar dillerini ve kltrel kimliklerini kaybetmemilerdir. Arapay din ve hukuk, kltr ve fen dili olarak benimsemiler ve Arap kltrne byk katklarda bulunmularsa da, Arapa konuan bir halk, veya Batl komulan gibi Arap olmamlardr. Dillerini ve kimliklerini farkl bir biim de olsa bile, korumulardr. Zerdt dilinden slami Farsaya gei Normanlann ngiltereyi fetihlerinden sonra Anglosaksoncadan Or ta ngilizceye geile byk paralellikler gsterir. Farsa imdi artk sadece Zerdtler tarafndan korunan eski pehlevi alfabesiyle deil Arapa alfabeyle yazlyordu. Ayrca nemli gramer deiikliklerine uramt. Anglosakson grameri gibi onun grameri de baka bir dil kullanan fatihlerin etkisiyle bozulmu ve basitlemiti. Entelektel ve mhsal szl hemen hemen tmyle Arapayd. Ama dil yine de Farsayd. Arapa deildi ve Arap dil ailesinden bile deildi. ran Mslmanlan arasnda Arapa uzun bir sre din, dinbilim ve hukuk dili olarak kaldysa da, daha sonra yerine edebiyat ve y netim dili olarak yeni Farsa geti. Farsa zamanla zellikle Trk topraklannda, hem Osmanl mparatorluunda hem Orta Asyada, Hindistan ve tesindeki Mslmanlar arasnda Arapadan sonra ikinci byk klasik dil oldu. Arapa din ve hukuk diliyse, Farsa da ak ve kibar mektup di li, Trke de ynetim dili oldu. Trkler Araplar gibi ve Perslerin ak sine blgeye Orta Asyadan geldiler. Persler gibi onlann da daha es
42

Irk ve Dil

k alfabelerde yazlm eski edebiyatlar vard. slamiyeti seen di erleri gibi onlar da eski yazlarn terk edip Kuran alfabesini ve onunla birlikte ok sayda Arapa ve daha sonra Farsa szc benimsediler. Trklerin hepsi de yazyla ifade edilmeyen pek ok leheleri vard. Ancak dilleri kutsalln snrlamalarndan zgr ol duu iin pek ok farkl yazl dil gelitirdiler. Bunlann en nemli leri Osmanlca, Azerbaycanda kullanlan Azerice, ve Trki ve a atayca adn alan Orta Asya edebi Trkesidir. Btn bunlar Arap alfabesiyle yazlyordu. Sovyet ynetiminde Arap alfabesi kaldmld, yerine nce Latin sonra da Rus alfabesinin deitirilmi bir biimi getirildi. En yaygn olan aatay alfabesi de kaldmlm ve her hal ka kendi lehesine uygun yazl bir dil ve onunla birlikte yerel te melli bir milli kimlik verilmiti. Trkiye Trkesine kimi yerde az kimi yerde ok benzeyen Trki ailesi dilleri be eski Sovyet cumhu riyetinde ve Rus Federasyonu iindeki Tatarlar, Bakrlar ve dier halklar tarafndan kullanlmaktadr. ran, Afganistan ve in Halk Cumhuriyetinde de Trki dil konuanlann says az deildir. Farsa ran dnda iki lkede resmen kullanlmaktadr; Farsann yerel biiminin Dari adn ald Afganistan ve eski Sovyet cum huriyeti Tacikistan. Dari Farsa-Arapa alfabesiyle yazlr ve Farsann eski bir blgesel biimidir. Tacike ise farkl bir tarihi dene yimle biimlenmitir. zgn haliyle bir tr Farsa iken Trki diller de de ayn yntemi kullanan Sovyetler tarafndan, deyim yerindey se, Farsallktan anndmlm ve yerel lehelere dayanan bir forma sokulmu, nce Latin, sonra da Kiril alfabeleriyle yazlmtr. Edebi Arapa imdi Ortadou ve Kuzey Afrikann yirmiden faz la devletinin resm dilidir. Arap Birliinin btn ye devletlerinin tek resm dilidir. srailde branice ile birlikte devletin iki dilinden biri olarak kabul edilmektedir. nemli Arapa konuan aznlklara sahip olmalanna ramen Trkiye ve randa Arapa resm bir sta t kazanmamtr. ok sayda olan Arap lehelerinin de resm bir statleri yoktur. Prensipte konuulan ve yaynclk Arapas Fastan ran smrlanna kadar hep ayndr. Kukusuz baz kullanm farkllklan vardr ama bunlar ngilizce konuan ve spanyolca konuan dnyalann eitli yeleri arasndaki farkllklardan fazla deildir. Eer gnmzdeki eilim devam ederse Arapa konuanlann da bu ikisinin ortaya koyduklan rnei izleyebilecekleri dnlebilir: yani ortak milli bir kimlik olmadan dil, kltr, miras ve byk lde bir din ortak l. Ancak Araplarla Arap olmayanlann bulutuklan yerdeki atmalann daha byk bir Arap dayanmasna ve belki de pan-Arap emellerinin yeniden ortaya kmasna gtrmesi de mmkndr.

43

BULUM 4

lke

ada Ortadouda eitli trevleriyle ve edeerleriyle vatan szc lke, patrie, Vaterland szcklerinin politik ve duygusal tm ieriini almtr. Saysz siyasi partinin, demein, kulbn ve hatta bankann adnda yer alr; ok geni bir iir ve po lemik literatrne esin kayna olmutur; onlarca milli marta ge er. Daha eski alarda basit bir yurt anlamyla pek ok duygusal armlar vard ve insanlarn doduklar yere ya da yurtlarna hissettikleri sevgi ve balla iirsel ifadelerde ok sk rastlanrd. Klasik edebiyatta vatan ada anlamdaki lkeden ok bir kent ve hatta bir mahalle, bir il ve hatta bir kydr. Vatan sevgi ve zlem uyandrr; ounlukla geen genlie, kaybedilen dostlara, uzak larda kalm yuvaya duyulan hznle ilikilendirilir. Pek de doru lanmam bir hadiste Hz. Peygamberin lkesini sevmek inancn bir parasdr dedii bile sylenmitir. Ancak bu duygularn siya sal bir yan anlam yoktu ve vatan siyasal olarak sadece bir mekn d. Aksine siyasal bir anlam kesinlikle reddedilir ve kltc ola rak grlrd. Halife Hz. merin Araplara yle dedii rivayet edi lir: Gemi soyunuzu renin ve kkenleri sorulduunda, Ben fa lan falan kydenim, diyen Mezopotamyallar gibi olmayn. Dier bir deyile, kimlii erefle belirten ey insann soyudur, bir kye bal olan bir kyl olmas deil. nsann vatan iin savamas veya lmesi -pro patria- Batllarca Homeros, Horace ve Avrupann drt yanndan binlerce air ve hati bin dile getirdii bilinen bir kavramdr. Ama bu, Fransz Devriminin fikirleri -Hristiyanlktan arndrlmt ve bu nedenle kabul edilebi

44

lke

lirdi- Avrupadan slam dnyasna ilk gerek entelektel ve ideolojik etkiyi yapmadan nce slam dnyasnda bilinmeyen bir eydi. O zamana kadar politik kimliin ve egemenliin temeli olarak millet veya milli bir yurt fikri ne kendilerinin ne de dmanlarnn davasn bir lkeye bal olarak tanmlamayan Ortadoulularn o u tarafndan bilinmekteydi. Kukusuz insann doduu yere olan doal bir ball vard; slami literatrde Batda olduu gibi yre sel gurur ve rekabet bilinen bir eyse de, bunlar siyasal bir mesaj tamazlard. Dnyada pek az lkenin Msr kadar sekin bir tari hi ve zel bir karakteri vardr ve slami dnemde Msrl yazarlar anavatanlarnn grkemi ve gzellikleriyle doal bir gurur duymu lardr. Ancak slamiyetin geliinden nce orada yaayan putperest ve cahil atalar hakknda ok az ey bilirlerdi ve o gemilerle ilgi lenmezlerdi. Hristiyan ve Mslman teamlleri arasndaki bu fark en ak seik olarak unvan ve vakanvislikte grlr. ngiliz veya Fransz hkmdarlar ngiltere ve Fransa krallar olarak hkm srerlerdi ve tarihileri de bu lkelerin tarihini yazard. Mslman hkm darlar ise kendilerinin mminlerin hkmdar olduklar ilan et milerdi ve tarihileri hanedanlar ve imparatorluklar, ya da daha dar olarak kent ve illeri yazarlard. Osmanl Sultan ve ran ah on altnc yzylda savaa hazrlk olarak birbirlerine hakaret mektup lar gnderdiklerinde ikisi de kendini bu unvanlarla adlandrma m, aksine onlar rakibini kmsemek iin kullanmtr. Kendi sine verdii unvanla herbiri slamiyetin tek meru hkmdar, di eri kk bir yerel hkmdard. Ancak on dokuz ve yirminci yz yllarda, Avrupa etkisi ve kimi zaman basks altnda, Mslman hkmdarlar hkmdarlklarn milli ya da bir topraa bal ola rak, yani Batl terimlerle ifade etmeye balamlardr. Ortadounun, ya da eski adyla Yakn Dounun siyasal harita s ilk bakta herhangi bir blgeninkinden farkszdr. Bu, harita zerine izilmi izgilerden, izgiler arasnda lkeler ya da modem terimiyle milletler denilen blgelerden oluur ve bunlarn herbirinin ayn bir ad vardr ve bamsz egemen bir devleti yneten ayr bir hkmetin merkezidir. Ama daha yakndan bakacak olur ve Ortadounun siyasal ha ritasn szgelimi Avrupanmki ile karlatmrsak baz nemli fark llklar belirmeye balar. Avrupa haritasn oluturan yirmi be ka dar devletten Belika, svire ve imdi de Kbns gibi birka kk istisna dnda hepsinin nemli bir ortak karakteristii vardr. l kenin ya da milletin ad ayn zamanda hakim -ve kimi zaman teketnik grubun da addr; ayn zamanda o lkede kullanlan balca, ve bazen de tek dilin addr. ok eskiden yerlemi milli ve klt rel kimliklere verilen modem adlar olduu iin ekoslovakya ve
45

ORTADOUNUN OKLU KML

Yugoslavya tek istisnadr. Ancak her ikisi de gnmzde dalm lardr: ekoslovakya ek ve Slovak devletlerine, Yugoslavya da kendi etnik-dini paralarna. Bu etnik kkene, blgeye ve dile dayal Avrupa adlandrmas yzyllardan beri devam etmektedir. ngiltere, Fransa, svire veya spanya gibi baz lkeler milli birlik ve egemenlii yzyllar nce el de etmilerdir; ancak egemen devletler olmayan pek ounun bile kendi adlan, dilleri ve kltrleri ve milli tarih klt ile ifade edilen gl bir blgesel ve milli kimlik duygulan vard. Finlandiya, Ma caristan, Yunanistan ve en nemlisi Almanya gibi lkelerin baka milletlerce kullanlan adlan kendilerinin kullandklar adlar deil se de, lke, millet ve dil iin ayn adn kullanlmas bunlarda da devam etmektedir. Bu Avrupa siyasal birimlerinin Arnavutluk ve Malta gibi en kklerinin bile kendi milli dilleri vardr. Avrupa kimlik biiminin bu unsuru ylesine gereklidir ki, rlandalIlar ve Norveliler gibi yzyllarca sren yabanc hakimiyetinde kendilerinkinden baka diller kullanmaya alm olan milletler bile mo dem alarda kendi kayp milli lehelerini yeniden kazanma yo lunda byk admlar atmlardr. Modem alarda Avrupa devletleri kendi otoritelerini ve onunla birlikte kendi mahalli alkanlklarn dnyaya, Avrupa emperyal hakimiyetinin snrlann aan bir srele zorla kabul ettirmiler dir. Bu alkanlklardan biri haritalar, izgiler izip snrlan iaret lemekti. On dokuzuncu yzylda ve yiminci yzyln banda nce Amerika, Asya ve Afrikann byk bir ksm blnd, iaretlendi ve genellikle yeniden adlandnlarak dnya haritas en azndan g rnm itibariyle Avrupa rneine uygun bir biim ald. Ancak bu grn ounlukla aldatcyd. Gnmz Ortadou haritasnda yer alan lkelerden sadece Avrupann millet, l ke ve dil birlemesi kuralna uyum gstermektedir: Trke konu an Trklerin yaad Trkiye; Arapa konuan Araplann yaad Arabistan; ve Farsa konuan Perslerin yaad ran. Ancak ar tk ran adnn kullanlmasyla bu da deimi grnmektedir; ranca Farsann ait olduu daha byk dil ailesinin addr ve rann milli dili iin kullanlmas pek doru olmaz. Bu ne daha yakndan bakmzda baz garip unsurlara rastlamaktayz. Trkiye ad Trkler tarafndan 1923e kadar Trkler tarafndan vatanlanmn ve devletlerinin ad olarak benim senmi deildi. Bu adn kabul edilmesinden nce o zaman iin al lmam bir terim olan kelimenin biimi ve imlas konusunda ba z tartmalar olmutur. Sonunda kabul edilen biimiyle Trkiye ad Avrupa kkenini aka ortaya koymaktadr. Trke Trkiye iin bir terim dn alp benimsemise de, Arapada hl Arabis tan iin bir kelime yoktur. Gnmz Arapasmda Araplann lke
46

lke

si ya da Araplann yanmadas ya da Arap krall gibi dolambal deyimler kullanlr. Trklkleri ve Araplklanyla belirlenen egemen devletlerin adlan olarak Trkiye de Arabistan da kendi halklar ve yneticileri tarafndan ancak yirminci yzylda benimsenmitir. Bu bizi baka bir farklla getirir. Avrupada adlar ve ounluk la da belirttikleri varlklar eskidir ve en azndan Ortaaa ve kimi zaman antik alara kadar uzanan srekli bir tarihi vardr. Bu, Al manya ve talya gibi siyasal birliklerini on dokuzuncu yzyla ya da Polonya ve Baltk devletleri gibi bamszlklann yirminci yzyla kadar elde edememi lkeler iin bile geerlidir. Gnmz Ortadousunu egemen devletler olarak blen haritadaki izgiler -ounun Kuzey Amerikadaki gibi bir cetvelle izildii aikardr- bir iki istis na dnda yenidir. Ve bunlann belirledikleri oluumlann bir ksm da yenidir ve ne orta ne de antik alarda bir gemileri vardr. Adlann karakterindeki farkllk daha da dikkat ekicidir. Avrupa devletlerinin adlan kendi dillerinden ve kendi tarihlerinden alnm olup sregelen oluumlar gsterir. Modem Ortadou haritasnda ki adlar, bir iki istisna dnda, eski adlann yeni biimleridir ve a rtc bir ounluu da yabanc kkenlidir. Bu adlardan bazlan klasik antik adan gelir. Suriye ve Libyanm etimolojik kkenleri tartmaldr; bunlar bu formlanyla ilk kez Yunan tarihi ve corafi metinlerinde grlr ve Roma ynetimi tarafndan eyalet adlan ola rak benimsenmitir. Yedinci yzylda Arap fetihleri zamannda her iki ad da gerek bu lkelerde ve gerekse evre lkelerinde hemen he men bilinmiyordu ve ok sonralan Bat etkisinin yaylmas sonu cunda yeniden ortaya atlmlardr. Suriye ad nce Mslman ol mayanlar arasnda on dokuzuncu yzylda yerel olarak kullanlma ya balanmt ve Toroslarla Sina, l ile deniz arasndaki btn blgeyi belirtiyordu. Suriyeli terimi Amerika Birleik Devletlerinde bu blgeden gelen ve ounluu Hristiyan olan gmenler iin yay gn bir ekilde kullanlmtr. Osmanllar 1864te Suriyeyi am eya letinin ad olarak benimsemiler ve Suriye ilk olarak Fransz Man das altnda bir devletin resm ad olmutur. Fransz Mandas tara fndan belirlenen blgede kumlan cumhuriyet Suriye adn kulla nan ilk bamsz devletti ve gnmzde Arapa kisvesi altnda de vam etmesi Avrupa dnce biimlerinin milli kimlik gibi ok zel bir konuda bile devam eden gcn gstermektedir. Libya olay daha da dramatiktir. Akraba olduu anlalan adlar hem Tevratta (II Tarihler 12: 3, 6: 8; Nahum 3: 9; Daniel 11: 43) ve eski Msr yaztlarnda yer alr ve Msra komu halklan anlatr. Es ki Yunanllar da bu ad l dnya blmlerinde gney ktasnn ad olarak kullanrlard: Avrupa, douda Asya ve gneyde Libya. Romallar dneminde Libyann yerini bu daha geni anlamda Afri ka aldysa da, Libya bir eyaletin ad olarak kullanlmaya devam et
47

ORTADOUNUN OKLU KML

mitir. Yunan temelli corafi metinlerde birka kere adnn geme si dnda Arapa kullanmdan tmyle kalkmtr. Modem kulla nm 1903te yaymlanan bir talyan corafya eseriyle balamtr ve 1 Ocak 1934ten yaymlanan bir talyan kraliyet fermanyla da, m parator Diocletian zamanndan bu yana ilk kez resmen tannmtr. Bu fermanla daha nce Osmanl sancaklar olan Barka ve Trablusgarp olan iki talyan smrgesi Libya ad altnda tek bir smrge olarak birletirilmiti. Fransz ve talyan hakimiyetinden sonra or taya kan egemen devletlerin daha nceki Arapada kullanlan ad lar yerine bu adlar korumu olmalar gayet dikkat ekicidir. Daha ilgin bir durum da u andaki biiminin Yunancadaki kullanrmndan gelmi olduu Filistindir. Bu Roma anda idari bir terim olmutur. Sonundaki in eki kelimenin zgn hliyle bir isim deil sfat olduunu, Suriyeye tamlama olarak kullanldn gstermektedir. Suriye Filistini oktan ortadan kalkm olan Filis tinlilerin ksmen fethedip iskan ettikleri Suriyenin gney blgesi ni belirtmek iin kullanlrd. Suriye ve Libyann aksine Romal Fi listin ad Arap hakimiyetinin ilk yzyllarna kadar devam etmi ve am eyaletinde bir blgenin ad olmutur. Ancak Hallar on birin ci yzyrl sonunda Kutsal Topraklar dedikleri yere geldiinde bu ad artk kullanlmyordu. Fakat Avrupada Rnesansla ilikili klasik renimin canlanmasyla yeniden ortaya kt ve on dokuzuncu yzylda blgenin deilse bile, Batmn siyasal dilinin bir paras oldu ve Byk Britanya tarafndan Osmanl am ve Beymt vilayet lerinin gney blgeleriyle bamsz Kuds blgesinden oluturulan Britanya manda blgesinin ad olarak benimsendi. Britanya impa ratorluk politikas Ortaadan bu yana ilk kez olarak Filistini, s nrlar Roma ve Arap ynetiminde olduundan farklysa da, belirli bir blgenin ad yapt ve blgeye tarihinde ilk kez olarak bir Filis tin hkmeti salad. Bundan sonraki olaylar bunu ortadan kal drm ve bir Filistin devleti yaratmtr. Dier lke adlan eitli biimler almlardr. Lbnan bir da, rdn bir nehir, Irak Ortaan bir halifelik eyaletidir. Klasik a ncesi adlann hemen hemen hepsi kaybolmulardr. Ayn dilde ay n adla anlan ama antik adaki snrlanyla olmayan srail gerek bir istisna saylmaz. Gnmzdeki varl o adan bu yana sre gelmi olmas deil, yaklak iki binyllk politik bir koputan son ra yeniden ortaya rkmasrdr. Msrn Msrda ve slam dnyasn da bilindii Arapa Msr ad byk bir olaslkla bir snr blgesi anlamna gelen eski alarn Sami dilinden bir szcktr. Buna benzer adlara branicede, Aramcada ve dier Sami dillerinde rast lanr. lke dier dillerde Yunanca Aigyptos adnn trevleriyle ad landrlr ki, ikinci hecesi Kopt kelimesinde de bulunan eski M srn adlanndan birini akla getirir. Ancak eski Msrllann ve ona
48

lke

baklrsa eski Asurlulann, Babillilerin, Fenikelilerin, Aramilerin ve dierlerinin, kendilerine ve lkelerine verdikleri adlardan eski me tinlerde ve bunlar deifre edebilmi olan modem bilimadamlannm yazlan dnda bir iz kalmamtr. Bunda Amerikadaki durumla belirli benzerlikler vardr. Orada da milli, blgesel, etnik ve dil adlar pek seyrek olarak uyum gs terirler ve ktann egemen devletlerinden ou eski fatihlerinin ve hkmdarlarnn fantezilerini, okumuluklarn ya da elverililik dncelerini yanstr. Bu benzerlik ksmen ortak deneyimden domaktadr. Amerikada olduu gibi Ortadouda ve Afrikann byk bir ksmnda haritalardaki izgilerin izilmesi emperyalist an hatrasdr ve eski emperyalist devletlerin atmalarn ve dnlerini yanstr. Bu izgilerin iinde kalan blgelerin adlan bile oradan aynlm emperyalist hkmdarlann kltrel bagaj lannm bir ksmdr. Ancak Ortadou Amerika ktasndan ok farkldr. Amerikada iki blge dnda fetih glerinin gelmesinden nce gelimi bir uy garlk, yazl bir dil ve tarihi bir bellek yoktu. Ortadou ise eski uygarlklann, hatta dnyann en eski uygarlklanmn bulunduu yer dir. Ancak bu eski uygarlklar lmtr ve ok yakn zamana ka dar unutulmu ve gerekten de topraa gmlmt. slamiyetin gelii, Arap dilinin benimsenmesi yeni bir kimlik ve beraberinde yeni bir gemi, yeni bir anlar dizisi getirmitir. Ortadounun klasik slam dneminde blnd blgeler hem eski uygarlklardan hem de adlan ayn bile olsa modem devlet sis teminden farkllk gsterir. Msr din, dil ve kltr asndan dei mi olsa bile ayn yaam biimi ve corafya ile kesin olarak belirlen mi ayn Msrdr. Ama onun dnda her yerde snrlar byle kesin deildi. Mslmanlann Marip adn verdikleri Kuzey Afrikann iki byk merkezi vard Ifnkiye (Roma Afrikas) yani gnmz Tu nusu ve Fas. imdi Cezayir ve Libya olan lkeler snr blgeleriydi: Fas ve Tunus merkezleri arasnda Cezayir, Tunus ve Msr arasn da Libya. Bu iki ayr blgede birbirinden farkl oluumlann ortaya kmas Osmanl dneminde balar. ada adlan ve snrlan birin de Fransz, dierinde talyan smrgeciliinin mirasdr. Arap Gneybat Asyasnda Arap edebi ve tarihi gelenei drt byk ve dier baz kk blgeleri belirlemitir. Arap am ad Grekoromen anda Suriye olarak bilinen blgenin addr. Yirmin ci yzylda buras Suriye, Lbnan, rdn, Filistin, srail ve Trki yenin baz gney topraklann ierir. Kuzeydouda imdi kuzeydo u Suriye ve gneydou Trkiye ile kuzey Irak olan yerde Araplann Cezire adn verdikleri Mezopotamya vard. Bunun gneyinde Takritten Basra Krfezine kadar uzanan ve komu rann bir k sm topra ile birlikte Ortaa Irak vard ve buras klasik dnem
49

