You are on page 1of 138

1 Henz belirmemi olan birok sabah kzl vardr.

Rigveda Birinci Kitap kinci Kitap nc Kitap Drdnc Kitap Beinci Kitap nsz 1. Bu kitapta bir yeralt alann bulacaksnz; burgulayan, kazan, topran altn oyan bir kimseyi. Onu ancak byle bir dip almasn grecek gzleriniz varsa grebilirsiniz: In ve havann her uzun sreli eksikliiyle birlikte ortaya kan sknt, kendini ar derecede gstermeden ne denli yava, ihtiyatl ve yumuak bir inatlkla ilerliyor o. Kendisinin bu karanlk iinden memnun olduunu syleyebilirsiniz. Ona bir inan yol gsteriyor, bir teselli dllendiriyor gibi gzkmyor mu? Belki de kendi uzun karanlnn olmasn istiyor, anlalmazlnn, gizliliinin, gizemliliinin. nk kendisinin neye sahip olacan da biliyor: kendi sabahna, kendi kurtuluuna, kendi tan kzlna?... Mutlaka geri dnecek. Ona aada ne yaptn sormayn. Grnrdeki bu Trophonios ve yeraltl yeniden insan olunca size onu kendisi syleyecek. Onun gibi bu kadar uzun sreyle kstebek olunca insan, yalnz olunca, susma alkanln tmden yitiriyor 2. Sabrl dostlarm, size, kolaylkla bir anma konumas, bir lm treni nutku olabilecek bu gecikmi nszde aada ne yapmak istediimi gerekten anlatmak istiyorum. nk ben geri geldim paay kurtardm. Sizi de ayn tehlikeli giriime zorlayacam sanmayn! Ya da sadece ayn yalnzla! nk kim kendine bu tr yollar seerse, hi kimseyle karlamaz: Bunu da kendi yollar ortaya karyor. Bu konuda kimse ona yardm elini uzatmyor. Tehlike, kaza, ktlk ve frtna gibi karlat her tehlikeyle tek bana baa kmak zorundadr. te onun kendisi iin setii yolu var ve bu kendisi iine ilikin ac zaman zaman duyduu bkknlk ne kadar da anlamsz: rnein bizzat kendi arkadalar onun nerede olduunu, nereye gittiini tahmin edemeyip arada srada kendi kendilerine: Aslnda o nasl gidiyor? hala bir yolu... var m? diye soruyorlarsa, bunu bilmenin ne yarar var? Vaktiyle herkesin yapamayaca eyleri yapardm. Derinlere inip, topran altn deliyordum, eski bir gveni, biz filozoflarn birka bin yldan beri en salam temel zerine ina eder gibi zerine kurmaya zen gsterdiimiz gveni aratrp ortaya karmaya balamtm... imdiye dek kurulan her bina km olmasna karn, tekrar tekrar zerine gidiyordum: Ahlaka olan gvenimizi sarsmaya balamtm. Ama beni anlamyorsunuz? 3. Bugne dein iyi ve kt zerine en berbat dnceler ortaya kondu. Bu, her zaman ok tehlikeli bir ey oldu. Vicdan, iyi bir hret, cehennem; duruma gre polisin bizzat kendisi nyargszla izin vermiyordu ve vermiyor. te gnmz ahlak zerine, her otorite karsnda alnan tavrda olduu gibi, dnmemek, pek de konumamak gerekiyor: Burada... itaat edilir! Dnya var olduundan bu yana, hibir otorite kendisinin eletiri konusu yaplmasna istekli grnmemitir. Ve hem de ahlak eletirmek, ahlak bir sorun, sorunlu bir ey olarak ele almak: Nasl olur? Bu ahlak d deil miydi... imdi deil mi? Ama ahlak,

2 eletiren elleri ve ikence aletlerini kendisinden uzak tutmak iin sadece her trl korku aracna hkmetmekle kalmaz: Onun gvencesi, kullanmasn ok iyi bildii bir tr gz boyama sanatnda yatar... nasl coturulacan bilir. Sk sk, tek bir bakla eletirici iradeyi fel etmeyi, hatta kendi tarafna ekmeyi baarr. Onun kendine kar tavr almasn baard durumlar da var: Bunun sonucunda irade, tpk bir akrep gibi kendini sokar. Ahlak, ta balangtan beri ikna etme sanatndaki btn eytanlklar bilir. Bugn bile onun yardmna bavurmayan hibir konumac yoktur. (rnein anaristlerimizin konumalarn dinliyoruz: ikna edebilmek iin nasl da ahlaksal konuuyorlar! En sonunda kendilerini ziyadesiyle iyi ve adil kimseler olarak tantyorlar.) Ahlak, ta bandan beri, dnya zerinde insanlar konuup ikna edegeldikleri sre iinde, batan karmann en byk ustas olduunu kantlad... ve gerek filozoflarn circesi* olarak biz filozoflar ilgilendiren ey. Platondan balayarak btn felsefi yap ustalar Avrupada neden bouna ina ettiler? Kendilerinin drst ve ciddi bir ekilde aere perennius olarak deerlendirdikleri her ey yklma tehdidi altnda deil mi, ya da oktan beri ykntlarn altnda yatmyor mu? Ah, bugn hala bu soruya verilmek iin hazr tutulan cevap ne kadar da yanl, nk btn bunlarn iinde nkoul ihmal edilmiti, temelin snanmas, akln btnnn bir eletirisi... Kantn biz modern filozoflar gerekten pek salam olmayan ve biraz da yanltc bir zemin zerine eken o talihsiz cevab! ( Ve tamamlayc bir soru olarak sorulursa, bir aracn kendi isabetliliini ve elverililiini eletirmesini istemek biraz garip olmuyor mu? Akln kendi deerini, kendi gcn, kendi snrlarn bilmesini istemek, hatta bu biraz da sama deil mi?. ..) Doru cevap, tercihen btn filozoflarn, ahlakn batan karmasnn etkisiyle kurduklar biiminde olurdu, Kant da dahil, anlalan onlarn niyetleri kesinlii, gerei, ama esasen majestesel ahlaksal yapy hedef alr, eer bir kez daha Kant'n masum diliyle ifade edelim dersek; kendisi onu majestik ahlaksal yapya dz ve salam bir zemin hazrlamak iin kendine ait pek o kadar da parlak olmayan, ama yine de yararl bir grev ve i olarak nitelendirir (Saf Akln Eletirisi II, s. 257). Ah, bununla baarl olamad, tam tersi oldu!... Bugn bunu sylememiz gerekiyor. Kant bu cokulu amacyla dier alardan daha cokulu saylabilecek ann en uygun ocuuydu: Bereket versin ki o an deerli yanlaryla da ilikisi olmutur (rnein kendi bilgi kuramna ald iyi bir duyumculuk parasyla). Onu da bir ahlak tarantulas olan Rousseau sokmutu, onun ruhunun derinliklerinde de ahlaksal fanatizm dncesi yatyordu, infazcs ise kendisini bir baka gen Rousseau olarak hisseden ve aklayan kii, yani Robespierredi, de fonder sur la terre lempire de la sagesse, de la justice et de la vertu (7 Haziran 1794 tarihli konuma). te yandan o, kalbinde bylesine bir Fransz fanatizmi olduu halde, daha bir Fransz zellii tamadan, daha derin ve daha esasl olmadan Kant'n yaptndan daha Alman gibi yaplamazd... eer Alman szcnn bugn bu anlamda kullanlmasna izin veriliyorsa. Kendi ahlak diyarna yer temin etmek iin kendini ispatlanamaz bir dnya, mantksal bir br dnya kurmak zorunda hissetti... ite bunun iin kendi saf aklnn eletirisine ihtiyac vard! Baka ekilde ifade edersek: Eer bir ey onun iin her eyden daha nemli olmasayd, buna ihtiyac olmazd, ahlak diyarn akl iin saldrlamaz, daha da iyisi dokunulamaz yapmak iin... nesnelerin ahlaksal dzenine akl yoluyla mdahale edilebileceini ok gl bir ekilde duyumsad! nk doa ve tarih karsnda, doa ve tarihin temelden ahlakszl karsnda Kant, eskiden beri her iyi Alman gibi, ktmserdi; ahlaka inanyordu, ama doa ve tarih tarafndan ispatland iin deil, aksine buna ramen, ona doa ve tarih araclyla hep kar kld iin inanyordu. nsan bu buna ramen ki yi anlamak iin Lutherdeki benzer bir eyi hatrlayabilir, bir kez btn Lutherci gzpeklikle bunu arkadalarna hararetle neren br byk ktmserdeki benzer eyi: Eer insan bu kadar kzgnlk gsteren ve ktlk yapan tanrnn ne kadar merhametli ve adaletli olduunu aklla kavrayabilseydi, inanca gereksinimi olur muydu? O zamandan beri hibir ey Alman ruhu zerinde bu kadar etki yapmad; hibir ey onu bu tehlikeli karmlardan daha ok batan karmaya almamtr ki, bu her gerek Roman* iin tine

3 kar ilenmi bir gnah demektir: "credo quia absurdum est".* Bununla Alman mant Hristiyan dogma tarihinde ilk kez ortaya kar. Ama hala bugn bile, bin yl sonra, bugnn Almanlar olarak bizler, her bakmdan sonraki Almanlar Hegelin zamannda, Alman tininin Avrupaya galip gelmesini salayan nl gerek diyalektik temel cmlesinin arkasnda bulunan hakikatin, biraznn, hakikat olaslnn biraznn kokusunu alrz... eliki dnyay hareket ettirir, her ey kendisiyle elimektedir...: te biz, mantk konusunda bile ktmseriz. Circe: Yunan mitolojisine gre erkekleri batan karan kadn. Roman: Latin milletlerinden olan kimse. "credo quia absurdum est": nanyorum nk mantkszdr... Tanrsal vahyin belirli bir anlaynn nitelenmesi. 4. Ama kuku cesaretimizin nfuz edebilecei en temel ve en esasl olanlar mantksal deer yarglar deildir: Bu yarglara akla gvenerek varlyor ve geerliliklerini de akla gvenerek kazanyorlarsa, o zaman gven, ahlaksal bir fenomendir... Alman ktmserlii acaba artk son admn atacak m dersiniz? Belki o bir kez daha, verimli bir ekilde credosunu ve absurdumunu yan yana koymak durumunda kalacak? Ve eer bu kitap ahlak konusunda, ahlaka gven konusunda ktmser ise... aslnda bu zelliiyle bir Alman kitab olmas gerekmez mi? nk gerekten bir elikiyi ortaya koyuyor ve bundan korkmuyor: Bu kitapta ahlaka gvenden vazgeiliyor... peki neden? Ahlakllk yznden! Ya da onun iinde... bizim iimizde.., olan biteni nasl adlandralm? nk gnlmz daha mtevaz kelimeleri tercih eder. Ancak, bize de hala yapacaksn dendii ve bizim de hala zerimizde bulunan kat bir yasaya boyun ediimiz phe gtrmez... ve bu ise kendisini hala duyurmakta olan onunla yaamaya altmz son ahlak; ister burada olsun, ister herhangi bir yerde; biz de hala vicdan sahibi insanlarz: Gerekte biz, bizim iin eski ve rk olan bir eye, herhangi bir inanlmaza, buna ister tanr densin, ister erdem, ister hakikat, ister hakkaniyet, ister yaknlarn sevmek, dnmek istemiyoruz; eski ideallere uzanan yalan kprleri kurulmasna izin vermiyoruz; bize aktarlmak ve kartrlmak istenen her eye can dmanyz; bugnk tarzda her eit inanca ve Hristiyanla dmanz; nerede ise tm romantizme ve yurtseverlie dmanz; artk inanmadmz halde bizi ibadet etmek iin ikna etmeye alan artist zevklerine, artist vicdanszlna da dmanz... nk biz artistiz... ksaca yukarya eken ve bylelikle de ebediyen aaya indiren btn Avrupa feminizmine (eer kulaa daha iyi geliyorsa idealizmine) dmanz: Sadece bu vicdann insanlar olarak kendimizi binlerce yllk Alman drstl ve sofuluu ile akraba hissediyoruz, her ne kadar onlarn en tartmal ve son evlatlar isek de, biz tretanmazlar, bugnn tanrszlar, hatta bir anlamda onlarn miraslar olarak, en isel istemlerinin, ktmser bir istemin icracsyz; dediim gibi, kendisini yalanlamaktan korkmayan, nk zevkle yalanlayan bir istemin icracsyz! Bizde, bir forml istediinizi varsayarsak... ahlakn kendi kendini ortadan kaldrmas gerekleir... 5. Ama son bir ey daha: Hangi amala ne olduumuzu, ne istediimizi, ne istemediimizi, byle yksek sesle ve gayretkelikle sylemek zorunda kalyorduk ki? Onu daha souk, daha uzak, daha akll, daha yksek grelim, o zaman gizlice aramzda konutuumuz gibi, onu btn dnya duymasn, btn dnya bizi duymasn, deriz! Her eyden nce bunu yavaa syleriz... Bu nsz ge kald, ama ok ge de saylmaz, aslnda be alt yldan ne kar ki? Byle bir kitap, byle bir sorun aceleye getirilmez; bunun da tesinde, ikimiz de lentonun arkadalaryz, hem ben, hem de kitabm. Bouna filolog olmadm, belki de hala yleyimdir, yava okumay reten demektir bu: sonunda yava yazmaya da baladm. imdi artk bu

4 bende sadece alkanlk haline gelmi deil, bandan zevk de alyorum... acaba kt bir zevk mi?... Acelesi olan her tr insan pheye drmemek iin daha fazla yazmamal. Filoloji esasen saygdeer bir sanattr, kendisini bu sanata adayanlardan balca bir ey ister: yol vermek, kendine zaman tanmak, sessiz ve yava olmak... kelimenin bir kuyumcusu ve uzman olarak, tmyle ince, titizlikle yaplan ii bitirmek zorundadr ve eer onu lentoya ulatramamsa, hibir eye eriememi demektir. zellikle bu nedenle filoloji bugn, her zaman olduundan daha gereklidir. te bu sayede bizi iddetle kendine ekiyor ve bylyor, bir i ann ortasnda unu sylemek istiyor: Her eyin iini hemen bitirmek isteyen tela, gereksiz ve terletici acelecilik, eski ve yeni kitabn da canna okumak ister: Kendisi hibir eyi yle kolay bitiremiyor, iyi okumay retiyor, yani yava, derin, ihtiyatl, zenli, art niyetle, ak braklm kaplarla, narin parmaklarla ve gzlerle okumay... Sabrl dostlarm, bu kitap kendisi iin yetkin okurlar ve filologlar diliyor: Beni iyi okumay renin! Cenova yaknnda Ruta, 1886 yl sonbahar

BRNC KTAP
1. Tamamlayc Aklclk. Uzun yaayan her ey yava yava aklla ylesine doldurulur ki, bu sayede aklszlktan gelen kkeni ihtimal d kalr. Bir oluumun hemen hemen her doru tarihi duygularmzda elikili ve balanmaz bir etki brakmyor mu? yi tarihi de esasen srekli kar kmaz m? 2. Bilgelerin nyargs. Btn alarn insanlarnn neyin iyi, neyin kt, neyin vgye deer ve neyin yergiye layk olduunu bildiklerine inandklar konusunda bilgeler doru bir yargda bulunmulardr. Ama, biz imdi gemite herhangi bir zamandakinden daha iyi biliyoruz, gr, bilgelerin bir nyargsdr. 3. Her eyin Bir Zaman Var. nsan her eye bir cinsiyet atfettii zaman, oynadn deil, derin bir anlay kazandn dnyordu: Korkun boyutlardaki bu yanlgsn ok ge itiraf etti ve belki de hala btnyle itiraf etmedi. Keza insan var olan her eyi ahlakla ilikilendirdi ve dnyann omuzlarna etik bir anlam ykledi. Bunun, gnn birinde, bugn gnein erkek mi yoksa dii mi olduu konusundaki dnceden daha fazla bir deeri olmayacak. 4. Alanlarn Dlenen Uyumsuzluuna Kar. Pek ok yanl ihtiam yeryznden yeniden kaldrmamz gerekiyor, nk bu bizden hak talep eden her eye kar hakszlktr! Bizi buna dnyay olduundan daha uyumsuz grmemek istei mecbur ediyor! 5. Mteekkir Olun! nsanlk gnmze gelene dek byk bir baar elde etti: Artk vahi hayvanlardan, barbarlardan, tanrlardan ve dlerimizden srekli olarak korkmamza gerek kalmamtr. 6.

5 Hokkabaz ve Kart. Bilimdeki hayret uyandrc ey, hokkabazn sanatndaki hayret uyandrc eyin kart konumundadr. nk hokkabaz, gerekte eylem olarak ok karmak olan bir nedensellii ok basit bir nedensellik olarak grmemizi salar. Buna karn bilim, bizi basit nedenselliklere olan inancmzdan vazgeirmeye zorlar. Hem de bunu her eyin tam kavranabilir gzkt yerde ve bizim grnn soytars olduumuz durumda yapar. Ve en basit eyler ok karmaktr... dorusu bu konuda yeterince armamak insann elinde deil! 7. Mekan Duygusunun Baka Bir ekilde renilmesi. nsann mutlu olmasna gerek eyler mi, yoksa kurmaca eyler mi daha ok katkda bulundu? Kesin olan u ki, en byk mutluluk ile en derin mutsuzluk arasndaki alann genilii ancak hayal edilen eylerle oluturulmutur. Hal byle olunca bu tr mekan duygusu, bilimin etkisiyle srekli kld: Bilimden rendiimiz ve retmeye de devam ettiimiz zere, dnyay kk olarak, hatta gne sistemini bir nokta olarak duyumsuyoruz. 8. Transfiguration*. aresizce ile ekenler, karmak ryalar grenler, doa st eylere tutkun olanlar, bunlar Rafaelin insanolunu ayrd derecedir. Artk dnyaya byle bakmyoruz... ve imdi olsa Rafael de o zamanki gibi bakamazd: Yeni bir transfigrasyonu gzleriyle grrd. Transfiguration: Peygamber sann tebdil-i suret etmesi. ekil deitirme. 9. Gelenein Ahlakll Kavram. nsanolunun binlerce yllk yaam tarz ile karlatrldnda, bugnn insanlar olarak biz, ok ahlaksz bir zamanda yayoruz: Ahlakn gc alacak lde zayflad ve ahlakllk duygusu ylesine nazikletirildi ve ylesine ykseltildi ki, onu neredeyse uup gitmi sayabiliriz. Bundan dolay dnyaya ge gelen bizler iin ahlak oluumunun temel bilgilerini anlamak zor oluyor, buna ramen onlar bulursak, dilimize yapp kalyor ve dar kmak istemiyorlar: nk kulaa kaba tnlama veriyorlar! Ya da nk ahlaklla iftira eder gibi grnyorlar! rnein u temel ilkede olduu gibi: Ahlakllk trelere itaat etmekten baka bir ey deildir (zellikle artk deildir), treler ne tr olurlarsa olsunlar bu ilke deimez; bununla birlikte treler geleneksel tarzda davranmak ve deerlendirmelerde bulunmaktr. Gelenein emretmedii eylerde ahlak yoktur; ve gelenek yaam ne denli az belirlerse, ahlakllk emberi de o denli klr. zgr insan ahlakszdr, nk o her bakmdan gelenee deil, kendisine bal olmak ister: Kt, insanolunun ilk zamanlarndaki btn durumlarnda bireysel , "bamsz , keyfi , allmam , ngrlmemi , hesaplanamaz anlamlarna gelir. Hep bu tr durumlarn lleriyle llr: Gelenek emrettii iin deil, baka gdlerle eylemde bulunulur (rnein kiisel kardan dolay), hatta gelenein vaktiyle oluturduu gdlerden dolay da yaplr; o zaman buna ahlakszlk denir ve yapan kii tarafndan da yle anlalr: nk gelenee boyun eildii iin yaplmamtr. Gelenek nedir? Bize yararl olan eyleri emrettiinden dolay deil, bize emrettiinden dolay itaat ettiimiz yksek bir otoritedir. Gelenek duygusuyla korku duygusu birbirinden nerede ayrlr? O emredici yksek bir akldan, kavranlamayan, somut olmayan bir gten, kiiselden daha fazla bir ey olandan korkmadr... bu korkuda batl inan var. Kkende saln, evliliin, tedavi sanatnn, ziraatn, savan, konumann ve susmann, insanlarn bir birleriyle ve tanrlarla olan ilikilerinin btn eitim ve bakm ahlak alanna giriyordu. Ahlak, insann kendisini birey olarak dnmeden,

6 kurallara uymasn istiyordu. Balangta her ey gelenekti ve onu amak isteyen kimse ya kanun koyucu, ya byc, ya da bir eit yar tanr olmak zorundayd: Yani rf ve adetler koymak zorundayd... korkun, hayati tehlike yaratan bir ey! En ahlakl olan kim? nce yasaya en ok boyun een kimse: Yani bilincini saa sola ve her kk zaman dilimine tayarak hep yasaya uyacak ilere katlanan Brahman gibi biri. Sonra ona en zor durumlarda bile boyun een kimse. En ahlakl olan kimse, kendini treye en ok feda eden kimsedir. Peki en byk zveri hangisidir? Bu sorunun yantlanmasndan sonra birbirinden farkl ok sayda ahlakllk kavramlar ortaya kmaktadr; ama hala en nemli fark olarak ahlakll en zor boyun emeden en ok boyun emeyi ayran fark olmaya devam ediyor. Gelenee en zor boyun emeyi ahlaklln bir belirtisi olarak isteyen ahlak gds sizi yanltmasn! Bireyin kendini amas, bireye salayaca yararl sonulardan dolay deil, bireysel olan btn kar zevklere ve karlara ramen ahlak, gelenek egemen grnsn diye talep edilir: Birey kendini feda etmelidir... gelenee bal ahlakllk bunu gerektirir. te yandan Sokratesin ayak izlerinden giden ahlaklar gibi ahlaklar, kendine hakim olmay ve yetingenlii bireyin kendi yarar iin, mutluluu iin ok kiisel anahtar olarak tavsiye ederler ki, bunlar bir istisna oluturur... ve eer bu bize baka trl grnrse, nedeni, onlarn etkisi altnda yetitirilmi olmamzdr: Onlarn hepsi, tre ahlakllnn btn temsilcileri hi de tavsiye etmedikleri halde, yeni bir yolda yryorlar.., ahlaksz olarak kendilerini cemaatten ayryorlar ve bunlar ktnn de ktsdrler. Ayn ekilde, erdemli bir Romalya her ey den nce kendisi iin ikbal peinde olan her Hristiyan... kt olarak grnrd. Bir cemaatin ve dolaysyla tresel ahlakllnn bulunduu her yerde, trenin inenmesi halinde ceza verme grevinin her eyden nce cemaate ait olduu dncesi egemendir: ifadesi ve snr ok zor kavranan ve batl inan korkusuyla aratrlm doa st bir cezadr bu. Cemaat bireyi iledii fiilin sonucunda yaknlarna ya da cemaate verdii zarar tekrar dzeltmesi iin zorlayabilir; iledii fiilin szde etkisi olarak cemaatin zerinde tanrsal fke bulutlarnn ve hiddet frtnalarnn toplanmasna neden olduu iin kiiden bir eit intikam da alabilir... ama kiinin suunu her eyden nce kendi suuymu gibi grr ve onun cezasn kendi cezasym gibi duyumsar... Eer bu tr fiiller mmkn olmaya baladysa, treler gevedi diye herkesin ruhunda feryatlar balar. Her bireysel eylem, her bireysel dnce ekli dehet uyandrr; tam olarak da, en nadir, en sekin, en kkl ruhlarn tarihin ak iinde hep kt ve tehlikeli olarak alglanm olmaktan dolay ne tr aclara katlandklarn tahmin etmek mmkn deildir, hatta bunlar kendi kendilerini byle alglyorlard. Tresel ahlaklln egemenlii altnda her trl zgnlk vicdanszlat; bu ana kadar en iyi kimselerin ufku, olmas gerektiinden daha da ok karard. 10. Ahlaklln Anlam ile Nedenselliin Anlam Arasndaki Kar Hareket. Nedenselliin anlam artt lde ahlaklln alannn kapsam daralr: nk insan gerekli etkileri kavrayp, btn rastlantlardan, ve buna ilikin sonra olacaklardan ayrarak (post hoc) dnmeyi renince, imdiye dein trelerin temeli olarak kabul edilen birok fantastik nedensellii tahrip eder gerek dnya fantastik dnyadan ok daha kktr ve her defasnda dnyadan bir para korkaklkla zorlama ve yine her seferinde bir para da trenin otoritesine duyulan sayg kaybolur: Ahlakllk byk lde kaybetti. Buna karn onu artrmak isteyen kimse, baarlarn kontrol edilebilmesi iin korumay bilmek zorundadr. 11. Halk Ahlak ile Halk Hekimlii. Bir cemaatte geerli olan ahlak zerinde herkes kesintisiz olarak alr: ou insan iddia edilen neden sonu ilikisi, su ile ceza ilikisiyle ilgili olarak rnek zerine rnek verip, bunu uygun nedenlere balam olarak onaylayp inancn kuvvetlendirir: Kimileri eylemler ve sonular zerine yeni gzlemlerde bulunarak bunlardan

7 sonular ve yasalar karr: ok az sayda kii arada srada itiraz ederek bu noktalarnda inanc zayflatr. Ama hepsi faaliyetlerinin btnyle kaba ve bilimsellikten uzak tarzyla birbirine benzer; ister rnekler, gz lemler ya da itirazlar olsun, ister bir yasann kant, glendirilmesi, ifadesi, rtlmesi olsun, btn halk hekimliinin malzemesinde ve biiminde olduu gibi deersiz malzeme ve deersiz biimdir. Halk hekimlii ve halk ahlak bir btndr ve hala hep yaplmakta olduu gibi artk yle ayr ayr deerlendirilmeleri yanl olur: Her ikisi de en tehlikeli szde bilimdir. 12. lave Olarak Sonu. Eskiden bir eylemin baarsnn bir sonu olduuna deil, bir ilave olduuna inanlrd... yani tanrnn yapt bir ilave. Bundan daha byk bir aknlk dnlebilir mi? nsan eylem ve baar iin zellikle ok deiik yollarla ve uygulamalarla aba sarf etmek zorundayd! 13. nsan Irknn Yeni Eitimine Doru. Siz yardmsever ve iyi niyetli insanlar, btn dnyay istila etmi olan ceza kavramnn uzaklatrlmasna yardm edin! Ondan daha kt bir yabani ot yok. Sadece eylem tarzlarmzn sonularna alanmad... ve neden ve etkiyi, neden ve ceza olarak anlamak ne kadar da dehet verici ve manta ters bir durum! Ama daha ileri gidildi ve olayn tamamen saf rastlantsal karakteri, kavramnn bu alaka yorumlama sanatyla, masumiyetinden edildi. Evet, delilik o denli ileri gtrld ki, yaamn bizzat kendisi ceza olarak duyumsanr oldu. Durum, insan rknn eitimini bugne kadar sanki gardiyanlar ile cellatlar ynetmi gibi grnyor! 14. Ahlakllk Tarihinde lgnln Anlam. Eer insanolunun kurduu cemaatler, bizim zaman hesabmzla binlerce yl tesinden ve btnyle bugne dein tresel ahlaklln ar basksna ramen yaadlarsa (biz kk bir istisnalar dnyasnda ve ayn zamanda ktlk blgesinde yayoruz)... eer diyorum, buna ramen yeni ve genel izgiden sapan dnceler, deer yarglar ve tepiler tekrar tekrar patlak vermise, bu, dehet verici bir rehberliin ynetiminde olmutur: Hemen hemen her yerde yeni dncelere yol aan, sayg duyulan bir gelenein ya da batl inancn bysn bozan bir lgnlk var. Bunun neden bir lgnlk olmas gerektiini kavryor musunuz? Sesinde ve jestlerinde havann ve denizin eytani mizacndaki gibi yle korkun ve ne yapmak istedii kestirilemeyen bir ey; ve bundan tr benzer korkuya ve gzleme deer oluunu kavryor musunuz? Ak seik olarak tmyle istemdln belirtisini tayan, tanrsalln maskesinin ve az borusunun lgnln karakterize eden saralnn kaslmas ve kpkleri gibi grnen bir ey olduunu kavryor musunuz? Yeni bir dnce sahibine artk vicdan azab deil, onun kendisine kar hrmet ve dehet veren ve onu dncesinin peygamberi ve ehidi olmaya zorlayan bir ey olduunu kavryor musunuz? Bugn bize hala durmadan, dehaya bir tuz tanesi yerine bir kuruntu otu tanesi elik eder, diye retilirken, eski insanlar daha ok nerede lgnlk varsa, orada bir deha tanesi ve bilgelik olduunu dnrlerdi... insanlarn kendi kendilerine tanrsal bir ey diye fsldadklar gibi. Ya da daha ok: Yeterince yksek sesle ifade edilirdi. Platon, btn eski insanlyla: Mallarn en bykleri lgnlk sayesinde Yunanistana geldi, demiti. Bir adm daha atalm: Dayanlmaz bir ekil de herhangi bir ahlaklln boyunduruunu krp yeni yasalar koymak isteyen stn insanlara, eer gerekten lgn deillerdiyse, kendilerini lgn yapmaktan, ya da lgnm gibi gstermekten baka are kalmyordu... yani sadece dini ve siyasi ynetmelik alannda deil, btn alanlardaki yenilikiler iin geerlidir: Hatta iir veznini yeniletiren kimsenin de kendine lgnlk onay almas gerekiyordu. (ok hogrl zamanlara kadar airlerin elinde bundan belli bir

8 lgnlk gelenei kald: rnein Solon, Atinallar Salamini tekrar fethetmeleri iin kkrtt zaman bu gelenee gnderme yapt.) nsan lgn deilse ve yle grnmeye cesaret edemiyorsa, kendini nasl lgn yapar? Eski uygarln hemen hemen btn nemli insanlar bu korkun dnceyle megul oldular. Susuzluk, hatta byle bir dncenin ve plann kutsall duygusunun yann da hile ve diyetetik iaretlerin gizli retisi de bu zemin zerinde kk salp serpilmeye devam etti; Kzlderililerde byc, Ortaa Hristiyanlarnda aziz, Grnlandllarda Angekok, Brezilyallarda Paye olmak iin hazrlanan reeteler temelde birbirinden farkl deildir: anlamsz ekilde oru tutmak, cinsel ilikiden hep uzak durmak, le gitmek veya bir daa veya bir stuna trmanmak veya bir gl gren kocam bir sdn zerine oturmak ve kendinden geme veya zihinsel karkl beraberinde getirecek hibir ey dnmemek. Btn alarn en retken insanlarnn belki de iinde kvranm olduu en ac ve en gereksiz ruhsal straplar vahiliine gz atmaya kim cesaret edebilir! Yalnz ve akn olanlarn iniltisini dinlersek: Ah, siz ilahi varlklar, bana lgnlk verin artk! lgnlk verin ki sonunda kendime inanabileyim! Hezeyanlar ve rpnmalar, ani aydnlklar ve karanlklar verin, korkutun beni hibir faninin hissetmedii ekilde ate ve buzla, gmbrt ve etrafta dolaan ekillerle, alatn ve inletin beni, bir hayvan gibi, srndrn yerlerde: Yeter ki ben inanl biri olaym! phe yiyip bitiriyor iimi. Yasay ldrdm, yasa beni, bir cesedin canl birini korkuttuu gibi korkutuyor: Eer ben, yasann daha fazlas deilsem, o zaman dnyann en alak insanym. imde olan yeni ruh, eer sizden gelmiyorsa, nereden geliyor? Size ait olduumu ispatlayn bana; bunu sadece lgnlk ispatlyor bana. Bu tutku amacna en iyi ekilde ve abucak ulat: Hristiyanln azizlere ve l mnzevilerine en zengin bir ekilde verimli olduunu ispatlad ve kendisini bu sayede ispatladn sand zamanda, Kudste byk tmarhaneler vard; bunlar en son tuz tanelerini bu uurda teslim etmi olan baarsz azizler iin yaplmt. 15. En Eski Teselli Aralar. Birinci Basamak: nsan her keyifsizlik ve talihsizlik durumunda bundan dolay bakasna ac ektirecek bir ey bulur... bunu yaparken mevcut gcnn bilincine varr ve bu onu teselli eder. kinci basamak: nsan her rahatszlk ve talihsizlikte bir ceza, yani suun kefaretini ve kendini gerek veya var saylan bir hakszln kt tlsmndan kurtaracak bir are grr. Eer talihsizlik menfaati getirdiini grrse, o zaman bakasnn talihsizliinden dolay ac ekmesine gerek duymaz... bu tarzda tatmin olmaktan vazgeer; nk imdi bir bakasna sahiptir. 16. Uygarln lk nerimi. Vahi halklarda amac tamamen ahlak gibi grnen adet trleri var: utanlacak ve aslnda gereksiz kurallar (rnein: Kamatkallarn ayakkablardan kar temizlerken hibir zaman bak kullanmamalar, kmr paralarken kesinlikle bak kullanmamalar, demiri hibir zaman atee koymamalar gibi... ve bu kurallara kar gelen kimsenin sonu lmdr!). Ama gelenein srekli yaknl ve gelenein uygulanmas iin uygulanan bask, onlar hep aklda tutar: O halde uygarl balatan byk nermeyi vurgulayalm: Her gelenek geleneksizlikten daha iyidir. 17. yi ve Kt Doa. nce insanlar kendilerini doaya uydurdular. Her yerde kendilerini ve kendi gibilerini grdler, yani kt ve kaprisli zihniyetleri sanki bulutlarn, frtnalarn, vahi hayvanlarn, aalarn ve otlarn iinde saklyd: O zamanlar kt doay kefettiler. Sonra kendilerini tekrar doann dna kardklar bir zaman geldi, Rousseaunun zaman: nsanlar birbirlerinden o kadar bkmlard ki, aclaryla birlikte gitmeyecekleri bir ke ister oldular: iyi doay buldular.

18. steyerek Ac ekmenin Ahlak. Srekli tehdit altnda bulunan ve en kat ahlaklln hkm srd kk cemaatin sava halindeki insan iin en byk haz nedir? Yani gl, intikamc, dmanca, hain, kukulu, en zalimce eyleri yapmaya hazr, yoksunluk ve ahlakla talam ruhlar iin olan? Vahetin verdii haz: Bu tr durumlarda byle bir ruhta erdem bulunduu varsaylrken, vahetin yaratc ve doyumsuz olduu kabul edilir. Vahetin uygulanmas ile cemaat ferahlanp, sregelen korku ile dikkatin verdii sknty hemen frlatp atar zerinden. Vahet, insanolunun yapt en eski enliklerdeki nee kaynaklarndan biridir. Dolaysyla tanrlara dehet manzaras sunulunca onlarn da ferahladklar ve neelendikleri sanlr... ve bylece gnll ac ekmenin, insann kendi setii ikencenin iyi bir anlam ve deeri olduu dncesi yaylr dnyaya. Gelenek, cemaat iinde bu dnceye uygun bir uygulamay yava yava biimlendirir: Bu andan itibaren her ar esenlie kar daha fazla kukulu ve btn byk ac verici durumlarda daha fazla umutlu olunur; insan unu syler kendine: Tanrlar mutlaka mutluluklarmza kar merhametsiz, mutsuzluklarmza kar merhametli olmak isterler... ama bize acyarak bakmazlar! nk acmak kmsenir ve gl, korkutucu bir ruh iin onursuzluk saylr... ama merhametlidir, nk ruh bu yolla nee verir ve iyi eyler olur: nk gaddar kimse g duygusunun en youn heyecann duyumsar. Bylece cemaatin ahlakl insan kavramna sk sk ac ekmenin verdii erdem, mahrumiyet, ileli yaam biimi, nefsi krmak iin kiinin kendine ikence etmesi girer... tekrar tekrar belirtirsem, eitim, kendine hakim olma ve bireysel mutluluk isteme arac olarak deil.., tersine, cemaatin kt tanrlar katnda iyi bir hret yapmas ve srekli bir kurban gibi sunakta onlara yalvarmasnn erdemi olarak belirir. Geleneklerinin belirledii ahlakn koyu, ama bereketli amurunda bir eyleri harekete geirmek isteyen o halklarn ruhani nderleri, inan sahibi olmak iin lgnln dnda gnll olarak katlanlacak ikenceyi de gerekli grdler... ve ncelikle ve ounlukla her zaman olduu gibi inancn bizzat kendisine sahip olmak iin yaptlar! Ruhlar, yeni yollarda ne kadar ok gezdiyse ve bunun sonucunda vicdan azabnn ve korkunun etkisiyle ac ektiyse, kendi bedenlerine, kendi zevklerine ve kendi salklarna kar o kadar ok acmaszca fkelendiler... belki de ihmal edilen ve kalkmalar iin mcadele verilen adetler ve yeni amalar yznden fkelenmi olan tanrsalla, keyif bedeli sunar gibiydiler. imdi hi kimse, kendimizi byle bir duygu mantndan tmden temizlediimize hemen inanmasn! En cesur kalpler bu konuda kendilerini sorgulayabilirler. zgr dnce alanna doru, bireysel olarak ekillendirilmi yaama doru atlan en kk adm, eskiden beri zihinsel ve bedensel ikencelerle savaarak elde edilmitir: Sadece ileriye doru yrmek deil, hayr! Her eyden nce, alld zere dnya tarihinden, insan varlnn bu kk gln kesitinden sz edildii zaman, uzun, kendine yol arayan, temel oluturan binlerce yl boyunca temkinli adm atmalarn, hareketlerin ve deiikliklerin saysz ehitler verilmesine sebep olduu, elbette dnlmyor. Son yeniliklerin grltsnden baka bir ey bulunmayan dnya tarihi denilen eyin kendisinde, gerekte batakl hareket ettirmek isteyen ok eski ehitlerin trajedilerinden daha nemli konu yoktur. Hibir ey, u andaki gururumuzu oluturan insan aklnn ve zgrlk duygusunun bir paras kadar pahalya mal olmamtr. Ama bu gurur yznden imdi hemen hemen dnya tarihinde insanolunun karakterini belirleyen gerek ve kesin olan tarihten nce gelen ahlaksal treye ilikin o ok byk zamansal mesafeyi duyumsamamz olanakszlayor: te o ile ekmenin erdem, ikiyzlln erdem, intikamn erdem, vahetin erdem, akln inkarnn erdem, buna karn kendini iyi hissetmenin tehlike, renme hrsnn tehdit, barn tehlike, acmann tehlike, merhamet grmenin kfr, iin kfr, lgnln tanrsallk, deiimin ahlakszlk ve bozulma emaresi sayld ada! Siz bunlarn hepsinin deitiini ve insanln bylece kendi karakterinde yanlm olmas gerektiini mi sanyorsunuz? Ah siz insan sarraflar, kendinizi daha iyi tanyn!

10

19. Ahlakllk ve Aptallatrma. Tre, eski insanlarn yararl ve zararl sanlan deneyimlerini yanstr... ama tre (ahlakllk) duygusu bu tr deneyimlerle deil, ahlakn eski oluuyla, kutsallyla, tartlmazlyla bantldr. Ve bu duygu, bylelikle insann yeni deneyimler oluturmasna ve gelenekleri dzeltmesine kar koyar: Yani ahlakllk yeni ve daha iyi geleneklerin ortaya kmasna kar direnir: aptallatrr. 20. zgr Eylemci ile zgr Dnr. zgr eylemcilerin zgr dnrlerle karlatrlmalar halinde, dezavantajl bir durumda olduklar grlr, nk insanlara dncelerin sonularndan ok eylemlerin sonular daha belirgin bir ekilde ac ektirir. Ama bunlarn da onlar gibi tatmin olmay aradklar ve zgr dnrleri ise yasak eyler hakknda dnmenin ve konumann tatmin ettii dnlrse, gd bakmndan ikisi de birdir. Ve hatta sonular bakmndan kesin etkisi, zgr dnrlere kar olacaktr, meerki, en yakn ve en kaba grnme gre... yani btn dnya gibi hkm verilmesin. Eylemleri ile bir gelenein izgisini krmay dnen insanlarla birlikte karalamalarn bir ounun geri alnmas gerekmitir... onlara genel de cani ad verilir. Mevcut bir gelenek kuraln ineyen kii, imdiye dein hep kt insan olarak kabul edilmitir: Ama, eer daha nce olduu gibi, arkadan tekrar dzeltilmeyip bu durumdan memnun kalnmsa, sfat yava yava deiirdi... tarih, hemen hemen sadece bu, sonradan kendilerinden iyi olarak sz edilen kt insanlar konu eder. 21. Kuraln Yerine Getirilmesi. Bir ahlaksal kurala uymann, sz verilen ve beklenilenden baka bir sonu ortaya karmas, ahlaklya vaat edilen mutluluk deil de, beklenilenin tersine dert ve sefalet getirmesi durumunda, vicdanl ve korkak kimselere hep, uygulamada bir ey gzden karld demek kalr. En kt durumda, derin ac eken ve ezilen insanlk u karar bile verecektir: Kuraln iyi uygulanmas mmkn deil, biz tmden zayf ve gnahkarz ve temelde ahlakllk kuralna uyma yeteneimiz yok. Binaenaleyh, mutluluk ve baar hakkmz da yoktur. Ahlaksal kurallar ve vaatler bizden ok daha iyi olanlar iin konulmu. 22. Eser ve nan. Protestan retmenler tarafndan hala sadece inancn nemli olduu ve inantan, kanlmaz olarak eserlerin ortaya kmak zorunda bulunduu gibi temel bir yanlg yaylmaya allmaktadr. Bu hi de doru deil, ama kulaa yle byleyici gelir ki, Luthercilerden baka zihinleri de (yani Sokratesin ve Platonunkileri) kartrr: her ne kadar, btn deneyimler her gn bunun tersini gsteriyor olsalar bile. En gvenilir bilgi ya da inan, ne kuvveti, ne de beceriyi eyleme dntrebilir; herhangi bir eyin dnceden eyleme dnmesi iin, daha nceden olmu olmas gereken, hassas, ok paral bir mekanizmann altrmasnn yerini alamaz. Her eyden nce ve en bata eserlerin! Bu, altrma, altrma, altrma demektir! Bununla ilgili inan kendisini mutlaka ortaya koyacaktr... bundan emin olun! 23. En ok ncelii Nerede Gsteririz. nsan, binlerce yl boyunca eylerin (doa, aletler, her trl mlk) ayn ekilde canlar ve ruhlar olduunu, g kullanarak zarar vereceini ve insani amalardan uzaklatracan dnd iin, insanlarn acizlik duygusu, olmas gerekenden ok daha byk ve ok daha sk ortaya kt: nsanlar ve hayvanlar gvence altna alnd gibi, iddet, bask, yaltaklanma, anlama, kurban etme yoluyla eylerin de gvence altna

10

11 alnmas gerei duyuldu ve ok sayda batl inantan kaynaklanan gelenein kkeni ite budur. Yani, imdiye dein insanlarn yaptklar ilerin nemli, belki de ar basan, buna ramen sap savrulan yararsz paralardr! Ama gszlk ve korku duygusu ok gl ve ok uzun, hemen hemen hep uyank tutulduu iin, iktidar duygusu kendini yle bir naziklik iinde gelitirdi ki, imdi insan en hassas kuyumcu terazisiyle yarabilir. Bu onun en gl yetenei oldu. Bu duyguyu yaratmak iin kefedilen aralar nerede ise kltrn tarihidir. 24. Bir Kuraln spat. Genelde bir kuraln iyi ya da kt olmas, rnein ekmek piirmenin, kuraln eksiksiz uygulanmas kouluyla vaat ettii sonucun alnp alnmadna baldr. Ancak, ahlaksal kurallarn uygulanmasnda durum farkldr: nk bunlarda sonular gzden karlamaz, ya da yorumlanabilir ve belirsiz olamaz. Bu kurallar sonular bakmndan kantlanmalar ve rtlmeleri esasen ayn ekilde mmkn olmayan, en kk bilimsel deerlerden yoksun varsaymlara dayanr: Ama bir vakitler btn bilimlerin kksel haml ve bir eyin ispatlanm kabul edilmesi konusundaki talebin azl... vaktiyle bir ahlak kuralnn iyilii veya ktl, imdiki dier kurallar gibi, baarya gnderme yaplarak belirleniyordu. Eer Rus-Amerikasnn yerlileri iin hayvan kemiklerinin atee atlmamas, ya da kpeklere verilmemesi kural geerliyse, o zaman bunun ispat u ekilde olurdu: Bunu yaparsan avda baarsz olursun. Ama insan herhangi bir anlamda hemen hemen her zaman" avda baarsz olabilir. Bu yoldan kuraln iyiliini rtmek kolay deil; zellikle eer ceza kiiyi deil de cemaati kapsyorsa, ortaya daha ok, hep kuraln doruluunu ispatlar grnen bir durum kar. 25. Gelenek ve Gzellik Gelenek lehine unlar sylenebilir: Kendisini tamamen ve btn kalbiyle ve ta balangtan beri onun emrine veren herkesin saldr ve savunma organlar, fiziksel ve ruhsal olarak... krelir: Yani gittike gzelleir! nk bu organlarn almas ve bu uygulamayla oluan zihniyet, irkin kalmay salar ve irkinletirir. Yal ebek bu yzden gen olandan daha irkindir ve insan en ok gen dii ebee benzer. Yani en gzel ebek. Buna gre, kadnn gzelliinin kayna hakknda sonu karlabilir! 26. Hayvanlar ve Ahlak Uygarlam toplumda talep edilen uygulamalar: Gln olmaktan, gsteriten, kibirden zenle kanmak, erdemler gibi iddetli arzular da geriye atmak, kendini uyarlamak, dzene uymak, klmek... bunlarn hepsi toplumsal ahlak olarak, kaba ekliyle, hayvanlar dnyasnn derinliklerine kadar her yerde bulunur... ve ancak bu derinlikte btn bu sempatik nlemlerin arkasnda sakl olan niyeti grrz: Takipilerden kamak ve av bulmada gvenli olmak istenir. Bundan dolay hayvanlar kendilerine hakim olmay renirler ve kendilerini, rnein bazlar, renklerini evrenin rengine uyarlanacak ekilde deitirirler (kromatik fonksiyon diye adlandrlan ey), kendilerini l gibi gsterirler, baka bir hayvann ya da kumun, yapraklarn, yosunlarn, sngerlerin eklini ve rengini alabilirler. (ngiliz aratrmaclar bunu mimicry diye nitelendirirler). te kii de bunun gibi kendini, genel olarak insan kavramnn ya da toplumun arkasna saklar, ya da hkmdarlara, snflara, partilere, an dncelerine veya evreye uyarlar: Ve bizi mutlu eden, kadirinas ve gl klan, meftun eden btn nazik davranlarda hayvanlarla benzenlik kolaylkla bulabiliriz. znde gvenlik duygusu olan, gerek duygusu da insanla hayvanda ortaktr: nsan yanlmak, kendini yanla srklemek istemez, kendi tutkularnn etkilemesini pheyle dinler, kendisini zorlar ve kendisine kar pusuda bekler; btn bunlar hayvan da tpk insanda olduu gibi anlar, onun kendine hakimiyeti de gereklik duygusundan (aklllktan)

11

12 kaynaklanr. Keza baka hayvanlarn dnceleri zerine yapt etkileri gzlemler. Oradan hareketle tekrar kendine bakmay, kendini tarafsz ele almay renir; kendini tanma konusunda onun da kendine zg ls var. Hayvan, dmanlarnn ve dostlarnn davranlarn deerlendirir, onlarn zelliklerini tmyle renir, bu zelliklere gre tavr alr: Belirli bir trn bireylerine kar her zaman savar, keza baz hayvan cinslerinin yaklamndaki bar ve anlama niyetini sezer. Akll olmada, lml olmada, cesur olmada olduu gibi, adil olmann balangcnda da... ksaca Sokrat erdemler adyla nitelendirdiimiz her ey, drtseldir: Gda aramay ve dmandan kamay reten drtlerin bir sonucudur. En yce insann da kendisini sadece gdasnn cinsinde ve ona dman olan ne varsa onun kavramnda ykseltip nazikletirdiini dikkate alrsak, btn ahlaksal fenomenleri hayvana zg olarak nitelendirmemizde bir saknca olmasa gerek. Mimicry: Benzeme, bir eyin renk ve biimine girme. 27. nsanst Tutkular Bakmndan nantaki Deer. Evlilik kurumu, bir tutku olmakla birlikte, yine de sreklilik yetenei olduu iin akn, srekli, yaam boyu akn, kural olarak konulabilecei inancn srarla ayakta tutar. Her ne kadar, ok sklkla ve normal olarak hemen hemen hep rtlse ve bylelikle bir pia fraus ise de, bu soylu inancn direnii sayesinde evlilik aka yksek seviyede bir asalet verir. Bir tutkunun devamllna ve sorumluluuna inan hakk tanyan btn kurumlar, tutkunun doasna aykr olarak, ona yeni bir mevki verdiler: Ve kim bundan byle bir tutkuya kaplrsa, eskiden olduu gibi bu sayede aalandna veya tehlike karsnda olduuna deil, kendisinin ve kendi gibilerin gznde yceldiine inanr. Bir anlk ateli ballktan sonsuz ball, geici fkeden sonsuz intikam, umutsuzluktan sonsuz kederi, ani ve bir defalk bir szden sonsuz ball karan kurumlar ve treleri dnn. Byle bir deiimle her seferinde dnyaya birok yalan ve riya geldi. Her seferinde de ve bunun karl olarak yeni bir insanst kavram, insan ycelten kavram geldi. 28. Delil Olarak Ruhsal Durum. Eylem yapmak iin sevindirici kararlln nedeni nedir? Bu soru insanolunu ok megul etmitir. En eski ve hala en yaygn olan yant udur: Sebep tanrdr; bu sayede onun istemimizi kabul ettiini anlarz. Eskiden insan, bir giriim hakknda kahinlerin fikrini sorduunda, onlardan bu sevindirici kararll cevap olarak almak isterdi. Ve her biri, ruhunun nnde bir ok olas eylem bulunduunda, bir pheyi u ekilde cevaplandrrd: Onu o duygu kaybolacak ekilde yapacam. Yani en akllca olanda deil, verdii imajla ruhu cesur ve umutlu yapan giriimde karar klnrd. iyi ruh hali delil olarak kefeye konuluyor ve akldan daha ar basyordu. nk ruh hali, baary vadeden ve onun vastasyla kendi akln en yksek aklclk olarak konuturan bir tanrnn etkisi olarak batl inanla yorumland da ondan. Eer imdi akll ve gce susam erkekler gemite bundan yararlanm, imdi de yararlanyorlarsa, byle bir nyargnn sonular zerinde dnmek gerek! Bir ruh hali yaratmak! Bununla btn nedenler deitirilebilir ve btn kar nedenler ortadan kaldrlabilir! 29. Erdemin ve Gnahn Oyuncular. Antik an erdemleriyle nlenmi insanlar iinde, grnd kadaryla, kendisi iin tiyatro oynayan saysz insan vard. zellikle inanl tiyatro oyuncular olarak Yunanllarn, bunu tmyle bilerek yaptklar ve bunu yapmay uygun grdkleri anlalyor. Bunun iin, her biri bir bakasnn erdemi ya da baka herkesin erdemiyle yaryordu: Erdemini gstermek, her eyden nce kendi kendine uygulama uruna

12

13 gstermek iin, btn sanatlar nasl kullanmasnd ki! Gsterilemeyen ya da kendini gsteremeyen erdem ne ie yarard ki! Bu erdem oyuncularn Hristiyanlk durdurdu. Onun yerine gnahla iren gsterii ve resmi geit yapmay buldu, uydurulmu gnahkarl getirdi dnyaya (Gnmze kadar iyi Hristiyanlar iinde iyi davran olarak geerliliini srdrmektedir). 30. Erdem Olarak Islah Edilmi Vahet. Sadece kendini gsterme drtsne ilikin bir ahlakllktr buradaki... hakknda fazla iyi dnmeyin! Aslnda nasl bir drt bu ve nedir bunun arkasndaki dnce? nsan baklarnn bakasna ac vermesini ve kskanlnn onda acizlik ve kme duygusu yaratmasn istiyor. Diline bir damla bizim balmzdan damlatmak ve bu szmona iyilik srasnda urad zararn sevinciyle gzlerine keskin baklarla bakmak suretiyle ona alnyazsnn acln tattrmak ister insan. Bu kii alakgnll olmu ve imdi kusursuz bir alakgnlldr. Uzun zamandan beri bununla ikence yapmak isteyenleri arayn! Onlar mutlaka bulacaksnz! O kii hayvanlara kar merhamet gsterir ve bundan dolay hayranlk uyandrr... ama baz insanlar var ki, vahetini onlarla boaltmak ister. Orada byk sanat duruyor: Kskanlkta nceden duyumsanan ehvete yenilen rakip, gcn byyene kadar uykuya yatrmam... bymesi uruna dier ruhlara ne kadar ok ac anlar yaatmtr! Rahibenin iffeti: Nasl da cezalandrc gzlerle bakar baka trl yaayan kadnlarn yzne! O gzlerde ne de ok intikam ak var! Konu ksa, hakkndaki varyasyonlar sonsuz olabilir, ama yle can skc olamaz... nk hala tmyle kendi iinde elikili ve neredeyse ac veren bir yeniliktir ki, kendini gsterme ahlakll son neden olarak nazikletirilmi vahetten zevk alma olur. Son nedende... burada bu u anlama gelir: her seferinde ilk kuakta. nk kendini gsteren herhangi bir eylem alkanl kaltmsal olarak intikal eder ama arkada yatan dnce intikal etmez. (Sadece duyular; ama dnceler intikal etmezler): Ama eitimle tekrar verilmemek kouluyla; ikinci kuakta vahet zevki artk belirmez: Tersine sadece alkanlk olarak zevk sz konusudur. Ama bu zevk iyi eyin ilk basamadr. 31. Tinden Gurur Duymak. nsann hayvandan tredii retisine kar mcadele eden ve doa ile insan arasna byk bir uurum koyan gururu... bu gururun nedeni tinin ne olduuna ilikin nyargdr: Bu nyarg nispeten yenidir. nsanln tarih ncesi byk anda tin her yerde var saylyor, ama ona insann ayrcal olarak sayg gstermek kimsenin aklna gelmiyordu. Tersine tinsel olan (dier btn drtlerin, ktlklerin ve eilimlerin yannda) ortak mal yapld ve dolaysyla kamulatrld iin, hayvanlardan ya da aalardan tremi olmaktan utanlmyordu (kibar soydan gelen kimseler bu trden masallarla onurlandrldklarna inanyorlard) ve tinde, bizi doadan koparan deil, doaya balayan bir ey grld. Bylece insan kendini alakgnlllk iinde eitti... ayn ekilde bir nyargnn sonucu olarak. 32. Ayak Ba. Ahlaksal adan ile ekmek ve bu tr ilenin temelinde bir yanln bulunduunu renmek, insan isyan ettirir. Dier dnyalar kabul etmektense ac ekmek suretiyle. hakikatin derin dnyasn kabul etmek diye biricik teselli var. Ve insan acsz yaamaktan ve stnlk duygusuna sahip olmaktansa, en iyisi ac ekmek ve bu srada kendini gereklikten stn hissetmek (bylece o hakikatin derin dnyasna bilinle yaklamak iin) ister. Bylece gurur ve onu memnun etmek iin geleneksel adetler, yeni ahlak anlayna kar direnirler. Bu ayak ban ortadan kaldrmak iin hangi g kullanlacaktr? Daha fazla gurur mu? Yeni bir gurur mu?

13

14

33. Nedenlerin, Sonularn ve Gerein Aalanmas. Bir cemaatin bana gelen ani frtna, verimsizlik veya bulac hastalk gibi kt rastlantlar, cemaatin btn yelerini trenin inendii ya da yeni eytani bir g ve ani kaprisleri bastrmak iin yeni gelenekler bulmak gerektii kukusuna srkler. Bylece bu tr kuku ve dnme, gerek doal nedenleri aratrp ortaya karmann nn tkayarak eytani nedenleri nkoul olarak kabul eder. Burada insan aklnn kaltmsal yanllnn kaynan buluyoruz: Ve onun yanndan dier bir kaynak fkrr, burada insan bir eylemin gerek doal sonularna gerekst olanlardan (Tanrsalln cezas ve merhameti diye adlandrlan eyler) ok daha az dikkat gsterirdi. rnein belli zamanlar iin belli banyolar ngrlmtr: nsan temizlenmek iin deil, farz olduu iin ykanr. nsan kirliliin verecei gerek sonulardan kanmay deil, ykanma iinin ihmal edilmesiyle szde tanrlarn gznden dmemeyi renir. Batl inanlardan kaynaklanan korkunun basksyla, bu kirlilikten arnmann ok ok nemli olduundan kukulanp ona ikinci ve nc anlamlar yklenir. Gerekle ilgili anlam ve heves berbat edilir ve nihayet bu, sembol olabildii lde bir deer kazanr. Kendini tresel ahlakllnn cazibesine kaptran insan, nce nedeni, ikinci olarak sonucu, nc olarak gerei kmser ve gizlice btn yksek hislerini (sayg, ycelik, gurur, minnettarlk ve ak gibi) kurmaca bir dnya ile ilikilendirir: szde yce dnya. Ve imdi bile sonucunu gryoruz: nsann duygusu ykseldii yerde iin iine yle ya da byle szn ettiimiz kurmaca dnya karmtr. zc bir durum. Ama bilim adamlar lgnlk ve anlamszlkla karan btn yce duygulardan imdilik phelenmek zorundadrlar. Kendileri iin, ya da hep yle olmak zorunda olduklar iin deil: Ama insanln nnde duran btn derece derece temizlenmelerin iinde duygularn temizlii, en tedrici temizliklerden biri olacaktr. 34. Ahlaksal Duygular ve Ahlaksal Kavramlar. Ahlaksal duygularn u yolla aktarldklar aka grlmektedir: ocuklar, yetikinlerin belirli eylemlere kar gl bir ekil de sempati ve antipati duymalarn gzlemleyip doutan maymun olarak bu sempati ve antipatileri taklit ederler ileriki yaamda kendilerinin bu renilmi ve tam olarak uygulanm etkilenmelerle dolu olduklarn grp bir sorgulama biiminde o sempatilerin ve antipatilerin grg konusunda geerli olduklarn gerekelere dayandrmaya alrlar. Ama bu gerekelendirmeler duygularnn ne kkeniyle, ne de derecesiyle bir ilgisi var: Sadece, insann akll bir yaratk olarak kar kmas ve desteklemesi iin nedenleri olmak zorunda olduu, yani bunlarn gsterilebilir ve kabul edilebilir nedenler olmas gerektii kural ile yetinilir. Bu bakmdan ahlaksal duygularn tarihi, ahlaksal kavramlarn tarihinden tamamen farkldr. Onun hakknda konuma gereksinimi asndan birincisi eylemden nce, ikincisi ise zellikle eylemden sonra gldr. 35. Duygular ve Bunlarn Yarglar Bakmndan Kkeni. Duygularna gven! Ama duygular hi de en son, en kkensel eyler deildir. Duygularn arkasnda bize duygular biiminde (sempatiler, antipatiler) kaltm yoluyla gelmi olan yarglar ve deerlendirmeler bulunur. Duygudan kaynaklanan ilham bir yargnn torunudur... ve ounlukla yanl bir yargnn! Ve her halkarda senin ocuun deil! Duygularna gvenmek... bu, bykbabasna ve bykannesine ve onlarn bykanne ve babalarna iimizdeki tanrlardan daha ok itaat etmemiz anlamna gelir: aklmza ve deneyimimize. 36.

14

15 Art Dnceli Dindarln Delilii. Ne! En eski kltrlerin mucitleri, ara gerelerin, llerin, arabalarn, gemilerin ve evlerin en eski imalatlar, ilahi yasalln ve arpm tablosu kuralnn ilk gzlemcileri.., onlar bizim zamanmzn mucit ve gzlemcilerinden sanki karlatrlmaz derecede baka ve yce miymiler? Keifler kapsamndaki btn seyahatlerimiz ve dnya etrafnda yelken ap dolamamz, ilk atlan admlar deerinde deil miymi? nyargnn kulaklardaki nlamas bu, imdiki zekann aalanmasna ynelik gerekeler bunlar. Ve uras ak ki, rastlant eskiden btn kaiflerin ve gzlemcilerin en by ve bulu yetenei olan antik devir insanlarnn en iyi niyetli dedikoducusuydu; ve imdi yaplan en nemsiz bulular da, btn eski dnemlerde harcanandan daha fazla zeka, eitim ve bilimsel fantezi harcanmaktadr. 37. Yararllktan karlan Yanl Sonular. Bir eyin en yksek yararll ispat edildii zaman, kkeninin aklanmas iin hamle yaplm saylmaz. Yani, yararl olmak iin var olunmaz. Ama imdiye dek bunun tam kart olan gr hakim oldu... en kat bilim alanlarnn iine girdi. Astronomide, gezegenlerin dzeninin nihai ama ve oluumlarnn aklanmas uruna, onlarn dzeninin (szde) yararllndan (Yldz sakinleri ksz kalmasn diye, gneten byk uzaklklarda zayflayan n baka trl ikame edilmesi) vazgeilmedi mi? Buna ilikin olarak Columbusun kard sonular anmsanacaktr: Dnya insanlar iin yapld. O halde topraklar varsa, bunlar iskan edilmelidir. Gnein hibir eyi aydnlatmamas, yldzlarn tuttuklar gece nbetinin, zerinde yol olmayan denizlerde ve insansz topraklarda bo yere harcanmas olas m? 38. Ahlaksal Yarglarla Donatlm Drtler. Treden gelen uyarnn basks altnda olan drt, ya kendisini utanlacak korkaklk duygusuna dntrr ya da Hristiyanlk tresi gibi bir trenin onu insan kalbine yerletirip tasvip etmesi halinde, ho alakgnlllk duygusuna dntrr. Yani o, ya vicdan huzuruna ya da vicdan huzursuzluuna baldr! Kendisinde her drt gibi, ne bu tr ahlaksal karakteri, ne herhangi bir ahlaksal karakteri ve ad, ne de elik eden belirli bir istek ya da isteksizlik duygusu var. Bunlarn hepsini, iyi ve kt nitelikler biiminde vaftiz edilmi gdlerle ilikiye girdii zaman, ikinci bir doa olarak edinir ya da halk tarafndan ahlaksal bakmdan tespit edilmi ve deerlendirilmi insan zellii olarak belirtilir. - rnein eski Yunanllarn kskanlk hakkndaki duygular bizimkinden farklyd; Hesiod onu Erisin* iyi, iyiliksever etkileri arasnda sayar. Ve tanrlara kskanlk hakk tanmak ayp deildi: Bunu ruhu yarta olan eylerin durumlar iin anlamak mmkn. Ama yar iyi olarak belirlenip, deerlendirilmiti. Keza Yunanllar umudu da bizden farkl biimde deerlendiriyorlard: Umut kr ve kt olarak alglanyordu. Hesiod onunla ilgili en gl ifadesini bir fabelde dile getirdi; bu ylesine artcyd ki, hibir ada yorumcu onu anlamad. nk, mesele yine Hristiyanlkla birlikte umuda bir erdem olarak inanmay renmi modern tine kar olmayla ilgilidir. Buna karn gelecein bilinmesinin yolu tamamyla kapanmam gzken ve saysz durumlarda gelecee ilikin sorular yneltmenin dini grev haline getirildii Yunanllarda insan, bu durumlarda biz umuttan yine de bir eyler bekleriz, kahinler ve falclar sayesinde umudun deeri biraz drlerek ortaya iyi bir ey koymayp, kt ve tehlikeli eyler koyduu renmek zorunda kalyordu. - Yahudiler fkeyi bizden daha farkl alglayp kutsal saydlar. Bylece kendini insann bezgin hameti ile bantl gsteren fkeyi, bir Avrupalnn hayal edemeyecei ykseklikte grdler. fkeli kutsal Yehovalarn fkeli kutsal peygamberlerine gre oluturdular. Onlara nispetle Avrupallar arasndaki en byk fkeliler, sanki ikinci elden yaratklardr. Eris: Yunan nifak tanras.

