T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ

MEVLNDA AKIL-AK LKS

Zuhal ELK

Danman Prof. Dr. brahim EMROLU

ZMR - 2006

YEMN METN

Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Mevlnda Akl-Ak likisi adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

Tarih .16./08./2006. Zuhal elik mza

II

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI rencinin Ad ve Soyad : Zuhal elik Anabilim Dal : Felsefe ve Din Bilimleri Program : Yksek Lisans Tez Konusu : Mevlanada Akl-Ak likisi Snav Tarihi ve Saati : Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndan Lisansst Ynetmeliinin 18.maddesi gereince yksek lisans tez snavna alnmtr. Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iinde savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin, BAARILI DZELTME * RED edilmesine ** OY BRL ile OY OKLUU ile karar verilmitir. *** **

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. renci snava gelmemitir. * Bu halde adaya 3 ay sre verilir. ** Bu halde adayn kayd silinir. *** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

Evet
Tez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklilii yoktur.

JR YELER

MZA .. .......... ...

Baarl Dzeltme Red Baarl Dzeltme Red Baarl Dzeltme Red

III

ZET Yksek Lisans Tezi Mevlnda Akl-Ak likisi Zuhal elik Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Bilimleri Anabilim Dal Akl ve ak insanlk tarihi boyunca zerinde en ok konuulan, tartlan kavramlar arasnda olmutur ve halen de tartlmaktadr. Bu kavramlar hem kendi balarna bir deerlendirme konusu olmular hem de birbirleriyle ilikileri asndan ele alnmlardr. Mevlnnn akl-ak arasnda nasl bir iliki kurduunu ve Mevlnya gre Mutlak Hakikati tecrbe etmede akln m yoksa akn m etkin olduunu tespit etmek nemli grlmektedir. Akl Allahn yaratt yce bir varlk olarak gren Mevln onu kll akl ve cz akl olmak zere ikiye ayrmaktadr. Kll akln temsilcileri nebiler ve veliler olurken cz akl snrl bir kapasiteye sahip olan beer akllardr. Hakikati tecrbede cz akl yetersiz kalmaktadr. kinci olarak Mevlnda akn ne olduunu ve kn hallerini incelemek nemli yer tutmaktadr. Mevlnya gre kainatta her ey birbirine ktr. Zaten kinatn yaratl sebebi de aktr. Beer aka da Mutlak Varla ulamada bir vasta grevi stlenmesi durumunda deer veren Mevlnda asl olan ilah aktr. Ona gre insan hem madd lemden hem de kendi varlndan geerek Mutlak birlie ulamaldr. Yok olula, maddeden vazgeile kii gerek benlie kavumaktadr. Ak sayesinde ruh zgrle ulamakta, beden kafesinden kurtulmaktadr. Mevlnda ilah srlara mazhar olmann tek yolu aktr. Ak yegane hakikat olunca dolaysyla akla dolu olan k da yce bir makamdadr ve o, aklllardan derece olarak ileridedir. Mevln, gerek bilgi vastasnn ak olduunu savunurken akln roln tamamen reddetmemitir. O pratik hayatta bile yanlabilen cz akln snrlarn belirtmi ve Mutlak Varla ulamada etkin olann akl deil de ak olduunu vurgulamtr. Mevln akln snrlarn izmekte ve akla nereye kadar gvenebileceimiz konusunda bize bilgi vermektedir. Mevlnya gre telere ulama konusunda akl ne kadar acizse ak o kadar etkindir. Anahtar Kelimeler: 1) Akl, 2) Ak, 3) k, 4) Mak, 5) Mutlak Varlk

IV

ABSTRACT
The Thesis of Master The Relation of Reason and Love in Mawlana Zuhal elik Dokuz Eylul University Institute Of Social Sciences Department Of Philosopy and Religion Sciences

Along the human history reason and love have been too much argued and spoken concepts and it has also been argued. These concepts are both the subjects of the evaluation their own and they are evaluated on the terms of each others relationships. It has been seen important how Mawlana established the relation between the love and reason and to fix whether love or reason is active on the subject of the absolute reality according to him. Mawlana who sees the reason as a great existence has seperated the reason in two parts as whole and trifling reasons. While the represantations of the whole reason have been prophets, holy men; the trifling reasons are the human reason which have a limited capasity. In the reality of experience, the trifling reason has been insufficient. In second, It has an important place what is the meaning of the love and the sorts of the love in Mawlana. According to him (Mawlana) everything in the world fall in love with each other. Anyway the reason of the creation of the nature is love. It is real love in Mawlana who gives importance to the human love on the condition that it is as a vehicle to reach the absolute existence. According to him, human must reach to absolute unity by passing both his own existence and material thins in the world human reaches to real personalityby vanishing and giving up material. Thanks to love the soul reaches to freedom and escape from body. The only way of the reaching the divine secrets in Mawlana is love. When the love becomes only reality, the human is more successfull than the reasonable ones as a grade.

While Mawlana supports love as a real knowledge vehicle he defends the control of the love completely. Mawlana has located the limitation of the trifling reason and he has emphasized that it is not the reason but love in reaching the absolute existence. Mawlana has located the limitation of the reason and also he has given information us to where we would believe in the reason. According to him on reaching the further, the more insufficient is the reason, the more active is the love.

Key Words: 1) Reason, 2) Love, 3) Lover, 4) Beloved, 5) Absolute Existence

VI

NSZ nsanlk asrlar boyunca akn olan anlamaya, bu anlay ve alglayn sonucunda da Mutlak Varla ulamaya almlardr. Dinin ve felsefenin gayesi hakikate ulamak olmutur. Bugne kadar gelen almalar bu arayn yollarnn ve hakikati tecrbe ediin kelimelerle tanmlanmaya allmasnn bir ifadesidir. Hakikate ulama gayretinde olanlarn ellerinde (duyu ve tecrbeleri bir yana brakrsak) iki vastann olduu grlmektedir: Akl ve ak. Bir ksm ilim adamlar yegne vastann akl ve bilgi olduunu savunmu, bir ksm da hakikate akla, ilahi bir vecd haliyle ulaabileceini savunmulardr. slam dnyasnda da bu konudaki aratrmalarn, tartmalarnn kayna temelde akl-ak ayrmndan kaynaklanmaktadr. Ak referans gsteren sfilerin ve akl temel alan felsefecilerin ezeli rekabeti de hepimizin bilgisi dhilindedir. Bu ynyle akl ve ak srekli zerinde dnlp tartlacak, yazlp izilecek iki nemli kavram olarak karmza kmaktadr. Fikirlerinin dayanak noktasn Kurn ve hadislerden alan Mevlnnn, kendine has bir deerlendirme gcyle bu iki kavrama laykyla hakkn verdiini dndmz iin, danman hocam Prof. Dr. brahim Emirolunun ynlendirmesiyle Mevlnda akl-ak kavramn almay uygun grdk. Mevln, evrensellii yakalam, fikirleri, kavramlar st dzey bir bak asyla yorumlayan bir mtefekkir olmasnn yan sra o hakikati tecrbe etmede ak olgusunu benliinde yaam bir sfidir. Dolaysyla akl ve ak arasndaki ilikiyi Mevlnda incelemenin isabetli olacan dnerek byle bir alma yapmay uygun grdk. almamz bir giri ve blmden olumaktadr. Giri blmnde Mevlnnn hayat, ahsiyeti ve fikirlerine ksaca deinilmi, ardndan akl ve ak kavramlar zerinde durulmutur. Asl amacmz Mevlnda akl ve ak olduu iin bu kavramlarn derinliine tahlili yaplmam, onlar ana hatlaryla incelenmitir. Birinci blmde Mevlnda akl kavram tahlil edilmitir. lk olarak Mevlnda akln nasl tanmland, akl deyince Mevlnnn neyi kastettii belirtilmeye allmtr. Daha sonra, akl-inayet, akl-nefs, akl-duygu gibi, akln

VII

eitli kavramlarla ilikisine deinilmitir. Akln eitleri irdelendikten sonra akln doas, gc, rol gibi konular zerinde durulmutur. kinci blmde ise ak kavram ele alnmtr. Ak kavram eitli ynleriyle tahlil edildikten sonra ak ve an halleri, ak-mauk ilikisi incelenmitir. nc blmde ise akl-ak arasndaki iliki incelenmi ve akln ak alanndaki yetersizlii zerinde durulmutur. almamzda, konunun adndan da anlald gibi, faydalandmz kaynaklar temelde Mevlnnn kendi eserleri olmutur. Bunun yannda Mevln ile ilgili farkl kaynaklara da bavurduk. Bylece zor olan akl-ak ilikisini kurmada onlardan az da olsa destek almaya altk. Mevln, fikirleriyle snrlar am bir ahsiyettir. Onun eserlerini okuyan herkes kendince bir eyler alr. Bir anlamda onun eserleri kiinin kendini seyrettii bir ayna vazifesi stlenmektedir. O yzden bu almamzda, bu ycelie, bykle ve cokulu anlata kendi gzmzle baktmzdan ve onlar kendimize gre yorumladmzdan haliyle birtakm deerlendirmelerimiz eksiklik arzedebilir. Konunun zorluu ve akl-ak ilikisindeki farkl yorumlar da gz nnde bulundurulunca bu eksiklerimizin ho grleceini ummaktayz. Bu alma konusunda bana nderlik eden, alma sresince desteklerini esirgemeyen muhterem hocam Prof. Dr. brahim Emiroluna, tez sresi boyunca bana her ynden yardmc olan arkadalarma ve yaknlarma en derin kranlarm sunarm.

Zuhal elik zmir-2006

VIII

KISALTMALAR a.g.e. b. bkz. c. ev. der. haz. s. SAV vd. Ad geen eser Beyit no Baknz Cilt no eviren Derleyen Hazrlayan Sayfa no Sallallahu aleyhi ve sellem Ve devam

IX

ZET Yksek Lisans Tezi Mevlnda Akl-Ak likisi Zuhal elik Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimleri Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Bilimleri Anabilim Dal Akl ve ak insanlk tarihi boyunca zerinde en ok konuulan, tartlan kavramlar arasnda olmutur ve halen de tartlmaktadr. Bu kavramlar hem kendi balarna bir deerlendirme konusu olmular hem de birbirleriyle ilikileri asndan ele alnmlardr. Mevlnnn akl-ak arasnda nasl bir iliki kurduunu ve Mevlnya gre Mutlak Hakikati tecrbe etmede akln m yoksa akn m etkin olduunu tespit etmek nemli grlmektedir. Akl Allahn yaratt yce bir varlk olarak gren Mevln onu kll akl ve cz akl olmak zere ikiye ayrmaktadr. Kll akln temsilcileri nebiler ve veliler olurken cz akl snrl bir kapasiteye sahip olan beer akllardr. Hakikati tecrbede cz akl yetersiz kalmaktadr. kinci olarak Mevlnda akn ne olduunu ve kn hallerini incelemek nemli yer tutmaktadr. Mevlnya gre kainatta her ey birbirine ktr. Zaten kinatn yaratl sebebi de aktr. Beer aka da Mutlak Varla ulamada bir vasta grevi stlenmesi durumunda deer veren Mevlnda asl olan ilah aktr. Ona gre insan hem madd lemden hem de kendi varlndan geerek Mutlak birlie ulamaldr. Yok olula, maddeden vazgeile kii gerek benlie kavumaktadr. Ak sayesinde ruh zgrle ulamakta, beden kafesinden kurtulmaktadr. Mevlnda ilah srlara mazhar olmann tek yolu aktr. Ak yegane hakikat olunca dolaysyla akla dolu olan k da yce bir makamdadr ve o, aklllardan derece olarak ileridedir. Mevln, gerek bilgi vastasnn ak olduunu savunurken akln roln tamamen reddetmemitir. O pratik hayatta bile yanlabilen cz akln snrlarn belirtmi ve Mutlak Varla ulamada etkin olann akl deil de ak olduunu vurgulamtr. Mevln akln snrlarn izmekte ve akla nereye kadar gvenebileceimiz konusunda bize bilgi vermektedir. Mevlnya gre telere ulama konusunda akl ne kadar acizse ak o kadar etkindir. Anahtar Kelimeler: 1) Akl, 2) Ak, 3) k, 4) Mak, 5) Mutlak Varlk

ABSTRACT
The Thesis of Master The Relation of Reason and Love in Mawlana Zuhal elik Dokuz Eylul University Institute Of Social Sciences Department Of Philosopy and Religion Sciences

Along the human history reason and love have been too much argued and spoken concepts and it has also been argued. These concepts are both the subjects of the evaluation their own and they are evaluated on the terms of each others relationships. It has been seen important how Mawlana established the relation between the love and reason and to fix whether love or reason is active on the subject of the absolute reality according to him. Mawlana who sees the reason as a great existence has seperated the reason in two parts as whole and trifling reasons. While the represantations of the whole reason have been prophets, holy men; the trifling reasons are the human reason which have a limited capasity. In the reality of experience, the trifling reason has been insufficient. In second, It has an important place what is the meaning of the love and the sorts of the love in Mawlana. According to him (Mawlana) everything in the world fall in love with each other. Anyway the reason of the creation of the nature is love. It is real love in Mawlana who gives importance to the human love on the condition that it is as a vehicle to reach the absolute existence. According to him, human must reach to absolute unity by passing both his own existence and material thins in the world human reaches to real personalityby vanishing and giving up material. Thanks to love the soul reaches to freedom and escape from body. The only way of the reaching the divine secrets in

Mawlana is love. When the love becomes only reality, the human is more successfull than the reasonable ones as a grade. While Mawlana supports love as a real knowledge vehicle he defends the control of the love completely. Mawlana has located the limitation of the trifling reason and he has emphasized that it is not the reason but love in reaching the absolute existence. Mawlana has located the limitation of the reason and also he has given information us to where we would believe in the reason. According to him on reaching the further, the more insufficient is the reason, the more active is the love.