ORTADOU'NUN OKLU KML

de Irak Acemistan olarak adlandrlrd. Arap yarmadas ise ok blnmt. Arap corafyaclar belli bal iki blgeden sz eder ler: merkezleri kimi zaman Hicaz ve kimi zaman Necdde olan Ku zey ve eski Yemen uygarlklar merkezli Gney. rann sadece efsane ve edebiyatta ortak bir kimlii vard. ran topraklan pratik amal olarak e blnmt: gneybatda Yu nanllarn Persis adn verdikleri Fars, douda Horasan ve gney douda Sistan. Dier blgeler genellikle nemli kentlerin ya da ai retlerin adyla anlrd. rann geleneksel eski snrlar olan kuzey de Elburz Dalan, kuzeydouda Amuderya nehri tesinde ranl iskanclann yeni topraklan bulunuyordu. Arapada ounlukla bir blgeye ve byk kentine ayn ad veri lir. Gnmzde de Cezayir ve Tunus hem lke hem de bakent ad landr. Klasik ve bir dereceye kadar modem kullanmda am hem Suriye ile am kentini, Msr hem Msr hem de Kahireyi belirtir. Grekoromen anlamnda bir kent yoksa da, gl bir kimlik duy gusu gelimi byk kent blgeleri vard. Edebiyatta kentler arasn daki rekabetten ska sz edilir. rnein randa Isfahan ile iraz, Suriyede Halep ile am, Irakta Musul, Badat ve Basra arasnda geleneksel rekabetler ve yanmalar vard. Daha ciddi rekabetler ve hatta kimi zaman uzun sreli kavgalar krsalda komu kyler, kentlerde komu mahalleler arasnda kabilirdi. Bu blgesel ve y resel dayanmalar ve dmanlklar ada politikada da nemli bir rol oynamaya devam etmektedir. Haimi Krallnda Filistinliler ve rdnller buna bir rnektir. Filistin ve rdn birer devlet olarak yirminci yzyl icattandr ve ngiliz mandasnn kurulmas ve sonra da kaldmlmasyla iki aamada kurulmulardr. Bundan nce eria nehrinin dou ve bat yakalannda Arapa konuan Mslmanlar yayordu ve stanbul, am, Kahire ya da baka bir yerdeki ayn h kmet tarafndan ynetiliyordu. Kukusuz dou ile bat, kuzey ile gney arasnda olaan blgesel farkllklar ve rekabetler bulunmak tayd. Ancak yirminci yzyln sonlanna doru dou ile bat arasn daki blgesel farkllk eriann Dou ve Bat Yaka Araplannn ok farkl politik deneyimleri ile yeni bir boyut kazand. Ortadou halklanmn eski tarihlerini ve sonra da kimliklerini ye niden elde etmeleri on dokuzuncu yzyla kadar balam deildir. ok eski gemie bu yeni ilgi yeni ithal edilen Avrupal anavatan fikriyle, bir halkla yaad topraklar arasnda sregelen, hemen hemen mistik bir iliki fikri ile ortaya kmtr. Bu eski kimliin el de edilmesi balca iki nedene balyd: kendi Mslman olmayan azmlklannn sebat ve Avrupadan gelen yabanclarn merak ve sran. Modem tarihin balangcnda Hristiyan Avrupann Ortadou hakknda bildikleri sadece antik ada varolan ve anlarn ve ses lerini korumu olan Yunanllann ve Yahudiierin yazlannda bulu
50

lke

nanlarla snrlyd. Ne klasikleri ne de ncili okuyan Mslmanlar ise onlardan daha geri durumdaydlar ve bilgileri sadece Kuranda bulunan Kutsal Kitap hikayelerinden ibaretti. Ancak bunlarn arasnda olas bir bilgi kayna daha vard: Yahudiler kadar eski ve sebatkar ve kkleri ok uzak antik alara kadar giden dini topluluklar. Bunlardan zellikle ikisi kendilerini atalaryla ilikilendiren korunmu yazl geleneklere sahiplerdi: M srn Hristiyan Kptileri ve ran ile Hindistann Zerdtleri. Bu topluluklar Avrupal bilimadamlannn eski alarn Ortadousunun gemiinin srlarn amalarna imkan verecek anahtarlara sahiplerdi. Bunlardan biri de 1680de len ve Kpti aratrmalar alannn ilk byk Avrupal bilgini olan Athanasius Kircher adn da bir Alman Cizvitiydi. Kircher Kpti rahipleri yannda eitim gr d, eski dillerini okumay lendi, Kpti gramerleri ve szlkleri hazrlayarak kuaklar sonra Msr hiyerogliflerinin zlmesini mmkn klan ilk adm atm oldu. Bunlardan bir dieri de Hin distana gidip Parsi rahiplerinin dizleri dibinde renim gren, Zer dt dini metinlerinden bazlarn dzenleyip eviren ve bylece ile ride eski ran yaztlarnn zm yolunu aan Fransz dilbilimcisi Anquetil Duperrondu. Egiptoloji, Asuroloji ve ranoloji ve eski Ortadounun aratr malarndaki paralel disiplinler olan bu sre tmyle Avrupal ve daha sonralar Amerikal bilginlerinin ura alanlaryd. Eski ge miin bu kaytlarnn bulunmas, bakm, zlmesi, deerlendiril mesi ve yorumu Ortadoulu olmayan bir giriim ve baaryd ve uzun bir sre kendi putperest gemilerine ilgisiz kalan Mslman Ortadou halklar zerinde bir etkisi olmad. Onlar iin nemli olan tarih slamiyetin k ile balayand. Onlarn gerek tarihle ri, nemli olein tarih buydu. Ondan ncesi bir cahillik ayd, de ersizdi ve retecei bir ders yoktu. Artk bu blgelerde ilk kez olarak yeni bir anlam kazanm olan milli gemie doru yeni bir tavr ilk olarak Msrda grld ve son ra dier Ortadou lkelerine yayld. Msrda bu deiiklie yol aan pek ey vard. Biri Msrn lke olarak karakteridir: ki yan l olan ve geni bir deltayla uzanan Nil nehri. Kimlii ve bakala rndan ayrl tarih tarafndan olduu kadar corafya ile de belir lenmi baka bir lke yoktur. Msrllarn, hem corafi hem etnik s nrlan komulannnki ile gzle grlmeyecek derccede birlemi baka lkelerden ok bir Msr kimlii duygusu gelitirmeleri ok daha kolayd. Ayrca Msrda antik alann en etkileyici kalntlan vard ve bunlar dnyada en kolay eriilebilenlerdi. randa insann Persepolise ya da Behistana, Trkiyede Boazkye, Irakta Ninova ve dier uzak yerlere gitmeleri gerekiyordu. Bunlar uzun ve teh likeli yolculuklard ve ancak arkiyatlar buna cesaret edebiliyor
51

ORTADOUNUN OKLU KML

lard. Msrda ise Firavun ann en nemli antlar belli bal is kan yerlerinden sadece bir ta atm uzaklktayd. Bunlar insanla rn grebildikleri, hatta aralarnda bydkleri eylerdi ve bu ne denle yeni yurtseverce gurur mesajnn iletilmesi ok daha kolayd. Msr ayn zamanda, ok uzun bir sre, Ortadouda Trki yenin dnda Avrupa ile ilikiye ve bylece de hem politik ve tica ri hem de entelektel Avrupa etkisine en ak lkeydi. nemli bir baka unsur da on dokuzuncu yzylda Msrn ayrlk emelleri ve bu nedenle de Msrn o zamanlar bir eyaleti olduu Osmanl mparatorluu iinde ayr bir Msr kimlii gelimesinde kesin ka r olan bir hanedan tarafndan ynetilmesidir. Bir sre Fransada kalm olan Msrl bilimadam eyh Rifaa Raf al-Tahtavi 1868de Msrn ilk balangtan Arap fethine kadar olan tarihini anlatan bir kitap yaymlad. Yani onun tarihi o zamana kadar Arap tarihi lerin Msr tarihini balattklar yerde son buluyor ve lkenin o g ne kadar bilinmeyen tarih ncesini ele alyordu. Bu sadece Msr tarihiliinin gelimesi asndan deil, Msrllarn kendilerini bir millet olduklar bilincinin de gelimesi bakmndan a aan bir eser oldu. Bylece Msrllarn bildikleri tarihlerine birka bin yl daha eklendi ve bunun ardndan nce eviriler, sonra zgn eser lerle olmak zere Msrllar arasnda Egiptoloji geliti ve okullarda yeni bir tarih renimi balad. Bu ayni zamanda dili ve kltr Arap, tarihi slam ile kendini din ve cemaat olarak deil de milli ve yurtsever terimlerle tanmla yan iki Msr kimlii arasndaki sregelen gerilimin balangc ol du. Bu, yeni ve farkl bir kimlik duygusuna dayanan yeni ve fark l bir sadakat tipiydi. Bu ikilemin nemli siyasal sonular dourduu kukusuzdur. Bir kimlik Msr pan-Arap hatta pan-slamik davalara, dieri top raa dayanan Bat stili yurtseverlie ekiyordu. Bu kincisini genel likle Egiptizm ya da dier Arap lkelerince szcn kltc an lamda kullanlmasyla firavunculuk denilir. Arapas tafarundur ki, bu da yaklak olarak firavuncu gibi davranmak demektir. Msrdaki bu hareket nceleri dier Arapa konuulan lkeler de muhalefetle karland, knand ve hatta hakaretlere urad. Ya pay bir ey olarak, byk Arap ya da slam kardelii iinde kk bir Msr yaratmak olarak grlyordu. Pan-Araplar bunu ayrlk , dindarlar yeni-putperestlik ve her ikisi birde de blc olarak nitelediler. Ancak Msr rnei dier Ortadou lkelerinde bir etki yaratmaktan geri kalmad. Msr Arap dnyasnn entelektel ba kmdan en ileri lkesiydi ve sadece Araplar arasnda deil Arapamn okunduu her yerde -ki bu o zaman btn slam dnyas de mekti- nemli etkiye sahipti. Baka halklar arasnda da buna pa ralel hareketler geliti.
52

lke

Irakta da buna benzer bir gemie yeniden sahip olma grldyse de, bu Msrdakinden daha sonra ve daha yava olmutur. rakllar da eski ve grkemli atalar olduunu iddia edebilirlerdi; Smerliler, Asurlular ve Babilliler de nemli ve ok byk eserler brakmlard. Ancak eitli nedenlerle Irakta milli arkeolojinin ge limesi Msrdan ok sonra ve ok yava olmutur. rakllar Asurlulann ve Babillilerin grkemli atalar olduunu iddia ederlerken kendilerini ada Asur-Babilliler olarak grecekleri yerde onlara bir tr Araplk yklemilerdir ve onlardan eski Araplar olarak sz ederler. Eski Asur ve Babil dili, Arapa deilse de, Msrcanm aksi ne Sami dillerindendir ve bu akrabalk milli kimliklerin ve tarihle rin atmasn nleyememise de bir lde hafifletmitir. Baz ada Arap yazarlar btn eski Sami dillerinin Arapa ve bunlar konuanlarn da Arap olduklarn iddia edecek kadar ileri gitmiler dir. Bazlar ayn eyi yapmakla birlikte Yahudileri ve EtiyopyalIlar bunun dnda tutmaktadrlar. Bu sonradan Araplatrma ada milliyeti tarihiliin bir baka unsurunun ortaya kmasn mm kn klmtr. Eer Irak, Suriye, Filistin ve Kuzey Afrika kylarnn sakinleri antik alardan beri Arap idiyseler, o zaman Mslman halifelerinin savalar fetih deil, Arap kardelerini Pers ve Bizans emperyalist basksndan kurtarmaya ynelik kurtulu savalaryd. Son yllarda, zellikle de ran slam Cumhuriyeti ile savan o ku altnda antik alarn hatrlanmas ok daha yaygn ve acil ol mutur. Irak ciddi ekilde blnm bir lkedir. Dini adan, Sn ni aznlk ii ounluu idare etmektedir ve iiler, Arap olmakla birlikte ranllann inancn paylamaktadrlar. Etnik adan ise Arap ounluk Krt aznl ynetmektedir ve Krt dili ne Arapa ne de Sami ailesinden olmayp, Portekizcenin spanyolca ile olan akrabal gibi Farsaya akrabadr. Toprak bakmndan belirlenen ve antik alara uzanan kkleri olan eski bir Irak milleti kavram ok byk bir birletirici g olabilir ve Irakl liderlerin sk sk bu na bavurmalar artc deildir. Saddam Hseyin bir Irak kahra man olarak, zellikle gnnde Siyonist sorununa kesin bir zm bulma bakmndan Nabukadnezara benzetilir. randa bu sre daha ge balamtr; ranl entelekteller Av rupa aratrmalarn ve edebiyatn okuduka kendilerinin de hak iddia edecekleri eski ve grkemli bir gemie sahip olduklarn fark etmeye balamlardr. Msrda olduu gibi randa da eski gemi unutulmu ve hatta byk lde silinmiti. Eski Pers bakenti Persepolisde Mslman fatihler fresklerdeki Medes ve Pers heykel lerinin yzlerini paralamlard. slam ncesi yakn tarih iinde sadece Arap fetihlerinden hemen nce ran yneten Sasani ahla rnn tarihi, o da Arap kaynaklarndan olmak zere biliniyordu. rann daha eski tarihi unutulmutu ve Pers devletinin kurucusu
53

ORTADOUNUN OKLU KML

Kuruun (Keyhsrev) ad bile bilinmiyordu. Eski ran hakknda ilk ada ran yazlar on dokuzuncu yz yln nc eyreinde grnmeye balad. Bunlar hl ok dar ereveliydi ve tmyle ounluu Fransz olan Batl kaynaklara dayanyordu. Biri 1919da, dieri 1921de yaymlanan iki tarihi ro mann kahraman olana kadar Keyhsrev popler bir kahraman deildi. Antik alar klt 1925ten 1979a kadar hkm sren Pehlevi hanedan zamannda zirvesine eriti. ada ran tarihile ri ve romanclar antik alar hakkmdaki bilgileri ok uzun bir s re sadece Batl kaynaklardan almlard. On dokuzuncu yzyl sonlarnda ve yirminci yzyl balarnda ran tarihlerinde eski im paratorluklardan sz edilmeye baland. ran olay bir bakma paradoksaldr. Bu lkede antik an ye niden kefi Irak ve Suriyedekinden ge, Msra kyasla ise ok ge gelmitir. Modem alarda antik gemiini hatrlayan belli bal Ortadou lkelerinin sonuncusu ran olmutur. Ancak Arap fetih lerinin okunu atlattktan sonra ayr ve kendine zg bir kimlik bi lincine ilk kavuan da rand. Araplar tarafndan yedinci ve seki zinci yzylda fethedilen ve slmlatrlan btn gneybat Asya ve Kuzey Afrika lkeleri iinde sadece ran kendi dilini korumu tur ve Arapa alfabe ile yazlsa ve Arapadan pek ok szck alm olsa bile bugn hl kullanmaktadr. ranllar anayurtlarn sade ce bir mekndan baka bir ey olarak grme bilinlerini de koru mulardr. rann Msr gibi tutarl bir siyasal devletleri ya da sz cn ada anlamyla bir milletleri olmam olabilir; ama bu n ce kltrel, sonra da siyasal anlamda bir fikir, bir varlkt. ranlI larn dilleri ve edebiyat gelenekleriyle duyduklar gurur onlarla ili kiye girmi herkes tarafndan bilinir. Bu zellikle eski alarn ramnm soylu ve kahramanlk olaylarn anlatan byk destanlarda dile getirilir. ahnamede anlatlan hikayeler gerek bir tarihten de il efsanelerden kaynaklanr. Ancak efsaneler slam rts altnda bu ranl milli kimlik duygusunu glendirip desteklemeye yara mtr. Ve daha sonralar randa Mslman ama ranl hanedan larn ynetiminde ayr devletlerin ortaya kmas buna yardmc ol duu gibi bu kimlik onlarn da ortaya kmasna yardm etmitir. ranllann slamiyeti btn dier Mslman halklar gibi byk bir hevesle benimsemelerine ramen Arap kimliini benimsememe lerinin nedenini anlamak g deildir. Araplar ran yabanc bir hkmdarn elinden deil, Sasani ahlan ynetimindeki byk bir ran imparatorluundan fethetmilerdir. Ve ranllar, batdaki komularnn aksine ok yakn zamanlarn taze bamszlk ve b yklk anlanna sahiptiler. rann batsndaki Irak, Suriye, Filis tin, Msr ve Kuzey Afrika ok uzun zamandan beri uzak impara torluklarn eyaletleriydi ve hkmet, hukuk, din, kltr ve hatta
54

lke

dil deiikleri geirmilerdi. Araplar geldiinde o eski gemilerini silme sreci hemen hemen tamamlanmt. randa bunlarn hibiri olmad iin Arap-Mslman yneti minden bir iki yzyl sonra kltrel bir uyanma olmas artc de ildir. Fars dili canlanm, Arapadan etkilenmesine ve slamiyetin ruhunu almasna ramen Arap slamiyetinden nemli farkllklar gsteren ve ranl olan yeni bir milli kltr kmt. Zamann ran edebiyatnda ve hatta ranllar tarafndan yazlan Arap edebiyatn da bir farkllk bilinci, bir tarihi ve kltrel kimlik duygusu vardr. ranl airler bu ifte miraslarndan -Hz. Muhammedin dini ile Krezsun ve artk eski rann efsane kahramanlarna dnm kiilerin ihtiamndan- gururla sz ederler. Bu srecin Trkler ge lene kadar ne Ortadouda ne de Kuzey Afrikada baka bir yerde benzeri vardr. Trklerin durumu blgenin dier halklarndan ok farkldr. Trkler Ortadouya slamiyeti nceden kabul ettikleri Orta As yadan gelmilerdi ve Trkiye olarak bilinecek olan topraklan fet hedip yerlemeleri on birinci yzyldan sonradr. Onlann geliine kadar lke dil ve kltr bakmndan Yunanl, din olarak Hristiyand ve arkeolojik kklerine inme anda bunlarla zdeleme abas imkanszd. Bu nedenle ada, milliyeti Trkler Kk Asyann Yunan kolonicilerinin tesine, yarmadann daha eski sa kinlerine ynelmiler ve kendilerini Helen-ncesi Anadolu halklanmn, zellikle de Hititlerin halefleri olarak grmlerdir. Filistinli Araplar da ayn sorunla karlamlard. Antik a milletlerinin ou gibi Yahudiler kaybolmu olsalard Filistinliler, tpk Msrllann firavunlarn ve Irakllann Babil krallannn miraslar olduklann iddia ettikleri gibi, kendilerinin de eski alarn srailinin mirass olduklann iddia edebilirlerdi. Ama Yahudiler kaybolmamt ve hatta lkeye dnmekteydiler; bu nedenle Filis tinliler meruluklann Filistinin srail ncesi sakinleri arasnda, Kenanllarda aradlar. Suriyede Arami Hristiyanlnn yayor ol mas daha hafif olmakla birlikte ayn sorunu karmtr. Arami kltr bir ara zellikle Hristiyan aznlkla ilikilendirilmiti ve Arami kltrne referans politik bir ihanet olarak grlyordu. imdi bu evre gemi grnmektedir ve Aramiler artk modem Su riyenin meru atalan olarak kabul edilmektedir. Lbnanda bir sre baz Lbnanllann iddetle kar kmalanna ramen o kylarda yaam eski an Fenikelileriyle bir zde leme eilimi vard. Bu gre zellikle Hristiyanlar ve bunu daha ok kendilerini Arap ve Mslman komularndan farkl grmenin bir yolu olarak seen Bat eilimli Maruni Hristiyanlar arasnda rastlanmaktayd. Fakat bu gr de gnmzde fazla bir destek bulmamaktadr. Ancak Kuzey Afrikaya yerleip Kartaca kentini ve
55

ORTADOUNUN OKLU KML

uygarln kuran Fenikeliler Tunusta ve bir derece de Cezayirde hem Arap hem ata olarak benimsenmitir. Kartaca, Fenike ve Ke nan dillerinin branice gibi Sami dilinin ayn altgrubuna dahil ol mas gerei bu iddiay nlememitir. Bir halk ile yaad lke arasndaki derin ve kltr, dil ve hat ta din deiimine ramen devam eden sonsuz bir ba fikri yaban c ve kabul edilmesi gt. Ancak yine de bu fikir artc derece de yol alm ve hi beklenmedik yerlerde ortaya kmtr. ran a h 1971de Byk Keyhsrev tarafndan Pers hkmdarlnn ku ruluunun 2500. yln kutlamak iin Persepolisde byk bir kut lama yaptnda slami nedenlerle kendisine iddetli saldrlarda bulunulmutu. Monariyi yceltmek yeteri kadar ktyd, ama putperest gemile ortak bir kimlii ilan etmek ve bylece sadakat temelini yeniden tanmlamaya gitmek daha da ktyd. ahm dindar eletirmenleri iin ranllann kimlikleri slamiyetle tanmla nrd ve kardeleri kendi dinsiz ve yanl yola sapm atalar deil, teki lkelerdeki Mslmanlard. slam devrimi bu temaya ilgin deiiklikler getirmitir. amda Rum Ortodoks Kilisesine bal Arapa konuan bir H ristiyan on dokuzuncu yzyl ortalarnda farkl durumlarda kendi ni Osmanl Devletinin tebaas ve Rum Ortodoks Kilisesi yesi ola rak tanmlard. Eer blgesel bir tanm gerekiyorsa kendisine am l derdi. Eer bir Bat dili biliyor ve Batl yazlarn okumusa ken disini, pek olas deilse de, Suriyeli bile diyebilirdi. Arapa konu masna ramen kendisini asla bir Arap olarak tanmlamazd. O gnden bu yana bu durumda radikal bir deiim olmutur. Eer varsa, pasaportunda Suriyeli olduu yazldr: ve bu eskiden oldu u gibi oulcu okdilli bir mparatorluun tebaas olduu deil, Suriye Arap Cumhuriyeti olarak tanmlanan milli bir devletin yurtta olduu anlamna gelir. Dini Ortodokstur, dini bir aznlk tandr, kuramsal olarak ounlukla tam eitlie sahiptir, zimmi ayrcalklar ve baklklar yoktur. Dil ve kltr bakmndan Araptr ve baka lkelerde ayn dil ve kltr paylaan insanlarla gl bir ortak kimlik duygusuna sahiptir. Arapa konuulan lkelerin en birlemii ve homojeni olan M srda bile eitli kimlik dzeyleri vardr. Kahireli bir Mslman farkl durumlarda kendini antik alarn firavunlarna kadar uza nan bir tarihe sahip bir lkenin binlerce yllk gemiiyle gurur du yan bir Msrl olarak; lke, rk ya da din fark gzetmeksizin Arap dil ve kltrn paylaan herkesle ortak kimlii paylaan bir Arap olarak; ya da komu Kptileri -ki, kken olarak Msrl ve dil ve kl tr olarak Arap, ama Hristiyandrlar- karde kabul etmezken ta Banglade ve Endonezyadaki Mslmanlar karde olarak kabul eden bir Mslman olarak grebilir. Msrln ada tarihi bu fark
56

lke

l kimliklerin ve bunlarn esinlendirdii deien farkl ideolojilerin etkileimini yanstmaktadr. Byk eitlilikler olan baka lkelerde kimlikler bu durumla rna uygun olarak daha karmaktr. Osmanl mparatorluunun halef devletlerinden biri olan Irak Krall ve daha sonra Irak Cumhuriyetinde bir yurtta kendini dinine gre tanmlayabilir. Yeni Irak devletini oluturan eski Osmanl vilayetleri Musul, Badat ve Basrann eski ve ayr yerel gelenekleri vardr. Bir insan kendini et nik olarak Arap veya Krt olarak tanmlayabilir; Kltlerin slam ncesi alara kadar uzanan kkleri, Araplarn ise dier Arap l kelerine en azndan duygu balan vardr. Yine bu tanmlama din le, Mslman veya Hristiyan olabilir ki, Mslmanlar Snni ve ii, Hristiyanlar Nesturiler ve Uniates olarak blnrler. Babil srgn gnlerine uzanan Yahudi aznlk ise artk hemen hemen tmyle kaybolmutur. Filistinlinin seimi ise daha az kesindir. Irak ve Suriye gibi Filis tin Mandas da eski Osmanl eyaletlerinden oluturulmu ve snr larn mandater devletler belirlemitir. Filistin Mandas Suriye gibi, ancak Irakm aksine, kendi iinde blnmt. Franszlar Suri yede ayn bir Lbnan Cumhuriyeti kurmular, geri kalan blgede Suriye adn korumulard. ngilizler ise Filistinde rdn Filistini'ni ayrmlar, burada nce bir Arap emirlii, sonra da monarisi olacak olan rdn kurmular, Filistin adn belirli blgelere ver milerdi. Filistinli ve rdnl arasndaki fark milli ya da corafi olmaktan ok tarihi ve ideolojiktir. Hem Filistin hem de rdn es ki Arap dneminde Roma Palestina Prima ve Palestina Secundasna tekabl etmekteydi, ama ikisi de denizden le kadar uzanyor du ve aralarndaki corafi snr dikey deil, yatayd. Bu yzylda her iki ad da eria nehrinin iki yannda da kullanlmtr. ngiliz Man dasnn 1948de sona ermesinden sonra rdn kimlii Haimi mo narisine sadakat anlamna gelmitir. Filistin ad ise kimine gre srailin yannda, kimine gre srailin yerinde bir Filistin devleti is teini belirtmektedir. Gnmzde rdnller ile Filistinliler ara sndaki farkllklar eski blgesel zellikler, yakn zamann ve gn mzn deneyimleri ve ideolojik ve siyasal seimler karmasdr. Farkl gemilerin yeniden canlandmlmas kimi zaman sadakat ve hatta kimlik atmas yaratabilir. Egiptoloji bulgulann ren melerine kadar Msrllann ou Firavun hakknda sadece Kuranda okuduklarn bilirlerdi ve Kurandaki Firavun imaj da Tevrattakinden pek farkl deildi. Hristiyanlar ve Yahudiler iin oldu u gibi Mslmanlar iin de Firavun zalimliin ve basknn putpe rest simgesi, Beni srailin kahramanlan olduklan hikayenin kt kiisidir. Ancak Msr okullannda okutulan tarihlere Egiptoloji bulgulannm eklenmesiyle sradan Msrlya yeni bir Firavun imaj ve
57