15

16

39. Saf Tin nyargs. Saf tinsellik retisi, egemen olduu her yerde arlklaryla sinir gcn tahrip etti: Vcudu aalamay, ihmal etmeyi, ya da ona ac vermeyi ve btn drtleri uruna insann kendisine ac vermesini ve aalamasn retti; kararm, gerilmi, bastrlm ruhlar yaratt, - bunlar ayrca kendilerini sefil hissettiren duygularn nedenini bildiklerine ve belki bu nedeni ortadan kaldrabileceklerine inanyorlard! Gerekte vcut, sregelen komik duruma drlmesine kar aclar vastasyla itiraz stne itiraz ederken, reti vcudun iinde olmal! Vcut gelimeye hala ok iyi bir ekilde devam ediyor!.. biiminde anlam kardlar. Sonunda genel, kroniklemi ar sinirlilik, erdemli saf tinselliin yazgs oldu. Zevki sadece esrimenin ve lgnln dier nclleri biiminde rendiler. Ve esrime, yaamn en yksek amac ve btn dnyevi eyleri mahkum eden lt olduu zaman, sistemleri dorua ulamt. 40. Gelenekler Hakknda Yaplan Speklasyon. Tek ve bir defalk garip bir olaya dayanarak alelacele hazrlanan ok sayda ynetmelik, ksa zaman iinde anlalmaz hale geldi. Bu durum trenin amacn kesinkes hesaplamaya elvermedii gibi inenmesi halinde cezann da ne olacan kesinkes belirleyemiyordu. Hatta trenlerin sonular dahi kukuluydu... ama bunun zerinde ileri geri dnrken speklasyona konu olan nesnenin deeri artt ve sonuta gelenein en samas kutsalln en kutsal oldu. nsanolunun binlerce ylda harcad enerji ve gelenekler zerine yapt speklasyonun etkisi hafife alnamaz! Bu noktada akln mthi bir ekilde altrma yapt alana varm olduk... burada sadece dinler tasarlanp dnlmez: Buras dehet verici olsa da saygdeer bilimin tarihncesi dnyasdr; burada airler, dnrler, hekimler, yasa koyucular yetiir! Bizden iki anlaml bir tarzda tren isteyen anlalamazdan duyduumuz korku, yava yava zor anlalan eyin cazibesine dnt ve insan bir eyi aratrp ortaya karmay bilmedii yerde, yaratmay rendi. 41. Vita Contemplativann* Deerlendirilmesi Hakknda. Biz vita contemplativa insan olarak, rahat ve skunet iinde olma durumunun eitli ekillerdeki etkileri sayesinde ne tr ktlk ve uursuzluklarn vita activa insanna tandn unutmayalm, - ksaca, iyi davranlarmzla gururlanp, vita activa karsnda vnrsek bize kar ne tr hesaplar yapacan unutmayalm . Birincisi: Saylar bakmndan contempiativ olanlar iinde ar basan ve bunun sonucu olarak en baya trleri veren, dini doa diye adlandrlan kimseler her ada pratik insanlarn yaamn zorlatrmaya ve mmkn olduunca onlara ac ektirmeye yneldiler: utku kararttlar, gnei sndrdler, neeyi kukulu hale getirdiler, umutlar deersizletirdiler, alan eli fel ettiler, - bunlar nasl yaplacan bildikleri eylerdi, tpk sefalet zamanlarnda ve duyarl zamanlarda tesellilerini, sadakalarn, yardm elini ve hayr dualar almay bildikleri gibi. kincisi: Din adamlarndan daha seyrek olmakla birlikte yine de vita contemplativa trnn sk rastlanan bir eidi olan sanatlar, kii olarak ounlukla dertsiz, huysuz, kskan, kaba, kavgacydlar. Bu etkinin onlarn eserlerinin keyiflendirici ve yceltici etkisinden dlmesi gerekir. ncs: Dinsel ve sanatsal glerin birlikte bulunduu, bunlarn yannda bir ncs olan diyalektiin, tantlama zevkinin de yer ald bir tr olan filozoflar, dinsel ve sanatsal tarzdaki ktln ilk yaratclar olup, diyalektie olan tutkularndan dolay birok insann cann sktlar. Ama bunlarn says her zaman ok az olmutur. Drdncs: Dnrler ve bilimsel olarak alanlar; bunlarn etki altnda altklar pek grlmezdi, tersine, sessiz sedasz kstebek yuvalarn kazyorlard. Bylece ok az keyifsizlik ve sknt yarattlar ve hatta alay ve glme konusu olup istemeden vita activa insanlarna yaam kolaylatrdlar. Sonunda bilim herkes iin ok yararl bir ey haline

16

17 geldi. Eer imdi bu yarar yznden birok kimse vita activa iin nceden belirlenmi kendine bilime giden bir yol ayorsa ve bunu alnlarnn teriyle ve kafa yorup lanet okuyarak yapyorsa, bylesi bir belada dnrler ve bilimsel olarak alanlar srsnn suu yoktur; kendi kendine yaplan bir ikencedir bu. Vita Contemplativa: Hareketsiz, daln (istirakl), seyredip dnerek yaam. Vita Activa: Hareketli (faal) yaam. zellikle kei yaamnn bir paras olarak: ora et labora (dua et ve al) 42. Vita Contemplativann Kayna. nsanlar ve dnya hakknda ktmser kararlarn egemen olduu vahi alarda birey, btn duygusal gcyle hep o kararlara gre davranmaya, yani av, soygun, baskn, dvme ve ldrme ile cemaat iinde hogr ile baklan eylemlerin solgun yansmalar da dahil, dnceyi eyleme dntrmeye alr. Ama gc azalnca, kendisini yorgun ya da hasta ya da hznl ya da bkkn ve bunun sonucu olarak zaman zaman isteksiz ve hrssz olduunu hissederse, o zaman nispeten daha iyi, yani daha az zarar veren bir insan olur ve ktmser dnceleri artk sadece szler ve dnceler eklinde boalr, rnein arkadalarnn veya karsnn veya yaamnn veya tanrlarn deeri zerine ifadeler olarak da vurur. Yarglar uursuz yarglar olacaktr. Bu durumda o, ya bir dnr ve bir ngrl olur ya da batl inanlarn kemikletirmeye devam edip yeni gelenekler dnr ya da dmanlaryla alay eder... Ama ne dnrse dnsn, <tininin> btn rnleri, durumunu yanstmak zorundadr, yani korku ve yorgunluun art, eyleme ve zevk almaya verdii deerin azalmas gibi; bu rnlerin ierii, bu iirsel, dnsel, dinsel atmosferinin ieriine uygun olmaldr; iinde uursuz yarg hkm srmelidir. Daha nce tek tek kiilerin bu durumlarda yaptklarn srekli olarak yapanlar, yani uursuz yarglarda bulunanlar ve eylemden yoksun melankolik yaayanlar daha sonra air, dnr, rahip ya da sihirbaz hekim olarak adlandrldlar. Bu tr insanlar yeterince aktif olmadklar iin kolaylkla kmsenip cemaatten uzaklatrlabilirlerdi, ama bunun bir tehlikesi vard... batl inancn ve tanrsal glerin yolunu izlemilerdi, gcn bilinmeyen aralarn ellerinde tuttuklarna hi phe yoktu. inde kontempiativ doalarn en eski cinsinin yaad bu deerlendirme, korkulamayacak duruma gelinceye kadar aaland! Kontemlation ilk kez byle maskelenmi bir ekilde, byle ikili bir grnte, kt bir kalple sk sk korkutulan bir kafa sayesinde ortaya kmt yeryznde, ayn zamanda zayf ve iren, gizliden gizliye aalanp, aka batl inan itibarna boulmutu! Her zaman olduu gibi, burada da ona u ad verilmeli: pudenda origo! 43. imdi Dnrde Ne Kadar ok Kuvvet Bir Araya Gelmeli. Duyusal baka yabanclama ve soyuta ykselme: bu bir zamanlar gerekten ykselme olarak duyumsanmt. Biz bunu tam olarak artk duyumsayamayz. En solgun sz ve nesne imgelerinde kendinden gemek, bu tr grlmez, duyulmaz, duyumsanmaz eylerle oynamak; duyusal, dokunulabilen, batan karc ve kt olan dnyaya kar duyulan derin aalanmadan hareketle daha yce olan baka bir dnyadaki yaam gibi algland. Bu soyutlama artk tahrik etmez, ama bizi ynlendirebilir! Bu arada insan yukarya doru ykseliyor gibi oluyordu. Tinselliin bu oyunlarnn ierii deil, bizzat kendisi, bilimin tarih ncesi anda ycelik kazanmt. Platonun eytiime kar duyduu hayranlk ve eytiimin iyi ahlakl insanla zorunlu ilikide olmasna cokulu inanla bakmas bundan trdr. Sadece bilgiler tek tek ve yava yava kefedilmedi, tersine, genel olarak bilginin arac da, insanda idrak etmeden nceki durumlar ve operasyonlar da kefedildi. Ve her seferinde yeni kefedilen operasyon ya da yeni yaanan durum btnyle anlamann bir arac olarak deil, aksine, btn anlama deerinin ierii,

17

18 amac ve toplamym gibi grnr. Dnrn hayal gcne, heyecana, soyutlamaya, somutlatrmaya, bulua, sezgiye, tmevarma, eytiime, tmdengelime, eletiriye, malzeme toplamaya, nesnel dnmeye, huzur ve skunete ve konulara toplu gz atma yeteneine ve bir o kadar da her eye kar adil ve sevgiyle bakmaya ihtiyac var... ama btn bu aralar, tek tek vita contempiativa tarihinde bir zamanlar ama ve son ama olarak geerli olup mucitlerine son bir amacn parlamas srasnda insan ruhuna gelen mutluluu verdiler. 44. Kken ve Anlam. Neden aklma hep bu fikir geliyor ve hep daha alacal renklerle ldyor? Eskiden aratrmaclar nesnelerin kkenini aratrrken, srekli eylem ve karar iin paha biilemez nemi olan bir ey bulduklarna inanrlard. Hatta insanolunun selametinin, nesnelerin kkeninin incelenmesine bal olmas art kouluyordu hep. Buna karn imdi biz kkene doru ilerlediimiz lde karlarmzdan da uzaklayoruz; evet, nesnelere yklediimiz deerlendirmeler ve ilgileniler, bilgimizle ne kadar geriye gidip, nesnelerin kendilerine yaklarsak, anlamlarn o kadar ok yitirmeye balyorlar. Kkeninin incelenmesi ile birlikte kkenin anlamszl artyor: Yaknmzdaki, etrafmzdaki ve iimizdeki eyler yava yava renkler ve gzellikler ve bilmeceler ve nemli zenginlikler gstermeye balar ki, eski insanlk bunu ryasnda bile grmemitir. Vaktiyle dnrler, yakalanm hayvanlar gibi kinle hep kafeslerinin demir parmaklklarn kollar, paralamak iin onlara doru srayarak dolarlard. Ve bir delikten bakarak, darda, br tarafta ve uzakta bir ey grdne inanan kimse mutlu grnrd. 45. Bilgi in Trajik Son. Ykselme aralar iinde insan kurban etmek, btn alarda insan en ok ykselten ve ycelten bir ara olmutur. Ve belki tek bir korkun dnceyle kendini feda eden insanlk dncesiyle en muzaffer olanlar yenmeyi baarsayd, her trl baka abay hala yeniyor olabilirdi. Ama kendini kime kurban edecekti? Eer bu dncenin takm yldz gnn birinde ufukta grlecek olursa, geriye hakikatin bilgisi tek bana byk bir ama olarak kalm olacandan ve bu amaca byle bir kurbann uygun deceinden emin olunabilir, nk onun iin hibir kurban byk deildir. Bu arada insanln bir btn olarak bilgiyi artrmak iin adm atmasnn ne lde mmkn olduu sorunu hi ortaya atlmad. Nerde kald ki, herhangi bir bilgi gds, insanl gzlerde vaktinden nceki bir bilgeliin yla lme gtrsn. Gnn birinde teki yldzlarn sakinleri ile bilgi amacyla bir dostluk kurulursa ve birka bin yl boyunca insan bilgisi yldzdan yldza aktarlrsa, belki. Belki de bilgi cokusu dalga ykseklii seviyesine ulat zaman! 46. Kukudan Kukulanma. Hangi gzel yastk iyi olumu bir kafa iin phe yaratr? Montaignein bu sz Pascal hep kzdrmtr, nk iyi bir yast onun kadar hi kimse istemiyordu. Daha ne eksikti ki? 47. Szckler Yolumuzu Kesiyor! Eskiler nereye bir szck koyarlarsa orada bir keif yaptklarna inanrlard. Gerekte ise durum ne kadar da farklyd! Bir soruna dokunmular ve onu zdklerini sanrken, zmszlk yaratmlard. imdi insann her bilgi edinite talam l szcklere aya taklyor, sendelemek zorunda kalyor ve bu arada szc deil, bacan kracak. 48.

18

19 Bilimin Tm Kendini Tan Demektir. nsan ancak btn nesneleri tandktan sonra kendini tanm olacak. nk nesneler insann sadece snrlardr. 49. Yeni Temel Duygu: Nihai Geiciliimiz. Eskiden insann tanrsal kkenine iaret edilerek ihtiam duygusuna eriilmeye allrd: imdi ise bu yasak bir yol oldu. nk giriinde, teki korkun hayvanlarn yannda maymun oturuyor ve bilmi bir halde: Bu yne devam etme! dercesine dilerini gcrdatyor. Bu yzden insan imdi ters yne gitmeyi deniyor: nsanolunun gittii yol, onun ihtiamn ve tanrlarla olan akrabaln kantlamaya yardm etmeli. Ah, bununla da hibir ey olmuyor! Bu yolun sonunda son insann ve mezarcnn cesedine ait kl kab var (zerinde nihil humani a me alienum puto yazl). nsanlk kendini ne kadar gelitirirse gelitirsin ve belki de sonuta balangta olduundan daha derinlerde olacak! Karnca ve kulak biti yeryz yolculuunun sonunda tanr akrabalna ve sonsuzlua ykselemedii gibi onun iin de daha yksek bir dzene gei yok. Olacak, olmuu arkasndan srklyor: Neden bu sonsuz tiyatro kk bir yldz iin ve yine kk bir tr iin bir istisna olutursun! Defolsun bu tr duygusallklar! 50. Sarholua nan. Heyecanl ve cokulu anlarda insanlar, kartlk yznden ve sinir glerini savurgan biimde kullandklarndan dolay kendilerini genellikle perian ve yorgun hissederler; o anlara kendi anlar olarak bakp, kendileri olarak bakp, sefalet ve umutsuzluu kendi dnda olann etkisi olarak grrler. Ve bu yzden evrelerine, alarna ve btn dnyaya kar intikamc duygular beslerler. Sarholuk onlar iin gerek yaam, esas ben anlamn tar: Baka her eyde, ister tinsel, ahlaksal, dinsel ya da sanatsal bir doaya sahip olsun, sarholuun dmanlarn ve engelleyicilerini grrler. Bu cokulu ayyalara insanolu ok fazla ktlk borludur: nk bunlar kendilerine ve yaknlarna kar nankr davranan, an ve dnya nefretinin ve zellikle dnya yorgunluunun nifak tohumlardrlar. Belki de bir cehennem dolusu cani, bu ezici, yeri g zehirleyen, korkutucu etkiyi, azgnlarn, hayalperestlerin, yar kaklarn ve kendilerine hakim olamayan ve olas btn zevklere ancak kendini tamamen kaybettii zaman sahip olan dehalarn kk asil cemaati gibi uzaklarn en uzana sremez: Cani sk sk kusursuz bir zdenetim, zveri ve akll olmann kantlarn sergilerken, bu zellikleri kendini korkutanlar katnda canl tutar. Onun sayesinde yaam zerindeki gk belki tehlikeli ve kasvetli olur, ama hava canl ve sert kalr. Ayrca bu banaz kiiler, btn gleriyle sarholua inanlarn yaamn iinde gerek yaama olarak gelitirirler: dehet verici bir inan! Nasl ki vahiler imdi ate suyu ile hzla bozularak, lp gidiyorlarsa, insanlk da btnyle yava ve salam bir ekilde tinsel ate suyunun sarho eden duygularyla ve ona olan tutkuyu ayakta tutan eyle bozuldu. Belki de bundan dolay yok olup gidecek. 51. Hala Olduumuz Gibiyiz! Byk tek gzllere kar ho grl olalm! demiti Stuart Mill. Sanki onlara inanmann, nerede ise ibadet etmenin alkanlk haline geldii bir yerde hogr istemek gerekliymi gibi! Ben diyorum ki: Byk kk btn ift gzllere kar hogrl olalm... nk bu halimizle hogrden daha fazlasn gsteremeyiz! 52. Ruhun Yeni Hekimleri Nerede? Yaama ac dolu temel zelliini teselli aralar kazandrmtr ilk kez; imdi bu zellie inanlyor. nsanlarn en kt hastal, hastalklara kar mcadeleden dodu ve grnrdeki ilalar, zaman iinde ortadan kaldrmalar gereken eylerin daha ktsn rettiler. Bilgisizlikten tr bir anlk etki eden, uyuturan ve

19

20 kendinden geiren ilalar, szde teselliler, gerek tedavi edici gler olarak kabul edildi. Hatta bu ani rahatlamalarn sk sk aclarn yaylp, derinleip ktlemesi suretiyle dendii, hastalarn uyuukluun arkadan gelen etkisinden, daha sonra uyuukluun ortadan kalkmasndan ve daha da sonra huzursuzluktan, sinir gerginliinden ve salkszln verdii genel ezici bir duygudan dolay ac ektikleri fark edilmedi. nsan, hastal belli bir dereceye vardktan sonra, artk bir daha iyilemiyordu... iyiletirmek iin genel olarak kendilerine inanlan ve tapnlan ruh hekimleri aba gsteriyorlard. Schopenhauer hakknda, hakl olarak, insanln aclarn nihayet yeniden ciddiye ald sylenir. Bu aclara kar panzehiri sonunda ilk kez ciddiye alan ve duyulmam sahte hekimlii zincire vuran kii nerede? nsanlk imdiye dek nl adlar altnda alan bu arlatanlara ruh hastalklarn tedavi ettirmeye almt. 53. Drstlerin stismar Edilmeleri. Tvbe ve istifara aran rahiplerin ve cehennem korkusunun mthi basks alnda ac ekmek zorunda kalanlar, vicdanszlar deil, vicdanllard; hele bunlar bir de fantezisi olan insanlardysa. Yani yaam en ok tam anlamyla ferahla ve i ac imgelere ihtiya duyan kimseler iin karartld. Sadece kendi kendilerine iyilemeleri ve salklarna kavumalar iin deil, insanlk onlarla sevinebilsin ve onlarn gzelliinden kendi iine bir n alabilsin diye. Ah, gnah kefeden dinler ne kadar da ok gereksiz vahet ve hayvanlara eziyet orta ya koydular! Ve ayn eyleri vahet ve eziyet sayesinde iktidarlarnn en byk zevkine sahip olmak isteyen insanlar yapt! 54. Hastalk zerine Dnceler! Hastann kuruntusunu yattrn ki, en azndan imdiye kadar olduu gibi hastalndan ok, hastalyla ilgili dncelerinden dolay ac ekmesin... bu da bir eydir diye dnyorum! Ve bu az bir ey deil! Grevimizi imdi anlyor musunuz? 55. Yollar. nsanl byk tehlikelere sokan hep szde ksa yollar oldu; daha ksa bir yolun bulunduu haberinin sevinciyle hep yolundan ayrlyor... ve yolunu kaybediyor. 56. Yallkta nanl Olmak. Kimin dindar, inanc gl insanlara kar antipatisi var? Tam tersine, onlara iten bir saygyla bakp onlar iin sevinmiyor muyuz ve bu mkemmel insanlarn bizlerle ayn duygular paylamadndan dolay derin znt duymuyor muyuz? Peki bir zamanlar tinin btn zgrlne sahip olup, sonunda mmin olan kimseye kar bu nedensiz, derin ve ani nefret nereden kaynaklanyor? Bunun zerine dndmz zaman, sanki ruhumuzdan abucak silmemiz gereken iren bir ey grm gibi oluruz! Bu balamda bize pheli grnseydi en saygdeer insana da srtmz dnmez miydik? Daha dorusu bunu ahlaksal cezalandrmadan deil de, ani bir irenmeden ve dehetten tr yapmaz myz? Duygunun bu keskinlii nereden geliyor! Belki de u ya da bu, herhangi biri bize aslnda kendimizden tam olarak emin olmadmz anlamamz salayacaktr? Vakitli olarak etrafmza inantan nefret edelim diye koruyucu olarak sivri dikenler ekmemizin nedeni, yallktan gelen zayf ve unutkan olduumuz ve ayn zamanda dine dkn olduumuz nemli anlarda inanca kar duyduumuz nefreti unutarak tehlikeye dmemek iin deil midir? ok doru: Bu tahmin yanl, ve kim bu tahmini yaparsa, zgr tini neyin hareket ettirdii ve belirledii konusunda hibir fikri yok demektir. Dncelerini deitirmek ona pek de aalk bir ey olarak grnmyor! Buna karn nasl da dncesini deitirme becerisi sayesinde sayg gryor; zellikle yalla kadar devam etmesi halinde nadir ve

20

21 yksek bir paye! Ve hrs (korkakl deil) spernere se sperni ve spernere se ipsum yasak meyvelerine dahi uzanr: nerede kald, kendini beenmi ve halinden memnun kimselerin korku duyaca eyler karsnda korkuya kaplsn! Yine de o btn dncelerin masumiyeti retisinin geerliliinden emin olduu kadar, btn eylemlerin masumiyeti retisinin geerliliinden de emindir. Yallkta inanl olmadan nce yarg ve cellat nasl olabilirdi! Daha ok iren bir hastann grnm doktoru etkiledii gibi, grnm de onu etkiler. Peltemsiye, yumuama, etrafa yaylana, cerahatliye kar duyulan fiziksel tiksinti bir an akla ve iradeye yardm konusunda galip gelir. Bylece bizim iyi irademiz, yallkla gelen inanllkta egemen olduu kabul edilen korkun hilekarlk dncesi tarafndan yenilir: karakterin iliklerine kadar ilemi olduu genel bir soysuzlama dncesi tarafndan. 57. Baka Korku, Baka Gvenlik. Hristiyanlk yaama ok yeni ve snr olmayan tehlikeli olma durumu soktu ve bununla ayn ekilde her ey iin tamamen yeni gvenceler, keyifler, dinlenmeler ve deerlendirmeler retti. Bizim yzylmz bu tehlikeyi vicdan rahatlyla reddetmektedir: Ama yine de Hristiyan gvencesinin, Hristiyan keyfinin, Hristiyan dinlenmesinin eski alkanlklarn hala beraberinde srklyor! Ve en soylu sanatlarnn ve felsefelerinin iine sokuyor! Ne kadar donuk ve anm, ne kadar yarm ve sakar, ne kadar keyfi ve fanatik ve her eyden nce: Btn bunlar ne kadar da kukulu bir etki brakyor; imdi, buna o korkun ztlk da dahil olduundan, Hristiyann sonsuz selameti kaybolduuna ilikin iine dt korku! 58. Hristiyanlk ve Duygulanmalar. Hristiyanlktan kaynaklanan felsefeye kar popler byk bir protesto da duyulur: Eski bilgelerin akl, insanlara duygulanmlar salk vermemiti, Hristiyanlk onu onlara geri vermek istiyor. Bu amaca ynelik olarak filozoflarn yorumlad ekliyle akln duygulanm zerindeki galibiyeti biiminde erdemin ahlaksal deerinin btnn inkar ediyor, aklll tamamen mahkum ediyor ve duygulanmlar kendilerini en byk gle ve hametle da vurmalar iin kkrtyor: tanry sevme, tanrdan korkma, tanrya fanatik biimde inanma, tanrdan kr krne umutlanma olarak. 59. Avutma Olarak Yanlg. Kim ne derse desin, Hristiyanlk insanlar ahlaksal taleplerin yknden, mkemmellie giden daha ksa bir yol gsterdiini sanarak, kurtarmak istedi. Tpk birka filozofun zahmetli ve skc diyalektikten ve sk skya kontrol edilmi verileri toplamaktan vazgeebileceklerini sanmalar ve hakikate giden majestik yolu gstermeleri gibi. Her ikisi de birer hatayd... ama lde bitkin ve umutsuzlua dm bir kimse iin byk bir avuntu. 60. Btn Ruhlar Sonunda Bedensel Olarak Grlr. Hristiyanlk saysz boyun eme meraklsnn, alakgnllln ve tapnmann nazik ve kaba taraftarlarnn btn ruhlarn yuttu ve bylelikle kyl kabalndan kurtulup rnein havari Petrusun en eski resminin anmsatt gibi yzndeki binlerce kvrmyla, art dncesiyle ve kaamayla ruhsal zenginlii bol bir dine dnt. Avrupa insann sadece ilahiyat sorunlarnda iten pazarlkl yapmakla kalmayp, ayn zamanda akllandrd. Bu ruhla ve iktidarla kurduu ortaklkla ve sk sk da balln en derin itikadyla ve drstlyle, belki de imdiye kadar gelmi gemi insan toplumlarnn en iyi kiiliklerini yontup ortaya kard: Katolik ruhbanlarn en yce ve en st kiiliklerini, zellikle bunlar asil bir soydan geliyorduysalar, daha batan davranlarnda doutan zariflik vard, hkmedici baklar ve gzel elleri ve ayaklar

21

22 bulunuyordu: Burada insan ehresi, dnlen bir yaam biiminin insan iinde ki hayvan bastrmasndan sonra mutluluun iki trnn (iktidar duygusu ve teslimiyet duygusu) srekli meydana getirdii gelgitlerle ruhsallama srecine girer. Burada kutsama, gnah balama ve tanrsalln temsilinden oluan bir etkinlik, insanst misyon duygusunu ruhta, hatta bedende de hep canl tutar. Burada askerlere doutan zg vcut narinliine ve yazgnn mutluluuna kar gsterilen o nazik hor grme hakimdir; itaat etmekten gurur duyuluyor, bu da btn aristokratlarn ortak zelliidir; grevinin korkun olanakszlnda zr ve ideal var. Kilise hkmdarlarnn heybetli gzellikleri ve zariflikleri halka hep kilisenin gereini ispatlamtr. Ruhaniliin zaman zaman haydutlatrlmas (Lutherin dneminde olduu gibi) hep inancn kartn beraberinde getirdi. Ve biim, ruh ve grev uyumundaki insan gzelliinin ve nezaketinin bu sonucu da dinler sona erince, mezara tanmaz m? Ve daha yksee ulatrlamazsa da, dnlemez mi? 61. Zorunlu Kurban. Ciddi, alkan, drst, derin duygulu ve imdi bile iten Hristiyan olan insanlar: Bu insanlar bir kez kendilerine kar uzun bir sre iin deneme mahiyetin de Hristiyanlk olmadan yaamaya borludurlar; bir kez inanlarna kar bu ekilde lde oturmaya borludurlar.. ancak bu ekilde Hristiyanln gerekli olup olmad sorusu zerine sz sylemeye hak kazanrlar. imdilik kendi lkelerinin toprana yapm, oradan bakp lkenin br tarafndaki dnyay karalyorlar: Birisi kp da lkenin br tarafnda esasen btn bir dnyann bulunduunu, Hristiyanln topu topuna sadece bir keyi kapladn syledii zaman, sinirlenip kzyorlar! Hayr, elinizdeki delilin Hristiyanlk olmadan yaadnz, samimi bir heyecanla Hristiyanlk kart olarak katlanp srdrdnz uzun yllardan daha fazla bir nemi ve arl yok: ta ki ondan ok ok uzaklara gitmenize dek. Sizi vatan zlemi deil de, ciddi bir karlatrmaya dayanan karar geri getirirse, o zaman vatana dnnzn bir anlam olur! Gelecein insanlar gnn birinde gemiin deer yarglaryla bunu yapacaklar... sonunda onu elekten geirme hakkna sahip olmak iin insan bunu gnll olarak bir kez daha yaamal ve iin gerei olarak kartn da. 62. Dinlerin Kayna zerine. Bir insan nasl olur da nesneler hakkndaki kendi fikrini vahiy olarak alglayabilir? Bu, dinlerin douu ile ilgili bir sorundur. Bu tr bir olay ne zaman cereyan etmise, orada olayn gereklemesine uygun bir insan bulunmutur. Buradaki nkoul, o kiinin nceden vahye inanyor olmasdr. Artk gnn birinde birden bire yeni dncelerini kazanr. Ve kendi byk dnyasn ve varln kapsayan varsaymn mutlu edici etkisi bilincine ylesine etkileyici bir ekilde girer ki, kendini byle bir uhrevi mutluluun yaratcs olarak duyumsamaya cesaret edemez ve bunun nedenini ve yine o yeni dncenin nedeninin nedenini tanrsna mal eder: tanrsnn vahyi olarak. Bir insan nasl olur da byle byk bir mutluluun yaratcs olabilir! der ktmserin kukusu. Buna gizliden gizliye baka manivelalar etki eder: rnein insan bir dnceyi vahiy olarak duyumsamak suretiyle kuvvetlendirir, bylelikle varsaym ortadan kaldrr, bu dnceyi eletiri ve de kuku ortamndan karp kutsallatrr. Bylelikle insan kendini her ne kadar bir organona indirgerse de, sonuta dncelerimiz tanr dncesi olarak galip gelir... sonunda galip kalmann bu duygusu, o aalanma duygusuna kar stnlk kazanr. Bir baka duygu da arka plan da rol alr: Eer insan kendi rnn kendisinin zerine karp grnrde kendi deerini hesaba katmazsa, yine de her eyi dengeleyen ve dengelemekten de fazlasn yapan baba sevgisinin ve baba gururunun vgsn alr. 63.

22

23 Yaknlarndan Nefret. Bir bakas kendi iin ne duyumsuyorsa ona kar bizim de ayn eyi duyumsadmz farz edelim Schopenhauern merhamet etme duygusu dedii ve daha dorusu bunun bakalarnn duygularn anlayabilme anlamn tayan ey... eer o kendisini, Pascal gibi nefret edilecek gibi bulsayd, o zaman biz de ondan nefret etmek zorunda kalrdk. Ve Pascal da btnyle insanlara kar bu duyguyu besliyordu herhalde ve keza Tacitusun bildirdiine gre, Neron'un ynetimindeki eski Hristiyanla kar odium generis humani sulamas yaplyordu. 64. Umutsuzlua Kaplanlar. Hristiyanlk herhangi bir eyle umutsuzlua drlebilecek herkese kar bir avcnn sezgisine sahiptir... bunu insanln sadece seilmi bir grubu yapabilecek durumdadr. Hep onlarn arkasndadr, onlara pusu kurmutur. Pascal en keskin bilginin yardmyla her insann umutsuzlua srklenip srklenemeyecei konusunda bir deneme yapmt... deneme onun ikinci umutsuzluu olarak baarszlkla sonuland. 65. Brahmanlk ile Hristiyanlk. Kudret duygusu iin reeteler var: Bir kez bunlar kiilerin kendilerine hakim olabilmeleri iin ve bu sayede ok nceden beri g duygusu ile birlikte olanlar iin var; sonra bir de aslnda g duygusu olmayanlar iin var. Birinci tr insanlara Brahmanlk, ikinci tr insanlara Hristiyanlk zen gsterdi. 66. Gr Yetenei. Btn Ortaa boyunca en yksek insanlk iin gerek ve belirleyici zellik uydu: nsann gre yani derin bir tinsel karmaa iin! yetenei olmas. Ve temelde btn yksek karakterlerin (dini) Ortaa yaam kurallar, insana gr yetenei salamaya ynelmektedir! Eer amzn iine doru, yar kak, hayalperest, fanatik, szde deha insanlarn abartlmalar kabndan tap akyorsa, bunda aracak ne var; onlar bakalarnn grmedii eyleri grdler... ne kuku! Ve bu bizim onlara kar tavr alrken temkinli olmamz salamal, ama inanan tavr deil! 67. nananlarn Deeri. armha gerilmi bir zavall bile olsa bu inan iin herkese cennet vaat eden, ona inanlmasna deer veren kimse, korkun pheyle inliyor ve armha gerilmenin her trn biliyor olmal: Yoksa kendisine inananlar byle yksek bir fiyata satn almazd. 68. lk Hristiyan. Btn dnyaya hala kutsal ruhun yazarlna inanyor ya da bu inancn etkisi altndadr. nsan incili aarsa, bunu kendine yksek duygular edinmek, kk byk kiisel dertlerine teselli bulmak iin yapar... ksaca: Kendini onun iine ve dna doru okur. Onun iin de en hrsl ve usandrc ruhlardan birinin ve keza sinsi bir kafadan daha batl inanl bir adamn hikayesinin havari Paulusun hikayesinin yazl olmas... birka bilim adamn bir yana brakrsak, kim bilir bunu? Ama bu garip hikaye olmazdan, byle bir kafann, byle bir ruhun aknlklar ve frtnalar olmasayd Hristiyanlk olmazd; ustalar armhta lm bir kk Yahudi tarikatndan zor bela haberimiz olurdu. Elbette, insan bu hikayeyi doru zamanda kavram olsayd, Paulusun notlar kutsal ruhun vahyi olarak deil, samimi ve zgn tinle ve kendi kiisel skntlarmz iin iine kartrmadan okusayd, gerekten okusayd bin be yz yldan beri byle bir okuyucu olmamtr o zaman Hristiyanlk oktan bitip tkenmi olurdu. Yahudi Pascaln bu notlar Hristiyanln kkenini ne denli ortaya karyorsa, Fransz Pascaln notlar Hristiyanln kaderinin ve

23

24 onun hangi nedenle yok olacan btn plaklyla ortaya koyuyor. Hristiyanlk gemisi Yahudi safrasnn byk bir blmn denize boaltm olmas, dinsizlerin arasnda seyretmi ve seyredebilmi olmas... bu ok ac ekmi, ok acnacak, ok rahatsz ve kendinden rahatszlk duyan tek bir insann hikayesine baldr. Sabit bir fikir ona ac ektiriyordu ya da daha ak ifade edersek: hep gncel, asla durulmayan sabit bir soru: Yahudi yasalaryla ilikisi nedir? Daha dorusu yasa hkmnn yerine getirilmesiyle ne ilikisi var? Genliinde yasay kendisi memnun etmek istemi, Yahudilerin dnme becerisi gsterdikleri bu en kymetli payenin peine a kurt gibi dmt... bu halk, ahlaksal ycelik fantezisini baka herhangi bir halktan daha fazla yceltmi ve sadece kutsal bir tanry, gnah dncesinin bu kutsalla kar bir su olmasyla birlikte yaratmay baarm bir halkt. Paulus ayn zamanda bu tanrnn ve onun koyduu yasann fanatik savunucusu ve namus bekisi olmutu ve onu ineyenlere ve ondan kukulananlara kar srekli pusuya yatm, onlarla kavga halindeydi. Onlara kar acmasz ve sertti, en ar cezalar vermeye niyetliydi. Ve durum byle iken kendi kendine takn, duygusal, melankolik, nefrette acmasz bir kii olarak yasaya bizzat kendisinin uyamayacan anlad. Evet; ona, takn tahakkm hrsnn yasay inemesi iin srekli tahrik edilmesi ve bu tahrik unsuruna boyun emek zorunda kalmas, ok garip geliyordu. Ona tekrar tekrar yasay ihlal ettiren gerekten ehvet dknl myd? Aslnda sonradan kukuland gibi srekli olarak yerine getirilemeyeceini kantlamak zorunda olan yasann kendisi, kar konmaz bir by ile ihlale srklemiyor muydu? Ama o zaman bu karmaklktan k yolunu henz bilmiyordu. Gnlnde ok ey yatyordu dmanl, cinayeti, bycl, puta tapnmay, fuhuu, alkoliklii ve batan karc iki masalarndan keyif almay ima ediyordu ve ne kadar ok vicdanna ve daha fazlasyla tahakkm hrsna, yasaya sayg ve yasay korumann en ar fanatizmiyle hava aldrmay denediyse de, kendisine: Her ey bouna! Hkm yerine getirilemeyen yasann verdii ikence alt edilmez! dedirten anlar geldi. Manastrnda ruhani idealin kusursuz insan olmak istediinde, Luther de benzer eyler duyumsam olmal. Ve gnn birinde kendisine itiraf edemedii lde gerekten lmcl bir nefretle ruhani idealden, papadan, azizlerden ve btn ruhban snfndan nefret etmeye balayan Luther gibi... Paulusa da yle olmutu. Kanun, onun iin kendisini aklm hissettii armht. Ondan nasl da nefret ediyordu! Ona ne byk garez besliyordu! Onu yok edecek bir are bulmak iin nasl da aranyordu... artk onu ahsen uygulamak istemiyordu! Ve sonunda kafasnda bu saralnn nasl dizginlenebilecei konusunda kurtarc bir fikirle birlikte ilahi grnt parlad. O, manevi bakmdan ok yorgun olan yasann fkeli fanatiine, yz tanrnn nuru ile parlayan sa ssz caddede gzkmt ve Paulusun kulaklarna u szler geliyordu: Beni niin takip ediyorsun? Ama burada esas olan ey udur: Kafasnn iinde birdenbire imek akmt. Kendine: Aslnda bu say takip etmek aklszlktr! demiti. te k yolu burada, ite kusursuz intikam burada. te, buradan baka hibir yerde yasa ineyicisini ele geiremem! Kibirliliin en ok ac ekmi hastas bir darbe yiyince tekrar iyileti, ahlaksal umutsuzluk sanki uup gitti, nk ahlak kayboldu, yok edildi... orada, yani armhta yerine getirildi. imdiye dek o rezilce lm, yeni retinin taraftarlarnn szn ettii Mesihlie kar temel argman olarak geerli olmutu. Ama nasl, madem ki yasay ortadan kaldrmak iin gerekliydi! Bu buluun, bu bulmacann zmnn korkun sonular gzlerinin nnde frldak gibi dnyordu, bir anda en mutlu insan olur.. - ona, Yahudilerin, hayr, btn insanlarn yazgs bu bulua, birdenbire aydnlanmasnn saniyesine balym gibi gelir, dncelerin dncesine, anahtarlarn anahtarna, klarn na sahiptir; bundan sonra tarih onun etrafnda dner! nk bu andan itibaren yasay yok etmenin retmenidir o! Ktnn lmesi... yani kanunun da lmesi demek; bedende olmak... yani kanunun iinde de olmak demek! sa ile bir olmak... yani onun sayesinde kanunun yok edicisi olmak demek; onunla lmek... yani yasann da lmesi demek! Eer gnah ilemek hala mmkn olsayd, artk kanuna kar olmazd, ben onun dndaym. Eer imdi yasay yeniden kabul etmek

24

25 ve ona uymak istesem, o zaman say gnahn ibirlikisi yapardm, nk yasa gnah ilensin diye vardr, keskin zsuyun hastal ortaya kard gibi, yasa da hep gnah ortaya karr; lm olmakszn yasann uygulanmas mmkn olsayd, tanr sann lmesine asla karar veremezdi; imdi sadece btn gnahlar denmedi, gnahn kendisi de ortadan kaldrld; imdi yasa ld, imdi iinde onun yaad beden ld... ya da en azndan ryerek lm srecine girmitir. Ksa bir sre daha bu rmenin iinde kalacak! sa ile bir olmadan, sa ile yeniden dirilmeden, sann tanrsal muhteemliinden pay almadan ve sa gibi Tanrnn Olu olmadan nce, sa ile eit olmak Hristiyann yazgsdr. Bylece Paulusun sarholuu ve keza ruhunun srarcl dorua ulamtr... bir olma dncesiyle her utanma, her itaat etme ve her trl engel, ruhtan ekip alnm ve hkmetme arzusunun azgn istenci kendini tanrsal muhteemlikte vakitsiz yaplm bir sefa olarak ortaya koymaktadr. te bu ilk Hristiyan olup Hristiyanln bulucusudur! O gne dein sadece birka Yahudi tarikat vard. 69. Taklit Edilemez. Kskanlk ile arkadalk, kendini aalama ile gurur arasnda korkun bir gerilim ve mesafe vardr. Birincisiyle Yunanl yaard, ikincisiyle Hristiyan. 70. Yontulmam Bir Zeka Neye Yarar. Hristiyan kilisesi ok deiik kaynakl tarih ncesi kltler ve grlerin bir ansiklopedisi olup bundan dolay misyonerlik yeteneine sahiptir: Eskiden istiyordu, imdi istedii yere gidebilir, kendisini uydurabilecei ve yava yava kendi anlamn onun yerine koyabilecei benzer bir eyler bulmutu ve buluyor. Bu dnya dininin yaylmasndaki neden, iinde Hristiyanln bulunmas deil, geleneklerinin evrensel... tanrsz zelliidir. Dncelerinin kkleri hem Yahudi ve hem de Helen dnyasna uzanr; balangtan beri kendini ulusal ve rksal zelliklerin ve inceliklerin ve de nyarglarn zerine karmay becerdi. En deiik eyleri i ie byten bu gce ne de olsa hayranlk duyulabilir, ama onun aalk zelliini de unutmamak gerek: Kiliselerin kurulma andaki zekasnn alacak derecede ham ve yetingen oluu, bylece her besin ile yetinmesi ve akl ta gibi sert elikileri sindirmesi. 71. Hristiyanln Romadan Ald ntikam. Belki de hibir ey hep galip gelen birinin bak kadar yorgunluk vermez.. . ki yz yl boyunca Romann bir halkn ardndan br halka boyun eii seyredildi; ember kapanm, gelecek tmyle sona ermi gzkyordu, her ey sonsuzluk durumuna ynlendirilmiti. .. evet, eer imparatorluk ina ediyorduysa, aere perermius art dncesiyle ina ediyordu; sadece ykntlarn melankolisini bilen biz, o tamamen baka trl olan, karsnda insann kendini herhangi bir are ile kurtarmay denedii sonsuz yaplarn melankolisini hemen hemen bilemeyiz.. . rnein Horatiusun dncesizliiyle. Bakalar, akldan ve kalpten geenlerin artk mitsiz bir vaka olduu, her taraf kocaman rmceklerin kaplad ve nerede hala akan kan varsa tmn aman vermeden emecekleri dncesiyle bitkinliin snrndaki mitsizlie, ldrc bilince kar baka teselli yollar aryorlard. Yorgun seyircinin Romaya kar yzyllarca sren bu sessiz nefreti, sadece Romann egemen olduu srece, kendisini sonunda Romay, dnyay ve gnah bir duyguda birletiren Hristiyanlkta boaltt. Dnyann ani knn yakn olduu dnlerek, ondan intikam alnyordu. nsan nne yeni bir gelecek koymak suretiyle ondan intikam alyordu Roma kendi gemiine ve bugnne ilikin her eyi yapmay biliyordu karlatrld zaman Romann artk en nemli ey olarak grlmedii bir gelecek ortaya kmt; kyamet gnnn hayali ile ondan intikam alnyordu... ve armha gerilen Yahudi, kurtuluun simgesi olarak taradaki muhteem Romal valilerle yaplan en byk alayd,

25

26 nk artk onlar felaketin ve kmek iin olgunlamakta olan dnyann sembol olarak grlyordu. 72. lmden Sonra. Hristiyanlk cehennem cezasna ilikin dnceyi Roma mparatorluunun tamamnda hazr buldu: ok sayda gizli klt, kendi glerinin verimli yumurtasndan ok, onlar hakknda hile ve desise uydurmaktan zel zevk almtr. Epikr kendi akranlar iin bu inancn kklerini kurutmaktan daha nemli bir ey yapamayacana inanyordu. En gzel ekilde, retisinin hznl ama bununla birlikte aydn olan taraftar Romal Lucretius'un aznda nlayan utkusu vaktinden nce gelir, Hristiyanlk yeralt dehetlerine inanan ve oktan zayflayan inanc zel korumas altna almakla aklllk etti! Dinsizlie kar bu cesur ata yapmadan Mithra ve Isis kltlerinin poplerliini nasl yenebilirdi! Bylece en korkak olanlar kendi tarafna ekti, yeni bir inancn en gl taraftarlarn! Yaama sarlan ve sarlmakta olan Yahudiler, bir halk olarak Yunanllar gibi ve Yunanllardan da te, o dnceleri daha az dikkate alyorlard: Gnahkrn cezalandrlmas olarak mutlak lm ve bir daha kesinlikle dirilmeme konusunda en ar tehdit... bunlarn, bedenlerinden ayrlmak istemeyip, onu gelitirdikleri Msrizimle ebediyen kurtarmay uman bu garip insanlar zerinde yeterince gl etkisi olmutu. (Makkabele'nin ikinci kitabnda, bir Yahudi ehidin darya sarkan barsaklarndan feragat etmeyi dnmediini okuyoruz: dirildii zaman ona sahip olmak istiyor... ite, Yahudilik budur!) Sonsuz strap dncesi ilk Hristiyanlardan ok uzakt, lmden kurtulmu olduklarn dnyor ve gnden gne bir deiimi bekliyorlard, artk lmek istemiyorlard. (lk lm bunu bekleyenler arasnda herhalde ok garip bir etki yapmtr! aknlk, sevin, phe, utan, heyecan, nasl da birbirine karmtr! Byk sanatlar iin gerek bir konu!) Paulus kurtarcs hakknda onun herkese lmszlk kapsn atn sylemekten daha iyi syleyecek bir eyi yoktu... kurtulmam olanlarn dirileceine henz inanmamaktadr, hatta uyulmas olanaksz olan yasaya ve lme ilikin retisinin bir sonucu olarak phelenmektedir, esasen imdiye dein hi kimse (veya ok az kii, baardan deil, merhametten tr) lmsz olmamm; ancak lmszlk ilk kez imdi balyormu kaplarn amaya... sonunda lmszlk iin de ok az kii seilmimi: Seilmilerin kstahln ilave etmekten kendini alamaz. Yaama drtsnn Yahudiler ve Yahudi Hristiyanlar arasndaki kadar byk olmad ve lmszlk grnmnn mutlak lm grnmnden hi de daha deerli grnmedii baka yerde, dinsizlik ve her eye ramen ksmen Yahudi katkl cehennem, misyonerlerin elinde istenen bir alet oldu: Gnahkar ve kurtarlmam kimsenin de lmsz olduunu belirten yeni bir reti dodu, ebediyen lanetlenmiler retisi; ve bu, artk tamamen zayflam olan mutlak lm dncesinden daha glyd. Sadece bilim, lm ve br dnyada yaam dncesini reddetmek suretiyle onu tekrar ele geirdi. Bir ilgimiz daha da azald: Artk lmden sonras bizi hi ilgilendirmiyor! Sylenmesi olanaksz bir iyilik; ne var ki, bu haliyle ve her ynyle duyumsamak iin henz ok yeni. Ve Epikr yeniden utku kazanyor! 73. Hakikat in!.. Hristiyanlk hakikatini, Hristiyanlarn erdemli davranlar, acya dayankllklar, salam imanlar ve her eyden nce nne kan btn skntlara ramen yaylmas ve bymesi gstermitir... siz bugn hala bunlar sylyorsunuz! Yazk! Bunlarn hepsinin ne hakikatin lehine, ne de aleyhine olduunu, gerein gereklikten baka trl ispatlandn ve sonuncusunun hibir ekilde birincisi iin neden olmadn renin! 74.

26

27 Hristiyan Art Dnce. nsann, bu denli gl bir yargcn nasl takdir edeceini tam olarak bilmedii iin, kendini masum olduundan ok gnahkar olduuna ikna etmesi daha iyidir, hep gnahkar olduunu bilen kimseleri bulacan umduu iin korkmak lazm! Bu kadar byk gc ile bir gnahkar nnde hakl olduunu itiraf eden birisinden daha kolay balar dncesi birinci yzyl Hristiyanlnn en allm art dncesi deil miydi? Taradaki zavall insanlar Romal valinin nnde unlar duyumsuyorlard: O bizleri masum gstermeyecek kadar marurdur... nasl olur da, zellikle bu duygu, en yce yargcn Hristiyan canlandrmasnda yeniden dirilemezdi! 75. Avrupal Olmayan ve Soylu Olmayan. Hristiyanlkta biraz doululuk, biraz kadnslk var: Tanr kimi severse onu terbiye eder dncesi bu gr aa vuruyor. nk douda kadnlar dverek cezalandrlmalarna ve kendilerinin dnyaya kar kat ekilde kapal tutulmalarna kocalarnn sevgilerinin bir gstergesi olarak bakarlar ve bu gstergeler olmazsa ikayeti olurlar. 76. Kt Dnmek Kt Yapmak Demektir. Tutkular, kt ve tehlikeli olarak deerlendirilirlerse, kt ve tehlikeli olurlar. Hristiyanlk, Eros ile Vensten - byk ideal yetenekleri olan glerden inananlarn vicdanlarnda her trl cinsel heyecanlar yaratan ikencelerle eytani cinler ve sahte ruhlar yaratmay baard. Gerekli ve dzenli duygular i sefaletin kayna yapp, bu yolla i sefaleti her insanda gerekli ve dzenli hale getirmeyi istemek rktc deil mi! stelik gizli tutulan ve bylece daha derinlere kk salan bir sefalet kalyor. nk herkesin, Shakespearein sonelerinde aklad gibi Hristiyan kasvetini bu noktada aklama cesareti yok. nsann savamak zorunda olduu, kontrol altnda tutmak zorunda olduu ya da duruma gre tamamen aklndan sildii bir ey, hep kt olmak zorunda mdr! Dmann hep kt olduunu dnmek aalk ruhlann tarz deil mi! Ve Erosa dman denebilir mi! Cinsel duygular da, merhamet ve tapnma duygular gibi esasen ortaktr, burada bir insann kendisi zevk alrken baka bir insana iyilik yapmas sz konusudur. Bu trden yardmsever dzenlemelere doada ok sk rastlanmaz! Ve hem de onu bylesine karalayp, vicdan huzursuzluu isnad ile mahvetmek! nsann remesini vicdan huzursuzluuyla e tutmak! Erosun bu trden eytaniletirilmesi, sonunda bir komedi haline geldi: Kilisenin btn erotik eylerle ilgili fsldamas ve gizlilii sayesinde bir eytan olan Eros insanlara yava yava btn melekler ve azizlerden daha ilgin gelmeye balad. Gnmz de iine alan bir etkiyle ak yks, btn evrelerde ortak ve gerek ilgi haline gelmitir.., antik an kavramas olanaksz ve ileride gnn birinde yine kahkahalar attracak bir arlkta. En bynden en kne kadar edebiyatlmzn ve dnmelerimizin hepsinde, ak hikayelerinin temel hikaye olarak ar derecede bir nemle ortaya ktn gryoruz; bunlar ak hikayeleriyle karakterize edilmi, hatta daha da fazlas yaplmtr: Belki de o yzden, sonradan gelen kuaklar, Hristiyan kltrn mirasnda ne varsa, hepsine sradanlk ve lgnlk damgasn vuruyorlar. 77. Ruh kenceleri zerine. Birisi baka birinin bedenine ikence ederse, ikenceye urayan her kii yksek sesle barr; byle bir eyi yapabilen kiiye kar insan hemen fkelenir. Evet, bir insana ya da hayvana yaplabilecek bir ikencenin hayali bile bizi rpertir ve bu tr kesin kantlanm bir gerei duyunca katlanlmaz aclarlar ekeriz. Ne var ki, insan ruh ikencesi ve bunun korkunluu konusunda ayn derecede genel ve belirgin bir ac duyumsamaktan henz ok uzaktr. Hristiyanlk bu ikence trn alacak derecede ok kulland ve bu tr ikenceyi imdi de tlemeye devam etmekten geri kalmyor. Hatta, eer

27

28 bu trden bir ikencenin olmad bir durumla karlalrsa, ok masum bir ekilde soysuzlama ve geveme var diye yaknyor. Btn bunlarn sonucu olarak insanlk, ruhun yanarak lmesine, ruhsal ikenceye ve ikence aletlerine kar, vaktiyle insann ve hayvann vcuduna yaplan vahete kar gsterdii tavrda olduu gibi bugn hala korkulu bir sabr ve kararszlk tavr iindedir. Cehennem aslnda bo bir szden ibaret deildi. Yeni yaratlan gerek cehennem korkularna yeni bir tr merhamet elik etti; tyler rpertici, tonlarca arlkta, geri dnlemez bir ekilde cehennem lanetine uramlara gsterilen ve eski alarda bilinmeyen bir merhamet, rnein ta konuun Don Juana teyit ettii ve Hristiyanln egemen olduu yzyllarnda mutlaka sk sk talar feryada getirmi bir durum. Plutarkhos dinsizler dnyasnda bir batl inanlnn durumu ile ilgili hznl bir tablo izer: Bu tablo eer sonsuz acdan artk kap kurtulamayacan tahmin eden ortaa Hristiyan ile karlatrlrsa bir zarar olmaz. Ona tyler rpertici haberciler grnyordu: Belki de ylan gagasnda tutan ve onu yutmakta hala tereddt eden bir leylek. Ya da doa aniden solgunlar veya kor gibi renkler topran zerinde uuur. Ya da lm akrabalarn ekilleri yzleri korkun aclarn izlerini tayarak yaklarlar. Ya da uyuyan kiinin odasnn duvarlar aydnlanr ve duvarlarda sar duman iinde ikence aletleri ve bir ylanlar ve eytanlar karmaas belirir. Evet; Hristiyanlk her tarafta armha gerilmi Isa heykelleri dikip, dnyay haklnn ikenceyle ldrld yer ilan ederek korkun yerleri dnyadan yok etmeyi bildi! Ve eer byk vaizlerin kaba kuvveti bir kez bireyin btn gizli acsn, gnah karma hcresinin ikencesini toplumun nne srdyse, eer rnein bir Whitfield lmekte olan birinin lm olanlara yapt gibi, kah hkrp alayarak, kah tepinip hararetli bir ekilde lk atarak ve bir saldrnn btn oklarn mevcut tek kiiye yneltmekten ve onu cemaatten korkun bir ekilde soyutlamaktan korkmayarak vaaz verdiyse... o zaman dnya her seferinde gerekten ktlk ayrna dnmek ister gibi grnyordu! Ondan sonra bir lgnlk nbetine tutulmu gibi yollara m kitleler grlyordu. Birou korku kaslmalaryla, brleri bilinsiz, hareketsiz bir halde orada yatyorlard. Kimileri iddetle titriyorlard ya da her taraf nlatan, saatlerce sren lkla havay yaryorlard. Her yerde boaz sklm insanlarn nefes almak iin kardklar ses gibi hrltlar vard. Byle bir vaazn grg tan: Ve gerekten dinlemeye gelen insanlarn hemen hepsi en derin aclar iinde lenlerdi dedi. Hristiyanln lm deini ilk kez ikence yatana evirdiini ve o zamandan beri onun zerine oynad sahnelerle, ilk defa burada gereklemesi mmkn grnen korkun seslerle, saysz tann duyular ile kanlarnn kalan yaamlar ve gelecek nesilleri iin zehirlendiini asla unutmayalm! Bir zamanlar duyduu tpk u szler gibi szlerin etkisinden kurtulamayan zararsz bir insan dnn: Ah sonsuzluk! Ah keke ruhum olmasayd! Ah keke hi domasaydm. Lanetliyim, lanetliyim, sonsuza dein yitiim. Alt gn nce bana yardm edebilirdiniz. Ama artk geti. imdi eytann oldum, onunla cehenneme gitmek istiyorum. Krln zavall talam kalpler, krln! Krlmak istemiyor muydunuz? Talam kalpler iin daha fazla ne olabilir? Siz kurtulasnz diye ben lanetlendim! te orda! Evet ite orada! Gel iyi eytan! Gel! 78. Cezalandrc Adalet. Felaket ve gnah: Bu iki eyi Hristiyanlk ayn kefeye koydu. yle ki, eer bir suu izleyen felaket bykse, suun ycelii bugn bile hala dncesizce bizzat ona gre llmektedir. Ama bu antik deil. Bu yzden iinde baka anlamda bol bol felaketten ve sutan sz edilen Yunan trajedisi en byk gnl ferahlatclarna dahildir, hem de antik yazarlarn kendileri bunu duyumsayamamlardr. Onlar su ve felaket arasnda eit iliki kuramayacak kadar saf kalmlard. Trajik kahramanlarnn suu, takldklar ve bu yzden derek kollarn krdklar ya da bir gzlerini patlattklar kk tat. Antik duygu yle derdi buna: Evet, yolunda biraz daha dnerek ve fazla kstahla kamadan

28

29 yrmesi gerekirdi! Ama u dncelerin sylenmesi Hristiyanla braklmt: Burada byk bir bela var, biz onu net olarak grmesek de ardnda ayn byklkte bir suun bulunmas gerekir! Ba belaya giren kimsenin acsn duyumsamyorsan, o zaman sen kat yreklisin... ok daha ktlerini yaayacaksn! stelik antik devirde gerekten hala felaket vard; saf, masum felaket. Her eyin ceza, hak edilmi ceza haline dnmesi Hristiyanlkla balad. Bu durum ise ac ekenin fantezisine tuz biber eker. Nitekim, kendini her felakette, ahlaksal bakmdan tekdire layk ve ie yaramaz olarak hisseder. Zavall insanlk! Yunanllarn baka birinin felaketine duyulan fke iin kendilerine zg szckleri vard: Bu iddetli heyecan Hristiyan halklarda kabul grmedii iin kendini pek gelitirmedi. Bylece onlarda merhametin daha erkek kardeinin ad da yok. 79. Bir Teklif Eer benimiz, Pascala ve Hristiyanla gre, hep nefret edilmeye deer ise, nasl olur da onu bakalarnn sevmesine izin verip, kabul edebiliriz... bu bakas ister tanr olsun, ister insan! Sadece nefreti hak ettiini bile bile baka savunucu duygulardan sz etmemek iin kendini sevdirmek, yakk almaz. Ama aslnda bu, merhamet alanna girer. yleyse sizin yaknnza kar duyduunuz sevgi bir merhamet mi? Acmanz merhamet mi? imdi, eer bu sizin iin mmknse, o zaman bir adm daha atn: Kendinizi merhametten tr sevin. O zaman tanrnza hi ihtiyacnz kalmaz ve iinizde gnaha girmekle ve kurtulula ilgili dramn tm son bulur! 80. Merhametli Hristiyan. Yaknn acsna duyulan Hristiyan merhametinin arka yznde, yaknn neesine, istedii ve yapabilecei her eyden alaca neeye kar duyulan derin kuku bulunmaktadr. 81. Azizin nsancll. Bir aziz mminler arasna girmiti ve onlarn gnahtan srekli nefret etmelerine artk katlanamyordu. Sonunda unlar syledi: Tanr her eyi yaratt, sadece gnah yaratmad. Ona yeltenmemi olmas byk mucize deil mi? Ama insan gnah yaratt. Ve o, bu tek ocuunu reddetmeliydi, nk gnahn bykbabas olan tanrnn houna gitmiyordu! Bu insani midir? Btn onurlar, onuru hak edene! Ama kalp ile grevin nce ocuun lehine konumalar gerekiyordu... ve ondan sonra ikisi birlikte bykbabann onuru iin! 82. Ruhani Baskn. Bunu kendi kendine halletmen gerek, nk sz konusu olan senin yaamn. Byle bararak srar Luther ve ban grtlamza dayanm olduunu hissediyoruz diye dnr. Kendimizi ona kar ondan daha yce ve daha dikkatli birinin szleriyle savunuyoruz: Bizim iimiz unun bunun hakknda fikir oluturup ruhumuzu huzursuz etmek deildir. nk nesnelerin kendileri doalar gerei bizi karar vermeye zorlayamazlar. 83. Zavall nsanlk! Beyindeki kann bir damla fazla ya da az olmas, yaammz tarif edilemeyecek kadar perian ve zor hale sokabilir. yle ki, Prometheusun akbabadan ektii acdan daha fazlasn bu bir damla kandan ekeriz. Ama insan nedenin damla olduunu bile bilmeyip, eytan! ya da gnah! diye dnrse, en korkun durum ite o zaman ortaya kar.

29

30 84. Hristiyanln Filolojisi. Hristiyanln doruluk ve adalet anlaynn gelimesine pek bir katks olmadn, bilginlerinin yazdklar yazlarn karakterinden yola karak olduka iyi bir ekilde tahmin etmek mmkndr: Tahminlerini dogmalar gibi cretle ortaya koyup, ncil'in her hangi bir yerini yorumlarken nadiren drste sklganlk gsteriyorlar. Her seferinde: Haklym nk burada yazl, diyorlar... ve bunu arkadan utanmazca yaplan yorum izliyor; bunu bir filolog duyduu zaman fke ile glme arasnda kalp defalarca kendine soruyor: Bu mmkn m? Bu drst m? Bu gerekten yakk alr m? Bu dorultuda hala Protestan minberinden ne namussuzluklar yaplyor, vaiz nasl da kimsenin szn kesmemesinin avantajn terbiyesizce smryor, burada olduu gibi ncil nasl da oradan buradan krplp, her trl berbat okuma sanat ile halka retiliyor. Bunu sadece ya hep kiliseye giden ya da hi gitmeyen kimse kmser. Ama son bir ey daha: Kurulduu yzyllarnda Tevrat iin o grlmemi filolojik maskaral sahneleyen dinin etkilerinden ne beklenebilir. Burada, Tevratta Hristiyan retisinden baka bir ey olmad ve onun Hristiyanlara, srailin gerek halkna ait olduu iddiasyla Yahudilerin varlklarn borlu olduklar tek dayanaklarnn altlarndan ekilip alnmas giriiminden sz ediyorum: Yahudiler ona haksz yere sahip kyorlarm. Ve imdi, Yahudi bilginlerin de defalarca protesto ettikleri gibi vicdan sahibi kimselerle bantl olmas mmkn olmayan, aklama ve haksz isnat kzgnl meydana kt. Tevratn her yerinde sadan ve sadece sa dan sz ediliyormu, her yerde zellikle armhndan ve nerede bir odundan, bir denekten, bir daldan, bir aatan, bir stten, bir sopadan sz edilirse, armh direine ilikin kehanet anlamna geliyormu. Tek boynuzun ve demir ylann ayaa kalk bile, Musann kollarn ap dua etmesi bile, fsh bayramnda kurban kesilen kuzunun kzartld i bile, hepsi armh ima etmekte ve ayn zaman da armha ilikin n oyundur! Bunu iddia eden, buna hi inand m? Kilisenin septuaginta metnini (rn. Psalm 96, Msra 10) zenginletirmek iin alnan yerleri sonradan Hristiyan kehaneti anlamnda kullanmaktan korkmad iyice dnlsn. nsan savatayd ve dman dnyordu, drstl deil. 85. Kibarlk Ktl. Sizin seviyesiz metafiziinize pek benzemiyor diye Yunan mitolojisi ile alay etmeyin! Keskin zekasyla tam da bu noktada durdurup skolastik tehlikesiyle safsatal batl inantan saknmak iin uzun sre yeterli taktik uygulayan bu halka hayran olmalsnz! 86. Vcudun Hristiyan Yorumcular. Mideden, barsaklardan, kalp atlarndan, sinirlerden, safra kesesinden, spermalardan ortaya ne karsa... keyifsizliklerin, zafiyetlerin, ar gerginliklerin tm, bizce pek bilinmeyen bu makinenin btn rastlantsal ileyii! Btn bunlar Pascal gibi bir Hristiyan, ahlaksal ve dinsel bir fenomen olarak ele alp, ilerinde tanrnn m, yoksa eytann m, iyinin mi, yoksa ktnn m, saln m, yoksa cehennem azabnn m bulunduu sorusunu sormak zorundadr! Ah zavall yorumcu! Sistemini nasl da sarp sarmalayp, ile ekiyor! Hakl olmak iin nasl da kendini sarp, kendi kendine eziyet etmek zorunda kalyor! 87. Ahlaksal Mucize. Hristiyanlk, ahlaksal konularda sadece mucizeyi bilir: Btn deer yarglarnn ani deiimi, btn alkanlklardan aniden vazgeme, yeni eylere ve insanlara kar ani, kar konulmaz eilim. Hristiyanlk bu fenomeni tanrnn etkisi olarak kavrar ve yeniden doum olay diye adlandrr. Ona, hibir eyle karlatrlmaz bir deer verir. Bunun dnda, ahlakllk denilen ve bu mucizelerle ilgisi olmayan her ey Hristiyan iin nemsiz, hatta huzur, gurur ve korku konusu olur. ncilde erdemin, uyulan kanunun kural

30

31 aklanmtr: ama mmkn olmayan erdemin kural olarak. Hala ahlaksal olarak abalayan insanlar byle bir kural karsnda kendilerini amalarndan hep daha uzakta hissetmeyi renmeleri gerekir. Erdemden phelenip sonunda kendilerini merhametli kiinin kollarna atmak zorundadrlar... sadece, bu ekilde sonulanan ahlaksal aba, bir Hristiyan iin herhangi bir deer tayabilirdi, yani hep baarsz, zevksiz, melankolik bir aba olarak kalmas kouluyla. Bu, bylece insann vecde geldii, merhametin ortaya kt ve ahlaksal mucizeyi yaad ann gelmesine de hizmet edebilirdi. Ama ahlakllk iin mcadele etmek gerekli deil, nk bu mucizenin, eer gnahl, gnahn czam ile bymse, onu bulmas hi de ender grlen bir durum deildir. Evet, en derin ve kkl gnahkarlktan tam kartna, kolay bir eye ve mucizenin apak kant olarak, daha arzu edilen bir eye sray olarak grlmekte olduu anlalyor. Ayrca, bu tr birdenbire, aklszca ve kar konulamaz ani deiimin, en derin sefaletle en derin huzurun bu tr deimesinin psikolojik olarak ne anlama geldiini (belki de maskelenmi bir sara olabilir?).., bunu ve bu trden mucizeleri (rnein cinayet, intihar olarak) fazlasyla gzlemlemek durumunda olan ruh hekimleri inceleyip dnsn. Nispeten daha rahat baar Hristiyanlarn durumunu kkl bir ekilde deitirmez. 88. Byk yiliksever, Luther. Lutherin yaratt en nemli etki, btn azizlere ve btn Hristiyan vita contemplativasna kar uyandrd gvensizliktir. Ancak o zamandan beri Avrupada Hristiyan olmayan bir vita contemplativa iin yol alp, dnyevi etkinliklerin ve ruhban snfndan olmayanlarn aalanmasna bir snr getirildi. Luther, manastra kapatldktan sonra da cesur bir madenci ocuu olma durumunu korudu ve orada baka dip ve derinliklerin yokluunda kendi iine inip rpertici karanlk galeriler kazd... sonunda kendisi iin rahat ve kutsal bir hayatn mmkn olmadn, doutan gelen ruh ve bedenindeki etkinliin kendisini harap edeceini fark etti. ok uzun bir sre nefsini krelterek azizlie giden yolu bulmay denedi... sonun da kararn verdi ve kendi kendine yle dedi: Gerek bir vita contemplativa yok! Aldatldk! Azizler bizlerden daha makbul deildi. Kukusuz bu, kendini hakl karmak iin kylce seilen bir yoldu... ama o zamann Almanlar iin tek ve doru yoldu. Onlar nasl slah ettiini imdi onlarn Lutherci dini retisinde okumak mmkn: On emrin dnda Tanrnn houna gidebilecek baka eser yok... azizlerin nl eserleri kendi dnceleridir. 89. Kukuya Gnah Olarak Bakmak. Hristiyanlk emberi kapamak iin elinden geleni yapt ve pheyi gnah olarak ilan etti. nsan akl olmadan bir mucize tarafndan inanca yneltilmeli ve bundan sonra onun iinde en aydnlk ve en belirgin unsurun iindeymiesine yzmelidir. Bir kyya bak, belki de sadece yzmek iin orada bulunulmad dncesi, anfibik doamzn hafif bir hareketi bile... gnahtr! Bununla inanc nedenlere dayandrmann ve keza onun kkeni hakknda dnmenin de gnah olarak yasaklandn grmek gerek. Dalgalar zerinde kr ve sarho olmamz ve bir de ebedi bir ark, dalgalarn iinde ise akln boulmu olmas isteniyor! 90. Bencillie Kar Bencillik. Hala ne kadar ok kii: Eer tanr olmasayd, yaam ekilmezdi! (ya da idealist evrelerde sylendii gibi: Temelindeki ahlaksal nemi olmasayd, yaam ekilmezdi!) sonucuna varyor! O halde bir tanr (ya da varln etik nemi) olmak zorunda! Gerekte ise bu dncelere alan insan onlar olmadan yaamak istemez. Yani onun iin ve var olmas iin zorunlu dnceler olmas isteniyor... ancak, korunmam iin gerekli olan her eyin gerekten bulunmas gerekliymi gibi emrediliyor

31

32 olmas byk hakszlk. Sanki hayatmn muhafazas iin gerekten bir eymi gibi! Bakalar tam aksini duyumsasalard, nasl olurdu! O iki inan maddesinin hkm altnda yaamak istemeselerdi ve yaam artk yaanacak deerde bulmasalard, nasl olurdu! Ve imdiki durum bu! 91. Tanrnn Drstl. Her eyi bilen ve her eye kadir olan bir tanr ve amacnn yaratklar tarafndan anlalmamasna alan bir tanr... iyiliklerin tanrs olabilir mi? Sanki insanln selameti iin sakncas yokmu gibi, saysz pheyi ve tereddd binlerce yl boyunca yaatp srdren tanr, buna karn gerekte yanlmann korkun sonularn belirsiz bir ekilde vaat etmiyor mu? O, insanln nasl da hakikat uruna ac ektiini, hakikate sahip olsa da iyice grebilseydi, gaddar bir tanr olmaz myd? Ama belki yine de bir iyilikler tanrsdr... ve sadece kendini daha ak ifade edemiyor! Acaba, bunun iin gerekli tini mi yoktu. Ya da konuma yetenei mi? O zaman daha da kt! O zaman kendi adna hakikat dedii eyde de yanlyor ve kendisi de zavall aldatlm eytandan pek uzak dmyordu! O zaman yaratklarnn bilgilerini edinmeleri uruna katlandklar gibi o da neredeyse cehennem azabna katlanmak zorunda deil miydi, ve daha da kts sonsuza kadar aclar grmek ve t verememek, yardm edememek tpk ocuu ya da kpei korkun bir tehlikenin eiine geldii zaman sadece birok anlama gelen her trl iaretler yapan bir sar dilsiz gibi mi olmalyd? Eer yaknlarna acmaktan ok, ac eken tanrya merhamet etmek inanl kiiye daha normal geliyorsa byle bir anlam karan ve mkl durumda olan inanl hakikaten balanabilir... nk, eer kii en yalnz, en ilk, ayn zamanda herkesten en fazla ac eken, merhamete ihtiyac olan kimseyse, bunlar onun artk yaknlar deil. Btn dinlerde, eski, gelimemi bir bir insan zekasnn rn olma zellii var.., hepsi gerei syleme ykmlln alacak derecede hafife alyor. Tanrnn insanla kar gerekten ne gibi grevi olduu ve bunu ak seik olarak bildirmesi konusunda henz hibir ey bilmiyorlar. Gizli tanr, kendini byle sakl tutmasnn nedenleri ve hep sadece yarm azla gn na kmas konularnda, hi kimse hibir zaman kendini sakinletiremediini gstermek bakmndan, Pascaldan daha ok konumad. Ama sesi sanki bir zamanlar perdenin gerisinde sakl tanrs ile birlikte oturmu gibi umut dolu bir gvenle geliyor. Deus absconditusda ahlakszl sezmiti ve bunu itiraf etmekten byk utan duyuyordu. Ve korkan birisi gibi, gc yettii kadar bara bara konuuyordu. 92. Hristiyanln lm Deinde. Gerekten aktif insanlarn iinde artk Hristiyanlk yok ve dnsel orta snfn daha lml saylabilecek byk ksm sadece uygulanabilir, yani tuhaf bir ekilde basitletirilmi bir Hristiyanla inanyor. Sevgisinde her eyi bizim iin sonunda en iyi olacak ekilde oluturan bir tanr; bize erdemimizi, mutluluumuz gibi alp veren bir tanr; yle ki, her ey hep yolunda ve iyi gidiyor ve yaamdan honut olmamak, hatta onu sulamak iin bir neden kalmyor. Ksaca: Teslimiyet ve alakgnlllk tanrsalla ykseltiyor... Hristiyanlktan arta kalan en iyi ve en canl ey. Ne var ki, bununla Hristiyanln yumuak bir ahlakla dntn dikkate almak gerek. Hem sadece tanr, zgrlk ve lmszlk, hem iyilikseverlik ve drst zihniyet ve btn evrende de iyilikseverlik ve drst zihniyet egemen olacak diye bir inan artakalmal ki: Bu, Hristiyanln can ekimesinin kolaylatrlmasdr. 93. Hakikat Nedir? Eer zevkle verirlerse inananlarn verdii yle bir karar kim kabul etmek istemez ki: Bilim gerek olamaz, nk tanry inkar ediyor. O halde tanrya dayanmyor. Bu durumda gerek deil... nk tanr gerektir. Yanl, kararda deil, nkouldadr. Nasl m?