Key Words: 1) Reason, 2) Love, 3) Lover, 4) Beloved, 5) Absolute Existence

II

NDEKLER YEMN METN...II YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI.III ZET...IV ABSTRACT.V NSZ...VII KISALTMALARIX NDEKLERX GR NDEKLER........................................................................................................................ X .............................................................................................................................................XII MEVLN ve AKIL- AK KAVRAMLARINA GENEL BR BAKI........................1 1. Mevlnnn lim, Fikir, Dnce ve Sanat Dnyamzdaki Yerine Ksa Bir Bak .....................................................................................................................................................1 2. Akl Kavramna Genel Bir Bak...........................................................................3 3. Ak Kavramna Genel Bir Bak.......................................................................... 5 I. BLM.................................................................................................................................. 7 MEVLNYA GRE AKIL................................................................................................. 7 1. Mevlnya Gre Akl Nedir?..............................................................................................7 2. Akl- Aklszlk.......................................................................................................................9 3. Akl- nayet.......................................................................................................................... 11 4. Akl-Nefs..................................................................................................................... 11 5. Akl-Duygu................................................................................................................. 13 6. Akln eitleri............................................................................................................14 6.1. Kll Akl.................................................................................................................14 a- Hakik Akl................................................................................................................ 17 X

b-Kmil Akl................................................................................................................... 18 c- Sebepten Kurtulmu Akl..........................................................................................19 6.2. Cz Akl................................................................................................................. 19 a- Allah Arayan Akl................................................................................................... 20 b-Tecrbe ile Zenginleen Akl..................................................................................... 21 c- Olgun Akl.................................................................................................................. 22 d- Noksan Akl................................................................................................................ 22 7. Akln Doas............................................................................................................... 22 8. Akln Gc ve Rol...................................................................................................23 a- Akln Nefisle Sava................................................................................................... 25 b- Akln Meveret Etmesi............................................................................................. 26 c- Akln Klavuzluu...................................................................................................... 27 9. Akllarn Farkll..................................................................................................... 28 10. Akln Ycelii........................................................................................................... 28 11. Akl yi Kullanma ve Gelitirme.............................................................................29 12. Akln nndeki Engeller......................................................................................... 30 13. Akl Kullanmama- Ahmaklk................................................................................. 32 14. Akln Yetersizlii......................................................................................................33 II. BLM..................................................................................................................... 35 MEVLNYA GRE AK..................................................................................... 35 1. Mevlnya Gre Ak Nedir?................................................................................... 35 a- Ak Canlarn Gdasdr............................................................................................. 37 b- Ak aresizliktir........................................................................................................ 38 c- Ak Varlktan Gemektir.......................................................................................... 38 1. 2. Ak Nasldr?.......................................................................................................... 39 1. 3. Ak eitleri............................................................................................................ 40

XI

a- lah Ak.......................................................................................................................40 b-Beer Ak.....................................................................................................................43 1. 4. Akn Sebebi............................................................................................................ 46 1. 5. Akn Doas............................................................................................................ 47 1. 6. Akn Rol ve Gc............................................................................................... 52 1. 7. Ak Derdi ve Sarholuu....................................................................................... 53 1. 8. Akta Sebat............................................................................................................. 55 1. 9. Akszlk.................................................................................................................. 55 2. k, Hali ve zellikleri.............................................................................................57 2. 1. k Kimdir?.......................................................................................................... 57 2. 2. n Hali.............................................................................................................. 57 2. 3. klarn zellikleri...............................................................................................59 1. 4. k- Mak likisi............................................................................................... 62 III. BLM...................................................................................................................... 65 AKIL- AK LKS.................................................................................................. 65 1. Akta Akln Yetersiz Kalmas............................................................................................ 65 2. klarn killerden leride Olmas......................................................................... 68 3. Ak Makamnda Akln Geri Kalmas...................................................................... 69 4. Ak Karsnda Akln Teslimiyeti............................................................................ 71 SONU.....................................................................................................................................72 BBLYOGRAFYA.................................................................... 75

XII

GR

MEVLN ve AKIL- AK KAVRAMLARINA GENEL BR BAKI

1. Mevlnnn lim, Fikir, Dnce ve Sanat Dnyamzdaki Yerine Ksa Bir Bak Fikir ve dnce tarihimizde olduka nemli bir yer tutan ve her yl eitli etkinliklerle anlan Mevlnnn, hayat, eserleri, ilmi ve edebi kiilii ska ilendiinden ve bu konuda oka malzeme bulunduundan1 biz, bu konuda, zet bir bilgi verip geeceiz. zellikle Onun hayat zerinde ayrntl bilgi vermeyi zaid grmekteyiz. Trkistanda, Amuderya rmann yaknndaki Belh kentinde, 1207 ylnda doan Celleddin (Mevln ve Rm adlar sonradan eklenmitir) devrinin byk bilginlerinden Bahad- Din Veledin oludur.2 Mool istilas ve dneminin eitli siyasi sebeplerinden dolay Belh ehrini terk eden Mevln ve ailesi eitli ehirlerde konaklamlar, buralarda devrin nemli bilginleriyle grmlerdir. Niabur ehrindeki ikametlerinde, Mevln, dnemin nemli bilgin ve mutasavvflarndan Fahrettin Attarn ilgisini ekmitir. kamet yeri olarak Anadolu Seluklularnn bakenti Konyay seen Bahad-Din Veled halk irad faaliyetlerine burada devam etmitir. Babasnn vefatndan sonra Mevlnnn eitimini Burhanettin Tirmiz stlenmitir. Dokuz yllk sren bu eitim sonucunda Burhanettin Tirmiz Konyadan ayrlarak Kayseriye gitmitir. Mevln, hocasnn Kayseriye gidiinden sonra medresede irad vazifesinin bana gemitir. Burhanettin Tirmiz ise Kayseriye gidiinden bir yl sonra vefat etmitir. Mevln bir taraftan medresede, derslerle urayor, hakikati arayanlarla sohbetler ediyor, onlarn sorularna cevaplar veriyor, bir taraftan da Hak klarna mridlik ediyor, onlar uyaryordu. Bylece Mevln, din ilminde ve eitli ilim dallarnda, babas gibi bilginlerin ba olmu ve sufilik alannda da ariflerin sultan saylmt.3
1

Mevln Celleddin er-Rmnin hayat, eserleri, ilmi kiilii ve sanat hakknda bkz. Ahmet Eflak, riflerin Menkbeleri (Menkibul rifn), ev. Tahsin Yazc, Ankara 1953, c. I, s. 76 vd.; c.II, s. 1-41; elebi, Asaf Halet, Mevln ve Mevlevilik, stanbul 1957. s. 9-67; Frzanfer, B., Mevln Celleddin, ev. Feridun Nafiz Uzluk, stanbul 1997, s. 45 vd.; Kabakl, Ahmet, Mevln, stanbul 1975, s. 7-180; Lermiolu, Ayten, Hz. Mevln ve Yaknlar, stanbul 1969, s. 21-76; Nicholson, R.A., Mevln Celleddin Rm, stanbul 1973, s. 15-25; Can, efik, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, stanbul 1999; Emirolu, brahim, Sufi ve Dil, stanbul 2005, s. 13-25. 2 Sofu, Turul, Mevln zerine Bir Deneme, Hogr Ylnda Mevln, Ankara 1995, s. 147. 3 Can, efik, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, stanbul 1999, s. 46-47.

Mevln, rencilerini yetitirmesi ve halk aydnlatma vazifelerini byk titizlikle yerine getirirken ems-i Tebrizi ile ani karlamas onun hayatnda byk deiikler meydana getirmitir. Bu mehur karlama 15 Kasm 1244 tarihinde olmutur.4 Dersleri ile megul olan byk bilgin, sfi ve mrid Mevlny, bu gelen Tebrizli ems adndaki garip zat kendinden geirmitir. Onu, cokun bir Hak k haline getirmitir.5 Hayatnn krlma noktasn oluturan bu karlama ve birliktelik sonucunda Mevln Tanr srlarn seyreden bir k olarak karmza kmaktadr. Ruhi dnm ve geliim bakmndan son derece verimli geen bu ems-Mevln beraberlii, emsin Tebriznin lm (veya baz kaynaklara gre kayboluu) zerine fazla srmemitir. emsten sonra bambaka bir gnl adam olan Mevln Celleddin, btn vaktini iire ve sema vermitir.6 Hayatnn geri kalan dneminde Mevln derslerini ve halk aydnlatma grevini devam ettirmitir. Mevln bir ok insan etkileyecek eserler brakarak 17 Aralk 1273 gn vefat etmitir. Onun en nemli eseri, 25700 beyti ihtiva eden Mesnevsidir. Dier eserleri unlardr: Divan: Gazel ve rubailerden mteekkil Fihi ma Fih: Mevlnnn szlerini ve hayat bakmndan nemli baz bilgilerini ihtiva eder. Mecalis-i Seba: Mevlnnn yedi d Mektubat: Mevlnnn eitli zamanlarda yazd mektuplardr.7 Mevlnnn eserlerine baktmzda Onun amacnn, ilmi, edebi, ahlak ve ak ieyerek ve yayarak insanla hizmet olduunu grmekteyiz. O bunu yaparak, hem akln ve akn yolunu seenlere, hem de avama ve havasa bir eyler sylemi ve her kesimi etkilemitir. Pek ok ilim ve fikir adamnn deeri yaad ada tam takdir edilememesine karn Mevln, yaants ve eserleriyle dneminde olduka iyi tannan taktir ve takip edilen bir Hak adr. lmnden sonra da onun gc ve hreti geride brakt eserlerle ve hakknda yazlanlarla gnden gne artarak asrlara ve ktalara yaylmtr. Bugn de pek ok insan onun hayatndan ve eserlerinden etkilenerek akl ve gnl dnyalarn yeni batan dzenlemektedirler. Mevlnnn bilgi ve dncelerini, Hakka olan akn ve yaratklara olan sevgisini, sade bir slpla anlattna ahit oluruz. Sanat sanat iin deil de halkn anlamas iin
4 5

Kayaalp, sa, Mesneviden Semeler, stanbul 2005, s. 19. Can, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, s. 47. 6 ztuna, Ylmaz, Mevln Celleddin Rum, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. Vedat Gen, stanbul 1994, s. 243. 7 Tekin, lyas, Hazreti Mevln, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. Vedat Gen, stanbul 1994, s. 285.

kullanan Mevlnnn, konumasyla yazmas, iiriyle nesri arasnda bir slp birlii grrz. Onun her eserinde, samimi, inandrc, heyecanl ve ili bir slp hkim olduunu 8 ve anlatlmas ok g kavramlarn, olaylarn, olgularn hi zorlanmadan kolaylkla anlatldna tank oluruz. zellikle Mesnevide bir takm hikayelerle, metaforlarla en zor meseleler bile anlalmazlk snrlarnn dna alnmaktadr ve herkes bu eserlerden kendince hisseler, dersler alabilmektedir. Anlatlmas en zor kavramlardan biri olan ak bile Mevlnnn beyitleriyle kendi anlam dnyamza kolaylkla girebilmesi onun anlattaki gcnden kaynaklanmaktadr. Tabi en bata da ak derinliine ve btn boyutlaryla yaayan bir sufi olmasn sylemeye bile gerek yoktur. Mevln, srekli olarak samimiyeti, sadelii ve ak vurgulam ve ak da ahlak davrana ve yaratcla dntrmeyi ama edinmitir. O, ak, btn dertlerin derman olarak grendir. Yine O, insan, hayat ve daha genel boyutuyla varl anlama ve anlamlandrmada; varln Allah ile scak, samimi ve iten ilikiye sokulmasnda ve bunu yaparken de insana nefsini tantmasyla, ona akn fark ettirmesiyle, insanlar aras sevgi ve bar ilemesiyle rnek rol oynam minnet duyulacak bir kiiliktir. 9 Mevln, dinin statik olan kalp tarafn deil, dinamik olan zn tantan, onun bu ynn n plana karan bir dnrdr.10 Buna benzer zellikleri ve gzelliklerinden dolay Mevlnnn eserleri ve fikirleri ok geni bir alana ve mekna yaylm, gerek Douda gerekse Batda ok sayda insan derinden etkilemitir. Yeryznde ilme ve hakikate ilgi duyanlar olduu srece de bu etki devam edecektir. 2. Akl Kavramna Genel Bir Bak Akl sz kadar zerinde ok durulan, kendisine isnat edilen, onda kuvvet alnan, ona nisbet edilen, her eyin onunla lld ve deerlendirildii bir baka sz veya kavram yoktur. Bu, insann deerini akl sayesinde bulmasndan ve onun temyiz edici en byk vasf olmasndan ileri gelir.11 Akl kelimesi Arapa ukl kknden gelir ve semantik olarak balamak anlamndadr. lkin deveyi balamak veya deve kstei olarak kullanlan bu kelime ruh melekeye verilen bir isim olmutur.12 Akla fikirleri birbirine balayarak akl yrtme rol
8 9

Emirolu, brahim, Sfi ve Dil, stanbul, 2005, s. 18. Emirolu, a.g.e., s. 14. 10 Emirolu, a.g.e., s. 14. 11 Bolay, Sleyman Hayri, Mevlnnn Akl Anlay, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. Vedat Gen, stanbul 1994, s. 53. 12 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 73.

oynad (balamak), yeni bilgiler elde edebildii (tutmak), insan tehlikelere kar koruduu iin bu ad verilmitir denebilir.13 Akl lgatte: uur, bellek-hafza, t, gr, iyiyi ktden seme yetenei, ders, izan, mantk lei, l, fikir, dnme yetenei, us gibi anlamlara gelmektedir.14 Trkede bu melekeye us denilmektedir. Olumsuz ekli kullanlmakszn, davranlar kontrol eden mekanizmaya bu adn verildii anlalmaktadr. uslu ol, uslu adam, uslu ocuk tabirlerinde olduu gibi.15 Latince Ratio, sayma, hesab etme, dnme anlamlarna gelir.16 Batllar ise bu kavrama intelligence, intelligent adn veriyorlar. Latince intellectustan alnma bir kelimedir. Bu da Greke selectustan geliyor. Seme, ayklama demektir. Nitekim selection tabiri de buradan alnm. Dolaysyla Bat dillerinde akl, iyi ile kt, byk ile kk, doru ile yanl arasnda seim yapan melekeye verilen addr.17 Istlah olarak akl, insann, zihin yorma, dnme, bilme, iyiyi ktden ayrma, tehlikelere kar tedbir alma gc ve yeteneine akl denir ki ahmakln, deliliin zdddr.18 Felsefede akln tanmna baktmz zaman, akln ilevinden ziyade potansiyeli yani onun bil-kuvve g oluu nemlidir. Akl kendisinin de ilerisinde olan, kendini anlama eylem ve abasnda olan yetidir.19 Akln bu genel anlamnn yan sra sezgisel akl, dedktif akl, pratik akl anlamlarnda kullanldn grrz. Bunlara ilaveten dini bir ereve ierisinde akl hak ile batl, gzel ile irkini birbirinden ayrt eden, bilginin esasn tekil eden ilahi g20 olarak tanmlanr. Felsefe ve mantk terimi olarak akl varln hakikatini idrak eden, maddi olmayan, fakat maddeye tesir eden basit bir cevher; maddeden ekilleri soyutlayarak kavram haline getiren ve kavramlar arasnda iliki kurarak nermelerde bulunan, kyas yapabilen g demektir. Bu anlamyla akl sadece meleke deil, zdelik, elimezlik ve nc kkn imkanszl gibi akl ilkelerinin btn fonksiyonunu belirleyen bir terimdir.21

13 14

Emirolu, brahim, Kuranda Akl ve nsan, lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1998, s. 69. bn Manzur, Ebul-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem, Lisnul Arab, Kahire, 1308, c. XIII, s. 484. 15 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 73. 16 Bolay, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler Szl, Ankara 1996, s. 6. 17 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 73. 18 bn Manzur, Lisanul Arab, c. XIII, s. 484. 19 Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, stanbul 2002, s. 33. 20 Cevizci, a.g.e., s. 33. 21 Emirolu, brahim, Kuranda Akl ve nsan, lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1998, s. 69.

nsann tanmnda onu dier trlerden ayran fasl- karib olarak kullanlan akl, eya ve olaylar arasnda irtibat kurma, varla anlam verme melekesidir. nsan bu meleke ile sorumlu tutulur; eya ve olaylarn illetlerini, nedenlerini yakalar. znel ve yeti (meleke) olarak: Akl, istidlalde bulunma vastasdr. Yani olaylar ve kavramlar arasnda illet birlii yakalanr, bilinenden bilinmeyene nasl geilecei bu yeti ile gerekletirilir.22 3. Ak Kavramna Genel Bir Bak Ak kavramnn, tad anlam zenginliinden dolay tarih boyunca filozof, air ve aka yakalananlar tarafndan ba tac edildii, youn armlaryla dnce tarihinde nemli bir yer edindii; youn bir duygu ierdiinden ve duygularn da dile getirilme zorluundan dolay tam olarak tanmlanamad grlmektedir. Ak kimilerine gre insann olmazsa olmaz deerlerinden birisi, kimilerine gre saknlmas, uzak durulmas gereken bir tutku ya da hastalk olarak tantlmtr. Ak ounlukla birine ya da bir nesneye nne geilmez bir bamllk ve tutku ile yaklama ya da adanmlk biiminde ortaya kan gl bir duygulanm olarak deerlendirilmitir. Bu balamda ak, insan yaamnn zenginlii ve g kaynadr.23 Ak, sevgi (hubb)nin fazla lde olanna verilen addr. Her sevgi ak diye adlandrlmaz. Ak sevginin (oun) olanna verilen isimdir.24 Sevgi insan tamamen kuatr, sevilenden baka her eye kar kr eder ve bu durum adeta damarlarda dolaan kan gibi, maddi manevi btn varla yaylrsa buna ak denir.25 Ak, sevginin galeyandr. Yani coup alamasdr. yle ki k, mak haricinde hibir eyden haz alamaz. Ta ki akndan da makundan da geer.26 Yukardaki tanmlarda ve bu son ifadede getii gibi ak, kalpte ortaya kan sevgi younluunun insanda baskn hale gelmesi ve kiiyi maktan baka alanlara kapatmasdr. Tasavvuf felsefesinde ak kavram nemli bir yer tutar. Bu anlayta evrenin yaratl ak ile izah edilir. Mutasavvflara gre geici ak (ak- mecaz) ve hakk ak (ak- hakk) olmak zere iki trl ak sz konusudur. Geici ak, Tanrnn gzelliklerinden sadece bir tanesine gnln kaptrmaktr. Geici ak, hakk aka ulamak iin bir kpr grevi grmektedir. Hakk ak ise, tm gzellikleri kendisinde barndran Tanr sevgisidir.27
22