ORTADOUNUN OKLU KML

rilmitir: lkesinin byk ve anl gemiinin kahraman, meru milli gurur kayna. Okul kitaplarnn Firavunu ile Kuranm Fira vununun birbirleriyle badamas imkanszdr ve Msrllar srailin gnmzdeki ocuklaryla savaa girdiklerinde bu gerilim daha da artmtr. Dindar Mslmanlar iin Kurandaki Msrdan hicret hi kayesinin Beni sraili ile imdi olduu gibi Hz. Peygamber zama nnda da ayn adla anlan Yahudiler arasnda pek bir iliki yoktur. Onlar Hz. Musann mritleriydi ve Hz. Musa Hz. Muhammedden nce gelen peygamberlerden biri olduu iin Hz. Muhammedin ta mamlad slamiyeti oluturan ilahi vahiylerin bir parasyd. Cumhurbakan Sedatn fanatik katili gururla, Firavunu ldr dm, dediinde kukusuz yeni Msr yurtseverliinin deil, gele neksel dini literatrn firavunundan sz etmekteydi. Msrn fark l gemileri arasndaki gerilim hl devam etmektedir. Kimi zaman sorun iki gemii olan tek lke deil, ayn gemi te hak iddia eden iki lkedir. 1980-1988 ran-Irak Savanda her iki taraf da 636 veya 637 ylndaki Kadisiyye Savama atfta bulun mulardr. Olaylarn gidiat konusunda genel bir kabul vardr. Arabistandan kan bir Arap Mslman ordusu Sasani ahnm ordusuyla karlap yenmi ve bylece ran fetih ve slmlatr ma yolunu amtr. Saddam Hseyin iin bu Araplarn ranllar zerindeki byk bir zaferi ve ranllarla savalarnda rakllar iin bir milli gurur ve tevik kaynayd. ranllar iinse Mslmanlarn Araplar, kafirlerin Persler olmas nemli deildi. Kadissiye kutsal bir olayd, gerek dinin dinsizlik zerindeki zaferiydi, ran ve hal knn slamlatnlmasmn yolunun almasyd. Bylece her iki ta raf da Kadissiye zaferini meru olarak ve erefle kabul etmekteydi ler; sorun o eski savan ve modem savan taraflarm nasl tanm ladklarna balyd. Irak ile ran arasndaki sava etnik ve mezhep cazibesinin eki ciliinin ve belki de yurtseverce sadakatin gcnn yetersizliini il gin bir ekilde gzler nne serilmesiydi. rakllar rana girdikle rinde rann Arapa konuan Kuzistan eyaleti halknn kendilerini sevinle karlayacaklarn umuyorlard. Ancak byle bir ey olma d ve halk rana sadk kald. ranllar da kar saldrya getiklerin de Irakm geni ii nfusunun ii slam Cumhuriyeti davasnn ya nnda yer alacan ummulard. Bazlar bunu yaptysa da, Irak iilerinin ok byk bir ounluu lkelerine sadk kalmlardr. Sadece ran ve Msr gibi eski milletlerde deil, Ortadounun her yannda, hatta en yeni ve en yapaylarnda bile, devlet yine si yasal sadakat ve kimliin birincil odak noktas olma yolundadr. Baz bakmlardan benzedii Gney Amerika gibi Arap dnyas da ok sayda ayr devletten oluur. Bu devletlerin dil ve kltrde, din ve toplumda, tarih ve kaderde pek ok ortak yan vardr. Gney
58

lke

Amerikada olduu gibi burada da imparatorluklarn yklmasn dan sonra daha byk bir birlik yaratma frsat domutu. Ancak bunu yapmadlar ve o an geldi geti. Okuryazarln artmas ve ile tiimdeki gelimelerle dil ve kltrde daha byk bir birlik olaca kukusuzdur. Politikada ise kaderleri ayr siyasal devletlerle mil lete doru gitmektir. Smrgeci asker ve yneticilerin ve impara torluk diplomatlarnn Ortadou ve Kuzey Afrika haritasnda iz dikleri izgiler artk katlamtr ve bunlarn blme ve snrlama gleri daha uzun bir sre devam edecektir.

59

BOLM 5

Millet

illet szc, ngilizcede bile, nemli pek ok deiiklie uramtr. Oxford English Dictionarydeki tanmlardan bi ri yledir: Ortak gemi, dil veya tarihle belirlenen, genelde ayr bir siyasal devlete sahip ve belirli bir toprakta yaayan belirli bir rk veya halk topluluu. Ama bu gemite her zaman byle deil di ve gnmzde de hep byle kalmamtr. Ortaa niversitele rinde milletler eitli kkenlerden gelen rencilerin geldikleri yer lere gre yerletirildikleri yatakhanelerdi. Bu geli yerleri ayn lke iindeki eyaletler de olabilirdi. ada Amerikancada millet szc nn toprak ve egemenlik belirten bir yan vardr. Millet szc Milletler Cemiyeti ve Birlemi Milletlerde bu anlamda kullanlr. Yeni bamsz bir lke, nasl yaplandna ve milli kimliinin eski liine baklmadan yeni millet olarak tanmlanabilir. Bat dnyasnda milliyet ve devletin e olduu ya da olmas ge rektii, millete ve devlete sadakatin bir arada olmas ve byle deil se bunun dzeltilmesi gereken bir kusur olduu fikri giderek ka bul grm ve benimsenmitir. Hakim olan ada dnceye g re milliyetiliini devlet iinde gsterememi bir millet eksiktir; mil li olmayan, sadece imparatorluk veya hanedanlk olan bir devletin temelinde bir sakatlk vardr ve akbeti kmektir. Bu tartmamzda millet terimi toprak ve egemen devletlik an lamlar dnda kullanlmtr. Bu anlamda millet ortak bir dil ile ortak bir gemie sahip ve paylalan bir tarih ve kadere olan inanla bir arada bulunan bir insan topluluudur. Bunlar bir ge reklilik deilse de, genelde belirli bir toprak zerinde yaarlar; yi
60

Millet

ne kendi adlarna bamsz olabilirler, ya da olmasalar bile ortak olarak olarak kabul edilebilecek drt szck kullanr: leom, umma, am, goy Bunlarn drd bamszlk zlemi beslerler. Bu tanmla Ortadounun halklar arasnda milliyetiliin evrimini anlamak kolaylaacaktr. Bu ama iinse Ortadou terimlerini incelemekte yarar vardr. Tevratta bunlar eitli balamlarda hem millet hem de halk an lamnda kullanlmtr; sonuncusu dahil drd de hem Yahudiler hem komular iin kullanlr. Bylece kn ok iyi bilinen bl mnde (19: 6) srailoullanna siz kahinler krall ve mukaddes millet olacaksnz der; burada millet olarak evrilen szck ^oy dur. Daha sonraki kullanmda bunun oulu olan goyim srailden baka milletler anlamna gelmitir. ada branicede leom leumi olmutur ki, bu da Bank Leumi (millet bankas) ve leumanut (mil liyetilik) olarak grlr. Kukusuz bunlar Batklardan alnma szcklerin evirileridir. sraillilerin tamakla ykml olduklar kimlik kartlarnda devletin resm dilleri olan branice ve Arapa iki satrda kimlik belirtilir. Bunlardan biri yurttalktr (branice ezrahut ve Arapa cinsiyye) ki, bu devletin btn yurttalar iin ayn dr: srailli. branice leom ve Arapa kavmiyye olan dieri ile etnik milliyet belirtilmitir ki bu da Yahudi ya da Arap tr. Kavmiyye terimi imdi Arapada etnik milliyet veya milliyetilik ve zellikle de pan-Arap anlamnda yaygn olarak kullanlmakta dr. Ancak bu epey yeni bir szcktr ve daha imdiden pek ok anlam deiikliine uramtr. Grup kimliini belirten klasik Arapa szckleri umma ve milla'dr. Bunlarn her ikisinin de ben zerleri branice ve Aramcada vardr ve byk bir olaslkla o diller den alnmlardr. Her ikisi de Kuranda geer. Umma dili, mezhe bi veya davran ile belirlenmi olan bir gruptan baka bir ey de ildir. Topluluklarn tm veya bunlarn alt gruplan iin geerli olabilir. slamiyetin yaylmasyla Araplann ummas Hz. Muhammedin umma's olmutu ve mmin olmayan Araplann danda tu tulduu bu din ile tanmlanan topluma Arap olmayanlar Msl manl kabul ederek girebilirlerdi. Terimin bu kullanmnda Yahudilerin, Hristiyanlann ve dierlerinin kendi ummalan vard. Genel kabul gren bu dini yeniden tanmlamaya ramen umma eski, etnik anlamnda kullanlmaya devam etmitir. Klasik Arapa da eitli ummalann stn ve eksik yanlann kyaslayan metinler vardr. Tartlan gruplar kimi zaman Araplar, ranllar ve Trkler, Hintliler ve inliler, Afrikallar ve Avrupallar gibi etnik; kimi zaman Yahudiler, Hristiyanlar, Zerdstler gibi dinidirler. Yazann amac ounlukla belirli deildir. ranllardan sz ederken eski Pers dini taraftarlann m kast etmektedir, yoksa kendi zamannn Msl man ranllan da bunun iinde midir? Araplardan sz ederken H61

ORTADOU'NUN OKLU KML

ristiyanlan da almakta mdr? Bu sorulara farkl yantlar verilmi tir. Farsa ve Trkede dier Kuran terimleriyle birlikte benimse nen umma terimi saf dini anlamm korumutur ve gnmzde pek kullanlmamaktadr. ada Arapada ise eski milli anlamna yeni den kavumutur ve zellikle milliyeti bir sylemde, lke ya da inan ayrm yaplmadan byk Arap milleti anlamnda kullanl maktadr. Ancak dini anlam da dini sylemde kullanlmaya devam ettiinden sonuta kanlmaz karklklar kabilmektedir. Milla szc ise aksi ynde yol alm grnmektedir. Tevratta szck veya ifade anlamyla sk sk geer. Eski Yahudi ve Hris tiyan Aramca metinlerinde milta veya mellta biimiyle ayn anlam da kullanlmaktadr. Baz Hristiyan metinlerinde Yunanca logos szcnn edeeri olarak grlr. Kuranda belki de Tanr kela mn belirli bir yolda izleyen anlamnda dini bir grubu anlatr. Bun lar iinde Yahudiler, Hristiyanlar, dier eski zaman peygamberle rini izleyenler ve hatta kafirler de vardr. Daha zel olarak da bra himin dini [millat brahim) olarak Hz. brahim tarafndan kurulan ve Hz. Muhammed tarafndan nihai mkemmeliyetine getirilen din iin kullanlr. Klasik Arapada szck ncelikle slam iin olmak la birlikte, sadece onunla snrl kalmayan dini bir topluluk demek ti. Milla gnmz Arapasnda fazla kullanlmamaktadr. Dier Arapa szcklerle birlikte szc alan Trke ve Farsada szck ada kullanmda tmyle yeni anlamlar almtr. Farsa millat ve Trke millet uzun bir sre Kurandaki dini top lum anlamnda kullanlmt. Osmanl mparatorluunda szck resmen kabul edilen dini topluluklar iin kullanlan teknik terim di; bunlar kimi zaman millet-i hakime olarak adlandrlan Mslmanlar, Ortodokslar, Ermeniler ve Yahudilerdi. Daha sonra buna dier baz Hristiyan mezhepleri de eklenmitir. Szck randa da benzer bir anlamda kullanlmtr. Her iki lkede modem milliyet i fikirlerin gelimesiyle millet, milleti belirtmek iin benimsenen szck olmu, buna milli, milliyet ve milliyeti szckleri eklen mitir. Osmanl dneminin sonlarna doru Bat enternasyonal szc karl olarak beynelmilel kullanlmtr. Modem Trk ede bunlarn yerine byk airet anlamna gelen Altayca terimi ulus tan uluslararas szc tretilmitir. Klasik Ortadou literatrnde etniklik tartmalar genellikle kken ya da istihdam, yani airet veya kleler balamndadr. K lelerden ou geldikleri airetlerle tanmlandklar iin bu ikisi o unlukla birbirlerine baldr. Etnik kategori veya farkllk tart malarnn ou kle satn alnmasnda grlr. Kleleri etnik k kenlerine gre ayran, her grubun meziyetlerini ve kusurlarn s ralayan ve hizmetkr, cariye ve asker gibi balca grevlerine uy gunluklarn inceleyen epey geni bir literatr vardr.
62

Millet

Etnik farkllklar asker ve daha az olmakla birlikte devlet me murluu kurumlan balamnda da szkonusu edilir. Bylece rne in Ortaa Kahiresinde Fatimi halifelerin saraynda beyazlarla si yahlar, Trklerle Berberiler ve bunlann herbiri iindeki hasm gruplar arasnda rekabetlerden ve atmalardan sz edilir. Yine bunun gibi Osmanl devletinde Balkan ve KafkasyalI kleler ve her grubun iindeki farkl unsurlar arasnda rekabet ve atmalar vard. Bu gruplann kalntlanna -Avrupadan Bonaklar ve Amavutlar, Kafkasyadan Grcler ve erkezler- eer Mslmansalar Trk olarak kabul edildikleri modem Trkiye Cumhuriyetinde rastlanr. Yabanc milliyeti ideolojilerin ortaya kmas, ve zellikle say gn dini terimlere yeni milliyeti, ve bylece de dini olmayan bir an lam yklenmesi bu yeni fikirleri blc ve ykc grenler arasnda muhalefeti uyandrmakta gecikmedi. Trk anti-milliyetilerinin airet ya da fraksiyonel sadakatin negatif anlamyla kavmiyye ya da Trke biimiyle kavmiyeti ilk kullananlar olmalan ilgintir. On dokuzuncu yzyl Osmanllan yaz ve klasik dillerinde tipki Batnn Latince ve Yunancay kulland gibi Arapa ve Farsay kul lanrlard; ve bylece de Araplann ve ranllann bilmedikleri pek ok Arapa ve Farsa szck yaratmlardr. Bunlardan kavmiyya gibileri de bylece anlam deiikliine uramlardr. Modem Arapada kavmiyye nin pozitif bir anlam varsa da, b yk Arap birliini destekleyenler blgesel kimlikleri knamak iin baka terimler kullanrlar. Bunlardan biri eski zamanlarda airet veya etnik dayanma iin pozitif olarak kullanlan asabiyyadr. Daha ok kullanlan bir knama szc halk anlamna gelen safon oulu olan suubdan tretilen suubiye'dir. Arapada sab' olumludur ve genelde milliyetiden ok poplist bir anlama sahip tir. Bu daha sonraki anlamn on dokuzuncu yzyl sonunda ve yirminci yzylda yabanc igal ve hakimiyetine kar mcadeleler srasnda kazanmtr. Bu mcadeleler blgesel olduu iin terim de blgesel bir ierik kazanm olup Misir safamdan, Suriye ve Fi listin sab ndan sz edilmitir. Daha yakn zamanlarda sab sradan insanlar ktlesini belirtmek iin sosyo-ekonomik anlamda kulla nlmaya balanmtr. Buna kyasla suubiyye her zaman kesin olarak negatiftir. Ortaa kullanmnda fethedilen halklann, zel likle de ranllann, Arap hakimiyetine kar milli kimliklerini yeni den kazanmak ve milli onurlanm elde etmek iin yaptklan mca dele anlamna gelirdi. Modem alarda ise eitli Arap lkelerinde Araplann bir tek byk birliine kar aynlk veya yresel eilim leri belirtmek iin kullanlmaktadr. Ortadou pek ok eyde olduu gibi milli kimliklerinde de bir devamszlk ve eitlilik rnei gsterir. Kutsal Kitap antik ada
63

ORTADOUNUN OKLU KML

blgede yaam olan bykl kkl pek ok milletin adlarm ve baz unsurlarn korumutur. Modem alarda dier eski Ortado u metinlerin bulunmas ve zlmesi yeni adlar getirmi ve eski adlar konusunda bilgimizi artrmtr. Babil ve Asur, Msr ve Pers gibi adlarn bazlar kimi uzun mrl olup imparatorluklar fet hetmi olan devletleri kuran insanlarn yaadklar yerlerdir. Baz lar ise bir atann adn alm airetlerdir. Bunlar Ortadounun l ve yaylalarnda dolap durmulardr ve kurduklar devletler veya prenslikler geici olmutur. Jebusitler, Amalekitler ve Amonitler de bunlardand. Beni srael ya da srailoullan da bunlardan biriydi. srail on iki kavim kuran on iki olun babas Yakubun adyd. Bunlardan biri olan Yudanm ad hem Romann Judaea blgesinin hem de Muse vi dininden olan gsteren modem Yahudi szcnn kaynadr. lgin bir nokta da, Yahudilik teriminin on birinci yzyla kadar hibir brani metninde yer almamasdr; terim ilk olarak Fransada kullanlmtr. Terim ilk olarak Yunancada Maccabeelerin kitabn da ioudaismos olarak yer almtr. Kullanlna baklrsa bunun bir dinin adndan ok bir Yahudi yaam biimi anlamna geldii anlalr. Bu ekliyle de Hristiyanlk teriminin bir Hiristiyan ya am biimi anlamn tayan en eski kullanmna -Yunanca christianismos-benzer. Eski Ahitte yer alan dier milletlerden pek az milli varlklar ola rak Ortaadan Modem aa geebilmilerdir. Bunlardan en nemlisi Arap olarak tannan akraba gruplardr. Bu ad Tevratta ve dier eski ve klasik metinlerde birka kere geer. Kimi zaman Ara bistan yarmadas ya da yarmadann kuzey blgelerinin kastedil dii corafi bir yer addr. Ama ounlukla da Irak, Suriye ve Filis tinin l olan snrlarnda yaayan, ama bu lkelerin sakinleri ol mayan airet halklar kastedilmektedir. Arap ad ilk kez olarak mi lattan nce dokuzuncu yzyl ortalarnda bir Asur yaztnda geer; burada Asurlulann isyanc airet reislerini yenilgiye uratmalar anlatlr ve bu reislerden biri Aribi Gindibudur. Eski yaztlarda, zellikle de snr airetleri reislerinden alman haralarn veya bun lardan ayaklananlara cezalandrc seferler gnderildiinin kaytla r bulunanlarnda sk sk Araplardan szedilmektedir. Arap ad Asur ve daha sonra Pers yaztlarnda, Talmud metinlerinde ve da ha ok sayda Yunanca ve Latince yazlarda geer. Ge Hristiyan ncesi ve erken Hristiyan yzyllarndan kalma Gney Arabistan uygarl yaztlarndan gnmze kalanlarda da Arap szcne rastlanlmaktadr. Bunlarda terim yerleik nfustan ayr olarak gebeleri belirtmektedir. Arap bedevi ve kimi zamanda basknc olarak grlr. Arap adnn Araplarca kullanlmasi drdnc yz yldan kalma ve kuzey ve orta Arabistan gebelerinin liderinin
64