32

33 Eer tanr aslnda gerek olmasayd ve aslnda bu ispatlansayd? Eer o insanlarn kendini beenmilii, iktidar hevesi, sabrszl, korkusu, batan kma ve dehet kuruntusu olsayd? 94. Keyifsizlere la. Tanrnn gnahtan kaynaklanan keyifsizliini ortadan kaldrmak iin bir kurban gerektiini ta Paulus belirtmiti. Hristiyanlar o zamandan beri kendileri ile ilgili honutsuzluklarna kurban vermekten vazgemediler... bu, ister dnya, ister tarih, ister akl, ister sevin, ister baka insanlarn barl huzuru olsun... herhangi iyi bir ey, onlarn gnah iin lmek zorunda (sembolik olsa bile)! 95. Kesin rtme Olarak Tarihi rtme. Vaktiyle tanrnn olmad kantlanmaya allyordu... bugn tanrnn olduu inancnn nasl ortaya kabildii ve bu inancn neyle arlk ve nem kazand gsteriliyor. Bylece tanrnn olmad konusunda kar kanta gerek kalmyor. Eskiden ortaya konan tanrnn varlnn kantlar rtld zaman, bu rtlenlerden daha iyi deliller bulunamaz m diye hala bir phe vard. Eskiden ateistler ii kesin bir ekilde zmeyi bilmiyorlard. 96. n hoc signo vinces* Avrupa, baka eylerde ne kadar ilerlemi olursa olsun, dini meselelerde henz yal Brahmanlarn ilerici saflna eriemedi. Bu, Hindistan'da drt bin yl nce bizim imdiki durumumuzdan daha fazla dnldnn ve dnme zevkinden daha fazla miras edinilmeye zen gsterildiinin iaretidir. Yani o Brahmanlar, ilkin rahiplerin tanrlardan daha gl olduklarna inanyorlard. Ve ikincisi, rflerde rahiplerin gcn grdler. Bundan dolay airleri, rfleri (dualar, trenleri, adaklar, arklar, vezinleri) btn iyilerin gerek vericisidir diye ve ve yorulmadlar. Ne kadar ok airlik ve batl inan araya girmi olsa da, cmleler gerek! Bir adm ilerleyip, tanrlar bir kenara attlar; bunu Avrupann da artk yapmas gerekiyor! Bir adm daha attlar: Artk rahiplere ve araclara ihtiya kalmamt ve kendi kendine kurtulu dininin retmeni Buda ortaya kmt. Avrupa, kltrn bu basamandan hala ok uzak! Nihayet tanrlarn, rahiplerin ve kurtarclarn gcnn dayand rf ve adetler tahrip edildiinde, yani eski anlamnda ahlak ld zaman, ite o zaman gelecek... evet, ne gelecek o zaman? Bo tahmin de bulunmayalm. Tersine, nce Hindistanda dnrler halk arasnda birka bin yldan beri dncenin emri olarak yaplan, Avrupann telafi etmesine alalm! imdi, Avrupann eitli halklar iinde artk tanrya inanmayan belki on ile yirmi milyon insan var.., birbirlerine bir iaret vermelerini istemek, ar bir istek mi olur? Birbirlerini bu halleriyle tanr tanmaz, kendilerini de tantacaklardr... Avrupada derhal bir g olacaklar ve ok kr ki, halklar aras bir g! Snflararas bir g! Yoksullarla zenginler aras! Emir verenlerle emir alanlar aras! En huzursuz insanlarla en huzurlu, huzur veren insanlar aras bir g! n hoc signo vinces: Bu iaretle yeneceksin. Bir ha yazt. Efsaneye gre Roma imparatoru Konstantine 312 ylnda gkten grnr.

KNC KTAP
97. nsan Ahlaksallayor Ahlaksal Olduu in Deil! Ahlaka boyun eme, bir hkmdara boyun eme gibi klece ya da marur ya da karc ya da teslimiyeti ya da budala bir

33

34 heyecan ya da dncesizlik ya da umutsuzluk eylemi biiminde olabilir. Bu tr boyun eme aslnda ahlaksal deil. 98. Ahlakn Deiimi. Ahlakta srekli bir deime ve onu deitirme abas var.., buna, baaryla biten sular etki etmektedir. (Bunlarn iinde rnein ahlaksal dnteki btn yeniletirmeler bulunur.) 99. Hepimizin Aklszl Nerede Yatyor. Biz hala yanl dediimiz yarglardan, artk inanmadmz retilerden sonular karyoruz... duygularmzla. 100. Ryadan Uyanmak. Asil ve bilge insanlar bir zamanlar semavi uyuma inanmlard. Asil ve bilge insanlar hala varln ahlaksal anlamna inanyorlar. Ama, gnn birinde kulaklar o semavi uyumu artk alglamayacak! Uyanp, kulaklarnn d grdn fark edecekler. 101. Dndrc. Sadece gelenek olduu iin bir inanca balanmak... bu elbette namussuz olmak, korkak olmak, tembel olmak demektir! yleyse, ahlaklln n kouluna namussuzluk, korkaklk ve tembellik olmuyor mu? 102. En Eski Ahlak Yarglar. Yaknmzdaki bir insann eylemleri karsnda nasl davranrz? nce onun eylemlerinden bizim iin ortaya ne ktna bakarz... onu sadece bu bak asndan grrz. Bu etkiyi eylemin amac olarak deerlendiririz... ve nihayet bu tr amalara sahip oluu, ona srekli zellik olarak isnat ederiz. Ve rnein, o andan itibaren o kimseyi zararl bir insan diye niteleriz. l hata! l hatal yaklamn en eskisi! Belki de hayvanlardan ve onlarn yarg gcnden devraldmz miras! Btn ahlaklarn kkenlerinin iren kk karmlarda aranmas gerekmez mi: Bana zarar olan ey kt bir eydir (kendi halinde zarar vericidir); bana yarar olan ey iyi bir eydir (kendi halinde iyilik yapan ve yararldr). Bana bir kez ya da birka kez zarar veren ey, kendi halinde ve kendiliinden dmandr; bana bir kez veya birka kez yararl olan ey, kendi halinde ve kendiliinden dosttur. O pudenda origo! Bu, bir bakasnn bizimle olan acnacak, arada srada gerekleen ve genellikle rastlantsal ilikisini kendi z olarak ortaya koymas ve btn dnyaya kar olduunu ve kendisine kar sadece bu tr mnasebete yetenei bulunduunu, ki benzerini bir veya birok kez biz de yaadk, iddia etmesi deil mi? Ve bu gerek deliliin arkasnda, iyi ve kt bizim tepkilerimize gre lldkleri iin, bizim iyinin prensibi olmamz gerektiini syleyen btn art dncelerin en mtevazs yok mudur? 103. Ahlakn ki Trl nkarcs Var. Ahlakl olmay inkar etmek bunun anlam ncelikle u olabilir: nsanlarn beyan ettikleri ahlaksal gdlerin gerekten onlar eylemlerine ynlendirdiinin inkar edilmesi, yani bu ahlaklln szden ibaret olduunun ve insanlarn baya ve kurnazca aldatmacasna (zellikle kendi kendini aldatma) dahil olduunun ve belki de erdemlilikle nlenmi kimselerin en sk yaptklarnn iddia edilmesidir. O halde, ahlaksal yarglarn geree dayand inkar edilmi olmaktadr. Burada onlarn gerekten eylem gdleri olduu, ama bu yolla btn ahlaksal yarglarn temeli olarak, insanlar ahlaksal eylemlere srkleyen yanlglar olduklar itiraf edilmektedir. Benim bak am budur. Ama pek ok durumda, birinci bak as tarznda ince bir gvensizliin, yani La Rochefoucauld

34

35 tr, hakl ve her halkarda genel olarak ok yararl olduunu anlamazlktan gelmek istemem. Yani ahlakll, simyay reddettiim gibi reddediyorum; daha dorusu, onlarn nkoullarn reddediyorum. Bu, nkoullarn olduuna inanan ve ona gre davranan simyaclarn var olduunu inkar ettiim anlamna gelmez. Ahlakszl da inkar ediyorum: ok sayda insann kendisini yle hissettii iin deil, kendisini byle hissetmek iin gerekten bir neden bulunduu iin. Kendiliinden anlalaca gibi deli olmamam nkouluyla ahlaksz denilen birok eylemin engellenmesi ve bunlara kar mcadele edilmesi gerektiini inkar etmiyorum, keza ahlakl olduu ifade edilen eylerden birounun yaplp, tevik edilmesi gerektiini de inkar etmiyorum... ama ben, birinin olduu gibi brnn de imdiye dein olduundan farkl nedenlerden dolay yaplmas gerektiini dnyorum. Farkl ekilde dnmeyi renmek zorundayz sonunda, belki ok ge, ama ok fazlasna erielim diye: farkl hissedelim diye. 104. Deer Vermelerimiz. Btn eylemler onlara verilen deerlere dayanrlar. Sayg duymalarmzn hepsi ya kendimize aittir ya da bakalarndan edinilmitir... edinilmi olanlar byk lde daha fazladr. Niin onlar ediniriz? Korkudan. yani, bize aitmi gibi davranmay daha yararl grrz... ve kendimizi bu bozulmaya ylesine altrrz ki, sonuta bizim karakterimiz haline gelir. Kendimizin deer vermesi: Bu, bir eyin sadece bize verdii keyif veya keyifsizlik gz nnde tutulup, bakalarna verdii keyif veya keyifsizliin dikkate alnmamas suretiyle llmesi demektir... ok olaanst bir ey! Ama en azndan bizim, iinde pek ok durumlarda bakasna ait deerlendirmeyi kullanma gds bulunan bakasna deer vermemiz, bizden kaynaklanmas, kendi kararmz olmas gerekmez mi? Evet, ama bunu ocuk olarak yaparz ve grmz nadiren deitiririz. Biz genellikle yaam boyunca ocuklukta allm yarglarn budalasyz, yaknlarmz hakknda (onlarn ruhlar, payeleri, ahlaklar, rnek olular, deersizlikleri) hkm veri biimimiz ve onlarn deer verilerine sayg gstermeyi gerekli bulu tarzmzla. 105. Sahte Bencillik. ou insan egoizm hakknda ne dnrse dnsn, ne sylerse sylesin, yine de yaam boyunca egosu iin hibir ey yapmaz, tersine, sadece evresindekilerin kafalarnda kendi hakknda olumu ve onlara bildirmi olan ego hayaleti iin yapar... bunun sonucu olarak bu tr insanlarn hepsi ahsna ait olmayan, yar ahsi fikirlerin ve keyfi, sanki iirsel deerlendirmelerin sisi iinde yaar; biri tekinin kafasnda, teki kafa da baka kafalarn iinde. Kendine sakin bir grnm vermeyi baaran fantezilerin harika dnyas! Bu fikirler ve alkanlklar sisi, sard insanlardan hemen hemen tamamen bamsz olarak geliir ve yaar. iinde insanlar hakkndaki genel yarglarn mthi etkisi bulunur... kendilerine yabanc olan btn bu insanlar, kansz soyutluk olan insana, yani bir kurguya inanrlar. Ve bu soyutlamada yaplan her deiiklik, baz gllerin kararlaryla (hkmdarlar ve filozoflar gibi) olaanst lde ve akld derecede byk kitleleri etkiler... btn bunlar, bu ounluk iinde her bireyin gerek, kendisi iin eriilebilir olan ve kendisi tarafndan kurulan bir egoyu, genel, kiisel zellii olmayan kurguya kar koruyamayp onu bylece yok edememesinden kaynaklanr. 106. Ahlaksal Amalarn Tanmlarna Kar. imdi her yerde ahlakn amacnn aa yukar yle belirlendiini duyuyoruz: insanln korunmas ve tevik edilmesiymi. Ancak bu, sadece bir formle sahip olmak istemekten baka bir ey deil. Korumak, nerede? Buna kar hemen: tevik, nereye? sorusu sorulmal. Bu nerede ve nereye sorularna verilecek olan yant iin nemli ey formlde atlanmam m? Bununla sessiz ve gelii gzel bir halde oktan

35

36 belirlenmitir, imdi geerli olan grevlerimizden baka ne belirlenebilir ki! O formlden hareketle insanlk iin mmkn olan uzunca bir var oluun gz nnde tutulup tutulmayaca yeterince anlalabilir mi? Ya da insanln azami derecede hayvan olmaktan uzaklatrlabileceini anlamak olas m? Her iki durumda da aralar, yani pratik ahlak, ne kadar da baka baka olmak durumunda kalrd! nsanla kendisi iin mmkn olan en yksek akllln verilmek istendiini varsayalm; bu onun mmkn olan en uzun sresini garanti etmek anlamna gelmez kukusuz! Ya da onun en byk mutluluunun nereye ve nerede olarak dnldn farz edelim: O zaman insanlarn mnferit olarak, yava yava ulaabilecekleri en yksek seviye olduu dnlmez mi? Ya da zaten herkesle ilgili hi de hesaplanmayan ortalama mutluluk mu? Ve neden ahlakllk tam da oraya giden yol olsun? Genel olarak baktmzda tercihen insann bugne kadar kendisiyle, bakalaryla, varlnn yazgsyla ilgili olarak giderek gelitirilen ahlak sayesinde daha ok honutsuzluk iine girdii biiminde bir yargya varlabilecek bir yn keyifsizlik kayna onun sayesinde almad m? imdiye dek en ahlakl insan, ahlak karsnda bir insan iin tek hakl durumun en derin mutsuzluk olduuna inanmyor muydu? 107. Budalalmz zerindeki Hakkmz. Nasl davranmak gerek? Hangi amala bir eylemde bulunmal? nsann ilk ve genel ihtiyalar sz konusu olduu zaman bu sorularn yantlar meseleyi kolaylkla ortaya koyar. Ama yantlama, davrann ince, geni bir alann kapsayp, nemli alanlarna ykseldike, gvensizlik, dolaysyla keyfilik artacaktr. Ama burada aslnda kararlarn keyfilie kapal olmas gerekir! Byle ister ahlak otoritesi: Anlalmaz bir korku ve sayg, insan, amacn ve aracn hemen kavrayamad tm eylemlerinde annda ynlendirmeli! Bu ahlak otoritesi yanl dnmenin tehlike dourabilecei konularda dnmeyi yasaklar: Bu suretle kendini, sulayan kimseler nnde hakl karmay alkanlk haline getirir. Yanl: Burada tehlikeli denir... ama kimin iin tehlikeli? Normal olarak belirleyici ahlak sahiplerinin gz nnde tuttuklar tehlike, eylem sahibi kii iin aslnda tehlike deil, tersine, herkese keyfi ve budalaca, kendi kk ya da byk aklna gre eylem yapma hakk verildii zaman, muhtemelen g ve saygnlk kaybna urayacaklarndan onlar iin tehlikelidir: nk kendileri iin keyfilik ve budalalk hakkn dncesizce kullanmaktadrlar... nasl davranmalym? hangi amala bir eylemde bulunaym? sorularnn ucu ucuna ya da zorlukla cevaplandrld yerde bile onlar emrediyorlar Ve eer insanolunun akl byle olaanst yava geliiyorsa ve insan var oluunun btn seyri boyunca olan bu gelime sk sk inkar edildiyse, bunda nasl ve ne amala balayan bireysel sorularn yksek sesle sylenmesine izin vermeyen ahlaksal emirlerin kutsal varlndan, hatta her yerde hazr ve nazr olularndan daha ok neyin suu var? Btn nemli byk meselelerde akln rahat ve soukkanl olmas gerekirken bu trden durumlarda bile ar duygusal hissedip karanla kaacak ekilde eitilmedik mi? 108. Birka Tez. Eer birey mutluluk isterse, ona mutlulua giden yolu gsterecek bir ynetmelik verilmez. nk bireysel mutluluk bakalarnn bilmedii, kiisel kanunlardan kar, dardan gelen ynetmeliklerle sadece engellenip, ks teklenir. Ahlaksal diye nitelenen ynetmelikler gerekte insanlara kar olup insanlarn mutluluunu kesinlikle istemezler. Keza bu ynetmelikler insanln mutluluu ve refah ile bantl olmaktan uzaktr. Ahlaksal abalarn karanlk okyanusunda rehber yldz olarak kullanlmalar bir yana, kelimelerle kesin kavramlar ilikilendirmek mmkn deildir. nyarg, akln gelimesi iin ahlaklln ahlakszlktan daha uygun olduunu kabul eder, ama bu doru deil. Her bilinli yaratn (hayvan, insan, insanolu vs.) geliimi srasnda tad bilinsiz amacnn en yce mutluluk olduu doru deildir. Daha ziyade, gelimenin her

36

37 basamanda zel ve mukayese edilemez, ne yksek ne alak, tersine kendine zg bir mutlulua ular. Gelime mutluluk istemez. Gelime, gelime ister, baka bir ey deil. Eer insanln genel kabul gren bir amac olsayd, yle ve byle davranlmak zorunda diye neride bulunmak mmkn olurdu. imdilik byle bir ama yok. Yani ahlakn talepleri, insanlkla bir ilikiye sokulmamal; byle bir ey aklszca ve ciddiyetten uzak olur. nsanla bir ama nermek bambaka bir eydir: O zaman ama bizim arzumuza gre dnlm bir ey olur. nerilen eyin insanln houna gittiini varsayalm. Bunun zerine insanlk, kendine de ayn ekilde arzuya dayanan bir ahlak yasas koyabilir. Ama ahlak yasas imdiye dek arzunun stnde olmak zorundayd. nsan esasen kendisine byle bir yasa koymak istemiyordu. Tersine, onu bir yerden almak ya da bir yerde bulmak ya da onun bir yerden kendisine emir olarak verilmesini istiyordu. 109. Kendine Hakimiyet ve Ilmllk ve Bunlarn Son Gds. Bir drtnn iddetiyle mcadele etmek iin birbirinden nemli derecede farkl olan altdan fazla yntem bulamyorum. nce drtnn tatmin edici unsurlarndan kanlr, uzun, hep daha uzun sren zaman aralklarndaki tatminsizlik sayesinde zayflatlarak kurutulabilir. Bundan sonra insan onun tatmin edilmesi konusunda kurallara balanm kat bir dzeni kendisi iin yasa haline getirir. Onu bu ekilde kurala oturtup, gelgitlerini kesin zaman dilimlerine balayarak rahatsz edilmeyecei molalar kazanlr... ve belki buradan hareketle ilk ynteme geilebilir. nc olarak: Tiksinti bimek ve tiksinti ile drt zerine egemenlik kurmak iin insan kendini bir drtnn vahi ve azgn biimdeki tatmin oluuna terk edebilir. Elbette bu, atn ldrecek kadar tahrik edip ylece kendi boynunu kran binici gibi davranmamak koulu ile yaplmal... ne yazk ki, bu tr bir denemenin kural budur. Drdnc ola- rak bir zeka hilesi var, yani tatmin, ok zc bir dnceyle ylesine sk ilikilendirilir ki, birka uygulamadan sonra tatmin dncesinin bizzat kendisi annda zc olarak alglanr. (rnein bir Hristiyan kendini cinsel haz bakmndan eytann yaknlna ve dalga gemesine, ya da intikam amacyla ilenen cinayetten dolay sonsuz cehennem cezasna altrrsa, ya da, rnein, onun gznde en saygdeer olan bir insann para aln izledii zaman sadece aal dnrse, ya da kimilerinin yzlerce defa intihar etmek iin duyduklar iddetli arzudan akraba ve arkadalarnn straplar ve kendilerini sulamalar dncesiyle cayp bylelikle imdilik hayatta kalmsa: Bu dnceler artk onun iinde neden sonu gibi birbirini takip eder). Eer insann gururu, Lord Byron ile Napoleonda olduu gibi, isyan edip bir tek duygulanmn akln btn tutum ve dzenine olan stnln hakaret olarak alglarsa, o yntem burada da kullanlr: Bundan drtye zulmetme ve onu adeta gcrdatmak alkanl ve zevki doar. (Herhangi bir itahn klesi olmak istemiyorum... diye yazmt Byron gnlne) Beinci olarak: nsan ok zor ve yorucu herhangi bir i yklenmek ya da kendisini bilerek yeni bir heyecan ve zevke tabi klmak ve bylece dnceleri ve fiziksel glerin hareketini baka yne evirmek suretiyle g miktarlarnn yerini deitirmeye giriir. Eer insan bir drtye zaman zaman iltimas edip, ona tatmin olsun diye bol bol frsat verirse, ite bu da, onu bylelikle aksi halde iddetiyle usanm olan drtnn hkmedecei gcn savurgan yapmasyla sonulanr. u ya da bu bile, despot olmak isteyen drty, tand teki btn drtleri zaman zaman cesaretlendirip, enlik zamanlar vermeyi ve tirann sadece kendisi iin istedii yemi yedirmek suretiyle zapt etmeyi mutlaka bilir. Ve nihayet altncs: Her kim btn bedensel ve ruhsal dzenini zayflatmaya ve bastrmaya katlanp, bunu akllca bulursa, elbette bylece iddetli bir gdy zayflatma amacna da eriir: rnein birinin asketin (yapt) gibi ehvetini ala terk edip, bylece doal olarak enerjisini de ve sklkla akln da ala terk edip rezil etmesi. Yani: Frsatlardan kanmak, drty kurala sokmak, onda ar doygunluk ve tiksinti yaratmak ve onu strap veren bir dnceyle btnletirmek (utan, kt sonular veren veya gururun krlmas gibi dnceler), sonra

37

38 glerin kaydrlmas ve en sonunda genel zayflama ve bitkinlik... alt yntem ite bunlardr. Ama esasen bir drtnn iddetiyle mcadele etmek istemek, bizim gcmz dahilinde deil: ne herhangi bir yntemin seilmesi, ne de bu yntemle baarya ulap ulalmayaca ihtimali var. Anlmz aka btn bu ilemlerde daha ok baka bir drtnn kr maasdr: bize iddetiyle ac veren drtnn rakibi olan o baka drtnn. isterse bu skunet drts olsun ya da utan ve baka kt sonulardan duyulan korku ya da ak olsun. Biz bir drtnn iddetinden yakndmz sanrken, burada esasen bir drtnn baka birinden yaknmas sz konusudur. Byle bir iddetin verdii acnn alglanmas, ayn ekilde iddetli ya da daha iddetli baka bir drtnn bulunmas ve anlmzn taraf tutaca bir savan balamak zere olmasyla mmkn olur. 110. Kar Koyan. nsan aadaki sreci kendi katnda gzlemleyebilir. Bu srecin sk sk gzlemlenip, onaylanmasn dilerdim. imizde henz bilmediimiz bir eit zevkin rayihas ykselir ve bundan dolay yeni bir istek doar. imdi buradaki sorun, bu istein neye kar koyduu sorunudur. Bunlar ortak trden sayg ve eylerdir ya da pek sayg duymadmz insanlardr... yeni istein amac bylece asil, iyi, vgye ve fedakarla deer duyumuyla klk deitirir. intikal eden btn ahlaksal yetenek, bu amac artk daha ok iine alp, ahlaksal olarak alglanan amalarnn arasna koyar. Ve imdi bir zevk iin deil, ahlakllk iin abaladmz syleriz: Bu da abamzn gven ve umudunu ok artrr. 111. Nesnelliin Hayranlarna. Her kim ocukken eitli ve gl duygular alglam, ama zihinsel adalete kar pek uygar olmayan yarg ve istein bulunduu akrabalar ve tandklar arasnda bym ve bunun sonucu olarak duygularn oluturmada en iyi gc ve zamanlarn harcam ise, yetikin kii olarak her yeni eyin, her yeni insann kendinde derhal sempati veya antipati, kskanlk veya aalama uyandrdn fark eder. Kar koymakta kendini gsz hissettii bu deneyimin basks altnda, duyumun tarafszlna ya da nesnellie, dehann ya da en nadir bulunan ahlaklln meselesi olarak, mucizeymi gibi hayran olur ve onun da sadece terbiye ve alkanln ocuu olduuna inanmak istemez. 112. Grevin ve Hakkn Doa Tarihi zerine. Grevlerimiz... bunlar, bakalarnn bizim zerimizdeki haklardr. Bunlar neyle kazanmlar? Bizi anlama yapp karlk verecek kimseler olarak kabul etmek, kendileriyle eit ve benzer grmek, bize baz eyler konusunda gvenmek, bizi eitmek, haddimizi bildirmek, bizi desteklemek suretiyle kazanmlard. Grevimizi yerine getiriyoruz... yani, sayesinde bize her eyin gsterildii gcmze ilikin dnceyi hakl karyoruz. Bize verildii kadarn geri veriyoruz. Grevi yapmak gururumuz. Bakalarnn bizim iin yaptklarna kar bir ey yaparak kendi stnlmz tekrar kurmak istiyoruz... nk onlar bizim egemenlik alanmza saldrdlar ve eer biz grev ile tekrar misillemede bulunmazsak, yani glerine saldrmazsak, elleri hep iimizin iinde olacak. Bakalarnn haklar sadece bizim egemenliimiz altndaki eyle bantl olabilir. Bizim olmayan bir eyi bizden isteselerdi, aklszca bir ey olurdu. Daha net olarak sylemek gerekirse: Sadece bizim egemenliimizde olduunu kastettikleri ey, eer bizim kastettiimiz ile ayn ey ise, bizim egemenliimiz altndadr. ki taraf da kolaylkla ayn yanlg iinde olabilir: Grev duygusu, gcmzn evresi hakknda bakalar ile ayn inanta olmamza baldr. Yani baz eyleri sz vermemiz, onlara kar ykmllk altna girebilmemizdir (irade zgrl). Haklarm: Bu sadece gcmn bakalarnn hakkm olarak grdkleri paras deil, tersine beni iinde tutmak istedikleri parasdr. Bu bakalar bu noktaya nasl ulayorlar? nce akllar, korkular ve dikkatleri sayesinde. Bizden benzer

38

39 bir eyi geri almak istiyor olabilirler (haklarnn korunmas); bizimle savamay tehlikeli buluyor ya da amaca uygun bulmuyor olabilirler; her g kaybmz kendilerinin aleyhine grebilirler, nk o zaman onlarla ittifak kurmak iin biz deil, dman olan nc bir g uygun olur. Bundan sonra: balama ve terk etme ile. Bu durum da, bakalarnn ondan bir para verebilmek iin ve verilen paray, hediye ettiklerine garanti edebilmek iin yetip de artacak kadar gleri var. Bu arada hediye kabul eden kimse iin az miktarda g duygusu art koulur. Bylece haklar doar: kabul edilen ve garanti edilen g lleri. G ilikilerinde nemli kaymalar olursa, o zaman haklar kaybolup, yenileri oluur... bu durumu devletler hukuku, srekli kaybolup, yeniden doarak gsteriyor. Eer gcmzde nemli bir azalma olursa, o ana kadar hakkmz gvence altna alm olanlarn duygular deiir. Bizi yeniden, eskiden olduu gibi mutlak egemenlikleri altna alp alamayacaklarn dnrler... kendilerini bunu yapacak durumda gremezlerse, o andan itibaren haklarmz inkar etmeye balarlar. Keza eer gcmz nemli lde artarsa, haklarmz tanyanlarn duygular deiir ve artk bizim, onlarn tanmalarna ihtiyacmz kalmamtr. Mutlaka gcmz eski dzeyine indirmeyi denerler. Mdahale etmek isterler ve bunu yaparken grevlerine dayanrlar... ne var ki, bu sadece yararsz konumadr. Nerede adalet hakimse, orada bir gcn durumu ve ls muhafaza ediliyor, azalmasna ve oalmasna kar mcadele ediliyor demektir. Bakasnn hakk, bizim g duygumuzun bakasnn g duygusu ile rtmesidir. Gcmz kendini derinden sarslm ve krlm olarak ortaya koyarsa, haklarmz biter. Buna karn eer gcmz ar derecede artmsa, bakalarnn hakk bizim iin biter, nasl ki biz o haklar imdiye kadar onlara tanyorduk. Ucuz insan her zaman bir terazinin hassas dengesine ihtiya duyar. nsani eylerin geici zelliklerinde olduu gibi, sadece ksa sreler dengede duran, ama genellikle inip kan g ve hak llerinin ucuz olmas, bundan dolay zordur ve ok alma gerektirir, iyi irade ve ok ok iyi bir tin. 113. Takdir Edilme abas. Takdir edilme abas, hep bakalarna dikkat eder ve onun i dnyasnn nasl olduunu bilmek ister. Ne var ki, bu drtnn tatmini iin gerekli olan ortak duyarllk ve ortak bilgi, zararsz, merhametli ya da sevecen olmaktan ok uzaktr. nsan daha ok bakasnn bizim yzmzden nasl ruhsal veya fiziksel strap ektiini, kendi hakimiyetini kaybedip, elimizin ya da sadece baklarmzn onun zerinde yapt baskya nasl boyun ediini anlamak ya da tahmin etmek ister. Ve eer bizzat takdir edilmek iin abalayan kimse, sevindirici, heyecan verici ya da neelendirici bir etki yapyor ve yapmak istiyorsa, baarnn tadn, insanl sevindirmek, heyecanlandrmak, neelendirmekle deil, yabanc ruhta kendi etkisini brakp, ruhun eklini deitirerek kendi isteine gre onu idare ettii lde karr. Takdir edilme abas bakalar zerinde ar derecede stnlk kurma abasdr, isterse bu ok dolayl, sadece hissedilmi ve hatta tamamen hayal edilmi bir aba olsun. Bu gizlice istenilen stnln uzun bir dizi derecesi var ve bunun tam bir katalogu neredeyse kltr tarihine denk der: ta ilk garip barbarlktan tutun da ar uygarlamann irkinliine ve hastalkl ideallemeye kadar uzanr. Takdir edilme abas bakalar iin beraberinde getirdii bu uzun merdivenin basamaklarnn sadece bazlarnn adlarn sylersek: ikence, sonra dayak, sonra dehet, sonra korku dolu hayret, sonra aknlk, sonra kskanlk, sonra hayranlk, sonra isyan, sonra sevin, sonra nee, sonra glmek, sonra gln olmak, sonra alay etmek, sonra dalga gemek, sonra darbeler indirmek, sonra ikence etmek: Burada, bu merdivenin sonunda asket* ve ehit durur. Merdivenin en alt basamanda kendisinin kart olan ve karsnda stnlk salamak istedii kimseye strap ektiren barbar bulunuyor. Bu arada asket, onun strap ektirmesinden takdir edilme gdsnn sonucu olarak ar derecede zevk almaktadr. Asketin kendi zerindeki utkusu, onun ayn zamanda, insan ac eken ve seyreden paralara blnm olarak gren ie evrilmi gz ve bundan sonra d dnyaya sadece ondan adeta kendi yakaca odun yn

39

40 iin odun toplamak maksadyla bakmas, drtnn takdir edilmek iin oynad, iinde artk kendi kendine kmrlemi tek bir kiinin arta kald bu son trajedi... bu, uygun balangcn deerli sonucudur: her ikisinde de ikence grnmnde ifade edilemez bir mutluluk! Gerekte gcn en canl duygusu olarak dnlen mutluluk, belki de dnyada hibir yerde batl inanl asketin ruhundaki kadar byk deildi. Bunu Brahmanlar bin yllk bir kefaret deme uygulamas yaparak yeni bir cennet kurmaya balayacak kadar g toplayan Kral Vivamitrann yksnde dile getirdiler. nanyorum ki, u anda biz btn bu tr i yaantlarda yetersiz acemiler ve el yordam ile bilmece zen kimseleriz; insan drt bin yl nce, bu kendinden zevk alma duygusunun rezilce nazikletirilmi hali hakknda daha fazla bilgi sahibi idi. Dnyann yaratl: Belki dnya eskiden bir Hintli hayalci tarafndan bir tanrnn kendisi iin balad asketik ilemler olarak dnlmtr! Tanrnn kendini doaya bir ikence aletine balar gibi balamak isteyii, belki de bu arada uhrevi mutluluunu ve gcn iki kat artm olarak hissetmek iindi! Ve onun bir ak tanrs olduunu farz edelim: Byle bir tanr iin strap eken insanlar yaratmak, devam eden ikencelerin manzarasnda onlara tanrsal ve insanst ac ektirmek ve bylece kendisine zulmetmek nasl bir zevk! Ve onun sadece ak deil, kutsallk ve gnahszlk tanrs da olduunu varsayalm. Eer gnah ve gnahly, sonsuz laneti ve kendi yaratp ynettii dnya da sonsuz aclarn iniltilerin ve straplarn korkun mabetlerini kuruyorsa, tanrsal asketler nasl hezeyanlar hayal etsinler! Paulusun, Dantenin, Calvinin ve onlarn benzerlerinin ruhlarnn da bir kez gcn verdii ehvetin korkun gizemlerine girmi olmalar tmden olanaksz deil ve byle ruhlar karsnda sorulabilir: evet, gerekten takdir edilme abasnn devridaimi asketle son bulup, kendi iinde bitti mi? Bu dng asketin belirlenmi temel tavrna bal kalarak ve ayn zamanda tanrnn merhametiyle bir kez daha batan balayarak tekrarlanamaz myd? Yani kendine ac vermek iin bakasna ac vermek ve yine bununla kendine ve onun merhametine galip gelerek en ar g iinde mest olmak! Kudret hevesi ile ilgili ruhsal bakmdan lsz zevklerde dnyada nelerin mmkn olmu olabileceine ilikin dndmz her eydeki arlklardan dolay balaynz! *Din uruna dnyevi zevklerden feragat eden kimse: kei, dervi. 114. Ac ekenin Bilgisi Hakknda. Uzun ve korkun aclar altnda kvranan ve buna ramen aklnda bir bulanklk meydana gelmeyen hasta insann durumu, bilgi iin deerlidir... her derin yalnzl ve her grev ve alkanlklardan kurtulmu olmay beraberinde getiren zihinsel yararlar tamamen bir yana brakrsak. Derin strap eken kimse, iinde bulunduu durumundan dolay korkun bir souklukla dardaki eylere bakar: Salkl birinin gz bakt zaman, normal olarak iinde eylerin yzd, btn o kk yalanc sihirbazlklar grmez. Evet, o kendi kendine orada sakalsz, renksiz bir vaziyette uzanr. Onun daha nce tehlikeli herhangi bir fantezinin iinde yaadn var sayalm: Onu ac vererek ayltmak, onun o durumdan ekip karmann aresidir; ve belki de tek aredir. (Bunun Hristiyanln kurucusuna armhta rastlam olmas mmkndr. nk btn bu ac szlerin, Tanrm beni niin terk ettin! biimindeki ierii, en derin anlamyla, anlalabilecei gibi, yaamnn lgnlna ilikin genel bir hayal krklnn ve aydnlatmann kantdr; en yksek ac annda kendi hakknda basiretli oldu, tpk yazarn, lm deindeki zavall Don Kiotu anlatt gibi). Acya kar koymak isteyen korkun gerilimli anlk, zerine bakt her eyin yeni bir kla aydnlanmasn salar. Ve btn yeni aydnlatmalarn verdii ifade edilemez tahrik, intiharla ilgili btn ekiciliklere kar koymaya ve strap eken kimse iin yaama devam etmeyi arzu edilir olarak gstermeye yetecek gc ounlukla vardr. Salkl insan dertsizce dolat rahat, scak ve sisli dnyay aalayarak dnr; iinde eskiden kendi bana oynad en soylu ve sevilen hayalleri aalayarak dnr. Bu aalamay

40

41 cehennemin en derinleri gibi derinliklerden by kuvvetiyle darya karp ruha en keskin acy vermekten zevk duyar. Bu kar denge sayesinde fiziksel acya katlanr... imdi aslnda bu dengeye ihtiya bulunduunu hissediyor! Varl hakknda korkun bir sagr ile barr kendine: Bir kez olsun kendi davacn ve celladn ol, bir kez olsun acn senin tarafndan sana verilmi ceza olarak kabul et! Yarg olarak stnlnn keyfini kar; daha da fazlasn syler: istediinin, zorbaca keyfiliinin tadn kar! Kendini, yaamnn zerine kardn gibi aclarnn stne kar, aaya diplere ve dipsizliklere bak! Gururumuz grlmedik ekilde isyan ediyor: O, bunun iin ac gibi bir tirana ve yaama kar tanklk edelim diye... yaam zellikle bu tirana kar savunalm diye bize yapt btn fsldamalarna kar ei grlmemi bir tahrik. Bu durumda, durumumuzun bir sonucu olarak grnmesin ve bizi yenik olarak aalamasn diye insan kendini her trl ktmserlie kar kinle savunuyor. Keza hkmn verdii adaleti uygulamak istei, hibir zaman imdi olduundan daha byk olmamt. nk imdi bu bize kar kazanlan bir utkuyu ve hkmn adaletsizliini balanabilir klacak btn durumlarn en ekicisini gsteriyor.., ama biz balanmak istemiyor, zellikle imdi susuz olabileceimizi gstermek istiyoruz. Kibirin biimsel kaslmalarn yayoruz. Ve imdi yumuamann, iyilemenin ilk afa skyor... ve kendimizi, kibrimizin arlna kar savunmamz, nerede ise ilk etki olarak kendini gsteriyor: O duyguyu tadmzda, kendimizi ahmak ve kibirli diye adlandryoruz... sanki olaand bir ey yaamz gibi! Minnettar olmakszn her eye gc yeten gururu aalyoruz, sayesinde acya katlandmz gurura kar iddetle bir panzehir istiyoruz. Ac bizi ok ceberut ve ok uzun sre kiisel yaptktan sonra, kendimizi yabanclatrmak ve kiilikten uzaklatrmak istiyoruz. Defolsun, defolsun bu gurur! diye baryoruz. O bir hastalkt ve dahas bir kaslmayd. Yeniden insanlara ve doaya bakyoruz... daha istekli bir gzle: Onlarla ilgili baz eyleri imdi, nceden olduundan yeni ve baka trl bildiimiz ve rt dt iin zlp glmseyerek anmsyoruz... ama bize, tekrar yaam lo klar altnda grmek ve iinde strap ekerken eyleri grdmz ve eylerin iinden baktmz berbat ruhsuz aydnlktan kmak, ar derecede hayat verici geliyor. Saln sihirbazlklar tekrar oynamaya balaynca fkelenmiyoruz... deimi gibi bakyoruz, mlayim ve hala ok yorgun halde. nsan bu koullarda mzii, alamadan dinleyemiyor. 115. Szde Ben. zerine dilin kurulduu dil ve nyarglar, ok defa i olaylarn ve drtlerin iyzn anlamamz engelliyorlar. rnein, szckler esasen sadece bu olaylarn ve drtlerin en stn dereceleri iin mevcut olmalar yzndendir... ancak, imdi biz, kelimeler yetmedii yerde artk titizlikle gzlemde bulunmamay alkanlk haline getirmiiz, nk zenli dnmek skntl bir itir. Evet, eski zamanlarda irade d olarak nerede szckler alemi biterse, orada varlklar alemi de sona erer biiminde karar verilmiti. fke, nefret, ak, merhamet, hrs, bilgi, nee, ac.., btn bunlar ar durumlar iin kullanlan adlardr. Daha lml, daha vasat dereceler ve sz edilmeyen srekli oynayan dk dereceler gzmzden kaar, ama aslnda karakterimizin ve yazgmzn dokusunu onlar rerler. Ve bizzat bir yemei yerken, bir sesi dinlerken bilinli olarak en ll holanmamz ya da holanmamamz, belki de, doru anlalrsa hala ar feverandr. O ar feveranlar dokuyu ok sklkla yrtar. Bu durumda iddeti ounlukla istisnalar uygular, phesiz bentleme sonucu olarak... ve bu nitelikleri ile gzlemciyi nasl da yanltrlar! Aktif insanlar yanlttklar kadar yanltrlar! Bizler sadece bilin ve szckleri olan ve bunun sonucu olarak vgye layk ve kusurlu olduumuz durumlara gre yansyan kimseler deiliz. Sadece bizim tandmz bu kaba feveranlardan dolay kendimizi yanl anlyoruz. inde istisnalarn kurallara ar bast bir malzemeden sonu karyoruz. zmzn grnrde en belirgin kitap harfleriyle yazlm yazs iinde kendimizi hatal okuyoruz. Ne var ki, yanl yoldan elde ettiimiz kendi

41

42 hakkmzdaki fikrimiz, szde ben, bundan byle karakterimizin ve yazgmzn yapsnda alma arkadadr. 116. znenin Bilinmeyen Dnyas. En eski zamanlardan imdiye dein insanlarn en zor kavradklar ey, kendi haklarndaki bilgisizlikleridir! Bu, sadece iyi ile ktye ilikin eylerde deil, ok daha nemli eylere ilikin olanlarda da byledir! Her vaziyette insan davrannn nasl olutuunu insann bildii, ok kesin olarak bildii yolundaki ok eskiden kalma lgnlk, hala hayatiyetini srdryor. Sadece kalbi gren tanr deil, sadece eylemini hesaplayan eylemci deil.., hayr, bir bakas da bir bakasnn eyleminin olumasnda nemli olan eyin ne olduunu anlayp anlamadndan kuku duymuyor. Ne istediimi biliyorum, ne yaptm biliyorum zgrm ve bunun sorumluluunu tayorum, bakalarn sorumlu tutuyorum, bir eylemden nce var olan btn ahlaksal olanaklarn ve i devinimlerin isimlerini syleyebilirim; nasl isterseniz yle davranrsnz... bu konuda kendimi ve sizleri anlyorum! Eskiden herkes byle dnrd, hemen hemen herkes hala byle dnyor. Ama, bu konuda byk kukucu ve hayran olunacak yenilikiler olan Sokrates ile Platon doru eylemin doru bilgiyi izlemesi gerekir biimindeki vehim nyargya, en byk yanlgya safa inanyorlard.., bu temel ilkede bir bilgi, hala bir eylemin z iin vardr, biimindeki genel lgnln ve karanln mirasn tayorlard. Eer doru eylemin znn kavrayn doru eylem izlemeseydi, ok korkun olurdu... o byklerin bu dnceyi ispatlamak iin gerek grdkleri tek tarzd bu; bunun tersi onlar iin dnlemez ve delice bir eydi... oysa aslnda bunun tersi, ezelden beri her gn ve her saat ispatlanan plak gerekti! nsann esasen bir eylem hakknda bilebileceinin onu yapmaya asla yetmedii, imdiye dek bilgiden eyleme hibir durumda kpr kurulmad korkun hakikatin ta kendisi deil mi? Eylemler asla bize grndkleri gibi deildirler! D dnyadaki eylerin bize grnd gibi olmadklarn renmek iin ok sknt ektik... peki yleyse! dnyadaki durum da bundan farkl deil! Ahlaksal eylemler gerekte biraz bakadr... daha fazla bir ey syleyemeyiz: Btn eylemler temelde bilinmemektedir. Bunun tersi genel inant ve imdi de genel inantr: Karmzda en eski gerekilik var; bugne kadar insanlk: Bir eylem bize nasl grnyorsa yledir diye dnyordu. (Bu szckleri tekrar okuyunca aklma, Schopenhauerde ok vurgulanan bir yeri, onun hem de vicdan szlamadan bu ahlaksal gerekilie balandn ve hala bal kaldn ispatlamak iin, aktarmak geliyor: Gerekten iimizden her biri iyiyi ve kty tam anlamyla bilen, iyiyi sevip ktden tiksinirken kutsal, yeterli ve mkemmel bir ahlak yargcdr... eer kendisinin deil de bakalarnn eylemleri aratrlyorsa ve o sadece onaylayp onaylamayacak ise ve uygulamann yk bakalarnn srtnda tanacak olduu srece, iimizden her biri btn bunlara sahiptir. Buna gre herkes gnah karc olarak dorudan doruya tanrnn yerini tutabilir.) 117. Hapishanede. Gzm, ister gl olsun ister zayf, sadece belirli bir uzakl grr. Ve bu belirli uzakln iinde yaayp dokurum, bu ufuk izgisi, kaamadm imdiki byk ve kk aln yazmdr. Her yaratn evresinde yarata zg, orta noktas olan ibkey daire var. Buna benzer bir ekilde, kulamz da bizi kk bir alana hapseder, benzer bir ekilde dokunma duygumuz da. Hapishane duvarlar gibi, her birimizin iine duyularn hapsettii bu ufuklara gre dnyay ler bunu yakn, onu uzak, bunu byk, onu kk, bunu sert ve onu yumuak diye adlandrrz. Bu lme iine duyumsama deriz... bunlarn hepsi, hepsi hatadr! nsan herhangi bir zaman noktasnda bizim iin mmkn olan ortalama yaant ve tahrik (uyarm) miktarna gre yaamn uzun veya ksa, fakir ya da zengin, dolu ya da bo olarak lyor. Ve dier btn yaratklarn mrn ortalama insan mrne gre lyor... bunlarn

42

43 hepsi, hepsi yanltr! Eer yakn mesafe iin yz kat daha keskin gzlerimiz olsayd, insanlar bize ar derecede uzun grnrlerdi; evet, organlar yle dnlebilirdi ki, o organlar sayesinde insan llemez olarak duyumsanabilirdi. te yandan organlar yle yaratlm olabilirdi ki, btn gne sistemi daralm ve bir tek hcre gibi skm olarak da duyumsanabilirdi. Ve kart dzenin yarat nnde, insan vcudunun bir hcresi kendini devinim, yap ve uyum iindeki bir gne sistemi olarak gsterebilirdi. Duyularmzn alkanlklar bizi duyumsamann yalan dolanna sard. Bunlar tekrar bizim btn yarglarmzn ve bilgilerimizin dayana... gerek dnyaya tmden ka, snma ve szma yolu yok! Amzn iindeyiz, birer rmcek olan bizler ve ne yakalarsak yakalayalm, amza taklandan baka bir ey yakalayamayz. 118. Hemcins Kim Oluyor! Hemcinsimizden onun snrlar olarak neyi anlyoruz, demek istediim, neyle iimize ve zerimize etki ederek damgasn vuruyor? Onun bizde yapt deiimi hibir ekilde kavramyoruz... onun hakkndaki bilgimiz ii bo olarak biimlendirilmi bir mekan hakkndaki bilgiye benzer. Eylemlerinin iimizde ortaya kard duyumsamalar ona atfedip, yanl, ters evrilmi olumluluk veririz. Biz onu bilgimize gre kendi sistemimizin bir uydusu olarak olutururuz. Ve o bize k verdiinde ya da karardnda ve biz ikisinde de son neden olursak... o zaman da bunun tam tersine inanrz! inde yaadmz hayaletler dnyas! Tersine, altst edilmi, bo ve buna ramen dolu ve tam da dlenen dnya! 119. Bandan Gemek ve Uydurmak. Birisi zbiliini ne kadar ilerletirse ilerletsin, hibir ey yapsn oluturan btn drtlerin imgesinden daha yetersiz olamaz. Ancak kabalarnn adlarn sayabilir. Saylaryla gleri, gelgitleri, birbirleriyle oynadklar oyunlaryla kar oyunlar ve her eyden nce beslenme yasalar ona tmden yabanc kalr. Yani bu beslenme tesadf eseri olur. Gnlk yaantlarmz kurban bazen bu, bazen o drtye frlatrlar; drt kurban hrsla kapar. Ancak, bu olaylarn btn gelileri ve gidileri, btn drtlerin beslenme gereksinimleri ile mantksal bir ba iinde deildirler. Bylece iki farkl ey ortaya kar; birinin alktan lmesi ve krelmesi, tekinin tka basa yemesi. Yaammzn her an, o ann iinde tad ya da tamad besine gre varlmzn birka ahtapot kolunu bytr, dier bazlarn kurutur. Sylediimiz gibi, deneyimlerimizin hepsi bu anlamda gda maddeleridir, ama bunlar kimin alk ve sefalet olduunu, kimin tok ve bolluk iinde yzdn bilmeden kr bir el datmtr. Ve organlarn bu rastlantsal beslenmesinin sonucu olarak bymesini tamamlam ahtapot da kendi oluu gibi biraz rastlantsal olacak. Daha ak sylemek gerekirse: Bir drtnn tatmin edilmek istedii bir noktada bulunduunu varsayalm... ya da gcnn kullanma ya da boaltma, ya da bir boluun doyurulmas... bunlarn hepsi mecazi konumadr: Bylece o, gnn her olayna, kendi amac iin nasl kullanabilecei ynnden bakar; acaba imdi insan kouyor mu, yoksa dinleniyor mu, yoksa kzyor mu, ? yoksa okuyor mu, yoksa konuuyor mu, yoksa kavga m ediyor, yoksa sevin lklar m atyor? Susam olan drt, insann iine girdii her durumu ayn ekilde yoklar ve ortalama olarak onda kendisi iin hibir ey bulamaz, beklemek ve susamaya devam etmek zorundadr. Bir sre daha devam edip, gsz decektir, tatminsizlik birka gn ya da ay daha srerse, yamur almayan bir bitki gibi kuruyacaktr. Eer btn drtler ryada grlen yiyeceklerle memnun olmayan alk gibi kkten davransalard, belki rastlantnn bu vahilii gze daha iddetli batard. Ama drtlerin birou, zellikle szde ahlaksal olanlar, ite bunu yaparlar... eer tahminim doruysa, ryalarmz gdann gn boyu rastlantsal yokluunu bir dereceye kadar dengeleme deeri ve anlam tarlar. Neden dnk rya sevgi ve gzyalaryla dolu, evvelki gnk komik ve cokulu, bir nceki servenci ve hep kasvetli bir

43

44 arayt? Neden bir ryada tarifsiz gzelliklerinin tadn karyor, bir bakasnda bir kartaln engin keyfiyle uup szlyorum uzak dalarn doruklarna? Sevginin ya da komikliin ya da servenciliin ya da mzik ve da isteimizin drtlerimize oyun alan ve boalma salayan bu uydurmalarmz ve her biri kendi ikna edici rneine sahip olacak sinir tahriklerimizin uyku srasndaki yorumlardr, kan dolam ve barsak hareketlerinden, kollarn ve yorgann basksndan, kilise anlarnn seslerinden, rzgar frldaklarndan, gece naaraclarndan ve dier tarzlardaki eylerden kaynaklanan ok serbest, ok keyfi yorumlardr. Genelde bir gece iin neyse br iin de byk lde ayns olan bu metin, yle deiik yorumlanr ki, yaratc akl ayn sinir tahriklerine dn iin ve bugn iin ok deiik nedenler hayal eder. Bunun sebebi, bu akln suflrnn bugn, dnknden baka olmasnda yatar. Baka bir drt tatmin olmak, almak, altrma yapmak, iini amak ve boaltmak istiyordu, imdi o yksek dalgasnda bulunuyordu, dn ise o durumda olan baka birisiydi. Uyank yaamn, ryada yaarken elde ettii bu yorum zgrl yoktur, pek hayalci olmayp gem vurulmamtr... drtlerimiz uyankken dahi sinir tahriklerini yorumlamaktan ve ihtiyalarna gre nedenlerini koymaktan baka bir ey yapmadklarn; uyanklkla rya arasnda, nemli bir fark olmadn; ok deiik kltr dzeylerinin karlatrlmasnda bile, birindeki uyank yorum zgrlnn, dierinin ryadaki zgrlne hibir ekilde taviz vermediini; ahlaksal yarglarmz ve deer vermelerimiz de bizce bilinmeyen psikolojik bir srecin sadece imgeleri ve fantezileri, bir eit allm dili, belli bir sinir tahriki olarak niteleneceini; btn szde bilincimiz, bilinmeyen, belki bilinemeyen, ama hissedilen bir metnin az ya da ok fantastik yorumu olduunu da anlataym m? Kk bir yaanty ele alalm. Bir gn pazardan geerken birisinin bize gldn fark ettiimizi varsayalm: O anda iimizdeki u ya da bu drtnn o andaki kabarmasna gre, bu olay bizim iin u ya da bu anlama gelecek... ve hangi trden insan isek ona gre ok deiik bir olay olarak yorumlanacaktr. Birisi onu bir yamur damlas gibi kabullenir, teki bir bcek gibi zerinden silkeler, baka biri onunla ticaret yapmaya kalkar, bir bakas glecek bir ey var m diye elbisesini kontrol eder, br bunun sonucu olarak komiklik hakknda derin derin dnr, birinin dnyann neesine ve gne na istemeden bir parlt vermi olmak houna gider... ve her halkarda drt bununla tatmin olur; o ister kzma, ister kavga etme, ister dnme, ister iyi niyet besleme drts olsun. Bu drt, olay kendi ganimeti gibi yakalar: Neden tam da o? nk o a susuz pusuya yatmtr. Geenlerde leden nce saat on birde hemen nmde bir adam yldrm arpmasna birdenbire doruca yere ykld. evredeki kadnlar lk attlar; ben ise onu ayaa kaldrp, tekrar konuana kadar bekledim... bu srada, yzmdeki hibir adale hareket etmedi, hibir ey hissetmedim, ne korku, ne merhamet, tersine, yaplmas gerekeni yaptm ve soukkanl bir ekilde oradan uzaklatm. Bana bir gn nceden sabah saat on birde birisinin yanmda bu ekilde yklacann sylendiini varsayalm... nceden bin bir trl acyla kvranrdm, gece uyuyamazdm ve belki de en nemli anda ona yardm edecek yerde o adam gibi olurdum. Yani bu arada btn olas drtlerin olay dnp yorumlamak iin zaman olurdu. Yaantlarmz nedir? ine koyduumuzun iinde bulunandan daha ok oluudur! Ya da esasen iinde hibir ey yoktur mu demeli? Bandan gemek iin hayal kurmak m demeli? 120. Kukucunun Sakinletirilmesi. Ne yaptm hi bilmiyorum! Ne yapmam gerektiini hi bilmiyorum! Haklsn, ama yaptrlacandan kukun olmasn! her an! nsanlk btn zamanlarda etken ile edilgeni kartrd. Bu onun bilmeyen gramer hatas. 121. Neden ile Sonu! Bu aynada ve aklmz bir aynadr dzenlilik gsteren bir eyler oluyor, belirli bir ey her defasnda baka belirli bir eyi takip ediyor... onu biz, deliler,

44

45 alglamak ve adlandrmak istersek neden ile sonu diye adlandryoruz! Sanki bir ey anlamz ve anlayabilirmiiz gibi. Biz nedenlerin ve sonularn imgelerinden baka hibir ey grmedik! Ve ite bu imgelilik, birbirinin takibi olan balantdan daha esasl bir balantnn kavranmasn olanaksz klyor! 122. Doadaki Amalar. Kim tarafsz aratrmac olarak gzn tarihini ve en alt dzey yaratklardaki biimlerini inceler ve onun oluumunu btnyle gsterirse, u byk sonuca ulamak zorundadr: Gzn oluumundaki ama grmek deildi, daha ok rastlantnn bir araya getirdii cihaz olarak ortaya kmt. Bu trden biricik rnek: ve amalar gzlerden kepeklerin dklmesi gibi dklrler! 123. Akl. Akl dnyaya nasl geldi? Aklsz bir ekilde, rastlant sonucu, kazara. Eer kazara meydana geleni tahmin etmek istersek, cevab bir bilmece zmek gibidir. 124. stemek Nedir! Gne doduu anda odasndan kp, gne dosun istiyorum diyene; ve bir tekerlei durduramayp, onun dnmesini istiyorum diyene; ve grete yere frlatlp burada yatyorum, ama burada yatmak istiyorum! diyene gleriz. Ama btn kahkahalara ramen! stiyorum szn kullandnzda bu nden baka bir ey mi yaparz? 125. zgrlk lkesinden. Yapabileceimiz ve yaayabildiimizden ok daha fazla ey dnebiliriz... yani dncemiz yzeysel olup, yzeyden memnundur, yzey olduunu fark bile etmez. Aklmz kesin olarak gcmz lsnde ve gc kullanmamz lsnde gelimi olsayd, o zaman ilke, dncemize egemen olurdu ki, bylece sadece yapabildiimizi kavrayabilirdik... aslnda eer kavrama diye bir ey varsa. Susuz kalan kimsenin suyu yoktur, ama dnce imgeleri daha kolay temin edilebilecek bir ey yokmu gibi onun gznn nne hep su getirirler... akln yzeysel ve kolay memnun edilen tr gerek ac veren ihtiyac anlayamaz ve kendisini buna ramen stn hisseder: Daha fazla yapabildiinden, daha hzl kotuundan, ann da hemen hemen tam hedefte olduundan gururlanr... ve bylece dnceler diyar, yapma, isteme ve yaama diyaryla karlatrldnda, zgrlk diyar olarak ortaya kar: Aslnda; belirttiimiz gibi, sadece bir yzeysellik ve yetinme diyardr. 126. Unutmak. Unutma diye bir eyin olduu henz ispatlanmamtr; bildiimiz, sadece tekrar anmsamann gcmz dahilinde olmaddr. Geici olarak, gcmzn bu boluuna unutmak szcn koyduk, sanki dizinde bir fazla yeti varm gibi. Ama sonu olarak bizim gcmz dahilinde olan ne var ki! Eer bu szck gcmzn bir boluunda duruyorsa, teki szckler gcmze ilikin bilgimizin bir boluunda durmak durumunda deiller mi? 127. Amalara Ynelik. Btn eylemler iinde amalara ynelik olanlarn anlalmas pek mmkn deildir, nk onlar hep en anlalr olanlar diye geerli olmular ve bilincimiz iin en gnlk olanlardr. Byk sorunlar insann sokakta karsna kyor. 128.

45

46 Rya ve Sorumluluk. Her ey iin sorumlu olacaktnz! Sadece ryalarnz iin sorumlu olmak istemiyorsunuz! Ne kadar da acnacak bir zayflk, ne kadar da cesaret bakmndan tutarszlk! Ryalarnzdan baka hibir ey artk sizin malnz deil! Hibir ey artk sizin eseriniz deil! Malzeme, biim, sre, oyuncu, seyirci... bu komedilerde bunlarn hepsi sizsiniz! Ve tam da burada kendinizden ekinip utanyorsunuz ve Odipus bile, bilge Odipus, dnceden teselli karmay biliyordu, oysa biz grdmz rya iin hibir ey yapamyoruz! Bundan, insanln byk ounluunun iren ryalarn bilincinde olmak zorunda olduu sonucunu karyorum. Baka trl olsayd, gece kurmacalar insan gururu iin nasl da smrlrd! Bilge Odipusun hakl olduunu, gerekten ryalarmzdan sorumlu olmadmz... kadar uyanklmz iin de sorumlu olmadmz ve iradenin zgrl retisinin, insann gurur ve g duygusunda anne ve babasna sahip olduunu eklemek zorunda mym? Belki bunu ok sk sylyorum, ama en azndan bundan dolay henz hata olmad. 129. Gdlerin Szde Savam. Gdlerin savamndan sz ediliyor, ama bununla gdlerin savam olmayan bir baka savam kastediliyor. Yani, dnp tanan bilincimizde yeni bir eylemden nce srasyla yapabileceimizi dndmz eitli eylemlerin sonular ortaya kar ve biz bu sonular karlatrrz. Bir eyleme, sonularnn en uygun olacan tespit ettikten sonra, karar verdik diyoruz; dnp tanmamz bu sonuca ulamadan nce, sonular tahmin etmek, onlar btn gcyle grmek ve ayn ekilde hepsini hatasz aklamak iin adamakll strap ekeriz; bu arada hesap bir de rastlant ile blnmek zorundadr. Evet, imdi en zor olann sylemek gerekirse: Teker teker ok zor tespit edilebilecek btn sonular, imdi birlikte ayn tartda birbirlerine kar tartlmak zorundalar; ve olanakl btn bu sonularn nitelik bakmndan farkl olular yznden ounlukla kazuistik kar iin arlklarn yannda tartdan da yoksun bulunmaktayz. Ama bununla dze ulatmz ve rastlantnn terazimize karlkl tartlabilir sonular koydurduunu varsayalm: imdi gerekten belli bir eylemin sonularnn imgesinde bu eylemi yapacak bir gd var... evet! Bir gd! Ama sonunda, harekete getiimiz anda, genellikle burada sz konusu edilen sonularn imgesi trnden baka trden gdler tarafndan belirleniriz. Burada gler etkileimimizin alkanl etkili olur ya da korktuumuz ya da sayg duyduumuz ya da sevdiimiz bir kiinin kk bir vuruu ya da elde olan yapmay tercih eden rahatlk ya da en yakn, en iyi, en kk olaya belirleyici anda neden olan fantezinin cokusu, tamamen hesapsz ortaya kan bedensel etki, ruh halinin etkisi, tesadfen sramaya hazr olan herhangi bir heyecann sramasnn etkisi, ksaca; bazlarn hi bilmediimiz, bazlarn ok az bildiimiz ve birbirlerine kar olacaklarn daha nce asla dnemediimiz gdler etkili olur. Olasdr ki, onlarn arasnda da bir savam meydana geliyor, teye beriye itme, arlk paralarnn terazinin kefelerinde aa yukar tartmalar... ve bu gerek gdlerin savam olur: bizim iin tamamen grnemez ve bilinmez bir ey. Sonular ve baarlar hesapladm ve bylece ok temel bir gdy, gdlerin sava hattna yerletirdim... ama sava hattnn kendisini grmediim gibi yerletiremiyorum da: Savamn kendisi benim gzlerime grnmyor, ayn biimde utku olarak, utku da grnmyor; geri, sonunda ne yaptm mutlaka reniyorum... ama bununla gerekten hangi gdnn galip geldiini renmiyorum. Geri biz, btn bu bilinsiz sreleri hesaba katmamaya ve bir eylemin hazrlanmasn sadece bilindii kadar dnmeye alknz: Ve bylece, gdlerin savamn deiik eylemlerin olas sonularnn karlatrmasyla kartryoruz... ok sonulu ve ahlakn gelimesi iin en uursuz karklklardan birisi! 130.

46

47 Amalar? stekler? Kendimizi iki diyarn varlna inandrmaya altrdk; amalar ve istekler diyar ile rastlantlar diyarna; sonuncusunda her ey anlamszca meydana geliyor, hi kimse nedenini ve niinini aklayabilecek durumda olmakszn orada bir eyler oluyor, bulunuyor, gerekleiyor. Bu byk kozmik aptalln gl diyarndan korkuyoruz, nk biz onu genellikle dier dnyaya, amalar ve grler dnyasna atdan bir kayaanta gibi dp, herhangi gzel bir amacmz ldren bir ey olarak alglyoruz. Bu iki diyara olan inan, ok eskilerden kalma bir romantizm ve fabeldir: Biz akll cceler arzularmz ve amalarmzla aptal, tam aptal azmanlarla rastlantlar tarafndan rahatsz edilip, yklarak, sk sk lmne ineniyoruz... ama btn bunlara ramen bu komuluun korkun iirleri olmakszn yaamak istemiyoruz, nk o canavarlar, eer yaam bizim iin amalarn rmcek anda ok skc ya da korkutucu olunca, ikide bir gelip elleriyle hemen btn a paralamak suretiyle yce bir mdahale de bulunuyorlar.., bunu onlar, o aklszlar istemi olduklar iin deil! Sadece onun farkna vardklar iin deil! Ama onlarn kaba kemikli elleri bizim amza saldryor, sanki orada boluk varm gibi. Yunanllar buna hesaplanamaz ve yce, sonsuz banazlk diyar Moira (Kader Tanras) adn vermiler ve onu tanrlarn evreleyen ufuk olarak ortaya koymulard, ne bu ufku aarak etkileyebiliyorlar ne de ufkun tesini grebiliyorlard: Tanrlara kar, onlara dua etmek, ama onlara kar son kozu elde tutmak eklindeki gizli direni, birok halkta grlen bir zelliktir; rnein Hintli ya da ranl olarak insan kendini lmlnn kurban edilmesine baml olduunu dnr, bylece lmller en kt durumda tanry a brakp, alktan ldrebilirler; ya da eer insan sert melankolik bir skandinav gibi bir eski tanrlar afa dncesiyle kt tanrlarnn onu srekli korkutmalarnn bedeli olarak kendine sessiz intikam keyfi yaratr. Hristiyanlk baka ekilde yapyordu, Hintli, ranl, Yunanl ve skandinav olmamann temel duygusuyla gcn ruhuna toprakta ibadet etmek ve hatta topra pmek demekti: Bu, o her eye kadir aptallklar diyarnn grnd kadar aptal olmadn, daha ziyade onun arkasn da... sevgili tanrnn bulunduunu fark etmeyen bizim daha ok aptal olduumuzu, onun geri karanlk, kavisli ve mucizeyi yollar sevmekle birlikte, sonunda yine de her eyi mkemmel doruya gtrdn gstermektedir. imdiye kadar dev soyu ve Moira olarak yanl tannm olan ve hatta amalar ve alar aklmzdan daha ustaca ren yle ki onlar kendisine anlalmaz hatta budala grnmek zorunda kalan sevgili tanr ile ilgili yeni bir fabel bu fabel ylesine cesur bir altst edi, ylesine cretli bir paradokstu ki, i bu kadar lgn ve elikili tnlasa bile uygarlaan yal dnya ona kar direnemiyordu... nk, aramzda kalsn, orada bir eliki vard: Eer aklmz tanrnn akln ve amalarn tahmin edemiyorsa, aklnn niteliini ve tanrnn aklnn bu niteliini nereden tahmin ediyor? atdan den kayaantan, gerekten tanrsal sevgi tarafndan atlp atlmad konusunda son zamanlarda aslnda gvensizlik artt... ve insanlar yeniden devler ve cceler romantizminin eski izlerinin peine dmeye balyor. Zaman geldii iin artk renelim: Bizim szde zel amalar ve akl diyarmz da yine devler ynetiyor! Ve amalarmz ve aklmz cce deil, devdirler! Ve kendi alarmz, kayaantann paralad gibi bizim tarafmzdan da sk ve hoyrata paraland! Ve ama denilen eylerin hepsi ama olmad gibi istek denilen eylerin hepsi de istek deil! Ve eer bundan bir sonu karmak isterseniz: Demek ki sadece bir tek diyar var, rastlantlar ve aptallklar diyar? te o zaman unu eklemek gerek: Evet belki sadece bir diyar var, belki ne arzu ne ama var, biz onlar hayal ettik. Zorunluluun demir elleri talihin zar marapasn sallayp, oyunlarn sonsuza dek oynarlar. Her derecede amaca uygunluk ve aklllkla tamamen benzer grnen zarlar, gelmek zorunda. Belki de bizim arzularmz ve amalarmz byle atlan zarlardan baka bir ey deildir ve biz, ar dar kafallmz kavramak iin sadece ok yetersiz ve kibirliyiz: yani demir ellerle zar marapasn sallyor olmamz ve kastl eylemlerimizde zorunluluk oyunu nu oynamaktan baka bir ey yapmyor olmamz. Belki! Bu belkiyi aabilmek iin yeraltnda ve btn yzeylerin teki tarafna konuk olup

47

48 Persefonenin (Lat. Proserpina: Yunan yeralt tanras.) masasnda onunla bizzat zar atmak ve bahse girmek gerek. 131. Ahlaksal Modalar. Ahlaksal yarglar batan baa nasl da deiti! Antik ahlaklln en byk mucizelerinin, rnein Epiktetin, imdi geerli olan bakalarn dnmenin, bakalar iin yaamann vlmesinden haberleri hi mi hi yoktu; onlarn bizim ahlak modamza gre, deyim yerindeyse, ahlaksz diye nitelendirilmesi gerekirdi, nk onlar btn gleriyle kendi egolar iin alp bakalarna merhamete kar (zellikle bakalarnn aclar ve ahlaksal sularyla) koydular. Bize cevap verselerdi belki de unu derlerdi: Eer siz kendinize ok skc ya da irkin bir nesne geliyorsanz o zaman kendinizden ok bakalarn dnn! Bunu yaparsanz iyi edersiniz! 132. Ahlakta Hristiyanlk Yanklamasnn Yava Yava Sona Ermesi. On n'est bon que par la pitie; il faut donc quil y ait quelque pitie dans tous nos sentiments... byle kulaa geliyor imdi ahlak! Ve nereden geliyor bu? nsann imdi sempatik, fedakar, toplum yararna olan, toplumsal eylemleri ahlaksal eylemler olarak deerlendiriyor olmas... belki de Hristiyanln Avrupada meydana getirdii en genel etki ve deiikliktir: Oysa onun amacnda ve retisinde byle bir ey yoktu. Ama birlik gereklidir dncesine, sonsuz kiisel mutlak ilahi selametin nemine ok ters den bencil ve kkl inan, dayand dogmalarla yava yava geri plana itilip, sevgiye, yaknlarndakileri sevmeye olan yan inancn kilisenin yardm iini ok iyi uygulamasnn etkisiyle tam bir uyum salayarak bu sayede n plana karlmas, Hristiyan dnce tarznn bir artyd. nsan kendisini dogmalardan ne kadar ok soyutladysa, bu soyutlamann mazeretini insan sevgisi kltnde o kadar ok aryordu: Bu hususta Hristiyan idealinin gerisinde kalmayp, mmkn olduu yerde onu gemek, Voltaireden Auguste Comtea kadar btn Fransz zgr dnrlerin de gizli bir tevik nitelii kazanmt: Ve Comte gerekten mehur ahlak forml vivre pour autrui ile Hristiyanl Hristiyanlk st bir hale getirdi. Almanyada Schopenhauer, ngilterede John Stuart Mill eylem ilkesi olarak sempatik duygulanmlar, merhamet ve bakalarnn yarar konusundaki retiye yaygn geerlilik kazandrdlar: Ama, kendileri yankdan baka bir ey deildiler... o retiler, iddetli bir itici gle, en kaba ve nazik ekillerde, aa yukar Fransz Devrimi dneminden balayarak her yerde ayn anda oaldlar; btn sosyalist sistemler kendilerini sanki ellerinde olmayarak bu retilerin ortak zemini stne oturttular. Belki de esasen ahlaksal olann ne ifade ettiini bilmekten daha iyi inanlm bir nyarg yoktur. imdi, toplumun iyi bir yolda olduunu, kiilerin teker teker genel ihtiyalara uyduklarn ve bireyin mutluluunun ve ayn zamanda kurban edilmesinin kendisini btnn yararl bir paras ve arac hissetmesinde yattn duymann herkese iyi geldii anlalmaktadr. Sadece insan, imdi bu btnn nerede aranmas gerektii konusunda, mevcut olan bir devlette mi, yoksa kurulacak bir devlette mi, bir ulusta m, yoksa bir halklar kardeliinde mi ya da kk yeni ekonomik ortaklklarda m, hala bocalayp duruyor. imdi bunun hakknda derin derin dnlyor, kukulanlyor, savam veriliyor, kzlyor ve heyecanlanlyor; ama egonun kendisini, btne uyum salayacak biimde hak ve grevlerinin sert erevesini tekrar alncaya kadar yalanlamak zorunda olduu iddias... yepyeni ve bambaka bir ey oluncaya dek, talepteki birliin ahane olmas ve kulaa ho gelmesidir. nsan kkl bir deiimden, hatta bireyselliin zayflatlmasndan ve yok edilmesinden daha fazla bir ey istemiyor... kendisine bunu u anda ister itiraf etsin, ister etmesin: Btn ktlklerin ve husumetin, israfn, pahal ve lks eylerin bireysel varln imdiki biimine yakmadn tek tek sayp ikayet etmekten yorulunmuyor, eer sadece byk vcutlar ve onlarn eleri bulunursa, daha ucuz, tehlikesiz, muntazam ve birbirine

48

49 daha uygun olarak idare edilecei umuluyor. Herhangi bir ekilde bu vcut ve eleri oluturan drtlere ve onun yardmc drtlerine uyan her ey iyi olarak alglanr, bu amzn ahlaksal temel akmdr; sempati ile sosyal duygu ayn zaman da karlkl olarak birbirinin stesinden gelir. (Kant hala bu hareketin dnda bulunuyor: O zerine basa basa, eer iyiliimizin ahlaksal deeri olacaksa bakalarnn aclarna kar duyarsz olmamz gerektiini retir, anlalaca gibi, Schopenhauer buna ok kzp, Kant zevksizlii adn verir.) 133. Kendini Daha Fazla Dnme. nsan unu enine boyuna bir dnsn bakalm: nmzde birisi suya derse, arkasndan ona hi yaknlk duymasak bile niye atlarz? Merhametten: Orada insan sadece bakasn dnr... der dncesizlik. nsan kan tkren birisi iin, hatta ona kar kt ve husumetli bir tavr iinde olsa bile, neden ac ve sknt duyar? Merhametten: Bu srada insan artk kendisini dnmez... der ayn dncesizlik. Gerek, merhamet duygusundadr.. . yanltc bir ekilde genellikle merhamet diye adlandrmaya altmz eyi kastediyorum... geri ar tk bilinli olarak kendimizi dnmeyiz, ama ok kuvvetli bir bilinsizlikle dnrz, tpk bir ayamz kaydnda kendi kendimize amaca ynelik kar hareketler yaptmz ve bu srada anlalan aklmz kullandmz gibi. Bakasnn kazas rencide eder bizi; eer ona yardm etmezsek, bu bize gsz olduumuzu, belki de korkak olduumuzu gsterir. Ya da bu, bakalarnn karsnda onurumuzun azalmasna veya kendimize olan saygmzn azalmasna neden olur. Ya da bakasnn kazasnda ve acsnda bizi uyaran bir tehlike iareti vardr; ve insann tehlikeye maruz kalmasnn ve zayflnn belirtileri olarak zaten bize utandrc etki yapabilirler. Bu eit strab ve rencide olmay geri evirip, iinde ince bir zsavunmann ya da intikamn da bulunabilecei merhamet eylemiyle misillemede bulunuruz. Aslnda kuvvetli bir ekilde kendimizi dnyor olmamz, ac ekenlerin, yokluk iinde kvrananlarn, feryat edenlerin baklarndan kanmaya muktedir olduumuz btn durumlarda verdiimiz karar bu durumu ortaya koymaktadr: Eer biz daha gl, yardm eden kimseler olarak yeterli olup, alk alacamzdan emin olursak, mutluluumuzun kartn duyumsamak istiyorsak ya da grn sayesinde skntdan kurtulabileceimize inanyorsak, bunu yapmamaya karar veririz. Byle bir grnte bize verilen ve ok deiik trlerde olabilecek acy merhamet diye adlandrmak yanltcdr, nk o ac, her koulda karmzda ac ekenin serbest olduu bir acdr: Nasl onun aclar ona aitse, o ac da sadece bize aittir. Ama merhamet eylemini yaptmzda kendimizden uzaklatrdmz ite sadece bizim bu acmzdr. Ancak, byle bir eyi hibir zaman bir gd tarznda yapmayz; bu eylem srasnda kendimizi kesin olarak bir acdan kurtarmak istersek, ayn eylemle mutlaka heves tepisine yol veririz.., heves, kart bir durumun grnmesiyle; sadece istersek yardm edebilme dncesiyle; yardm etmemiz durumunda vlme ve tannma dncesiyle; yardm etkinliinin bizzat kendisiyle, eylem gerekleir ve adm adm gerekleen bir ey olarak gerekletiren kimseyi sevindirmesiyle, zellikle de eylemimizde ortaya kan fkede adaletsizlii snrlama duygusu varsa (birisinin fkesini boaltmas kendi bana zindelik verir) ortaya kar. Btn bunlar ve daha ince olan dier eyler eklenince merhamet oluur: Dil nasl da beceriksizce bir szck ile ok sesli bir varla saldrr! Buna karn merhamet, strap ile bir cins, strap karsnda ortaya kyor olmas, ya da strap iin zel, ince, etkileyici bir anlay olmas; her ikisi de deneyime ters der ve kim merhameti tam da bu iki adan verse, ite o ahlakn bu alannda yeterli deneyimden yoksun demektir. Bu benim Schopenhauerin merhametle ilgili anlatt btn inanlmaz eyler konusundaki phemdir: Bizi bununla kendince byk yeniliine, merhamet etmeye inandrmak istemesi ite onun ok eksik gzlemleyip, berbat bir ekilde tanmlad merhamet etmeye o gemi ve gelecekteki her trl ahlaksal eylemlerin kaynaym... ve aslnda ilk kez Schopenhauern onun iin uydurduu yeteneklerden dolay.