Bkz. Nihat Keklik, Felsefenin lkeleri, stanbul 1982, s. 154-157; Bolay, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler Szl, Ankara 1996, s. 6 (Akl). 23 Vural, Mehmet, slam Felsefesi Szl, Ankara 2003, s. 42 (Ak). 24 Cahz, Ak ve Kadnlar Hakknda Risale, Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul 2000, s. 17. 25 Demirci, Mehmet, Yunus Emrede lahi Ak ve nsan Sevgisi, stanbul 1997, s. 25. 26 Ruzbihan Bakl, Akn Asl Hakknda, Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul 2000, s. 98. 27 Vural, Mehmet, slam Felsefesi Szl, Ankara 2003, s. 42 (Ak).

bn Kayym El-Cevziyye akla ilgili risalesinde baz felsefecilerin ak u ekilde tanmladklarn sylemitir: Ak kalpte doan, harekete geen ve gelien iddetli bir arzu (heva)dur. Sonra bu gdalanp byr ve dier bir takm tutkular da onda toplanr. Her ne zaman ak kuvvetlenirse, talep ettii (k olduu) hakknda tozutmasn, inat ve srarn oaltr. Hatta (a) gama ve gnl darlna sokar ki vcudundaki kan ve safra, sevdaya dnp alevlenir (atei kar). Kendisinde sevda oalan kiinin fikri (dnme yetisi) bozulur. Fikrin bozulmasyla da akl kaybolur ve bu kii olmayacak eyi mit etmeye, tamamlanamaz i temenni etmeye balar. Hatta bu durum delilie kadar varabilir. Byle olduunda ise bir ksm k kendini ldrr, bazs kederden lr, dier bir ksm makuna bakarken sevinten lr, kimi k ise (makuna bakarken) sayha atp ruhu boulur (nefesi kesilir), yirmi drt saat bu halde kalr, hatta ld sanlarak diri diri gmlr. Baz klar da (maka bakp) o kadar uzun i ekerler ki nefsi kalbinin kannda boulur ve kalbi nefsine yapp lnceye kadar ayrlmaz; onun yannda makunu ansan, kan ekilir ve rengi deiir.28 Hakknda ne sylenirse sylensin ak tam olarak tanmlanamamaktadr. Ak, kelimelerin tesine gemi bir tecrbedir. Akn anlatlmazl akn ortaya kard duygu younluunun anlatlamazlyla doru orantldr. Ak tanmlanmaktan ziyade tecrbe edilen ve tecrbe edildike anlalan fakat bir bakasna tam olarak aktarlamayan bir kavramdr. Her insann ister beeri ak anlamnda isterse hakiki ak anlamnda yaad tecrbeler farkldr ve dolaysyla bununla ilgili olarak da ortaya konan anlamlar farkl olmaktadr.

28

bn Kayym El-Cevziyye, Ravzatl- Muhibbn ve Nzhetl-Mtakn, Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul 2000, s. 109-110.

I. BLM MEVLNYA GRE AKIL 1. Mevlnya Gre Akl Nedir? Mevlnnn altn ta olarak nitelendirdii akl, Allahn yaratt en yce varlktr.29 Yaratlnn balangcnda btn emirleri yerine getirdii iin vgye mazhar olan akl, Mevlnya gre, zorluklarn almasn salayan,30 insan dost diyarna gtren bir nderdir.31 Allahn btn varlklardan seip ayrd akl Mevln, inciler saan, kl bir lkeye benzetir. Buradaki akl, Allahn sfatlarndan yardm alan akldr.32 Akl Hzrna yolda ol da abhayat kaynana ula, sonra da gndzn, gne kayna gibi nurlar saadur. Hani Zleyha, Yusufun himmetiyle genlemiti ya; u eski dnya da bu yldzn ltfuyla genlie kavuur. diyen Mevln, akl doru yola ulatran bir yolda olarak grmektedir.33 Mevlnya gre insan hayatnda gnl, tartmasz, padiahtr. Akl ise bu padiahn veziridir.34 Allaha ulamann vastalarndan biri olan akl, mutlak hakikati bulma konusunda da etkindir, fakat tek bana yeterli deildir.35 Mevlnya gre, insann gnlk hayattaki ilerini dzenleyen ve bilgi vastas olarak yetkinlie sahip olan akl, nereye gidilirse gidilsin bir anahtar, mutlak hakikati tecrbe etmede ise kilit gibidir.36 Yani Mevln, mutlak hakikat konusuna gelindiinde, burada, akln yetersiz olduunu ifade eder. Mevln akln Tanrnn yaratt varlklarn en stn olduunu ve iki lemden de nce akln yaratldn37 syleyerek akla byk bir deer vermitir: Srlardan birazc remiz yoluyla anlatlmtr ya. Hak, varlk ovasnn, bu kutluluklar gneiyle aydnlanmas iin akl, meknszlk leminden, gayb gizliliinden meydana getirince varlklara, akln zn, akln gnlndeki alacak, gzel ve esiz eyleri bildirmek, o stnlkle onu btn varlklardan seip ayrmak istedi. Bu parann baka madenlerle kark olmadn, temizliini, kusursuz
29 30

Mevln Celaleddin Rm, Meclis-i Seba, ev. ve Haz. Abdlbki Glpnarl, Konya 1965 s. 92. Meclis-i Seba, s. 92. 31 Mevln Celleddin Rm, Rubiler, ev. Nuri Genosman, stanbul 1974, c. II, s. 327, b. 1575. 32 Mevln Celleddin Rm,Dvn- Kebr, ev. ve haz. Abdulbki Glpbarl, Ankara 1992, c. VI, s. 7, b. 3940. 33 Dvn- Kebr, c. III, s. 345, b. 3388-3389. 34 Dvn- Kebr, c. I, s. 252, b. 2371. 35 Dvn- Kebr, c. III, s. 395, b. 3812. 36 Dvn- Kebr, c. V, s. 231, b. 2681. 37 Mevln CelleddinRm, Mesnev, ev. Veled zbudak, stanbul 1991, c.VI, s. 154, b. 1936.

bulunduunu anlamak, meydana karmak iin bir mihenk tann bulunmas gerek; ayn zamanda tan tanklyla beraber bu yce parann, bu latif ihsann arlnn meydana kmas iin bir de terazi gerek. On sekiz bin lemde, hibir ey yoktur ki terazisiz stnl anlalabilsin yahut tartlmadan bayal meydana ksn.38 Mevln, akl, insann vcudundaki bir emire benzetmektedir. Btn vcudun ileyii ona baldr. Akl kendisine itaat edildiinde btn vcudu ayakta tutan varlktr. Ona gre akl vcutta emir, dier varlklar ise halktr. Buradaki halkn kendi akl ve bilii olmasna ramen, onlar, daha stn bir akla uymallar ki akl yaratan yce Allaha ulaabilsinler.39 Mesela diyor Mevln, kk bir ocuu terzi dkknna verdikleri zaman ocuun ustasna itaat etmesi lazmdr. Usta ona ilinti verirse ilintilemeli, teel almas lazm gelirse almaldr. te terzilik renmek istiyorsa kendi tasarrufunu brakp, ustasnn emri altna girmelidir.40 Bu durumda Mevlnda hakikate ulama konusunda bir tek akldan bahsedemeyiz. Btn akllarn da kendisine tabi olduu bir akl ve tabi olduunda gerek kurtulua eren iki trl akln olduunu grrz. Mevlnnn tercih ettii, insann kendisine uyulduunda doru yola gtreceini syleyen akl, Allahn emir ve buyruklarna itaat eden, Haktan feyz alan akldr. Akl, zaten ona derler ki Tanr yaylasnda yaylm, Tanr nimetlerini yemi olsun. Utaritten gelen akla, akl demezler!41 diyerek insan hayatna klavuzluk eden akln hangi akl olmas gerektiini bu szleriyle anlatmak ister. Mevln Celaleddin er-Rm, akl kll ve cz olarak iki kategoride ele alr. Ona gre btn lem Akl- Klln grnnden ibarettir. Kinat ihata eden akl, kll akl kabul eden Mevln, ferd akllar da cz akln kategorisinde ele alr.42 Akl cana gda veren yemee benzeten Mevln yemek dediim akldr, ekmek ve kebap deil. oul, cana gda akl nurudur43 diyerek akln ruh iin en temel gereksinim olduunu belirtir. Grld gibi Mevln, akl en ulvi meleke olarak kabul etmekte, onu insann btn ilerinde bavurduu bir kaynak olarak ele almaktadr. Akl insana ilahi bir ltuf, bir klavuzdur.44 Ak alannda her ne kadar akl sz syleme hakkna sahip olmasa da akl tatr. Mevlnya gre insan bu tac kendi incisiyle, kendi zyle bezeyip ssleyerek akla baka bir gzellik, yeni bir parlaklk vermelidir.45 Bu durumda akln her insanda farkl bir mahiyet
38 39

Meclis-i Seba, s. 93. Mevln Celaleddin Rm, Fhi M Fh, ev. Meliha lker Anbarcolu, stanbul 1990, s. 84-85. 40 Fhi M Fh, s. 85. 41 Mesnev, c. IV, s. 265, b. 3310. 42 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 86. 43 Mesnev, c. VI, s. 159, b. 1954. 44 Yakt, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, s. 93. 45 Dvn- Kebr, c.VII, s. 331, b. 4257.

aldn, kiinin kendi kapasitesiyle gelitirilebilir ve daha faydal bir nitelie dntrlebilir bir mahiyetinin olduunu anlyoruz. Mevlnnn da yukarda belirttii gibi, bal bana bir deer olan akl tacnn insann gayretiyle deer kazandn grmekteyiz. 2. Akl- Aklszlk Akla byk deer veren Mevln bu meziyete sahip olanlar methetmektedir. Ona gre aklllar ebedilie ulamlardr. 46 Akln meziyeti Mevlnya gre ileriyi grmektir.47 Cahilin sonunda grecei eyi aklllar nce grr: lerin sonu, ilk zamanlarda gizlidir ama akll, akbeti nce grr; gnaha dalp srar edense meydana knca! Her eyin sonu, nceden belli olmaz, gizlidir. Fakat meydana knca akll da grr cahil de!48 Aklllar nceden feryat ederler, bilgisizlerse iin sonunda balarna vururlar! Sen, iin nnde sonunu sor da kyamet gn piman olma!49 Mevln insann emniyeti ve huzuru iin akln gerekli olduunu50 syleyerek akll kiinin dnya gam yemeyip dnya nimetini elde edeceini, aklszn ise nedamet iinde bu nimetten mahrum kalacan ifade eder.51 Mevlnya gre akln asl grevi manevi alanlarda insan ycelere ulatrmasdr. Bunun iin de insan, Mevlnnn ifadesiyle, cmertlik denizinin inci hazinesinden akl, fikir kazanrsa bunlarn yardmyla gnl marifetler elde eder., gnllkten kar, ycelir.. gzleri de nurlanr.52 Akll insan dnyann tuzaklarna dmeme konusunda da tedbirlidir.53 Mevln akll insan, tuzaktan kendini adamakll eken kulara benzetir. Byle olan insan, alametlerden yola karak olup bitenleri anlama kapasitesine sahip kii olarak tantr. Onun benzetmesine gre akl keskin adam, tenceredeki yemei buharndan anlar. Yine akll insan mlek almak isterken elini vurarak onun krk olup olmadn hemen anlar.54
46 47

Mesnev, c. VI, s. 192, b. 2426. Mesnev, c. III, s. 275, b. 3372. 48 Mesnev, c. III, s. 178-179, b. 2197-2199. 49 Mesnev, c. III, s. 132, b. 1622-1623. 50 Mesnev, c. III, s. 353, b. 4312. 51 Mesnev, c.V, s. 117, b. 1409. 52 Mesnev, c. III, s. 353, b. 4313-1414. 53 Mesnev, c.V, s. 117, b. 1413. 54 Mesnev, c.VI, s. 390, b. 4898-4899.

Mevln akll kiinin ihtiya annda nereye bavuracan ok iyi bildiini, akllnn acizliini nekese (yani cimriye) arz etmeyeceini ifade eder. Akll kiiler dert ve ihtiya zamannda Tanrnn huzurunda alayp inlerler.55Mevlnya gre akll kii neyi, nerede, ne zaman arayacan bilen kiidir. Mevln akll kiiyi ver ve akll insanlarla dost olunmasn ister.56 Bununla ilgili olarak akll bir emirin, azna ylan kaan birine yardm ediini anlatr.57 Ona gre akllnn verdii cefa, cahillerin vefasndan daha iyidir. Mevln, aklsz insanlarn dostluunun kiiye nasl zarar verdiini anlatmak iin, aynn vefakrlna gvenen bir adamn hikyesini ve ackl sonunu rnek olarak anlatr.58 Mevlnya gre aklsz kiiler kuvvetsiz olduu iin onlar her trl tehlikeye aktrlar. Akll ise kendisinde var olan akl yetisiyle emniyet ve huzur iindedir. Akl sayesinde kii igr kazanr, kiinin akl marifetler elde eder.59 Mevln kafirin bile aklszlk sonucunda daha kt duruma deceini belirterek akll ve aklsz yle kyaslar: Kafir bile aklszlk uyuzuna tutulmasn.. yoksa umluu, bulutta bile yamur brakmaz! umluu yznden buluttan bir katra yamur yamaz.. ehir, onun baykuluu yznden viraneye dner! O ahmaklarn uyuzluu yznden Nuh tufan, koca bir lemi ktlklerle ykt gitti! Peygamber Kim ahmaksa dmanmzdr.. yol kesen gulyabanidir.. Akllysa canmzdr; ondan gelen serin esinti, ondan gelen rzgar bize fesleendir. Akl, bana svse razym.. nk benim feyiz vericiliimden bir feyze sahiptir. Onun svmesi faydasz deildir.. bo elle kalkp konuklua gelmez. Ahmak, azma helva tksa onun helvasndan hastalanr, atelenirim! dedi. Latifsen, gnln aydnsa unu iyice bil: Eek gtn pmede bir lezzet yoktur! Faydasz yere byn pis pis kokutur.. yemek yemeksizin elbise, onun tenceresiyle kararr!60 Mevlnnn bu uzun kyaslamasndan, onun akll insann pratik hayatta ilerini rahatlkla dzene soktuunu, ileri grll sayesinde bana gelebilecekler konusunda

55 56

Mesnev, , c. IV, s. 96, b. 1171-1173. Mesnev, , c. IV, s. 155, b. 2029. 57 Bkz.Mesnev, c. IV, s. 144-147, b. 1878-1925. 58 Bkz. Mesnev, c. II, s. 148-152; 162-164, b. 1932-1992; 2124-2140. 59 Mesnev, c. III, s. 353, b. 4310-4316. 60 Mesnev, , c. IV, s. 158-159, b. 1944-1954.