Millet

lmn ve baarlarn anlatan bir yaztta grlr. Burada bu li der kendinden Btn Araplann Kral olarak sz etmektedir. Bu yazt ayn zamanda Arap dilinin bilinen ve gnmze kalm en es ki rneidir. Pers ad -branicede Paras- Hezekielde iki yerde (27: 10 ve 38: 5) geer ve dier uzak yerlerle birlikte bilinen dnyann d snrlann belirtmek iin kullanlr. Persler Belsazarm leninde duvar daki yazda daha dramatik bir ekilde ortaya karlar: mene mene tekel u-pharsin. Yaz yorumlannca talihsiz Babil prensine kendi sinin yeterli bulunmad ve krallnn Medler ve Persler arasnda blnecei bildirilir (Daniel 6: 25-28). Tevratin srgn sonrasm anlatan kitaplan Perslerin milattan nce altnc yzyldaki fetihle rini Tannnn iradesinin yerine getirilmesi olarak yanstrlar. Bu en gl olarak sayada (44: 28 ve 45: 1) Pers kral Kurustan Tann nm oban ve hatta Tannmn mesihi (branicesi mashiah) olarak sz edilmesinde ortaya kar. Perslerle Yunanllar ve daha sonra Romallar arasndaki sava lar Perslere klasik tarih ve edebiyatta nemli bir yer kazandrm tr. Eski Pers yaztlanmn gnmzde zlmesine kadar slamiyet ncesi ran hakkmdaki btn bilgiler klasiklerden ve Tevrattan gelmekteydi. Ve bunlarn ikisi de Mslman randa okunmazd. Trk ad ilk olarak in ve ksa bir sre sonra da Bizans yazlarinda grlr. Altnci yzyl in tarihlerinde in smnndan batya Orta Asyaya kadar uzanan gl bir imparatorluk kuran Tu Kiudan szedilir. Bizans tarihlerinde ayn halk Tourkoi olarak adlandnlr. Hagan adndaki reislerinin 568 ylnda Konstantinopolise bir eli gndererek Perslere kar imparatorun desteini iste dii belirtilir. Bundan sonra eitli Orta Asya Trki airetlerinden ve imparatorluklanndan Uzak Dou ve Orta Dou komulannca sk sk sz edilmektedir. Trklerin kendilerini tanmlamak iin an lalabilir bir Trk diliyle Trk adn kullanmalan kuzey Moolis tanda Orhun Nehri yakmlannda bulunan yaztlarda grlmekte dir. Bu yaztlar sekizinci yzyldan kalma olup inden Pers snr latma kadar uzanan ksa mrl bir Trk imparatorluunun resm tarihini iermektedir. Bir sre sonra Aramiceden alnma bir alfabeyle Orta Asyada eitli Trk metinleri grlmektedir. Bunlann iinde hem Hristiyan hem Budist metinlerinin bulunmas Trklerin Ortadou ve Asya dinleriyle tanmalannn derecesini or taya koymaktadr. Ancak Trklerin tarihteki nemli rolleri Msl man olarak slam topraklannda olacakt. Trkler Ortadouya nce Arap ve Pers baskmclannm Orta As yada snr tesine yaptklan basknlarda ele geirilmi kleler ola rak girdiler. Asker nitelikleri nedeniyle bu klelere ok deer veri liyordu. ok gemeden halifelerin ve slam sultanlannn ordulann65

ORTADOUNUN OKLU KML

da ok nemli ve hakim bir duruma ykseldiler. Trk kle asker lere zamanla Trk subaylar ve daha sonra Trk generaller komu ta etmeye balad. Bunlar bir sre hizmetinde olduklar prenslere sadakatleriyle nlendiler, ancak blnme ve anari balaynca n ce yneticiler, sonra valiler ve en sonunda hkmdarlar olarak ba msz roller stlendiler. Trkler bir zaman hkmettikleri insanlar arasnda yaadklar Ortadou topraklarnda kk bir yabanc aznlk olarak kaldlar. Ama Trk boylan Orta Asyadan rana ve daha douya g etme ye baladnda bur durum deiti. Bu yeni gelenler kle ya da ma ceraclar deil, yerleik halk arasna yerleen zgr insanlard ve baz blgelerde halk kendi Trk kltrleri iinde zmsemilerdi. Ortadounun tmnde yaklak bin yl srecek bir hakimiyet kur dular. Orta Asyadan Akdenize kadar bir dizi millet-devletin yansra yabanc ynetimi altnda nemli bir Trke konuan nfus b raktlar. Literatrde yanstlmasna baklrsa Araplann Trklere kar tavn pek ok evreden gemitir. lk ilikide Trkler ilkel ve kaba, ancak soylu vahinin kusurlannm yansra erdemlerine de sahip insanlar olarak grlmtr. Asker bir rol stlendike de nce cesur ve e refli askerler olarak, sonra askerler ynetici olunca da hain zalim ler olarak yeni imajlar elde etmilerdir. Ancak ortaalarda Trklerin Ortadouya gelmeleri bir beladan ok bir ltuf olarak grlyor du. Arap tarihilerinin en by olan bn Haldun yle yazyor: Devlet ke getiinde... Allah dini son soluunu ver mekten kurtard... Bunu Mslmanlara Trk milletinden kendilerini savunacak yneticiler ve sadk yardmclar gn dererek yapt... slamiyet onlar araclyla kazand iyilikle rin sevinci iindedir ve kralln dallan genliin tazeliiyle yeermektedir... Bu gr istisna deildi, ama ittifakla da kabul edilmiyordu. Po zitif imajlar kadar negatifleri de vard, ama slamiyetin batdan H ristiyan Hallar ve doudan putperest Moollar tarafindan saldnya urad bir ada Trkler dinin kurtanclan olarak grlm lerdi. Her iki dman da yok olunca -Hallar yenilmi ve kovul mu, Moollar slamlatmlm ve asimile edilmi- Arapa ve Fars a konuan halklar, ilerinden kimisinin barbar bir hakimiyet ola rak grd eyin giderek farknda olmaya baladlar. Kukusuz bu farkl etnik gruplar arasnda her zaman rekabet ve zaman zaman da dmanlklar vard ve bunlar Arapa, Farsa ve Trke etnik karalamalar ve akalara da yansmaktadr. Mo dern ada bu dmanlklar younlam ve hatta yeni milliyeti ideolojilerin etkisiyle sistematik bir hal almtr.
66

Millet

Geleneksel toplumda hakim hanedan ve sekinleri halk oun luundan ayran etnik bir farkllk, hepsinin slam kardelii iin de birlemi olmalari kaydyla, garip ya da rahatsiz edici bulun mazd. Osmanl mparatorluu tarihinin byk bir ksmnda Os manlIlar byk bir Mslman devletin meru yneticileri olarak kabul edilmilerdi ve ynetici sekinler arasna girmek Mslman olan ve Trk dilini kullanan btn Osmanl uyruklarna akt. Bunlarn bile kimi zaman istisnadan olabiliyordu. mparatorluun Trke konumayan -ve daha ok Arapa konuan- Mslman yurttalanna bunun bir slamdan ok Trk imparatorluu olduu ve bu nedenle kendilerinin Osmanl devletinin eit yurttalanndan ok tabi halk olduklan fikri ancak on dokuzuncu yzyl sonlannda yerlemitir. Araplar arasnda Trk aleyhtan duygu ciddi bir boyutta ilk kez Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ortaya kmtr ve bu yabanc etkilerden kaynaklanmtr: bir yandan milliyetilik ve bunun sonucunda yabanc Trk hakimiyetinde ezilen ok daha byk Arap milleti; ve dier yandan, d glerin dorudan doru ya kkrtmas ve mdahalesi. Bu gler zamanla Osmanl mpa ratorluunun yklmasn ve topraklannn paralanmasn salad lar. Ve bunu yaparak daha byk bir Arap milleti deil, bir dizi Arap devleti yaratm oldular.

67

BLM 6

Devlet

nsanlar kimliklerini lkeleri, milletleri, kltrleri, dinleri ile ta nmlayabilirler, ama borlu olduklar sadakat ancak vergi top layan, ordu kuran, memur istihdam eden, yasalar uygulayan dev letedir. Bir bakma bu, hkmdarlar otoriteyi sadece ele geirmeyi deil, bakasna vermeyi de rendiklerinden bu yana hep byledir. Brokratik devlet herhalde Ortadouda dnyann baka ye rinde olduundan eskidir. Antik alardan gnmze kadar olan gelime aamalarnda devletin gc biri su-vadi toplumlannda su lamann kontrol, dieri petrol gelirine bal ekonomilerde parann ynetimi ile su ve petrol tarafndan desteklenmitir. ada nakli ye ve denetim, hakimiyet ve bask teknolojileri devletin uyruklar zerindeki gcn daha da artrmtr. Gnmzde baka pek ok yerde olduu gibi Ortadouda bir kiinin kimliini dier unsurlar dan ok kendisini yneten devlet belirler. slamiyetin yaylmasndan sonraki dnemin byk bir bl mnde Ortadouda sadece slam devletleri olmutur. Pers mpa ratorluu batanbaa fethedilmiti; Bizans mparatorluu il il geri ye itilmi ve sonunda Trklerin Konstantinopolisi almalaryla yok olmutu. Hallarn Yakn Douda kurduklar devletler bir sre ayakta kalmlarsa da, sonunda yklmlar ve topraklan yine s lam dnyasna katlmt. Prensip olarak bir tek evrensel slam devleti vard. deal ve hat ta bir sre uygulanm da olan, slam inanc ve hukuku ile bal ve tek hkmdar olan Halife ynetiminde bir tek Devletti. Bu ide ali gerekletirme istei slam tarihinin yzyllar boyunca sk sk

68

Devlet

tekrarlanan ve gl bir etkeni olmutur. Ancak ilk yzyllardan sonra bu asla byle olmamtr. Bir deil birok devlet; bir deil, bar, ticaret, diplomasi ve savata karlkl etkileen birok h kmdar vard. Bunlar arasndaki ilikileri dzenleyecek bir tr slam uluslara ras hukuku gerektii aka grlyordu. eriat Hukuku kitapla rnda uluslararas hukuk tartmalar sadece slam devleti ile -bir tek slam devleti- Mslman olmayan devletler arasnda ele aln mtr. Ancak pek ok slam devleti vard ve slam hukuku da bu na dier kabul edilemeyen gereklere yaklat gibi, yani hile-i eriye ile yaklamtr. Bu ama iin kullanlan yntem olayn ekiyaya ve isyanclara kar yrtlen meru sava olarak ele alnma sdr. Hukuk burada kesin bir ayrm yapmaktadr. Ekiya sulu olarak davranlacak ve cezalandrlacak kiilerdir. Dier yandan is yanclar hukuki bir kategori olarak grlrler, vergi alma ve ada let datma dahil belirli haklan vardr. syanclara kar sava il kesinin uygulanmasndan burada bir tr slamiyet ii uluslararas hukuk olup bunun slam devletleri arasndaki ilikileri dzenledi i grlmektedir. Bu durum kimin meru hkmdar, kimin isyan c olduu sorusunu gayet elverili biimde yantsz brakyordu ve doal olarak herbiri kendini meru hkmdar, karsndakini is yanc olarak gryordu. Bylece banta ve savata Mslman dev letler arasndaki ilikiler hukuken mmkn ve aralanndaki anla malar geerli ve uygulanabilir olmaktayd. Buna bir rnek verelim: 1555te ran ah ile Osmanl Sultan arasnda uzun bir savan sonunda yaplan Amasya Antlamas tarihiler tarafndan o dnemin Ortadousunun en nemli ulusla raras antlamalanndan biri olarak kabul edilir. Ancak Osmanl antlamalar arivine baklacak olursa Amasya Antlamasnn bu rada olmadii grlr. ok yakn zamana kadar bu antlamalar koleksiyonlannda sadece Osmanl mparatorluu ile Hristiyan devletler arasndaki antlamalar bulunuyordu. Baka bir Msl man devlet hukuki bir gerek deildi. Sultann bak asndan ah bir asiydi; ahm bak asndan Sultan bir asiydi ve soruyu yantsz brakmay kabul etmilerdi. imdi on beinci yzylna girmi olan slam dnyas bir milyar lk bir nfusu ve pek ok ktada byk topraklan iermektedir. Son byk evrensel slam imparatorluu olan Osmanllann 1918de knden sonra birlik hayali bir sre terk edilmi ve Mslmanlar deien koullara uyum salamaya almlardr. Sorun tmyle yeni saylmazd. zgn halifeliin ykl gnlerinden bu yana Ms lman halkla kuramda olmasa bile gerekte ayn politik varlklara blnmler, politik kurumlar yaratmlar ve politik eylemler yap mak zere rgtlenmilerdi. Peki, bunu nasl yapmlard?
69

ORTADOUNUN OKLU KML

Bu sorularn yant gemite kk salm ve gnmzde hl pek faal olan baz gelenekler ve kurumlarda bulunabilir. Bunlardan bi ri Devlettir; millet veya lke deil, toplumun btnlemi ve buyu rucu gc olan Devlet ve onu kontrol eden birbirleriyle ilikili ve etkileim iinde olan meslekler ve karlar a. Bir dieri de devle tin varl iin dayand ordudur. Mslman ordular geleneksel olarak airetlerden toplanan as kerlerden ve klelerden oluurdu. Bunlardan birincisi genelde k sa hizmet sreli gnlller; dieri klasik Memluklardan Osmanl Yenierilerine kadar yabanclard. Bylece her ikisi de kent ve ky l nfus kitlesinden kopartlmlard. On dokuzuncu yzyl balarnda Avrupann zorunlu askerlik uygulamasnn kabul edilmesi kylleri de kentlileri de ilk kez ola rak devlet ve devlet otoritesini uygulayanlarla yakn ve srekli bir ilikiye sokmutur. Halkn bundan nce devlet otoritesi deneyim leri vergi tahsilat ve yasalarn uygulanmasyla snrl kalmt. Bunlarin ikisi de itaat gerektiriyordu. Her ikisi de sadakat duygu su gerektirmiyor ve esinlendirmiyordu. Zorunlu askerlikle sradan insann devlet deneyimi tmyle yeni bir boyut kazand. Zorunlu askerlikle sradan insanlar ilk kez olarak devlet mekanizmasnn bir paras oldular ve yine ilk kez kendi kyleri ve yakn civarlar dndaki insanlar ve yerlerle bir ilikiye girdiler. Subay ve daha nemlisi onba ve avu ihtiyac bazlarna devlet otoritesini uygu lama firsat verirken, ounda da bu otoriteye katlma umudunu yaratt. niformalar ve armalar, bayraklar ve marlar gibi yeni nes neler bu yeni ortak kimlie sembolik bir biim verdi. Yeni ordunun yeni tr subaylara, yeni devletin ok sayda me mura ihtiyaca vard. Devlet bunlar salamak iin daha nce din adamlar tarafndan salanan ve ynetilen ve mali kaynan prenslerden ve dier zenginlerden alan bir hizmet olan eitime ilk kez olarak el att. Yeni okullardan mezun olanlar ounlukla asker veya sivil olarak devlet hizmetine girdiler. Zaten okullarn kurulma amac da buydu. Yeni tip okullarn mezunlan bir sre memur ola rak i bulmaya altlar; doktorluk yapanlar ounlukla memuri yette baanl olamayanlard. Btn bunlar okuryazarlkta nemli bir art meydana getirdi ve bu da medyann ortaya kmasna yardmc oldu. Ortadounun ilk matbaa makineleri Yahudilerin, sonra da Hristiyanlann elin deydi; blgenin ilk gazeteleri stanbuldaki Fransiz sefareti ve Bonaparten Msrdaki ynetimi tarafndan yaymlanan ve Fransz htilalinin rnleri olan gazetelerdi. ounlukla Avrupallann ve Hristiyan misyonerlerinin giriimleriyle ok snrl okuru ve etkisi olan baka gazeteler de bunlan izledi. On dokuzuncu yzylda n ce Msr ve Trkiyede ve daha sonra blgenin her yannda baslan
70

Devlet

gazeteler bunlar glgede braktlar. Bunlar ilk nceleri devlet giri imleriydi, devletin amalarn gerekletirmek iin kurulmulard. 1832de resm Osmanl gazetesinde bu gazetenin imparatorluk vakanvislerinin doal halefi olduu ve ayn amac gerekletirmek iin kt aklanyordu: yanl anlamay nlemek ve bilgisizce eletirilere engel olmak amacyla olaylarn gereini ve hkmetin eylemlerini ve buyruklarnn gerek amalarn bildirmek iin. Da ha sonralar zel teebbs medya alanna girdiinde bunlar devlet kontrol veya denetiminde kaldlar. Blgenin pek ok lkesinde g nmzde de bu devam etmektedir. Osmanl devletinin 1834te milli bir posta servisi kurmasyla ga zetelerin tiraj ve daha genel olarak blgenin eitli ksmlar arasindaki iletiim byk lde artt. 1855te Krm Savann ihti yalarnn karlanmas iin telgrafn kurulmas ve 1866da ilk demiyollannn inas da devlet gcnn yaylmasna ve pekimesi ne yardmc oldu. Yirminci yzylda gazete ve matbaaya ek olarak nce radyo, sonra da televizyon geldi. Bunlarn sayesinde devletin halkn zihni ve duygulan zerindeki kontrol daha da pekitirildiyse de, ulus lararas yayncln gelimesiyle ilk kez olarak ciddi bir meydan okumayla karlat. letiimdeki devrim bu tehdidi daha da keskinletirecektir. Ordu ve bakanlklar gibi resm gazetelerin ve radyo istasyonlannn da birincil amac lkeye, millete ya da topluma hizmet deil di. Bunlar kendilerini yaratan ve yaatan ve genelde kontrol al tnda bulunduklan devlete hizmet etmekteydiler. Devlet de oun lukla hkmdar ile otokratik gcn kullanmasnda kendisine yardm eden kk bir grup anlamna geliyordu. Hanedanclk Ortadou tarihinde ok byk bir g olmu ve ounlukla da dini bir mahiyet kazanmtr. Yahudilerin beklenen Mesihi Davud hanedanndan; rann saoshyant Zerdtn kut sal tohumundan olacakt. Mslmanlar da Hz. Peygamberin so yundan olanlara zel bir sayg beslerler; iiler slam toplumunun bakanlnn bu soydan gelenlere ait olduuna ve bu soydan gel meyen Mslman hkmdarlann gasplar ya da en azndan ilke olarak geici vekiller olduklanna inanrlar. Snniler kuramsal ola rak halifelikte irsiyet ilkesini reddetmiler ve bir seim kural koy mulardr. Ancak uygulamada seimle gelen ilk halifeler katledil meler ve i savalarla son bulunca hkmdarlk hemen hemen b tn slam devletlerinde hanedana dnmtr. Gnmzn devrimci cumhuriyetlerinde bile Irakta Saddam Hseyin ve Suri yede Hafz Esad gibi yneticiler oullann kendi yerlerini almak zere hazrlamaktadrlar. Hanedan ad kimi zaman devlete, lkeye ve hatta millete verilirdi. Gemiin en bilinen rnei Osmanl m
71

ORTADOUNUN OKLU KML

paratorluu, gnmzde ise Suudi monarisidir. Her ikisi de adla rn hanedann kurucusundan almlardr. Yzyllardan gnmze kadar blgenin ounda hkmeti de itirmenin sadece iki yolu olmutur. Biri hkmdar ailesinde s ras gelenin baa gemesi; kincisi de hkmdarn g tehdidi ve ya kullanmyla yerinden alnp deitirilmesi. Modem alara ka dar kabul edilen tek meru yol hanedan iinde verasetti, iktidar g kullanarak elde edenler de ounlukla kendi halefleri iin bu na benzer bir memluk elde etmeye almlardr. Her ikisi de Hz. Peygamberin soyundan gelen Fas ve rdn hanedanlar dnda Arap dnyasnda Halifeliin kurulmasndan bu yana monarilerin ou asi valiler, hain subaylar, sabrsz prensler ya da isyanc ai ret reisleri tarafndan ele geirilmi veya kurulmutur. Modem a buna yeni bir olgu eklemitir: irsi devrimci liderlik. Monarinin sadakati ve onunla birlikte kimlii tayin etmedeki byk gc istikrar ve devamllk salamasmdadr. Daha baka bir anlatmla monari bar ve tannan bir hkmdar devamll getirir. Avrupa hanedanlarnn en byk evladn tahta gemesi kural genelde slam monarilerinde uygulanmamtr; bunlarda her hkmdarn kendi ailesinden uygun birini kendisine halef gstermesi daha ok rastlanan bir uygulamadr. Halef bir karde, yeen, hatta kuzen olabilirdi. Uzun sreler devam edecek meru halefiyetin kabul edilen biimleri sadece irsiyet ve seimdir. H kmdarn yozlat ya da iktidarn komplo, suikast, darbe ya da silahl ayaklanmayla devrildii yerlerde geriye sadece iddet kalr. Kuramsal olarak bilinen, ama hi denenmemi olan seim bir ba ka yol olduunu gsteriyordu. ada demokratik cumhuriyetlerde bar iktidar devri belirli aralklarla ve belirli kurallar altnda yapilan seimlerle garanti edil mektedir. Ortadouda seim demokrasisinin ksa ve farkl bir tarih esi vardr. Sistem Lbnanda bir sre gelimi, ama sonra yabanc istilasi ve i atmalarla sona ermitir. Trkiye ve srailde hl i lemeye devam ediyorsa da, her iki lkede de farkl tehditlerle kar karyadr. ran slam Cumhuriyetinde hem cumhurbakanl hem parlamento iin seimler yaplmaktadr. Ancak her ikisine de aday olacaklarn seimle ibana gelmemi olan bir mollalar konseyi ta rafndan onaylanmasi gerekmektedir ve seilen Cumhurbakan y netici hiyerarisinde seimle gelmedii halde ynetimi elinde tutan iki kiiden sonra nc srada gelir. Btn bu kstlamalara ra men ran sistemi blgedeki dier pek ok devletinkinden daha ok tartma ve muhalefet zgrlne izin vermektedir. Msrn kendine zg bir sistemi vardr: yar parlamenter, yan seimli sistem ile birlikte bir tr monarik bakanlk. 1952-1954 Devriminden bu yana her Cumhurbakam kendi halefini seer,
72

Devlet

ancak bu eskiden olduu gibi bir tek kraliyet veya eyh ailesinden deil, iktidarda bulunan subaylar arasndan yaplan bir seimdir. Blgenin geri kalannda monariler, tiranlklar ve her ikisini birle tiren baz rejimler vardr. Modem an ve modernlemenin slamiyete getirdii deiiklik lerin bir unsuru da faaliyet merkezi olarak devletin zayflamas de il, glenmesidir. Bunun bir nedeni nemli bir i gelimedir. Gele neksel slam toplumunda devletin gc hem kuramsal olarak hem de uygulamada snrlyd. slami siyaset geleneini mstebit ve hat ta keyfi ynetim olarak grme eilimi vardr ve bu gr yakn za manlarn baz olaylaryla desteklenir gibi de grnmektedir. Ancak bu slam tarih ve hukukunun yanl kavranlmasna dayandrlm bir grtr. Geleneksel slam Devleti otokrat olmu olabilir, ama mstebit deildi. Hkmdarn gc kimi hukuki kimi toplumsal pek ok unsurla snrlanmt. lke olarak ilahi olduu iin Devletten nce gelen ve onun stnde olan eriatla snrlyd. Bu ilkeye gre Devlet ve hkmdar hukuka tabidirler ve bir bakma, baz sistemle rin aksine, hukuk tarafndan kurulurlar ve yetkilendirilirler. Bu kuramsal snrlamaya ek olarak baz uygulamann getirdii snrlar da vard. Geleneksel slam toplumlannda Devletin uyruk larn kontrol kabiliyetine etkin kstlamalar getiren pek ok yerle mi karlar ve arac gler vardr. Bunlar her zaman ve her yerde askeri ve dini kurumlar olmulardr. On sekizinci yzylda ve on dokuzuncu yzyl balarnda, yani modernlemeden hemen nce ki dnemde, bunlarn iinde krsal bir aristokrasi ile kentsel bir soylular gmbu vard. slam dnyasnda modernleme sreciyle birlikte bu arac gler teker teker zayflam ya da ele geirilmi olup Devlet uyruklar zerinde geleneksel slam toplumlannda as la sahip olamad otokratik bir denetime sahip olmutur. Kstla yc gler bir yandan zayflayp yok olurken devlet imdi modem hakimiyet aralannn tmn emri altna almtr. Sonuta gn mz slam dnyasnn devletleri, hatta ilerici ve demokratik olduklann iddia edenler bile -en azndan i ilerinde- gemiin szde is tibdat ynetimlerinden ok daha gldrler. Bu durum bizim yakn dnemin ve gnmzn Ortadou dn yasnn artc bir dier olgusunu anlamamza yardmc olabilir: bir kere yaratlan devletlerin olaanst direnii. Birinci Dnya Sava ncesinde Ortadouda sadece iki -ya da iki buuk da deni lebilir- devlet vard. Bu ikisi kukusuz Trkiye ve randaki monar ilerdi. Her ikisi de modem Batl anlamda millet-devletler olarak deil, evrensel Mslman imparatorluklar olarak kurulmulard ve ancak yakn zamanlarda protokollerinde ve resm kullanmla rnda toprak ve millet terimlerini benimsemeye balamlard. Yanm olan ise Msrdr. Daha nce Halifeler imparatorluunda
73