49

50 Sonuta, merhametsiz bir insan merhametli olandan ne ayrr? Her eyden nce onlarda burada sadece kaba hatlaryla deyi verirsek... korkunun duyarl fantezisi, tehlikeye kar sezginin ince yetisi yoktur; engelleyebilecekleri bir ey olduu zaman gururlar da yle abuk incinmez (Gururdan gelen dikkatleri, bo yere bakalarnn iine karmalarn yasaklar, evet, onlar herkesin kendi kendine yardm etmesini ve kendi kartn oynamasn severler). Kald ki, onlar aclara dayanmaya ounlukla merhamet edenlerden daha alkndrlar; kendileri ac ekmi olduklar iin, bakalarnn ac ekmesi onlara hakszlk olarak da grnmez. Nihayet nasl merhametliler iin Stoac soukkanllk durumu utandrcysa, onlar iin de yumuak kalplilik durumu utandrcdr; onu aalayc szcklerle doldururlar ve bu mnasebetle erkekliklerinin ve souk cesaretlerinin tehlikede olduunu dnrler... gzyalarn bakalarndan gizleyip, kendilerine kzarak silerler. Benciller, merhametli kimselerden baka trldr.., ama onlar tam anlamyla kt ve merhametlileri iyi olarak nitelendirmek, geerli olan modadan baka bir ey deildir: Bunun tersi olan modann da belli bir zaman vard ve uzun bir zamand! 134. nsan Kendisini Merhametten Ne lde Korumal. Merhamet etme, eer gerekten strap veriyorsa.., ve bu bizim burada tek bak amz olduu iddia ediliyor, zararl bir duygulanmda her kendini kaybetme gibi bir zayflktr. Dnyadaki strab artrr: Dolayl olarak ara sra merhametin sonucu olarak, bir strap azaltlp yok edilebilse bile, insan bu ara sra ve btnyle nemsiz sonular, sylediimiz gibi, zararl olan varln hakl karmakta kullanamaz. Onun sadece bir gn hkm srdn varsayalm; o zaman insanlk derhal mahvolur. Esasen o herhangi bir drt gibi hi de iyi karakterli deildir: sadece istenip, vld yerde... ve bu insann onun iindeki zarar verici eyi kavramad, ama iinde bir nee kayna kefettii yerde oluyor, vicdan huzuru ona tutununca, ancak o zaman insan seve seve ona balanp, gsterisinden utanmyor. O, zararl olduunun dnld baka koullarda zayflk saylyor, ya da Yunanllarda olduu gibi, insann zaman zaman keyfi boalmlarla tehlikesini ortadan kaldrabilecei hastalkl periyodik bir duygulanm oluyor. Her kim bir kez denemek iin, merhamet nedenlerini pratik yaamda bir sre bile bile takip edip evresinde yakalayabilecei btn sefaleti her zaman ruhunun karsna dikerse, hasta ve melankolik olmaktan kanamaz. Bununla beraber her kim doktor olarak herhangi bir anlamda insanla hizmet etmek isterse, o duyguya kar ok dikkatli olmak zorundadr... duygu onu btn nemli anlarda fel edip bilgisine ve yardmsever narin ellerine engel olur. 135. Merhamet Edilmek. Bakasnn merhamet etmesi dncesi vahilerde ahlaksal dehet uyandrr: Bu gibi durumlarda insan btn erdemlerden yoksundur. Merhamet bahetmek, aalamak gibi bir eydir: nsan aalk bir yarat ac ekerken grmek istemez, bu ona zevk vermez. Buna karn insann edeer gururlu olarak kabul ettii ve ikence altnda gururundan vazgemeyen bir dman ac ekerken grmek ve esasen merhamet dilemeyi reddeden, yani en utandrc ve derin aalamalarda bulunan her yarat grmek... ite bu zevklerin zevkidir, bu srada vahi kiinin ruhu hayranla dnr: Sonunda, eer eline geirirse, byle cesur bir yarat ldrr ve ona, inat dmana, son erefini teslim eder: Barp arsayd, yzndeki souk alayc ifadeyi kaybetseydi, kendini aalk bir ekilde gsterseydi... o zaman, bir kpek gibi yaamasna izin verilirdi.., artk strabn seyredenlerin gururunu tahrik etmez ve hayranln yerini merhamet etme alrd. 136. Merhametteki Mutluluk. Eer insan Hintliler gibi insan sefaleti konusundaki bilgiyi btn zihinsel etkinliklerin amac olarak koyar ve tinin birok kua boyunca byle korkun bir

50

51 hedefe bal kalrsa: merhamet etme kaltmsal ktmserlikteki insanlarn gznde, sonuta yaam koruyan g olarak yeni bir deer kazanr; her ne kadar varlk tiksinti ve dehet karsnda frlatlp atlmaya layk olsa da, o yine de varl katlanlabilir hale getirir. Merhamet etme, zevki barndran ve stnl kk dozlarda tattran bir duyum olarak intihara kar panzehirdir: Tortularmz alr, kalbi doldurur, korkuyu ve kaslmay giderir; konumaya, yaknmaya ve eylem yapmaya srkler... bireyi her tarafndan keye sktrp karanla iten ve soluunu kesen bilgi sefaleti ile llrse greli mutluluktur. Ama hangi mutluluk olursa olsun insana hava, k ve serbest hareket salar. 137. Ben Neden kilensin! Kendi yaantlarmz bakalarnn yaantlarn grmeye altmz gzlerle grmek... bu ok rahatlatr ve nerilmeye deer bir ilatr. Buna karn, bakalarnn yaantlarn sanki bizim yaantlarmzm gibi grmek ve alglamak... bir merhamet felsefesi istei, bu bizi mahveder, hem de ok ksa zamanda: ama bu denensin ve daha fazla hayal kurulmasn! Bunun dnda, ilk maksim akla ve akll olmaya ynelik iyi niyete mutlaka daha uygundur nk bir olay bizim deil de bakasnn bana gelirse, o olayn deer ve anlam hakknda daha nesnel karar veririz: rnein bir lm olaynn, para kaybetmenin, bir iftirann deeri hakknda vereceimiz karar gibi. Buna karn eylem ilkesi olarak merhamet etme, bakasnn rahatszlndan onun duyduu kadar rahatszlk duy talebiyle, ben bak as, abartmas ve arlyla, bakasnn da bak as, merhamet edeninki de olmay beraberinde getirirdi: Bylelikle kendi ykmz mmkn olduu kadar azaltacak yerde kendi benimizden ve bakasnn beninden ayn anda strap ekip, byk bir istemle ift aklszlktan ikayeti olurduk. 138. Daha Sevecen Olmak. Eer birisini sever, sayar, ona hayranlk duyar ve ardndan ac ektiini kefedersek, byk bir aknlk duyarz, nk ondan bize akan mutluluun kendi mutluluumuzun yaama sevinci veren zengin pnarndan kaynaklandndan baka trl dnmeyiz... bylece sevgi, sayg ve hayranlk duygularmz daha nemli bir ilikiye dnr: Daha sevecen olur, yani: Onunla bizim aramzdaki uurumun kapand, eitlie yaklama saland grnr. Eskiden o, hayalimizde minnettarlmzn stnde yaarken, ona geri vermemiz ilk kez ancak imdi mmkn olur. Bu geri verebilme yetenei, bize byk sevin ve vnme salar. Onun acsn neyin azaltacan kefetmeye alr ve onu kendisine veririz; teselli edici szler, baklar, ikramlar, hizmet, armaan isterse... onlar veririz; ama her eyden nce: strabyla ilgili ac ekmemizi isterse, o zaman ac ekiyor gibi davranrz, ama btn bunlara ramen etken minnettarln zevkini karrz: onun zevkini, ksaca, iyi intikam olarak karrz. Bizden hibir ey istemez ve kabul etmezse, keyifsiz ve zgn, neredeyse gcenmi olarak ekip gideriz: Sanki minnettarlmz geri evrilmi gibi olur... ve bu onur noktasnda en yardmsever insan hala tehlikelidir. Btn bunlardan, en uygun durumda bile strap ekmede biraz aalayc, merhamet etmede biraz yceltici ve stnlk duygusu verici bir ey bulunduu sonucu kmaktadr; bu iki duyguyu sonsuza dein birbirinden ayrc unsur olarak. 139. Szde Daha Yksek! Merhamet etmeye ilikin ahlakn, Stoac ahlaktan daha yksek olduunu mu sylyorsunuz? spatlayn! Ama, ahlaktaki daha yksek ve daha alak derecelerin ahlaksal arnlarla llmediine dikkat edin: nk, mutlak bir ahlak yoktur. Yani, lleri baka yerden aln ve... imdi dikkat edin! 140.

51

52 vmek ve Yermek. Bir sava baarszlkla biterse, sava suunun kimde olduu sorulur; galibiyetle sona ererse, sava karan kimse vlr. Baarszln olduu her yer de su aranr; nk o beraberinde huzursuzluk getirir, ona kar ise irade d bir tek ila kullanlr: G duygusunun yeniden canlandrlmas.., ve bu da sulunun mahkumiyeti ile gerekleir. Bu sulu, bakalarnn iledii suun amar olan deildir: O herhangi bir ekilde hala gce sahip olduklarn ispat etmek isteyen gszlerin, aalanmlarn, ezilmilerin kurbandr. nsann kendisini mahkum etmesi de bir yenilgiden sonra g duygusuna kavumak iin yardm eden bir are olabilir. Buna karn kkrtcya methiye dzmek, sk sk kurbann almak isteyen drtde olduu gibi kr bir sonutur... ve bu kez kurban kurbanlk hayvann kendisine tatl ve davet edici bir koku verir: Yani eer bir halktaki, bir toplumdaki g duygusu byk ve byleyici bir baar ile dolup tam, bir utku yorgunluu balamsa, o zaman insan gururundan vazgeer; adama duygusu ykselir ve nesnesini arar. Azarlansak da vlsek de bizler bu arada yaknlarmz iin alld zere frsatz, ok sklkla, keyfi olarak sandan tutulup srklenen, ilerinde kabaran azarlama ya da vme drtsn dar aktan frsatz. Her iki durumda da onlara iyilik ederiz, ama bu iyilikten bizim herhangi bir kazancmz yoktur, onlar da teekkr etmezler. 141. Daha Gzel, Ama Daha Deersiz. Resimsel ahlakllk: Bu dik ykselen duygulanmlarn, kaba geilerin, dokunakl, etkili, korkun, neeli tavrlarn ve seslerin ahlaklldr. Ahlaklln, yar vahi basamadr: nsan ona daha yksek bir paye vermek iin kendini onun estetik ekiciliine kaptrmamal. 142. Duygudalk. Bakasn anlamak iin, duygusunu iimizde benzer ekilde oluturmak iin, geri sk sk onun yle ya da byle belirlenmi duygusunun sebebini arar ve rnein, o neden mahzun diye sorarz... nk sonra ayn nedenden dolay kendimiz de mahzun olacaz; ama ok daha allm ise bunu yapmayp, duyguyu bakasnda yapt ve gsterdii etkilere gre iimizde retmek, gzlerinin, sesinin, yrynn, tavrnn ifadesini (ya da onlarn szle, resimle, mzikle tam kopyasn) kendi vcudumuzda taklit etmektir (en azndan adale hareketlerinde ve sinir yoluyla uyarlmalarda en kk benzerlik oluuncaya kadar). Bunun zerine iimizde, hareketlerle duygular arasndaki eski bir ortakln sonucu olarak, ileri ve geri komak iin eitilmi benzer bir duygu ortaya kar. Bakasnn duygularn anlamadaki hnerimizi ok gelitirdik ve hemen hemen irade d olarak bir insann yannda olduumuzda, hep bu maharetin egzersizini yapyoruz: nsan zellikle kadnlarn, etrafta duyumsadklar eylerin kopya edilip, yanstlmasn, yzlerinde titreyip, parldayan hatlarn oynamasnda grr. Ama en belirgin olarak bize, duygu hzl ve duyarl tahmininde ve bakalarnn duygularn anlamada usta olduumuzu mzik gsterir: Yani eer mzik, duygularn kopyasnn kopyasysa ve ancak bu uzakla ve belirsizlie ramen bizi yeterince sklkla kendisine ortak ediyorsa, yle ki zlmek iin hibir nedenimiz olmad halde zrdeliler gibi sadece bize herhangi bir ekilde zlenlerin ses tonlarn ve hareketlerini ya da belki onlarn adetlerini anmsatan sesler ve ritimler duyduk diye zlrz. Bir arkcnn mziiyle ylesine sava heyecanna kaplp, ayaa frlayarak toplant halindeki saray erkanndan be kiiyi ldren bir Danimarka kralndan sz edilir: Ortada sava yoktu, dman yoktu, daha ok bunlarn tersi hkm sryordu, ama duygudan neden karan g, grn ve akl yenecek kadar kuvvetliydi. Bununla beraber, ite bu, mziin hemen hemen her zaman yapt etkidir (esasen etki yapmas varsaymyla) ve insann bunu anlamas iin yle kendi iinde elikili durumlara ihtiyac yok: Mziin bizi iine srkledii duygu durumu., her seferinde gerek durumumuzun grn ve bu gerek durumu ve nedenlerini tehis eden aklla eliki halindedir. Bakalarnn duygularna gre duygularmz oluturmaya ne

52

53 sayesinde byle alm olduumuzu sorarsak, cevap hakknda hibir phe kalmyor: Btn yaratklarn en dlei olarak insan, narin ve duyarl doas sayesinde, korkakl iinde bakasnn duygularn anlama, bakasnn (hayvann da) duygularna kar hzla anlay gsterme ustalna sahiptir. Binlerce yl boyunca her yabancda ve canlda tehlike grmtr: Byle bir grn karsnda derhal yz ifadesini ve tavrn taklit etmi ve bu yz ifadesinin ve tavrn arkasndaki kt niyet tarz hakknda sonu karmtr. nsan, niyetlere ilikin btn hareketlerin ve hatlarn bu yorumunu, cansz eylerin doasna bile uygulad... cansz hibir ey yoktur lgnl gstererek: Bizim doa duygusu dediimiz her eyin, gk, tarla, kaya, orman, frtna, yldzlar, deniz, doa, ilkbahar grnnn kkeninin burada olduuna inanyorum... korkunun ezeli uygulamas olmadan, her eyin onun arkasnda olan ikinci bir anlam dorultusunda grsek, doadan imdi zevk almazdk, tpk anlamann ustas olan korku olmadan insanlardan ve hayvanlardan zevk almayacamz gibi. Zira sevin ve ho bir hayret, nihayet gln olma duygusu duygudaln sonradan doan ocuklar ve korkunun ok sonraki kardeleridir. Hzl anlama yetenei... bu grld gibi hzla sahte tavr taknma yeteneine dayanr... gururlu, kendini beenmi insanlarda ve halklarda azalyor, nk onlar pek korkmuyorlar: Buna karn anlamann ve sahte tavr taknmann her tr korkak halklarn iine yerlemi; buras, taklit edici sanatlarn ve yksek zekann da gerek vatandr. Eer ben duygudaln byle bir kuramndan hareketle, burada teklif ettiim gibi, tam da imdi ok sevilen ve kutsal ilan edilen bir mistik sre teorisini dnrsem, onun sayesinde merhamet iki yaratktan bir yaratk meydana getiriyor ve bu yolla birisine brn dorudan anlamay mmkn klar: Hatrladm kadaryla, Schopenhauerinki gibi prl prl bir kafa bile byle ar heyecanl ve ie yaramaz vr zvr eylerden zevk alp bu zevki tekrar baka berrak ve yar berrak kafalara ekmiti: aknln ve acmann sonu olmadn biliyorum. Kavranamaz anlamszlktan aldmz zevkin derecesi ne olmal! Eer insan gizli zihinsel arzularna kulak verirse, btnyle delilie ok yakndr! (Gerekten niin Schopenhauer kendini Kant'a kar byle mteekkir, byle derinden minnettar hissetti? Bir kere foyas ak seik ortaya kyor: Birisi bize Kantn kesin buyruundan nasl qualitas occultann alndndan ve onun anlalabilir klnacandan sz etmiti. Bunun zerine Schopenhauer u szcklerle tepki gstermiti: Mutlak buyruun anlalabilirlii! Kknden yanl bir dnce! Zifiri karanlk! Tanr anlalr olmaktan korusun! te bir anlalmazlk var ki, akln bu acsn ve kavramlar kstlar, koullu, sonlu, aldatc olur; bu kesinlik Kantn byk hediyesidir. nsan, daha batan bu eylerin anlalamazlna inanarak kendisini mutlu hisseden kimsenin ahlaksal eylere ilikin bilgi konusunda iyi niyetli olup olmadn dnyor! Ya samimi olarak, yukardan aydnlatlmaya, byye ve ruhlarn grnmesine ve kurbaann metafizik irkinliine inanan birisi!) 143. Bu Drt Kudurmaya Balarsa, Vay Haline. Bakalarna ballk ve yardm drtsnn, (sempati duygulanmnn) imdi olduundan iki kat daha fazla olduunu varsayalm, o zaman dnya ekilmez olurdu. Sadece herkesin ballk ve yardm iin, her gn ve her saat kendisi iin ne delilikler yaptn ve bu srada onu seyretmenin ne kadar dayanlmaz olduunu dnn: Ya biz bakalar iin imdiye dein kendilerini sadece ok seyrek cezalandrdklar bu deliliklerin ve srnaklklarn nesnesi olsaydk, nasl olurdu! O zaman bir yakn kii bize yaklar yaklamaz gz kapal kamaz mydk? Ve imdi bencillii nitelediimiz kt szlerle ayn ekilde sempati duygulanmn nitelendiremez miydik? 144. Kulaklar Haykra Kapamak. Eer biz kendimizi teki fanilerin haykrlar ve aclaryla hznlenip, kendi ufkumuzu bulutlarla kaplarsak, bu kararmann sonularna kim katlanacak? Dediim gibi teki faniler ve onlarn ykleri de stne binecek! Onlarn haykrlarnn

53

54 yanks olmak istesek de, evet kulamz sadece ona doru evirsek bile onlara ne yardmc olabiliriz ne de onlar ferahlatabiliriz, meer ki mutsuz olmak yerine Olimpiyalinin sanatn renip bundan byle insanln mutsuzluunda yksek duygulara erimi olalm. Her ne kadar, trajedinin zevkiyle bu ideal tanrlar yamyamlna bir adm atm olsak bile, yine de bu bizim iin biraz fazla Olimpiyalca bir ey. 145. Bencil Olmayan! Bu botur ve dolmak ister, o azna kadar doludur ve kendisini boaltmak ister... ikisi de bu konuda kendilerine yardm edecek birey arayna girerler. Ve en yce anlamyla bu sre, her iki halde de ayn szckle dile getirilmektedir: Sevgi.., nasl? sevgi bencil bir ey deil mi? 146. Yaknlarmzdan Da Uzaa. Nasl? Gerek ahlaksal olann z eylemlerimizin bakalar iin en yakn ve dorudan sonularn gze almamzda ve ona gre karar vermemizde yatmyor mu? Bu, ahlak olsa bile, sadece dar ve kk burjuva ahlakdr: Ama bana daha yksek ve daha zgr dnlm gibi grnyor, bakas iin en yakn sonular grmezlikten gelmek ve duruma gre daha uzak amalar bakasnn acsyla da tevik etmek... rnein zgr dnmz ilk nce ve dorudan bakalarn pheye, kedere ve daha ktsne drecei anlayna ramen bilgiyi tevik etmek. Yaknmza en azndan kendimize davrandmz gibi davranamaz myz? Ve eer kendimizde dar ve kk burjuva gibi dorudan sonular ve aclar dnmyorsak, onda neden dnelim? Kendimiz iin fedakarln bir anlam bulunduunu varsayalm: Yaknmzla birlikte fedakarlk yapmay yasaklayan nedir? Tpk bir yurtta tekine feda eden devletin ve hkmdarn imdi ye dein yapt gibi; genel menfaatlerden dolay denir ya. Ama bizim de genel ve belki daha da genel karlarmz var. Gelecek kuaklar iin imdiki neslin birka bireyinin feda edilmesine niin izin verilmesin? Nitekim, tasalar, huzursuzluklar, mitsizlikleri, hatalar ve korku admlar gerekli bulunabilir, nk yeni bir saban demiri topra demek ve herkes iin verimli yapmak zorunda deil mi? Nihayet: Biz yaknmza kendini iinde kurban olarak hissedebilecei fikirler veririz, onu bir grevde kullanrz ve bu grevi yapmaya ikna ederiz. yleyse biz merhametsiz miyiz? Ama eer kendi merhametimizi aarak kendimize kar bir utku kazanmak istiyorsak, bu insann bir eylemin bir yaknna iyilik mi yapt yoksa ac m verdiini kefettii zaman kendini emin hissetmesinden daha yce ve daha zgr bir tavr ve ruh hali deil midir? Buna karn biz yine kurbanla buna biz ve yaknlarmz da dahildir daha fazlasna eriemediimizi varsaysak bile, insani gcn genel duygusunu glendirip ykseltiriz. Ama bu dahi mutluluun olumlu bir art olur. Son olarak; eer hatta bu... ama burada daha fazla konumayalm! Bir bak yeter, beni anladnz. 147. zgeciliin Nedeni. nsanlar ak genellikle ateli ve ilahlatrarak anlatmlardr, nk ondan pek nasiplenememi ve hibir zaman bu besini doya doya yiyememilerdir. Bylece o, onlar iin ilahi gda oldu. Bir air bir topya betimlemesinde genel insan sevgisini var olarak gstersin: Bunu yaparken mutlaka henz dnyada emsali grlmemi ac dolu ve komik bir durumu betimlemek zorunda kalacaktr... imdi olduu gibi herkes bir ak tarafndan ar sevgi gsterisine, taciz edilmeye ve drt gzle beklenmeye muhatap olmayacak, tersine binlerce kii tarafndan, evet herkes tarafndan, insann eski insanln bencillikle yapt gibi sonradan ayn ekilde kfredecei ve lanet okuyaca dizginlenemez bir drt sayesinde muhatap olacak; ve bu durumun airleri, eer iir yazmalar iin rahat braklrlarsa, mutlu sevgisiz gemiten, tanrsal bencillikten, bir zamanlar dnyada mmkn olan yalnzlktan, huzurdan, sevgisizlikten, nefretten ve her zaman olduu gibi, bizim iinde

54

55 yaadmz sevgili hayvanlar dnyasnn btn alaklndan baka bir eyin ryasn grmezler. 148. Uzaklara Bak. Tanmland gibi bakas iin ve sadece onun iin yaplan eylemler ahlaksal ise, o zaman ahlaksal eylem yoktur! Sadece iradenin zgrl iin yaplan eylemler baka bir tanmn belirttii gibi ahlaksal ise, ayn ekilde o zaman da ahlaksal eylem yoktur! Peki o halde bu ekilde adlandrlan ve her halkarda var olan ve aklanmas istenen ey ne? Bunlar baz zihinsel hatalarn etkileridir. Ve insann kendini bu hatalardan arndrdn varsayalm, o zaman ahlaksal eylemlerden ortaya ne kard? Bu hatalar sayesinde imdiye kadar baz eylemlere, sahip olduklarndan daha yksek bir deer verdik: Onlar bencil ve zgr olmayan eylemlerden ayrdk. imdi onlar yapmamz gerektii tarzda tekrar dzenlersek, mutlaka onlarn deerini dreceiz (deer duygularn), daha dorusu nemsiz dereceye dreceiz, nk imdiye dein bencil ve zgr olmayan eylemler szde en derin ve en iten farkllklarndan dolay deerleri ok dk tutulmutu. te onlara artk daha az deer veriliyor diye u andan itibaren daha seyrek mi yaplacak? Kanlmaz olarak! En azndan deer duygusunun terazisi eski hatalarn tepkisi altnda kald srece! Ama buna kar biz, insanlara kt hret yapm eylemleri karsnda iyi niyetlerini geri vererek bu eylemlerin deerini yeniden ortaya koymay hesaplyoruz... onlarn vicdan huzurlarn ekip alyoruz! Ve imdiye kadar bunlar geni lde en sk meydana gelen olaylar olduundan ve gelecekte de yle olacaklarndan biz de eylemlerin ve yaamn imgesinin btnnden kt grnm kartyoruz! Bu ok anlaml bir sonutur! nsan artk kendisini kt olarak kabul etmezse, kt olmas da sona erer!

NC KTAP
149. Kk Aykr Eylemlerin Gerei! nsann tre meselelerin de bir kez de olsa daha iyi kararna aykr davranmas; uygulama durumunda taviz verip tinsel zgrl sakl tutmas; herkes gibi davranp bylece herkese nezaket ve iyilik gstermesi, sanki dncelerimizdeki sapmay telafi etmek: Bu pek ok vasat dzeyde hr dnceli insan iin sadece bir tereddtszlk olmayp, erefli, insanc, hogrl, ar titiz davranmayan anlamn tar, ve zihinsel vicdanlara ninni diye sylenen gzel szlerin tnlamalar gibi olur: Bylece biri ocuunu Hristiyan kutsamasna gtrr ve bunu yaparken de tanrtanmazdr, br ne kadar ok halklarn birbirlerinden nefret etmesini lanetlerse lanetlesin, herkes gibi askerlik yapar ve bir ncs bir kadnla kilisede evlenir, nk dindar akrabalar var ve utanmadan rahip nnde evlilik yemini eder. Bakalarnn her zaman yapm ve yapmakta olduunu, bizim gibi biri de yaparsa, nemli deil. byle nlar ham nyarg! Ham hata! nk zaten gl, eskilere dayanan ve aklszca kabul gren geleneklerin, bilinen akll birisinin koyduu eylemle bir kez daha onaylanmasndan daha nemli hibir ey olamaz: Bylece bunu duyan herkesin gznde akln kendisi onay alr! Grlerinize btnyle sayg duyuyorum! Ne var ki, kk aykr eylemler daha deerlidir. 150. Evliliklerdeki Rastlant. Eer tanr olsaydm ve iyiliksever bir tanr olsaydm, o zaman insanlarn evlilikleri bana her eyden daha ok sabrszlk verirdi. ok, ok ileri gidebilir bir insan yetmilerinde, evet otuzlu yalarnda.., tanrlar iin bile alacak bir ey! Ama sonra, insann nasl bu savamn ve galibiyetin mirasn ve vasiyetini, insanlnn defne elengini karsna ilk kan en iyi yere astn ve bir kadnn onu yolduunu grrsnz; didinerek

55

56 kazanmay ne kadar iyi bildiini, saklamay hi bilmediini, hatta reme sayesinde utkularla daha ok dolu bir yaam hazrlayabileceini nasl da hi dnmediini grsnz: Sylediim gibi, bylece insan sabrsz oluyor ve kendine: nsanlktan uzun sre hibir ey olamaz. Bireyler harcanyor, evliliklerdeki rastlant insanln aklc bir ekilde yapaca byk gelimeyi imkansz klyor.., bu amasz oyunun hararetli seyircileri ve soytarlar olmay brakalm! diyor. Bu ruh halinde Epikrn tanrlar vaktiyle tanrsal sessizliklerine ve uhrevi mutluluklarna geri ekilmilerdi: insanlardan ve onlarn yaptklar ak ticaretinden yorulmulard. 151. Burada Yeni dealler Bulmak Gerek. Sevdal bir durumdayken, insana yaam hakknda karar verme ve iddetli bir kapris yznden toplumunun karakterini ilk ve son olarak belirleme izni verilmemesi gerekirdi: Sevdallarn ettikleri yemin toplum nnde geersiz ilan edilip evliliklerinin kabul edilmemesi gerekirdi: nk evlilii szle ifade edilmeyecek kadar nemli grmek gerekirdi! Nitekim, bu trden kurulan evliliklerin normal olarak artk kurulmamas salanrd! Evliliklerin ou bir nc kiinin tank olarak istenmedii trde deil mi? Ve bu, nc kii de he men hemen hi eksik olmaz ocuk ve bir tanktan da fazladr, yani gnah tekesidir! 152. Yemin Forml. imdi yalan sylersem, artk drst bir insan deilim demektir ve herkes bunu yzme syleyebilmeli. Bu formln mahkemede edilen yeminin ve geleneksel tanrya yakarn yerini almasn tavsiye ediyorum: O forml daha gldr. Dindar kiinin de buna kar kmak iin hibir nedeni yok. imdiye kadarki yemin artk yeterince yararl olmamaya balar balamaz, dindar kii kendine Hristiyan retisinin ABCsinde emredilen u buyrua kulak vermek zorundadr: Efendinin, tanrnn adn, bo yere kullanma! 153. Honutsuz. O eski cesurlardan biridir: Uygarla kzar, nk onun btn iyi eyleri, erefleri, hazineleri, gzel kadnlar... korkaklar iin de eriilebilir hale getirmeyi hedeflediini dnr. 154. Tehlikede Olanlarn Tesellisi. Byk tehlikelere ve darbelere ok ak bir yaam srdren Yunanllar, dnce ve idrakte duygunun bir eit gvenliini ve son snan aramlard. Onlarla karlatrlmaz derecede gvenli bir ortamda bulunan bizler, tehlikeyi muhakememize ve idrakimize tadk ve yaam tarzmzla ondan kurtulup sakinleiyoruz. 155. Dalan Kuku. Yeniada gz pek giriimler, Eski ve Ortaada olduundan daha az grlr... belki de Yenian alametlere, kehanetlere, yldzlara ve kahinlere inanc olmadndandr. Yani, biz eskilerin inand gibi bizim iin belirlenmi olan bir gelecee inanma yeteneimizi yitirdik onlar bizden farkl olarak gelen ey konusunda, hi de mevcut olan konusundaki kadar kukucu deildiler. 156. Taknlk Yznden Kt. Sadece kendimizi ok iyi hissetmeyelim! Bu Yunanllarn iyi alarda kalplerindeki gizli korkuydu. Bundan dolay kendilerine ll olmay tlyorlard. Ya biz!

56

57 157. Doal Seslerin Klt. Kltrmz, acnn davurumuna, gzyalarna, haykrlara, serzenilere, fkeden ya da aalamadan gelen tavrlara kar sadece sabrl olmayp, ayn zamanda onlar iyi olarak nitelendirmekle ve asil kanlmazlklar arasnda grmekle neye iaret ediyor? Oysa antik felsefenin ruhu onlara aalayarak bakp, onlar kesinlikle gerekli grmyordu. Platonun yani en insancl olmayan filozoflardan hibirinin trajik sahnenin Filoktetes'ini (Philoktetcs: Yunan efsane kahraman; Heraklesin oku kendisine miras kalmtr.) nasl anlattn hatrlaynz. Bizim modern kltrmz acaba felsefeden mi yoksundur? O antik an filozoflar bizi belki de hep birlikte ayaktakmna ait olduumuz eklinde mi deerlendirirlerdi? 158. Dalkavuun Havas. En kpeksi dalkavuklar artk prenslerin etrafnda aramayn... bunlarn hepsi, imdi askerliin tadn aldlar, dalkavuklardan ireniyorlar. Ama bankerlerin ve sanatkarlarn evresinde bu iek hala yetiiyor. 159. lleri Uyandranlar Kibirli insanlar gemiin bir parasna, onu yeniden duyumsayabildikleri andan itibaren daha ok deer verirler (zellikle bunun yaplmas zor ise), evet mmknse imdi onu tekrar diriltmek isterler. Ama her zaman saysz kibirli insan bulunduundan, tarihsel aratrmalar btn bir an aratrmalarn stlenmilerse, bu aratrmalardaki tehlike aslnda hi de az deildir: Btn muhtemel l dirilmelerinde ok fazla enerji ziyan edilir. Romantizmin btn hareketleri, belki de en iyi bu bak asndan anlalr. 160. Kibirli, htirasl ve Bilgelii Az Kii. Hrsnz aklnzdan daha byk, kibiriniz hrsnzdan daha da byktr... sizin gibi bu tr insanlara gerekten ok miktarda Hristiyanlk uygulamas ve buna karn birazck Schopenhauer kuram iyi gelir! 161. aa Uygun Gzellik. Eer heykeltralarmz, ressamlarmz ve mzisyenlerimiz an ruhunu yakalamak istiyorlarsa, o zaman gzellii ikin, devasa ve sinirli olarak oluturmalar gerekir: Tpk Yunanllarn kitlesel ahlaklarnn bysyle gzellii tepe kkn Apollosu olarak grp oluturduklar gibi. Aslnda bizim ona irkin dememiz gerekirdi! Ama, aptal klasikiler bizde drstlk brakmadlar! 162. ada Alay. imdilerde btn byk ilgileri alayc bir ekilde ele almak, Avrupal tarz oldu, nk verilen hizmetteki i younluu onlarn ciddiye alnmasna zaman brakmyor. 163. Rousseau'ya Kar. Eer uygarlmzda acnacak bir ey olduu doru ise, Rousseau'ya katlarak kararnz verip bu zavall uygarlktan kt ahlakl oluumuz kabahatlidir dersiniz, ya da Rousseauya kar u karar verirsiniz: Bu zavall uygarln kabahati iyi ahlakl oluumuzdadr. Bizim iyi ve kt hakknda rettiimiz toplumsal zayf, alaka kavramlar ve onlarn bedenimiz ve ruhumuz zerindeki ar egemenlikleri sonuta btn bedenleri ve ruhlar zayflattlar ve hr, bamsz, tarafsz insanlar, gl bir uygarln dayanaklarn, krdlar: nsan imdi nerede kt ahlaka hala rastlarsa, orada bu dayanan son enkazn

57

58 gryor." Bylece elikiler, elikilerle kar karya gelir! Burada hakikatin her iki tarafta da olmas mmkn deil: Ve esasen iki tarafn birinde mi? ncelensin. 164. Belki de Vaktinden nce. Bugnlerde, bir sr yanl, yanltc ad altnda ve genellikle kendilerini mevcut tre ve yasalara bal tutmayan kimseler tarafndan byk bir belirsizlikle rgtlenip. bu sayede kendilerine hak salamak iin ilk denemelerin yapld grlmektedir: Oysa bu kimseler imdiye dein haydut, zgr dnceli, ahlaksz, irret, kazp hret, yasa dln ve vicdanszln bys altnda kokumu ve rterek yayorlard. Her ne kadar, bu, gelecek yzyl da tehlikeli hale sokup, herkesin omuzuna bir tfek astracak olsa bile, insann bunu genel olarak makul ve iyi karlamas gerekir: Bununla zaten bal bana ahlakl yapan bir ahlakn olmadn ve srf kendisini onaylayan her ahlakn ok fazla iyi enerji harcadn ve bunun insanla ok pahalya mal olduunu hep hatrlatan bir kar g oluur. ounlukla kefedici ve retken olan srad kimselerin artk kurban edilmemeleri gerekir eylem bakmndan olsun, dnce bakmndan olsun ahlaktan sapmak bundan sonra zararl grlmemeli; yaam ve cemaat iin saysz yeni deneme yaplmal: vicdan azabnn korkun yk dnyadan silinmeli... bu en genel amalar, btn drst insanlarla hakikati arayan kimseler tarafndan kabul grp tevik edilmeli. 165. Hangi Ahlak Can Skmaz. Bir halkn kendine srekli tletip anlattrd ahlaksal temel buyruklar, o halkn ana hatalaryla ilintili olup bundan dolay cann skmazlar. Ilmll, soukkanl cesareti, makul dn ya da genelde aklcl sk sk yitiren Yunanllar, Sokrat drt erdeme kulak verirlerdi... nk onlara ihtiya duyuluyordu, ama insann onlara kar da ok az yetenei vard! 166. Drtyol Aznda. Ayp! yle bir sistemin iine girmek istiyorsunuz ki, insan orada ya ok byk bir tekerlek olmak, ya da tekerleklerin altnda kalmak zorunda! Oras herkesin yukarnn emriyle yapld ey olduunun herkese anlald yerdir. Balant aramann doal grevlerden olduu yer! Birinin o sizi gnn birinde kullanabilir diye dikkat ekmesi halinde, hi kimsenin kendini hakarete uram olarak hissetmedii yer; birine iltimas iin ziyaretler yapmann ayp olmad yer! nsann nasl kendini bu tr trelere bile bile uydurmas suretiyle ilk ve son olarak, bakalarnn kendilerini hibir ekilde sorumlu hissetmeden kullanp krabilecei, doann basit anak mlei olarak nitelendirdiinin farkna bile varmad yer; sanki insan demi ki: Benim gibiler, hibir zaman eksik olmaz: Beni aln! Zahmet etmeden! 167. Mutlak Biatler En fazla okunan Alman filozofunu, en fazla dinlenen Alman mzisyenini ve en itibarl Alman devlet adamn dndmde, kendi kendime itiraf etmek zorunda kalyorum: Almanlara, bu mutlak duygular halkna, yaam ekilmez hale getiriyor kendi byk insanlar. Burada seyredilecek hametli oyun sergileniyor: Her seferinde bir nehir, kendi at yatanda yle hzl akyor ki sk sk sanki dadan yukar doru akacakm gibi grnyor. Ve buna ramen, insan saygsn ne kadar artrsa da, kim genelde tercihen Schopenhauerin dndnden baka trl dnmek istemez! Ve kim imdi Richard Wagner ile ayn fikirde olmak ister, genelde ve ayrntda? Birinin bir zamanlar syledii doru olsa da, gcendii ve gcendirdii her yerde bir sorun gml bulunuyor... kendisinin bunu aydnla karamadn sylemek yeterli. Ve nihayet ka kii btn kalbiyle Bismarkla ayn dncede olabilir, eer o sadece kendisiyle ayn fikirde olsa ya da sadece

58

59 bundan byle olacakm gibi grnse. Geri: lkesiz, ama temel drtlerle, hareketli bir tin gl temel drtlerin hizmetinde ve ite bu yzden ilkesiz... bu bir devlet adamnda gze arpmamas gerekirdi, tersine, hukuka ve doaya uygunluk geerli olmalyd; ama ne yazk ki, imdiye dein o tam olarak Alman deildi! Mzik diye grltden, mzisyen iin ahenksizlikten ve honutsuzluktan baka bir ey deildi; Schopenhauerin setii yeni ve olaanst konum iin de bir ey ifade etmiyordu: yani ne eyler zerinde ne de eylerin nnde dizler zerinde her ikisine de hala Alman denilebilirdi , tersine, eylere kar! nanlmaz! Ve yakksz! Kendini eylerle bir sraya dizmek ve yine de onlarn kart olmak, hatta son are olarak kendinin de kart olmak! Mutlak hayran byle bir rnekle ne yapabilir! Ve zaten kendi aralarnda bar salamak istemeyen bu rnekle ne yaplabilir! nk Schopenhauer Wagner'in mziinin dmandr, Wagner Bismark'n politikasnn dman ve Bismark da Wagnerci ve Schopenhauerci olan her eyin dmandr! Geriye yapacak ne kalyor! Toptan biate susamlyla nereye kasn! nsan belki mzisyenin mziinden kalpleri olduu iin insanlarn houna giden gzel mziin birka yz vurgusunu seebilir... insan bu kk soygunla kenara ekilip btn arta kalan... unutabilir mi? Ve ayn eyi filozof ve devlet adam asndan yapp ortaya koymak... semek, insanlara tavsiye etmek ve zellikle arta kalan unutmak? Evet, keke unutmak bu kadar zor olmasayd! Bir zamanlar ok gururlu bir insan vard, sadece kendinden, iyi ya da kt bir ey almay kabul ederdi: Ama unutmas gerektii zaman, kendi kendine veremeyip, kez ruhlar armak zorunda kald; ruhlar geldiler, isteini dinlediler ve sonun da: Sadece bu bizim gcmz dahilinde deil! dediler. Almanlarn Manfredin deneyiminden yararlanmalar gerekmez mi? Niin nce ruhlar arlsn! Hibir anlam yok, insan unutmak istedii zaman unutmuyor. Ve, insan burada, bundan sonra toptan hayranlar olabilmek iin bu an bynden arta kalan unutabilse, ne muhteem olurdu! Burada iyi frsat kullanmay ve yeni bir eyi denemeyi tavsiye etmekte daha bir deer gryorum: Yani kendine kar drstl artrmak ve inanla sylenileni tekrarlayan, acmaszca, kr krne dman olan bir halktan, artl rza gsteren ve iyiliksever muhalefet yapan bir halk yapmak; ama ilk nce insanlara kaytsz artsz biatin komik bir ey olduunu ve bu konuda Almanlar iin yeniden renmenin onur krc bir ey olmadn ve derin, dikkate deer bir vecizenin var olduunu retmeli: Ce qui importe, ce ne sont point les personnes: mais les cho ses." Bu veciz sz onu syleyen gibi byk cesur sade ve ketumdur... tam asker ve cumhuriyeti Carnot gibi. Ama imdi bir Franszdan Almanlara byle eyler anlatlabilir mi, stelik de bir cumhuriyetiden? Belki hayr; evet, belki de Niebuhrun anda Almanlara neleri syleyebildiini bile hatrlamanz doru deil: Carnot'dan baka kimse ona hakiki byklk izlenimi vermemi. 168. Bir rnek. Thukydidesin nesinden holanyorum, ne yapm ki ona Platondan daha fazla sayg duyuyorum? O btn insan tiplerinde ve olaylarda en geni ve en doal neeyi buluyor ve her tipin bir miktar iyi akla sahip olduuna inanyordu: bunu kefetmeyi deniyor. Platon'dan daha byk pratik adaleti var; houna gitmeyen ya da kendisine yaamda ac veren insanlara ne iftira eder, ne de onlar kltr. Tam tersine: Sadece tipleri grmek suretiyle btn eylerin ve insanlarn iine baz yce eyler koyup, onlardan sz ediyor; eserini adad sonradan gelen btn kuaklar, tipik olmasayd onunla ortaya ne koyarlard! Bylece insan dnr olan onda, Sofoklesde airine, Periklesde devlet adamna, Hipokratesde doktoruna, Demokritde doa aratrmacsna sahip olan en tarafsz dnya bilgisi kltr son muhteem ieine kavuuyor: retmenleri olan Sofistlerin adna kutsanmay hak eden ve ne yazk ki kutsama anndan itibaren bizde birdenbire solmaya ve kavranlmaz olmaya balayan o kltr... artk Platonun btn Sokrat okullarla beraber ona kar savat iin, onun ahlaksz bir kltr olduu kukusuna kaplyoruz. Hakikat burada ylesine kark ve

59

60 girift ki, analiz etmek istenmiyor: Bylece eski hata (error veritate simplicior) eski yolunda gitmeye devam ediyor! 169. Yunanllara zg Olan ey Bize ok Yabanc. Doulu ya da modern, Asyal ya da Avrupal: Yunanllara zg eylerle karlatrldnda btn bunlarda ktlesellik ve yceliin dili olarak byk miktardan zevk alma var, oysa insan Pastumda, Pompeide ve Atinada ve btn Yunan mimarisi karsnda, Yunanllarn ne kadar kk ktlelerle yce eyleri ifade etmeyi bildiklerine ve ifade etmeyi sevdiklerine aryor. Benzer bir durum: Yunanistanda insanlar, kendileri hakkndaki dncelerinde nasl mtevaz idiler! nsan tanmada onlardan ne kadar ilerdeyiz! Ama ruhlarmz ve dncelerimiz onlarn ruhlar karsnda nasl da labirent gibi grnyor! Kendi ruhumuzun doasna uygun bir mimari istedik ve onu yapmaya cesaret ettik mi (bunu yapamayacak kadar korkaz!)... o zaman labirent bize rnek oluyordu! Bize zg ve bizi gerekten ifade eden mzik bu durumu ele veriyor! (Yani mzikte insanlar kendilerini brakyor, nk mziklerinin iinde onlar grebilecek kimsenin olmadn vehmediyorlar.) 170. Duygunun teki Perspektifleri. Yunanllarla ilikin bu gevezeliimiz de ne oluyor! Sanatlarndan, ruhlarndan ne anlyoruz.., tutku plak erkek gzellii iindir! Sadece bu bak asndan kadn gzelliini duyumsuyorlard. Yani kadn gzellii konusunda bizden tamamen deiik bir perspektifleri vard. Ve kadna olan aklar da benzer durumdayd: Baka trl sayg gsterip, baka trl aalyorlard. 171. Modern nsann Beslenmesi. Modern insan birok eyi, evet hemen hemen her eyi sindirmeyi bilir, bu onun ihtirasnn trdr: Ama bunu anlamasayd, daha yksek durumda olurdu; homo pamphagus trlerin en iyisi deildir. Bizden daha deli ve daha dikbal beenisi olan bir gemi ile belki daha sekin olacak bir gelecek arasnda yayoruz.. ok fazla ortada yayoruz. 172. Trajedi ve Mzik. rnein Ailusun zamanndaki Yunanllar gibi, sava bir ruh hali iinde olan erkekler, zor duygulanrlar ve merhamet bir kez katlklarn yendi mi, onlar bir cinnet gibi yakalar ve bir devin gcn andrr... sonra kendilerini baml ve dini bir rperme tarafndan heyecanlandrldklarn hissederler. Ardndan bu durum karsnda tereddt ederler; iinde olduklar srece kendinden gemenin ve harikuladeliin verdii byk sevincin, strabn en ac pelini ile karm olarak tadn karrlar: Bu tam savaya gre bir ikidir, biraz nadir, tehlikeli ve ac tatl, herkese kolay kolay nasip olmayan bir ey. Byle merhamet duygusu olan ruhlara hitap eder trajedi, zor yenilen kat ve kavgac ruhlar, ister korku, ister merhamet sayesinde olsun, zaman zaman yumuatmaya yarar: Ama trajedinin, yelkenin rzgara ak durduu gibi sempatik duygulanmlara ak duranlara ne yapmas gerekir! Atinallar daha yumuak ve daha duygusal olduklar zaman, Platonun dneminde.., ah, bizim byk ve kk ehirlilerimizdeki ar duygusallktan hala ne kadar da uzaktlar! Ama buna ramen filozoflar trajedinin zararndan ikayeti oluyorlard. Kahramanln ve erkekliin deerinin artt tehlikelerle dolu bir ada, tpk imdi balamakta olan a gibi, belki de trajedi yazarlarna ihtiya duyulacak ekilde ruhlar yava yava tekrar sertleecektir: Zaman zaman bunlar biraz gereksiz oluyordu... en yumuak ifadeyle. Bylece belki mzik iin de bir kez daha iyi bir a gelecek (mutlaka o daha kt olacak!), o zaman, sanatlar o mzikle ar kiisel, kendi iinde sert, kendi tutkusunun

60

61 karanlk ciddiyetinin hakim olduu insana dnmek zorunda kalacaklar: Ama mzik bugnk kaybolmakta olan an fazlasyla hareketli, gelimemi, yar kiisel, merakl ve her eyin arkasndan ehvet arayan ruh msveddelerine ne yapsn! 173. e vg Dzenler in vlmesinde, iin nimetine ilikin bitmez tkenmez konumalarda, toplum yararna olan resmi etkinliklerin vlmesindeki art dnceyi gryorum: btn bireyselliklerden korkma dncesini. Aslnda imdi insan iin grnnde bununla hep sabah erkenden gece ge vakte kadar sren ar, youn bir alma kastediliyor byle bir iin herkesi dizginleyen ve akln, hrsn, bamszlk arzusunun gelimesini etkili bir ekilde engellemeyi bilen en iyi polis olduunu aslnda hissediyor. nk, o ok fazla sinir gc harcyor ve onu dnp tanmaktan, kl krk yarmaktan, d grmekten, endie etmekten, sevmekten, nefret etmekten mahrum ediyor; hep kk bir amac gz nnde tutup kolay ve dzenli tatminleri garanti ediyor. Bylece srekli sk almalarn yapld toplum daha gvenli olacaktr: Ya imdi gvenlie en byk tanr olarak tapnlyor. Ve imdi! Dehet! Tam da ii tehlikeli hale geldi! Ortalk tehlikeli bireylerle kaynyor! Ve arkalarnda tehlikelerin tehlikesi O birey! 174. Ticaret Yapan Bir Toplumun Ahlaksal Modas. imdiki ahlak modasna ilikin ahlaksal eylemler bakalarna gsterilen sempati eylemleridir biimindeki ilkenin ardnda kendini zihinsel olarak maskeleyen korkakln sosyal drtsnn hkm srdn gryorum. Bu drt en balca, en nemli ve ncelikli olarak yaamdaki btn tehlikelerin alnmasn istiyor ve herkesin buna btn gcyle yardm etmesini gerekli gryor. Bundan dolay sadece ortak gvenlik ve toplumun gvenlik duygusunu hedefleyen eylemler iyi dereceye layk olabilirler! Eer korkunun bu trden bir tiranl onlara en yce ahlak yasasn emrederse, emir verilmesine kar kmayp gz yumarlarsa, ama her yerdeki her strap hali iin, her strap iin ok keskin gzleri varsa, o zaman insanlarn pek de sevin duyacak halleri olmaz. Yaamn btn przlerini ve kenarlarn trplemek gibi korkun bir kastla insanl kuma evirmek iin en iyi yolda deil miyiz? Kum! Kk, yumuak, yuvarlak, bitmez tkenmez kum! Bu idealiniz, sempatik duygulanmlarmzn habercisi mi? Bu arada insann bakasna, onun imdadna hep dorudan koup yardm etmek suretiyle mi... tiranca bir mdahale ve biimlendirme deilse, sadece ok yzeysel olmak durumundadr... yoksa insann bakasnn zevkle seyrettii gzel, sakin kendi iine kapal, dardan gelecek frtnalara ve yollardan gelecek toza kar yksek duvarla evrili, ama yine de konuksever bir kaps olan baheyi kendi iinden biimlendirmek suretiyle mi daha ok yararl olaca sorusu cevapsz kalyor. 175. Ticari Kltrn Temel Dncesi. Eski Yunanllarda kiisel msabakalarn, Romallarda sava, zafer ve hukukun toplumun ruhunu oluturduu gibi imdilerde ticaret yapmann toplum ruhunu oluturduu bir kltrn ortaya kmakta olduu grlyor. Ticaret yapan kimse, retmeksizin her eyi deerlendirmeyi biliyor, daha dorusu kendi kiisel ihtiyalarna gre deil, tketicilerin ihtiyalarna gre deerlendiriyor; bunu kim ve ne kadar ok tketir sorusu, sorularnn en nemlisidir. Bu tip deerlendirmeyi sadece igdsel ve srekli olarak yapar: Bu deerlendirmeyi her eye ve bylece sanatlarla bilimlerin, dnrlerin, bilginlerin, sanatlarn, devlet adamlarnn, halklarn ve partilerin, btn bir an rettiklerine de uygular: Kendisine gre bir eyin deerini belirlemek iin retilen her eyde arz ve talebe bakar. Bu btn bir kltrn karakteri olmu, en geni ve en ince ayrntsna

61

62 kadar dnlm ve btn istek ve yetenekleri etkilemi: Siz insanlar gelecek yzylda bunlardan gurur duyacaksnz: Eer ticaret yapan snfn peygamberleri bunlar sizin mlkiyetinize vermekte haklysalar! Ama, ben bu peygamberlere pek inanmyorum. Horatiusun anlatm ile... Credat Judaeus Apella. 176. Babalarn Eletirilmesi. Neden insan imdi en yakn gemile ilgili hakikate katlanyor? nk kendini bu gemie kart hisseden ve g duygusunun ilk meyvelerinin tadn bu eletiride karan yeni bir kuak her zaman bulunuyor. Eskiden, bugnn tersine yeni kuak kendini eskinin zerine kurmak isterdi ve babalarnn grlerini sadece kabul etmek suretiyle deil, mmkn olduu kadar daha ciddiye almak suretiyle kendini gvenli hissetmeye balard. Eskiden babalar eletirmek, ahlakszlk saylrd: imdi gen idealistler bununla ie balyorlar. 177. Yalnzl renmek. Ah, sizi dnya siyasetinin byk ehirlerindeki zavall herifler sizi; sizi gen, yetenekli, hrsla kvranan, btn olaylar iin her zaman bir olay olur fikirlerini sylemeyi grev bilen adamlar! Bu ekilde tozu dumana katnca, tarihin vagonu olduklarn sanan adamlar! Hep dinledikleri iin, hep sze karabilecekleri ana dikkat edip gerek verimlilii yitiren adamlar! Byk eserler iin, byk arzu duyabilirler: Hamileliin derin sessizlii onlara hibir zaman gemeyecek. Olaylar kovaladklarn dnrken gnlk olaylar onlar saman p gibi savurur... zavall herifler! Eer insan sahnede kahraman oynamak isterse, koro yapmay dnmemesi, evet, koronun nasl yapldn bilememesi gerekir. 178. Gnlk-Ypranmlar Bu gen adamlarn ne karakterleri, ne yetenekleri, ne de alkanlklar eksiktir. Ama onlara, kendilerine bir yn tayin etmeleri iin asla zaman verilmedi; daha ok ocukluktan itibaren kendilerine yn verilmesine altlar. Eskiden, le gnderilmek iin yeterince olgunlatklarnda baka bir ey yaplyordu... onlar kullanyorlard, onlar kendilerinden alyorlard, gnlk kullanmlar iin eitiyorlard, onlara bir grev retisi olarak bakyorlard... ve imdi ondan vazgeemiyor ve baka trl olmasn da istemiyorlar. Ama insan bu zavall koum hayvanlarn tatilden mahrum brakamaz... fazla allan bir yzyln bo zaman ideali diye adlandrlan eyinden: nsann keyfince bir kez tembellik, aptallk ve ocukluk edebilecei bir zamandan. 179. Mmkn Olduunca Az Devlet! Btn siyasi ve ekonomik olaylarn hibiri aslnda en yetenekli kafalarn uramasna ve uramak zorunda olmasna demez. Gerekte. tinin bu tr kullanm olaanst durumdan daha ktdr. Geri kafalara uygun i alanlar var ve yle de kalacak ki, bu i alanlarnda, geri kafallardan bakasnn almamas gerekir: Keke makine paralanp dalsa! Ancak, imdi olduu gibi sadece herkesin her gn bundan dolay bilmek zorunda olduklarna inanmayp, her bir kiinin de her an bunun iin almak istemesi ve bu srada kendi iini ortada brakmas, byk ve komik bir lgnlktr. Genel gvenlik bu fiyatla ok pahalya deniyor: Ve en lgn olan da sevgili yzylmzn ispatlamaya alt gibi, insan bununla ayrca genel gvenliin kartn ortaya karyor olmasdr: Sanki imdiye kadar hi ispatlanmam gibi! Toplumu hrszla kar gvenli, atee dayankl klmak ve her trl alveri ve deiiklik iin sonsuz rahatlk vermek, devleti iyi ve kt anlamda bir tr yazgya dntrmek... bunlar dk, vasat ve bsbtn vazgeilmez hedefler deildir; bu hedeflere ulamak iin insann esasen var olan en yce ara ve gerelerle abalamasna gerek

62

63 yoktur, aslnda bu aralarn en yce ve en nadir amalar iin saklanmas gerekirdi! Ekonominin bu denli ok konuulduu amz bir savurgandr: En deerli ey olan tini israf ediyor. 180. Savalar Gnmzn en byk savalar tarihsel incelemenin etkileridir. 181. Ynetmek. Kimileri ynetme iinden zevk aldklar iin ynetirler; kimileri ynetilmek istemedikleri iin: Son belirtilen ynetim ekli, bu iki ktden sadece en az kt olandr. 182. Kaba Tutarllk. Byk bir paye verilerek: O bir karakterdir! denir... evet! Bununla onun kaba tutarllk gsterdii anlatlr, kr gzleri de aydnlatan bir tutarllk! Ama daha duyarl ve derin bir tin hkm srmeye balayp, kendi yksek tarznda tutarl olur olmaz, seyirciler karakterin varln inkar ederler. Bundan dolay kurnaz devlet adamlar, komedilerini genellikle kaba tutarllk perdesi arkasnda oynarlar. 183. htiyarlar ile Genler Parlamentolarda birazck ahlaksz bir ey var kimileri hala byle dnyor, nk orada hkmete kar grler de olabilir! Konu hakkndaki gr, hep saygdeer efendinin emrettii gibi olmak zorundadr... bu baz uslu yal kafalardaki on birinci emirdir, zellikle Kuzey Almanyada. nsan buna eski bir modaya gler gibi glyor: Ama eskiden bu ahlakt! Belki de insan imdi parlamenterci olarak yetitirilen gen kuak iin ahlaksal olan eye gnn birinde glecek: Yani partinin politikasn kendi bilgeliinin stne koymak ve toplum yarar sorusunu partinin yelkenlerine rzgar dolduracak biimde yantlamak. Konu hakknda parti nasl bir gr istiyorsa yle dnmek zorundadr insan.., kural byle olurdu. Byle bir ahlaka imdi her trl kurban, kendini yenme ve ehitlik hizmet etmektedir. 184. Anaristlerin rn Olarak Devlet. Buyruk altna alnm insanlarn lkelerinde hala yeteri kadar ad ve buyruk altna alnmam insanlar var: imdilerde bunlar hibir yerde olmadndan ok sosyalist kampta toplanyorlar. Eer bir gn bunlar yasa koyucu duruma gelirlerse, kendilerini demir zincire vurup korkun disiplin uygulayacaklar beklenebilir: onlar kendilerini tanyorlar! Ve bu yasalar kendilerinin koyduunun bilinciyle onlara katlanacaklar... kudret duygusu ve bu kudretin duygusu, onlar iin uruna her eye katlanacak kadar taze ve ekicidir. 185. Dilenci. Dilenciler yok edilmeli: nk insan onlara verince de sinirleniyor, vermeyince de sinirleniyor. 186. Tccarlar iiniz.., bu en byk nyargnzdr; sizi memleketinize, ait olduunuz topluma, heveslerinize balar. te alkan... ama tinde tembel, yetersizliinizden memnunsunuz ve grev nlnz bu memnuniyetin stne asmsnz: Byle yayorsunuz, ocuklarnz iin de byle bir yaam istiyorsunuz! 187.

63

64 Olanakl Bir Gelecekten. Sulunun kendini ihbar ettii, toplum nnde kendi cezasn kendisinin verdii, kendi yapt yasaya bylece sayg duymann gururuyla kendi kendini cezalandrp gcn kulland, yasa koyucunun gcn kulland bir durum dnlemez mi? nsan bir kez bir su ileyebilir ama gnll ceza ile suunu yener ak szllk, byklk ve arballkla sadece suu silmez, bir de toplum yararna i yapar. Bu olanakl bir gelecein sulusu olurdu elbette ki gelecein yasa koyuculuunu art koard, u temel dnceyle: Sadece kendi koyduum yasa nnde eilirim, byk kk her eyde. Daha birok denemenin yaplmas gerek! Daha birok gelecein gn na kmas gerek! 188. Sarholuk ve Beslenme. Halklar ok sk aldatlrlar, nk hep bir dolandrc ararlar, zellikle duyularna heyecan verici bir arap. Ona bir sahip olabilirlerse, o zaman mutlaka kt ekmee raz olurlar Sarholuk onlar iin beslenmeden daha nemlidir... bu onlarn her zaman sracaklar oltaya takl bir yemdir! Onlarn iinden seilmi erkekler en uzman uygulayclar olsalar bile parlak fatihler ya da eski ihtiaml saraylara kar ne ifade ederler! Halk adam onlara en azndan fetih ve ihtiam midi vermelidir: Belki bu sayede kendisine inandrr Hep itaat ederler ve eer bu sayede kendilerinden gemeleri salanrsa itaat etmekten daha fazlasn yaparlar! Onlara defne elengi ve onun iindeki ldrtc g yoksa, huzur ve nee bile sunamazsnz. Ama, sarholuu beslenmekten daha nemli bulan bu ayaktakm beenisi, kesinlikle avamn derinliklerinde ortaya km deil: Daha ok oraya tand, oraya nakledilip dikildi ve orada ncelikle ar ekilde direnip, bereketle serpildi, oysa kkenini en byk zekalardan alm ve binlerce yl onlarn iinde bymt. Halk, zerinde bu parlak yabani otun byyebilecei son bakir topraktr. Nasl! Ve tam da bu halka m siyaseti emanet edeceksiniz? Ondan gnlk sarholuunu karsn diye mi? 189. Byk Siyaset Hakknda. Bireylerde olduu gibi halklarda da karclk ve kibir byk siyasette ok fazla rol oynasa da, onlar srkleyen en gl dalga, sadece hkmdarlarla gllerin ruhlarndan deil, halkn aslnda en alt tabakalarnn hi de alt olmayan ksmlarnn bitmez tkenmez kaynaklarndan zaman zaman fkran iktidar duygusu ihtiyacdr. Kitlenin yaamn, maln, vicdann, erdemini, o byk zevke sahip olmak ve muzaffer, tiranca keyfi bir ulus olarak, dier uluslar ynetmek iin (ya da ynetiyor dnmek iin) ortaya koymaya hazr olduu bir zaman hep gelir. O zaman savurgan, fedakar, umutlu, gvenen, pervasz, fantezili duygular ylesine dar taarlar ki, hrsl ya da akllca nlem alan hkmdar hi yoktan bir sava karp, kendi yanln halknn vicdan huzuruna mal edebilir. Byk fatihler hep erdemin cokulu dilini kullandlar: Etraflarnda hep ayaa kalkmak ve sadece en yce dili duymak isteyen kitleler vard. Ahlak yarglarnn acayip lgnl! Eer insan kendini gl hissediyorsa. iyi hissedip iyi olarak nitelendirir: Ve gcn bakalar zerinde kullanmak zorundaysa, onlar onu kt olarak hissedip nitelendirirler! Hesiod insanlk a zerine yazd fabelin de, ayn a, Homerin kahramanlarnn an iki kez arka arkaya betimledi ve bir taneden iki tane kard: Bu servenci, iddet kullanan insanlarn sert, korkun basks altnda olan ve atalarndan bunu dinlemi olanlar asndan bakldnda, kt olarak grnyordu. Ama bu valyelerin arkadan gelen nesli o aa iyi, eski, mutlu, yar mutlu bir zaman olarak sayg duyuyordu. O zaman air, yaptndan baka bir are bulamyordu... phe etrafnda her iki cinsin de dinleyicileri vard herhalde. 190. Eski Alman Eitimi. Almanlar, Avrupann teki halklar iin ilgin olmaya balamalar bunun zerinden ok uzun bir zaman gemedi imdi artk sahip olmadklar, hatta kr bir

64

65 fke ile sanki bir hastalkm gibi zerlerinden silktikleri bir eitim sayesinde olmutu: Ve bunun yerine siyasi ve milli lgnl koymaktan daha iyi bir yol bilmiyorlard. Kukusuz, bu lgnlk sayesinde teki halklar iin vaktiyle eitimle saladklar ilginlikten ok daha ilgin bir konuma geldiler: imdi memnun olabilirler! Bu arada o zamanki Alman eitiminin Avrupallarn itahn at ve onun byle bir ilgiye, evet byle bir yknmeye ve esinlenerek rekabet etmeye demedii yadsnamaz. Bu gn Schillere, Wilhelm von Humboldta, Schleiermachere, Hegele, Schellinge bir bakn, onlarn mektuplamalarn okuyun, taraftarlarnn byk evresine girin: Onlarn ortak nesi var? Neleri bizi etkiliyor, bugnk bir ekilmez, bir dokunakl ve acnacak olmamzdan baka? nce ne pahasna olursa olsun heyecanl grnme ihtiras; sonra her balamda (karakterler, tutkular, zamanlar, gelenekler) daha gzel grmeyi istemek dncesinin yannda parldayan kemiksiz genellemeler arzusu... ne yazk ki gzel, her ne kadar Yunan kaynakl olmakla vnse de belirsiz, kt bir beeniye gredir. Her eyden nce asilletirilmi tavrlar ve asilletirilmi sesler isteyen, yumuak, iyi huylu, gm gibi parlayan bir idealizmdir; souk ya da kat geree kar, anatomiye kar, kusursuz tutkulara kar, her trl felsefi yetinmeye ve ktmserlie kar, ama ayn zamanda dini simgelerle ifade ettirmedii srece doa bilimine kar iten gelen bir nefretle beslenen, ll olduu kadar zararsz bir ey. Alman eitiminin bu ilerleyiini Goethe kendi tarznda gzlyordu: yan banda durarak, yumuak bir ekilde kar karak, sessizce, kendisini, izledii daha iyi yolda srekli glendirerek. Ksa bir sre sonra bunu Schopenhauer de gzledi... ona ok daha gerek olan dnya ve dnyann eytanlklar tekrar grnmt, ve bunu kaba ve cokulu bir ekilde anlatt: nk, bu eytanln gzellii vard! Ve esasen ecnebilerin akln ne eldi ki, Alman eitimine Goethe ile Schopenhauer gibi bakmadlar ya da onu basite grmezlikten geldiler? Bu eitimi aydnlatan etrafndaki donuk parlaklk, gizemli Samanyolu klaryd: Bu arada ecnebi kendine unlar sylyordu: O bize ok ok uzak, orada bizim iin grme, duyma, anlama, zevk alma, deerlendirme ortadan kalkyor; buna ramen yldz olabilirler! Almanlar, byk bir sessizlikle, gn bir kesini kefetmi ve oraya yerlemi olabilirler mi? nsan Almanlara yaklamay denemek zorunda. Ve insan onlara yaklat: Oysa bundan ok ksa bir sre sonra ayn Almanlar, Samanyolu parltsn zerlerinden silmek iin abalamaya baladlar; gkte olmadklarn ok iyi biliyorlard... tersine, bir bulutun iindeydiler! 191. Daha iyi nsanlar! Bana, sanatmzn gnmzn hrsl, doyumsuz, babo, iren, yz strapla burumu insanlarna yneldiini ve onlara kabalklarnn imgesinin yan sra uhrevi mutluluk, ycelik ve ahiret imgesi gsterdiini sylyorlar: Nitekim, gnn birinde unutup tekrar nefes alabilir, hatta belki de ka ve geri dn tepisini birlikte, unutmuluk iinden karp geri getirirler. Byle seyircisi olan zavall sanatlar! Byle yar rahiplere, yar psikiyatrlara zg art niyetlerle! Ne kadar da ok mutluydu Corneille bizim byk Corneillemiz, Madame de Sevigne kadn vurgusuyla tam bir erkein nnde bard zaman... onun dinleyicileri, onlara valye erdeminin imgeleri olan mutlak grev bilinciyle, alicenap zveriyle, kendine kahramanca hakim olmakla yardm etmeyi becerdii zaman, ne kadar ok yceltilmilerdi! Corneille ile Sevigne'nin varl sevileri ne kadar da farklyd, kr kaba bir istemden dolay deil, nk insan onu ldrmek istemiyordu, tersine, bykln ve insanclln birlikte mmkn olduu bir yer olmasn istiyor, ynetimlerin bizzat en despotu olan hkmdar ve din adam keyfiliinin ne gururu, ne yiitiii, ne irinlii, ne de bireylerin ruhlarn ezebilecei bir yer, daha ok doutan bana buyruklua ve kibarla, istek ile tutkunun kaltm yoluyla alnan gcne olan kartln tahriki ve teviki olarak duyumsand bir yer olmasn istiyordu! 192.