10

nceden tedbir alarak olas tehlikelerden kendini koruduunu, aklsz insann ise ilerin sonucunu dnmedii iin olumsuz sonulara maruz kaldn grmekteyiz. 3. Akl- nayet nsan kendisine verilen akl nimetini iyi deerlendirirse Allahn pek ok yardmnn kendisine ulamasnn yolunu aacaktr. Fakat bu yardm zahiri olarak apak bir ekilde kendini gstermeyebilir. Bununla ilgili olarak Mevln yle demektedir: alp abalar, akla hizmet edersen akln sana yapaca ey udur: Seni doru yola ulatrr; bu yola ulama vesilelerini artrr! Tanr, sana aka ba sallamaz ama seni balara babu yapar! Tanr, sana gizlice yle bir ey verir ki btn dnyadakiler sana secde ederler. Nitekim bir taa da deer verdi mi o ta, yani altn, halka gre yce olur! Bir katra su, Tanr ltfuna nail olur da inci kesilir, altn bile geer. Beden topraktr, fakat Tanr ona bir k verdi mi lemi kaplamada, dnyay zapt etmede ay gibi stat olur. Kendine gel.. bu hkmdarlar, bir tlsmdan, l bir resimden ibarettirler. Fakat bakar gibi grnrler de ahmaklarn yollarn keserler! Bakar, gz krpar gibi grnrler de aptallar, onlara bir varlk verir, onlar delil edinirler!61 Kii alp abaladnda Allah ona dolayl yollardan gizlice yardm etmektedir. Fakat akla yaplan bu yardm kesilirse zeka sahibi olan akl fonksiyonunu icra edemeyip aptallkta bulunur. Akln fonksiyonunu yerine getirebilmesi de ancak Allahn yardmyla olmaktadr.62 Mevlnya gre akl, ak ve can; bu birden, dzgn izilmi bir gen oluturup, her yaraya merhem, her derde adeta bir derman olutururlar.63 Bu nn de etkin hale gelebilmesi Allahn yardm ve dilemesiyle gereklemektedir. 4. Akl-Nefs nsann hakikate ulamas yolculuunda akln nndeki en byk engel olan nefisle akl arasnda devaml bir mcadele vardr. Akl bu mcadeledeki konumuna gre deer kazanmaktadr. Mevlnnn vd akl nefsin istek ve arzularna esir olmayan akldr. Mevln, akln nefse demirden bir ba olduunu, nefsi ktlklerden menetmeye altn syler.64nk akl yaps itibariyle dnyev alandaki durumlar dzenleyici rol de
61 62

Mesnev, , c. IV, s. 279, b. 3485-3493. Mesnev, , c. IV, s. 298, b. 3726-3729. 63 Dvn- Kebr, c. II, s. 332, b. 2752. 64 Mesnev, c. IV, s. 161, b. 1983-1982.

11

stlenmektedir. te burada akl nefis engelini aar onun ktlk yapmasn engelleyebilirse Mevln nn vd akl durumuna gelir. Mevln, akl htht kuuna, Belks ise ktl buyurup duran nefse benzetir. Akl, her solukta dnce vastasyla nefsi gafletten uyarmaya almaktadr.65 Akl, bu mcadelede nefse galip olursa nefis de akldan bir pay alarak derecesini ykseltmekte, akl ynne gitmektedir. Akl nefis ilikisini benzetmelerle anlatan Mevln baka bir beytinde akl erkee, kadn ise nefse ve tabiata benzetmektedir.66 Bu benzetmeye gre akl- nefs ilikisinde de akl nefsin isteklerini dzenleyip kontrol etmektedir. Rm baka bir yerde ise nefsi anaya, akl da babaya benzetmektedir. Akla uyan balangta daralp bunalsa da sonuta pek ok genilie ulamaktadr.67 Akl-nefs ilikisinde Mevln akln nurani ve iyi bir hak ve hakikat araycsyken zulmn nefsin ona galip gelmesini nefsin kendi evinde olmasna, aklnsa kendi yurdunda olmayp garip oluuna balyor.68 Mevlnnn burada akln asl yerinin Allahn kat olduunu, bu dnyada bir yerinin olmadn ifade etmesinden, tercihini akl ynnde yaptn gryoruz ki bu akl Mevlnnn eletirdii akl deil telere talip olan, nefsin klesi olmayan akldr. Rumye gre nefis kendisini efendi yerine koymu, ululuk taslamaktadr.69 Nefsin efendilikten vazgeip akl cihetine dmesi iin nefsin yemekten imekten kesilmesi gerekmektedir.70 Akln insan hayatnda galip olmas iin nefsin ldrlmesi gerektiini syleyen Mevln, insan hayatnda nefsin galip olmasn ise velinimetzade olan akl, ihtiyalar iinde kalm, kanl katil nefis, efendi olmu, ne gemi!71diyerek nefsin insan hayatndaki znt verici galibiyetine dikkat ekiyor. Bu galibiyetin sona ermesi iin insann, Mevlnnn deyimiyle, zahmetsiz rzka ulamas gerekiyor. Zahmetsiz rzk ise ruhlarn gdas, peygamberlerin rzklardr.72 Peygamberlerin rzklarna da ulamak yine nefsin ldrlmesine baldr73 ki bu, yukarda da belirttiimiz gibi, riyazetle gereklemektedir. Zaten kii nefsinin istekleri konusunda ihtiyar sahibidir, aklnn istekleri sz konusu olunca orada mecburiyet vardr.74 Kii akl yoluna gitmek istiyorsa seimini ona gre yapacaktr.
65 66

Meclisi Seba, s. 54. Mesnev, c. I, s. 233, b. 2903. 67 Mesnev, c. VI, s. 116, b. 1437. 68 Mesnev, c. III, s. 207-208, b. 2556-2557. 69 Mesnev, c. III, s. 202, b. 2505. 70 Mesnev, c.VI, s. 92, b. 1123. 71 Mesnev, c. III, s. 204, b. 2510. 72 Mesnev, c. III, s. 204, b. 2511. 73 Mesnev, c. III, s. 204, b. 2512. 74 Mesnev, c. IV, s. 115, b. 1401.

12

Mevlnya gre insan nefsi neye meylederse, meylettii o eyle aynileir. Kii Hmna meylederse Hmndan, Musaya meylederse Sbhandandr. Kii eer her ikisine de meylederse onda hem akl hem nefis katk durumdadr. Bu durumda insana den kendine gelip nefsini yenmesidir.75 Fakat akln nefis karsnda savamas da o kadar kolay deildir. Mevln bunu u beyitleriyle dile getiriyor: adr iinde o ay parasna kastetti. Akl nerde, halifeden korkma nerde? ehvet, bu ovada davul dvd m akl dediin ne oluyor ki a turp olu turp: Yzlerce halife, o anda o erin ateli gzne bir sinekten aa grnr.76 Akl- nefs ilikisinde zetle, Celaleddin Rum, nefsi akln hedeflerine ulamasnda engel olarak grmekte ve bu engelin de ancak nefsin terbiye edilmesiyle alacan ifade etmektedir. Nefsin akla gre daha etkin olmasnn sebebini ise onun kendine ait yerde, dnya hayatnda, olmasna balamaktadr. Oysa akln yeri fani dnya lemi deil akn olann yandr. Akl bu dnyada akn olana ulamak iin aba harcamak zorundadr. Bu abalardan biri de nefis engelini amasdr. Burada kastedilen akl ise toza topraa bulanmam akldr.77 5. Akl-Duygu Mevlnya gre akl ve duygu insan davranlarn dzenleyen, insan harekete geiren iki temel faktrdr. Akl, ilerin sonunu aratrmas ynyle, Mevlnnn ifadesiyle akar durur ve bu zelliiyle deerlidir. Buna karn duygu ss (sahibi) ise geici heveslere aldand iin olduu yerde durur ve haliyle ilerleyemez. Akln, insan doru yola gtrmesi fonksiyonundan dolay, srekli gelimeye aktr. Duygu ise kendi diledii eyi grdnden dolay akla zt bir zellik tamaktadr.78 Ksacas, Mevlnya gre, akl ve duygu birbirine dmandr ve Hz. Muhammedle Ebu Cehillerin savat gibi birbirleriyle srekli sava halindedirler.79 Bu savata stnlk ise akln elindedir. Mevlnya gre duygu akla esirdir. Ona gre duygu ve dnceler suyun yzn erpn kaplad gibi gnl kaplar. Akl, suyun yzndeki erp giderir, suyu meydana karr. Burada akl, duygu ve dncelerin olumsuz etkisini giderdii iin gnlde gayba ait srlar zuhur eder.80 Mevln hizmetkrn kil olursa sana galip olan duygular da

75

Yanllara dmemek veya yanllardan korunmak iin nefse uymama ile ilgili bilgi iin bkz. Emirolu, brahim, Yanl Dnce ve Davranlar Karsnda Mevln, stanbul 2003, s. 122-126; Mevlnya Gre Yanllara Dmemek in Nefsi Eitme, Felsefe Dnyas, Ankara 2000/1, Say: 31, s. 15 vd. 76 Mesnev, c. V, s. 315, b. 3877-3879. 77 Mesnev, c. III, s. 266, b. 3263. 78 Dvn- Kebr, c. III, s. 495, b. 6473-6475. 79 Mesnev, c. II, s.123, b. 1605. 80 Mesnev, c. III, s. 148-149, b. 1824-1829.

13

mahkumun olur81 diyerek insanda akln etkinliinin artrlmasyla istenen sonuca ulalabileceini vurgular. 6. Akln eitleri Mevln akl deiik alardan snflandrmtr. Temelde akl, kll akl ve cz akl olarak ikiye ayrr. Bunun yannda akln elde edilmesi asndan da akl ikiye ayrr. Bunlardan biri kazanlan akldr ki bunu da insan ocuun mektepte ilim renmesi gibi renir.82 Bu bilgi sayesinde insan bakalarndan daha fazla akll olur. Fakat bu bilgiyle de insan arlar ve sklr.83 Bu ezberlenen bilgi hakknda Mevln geze dolaa adeta bir ezberleme levhas kesilirsin. Halbuki bunlardan geen Levh-i mahfuz olur diyerek akln olmas gereken durumunu gzel bir ekilde ifade eder.84 Elde edilmesi asndan akln dier eidi ise tanr vergisi olan akldr. 85 Bu akln kayna bizzat candadr. Fakat tahsil ile elde edilen akl, uradan buradan kan rmaa benzer; yolu kapandnda da aresiz kalp akamaz. Bunun iin de insan emeyi gnlnde aramaldr.86 diyerek asl etkin olan akln Allah vergisi olan sebeplerden syrlm akl olduunu belirtir.. O, temelde akl kll ve cz olarak iki kategoride ele alr. Ona gre btn lem akl- klln grnnden ibarettir. Kinat ihata eden akl, kll akl kabul eden Mevln, ferdi akllar da cz akl kategorisinde ele alr.87 6.1. Kll Akl Akl iki ana kategoriye ayran Mevln btn lemin akl- klln sureti olduunu syler.88 Mevlnya gre akl- kll her eyi bulan, meydana getirendir.89 Mevlnya gre bilgi, hner sahibi olan tam akl(akl- kll)dr. Bu tersine dnm felee maya katan tam akldr. O akl ki, onun akl (ba) vardr. O, para akldr. Akl eer aklndan uzaklarsa (bandan kurtulursa) o zaman tam akl olur.90

81 82

Mesnev, c. III, s. 148-149, b. 1832. Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1960-1961. 83 Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1962. 84 Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1963. 85 Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1964. 86 Mesnev, c. IV, s. 159-160, b. 1965-1968. 87 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 75. 88 Mesnev, c. IV, s. 261, b. 3259. 89 Yeniterzi, Emine, Mevln Celaleddin Rum, Ankara 1995, s. 55. 90 Rubiler, c. I, s. 70, b. 336.

14

Mevln kll akl, akln akl olduunu ve bu akln doru olduunu bilmedii yola admn atmadn syler. Oysa kabuktan ibaret olan akl, bir ii yzlerce delille ancak anlayabilir.91 Mevlnya gre felsefeye sarlan kiinin akl, ancak aklla anlalabilen eylere bal kalmtr. Oysa temiz ve pak kii kll akla talip olmutur.92 Mevlnya gre akl- kll retmendir. Onu renmesine lzum yoktur. Kendiliklerinden yeni bir ey bulanlar Kll Akldr. Bunun gibi btn, ilk nce varolan eyleri inceleyecek olursak asl ve balangc da vahiydir ve nebilerden renilmitir. Nebiler akl- klldr.93 diyen Mevln bununla ilgili olarak Hbil ile Kbil hikayesindeki kargann topra eerek l kargay gmmesini rnek verir. Kabil mezar yapmay ve ly gmmeyi kargadan renmitir. te bunun gibi btn sanatlar da da her cz akl sahibinin renmesi gerekir. Bu renmeyi salayan, akl- kll, akl- czye balayan da velilerdir.94 Akl, defterleri batanbaa karalar durur. Akln aklysa btn lemi ayla doldurur, nurlandrr. O karadan da kurtulmutur, aktan da. Onun aynn nuru, gnle de yaylmtr, sana da. Cz akl, bu karayla ak, yine kadirden, bir yldz gibi parlayp lemi aydnlatan Kadir gecesinden elde etmitir.95 Mevlnya gre hem bu dnya alannda hem de ak alannda yetersiz olan akl- cz edindii bilgileri Akl- Kllden almtr. Ona gre insan doru yola ulatran akl- klldr. Yer ile gk arasnda olan eyler ve btn varlklar kll akln glgesidir. Tanrnn velileri bu gklerden ayr gkler mahede etmilerdir. Fakat bunlar gzle grlmez ve bu gkler onlarn nazarnda ufack ve hakirdir. Onlar, bunlara ayak basp gemilerdir.96 Mevlnya gre insan sadece mantk kurallaryla maksadna ulatrmaya alan ve kalbin devaml kan gndermesiyle kafa iinde hayatiyetini srdren akl, olaylar vahyin ve ilhamn desteiyle kavrayan Akl- Kllyi alglayamaz.97 Bu cihan, akl- klln bir dncesinden ibarettir. Akl, padiaha benzer, suretler de peygamberlere,98 diyen Mevln akl- klln bu dnyadaki temsilcisinin peygamberler olduunu sylemektedir. Meclislerde, peygamberlerde bulunan akl gibi bir akl ara diyen Mevln bu akln gayblar nden de arttan da greceini sylyor.99 Mevln, Kll akl
91 92

Mesnev, c. III, s. 205-206, b. 2527-2530. Mesnev, c. III, s. 205, b. 2527. 93 Fhi M Fh,, s. 219. 94 Fhi M Fh, s. 219-220. 95 Mesnev, , c. III, s. 205-206, b. 2531-2533. 96 Fhi M Fh, s. 338-339. 97 Gztepe, Yksel, Mevln Celaleddin Ruminin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf (Mevln zel Says), Ankara 2005, s. 425. 98 Mesnev, c. II, s. 74, b. 975. 99 Mesnev, c.VI, s. 206, b. 2617.