ORTADOUNUN OKLU KML

bir eyalet olan Msr onuncu yzyldan sonra bamsz bir Msl man devletin merkezi oldu ve zaman zaman Suriye, Filistin ve Ba ti Arabistan egemenlii altna ald. Hkmdarlar ve askerleri ge nellikle baka yerlerdendi -Berberiler, Krtler, Trkler, erkezler ve dierleri-, ama devletin ayakta kalmasn ve istikrarn salayan ynetim btnyle Msrlyd. Osmanllann 1517de fethetmeleriyle Msrn bamszl sona erdi; ngilizlerin 1882deki igalleriyle de lke Avrupal bir impara torluk devletine tabi oldu. Ancak bu yabanc hakimiyet ve igaline ramen Msrllar i ilerinde byk lde zerklie sahiptiler. Osmanllann epey uzak ve sonra da ngilizlerin pek o kadar uzak olmayan kontrolleri altnda Msr yerel asll bir hkmdan, hk meti ve devlet memurlanyla politik bir varlk olarak yaamaya de vam etti. Ortada ad olmasa bile bir Msr devleti vard. nce mo nari, sonra da cumhuriyet altnda modem Msr devleti bylece yakn zamanlarda yaratlm olmayp uzun bir siyasal gelime ve deneyim srecinin sonucudur. Yan bamszlk ve i zerklik geleneine sahip dier bir devlet de Lbnandr. stnkr bir bakla Lbnan Birinci Dnya Sava sonunda Osmanl mparatorluu ykmtlanndan kartlan say sz yeni devletten biri olarak grnr. Ancak Lbnann dierlerin den nemli bir fark vardr. Lbnan yzyllar boyunca ayn bir kim lik duygusuna ve yaayan bir zeklik geleneine dayanmaktayd. Bu, Franszlar iin kendi ynetimlerine destek olarak yarattklan Byk Lbnan deildi; Kk Lbnan Trablussamm gneyin den Saydamn kuzeyine kadar kaba bir dikdrtgenle bir da ve ie ri doru uzanan topraklard. Nfusun ounluu Mamni olan Hristiyanlardan ve Drzi ve Sii aznlklardan oluuyordu. Blgenin yerel airet reisleri altndaki zerklii Osmanllar tarafndan genel de kabul grmekteydi ve halk kendine ayn bir yaam biimi se miti. Mamniler Hristiyan Avrupa ile ilikideydiler. 1861den Bi rinci Dnya Savama kadar Lbnan Reglement organique adyla bilinen zel bir rejim tarafndan ynetilmekteydi. Seimle ibana gelen yrtme konseyinin banda (Lbnanl olmayan) Hristiyan bir vali bulunurdu. Osmanl mparatorluunun knden ve Fransz Mandasnn kurulmasndan sonra yeni yneticiler Regle ment organique'i yeniden kurmayp zgn Lbnan topraklanna baz komu blgeleri eklediler. Ama boyutlann bylterek Lb nan ssn glendirmekti; ancak uzun vadede bunun sonucu nfusu artrarak lkeyi blmek ve zayflatmak oldu. Eskiden beri gelen zerklie sahip dier bir blge de Arabis tand. smen Osmanl egemenliinde olmasna ramen aslnda yanmadann byk bir ksm ou airet kkenli yerel hanedanlar tarafndan ynetilmekteydi. Mezopotamya devletleri gibi bunlar da
74

Devlet

imparatorluklarn dalmasyla zerkliklerini elde etmilerdi, an cak devletlerin snr ve biimleri imparatorluk politikalar tarafn dan deil, Arap politikalar ile biimlenmiti. Ortadounun geri kalann ayn bir devlet deneyimi olmad gibi uzun sreli politik egemenlii de olmamt. Orada yaayan millet ler kimliklerini daha byk komnal ve hanedan sadakatleri ile birletirmilerdi. Yaadklar lkeler imparatorluk eyaletleriydi; ad lan ve snrlan sk sk deiebiliyordu ve Msr istisna olmak zere hibirinin tarihi bir nemi ve hatta corafi bir kesinlii yoktu. ki dnya sava ve Avrupal emperyalist devletin ekilmesi so nucunda snrlan ve hatta kimlikleri smrge ynetimi ve emper yalist diplomasiyle byk lde belirlenen bir dizi yeni devlet ku ruldu. Bunlarn yaplan ve altyaplan da ayn ekilde salanmt. 1930 ve 1940l yllar Avrupa'dan yeni hkmet modelleri getirdi: Parti ve Lider. ran ve Trkiyedeki devrimci hareketlerle ve Msr ile Mezopotamyann yabanc egemenleriyle gelen ksa parlamenter dnemleri srasnda Ortadounun pek ok lkesinde siyasal par tiler ortaya kmt. Hkmet mekanizmasnda merkez unsur olarak tek parti sistemi -Sovyetler Birliinde Komnist Parti, tal yada Faist Parti, Almanyada Nazi Partisi- yeni bir oluumdu. Al manya ve talya milli birlik iin baanl mcadele modelleri olarak grlmekteydi. Pek ok devlet milli devlette otoriteye sahip olmak ve sonra da o otoriteyi kullanmak iin bunlan rnek alyordu. Bu ideoloji doruk noktasna 1941de Vichy kontrolnde olan Suriyede Iraktaki Mihver yanls Raid Ali rejimine destek olmak zere ku rulan Baas Partisiyle eriti. Gnmzde bile bu lkelerin ikisinde de iktidarda Baas Partisinin rakip kollan vardr ve liderleri Saddam Hseyin ile Hafz Esadi desteklemektedirler. Bu lkelerin herbirinde liderler devletin cisimlemi biimidir ve onlara olan ballk toplum yesi olmann en yksek derecede tanmdr. Sovyet Komnist Partisi Alman ve talyan faist modellerden ok daha uzun mrl oldu ve yirminci yzyln ikinci yansnda sosyalizm u ya da bu ekilde nde gelen ideoloji oldu. Sosyalizm ekonomiyi dzeltmek iin hibir sey yapmamsa da, devletin uyruklan zerindeki gcn ok byk apta glendirmitir. ada Ortadounun en olaanst unsurlanndan biri de dev letlerin bu gc veya kendilerini oluturan unsurlara aynlmalan ya da daha byk bir birlik iinde toplanmalar basklanna gsterdik leri direntir. Bu yeni devletlerden bazlan gerek tarihi varlklara dayanrken bazlan ise tmyle yapaydrlar. Ancak, pan-Arapizmden doan birlemeye doru ok gl bir ideolojik itki olmasna ramen bu Arap devletlerinden biri dnda hibiri ortadan kalkma mtr. Bunlar ne kadar yapay grlseler, kkenleri ne kadar ya banc olsa, zerinde ina edildikleri kltrler ne kadar eski olsa da
75

ORTADOUNUN OKLU KML

bu devletler, ou zaman ok ters koullar altnda bile ayakta kal ma ve kendilerini koruma konusunda artc bir yetenek sergile milerdir. ki veya daha fazla Arap devletini birletirmek iin pek ok giriimde bulunulmutur. Ancak bunlar hibiri uzun mrl olamamtr. Aslnda tarihi olarak tek bir lke olan ve ngilizlerin Adeni igali zerine blnen Kuzey ve Gney Yemenin birlemesi bile ok g olmaktadr. Eski gnlerde Araplan birletirme abala rnn baarszl d etkilere balanyordu ve yleydi de. Ancak son zamanlardaki abalar, gemite d etkiler ne olmu olursa olsun, gnmz iin bunun yeterli bir aklama olamayacan gstermi tir. Byk Arap birliine engeller Arap dnyasnn dnda deil, iindedir ve birlemedeki baarszlk devletin siyasal bir unsur ola rak o artc direncinin ve giderek artan gcnn kantdr. Belki de devlete balln etkili olmasnn en dramatik gsterge si birinci Krfez Savanda Irak ve rann dmanlarn sinsice yk maktaki baarszlklardr. rann Araplan, tipk Irakm Siilerinin yaptklan gibi milli ya da mezhep duygulann uyandrmaya yne lik anlara kulaklann tkamlar ve kendi lkeleriyle hkmetle rine sadk kalmlardr. Kimlik ve sadakat tanmnda devletin stnlnn daha ne gatif bir rnei de Filistin mltecilerinin 1948de ve sonrasndaki kaderleridir. Filistin Mandasnn dier yans olan rdnde 1954 Milliyet Yasas Mandamn sona ermesinden nce Yahudiler dn da Filistin yurtta olan ve bundan sonra rdn krallnda yaa yan herkese rdn yurttal tannmt. Filistinlilerin snmac olduklan dier Arap devletlerinde bunlar ve nc kuaa kadar orada domu evlatlar snmac, yani devletsiz yabanclar olarak kalmlardr. P.J. Vatikiotis bir keresinde Filistin sorununun son aamasnda sorunun bir yurt arayan halk deil, bir devlet arayan siyasal sekinler olduunu sylemiti. 1947de milyonlarca mlte cinin Hindistan ve Pakistana yerletirilmeleri; bundan birka yl nce milyonlarca yerinden atlm Alman ve Polonyalmn Bat Al manya ve Polonyaya yerletirilmeleri Hindistann ve orta ve dou Avrupann tarihi deneyimleri sonucu olup halk, millet ve devlet ol mann neminin farkl alglanmalann gsterir. Filistin olaynda bakalannm deil de Birlemi Milletlerin ie kanmas bu farkl la bir katkda bulunmu olabilir. Devletin gl olmasnn bir nedeni de bunu kontrol edenlere salad frsatlardr. Bu devletlerin herbiri yllar boyunca yeni bir ynetici sekinler grubu gelitirmitir ki, gnnn Ortadousunun en keskin Batl gzlemcilerinden olan Adolphus Slade y le demitir; Devlet yeni soylu snfn malikanesidir. Devletten pek az yarar salayanlar arasnda bile zorlayc neden lerden biri devletin paralarna aynmas durumunda olacaklann
76

Devlet

korkusudur. Bu i sava srasnda Lbnanda grlmtr; Krfez Savamn sonrasnda Irakta da ayni tehdit yaanmtr. Bu tehdit edici olasln aka grld baka lkeler de vardr. Orman ya salarna bile uyulmadnn sylendii Lbnan i savann deheti korkun bir uyan olarak gayet iyi bilinmektedir. lke gelirinin b yk bir ksmnn tek kaynaktan, yani petrolden elde edildii ve bi riken servetin hkmet tarafndan kontrol edilip datld Irak gi bi lkelerde bu paralanma olasl fazla deildir. Parann merkezi letirici gc o parann merkezi hkmete satn ald stn silah l glerle de desteklenmektedir. Bu avantaja sahip olmayan istik rarsz lkelerde paralanma ve i sava daimi bir tehlikedir.

77

BOLUM 7

Semboller

ada dnya hem grsel hem iitsel kimlik sembolleriyle do ludur. Milletlerin bayraklar ve marlar vardr ve uluslararasi toplum yeleri kular ve ounluu aslan, kartal, ejderha ve ay gibi vahi ve tehlikeli veya horoz gibi kabaday hayvanlarla tem sil edilmektedir. Ayn amac yerine getiren gl, yonca, devedikeni ve nar yapra gibi bitkiler de vardr. Amblemler Dou ve Bat ki liseleri arasmdakine benzer doktrinal ve dini farkllklar da ifade edebilirler. Birine ya da dierine ballk Yunan ve Latin halarnn farkl biimlerinde grlebilir. Bat dnyasnda ve imdi ayn za manda dier her yerde -kolejlerde, demeklerde, siyasi partilerde, sendikalarda, spor kulplerinde- yelerin kendilerini birbirlerine tanttklar belirli amblemler, armalar ve hatta kepler, gmlekler ve kravatlar vardir. Batda bu kimlik ve tannmann sembolik dili ok eski kkler den gelmi olup uzun bir evrimin sonucudur. ada Ortadouda bunlarn ou yenidir ve ounlukla da dardan kopya edilmi ve kimi zaman da zorla kabul ettirilmitir. Milli marlar ve bunlar a lan bandolar on dokuzuncu yzyln balarnda reformcu Osmanl Sultan II. Mahmudun ordusunu modernletirme abasyla stan buldaki Sardunya sefirinden kendisine bir bando efi istemesiyle balar. Seilen kii nl bestekr Gaetano Donizettinin kardei Giuseppe Donizettiydi. Pek ok Batl ziyareti onun resmen Osmanl Mzka-i Hmayunu adn olan bandoyu kurmas ve ynetmesin deki baarsna tanklk etmilerdir. Artk her yerde olduu gibi Or tadounun btn egemen devletlerinin de bir milli mar vardir.

78

Semboller

Batdan ithal edilen dier bir ey de, desen ve rengiyle milli kimlii sembolize eden milli bayraktr. Eski alarda bir tr arma bilinmekteydi. Ortaa Msr ve Suriyesinde sultanlar ve byk emirlerin Arapada rank (Farsda rengden gelmi olabilir) olarak bilinen bir tr amblemleri ve makam iaretleri vard. Bu amblem ler paralara baslarak, binalara kaznarak, dokunarak veya doku malar, metaller ve dier nesneler zerinde basl olarak eitli bi imlerde kullanlrlard. Ancak bunlardan tarihi metinlerde pek seyrek olarak sz edilir ve fazla bir siyasal deerleri olmad anla lmaktadr. slami Ortadouda sava bayraklar ve alemlerin kul lanmnn eski alara kadar dayand bilinmektedir. Bunlar ge nelde tek renkli bir bez parasyd. Kimi zaman bir hkmdari, ama ounlukla bir hanedan temsil ederlerdi. Bylece Emevilerin bayra beyaz, Abbasilerinki siyah ve Hz. Peygamberin soyundan olanlarinki yeildi. Arap hanedanlarn temsil eden bu renk g nmz pek ok Arap devletinin bayraklarnda eitli birleimlerde yer almaktadr. Gnmzde Ortadounun btn devletlerinin, hatta patriarkal eyhliklerinin bile milli bir bayra vardr. Bunlardan ou, Bat milletlerinin bayraklar gibi seilen renklerin gen veya dik drt gen biiminde dzenlenmesinden oluur; milli bayrak ve renklerin kamu olaylarnn ok geni bir ksmnda giderek artan nemli rol leri vardr. Ortadouda ok popler bir trensel bir uygulama ho lanlmayan milletlerin bayraklarn ayaklar altnda inemek ve yakmaktr. Yine Batl bayraklar gibi bazlar belirleyici ve tamc amblem leri kullanrlar. srail bayranda Yahudilerce Davudun kalkan olarak bilinen alt keli yldz bulunmaktadr; ve bu yeni srail Devletinin bayrana alnmadan ok nce bir Yahudi amblemi ola rak bilinmekteydi. Knndan ekilmi bir klc ile Suudi Arabistan bayra slamm bir yorumunu canl bir ekilde sembolize etmekte dir. Mslman lkelerinin hepsinin deilse de bazlarnn izledii Trkler bayraklarnda hilali kullanrlar ki, bu imdi slamiyetin sembol olarak genel kabul grmektedir. Bazlar hilalin bu kulla nmn slami kimliinin merkezi olmasnn onaylanmas olarak ka bul etmektedirler; dierleri ise bunu ngilizler ve skandinavyalIlar gibi banaz olmayan milletlerin bayraklarnda han eitli biim lerde kullanlmasndan farkl olarak grmemektedirler. Ayni ekil de srail bayrandaki Davudun kalkan bazilan iin dini anlaml dr; bazlar ise bu amblemin Nazilerce ve onlar taklit edenlerce bir aalama iareti olarak uzun bir sre kullanlmasndan sonra ye niden canlanmasnn dini olmaktan ok Yahudi milletini temsil et tiine inanmaktadrlar. Btn bu kullanmlar ve eitli yorumlan hilal ve Davud kalka79

ORTADOUNUN OKLU KML

nnm Mslman ve Yahudi dinlerinin amblemleri olduu, Hristiyanlar iin ha neyse Mslman ve Yahudiler iin de ayn neme sahip olduu varsaymna dayandrlmtr. Bu varsaymn ne ta rihte ne de dinbilimde bir temeli vardr. Hristiyan iin ha kendi dini kimliinin temelini, inancnn merkez dogmasn, tarihinin merkez olayn temsil eder. Ne hilal ne de Davud kalkannn byle bir nemi vardr ve hi de olmamtr. Her ikisi de sslemede kul lanlmtr; her ikisi de farkl dinlerde insanlar tarafndan kullanl mlardr. Alt keli yldz slam mimarisinde dekoratif bir motif olarak ta Fastan Pakistana kadar sk sk kullanlmtr. Kimi za man alt (be veya yedi) ulu yldz ile hilale slamiyet ncesi rannda ve Roma ile Bizans kalntlarnda rastlanlmtr. Hem hilal hem de yldz kimi zaman dier motiflerle birlikte slam dini metin lerinde grlrse de bunlarn zel bir dini nemi yoktur. Bu iki amblemin deyim yerindeyse bu kutsallatrlmas kendi fikir ve alkanlklarna bakalarna da ykleme insani hatasn i leyen Hristiyanlar sayesinde olmutur. Hristiyanlar Hz. Isa ken dileri iin neyse Hz. Muhammedin de Mslmanlar iin ayn ey olduuna inanarak uzun bir sre Mslmanlardan Muhammediler olarak sz etmilerdir. Ayn yanl benzetmeyle hilal ve Davud kalkanna kendi aralarnda haa verdikleri yeri yermilerdir. Ms lmanlar kendileri iin yanl ve kfr olacak Muhammedi terimi ni asla kabul etmemiler, ama hilali kabul etmilerdir. Bu sre en azndan on altnc yzyla dayanmaktadr. 1571de Hristiyanlarn nebahtda Trkler karsnda kazandklar byk deniz zaferini gsteren resimlerde Hristiyan gemilerinde bayraklar da ha, Mslman gemilerinde hilal vardr. Bu amblem Mslman sslemelerinde ve kukusuz Mslman gemilerinde de yer aldn dan doal bir yanllkla bunun bir slam amblemi olduu kabul edilmitir. Ama bu yine de bir yanllkt. On altnc yzylda hilalin dini bir amblem olmayp hl dekoratif bir motif olduunun en ak kant stanbulda Topkap Saraynda korunan ve Kanuni Sultan Sleymana ait olan bir giyside hilal biimli ssler olmasdr. Bu, hi lalin dini bir amblem olarak kullanlmadnn kesin belirtisidir. Ancak Bat ve bir dereceye kadar Hristiyan davranlarnn ha kimiyetinde olan bir dnyada hem Mslmanlar hem de Yahudi ler kendilerine tahsis edilen bu dini amblemleri kabul edip benim sediler ve gnmzde artk bunlar her iki dinden olanlarca evren sel kabul grmektedirler. Devlet ve kilise bayrak ve amblemleri Ortadou geleneine ya bancysa da, belirli kiyafetlerle kendini belirtme ve karlkl tann ma ile kimliini gsterme uygulamas blgede ok eskiden beri var olup gnmzde devam etmektedir. Bu kimliin giyimle belirtilme si kimi zaman yukardan gelen buyruklarla olmutur ve ynetenle
80

Semboller

ynetilenin arasndaki farkn aka ortaya konmasna amirdir. Ancak tarihi kaytlardan bu tr buyruklarn fazla nemsenmeyip gzard edildii anlalmaktadr. Giyimle kimlik belirtilmesi genel de d baskdan ok i ihtiyalardan kaynaklanmtr. Kyller ve obanlar, hasm airet yeleri, Yahudiler ve putperestler, Hristi yan ve Mslmanlar ve dierleri giyimleri, ayakkablar ve zellik le de balklaryla farkl kimliklerini gururla belirtmilerdir. Bu sosyal ve zaman zaman da dini bir ykmllk olarak g rlmtr. Yedinci yzylda bir peygamber Yahudileri, garip giysi ler iinde olanlar Tannnn cezalandraca konusunda uyarr (Tsefanya 1:8). Daha sonralar hem Yahudi hem de slami otorite ler dindalarna kendileri ile bakalar arasnda inan ve ibadetle rinde olduu gibi giyimlerinde de kesin bir ayrm srdrmeleri iin srekli uyanlarda bulunmulardr. Bir insann bal dinini ve ki mi zaman sosyal ve mesleki durumunu gstermesi bakmndan zellikle nemliydi. Osmanl dneminde mezar talanna lnn yaamndaki aync baln yontmak kabul gren bir uygulama olmutur. Bylece bir kad, bir yenieri subay ya da BabIalinin bir memurunun mezan kolayca ayrt edilebilirdi. On dokuzuncu yzyl balanndaki Batllama giriimleri giyi me yeni bir ifade edici nem vermitir. Yeni Batl tipi ordunun as kerleri Batl tipi niformalar ve ayakkablar giyiy orlard ve imdi atlarnda bile geleneksel koumlar yerine Bat tipi koumlar vard. Eski dzenin tek kalesi olarak sadece balklar kalmt. Sanm uzun zamandan beri zel bir nemi bulunuyordu. Hz. Peygamberin bir hadisinde sanm inananlarla inanmayanlar arasndaki engel olduu sylenir. Sank daha yaygn olarak ulema ile toplu mun geri kalann ayrt etmek iin kullanlmr. Kemal Ata trkn reformlanyla Trkiyede bu son kale de dm ve sanklar, fesler ve dier geleneksel balklann yerini Avrupa tipi apka lar ve kasketler almtr. Gnmzde hem Mslmanlar hem Museviler arasndaki dini canlanma hareketlerinde geleneksel giyime ve aksesuarlara dn sembolik bir anlam kazanmtr. Bunun kk bir rnei srailde yeni dindar Yahudilerin (kabul edilen deyimiyle pimanlkla d nenlerin) arasnda Hasidim tarzi giyimin benimsenmesidir. Bir bakas da kravata verilen yeni nemdir -Batl giysiler, gmlekler, pantolonlar giyen dindar Mslmanlar kravat takmaktan kan maktadrlar. Daha nce Hristiyanlarin hilali kutsallarmalan gi bi, kravat -belki de ha biimini hatrlattndan- baz Mslman lar iin bir Hristiyan amblemi ve bylece de Bat hegemonyasna ballk iareti olmutur. Kadnlar iin giyimde devrim ok daha dramatik ve ayn zaman da ok daha tehlikeli olmutur. slam dnyasnn baz yerlerinde,
81

ORTADOUNUN OKLU KML

zellikle de ran ve Afganistanda bu hl byledir. ki ey zel bir sembolik nem kazanmtr: yz saklayan pee ve salar rten barts. Dou kadnlan iin bunlar amblemlerdir; dindarlar iin itaat, zgrle kavumu olanlar iin bask amblemleri. Bat'daki Mslman kadnlan iin ise bunlar kimi zaman kimliin gururlu bir dorulama amblemleri olmutur.