65

66 Eksiksiz Dmanlar Arzu Etmek. Franszlarn dnyann en koyu Hristiyan halk olduunu kimse tartmyor: Kitlelerin imannn onlarda bakalarndan daha byk oluu bakmndan deil, tersine, onlarda Hristiyanln en zor idealleri insan haline dnm olmasndan ve sadece dncede, balang halinde ve yarm yamalak kalmamasndan dolay. te Pascal ateli olmann, ruhun ve drstln birleiminde btn Hristiyanlarn birincisi.., ve insan burada nelerin birlemesi gerektiini dnyor! te Fnelon kilise kltrnn btn glerinin yetkin ve byleyici bir ifadesi: nsann tarihi olarak mmkn olmayan ispatlamaya heveslenecei ideal bir yol buna karn sadece ifade edilemeyecek kadar zor ve olanaksz Kendi arkadalarnn, Fransz dingincilerinin, arasnda ite Madame de Guyon: ve havari Paulusun belagatnn ve heyecannn en yce, en sevgili, en sessiz, en hayran brakc Hristiyann yar tanrsal durumu hakknda tahmin etmeye alt her ey, burada gerek oldu ve bu arada Paulusun tanrya kar gsterdii o Yahudi srnakln, hakiki, kadns, nazik, kibar, sz ve davrantaki eski Fransz safl sayesinde syrd. te Trappisten manastrnn kurucusu, Hristiyanln asket ideallerini son olarak ciddiyetle ele alan o kii, Franszlar iinde bir istisna deil, tersine, gerek bir Fransz: nk onun etkileyici buluu bu ana kadar sadece Franszlar arasnda benimsenip gl kalabiliyordu, onlar izleyip Elsasa ve Cezayir'e gitti. Hugenotlar unutmayalm: imdiye kadar savalk ve alkanlk duyusuyla nazik treler ve Hristiyan sertliinin ortaya koyduu birlik, hi bu kadar gzel yanstlmad. Ve Port Royalde byk Hristiyan alimlii son bir kez geliti: Ve gelimeyi byk insanlar Fransada, baka bir yerde olduundan daha iyi anlyorlar. Bu bir yana, yzeysel olarak bakarsak, byk bir Fransz hep yzeyini korur, ieriini ve derinliini rtmek iin doal bir derisi var.., buna karn bir byk Almann derinlii genellikle eri br ekli olan bir kapslde kapal tutulmaktadr, kendini ktan ve hoyrat ellerden sertlii ve tuhaf klf ile korumaya alan bir bilge ta* olarak. Ve imdi, bu halkn niin Hristiyanln mkemmel tiplerini ve Hristiyan olmayan zgr dncenin mkemmel kar tiplerini yetitirmek zorunda kaldn tahmin edin! Fransz zgr dncesi teki halklarn zgr dncelilerinin yaptklar gibi sadece dogmalar ve nl hilkat garibeleri ile mcadele etmekle kalmad, kendi iinde hep byk insanlarla kavga etti. *"Eliksir" (iksir) yerine kullanlmtr, nk iksirin ilk anlamnda bu var. 193. Espri ile Ahlak. Tin, bilgi ve gnl ile sklmann srrn bilen ve kendini sklmay ahlaksal olarak duyumsamaya altrm olan Alman, Fransz esprisinden korkar, ahlakn gzlerini oymak ister yine de bir minik kuun ngrakl ylan karsndaki bylenmi korkusuna benzer. nl Almanlarn iinde belki de hi biri Hegel kadar esprili deildi... ama buna karn Hegelin de ondan kendine zg olan kt slubunu ortaya karmasna neden olacak kadar byk bir Alman korkusu vard. Yani onun z, bir ekirdein etrafnn sarlmas ve hemen hemen aradan bakamayacak kadar tekrar tekrar sarlmas, mahcup ve merakl.., kadn dman ihtiyar Ailusun ifadesiyle peelerinin arasndan bakan gen kadnlar gibidir: Ama o ekirdek tinsel eyler zerine esprili, ounlukla kstah bir bulutur, zarif etli bir kelime birleimidir, tpk byle bir eyin bilimin kat olarak dnrler topluluunda grlmesi gibi... ama o sarllarda kendini bizzat anlalmas g bir bilim ve tamamen yksek ahlaksal sklma olarak yanstr. O zaman Almanlarn esprinin kendilerine izin verilen biimi vard ve amata ve nee iinde onun tadn ylesine karyorlard ki, Schopenhauerin gzel, ok gzel akl onun karsnda kalakalmt... yaam boyunca Almanlarn ona sunduu oyuna barp ard, ama bunu kendisine asla izah edemedi. 194.

66

67 Ahlak retmeninin Kibirlilii. Ahlak retmenlerinin genelde az baarl olmalarnn nedeni, bir seferde ok ey yapmak istemelerinde yatar, yani ok hrsl olmalarnda: Herkes iin fazlasyla talimat vermek hevesindeydiler. Ama bunun anlam, belirsizlikte dolamak ve hayvanlar insan yapmak iin onlarla konumak demekti: Hayvanlarn bunu skc buluyor olmalarnda alacak bir ey yok! nsan kendisine kstl evreler arayp, onlar iin ahlak bulup tevik etmeli, rnein kurtlarn nnde onlar kpek yapmak iin konumalar yapmal. Ama byk baar, her eyden nce ne herkesi ya da dar bir evreyi eitmek isteyenin deil, bir kiiyi eitmek isteyenin ve bunu yaparken de kesinlikle saa sola bakmayann oluyor. te geen yzyln bizim yzylmza stn oluu o zaman birok insann teker teker yetitirilmi olmasndan ve bunun yannda yaam grevini burada bulan birok eiticinin bulunmasndand... kendilerine ve btn dier iyi topluma kar ve grevleriyle birlikte onurlarn da bulan eiticinin. 195. Szde Klasik Eitim. Yaammzn bilgiye adandn kefetmek; onu frlatp atsak, hayr! Onu frlatp atmtk, eer bu ithaf onu kendimize kar korumasayd; aadaki dizeyi kendi kendinize sk sk ve zlerek okuyoruz: Schicksal, ich folge dir! Und wollt ich nicht, ich msst es doch und unter Seufzen tun! Yazg, seni izliyorum! Ve istemesem de, bunu iniltiler iinde yapmaya mecburum! Ve imdi, yaam yoluna geriye baknca baz eylerin ayn ekilde dzeltilmesinin mmkn olmad anlalyor: Eitimcilerimiz bilgiye a, hararetli ve susuz genlik yllarmz bilgi iin deil, szmona klasik eitim iin harcadlar! Bize Yunanllar ve Romallar hakknda yetersiz bilgiler verip, dillerini beceriksiz olduu kadar strap verici bir biimde ve eitimin temel ilkelerine aykr olarak reterek genliimizi boa harcadlar: Kim eitimin aln ar derecede ekiyorsa sadece o yesin! Matematik ve fizik renelim diye iddet kullanlacana, nce bizi bilgisizliimizden kukulandrmak ve basit gnlk yaammz, almalarmz ve sabah ile akam arasnda evde, i yerinde, gkte, yerde cereyan eden her eyi, ac verici, utandrc, tahrik edici binlerce sorunu zmek, ncelikle matematik ve mekanik bilgisine ihtiyacmz olduunu gsterip, sonra bize bu bilginin mutlak tutarllna ilikin ilk bilimsel hazz rettikten sonra hrsmz gstermek gerekirdi! Keke bize sadece bu bilimlere sayg gstermek retilseydi, keke gemiin byk insanlarnn greip yenilerek tekrar tekrar verdikleri mcadeleyle kat bilimin tarihi olan ehitlik bir kez de olsa ruhumuzu titretseydi! Daha ziyade tarihin, biimsel eitimin ve klasikliinin lehine, gerek bilimleri belirli bir ekilde aalamann esintisi bize frrd! Ve biz byle kolayca kandrlyoruz! Biimsel eitim! Liselerimizdeki en iyi retmenleri gsterip, onlara glerek .sormaz mydk: Nerede bu biimsel eitim? Ve eer yoksa, onu nasl retirler? Ve klasiklik! Antik devir insanlarnn genlerini eittikleri eyden biz bir ey rendik mi? Onlar gibi konumay, onlar gibi yazmay rendik mi? Konuma eskriminde, eytiimde dzenli altrma yaptk m? Onlar gibi gzel ve marur yrmeyi, gremeyi, atmay, yumruklamay rendik mi? Btn Yunanl filozoflarn uygulamal asketliinden bir ey rendik mi? Bir tek antik erdemin altrmasn antik devir insanlarnn yaptklar ekilde yaptk m? Eitimimizde esasen ahlak zerine dnmeyi ihmal etmedik mi, ve daha da fazlas bu dncenin olas bir eletirisini ihmal etmedik mi, bu ya da u ahlakla yaamaya ilikin cesur ve kat denemeler zerine konumay ihmal etmedik mi? imizde antik devir insanlar iin modern insanlarda olduundan daha yce olan bir duygu uyand m? Gnn, yaamn

67

68 blm ve yaamn amalar antik ruhla bize gsterildi mi? Eski dilleri de hi yaayan dilleri renir gibi rendik mi... yani konumak ve rahat ve gzel konumak iin? Hibir yerde gerek bir yetenek, bu ileli yllarn sonucu olarak yeni bir yeti yok! Tersine, sadece eskiden insanlarn ne yapabildiklerine, ne ye glerinin yettiine dair bilgi! Ve nasl bir bilgi! Yllar getike ok basit ve dnyaca tannan, nmze serilmi grnen Yunan ve antik olan btn varlklarn ok zor anlalmakta olduunu, evet hemen hemen bunlara nfuz edilemediini, ve yine antik insanlar hakknda konuurken yaplan allm hafifliklerin ya hafiflik ya da eski dncesizliin kaltmsal kstahl olduunu daha iyi anlyorum. Benzer szckler ve kavramlar bizi artrlar: Ama onlarn arkasnda, modern duyunun bilmedii, anlamad ya da onun iin zc olmak zorunda olan bir duyu sakldr hep. Bunlar bana gre delikanllarn kouturabilecekleri alanlardr! Yeter, biz onu delikanlyken yaptk ve kendimizi hemen hemen her zaman iin, ayn zamanda antik devire kar bir antipatiyi oluturduk, grnrde ok byk bir samimiyete kar antipati. nk bizim klasik eitimcilerimizin kendini beenmilikleri, ayn zamanda antik varla sahip olduklarna da inanarak bu kibiri, eitilenlere de alayacak kadar ileri gidip, bunun yannda byle bir varln bizim iin deil, tersine, drst, fakir, garip, yal kitap ejderhalar iin yeterince iyi olduu phesini uyandrdlar: Bu ejderhalar hazinelerinin zerine kulukaya yatsnlar! Galiba onlara layk olacaktr! Klasik eitimimiz bu art dncelerle kendini tamamlad. Bu artk dzeltilemez.,. anladmz kadaryla! Ama sadece kendimizi dnmeyelim! 196. Hakikatin En Kiisel Sorular. Yaptm bu ey aslnda nedir? Ve bununla ben ne yapmak istiyorum? Bu, bizim imdiki eitim tarzmzda retilmeyen, dolaysyla sorulmayan hakikatin sorusudur; onun iin vaktimiz yok. Buna karn ocuklarla hakikati deil, muziplikleri konumak, anne aday kadnlarla hakikatleri konumak yerine iltifat etmek, genlerle hakikatleri deil geleceklerini ve elencelerini konumak... bunlar iin her zaman vakit ve heves var! Ama yetmi yldan sonra ortada olan ne! Hemen geer ve sona bulur; dalgann nereye ve nasl gittiini bilmesi hi de nemli deil! Evet, onu bilmemek aklllk olabilir. itiraf edelim: gururlu deil ama, onu sormamak da deil; eitimimiz insanlar gururlu yapmyor. Ne kadar da iyi! Gerekten mi? 197. Almanlarn Aydnlanmaya Kar Dmanl. nsan, Almanlarn bu yzyln ilk yarsnda tinsel almalaryla genel kltre yaptklar katklar unutup nce Alman filozoflar ele alyor: Onlar speklasyonun ilk ve en eski basamana geri gitmilerdi, nk aklamalar yerine kavramlarla yetindiler, tpk hayalperest an dnrleri gibi... felsefenin bilim ncesi bir tarz onlar sayesinde canland. kinci olarak Alman tarihileri ve romantikileri: Bunlarn genel abalar eski, ilkel duyumsamalar ve zellikle Hristiyanl, halk ruhunu, efsaneleri, halk dilini, ortaa dnyasn, dou asketliini, Hintlilii onurlandrmaktr. nc doa aratrclar: Bunlar Newton ile Voltairein ruhuna kar savap, Goethe ile Schopenhauer gibi tanrsallatrlm ya da eytanlatrlm bir doa dncesini ve onun etik ve sembolik nemini de kapsayacak biimde tekrar ykseltmeyi denediler. Almanlarn eiliminin byk blm aydnlanmaya ve onun sonucu olarak kabul edilen toplumdaki devrime kar ynelmiti; hala mevcut olan her eye ba oluturulmu her eye kar ballk iinde kalarak dntrmeyi denemiti bylelikle kalp ve ruh bir kez daha dolacak ve gelecekteki yenileyici amalara yer kalmayacakt. Duygunun klt, akln kltnn yerine konuldu ve Alman mzisyenleri, grnmeyenin, cokulunun, masalsnn zlemlinin sanatkr olarak yeni tapnan kurulmasnda sz ve dncenin btn sanatlarndan daha baarlydlar. Saysz iyinin bir bir sylenip aratrldn ve o zamandan beri baz eylerin hibir zaman eletirilmedii kadar hakl biimde eletiri konusu olduunu unutmayalm.

68

69 Genel olarak sylersek geriye u kalyor: O, gemiin tam ve nihai bilgisinin grnts altnda esasen bilgiyi duygunun altna bastrmak ve kendi grevini byle belirlemi olan Kant'n anlatmyla bilgiye snrlarn gstererek inanca tekrar yol amak, kk genel bir tehlike deildi. Tekrar temiz hava alalm: Bu tehlikenin vakti geti! Ve ne gariptir ki ruhlar Almanlar tarafndan ok anlaml bir ekilde davet edildiler, aradan belli sre geince davet edenlerin fikirlerine zarar en ok onlar verdi.., tarih, kkeni ve gelimeyi anlay, gemiin duygularn anlama, duygu ve bilgi iin yeni uyandrlan tutku, btn bunlar belli bir sre karartan, hayran brakan, eskiye dntren tinin yardmsever arkadalar olarak gzktkten sonra, gnn birinde baka bir doay benimseyip, artk en geni kanatlarn aarak eski davetilerinin nnden vaktiyle aleyhlerine ruh ardklar ite o aydnlanmann yeni ve daha gl dehalar olarak uup ykselerek gittiler. Bu aydnlanmay devam ettirmek zorundayz, ona kar byk bir devrim ve byk bir tepki olmu olmasna, evet ikisinin de hala mevcut olmasna aldrmadan. Bunlar, iin de bizim srklendiimiz ve srklemek istediimiz gerek byk dalgalarla karlatrlnca sadece dalgalarn titremesidir. 198. Halkna Paye Verenler. ok byk i deneyimlere sahip olmak ve onlar yukardan tinsel bir gzle seyretmek... bunu halkna paye veren kltr insanlar yapar. Fransa ile talyada bunu soylular yapmt genellikle soylularn tin fukaras olduu Almanyada (belki artk daha uzun srmez) bu ii rahipler, retmenler ve ardllar yapmt. 199. Biz Daha Soyluyuz. Sadakat, byklk, nl olmann mahcubiyeti: Bu sfat tek bir zihniyet altnda birlemitir... bunlara soylu, kibar, deerli der ve bu nitelendirmeyle Yunanllar geride brakrz. Bu erdemlerin eski nesnelerinin itibardan dt (hakl olarak) duygusuna kaplarak onlardan vazgemek istemiyor, mkemmel kaltmsal drtlerimizi zenle yeni nesnelerle takviye ediyoruz. En kibar Yunanllarn zihniyetinin bizim hala valye ruhlu ve feodal olan asaletimiz yannda yetersiz ve zor bela uygun olarak duyumsanmak zorunda olduunu kavramak iin, Odysseiann utanlacak durumlarda dilinden drmedii o avunma szlerini hatrlayn: Dayan buna sevgili kalbim! Sen ok daha ktlerine katlandn!. Ve bu amala ibret olmas iin btn Atinal kurmay heyetinin nnde bir baka subay tarafndan sopa ile tehdit edilen Atinal subayn maruz kald bu hakareti, Vur bana! Ama beni de dinle! szleriyle geri eviriine ilikin mitolojik hikayeyi alalm. (Bunu klasik an Odysseias olan Temistokles yapmt; utanlacak anlarda o avuntu ve zorunluluk dizelerini sevgili kalbine yollayacak uygun adamd o.) Yunanllarn, bizim kaltmsal valye servenciliimiz ve fedakarlk zevkimizin basks altnda yaptmz gibi yaam ve lm bir svgden dolay nemsemek, ya da dellolarmzda olduu gibi ikisini de onurlu bir tehlikeye atacak frsatlar aramak; ya da iyi namn (hret) korunmasna ktnn kazanlmasndan daha fazla nem vermek, eer sonuncusu hret ve g duygusu ile uyuma gsteriyorsa; ya da snfsal nyarglara ve inan ilkelerine bal kalmak, eer tiran olmay engelleme olanaklar yardysa. akllarna gelmezdi. nk bu her iyi Yunan aristokratnn asil olmayan gizemidir: Derin bir kskanlkla kendi sosyal snfnn her yesini kendisiyle ayn seviyede tutar, bununla birlikte her an bir kaplan gibi avnn zerine, iddet uygulayarak ynetmek iin atlamaya hazrdr: Bu srada yalan, cinayet, ihanet, vatan satmak onun iin nedir ki! Bu tr insanlar iin adalet olaanst zordu, hemen hemen inanlmaz bir ey olarak kabul ediliyordu: adil insan.. Hristiyanlarda aziz ne anlama geliyorsa Yunanllarda da onun gibi bir anlam vard. Ama Sokrates: En erdemli insan en mutlu insandr eklinde konutuu zaman, insanlar kulaklarna inanamadlar; lgnca bir ey duyduklarn sandlar. nk en mutlu kii imaj altnda kibar soylu her erkek, btnyle saygszl ve kstahl ve keyfi iin her eyi ve herkesi feda eden tirann eytanln dnrd. Gizli ve delicesine

69

70 byle bir mutluluu hayal eden insanlar iinde elbette ki devlete kar sayg yeterince derinden kk salamazd... ama ben, iktidar istekleri bu kibar Yunanllar gibi artk gz dnp kudurmayan insanlarn, o iddetli arzuyu o zamanlar gemleyen devlet kavramnn putlatrlmasna da ihtiyalar olmadn dnyorum. 200. Yoksullua Katlanmak. Asil soydan gelmenin en byk stnl, yoksullua dayanmay daha iyi salamasdr. 201. Soylularn Gelecei. Kibar dnyann tavrlar, organlarnda kudret bilinci, hep ekici oyununu oynadn ifade eder. Soylu gelenein insan, erkek ya da kadn, kendini rahatlkla bitip tkenmi gibi sandalyeye brakmaz; herkesin rahatlad yerde, o bundan kanr, rnein trende srtn arkaya yaslamaktan; sarayda saatlerce ayakta dursa da yorgun grnmez; evini rahat olacak ekilde demez, aksine, geni mekan ve vakur tarzda, sanki daha byk (ve daha uzun) bir yaratn kalmas iinmi gibi der; kkrtc bir konumay metanetle ve zihinsel berraklkla cevaplandrr, ayaktakmndan bir kimsenin tarz olan dehet iinde, ezilmi, utanm, nefes nefese kalm gibi deil. Srekli var olan yksek bir fiziksel g grntsn korumay bildii gibi, srekli neeyle ve nezaketle naho durumlarda dahi tini ile ruhunun tehlikelerle ve srprizlerle baa kabilecek olduklar etkisini canl tutmak ister. Soylu bir kltr, tutkular bakmndan ya tutkulu gururlu bir at spanyol mahmuzu ile kotururken sonsuz haz hisseden at binicisine benzer XIV Louisnin an gz nne getirin ya da altnda atnn bir doa kuvveti gibi atldn hisseden, at ile srcnn kellelerini yitirmelerine ramak kala, ama sonsuz hazzn keyfi ile ite tam o srada kafasn yukarda tutan srcye. Her iki durumda da kibar kltr kudreti solumaktadr ve eer trelerinde sk sk kudret duygusunun sadece grntsn dahi talep etse, o zaman bu oyunun kibar olmayanlar zerine yapt etkisi artar ve bu etkinin oyunu ile gerek stnlk duygusu sreklilik kazanr. Kendini stnlk duygusu stne kuran kibar kltrn bu tartlmaz mutluluu, imdi daha st bir basamaa ykselmeye balyor, nk artk zgr kafalar sayesin de soylu doan ve eitilenlere bilgi tarikatna girip oradan daha tinsel kutsanmalar elde etmeye, imdiye kadar olduundan daha yce valye hizmetleri renmeye ve bylesine vicdan huzuruyla nne hemen imdi gelmekte olan ada olduu kadar hibir a koymayan muzaffer bilgelik idealine hayran olmaya izin verilmektedir ve bu durum artk haysiyet krc olarak grlmemektedir. Son olarak: Siyasetle uramann uygunsuz bir ey olduu grnts gnden gne arttna gre, bundan byle soylu neyle uraacak? 202. Saln Korunmas in. nsan, sulu fizyolojisi zerinde henz dnmeye balad, ve buna ramen sulularla ruh hastalar arasnda temel bir farkn bulunmad yolunda aksi iddia edilemeyen gre ulat: allm ahlaki dnce tarznn tinsel saln dnce tarz olduuna inanlmas kouluyla. Ama imdi hibir inanca buna inanld gibi inanlmyor ve insan bunun sonularna katlanmaktan ve suluya ruh hastas gibi davranmaktan ekinmiyor: her eyden nce kibirlinin merhametiyle deil, bir hekimin aklyla ve iyi niyetiyle yaplyor. Hava deiimi, baka bir topluluk, bir sre iin ortadan kaybolma, belki de yalnz kalmaya ve yeni bir ie ihtiya duyuyor... ona iyi gelir! Belki de, kendini kendine ve bktran tiranca bir drtye kar korumak iin bir sre koruma altnda yaamay, menfaati gerei grebilir... iyi olur! nne iyileme imkan ve aralar (drtnn yok edilmesi, deitirilmesi, yceltmesi) gayet ak bir ekilde konulmal, ilerin kt gitmesi durumunda bunun olanakszl da gsterilmeli; canavarlam, tedavi edilmez bir suluya intihar olana verilmeli. Bunu en son kolaylatrma aresi olarak sakl tutarken, her eyden nce suluya gnl cesaretiyle

70

71 zgrln geri vermek iin hibir ey ihmal edilmemeli; vicdan azabn sanki bir kirlilik meselesiymi gibi ruhundan silmeli ve ona birisine verdii zarar, bir bakasna yapt iyilikle, hatta belki de toplulua yapaca iyilikle, dengeleyip aabilecei gsterilmeli. Btn bunlar yaplrken ona byk zen gsterilmeli! Ve hretine duyulan saygnlk ve gelecekteki yaam mmkn olduu kadar tehlikeden uzak olsun diye, ona zellikle isimsizlik ya da yeni bir isim vermek ve sk sk yer deitirmek olana verilmeli. Geri imdi zarara urayan kimse, bu zarar nasl ortadan kaldracana bakmadan intikam almak istiyor ve bu yzden mahkemeye bavuruyor.., ve bu imdilik hrdavat tartsyla ve suu cezayla dengelemek arzusuyla iren ceza mevzuatmz ayakta tutuyor: Ama bunu aamaz myz? Eer insan kendini sua inanmak suretiyle eski intikam igdsnden de kurtarsayd ve Hristiyanlkla dmanlarna esenlik dilemeyi ve bize hakaret edenlere iyilik etmeyi, mutlu kimselerin kvrak zekas olarak grseydi, yaamn genel duygusu ne kadar hafiflerdi! Gnah kavramn dnyadan kaldralm... ve ok gemeden arkasndan ceza kavramn yollayalm! Bu lanetlenmi gaddar insanlar bundan sonra insanlarn iinde deil de, baka bir yerde yaamaya devam edebilir, eer mutlaka yaamak isterse ve kendi irenliinden dolay lmezse! Bu arada toplumun ve bireylerin sululardan dolay uradklar ziyann hastalarn verdii ziyanla ayn tr olduunu dnn: Hastalar dert ve bezginlik yayarlar, retmezler, bakalarnn rettikleriyle beslenirler, hizmetiye, hekime ve bakma ihtiyalar var ve salkl insanlarn zaman ve gc sayesinde yaarlar. Buna ramen imdi hastalardan intikam almak isteyen birisi gaddar diye nitelendirilir. Eskiden elbette bu yaplyordu; kltrn henz gelimemi olduu koullarda ve imdi hala baz vahi halklarda hastaya gerekten bir sulu gibi davranlmakta, ona cemaat iin tehlike olarak ve iledii bir suun sonucunda vcuduna giren eytani bir yaratn ikametgah olarak baklmaktadr... yani: Her hasta suludur! Ve biz... bizim kart gr iin olgun olmamz gerekmiyor mu? Her sulu bir hastadr demek iin vakit ok mu erken? Hayr, bunun zaman henz gelmedi. Her eyden nce, imdi ye dein pratik ahlak dediimiz eyi tedavi sanatlarnn ve tedavi bilimlerinin bir paras haline getirecek hekimler eksik; belki bir gn o eski dini heyecanlarn Frtna ve Cokusuna (Sturn und Drang: Almanyada 1770lerden balayp 1787lere kadar sren bir edebi akm.) benzer grnen bu eylere olan genel byk ilgi eksik; kiliseler hala salk grevlileri yoktur; henz vcut ve diyet retimi orta ve yksek dereceli okullarn grevler alanlar iine girmemitir; henz kendilerine zarar verenlere kar mahkemeye bavurmaktan ya da onlardan intikam almaktan vazgemeyi kendine grev edinmi lml dernekler yoktur; imdiye dein hibir dnr, bir toplumun ve kiilerin salnn ne kadar paraziti kaldrabileceini lmeye cesaret edemedi ve imdiye dein saban, o alicenap ve lml konuma ruhuyla sren devlet adam olmad: Bir araziyi ilemek mi istiyorsun, o zaman sabanla ile. Sabannn arkasndan giden ku ve kurt senden holanr... btn yaratklar senden holanr. 203. Kt Diyete Kar. imdi otellerde olduu gibi toplumun iyi gelirli snfnn yaad her yerde yenilen yemeklere yazklar olsun! ok nemli bilginler dahi bir araya gelseler, masalar banker masalar gibi ayn treye gre doldurulur: ok bol ve eit eit yasasna gre... bundan, yemeklerin etki iin deil, gsteri iin hazrland, mide ve beyindeki arl gidermek iin uyarc ikilerin yardm etmeleri gerektii sonucu kmaktadr. Kahrolas berbatlk ve ar duyarllk nasl da genel sonu yaplyor! Onlar lanet olas ne ryalar izliyor! Kahrolas sanatlar ve kitaplar byle sofralarn nasl da tatls oluyor! Ve istediklerini yapsnlar: Eylemlerini biber ile ztlk ya da dnyadan bkknlk ynetecek! (ngiliz zengin snfnn sindirim skntlarna ve ba arlarna katlanabilmek iin Hristiyanla ihtiyac var.) Nihayet bu iteki sadece irenlii deil, komiklii de sylersek, bu insanlarn kesinlikle boazlarna dkn olmadklarn belirtmemiz gerekir; yzylmz ve onun alma tarz, mideden ok br organlar zerinde etkilidir: Peki o zaman bu yemekler de ne oluyor?

71

72 Onlar temsil ediyorlar! Tanr akna, neyi temsil ediyorlar? Sosyal snf m? - Hayr, paray: Artk insann snf yok! nsan bireydir! Ama para g, hret, onur, stnlk, etkidir; imdi para insan, sahip olduu miktara gre az ya da ok ahlaksal bakmdan nyargl yapyor! Hi kimse onu gizlemek istemiyor, hi kimse onu masann zerine koymak istemiyor; sonu olarak parann masann zerine konulabilecek bir temsilcisi olmal: Yemeklerimize bakn! 204. Danae ve Altn indeki Tanr. imdi insanlar sua iten kart eilimleri daha iyi aklayacak olan bu ar sabrszlk nereden ortaya kt? nk eer birisi yanl tart kullanr, br evini yksek deerle sigorta ettirdikten sonra yakar, ncs kalpazanla katlrsa, eer yksek sosyetenin drtte meru yalan dolan ilerine bulam ve borsa ve speklasyonu vicdan azabn ekiyorsa: Onlar buna iten nedir? Gerek sefalet deil, durumlar hi de yle kt deil, hatta belki de dertsiz tasasz yiyip iiyorlar... ama para ok yava birikiyor diye korkun bir sabrszlk iindeler ve yine biriken paraya kar duyduklar korkun zevk ve ak onlar gece gndz sktryor. Ama bu sabrszlk ve bu akta gl olmaya ynelik hrsn fanatizmi tekrar ortaya kyor; bu fanatizm eskiden geree sahip olduunu iddia eden inan tarafndan tahrik edildi ve vicdan huzuruyla gaddar olmaya cesaret edilebilecek gzel de bir isimi vard (Yahudileri, zndklar ve iyi kitaplar yakmak ve Peru ile Meksikadaki gibi gelimi kltrleri yok etmek). Gl olmaya ynelik hrsn aralar deiti, ama ayn volkan ttmeye imdi de devam ediyor, sabrszlk ve kontrolsz sevgi, kurban istiyor: Ve eskiden tanr iin yaplan, imdi para iin yaplyor, yani imdi kudretli olma duygusunu ve vicdan huzurunu en ok ne veriyorsa, o ey iin yaplyor. 205. srail Halk Hakknda. Gelecek yzyln bizi davet ettii gsterileri iinde Avrupa Yahudilerinin kaderlerinin tayini de bulunmaktadr. Zarlarnn atld, haklarnda kesin kararlarn verildii aka ortada: Onlara geriye sadece ya Avrupann efendisi olmak, ya da ok uzun zaman nce Msr kaybettikleri gibi, benzer bir oldu bittiyle kar karya kaldklar Avrupay kaybetmek kalyor. . Ama Avrupada hibir halkn grmedii on sekiz yzyl boyunca sknt ektiler, yani, bu korkun tecrbe devrinin deneyimleri cemaate pek olmasa da, bireylere yarad. Bunun sonucu olarak bugnn Yahudilerinde ruhsal ve tinsel yardm kaynaklar olaanst hale gelmitir; zor durumda kalnca, derin bir skntdan kurtulmak iin Avrupada yaayan halklarn iinde kendilerini ok nadir olarak ikiye vermeleri ya da intihara bavurmalar ile bilinirler, yetenei pek olmayanlara daha yakn grnen bir ey. Her Yahudinin, babasnn ve bykbabasnn tarihinde en kt durumlara ilikin ar tedbir ve sebat rnekleriyle, ktln ve rastlantnn en ustaca aldatmacl ve istismaryla dolu definesi var; acnacak itaatkarlk maskesi altndaki cesaretleri, spernere se sperni iindeki yiitlikleri btn azizleri aar. nsan onlar iki bin yl boyunca aalamak ve onlara saygn olma yollarn kapamak, btn saygn eyleri yapmalarn engellemek ve daha pis ilere itmek suretiyle, aalamak istedi... ve gerekten de bu muamele altnda temizlii ve dzeni daha ok seven insanlar olamadlar. Ama aalk? Kendileri en yce eyler iin grevlendirilmi olduklarna inanmaktan hi vazgemediler ve keza btn strap erdemleri onlar sslemekten hi vazgemedi. Babalarna ve ocuklarna sayg gsteri tarzlar, evliliklerinde ve evlilik trelerindeki aklclk onlar dier Avrupallar iinde n plana karmaktadr. Btn bunlara ramen, kendilerine braklan mesleklerden (ya da kendilerinin onlara brakldklar) bir g ve sonsuz intikam duygusu yaratmay biliyorlard; bu kadar uzun bir sre kendilerine sayg duymaya, aalayclarnn zaman zaman yaptklar ho ve yararl ikenceleri olmasayd ok zor srdrebilecekleri bu tefeciliklerine mazeret olarak sylenmesi gerekir. nk kendimize saygmz iyi ve kt eylerde misillemede bulunabilmemize baldr. Bu arada intikam duygularnn onlar ok fazla srklemesi kolay deildir: nk hepsi, yer deiikliinin,

72

73 iklim deiikliinin, komularn trelerinin deimesinin ve ezenlerin deimesinin insan eittii zgrlk bir dnceye ve hatta ruha sahiptirler; btn insani ilikilerde en geni deneyime sahip olup ihtiraslarnda bile bu deneyimin verdii temkinle hareket ederler. Zihinsel kvraklk ve kurnazlklarndan o kadar emindirler ki, hibir zaman, hatta en zor durumlarda bile, fiziksel g kullanarak, kaba ii, hamal ve tarm klesi olarak ekmeklerini kazanmaya ihtiya duymazlar. Davranlarndan, ruhlarna valyece asil duygularn hibir zaman verilmedii, vcutlarna gzel silahlarn taklmam olduu anlalyor: Biraz srnaklk sk sk byleyici, ama hemen hemen hep utan verici bir yaltaklkla yer deitirir. Ama imdi, kanlmaz olarak her yl Avrupann en iyi soylularyla hsm olunca, yakn zamanda ruh ve beden slubunun iyi bir mirasn edinmi olacaklar; Bylece yzyl sonra efendi olarak kendi emirleri altnda yaayanlar katnda utan uyandrmamak iin yeterince kibarlam olacaklar. te mesele de bu! Bundan dolay ilerinin halledilmesi iin imdi vakit ok erken! Avrupay fethetmeyi ve herhangi bir iddet kullanmay dnmemeleri gerektiini en iyi kendileri biliyorlar: Ama Avrupann gnn birinde sadece ellerini hafife uzatmalarnn yetecei tam olgunlam bir meyve gibi ellerine deceini mutlaka biliyorlar. Bu arada Avrupann btn alanlarda takdirini kazanmak ve birinciler arasna yerlemek gerektiini biliyorlar: ta ki neyin n plana kmas gerektiini kendilerinin belirlemeleri noktasna ulaana kadar. Ondan sonra Avrupallarn mucitleri ve yol gstericileri diye anlacaklar ve artk onlar utandrmayacaklar. Ve Yahudi tarihinin her Yahudi ailesi iin oluturduu bu biriken byk etkiler yn, tutkularn, erdemlerin , kararlarn, feragatlerin , mcadelelerin, her eit utkularn oluturduu yn nereye... sonunda byk tinsel insanlara ve eserlere akmayacaklarsa nereye akacaklar! Ya Yahudiler daha ksa ve daha az deneyimli Avrupa halklarnn retemedii ve retemeyecei bylesi mcevherleri ve altn kaplar gstermek durumunda kalrlarsa, ya srail sonsuz intikamn Avrupann ebedi refahna dntrecek olursa, o zaman Yahudi tanrsnn kendi iin, yarat iin ve sekin halk iin sevinecei yedinci gn tekrar gelecek... ve hepimiz, hepimiz onunla birlikte sevinmek istiyoruz! 206. Olanaksz Snf. Fakir, neeli ve bamsz! Hepsi birlikte mmkn; fakir neeli ve kle! Bu da mmkn, fabrika klesi iilere syleyecek daha iyi bir eyim yok: Onlarn byle kullanlyor olmalarn esasen ayp olarak hissetmemeleri varsaymyla, bir makinenin vidas ve ayn zamanda insann bulu yeteneindeki bir boluu dolduracak tka olarak kullanlyor olmalarn! Daha yksek demeyle sefaletlerinin temelinin, yani demek istediim, nesneleen uaklklarnn ortadan kaldrlacana inanlyor olmas, ok yazk! Bu nesnelemenin artrlmas sayesinde yeni toplumun makinelemi operasyonu iinde klelik utancnn erdeme dntrleceine kanlmas, ok yazk! Artk insan olmann deil, vida olmann bir erdem olmas, ok yazk! Her eyden nce retebildii kadar retip, zengin olabildii kadar zengin olmak isteyen uluslarn imdiki lgnlnn su orta msnz? Sizin yapmanz gereken i, onlara kar faturay uzatmaktr: Nasl byk miktarda isel deer byle dsal ama iin frlatp atlyor! zgrce nefes almann ne demek olduunu artk bilmiyorsanz i deeriniz nerede? radenize bir kez bile hakim deilseniz, sizden tpk bayat bir ikiden bkld gibi ok sk bklyorsa, gazeteleri dinliyor, zengin komulara yan gzle bakyorsanz, gcn, parann ve fikirlerin hzl ykselmesi ve dyle hrslanmsanz, yrtk prtk felsefeye, onun gereksiz ak szllne artk inanmyorsanz, iinizdeki din adamlarna yakan gnll sessiz sakin yoksulluk, mesleksizlik ve bekarlk kahkahalara neden oluyorsa, i deeriniz nerede? Buna karn sizleri lgn umutlarla kztrmak isteyen sosyalist kandrklarn dd kulaklarnzda nlamyor mu hep? Size hazr olmanz baka bir ey yapmamanz emreden, bugnden yarna hazr olmanz, yle ki, dardan gelecek bir ey bekliyorsunuz ve bekliyorsunuz ve her zaman yaadnz gibi yayorsunuz... bu bekleyi

73

74 alk, susuzluk, ate ve lgnlk olana kadar ve sonunda bestia triumphans gnnn btn ihtiamyla domasna kadar m? Buna karn herkesin kendi kendine dnmesi gerek: En iyisi g edip dnyann vahi ve bakir yerlerinde efendi olmay denemek ve her eyden nce kendimin efendisi olmay; kleliin herhangi bir belirtisi bana iaret edene kadar yer deitirmek; servenden ve savatan kamayp en kt rastlantlarda lme hazr olmak: yeter ki bu irkin klelik, bu huysuzluk, zehirlilik ve komploculuk daha fazla srmesin! u doru bir gr olurdu: Avrupada iilerin kendilerini snf olarak bundan byle insanlk ayb olarak ilan etmeleri gerekir, ounlukla yapld gibi, sadece ok zor bir ey ve uygunsuz sosyal dzenlenme olarak deil; Avrupa ar kovanndan imdiye dek benzeri grlmemi byk kmeler halinde uup gitme an balatmalar gerekir, ve, bu serbest g eylemiyle ortaya, makineyi, sermayeyi ve imdi kendilerini ya devletin klesi ya da bir darbe partisinin klesi olmak zorunda brakmakla tehdit eden seimleri protesto eden byk bir tavr koymallar. Avrupa kendini sakinlerinin drtte birinden kurtarsn! Onlarn ve Avrupann ii rahatlar! Ancak uzaklarda, g eden kolonici kafilelerin giriimlerinde insan anne Avrupann oullarna ne kadar ok akl ve drstlk, ne kadar salkl gvensizlik aladn tam olarak anlar... bu oullar, darkafal yal kadnn yannda ona daha fazla dayanamyor ve kadnn kendisi gibi somurtkan, hrn ve zevk dkn olma tehlikesine maruz kalyorlard. Avrupann erdemleri Avrupa dna bu iilerle yolculuk edecek; ve memleketinde tehlikeli bir honutsuzlua ve canice bir eilime doru yozlamaya balayan ey, darda vahi gzel bir doallk kazanp kahramanlk adn alacaktr. Bylece sonunda yal, imdi ok youn nfuslu ve kendi kendini yiyen Avrupaya keke tekrar temiz hava gelse! sterse biraz igc kayb olsun! Belki de insan burada bir ok ihtiyaca, ancak onlar kolaylkla tatmin etmek mmkn olduktan sonra alldn anmsayacaktr... baz ihtiyalar tekrar unutulacak! Belki de o zaman inliler ieri alnrlar: Onlar da alkan karncalara zg dnce ve yaam biimlerini beraberlerinde getirirler. Evet onlarn kendini harap eden ve huzursuz Avrupaya genelde biraz Asya huzuru ve deerlendirmesiyle en fazla ihtiyac duyulan nesle Asya dayankll vermeleri mmkn olurdu. 207. Almanlarn Ahlaka Kar Tavrlar. Bir Almann byk eyler yapma yetenei var, ama bunlar yapma olasl yoktur: nk, tembel ruhlarn holand gibi, yapabildii her yerde itaat eder. Yalnz kalma ve uyuukluunu zerinden atma mecburiyetiyle kar karya getirilirse, onun iin bir meblan rakam olarak yok olmak artk mmkn deilse (Bu zellii bakmndan bir Fransz ya da ngiliz kadar deerli deildir)... o zaman gcn kefeder: Bundan sonra tehlikeli, kt, derin, pervasz olur ve iinde tad, hi kimsenin inanmad (kendisinin de) uyuyan enerjinin hazinesini ortaya karr. Eer bir Alman byle bir durumda kendi kendine itaat ederse, bu byk bir istisnadr, o zaman bu dier zamanlarda hkmdarna, resmi amirlerine itaat etmesiyle ayn hantallkta, ayn inatlkta ve ayn srede olur: Sonu olarak, sylediimiz gibi, bundan sonra, kendisinde olduunu farz ettii zayf karakterle hibir ilgisi olmayan byk ileri yapabilir. Ama normal olarak yalnz kendine bal olmaktan, doalamaktan korkar: te bu yzden Almanya bu kadar ok memur, bu kadar ok mrekkep kullanyor. Kaytszlk bilmez, buna hi cesaret edemez; ama onu uykulu halden ekip karan yepyeni durumlara kar neredeyse kaytszdr; sonra yeni durumun seyrekliinin tadn sarholuk gibi karr ve sarholuu iyi bilir! te Alman siyasete kar neredeyse ilgisizdir. Burada da esasllk ve ciddiyet nyargsna kendi bakmndan sahiptir ve onu teki siyasal glerle olan ilikisinde bol bol kullanr. Bununla birlikte, bir kez hayatn tadn karmak, mark ve yenilik dkn olup, maskeleri deitirir gibi kiileri, partileri, mitleri deiebilmek iin gizli yksek bir ruhla dopdoludur. imdiye dein Almanlarn iinde Almanlarn Alman olma saygnln kazanm olan Alman bilginler, btn d eylerde itaate kar derin, hemen hemen ocuksu eilimlerinden ve bilimde ok

74

75 yalnz ve ok eyden sorumlu olmak zorunluundan dolay Alman askerleri gibiydiler ve belki de imdi de yledirler; eer gururlu, gsterisiz ve sabrl tarzlarn ve siyasi delilik karsnda zgrlklerini gvence altna almay bilirlerse, rzgarn baka ynden estii zamanlarda, onlardan hala byk eyler beklenebilir: imdi olduklar halleriyle (veya gemite olduklar) yksek bir eyin embriyosu durumundadrlar. imdiye dein batl inanca ve zevke inanmaya teki halklardan daha yakn olmalar, Almanlarn ve bizzat bilginlerinin avantajlar ve dezavantajlaryd; kt huylar eskiden olduu gibi iki imeleri ve intihara meyilli olmalardr (Bu tinin hantallnn bir gstergesidir ki, o tine dizginleri abucak brakmas salanabilir) tehlikesi, akl gcn balayan ve heyecanlar zen her eyde mevcuttur. (rnein mziin ve alkoll ikilerin ar kullanlmas gibi); nk Alman duygulanm kendisinin karna kardr ve ayya gibi kendini tahrip eden bir zellii vardr. Cokunun kendisinin deeri, Almanyada baka yerlerde olduundan daha azdr, nk verimsizdir. Eer bir Alman byk bir ey yapmsa, bu mecbur kald zaman olmutur, cesaretli olduu durumda, sklm dilerle, en gerilimli temkinlilik ve sk sk olarak da cmertlik durumunda. Onlar elbette eitilmeye deer... nk, eer insan Alman onu bulmaya, tekrar bulmaya itebilirse (Alman kendi iinde dzensizdir) hemen hemen her Almann verecek bir eyi vardr. Hal byle iken, bu tr bir halk ahlakla megul olursa, onu tatmin edecek ahlak, hangi ahlak olacak? taate olan isel hevesinin ahlakta ideallemesini phesiz ilk nce grmek isteyecektir. insan mutlak itaat edebilecei bir eylere sahip olmak zorundadr... bu bir Alman duyumsamasdr, bir Almann mantkl olma anlaydr: Btn Alman ahlak retilerinin temelinde onu bulursunuz. Kendimizi tekmil antik ahlakn nne koyduumuzda ne kadar deiik izlenim ediniriz! Grnleri bize ok eitli gelse de btn Yunan dnrleri ahlak olarak rencisine seslenen beden eitimi retmenine benzerler: Gel! Beni takip et! Kendini benim disiplinime ver! O zaman belki btn Helenler nnde dl kazanacak kadar ilerlersin. Kiisel dllendirme... bu antik erdemdir. Kendini bakasna tabi klmak, izlemek, ak ya da kapal.., bu Alman erdemidir. Kanttan ve onun mutlak buyruundan ok nce Luther ayn duyumla, insann muhakkak gvenebilecei bir varln bulunmasnn gerekli olduunu dile getirmiti... bu onun tanrnn varlnn kantyd, Kanttan daha kaba ve popler bir tarzda insann bir kavrama deil, mutlaka bir kiiye itaat etmesini istiyordu ve sonunda Kant da ahlak etrafndaki dolambal yolu sadece kiiye itaat etmeye erimek iin semiti: te bu Almanlarn kltdr, din kltnden arta kalan ey ne denli azalrsa o denli artmaktadr. Yunanllar ve Romallar daha deiik duyumsuyorlard, bir varln bulunmasnn gerekli olduu trnden dnceler... hakknda alay etmi olabilirlerdi: Kendini mutlak gvenmeye kar savunmak ve kalbinin en son blmesinde her eye ve herkese kar, ister tanrya, ister kiiye, ister kavrama kar olsun, biraz ktmserlik alkoymak onlarn gneyli zgrlk duygusunda var. Hi de antik filozof deil! Nil admirari... bu cmlede felsefeyi grr. Ve bir Alman, yani Schopenhauer tam aksini syleyecek kadar ileri gidiyor: admirari id est philosophari. Ama imdi bir Alman, daha nce de olduu gibi, byk iler yapmaya yetenekli olduu duruma nasl girer? Ya istisna saati, ya itaatsizlik saati gelirse? Almanlarn tek stnlklerinin ilerinde baka yerlerde olduundan daha fazla ateist olduunu syleyen Schopenhauerin hakl olduuna inanmyorum... ama, eer Alman byk eyler yapma durumuna girerse, her zaman ahlakn zerine kacan biliyorum! Ve neden yapmayacakm? imdi yeni bir ey yapmas lazm, yani buyurmak... kendine ya da bakalarna! Ama buyurmay alman ahlak ona retmedi! Alman ahlak buyurmay unuttu!

DRDNC KTAP
208.

75

76 Vicdan Sorunu. Ve sonu olarak: Gerekten yeni olarak ne istiyorsunuz? Artk nedenleri gnahl ve sonular cellat yapmak istemiyoruz. 209. En Kat Kuramlarn Yararll. Bir kimsenin en kat ahlak kuramna inanmas kouluyla ahlaksal zayflklarna gz yumulur ve bu srada kaba bir szge kullanlr. Buna karn liberal ahlaklarn yaam mikroskop altna konulur: Bu ilemde yaamda yaplan bir falsonun arzu edilmeyen anlaya kar en salam delillendirme olduu art dncesi vardr. 210. Kendinde ey. Vaktiyle sorulurdu: Gln ey nedir? Sanki bizim dmzda kendilerine gln olma zelliinin yapk olduu ve bulularda ortaya karlan eyler varm gibi (Hatta bir ilahiyat onun gnahn safiyeti olduunu bile syledi). imdi soruyorlar: Glmek nedir? Glmek nasl meydana gelir? nsan dnd ve sonunda, kendiliinden hibir iyi eyin, gzel eyin, yce eyin ve hibir kt eyin olmadn, ama bizim kendi iimizdeki ve dmzdaki eylere bu tr sfatlar yklediimiz ruh hallerimizin bulunduunu belirledi. eylerin sfatlarn tekrar geri aldk ya da en azndan bizim bu sfatlar onlara dn verdiimizi hatrladk: Bu anlayta dn verme yeteneimizi kaybetmemek ve ayn zamanda daha zengin ve daha cimri olmamak iin dikkatli olalm. 211. lmszlk Dleyenlere. Yani kendi gzel bilincinizin sonsuza dek srmesini mi arzu ediyorsunuz? Bu arszlk deil mi? Hristiyan sabrn da aan bir sabrla size imdiye kadar katlandklar gibi sonsuza dek katlanacak olan btn dier eyleri dnmyor musunuz? Ya da onlara sonsuz bir huzur vereceinizi mi sanyorsunuz? Bir tek lmsz insan, dnyadaki her eyi ona duyulan usan sayesinde genel lm ve intihar hiddetine sokmak iin yeterli olurdu! Ve siz dnyallar birka bin dakikack zamannzn kavramcklaryla ebedi ve ezeli varla ebediyen sknt vermek istiyorsunuz! Bundan daha usandrc bir ey var m! Sonu olarak: Yetmi yandaki bir yarata kar yumuak olalm! Kendi ebedi can skntsn betimlemede fantezisini yeterince kullanamad, zaman yoktu! 212. nsan Kendini Nereden Tanr Bir hayvan bir dierini grr grmez, kafasnda kendini onunla ler; ve insanlar da vahi alarda yle yaparlard. Bundan da anlalyor ki, her insan kendini hemen hemen sadece savunma ve saldr gc bakmndan tanr. 213. Amaca Uymayan Yaamn nsanlar. Kimileri yle bir malzemeden yaplmlar ki, toplum onlardan unu veya bunu yapmakta serbesttir: Bunlar her koulda kendilerini iyi hissedip baarsz bir yaamdan ikayeti olmayacaklardr. brleri zel bir malzemeden yaplmlar... bundan dolay malzemenin zellikle asil olmasna gerek yok, sadece nadir olmas yeterli, sadece kendilerini kt olarak hissetmemeleri durumu hari, kendi amalarna gre yaayacak kadar: bunu yapamadklar dier btn durumlarda toplum zarar grr. nk kii, kendine yanl, baarsz yaam olarak grnen her eyi, btn bezginlik, ktrmlk, hastalk, hrnlk ve hrs ykn toplumun omuzlarna ykler... ve bylece etrafnda kt, bunaltc bir hava oluturur ve, en uygun durumda bir yamur bulutu meydana gelir. 214. Ne Hogrs? Siz strabnz sonucunda insanlara ve eylere ktlk edince, size kar hogrl olmamz istiyorsunuz ve ac ekiyorsunuz! Ama bizim hogrmzde ne var!

76

77 Oysa siz kendiniz iin daha dikkatli olmanz gerekirdi! nsann derdini byle tazmin etmesi, dahas kendi kararna zarar verilmesi gzel bir tarz! Bir eye kara alarsanz intikamnz kendinize dner; bununla kendi gznz bulandryorsunuz, bakalarnnkini deil: Kendinizi yanl ve eri grmeye altryorsunuz! 215. Kurbanlklarn Ahlak. Kendini cokuyla teslim etmek, kendi kendini kurban etmek... bunlar ahlaknzn madde balklardr ve sylediiniz eyi drste sylediinize itenlikle inanyorum: Ancak, eer sizin drstlnz byle bir ahlakla kol kola giderse, ben sizi sizden daha iyi tanrm. Ayn ahlakn tepesinden aaya, kendine hakim olma, katlk, itaat isteyen br makul ahlaka bakp onu herhalde bencil diye nitelendiriyorsunuz, ve mutlaka! Eer o hounuza gitmezse kendinize kar drst oluyorsunuz... hounuza gitmemek zorunda! nk kendinizi cokuyla feda ederek ve kendinizi kurban ederek, kendinizi, adadnz o kudretli ile, bu ister tanr olsun, ister insan, bir olma dncesinin sarholuunun tadn karyorsunuz: Yine bir kurbanla retilen gcn duygusu iinde kendinizden geiyorsunuz. iin gerei kendinizin kendinize sadece kendinizi kurban eder grnyor olmasdr, kendinizi daha ok dncelerde tanrlara dntryor ve kendinizin bu ekliyle tadn karyorsunuz. Bu zevkten yola karak hesaplannca: Size o itaatin, grevin, aklcln bencil ahlak nasl da zayf ve zavall grnr: O hounuza gitmez, nk burada gerekten kurban ve teslim olunmas gerekli, sizin sandnz gibi kurban olann kendini tanrya dntrdn sanmakszn. Ksaca, siz sarholuk ve arlk istiyorsunuz ve aaladnz ahlak, parman coku ve arla kar kaldryor... onun sizde honutsuzluk yarattna kesinlikle inanyorum! 216. Kt nsanlar ve Mzik. Mutlak gven iinde bulunan akn tam mutluluu ok ktmser, kt ve ask suratl olanlardan baka insanlara nasip olmasn m? nk bunlar onda ruhlarnn mthi, hibir zaman inanlmayan ve inanlr olmayan istisnasnn tadn karrlar! Gnn birinde geriye kalan btn gizli ve ak yaama zt olan snrsz, rya gibi duygu zerlerine gelir: Sanki ahane bir bilmece ve mucize, altn prltl, szcklere ve resimlerle betimlenmesi olanaksz. Mutlak gven insan dilsiz yapar; evet, bu mutlu dilsizliin kendisinde bir strap ve zulm var, ite bu yzden byle mutluluun bastrd ruhlar genelde mzie baka ve daha iyi kimselerin hepsinden daha ok minnettar olurlar: nk renkli bir dumann iinden bakp iitir gibi mzik sayesinde aklarnn sanki daha uzak, duygulu ve skntsz olduunu grp iitirler; mzik onlar iin olaanst durumlarn seyredebilmek ve bakn bir tr yabanclamayla ve i rahatlyla yaamann tek aresidir. Her ak olan kimse mzik dinleyince unlar dnr: Benden bahsediyor, benim yerime konuuyor, her eyi biliyor! 217. Sanat. Almanlar sanat sayesinde bir tr hayal edilen tutkuya erimek istiyorlar; talyanlar onun sayesinde gerek tutkularn rahatlatmak istiyorlar; Franszlar onun sayesinde yarglarn kantlamak ve konuma konular iin frsat yaratmak istiyorlar. Artk insafl olalm! 218. Zayflklarn Sanat Olarak Ayarlanmas. Eer mutlaka zayflklarmzn olmas gerekiyorsa ve onlar sonunda bal olduumuz yasalar olarak tanmak zorundaysak, o zaman herkese en azndan zayflklar karsnda erdemlerini gsterecek ve zayflklar sayesinde bizi erdemlerini zlemle isteyecek duruma getirmeyi bilecek kadar sanatsal g dilerim: Bunu,

77

78 ok ender olarak byk mzisyenler yapmtr. Beethovenin mziinde kaba, hep hakllk iddia eden, sabrsz bir ses ne kadar da sk grlr, Mozartta kalp ve tini birazla yetinmek zorunda olan alakgnll kimselerin neesi, Richard Wagnerde en sabrl kiinin bile neesini karan zangrdayan ve bezginlik veren bir huzursuzluk var: Ama tam bu noktada gcne geri dner ve dierleri iin de ayn ey sz konusudur; zayflklar ile ilikili olarak onlarn hepsi iimizde erdemlerine kar hrs uyandrp mziksel ruhun, mziksel gzelliin, mziksel iyiliin tnlayan her damlas iin on kat daha duygulu bir damak zevki verdiler. 219. Kendini Aalamadaki Aldanma. Aklszlnla yaknna derin bir ac verip telafisi olanaksz bir mutluluu yok ettin... ve imdi ona gitmek iin kibrini bastryorsun, onun nnde kendi haysiyetini kryorsun, aklszln onun nnde aalayp bu kat, senin iin ar rahatsz edici olaydan sonra aslnda her eyin tekrar yoluna girdiini sanyorsun... senin erefe ilikin gnll kaybnn bakalarnn mutluluktaki zorunlu kaybyla dengeletiini sanyorsun: Ycelmi olarak yryor ve erdeminin de onarlm olduu duygusuyla oradan ayrlyorsun. Oysa dieri hala derin aclar iindedir ve senin aklsz olmann ve bunu sylemenin onu teselli edecek bir yan yok, kendini onun nnde aaladn zaman, ona frlattn utanga bakn, senin yznden oluan yeni bir yara gibi anmsyor... ama almay dnmyor ve seninle onun arasnda bir eyin denkletirilebileceini anlamyor. Aslnda bu olay kendi nnde ve kendin iin oynadn: Bir tank davet ettin bunun iin, bunu da kendin iin yaptn, onun iin deil... kendini aldatma! 220. Onur ve Korkaklk. Trenler, makam ve rtbe kyafetleri, ciddi tavrlar, vakur baklar, yava yrme tarz, st kapal konuma ve onur denen her ey aslnda korkak kimselerin olduklarndan baka trl grnme biimidir... amalar insanlar korkutmaktr (kendi kendilerini ya da temsil ettiklerini). Korkusuzlarn, yani her zaman ve kukusuz korkun olan kimselerin, onur ve trene ihtiyalar yoktur, drstle adeta sz ve davranlaryla saygnlk kazandrrlar ve onun korkaklklarnn bilincinde olmalarnn gstergesi olarak daha ok saygnln kaybettirirler. 221. Kurbann Ahlakll. Kendini fedakarla gre len ahlak ksm vahilik basamandadr. Akl ruha kar zor ve kanl bir utkuya ancak ulamtr, yenilmesi gereken gl kar drtler mevcuttur; yamyam tanrlarn istedii kurbanlarda olduu gibi bir vahet olmazsa bu utku kazanlamaz. 222. Fanatizm Ne Zaman Arzu Edilir Uyuuk doalar sadece fanatikletirmek suretiyle coturulabilir. 223. Korkutan Gz. Sanatlar, airleri ve yazarlar hibir ey, kk aldatmalarn gren, sk sk ya masum zevke, ya cokuya srkleyen kavakta durduklarn sonradan alglayan; az ok gibi satmak istediklerinde, kendileri yce olmadan yceltmeyi ve sslemeyi denediklerinde tekrar inceleyen; dnceyi nlerinde ilk durduu gibi sanatlarnn btn hilelerinin iinden gren, belki de byleyici bir k demeti gibi, ama belki de btn dnyaya kar yaplm bir hrszlk olarak, dnce onlardan bir ey yapaca yerde, onlar dnceden bir ey elde etmek iin geniletmek, ksaltmak, betimlemek, sarglamak, baharat ekmek zorunda olduklar gnlk dnce olarak gren gzden daha ok korkutmaz... ah, o gz yok mu, o sizin btn

78

79 tedirginliinizi, etraf tamahkar bir ekilde gzetmenizi ve hrsnz, yknmenizi ve stn gelmenizi (bu sadece kskan bir yknmedir) eserlerinizde fark eden, utantan kzarmlnz tpk bu kzarml gizleyen ve kendi nnzde baka trl anlamlandran sanatnz tand gibi tanyan gz. 224. Yaknmzn Mutsuzluundaki Hafifletici ey. O bir felakete maruz kalmtr ve hal byle iken merhametli kimseler gelip ona urad felaketi ayrntl bir ekilde anlatrlar... sonunda tatmin olmu ve hafiflemi olarak giderler: Felaketzedenin duyduu dehete gya kendi dehetleriymi gibi sevinip, gzel bir leden sonra geirmilerdir. 225. Hzla Aalanmann aresi. ok ve hzl konuan bir insan saygmz tantktan ok ksa sre sonra ve anlalr konusa bile olaanst bir ekilde yitirir.., sadece can skc olduu lde deil, bunun da ok tesinde. nk biz onun ne kadar ok insann cann sktn tahmin ederiz ve buna, brakt honutsuzluu ve stelik ona hor grmemiz gerektii artn ekleriz. 226. nl Kimselerle likiler Hakknda. A: Ama neden bu byk adamdan saknyorsun? B: Onu yanl anlamak istemiyorum! Hatalarmz birbirlerine katlanmyorlar: Ben miyobum ve pheciyim, ve o taklit elmaslarn hakikiymi gibi takyor. 227. Zincire Vurulmu Kimse. Zincire vurulmu btn ruhlara kar dikkatli olun! rnein yazglarn kk, havasz bir evreye balayan ve orada yalanan akll kadnlara kar. Geri tembel tembel ve gnete yar kr grnte yatar grnrler, ama her yabanc admda, her umulmayan anda srmak iin yerlerinden frlarlar; kpek kulbelerinden arlan her eyden intikam alrlar. 228. vgdeki ntikam. Burada bir sayfa dolusu yazlm vg var, ve siz ona yzeysel diyorsunuz: Ama intikamn bu vgde gizli olduunu tahmin ederseniz, onu neredeyse ok ince dnlm olarak bulur ve kk cesur izgi ve ekil zenginliiyle ok keyiflenirsiniz. nsann kendisi deil, intikam yle ince, zengin ve kefedicidir; kendisi bunlarn ok aznn farkna varr. 229. Gurur Ah, siz ikence edilen kimsenin ikenceden sonra hcreye srlaryla birlikte geri getirildii zamanki duygusunu bilmezsiniz! Srlarn dileriyle hala sk skya tutmaktadr. nsani gururun naaras hakknda ne bilirsiniz ki! 230. Yararc. Ahlaksal eylerle ilgili duygular imdilerde yle kark ki, kimi insanlar iin bir ahlak, yararll ile ispatlanrken, kimileri iin yararll ile rtlyor. 231. Alman Erdemi zerine. Eer bir halk basit olan kt, basit adam kt adam olarak deerlendirdii zaman, zevki ne kadar bozulmu, itibarl insanlar, snflar, kostmler, ihtiam

79

80 ve hamet karsnda ne kadar klelemi olur! nsann Almanlarn ahlaksal marurluuna kar hep kt szcn koymas gerekir, baka hibir ey deil! 232. Bir Bilimsel Tartmadan. A: Dostum sesiniz ksld! B: yleyse tezim rtld. Artk bu konuda konumayalm. 233. Vicdanllar. En koyu vicdanlla en ok deer veren insanlarn ne tr insanlar olduuna dikkat ettiniz mi? Birok acnacak duygular iinde olduklarnn bilincinde olan, kendileri hakknda korkulu eyler dnen, bakalarndan korkan ve ilerini mmkn olduunca gizlemek isteyen insanlar.., bunlar, bakalarnn onlardan sert ve kat etki sayesinde alacaklar (zellikle altlar) vicdanlln sertliiyle ve grevin katlyla kendi kendilerini etkilemek isterler. 234. hret Karsndaki ekingenlik. A: Birisinin hretten kanmas, birisinin kendisini vene bile bile hakaret etmesi, birisinin kendi hakknda sylenenleri vlmekten holanmad iin duymaktan ekinmesi ister inann ister inanmayn bunlara rastlanyor, bunlar gerekte oluyor! B: Bunlara inanyorum, bunlar var! Sadece biraz sabr, marur asilzade! 235. Teekkr Geri evirmek. nsan bir ricay rahata geri evirebilir, ama bir teekkr asla geri eviremez (veya ayn ey demek olan onu souk ve geleneksel ekilde kabul etmek). Byle yapmak ok derinden yaralar... ama neden? 236. Ceza. Garip bir ey, bizim ceza anlaymz! Suluyu aklamyor, bir suun cezasnn ekilmesi deil: Tam tersine, suun kirlettiinden daha ok kirletiyor. 237. Parti Sknts. Hemen hemen her partide gln, ama tehlikesiz olmayan bir hzn var: Bunun skntsn, yllar boyu sadk, drst ve erefle partinin dncesini savunan ve birdenbire gnn birinde borazann ok daha gl kimselerin eline getiini fark edenler ekerler. Dillerinin susturulmasna nasl katlanacaklar? O halde sesleri ykselecek, bu arada yeni seslerle birlikte. 238. Zarafete Ynelik aba. Eer gl bir karakter vahet eilimi gstermiyorsa ve her zaman kendisi tarafndan igal edilmemise, o zaman elinde olmadan zarafet ynnde aba sarf eder... bu onun gstergesidir. Buna karn zayf karakterler kekremsi hkmleri severler... insanlar aalayan kahramanlarla, varln dini veya felsefi karalayclaryla arkadalk kurar, ya da kendilerini kat trelerin ya da utan verici yaam mesleinin arkasna ekerler: Bylece kendilerine bir karakter ve bir tr g edinmeyi denerler. Bunu da ellerinde olmadan yaparlar. 239. Ahlaklara Duyumsatma. Mzisyenlerimiz byk bir keifte bulundular: Onlarn sanatnda da ilgin irkinlik mmkn! Kendilerini, sarho gibi alan bu irkinlik okyanusuna

80

81 rahata brakyorlar ve imdiye dek mzik yapmak bylesine kolay olmamt. lk kez imdi zerinde altn ve zmrt parltl gzel mziin kk k eridi bulunan genel koyu renk bir fon kazanld; ilk kez imdi dinleyici ye daha sonra bir anlk dinlenme ile mutluluk duygusu vermek iin, bunun mziin deerlendirilmesinde olumlu katks bulunuyor, onu galeyana getirmeye, kzdrmaya ve nefes nefese brakmaya cesaret edilebiliyor. Kartlk kefedildi. lk kez imdi en gl duygulanmlar mmkn oluyor... ve ucuz: Artk kimse iyi mzik istemiyor. Ama acele edin! Her sanat iin bu kefi yaptktan sonra ksa bir zaman kalyor. Ah, keke dnrlerimiz, mzisyenlerimizin ruhlarn mzikleri aracl ile dinleyecek kulaklara sahip olsalard! Samimi insan kt eylemdeyken ve bu eylemin susuzluunda yakalamak iin byle bir frsatn tekrar gelmesi ne kadar beklenecek! nk mzisyenlerimizin kendi hikayelerini ruhun irkinletirilmesinin hikayesini, mzie aktardklarndan haberleri bile yok. Vaktiyle iyi mzisyen neredeyse sanat uruna iyi insan olmak zorun dayd... Ya imdi! 240. Tiyatronun Ahlak zerine. Her kim Shakespearein tiyatrosunun ahlaksal etki yaptn ve Macbethin baknn kar konulamaz ekilde hrsn yaratt ktlkten ekip kardn dnyorsa, yanlyor: Ve Shakespearein de byle duyumsadn dnyorsa bir kez daha yanlyor. Her kim gerekten azgn bir hrsa kaplmsa, onun imgesini zevkle seyreder; ve eer kahraman tutkusundan dolay mahvolursa, ite bu, bu zevkin scak orbasndaki en ac baharattr. Peki air baka trl m duyumsamtr? Onun yaratt haris, byk su annda kesinlikle alaka deil, byk bir hametle koar yoluna! Ancak o andan itibaren eytani bir ekilde cezp edip, benzer doalar yknsnler diye tahrik eder... eytaninin anlam burada udur: karn ve yaamn aleyhine, bir dncenin ve drtnn lehine. Tristan ile Isoldenin lerek zina konusunda ders verdiklerine inanyor musunuz? Bu, airi ters anlamak olur: Kimileri, zellikle Shakespeare gibi olanlar, tutkularn bizzat kendisine aktrlar, lm hazrlayc ruhsal hallerine deil: Bu ruhsal hallerde kalp, yaama bir damlann bardaa ballndan daha sk bal deil. Shakespeare kadar Sofokles de suu ve onun kt sonucunu istemez; (Ayaksda, Filoktetde Odipusda): Anlan durumlarda, suun oyunun kaldrac yaplmas ok kolayken, bundan kanld. Trajedi airi yaamla ilgili imgeleriyle ayn ekilde yaama kar pek taraf tutmaz! Daha ziyade barr: Bu heyecanlandrc, deiken, tehlikeli, hznl ve sk sk gne gibi kzgn varolu, btn tahriklerin tahrikisidir! Yaamak bir servendir... onun iinde o partiyi de bu partiyi de alsan hep ayn karakteri muhafaza edecektir. Bylelikle huzursuz ve gl bir an iinden haykrr, bu a kan ve enerjiyle azna kadar dolu olduundan dolay ksmen sarho, ve sardr... bizimkinden daha kt bir an iinden seslenir: Bundan dolay Shakespearein oyununun amacn nce kendimize aklamaya ve hakl gstermeye mecburuz, yani onu anlamamaya. 241. Korku ve Zeka. Deride meydana gelen siyah renk deiiminin nedeninin n etkisinde aranmamas gerektii bugn byk bir kesinlikle iddia ediliyorsa ve bu iddia doru ise, o zaman bu, sk sk ve binlerce yl sren fke nbetlerinin en son etkisi olabilir mi acaba (deri altnda meydana gelen kan basnc)? Daha zeki olan teki rklarda ise ayn ekilde sk sk dehete dme ve sararma, sonuta beyaz cildin olumasn salam olamaz m? nk korkakln derecesi zeka lsdr: Ve kendini kr fkeye kaptrmak, hayvanln ok yaknda olduunun ve kendisini tekrar kabul ettirmek istediinin bir belirtisidir. Kahverengi boz insann belki de ilk rengidir... maymunsu ve ay gibi bir ey, tam da uygun. 242.