15

deyince Hakikat-i Muhammediyeyi ve ondan kaynan alan dier nebileri ve peygamberleri anlar.100 Mevln, Zhal yldznn devrinden meydana gelen akln, akl- klle kar ne deeri vardr! O akl, Utaritle Zhalden feyz alr, bilgi sahibi olur. Bizse sfat ltuf ve ihsan olan Tanr kereminden feyz alr, bilgi sahibi oluruz101 diyerek akl- klln stnln ifade etmektedir. Grld gibi Hakikat-i Muhammediye de denilen kll akl yaratc kudretin faal olarak grlmesidir ki102Kll Akln stnl kanlmaz olunca artk bir akl, akln aklndan kaarsa aklllar taifesinden hayvanat zmresine gemitir. (Akln aklndan kaan, peygamber ve velilere uymayan kii) mehur Hrtla Mrta benzer. Onlar ise gururlar yznden zehirli ok yemilerdir.103 Gkyz adrdr, akl- kll de padiah; fakat padiah olmasayd adr kurulmazd104 diyen Mevln, her alanda bu akln stnln ifade ederek baka bir beytinde ise ne sylersen yerinde, doru szlsn; hakim de sensin, hkmn yrten de sen.105 fadesiyle akl- klln susarken bile konutuunu106 syleyerek glge varlklarn gcn ondan aldn ifade eder. Mevln, nefs-i kllideki akllln nereden geldiini sorgularken ona bu akl verenin Akl- Kll olamayacan syler. nk Akl- Kll de srekli yardm almaktadr. Mevln, anlamlar denizinden bir su bulamazsa o Tm Akl, tm bilgisizlik olur gider 107 diyerek Akl Kllnin de yardma muhta olduunu dile getirir. Bu durumda kll akl denilen varlk bir ksm felsef anlaylarda mesela Stoa felsefesinde olduu gibi kinat idare eden, akl yahut Tanr manasnda olmadn108 anlyoruz. Akllardaki dnceler, Akl- Evvel109den meydana gelmektedir. Mevlnya gre akllarn tasarruflar, ald tedbirlerin kayna akl-
100 101

Bolay, Sleyman Hayri, 2. Mill Mevln Kongresi, Mevlnnn Akl Anlay, Konya 1986, s.167. Mesnev, c. V, s. 212, b. 2585-2586. 102 Yeniterzi, Mevln Celaleddin Rum, s. 55. 103 Mesnev, c. I, s. 265, b. 3310. 104 Dvn- Kebr, c. VI, s. 307, b. 3130. 105 Dvn- Kebr, c. I, s. 94, b. 869. 106 Dvn- Kebr, c. V, s. 364, b. 4698. 107 Dvn- Kebr, c. VII, s. 501, b. 6562-6565. 108 Bolay, Sleyman Hayri, Mevlnnn Akl Anlay, 2. Mill Mevln Kongresi, Konya 1986, s.167. 109 Akl- Evvel: Akl- Evvele Muhammed nur, Cebrail, vahdet mertebesi, insann hakikati ve ar gibi ok deiik adlar da verilmektedir. Felsefede Akl- Evvel, Tanrdan ilk zuhur eden eydir. Tanr nce onu, sonra onun araclyla dier tm eyleri yaratmtr. Bu duruma ilah ilmin ilk zuhuru ad da verilir. Meai filozoflar oluu izah etmek iin kullandklar sudr teorisini Akl- Evvel ile balatrlar. Bu teoride dokuz akl ve dokuz nefsin kayna yine bu Akl- Evveldir. slam dncesinde olduu kadar dier dncelerde de ska geen Allahn ilk yaratt akldr sz bu akla iaret etmektedir. [Vural, Mehmet, slam Felsefesi Szl, Ankara 2003, s. 22 (Akll- Evvel)]

16

evveldir.110 O btn akllarn ilk kaynadr. Dolaysyla kll akln da bilgi ald kaynak akl- evvel olmaktadr. a- Hakik Akl nsanlar akll kiilerden usanmaz; Akldan doan sevgi azalmaz.111 diyen Mevln burada hakiki akla vurgu yapmaktadr. Mevlnnn akl deerlendirmesine baktmzda akln ancak Allaha vuslatta bir rol olduunda nem tadn gryoruz. Mevln tercihini aka hizmet eden, yol gsteren akldan yana yapyor ki bu da gerek akldr.112 Mevln peygamberde bulunan bir akl gibi akl aranmasn syler ki bu gayblar nden de gren, arkadan da gren hakiki akldr.113 Sersemlikten u, akla doru ko. Mecaz akl, gklere ulaabilir mi? diyerek burada da hakik akln aranmas gerektiini syler. Mevln bir yerde baht yaver ve talihi kutlu olan bilir ki akl ve zeka taslamak blistendir, ak Ademden! diyerek akl yererken baka bir yerde ise: ihtiyar, akl ihtiyardr olum.. san sakaln aarmasyla adam, adam olmaz! blisten daha ihtiyar kim var? Fakat deil mi ki akl yok, hibir eye yaramaz! 114 diyerek burada yerdii akln doruyu bulmaktan uzak olan sebep-sonu zincirinin dna kamayan akl olduunu; vgye mazhar olan akln ise hakiki akl olduunu anlyoruz. Mevln, insann hayatnda akln ortaya koyduu zmn snrl olduunu ispat etmek iin, bir kaya binen ve kibirle kaykya gramer bilip bilmediini soran bir gramer liminin hikayesini anlatr. Sorulan soruya cevaben, kayk hayr anlamnda ban sallar. Bunun zerine lim; Senin hayatnn yars heba olmu der. Kayk, bu karar zerinde bir mddet ciddi ciddi dnr. Bu srada kan frtna kay girdabn kenarna srkler. lime doru dnen kayk sorar: Yzme biliyor musun? Hayr der gramerci. Bunun zerine kayk: imdi senin btn hayatn heba olmutur. der.115 Mevln kayk hikayesinde reddettii akl, insann hem ok kymetli hem de iine pek yaramayan melekesidir. Burada akln iki aamas var. Birinci merhalede akl, insan hayvanlardan ayran, insan insanla ulatran ok deerli, ilahi bir armaandr. nsan akl
110 111

Dvn- Kebr, c.I, s. 330, b. 2728. Meclis-i Seba, s. 36. 112 Mesnev, c. I, s. 39, b. 1066-1067. 113 Mesnev, c. VI, s. 370, b. 4649-4650. 114 Mesnev, c. IV, s. 175, b. 2163-2164. 115 Arasteh, A. Reza, Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, ev. Bekir Demirkol, brahim zdemir, Ankara 2000, s. 49.

17

gc ile nefsini yenmekte, sfli arzularndan kurtularak stn bir varlk olmaktadr. Akl kalpte bir nurdur, onunla hak batl birbirinden ayrt edilir.116 te burada Mevlnnn tercih ettii hakiki akl gryoruz ki nahivcinin temsil ettii akln terk edilip gerek akla ulalmas istenmektedir. Mevln bu kula tka da hakiki kulak kesil117 diyerek gerek akln aranmas gerektiini sylemektedir. b-Kmil Akl Mevlnda, insanlarn akllar arasnda ok fark vardr. Hatta bu akllar arasndaki fark yerden ge kadar derece derecedir. Baz akllar adeta gne gibidir, bir bakas da ancak Zhre yldz kadar parlaktr ve bazlar da henz yanmam mum gibidir.118 te Mevlnnn burada bahsettii akln Kmil akl dercesine ulam akl olduunu gryoruz ki tasavvufta bu akln temsilcilerinin veliler olduu kabul edilmektedir. Mevln dostlar, bahar serinliinden sakn vcudunuzu rtmeyin. nk bahar rzgar, aalara nasl tesir ederse sizin hayatnza da yle tesir eder. Fakat gz serinliinden kann . nk o baa ve ubuklara ne yaparsa sizin vcudunuza da onu yapar119 hadisinin zahiri anlamna gre yorumlandn syler. Fakat hadiste ifade edilen gzn Allaha gre nefis ve heva olduunu aklla cann ise baharn kendisi olduunu ifade eden Mevln, bir insann gizli ve cz bir akl varsa bir kmil akl sahibini aramas gerektiini syler. nk kiinin cz akl o kmil akl sahibi sayesinde kll olur. Zira Akl- Kll, nefse zincirdir.120 Burada slam tasavvufunda, insann Allaha ulamak iin kendi cz ve sebeplerden kurtulamam akln kmil bir akla teslim ederek bu teslimiyet atmosferi iinde kiinin vuslatna en byk engel olan nefis engelinin almaya alldn gryoruz. nk akln, fonksiyonlarna baktmzda, beslendii kaynaa gre farkl ynlere eiliminin olduu grlmektedir. Zira Mevlnda akl, akn olana ulamada grevini aka teslim etmitir. Fakat akn olana ulama yolunda bir yere kadar da aka arkadalk eden akldr. Mevln bunu Cebrailin Sidretl-Mntehya kadar Peygambere elik etmesine benzetir. Cebrail burada akl simgelerken Peygamber telere giden akn kendisidir. Ksaca Allaha ulamada ak devreye girer. Bu ak temrinini de insan Peygamberlerin varisi olan kmil akllarla gerekletirir.121
116 117

Can Mevln Hayat ahsiyeti Fikirleri, s. 162. Mesnev, c.III, s.104, b. 1290. 118 Keklik, Nihat, Mevlnda Metafor Yoluyla Felsefe, 1. Milli Mevln Kongresi, Konya 1985, s. 59. 119 Mesnev, c. I, s. 163, b. 2046-2048. 120 Mesnev, c. I, s. 164, b. 2051-2055. 121 Mesnev, c. I, s. 39, b. 1066-1067.

18

Mevln, kmil bir akl, aklna arkada et de akln o kt huyundan vazgesin diyerek insanlarn kendi akllarnn nefis sebebiyle ktlklere bulandn fakat baz akllarn bu engeli atn syler ki bu da kmil akldr.122 Akl zaten ona derler ki Tanr yaylasnda yaylm, Tanr nimetlerini yemi olsun. Utaritten gelen akla akl demezler123 diyen Mevln, burada da kmil akla dikkat ekmektedir. c- Sebepten Kurtulmu Akl Mevln akln hedefine ulaabilmesi iin onun sebeplerden kurtulmas gerektiini syler. Sebeplerden kurtulmayan bir akln baka yollar denemekten fayda grmeyeceini ifade eder.124 Mevlnya gre akl tam olduka aalanr. Akln tam olmas ise akln sebep sonu zinciri iinde dnmesidir. Oysa gerek akl nasldan- niinden kurtulan akldr.125 6.2. Cz Akl Akl, insan dncesinin ls ve deeri olarak az ok ahsilemitir. Mevln buna akl- cz diyor.126 Mevlnya gre cz akl, bir eyden hkm karacak akl deildir. Bu akl renmeye ve anlamaya kabiliyetlidir. Yeryzndeki sanatlarn kayna vahiydir, fakat sonra akl onlarn stne bir eyler katar.127 Rum, ey zayf adam, cz akl, kerkese benzer. O daima le yer de uar. Abdallarn aklysa Cebrailin kanad gibidir. Mil mil yol alr da Sidre glgesine uar.128 diyerek cz akln yetersizliini dile getirmektedir. Mevln cz akln ileri grllnn mezara kadar olduunu, fakat gnl sahibinin ise olacak olan eyleri sur frlnceye kadar grdn dile getirir. Cz akl, mezardan, topraktan ileriye geemez. Bu akl, imein verdii aydnlk gibidir. Bu aydnlkla vahye eriilemez129 diyen Mevln Allaha ulama konusunda bu akln bir deerinin olmadn ifade ediyor. Bu akl da ancak yukarda da ifade ettiimiz gibi ancak kll akln retmesine muhtatr. Akl- kll akl- czye balayan ise veliler ve nebilerdir. Mesela el, ayak, gz, kulak ve insann btn duygular kalpten ve akldan renirler diyen Mevln cz akln kll
122 123

Mesnev, c. V, s. 63, b. 738. Mesnev, c. IV, s. 265, b. 3310. 124 Mesnev, c.III, s. 291, b. 3575. 125 Dvn- Kebr, c.VII, s. 291, b. 3728. 126 Bolay, Sleyman Hayri, Mevlnnn Akl Anlay Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. Vedat Gen, stanbul 1994, s. 59. 127 Mesnev, c.IV, s. 106-107, b. 1294-1300. 128 Mesnev, c. VI, s. 328, b. 4138-4139. 129 Mesnev, c. IV, s. 265-266, b. 3311-3319.

19

akla nisbetle alet olduunu ifade ediyor. Cz akl btn bilgileri kll akldan renir, ondan faydalanr.130 Akl cz, srra sahip gibi grnrse de hakikatte ak inkar eder. Zekidir, bilir; fakat yok olmamtr. Melek bile yok olmadka eytandr. Akl cz szde ve ite bizim dostumuzdur. Ama hal bahsine gelirsen orada bir hiten, bir yoktan ibarettir.131 diyen Mevln cz akln mahiyetini belirtmekte ve snrlarn izmektedir. Varlktan fani olmad iin o, hitir, yoktur. Kendi dileiyle yok olmaynca nihayet zorla, istemedii halde yok olacaktr. Bu da ona yeter diyerek cz akln pratik hayatta iimize yaradn ama hal bahsinde yetersiz olduunu dile getirmektedir. Mevlnya gre akl- czn afeti vehimdir, zandr. Yerde yarm arn enlilikte bir yol olsa insan, hi vehimlenmeden rahata yrr. Fakat yksek bir duvarn stnde gitsen yolun genilii iki arn olsa da yine eri br gidersin132 diyen Mevln cz akln gh stn gh ba aa olduunu Akl- Kllnin ise btn bu hadiselerden kurtulduunu belirtir.133 Mevln, cz aklla Akl- Klln anlalamayacan syler.134 Ona gre yetersiz olan cz akl, balarndan kurtulamaz. Cz akln aksine klli akl ise glge varlklarla, geici eylerle ilgilenmedii iin stndr.135 Akl dediin nedir? Akl sahibinin akl- kll. Cz akl da akldr ama pek arktr diyen Mevln cz akln yetersizliini bir kere daha vurgulam oluyor.136 Mevln, cz akln her ynden yetersiz olduunu vurgulamakla beraber bu akln gelitirilmesi iin de gayret sarf edilmesi gerektiini syler. Bunun iin gerekli olan doutan getirilen bir potansiyelin olmasdr. Gelitirilecek cevher olmas gerekmektedir ki kii daha sonra birtakm tecrbelerle bu var olan akla yeni ilaveler yapabilsin.137 a- Allah Arayan Akl Mevlnda akln gerek grevi varlktan geip Allah aramaktr. Mevln bu durumu, yzlerce akla, fikre fitne olarak ka nnunu, gz sdn, kulak cimini yazdn. Akl o harfler yznden ince eleyip sk dokumaya koyuldu. Ey yazs gzel edip, bunlar boz!

130 131

Fhi M Fh, s. 219-221. Mesnev, c. I, s.158, b. 1982-1985. 132 Mesnev, c. III, s. 126, b. 1558-1560. 133 Mesnev, c. III, s. 92, b. 1145. 134 Dvn- Kebr, c.V, s. 410, b. 5449. 135 Dvn- Kebr, c.VI, s. 116, b. 1032. 136 Mesnev, c. I, s. 265, b. 3310. 137 Mesnev, c. VI, s. 179, b. 2256.

20

Yoklua, her dnceye gre anbean gzel bir hayal naketme; hayal levhine gz, yanak, yz ve ben gibi grlmemi harfler yazmaktasn. Halbuki ben yoklua am, vara bakp sarho olmam. nk yokluk sevgilisi, bence daha vefaldr. Tanr, akla o ekilleri okuttu, bu suretle onun tedbirlerinden vazgeip Tanrsn istemesini diledi138 diyerek bu durumu ifade etmektedir. b-Tecrbe ile Zenginleen Akl Mevlnya gre akllardaki ayrlk yaratltadr. Ona gre bu hususta Snnlerin szn dinlemek, onlarn hkmn kabul etmek gerekir. Bu konuda Mevln, Mutezilenin akllar yaratlta ayn derecededir. Tecrbe ve renme akl oaltr, azaltr, bu suretle bir adam, brnden daha bilgili olur szn reddederek zeki bir ocuun bir meslekte kendinden tecrbe olarak ok ileride olan kiileri bile geebileceini syler. O, yaratltaki bir stnlk, alp abalama, dnp tanma ile elde edilenden daha stndr139 diyerek akln doutan getirilen bir yeti olduunu savunur. Mevln doutan getirilen akln stn oluuyla ilgili olarak sen syle, Tanr vergisi mi daha iyi, yoksa topal eein rahvan at taklidi mi?140 diye sorarak yaratltan getirilen zekann stn olduunu vurgular. Mevln bir baka beytinde ise (insan) ocukluunda oyunla oynarsa da yava yava akl denizine aina olur, o denize dalar, yzer. ocuk oyunla akllanr, oynaya oynaya akl bana gelir onun oyun grnte akla uymaz ama byledir ite: deli ocuk oyun oynar m? Cz lazm kle dnsn141 diyerek akln fonksiyonlarnn zaman iinde gelitirilebileceini ifade eder. Mevln ku yumurtada kaldka kanatlar bitmez ki!142 diyerek akln patik hayatta tecrbe kazanmas gerektiini dile getirir. Celaleddin-i Rmye gre asl akl yaratltan gelen akldr. Fakat potansiyel halde varolan bu akl da birtakm tecrbelerle zenginletirilebilir. Mevln, eski ve tecrbe grm akln kiiyi mutlulua ulatraca dncesindedir.143

138 139

Mesnev, c. V, s. 29, b. 311-316. Menevi, c. III, s. 124-125, b. 1539-1544. 140 Mesnev, c. III, s. 125, b. 1545. 141 Mesnev, c.VI, s. 179, b. 2254-2256. 142 Dvn- Kebr, c.VII, s. 189, b. 2392. 143 Mesnev, c. III, s. 13, b. 147.