82

BOLM 8

Yabanclar ve Kafirler

erhangi bir kimlik tanmnn ayrlmaz bir paras Benlii tekinden, erdekini Dardakinden ayran izgidir. Farkl kimlik tanmlan farkl izgilere gerek gsterir ve bunlar da eitli zamanlarda kayarlar, rtrler ve kesiirler. Ancak izildikleri her yerde, hi olmazsa insanlann zihinlerinde, biz ile onlar ara snda kesin bir blnme vardr. tekinin tanm Benin tanmnn aynlmaz bir parasdr. ada dnyada siyasal tanmn ve farkllamann evrensel ka bul gren lt millet-devlet tarafndan salanandr. Btn erkek ve kadnlar yurttalar ve yabanclar olarak blnmlerdir ve bunlann aralanndaki aynm yasalarla belirlenmitir, uygulanmaktadr ve meru olarak kabul edilir. Aynca yurttalar arasnda da ve hat ta yabanclar arasnda da baz ayrmlar vardr ve bunlar baz za man etkilidirler de. Ancak bu dier aynnlar gizlidir ve sosyal ola rak kabul grmezler. En azndan uygar lkelerde yasalann koru masndan yoksundurlar. Yurtta ile yabanc arasndaki bu yasal engel geirgendir ve g nmzde uyruklua kabul edilme sreciyle alabilmektedir. Bu noktada daha ilkel ama hl yaygn bir ekilde uygulanan akraba lk, etnik kken ve rk ltlerinden nemli bir ekilde aynlr, ama din deitirme sreci ile alabilen -baz dinler hari- din ile aynma benzer. Gnmzde ve bir sre iin de gemite Ortadou ve daha ge nel olarak slam dnyas en azndan hukuken ve resmen ada Batl kimlik rneini ve yurttalkla farkll kabul etmitir. Bu

83

ORTADOUNUN OKLU KML

gn slam dnyas pek ok millete blnmtr -slam Konferan s rgtnn elli alt yesi vardr- ve bunlarn ounda yerli olup Mslman olmayanlar yurttatr, ama Mslman olup yurtta ol mayanlar yabancdrlar. Ayrca Asya ve Afrikada ve son zamanlar da Avrupa ve Amerikalarda Mslman olmayan ounluklan olan lkelerde aznlk olarak yaayan Mslmanlann says da giderek artmaktadr. zellikle demokratik Batda olmak zere bu aznlk lar iin Mslmanlarla dierleri arasndaki ilikiler sorunu yeni ve daha nce rnei grlmemi bir biimde ortaya kmaktadr. Ancak daha eski dini kimlik duygusu silinmi deildir. Hatta bu, nce deiikliin daha yeni olmas ve ikinci olarak da dini kimliin ve sadakatin zgn stnlnn ok daha gl olmas nedeniy le Avrupada olduundan ok daha kuvvetli bir biimde devam edegelmitir. Son yllarda, kukusuz basta devrimci rann yneticile rince, ama ayn zamanda dier lkelerde nemli ve etkili insan gruplan arasnda slami ilke ve davranlannm yeniden vurgulan dn gryoruz. slamiyetin bu yeniden dirilii kendi iinde, dinin sosyal ve siyasal kimlii tayindeki yeri klasik slami grnn, ya ni slamm Mslmanlar iin birincil kimlik tanm ve meruluk kayna olduu vurgulanmasdr. Sadece randa deil, saylan gi derek artan pek ok Mslman lkesinde varolan bir rejimin me ruluunu hakl gstermek ya da o rejime bir eletiri getirip bir al ternatif sunmak iin bir hkmeti savunmak ya da saldrmak iin slami standartlann, iddialann ve szln kullanldn gryo ruz. Pek ok kimse iin slamiyet bir kere daha karde ve yabanc arasndaki birincil aynm lt olmutur. Milliyet ve milliyetilik amda bir Irakl ya da Msrl Mslman bir Irakl ya da Msrl Hristiyan ayn yurdu ve ayn uzun ve erefli gemii paylaan bir yurtta olarak grr. slam perspektifinde ise Hristiyan yurttalar ve kafir atalar kendisine yabancdr ve tek gerek kimlii ve byle ce de tek gerek kardeleri sadece mminler topluluudur. Kukusuz bu fikir yeni deildir. Klasik slam hukuk ve politik doktrininde temel bir grtr ve yirminci yzylda milliyetilerin ykc fikirlerine kar sk sk kullanlmtr. Osmanl sadrazam Sait Halim Paa 1917de yle demitir: Bir Mslmann anavata n eriatn hkm srd her yerdir. Ayn fikir daha yakn za manlarda Ayetullah Humeyninin, slamiyetin snn yoktur, s zyle de tekrarlanmtr. Dier bir deyile slami kimlik ve sadakat vatandan, milletten ya da milli devletten nce gelir. Ancak bu grlerin en an taraftarlan arasnda bile bunlar her zaman sk sk uygulanm deildir. rnein, Basra Krfezinin gneyinde Arap olan ama ran ah tarafndan ele geirilip igal edilen Tumbs ve Ebu Musa adalar vard. ran devriminden sonra adalarn eski sahipleri slam Cumhuriyetinden adalann geri veril84

Yabanclar ve Kafirler

meini istediler. Bunlar henz iade edilmemilerdir ve edilecekleri hakknda bir iaret de yoktur. Bir rnek daha: ran slam Cumhuriyetinin terminoloji bakmndan milli olmaktan ok dini olan ana yasasnda Cumhurbakannn ran doumlu ve Iram kkenli olma s gerekir. Oysa Birleik Devletler anayasasna gre bakan olabil mek iin Birleik Devletlerde domu olmak yeterlidir. randaki bu kstlamann kuramsal olmad, birka yl nce bir adayn ran doumlu olmasna ramen Afgan kkenli olmas nedeniyle bakan adaylndan kerlmasyla da kantlanmtr. teki konusunda slami kavramlar incelerken slami davran lar ve kavramlar iki dier akraba Ortadou dinlerininkiyle kar latrmak yararl olabilir. Yahudilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk tarihi balan olan, corafi olarak komu, teolojik olarak yakn dindir. Dnyann dier byk dinleriyle karlatnldklannda bunlann arasndaki farkllklar nemsiz, benzerlikler artc g rnr. Her din de tarihleri boyunca dnyann daha uzak dinle rinden ok birbirlerini tanmlardr. Aralanndaki ilikiler sadece farkllklanndan deil, -belki de daha ok- benzerliklerden dolay bozulmutur. Gnmzde Batda Musevi-Hristiyan geleneinden sz etmek moda olmu ve kimi zaman bu farkl bir slam gelenei olarak g rlen bir eyle kyaslanmtr. Bu terim yenidir ve eski alarda herhalde hem Yahudiler hem de Hristiyanlar iin ayn derecede iti ci bulunurdu. Ancak bu gerek bir tarihi ve kltrel olguyu belirt mektedir. Hristiyanlik Yahudi Tevratn korumu, ona Eski Ahit adn verip arkasna bir Yeni Ahit eklemitir. Eski Ahitin Hristiyan edebiyat, mzii ve sanatndaki byk nemi dnlrse bu pay lalan Musevi-Hristiyan unsurun nemi de kolayca anlalabilir. Ancak insan ayn geerlilikle -gnmze deilse de gemie atf ta bulunarak- bir Musevi-slami gelenekten ya da bir slami-Hristiyan gelenekten sz edebilir. Musevilik ve slamiyet yaamn her alann dzenleyen ilahi yasalann bulunduuna inanan dinlerdir. Hristiyanliin Tanri ve Sezar, kilise ve devlet, hkmdar ve din adam ikilii Yahudi ve slami geleneklerine yabancdr. Bir Judaeoslami dini yaknlk da vardr. Yahudiler ve Mslmanlar sert ve dnsz bir tektanncl kabul ederler ve bu inanla attn ka bul ettikleri Hristiyan doktrinlerini reddederler. slamiyet ile Hristiyanl bir yana Yahudilii tek bana teki yana yerletiren baka ltler de vardr. Yahudilik oktanncl ve puta tapmay kategorik olarak reddeder, ama bunun dnda gerek zerinde bir hak iddiasnda bulunmaz. Musevi retilerine gre b tn halklann ve inanlann tektannclan teki dnyada bir pay sa hibidirler. Yahudi din adamlan iin Yahudilik Yahudiler ve kendile rine katilmay kabul edenler iindir; kimsenin bunu yapma ykm
85

ORTADOUNUN OKLU KML

ll yoktur. Musevilik gereklerinin evrensel olduunu, ama dilayc olmadn iddia ederler ve bu bakmdan slamiyet ve Hristi yanlktan ok Asya dinlerine yakn grnrler. Hristiyanlk ve sla miyet Tanrnn gereinin sadece bir tek son vahyi olacan ve kur tuluun ancak bu gerekle elde edilebileceini kabul etmilerdir. Tannnn son kelamna sahip her iki din de bu kelam tm in sanla ulatrmak, yani dinsizleri kendi dinlerine sokmak ve bu arada kendilerine zg bir oecumene oluturma grevini stlen diklerine inanyorlard. ki din nihai stnlk yolunda ilk adm olarak ayn Akdeniz dnyasnda yanmaya girdiler. Bu yzyllarca srecek uzun bir cihad ve hal seferi, fetih ve yeniden fetih dne mi balatt. Mslmanlar Avrupaya byk saldn dzenlediler: Sicilya ve spanyada Sarazinler, Balkan yarmadasnda Trkler ve Rusyada Tatarlar. Byk Avrupa kar saldms da topraklann ge ri alarak balad ve daha yakn alarda Mslman lkelerin o unda Avrupal Hristiyan imparatorluklar kurarak devam etti. Bu atan iddialar arasndaki uzun mcadele boyunca hem Hristiyanlar hem de Mslmanlar imparatorluklar kurdular; her iki si de kendi dinlerinden olmayan insanlar zerinde egemen oldular ve bu tr uyruklara nasl davranlaca sorunuyla karlatlar. Yahudiler yakn zamanlara kadar byle bir ikilemle karlam deil lerdi. nk Hristiyan ve Mslman tarihinin tm boyunca Yahudiler hep tabi millet olmulard ve Museviliin bir aznlk dini olarak bakalann ynetme gelenei yoktu. Anayasal olarak laik ol masa da, ada srail devleti bu bakmdan liberal demokrasilerin standardna ykselmek emelindedir ve hl dini kimlii oulcu modem politika ile badatrma sorununu yaamaktadr. Bu dinin birbirlerine kar tavrlar da ortaya k tarihleri srasyla ciddi ekilde etkilenmitir. Mslmanlar iin Musevilik ve Hristiyanlk kendisinin selefleridir, zamanlannda gerek olarak vahiyle inmilerdir, ancak ikisinin de zaman gemi ve slamiyet olan son ve kusursuz vahiyle ikisi de almlardr. Mslman retileri Hristiyan ve Yahudileri bekilik grevlerini yerine getireme dikleri ve kendilerine emanet edilen Tann kelamnn arptlmas na izin verdikleri iin sulamaktadr. Ancak gerek zgn semavi dinler olduklari iin baz aynmc kurallan kabul etmeleri kouluy la Mslman otoritesi altnda dinlerini uygulamalanna ve ibadet yerlerini kommalanna izin vardr. Genelde Mslman devletler ok seyrek istisnalarla birlikte bu hogr kuralna uymaktadrlar. Hristiyanlann bak asna gre Mslmanlk farkl ve ok da ha tehlikeli bir hasmd. Museviliin aksine daha nce deil, daha sonra geldii iin sahteydi. slamiyet de Babaizm ve Bahaizm gibi slam sonras dinlere kar ayn gr benimser. Yine Museviliin aksine slamiyet ve Hristiyanlk birbirleri iin byk bir siyasal,
86

Yabanclar ve Kafirler

asker ve bir sre iin de entelektel tehdit oluturmuard. Bat Avrupada btn ikence ve srgnlere ramen Musevilik ayakta kalabilmiti. slamiyet ise yeniden fetih sonunda Avrupadan silin miti. Avrupadan gelen haberlerde bugn bile baz Hristiyanlarn aralarnda bir Mslman varlna tahamml etmekte glk ek tiklerini gstermektedir. spanyada sekiz yzyl sren Mslman ynetiminde Musevilik ve Hristiyanlk ayakta kalmlar ve snrl da olsa bir gelime gs termilerdir. 1492de Hristiyan fethinin tamamlanmasndan son raki birka ay iinde Yahudiler ve birka yl iinde de Mslman lar yarmadadan srlmlerdi. Yeniden fethedilen Hristiyan spanyamn kimlii Yahudi veya Mslman varlna tahamml ede mezdi. Eski ve yeni fethedilmi Mslman topraklarndaki Msl man devletleri ise daha hogrlyd. Mslmanlarn kutsal top raklar olan Arabistan dnda Mslman olmayanlarn kendi y netimleri altnda yaamalarna ve kimliklerini deilse bile lkeleri ni paylamalarna izin veriyorlard. Gerekten de modem milliyet i fikirlerin etkisi grnene kadar her iki tarafta da byle bir pay lama sorgulanm deildir. Bu hogr ve hogrszlk sorunu hem Hristiyanlar hem Mslmanlar arasnda polemik ve mitoloji ile hl ok arptlm durumdadr. Mslmanlar Hristiyanlan Hal Seferlerinin saldr gan fanatizmi iin kmarlarken Hal Seferlerinin cihada ok gecik mi bir tepki ve kutsal savala kaybedilen yerleri kutsal savala ge ri alma giriimi olduunu unutmaktadrlar. Hristiyanlar Msl manlar banazlkla sularken Mslman lkelerinin yzyllar bo yunca Hristiyan zulmnn kurbanlar iin -sadece Yahudiler de il, eitli fraksiyonlardan Hristiyanlar iin de- bir smak olduu nu unutmaktadrlar. Yakn zamanlara kadar Mslman topraklarndan Hristiyan topraklarna buna benzer bir g yaanm deildi; son zamanlarin bu tr hareketlerinin kkenleri farkldr ve her iki taraf iin de yeni somlan ortaya karmtr. slamiyet ile dier iki din arasnda iki nemli fark daha vardr. Birincisi slamiyetin ilk gnnden beri dini bir kategori, bir olgu s nf olarak grmesi ve din szcn oul bir isim olarak kullan masdr. Kuranda yle bir sz vardir: Sizin dininiz size, benim di nim de banadr. (109: 6) Bu daha eski zamanlann Hristiyanlanna ok garip gelecek bir kavramdr. Kuranm bir baka ayetinde de, Dinde zorlama yoktur, (2: 256) denilir. ada bir Alman bilimadam bunu hogrden ok bir teslimiyet ifadesi olarak gr mtr, ancak slam geleneinde bu hogrl olmak ve baz ke sin belirlenmi durumlar dnda zorlamay yasaklamak olarak alnmtr.
87

ORTADOUNUN OKLU KML

slamiyet daha ilk batan beri selefleri olduunu ve bunlardan bazlarnn slamiyetin kndan sonra da adalan olarak kal dn kabul etmiti. Bu da slam dininde ve en eski geleneksel di ni ve hukuki metinlerde dier dinlerin yelerine kar tutum konu sunda belirli ilkelerin getirilmesi, baz kurallann konulmas de mekti. Bu oulculuk slam eriatnn bir parasdr ve bu kurallar pek ok konuda gayet kesin ve aynntldr. Musevilik ve Hristiyan ln aksine slamiyet dini hogr sorununu ele alr ve bu hog rnn dier dinlere kar apn ve smrlann izer. Mslmanlar iin dini adan tekine kar davran bir fikir ya da seim konu su ya da duruma gre deiecek yorum ve hkm sorunu deildir. Dini ve hukuki metinlerde yani Mslmanlar iin Kuranda ve e riatta bunlar belirtilmitir. Bu metinler ve yasalar Mslmanlk d dinler ve bunlann taraftarlan arasnda baz temel ayrmlar getirir. Bunlardan birincisi ve en nemlisi dinidir. Baz dinler slamiyetin zgn olarak kabul ettii, ya da daha kesin konumak gerekirse zamannda zgn ol duunu kabul ettii bir kitaba sahiptir. Kuranda bunlar tane olarak belirtilir: Yahudiler, Hristiyanlar ve esrarengiz Sabiiler. Mslman grne gre Musevilik ve Hristiyanlk slamiyetin se lefleri, Allahn insanla gnderdigi vahiylerin nceki aamalaryd ve bylece de bir bakma slamiyetin kendisiydiler. Mslmanlarn peygamberler listesinde Adem, Nuh, brahim, smail, shak, Yakup, Eyyub, Lut, Musa, Davud, Sleyman, sa, Vaftizci Yahya ve dier Eski Ahit kiileri yer alrlar. Kuranda Yahudilere ve Hristiyanlara verilen kitabn Musann getirdii Tevrat, Davudun getir dii Zebur ve sanin getirdii ncil olarak sralanr. Bu daha nce ki dinlerden olanlar Tann tarafndan zgn kitaplann gnderilme si iin seildiklerinden ve hl tektannc olup kutsal bir kitaba ve kutsal bir hukuka sayg gsterdiklerinden, sonraki hatalanna ra men slam devleti iinde, yani Mslman bir ynetim altnda belir li derecede bir hogr greceklerdir. Bu hogr yasalarla belirli ve snrldr. Bunlara tabi olanlar ayrmc sosyal ve mali kurallar altmdalarsa da, karlnda dinle rinde zgrce ibadet ederler ve bundan daha nemlisi i ilerinde byk bir zerklie sahiptirler. Evlenme, boanma, miras ve eitim alanlannda tam bir kontrole sahip olmann yansra, daha da nemlisi, kararlarm uygulatma gleri vardr ve gerektii takdirde kamu otoritelerinin yardmn isteyebilirler. Bunlar Mslman olmadklan iin Mslmanlar iin balayc olan kurallar yerine ge tirmekle ykml deildirler. slamiyet alkol iimini yasaklamtr, ancak yasann geleneksel yorumuna ve uygulamasna gre Hristiyanlar ve Yahudiler iki retiminde, satnda ve tketiminde z grdrler. Klasik Arap edebiyatnda airler ve arkadalan imek
88

Yabanclar ve Kafirler

istedikleri zaman oraya gittikleri iin manastrlardan sk sk sz edilir. Manastr demek olan der szc hemen hemen meyhane anlamn kazanmtr. Osmanllar zamannda kadlarn arabn su gibi akt Yahudi ve Hristiyan dnlerindeki Mslman konuk lar sorunu ile uratklarn gsteren pek ok kararlar vardr. Osmanl devrinde Ramazan aynda orucunu bozduu iin tu tuklanan bir derviin hikayesi anlatlr. Bu byk bir su olduu iin adam hapse atlmt. Derviler dini kurallar konusunda epey gevek olmakla n salm kiilerdi. Dervi bir gn demir parmak lklar arasndan bakarken sokakta kebap yiyen birini grr. Ada ma, Hey, Ramazan ayndayz, seni oru yerken gren biri olursa hapse atar, diye seslenir. Adam, Atmazlar, ben Hristiyanm, der. Dervi arr. Yani sen Hristiyan olduun iin sokakta ke bap yiyebilir misin?, Hristiyan, Elbette, ramazan bizim iin ge erli deildir, der. Bunun zerine dervi de yle der: Gerek din den olmadn iin her gn Allaha kretmelisin. ada slam devletlerinden bazlar eski hogry terk etmi lerdir ve dinlerini nemsemeksizin btn uyruklarna cezai h kmleri de dahil olmak zere Mslman dini hukukunu uygula maktadrlar. Yasal olarak kabul edilmeyen, yani kabul edilmi kutsal kitab olmayan dinlerden olanlar slam devletinin hogrsnden yarar lanamazlar. Bunlarn nndeki seim ya din deitirme veya lm cezasdr; lm cezas klelie evrilebilir. slami yaylma devrinde Mezopotamya, Kuzey Afrika, Sicilya ve spanyada herkes ya Hris tiyan ya da Yahudi olduu iin bu byk bir sorun olmamt. An cak Zerdstlerin ounlukta olduu randa ve oktannl ve putpe rest olan Hindulann yaadklar Hindistanda bu baz sorunlar or taya karmtr. Fakat sonunda btn bunlan kapsayacak huku ki formller bulunmutur. eriat hkmlerine gre hogrye layk olanlar zimma'ya ka bul edilirlerdi. Bu slam devleti ile Mslman olmayan toplum ara snda bir anlama olup buna gre devlet bu kiilere belirli ayrca lklar tanr ve topluluk da belirli grevleri ve kstllklar kabul ederdi. Zimmaya sahip olan bir toplumun yesine zimmi ad veri lirdi. Bu kstlamalar iinde zmmilerin ne giyecekleri, hangi hay vanlara binebilecekleri ve hangi silah tayacaklar gibi eyler de vard. Bina ykseklikleri ve ibadet yeri kullanm hakkinda da k stlamalar vard ve ibadethaneleri asla camilerden yksek olamaz, yenileri ina edilemez, ama eskileri onarlabilirdi. Hristiyan ve Ya hudiler ayrt edilmelerini salayan giysiler giymek ya da zerlerin de bir amblem tamak zorundaydlar. lk olarak dokuzuncu yz ylda. Badatta bir halife tarafndan balatlan ve sonra Ortaada Yahudiler iin Avrupaya yaylan san bez paras ghiyaf in kkeni
89

ORTADOUNUN OKLU KML

buydu. Zimmiler ibadetlerinde ve trenlerinde grltden ve gs teriten kanmak zorundaydlar. Hristiyanlar kiliselerinde an alamazlard. slamiyete her zaman sayg gstermeli ve Mslman larn stnln kabul etmelilerdi. Bu kurallardan ou uygula nabilir olmaktan ok sosyal ve sembolikti ve bunlarn ancak sey rek ve dzensiz olarak uygulandn gsteren kantlar vardr. Merkez lkelerde sosyal kstlamalarn ou uygulanmaktan ok gzard edilmitir. Zimmilere srarla uygulanan tek ey her yl ye tikin erkeklerden alman cizye vergisiydi. Bu, on dokuzuncu yz yla kadar btn slam lkelerinde her dnemde uygulanmtr. Zimma kural Hristiyan ve slam alemlerinde dini aznlklarn statsnde bir baka nemli farklla yol amtr. Hristiyan dn yasnda Hristiyan olmayan aznlklarn davranlarnn kendileri ne kar tutum konusunda fazla bir etkisi yoktu. Hogr ile ho grszlk arasndaki seim genelde hakim toplumun i mant na uygun olarak kararlatrlrd ve aznlklarn bunu yle ya da byle etkileyebilmeleri iin yapacaklar fazla bir ey yoktu. slamiyette zimma kurallar ise bilinen ve anlalm olan kurallard ve zimmiler hangi davranlarnn hogryle karlanacan, hangi yanl davranlarnn misilleme getireceini bilirlerdi. Mslman olmayanlarn dier bir snflandrlmas siyasal ve askeridir: Boyun edirilenler ve henz boyun edirilmemiler. Dnya Darl slam ile Darl Harb arasnda blnmtr. Darl slam Mslman bir hkmetin ibanda olduu ve slam eriat nn hkm srd btn lkelerdir. Mslman olmayanlar bu rada slam hogrs altnda yaarlar. Henz boyunduruk altna alnmam d dnya ise Darl Harbdir, yani eriatn emrettii s rekli bir cihad durumundadr. Yasa cihadn uygun grnd za manlar atekeslerle kesintiye uratlabilecegi hkmn de getir mitir. in gereine baklrsa, sava ve bar dnemleri Avrupa tarihi boyunca Avrupann Hristiyan devletleri arasnda varolan dan pek de farkl deildir. Bylece yasalar kafirleri bir kitab olan ve slamiyetin semavi din olarak kabul ettikleriyle byle olmayanlar arasnda din bak mndan ayrmaktadr; bu ayrm siyasal olarak Mslman devleti nin stnln ve Mslmanlarn nceliini kabul etmi zimmi ler ile slam snrlan dnda kalan ve bu nedenle tm dnya ya ta bi hale getirilene ya da herkes slam dinini kabul edene kadar s rekli bir sava halinde bulunulacak darl harb sakinleri harbler arasndadr. Zamanla dtaki yabanc ve dman olduu kabul edilen kiiy le hogrye sahip i kafir arasnda bir ara durum, bir geici ziya reti stats, geliti. slam devleti ile kendi hkmeti arasndaki bir anlamadan orada srekli ikamet etmeyen yabanclar da yarar
90