81

82 Bamszlk. Bamszlk (en alak dozda dnce zgrl denir) tahakkm tutkununun sonunda kabul ettii feragat biimidir... uzun sre hkmedecei bir ey arayan ve sonunda kendisinden baka hibir ey bulamayan kimsenin. 243. ki Yn. Aynann kendisine bakmay denersek, sonunda onun zerindeki eyden baka hibir ey bulamayz. eyleri tutmak istersek sonunda yine aynann zerinden baka hibir eye ulamayz. Bu, kelimenin en genel anlamyla bilginin tarihidir. 244. Gerek Karsnda Duyulan Sevin. Gerek olan eyden imdiki sevin duyma eilimimiz, bu hemen hemen hepimizde var, sadece uzun sre ve bkknlk verecek derecede gerek olmayana sevinmi olmamzla aklanabilir. Aslnda bu eilime imdi ortaya k ekliyle, istemeden ve rafine olmadan, dndrc deildir denemez... en az tehlikesi zevksizliidir. 245. G Duygusurur ncelii. Napoleon kt konutuu iin kendine kzar ve bu konuda kendini kandrmazd. Ama hibir frsat tepmeyen ve ince zeka daha kurnaz olan tahakkm hrs onu konutuundan daha da kt konumaya sevk etti. Bylece kzgnlndan intikam ald (Gl olduklar iin btn duygulanmlarn kskanyordu) ve otokratik keyfinin tadn kard. Bundan sonra, kulaklarn ve kendini dinleyenlerin karar vermeleri bakmndan bu keyfin tadn bir kez daha kard: Sanki onlara byle konumak her zaman yeterince iyi gelirmi gibi. Evet, en yksek otoritenin imek ve gk grlts sayesinde bu otorite g ve dehann birlikteliinde bulunur karar kartrp tad yanl yola srkledii iin dncelerinde gizliden gizliye sevin duydu; oysa ikisi de onda kt konutuu konusunda merhametsiz ve gururla hakikate balydlar. Napoleon, mkemmel bir ekilde dnlm ve tasarlanm bir drt tipi olarak antik devir insanlna aittir: Karakteristik zellikleri bir gdnn ya da daha az sayda gdnn basit yapm ve kefedici ilenii ve deiimi kolayca fark edilecek durumdadr. 246. Aristoteles ve Evlilik. Byk dehalarn ocuklarnda lgnlk ortaya kar, byk erdem sahibi olanlarn ocuklarnda ahmaklk... diye belirtir Aristoteles. Bunu sylerken sra d insanlar evlilie davet mi ediyordu? 247. Kt Mizacn Kkeni. Baz insanlarn mizacnda bulunan adaletsizlikle maymun itahllk, onlarn dzensizlikleri ve lszlkleri, saysz mantksal belirsizliklerin, hatalarn ve aceleye gelmi karmlarn sonulardr; bu durumlarnn kabahati atalarnndr. Buna karn iyi mizal insanlar dnceli ve kkl soylardan gelirler, akl n plana karmlardr... iyi amalar iin mi, yoksa kt amalar iin mi olduu pek mesele edilmez. 248. Grev Olarak kiyzllk. yilik, en fazla iyilii arar grnen ikiyzllkle gelitirildi: Byk gcn bulunduu her yerde bu tr bir ikiyzlln gereklilii anlayla karland... emniyet ve gven telkin eder ve fiziksel gcn gerek toplamn yz kat artrr. Yalan iyiliin annesi deilse de st annesidir. Keza drstlk, en ok drst ve namuslu grnme isteiyle gelitirildi: kaltmsal soyluluklarda. kiyzlln srekli uygulanmasndan sonuta karakter ortaya kar: kiyzllk sonunda kendisini yok eder, ve organlar ve igdler riyakar bahesinin hemen hemen beklenmeyen meyveleridir.

82

83

249. Hi Yalnz Kalm Olan Var M! Korkak, yalnz olmann ne demek olduunu bilmez: Sandalyesinin arkasnda bir dman vardr hep. Ah, keke birisi bize yalnzlk denilen o gzel duyguyu anlatabilse! 250. Gece ve Mzik. Korkunun organ olan kulak, kendisini sadece geceleyin ve orman ile maaralarn alaca karanlnda byle fazla gelitirebildi, korkaklarn yaam tarzna gre, yani imdiye dein var olmu en uzun insan ana gre: Aydnlkta kulaa pek ihtiya duyulmaz. Bundan dolay mzik, bir gece ve alacakaranlk sanat olma zellii tar. 251. Stoasal. Stoacnn, kendinin deimesini bizzat ngrd trenden sklm hissettiinde zel bir neesi vardr, bu srada hkmeden kimse olarak zevk alr. 252. Dn! Cezalandrlan kimse artk eylemi yapan kimse deildir. O hep gnah tekesidir. 253. Grn. Berbat! Berbat! nsann en iyi, en salam bir ekilde ispatlamas gereken ey grntr. nk birok kimsede onu grecek gz yoktur. Ama ispatlamak ylesine skc ki! 254. Vaktinden nce Yapanlar air doalarda temayz eden, ama tehlikeli de olan yaratc fantezileridir: Olacak ve olabilir eyi nceden yapan, nceden tadn karan, nceden ac eken ve olayn ve eylemin son annda nceden yorgun olan kimsedir. Bunu ok iyi bilen Lord Byron gnlne yle yazmt: Eer bir olum olursa yle tmyle sradan birisi olsun hukuku ya da korsan. 255. Mzik zerine Konuma. A: Bu mzik iin ne diyorsunuz? B: Beni ok etkiledi, syleyecek hibir eyim yok. Dinle! imdi yeniden balad. A: Daha da iyi. Bu sefer biz onu etkilemeye bakalm. Bu mzik hakknda bir iki kelime syleyebilir miyim? Size belki ilk duyuunuzda grmek istemeyeceiniz bir oyun da gsterebilir miyim? B: Elbette! ki kulam var ve gerekirse daha da fazlas. Bana iyice yaklan! A: Onun bize sylemek istedii bu deil; imdiye kadar bize sadece, bir ey syleyeceinin, imdi bu hareketlerle anlatt gibi, duyulmam bir ey anlatacann szn verdi. nk hareketler bunlar. Nasl ki imar eder! dorulur! kollarn aar! Ve imdi ona gerilimin en yksek an gelmi gzkyor: ki fanfar daha ve konusuna giriyor; muhteem ve donanm, deerli talarn angrdamas gibi. Gzel bir kadn m o? Ya da gzel bir at m? Yeter, bylenmi olarak etrafna baknyor, nk hayranln baklarn toplamas lazm... ancak imdi konusu tam olarak houna gidiyor, imdi yaratc oluyor, yeni ve cesur vurular gze alyor. Konusunu nasl da gelitiriyor! Ah! Dikkat edin... onun sadece nasl ssleneceini deil, nasl boyanacan da biliyor! Evet, saln renginin ne olduunu biliyor, onu gstermeyi biliyor.., kendi hakkndaki bilgisi konusunda dndmden daha iyidir. Ve imdi dinleyicilerini ikna ettiine inanm; dncelerini dnyadaki en nemli eylermi gibi tantyor; sanki bu dnya iin ok iyi eylermi gibi, utanmadan parma ile konusuna iaret ediyor. Hah nasl da kuruntulu! Yoruluruz diye d kopuyor! Bylece melodilerini ekerlemelerin iine

83

84 boaltyor... hatta imdi, bizi heyecanlandrmak ve tekrar etkisi altna almak iin kaba duygularmza hitap ediyor. Dinleyin, iddetli ve gmbrdeyen ritimlerin ilkel glerini nasl hayal ettiriyor! Ve imdi, bu glerin bizi kavradn, sktn ve neredeyse ezdiini fark edince, konusunu tekrar elemanlarn oyununa kartrmaya ve bizi yar baygn ve sarslmlar olarak ikna etmeye cret ediyor, onun harika konusu bizi etkileyerek baygn ve sarslm hale getirmi. Ve bundan byle dinleyiciler ona inanyorlar: Konu alnr alnmaz, o sarsc ilkel etkiyi anmsyorlar... bu anmsama imdi konuya iyi geliyor, imdi artk o eytani olmutur! Ruhu ne kadar da iyi tanr! Bir sokak hatibinin sanatyla bize hkmediyor. Ama mzik susuyor! B: Bunu yapmas iyi! nk sizi dinlemeye artk katlanamyorum! Bir kez sizin tarznzda gerei bilmektense, on kez aldatlmay seve seve kabul ederim! A: Benim sizden duymak istediim de buydu. En iyiler imdi sizin olduunuz gibidir: Aldatlmaktan memnunsunuz! Kaba ve ehvetin tahrik ettii kulaklarla geliyorsunuz; dinlemeye ilikin sanat vicdann yannzda getirmiyorsunuz, samimiyetinizin en duyarl blmn yolda frlatp attnz! Ve bunu yapmakla sanat ve sanaty bozuyorsunuz! Her alkladnz ve tezahrat ettiiniz zaman, avularnzda sanatnn vicdan var... ve eer susuz mzikle sulu mzii birbirinden ayrmadnzn farkna varrlarsa, eyvahlar olsun! Gerekten iyi ve kt mzii kastetmiyorum... her iki trde de, ondan da bundan da var! Ama ben tmyle kendini dnen, kendine inanan, kendini dnd iin dnyay unutan mzie susuz mzik diyorum... yapa yalnz olmann kendiliinden nlamas, kendi hakknda kendisi ile konuan ve darda dinleyenin ve kulak kesilenin, etkilerin ve yanl anlamalarn ve baarszlklarn bulunduunu bilmeyen yalnzlk. Son olarak: Biraz nce dinlediimiz mzik tam da bu nadir ve soylu trden, ve onunla ilgili size sylediim her ey yaland... dilerseniz benim ktlm balayn! B: Ooo, yani siz de mi bu mzii seviyorsunuz? O zaman gnahlarnzn birou baland demektir! 256. Ktlerin Mutluluu. Bu sessiz, kederli, kt insanlarn sizin tartma konusu yapamayacanz bir eyleri, dolce far nienteden gelen nadir ve garip zevkleri var, bir akam ve gurup vakti huzuru, bunu sadece tutkularn ok sk paralad, hrpalad, zehirledii bir kalp bilir. 257. imizde Mevcut Szckler: Dncelerimizi elimizdeki kelimelerle ifade ederiz hep. Ya da, btn bir phemi ifade etmek iin: Her an elimizin altnda sadece dncemizi aa yukar ifade edecek kelimeler var. 258. Kpee Dalkavukluk Etmek. Bu kpein tyleri bir kez okanr: Derhal atrdayp kvlcmlar saar, baka dalkavuklar gibi... ve kendi tarznda aklldr. Neden ona o haliyle katlanmayalm! 259. Eskinin Methiyecisi. imdi gerei bilmesine ve onu syleyebilecek durumda olmasna ramen, benimle ilgili konumuyor. Ama bu kulaa bir intikam gibi gelebilirdi... ve o geree o kadar byk sayg gsteriyordu ki; o saygdeer adam! 260. Bamlnn Muskas. Kim kanlmaz olarak bir efendiye bamlysa, korku sap efendisini kontrol altnda tutacak bir eyi olmal: rnein drstlk ya da temiz kalplilik ya da keskin bir dil.

84

85

261. Neden Bylesine Yce! Ah, bu hayvanlar tanyorum! Tabi ki kendi kendinin daha ok houna gider, bir tanr gibi iki ayann zerinde yrrse.. . ama tekrar drt ayann zerine derse, benim daha ok houma gider: Bu onu mukayese edilmez ekilde doal gsteriyor! 262. G eytan. Zorunluluk deil, hrs deil... hayr, gce kar duyulan tutku insanlarn eytandr. Onlara her ey verilsin: salk, yiyecek, barnak, elence... yine de mutsuz ve huysuzdurlar ve yle de kalrlar: nk eytan bekler bekler ve sonunda tatmin olmak ister. Her eyini al, yeter ki bu insanlar tatmin et: Hemen hemen mutlu olurlar.., insanlarn ve eytanlarn mutlu olacaklar kadar. Ama ben bunlar neden tekrarlyorum ki? Luther bunlar oktan syledi, hem de benden daha da iyi, u dizelerde: Bizim canmz, malmz, erefimizi, ocuumuzu ve karmz aln: Brakn oraya gidelim.., ama imparatorluk bize kalsn! Evet! Evet! imparatorluk! 263. Somut ve Canl eliki. Deha denilen eyde psikolojik bir eliki bulunur: Bir yandan birok vahi, dzensiz, keyfi devinimleri, te yandan devinimlerin yksek amaca ynelik birok etkinlikleri var.., bu srada o, her iki devinimi de yan yana ve i ie, ama yetecek kadar sklkta da kar karya gsteren bir aynaya benzer. Bu bakn bir sonucu olarak sk sk mutsuz olur ve eer kendisini iyi hissederse, eer yaratyorsa, yle yapar, nk zellikle imdi yksek amal etkinlikle fantastik ve akl d bir ey yaptn unutur (bu btn sanatlarda byledir)... mutlaka yaplmas gerekir. 264. Yanlmay stemek. yi sezili kskan insanlar kendilerini stn hissedebilmek iin rakiplerini iyi tanmay istemezler. 265. Tiyatronun Bir Zaman Var Eer bir halkn fantezisi zayflarsa, iinde, sylencelerini sahnede sergileme hevesi doar: imdi bu fantezinin gelii gzel yedek paralarna tahamml eder. Ama epik ozann ait olduu a iin tiyatro ve kahraman olarak giyinmi oyuncu, fanteziye kanat olmak yerine ayak ba olur: ok yakn, ok belirgin, ok ar, ok az d ve ku uuu var onda. 266. Zarafetsiz. Onun zarafet eksiklii var ve bunu biliyor: Ah, ama bunu maskelemeyi nasl da iyi biliyor! Kat erdemle, mahzun bakla, insanlara ve varolua kar var saylan ktmserlikle, kaba saba jestlerle, daha uygar yaam tarzn aalanmayla, heyecanl anlatm ve isteklerle, utanmaz alayc felsefeyle... evet her zaman eksikliinin hep bilincindedir ve bu haliyle karakter haline gelmitir. 267. Neden Bylesine Gururlu! Asil bir karakter kt bir karakterden birok alkanl ve bak asn elinde tutmamas ile ayrlr; ikinci karakter bunlara sahiptir: Ona bunlar bir rastlant sonucu miras kalmam, eitimle de verilmemitir. 268.

85

86 Konumacnn Amaz. Atinada dinleyicileri, konuma biimiyle itmeden ya da konudan uzaklatrmadan kendi tarafna ekmek ne kadar zordu! Byle yazmak Fransada imdi de ne kadar zor! 269. Hastalar ve Sanat. Her eit zntye ve ruhsal skntya kar ilk nce perhizi deitirmeyi ve bedenen ar i yapmay denemek gerekir. Ama insanlar bu durumda teskin edici arelere bavurmaya alktr: rnein sanata... kendilerine ve sanata zarar vermektedirler! Siz, hasta olarak sanat istediiniz zaman, sanatlar hasta ettiinizi fark etmiyor musunuz? 270. Apak Hogr. Bunlar bilim hakknda ve bilim iin sylenmi iyi, iltifatl, makul szler, ama! Ama! sizin bu hogrnzn arkasnda bilime kartlk gryorum! Her eye ramen kalbinizin kesinde onun sizin iin gerekli olmadn, onu geerli klmanzn, hatta onun koruyucusu olmanzn alicenaplnz olduunu dnyorsunuz, stelik bilim sizin fikirlerinize ayn alicenapl gstermezken! Bu tr hogr uygulamas yapmaya hakknz olmadn biliyor musunuz? Kstah bir rahibin ya da sanatnn yapt bu ltufkar hareketlerin ak bir alay olarak bilimin haysiyetiyle hoyrata oynamak olduunu biliyor musunuz? Neyin hakiki ve gerek olduu konusunda keskin bir vicdana sahip deilsiniz, bilimin duyumsamalarnzla ters dmesi size ac verip ikence etmiyor, bilgiye duyulan ihtirasl zlemi kendiniz iin bir yasa haline getirmemisiniz, onu bilginin bulunduu her yerde dikkatle bakmak iin ve bilinen hibir ey kamasn diye grevli saymak ihtiyac duymuyorsunuz. Bu kadar hogrl davrandnz eyin ne olduunu bilmiyorsunuz! Ve sadece onu tanmadnzdan dolay byle iyi yrekli tavrlar taknmay baaryorsunuz! Siz, aslnda siz fkeli ve fanatik bir ekilde bakardnz, eer bilim kendi gzleriyle bir kez yznze k sasayd! Yani sizin hogr gstermeniz... bir hayalete kar, bizi ne ilgilendirir! Ve bize kar bile deil! Ve bizim neyimiz var! 271. enlik Havas. En ateli bir ekilde kudret peinde koan insanlarn kendilerini galip hissetmeleri tarif edilemeyecek kadar holarna gider! Bir girdaba batar gibi birdenbire ve derin bir duygunun iine batmak! Dizginleri elden karmak ve nereye gittiini kimsenin bilmedii bir hareketi seyretmek! Kimdir, nedir bize bu hizmeti yapan... bu byk bir hizmettir: ylesine mutlu ve nefes nefeseyiz, ve dnyann tam ortasndaym gibi etrafmzda istisnai bir sessizlik hissediyoruz. Bir defa tmden gsz! Kkensel glerin oyun topu! Bu mutluluk iinde bir geveme, byk bir yk srtndan atma, kr bir yerekimi gibi abasz aaya yuvarlanma var. Bu hedefi yukarda olan, ama yolda ok yorulmaktan bir kez uyuyakalan ve ters yne gitmenin mutluluunun yani zahmet etmeden aa yuvarlanmann -- ryasn gren dacnn ddr. Mutluluu bizim imdiki tahrik olmu, kudrete susam Avrupa ve Amerika toplumlarn dndm gibi betimliyorum. Arada srada bir kez gszle tekrar geri dnmek istiyorlar... bu zevk onlara savalar, sanatlar, dinler, dehalar veriyor. Eer insan kendisini bir kez geici olarak her eyi yutan ve ezen etkiye brakrsa, bu modern enlik havasdr! Sonra insan tekrar daha zgr, daha zinde, daha souk, daha sert olur ve yorulmadan kar yne doru aba sarf etmeye devam eder: gce doru. 272. Irkn Arnmas. Muhtemelen saf rk yoktur, tersine, saflam rklar var ve bu da ok ender grlr. Normal olan melezlemi rklardr, bunlarda vcut ekillerinin uyumsuzluu yannda (rnein gz ve az uymuyorsa) alkanlklarn ve deer kavramlarnn uyumsuzluu da hep

86

87 vardr. (Livingstone birinin yle dediini duymu: Tanr beyaz ve siyah insanlar yaratm, ama eytan krma rklar yaratm.) Melez rklar her zaman ayn zamanda melez kltrler, melez ahlaklar demektir: Onlar genellikle daha kt, daha vahi ve daha huzursuzdurlar. Saflk, saysz uyumlarn, emilmelerin ve kopmalarn nihai sonucudur ve bir rkta safla doru gelime kendini mevcut gcn mnferiden seilmi ilevlerle daha ok kstlanmasnda gsterir, oysa daha nce ok fazla ve birbirleriyle elien eylerle megul olmak zorundayd: Byle bir kstlama ayn zamanda daima bir fakirleme gibi grnecek ve dikkatli ve hassas bir ekilde deerlendirilmek isteyecektir. Ama sonunda saflama uygulamas baarlnca , eskiden uyumsuzluk kavgalarnda yitirilen g, btn organizmann emrine hazrdr: Bundan dolay saflam rklar hep daha gl ve daha gzel olmulardr. Yunanllar bize saflam rkn ve kltrn rneini sunarlar: nallah, gnn birinde saf bir Avrupal rk ve kltr de baarlr. 273. vg. Burada seni vmek isteyen birisinin varl dikkatini ekiyor. Dudaklarn sryorsun, kalbin skyor: Keke bu kt yazg defolup gitse! Ama gitmiyor, geliyor! Yani methiyecinin tatl utanmazln iiyor, tiksintiyi ve vgsnn zne duyduumuz derin kmsemeyi yeniyor, yzmz minnettarlk sevinciyle krtryoruz! O bize iyilik yapmak istedi ya! Ve bunlar olduktan sonra onun kendisini ok yce hissettiini biliyoruz, bize kar stnlk kazand... evet kendi kendine de stnlk kazand, kpek! nk bu vgy dile getirmesi, kendisi iin de kolay deildi. 274. nsan Hakk ve Ayrcal. Biz insanlar, baarsz olduumuz zaman, baarsz bir cmleyi siler gibi kendi kendini silip atan tek yaratz... bunu ister insanln erefi iin yapalm, ister ona duyulan merhametten, ister kendimize kar duyduumuz antipatiden dolay. 275. Deien Kii. imdi o sadece bakalarna ac ektirmek iin erdemli olacak. Ona o kadar ok bakmayn! 276. Ne Kadar Sk! Ne Kadar Umulmadk! Ne kadar ok evli erkek gen zevcelerinin usan verici olduu sabah yaam ve bunun tersine inanmtr! Vcutlar istekli, ama akllar zayf olan kadnlardan hi sz edilmiyor. 277. Souk ve Scak Erdemler Duygusuz yreklilik ve sarslmazlk olarak cesaret ile ateli, yar kr yiitlik olarak cesaret, her ikisine de ayn ad veriliyor! Oysa souk erdemler scak erdemlerden ne kadar farkldr! Ve eer birisi kalkp da iyi olmak sadece scak erdemi uygulamakla olur deseydi deli olmas gerekirdi: Ve sadece souu ngrmek isteyen kimse de en az onun kadar deli saylrd! Gerek ise, insanln scak ve souk cesareti ok faydal bulmu olmasdr, ama te yandan, onu iki renk altnda deerli talardan saymak iin yeterince aba gstermediidir. 278. Balayc Bellek. Yksek mevkide oturan birisinin kendisine balayc bir bellek edinmesi iyi olur; yani insanlarn yapt her iyi eye dikkat etmeli ve bunlarn altn izmeli: Bylece insan onlar ho bir bamllkla elde tutmu olur. nsan kendisine de ayn ekilde muamele edebilir: Balayc bir bellee sahip olup olmadna nihai olarak kendi kendine kar tutumu,

87

88 kendi hevesleri ve niyetlerinin gzlemlenmesi srasndaki kibarl, iyilii ya da ktmserlii ve son olarak bizzat hevesleri ve niyetlerinin tarz karar verir. 279. Sanat Olacamz Yer Her kim kendine birisini idol yaparsa, onu idealletirmek suretiyle kendini kendine kar hakl karmay dener; vicdanen rahat olmak iin bu ilemle sanat olur. Eer ac ekerse bilmedii iin deil, sanki bilmiyormu gibi kendini kandrd iin ac eker. Byle bir insann i sknts ve keyfi ve btn tutkulu aklar buna dahildir bilinen kovalarla boaltlamaz. 280. ocuka. Her kim ocuk gibi yaar... yani ekmei iin mcadele etmez ve eylemlerinin nihai bir nemi olduuna inanmazsa, bir ocuk olarak kalr. 281. Her eye Sahip Olmak steyen Ben. yle grnyor ki, insan, esasen sadece sahip olmak iin eylemde bulunur: En azndan, btn gemi eylemlere, sanki bunlarla bir eye sahip olmuuz gibi bakan dncelerin dili (Ben konutum, uratm, yendim: bu, ben szmn, mcadelemin, utkumun sahibiyim demektir) bu izlenimi veriyor. insan burada ne kadar agzl grnyor! Gemii bile elinden karmak istemeyip, onu da sahiplenmek istiyor! 282. Gzellikteki Tehlike. Bu kadn gzel ve akll: Ah, ama gzel olmasayd, ok daha akll olurdu! 283. Ev Huzuru ile Ruh Huzuru. Normal ruh halimiz, yaadmz evrenin ruh haline baldr. 284. Yeni eyi Eski Olarak leri Srmek. Pek ok kimse, bir haber anlatlnca, sinirlenmi grnr. Haberi nce kim bilirse, ona stnlk verdiini duyumsar. 285. Ben Nerede Bitiyor? Pek ok kimse bildii bir eyi sanki bu bilgi kendi malym gibi korumas altna alr. Benlik duygusunun, sahip olma isteinin snr yoktur: Byk adamlar, sanki btn zaman onlarn arkasndaym ve onlar bu uzun gvdenin baym gibi konuurlar; ve iyi kadnlar ocuklarnn, elbiselerinin, kpeinin, hekiminin, ehrinin gzelliini kendi itibarlarna balarlar, sadece Ben her eyim, demeye cesaret edemezler. Chi non ha, non ... derler Italyada. 286. Ev ve Saray Hayvanlar ile Akrabalar. Balangtan beri en azgn dmanlar olarak aralarnda bulunmu olan ve son olarak zayflam ve sakatlanm kurbanlarna kar ince duygular besledii iddiasn tayan bir yaratk tarafndan bitkilere ve hayvanlara kar duygusallk gstermek gibi tiksindirici bir ey var m? Bu tr karakter karsnda insana her eyden nce ciddiyet yakr, eer o dier bakmdan dnen bir insansa. 287. ki Arkada. Arkadatlar, ama arkadalklar bitti ve her ikisi de karlkl olarak arkadalklarn sona erdirdiler: Birisi ok yanl tandna inand iin, teki ok iyi

88

89 tandna inand iin.., ve her ikisi de yanld! nk ikisi de kendini yeterince tanmyordu. 292. Soylularn Komedisi Asil ve candan samimiyeti baaramayan insanlar, asil doalarn ekingenlik, sertlik ve samimiyeti belirli bir horlanma ile bulmay denerler: Sanki gl itimat duygular kendini gstermekten utanrm gibi. 289. Erdeme Kar Bir ey Sylenemeyecek Yer Korkaklar arasnda cesurlua kar bir ey sylemek, kt bir yank yapp aalama etkisi uyandrr; ve eer merhamete kar bir ey sylenirse, saygsz insanlar fkelenir. 290. Savurganlk. Sinirli ve aniden parlayan doalarn ilk szleri ve hareketleri genellikle gerek karakterleri iin belirleyici deildir (olaylarla ortaya karlar ve sanki olaylarn ruhunun yknmesidir), ama bunlar bir kez sylenip yapldklar iin, sonradan gelen gerek karakter belirleyici szleri ve eylemleri ounlukla denkletirmede ya da yeniden... iyiletirme ya da unutturmada kaybolup gitmek zorundadr. 291. Kstahlk Kstahlk rol yapan ve riyakar bir gururdur; ama rol, riyakarlk ve ikiyzllk edemeyip istememek esasen gurura zgdr... bu bakmdan kstahlk ikiyzllk yapmadaki yeteneksizliin ikiyzlldr, ok zor ve genellikle baarlamayan bir ey. Ama, genellikle olduu gibi, bu esnada kendini ele verdiini varsayarsak, o zaman kstah tr uygunsuzluk bekler: Bizi aldatmak istedii iin ona fkeleniriz ve kendisini bizden stn gstermek istedii iin fkeleniriz... ve nihayet her ikisinde de baarsz olduu iin ona gleriz. Yani kstahlk hi de tavsiye edilir bir ey deil! 292. Bir Tr Yanl Anlama. Bir kimseyi konuurken dinlerken sk sk bir tek sessiz harfin (rnein bir rnin) tnlamas hislerinin drstl hakknda kuku uyandrmaya yeterlidir: Bu sese biz alk deiliz ve onu keyfi olarak yapmak zorunda olsak... kulamzda yapayl nlar. Burada en kaba yanl anlama alanndayz. Ve ayn ey herkesin alkn olmad alkanlklara sahip bir yazarn slubu iin de geerlidir. slubunun doall sadece kendisi tarafndan duyumsanr; ve kendisinin bizzat yapay olarak hissettii ey, belki de houna gider ve gven uyandrr, nk onunla bir kez modaya ve iyi zevk denilen eye taviz vermitir. 293. Minnettar Bir nebze minnettarlk duygusu ve dindarlk ok fazla: insan bir ayp gibi bunun skntsn ekip, btn bamszlyla ve drstlyle vicdan huzursuzluu iine girer. 294. Azizler Kadnlardan kap vcutlarna ikence yapmak zorunda olan insanlar, en ehvani insanlardr. 295.

89

90 Hizmet Etmenin zgrl. Hizmet etmenin byk sanat iinde kendini kontrol edemeyen hrsl bir kimseye hizmet etmek, en hassas grevlerden biridir; bu kimse aslnda her eyde en bencil kimsedir, ama yle grnmek istemez (Bu zellikle hrsl oluunun bir parasdr), her ey onun keyfine gre olmal ve sanki o kendini feda ediyormu ve nadiren kendisi iin bir ey istiyormu grnts verilmelidir. 296. Dello. Eer mutlaka yapmam gerekirse, dedi birisi, dello yapabilmeyi kendi karma grrm; nk etrafmda daima iyi dostlarm var. Dello, intihar etmek iin geriye kalan, tmyle eref dolu son yoldur; ne yazk ki dolam bal bir yoldur, her zamanda da tam gvenli deildir. 297. Zararl. Bir gen, en kesin ekilde kendisiyle ayn dnenlere farkl dnenlerden fazla sayg gstermesini retmek suretiyle bozulur. 298. Kahramanlar Klt ve Fanatikleri. Eti ve kan olan bir idealin fanatii normal olarak hayr dedii srece hakldr ve bunda dehet vericidir: Reddedilen eyi kendisini tand kadar iyi tanr, basit bir nedenden tr, nk kendisi oradan gelir, orada evindedir ve oraya tekrar geri dnmek zorunda kalmaktan gizliden gizliye hep korkar... reddetme ekliyle kendisine geri dn olanaksz klmak ister. Ama evet der demez, gzlerini hafif yumarak idealletirmeye balar (Ekseriya evde kalanlara bu yolla sadece ac vermek iin yapar); geri bu biraz sanatkarane olarak nitelendirilir... iyi, ama bunda biraz namussuzluk da vardr. Her kim bir kiiyi idealletirirse onu kendinden net gremeyecei kadar uzaklatrr... ve bunun zerine grd eyi gzele evirerek yorumlar, bu, simetrik, gevek, belirsiz duruma evirmek demektir. Ve imdi artk uzaklarda ve ykseklerde szlen idealine tapmak istediinden, profanum vulgusdan korunmak iin bir tapnak inas gerekli olmutur. Bu tapnaa, bylerinin ideale de faydal olmas ve bu besinde byyp srekli tanrsallamas iin sahip olduu btn saygn ve takdis edilmi eyalar tar. Sonunda gerekten tanrsn yapp bitirir.., ama heyhat! Bunun nasl olduunu bilen birisi var, kendi aklc vicdan... ve bunu tamamen bilinsiz protesto eden birisi var, yani tanrsallatrlan kiinin kendisi, artk klt, methiyeler ve ttsler sonucunda katlanlmaz olur ve anlalan iren ekilde kendisinin tanr deil, fazlasyla insan olduunu ele verir. Bu noktada byle bir fanatie bir tek k yolu kalr: Kendisine ve benzerlerine kt davranlmasna sabr gstererek izin verir ve btn sefaleti de, in majorem dei gioriam (Asl: ornnia ad maiorem Deigloriam; ksaltlm: admaiorem Dei gioriam: Her ey Tanrnn yce erefi iin. Bir Cizvit sylemi), yeni bir tr kendini aldatma ve asil yalan ile yorumlar: Kendisine kar taraf tutar ve hrpalanm bir kimse ve bir yorumcu olarak ehitlik gibi bir ey duyumsar... bylece kstahln doruuna kar. Bu tr insanlar, rnein Napolyon'un etrafn da yayorlard: Evet belki de amzn ruhuna aydnlanmann kart olan deha ve kahramandan nce romantik yorgunluu sokan odur, bir Byron onun karsnda byle bir yarata kar kurt olduunu sylemekten utanmamtr. (Byle yorgunluun formlleri o yal kibirli akn ve ask suratl Thomas Carlyle tarafndan bulundu, ngilizlerin akln romantik yapmak iin uzun bir yaam boyu alt: bouna!) 299. Kahramanln Grn. Kendini dmann iine atmak korkakln belirtisi olabilir. 300.

90

91 Dalkavuklara Kar Merhametli. Doyumsuz muhterislerin son aklll, dalkavuklarn grnnn onlarda uyandrd insan aalamasn fark ettirmemek ve onlara kar da merhametli olmaktr, tpk sadece merhametli olmak durumunda olan bir tanr gibi. 301. Karakterli. Sylediim eyi yaparm bu dnce tarz karakterli diye kabul edilir. Ne kadar ok i yapld, en akll seim olduklar iin deil, tersine, aklmza dtklerinde bir tr eref dknlmz ve kibrimizi tahrik ettikleri iin, sonu olarak onlar geerli klp kr krne yaptryoruz! Bylece bizzat karakterimize ve vicdan huzurumuza, yani genel olarak gcmze inanmamz artrrlar: Bu srada mmkn olan en akll olann seimi bize kar pheyi ve ayn derecede iimizde bir zayflk duygusunu besler. 302. Bir Kez, ki Kez ve Kez Doru! nsanlar alabildiine yalan sylerler, ama sonradan bunu dnmezler ve btnyle ona inanmazlar. 303. nsan Sarrafnn Elencesi. Beni tandna inanyor ve eer benimle yle byle iliki iinde bulunuyorsa, kendisini ok gzel ve nemli hissediyor: Onu hayal krklna uratmaktan saknyorum. nk o bana imdi tevecch gsterirken ben ona bunu bilgili bir stnlk duygusu verdiimden dolay demi olurum. Bu da bir bakas: Onu tandm dnmemden korkuyor ve bu arada kendisini aalanm hissediyor. Korkun ve belirsiz davranp, kendisi hakknda beni yanltmay deniyor... kendini tekrar benim zerime karmak iin. 304. Dnya Tahripileri. Bir ey baaramaz; sonunda kzgnlkla barr: Batsn btn dnya! Bu iren duygu, kskanln dorua ulamasdr, u sonucu verir: Ben bir eye sahip olamyorsam, btn dnya da hibir eye sahip olmasn! btn dnya hi olmasn! 305. Cimrilik. Satn alta cimriliimiz eyalarn ucuzluu ile artar... niin? Ufak tefek fiyat farklar cimriliin gerekte kk gzn oluturduu iin mi? 306. Yunan deali. Yunanllar Odysseiann nesine hayrandlar? Her eyden nce yalan syleme ve kurnaz, korkun misilleme yeteneine; olaylarla baa kabilmesine; gerekli olursa, en asilden daha asil grnebilmesine; nasl olmas istenirse yle olabilmesine; kahramanca diren gstermesine; btn aralar seferber edebilmesine; akl olmasna akl tanrlar hayran brakr, onu dnnce glmserler Btn bunlar Yunan idealidir! Bunda en dikkate deer ey, grn ile gerek kartlnn hi hissedilmemesi ve ahlaksal bakmdan da hesaba alnmamasdr. Byle esasl tiyatro oyuncular vard! 307. Gerekler! Evet Gerekler Kurmacalar! Bir tarihinin ii gerekten meydana gelmi olan eyleri deil, sadece farz edilen olaylar ele almaktr: nk sadece bunlar etki yapmlardr Ayn ekilde sadece farz edilen kahramanlar. Szmona dnya tarihi olan konusu, farz edilen eylemler ve onlarn farz edilen gdleri hakknda dnceler olup, tekrar dncelere ve olaylara neden olurlar, ama bunlarn gereklikleri derhal buharlar ve sadece buhar olarak etki eder... anlalmas olanaksz gerein koyu sisleri hakknda hayaletlerden devaml bir

91

92 reme ve hamile kalma. Btn tarihiler, hayalin dnda hibir zaman var olmam eyleri anlatrlar. 308. Ticaretten Anlamamak Asalettir Erdemlerini sadece en yksek fiyata satmak, ya da sadece onlarla tefecilik yapmak, retmen, memur, sanat olarak... deha ve yetenekten hrdavat ii yapmak olur. nsan bilgelii ile bir kez de akll olmak istememeli! 309. Korku ve Ak. Korku insan hakkndaki genel bilgiyi aktan daha fazla tevik etti, nk korku bakasnn kim olduunu, ne yapabileceini, ne istediini tahmin etmek ister: Bu noktada yanlmak tehlikeli ve aleyhte olur. Bunun tersine, akta bakasn mmkn olduu kadar gzel grmek ve onu mmkn olduu kadar yceltmek iin gizli bir itepi var: Ak iin bu konuda yanlmak bir zevk ve avantaj olur... ve byle yapar. 310. yi Yrekliler yi yrekliler, zlerine atalarnn yabanc saldrlar karsnda yaadklar srekli korku ile ulamlardr... yumuatyor, yattryor, af diliyor, boyun eiyor, tahrip ediyor, dalkavukluk ediyor, siniyor, acy ve can skntsn gizliyor, zelliklerini derhal yeniden sakinletiriyorlard... ve nihayet bu nazik ve iyi dzenlenmi mekanizmay ocuklarna ve torunlarna miras brakyorlard. Uygun bir ikbal bunlar devaml korkmaktan alkoydu. Her eye ramen onlar hep ayn aleti almaya devam ediyorlar. 311. Szmona Ruh. nsan iin kolay olan ve bunun sonucu olarak memnuniyetle ve zarafetle yapt i devinimler toplamna ruh denir... eer kii i devinimlerinde zorluk ve sertlik fark ettirirse, ruhsuz kabul edilir. 312. Unutulabilir eyler nsan coku patlamalarnda, rya fantezilerinde ve lgnlkta kendisinin ve insanln tarih ncesini yeniden kefeder: Vahi yz ifadelerinde hayvanl; uygar durumu kendini bu ilk deneyimlerin unutulmas, yani bellein zayflamas sayesinde gelitirirken, hafzas yeterince gerilere gider. Her kim yce trn bir unutkan olarak btn bunlara hep uzak kalmsa, insanlar anlamaz... ama, eer tede bende onlar anlamayan, sanki tanrsal tohumdan remi ve akldan domu olan kiiler varsa, bu herkesin yararnadr. 313. Artk Arzu Edilmeyen Arkada. mitlerini tatmin edemediimiz arkadan kendimize dman olmasn isteriz. 314. Dnrler Topluluundan. Oluum okyanusunun ortasnda, sandal byklnde kk bir adada uyandk biz servenciler ve gmen kular ve ksa bir sre etrafmza bakndk: Mmkn olduunca hzl ve merakl, nk bir rzgar bizi o kadar hzl alr gtrr, ya da bir dalga adacktan srkleyip atar ki, geriye hibir eyimiz kalmaz! Ama burada, bu kk mekanda baka gmen kular bulur, daha eskileri dinleriz... ve bylece neeli kanat rpmalar ve cvldamalar arasnda bilginin ve tahmin etmenin tatl ann yaarz, ve ruhumuzla okyanusa doru servene karz, okyanusunkinden hi de az olmayan bir gururla. 315.

92

93 Vazgemek. Malnn bir ksmndan vazgemek, hakkndan feragat etmek... sevindirir, eer byk zenginlii gsteriyorsa. Alicenapln yeri burasdr. 316. Zayf Tarikatlar Zayf kalacaklarn hisseden tarikatlar akll taraftarlar yakalamak ve nicelikte kaybettiklerini nitelikle kapatmak isterler. Bu noktada akll insanlar hatr saylr bir tehlike beklemektedir. 317. Akamn Karar. Her kim gnlk ve yaam boyunca yapt i hakknda dnrse ve iin sonuna gelmi ve yorgunsa, genellikle melankolik bir bak kazanr: Ama bunun gnle ve yaamla bir ilgisi yok, tersine, yorgunluktan kaynaklanr. Uyuma srasnda genellikle yaam ve varolu hakknda karar vermek iin vaktimiz yoktur ve zevk alrken de yok: Ama bir kez i bu noktaya gelirse, mevcut olan her eyi gzel bulmak iin yedinci gn ve huzuru bekleyen kimseye hak vermeyiz.., daha iyi olan an karmtr. 318. Sistemcilere Dikkat! Sistemcilerin bir gsterileri var: Bir sistemi mmkn olduu kadar doldurmak istedikleri iin, ufkunu yuvarlaklatrnca, zayf zelliklerini gllerinin tarznda ortaya kartmay denemek zorunda kalrlar... kusursuz ve benzeri olmayan gl doalar canlandrmak isterler. 319. Konukseverlik. Konukseverliin adetlerindeki anlam udur: Yabancdaki dmanl etkisiz hale getirmek. Yabanc artk ncelikle dman olarak duyumsanmad anda, konukseverlik azalr; kt nkoullar yeerdii lde yeerir. 320. Hava Hakknda. Hi allmam ve tahmin edilemez bir hava, insanlar da birbirlerine kar pheci yapar; bir de yenileme merakls olurlar, nk alkanlklarndan vazgemek zorundadrlar. Bundan dolay despotlar, havann ahlakl olduu blgeleri severler. 321. Masumiyetteki Tehlike. Masum insanlar her zaman kurban olurlar, nk bilgisizlikleri lll ve lszl ayrt etmelerini ve kendilerine kar vakitli olarak dikkatli olmalarn engeller. te masum, yani bilgisiz gen bayanlar ehvetin youn tadna alrlar ve sonradan, kocalar hasta ya da vaktinden nce kuvvetten derse onun yokluunu derinden hissederler; ite, sanki sk sk onlarla ilikide bulunmak, hak ve kuralm gibi grnen bu en zararsz ve inanl zihniyet, onlar sonradan en iddetli bir ekil de eytana uymaya ve daha kt eylere meylettiren ihtiyaca srkler. Ama meseleye tamamen genel olarak bakp n plana karlrsa: Kim tanmadan bir insan ve bir eyi severse, grse sevmeyecei bir eyin av olurdu. Deneyimin, dikkatin ve ll admlarn gerekli olduu her yerde zellikle masum kimse en ciddi ekilde bozulacaktr, nk kr gzlerle tortuyu ve her eyin en dipteki zehrini iip bitirmek zorunda kalr. Hkmdarlarn, kiliselerin, tarikatlarn, partilerin ve tzel kiilerin uygulamalarn dnn: Her zaman masum kimse en tehlikeli ve rezil durumlarda en tatl yem olarak kullanlmaz m? tpk Odysseiann masum Neoptelemosu yal hasta mnzeviden ve Lemnosun devinden ok ve yay hile ile elde etmek iin kulland gibi. Hristiyanlk dnyay aalayarak bilgisizlikten erdem yaratt, Hristiyan masumluu, belki de bu masumluun en sk sonucu olmas nedeniyle, ima edildii gibi su, su duygusu ve umutsuzluktur ve bu haliyle cehennem yolu zerinden cennete gtren erdemdir: nk

93

94 ancak imdi Hristiyan selametinin hzn iindeki stunlu kaps alabilir, ancak imdi sonradan doan ikinci bir masumluun vaadi etki eder: Bu, Hristiyanln en gzel bulularndan biridir! 322. Mmkn Olduu Kadar Hekimsiz Yaamak. Bana yle geliyor ki, bir hasta, eer doktoru varsa, sanki kendi sal ile kendisi ilgilendii zamandan daha kaytszdr. Birinci durumda emredilen her eyi yerine getirmede kat davranmak yetiyor; teki durumda ise bu emirlerin hedefledikleri eyi, salmzn zerinde ok daha samimiyetle duruyor ve kendimize doktorun emri ile olacaktan ok daha fazla dikkat edip emrederek yasaklyoruz. Btn kurallar bizi kuraln ardndaki amatan ekip daha kaytsz olma etkisi yaparlar. Ve insanln kaytszl nasl olur da azgnla ve tahripkarla ykselmi olabilir, eer herhangi bir zaman samimi olarak her eyi doktorundansa tanrsalln eline brakm olsayd, tanr nasl takdir ederse cmlesine gre! 323. Gn Karartlmas. Toplum iinde sanki kol ve bacaklarn almlar gibi davranan ekingen insanlarn intikamn biliyor musunuz? Dnyann her yerinde sinsi sinsi dolaan, aalanm Hristiyan benzeri ruhlarn intikam konusunda bir fikriniz var m? Hep hemen karar veren ve hep derhal haksz kan kimselerin intikamn biliyor musunuz? Gnn en dehet verici vaktinin onlar iin sabah olduu btn trlerin ayyalarnn intikamn biliyor musunuz? Ayn ekilde, artk salkl olmaya cesareti olmayan hastalkl ve bezginlerin, btn trlerin hasta kimselerinin kinini biliyor musunuz? Bu kk intikam dknlerinin ve intikam eylemlerinin says korkuntur; havay ktlklerinin frlatt oklar ve okuklar devaml vzldatr, yle ki, yaamn gnei ve g bylece kararr... sadece onlarn deil, daha fazlasyla bizim, bakalarnn, geri kalanlarn: Daha da kts ok sk derimizi syrmas kalbimizi yrtmasdr. Gnei ve g srf bu kadar uzun zaman grmediimiz iin bazen inkar etmiyor muyuz? O halde: Yalnzlk! Bunun iin de yalnzlk! 324. Tiyatro Oyuncusunun Felsefesi. Canlandrdklar tarihi kiileri temsil srasnda olduu gibi gerekte de kendilerini yle hissetmek, byk oyuncuyu ar derecede mutlu eder... ne var ki, bu noktada ciddi ekilde yanlyorlar. Zevkle kehaneti bir yetenekmi gibi gsterdikleri taklit ve tahmin edici gleri, sadece davranlar, sesleri ve baklar esasen d grnm aklamak iin harekete geer; yani byk bir kahramann, devlet adamnn, savann, ihtirasl, kskan, umutsuz birinin ruhunun ancak glgesini yakalarlar, ruhun yaknlarna kadar dayanrlar, ama nesnelerinin tinine girmeleri mmkn deildir. Herhangi bir durumun zne k tutmak iin dnrlerin, uzmanlarn ve profesyonellerin yerine sadece kehanet sahibi oyunculara ihtiya olsayd, kukusuz elenceli bir bulu olurdu! Bu tr haddini bilmezlik sesleri ykseliyorsa, oyuncunun tpk ideal bir maymun olduunu ve o denli maymun ki ze ve nemli olana inanacak kapasiteyi hi de gsteremediini asla unutmayalm: Onun iin her ey oyundur, sz, davran, sahne, kulis ve seyirci. 325. Srad Yaamak ve nanmak. an peygamberi ve mucize adam olmann yolu bugn de eskiden olduundan farkl deildir: Ayr yaamak, az bilgili olmak, biraz dnce sahibi olmak, ar derecede kibri olmak... nihayet insanln biz olmadan ilerleyemeyecei dncesi bizde yerleiyor, nk biz gayet ak ekilde insanlk olmadan ilerliyoruz. Bu inanca sahip olur olmaz, iimizde dier inanlar da buluruz. Son olarak ihtiyac olana bir

94

95 t (Bu t Wesleye din retmeni Bhler tarafndan verildi): Sahip olana dek inanc tle, ve sonra onu, ona sahip olduun iin tleyeceksin. 326. Kendi Koullarn Bilmek. Glerimizi tahmin edebiliriz, ama gcmz deil. Koullar onu bizden sadece gizlemekle ve bize gstermemekle kalmaz... hayr! Onu byltp kltrler. nsan kendini deiken bir byklk olarak grmeli, bykln baar yetenei, koullarn elverili olmas halinde belki de bilginin en ykseine eriebilir: Yani koullar zerine kafa yormal ve onlarn gzlemlenmesine kuvvet harcamaktan kanmamal. 327. Bir Fabel. Bilginin Don Juan: O henz hibir filozof ve air tarafndan kefedilmedi. Bildii eylere kar sevgi beslemiyor, ama kar tini, itah var, bilgiyi avlamaktan ve dzenbazlktan zevk alyor... bilginin en yksek ve uzak yldzlarna kadar gitmekten! ta ki sonunda ona bilginin mutlak ac vericisinden baka avlayacak hibir ey kalmayncaya kadar, tpk ayyan sonunda apsent ve kezzap imesi gibi. Bylece sonunda cehennemi arzular... bu onu batan karan son bilgidir. Belki de, btn bilinenler gibi bu da onu hayal krklna uratr! Ve bundan sonra hayal krklna mhlanp, bizzat talam konuk olarak, kendisine artk hi nasip olmayan bilginin akam yemeine arzu duyarak sonsuza dein durup kalr! nk btn nesneler dnyasnn bu a insana verecek bir lokmas bile yoktur. 328. dealist Kuramlar Neyi tler idealist kuramlara en kesin olarak onlar tereddtsz uygulayan insanlarda rastlanr; nk o kimselerin bu kuramlarn ltsna hretleri iin gereksinimleri var. Onu igdlerle ele alrlar ve bu esnada hibir ekilde riyakar duygular beslemezler: Tpk bir ngilizin kendini Hristiyan oluuyla ve pazar kutsamas ile riyakar hissetmedii kadar. Tersine: Fanteziye kamamak iin kendini kontrol etmek zorunda olan ve cokunluun getirecei nden kanan gamsz yapda olanlara sadece sert gereki kuramlar yeterli olur: Onlara ayn igdsel zorlamayla el atarlar ve bu srada da drstlklerinden hibir ey kaybetmezler. 329. Nee Karalayclar Yaamn derinden yaralad insanlar her needen kuku duyarlar, sanki nee her zaman ocuksu ve ocuka bir davranm ve bir eit aklszl ele veriyormu gibi, onlarn grnmesi karsnda insan sadece lme yakn bir ocuun yatanda hala oyuncaklaryla oynarken hissettii acma ve duygulanma hissediliyormu gibi olurmu. Byle insanlar gllerin altnda gizlenmi ve saklanm mezarlar grrler; elenceler, grlt, neeli mzik onlara bir kez daha yaamn cokusunu hprdeterek imek isteyen ar hastann kendini kararl bir ekilde aldatmas gibi grnr. Ama nee hakkndaki bu yarg, hastaln ve yorgunluun hznl zemininde k demetinin yansyp krlmasndan baka bir ey deildir: Kendisi duygulandrc, aklsz, merhamet etmeye zorlayan ve hatta ocua zg ve ocuka bir eydir, ama yall izleyen ve lmden nceki o ikinci ocukluktan kaynaklanr. 330. Henz Yeterli Deil! Bir eyi kantlamak yeterli deil, insan ona ikna etmek ya da onun dzeyine ykseltmek de gereklidir. Bu yzden bilen kimse bilgeliini sylemeyi renmelidir: bir aptallk gibi sk sk tnlayacak ekilde! 331..

95

96 Hak ve Snr Asketizm duyusal drtlerini kurutmak isteyen kimseler iin doru dnce tarzdr, nk onlar kudurmu vahi hayvandrlar. Ama sadece bu kimseler iin! 332. Bbrlenen Tarz. Kabaran duygularn eserine boaltamayp kendini bu yolla hafifletmeyen, tersine, daha ok kabarma duygusunu gstermek isteyen sanatnn tumturakl ve bbrl tarz vardr. 333. nsancllk. Hayvanlar ahlaksal yaratklar olarak grmeyiz. Ama siz hayvanlarn bizi ahlaksal yaratklar olarak grdklerini mi sanyorsunuz? Konuabilen bir hayvan yle demi: nsancllk, en azndan biz hayvanlarn acsn ekmedii bir nyargdr. 334. yiliksever yiliksever iyilik yaptnda gnlnn bir ihtiyacn tatmin etmi olur. Bu gereksinim ne denli iddetliyse, ihtiyacn tatmin etmede kendisine hizmet eden o denli az dnr, kabalar ve duruma gre hakaret eder. (Bilindii gibi dier halklarnkinden daha ateli olan Yahudi iyilii ve merhameti hakknda byle sylenir.) 335. Sevgi, Sevgi Olarak Hissedilsin Diye. Bakalarna kar sevgi ve iyilik diye adlandrlan insan dostu tavr gsterebilmemiz iin, kendimize kar drst olmamz ve kendimizi iyi tanmamz gerekir. 336. Ne Yapmaya Muktediriz? Bir adama btn gn boyunca mark ve eytan ruhlu olu ylesine strap ektirdi ki, adam akam onu dve dve ldrd ve dnp ailesinin geri kalanna: Evet, imdi rahat rahat uyuyabiliriz! dedi. artlarn bizi nerelere srkleyebilecei konusunda ne biliyoruz! 337. Doal. En azndan hatalarnda doal olabilmek... belki de yapay ve dier bakmlardan gsteri yapan ve ksmen hakiki olan sanatnn son vnmesidir. Byle bir yaratk bundan dolay kendi hatasn mutlaka kstaha ortaya koyacaktr. 338. Yedek Vicdan. Bir insan bir bakasnn vicdandr: Ve bu, eer o bakasnda baka vicdan yoksa, zellikle nemlidir. 339. Grevlerin Deimesi. Eer grev zor gelmemeye balarsa, uzun almalardan sonra zevk verici hevese ve gereksinim haline dnrse, o zaman bakalarnn, bizim grevlerimize, imdi heveslerimize ilikin haklar biraz baka trl olur: Yani bizim iin ho duyumlara vesile olur. Bakas o andan itibaren haklarndan dolay sevgiye layk olur (nceki saygdeer ve korkutucu olmak yerine). imdi onun gcnn alann kabul edip destek olunca, neemizi aryoruz. Dinginciler Hristiyanl artk yk olarak grmeyip tanr katnda sadece keyif alnca, Her ey tanrnn erefi iin! sylemini kabul ettiler: Bu anlamda yaptklar hibir ey, onlar iin artk kurban deildi; bu, Her ey kendi zevkimiz iin! anlamna geliyordu. Grevin her zaman biraz can skc olmasn istemek Kantn yapt gibi... onun hibir

96

97 zaman alkanlk ve tre olmasn istememek demektir: Bu istekte asketik vahetin kk bir kalnts gizlidir. 340. Grn Tarihiye Kardr nsanlarn ana rahminden ortaya kt iyi ispatlanm bir konudur: Bununla birlikte, yetikin ocuklar annelerinin yannda durunca, varsaym ok sama olarak gsterebilirler; grn kendine kardr. 341. Yanl Deerlendirmenin Yarar. Birisi, ocuklukta melankolik mizacn iveli marklna kar derin bir aalama duyduu iin, nasl bir mizaca sahip olduu, yaamnn yarsna kadar kendisinden sakl kaldn syledi: yani melankolik olan ey. Bunu mmkn olan bilgisizliklerin en iyisi diye ilan etti. 342. Kartrmayn! Evet! O meseleye her yanndan bakyor ve siz onun bilgi iin doru adam olduunu dnyorsunuz. Ama o sadece fiyat drmek istiyor... onu satn almak istiyor! 343. Szde Ahlakl. Kendinizden memnun olmamay hibir zaman istemiyorsunuz, kendinizin ac vermesini hibir zaman istemiyorsunuz... ve bunu ahlaksal eiliminiz olarak nitelendiriyorsunuz! iyi ama, bir bakas, bu sizin korkaklnzdr, diyebilir. Fakat bir ey kesindir: Hibir zaman dnya (kendinizin olduu!) evresinde seyahat edemeyeceksiniz ve kendi iinizde bir rastlant, bir bilmece olarak kalacaksnz! Biz baka trl dnenlerin, kendimizi zr delilikten dolay kendi tenha yerlerimize, bataklklarmza ve karl dalarmza maruz brakp, ac ve bkknlklar kendimize stun tepesinde yaayan mnzeviler gibi gnll olarak setiimizi mi sanyorsunuz? 344. Yanlmadaki ncelik. Eer sylendii gibi Homer arada srada uyuyorduysa, hrslarndan dolay uyumayan btn sanatlarndan daha dirayetliydi. nsan hayranlarna nefes aldrmal ki arada srada eletirici duruma gelsinler; nk hi kimse kesintisiz parldayan ve snmeyen bir iyilii kaldramaz; ve iyilik yapmak yerine, bu tarzn ustas, nmzden geerken nefret edilen sk terbiyeci olur. 345. Mutluluumuz Lehte ve Aleyhte Olmak in Gereke Deildir Pek ok insann ancak azck mutlu olabilmek iin yetenei var: Baz insanlarn tedavi edilmemesi ve bazlarnn hep hasta olmas nasl hekimlik sanatna itiraz deilse onlarn mutlu olmamalar da bilgeliklerine ayn derecede itiraz deildir. Herkes iyi bir ansla kendi en yce mutluluk lsn gerekletirebilecei yaam anlayn bulsun: Bu arada yaam hala sefil olup, pek de kskanlacak gibi olmayabilir. 346. Kadn Dmanlar. Kadn dmanmzdr kim bir erkek olarak hemcinslerine byle sylerse, ondan, sadece kendisinden deil, onun zevk aralarndan da nefret eden babo drtsnn sesi duyulur. 347.

97

98 Konumacnn Okulu. Her kim bir yl boyunca susarsa, gevezelik etmeyi unutup konumay renir. Pitagoraslar alarnn en iyi devlet adamlarydlar. 348. G Duygusu. Mutlaka ayrm yaplmal: Her kim ilk kez g duygusunu kazanmak istiyorsa, btn yollar dener ve onu besleyecek hibir gday geri evirmez. Ama ona sahip olan kimse ok seici ve zevk bakmndan kibarlamtr; ok ender olarak bir eyle tatmin olur. 349. O Kadar nemli Deil. Bir lm durumunu seyrettiimiz zaman iimizde bir dnce dzenli ekilde ykselir; genel saygnn iddia ettii gibi lm olay yle nemli olmad ve lmekte olan kimsenin yaamnda belki de imdi yitirmekte olduundan daha nemli eyler yitirmi olduu biimindeki yanl bir drstlk duygusu ile onu, derhal bastrrz. Buradaki sonu elbette ki ama deil. 350. En iyi ekilde Nasl Sz Verilir. Bir sz verildii zaman, sz veren szck deil, szcn arkasnda sakl olan eydir. Evet, szckler sz veren kuvvetin bir paras olan kuvveti boaltmak ve kullanmak suretiyle verilen sz zayflatrlar. Yani elinizi uzatn ve bu srada parmanz aznza koyun... bylece en emin vaatleri etmi olursunuz. 351. Genellikle Yanl Anlald. Konumalarda birisinin, tekinin iine dmesi iin tuzak kurduu fark edilir, sanld gibi kt niyetten deildir bu, tersine, kii kendi kurnazlndan ald zevkten tr yapar bunu: Bakalar espri hazrlar, brleri yapsn diye, ve dmler atarlar, brleri dmleri zsn diye: Sanld gibi iyilikten deil, tersine, ham akln ktlnden ve hor grmesinden dolay yaplr. 352. Merkez. nsan birdenbire utanmak durumunda kalrsa, Ben dnyann merkeziyim! duygusu ok gl bir ekil de ortaya kar; insan ondan sonra orada uyumu gibi kayalara vuran dalgalarn arasnda durur ve kendini sanki byk bir gzn baklaryla her taraftan kuattn ve nfuz ederek, gzlerini kamatrdn hisseder. 353. Konuma zgrl. Dnya parampara olacak olsa bile, hakikatin sylenmesi gerek! Byle barmt yksek sesle byk Fichte! Evet! Evet! Ama insann hakikate de sahip olmas gerekirdi! Ama o her ey altst olacak olsa bile herkesin kendi fikrini sylemesi gerektiini dnyordu. Bu konuda onunla tartlabilirdi. 354. Ac ekme Cesareti. imdi olduumuz durumda olduka fazla keyifsizlie katlanabiliriz, midemiz bu ar yemee gre dzenlenmi. Onsuz, belki de yaam yemeini tatsz tuzsuz bulurduk: Ve acya katlanmaya hazr olmakszn bir ok sevinci karmak zorunda kalrdk! 355. Hayran. Hayran olmayan kimseleri armha gerer gibi takdir eden kimse partisinin cellatlarndandr... ayn partiden de olsa ona el uzatmaktan kanmak gerekir.

98

99 356. Mutluluun Etkisi. Mutluluun ilk etkisi g duygusudur: G kendisini ifade etmek ister, ister bizzat kendimize kar, ister baka insanlara kar, ister dncelere ve ister hayal edilen yaratklara kar olsun. Kendini ifade etmenin allagelmi trleri unlardr: hediye vermek, alay etmek, tahrip etmek... her de ortak bir temel drt ile olur. 357. Ahlakl At Sinekleri. Ak bilgisi noksan olan ve sadece acnn tadn bilen ahlaklarda taral ruhu ve skcl var; onlarn vahi olduu kadar pespaye zevkleri, komuyu gz altnda tutmak ve aktrmadan bir ineyi bu yzden ac verecek ekilde batrmak. Bu trden insanlarn iinde olan ocuklarnn yaramazl arta kalmtr, canl ya da l bir eyi avlamazlarsa, ya da ona kt davranmazlarsa rahat edemezler. 358. Nedenler ve Bunlarn Nedensizlikleri. Ona kar antipatin var ve bu antipati iin birok neden ileri sryorsun... ben sadece senin antipatine inanyorum, nedenlerine deil! I gdsel olan eyi, sana ve bana bir akl karm olarak sergilemek, kendi kendine iltifattr. 359. Bir eyi Uygun Bulmak. Evlilik onanr, birincisi henz bilinmediinden, ikincisi alldndan, ncs evlenildiinden dolay... bu hemen hemen btn hallerde byle demektir. Ve bununla evliliin iyi bir ey olduu hakknda henz hibir ey ispatlanm deildir. 360. Faydac Deil. ok fazla ktlk ve iftira edilen g, sadece iyilik edilen gszlkten daha iyidir., Yunanllar byle duyumsuyorlard. Yani, onlar g duygusunu her hangi bir yarardan ya da iyi hret sahibi olmaktan daha deerli gryorlard. 361. irkin Grnmek. Yetingenlik kendini gzel grr; lszn gznde hain ve ruhsuz, sonu olarak irkin gzkmesi onun suu deildir. 362. Nefrette Farkllk. Bazlar sadece kendilerini zayf ve yorgun hissettikleri zaman nefret ederler: yoksa insafl ve gz yuman kimselerdir. Dierleri sadece intikam olana grdklerinde nefret ederler: Yoksa kendilerini her eyden nce gizli ve yksek sesli fkeden korurlar, ve bunun iin eer nedenler varsa, zerinde durmazlar. 363. Rastlantnn nsanlar. Her keifte rastlant en nemli ii yapar, ama bu rastlantyla insanlarn ou karlamaz. 364. evrenin Seimi. nsan kendini ne onurlu ekilde susabildii, ne nemli fikrini bildirebildii, bylece ikayetlerimizin ve ihtiyalarmzn ve skntl halimizin btn hikayesi bildirilmek iin geriye kald bir evrede yaamaktan korusun. Bu srada insan kendisinden memnun olmaz, ve bu evreden memnun olmaz, evet kendini hep ikayet eden kimse olarak hissetmekten sklr, buna bir de bize szlanan sknt hali eklenir. Ama insan kendinden bahsetmekten utand ve buna ihtiyac da olmad yerde yaamaldr. Ama

99

100 bunlar, byle eylerde seim yapmay kim dnr! Yazgsndan sz eder, geni srtna yaslanp iini eker: Ben bedbaht bir atlasm! 365. Kibirlilik. Kibirlilik zgn grnme korkusudur, yani gurur eksikliidir, ama mutlaka zgnlk eksiklii deildir. 366. Sulunun Derdi. Yakalanan sulu olarak ilenen sutan tr deil, yaplan aptallktan duyulan skntdan, ya da utantan, ya da yaamda allan unsurlardan yoksun kalmaktan tr ac ekilir; bu noktada ikisini ayrmak iin ender bulunan bir incelik gerekir. Hapishanelerde ve tutukevlerinde har neir olan kii, oralarda phesiz ne kadar az vicdan azabna rastlandna arr: Ama eski kt sevgili sua duyulan zlem o derece fazladr. 367. Her Zaman Mutlu Grnmek. nc yzyl Yunanistannda felsefe kamuya ak bir yar konusu iken, baka ilkeler dorultusunda yaayp ac ekenlerin kendi mutluluklarna kzdklar art dncesine sahip olan filozoflarn says az deildi: Mutluluklar ile onlar en iyi ekilde yendiklerine inanyorlard, ve bunun iin her zaman mutlu grnmek yeterliydi: Ama bu arada hep mutlu olmalar gerekiyordu! rnein, kiniklerin talihi buydu. 368. Fazlaca Yanl Anlamann Nedeni. Artan sinir gcnn ahlakll, neeli ve tedirgindir; azalan sinir gcnn ahlakll, akamlar ya da hasta ve yallarda strapl, sakinletirici, sabrl, kederli, hatta ounlukla hznldr. Duruma gre birincisinin ya da ikincisinin olmas, kendimiz de olmayan anlamamamz demektir, ve biz sk sk onu ahlakszlk ve zayflk olarak yorumlarz. 369. Kendini Kendi Perianl zerine karmak. Bunlar kendi onur ve nem duygularn oluturabilmek iin nce hep kullanabilecekleri ve ifal edebilecekleri kiilere ihtiya duyan gururlu heriflerdir: Yani gszlk ve korkaklklar, birisinin nlerinde cezalandrlmadan kibirli ve kzgn davranlarda bulunmasna izin verenlerdir! Nitekim, bir an kendilerini kendi perianlklarnn zerine karmak iin evrelerinin perianlna gereksinim duyarlar! Bunun iin kimisinin kpee, bir bakasnn arkadaa, bir ncnn karya, bir drdncnn partiye ve ok ender kimselerin de btn bir aa ihtiyac var. 370. Dnr Dmann Ne Derece Sever Dncelerine kar dnlebilecek bir eyden hibir zaman ekinme, ya da kendine kar susma! Onu v! Dnrn ilk drstl budur. Her gn kendine kar da savamak zorundasn. Utku ve ele geirilen mcevher artk senin meselen deil, gerein meselesidir.., ama yenilgin de artk senin meselen deil! 371. Kuvvetin Ktl. htirastan kaynaklanan iddet, rnein kzgnlk sonucu, nefes tkankl tehdidini nlemeye ynelik psikolojik bir giriim olarak anlalmaldr. Taknln baka insanlara ynelen saysz eylemi, sert bir adale hareketi ile balayan ani kan basncnn trevidir: Ve belki de, ktnn gcnn btn fenomeni bu bak asna aittir. (Ktnn gc bakalarna bunu dnmeden ac verir.., kendisini ortaya koymak zorundadr; ktnn zayfl ac vermek ve acnn izlerini grmek ister.)