21

c- Olgun Akl Mevln, yzn sararmas, san sakaln aarmasnn, olgun akl mjdelediini sylyor. Yeni srm, yeni yeermi yapraklarsa meyvenin hamlna delalet eder.144 Aklszlk az her eyden vazgei, ariflik nianesi olunu syleyen Mevln insann ycelere ulaabilmesi iin olgunlamas gerektiini ifade ediyor. Ona gre gen mektepte henz okuma yazma renmededir. htiyarn aya, hzl adm atmasa da aklnn iki kanad vardr, ycelerde uar145 diyerek olgun akln hakikati idrakte daha etkin hale geleceini sylyor. d- Noksan Akl Mevlnya gre dnya ehlinin akl noksan akldr. Bu yzden onlar yalanc sabah, sahici sabah sanrlar. Yalanc sabah ise halka nderlik edemez.146 Ona gre noksan akl, fark ve temyize sahip olmayan akldr. Dnrmz, noksan akl sahibinin yanl yorumlarda ve deerlendirmelerde bulunduunu, nihayet imei gne sanr ifadesinde de belirtmeye alr.147 Mevln akl noksanln kt bir hastala benzetir. Ona gre bu illetten uzaklalmas gerekir. Fakat akln noksanl ise tamamen ortadan kaldrlamayacak bir durum da deildir. Bedendeki bir eksikliin tamamlanmasnn mmkn olmadn fakat akllardaki eksikliklerin ise giderilebileceini dile getirir.148 Mevln noksan bilgi nereden ak douracak diye soruyor ve ardndan kendi cevaplyor: noksan bilgi de bir ak dourur ama o cansz bir eydir.149 Dolaysyla bu bilginin ortaya koyduklarna itibar edilmemektedir. Peygamber akl noksan olan kiiye melun demitir diyen Mevlnnn burada kastettii Allahn varln, birliini kavramaktan uzak olan akl noksanldr. Bu akl insanlarn Allahtan uzaklamasna sebep olmaktadr. Bunun yannda bu noksanl tamamlamak yani akllanmak da, yukarda da ifade ettiimiz gibi, mmkndr.150 7. Akln Doas Mevlnya gre melekle akl ayn yaratltadr. Ayn yaratlta olmalarna karn her ikisinin de birbirinden ayr oluunun Tanrsal bir hikmetinin olduunu syler. Yaratl
144 145

Mesnev, c. IV, s. 166, b. 2053- 2054. Mesnev, c. IV, s. 166, b. 2055-2058. 146 Mesnev, c. V, s. 162, b. 1976-1978. 147 Mesnev, c. II, s. 117, b. 1535. 148 Mesnev, c. II, s. 117-118, b. 1538-1539. 149 Mesnev, c. II, s. 117, b. 1533. 150 Mesnev, c. II, s. 118, b. 1539-1540.

22

itibariyle ayn olmalarndan dolay bu ikisi Hakk bulma konusunda birbirlerine destek olmulardr. Melek de, akl da hakk bulmutur ve deme secde etmitir. 151 Buradaki akl hadiste nakledilen akldr ki: Yce Allah der ki: akl yaratt vakit ona otur dedi, oturdu akl. Sonra kalk dedi, kalkt. Sonra gel dedi ona, geldi. Sonra git dedi ona, gitti. Sonra konu dedi, konutu. Sonra sus dedi, sustu. Sonra bak dedi, bakt. Sonra bakma dedi, bakmad. Sonra anla dedi, anlad. Sonra dedi ki: stnlme, ululuuma, byklme, kudretime, kuvvetime, yceliime, anlam bakmndan varlmn stnlne, kudretimin ve bilgimin arm kavrayp kaplamasna, halkn stndeki gcme, kuvvetime andolsun ki bence senden yce olan bir varlk yaratmadm; senden daha sevgili bir var halketmedim. Seninle tannrm; seninle bana kulluk edilir; seninle bana itaat olunur; seninle bir ey verilir bana; senin yznden darlrm, azap ederim birine. Sevap da sanadr. Mcazat da sana. Allah da gerek sylemitir, Allahn elisi de.152 Akl ve gnller, phe yok ki ara mensuptur; hicap iinde olarak ar nurundan doarlar153 szleriyle Mevln, akln kaynann ilah olduunu belirtmek istemektedir. 8. Akln Gc ve Rol Akln rol ve fonksiyonunu incelediimizde onun hem maddi lemle ilgili ileri dzenlediini hem de manevi alanda faaliyet gsterdiini grmekteyiz. Mevlnda asl olan Hakk bulmaktr. Bunun vastalar ise akl, ak, bilgidir. Geri Mevln gerek lemde Tanrya ulamak iin ok farkl bir yol olduunu sylese de 154 ncelikle ak, ardndan hakiki akla vurgu yapar. Allah insana akl cilas vermitir ki onunla gnl yapra arnr, aydnlanr.155 Mevln akln bir usturlaba benzediini ve varlk gneinin yaknlnn onunla bilindiini syler.156 Nasl ki biz usturlap sayesinde gnee olan uzakl lyorsak akl sayesinde hakikate olan uzaklmz ve yaknlmz biliriz. Akl eserlerde Allahn varln grr. Mevlnya gre her bilen kii, aklen bilir ki hareket edenin bir hareket ettiricisi vardr. Akl grnmeyen varln eserlerini mahede ederek Allaha ular.157

151 152

Mesnev, c. III, s. 260-261, b. 3193-3197. Meclis-i Seba, s. 92. 153 Mesnev, c. V, s. 54, b. 619. 154 Dvn- Kebir, c. III, s. 395, b. 3812. 155 Mesnev, c. IV, s. 200, b. 2475. 156 Mesnev, c. IV, s. 294, b. 3685. 157 Mesnev, c. IV, s. 13, b. 153-155.

23

nsan aklla bir olur, sa sakal aarmakla deil158 diyen Mevln akl sayesinde insann eyay tandn syler.159 Mevln, Akln kadnn da erkeinde emniyetini saladn sylyor.160 Ona gre akl insana kol, kanat akldr. Fakat bunu anlamak iin de yine akl gerekir.161 Mevlnya gre akln rollerinden biri de ilerin sonunu grmesidir. irkinle gzel akla kara aklla ayrt edilir. Akl gzn gremediini anlar. Eyann arkasndaki hakikate vakf olan akldr.162 Kii akla uyduunda nce daralr ama sonunda yzlerce genilie urar.163 Fakat kararl saltanat, akln nasibidir ancak; nk kerpi, ta, cansz eyler, ne eminlikten bir ey anlar, ne korku nedir, bilir. Bu evde akl mumu k veremez; nk ya yel yznden o yana bu yana kvranp durur. Melek bilgiyle gelimitir, hayvan bilgisizlikle; insanoluysa ikisinin arasnda becelleekalmtr. Gah bilgi onu tutar, illiyine eker; gah ne olursa olsun der, bilgisizlik onu aalara srkler, drr gider. Cansa, akl st gelsin de u sava bitsin, ben de ekiten kurtulaym, ho bir hale geleyim, iyiliklere uyaym diye bir yana ekilmi, oturmutur. Grlt, er, fitne korkusundan azm tuttun da u hikaye yarm kald, gitti beyitlerinde Mevln, akln kararllktaki roln anlatmaktadr.164 Mevlnya gre bir eyi kavramak, anlamak, hfzetmek ve hatrlamak, akln iidir. Akl, bunlarn derecesini ykseltir.165 Ahitlere vefa etmek aklla olur. Sense, akln yok a eek deerli! Akl, ahdini hatrlar. Akl, unutkanlk perdesini yrtar. Akln olmad m unutkanlk, sana hakim olur, sana dmanlk eder, tedbirini bozar! Aalk pervane, aklnn azndan kendini atee vurur. Ate, atein yakcl, atein sesi, aklna bile gelmez.166 diyen Mevln, ak alannda yetersiz grse de, akln, insan hayatnda nemli fonksiyonlarnn olduunu belirtir.

158 159

Mesnev, c. III, s. 185, b. 2280. Mesnev, c. III, s. 185, b. 2279. 160 Mesnev, c. IV, s. 306, b. 3861. 161 Mesnev, c. VI, s. 71, b. 851. 162 Mesnev, c. VI, s. 234, b. 2966-2968. 163 Mesnev, c. VI, s. 116, b. 1437. 164 Dvn- Kebr, c. III, s. 129, b. 1107-1112. 165 Mesnev, c. IV, s. 185, b. 2294. 166 Mesnev, c. IV, s. 185, b. 2288-2290.

24

Akl her eyi yerinde arar.167 Akl insan dost iline yol gsteren bir klavuzdur.168 Mevln elinde akl mumu olan brakr da dumann peine der mi diyerek akln insan hayatnda yol gsterici bir rolnn olduunu ifade eder.169 Mevlnya gre tabiat dmandan hncn karmak ister ama akl, nefse demirden badr. Akl nefsi ktlklerden meneder.170 Zaten Mevlnnn vd akl nefsin heva ve isteklerine uymayan aksine nefsi kontrol eden akldr. Akln bu konudaki fonksiyonunu Mevln yle ifade eder: mana mensup akl adil bir ahneye benzer.. gnl ehrinin bekisidir, hakimidir. Kedi gibi akl uyanktr onun.. hrsz, fare gibi delikte kalakalr! Nerde fare kar, bir eye el uzatrsa ya orada kedi yoktur, yahut varsa bile sureti vardr! Kedi nedir? Aslanlar ykan aslan.. tendeki imana mensup akl! Onun grn yrtc hayvanlara hakimdir.. naras, otlayan hayvanlar meneder!171 a- Akln Nefisle Sava Akln nefisle savan Mevln Mecnunla devesine benzetiyor.172 Deve geride olan yavrusuna dnmek isterken Mecnunda Leylasna kavumak istiyor. Nefsin hedefiyle akln hedefinin tamamen zt ynde olduunu bu benzetmeyle Rum ok gzel ifade ediyor. Bu zt ynl ilikide Mevln akln nefsi terk etmesi gerektiini Mecnunun dilinden ifade ediyor. Zira nefis, aalk cinstendir, aalk lemine gider!173 Mevln Akln nefisle savan anlatrken bunu hikayelerle daha mahhas hale getirmeye almaktadr. Bununla ilgili olarak birisi Beyden at istedi. Bey u grdn gzel at al dedi. Adam, Ben onu istemem deyince Neden? dedi. Adam dedi ki: Bu hayvann tuhaf bir huyu var. Geri geri gidiyor. Bey dedi ki: sen de kuyruunu eve evir! Mevlnnn bu hikayeyi yorumlaynda nefsin nasl aklla savan ve bu savata da akln ne yapmas gerektiini reniyoruz: senin nefis atnn kuyruu da ehvettir. Bu sebepten o kendine tapan geri geri gider. ehvet aslnda sana kuyruk olduysa o ehveti ok evir, ona uyma. Ahiretle nasiplen. ehvetini yemeden, imeden kestin mi ehvet, yce akl cihetine der, oradan ba gsterir. Hani bir aacn kt dallarn budarsn da iyi dallarndan dal budak verir, o dallar kuvvetlenir ya. Kuyruunu o tarafa evirdin mi geri geri gitse bile snlacak

167 168

Rubiler, c. I, s. 20, b. 87. Rubiler, c. I, s. 88, b. 427. 169 Dvn- Kebr, c. III, s. 119, b. 995. 170 Mesnev, c. IV, s. 161, b. 1983-1984. 171 Mesnev, c. IV, s. 161, b. 1986-1990. 172 Mesnev, c. IV, s.126, b. 1533-1543. 173 Mesnev, c. IV, s. 218, b. 2704.

25

yere varr, dayanr. Ne mutludur binicisine ram olan ve doru giden atlar. Onlar ne geri giderler, ne huysuzluk ederler.174 b- Akln Meveret Etmesi Mevlnya gre insanlarn akllar farkl farkldr.175 Bu farkllk iinde btn akllarn yapmas gereken Hakk bulmaktr. Hakk arama yolunda akn yolda olan akl her insanda vardr, fakat bazlarnn akllar bu konuda eksik, bazlarnn akl- czsi ise nefis karsnda yenik dm durumdadr. ster yaratltan gelen farkllk olsun isterse tecrbeyle zenginleme yoluyla ortaya kan farkllk olsun bir akl baka bir aklla birletiinde insan ktle dmekten korunur.176 Mevln akll insann baka bir aklla grp dost olmas sonucunda birok belalardan kurtulduu gibi ycelere de bu ekilde ulaabileceini syler.177 zira danmak insana anlay ve akl verir.178 Mevln, sonunda piman olmamak iin maverenin vacip olduunu da syler.179 Bir akl, garazsz, maksatsz baka bir aklla badarsa sevgi gn getike artar. Fakat nefis, aalk bir nefisle tanr, dost olursa phesiz olarak bil ki bu dostluk, zaman getike azalr. nk nefsin, daima bir illet, bir maksat etrafnda dner, dolar.. dostluu, biliii de abucak bozar! Yarn dostunun senden nefret etmesini istemiyorsan bir akllya dost ol, akla yar ol!180 diyen Mevln herkesle de meveret edilemeyeceini kendisinden fikir alnan kiinin kemlt derecesine gelmi bir akla sahip olmas gerektiini belirtir.181 Rumye gre insanlarn akllar farkl farkldr. Nasl ki alemde gzellerin bazlar bazlarndan stnse bu akllar iin de geerlidir.182 Farklln; stnln ve geriliin olduu durumda ise ne gemi olan aklla meveret edilmesi insan yanltan koruyacaktr. Nitekim eker kamnn baka bir kamtan kemal kazanmas gibi akl da baka bir akldan kuvvet bulmaktadr.183

174 175

Mesnev, c.VI, s. 92, b. 1120-1126. Mesnev, c. III, s. 124, b. 1537. 176 Mesnev, c. II, s. 2, b. 20. 177 Mesnev, c.VI, s. 104, b. 1263-1264. 178 Mesnev, c. I, s. 84, b. 1043. 179 Mesnev, c. II, s. 174, b. 2268. 180 Mesnev, c. III, s. 218, b. 2689-2692. 181 Mesnev, c.V, s. 63, b. 738. 182 Mesnev, c.III, s. 124, b. 1537. 183 Mesnev, c. II, s. 175, b. 2277.

26

Meveretin insann doru yolu bulmas, yanltan korunmas iin gerekli olduunu syleyen Mevln kiminle meveret edileceine de hadisle cevap vermektedir. mmet kiminle meveret edelim? dediler de peygamber mukteda olan aklla diye cevap verdiler184 diyen Mevln insanlarn ilerinde doruyu bulmas iin yetkinlie ulam kiilerin aklnn rehber edilmesi gerektiini syler. Yoksa dnya ehlinin noksan akl ki bu hakikatleri anlamada yetersiz olan cz akldr, tek bana doruyu bulmada yetersiz kalmaktadr. c- Akln Klavuzluu Mevlnya gre insan kendine akl ve dini klavuz etmelidir.185 nsann kendi akl ise kiiyi kendi hkmne gre istedii yne ekmektedir. bu durumda akln nefis ve duygu etkisiyle kiiyi istenmeyen noktalara gtrme tehlikesi ortaya kmaktadr. nsann sonuta doru yola ulamas iin de akllarn aklnn klavuzluuna ihtiyac vardr ki bunlar da velilerdir.186 Mevln akln insan doru yola ulatrmasnda gerek akln insana nderlik etmesini ister. O, hakikate ulamam nderlerin insan akln gerileteceini kye giden ehirli hikayesini anlatarak uyarr ve sonuta yle der: Kye gitme. Ky, adam ahmak bir hale sokar; akl nursuz, fersiz bir hale getirir. Ey seilmi temiz adam, Peygamberin szn dinle. Kyde yurt tutmak akln mezardr. Kyde sabah, akam bir gn kalan kiinin akl, bir ay yerine gelemez. Tam bir ay onun ahmakl gitmez. Ky otlarndan da bundan baka ne biilebilir ki? Kyde bir ay kalan kii, nice zaman bilgisiz ve kr kalr. Ky nedir? Hakikate ulamam, elini taklit ve hccete atm eyh akl kl ehrine kar bu duygular, gzleri bal deirmen eeklerine benzer.187 nsana nderlik eden akln, akln snrlln ve yetersizliini tecrbe etmi, bu konuda akln nereye kadar etkin olabileceini bilen bir akl olmas gerektiini syleyen Mevln, aksi durumda ise kargann klavuzluk etmesi gibi her admda yanl yerlere gideceini belirtir.188

184 185

Mesnev, c. II, s. 174, b. 2269. Mesnev, c. IV, s. 38, b. 465. 186 Mesnev, c. I, s. 176, b. 2497-2498. 187 Mesnev, c. III, s. 41, b. 517-523. 188 Dvn- Kebr, c. V, s. 325, b. 3966-3967.