Yabanclar ve Kafirler

lanabilirdi. Bu anlamaya aman ve bundan yararlananlara musta in ad verildi. Ancak geicilik uzun bir sre olabilecei iin bu m tr yan-srekli anlamalar kiiler ve hatta devletler iin de kabul edilebiliyordu. Hal Seferleri zamannda Mslman limanlarnda Avrupal Hristiyan topluluklar kendi konsolosluk memurlar ida resinde yayorlar ve mali ve sosyal dezavantajlar olmadan zimmi ayrcalklarndan yararlanyorlard. Daha sonralar Hristiyan ve slam dnyalar arasndaki iktidar ilikilerindeki deiikliklerle ilk bata slam devleti tarafndan kendi kurumlannn mantna uy gun olarak zgrce verilmi bu baklklar bir taraftan zorla ka bul ettirilen ve dier tarafa ho karlanmayan bir tr zoraki ay rcalk ve bakla dnt. Grup kimliinin dini bir tanm kanlmaz olarak Hristiyan dnyas tarihinde nemli olan baka bir tr tekilik sorununu or taya karr: inanan ile inanmayan -hizipi, heretik, sapkn arasn daki ara durum. Hem gemiin hem gnmzn slami deneyimi inanta veya uygulamada ya da her ikisinde slamiyetin aslndan farkl olan pek ok sapkn grubun varl olduunu gsterir. Bu gruplara ynelik ok zengin bir polemik literatr vardr ve bunlar Mslman olma yanlara yneltilenlerden ok daha fazladr. Sapknlk ciddi ve teh likeliydi. Bu gerek bir dman demekti. Bu polemikler esas ola rak Snniler ile iiler arasndadr. Bunlarn herbiri iinde de, farkli eilimler ya da ekoller arasnda polemikler grlr; ve ok eski zamanlarda balam olup gnmzde de devam etmektedir. Bu blnmelere ramen slamiyette Hristiyan szck anlamn da blclk ya da heretiklik yoktur. ada Arapada heretiklik hartaqa'dr ve baka dillerden alnmadr; slamda ok sayda sap kn grup olduu dikkate alnrsa Mslmanlarn heretiklik kav ramlar olsayd bunun iin bir szckleri de olaca tabiidir. Bunun birka nedeni olabilir. Schism kopma demektir. Roma ve Ortodoks kiliselerindeki gibi bir kopma yoktur, nk kurum sal bir otorite olmad iin bir itaat ya da red sorunu da yoktur. Heretiklik seim demektir ve bylece de insan tabiati gznne alndnda kt seim anlamna gelir. slamiyette Mslmanlar iin inan konusunda gayet geni izilmi snrlar arasnda byk bir seim zgrl olduu iin bu konu ortaya kmaz. Sk sk sapmalara ve zaman zaman da basklara ramen Msl manlkta heretikliin Hristiyan dnyasnda grlen teolojik veya pratik ve hukuki anlamlarna pek rastlanmaz. Doru inanc tanm lamaya ve savunmaya, yanl bulmaya, dzeltmeye ve gerektii yer de cezalandrmaya yetkili kurumsal bir otoritenin yokluunda bun lar pek mmkn olamazd. Baz Hristiyan kiliselerinin karakteristi i olan bu gibi eylerin slam tarihinde gerek bir karl yoktur.
91

ORTADOUNUN OKLU KML

Baz istisnalar vard. Sekizinci yzyln ikinci yansnda Badat halifeleri bir tr engizisyon kurmular ve Maniheizmi yok etmeye almlar ve bu dinden olanlan ldrmlerdir. Bundan bir sre sonra Halife al-Mamun (813-833) resmen belirlenmi bir teolojik doktrini zorla uygulamaya kalkmtr. Ama bu uzun srmemi tir. Daha sonraki orta ve erken modem alarda ii lkelerinde Snnilere, Snni lkelerinde iilere ve her ikisinde de Sufilere zu lm yaplmtr. Zaman zaman, genellikle militan reformculann yeni kurduklan rejimlerde olmak zere, Mslman olmayanlara zorla din deitirtme abalan grlmtr. Ancak genel olarak sylemek gerekirse zimmilere olduu gibi sapknlara kar zor kul lanlmas seyrek rastlanan, tipik olmayan ve baz zel durumlara bal olaylard. Bu farkllk iin baka nedenler de vardir. slamda nemli olan inandn deil, yaptndr. Sadece Tanr inanta samimi olunup olmadna karar verebilir. nsann yapt sosyal bir gerektir ve kumlu otoriteyi ilgilendirmez. slamiyet mminlerden inanlannda hataszlk deil, cemaata ve onun liderine sadakat ister. Bu sap knln ihanetle kolayca edeer tutulan sadakatsizlie, ya da va rolan sosyal ve siyasal dzene tehlike oluturacak ihanet noktas na varmasna kadar uzanan geni bir sapknlk hogrsne yol amtr. Bu olduu zaman, ok gemeden sapkn slamiyet ile din den dnme arasndaki bir snn geer. nanta sapknlk o nokta ya gelince bir hukuk konusu, bir harekete geme konusu olur. Ve btn Mslman hukuk biliminde dinden dnme ar bir sutur. lahiyatlar kendilerinden farkl inananlan dinsiz olarak nitele meye her zaman hazr olmulardr. Byk ilhiyati ve mistik elGazali (1059-1111) kendilerinden farkl dnenleri dinsizlikle rasgele sulayan ilahiyatlardan sz eder ve bunlar dinsiz diye adlandmr. Birinin kafir olduunu sylemeye takfr ad verilir. ElGazali bunlann cenneti kk bir ilahiyatlar grubunun yapma ya alrlar der. Ancak ilahiyatlar arasnda bu tr sulamalarn pek bir etkisi olmamtr. Hukukular ilahiyatlardan daha geni mezhepli olduklan iin mallanna el koyma ve lm cezalanyla ge erli bir neden olmadan bir kimseyi takfr ilan etmemilerdir. Bu farkl gmplar arasnda din savalan var myd? slamiyet ta rihinde pek ok slamiyet ii sava olmu ve bunlann bazlannda farkl taraflardaki insanlar slamiyetin farkl biimlerini benimse milerdir. Ancak slam dnyasnda on altnci ve on yedinci yzyl da Avrupadaki atmalara verilen anlamda din savalanndan sz edilemez. Dinsel tonlu blge, airet ve hanedan savalan olduunu syleyebiliriz. On altnc yzylda ve daha sonra bir sre Osmanl sultanlan ve ran ahlan Ortadouda hakimiyeti ele geirmek iin savamlardr. Padiah Snni, ah ise iiydi. Bu nedenle Osmanl
92

Yabanclar ve Kafirler

iileri ve ran Snnileri hkmdarlar tarafndan potansiyel hainler olarak grlrler ve kimi zaman kendilerine buna uygun olarak davranlrd. Ancak bunu bir Snni-ii sava olarak tanmlamak yanl olacaktr. Dini atmalar denilebilecek baka olaylar da vardi: sahte mesihlerin isyanlar, slamiyeti arndracak ve dnyay de itirmek iin ortaya kan reformcularn yarattklar iddet olayla r. Ancak bunlardan ou ksa sreli ve etkisizdi. Bazlar iktidar ele geirdikten sonra devirdiklerinin uygulamalarn benimseyerek daha karmak bir baarszla uramlardr. Tek byk istisna Ortaagda Badattaki Snni Abbasi halifelii ile Kahiredeki smaili Fatimi halifelii arasndaki mcadeledir ki, bu bile ok gemeden inan yerine bir imparatorluk atmasna dnmtr. Snniler ve iiler arasndaki blnme Protestanlarla Katolikler arasndaki blnmeye benzetilmitir. Snniler ile iiler arasndaki balca fark dini doktrin veya otorite farkll deildir. Bunun k keninde iki taraf arasnda siyasal bir konudaki anlamazlk, kimin hangi hakla devletin ba olaca tartmas yatmaktadr. ia Arap ada parti demektir ve iiler Hz. Peygamberin akrabas olarak Hz. Alinin onun halifesi ve toplumun reisinin olmas gerektiine ina nanlardr. ki grup ayri izgilerde gelimitir, ama farkllklar esas itibariyle doktrin ya da inan deil, deneyim ve duygu ve davran farkllklardr. Bazlan iilii bir tr ran milli ifade biimi, hatta ranllann Snni Arapla kar bir bakaldms olarak grrler. Irk kuramlann Bat siyasal dncesinde hl etkin olduu d nemde Avrupal bilimadamlan arasnda popler olan bu gr zorakidir ve savunulamaz. slamiyetin kndan sonra yzyllar bo yunca iiliin etnik ya da blgesel bir etiketi yoktu. slamiyet gibi o da rana Araplar tarafndan getirilmiti ve o zaman da ranl Mslmanlann ou Snni idi. Ancak on altnc yzyldan bala yarak iilik rann devlet dini oldu. ran artk slam dnyasnda tek nemli ii devletiydi. ran sadece militan bir ii devleti olmak la kalmayp ayn zamanda drt yanndan Snni devletlerle evriliy di: batda Osmanl mparatorluu, douda Orta Asya ve Hint Sn ni devletleri. Bylece iilik ile ran kltr ve siyasal bilinlenme si arasnda bir rtme olumutur. nan ve hatta ibadet farkllklanna kar Mslman davran genelde hogrl olarak nitelenebilir. Zaman zaman, zellikle i ve d gerginlik veya atma zamanlannda bir ortodoksluk yerle tirme ve buna uymayan herkesi dlama abalan grlmtr. An cak genelde Mslmanlar Mekkeye dnp namaz klan bir kimse nin dinsiz saylamayaca ilkesi koyan saygn bir Ortaa din ada mna uymulardr. Gnmzde hogr sorunu yeni bir nem kazanmtr. Bat dnyasnda bu farkl insanlara haklann ve zellikle eit haklann
93

ORTADOUNUN OKLU KML

verilmesi anlamnda kabul edilmektedir. Bu haklar arasnda iba det zgrl, rgtlenme zgrl, ibadet yeri amak ve ilet mek zgrl ve sivil ve siyasal statsn kaybetmeden oun luktan ya da hakim dinden olanlardan farkl olmak zgrl var dr. Mslmanlar iin hogr daha farkl bir anlam tamtr. Her iki tarafta da hogr fikri epey modem olup Avrupada byk Din avalanndan sonra, Protestanlarla Katoliklerin sonunda bir tr uzlamann gerektiini anlamalaryla balamtr. Daha eski alarda tam hogr bir erdem olarak deil bir grevin ihmali ola rak kabul edilebilirdi: gerek dini kabul edenlerle etmeyenlere ay n haklarn verilmesi ancak bir samalk olarak grlebilirdi. On yedinci yzyla kadar Mslman devlet ve halkn kendi inanlarna sahip olmayanlara davranlarnn Avrupada normal olandan daha saygl ve daha hogrl olduunda kuku yoktur. slamiyette de, Mslman devlet ve halk kendi eriat hukuku ku rallarna kar ktklarnda ve eriatn kendilerine ykledii ho gry dier dinlerin taraftarlarndan esirgediklerinde zulm ha reketleri grlmtr. Ancak slam tarihinde Hristiyanlarn Hris tiyan olmayanlara ve zellikle de birbirlerine yaptklar zulme ve engizisyona, kym ve srgnlere benzer bir ey yoktur. slam l kelerinde zulm bir istisna iken, ne yazk ki, Hristiyan dnyasn da genellikle normal davrant. Reform ve din savalan nemli bir deiiklik getirdi. On yedinci yzyldan balayarak Bann Hristiyan ynetimlerinde Hristiyan olmayanlann durumu Mslman ynetimindeki zimmilerden fark sz oldu ve giderek de ok daha iyi bir duruma eriti. Zimma olarak bilinen eski anlama on dokuz ve yirminci yzyl larda Mslman dnyasnn pek ok yerinde bozulmaya balam tr. slam devletinin Batl liberal dncelerle esinlenen Hristiyan ve bir dereceye kadar Yahudi uyruklan artk devletin tand ga rantili ama snrl haklarla tatmin olmuyorlard. Kendilerini tehdit altnda hisseden slam devletleri ve ounluklan zimma'nm snrl haklann bile bir tehlike olarak grmeye baladlar ve daha nce zararsz olan lke kafirlerini dardaki daha tehlikeli kafirlerin ajan ve temsilcileri olarak grmeye baladlar. Bu dnemde Mslman olmayan uyruklann durumu kat ze rinde byk ilerlemeler gstermiti. Kimi zaman d basklarla, o unlukla da ithal edilen yabanc liberal ve milliyeti ideolojilerle s lam devletleri zimma kuramn ve uygulamasn giderek terk ede rek btn uyruklara ya da daha sonra yurttalara dinlerine bakl makszn eit stat tanyan yeni yasa ve anayasalar kardlar. Ancak dini aznlklar ounlukla eskisinden daha kt bir du ruma dmlerdi. Zimma kendilerine eriat gibi bir otorite tara fndan kurulmu ve yzyllardr Mslman halk tarafndan ilahi
94

Yabanclar ve Kafirler

toplumsal ve siyasal dzenin bir paras olarak kabul edilmi hu kuki bir stat tanmt. Osmanl idaresi altnda Hristiyanlar ve Yahudilere kendi dinlerinde ibadet dnda kendi dini yasalarn uygulama hakk da verilmiti. Hristiyan hukuku btn mezheple rinde hem okevlilii hem de cariye messesesini yasaklamaktay d. Osmanl topraklarnda yorumland biimiyle Musevi yasalar okevlilie izin veriyor ama cariye almay yasaklyordu. slam yasalari ise her ikisine de izin vermekteydi. Hristiyan ve Yahudi dini otoriteleri bu kurallara aykr davranan cemaat yelerini, bu du rum hakim toplumun ve devletin yasalarna bir itaatsizlik olmasa bile, yarglayabiliyorlar ve cazalandrabiliyorlard. Sultann altnda bir Hristiyan kimlik Sultann olduu kadar Hristiyan otoritesine de itaati gerektirmekteydi. kinci snf yurtta ada Batl kulaklarna itici gelse de, ikin ci snf yurttalk -yani yurttan hepsi de deilse de baz haklar nn tannm ve sayg gryor olmas- hi yurtta olmamaktan iyi dir. Demokratik deneyimlerin ykntlar zerine kurulmu yeni diktatrlkte din aznlklar da ounlukla kendilerini bu sonuncu durumda bulmaktaydlar. Klasik Osmanl mparatorluu dini ve etnik gruplarn karlkl hogr ve sayg iinde, sadece slamiyetin nceliini ve Mslmanlarn stnln tanma kouluyla bir arada yaamalarna imkan vermitir. Eski dzeni ykan ve tm Osmanl yurttalarna anayasal eitlik salayan liberal reformcular ve devrimciler Osmanl mparatorluunu nihai ve kanl milli m cadelelere itmilerdir ki, bu imparatorluun be yz yllk tarihinin en kts olmutur. Osmanl mparatorluu kmtr, ancak onun son on yllarn da ortaya kan sorunlar hl zlmemitir ve Balkanlarla Orta doudaki Osmanl halef devletlerinin ve paralel gelime srecin den gemi dier slam lkelerinin siyasal yaamlarn etkilemeye devam etmektedir. Dier kutsal kitaplar gibi Kuran da eitli konularda rehberlik salamaktadir ve dinin yaylmasyla bu seenekler pek ok lkede pek ok kuan deneyimleri ve yorumlaryla daha da artmtr. s lamiyette otoriteye kaytsz sartsz itaat gelenei vardr. Ancak hak sz ya da gayrimeru olarak grlen otoriteye isyan gelenei de var dr. Her iki gelenek gerek Kuranda gerekse hadislerde derin kk lere sahiptir; her ikisi de Mslmanlarn sonradan gelen kuakla r tarafndan kuramsal ve uygulama olarak geniletilmi ve geliti rilmitir. Bunun gibi kafirlerle sava ve bar yapmak iin gerek Kuranda gerekse eriatta yetki bulmak g deildir. Kuranda Tannmn dmanlan kafirler olarak nitelenmekte ve cehennem ateinde yanacaklan bildirilmektedir (2: 98; 41: 19, 28). Mminle re u emirler verilmektedir: Allahn dmanna ve sizin dman95

ORTADOUNUN OKLU KML

niza dehet saln. Ancak bu mcadelenin lmne olmas gerek mez: Eer onlar bara yanarlarsa sen de bara yana ve Allaha gven. (8: 60-61). Kuranda birka kere tekrarlanan nemli bir nokta daha vardr: Rabbin dileseydi btn insanlar bir tek millet yapard. (11: 118; 16: 93; 42: 8). Ancak Tannnn isteiyle dnya eitli milletler ve dinler arasnda blnmtr ve kimin gerei benimseyeceini kimin srden ayrlacana Tann karar verir. Ve bunda da merhamet ve hogr iin gl bir sav bulunduu ku kusuzdur.

96

BOLUM 9

Emeller

indistan, in ya da Avrupann aksine Ortadouda kollektif bir kimlik yoktur. En eski alardan gnmze kadar din de, dilde, kltrde ve her eyden ok da kendini idrakte bir eit lilik rnei devam edegelmitir. Ortadou denilen blgenin dou, bat, kuzey ve gneyindeki lkelerde ve hatta Ortadouda bu an lamsz, renksiz, formsuz ve dnyann byk bir ksm iin yanl terimin gnmzde genel olarak benimsenmesi gerek yurt iinde gerekse yurt dnda grlen bir ortak kimlik eksikliinin en iyi gstergesidir. Ardarda gelen Helenletirme, Romallatrma, Hristiyanlastrma ve slmlatrma sreleri blgenin en azndan bir blmne bir derece birlik ve baz toplumsal unsurlar getirmitir. Tm blge yi ilk kucaklayan ve yaraclk ve hakimiyetinin balca merkezle rini Ortadouda ilk kuran slam blgeye tek ortak kimliini ver mitir. Airet veya fraksiyonel ya da blgesel sadakatten daha b yk bir ey, var olan devlet organizmalarndan daha soylu bir ey arayanlarn slamiyetin cazibesine kaplmalarnda aacak bir ey yoktur. Ancak baka cazibeli eyler de olmutur. Yirminci yzyl boyun ca her ikisi de Avrupa kkenli iki fikir Ortadouda siyasal dn ce ve eyleme hakim olmutur: sosyalizm ve milliyetilik. u anda biri baarszl ile, dieri de baarl olmasyla ikisinin de modas gemitir. Ortadoulularn ou iin Sovyetler Birliinin k ve daha zel olarak da sosyalist rejimlerin lkelerindeki kt perfor mansyla sosyalizm gzden dmtr. Milliyetilik ise gzden

97

ORTADOU'NUN OKLU KML

dmekten ok almtr. Blgenin btn lkelerinde ve imdi de eski Sovyet topraklarnda smrge hakimiyeti sona ermi, egemen bamszlk amacna eriilmitir. Bu da ac bir lokma olmutur. Baz lkelerde milliyetilik ve sosyalizmin yerini bunlarn gayri meru ocuu nasyonal sosyalizm almtr ki, bu terimin Irak ve Suriyedeki tek parti diktatrlkleri iin kullanlmas hi de man tksz olmaz. Orta ve Gney Avrupadaki selefleri ve modelleri gibi bunlar da baarsz olmu ve km demokrasilerin ykntlar arasndan domutur. Batl anlamyla demokrasi, yani dzenli aralklarla serbest se imlerin yapld ve hkmetin semenlerce devrilebilecegi politik sisteme Ortadouda pek rastlanmaz. Blge lkelerinin ounda se imler varsa da, bu ksmen seimin modem bir devletin moda olan kisvesi olmasndan, ksmen de uluslararas yardmlardan yararlan mak iin bir tr seimin gerekli olmasndandr. Ancak bu rejimlerin ounda hkmetler seimle deil, seimler hkmetlerce deiti rilir. Blgede gerek seimin yapld ve hkmetlerin seimle de iebildii -ve bazen deitii- iki lke vardr: Trkiye ve srail. srail demokrasisi uzun bir sredir blgede bir istisnadr. Dev let Avrupadan gelen gmenler tarafndan kurulmutur ve Avru palI karakteri Yahudi devletini komularyla her trl ilikiden tec rit eden Arap boykotu srasnda korunmu ve hatta daha da vur gulanmtr. Ama bu durum artk deimektedir. Bir yandan Orta dou ve Kuzey Afrika kkenli Yahudiler srailde Yahudi nfusun ounluunu oluturmulardr; dier yandan pek ok glkleri ne ramen bar sreci snrlar aabilmitir. srail imdi iki Arap lkesiyle iliki kurmutur ve daha birouyla ticari ilikisi vardr. Hepsinden nemlisi Filistinlilerle yakndan ilgilenmektedir ki, en negatif bakmlarndan bile bu ilgi baz Filistinli ve dier Arap gz lemcileri liberal bir ekonomi ve politikann meziyetleri konusunda uyandrmtr. Bu deiiklikler ayn zamanda srail kimliinin ve imajnn ve buna bal olarak inan, devlet ve lkenin nisbi nem liliini etkilemektedir. Blgenin deneyim, ihtiya ve olaslklar iin ok daha nemli olan bir ey de Trk demokrasisinin rneidir. Modem an ban da Avrupa imparatorluklar Ortadouya doru yaylmaya baladk larnda blgede sadece iki byk devlet, Trkiye ve ran, vard ve Ortadou tarihi yzyllardr bu ikisinin rekabeti ve aralarndaki uzun savalarla biimlenmiti. Avrupa hakimiyeti dneminde Trk ve ran bamszl sk sk tehlikeye girmise de, asla tmyle kay bolmamt. Trklerin ve ranllann ne kadar tehdit altnda olsalar bile bir bakentleri ve snrlan; ne kadar zayf olsa da bir hkmet leri ve devlet yaplan vard. Bylece her ikisinde de o zaman Orta doulu birinin olmasa da bir Avrupalmn milli kimlik diyecei bir
98