100

101

372. Uzmann erefine. Uzman olmadan birisi yarg roln oynar oynamaz, hemen protesto edilmelidir: bu kii ister kk bir erkek, ister kk bir kadn olsun. Bir eye ya da bir insana meftunluk ve tutkunluk sebep deildir: Onlara kar duyulan antipati ve nefret de kant deildir. 373. Haince Eletiri. O insanlar tanmyor... bu birinin azndan: O ktl tanmyor, brnn azndan O allmam bilmiyor, ktl ok iyi biliyor, demektir. 374. Kurbann Deeri. Devletler ve hkmdarlarn elinden kiileri kurban etme hakk ne denli ok alnrsa (yarg ve orduda vb. olduu gibi), kendini kurban etmenin deeri o denli ok ykselecektir. 375. ok Ak Konuma. nsan deiik nedenlerden tr ok net telaffuz ederek konuabilir: Birincisi yeni ve fazla konuulmam bir dilde konuulduundan dolay kendine kar gvensizlikten, ayrca aptallklarndan ya da anlaylarnn kt oluundan tr bakalarna kar gvensizlikten. Ve ayn ey en tinsel eylerde de grlr: fadelerimiz ara sra ar derecede ak, ar derecede zenlidir, nk aksi halde bildirimde bulunduumuz kimseler bizi anlamazlar. Binaenaleyh kusursuz ve sade bir slubun sadece yetkin bir dinleyici nnde yaplmasna izin vardr. 376. ok Uyumak. Eer insan yorgun ve tok ise canlanmak iin ne yapmal? Birisi kumarhaneyi, teki Hristiyanl, ncs elektrii neriyor. Ama en iyisi, sevgili melankoliim, ok uyumaktr ve yle de kalacaktr, gerek ve mecazi olarak! Bylece insan sabahna tekrar kavuacaktr! Yaam bilgeliindeki marifet, her trl uykuyu uygun zamana yerletirmeyi bilmektir. 377. Fantastik dealleri Ne tler Eksiklerimizin olduu yerde cokunluumuz ar dereceye varr. Dmanlarnz sevin! cokulu cmlesini gelmi gemi ileri en ok nefret dolu olan Yahudiler bulmu, ve iffetin en gzel methiyesini genliinde ahlaksz ve iren bir yaam sren kimseler bestelenmi olmal. 378. Temiz El ile Temiz Duvar nsan ne tanry ve ne de eytan duvara resmetmeli. Bununla hem duvarn, hem komuluunu berbat eder. 379. Muhtemel Olan ile Muhtemel Olmayan. Kadnn biri gizlice bir erkei sever, onu yceltir ve gizlice yz kez yle der: Eer beni byle bir erkek sevseydi, bu benim iin huzurunda yerde tozlar iinde yatmam gerektirecek bir ltuf olurdu! Ve adam da ayn ekilde dnyordu, ve bu kadnla ilgili olarak kendi kendine gizlice u dnceyi sylyordu. Nihayet sonunda dilleri zlp kalplerinde sakl eyleri birbirlerine fsldadklar zaman, bir sessizlik oldu ve baz dnceler ortaya kt. Bunun zerine kadn donuk bir sesle atld: Ama her ey ok ak! Biz ikimiz de sevdiimiz eyler deiliz! Eer sen bu sylediinden

101

102 baka bir ey deilsen, o zaman kendimi bouna aalayp seni sevdim; eytan seni batan kard gibi, beni de batan kard. Bu ok olas hikaye hibir zaman gerek olmuyor... neden? 380. Denenmi t. Btn teselli aralarndan hibiri, teselliye muhta olanlara, onlarn durumu iin teselli yok iddias kadar iyi gelmez. Bunda onlarn gnn birinde tekrar balarn kaldrmalarn ima eden byk bir farkllatrma var. 381. Kendi Ayrntlarn Tanmak. Genellikle bizi ilk kez gren yabanclarn gznde kendi kendimizi grdmzden deiik olduumuzu ok kolay unuturuz: izlenimi belirleyen, normal olarak gze arpan bir ayrntdan baka bir ey deildir. Bylece en uysal ve lml insan, sadece byk bir by varsa, sanki onun glgesindeymi gibi oturup rahat edebilir. normal gzler onda byk bir byn aksesuarn grr, yani, askeri, kolayca fkelenen, duruma gre iddete bavuran bir karakter grr. . ve onun karsnda buna gre davranr. 382. Bahvan ile Bahe. Nemli, kasvetli gnlerden, yalnzlktan, bize ynelik sevgi iermeyen szlerden sonular kar iimizde mantar gibi. Sabahn birinde yanmzdalar, nereden geldiklerini bilmeyiz, hznl ve huysuz bir ekilde bize baknrlar. Bitkilerinin bahvan deil, sadece zemini olan dnre yazk! 383. Merhametin Komedisi. Bir felaketzedenin derdine ortak olmay ok severiz: Huzurunda biraz komedi oynarz, dndmz birok eyi ve nasl dndmz ar bir hastann yata bandaki doktorun ihtiyat ile sylemeyiz. 384. Garip Azizler. En iyi eserlerine ve etkilerine hi nem vermeyen ve onlar hakknda olumsuz konuan, ya da tantan psrklar var: Ama bir tr intikamdan dolay bakalarnn sempatisine de nem vermezler ya da sempatiye hi inanmazlar; kendi kendilerine tutkun grnmekten utanrlar ve gln olmaktan kstaha zevk alrlar. Bu, melankolik sanatlarn ruhsal halleridir. 385. Kibirliler Biz, bakalarnn bize syledii szde zelliklerimizi devaml dzenleyen, rten. ya da ortaya karan vitrinler gibiyiz... kendimizi kandrmak iin. 386. Cokulular ile Saflar nsann kendisini cokulu gsterebilecei hibir frsat karmamas ok baya bir alkanlk olabilir: Bunun amac gsne vuran ve kendini zavall ve kk hisseden seyirciyi dnmekten zevk almaktr. Bu yzden duygulu durumlarla alay etmek ve yakksz davranmak asil dncenin bir gstergesi de olabilir. Fransa'nn eski sava soylusunun bu tr bir asaleti ve zarafeti vard. 387. Evlilikten nce Bir Dnme Denemesi. Varsayalm ki, kadn beni seviyordu, uzun zaman iinde ne kadar sknt verici olurdu benim iin! Ve varsayalm ki, kadn beni sevmiyordu,

102

103 uzun zaman iinde gerekten ne kadar sknt verici olurdu benim iin! Konu sadece iki deiik trden sknt verme ile ilintilidir: O halde evlenelim! 388. yi Vicdanla Yaplan Alaklk. Kk ticarette ar kar etmek... bu baz blgelerde, rnein Tirol'da, hi de ho olmuyor, nk insan hilekar satcnn, iinde bize kar doan vicdan huzursuzluunun ve hoyrat dmanlnn yannda berbat yzn ve vahi hrsn, stne stlk kt satn almla birlikte kabul eder. Buna karn Venedik'te dolandrc baarl numarasndan dolay iten sevin duyar ve dolandrd kimseye kar kesinlikle dmanca bir tavr iinde olmaz, hatta eer keyfi varsa ona ho bir davran gstermeye ve zellikle onunla birlikte glmeye hazrdr. Ksaca: Alaklk iin bile zekaya ve vicdan huzuruna sahip olmak gerekir: Bu, aldatlan nerede ise hilekarlkla bartrr. 389. Biraz Fazla Ar ok drst olup da nazik ve sevimli olmak iin biraz fazla ar insanlar, bir nezakete derhal ciddi bir hizmetle, ya da glerinin katksyla cevap vermek isterler. Bir bakas onlara altn kaplama pfeniglerini verdiinde kendi altn paralarn nasl mahcup bir ekilde ortaya karldklarn grmek etkileyicidir. 390. Tini Gizlemek. Birisini, bizden tinini gizlerken yakalarsak ona kt deriz: yani, gler yzl ve insan dostu oluunun onu buna ittiinden phelenirsek daha da fazlasn syleriz. 391. Kt An. Ateli doalar sadece bir an yalan sylerler: Sonradan kendi kendilerini kandrmlardr, ikna olmu ve drsttrler. 392. Nezaketin Koulu. Nezaket ok iyi bir eydir ve gerekten drt ana erdemden biridir (sonuncusu olsa bile): Ama nezaket yznden birbirimizi skmamamz iin, o esnada kendisi ile iim olan kimse, benden daha az ya da daha ok nazik olmaldr... yoksa olduumuz yerde kalrz, ve merhem sadece srlm olmakla kalmaz, bizi birbirimize sk skya yaptrr. 393. Tehlikeli Erdemler O hibir eyi unutmaz, ama her eyi affeder. O zaman iki kez nefret edilir, nk bellei ve alicenapl ile iki kat utanr. 394. Kibir Olmakszn. Cokulu insanlar bakalarnn dndklerini pek dnmezler, durumlar onlar kibrin zerine karr. 395. Daln. Bir dnrde, dnrn kendi rahat durumunu hep korku durumu takip eder, tekinde srekli ihtiras durumu. Buna gre birincisine rahatlk durumu emniyet duygusu ile bantl gzkr, dierine doyma duygusuyla... yani: Birisinin ruh hali bu esnada cesur, dierininki bkkn ve tarafszdr. 396. Avda. Birisi ho hakikatleri ele geirmek iin avdadr, br:.. ho olmayanlar. Ama birinci de avdan ok avlanmaktan holanyor.

103

104

397. Eitim. Eitim remenin bir devam olup genellikle onun sonradan yaplan bir tr gzelletirilmesidir. 398. Daha Kzgn Olan Kiiyi Nasl Tanrz. Birbirleriyle kavga eden, ya da birbirlerini seven, ya da birbirlerine hayran olan iki kiiden daha kzgn olan srekli daha rahatsz konumda olandr. Ayn ey iki halk iin de geerlidir. 399. Kendini Savunma. yle veya byle eylemde bulunmak, baz insanlarn en temel hakkdr; ama kendilerini bu haktan dolay savunurlarsa, insan onlara inanmaz... ve yanlr. 400. Ahlaksal Duyarllk. Her baarda utanan ve her baarszlkta vicdan azab eken nazik ahlaksal doalar vardr. 401. En Tehlikeli Unutma Biimi. nsan bakalarn sevmeyi unutma ile balayp, artk sevilecei bir eyin kalmamas ile bitirir. 402. Bu da Bir Hogr. Bir dakika sre ile kzgn korlar zerinde yatmak ve bu esnada biraz yanmak... bunun insanlara ve kestanelere imdilik bir zarar yoktur! Ancak bu kk aclk ve sertlik, ekirdein ne kadar tatl ve ho olduunu doru ekilde tatmamz salar. Evet! Siz, bundan zevk alanlarn karar byledir! Siz, asil yamyamlar! 403. Deiik Tarz Gurur Sevgililerinin kendileri iin deeri olmadn dndkleri zaman sararan kadnlardr; sevgilileri iin bir deeri olmadn dnnce sararan erkeklerdir. Burada btn kadn ve erkeklerden sz ediliyor. Gvenin ve g duygusunun insanlar olarak bilinen byle erkekler hrslandklar zaman utanp kendilerinden phelenirler; bununla birlikte byle kadnlar kendilerini hep zayf, erkee vermeye hazr olarak hissederler, ama tutkunun istisnai durumunda gururlarn ve g duygularn gsterirler... bana kim layktr? diye soran. 404. Kime Nadiren Adil Olunur? Bazlar herhangi birisine hakszlk yapmadan iyi ve byk bir eye heves etmez: Bu onun ahlak tarzdr. 405. Lks. Lkse olan heves bir insann iine iler: O, iinde ruhunun zevkle yzd suyun gereksiz ve fazlalk olduunu aa karr. 406. lmsz Klmak. Dmann ldrmek isteyen kii, onu boabilir, ama onu bylelikle ebediletirmez mi acaba. 407.

104

105 Karakterimize Aykr. Sylememiz gereken hakikat karakterimize aykrysa - bu genellikle olur - o zaman o srada sanki kt yalan sylyormuuz gibi davranp, gvensizlik uyandrrz. 408. Nerede ok Yumuakla htiya Var Baz doalarn sadece ya aka sulu olma, ya da gizli strap ekme ans var. 409. Hastalk. - Hastalktan unu anlyoruz: Yalln, irkinliin ve ktmserliin zamansz yaklam; bunlar birbirine bantl olan eylerdir. 410. Korkaklar En kolay katil olanlar, aslnda en beceriksiz ve korkak yaratklardr: Kk, amaca uygun savunmadan ya da intikamdan anlamazlar, nefretleri, zeka ve akl yoksunluundan dolay, yok etmekten baka bir zm tanmaz. 411. Nefret Olmakszn. Hrsndan kurtulmak m istiyorsun? Bunu, ona kar nefret duymadan yap! Yoksa ikinci bir hrsn olur. Kendini gnahtan arndran Hristiyann ruhu, normal olarak sonradan gnaha kar duyduu nefret ile tahrip olur. Byk Hristiyanlarn yzlerine bak! Bunlar, ileri ar nefretle dolu kimselerin yzleridir. 412. Hnerli ve Dar Kafal. Kendinden baka hibir eye deer vermez; ve eer bakalarna deer vermek isterse, nce onlar kendine dntrmek zorundadr. te o bu noktada hnerlidir. 413. zel ve Toplumsal Davaclar Her davacya ve aratrmacya iyice bak, bu esnada karakterini sergiliyor: Dorusu bu kiinin suunun peine dt kurbannkinden daha kt bir karakteri olduu ender grlen bir durum deildir. Davac btn masumiyetiyle bir cinayetin ve caninin maduru olan kiinin kendiliinden iyi karakterli olmak zorunda olduunu, ya da iyi olduunu kabul ediyor... ve kendine byle yol veriyor, yani: iini dar yanstyor. 414. Gnll Krler Bir kiiye ya da partiye tutkulu, en arsna varan adama vardr, bu bizim gizliden gizliye kendimizi ondan stn hissettiimizi ve bu konuda kendimize fkelendiimizi ele verir. Bu yzden biz gnll olarak, gzmz ok grd diye kendimizi cezalandrmak iin kr ederiz. 415. Remedium Amoris (Akn ilac) Aka kar birok hallerde hala o eski kkl ila yardmc oluyor: Kar sevgi. 416. En Kt Dman Nerede? Kim iini iyi yapyorsa ve bunun bilincindeyse, dmanna kar genellikle bar bir tutum sergiler. Ancak, iyi eye sahip olduuna inanmak ve bunu savunmada maharetli olmadn bilmek... bu, insanda kendi iinin kartna ynelik garazkar

105

106 ve amansz bir nefret dourur. Herkes en kt dmann nerede arayacan buna gre hesaplasn! 417. Tevazuunun Snr. Baz kimseler, credo quia absurdum est diyen tevazua erimekte phe etmeyip, akllarn kurban etmilerdir: Ama bildiim kadaryla hibiri ondan sadece bir adm uzakta olan ve credo quia absurdus sum diyen tevazuya erimemitir. 418. Hakikati Oynamak. Kimisi samimidir.. ikiyzllkten tiksindii iin deil, tersine, ikiyzllne inandrclk kazandrmay ok zor baaracandan dolay. Ksaca: Oyuncu olarak yeteneine gvenmeyip drstl tercih ediyor, hakikati oynamay. 419. Parti Cesareti. Zavall koyunlar klavuzlarna: Sen hep nde git. Bylece seni takip etme cesaretini asla yitirmeyeceiz. derler. Ama zavall klavuz kendi kendine dnr: Hep beni takip edin. Bylece size yol gsterme cesaretini hibir zaman yitirmeyeceim. 420. Kurbanlk Hayvann Kurnazl. nsann kendini kurban ettii birisi hakknda yanlmak istemesi ve ona arzu ettiimiz gibi grnmesi iin frsat vermememiz, znt verici bir kurnazlktr. 421. Bakalar Vastasyla. Bakalarnn arasndan parldayarak gzkmekten baka trl grnmek istemeyen insanlar var. Ve bunda ok byk aklllk var. 422. Bakalarn Sevindirmek. Sevindirmek niin btn sevinleri aar? nk insan bununla kendi elli drtsn bir seferde sevindirir. Bunlar teker teker kk sevinler olabilir: Ancak, insan bunlar bir elde tutarsa, el her zamankinden daha ok dolar... Ve kalp de yle!

BENC KTAP
423. Byk Suskunlukta. Buras deniz, burada ehri unutabiliriz. Geri Ave Maria'nn anlar hala grlt ile nlamaya devam ediyor... gece ile gndzn kavanda rktc ve budalaca, ama tatl grlt... ama sadece bir an! imdi her ey susuyor! Deniz orada uzanm yatyor, solgun ve parltl; konuamyor. Gkyz sonsuz ve sessiz akam oyununu krmz, sar, yeil renklerle oynuyor; konuamyor. Kk kayalar ve kaya eritleri en ssz yeri bulmak iin denize yuvarlanyor; bunlarn hibiri konuamyor. Aniden zerimize ken bu korkun sessizlik hem gzel, hem tyler rpertici, bu srada kalp kabaryor. Ah, bu sessiz gzelliin ikiyzll yok mu! Ne kadar iyi konuabilirdi, istese ne kadar da kt! Tutulmu dili ve ehresindeki ac eken mutluluu, senin merhamet duygunla alay etmek iin bir hile! yle olsun! Byle glerin alay konusu olmaktan utanmyorum. Ama sana acyorum doa, nk susmak zorundasn, dilini balayan sadece senin ktln de olsa:- Evet sana ktlnden dolay acyorum! Aman, daha da sessiz oluyor ve kalbim bir kez daha kabaryor: Yeni bir gerekten korkuyor, o da konuamyor kendisi ile alay ediyor eer az bu gzellie doru azck bir eyler haykrrsa. Kendisi suskunluunun, tatl ktlnn tadn

106

107 karyor. Konumaktan, evet dnmekten nefret ettim. nk her szcn arkasnda hatay, hayali, cinneti glerken duymuyor muyum? Merhametimle alay etmeyeyim mi? Alaymla dalga gemeyeyim mi? Ah deniz! Ah akam! Sizler kt eitmenlersiniz! insanlara insan olmamay retiyorsunuz! nsan kendini size teslim mi etsin? imdi sizin olduunuz gibi, soluk, parlak, sessiz, korkun, kendi stnde mi dinlensin? Kendini mi yensin? 424. Hakikat Kimin in Vardr imdiye dein yanlglar teselli gc olmulard: Artk insan bilinen hakikatlerden ayn etkiyi bekliyor, ve bunun iin biraz fazla bekledi. Nasl, eer hakikatler bu etkiyi teselli etkisini kesinlikle yapmyorlarsa? O zaman bu hakikatlere kar bir itiraz olmaz myd? Bunlarn ac eken, sakatlanm, hasta insanlarn durumlar ile onlara ister istemez yararl olacak ortak neleri vardr ki? Bir bitkinin hasta bir insann iyilemesine hibir katks olmad tespit edilirse, bu onun hakikatine kar bir kant olmaz. Bununla birlikte, eskiden insann doann amac olduu kanaati ylesine glyd ki, ister istemez, bilgi ile de insana tedavi edici ve faydal olamayan hibir eyin ortaya karlamad, evet, baka bir eyin olamad, olamayaca kabul ediliyordu. Belki de btn bunlardan, hakikatin btn ve ilintili olarak sadece ayn zamanda gl, iyi niyetli, nee ve bar dolu ruhlar iin (Aristotelesde olduu gibi), ayn ekilde, kukusuz yalnzca onu arayacak yetenekte olan ruhlar iin var olduu nermesi kyor: nk brleri akllaryla ve onun zgrl ile ne kadar gururlanrlarsa gururlansnlar, ilac kendileri iin ararlar... hakikati aramazlar. Bundan dolay bu dierleri bilimden ok az gerek sevin duyarak onu souklukla, skclkla ve insanlk d olmakla sularlar: Bu hasta kimselerin, salkl olanlarn oyunu zerine verdikleri karardr. Yunan tanrlar da avutmay bilmiyorlard; nihayet sonunda Yunanllarn hepsi hastalannca, bu, bu trden tanrlarn kne sebep oldu. 425. Biz Srgndeki Tanrlar! Kkenleri, benzersizlikleri, amalar hakkndaki yanlglarla ve bu yanlglara dayanlarak yaplan taleplerle insanlk kendini yceltti ve defalarca kendini at: Ama ayn hatayla saylamayacak kadar ok ac, karlkl zulmetme, phelenme, yanl anlama ve bireyin daha ok sefaleti bireye ve birey iin dnyaya geldi. nsanlar ahlaklar yznden ac eken yaratklar oldular: Onlarla satn aldklar topu topu bir duygudur, sanki onlar esasen dnya iin ok iyi ve nemli imiler ve sadece geici olarak dnyada kalyorlarm. Ac eken marur kimse, imdilik hala en yksek insan tipidir. 426. Dnrn Renkkrl. Yunanllar doay ne kadar baka grrlerdi, itiraf edelim, eer gzleri mavi ve yeili grmeyip, birinciyi koyu kahverengi, ikinciyi sar grseydi (Yani eer ayn kelime ile rnein koyu san, peygamber ieinin ve gney denizinin rengini belirtseydi ve yine ayn szckle en yeil bitkilerin ve insan teninin, baln ve sar reinenin rengini belirtseydi; bylelikle en byk ressamlarn dnyalarn sadece siyah, beyaz, krmz ve sar ile boyadklar grlrd)... doa onlara ne kadar deiik ve insanlara ne kadar ok yakn grnrd, nk onlarn gzlerinde insann renkleri doada da ar basm ve o sanki insanln renk eterinde yzyordu! (Mavi ve yeil doay br renklerin hepsinden daha fazla vahiletiriyor.) Doa olaylarn tanr ve yar tanr olarak, yani insan vcutlu ekiller olarak gren Yunanllara zg oyunsal rahatlk bu eksiklik zerine oturup gelimitir. Ama bu sadece baka bir varsaymn benzetisinden baka bir ey olamaz. Her dnr dnyasn ve her eyi gerekte olduundan daha az renkte boyar ve renkleri teker seemez. Bu sadece bir eksiklik deil. Bu yaknlama ve basitletirme sayesinde byk ekicilii olan ve doann

107

108 zenginlemesini salayabilen renk uyumunu nesnelere uygulanm olarak grr. Belki de insanlk, varln grnmnden zevk almay ilk kez bu yolla rendi: Bu, onlara varlk nce bir ya da iki renk tonunda ve bylece ahenkletirilerek gsterilmek suretiyle yapld: Farkl tonlara gemezden nce elindeki bu az saydaki tonla sanki altrma yapt. Bugn bile kimileri ksmi bir renk krlnden zengin bir grme ve ayrt etmeye doru abalyorlar: Ama bu srete sadece yeni zevkler bulmakla kalmyor eskilerin birkandan vaz gemek ve onlar kaybetmek durumunda kalyor hep. 427. Bilimin Gzelletirilmesi. Rokoko bahe sanat, doa irkin, vahi ve skc... onu gzelletirmek istiyoruz! (embellir la nature) duygusundan ortaya kmt... keza bilim irkin, skc, ekicilii yok, fazla zaman istiyor! Onu gzelletirelim! duygusundan defalarca felsefe denen ey ortaya kt. Btn sanatlarn ve edebiyatlarn istediini istiyor... bunlarn banda elendirmek geliyor: Ama bunu miras ald gurura uygun olarak daha asil ve daha yce bir tarzda, seilmi bir heyet nnde yapmak istiyor. Bunlar iin ana ekicilii dierinde olduu gibi daha ok ortak tarz olarak gz boyama (mecazlarla belirtirsek tapnaklar, uzak manzaralar, maaralar, labirentler, elaleler) olan bir bahe sanat yaratmak bilimi bir zet iinde ve eit eit harika ve ani aydnlatmalarla gstermek ve iinde vahi doada olduu gibi, ama zahmetsiz ve can sklmadan dolalabilecek haddinden fazla belirsizlik, aklszlk ve ryay iine sokmak, bu hi de hafife alnacak hrs deil: Bu hrsn sahibi olan kimse, bu yolla eski insanlarda elence sanatlarnn en yce tr olan dini gereksiz klmann hayalini bile kurar. Artk o kendi yolunda gider ve gnn birinde yksek baarya ular: imdiden felsefeye kar aleyhte sesler ykselmeye balyor, bunlar: Bilime dnn! Doaya ve bilimin doallna dnn! , diye baryorlar. Bununla belki de en gl gzellii zellikle bilimin en vahi, irkin yanlarnda kefeden bir a balyor, tpk insann ilk kez Rousseaunun zamanndan beri yksek dalarn ve llerin gzelliine duyulan duyguyu kefettii gibi. 428. ki Tr Ahlak. Bir doa kanununu ilk kez grp anlamak ve btnyle anlamak, yani onu kantlamak (rnein yerekimi, k ve ses yansmas), onu byle bir yasa olarak aklamaktan farkl bir ey olup baka akllarn iidir. Ayn ekilde sosyal yasalar ve alkanlklar anlayp gsteren ahlaklar da birbirinden farkldr iyi kulakl, hassas burunlu, keskin gzl ahlaklar gzlemleneni aklayanlardan tamamen ayrlrlar. Sonuncular her eyden nce bulucu olmak ve keskin zeka ve bilginin yol verdii bir fanteziye sahip olmak zorundadrlar. 429. Yeni Tutku. Neden barbarla olas bir dnten korkup nefret ediyoruz? nsanlar olduklarndan daha mutsuz yapma ihtimali olduu iin mi? Aman hayr! Btn alarn barbarlar daha mutluydular: Yanlmayalm! Tersine, bilgiye ynelik drtmz, bilgisiz mutlulua ya da salam gl bir ham hayalin mutluluuna deer veremeyecek kadar ok gldr; bu tr durumlar hayal etmemiz bile strap verir! Kefetmenin ve tahmin etmenin tedirginlii bizim iin aa kara sevda ne ise yle ekici ve vazgeilmez oldu: Ak onun iin ne pahasna olursa olsun neme lazm demez... evet belki biz de karasevdalyz! Bilgi iimizde hibir kurbandan korkmayan, esasen kendi snnden baka hibir eyden korkmayan tutkuya dnt; btn insanln, bu tutkunun bask ve acs altnda kendini, imdiye kadarki barbarln beraberinde getirdii daha kaba keyfine kar duyduu kskanl henz amad zaman da olduundan daha yce ve daha avunmu olduuna inandrmas gerektiine samimiyetle inanyoruz. Belki de insanlk, bizzat bilgiye olan bu tutkusundan lecektir! Bu dnce de bizi etkilemez! nk Hristiyanlk benzer bir dnceden hi korktu mu? Ak ile

108

109 lm karde deiller mi? Evet, barbarlktan nefret ediyoruz... bilginin gerilemesindense insanln batmasn tercih ediyoruz! Ve son olarak: Eer insanlk tutkudan dolay lmezse, zayflktan dolay lecektir: Hangisini istersiniz? Temel soru budur. insanlk iin ate ve aydnlkta m, yoksa kumda m bir son istiyoruz? 430. Bu da Kahramanca. nsann anlatmaya zor cesaret edecei, ama yararl ve gerekli olan en pis kokulu eyleri yapmak... da kahramancadr. Yunanllar Heraklesin byk almalarnn altna bir ahrn sprntlerini koymaktan utanmadlar. 431. Dmann Fikirleri. En korkak kafalarn bile doutan ne kadar keskin ya da ne kadar bunak olduklarn lmek iin onlarn dmanlarnn fikirlerini nasl kavradklarna ve anlattklarna bakn: Bu esnada her akln doal ls kendini ele verir. Kusursuz bilge kii istemeden dmann idealletirip, elikisini btn lekelerden ve rastlantlardan arndrr: Bunun sonucunda dmanndan parldayan silahlarla donanm bir tanr oluunca, o zaman onunla savar. 432. Aratrc ile Deneyci. Bilimde tek bilgi toplama yntemi yoktur! Deneme ile nesnelere muamele etmek zorundayz, kah kt, kah iyi olup, art arda adalet, tutku ve soukluk gstermeliyiz. Bazlar nesnelerle polis gibi konuur, br gnah karan papaz, ncs gezgin ve merakl gibi. Kah sempati ile, kah zorlama ile baz eyler zorla kabul ettirilir onlara; birisini gizliliklerinin nndeki sayg ileri ve anlaya gtrr, brn srlarn aklanmasndaki patavatszlk ve hilekarlk. Biz aratrmaclar btn fatihler, kaifler, denizciler, servenciler gibi cretkar bir ahlakn sahibiyiz ve genelde kt olarak tannmay kabullenmek zorundayz. 433. Yeni Gzlerle Grmek. Varsayalm ki, sanatta gzellikten her zaman mutluluun kopyalanmas anlalyor.., ve bence de hakikat bu... bir an, bir halkn, byk, kendi kendine yasaklar koyan bir bireyin kendini mutlu dnmesi durumuna gre: Bugnn sanatlarnn szmona gerekilii, amzn mutluluu hakknda ne anlatyor? Onun gzellik tarz, kukusuz bizim imdi en kolay anlayp zevk aldmz gzellik tarzdr. Dolaysyla insan bize zg imdiki mutluluun gerekilikte, mmkn olduunca keskin duyularda ve gerekliin doru yorumlanmasnda yattna m inanmal, yani gereklikte deil de, gereklii bilmekte mi yatar? Bilimin etkisi ylesine derinlik ve genilik ka zand ki, yzyln sanatlar istemeden, oktan bilim bahtiyarlklarnn hayranlar oldular! 434. ltimas Etmek. Byk doa ressamlar iin mtevaz manzaralar, ama kkler iin garip ve nadir manzaralar vardr. Yani: nsanln ve doann byk eyleri, hayranlar iin de btn nemsiz, vasat ve hrsl eyler iin iltimas etmek zorundadrlar... ama byk insan, sade eyler iin iltimas eder. 435. Fark Ettirmeden Yok Olmak. alkanlmz ve byklmz bir kez deil, srekli paralanr; her eyin arasnda byyen ve her tarafa sarlmay bilen kk flora, bizde byk olan eyi yok eder... evremizin gnlk, saatlik fark edilmeyen acnlrln, komuluumuzdan, iimizden, ahbaplmzdan, gn blme tarzmzdan dal budak salan, u

109

110 ya da bu kk ve korkak duygulanmn binlerce kk kk. Bu yabani ota dikkat etmezsek, farknda olmadan bizi yer bitirir! Ve tamamen yok olmak m istiyorsunuz, o zaman bunu en iyisi bir seferde ve aniden yapn: O zaman belki de sizden geriye asil ykntlar kalr! Ve imdi korkulduu gibi kstebek tmsekleri deil! Ve zerinde kk galipler, imenler ve yabani otlar, nceden olduu gibi mtevaz, utkularn kutlayamayacak kadar zavall bir halde serpilirler! 436. Kazuistik. Herkesin cesaretinin ve karakterinin yeterli olmad ok ac bir seenek var: Bir geminin yolcusu olarak kaptann ve dmencinin tehlikeli hatalar yaptn ve denizcilik bilgimizin onlardan daha iyi olduunu anlamamz... ve imdi kendi kendine soruyorsun: Onlara kar bir ayaklanma balatsan ve her ikisini de tutuklatsan nasl olur? Ustnln sana bu ykmll vermez mi? Buna karn, itaat etmediin iin seni kilit altna almak onlarn hakk deil mi? Bu daha yksek ve daha kt durumlar iin bir benzetmedir: Ancak son olarak, stnlmz, kendimize inanmamz bu tr durumlarda bize ne gvencesi veriyor sorusu hep ortada kalyor. Baar m? Ama bunun iin de btn tehlikeleri iinde barndran eyi yapmak gerek... ve sadece bizim iin tehlikeli olanlar deil, gemi iin tehlikeli olanlar da. 437. Ayrcalklar Her kim kendine gerekten sahipse, yani kendisini nihai olarak fethetmise, bundan byle kendini cezalandrmay, balamay, kendine merhamet etmeyi kendi ayrcal olarak grr: Bunlar hi kimseye brakmak zorunda deildir, ama rahatlkla bir bakasnn eline de verebilir, rnein bir arkadana... ancak, bir hak verdiini ve sadece g sahibi olunca haklar verilebileceini bilir. 438. nsan ile Nesne. nsan nesneleri neden grmez? Kendisi engeller: Nesneleri kendi gizler. 439. Mutluluun zellikleri. Btn mutluluk duygularnda ortak olan eyler iki trldr: Duygunun bolluu ve ondaki lgnca nee. Nitekim insan bir balk gibi elemann evresinde hisseder ve onun iinde srayp durur. iyi Hristiyanlar, Hristiyana zg taknln ne olduunu anlayacaklardr. 440. Vazgemekten Vazgein! Bir rahibe gibi, dnyay tanmadan ondan vazgemek, bu verimsiz, belki de hznl bir yalnzlk verir. Bunun dnrn vita comtemplativasnn yalnzl ile ortak hibir yan yok: Eer dnr yalnzl seerse, hibir ekilde vazgemez; daha ziyade eer vita practicada direnmek zorunda olsayd, dnr iin vazgeme, hzn, kendisinin bat oturdu: Bundan vazgeer, nk onu tanr, nk kendisini tanr. Bylece kendi suyuna atlar, ve bu ekilde kendi neesini bulur. 441. Bize Yakn Olan Neden Hep Daha Uzak Olur Neydi ve ne olacak diye her ey iin ne kadar ok dnrsek, imdi mevcut olan ey, o kadar ok soluklar. Eer llerle yaarsak ve lmlerinde birlikte lrsek, nedir o zaman bizim iin yakn? Daha yalnz oluruz... yani, nk insanln btn dalgalar etrafmzda krlr. Btn insanla zg olan iimizdeki ate hep artar... ve bundan dolay bizi evreleyen eye sanki nemsiz ve glge gibiymi gibi bakarz. Ama donuk bakmz incitir!

110

111

442. Kural. Kural benim iin her zaman istisnadan daha ilgintir... her kim byle duyumsarsa, bilgide ok ilerlemi ve uzmanlam olanlara dahil olmu demektir. 443. Eitim Hakknda. Bizim eitim ve retim tarzmzn en genel eksii konusunu yava yava anladm: Kimse renmiyor, kimse renmek iin aba gstermiyor, kimse retmiyor... Yalnzla katlanlacak. 444. Direni Konusunda Hayret. Bir ey bizim iin saydamlamsa, bize artk direnemeyeceini sanrz.., ve sonra iine doru bakp grdmz eyin iinden geemediimiz iin arrz! Bu bir sinein her cam pencerenin nnde dt ahmaklk ve aknln tpksdr. 445. En Asil Kimselerin Hesaplar Nerede Tutmaz. nsan birisine nihayet verebilecei en iyi eyini, mcevherlerini verir... artk akn verebilecei daha fazla bir ey yoktur: Ama bunu kabul eden kimse phesiz onunla kendi adna en iyi eyi almamtr, ve dolaysyla onda veren kiinin dnd tam ve son minnettarlk yoktur. 446. Rtbe Sralamas. lk srada yzeysel dnrler var, ikinci srada derin dnrler... bir eyin derinine inenler... nc srada bir eyin temeline inen kkl dnrler... bu, sadece derinine inmekten ok daha deerlidir! Ve son olarak kafalarn amura sokanlar var: Bu ne derinliin, ne de temelin bir gstergesidir! Onlar yerin altndaki sevgili llerdir. 447. Usta ile renci. Bir ustann insancll rencilerini kendi hakknda uyarmasnda yatar. 448. Geree Sayg Gstermek. nsan tezahrat eden bu halka gzya dkmeden ve hak vermeden nasl bakar! Eskiden sevgi gsterisinde bulunduklar konuyu ok az dnrdk ve eer onu yaamam olsaydk, hala yle dnrdk! Yani yaantlarmz bizi nerelere srklyor! Fikirleriniz gerekte ne ki! nsan kendini kaybetmemek iin, akln kaybetmemek iin yaantlardan kamak zorunda! PIaton da gereklikten byle kam ve eyleri sadece solgun dnce imgelerinde grmek istemiti; duygularla doluydu ve duygu dalgalarnn akln ne kadar kolay yendiini biliyordu. Buna gre bilge kii kendine: Geree sayg gstermek istiyorum, ama ayn zamanda ona srtm dnyorum, nk onu tanyorum ve ondan korkuyorum der miydi? Bunu reislerine sadece geri geri yaklaan ve ayn zamanda sayglarn korkularyla gsteren Afrikal kabilelerin reislerinin nnde yaptklar gibi mi yapacakt? 449. Tine Muhta Olanlar Nerede? Ah! Birisine grlerimi zorla kabul ettirmek, beni nasl tiksindiriyor! Bakalarnn dnceleri benim dncelerime kar hakl knca, iimdeki her duygu ve gizli dn beni nasl da sevindiriyor! Ama arada srada daha byk bir enlik olur, o zaman birisine bir kez tinsel evini ve maln balamaya izin verildiinde, tpk muhta bir kimsenin gelip tekrar elini ve kalbini doldurmas, huzursuz kalbini hafifletmesi iin

111

112 dncelerindeki sknty anlataca kede byk bir arzu ile oturmakta olan gnah kartc papaza benzer! Sadece bundan n kazanmak istemedii iin deil: minnettar kalmaktan da kanmak ister, nk minnettarlk usandrcdr ve yalnzlk ve suskunlua sayg gstermez. Ama istedii, isimsiz ya da azck alayl yaamak, kskanlk ya da dmanlk uyandrmak iin ok mtevaz olmak, atesiz bir kafayla, bir avu dolusu bilgiyle, bir torba dolusu deneyimle donanm, sanki akln fakir doktoru olup kafas fikirlerle karm olan una buna, kimin yardm ettiini fark ettirmeden yardm etmek! Onun karsnda hakl olup, utku kutlamak istenemez, tersine, onunla doruyu kk belirsiz bir iarete gre ya da kendisi ile eliecek biimde syleyecei ve bundan gurur duyarak yoluna devam edecei biimde konumak! Muhta olan hi kimseyi geri evirmeyen, ama sonradan unutulan ya da glnen kk bir yurt gibi olmak! Ne daha iyi beslenmeye, ne daha temiz hayaya, ne de daha neeli ruha, hibirine nceden sahip olmamak... tersine, elden karmak, geri vermek, bildirmek, fakirlemek! Kendine daha ok kimsenin yanaabilmesi ve hi kimseyi aalamamak iin alakgnll olabilmek! zerine ok sayda hakszlk almak ve birok kapal ruhun gizli yoluna varabilmesi iin her trl hatann dehlizlerinde de yerlerde srnm olmak! Hep bir tr akta ve hep bir tr bencillikte ve kendinden zevk almada! Bir gcn sahibi olmak ve ayn zamanda gizli ve vazgeici olmak! Srekli gnete ve zarifliin yumuaklnda yatmak ve yine de ycelie ykselmenin yakn olduunu bilmek! Bylesi gerek bir yaam olurdu! Bu, uzun yaamak iin bir neden olurdu! 450. Bilginin Cezbedilmesi. Bak, bilimin kapsndan tutkulu kafalara bylerin bys gibi etki eder; ve onlar muhtemelen bu srada hayalperest, durum uygunsa, air olurlar: Bilgi sahibi olan kimselerin mutluluuna olan tamahlar byle iddetlidir. Btn duyularnza ilemiyor mu... bilimin neeli mesajn aklad tatl ekiciliin bu sesi yz kelimededir ve yz birincide ve en gzelinde: Brak kuruntu kaybolsun! O zaman Vay halime! de kaybolur; ve Vay halime ile vay da kaybolur. (Mark Aurel) 451. Kral Soytarsna Kimin htiyac Var ok gzeller, ok iyiler, ok gller, herhangi bir ey hakkndaki tam ve genel hakikati hemen hemen hi renemezler, nk insan onlarn yannda elinde olmadan biraz yalan syler, zira onlarn etkisini duyumsar ve hakikate ilikin bildirebilecei eyi bu etkilere uygun olarak bir uyma eklinde ortaya koyar (yani gerek eyin renklerini ve lsn arptr, ayrntlar bir tarafa brakr ya da ekler ve uymayanlar hi sylemez). Bu tr insanlar her eye ramen ve btnyle hakikati duymak isterlerse, kral soytarlarn, muhafaza etmelidirler... bir delinin ayrcalklarna sahip, uyum salayamayan bir yaratk. 452. Sabrszlk. Eylem ve dnce insanlarnda sabrszln yle bir derecesi var ki, bu sabrszlk, bir baarszlk durumunda, onlarn hemen kar taraftaki blgeye gemelerini, orada tutkulu heves gsterip giriimlere kalkmalarn emreder... ta ki baarnn gecikmesi onlar tekrar oradan da karncaya kadar: Bylece servenli ve zorlu ekilde birok blgenin ve doann pratiinden geerek sonunda ok uzun yolculuklar ve uygulamalarn kendilerinde brakt, insanlara ve dier eylere ilikin bilgiler sayesinde ve drtlerin biraz yumuatlmasyla gl uygulayclar olurlar. Bylelikle karakterin bir hatas dehaya okul olur. 453.

112

113 Ahlaksal Boluk. Gnn birinde ahlaksal duygularn ve yarglarn yerine neyin geeceini imdi kim tarif edecek durumdadr! Binann temellerinin tmyle yanl konduu ve tamir edilemeyecei ok kesin ekilde anlalsa bile: Akln balaycl azalmad srece, onun balaycl gnden gne hep azalacaktr! Yaamn ve eylemin yasalarn yeniden ina etmek.., bu grev iin fizyoloji, tp, sosyoloji ve yalnzlk retisi bilimlerimiz kendi balarna henz yeterli deil: Sadece onlardan yeni ideallerin (bizzat yeni idealler olmasa bile) temel talar karlabilir, Bylece zevk ve yetenee gre imdilik bir varl ya da sonralk bir varl yaarz ve bu ikisi arasndaki bolukta mmkn olduunca ok, kendi kralmz olmak ve kk deney devletleri kurmak iin en iyisini yaparz. Bizler deneyiz: yle de olmak istiyoruz! 454. Ara Konuma. Bunun gibi bir kitap bir seferde okunmak ya da bakalarna okumak iin deil, bavurmak iindir, zellikle gezintide ve seyahatlerde, insan ban onun iine sokup tekrar tekrar kaldrabilmeli ve etrafnda bildik hi bir ey bulmamal. 455. Birinci Doa. imdi eitildiimiz ekliyle nce ikinci bir doa ediniriz: Dnya bizi olgun, reit, ie yarar diye nitelendirdii zaman o doaya sahip oluruz. iimizden az saydaki kimseler, zaten bu deriyi gnn birinde karp atabilmek iin yeteri kadar ylan zellii gsterirler: Kabuklarnn altnda birinci doalar yeterince olgunlatktan sonra. Pek ok kimsede embriyon bundan dolay kurur. 456. Olumakta Olan Bir Erdem. Antik filozoflarn erdemin ve mutluluun btnl ya da Hristiyanln ilk nce tanrnn kralln ele geirmeye al, ondan sonra o eyler hissenize decektir! gibisinden iddialar ve vaatleri... hibir zaman btnyle drste yaplmad, ama yine de vicdan huzuruyla yapld: Byle gerek olmas arzu edilen cmleler, kstaha hakikatmi gibi geree kar ortaya konuyor ve bu esnada dini ya da ahlaksal vicdan azab duyumsanmyordu... nk insan erdemin ya da tanrnn in honorem majoreminde kendi yararna olmayan grlerle gerei yenmiti! Doruculuun bu basamanda hala bir ok namuslu insan var: Eer kendilerini zverili hissediyorlarsa, hakikati hafife almalarna izin verildii anlalyor. Nitekim ne Sokrat, ne de Hristiyanlk erdemleri arasnda drstln bulunmadna dikkat edin: Bu, en yeni erdemlerden biridir, henz tam olgunlamam, sk sk kartrlr ve yanl bilinir, kendisinin hemen hemen bilincinde deil... arzumuza gre tevik edebileceimiz ya da durdurabileceimiz olumakta olan bir ey. 457. Son Suskunluk. Kimilerinin bana gelen, define arayclarnn bana gelene benzer: Baka ruhlarda gizli kalm bir eyi tesadfen kefedip, bundan genellikle tamas ok zor olan bir bilgi edinirler! nsan duruma gre yaayanlar ve lleri bir lde iyi tanyabilir, onlardan bakalarna bahsetmeyi iinden naho bulabilir: Her kelimede dncesizlik edeceinden korkar. Bilge bir tarihinin birdenbire suskunluunu dnebiliyorum. 458. Byuk Piyango. Bu ok nadir ama hayran olunacak bir ey: Yani gzel biimlenmi akl olan bir insan, bu insann karakteri, hevesleri ve yaantlar da var, bunlar byle bir akla aittirler. 459.

113

114 Dnrn Alicenapl. Rousseau ile Schopenhauer... her ikisi de varlklarna u sylemi konduracak kadar gururluydu: vitam impendere vero. Ve yine her ikisinin de verum impendere vitae yapmakta baarl olamaynca gururlar nasl incinmi olabilir! Verum, her birinin bundan anlad... bilgilerinin yannda yaamlar melodiye uyum gstermek istemeyen kaprisli bas gibi akp gidiyordu! Ama, eer her dnre sadece tam vcuduna uyacak kadar verilseydi, bilginin durumu kt olurdu! Ve dnrler iin kt olurdu, eer kibirleri bunu yalnz balarna katlanacak kadar byk olsayd! Byk dnrn en byk erdemi, bilgi sahibi olarak kendini, yaamn korkusuz, sk sk utanarak, sk sk asil alayla ve glerek... kurban eden alicenapldr. 460. Tehlikeli Saatlerden Yararlanmak. Eer bir insan ya da bir olayn ortaya koyduu durum, malmz, mlkmz, erefimiz, lm kalmmz ya da yaknlarmz iin tehlike yaratyorsa, bu insan ve durumu ok daha baka trl tanrz: rnein Tiberius, mparator Agustinusun yapsnn ve ynteminin i yz hakknda en bilge tarihi iin mmkn olandan daha derin dnerek daha ok bilgi sahibi olmaldr. imdi greceli olarak ok byk bir gvenlik iinde yayoruz, bu da bizim iyi insan sarraf olmamz engelliyor: Birisi heveskarlktan br can skntsndan, ncs alkanlktan dolay inceleyip aratryor; hibir zaman incele, ya da yok ol! denilmiyor. Gerekler bakla vcudumuza kaznmad srece, onlara kar gizliden gizliye bir nemsememe ekincesi koyuyoruz: Bize hala sanki sahip olabileceimiz ya da sahip olamayacamz tyl ryalara ok benzer grnyorlar.., sanki onlarda bir ey bizim keyfimize greymi, sanki bizim de bu gereklerimizden uyanmamz mmkn olurmu! 461. Hic Rhodus, hic salta. (te Rodos, burada atla! Ezopusun bir fabelinde geer. Anlam: Ne yapabiliyorsan burada yap; ya da Halep orada ise arn buradadr.".) Mziimizin deniz eytan gibi karakteri olmad iin kendini her eye dntrebilir, dntrmek zorundadr: Bu mzik eskiden Hristiyan bilginleri izleyip onlarn ideallerini seslere aktard: Sonunda ideal bir dnre uygun daha tiz, daha neeli ve genel bir tonu niye bulamasn? nce ruhunun uzaklarda szlen kubbelerinde sanki onu yurdunda aa yukar sallayan bir mzik? imdiye dein mziimiz ok bykt ve ok iyiydi: Onunla her ey yapmak mmknd! Bylelikle eyin ayn zamanda hissedilmesinin mmkn olduunu gsterdi: Ycelik, derin ve scak aydnlanma ve en kusursuz tutarlln sonsuz zevki! 462. Yava Krler Ruhun kronik hastalklar, vcuttakiler gibi, vcudun ve ruhun aklna kar bir kez ilenen kaba bir su sonucunda ok nadir olarak ortaya karlar, ama genellikle saysz kez dikkat edilmeden yaplan ihmaller sonucunda. rnein her kim gnden gne ok az nefes alr ve cierlerine ok az hava ekerse, yle ki bir btn olarak yeterince zorlanmaz ve almazsa, sonunda kronik akcier arlar eker: Byle bir durumda iyileme, yeniden ters ynde saysz kk almalarn yaplmas ve farkna varmadan baka alkanlklar itiyat haline getirmesi, rnein her eyrek saatte bir kez derin nefes alp vermenin kural haline getirilmesi dnda baka bir yoldan olmaz (mmknse dz ekilde yerde yatarak; her eyrek saatte alan bir saat, yaam arkada olarak seilmelidir). Btn bu krler yava ve zorlayc deildirler; ruhunu sala kavuturmak isteyen kimse de, en kk alkanln deitirilmesi konusunu dnmek zorundadr. Birisi gnde on kez evresine kt sz syler ve bu srada, zellikle birka yl sonra, kendi kendine gnde on kez evresini gcendirmeye zorlayan bir alkanlk yasas koyduunu ok az dnr. Ama kendini onlara on kez iyilik yapmaya da altrabilir!

114

115

463. Yedinci Gn. Onu benim yaratm olarak m vyorsunuz? Benim yaptm, sadece canm skan eyleri kendimden uzaklatrmaktan ibarettir! Ruhum yaratclarn kibrinin stndedir. Siz bunu benim boyun eiim olarak m vyorsunuz? Ben sadece canm skan eyleri kendimden uzaklatrdm! Benim ruhum boyun eenlerin kibrinin stndedir. 464. Balayann Utanc. Hep veren ve balayan kimseleri oynayp bu srada yzn gstermek alicenaplk deildir! Ama vermek ve balamak ve adn, ba gizlemek! Ya da doa gibi isimsiz olmak, burada nihayet bir kez olsun hediye edene ve verene, artk ltfeden bir yze rastlamamak, bizi her eyden ok sevindirir! Doaldr ki siz bu sevinci de kaybediyorsunuz, nk doaya bir tanr soktunuz... ve imdi her ey tekrar baml ve sklm durumda! Nasl? Hibir zaman kendi bana yalnz kalamaz m? Artk hibir zaman korumasz, savunmasz, tasmasz, hediyesiz olmayarak m? Eer hep bir bakas evremizde olacaksa, o zaman dnyadaki en iyi cesaret ve iyilik olanaksz hale getirilmi demektir. nsan cennetin bu usandrclna kar bu kanlmaz doast komuya kar tamamen eytana dnmek istemez mi! Ancak, bu gerekli deil, sadece bir rya idi! Uyanalm! 465. Bir Karlama Srasnda. A: Nereye bakyorsun? Uzun zamandan beri burada sessizce duruyorsun. B: Hep eski ey ve yeni ey! Bir eyin yardma muhta oluu beni kendisine o kadar fazla ve o kadar iine ekiyor ki, sonunda dibine varyorum ve buna hi de o kadar demediini anlyorum. Bu tr deneyimlerin sonunda bir tr znt ve dinginlik ortaya kyor. Bunu gnde kk apta kez yayorum. 466. hret Kayb. Tannmayan birisi olarak insanlarla konuabilmek ne ayrcalk! Eer tanrlar kimliimizi aklayp bizi mehur ederlerse, erdemlerimizin yarsn alrlar. 467 ki Kez Sabr Bununla birok insana ac veriyorsun. Biliyorum ve unu da biliyorum ki, bunun iin iki kat ac ekeceim, nce onlarn acsna duyduum merhametten, sonra benden alacaklar intikamdan dolay. Ama yine de imdi yaptm gibi yapmak, daha ok gerekli. 468. Gzellik Dnyas Daha Byktr Doadaki kurnaz ve neeli, her eyin kendine zg gzelliini kefedip sanki sust yakalamak iin dolar gibi bir parltl gnein, bir frtnal gkyznn altnda, bir en soluk afak vaktinde kayalarla, koylarla, zeytin aalaryla ve fstk amlaryla kapl bir ky parasnn nasl kusursuzlua ve ustala ulatn grmek iin deneme yapar gibi: nsanlar arasnda da onlarn kaifleri ve gzlemcileri olarak, onlara bir gneli, bir frtnal ve bir ncde nce yar karanlkta ve yamur bulutlarnda gelien kendi gzelliklerinin grnmeleri iin iyiyi ve kty gstererek byle dolamamz gerekirdi. Kt insandan vahi bir doa manzaras olarak zevk almak yasak mdr? O manzarann kendi cesur yollar ve k etkileri yok mu? Ayn insan iyiyse ve kanunlara uygun davranyorsa gzmze bir taslak ve karikatr gibi grnp doada bir leke olarak bize ac vermez mi? Evet yasaktr: imdiye dein sadece ahlak bakmndan iyi olan eyde gzelliin aranmasna izin veriliyordu.., ok az bulmu olmak ve omurgasz hayali gzellikler aramak zorun da kalm olmak, bunun iin yeterli bir gerekedir! Ktlerde, erdemlilerin haberinin bile olmad

115

116 yz tr mutluluk bulunduunun kesin olmas gibi, yz tr de gzellik var: Ve ou henz kefedilmedi. 469. Bilgenin Vahilii. Buddhistlenin syledii yalnz dola bir gergedan gibi arksna gre ar, her eyi ezen bilgenin gidiinde... zaman zaman bar ve mlayim insancllk zelliklerine ihtiya var: Ve, dorusu bu belirtilere ihtiya, sadece her hzl admda, akln her kibar ve sempatik dnmlerinde, sadece nktede ve bir lde kendi kendisiyle alay etmede deil, bizzat kendi kendisiyle elimelerde, mevcut mantkszlklarn ara sra tekrarnda da vardr. Yazg gibi yuvarlanan silindire benzemesin diye, retmek isteyen bilge, aybn rtmek iin hatasn kullanmak zorundadr ve aalayn beni! derken, gasp edilmi bir hakikatin savunucusu olmak iin izin rica eder. Sizi dalara gtrp yaamnz belki tehlikeye sokacaktr. Bunun iin iyi niyetle, nceden ve sonradan, byle bir nderden intikam almay size brakr... bu kendisi iin nde gitmenin keyfini karmasnn bedelidir. Sizi bir zaman karanlk bir maaradan geirip kaygan yollara gtrdnde kafanzdan geeni dnyor musunuz? Kalbiniz nasl da arparak ve can skntsyla size: Bu nder burada yerlerde srnmekten daha iyisini yapabilir! O haylazlarn yeni ve merakl bir trdr: Takip ederek, ona zaten bir deer veriyor gibi grnmemiz, onun iin ok fazla eref deil mi? demiti. 470. oklarnn Ziyafetinde. Dikkatle bakmayp liyakatini kontrol etmeden kulara yem serpen birisinin elinden bir ku gibi beslenirse insan, ne kadar mutlu olur! Gelen ve uup giden, gagasnda isim tamayan bir ku gibi yaamak! Benim zevkim, byle birounun ziyafetinde karnm doyurmaktr! 471. Yaknndakine Duyulan Baka Sevgi. Heyecanl, grltc, tutarsz ve sinirli yapdaki kimse, byk tutkuya ztlk oluturur: Bu sessiz, mahzun ite btn scak ve ateli eyleri toplayarak yaayan kor, insan darya souk ve kaytsz baktrp yz hatlarnda belirli bir vurdumduymazlk ifadesini yanstr. Bu tr insanlar, geri zaman zaman yakn insanlar sevebilirler... ama bu sevgi, dost canls olanlarla ivelilerin sevgisinden baka trldr: yumuak, dnceli, sakin bir dostluktur; onlar sanki, surlar ve dolaysyla hapishaneleri olan kalelerinin pencerelerinden bakarlar: Yabana, bolua, bakasna bak, onlara ok iyi gelir! 472. Kendini Hakl karmamak. A: Ama neden kendini hakl karmak istemiyorsun? B: Bunda ve yz eyde yapabilirdim bunu, ama hakl kmadaki zevki kmsyorum: nk bu tr eyler benim iin yeterince byk deil, ve bu eylere gerekten ok nem veriyor! denebilecek bu basit eylerin haince sevincine yardm etmektense, zerimde lekeleri tamay yelerim. Ancak, bu doru deil! Belki de hakkmdaki yanl dnceler konusunda bilgi vermeyi bir grev saymak iin, kendi kendime daha ok nem vermem gerekirdi... kendime ve ortaya kardm etkilere kar ok kaytszm. 473. nsan Evini Nerede na Etmeli. Eer kendini yalnzlkta byk ve retken hissedersen, o zaman topluluk iindeki bir yaam seni kltp tahrip edecektir: ve tersi. G dolu yumuaklk, bir babada olduu gibi... bu havaya nerede girersen, evini orada kur, ister karmakln, ister sessizliin iinde olsun. Ubi pater sum, ibi patria.

116

117

474. Tek Yol. Eytiim tanrsal varla ve grngnn peesinin arkasna ulamak iin biricik yoldur Platon bunu nasl vakur ve cokulu bir biimde savunduysa, Schopenhauer de eytiimin tam tersini byle ileri srd... ve ikisi de haksz. nk bize yolunu gstermek istedikleri hibir ey yok. Ve imdiye dein insanln byk tutkular, hi bir eye kar gsterilen tutkular deil miydi? Ve btn trenleri... bo yere yaplan trenler deil miydi? 475. Arlamak. Onu tanmyorsunuz: Kendine ok arlk asabilir, yine de onlarn hepsini yksee karr, Kk kanat rpmalarnzdan sonra, o aada kalsn, nk bu arlklar kendine asm, diye karar verirsiniz! 476. Tinin Hasat enliinde. Onunla ilgili deneyimler, yaantlar, dnceler ve bu dnceler hakkndaki ryalar gnden gne artar ve fkrr... lsz, byleyici bir zenginlik! Grn ba dndryor; insan akl fukaralarn nasl kutsayabilir artk anlamyorum! Ancak, ara sra, eer yorgunsam, onlara imreniyorum: nk byle bir zenginliin ynetimi zor bir i, ve arl btn mutluluu ezmesi, az grlen bir olay deil. Evet, eer sadece bakmak yetseydi! Eer insan bilgisinin cimrisi olsayd sadece! 477. Kukudan Kurtulmu. A: Bakalar genel bir ahlaksal pheden darya keyifsiz ve zayf, anm, hatta yar kemirilmi olarak kyorlar... ama ben, yeniden kazanlm igdlerle hi olmadm kadar cesur ve salklym. Keskin rzgarn estii, denizin kabard ve tehlikenin byk olduu yerlerde, kendimi iyi hissediyorum. Her ne kadar, sk sk bir solucan gibi almak ve kazmak zorunda kaldysam da, solucan olmadm. B: Ktmser olmaktan biraz nce vazgetin! nk reddediyorsun! A: Ve bylelikle tekrar kabul etmeyi rendim. 478. Yanndan Geelim. Bala onu! Onu yalnzl ile babaa brak! Onu tamamen paralamak m istiyorsun? ine aniden scak bir ey dklen bir bardak gibi atlad... ve o adam yle deerli bir bardakt ki! 479. Ak ve Doruluk. Biz zevk iin hakikate kyan kt niyetli canileriz ve bize grnenden daha ok doruyu gsteren alm hrszlar ve bunlarn yardm ve yataklaryz... bundan dolay dnr, dikenlerini ve ktlklerini gsterip onu batan karmay braksnlar diye, arada srada defalarca sevdii kiileri (bunlar mutlaka onu sevenler olmayacaktr) koymak zorundadr. Bunun sonucunda dnrn iyilii, klen ve byyen ayna kavuacaktr. 480. Kanlmaz. Ne isterseniz yapn: Kim sizi istemiyorsa yaantlarnzda sizi kltecek bir neden bulur! Bilginin ve kalbin en derin dnmlerini yaayp, iyileen insan gibi acl bir glmsemeyle zgrle ve sessiz aydnla k: Ama birisi mutlaka syleyecek: Bu kii hastaln bir gereke olarak kabul ediyor, gszln herkesin gszl iin bir kant olarak kabul ediyor; hasta olacak kadar kibirlidir, bylece ac ekenin tadn kard duygu stnln hisseder. Ve birisinin kendi zincirlerini havaya uurduunu ve bu srada ar yaralandn varsayalm:

117

118 O zaman bir bakas alay ederek onu gsterecektir. Beceriksizlii amma da byk! diyecek; byle bir ey, ancak zincirlerine alan ve onlar paralayacak kadar deli olan birisinin bana gelir!" 481. ki Alman. nsan Kant ile Schopenhaueri Platon, Spinoza, Pascal, Rousseau ve Goethe ile karlatrsn ve bunu yaparken akllarn deil, ama ruhlarn dikkate alsn: o zaman ilk srada belirtilenlerin aleyhine olur: Dnceleri, cokulu bir ruh hikayesi oluturmaz, roman oluturacak bir ey yok onlarda, ne bir bunalm, ne facia ya da lm sahneleri; dnceleri, bir ruhun ayn zamanda tasarlanmam biyografisi deildir, tersine, Kantn durumunda bir kafann, Schopenhauerin durumunda ise bir karakterin (deimezin) betimlenmesi ve yansmas ve bizzat ayna dan, yani yetkin bir akldan duyulan sevintir. Kant, eer dnceleri ile k saarsa, en iyimser anlamyla drst ve saygdeer, ama nemsiz grnr: Onda genilik ve g yoktur; bandan ok fazla olay gemedi ve alma tarz, bir eyler denemesi iin lazm olan zamann kendinden alyor... makul olduu gibi dardan gelen kaba olaylar deil, yazgya ve sarsntlara den en yalnz ve en sakin yaam dnyorum, bu yaamn bo vakti var ve dnce tutkusuyla yanp kavruluyor. Schopenhauer onun bir adm nndedir: En azndan doann belli derecede ar irkinlii var nefretinde, hrsnda, kibrinde, gvensizliinde; biraz daha vahi yapdadr ve bu vahilik iin vakti ve bo vakti vard. Ama onda gelime yoktu: Ayn ekilde dnce alannda da gelime yoktu; hikayesi yoktu. 482. Sosyal liki Aramak. Doru zamanda atee konulan ve doru zamanda ateten alnan kestaneler gibi yumuak, gzel, tatl ve besleyici erkeklerle ilikiye girmek istersek, ok aranr myz? Kimler yaamdan az ey bekler, ve onu hak ederek deil de hediye olarak almak ister, sanki onlara onu kular ya da arlar getirmi gibi? Kendilerini dllendirilmi gibi hissedebilmek iin kimler ok gurur duyar? Ve bilgi tutkularnda ve drstlklerinde hrete ayracaklar zaman ve dknlk konusunda kimler ok daha ciddidir? Bu tr adamlara filozof derdik; ve onlar kendilerine her zaman daha mtevaz adlar bulacaklar. 483. nsanlara Kar Duyulan Usan. A: Tanmay ren! Evet! Ama hep insan olarak! Nasl? Hep ayn komedinin karsnda oturup, ayn komedide oynayarak m? Nesnelerin iini hibir zaman bu gzlerden baka gzlerle grememek mi? Organlar bilgiye daha elverili olan nice yaratk eidi olabilir! Btn bilgilerinin sonucunda insanlk neyi anlam olacak? Organlarn! Belki de bu, u demek: Bilginin olanakszln! Perianlk ve irenlik! B: Bu kt bir saldr.., akl sana saldryor! Ama yarn tekrar anlamann iinde ve bu suretle tekrar aklszln iinde olacaksn, bu, insans eylerin zevkinde demektir. Denize gidelim! 484. Kendi Yolu. nsann kendi yolu denilen yola, belirleyici adm atp koyulursak, o zaman bir sr kendini birdenbire aa vurur: Bizimle arkada ve samimi olan herkes, imdi ye kadar bize stn olduklarn dnyorlard, imdi ise incindiler. Onlarn en iyileri hogrl olup sabrla, doru yolu... onlar doru yolu bilirler ya! tekrar bulmamz beklerler. brleri alay ederler ve sanki insan geici olarak delirmi gibi yaparlar ve insan haince yanl yola sevk eden kii olarak nitelendirirler. Ktler bizi kibirli deliler olarak ilan edip gdlerimizi karalamay denerler; ve en kt olan bizi kendinin uzun bir bamllk iin intikama susayan en kt dman olarak grr... ve bizden korkar. 0 zaman ne yapmal? Benim nerim

118

119 udur: Bir yl nceden btn tandklarmza her tr gnahlar iin af gvencesi verilir, ondan sonra egemenlie balanr. 485. Uzak Perspektifler A: Ama neden bu yalnzlk? B: Ben kimseye gcenmiyorum. Ama yalnz bama, arkadalarma, onlarla birlikte olduumdan daha net ve gzel grnyorum; ve mzii en ok, ondan uzakta olduum zaman sevip hissediyordum. yle grnyor ki, olaylar hakknda iyi eyler dnebilmem iin uzak perspektiflere ihtiyacm var. 486. Altn ve Alk. Zaman zaman dokunduu her eyi altna eviren insan var, iyi kt gnn birinde alktan lmek zere olduunu kefedecek. Etrafndaki her ey parldyor, harika, yaklalmaz ve o altna evirmesi kesinlikle mmkn olmayan eylerin zlemini ekiyor... ve nasl da zlemini ekiyor! A birisinin yemei zledii gibi! Neye el atsn? 487. Utanma. Orada gzel bir at durmu yeri eeliyor, hzla nefes alp veriyor, drt nala komak istiyor ve genelde srtna binen kiiyi seviyor.., ama ne ayp! Binicisi bugn onun srtna kamaz, yorgundur. Bu, yorgun dnrn kendi felsefesinden duyduu utantr. 488. Sevginin Savurganlna Kar. Gl bir antipati duygusuna kaplrsak, kzarmaz myz? Ama bunu, iindeki adaletsizlikten tr gl sempatik duygularda da yapmalyz! Evet, daha da fazlas: Kimi insanlar, eer birisi onlara sempatisini, sadece bakalarna gsterdii sempatiden birazn ekmek suretiyle gsterirse kalplerini daralm, kelepe vurulmu gibi hissederler. Ya tercih edilip, seildiimizi onun sesinden iitirsek! Ah, bu seimden memnun deilim, beni byle tarif etmek isteyene kzdm fark ediyorum: Beni bakalarn harcayarak sevmemeli! Kendi hesabma, kendime katlanmay grmek istiyorum! Ve, sk sk kalbin dopdolu ve taknlk edecek nedenim var... bakalarnn ihtiya duyduu, iddetle ihtiya duyduu byle bir eyi, byle bir kimseye asla vermemeli! 489. aresizlik indeki Arkadalar Arada srada, bir arkadamzn bizden ok bakasna ait olduunu, inceliinin ona bu kararda znt verdiini ve bencilliinin bu karar vermeye yetmediini fark ederiz: O zaman, onu rahatlatarak, incitip kendimizden uzaklatrmamz gerekir. Bu onun iin zararl olacak bir dnce tarzna getiinde de ayn ekilde gereklidir: Ona kar duyduumuz sevgi, zerimize aldmz bir hakszlk sayesinde onun kendini bizden ayrlmas iin vicdan rahatl yaratmaya srklemesi gerekir. 490. Bu Kk Hakikatler! Bunlarn hepsini tanyorsunuz, ama onu hibir zaman yaamadnz... ahitliinizi tanmyorum. Bu kk hakikatler! Onlar sizi kk sanyor, nk siz onlar kannzla demediniz! Fakat onlar ok fazla dendiinden dolay m byk? Ve kan her zaman ok fazladr! nanyor musunuz? Kan konusunda ne kadar cimrisiniz! 491. Yalnzln Bir Baka Nedeni! A: Demek tekrar lne dnmek istiyorsun? B: Acelem yok, kendimi bekleyeceim... her seferinde kaynamdan gn na su kana kadar ge oluyor ve sk sk susuzluktan dolay katlanacamdan fazla strap ekiyorum. Bu yzden

119

120 kendimi yalnzla atyorum. .. herkesin sarncndan imemek iin. Kalabalklar iinde, o insanlar gibi dnyorum, kendi dndm gibi deil; bir sre sonra, sanki beni kendimden koymak istiyorlar ve ruhumu benden almak istiyorlar gibi geliyor... ve herkese kzp, herkesten korkuyorum. le tekrar iyilemek iin ihtiya duyuyorum. 492. Gney Rzgarlar Altnda. A: Artk kendimi anlamyorum! Daha dn iim ok frtnal ve bu srada yle scak, yle neeliydi... ve ar aydnlkt. Ama bugn! Her ey Venedik'in deniz kula gibi sessiz, engin, melankolik, karanlk: Hibir ey istemiyor ve bu srada derin derin soluyorum, yine de kendi kendime iten ie bu hibir ey istememe konusunda fke ve infial iindeyim: Byle melankoli denizimin dalgalar ileri geri arldyor. B: Sen burada kk, ho bir hastal tanmlyorsun. Onu gelecek kuzey-gney rzgar senden alacak! A: Ama neden! 493. Kendi Aac stnde. A: Kendi fikirlerimden zevk aldm kadar hibir dnrn fikirlerinden zevk almyorum: Elbette bu, onlarn deeri konusunda hibir ey ifade etmiyor, ama, bana en lezzetli gelen meyveleri sadece tesadfen benim aacmda bitiyorlar diye geri evirmem, delilik olurdu! Ve birinde bu delilii yaadm. B: Bakalarnda tam tersi oluyor: Bu da dncelerinin deeri hakknda hibir ey ifade etmiyor, zellikle de kendi deerlerine kar. 494. Cesur Kiinin Son Kant. Bu allkta ylanlar var. iyi, alla gidip onlar ldreceim. Ama belki bu srada onlar senin deil, sen onlarn kurban olursun! Benim neyim var? 495. retmenimiz. Genlikte, retmenlerimizle yol gstericilerimizi, tesadfen iinde yaadmz adan ve bulunduumuz evrelerden alrz. iinde yaadmz an bizim iin bakalarndan daha fazla elverili retmenleri olduu ve bizim onlar fazla bir araya girmeden bulmak durumunda olduumuz konusunda dncesiz bir gvenimiz bulunuyor. Bu ocukluk iin insan sonradan ar bir bedel demek zorunda kalyor: nsan retmenlerinin cezasn ekmek zorundadr Sonra, insan gemi devirler de dahil olmak zere, btn dnyada belki de doru yol gsterici aramaya kyor... ama belki de imdi artk ok ge. Ve en kt durumda biz genken onlarn yaadn.., ve eskiden yanldmz kefederiz. 496. Kt lke. Platon, felsefi dnrn, mevcut her toplum da, btn aalklarn rnei olarak kabul edilmesi gerektiini harika bir ekilde betimlemitir. nk filozof trelerin eletirmeni olarak, ahlakl insanlarn kartdr, ve ii yeni trelerin koyucusu olacak ekilde ileri gtremezse, o zaman insanlarn anlarnda kt ilke olarak kalr. Bu noktadan hareketle, zgr dnceli ve yenilik dkn Atina ehrinin, Platonun yaad dneminde onun hretinde rol oynadn tahmin edebiliriz: Kendisinin de syledii gibi vcudunda siyasi drts olan Platonun o zaman Sicilya'da kez, tam da bir Yunan Akdeniz devleti denemesini hazrlar grnmesine, kim arr? Bu devlette ve onun yardmyla Platon, sonradan Muhammetin Araplar iin yaptn, Yunanllar iin yapmak istiyordu: Byk kk alkanlklar, zellikle herkesin gnlk yaam tarzn belirlemek. Dnceleri, Muhammetin dnceleri kadar mmknd: Hristiyanln ok daha inanlmaz dnceleri, mmkn olarak ispatland ya! Birka rastlant az, birka rastlant ok... dnya Gney

120

121 Avrupann Platonlamasn yaard; ve bu durumun imdiye kadar srdn varsayalm, o zaman muhtemelen Platondaki iyi ilkeye sayg duyardk. Ama o baarl deildi: Ve bylece kendisine bir hayalperestin bir topyacnn n kald... daha yz kzartc lakaplar eski Atina ile birlikte batp gitti. 497. Temizleyen Gz. Dehann varl, en ok Platon, Spinoza ve Goethe gibi tinin karaktere ve mizaca sadece gevek balarla balanm, bunlardan kolaylkla ayrlan ve sonra onun stne kabilen kanatl bir yaratk gibi grnd insanlarda sz konusu edilebilir. Buna karn mizalarndan asla kopamayanlar dehalarn en hararetli bir ekilde anlatp, ona en tinsel, en byk, en genel ve hatta duruma gre kozmik bir ifade verdiler (rnein Schopenhauer gibi). Bu dehalar, kendilerinin zerinden uamazlard, ama utuklar her yerde kendilerini bulduklarna, tekrar bulduklarna inandlar... bu onlarn bykl idi, ve byklk olabilir! ismi daha iyi hak eden dierlerinin mizalarndan ve karakterlerinden deil, onlardan bamsz olarak ortaya kt anlalan, ve genellikle onlara kar yumuak bir muhalefetle dnyaya, bir tanrya bakarcasna bakan ve bu dnyay seven temiz, temizleyici gzleri var. Ama onlara da bu gz bir seferde balanmamtr Grmenin bir uygulamas ve okulncesi eitimi vardr, ve ans olan, doru zamanda bir de temiz grme retmeni bulur. 498. stemeyin! Onu tanmyorsunuz! Evet o, rahat ve serbeste insanlara ve eylere boyun eer, ikisine kar da hogrldr; biricik ricas, rahat braklmasdr... ama insanlar ve eyler boyun emeyi talep etmedikleri srece. Her eyi talep etmek, onu gururlu, sklgan ve sava yapyor. 499. Kt nsan. Sadece yalnz insan ktdr! diye bard Diderot: Ve o anda Rousseau kendini lmcl yara alm gibi hissetti. Dolaysyla kendi kendine Diderotnun hakl olduunu itiraf etti. Gerekten, toplumun ve ahbapln iindeki her kt eilim, kendine o kadar ok zor kullanmak o kadar ok maske deitirmek, o kadar sk erdemin Prokrustes masasna (Yunan efsanesine gre, gezginleri yataa uydurmak iin onlarn kol ve bacaklarn krp kesen ya da ekip uzatan devin bu ilemi yapt yatak) yatmak zorundaki insan rahatlkla ktnn ehitliinden sz edebilir. Yalnzlkta bunlarn hepsi dp gider. Kt insan en ok yalnzlk iinde olan insandr: hem de en iyi durumda olduu yerdedir... ve sonu olarak her tarafta bir tiyatro oyunu, seyircinin gz iin de en gzelidir. 500. izgiye Kar. Bir dnr, kendini yllarca izgiye kar dnmeye zorlayabilir: Ona kendilerini iten sunan dnceleri izlemesini deil, bir makamn, ngrlm bir zaman blmnn, keyfi bir alma trnn onu mecbur etmi grnen dnceleri belirtmek istiyorum. Ama sonunda hasta olur: nk, bu grnrdeki ahlaksal galibiyet sinirlerini ancak kural haline getirilmi ar bir zevkin yapaca gibi temelden mahveder. 501. lml Ruhlar! Ruhun lmszlne olan inantan vazgeilmesi, belki de bilgi konusunda elde edilen en yararl baar olmutur. imdi insanlk bekleyebilir, artk eskiden yapmak zorunda olduu gibi acele etmeye ve yar kontrol edilmi dnceleri bomaya ihtiyac yoktur. nk eskiden zavall sonsuz ruhun kurtuluu ksa yaam srasndaki bilgilere balyd, bugnden yarna karar verilmesi gerekiyordu... bilginin korkun bir nemi vard! Yeniden yanlmaya, denemeye, geici olarak kabul etmeye cesaret kazandk...