27

9. Akllarn Farkll Mevlnya gre nasl gzellerin bazlar, nasl bazlarndan stn, bir ksm da brlerinden aaysa insanlarn akllarnn da birbirinden fazla yahut eksik olabileceini syler.189 Ona akllarnn farkllnn ana sebebi doutandr, yaratla baldr.190 Fakat bunun yannda akl zaman ierisinde eitli tecrbelerle veya kmil aklla meverette bulunularak da gelitirilebilir. Dolaysyla bu durumda da akllarn yaant sreci ierisinde de farkllaabilecei grlmektedir. Zaman ierisinde doutan getirilen akl yetisi ilenip ilenmemesine gre ne gemekte veya geri kalabilmektedir. Mevln, akl vardr, gne gibi. Akl vardr, Zhre yldzndan da aadr, yldz akmasndan da. Akl vardr sarho mumu gibi, akl vardr, bir ate kvlcm gibi diyerek akln farkl farkl olduunu dile getirmitir.191 Akllardaki bu farklln derecesinin ise yerden ge kadar olduunu da ifade eder.192 Rm ye gre baz insanlarn akl bazsndan stndr. Bununla ilgili olarak Mevln bazlarnn olacak olanlar on yl ncesinden kestirebilecek bir akl, ileri grllk gcne sahipken bazlarnn olaylarn sadece zahiri taraflarn grp derine inemediklerini ifade eder. Bunun sebebini de yine akllarn farkllna balayan Mevln her insann olaylar kendi bak ve gr miktarnca deerlendireceini syler.193 10. Akln Ycelii Mevlnya gre akl ezelde ilk yaratldnda Allahn emirlerine itaat etmesi sebebiyle yce bir varlktr. Hadis-i erife gre Allah akldan yce olan bir varlk yaratmamtr. 194 ki lemden de nce yaratlan akldr.195 Yeilliklerden, ieklerden meydana gelen bahe bir an iindir. Fakat akldan meydana gelen gl bahesi, daimi olarak yeildir, gzeldir, hotur. Topraktan biten gller, mahvolur gider. Gnlde biten gller daimidir ve ne hotur! diyerek Mevln akln deerini ve yceliini belirtirken daimi gzelliklerin akl sayesinde elde edilebileceini de ifade ediyor.196

189 190

Mesnev, c. III, s. 124, b. 1537. Mesnev, c. III, s. 124, b. 1539. 191 Mesnev, c.V, s. 41, b. 460-461. 192 Mesnev, c.V, s. 41, b. 459. 193 Mesnev, c.IV, s. 233, b. 2895-2903. 194 Meclis-i Seba, s. 92. 195 Mesnev, c.VI, s. 154, b. 1936. 196 Mesnev, c.VI, s. 370, b. 4649-4650.

28

Mevln Peygamberin, bir zerre akln, orutan da namazdan da stn olduunu sylediini ifade ederek bu stnln, namaz ve orucun araz, akln ise cevher olmasna dayandrr. Namaz ve oru akl tam ise insana farz olur.197 Her an daha fazla comadaym, daha fazla atlmadaym, daha fazla kprmedeyim, akl gibi kanatsz uuyorum, nk ycelerdenim ben198 diyen Mevln akln yce ve stn olduunu yaad hale vurgu yaparak ifade etmektedir. Mevlnya gre insann dier varlklardan stn olmasnn sebebi onun akll bir varlk olmasndan dolaydr. Akl, insan dier varlklardan ayran en nemli unsur olmas dolaysyla yce bir varlktr.199 11. Akl yi Kullanma ve Gelitirme Mevln insann akl kendisinden daha stn bir akla danarak gelitirmesini tavsiye eder.200 Akl balanmtr da heva ve heves dilediini iliyor diyen Mevln, dilediini ilemesi gerekenin akl olduunu ifade eder. Fakat akl, ayrana dm sineklere dnm diyerek akln kullanlmamasn eletirmektedir.201 Mevln baka bir yerde de insann, akln kullanmayp hayaller peinde komasn da eletirir ve avucuna bulut diyen akllla zulmetmitir. der.202 Sen de akln bana devir de tutulma yerine dmemeye sava. Bu suretle de tencere gibi yz kara bir hale gelme!203 eklinde tavsiyede bulunan Mevln, nerede bir tane grrsen sakn oradan. Sakn da tuzaa dme, kolun kanadn balanmasn204 diyerek olaylarn ve nesnelerin grnen tarafnn arkasndaki grnmeyen gerek nedenin bulunmasn akln kullanlmasna ve gelitirilmesine balamaktadr. Ey akl, sen de dizginini eriltme de tutulup nursuz bir hale gelmeyesin. Diyen Mevln akln doru bir ekilde kullanlmasn aksi durumda insan olumsuzluklarn iine dreceini ifade eder.205 Akln birok yerlere dattn. Halbuki o sama sapan uraman, o beyhude drldanman, bir tereye bile demez. Aklnn suyunu her diken, ekip durduka akl suyun, meyvelere nasl ulaabilir?
197 198

Mesnev, c.V, s. 40-41, b. 454-455. Dvn- Kebr, c. I, s. 115, b. 1076. 199 Fhi M Fh, s. 198. 200 Mesnev, c.V, s. 17, b. 167. 201 Dvn- Kebr, c. V, s. 182 , b. 2067-2068. 202 Gztepe, Yksel, Mevln Celleddin Rmnin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf (Mevln zel Says), Ankara, 2005, s.425. 203 Mesnev, , c.VI, s. 77, b. 931. 204 Mesnev, c. III, s. 232, b. 2859. 205 Mesnev, c. IV, s. 77, b. 935.

29

Kendine gel de o kt dal kes, buda. Bu gzel dala su ver de tazelendir!206 Akln kullanlmas sayesinde kii olaylarn sonularn daha bandayken kestirebilir. Bunu yannda insann pratik hayatta bakalar tarafndan da kolay kolay kandrlamayacan dile getiren Mevln bununla ilgili olarak u hikayeyi anlatr: Bir adamn bir kars vard. Pek hilebaz, pek kt huylu ve yol kesici bir kadnd. Adam eve ne getirse harcar, telef ederdi. Adam da sesini karmazd. Bir gn adam, konuunu arlamak iin yzlerce skntyla biraz et ald, eve getirdi. Kadn onu kebap edip arapla sildi sprd. Adam gelince de dzensiz szlerle hileye balad. Adam dedi ki: konuk geldi et nerede? Konua yemek karmak lazm. Kadn eti u kedi yedi, hadi git et al yine dedi. Adam, Aybek dedi, teraziyi getir, u kediyi bir tartaym. Terazi geldi, kediyi tartt, yarm batman geldi. Bunun zerine a hilebaz kadn dedi, Et yarm batmand, yarm okka kadar da fazlal olacak. Kedi de yarm batman geldi. Eer bu, kediyse syle, et nerede? Yok, bu etse hadi var, bucak bucak kediyi ara.207 Mevln, t veren insanlarn tlerini akln kullanarak dinleyen kiinin de iin sonunda skntya dmeyeceini de ayrca belirtir.208 12. Akln nndeki Engeller Mevlnnn vd, sonucu grmede evik olan; hrstan, ehvetten arnp, akla hazr olan akln209 fonksiyonunu yerine getirmesini engelleyen birtakm etkenler vardr. nsan aklnn en bata gelen afetlerinden biri vehim ve zandr. Mevlnya gre vehmin vatan karanlklar diyardr. Mevln insann yarm arn yolda rahata yryebildiini fakat yksek bir duvarn zerinde, genilii iki arn bile olsa dme korkusu yznden yryemeyeceini hatta bu korkunun insan drebileceini210 ifade ediyor. nsann akl ve vehmi birbirinden ayrabilmesi iin bir ltn olmas gerekir. Bu lt ise Kuran ve Peygamberdir.211 Mevlnya gre akl bir testere akl ikiye bise o ateteki altn gibi glmser. Akln nnde engel olan vehim ise lemleri yakan Firavundur; akl ise canlar parlatan, aydnlatan Musanndr.212 Fakat akllarn ou dnceye dald zaman yarasa gibi

206 207

Mesnev, c. V, s. 90, b. 1084-1086. Mesnev, c. V, s. 278-279, b. 3409-3418. 208 Mesnev, c. III, s. 13, b. 147. 209 Dvn- Kebr, c. I, s. 217, b. 2060. 210 Mesnev, c. III, s. 126, b. 1558-1561. 211 Mesnev, c. IV, s. 186, b. 2303-2304. 212 Mesnev, c. IV, s. 186, b. 2304-2307.

30

karanl sever diyerek Mevln vehmin insan akln istenmeyen ynlere srkleme tehlikesinin olduunu syler.213 Mevlnya gre ehvet de akln zdddr. ehvete malup olan akl deil, vehimdir. Ona gre vehim halis akllar altnn kalpdr.214 Mevlnya gre ehvet, arap gibi akla perdedir. ehvete ait ne varsa hepsi gz, kula balar, rter. ehvet insan aklnn doruyu bulmasna engeldir215 Mevln akl balanmtr da heva ve heves dilediini iliyor; halbuki akl ilemeliydi dileini. Akllar ayrana dm sineklere dnm, halbuki akllarn akllar balarnda olmalyd216 diyerek heva ve hevesin insann akln balayc bir unsur olduunu dile getirerek aklllarn bu badan kurtulmalar gerektiini ifade eder. Duygu da insan aklnn fonksiyonlarn bozarak insana zm imknsz iler yaptrr. Mevln duygularla, dnceleri, duru suyun yzndeki er pe benzetir. Nasl bu pler suyun yzn rtyorsa duygu ve dnceler de akl rterek akln fonksiyonlarn engeller.217 Bu durumdan da insan ancak Allah korkusu kurtarr.218 Akln fonksiyonunu icraya engel olan bir baka unsur da kt arkadatr.219 Mevlnya gre akla dman olan yolda yolda deildir. O, bir frsat ara ki elbiseni alp gtrsn. Mevln akl sarho bir ejderha bile olsa kt arkada bil ki zmrttr. Aklnn gzn karr, kr eder. Onun knamas, seni taunun eline teslim eder220 diyerek kt arkadan akl iin ne kadar byk bir engel ve tehlike arzettiini dile getirir. Seninle beraber gider, gider ama bir almaz bele, boaza gelesin de varn younu yama etsin diye221 akla engel olabilecek durumlar hakknda bilgi verir. Mevlnya gre taklit de insan akln nndeki engellerden biridir. nk akl insan ycelere ekerken taklit ise insan geride brakr222 Mevln taklide dm bir akla sahip olmaktansa cahil kalp delilie vurmann daha iyi olduunu syler.223 Mevln akln nndeki engeller konusunda insann uyank olmas, duygu ve dncelerinin esiri olmamas gerektiini tler. Vehim ve taklitten kurtulmu, ehvetinin esiri olmayan akln akbeti nceden greceini belirtir.224

213 214

Mesnev, c. VI, s. 268, b. 3392. Mesnev, c. IV, s. 186, b. 2301-2302. 215 Mesnev, c. IV, s. 288, b. 3612-3613. 216 Dvn- Kebr, c. V, s. 182, b. 2067-2068. 217 Mesnev, c. III, s. 148-149, b. 1824-1828. 218 Mesnev, c. III, s. 149, b. 1829. 219 Mesnev, c. V, s. 216, b. 2638-2639. 220 Mesnev, c. V, s. 216, b. 2638-2639. 221 Mesnev, c. VI, s. 43, b. 503-504. 222 Mesnev, c. II, s. 178, b. 2326. 223 Mesnev, c. II, s. 178, b. 2328. 224 Mesnev, c. III, s. 178, b. 2198.

31

13. Akl Kullanmama- Ahmaklk Mevln akln kullanmayanlar ahmak olarak nitelendirmekte ve ahmaktan da niin uzak durulmas gerektiini de uzunca izah etmektedir: O afsunu, o sm-i Azam kre okudum, gzleri ald; sara okudum, kulaklar duydu. Ta gibi daa okudum, yarld gbeine kadar hrkasn yrtt! lye okudum, dirildi. Hibir ey olmayan, vcudu bulunmayan eye okudum, meydana geldi, bir ey oldu! Fakat ahman gnlne yz binlerce kere okudum, fayda vermedi; Mermer bir kaya kesildi, ona tesir bile etmedi. Adeta kuma dnd, ondan bir ey bitmesine imkan yok! Adam, Tanr adnn kre, sara, lye tesir edip de ahmaa tesir etmemesinin hikmeti ne? Onlar da illet, bu da illet.. neden onlara tesir ediyor da buna tesir etmiyor? dedi. sa dedi ki: Ahmaklk, Tanr kahrdr. Hastalk, krlk, kahr deildir, bir iptiladr. ptila, acnacak bir illettir, ona kul da acr, Tanr da.. fakat ahmaklk, yle bir illettir ki ahmaa da mazarrat verir, onunla konuana da! Ahmaa vurulan da, Tanr mhrdr. Ona bir are bulmann imkan yok! sa nasl katysa sen de ahmaktan ka! Ahmakla sohbet nice kanlar dkt! Hava, suyu yava yava eker, alr ya.. ahmak da dininizi byle alar, byle alr ite. Knn altna ta koymu adamn harareti nasl gider, o adam nasl souk alrsa ahmak da sizden harareti, ak, itiyak alar, size soukluk verir! sann ka korkudan deildi. O zaten emindi, fakat size retmek iin kamt. Zemheri rzgarlar, alemi doldursa bile o parlayp duran gnee ne gam?225 Akl kullanldnda ve eitli vastalarla gelitirildiinde insan hataya dmekten korurken, kullanlmamas durumunda ise heva ve hevesin etkinlii artarak kii istenmeyen durumlara debilmektedir. Ayn zamanda gnln kapasitesinin gelitirilmesi, eitli srlarn gnlde zuhur etmesinin vastas da akln kullanlmasdr ki akl bu konuda da etkinliini yitirirse kii manevi alanda da bir gerileme iine decektir.226

225 226

Mesnev, c. III, s. 210-211, b. 2585-2599. Mesnev, c. III, s. 148-149, b. 1824-1834.