Emeller

ey ve bununla birlikte halk arasnda bir kabul ve sadakat gelene i ve yneticiler arasnda ise bamsz karar ve eylem gelenei var d. ada Trkiye ile rann kurucular 1920li yllarda milletler topluluu iinde yerlerini korumak iin savamak zorunda kalm larsa da, orada koruyacak bir yerleri zaten vard. Yabanc empeyalist hakimiyet sona erince her ikisi de blgenin byk devletleri ola rak kanamayacaklar rollerini yeniden stlenmilerdir. Gemite olduu gibi gnmzde de iki lke ideolojik seimle rini yapmlardr: bu kere Snni ve ii slamiyet arasnda deil de, laik demokrasi ile slami teokrasi arasnda. Her ikisi de biim ola rak cumhuriyetidir ve her iki cumhuriyet de daha nceki rejimle ri deviren karizmatik liderler tarafndan kurulmutur. Kemal Ata trk padiahln yerine laik bir demokrasi kurmu; Ayetullah Humeyni ahn yerine slami teokrasi getirmitir. Bunlarin retileri ve programlan olan Kemalizm ve Humeynizm pek ok kii tarafn dan blge iin balca iki alternatif gelecek olarak grlmektedir. Trkiye herhangi bir Ortadou rol konusunda isteksiz bir adaydr. Ortadou ile Avrupa arasndaki snn oluturan Trki yenin siyasal ve entelektel liderleri Bat ve batl bir kimlik konu sunda bilinli bir seim yapmlardr. Bir zamanlar en byk za ferlerinin sahnesi olan Ortadou Trklerin zihinlerinde k, ye nilgi ve ihanet anmlan yaratmaktadr. Dier yandan Bat eko nomik gelime ve sosyal ve siyasal zgrlk arac vaat eder grn mektedir. Osmanl sultanln sona erdirip Trkiye Cumhuriyetini kuran Kemal Atatrk devrimi bu ynde byk ve kesin adm lar atmtr. Trkiye Cumhuriyetinde yorumlanma gre laiklik dinin terk edilmesi ve hatta bask altna alnmas anlamlarna gelmez. Bu, din ile politika arasnda, slami din adamlan ile hkmet mekaniz mas arasnda kesin bir aynlk, kimliin toplum ve dinden lke ve millete kaymas demektir. Dier byk bir deiiklik de temsili demokrasinin getirilmesiy di. Anayasal ve parlamenter hkmet biimlerini pek ok lke be nimsemitir. Bunlar hep snrl etkili ve ounlukla da ksa mr l olmulard. etin mcadelelere ve pek ok engele ramen Tr kiyede demokratik kurumlann gelimesi devam etmitir. slam Konferans rgtnn elli alt ye devleti iinde sadece Trkiyede dzenli ve zgr seimler vardr ve bu seimlerle hkmetler kimi zaman drlp iktidan brakmak zorunda kalmaktadrlar. randaki slam Devrimi Ortadou toplumunun hastalklanna farkl bir tehis ve tedavisi iin de farkl bir reete getirmektedir. Bunlar hastann karakterinin ve kimliinin farkl bir tanmna ba ldr. Fransz ve Rus devrimleri gibi, ve blgenin eitli yerlerinde devrim adn ve biimini alan eitli askeri ve parti darbelerinin ak99

ORTADOUNUN OKLU KML

sine, randa byk halk kitlelerinin fke ve emellerini ifade eden ve ulusal yaamn her alannda devasa deiimler meydana getiren gerek bir devrim yaplmtr. Bu deiikliklerin iyi ya da kt ol duunu bize ancak zaman gsterecektir. Yine Fransz ve Rus devrimleri gibi ran devrimi de slamiyeti paylat dnyada ok gl bir tepki yaratmtr. Bat Afrikadan gneydou Asyaya kadar btn slam lkelerinde ve diaspora ara snda ilk nceleri ok byk bir sevin yaanmt. Ancak ondan sonra, Fransz ve Ruslarda olduu gibi, ranl devrim liderleri lke iinde ve dndaki eylemleriyle taraftarlarnn ounu hayal krk lna uratmlardr. Ancak onlar balamaya ve slam eriatna uygun olarak ynetilen adil ve saf bir toplum nihai hayali hatrna gnahlarn taklit etmeye hazr pek ok insan vardr. ran iinde giderek artan bir gerginlik, devrimden bu yana yeti kinler arasna karm olan gen nfus arasnda artan bir dknkl ve hatta bir dmanlk belirtileri grlmektedir. ada ile tiimin durdurulamaz ilerleyii -d dnyadan her trl program getiren uydu televizyonu, faks, internet ve elektronik posta- bu honutsuzluu artrmakta ve bu da parlamentoya ve medyaya ta nnan kstl zgrlkte bile ifadesini bulmaktadr. Dknklmn dier bir belirtisi de genliin mzii, giyim biimi ve pek ok ba kmdan deerleri ile Amerikan popler kltrne giderek yaknla masdr. Humeyni Amerikaya Byk eytan dedii zaman bu ca zibesinden sz etmekteydi. Hatrlanaca gibi eytan bir fatih veya bir smrc deil, bir ayartcdr ve en tehlikeli olduu zaman gld zamandr. Bu tatminsizlik byyp yayldka rejim de buna otokrasinin klasik silahlan ile yant vermektedir: ite bask, dta servencilik ve terrizm. Rejim petrol gelirini elde ettii ve ya banc ticari ortaklannn suortakl ya da en azndan gz yumma lar devam ettii srece bunlar devam edecektir. Bu desteklerden herhangi birinin kesilmesi durumunda rejim kendi halknn ciddi tehlikesi ile kar karya kalacaktr. Her iki taraf da -ne demokra tik Trkiye ne de kktendinci ran- birbirlerinin cazibesine kar bak deillerdir. 1995 Aralnda Trkiyede yaplan genel seim de slami kktendinci ideolojiye sahip bir parti oylann yzde 21ini almtr. Bunlann bir ksm eski partilere kar protesto oylan ola rak kabul edilebilir. Ancak geriye kalan kktendinci parti iin nemli bir destek saylabilir ve bir sre iin de olsa, Trkiyenin ok partili politikalan kktendinci liderin laik partilerden biriyle bir koalisyon kurup babakan olmasn salamtr. Sonunda koa lisyon anayasann korunmasn ve bylece de laiklii balca grev lerinden biri olarak gren askerlerin basksyla sona erdi. Bugn kktendinci dini bir muhalefet hem parlamentoda hem de lkede aktif olarak bulunmaktadr.
100

Emeller

ran slam Cumhuriyetinin de yazl bir anayasas ve dzenli se imleri vardr ki, bunlann ikisi de klasik slam kaide ve uygulama snda olmayan eylerdir. Seimler rekabetli gemekte ve kimi za man gayet canl politik tartmalar yaplmaktadr. Ancak snrlar ok dardr ve hkmetin slami temelinin sorgulanmasna izin ver memektedir. Btn adaylar dini bir konsey tarafndan ncelen mekte ve gerekli koullara uymadklar takdirde adaylklan kabul edilmemektedir. Bu nedenle ran semeninin eer frsat verilseydi laik bir parti veya programa ne lde oy verecekleri bilinmemek tedir. Belirtilerden bunun epey byk bir oran olabilecei anlal maktadr. Belki de bu nedenle kendilerine bu frsat tannmamak tadr. Ancak elle tutulabilir bir gerilim vardr ve ran da Trkiye gi bi, ama farkl olarak, biri iktidarda, dieri muhalefette her iki se enei de kendisinde toplamtr. ranin yneticileri kendilerini slam dnyasnn, slami yenilen me ve Mslman bykl ve grkeminin restorasyonu hareke tinin liderleri olarak grmektedirler. Bu amaca varmak iin de Mslman dnyasnn her yannda ve Avrupa, Amerika ve dier yerlerdeki Mslman aznlklar arasnda radikal slam hareketleri ni zendirmekte ve bunlara nclk etmektedirler. Bu zendirme para ve altyap, silah ve eitim ve ounlukla da stratejik ynlen dirme biimlerinde grlmektedir. Trklerin byle bir programlan yoktur; onlar skntl ve tehdit altndaki demokrasilerini i ve d dmanlardan koruma mtevazi hedefini gtmektedirler. Trkiye kendini kimlii, dil, kltr, kurumlan ve en temel olarak da lke siyle tanmlanm bir millet-devlet olarak grmektedir. Kendini bakalanna bir model veya rnek olarak grmemekte, Orta Asya Trki cumhuriyetlerine baz yardmlar dnda hibir yerdeki des tekilerine maddi ya da manevi yardmda bulunmamaktadr. An cak Trk modeli etkisiz deildir. Trkler birincisi Osmanl sultanlan devrinde slami cihad, kincisi Kemal Atatrk dneminde milli kurtulu olmak zere blgeye iki kere liderlik sunmulardr ve bu nu tekrar yapabilirler. Pek ok Arap lkesinde imdiden deiim belirtileri grlmekte dir. Bunlar Avrupa ve Amerikada kullanld anlamyla demokra siden henz uzaksalar da, kendi gemilerinin ve komulanmn imdiki devlet biimlerinin ok tesinde bir gelimeyi temsil etmek tedirler. nsan haklan ve siyasal katlm gibi Batl kavramlar gide rek daha ok tartlmakta ve onur ve danma gibi geleneksel s lami deerlere yeni anlamlar verilmektedir. Demokratiklemeye doru bu dikkatli admlar rdn, Msr, Tunus ve bir dereceye ka dar Krfez devletlerinin bazlarnda grlmektedir. Birka lkede muhalefet adaylannm da bulunduu seimler yaplmaktadr. He nz hkmeti seimle deiecek bir Arap lkesi yoktur, ancak gi
101

ORTADOUNUN OKLU KML

derek artan bir lde muhalefete ve onunla birlikte konuma z grlne izin verilmeye balanmtr. Pek ok lkede bir tr se im yaplmaktaysa da, bunlar genelde -ngilizlerin ta giymesi, ya da Amerikan bakannm yemin etmesi gibi- politik gereklerin t rensel onaylanmasndan baka bir ey deildir. 1996da Lbnan hkmeti ve Filistin ynetimi tarafndan dzenlenen seimler a r ulan tam olarak yanstmaktadr. Lbnan seimleri blgesel ko ullar nedeniyle nceden hazrlanm bir trenden baka bir ey deildi. Buna karlk yine blge koullan nedeniyle Filistin seim leri Arap dnyasnda yaplan en zgr ve en adil seim olmutur. Demokratikleme sreci seimlerin yaplmasyla snrl deildir. Baz lkelerde ve zellikle de giderek nemi artan yurtlan dnda yaayan Araplann medyasnda tartma zgrlnde de bir art grlmektedir. Bunlar ounlukla Londra ve Pariste baslyorlarsa da, Arap lkelerinde okurlan ve yazanlan vardr. Batl biimiyle demokrasi Araplar arasnda ilerleme kaydetmek tedir. Ama ayn ilerlemeyi slami kktendincilik de gstermektedir. Sudanda kktendinciler iktidan ele geirmiler ve bunu Hristiyan ve animist gneye kar bir cihad amak iin kullanmaktadrlar. Af ganistanda dini bir hareket -Snni ve ran kart, ama koyu kktendinci- daha imdiden lkenin byk bir ksmn kontrol altna almtr. Dierleri arasnda Cezayirde, bir dereceye kadar Msrda ve Arabistan krallklar ve eyhliklerinde kktendinciler bastaki h kmetleri terrle ykmay amalamaktadrlar. Suriyede bunlar kanl bir ekilde bastnlmtr. rdn ve Fasta bir lde politik sistemin iine alnmlardr. Bu lkelerin hemen hemen hepsinde kktendincilik byk bir gtr ve bataki rejimler halklan dknklma urattka ekicilii daha da artmaktadr. Kktendinci re jimlerin baka Arap lkelerinde de ortaya kmalan ya da iktidan ele geirmeleri imkansz deildir. Petrol olanlar bu geii atlatabi lirler. Kktendinci politikalarn cazibesini absorbe edecek petrol ge liri olmayanlar ok daha glklerle karlaacaklardr. Arap dnyasn oluturan lkelerde sadakatin dzeyde is tendii ve verildii ortak bir rnek gelimektedir: etkileimli, kimi zaman uyumlu, kimi zaman atan. En alt dzeye daha iyi bir te rim bulunana kadar yerel denilebilir. Bu airete bal, etnik veya istisnai durumlarda milli olabilir: yani gerek ya da hayali ortak bir atadan gelmi olma duygusuyla bir arada bulunan ve kendini bakalanna kar byle tanmlayan bir grup (bu atalarn gerek ya da hayali olmas nemli deildir, nemli olan buna inanmaktr). Arap lann arasndaki pek ok airet ve klan aynm byledir. Arap dn yasndaki nemli etnik aznlklan (Kuzey Afrikada Berberiler, Yakindouda Krtler, Moritanya ve Sudanda siyahlar) ayran airet ve etnik farkllklar da byledir.
102

Emeller

Bu ba kimi zaman mezhep veya dine dayanr: belirli bir dini topluma ya da onun iinde bir alt gruba ait olmak. Lbnandaki Hristiyanlar Ortodoks, Katolik ve eitli dier kk gruplara ay rlmtr ve bunlar da kendi aralarnda klan, aile ya da fraksiyon lara gre ayrlrlar. Bu ba kimi zaman da blgeseldir, bir yere, bir blge ya da eyalete olan ba gibi. Bu tr blgesel, mezhepi ya da airet unsurlar bir grubun ik tidar eline geirmesini mmkn klan gerekli dayanmay salaya rak bir lkenin siyasal yaamna biim verebilir, hatta ona hakim olabilir. rnein Irakta rejim byk bir lde Takrit kentinden ge len insanlara dayanmaktadr. Suriye ise baka bir rnek oluturur: kuzeybatdan gelen Alevilerle hem blgesel hem mezhepi bir ka rakter gsterir. Yemende ise airet ve blge atmalaryla birlikte rakip Mslman mezhebi arasnda bir mcadele vardr. Yerel dzeyin zerinde orta dzey denilebilecek egemen devlet vardr. Bunlann ou yenidirler, snrlan ve kimi zaman kimlikleri smrge ynetimi ve imparatorluk diplomasisi ile belirlenmitir. Bunlardan bazlan gerek tarihi devletler zerine kurulmuken di erleri tmyle yapaydrlar. nc ve en yksek dzey egemen devleti asar ve daha byk bir birlie, varolan devletlerin bazlarnn epey kank i politikalarindan daha onurlu ve erefli bir eye ykselmeyi amalar. Bu da ha byk varlklar ya milli terimlerle (pan-Trkizm, pan-Arabizm, pan-ranizm) ya da dini terimlerle dnlr. Bu sonuncusu ok farkl ekillerde yorumlanmsa da, sadece bir tektir: pan-slamizm. Gnmzde lkeler tesi milliyeti hareketler pek destek gr memektedir. Pan-ranizm hibir zaman gl olamamtr. ran d nda Farsa konuan sadece iki halk vardr -eski Sovyet Cumhu riyetlerinden Tacikistanda ve Afganistann bir blmnde. Her ikisi de olaya fazla bir ilgi duymamaktadr ve ikisi de ounlukla Snnidir ki, bu da rann dinin blc gcnn dilin birletirici gcnden ok daha byk olduu imdiki liderleri iin gayet nemli bir unsurdur. Pan-Trkizm imparatorluk Rusyas Trki nfusu boyunduruk altnda tuttuu srece imkansz bir dt; Bolevik ihtilali ile imparatorluk yklnca bir frsat penceresi al m oldu. Ancak Sovyet iktidan eski imparatorluk topraklan ze rinde hakimiyetini pekitirince bu pencere kapand. Sovyetler Birliinin yklmas pan-Trkizmin yeniden canlanmasna yol ama msa da, Trke konuan devletler arasnda kltrel ve ekonomik balar imdi yeniden kurulmutur ve herhalde artacaktr. Bir emel olarak pan-Arabizm bu nn en glsyd ve uzun bir sre btn Arap lkelerinin kutsal ideolojik ilkesiydi; hatta bu lkelerden bazlar bunu anayasalarna bile almlard. Ancak eitli Arap devletleri kurulularn salamlatmp kendi e
103

ORTADOUNUN OKLU KML

itli milli karlarn giderek artan bir berraklkla izlemeye bala dka pan-Arabizme olan ballklar azalmaya yz tuttu. Gn mzde bir dizi Araplar aras atmadan sonra bu konuda iten davranlmaya gerek bile duyulmamaktadir. Pan-Arabizmin gele cekte tekrar dnmesi mmkndr. u anda Arap dnyas dil, kl tr, din ve tarih ile birbirlerine bal, ancak politik bir blok olu turmayan ve daha yakn ba kurulmas iin bir istekleri olmayan ayr millet devletler mozaiidir. Pan-slamizm henz bir zaferden ok uzaksa da, ok daha da yankl olmutur. Onun da pek ok tr arasnda iki eilimi ne kmtr. Biri esinlenmesi bakmndan siyasal, ynteminde kimi zaman diplomatik ve politika olarak genelde muhafazakardr. Di eri ise popler, genelde radikal, ounlukla ykcdr. Her ikisi de biri patriarkal, dieri devrimci rejimler tarafndan olmak zere za man zaman devlet desteine sahiptir. Her ikisi de zellikle Arabis tan ve Krfezde yeni serveti eski emellerle badatran kiilerden nemli mali destek alrlar. Devletler baka yerlerdeki halk hareket lerini smrmeye altklar, halk hareketleri de devleti etkileme ye ya da kontrole altklar iin kesin bir ayrm yoktur. Her ikisi de imdiye kadar snrl baarya ulamtr. Ancak genelde diplo matik pan-slamizm sonusuz kalmtr ve baz Mslman devlet lerin slamiyeti uluslararas ilikilerin organize edici ilkesi yapma abalan pek etkili olamamtr. Buna karlk popler ve radikal slamiyetin durumu ok fark ldr. slam tarihinde ok rastlanandan biri olan gnmzdeki di ni militanlk dalgas henz zirvesine erimemitir ve gc tkene ne kadar daha pek ok slam lkesini kaplayabilir. Fakat slami devrimlerin iktidan ele geirdii iki lke olan ran ve Sudann politikalan eer rnek olacaksa, slam devletleri devletlikleri konu sunda seleflerinden daha srarl olacaklar, herbiri kendi yaplan ve karlanna, sekinlerine ve sadakatlerine, kendi kimlik ve ayakta kalma iradesine sahip olmak isteyeceklerdir. Osmanl Hariciye Naziri olan Ali Paa 1862 Eyllnde Paris se firine bir mektup yazarak Avrupadaki diplomatik durum hakkmdaki grlerini aklam ve o srada milli birlik mcadelesi iin de olan talya iin syle demiti: Ayni dili konuan, ayn dinden olan bir tek rkn yaad talya birlie ulama yolunda pek ok glkle karlamak tadr. u anda elde ettii tek ey anari ve asayisizliktir. Eer farkl milli emellere serbestlik tannsa Trkiyede neler olacam bir dn... Durumu biraz olsun istikrara kavu turmak iin yz yl ve oluk oluk kan akmas gerekecektir.

104

Emeller

Ali Paa gerek bir kahindi; hatta gelecei gnnden daha iyi grebiliyordu. Onun gnnde, hakl olarak korktuu bu fikirler Osmanl topraklanna girmeye ve ykma balamlard. O gnden bu yana yz yldan fazla gemi olmasna ramen kan hl ak maktadr ve durum biraz olsun istikrara kavuamamtr. Gerek biimleri ya da imajlar ne olursa olsun btn bu dev letler farkl hz ve farkl yollarda modernleme ile deimektedirler ve modernleme daha geni bir okuryazar kitlesi, bilgi devrimi ve kadn zgrl ve katlm getirmektedir. Btn bunlar bu devlet ler halklarnn kendilerini ve bakalarn grme yntemlerini so nuta deitirecektir ve hatta ak ve zgr toplumlann ortaya k masna bile neden olabileceklerdir. Ancak bunun gereklemesi zaman alacaktr ve bu arada bu lkeler oklu ve ounlukla da a tan kimliklerin etkileimi ile sknt ekmeye devam edeceklerdir.

105

Referanslar

1. bn Haldun, Muqaddime, ed. E. Quatremere, Paris, 1858, cilt I, s. 237. 2. bn Haldun, Kitab al- Al-'Ibar, Bulaq 1284/1867, cilt V, s.371. 3. Turkey and the Crimean War, Londra, 1862, s. 32. 4. Rudi Paret, Sure 2,256: La ikraha fi d-dini. Toleranz oder Resignation? D er slam, 45, (1969) s. 299-300. 5. A bu Muhammed al-Gazali, Faysal al-tafriqa bayr al-Islam wa Zandal qa, Kahire, 1902, s. 68. 6. Ed. M. Cavid Baysun, Ali Paamn Franszca Bir Mektubu. Tarih D er gisi, 5, 1953, s. 144.

107

Ayrntl Okuma

Fouad Ajami, The Dream Palace of the Arabs, a Geanerations Odyssey, New York, 1998. Bozkurt Gven, Secular Trends and Turkish Identlty', Perception: Journal of International Affairs iinde, 1997-8, s. 46-72. Ulrich W. Haarmann, Ideology and History, Identity and Alterity: The Arab Image of the Turk from the Abbasids to Modem Egypt, International Journal ofMiddle East Studies iinde, 20, 1998, s. 175-196. idem, Glaubensvolk und Nation im Islamischen Lateinischen Mittelalter, in Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften, Berichte und Akhandlungen, 2, Berlin, 1996, s. 161-199. Riva Kastoryano, La France, l llemagne et leurs Immigres: Negocier A l'Identite, Paris, 1996. Alberto Melloni ve Gianni la Bella, L'Alterit: Concezioni ed Esperienze Nel Cristianesimo Contemporeneo, Bolonya, 1995. Krzystof Michalski, Identitat im Wandel, Stuttgart, 1995. Mhlen Patrik von zur, Zwischen Hakenkreuz und Sowjet-Stem: Der Nationalismus der Sowjetischen Orientvlker im Zweiten Weltkrieg, Dsseldorf, 1971. Franz Rosenthal, The Stranger in Medieval slam, Arabica 44 iinde, 1997, s. 35-75. Lucetta Scaraffla, Rinnegati: Per Una Storia Dell'Identit Occidentale, Roma-Bari, 1993. Yael Zerubavel, Recovered Roots: Collective Memory and the Making of Israeli National Tradition, Chicago ve Londra, 1995.

109

slam ve Ortadou tarihi zerine dnyaca nl bir otorite

Bernard Levvisden
Hristiyanln Douundan Gnmze

2000 YILLIK TARH

T rk iy e de de 2 bask yapan b ir bayapt
Trkesi: Mehmet Harmanc 336 sayfa, ISBN 975-579-074-8

Lewis, dinin ve pek ok uygarln doum yeri Ortadou'nun tarihini ekillendiren etkin gleri inceliyor. Bugn, OsmanlIlar, Trkiye ve Ortadou erevesinde dini, politik, sosyal ve kltrel adan bulunduumuz noktaya bizi getiren nedenlerin kkenlerine kadar inen nemli bir kaynak eser...

Bernard

SAB AH
KTAPLARII
O L A Y L A R N S A N L A R

www. sabahkitap .com.tr

Is t .-B e y o lu : T e l: ( 0 2 1 2 ) 2 4 5 6 6 01 I s t . - B a h e e h i r : T e l: ( 0 2 1 2 ) 6 6 9 61 4 2 z m ir : T e l: ( 0 2 3 2 ) 4 4 5 9 5 3 4 G a z ia n t e p : T e l: ( 0 3 4 2 ) 2 3 0 3 5 3 9

L -.M gnkVa-rlnnU1 iltt' n