121

122 btn bunlar o kadar nemli deil!.., ve ite bundan dolay bireyler ve cinsler, eskiden delilik ve cennet ve cehennemle oynamak biiminde alglanacak muhteem grevleri dikkate alabiliyorlar. imdi kendi kendimizle deney yapabiliriz! Evet insanolunun bunu yapmaya hakk var! Bilgiye en byk kurbanlar henz verilmedi... evet, imdi eylemlerimizin nnde giden byle dnceleri eskiden sadece sezmek bile tanrya kfr ve sonsuz selametten vazgemek saylrd. 502. Deiik Durum in Bir Szck. Hrs kimisinde vahi, iren ve irkin hayvan birdenbire ortaya karr; brnde onun sayesinde ykseklie ve bykle, hareketlerin ihtiamna ykselir, buna kar onun dier varl zayf grnr. Tamamen asillemi bir nc de en soylu Sturm und Dranga da sahiptir, bu durumda vahi gzel doa olup onun genellikle canlandrd byk, sakin, gzel doadan sadece bir derece daha derindir: Ama doa coku iinde olursa insanlar tarafndan daha iyi anlalr ve esasen bu durumundan dolay sayg grr... bu, durumda insanlara bir adm daha yakn ve akrabadr. Byle bir grnten insanlar hayranlk ve dehet duyumsarlar ve ite o zaman ona tanrsal adn verirler. 503. Dostluk. Felsefi yaamla dostlara yararl olunmayaca yolundaki felsefi yaama kar ileri srlen itiraz, kesinlikle modern bir insandan gelmi olamaz: Antik aa aittir. Antik a dostluu enine boyuna ve sk skya yaad, dnd ve neredeyse kendisiyle birlikte mezara gtrd. Bu onun bizim nmzde yapt atlmdr: Buna karn biz idealletirilmi cinsel ak gsterebiliriz. Antik insanlarn btn byk yetenekleri, desteklerini erkek erkee olmalarndan ve kadnn, erkein en yakn, en ycesi, hatta tek ak olma hakkn ileri srememesinden alrd... ehvet duygusunun duyumsamay rettii gibi. Belki de aalarmz, zerlerinde sarmak ve asmalar olduu iin o kadar ok bymyor. 504. Barn! ocuun rendii ile adamn idrak ettiini bartrmak felsefenin mi grevi olmal? ocukla adamn arasnda bulunduklar ve orta ihtiyalar olduu iin felsefe, delikanllarn grevi mi olmal? nsan filozoflarn imdi ka yanda tasarlama hevesine kapldklarn dnnce, neredeyse yle grnyor: inanmak iin ok ge ve bilmek iin ok erken saylmayan bir ya. 505. Pratik Kimseler. Biz dnrler btn eylerin lezzetini nce belirlemek, gerekli durumda aklamak durumundayz. Pratik insanlar sonunda bunu bizden alrlar; bize olan bamllklar inanlmayacak kadar byktr ve hakknda bu kadar az bildikleri halde, biz uygulayc olmayanlar bu denli gururla grmezlikten gelmeyi sevmeleri, dnyann en komik oyunudur: Evet pratik yaamlarn kmserlerdi, eer biz onu kmsemeyi tercih etseydik: Bizim, zaman zaman kk intikam duygularmz kkrtabilecek ey. 506. Btn yilerin Mecburi Kurumalar. Nasl? Bir eserin kavranmas, ann onu ortaya koyduu zaman kavrad gibi mi olacakm? Ama insan onu byle kavramamakla ondan daha ok zevk alr, ona daha ok arr ve ondan daha ok ey renir! Her yeni iyi eserin zamann rutubetli havasnda yattka asgari deerini koruduunu fark etmediniz mi? Gerekte de piyasann, kartlarn, en yeni fikirlerin ve bugnle yarn arasndaki btn geici eylerin hretini hala zerinde tad iin mi? Sonradan kuruyup gider, gncellii

122

123 kaybolur... ve ancak o zaman derin bir parlt ve nefis bir koku kazanr, evet, bu noktaya gelince, sonsuzluunun sessiz gz grmeye balar. 507. Hakikat eyin Tiranlna Kar. Btn fikirlerimizi gerek kabul edecek kadar lgn bile olsak, yalnz balarna var olmalarn istemezdik: Hakikatin tek bana hakimiyetinin ve snrsz gcnn nereden arzu edildiini bilmiyorum; bana onun byk bir gce sahip olmas yeterlidir. Ama o mcadele edebilmeli ve kartlar olmal, ve insan kendini ara sra hakikat olmayanda dinlendirebilmeli... yoksa bize can skc, gsz ve tatsz gelir, ve bizi de o hale getirir. 508. Cokulu Almamak. Kendimize yararl olmak iin yapacamz ey, bize ahlaksal bir vg getirmemeli, ne bakalarndan, ne kendimizden; keza kendimize sevinmemiz iin yapacamz eyin de o denli az olmas gerekir. Bu tr durumlar cokulu almamak, btn cokulu eylerden kanmak, btn byk insanlar iin iyi bir davrantr: Ve her kim ona alrsa, o kiiye saflk tekrar balanmtr. 509. nc Gz. Nasl! Senin hala tiyatroya m ihtiyacn var! O kadar gen misin? Akll ol ve trajedi ve komediyi daha iyi oynandklar yerde ara! Daha ilgin ve ilgi gsterilerek gerekletii yerde! Evet, bu srada sadece seyirci olarak kalmak, pek kolay deil... ama ren! Ve senin iin zor ve utandrc olan btn durumlarda sevinmek ve kamak iin bir kk kap var, senin tutkularn zerine ullansalar bile. Tiyatro gzn a, nc byk gzn, dier ikisinin arasndan dnyaya bakan gzn! 510. Kendi Erdemlerinden Kamak. Eer bir dnr ara sra erdemlerinden kamay bilmiyorsa, onun ne deeri var! Onun sadece bir ahlaksal yaratk olmamas gerekir! 511. Yosma. Drstlk btn fanatiklerin en byk yosmasdr. Luthere bir eytan ya da gzel bir kadn biiminde yaklatn sand ve onun kaba bir herif tavryla kendinden uzaklatrd ey, phesiz drstlkt ve hatta daha ender durumlarda, hakikatti. 512. Nedenlere Kar Cesur Kim doas itibaryla insanlara kar saygl ya da korkak, ama sebeplere kar cesursa, yeni ve yakn tanmalardan ekinir, eskilerini snrlar: Bylece takma ad ve hakikate olan saygszl birlikte geliir. 513. Snrlar ve Gzellik. Gzel, kltrl insanlar m aryorsun? Ama o zaman gzel blgeleri ararken yaptn gibi kstl manzaralar ve grnmleri de kabul etmek zorundasn. Kukusuz panoramatik insanlar var; bunlar elbette panoramatik yerler gibi retici ve artcdrlar: ama gzel deil. 514. Gllere. Siz gl ve marur akllar; sizden sadece bir ey rica ediyorum: Biz bakalarna yeni ykler yklemeyin, bizim ykmzn birazn kendi srtnza aln, nk siz glsnz ya! Ama siz, byk bir zevkle bunun tam tersini yapyorsunuz: nk siz umak

123

124 istiyorsunuz ve bu yzden sizin yknz de bizimkinin zerine koyup tamaya mecbur oluyoruz: Yani biz srnmek zorundayz! 515. Gzelliin Art. Neden gzellik uygarlkla birlikte artyor? nk uygar insann irkinlemesine vesile olacak olgu az ve giderek daha az ortaya kyor: Birincisi en vahi galeyanlarndaki duygulanmlar, ikincisi en ar derecedeki bedensel abalar, ncs bakla korku sama gereksinimi, bu alt ve tehlike altndaki kltr basamaklarn da ylesine byk ve sk sk ortaya kar ki, jestler ve trenler belirleyip irkinlii grev haline getirir. 516. eytann Yaknndakine Karmama! Gnmz iin iyi niyetli ve iyiliksever olmann iyi insan oluturduu fikrini en azndan kabul edelim; ama, unu da ekleyelim: nce bizzat kendine kar yardmsever olmak ve iyilik yapmak dncesinde olmas kouluyla! nk kii bunlar olmakszn... eer kendinden kayor, kendinden nefret ediyor ve kendine zarar veriyorsa... kesinlikle iyi insan deildir. O zaman yapt ey, kendini kendinden bakalarnn katnda kurtarmaktr: Ama bu bakalar, her ne kadar o, onlarn iyiliini ister grnse de, bu srada balarna kt bir ey gelmemesi iin dikkat etsinler! Ama mesele esasen udur: Egodan kamak ve nefret etmek, bakalarnda, bakalar iin yaamak... buna, imdiye dein dncesiz olduu kadar gvenle bencil deil, iyi denildi. 517. Sevgi in Batan karmak, Kendisinden nefret edenden korkmalyz, nk onun hncnn ve intikamn kurban olacaz. O halde, kendini sevmesi iin onu nasl batan karacamza bakalm! 518. Teslimiyet. Teslimiyet nedir? Bu, uzun sre onu bulmak iin ikenceler altnda kvranan, bundan dolay yorgun den.., ve nihayet onu da bulan bir hastann en rahat durumudur! 519. Aldatlmak. Eylemde bulunmay istediiniz an, kukuya kapy kapatmak zorundasnz,., demi bir eylem adam. Ve sen bu ekilde aldatlan kii olmaktan korkmuyor musun?., diye cevap vermi bir dalgn. 520. Sonsuz Cenaze Treni. Birisi tarihin tesinden bu yana srdrlen bir cenaze konumasn duyduunu sanabilir: nsan srekli en sevdiklerini, dncelerini ve mitlerini gmd ve gmer ve bunun karlnda gurur duyar, gloria mundi, yani cenaze konumasnn hametini. Bununla her ey dzeltilmek istenir! Ve cenaze konumasn yapan kii halen en byk velinimettir! 521. stisna Kibirlilik. Bu kiinin avunmas iin byk bir zellii var: Varlnn kalan zerinde hemen hepsi geri kalandr! bak aalayarak szlr. Ama kendi kendine dinlenir, sanki tapnana gidiyormu gibi; oraya giden yol bile ona geni, tatl eilimli basamaklar kar gibi gelir: Ve siz zalimler ona bu yzden kibirli dersiniz! 522.

124

125 Kulaksz Bilgelik. Her gn hakkmzda ne konuulduunu duymak, ya da hatta hakkmzda ne dnld konusunda kafa patlatmak, bu en gl insan bile perian eder. Bakalar her gn zerimizdeki haklarn korumak iin bizi yaatyorlar! Onlara kar hakl ksaydk, ya da hakl kmak isteseydik, bize katlanamazlard! Ksaca: Genel uzlamay kurban etmeyelim, hakkmzda konuulanlar, vgleri, eletirileri, arzular, mitleri dinlemeyelim, aklmza bile getirmeyelim! 523. Arkadan Gelen Sorular Bir insan herhangi bir eyi aklarsa, ona sorulabilir: O neyi gizleyecek? Gzleri nereden saptracak? Hangi nyargy uyandracak? Ve sonra bir de: Bu ikiyzlln kurnazl nereye kadar gidecek? Ve bu srada ne yolla yanlacak? 524. Yalnz nsanlarn Kskanl. Sosyal doalarla yalnz doalar arasndaki fark (ikisinin de akll olmas kouluyla!) udur: Birinciler ne olursa olsun bir eyden memnun, ya da hemen hemen memnun olurlar, o ey hakknda tinlerinde ifade edebilecekleri mutlu bir dnm olduu andan itibaren... bu onlar eytanla bile bartrr! Buna karn yalnzlarn bir eyden sessiz, ar hazlar, sessiz straplar var; sevgililerinin giydii ok sekin elbiseden nefret ettikleri gibi en i sorunlarnn akll, parlak bir ekilde sergileniinden de nefret ederler: Sonra, sanki bakalarnn houna gidecekmi phesi uyanm gibi melankolik gzlerle ona bakarlar! Bu, btn yalnz dnrlerin ve tutkulu hlyallarn espriye kar gsterdikleri kskanlktr. 525. vgnn Etkisi. Kimileri byk vg alnca utanr, kimileri terbiyesizleir. 526. Sembol Olmak stememek. Hkmdarlara acyorum: onlarn zaman zaman da olsa toplumun iine girmeleri iin ayracaklar vakitleri yok ve bylece insanlar sadece sevimsiz ve ikiyzl ynleriyle tanrlar; nemli olmak iin yaplan devaml zorlama, sonunda gerekten arbal deersizler olmalarna neden oluyor. Ve grevlerini sembol olmakta gren herkesin durumu, bundan farkl deildir. 527. Kendini Saklayanlar Sizin de byk sevin duyan kalbinizi kavrayp skan, kitlenin utancn yitirmektense dilsiz olmay tercih eden insanlar daha bulmadnz m? Tannmak istemeyen ve kumdaki ayak izlerini defalarca silen, kendilerinden ve bakalarndan gizlenmek iin, hilekar olan huzursuzlar ve ounlukla iyi huylu insanlar da bulamadnz m henz? 528. Daha Seyrek Yetingenlik. Bakasn yarglamak istememek ve onun hakknda dnmekten kanmak, ou kez insanclln kk bir gstergesi deildir. 529. nsanlar ve Halklar Ne ile hret Kazanrlar Yapmadan nce yanl anlalaca fark edildii, ya da bundan kukuland iin ne kadar ok gerek bireysel eylemlerden vazgeilir! Yani iyide ve ktde esasen deeri olan eylemler. Yani bir a, bir halk, bireylere ne kadar byk sayg gsterirse ve onlara ne kadar ok hak ve nfuz stnl tanrsa, bu tr eylem o kadar ok gn na kmaya cesaret edecektir... bylece sonunda iyi ve ktdeki drstlkten ve hakikilikten bir parlt, btn zamanlara ve halklara yaylr ki onlar, rnein

125

126 Yunanllar gibi ykllarndan sonra da binlerce yl baz yldzlar gibi parldamaya devam ederler. 530. Dnrn Dolambal Konumas. Bazlarnda btn dncesinin seyri sert ve kar konmaz pervaszlktadr, evet ara sra kendine kar acmasz, ama teker teker yumuak ve itaatkar bir konu etrafnda iyi niyetli kararszlkla on kez dolarlar, ama sonunda sert yollarna devam ederler. Bunlar bir ok dnemeleri ve uzak inziva yerleri olan nehirlerdir; aknt boyunca nehrin kendi kendisiyle saklamba oynad ve adalarla, aalarla, maaralarla ve elalelerle kendisine kk bir idil yapt yerler vardr: Ve sonra tekrar kayalarn yanndan, ve en sert talar zorlayarak yatanda akp gider. 531. Sanat Baka Trl Duyumsamak. nsan yerleik ve toplumsal, yiyip bitirici ve yiyip bitmi, derin, verimli dncelerle ve sadece onlarla yaamaya baladndan beri, sanattan ya hibir ey istemiyor, ya da eskisinden ok baka bir ey istiyor... yani insann zevki deiiyor. nk eskiden insan sanatn kapsndan, imdi iinde srekli yaad tam bir elemana, bir an iin dalmak isterdi; o zaman insan bununla bir eye sahip olmann verdii sevincin ryasn grrd, ve imdi sahip. Evet; imdi sahip olduunu geici olarak frlatp atmak, ve kendisini fakir, ocuk, dilenci ve deli olarak ryasnda grmek... artk bizi ara sra hayran brakr. 532. Ak Eit Klar Ak, kendisi adad brne yabanclk duygusundan rak tutar, dolaysyla tam ikiyzllk ve hileli benzetmedir, hep aldatr ve gerekte olmayan bir eitlii oynar. Ve bu yle igdsel olur ki, ak kadnlar bu ikiyzll ve en ince aldatmay srekli inkar edip cesurca akn eit kldn iddia ederler (yani ak bir mucize yaratyor!). Bu sre basittir, eer birisi kendini sevdirirse ve ikiyzl davranmay gerekli bulmayp bunu daha ziyade karsndakine sevene brakrsa: Ancak, sanki ikisinin de karlkl tutku dolu olduundan ve bundan dolay her birinin kendisini feda ettiinden ve kendini dierine benzetmek ve ona eit olmak istemesinden daha kark ve iine girilemez bir oyun yoktur: Ve sonunda, neyi taklit edeceini, neyin aleyhine tavr taknacan, kendisini ne olarak tantacan hi kimse bilmez. Bu oyunun gzel lgnl, bu dnya iin ok fazla gzel ve insan gz iin ok fazla zariftir. 533. Biz Acemiler! Bir oyuncu baka bir oyuncuyu oyun oynarken seyrettiinde neler tahmin eder ve grr! Bir adale bir harekette grevini yapmaynca anlar, soukkanl bir ekilde aynann nnde allan ve btne uyum salamak istemeyen kk yapay eyleri tek tek ayrr; oyuncunun kendi buluu sahnede kendini artrsa ve eer aknlkla eline yzne bulatrrsa, hisseder. Yine bir ressam nnde hareket eden bir insan ne kadar deiik grr! zellikle onda, hemen ilave birok ey grr, mevcudu yetkinletirmek ve tam etki salamak iin; ayn eyi trl klandrmalarn ruhunda dener, btnn etkisini kendi koyduu bir kartlkla bler. nsan ruhuna egemen olmak iin keke bu oyuncunun ve ressamn gzne sahip olsaydk! 534. Kk Dozlar Bir deiiklik mmkn olduu kadar derinlere gtrlecekse, ila kk dozlarda, ama kesmeden uzun zamana yayarak verilir! Bir defada yaratlabilecek ihtiam nedir? yleyse altmz ahlaksal durumu, yeni bir deerlendirmeyle alelacele ve iddet kullanarak deitirmekten kanalm... hayr, onunla daha ok uzun sre yaamaya devam

126

127 etmek istiyoruz... ta ki yeni deerlendirmenin iimizde arlkl kuvvet olduunu ve imdiden itibaren almak zorunda olduumuz onun kk dozlarnn iimize yeni bir doa koyduklarn. muhtemelen ok ge, anlayana kadar. nsan, deerlerin kkl deiimi iin yaplan son denemenin, yani siyasi eylere ilikin Byk Devrimin inanl Avrupaya ani bir krizle birdenbire iyilemesi midini reten cokulu ve kanl bir arlatanlktan baka bir ey olmadn.., ve bylece btn siyasi hastalar bu ana kadar sabrsz ve tehlikeli hale getirdiini de anlamaya balar. 535. Hakikatin Kuvvete Gereksinimi Var Hakikatin kendisi aslnda hibir ekilde g deildir.., her ne kadar aydnlanma dalkavuklar bunun tersini sylemeye alm olsalar bile! Daha ziyade gc yanna ekmek, ya da kendisi gcn yanna gemek zorundadr, yoksa defalarca yok olacaktr! Bu yeterince ve gereinden fazla ispatlanmtr. 536. Baparmak kencesi. Birinin kendi birka zel erdemini tesadfen sahip olmayan bakalarna nasl vahice dayattn, onlar nasl zorladn ve rahatsz ettiini hep ve defalarca grmek, insan sonunda sinirlendiriyor. Ve biz de drstlk duygusu ile merhamet etmek istediimiz gibi, ayn ekilde bizim onda, bugn bile btn dnyaya inanlarn dayatmak isteyen byk bencilleri cierlerine kadar actacak baparmak ikencemiz olduu da kesin: Biz baparmak ikencesini kendi kendimizde denedik! 537. Ustalk. nsan ustala, yapm esnasnda hem yanlmyor, hem de duraksamyorsa, erimitir. 538. Dehann Ahlaksal lgnl. Gl zekalarn belli cinslerinde utandrc, ksmen korkun bir oyun gzlemlenir: En verimli anlarnn, yukarlara ve uzaklara doru uularnn, yaplarna uygun olmad ve bir tr glerini at grlr; yle ki, her seferinde bir hata olur ve uzun sre de, geride makinenin bozukluu kalr, ama burada sz edilen doalar gibi yksek zekal doalarda, bedensel sknt durumlarndan ok eitli ahlaksal ve zihinsel belirtilerde kendini daha dzenli gsterir. Rousseau ile Schopenhauer gibi ar kiisel ve baml doalardan birdenbire ortaya anlalmaz korku, kibir, nefret, kskanlk, sofuluk ve banazlk fkrr ki bu durum, periyodik bir kalp arsnn sonucu olabilir: Ama bu sinir hastalnn bir sonucudur ve bu nihayet bir sonutur. Deha, iimizde yaad srece yrekli, evet sanki ldrm gibi, yaama, sala ve erefe dikkat etmeyiz; gndzleri bir kartaldan daha zgr uarz, karanlkta bir baykutan daha gvenliyiz. Ama bizi birdenbire terk eder ve ayn ekilde birdenbire derin bir korku der iimize: Artk kendimizi bile anlamayz, yaanm, yaanmam her eyin acsn ekeriz; plak kayalarn altnda, bir frtnann eiinde gibi ve ayn zamanda her tkrtdan ve glgeden korkan acnacak ocuk ruhlar gibiyiz. Dnyada yaplan btn ktlklerin drtte korkudan meydana gelir: Ve bu her eyden nce psikolojik bir sretir! 539. stediiniz eyi Biliyor Musunuz? Hakikati anlamaya elverili olmadnz korkusu sizi hi rahatsz etmedi mi? Duyularnzn ok kr ve hatta grmenizdeki hassasiyetin hala ok kaba olduundan korkmuyor musunuz? Grmenizin arkasnda nasl bir istein egemen olduuna dikkat ettiniz mi? rnein, bugn baka birisinden farkl grmek isteyen birinden siz dn daha ok grmek istiyordunuz ya da bandan bir uzlamann ya da imdiye dein bulunaca

127

128 sanlan eyin tersini bulmann zlemini ne kadar duyarsnz! Ah, utanlacak ihtiraslar! Nasl zaman zaman gl etkileyiciyi, zaman zaman da sakinletirici aratryorsunuz... nk yorulmusunuz! Sizin kabul edeceiniz hakikatin nasl olumu olaca konusunda hep gizlilik dolu ngrler var. Ya da bugn orada donmu ve kuru aydnlk bir k sabah gibi olduunuzu ve kalbinizde hibir eyin olmadn, daha iyi gzlere sahip olduunuzu mu sanyorsunuz? Dnsel bir eye adalet salamak iin scaklk ve coku gerekmez mi? Ve ite buna grmek denir! Sanki dnce rnleriyle, insanlarla olduundan tamamen baka iliki iinde olmanz mmknm gibi! Bu ilikide ayn ahlak, ayn drstlk, ayn art dnce, ayn engelik ve ayn korkaklk vardr.., sizin btn sevilecek ve nefret edilecek beniniz! Fiziksel yorgunluunuz nesnelere mat renkler verecektir, ateiniz onlar bir canavara dntrecek! Sabahlarnz nesneler akamlarnzdan farkl aydnlatmaz m? Her bilginin maarasnda kendi hayaletinizi, arkasnda hakikatin sizden sakland hayalet olarak bulmaktan korkmuyor musunuz? Bu sizin de hi dnmeden birlikte oynamak istediiniz dehet verici bir komedi deil mi? 540. renmek. Michelangelo Raffaelde aratrmay, kendi iinde doay grmt: orada renme, burada yetenek. Bununla birlikte bu, byk titizin nnde derin saygyla ifade edilen bir titizlik. Yetenek, babalarmzn ya da daha eskilerin seviyesinde olsa bile eski bir para eyi renme, deneme, altrma, kendine mal etme, zmseme iin kullanlan isimden baka nedir! Ve tekrar edelim: renen, kendi kendini yetenekli hale getirir... ancak, renmek yle kolay deil ve sadece iyi niyet ii deildir; insann renmesi mmkn olmaldr. Sanatnn renmesi durumunda sk sk kskanlk kar koyar, ya da yabanc karsndaki duygunun verdii gurur derhal inelerini karr ve kendini dnmeden renen birinin durumu yerine savunan birinin pozisyonuna geer. Goethe gibi Raffaelde de gurur ve kskanlk yoktu ve bundan dolay byk rencilerdi ve sadece atalarnn temizleyip tarihin szgecinden geirdikleri cevherlerin istismarclar deildiler. Raffael, byk rakibinin kendi doas olarak nitelendirdii eyi kendine mal ederken nmzden bir renci olarak kaybolup gitti: Bu en asil hrsz her gn ondan bir para ald gtrd, ama Michelangelonun tmn kendine aktaramadan ld... ve eserlerinin son dizisi yeni bir renim plannn balangc olarak pek mkemmel deil, ama tamamyla iyidir, nk byk renici en zor projesinde lmn engellemesiyle karlam ve aratrd, kendini hakl karan son amacn beraberinde gtrmtr. 541. nsan Nasl Talamal. Yava yava sertlemeli bir mcevher gibi... ve sonunda sessiz ve sonsuzluun sevincinde yatp kalmal. 542. Filozof ve Yallk. Akama, gn hakknda karar verdirmekle akll davranlm olunmaz: nk bu durumda yorgunluk, ok sklkla g, baar ve iyi niyetin yargc olur. Keza yallk dikkate alnrken ve onun yaam deerlendirmesinde byk zen gsterilmelidir akam gibi zellikle yallk, kendini yeni ve ekici bir ahlakllk klna sokmaktan holanr ve akam kzll, alaca karanlk, huzur dolu ya da zlemli bir sessizlikle gndz utandrr. Yal adama kar gsterdiimiz efkat, bu kii zellikle yal bir dnr ya da bilge ise, aklnn yalandn grmemizi kolaylkla engeller; ve her zaman bu tr yalln ve yorgunluun belirtilerini gizlendikleri yerden, yani ahlaksal eilimlerin ve nyarglarn arkasndaki psikolojik fenomeni efkat delisi olmamak ve bilgide muzrlk yapmamak iin ekip karmak her zaman gereklidir. Yal adamn byk ahlaksal yenilenmeye ve yeniden doum lgnlna girmesi ender grlen olaylardan deildir ve bu duygudan hareketle sanki

128

129 ilk kez imdi ngrl olmu gibi eser ve yaamnn gidiat hakknda kararlar verir: Ve yine de bu gnl rahatlnn ve bu iyimser yarglarn arkasnda dedikoducu olarak bilgelik deil, bitkinlik vardr. Deha inanc muhtemelen onun en tehlikeli belirtisidir; o ilk bu yaam snrnda akln byk ve yar byk adamlarna saldrmay alkanlk haline getirir: ellerinde olaanst durum ve olaanst haklar olduuna inan. Bu duruma kaplan dnr, bu andan itibaren iin kolayna kamaya ve deha olarak ispatlamaktan ok kendini karar vermeye yetkili sayar: Ama akln bitkinliinin kolaylatrmay duyumsatt drt olaslkla inancn en gl kaynadr; baka trl grnse dahi zaman bakmndan sonrakinin nnde gider. O halde: Bu zaman iin insan btn yorgun ve yal insanlarn zevk dknlne uygun olarak onlar tekrar kontrol edip tohum atacana, dncesinin sonularnn tadn karmak ister, ve bunun iin kendini beendirmesi ve ekici klmas, yavanln, soukluunu ve tatszln ortadan kaldrmas gerekir; ve yal dnr grnrde, yaamnn eserini am olur, ama gerekte onu iine katt cokunluklarla, tatllarla, baharatlarla, iirsel sisle ve mistik klarla bozar. Sonunda Platona byle olmutu, o byk drst Fransza, kat bilimin boazn skp bastran kii olarak bu yzyln Alman ve ngilizlerinden hi kimsenin boy lemeyecei Auguste Comtea sonunda byle olmutu. Yorgunluun bir nc belirtisi: Genliinde byk dnrn kalbinde frtnalar koparan ve o zaman hibir eyle yetinmeyen ihtiras da yaland; kaybedecek vakti olmayan birisi gibi, honutluun daha kaba ve daha geni aralarna saldryor, yani alan, hakim olan, iddet kullanan, fetheden doalarn honutluuna: u andan itibaren artk dnce yaplar deil, kendi adn tayan kurumlar kurmak istiyor; onun iin imdi ilahi utkularn ve ereflerin ispatlar ve rtmeler diyarnda ne deeri var ki! Kitaplarda sonsuzlama, bir okurun ruhunda titretici bir vg ne ki! te yandan kurum bir tapnaktr... salam tatan yaplm bir tapnan, tanrsn hayatta yumuak ve nadir ruhlarn kutsal sunularndan daha gvenli tutacan bilir. Belki insandan ok bir tanr iin geerli olan sevgiyi ilk defa olarak bu zamanda bulur; ve btn varl byle bir gnein nlar altnda meyvenin sonbaharda yumuayp tatllat gibi yumuar ve tatllar. Evet, tanrsallar ve gzelleir, byk yal.., ve buna ramen onun bu tr olgunlamasna, sessiz kalmasna ve bir kadnn parldayan putperestliinde dinlenmesine izin veren yallk ve bitkinliktir. Eski inat, kendi stnlk emelinden kaynaklanan hakiki renciler, yani dncelerinin hakiki srdrcleri, yani hakiki kartlar istei artk geti: Bu istek her zaman kendi retisine kendinin rakip ve amansz dman olabilecei eksilmemi gten, bilinli gururdan gelmiti... imdi kararl partililer, duraksamayan arkadalar, yardm birlikleri, yardmclar ve debdebeli bir mahiyet istiyor. imdi iinde her ileri ve nden uan tinin yaad korkun soyutlanmla esasen artk dayanamyor; artk etrafn sayg, cemaat, duygulanma ve sevgi nesneleriyle kuatyor; sonunda dindarlar elendii kadar elenmek istiyor, ve deer verdii eyi cemaatte kutlamak istiyor, hatta, sadece bir cemaati olsun diye bir din icat edecek. Yal bilge byle yayor ve bu srada farkna varmadan ruhani, airane taknlklarn yle perianlk iindeki yaknna kayyor ki, insan g bela onun bilge ve sk genliini, kafasnn eski kat ahlaklln, ani bulular ve cokular karsndaki gerek erkeksi utangaln hatrlayabiliyor. Eskiden kendini baka, daha yal dnrlerle karlatrrken, bunu kendi zayfln ciddi olarak onlarn gcyle lmek ve kendine kar daha sert ve daha serbest olmak iin yapard: imdi bunu sadece kendi hezeyannn karlatrmasnda sarho olmak iin yapyor. Eskiden gvenle, gelmekte olan dnrleri dnyordu, hatta byk bir hazla bir sefer kendini onlarn nda yok olurken grmt: imdi sonuncu olamamak onu zyor; imdi insanlara hediye ettii miras ile onlara bamsz bir dncenin kstlanmasn da zorla kabul ettirmenin yolunu aryor; bireysel kafalarn zgrlk susuzluundan ve gururundan korkuyor ve onlara amur atyor: Ondan sonra hikimse akln tamamen zgr olarak kullanmamal, kendisi esasen dnce dalgalarnn arpabilecei dalgakran olarak hep kalmak istiyor, bunlar onun gizli, belki de hep gizli olmayan arzular! Ama byle arzularn arkasndaki ac gerek, onun kendi retisi karsnda

129

130 durmu olmas ve orada snr tan, kendi buraya kadar ve daha ileri deil kararn dikmesidir. Kendi kendini azizlie ykselterek, kendi hakkndaki lm raporunu da dzenlemitir: O andan itibaren ruhu onu gelitirmeye devam edemez; zaman onun iin bitmi, ibre dmtr. Eer byk bir dnr kendisinden gelecekteki insanlk iin balayc bir kurum yapmak isterse, gcnn tepesini at, ok yorgun olduu ve ok yakn bir zamanda gnein bataca mutlaka kabul edilir. 543. Tutkuyu Hakikatin Delili Yapmayn! Oo, sizi iyi huylu ve hatta asil fanatikler sizi, sizi tanyorum! Bize kar hakl kmak istiyorsunuz, ama kendinize kar da, ve her ey den nce kendinize kar! Duyarl, nazik ve huzursuz bir vicdan sizi ok sk fanatikliinize kar kkrtp srklyor! O zaman vicdann aldatlmasnda ve uyuturulmasnda ne kadar maharetli olursunuz! Drst, basit ve temiz insanlardan nasl nefret edersiniz, onlarn masum gzlerinden nasl saknrsnz! Onlarn temsil ettii ve sesini kendi iinizde yksek sesle duyduunuz daha iyi bilgi, inancnzdan nasl da pheleniyor... onu, kt alkanlk olarak, an hastal olarak, kendi zihinsel salnzn ihmali ve enfeksiyonu olarak nasl kukulu hale getirmek istiyorsunuz! ii eletiriye, bilime, akla kar nefrete kadar gtryorsunuz! Sizden yana tanklk yapsn diye tarihi arptmal, putlarnza ve ideallerinize glge drmesinler diye erdemleri inkar etmelisiniz! Akl nedenler gerekli olduu yerde renkli resimler! fadelerin kzgnl ve gc! Gm sis! lahi geceler! Aydnlatmadan ve karartmadan anlyorsunuz ve kla karartmadan anlyorsunuz! Ve gerekten eer tutkunuz azarsa, o zaman sizin unu syleyeceiniz bir an gelir: imdi vicdanen rahat oldum, imdi alicenap, cesur, zverili, harika, imdi ben drstm! Tutkunuz size kendi nnzde tam, mutlak hak ve gya masumiyet verdiinde, kavgada, sarholukta, fkede, mitte kendinizden gemi halde ve btn kukularn tesinde olduunuzda, kim bizim gibi kendinden gemi ise hakikatin ne olduunu ve nerede olduunu bilemez diye akladnzda, bu ana nasl iddetle susamsnz! nancnzdaki insanlara bu durumda bu zihinsel kt ahlak durumudur bulmaya ve yangnlarna kendi alevlerinizi tututurmaya ne kadar susamsnz! Oh, zavall ehitliiniz! Kutsanan yalannzn zavall utkusu! Kendinize bu kadar ok ac vermek zorunda msnz? Zorunda msnz? 544. Felsefe imdi Nasl Yaplmaktadr Felsefe yapan genlerimizin, kadnlarmzn ve sanatlarmzn, imdi felsefeden, Yunanllarn algladnn tam tersini istediklerini fark ediyorum! Her kim bir Platoncu diyalogun karlkl konumalarndaki srekli sevin nidalarn duymuyorsa, aklc dncenin yeni bir buluu hakkndaki sevin nidalarn, Platondan ne anlar, felsefeden ne anlar? Eskiden, kstlamalarn, rtmelerin, genelletirmelerin ve kavramlarn kat ve dengeli oyunu oynand zaman, ruhlar sarholukla hissederlerdi. . belki de mziin eski byk, sert ve dengeli kontrpuanclarnn tand sarholukla. O zaman Yunanistan'da, hala insann dilinde daha eski, ok daha evvelki br gl tat vard: Ama yeni tat kendini ona kar yle byleyici bir ekilde gelitirdi ki, insan ak lgnlndaym gibi diyalektiin ve tanrsal sanatn arksn kekeleyerek sylyordu. Bununla birlikte, o eski yol, geleneklerin bysndeki dnceydi, bu dnce iin sadece belirlenmi yarglar, belirlenmi nedenler vard, otoriteden baka nedenler yoktu: Bylece dnce bir szl yknmeydi ve konumann ve sohbetin btn zevki biimde olmak zorundayd. (eriin sonsuz ve evrensel olarak dnld her yerde sadece bir byk by var: biimin deimesi, yani modann deimesi. Yunanl da Homerin andan beri airlerden zevk alyordu ve sonradan heykeltralardan, Yunanllar orijinalden deil, kartndan zevk alyorlard.) Kart byy, sebep ve etkiyi, neden ve sonucu kefeden Sokratesdi: Ve biz modern insanlar, mantn gerekliliine, dilimize normal tat olarak

130

131 gelecek kadar ok altk ve yle eitildik, bu niteliiyle ehvet dkn ve kibirli kimselere itici gelmek zorunda. Ona kartlk gsteren, onu hayran brakr: Onun ince ihtiras kendini ruhlarnn istisna olduuna, eytiimsel ve akll yaratklar olmadklarna, tersine.., rnein isel duyu ile ya da zihinsel anlayla yetenekli sezgisel yaratklar olduuna inandrmak ister. Ama her eyden nce kafasnda dehas, vcudunda eytan olan sanat doalar olmak isterler, dolaysyla bu ve teki dnyada zel haklarn da tadn karmay, zellikle tanr ayrcal ile anlalmaz olmay isterler. imdi felsefe yaptran ite budur! Korkarm, bir gn yanldklarn fark ederler.., onlarn istedikleri, dindir! 545. Ama Biz Size nanmyoruz! Kendinizi zevkle insan sarraf olarak tantmak istiyorsunuz, ama byle yapmanza izin vermeyiz! Kendinizi olduunuzdan daha deneyimli, daha derin, daha heyecanl, daha eksiksiz gsterdiinizi fark etmeyelim mi? Tpk daha ressamn frasn kullanlndaki lszl hissettiimiz gibi: Tpk mzisyenin giri tarz ile konuyu olduundan daha yce sunmak istediini duyduumuz gibi. Kendinizde tarihi yaadnz m, sarsntlar, depremleri, uzun hznleri ve ani mutluluklar? Byk ve kk delilerle deli oldunuz mu? iyi insanlarn samalklarna ve aclarna gerekten katlandnz m? Ve ayn ekilde en ktlerin aclarna ve mutluluk tarzlarna? Eer yleyse, bana ahlaktan sz et, baka eylerden deil! 546. Kle ile dealist. Epiktet (Stoac filozof, grlerinde Hristiyan etii ile benzerlikler bulunduu belirtilmektedir) insan, gerekten imdi ideal peinde koanlarn zevklerini paylamazd. Varlnn srekli gerilimi, ie dnk yorulmak bilmeyen bak, eer bak bir kez d dnyaya dnerse gznn ekingenlii, dikkatlilii, hislerini belli etmeyii; ve hatta susmak ya da ksa konumak: Hepsi en kat cesaretin zellikleri... her eyden nce, genileme peinde koan idealistlerimiz iin bu ne olurdu! Btn bunlara ramen o fanatik deil, idealistlerimizin gsterisinden ve vngenliinden nefret ediyor: Kibri byk olsa bile, bakalarn rahatsz etmek istemiyor, belirli yumuak bir yaklam kabul ediyor ve kimsenin keyfini karmak istemiyor... hatta glebiliyor! Bu idealde ok fazla antik insancllk var! Ama en gzeli ondaki tanr korkusunun tamamen kaybolmas, kesin olarak akla inanmas, gnah kartmamasdr. Epiktet bir kleydi. Onun ideal insan snfsz olup btn snflarda karlalmas mmkndr, ama o her eyden nce, derin, alttaki kitleler iin de aranmaldr, sessiz, kendi kendine yeter birisi olarak genel bir kleletirmenin iinde, kendini da kar savunur ve hep en yksek cesaret halinde yaar. Hristiyandan zellikle u noktada ayrlr: Hristiyan umut iinde yaar, dile getirilemeyen yetkinliklerin beklentisi iinde ki, kendine hediye ettirir ve kendinden deil, tanrsal sevgiden ve merhametten en iyiyi bekler ve kabul eder: Buna karn Epiktet umut etmez ve en iyi eyini kendine balatmaz... ona sahiptir, onu cesaretle elinde tutar, eer dnya onu elinden almak isterse, btn dnyaya kar hak iddia eder. Hristiyanlk, antik klelerin baka bir tr iin yaratlmt, iradesi ve akl zayf olanlar iin, yani byk kle kitlesi iin. 547. Tinin Tiranlar. Bilimin ilerleyii, ok uzun zamandan beri kabul edildii gibi, insan aa yukar yetmi yana kadar yaar, trnden rastlantsal gerek ile artk kesimiyor. Vaktiyle, bu zaman dilimi iinde, bilginin sonuna ulalmak istenir ve bu genel arzuya gre bilginin yntemi tahmin edilirdi. Kk sorular ve deneyler birer birer kmsenir, en kestirme yol arzulanrd; dnyada her ey insana gre dzenlenmi grnd iin, eylerin anlalabilirlii de insani zaman lsne gre dzenlenmi olduuna inanlrd. Her eyi bir darbeyle, bir szle zmek... gizli bir arzuydu: Sorunlara Gordion Dm ya da

131

132 Kolumbusun Yumurtas imgesi ile yaklalyordu; skender ya da Kolumbus tarz bilgide de amaca ulaabilmenin ve btn sorular bir cevapla halledebilmenin mmkn olduu konusunda kukulanlmyordu. Yaamn amac filozofun karsna: Bir bilmece zlecektir, biiminde kyordu: nce bilmece bulunmal ve dnyann sorunu en basit bilmece ekline sokulmalyd. Dnyann bilmecesini zen kimse olmann snrsz ihtiras ve sevinci, dnrn ryalarna giriyordu: Sonuca ulatracak olmayan hibir ara onun iin zahmete demezdi! Bylece felsefe akln tiranca egemenlii uruna yaplan bir tr yce mcadele idi... bu haliyle herhangi ok mutlu, kibar, bulu yapabilen, soukkanl kimse iin, zorba iin muhafaza edilmiti.., bir kii iin! Bundan kimsenin phesi yoktu ve en son Schapenhauer olmak zere birok kii, bu kiinin kendisi olduunu sanyordu. Bundan, bilimin imdiye dein genelde taraftarlarnn ahlaksal dar grllkleri yznden geri kald ve bundan sonra daha yce ve cesur bir duygu ile ilerletilmesi gerektii sonucu kar. Gelecein dnrnn kapsnn stnde: Benim neyim var!.., yazs var. 548. Gce Kar Utku. imdiye kadar insanst tin olarak, deha olarak sayg duyulan her ey, dnlnce, insanln zihinselliinin btn ile ne kadar yetersiz ve acnacak bir ey olduu konusundaki zc sonuca varlr: Kendini hemen nemli lde onun zerinde hissetmek iin imdiye dein o kadar az akl gerekirdi ki! Ah, dehann ucuz hreti! Taht abucak kuruldu, ona tapnma ne de hzl gelenek oldu! nsan hala gcn nnde diz km.. . eski kle alkanlna gre... ve eer saygdeerlik derecesi tespit edilecek ise, gte belirleyici olan yine de sadece aklclk derecesidir Gcn aslnda ne lde baka yksek bir ey tarafndan yenildiinin ve yenen eyin ara ve gereci olarak bundan byle emrinde olduunun llmesi gerekir! Ama, byle bir lm yapacak ok ok az gz var, hatta dehann bu ekilde llmesi, gnah ileme biiminde deerlendirilir. Ve belki de en gzel ey hala karanlkta grnp doar domaz, sonsuz geceye batyor... yani bir dehay eserlerde deil, kendinde eser olarak kullanan gcn oyununda, yani kendini bastrmasnda, fantezisinin temizlenmesinde, grev ve bulularn akndaki dzenlenmesinde ve seiminde. Byk insan zellikle saygya deer en byk ey olarak ok uzaktaki bir yldz gibi gzkmyor: Gce kar elde ettii utku, onu grecek gzlerden yoksun ve bunun sonucu olarak arkdan ve arkcdan yoksun kalyor. Bykln, btn gemi insanla ilikin derecelendirilmesi, hala belirlenmedi. 549. Kendinden Ka. Byron ya da Alfred de Musset gibi kendilerine kar sabrsz insanlarn zihinsel sanclar ve yaptklar her ey gemi azya alm atlara benzer, hatta kendi yaptklarndan, neredeyse damarlar atlatacak derecede sadece ksa bir zevk alp hararet gstererek, sonra k sessizliine ve kederlilie brnrlerse, ona ilerinde nasl katlansnlar! Kendi dlarnda bir ykselie susamlardr onlar; byle bir susuzlukla Hristiyan olunursa, o zaman tanrya ykseli, onunla tam birlemek hedeflenir; Shakespeare olana ise her eyden nce cokulu yaamn imgelerinde ykselmek yeter; Byron olan ise eylemlere susamtr, nk eylemler bizi bizden dncelerin, duygularn ve eserlerin uzaklatrdndan daha ok uzaklatrrlar! Ve acaba eylem basks temelde kendinden ka mdr?... diye Pascal bize sorard. Ve Gerekten! nerme, eylem basksnn en yce rneklerinde kendini ispatlyor: En uygun olduu vehile, bir ruh doktorunun bilgileriyle ve tecrbeleriyle dnlsn... btn alarn eyleme susam en byk drt kiisi saralyd (yani skender, Sezar, Muhammet ve Napoleon): Tpk Byronun da bu hastala tutulduu gibi. 550.

132

133 Bilgi ve Gzellik. Eer insanlar, her zamanki gibi, kurmaca ile dncenin ortaya koyduu eserler iin sayg ve mutluluk duygularn szmona esirgerlerse, kurmaca ve dncenin kart durumunda kendilerini souk ve somurtkan bulmalar artc olmaz. Anlayn en kk, emin, nihai adm ve ilerlemesiyle bile ortaya kan ve bilimin imdiki tarzndan bol bol akp, pek ok kimsenin nasiplendii byk sevin.., bu sevince imdilik, sadece gerekten uzaklap, grnmn derinlerine dalarak sevinmeye alm olanlar inanmyor. Bunlar, gerein irkin olduunu sanyorlar: Ama en irkin gerei bilmenin de kendi bana gzel olduunu, keza kim sk sk ve ok bilirse, kefetmekten hep mutluluk duyduu gerein byk blmn irkin bulmaktan sonunda uzaklatn dnmyorlar. Peki kendiliinden gzel bir ey var m? Bilenin mutluluu dnyann gzelliini artrp mevcut olan her eyi gllk gnelik klar; bilgi, gzelliini eylerin zerine deil, zaman iinde eylerin iine koyar... gelecein insanl bu nermenin doruluunun tan olsun! Bu arada eski bir deneyimi dnelim: Platon ve Aristotales gibi temelden iki farkl insan, en yce mutluluu neyin oluturduunda birletiler; sadece kendileri iin ya da insanlar iin deil, kendisi iin, bizzat en yksek gklerin tanrlar iin: Bilmekte bulmulard onu, iyi eitilmi aratrmac ve bulucu bir akln etkinliinde (Alman yar ve tam din bilimcilerin yapt gibi sezgide deil, mistikler gibi hayalde deil ve keza btn uygulayclar gibi yaratmada deil). Descartes ile Spinoza da benzer ekilde karar vermilerdi: Herkes bilginin tadn nasl karm! Ve bu yolla eylerin vcs olmak,. drstlkleri iin ne kadar tehlikeli! 551. Gelecein Erdemleri Hakknda. Nasl oluyor da, dnya anlalr olduka her trl enlik azalyor? Her bilinmeyen, gizemli eyde zerimize ullanan ve bize kavranlmaz ey nnde diz kmeyi ve merhamet dilemeyi reten, derin hrmetin esas esi olan korku mudur acaba? Ve dnya bizim daha az korkak olmamzla bizim iin cazibesinden de bir eyler yitirmez mi? Korkaklmzla, kendi onurumuz ve kutlama trenimiz, kendi korkunluumuz, azalmad m? Kim bilir, kendimiz ve dnya hakknda daha cesur dnmeye baladmzdan beri dnyaya ve kendimize daha az nem mi veriyoruz? Kim bilir, belki de bu dnme cesareti kendini insanlar ve eyler zerinde ar kibirli hissedecei kadar byyecei bir gn gelecek... bilgenin kendini en cesur olarak ve varl kendinin ok altnda grd zaman? Ar alicenaplktan pek uzak olmayan cesaretin bu tr insanlkta imdiye dein yoktu. Ah, airler tekrar bir zamanlar olduklar gibi olsalar: Bize mmkn olan eyi anlatan kahin! imdi, gerein ve gemiin giderek ellerinden alnd ve alnmak zorunda olduu bir zamanda... nk zararsz kalpazanlk dnemi sona erdi! Keke bize gelecekteki erdemler konusunda nceden biraz hissettirselerdi! Ya da dnyann herhangi bir yerinde olabilecek olmalarna ramen, hibir zaman yeryznde olmayacak erdemleri hissettirselerdi... yanan takmyldzlarn ya da saman yolunun tm gzelliini! dealin gkbilimcileri, neredesiniz? 552. dealist Bencillik. Hamilelikten daha yce bir durum var m? Yaplan her ey, sessiz bir inan iinde yaplarak, her hangi bir ekilde iimizde doacak olana yarar salamaldr! Sevinerek dndmz gizemli deerini ykseltsin! Bu durumda insan kendini ok zorlamakszn birok eyden kanr! nsan kzgnln bastrr, elini barl bir ekilde uzatr: ocuk en yumuak ve en iyi ortamda bymeli. Sertliimiz ve fevri davranlarmz kendi tylerimizi rpertir: Sanki en sevilen tannmayan kiinin yaamnn kupasna bir damla ktlk damlatlmas gibi! Her ey rtl, sezgi dolu; nasl olduu konusunda hi kimse bir ey bilmiyor, bekliyor ve hazr olmak istiyor. Bu srada iimizde derin sorumsuzluun saf ve saflatrc duygusu hkm sryor, neredeyse kapal bir perdenin nndeki seyircinin sahip olduu duygu gibi... o byyor, o gn na kyor: Bizim elimizde ne deerini, ne de saatini belirlemek iin hibir ey yok. Sadece, onun dolayl ekilde takdis eden ve koruyan

133

134 etkisine balyz. En gizli umudumuz: Burada byyen bizden biraz daha byk bir ey. Yararl bir ekilde dnyaya gelmesi iin, her eyi hazrlyoruz: Sadece yararl olanlar deil, kalbimizin samimiyetini ve elengini de. Bu takdis treni durumunda yaamal insan! Yaanabilecek durumdur! Ve beklenen ister bir dnce olsun, ister bir eylem... nemli ilerde hamilelikten baka karlatracak eyimiz yoktur ve istemek ile yaratmak gibi lsz konumalar rzgara flemeliyiz! Bu hakiki ideal bencilliktir: verimliliimizin sona erii gzel olsun diye hep halletmek, korumak ve ruhu sakin tutmak! Evet, bunu dolayl tarzda herkesin yarar iin zen gsterip koruruz; ve iin de yaadmz duygular, bu gururlu ve yumuak duygular, bizim etrafmzda genie bir alandaki huzursuz ruhlara da yaylan bir yadr. Ama hamileler tuhaftr! O zaman biz de tuhaf olalm ve bakalar da olmak zorunda kalrsa bundan dolay onlara kzmayalm! Ve hatta, sonu kt ve tehlikeli olsa bile: Doacak olanlara derin saygda dnyevi adaletin gerisinde kalmayalm, hakimin ve celladn hamilelere dokunmalarn yasaklayan adaletin gerisinde kalmayalm! 553. Dolakl Yollardan. Felsefe, btn bu dolakl yollarla nereye varmak istiyor? Srekli ve gl bir drty akla aktarmaktan sanki daha fazlasn m yapyor, bir drty lk gnee, ak ve rzgarl havaya, gney bitkilerine, deniz havasna, et, yumurta ve meyve gibi kaamak gdalara, imek iin scak suya, gnlerce sren sessiz yrylere, az konumaya, nadir ve dikkatli okumaya, yalnz yaamaya, saf, basit ve neredeyse askersel alkanlklara, ksaca; bana en lezzetli ve en iyi gelen eylere aktarmaktan daha fazlasn m yapyor? Aslnda kiisel perhiz iin igd olan bir felsefe mi? Benim havam, benim yksekliimi, benim sezgimi, benim tarzmda sal kafamn dolakl yollarnda arayan bir igd m? Felsefenin baka birok ve kukusuz ok daha yksek ycelikleri vardr ve sadece benimkilerden daha hznl ve iddial olanlar deil.., belki onlar da toplam olarak bu trden kiisel drtlerin zihinsel dolambal yollarndan baka bir ey deildirler? Bu arada yeni bir gzle, birok gzel bitkinin byd gln kysndaki kayalarn zerinde bir kelebein gizli ve yalnz uuunu gryorum: sadece bir gn daha yaayacana ve gecenin kanatl narin yapsna ok souk geleceine aldrmadan etrafta uuuyor. Kukusuz onun iin de bir felsefe bulunabilir: Bu, yine de, kukusuz benimki olmayabilir. 554. Baa Gei. nsan ilerlemeyi verse, o zaman sadece hareketi ve bizim bulunduumuz yerde saymamz salayan eyi ver... ve bununla kukusuz duruma gre birok ey yaplmtr, zellikle eer insan Msrllar arasnda yayorsa. Ama hareket, sylendii gibi kendiliinden olutuu hareketli Avrupada... ah, keke biz bundan birazck anlasaydk! Baa gemeyi ve baa geenleri, yani kendilerini hep geride brakan ve arkalarndan baka birisinin gelip gelmediini hi dnmeyenleri vyorum. Durduum yerde kendimi yalnz buluyorum: O zaman neden duracakmm! l yeteri kadar byk! Baa geen biri byle hisseder. 555. En Az eyler Pekala Yeterlidir. Eer en kk olayn dahi zerimize bask yapmak iin .yeterince gl olduu bilinirse, olaylardan kanmak gerekir... ve insan bunlardan yine de kamyor. Dnr, esasen ilerde yaamak istedii her eyin yaklak kuralna kendi iinde sahip olmal. 556.

134

135 Drt iyi. Kendimize ve bize dost olan her eye kar drst olmak; dmana kar cesur olmak; yenilene kar alicenap olmak: nazik... her zaman: Byle olmamz ister drt temel erdem. 557. Bir Dmann zerine Saldrmak. nsan bir dmann zerine yrd zaman, kt mzik ve kt nedenler kulaa ne kadar ho gelir! 558. Ama Erdemlerini de Gizleme! Berrak su gibi olan insanlar ve Pope'nin ifadesiyle akntlarnn dibindeki kirleri gsteren kimseleri severim. Ama onlar iin de, nadir ve soylulam trden olsa bile kibirlilik vardr: Onlardan bazlar sadece kirin grlmesini isteyip bu grnmeyi salayan suyun berrakln dikkate almazlar. Bu az sayda kibirli insanlar iin u forml Gotama Budadan bakas dnmemitir: Brakn gnahlarnz insanlar grsn, ama erdemlerinizi gizleyin! Ama bu, dnyaya kt bir oyun sergilemek demektir... tada kar ilenmi bir gnahtr. 559. ok Fazla Deil! Kiinin kendine ulaamayaca, gcn aan bir hedef koymas, ok sk tavsiye edilir. Bylelikle en azndan gcn sonuna kadar zorlaynca baary yakalayaca dnlr! Ama bu, gerekten arzu etmeye deer mi? Bu retiye gre yaayan en iyi insanlar, zellikle ilerinde ok fazla gerilim bulunduundan zorunlu olarak en iyi ilerini stnkr, arpk urpuk yapmyorlar m? nsan hep mcadele eden atletleri, mthi gayretleri grp, hibir yerde baarl, elenkle dllendirilen galipler grmemesi, dnyann zerine baarszln gri perdesini indirmiyor mu? 560. Serbeste Yapabileceimiz ey. nsan, bir bahvan gibi drtlerini idare edebilir, ve her ne kadar pek az kimse biliyorsa da, fkenin, merhametin, kl krk yarmann kibirliliin tohumlarn ardaktaki gzel bir meyve aac gibi verimli olacak ve yarar getirecek ekilde ehliletirebilir; insan bunu bir bahvann iyi ya da kt zevkine gre yapabilecei gibi ayn zamanda Fransz ya da ngiliz ya da Hollandal ya da inli tarzyla da yapabilir; insan doay da kendi haline brakp, sadece orada burada biraz ssleme ve temizleme yapabilir; nihayet insan hibir bilgisi olmadan ve zerine dnmeden bitkileri doal tevikler ve engellerle bymeye ve aralarnda mcadele etmeye de brakabilir, hatta insan byle vahilik sevindirir ve kendisine sknt verse de bu sevinci isteyebilir. Btn bunlar yapmakta serbestiz: Ama bunlarn bizim iin serbest olduunu ka kii biliyor? ounluk kendine, gelimesi tamamlanm gerekler gibi inanmyor mu? En byk filozoflar karakterin deimezlii retisiyle damgalarn bu nyargya basmadlar m? 561. Mutluluunu da Darya Yanst. Gerek gkyznn derin, k saan renklerine hibir ekilde eriemeyen ressamlar, manzaralar iin ihtiya duyduklar btn renkleri, doada olduundan birka derece aadan almaya mecburdurlar: Bu maharetle doadakilere uygun olarak parltda tekrar benzerlii ve renklerin uyumunu nasl yakalyorlarsa, mutluluun gerek parlakln yanstmalar olanaksz olan air ve filozoflarn da kendilerine yardm etmesini bilmeleri gerekir; eyleri olduklarndan bir derece daha koyu renge boyayarak, kullanmay bildikleri k, neredeyse gn gibi ve gerek mutluluun na benzer bir etki yapar. Her eye simsiyah ve kasvetli renkleri veren ktmser, sadece alev ve imekleri,

135

136 ilahi haleleri ve ok parlak olan ve gzleri rahatsz eden her eyi kullanr; ondaki parlaklk sadece deheti artrmak ve nesnelerde olduundan fazla korkunluk sezdirmek iindir. 562. Yerleikler ile Gebeler. Ancak yeralt dnyasnda bize Odysseia ve onun gibilerin etrafnda sonsuz bir yakamoz gibi uzanan servenci sevincin hznl zemininden bir eyler gsterilir... bir daha unutulmayan zeminden: Odysseiann annesi kederden ve oluna hasretten ld! Birisini bir yerden br yere srkler, yerleik ve narin olan brnn kalbi krlr bunun sonucunda: Hep byle olmutur! En sevdikleri kimseler, fikirlerini ve inanlarn terk ettikleri bir durumu yaarlarsa, hzn bu kiilerin kalbini krar... bu zgr ruhlarn yapt trajediye aittir... onlar ara sra da fark ederler! Sonra, kederlerini kaldrmak ve duyarllklarn yattrmak iin Odysseia gibi mutlaka bir kez llere gitmek zorundadrlar. 563. Dnyann Ahlaksal Dzeninin lgnl. Her suun cezas ekilecek ya da denecek diye sonsuz bir gereklilik yoktur... byle bir eyin var olmas, korkun, kk apta yararl bir lgnlk olmutur... tpk o ekilde duyumsanan her eyin su olmasnn bir lgnlk olmas gibi. eyler deil, ama eylerle hi ilgili olmayan fikirler insanlar tahrip etti! 564. Deneyimin Hemen Yannda! Byk akl olanlarn bile sadece be parmak geniliinde deneyimleri var... hemen onun yannda dnp tanmalar son bulup, sonsuz bo uzamlar ve aptallklar balar. 565. Onur ile Cahilliin Ortakl. Anladmz zaman terbiyeli, mutlu, bulucu olur ve sadece yeterince rendiimiz ve gzmz kulamz drt atmz zaman, ruhumuz daha fazla yumuaklk ve zarafet gsterir. Ama biz ok az anlyoruz ve yeterli okul eitimi almamz; bunun sonucunda, bir eyi kucaklamamz ve ayn zamanda kendimizi sevdirmemiz ok ender olur: ehirden, doadan, tarihten ounlukla kat ve duygusuz geiyoruz, ve bu tavr ve souklua gre, sanki stnln bir etkisiymi gibi, kendi kendimize bir eyler kuruyoruz. Evet, cahilliimiz ve bilgiye kar isteksizliimiz, asalet ve karakter olarak azametle yrmek konusunda ok mkemmel anlayorlar. 566. Kelepir Yaamak. En ucuz ve en zararsz yaam tarz, dnrn yaam tarzdr: nk o, hemen en nemlisini sylersek, bakalarnn kmsedikleri ve braktklar eylere fazlasyla gereksinim duyar. O halde: kolay sevinir ve pahal elenceleri yoktur; ii zor deil, ama gneyli ii gibidir; gecesi ve gndz vicdan azabyla huzursuz edilmez; tininin hep daha huzurlu, daha gl ve daha ak kalaca lde hareket eder, yer, ier ve uyur; vcudundan memnundur ve onun iin korkacak bir nedeni yoktur; ahbapla ihtiyac yoktur, zaman zaman sonradan yalnzln itenlikle kucaklamann dnda; yaayanlar iin ller yedeindedir ve bizzat arkadalar iin de bir yedei vardr: yani yaam olanlarn en iyisi. insann yaamn pahal ve bunun sonucu olarak zahmetli ve sk sk dayanlmaz kllan tam tersi zevkler ve alkanlklar olup olmadn dnn. Bir baka anlamda, kukusuz, dnrn yaam en pahal yaamdr... ona hibir ey ok iyi gelmez; ve en iyiden mahrum olmak, burada katlanlmaz bir mahrumiyet olurdu. 567.

136

137 Sava Meydannda. Olaylar hak ettiklerinden daha ok mizahi olarak grmeliyiz; stelik uzun sre biz onlar hak ettiklerinden daha ciddiye aldk. Bilginin akll askerleri byle konuurlar. 568. air ile Ku. Anka kuu aire kor gibi yanp kmrlemi bir tomar kat gsterdi. Korkma! dedi, Bu senin eserin! Onda zaman ruhu yok ve zamana kar olanlarn ruhu daha da az, dolaysyla yaklmas gerek. Ama bu iyi bir iaret. Tan kzllnn baz trleri var. 569. Yalnz Kimselere. Eer bakalarnn ereflerine, kendi kendimize yaptmz konumalarda, toplum nndeki konumalarmzda olduu gibi itina gstermezsek, drst insan deiliz. 570. Kayplar Ruha ycelik veren kayplar vardr, bu srada ruh yksek, siyah servilerin altnda sessizce dolayormu gibi feryattan kanr. 571. Ruhun Sahra Eczanesi. En gl ila nedir? Utku. 572. Yaam Bizi Sakinletirmeli. Eer insan, dnr gibi normal olarak dnce ve duygunun byk akmnda yaarsa ve bizzat ryalarmz gelecein bu akmn izlerlerse, o zaman insan yaamdan huzur ve sessizlik ister... oysa bakalar kendilerini meditasyona vererek dinlenmek isterler. 573. Deri Deitirme. Deri deitiremeyen ylan lr. Keza fikirlerini deitirmeyi engelleyen tinler de lrler; tin olmalar sona erer. 574. Unutulmayn! Kendimizi yukarlara ne kadar ok karrsak, uamayanlara o kadar ok kk grnrz. 575. Biz, Tinin Balon Pilotlar! Btn bu uzaklara, en uzaklara uan gzpek kular... mutlaka! bir yerde artk daha fazla uamayacak ve bir direin zerine ya da plak bir kayann zerine konacaklar... ve stelik, bu acnacak barnak iin minnettar olacaklar! Ama kim bundan, onlardan nce korkun uzunlukta serbest bir hattn olmad ve uulabilecek kadar uzaklara utuklar sonucunu karabilir ki! Sonunda btn byk ustalarmz ve nclerimiz durdu ve yorgunluu durduran en asil ve en sevimli jestler deil: Bana da sana da byle olacak! Ama beni ve seni ne ilgilendirir! Baka kular umaya devam edecek! Bu anlaymz ve inancmz, onlarla bahis iin dar ve yukar uar, doruca bamzn stnden ve gszlmzn stnden ykseklere kar ve oradan uzaklara bakar, ve nnde bizden ok daha gl ku srlerini grr, bizim gitmek istediimiz yere gitmek iin abalayacaklar ve orada her yer hala deniz, deniz, denizdir! Biz nereye gitmek istiyoruz? Denizi mi aacaz? Bizim iin herhangi bir istekten daha belirleyici olan bu gl arzu bizi nereye srklyor? Neden tam da imdiye dein insanln btn gnelerinin batt yne? Belki bizim arkamzdan da bir

137

138 gn, batya doru seyrederek Hindistana ulamay ummulard diyecekler, ama sonsuzlukta baarszlk bizim yazgmz m? Ya da, kardeim? Ya da?

138

You might also like