32

14. Akln Yetersizlii Mevlnya gre akl, melekler cinsindendir. Dolaysyla bu akl, yneli olarak da telere meyyaldir.227 Fakat zellikle cz akl sz konusu olduunda bu akl ne kadar ynelii telere olsa da yetersizdir. Dnya ilerimizi dzenleyen akln yetersiz olduu durumlarn yan sra ak alannda akln yetersizlii ise Mevlnnn bal bana savunduu bir durumdur. Akln tedbiriyle kurtulmak mmkn olsayd, tedbirle ziyandan kanlabilseydi, akl yaratan, akllar sultanna, akl padiahna, De ki: Nefsime ne bir fayda verebilirim ben, ne bir zarara sokabilirim kendimi; ancak Allah dilerse olur. Gayb bilseydim, elbette hayr oaltrdm ve bana ktlk erimezdi buyurmazd. Gnein bile hali bu olursa, o bile faydada, zararda, o tapda ba dnm bir halde bulunursa, artk bir zerre ne diyebilir, ne laf edebilir? diyen Mevln akln tedbirle bile ziyandan kanamayacan syler.228 Mevln, insann uzun ura ve abalarnn sonunda akln insan iin sadece bir ba olduunun anlalacan syler. Bununla ilgili olarak felsefeye kaplan adam rnek verir. Felsefeci, zeksn sama ve aklsz yerlere srklemenin pimanln yaamaktadr.229 Mevlnya gre kurtulu aklla bir eyleri bulmaya almada deil, teslim olmadadr.230 Mevln Ebu Cehilin his ve akl bakmndan kmil olduunu, akln hkmranl srasnda merle Ebulhakemin srda olduunu fakat i hakikatleri, can bahsini alglamaya gelince Ebulhakem, Ebucehil olmutur.231 Diyerek akln hakikati anlamada yetersiz olduunu syler. nk akl, sebep- sonu zinciri ierisinde dnr. Fakat inanmak tamamen farkldr.232 Mevlnya gre akll, bilgili kii iyidir. Fakat bu kendi bana yeterli deildir. Bununla ilgili olarak blisi rnek gsteren Mevln, blisin bilgisinin olduunu fakat din akna sahip olmad iin Ademin yalnz topraktan yaratlan suretini grdn syler.233 Bununla ilgili olarak Mevln akln dnya ileri konusunda padiah olduunu ama din alannda akln yoklua dtn belirtir.234 Mevln, insann hayatnda akln ortaya koyduu zmn snrl olduunu ispat etmek iin, bir kaya binen ve kibirle kaykya gramer bilip bilmediini soran bir gramer aliminin hikayesini rnek vermektedir.235 Akln zm getirmede snrllndan bahsederken burada
227 228

Dvn- Kebr, c. III, s. 311, b. 3019. Mektuplar, s. 174. 229 Mesnev, c. IV, s. 269, b. 3353-3355. 230 Mesnev, c. IV, s. 269, b. 3356-3357. 231 Mesnev, c. I, s. 120, b. 1501-1505. 232 Dvn- Kebr, c. I, s. 120, b. 1506. 233 Mesnev, c. VI, s. 23-24, b. 259-260. 234 Dvn- Kebr, c. IV, s. 160, b. 1459-1460. 235 Arasteh, Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, s. 49.

33

zellikle alp abalayarak elde edilen veya klli akl- cz akl snflandrmasndaki cz akln yetersizliidir.

34

II. BLM MEVLNYA GRE AK 1. Mevlnya Gre Ak Nedir? Mevln akn pek ok tanmn yapmtr. Mevlnnn yapt tanmlardan biz, akn kendisinin ne olduunun yannda akn ne gibi etkinliklerde bulunduunu da reniyoruz. Genel olarak akn tanmlarna baktmzda, Mevlnda akn, hakikati bulmada en st makamda olduunu grmekteyiz. Mevln, herkese gre akn tanmnn deitiini, aka herkesin bir ad taktn, kendisine gre ise akn ilac olmayan bir dert olduunu syler.236 Ak, ruhun nurudur, sevgi sabah arabdr benim; ak yle mittir ki btn mitler onda toplanr. Ak nedir bilir misin? Beni, bizi, varlk davasn brakmaktr; gzellikleri, gzelleri yaratanda her dilei, her istei yok etmektir.237 diyen Mevln ak, insann yokluk lemine adm atmas olarak grr. Ak, gerek varla ulamak iin btn glge varlklardan geebilmektir. Mevlnya gre maddi varlktan geildiinde gerek varlk bulunur. Ona gre ak altn madenine dmektir. Hatta altn da nedir ki der Mevln ak lmden kurtulutur, bataki tatan dme korkusundan emin olutur.238 Mevlnya gre ak, gzellik padiahnn damna kacak merdivendir. Bunu salamann da tek yolunun yine Mevlnnn baka bir ak tanmnda gryoruz ki o da: dilei, istei, yapp yapmamak arzusunu, iradeyi, ihtiyar terk etmektir.239 Mevlnya gre ak, her trl sanatn, faaliyetin temelidir.240 Ak, ge umak, her solukta yzlerce perdeyi yrtmaktr. lk solukta nefisten kurtulmaktr, ilk admda ayaktan gemektir ak. u dnyay grlmemi saymaktr, kendi gzn grmektir ak.241 Mevln, ak dibi olmayan bir denize benzetir. Denizin suyu ate, dalgas ise incidir. ncileri srdandr, o srlarn her biri de yolcuyu anlama gtren bir klavuzdur.242 Mevlnnn ak tanmlamalarna baktmzda birbirinden ilgin ve bir o kadar gzel betimlemeler kullandn gryoruz. Mevln akn ne olduunu anlatabilmek iin,
236 237

Dvn- Kebr, c. I, s. 29, b. 226. Dvn- Kebr, c. I, s. 373, b. 3419-3420. 238 Dvn- Kebr, c. II, s. 137, b. 2562. 239 Dvn- Kebr, c. II, s. 312, b. 2562. 240 Dvn- Kebr, c. III, s. 402, b. 3880. 241 Dvn- Kebr, c. V, s. 321, b. 3885-3887. 242 Dvn- Kebr, c. IV, s. 197, b. 1843-1844.

35

olabildiince soyut ve herkese gre baka anlamlar kazanan ak, betimlemelerle somutlatrmaya alr. Ak ikliminde yaayan ve bu iklimin sarholuuyla mest olan Mevlnnn bu arab herkese tattrma gayretinin sonucu olarak akn betimsel tanmlamalarna arlk verdiini syleyebiliriz. Akn ne olduunu anlatmann zorluunu Mevln bu ekilde gidermeye almtr. arslana benzeterek yle diyor: Ak bir arslandr, klar da onun enikleri; hem de yzlerce trna olan penesinin iinde. Arslann enii, coup kpren memesine sarlmtr arslann, stler emer de arslanlar, emindir arslann yaralamasndan, paralamasndan. Ak, hangi perdenin ardnda gizlidir; kimsecikler gremez yerini onun . Ak, gne gibi bir ba gsterdi mi ge dek her yan, kavgas-grlts doldurur gider.243 Ak mekanszlk leminde kzgnlk madenidir. Yedi cehennem, onun kvlcmndan bir dumandr.244 Mevln akn ne olduunu aka sormak gerekir diyerek ak aklayacak olann yine akn kendisi olduunu savunur. Akn Mevlnnn aklamasna ihtiyac yoktur. Akn tercman yine akn kendisidir.245 Mevln ak ucu buca bulunmayan ulu bir denize benzetir. Ak denizi srlarla doludur. Akn bir damlasnda umut, geri kalannda ise korku vardr.246 Mevlnda, akn ileli, denizlerin gizemlilii gibi bilinmeyenlerle dolu, zorlu bir yolculuk olduunu gryoruz. Mevlnda ak, makun cazibesiyle balayan ve beraberinde de bir ok skntlarn da yaand, dille ifade edilemeyen manevi bir tecrbedir. Ak, akn olann srlarnn anlalabilecei tek vastadadr. nk akn be yz kanad vardr. Her kanad, artan yeraltna kadar btn kinat kaplar.247 Mevln bir yerde akn kadeh olduunu sylerken baka bir yerde ise arap olduunu ifade eder.248 Bu betimlemelerin birinde Mevln ak bir

243 244

Dvn- Kebr, c. IV, s. 254, b. 2429-2432. Mesnev, c.VI, s. 367, b. 4607. 245 Dvn- Kebr, c. IV, s. 187, b. 1745-1746. 246 Rubiler, c. II, s. 232, b. 987. 247 Mesnev, c.V, s. 180, b. 2191. 248 Rubiler, c. II, s. 201, b. 985.

36

Hayatn asl, temeli olan akn249 byklere bal, ocuklara ise st olduunu syleyen Mevln, akn her gemiye yklenen ve geminin arlndan fazla olduu iin batmasna sebep olan son yk olduunu syler.250 Aalk kiilere gre ak ise bir gsteritir, bir ehvetten ibarettir. Fakat ileri gidenlere gre ise ak, evveline evvel bir nurdur.251 Mevlnya gre ak kaybedilmi bir nimettir. Bu nimeti bulmaya almayan insan mahrum olur. Fakat akn elem ve eziyeti ok olduu iin bu aray da zorludur.252 Akn pek ok tanmn yapan Mevln, bunu karlkl olarak yaanan bir duygu olduunu syler. Ona gre bir elin sesi kmaz, iki oyuncu bir ayak zerinde nasl duramazsa ak da ister Hakkla olsun ister halkla, tek tarafl olmaz. Ona gre kapten kalbe bir pencere vardr. Akl da delil de akn karlkl yaandn ispatlar.253 Mevln akn tanmlarn yapmaya alsa da sonu olarak akn cihanda kapal kalm bir sr olduunu ifade eder. Kapal srlar aklamaya almann bo szden ibaret olduunu dile getiren Mevln, akla ilgili ne sylenirse sylensin, bu sylenenlerin ak daha da anlalmaz hale getireceinden bahseder.254 Mevlnya gre sz, ak anlamann afetidir. Ona gre ak anlatmak kan kanla ykamaya almaktr.255 Fakat akn tanm ne olursa olsun Mevlnya gre ak, Tanr srlarnn usturlabdr.256 a- Ak Canlarn Gdasdr Mevlnya gre ak, canlarn gdasdr. nsann manevi alanda ilerleyebilmesi ancak ruhunu gdalandrmakla olur. Bu gda da ancak aktr.257 Ak sayesinde insanlarn iyi ileri meyve verip oalr. Bununla ilgili olarak Mevln akn candan eksik edilmemesi gerektiini syler.258 Zira Mevlnya gre ak, orak topra gl bahesi haline getirir.259 And olsun akn canna ki o, cann canndan da latiftir; klara yemek de aktr, imek de.260

249 250

Dvn- Kebr, c. II, s. 290, b. 2375. Mesnev, c.VI, s. 318, b. 3997. 251 Dvn- Kebr, c. III, s. 266, b. 2550. 252 Dvn- Kebr, c. I, s. 168, b. 1582. 253 Mektuplar, s. 148, 254 Rubiler, c. I, s. 66, b. 315. 255 Mesnev, c. III, s. 387, b. 4726-4728. 256 Mesnev, c. I, s. 9, b. 110. 257 Mesnev, c. III, s. 247, b. 3034. 258 Dvn- Kebr, c. I, s. 8, b. 15. 259 Divan- Kebir, c. II, s. 6, b. 30. 260 Dvn- Kebr, c. III, s. 251, b. 2363.

37

b- Ak aresizliktir Mevlnda ak her ne kadar hakikate ulatran en kestirme ve en etkili yol olsa da bu yol da sknt ve ilelerle doludur. Bu ak yolculuu sresince k aresizlikler iinde yaayacaktr. Ak tabiat itibariyle insan aresizlik iine drerek ak yoluna kiiyi layk hale getirecektir. Mevln, klarn kendi hallerine braklmas gerektiini zira onlarn dertlerine dermen aramann beyhude bir aba olduunu syler.261 Mevlnya gre insan ak konusunda aresizdir.262 Akta aresizlik zellikle srlara sahip kma ve onu elden karma konusunda yaanr. k ne srlara layk olabilir ne de ondan kurtulur.263 An yaad hali bakalarna aktaramamas da aresizliin bir dier boyutudur. c- Ak Varlktan Gemektir Mevlnya gre insan kendinden gememise klk mertebesinde deildir.264 Akn bir tanm da ona gre insann varlktan vazgemesidir. Sofi dedi ki: Yr git be.. sen, manasz bir suretten ibaretsin.. sen varlk peinde ko, k deilsin sen. n gdas, ekmeksiz ekmee k olmaktr. Aknda doru olan kii, varla balanmaz. klarn varlkla ii yoktur.. klar, kr sermayesiz elde ederler. Kanatlar yoktur, lemin etrafnda uarlar.. elleri yoktur, topu meydandan kaparlar! Mana kokusunu duyan o yoksul da eli kesik olduu halde zembil rerdi ya! klar, yoklukta adr kurarlar.. onlar, yokluk gibi renktedirler, bir tek ruhlar vardr onlarn! St emen ocuk yemekten nasl zevk alabilir? Perinin gdas kokudan ibarettir. Fakat insanolu perinin kokusundan koku alabilir mi? Huyu, onun huyunun zdddr. Perinin az bir gzel kokudan ald zevki, sen yz batman gzel yemekten bile alamazsn. Nil rmann suyu Msrllara kan kesildii halde israiloullarna sudur. Deniz, Firavunu boduu halde israiloullarna bir ana cadde haline gelir.265

261 262

Dvn- Kebr, c. I, s. 55, b. 497. Rubiler, c. I, s. 10, b. 35. 263 Rubiler, c. II, s. 181, b. 889. 264 Dvn- Kebr, c. IV, s. 187, b. 1740. 265 Mesnev, c. III, s. 245-246, b. 3019-3029.

38

Senin iin unlar yaptm, bunlar ettim. u sava meydannda oklara nian oldum. Mal gitti, kuvvet gitti, namus gitti. Akndan nice muratszlklara uradm. Hibir sabah, beni uyur, yahut gler bir halde grmedi. Hibir akam, beni dzgn bir halde bulmad. Ac ve tortulu neler imise etraflca ve bir bir saymaktayd. Sevgilisine minnet olsun diye deil de akna yzlerce tank olmak zere bunlar sayp dkyordu. Akl olanlara bir iaret yeter. klarn, sevgiliye kar duyduklar susuzluk, ne vakit gider, biter ki Usanmadan szn tekrarlar durur. Hi balk, bir iaretle duru suya kanar m? Bir sz bile sylemedim diye ikayetlenerek o eski derde ait yzlerce sz sylyordu. Onda bir ate vard, fakat neydi, bilmiyordu. Yalnz mum gibi, onun hararetiyle alayp duruyordu. Sevgili dedi ki: Doru, btn bunlar yaptn ama kulan a da dinle. Akn ve sevginin aslnn asl olan bir ey var ki onu yapmadn. Bu yaptklarnn hepsi feridir. k, syle dedi, o asl nedir? Sevgili dedi ki: lmek ve yok olmaktr. Hepsini yaptn, fakat lmedin hala dirisin. Cannla oynayan bir ksan hemen l! k o anda uzanp can verdi. Gl gibi bayla oynad, glerek, sevinli bir halde lp gitti. O gl, onda ebedi olarak kald, rif kiinin zahmete uramayan can, akl gibi.266 1. 2. Ak Nasldr? Mevlnya gre ak ve can gizlidir.267 Ak kendi gizli olmasna karn aydnlklar iindeki aydnlktr. Ak ate gibi grnmesine ramen gzellik ve holuktan ibaret olan nurdur.268 Mevlnya gre ak alevi devaml yanan ve her eyin iinde kaybolduu aktr.269 Ak, gazab merhamete dntrr, lleri hayata dndrr, kleleri padiah tahtna oturtur ve krallar kle yapar. En nihayet olgunlamann bir yolu olarak ak, benlii atee atar ve onu sevgiye, aka dntrr. Ak karsnda korku bir hilik olur ve ak etki ettike daha ok enerji meydana getirir. Din anlamda ak mevcut yetmi iki frkadan daha gldr.270
266 267

Mesnev, c.V, s. 103-104, b. 1242-1247. Mesnev, c. I, s. 159, b. 1992. 268 Mesnev, c. III, s. 320, b. 3920-3921 269 Arasteh, Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, s. 68. 270 Arasteh, a.g.e., s. 65.

39

1. 3. Ak eitleri Tasavvufta biri hakiki, teki mecaz olmak zere iki trl sevgi ve aktan bahsedilir. Hakiki sevgide ve akta konu Allahtr, mecaz akta ise konu insandr. Bir insann kar cinsten bir insana duyduu sevgiye mecaz veya beeri ak denir. Hakiki aka byk nem veren tasavvuf erbab, beeri ak ilahi aka gemek iin bir kpr olarak grmlerdir.271 Mevlnnn ayrmna baktmzda bu iki akn konularnn birbirinden farkl olduunu gryoruz. Mevlnya gre ilahi akn konusu Allah, beeri akn konusu ise insandr. Mevln hakiki ve mecaz aktan bahsederken yerine gre farkl kavramlar kullanmaktadr. Mevlnnn gerek aka ilahi ak, kll ak, ebedi ak, Allah ak gibi isimler verdiini gryoruz. Beeri ak ise cz ak, zahiri ak, geici ak, dnya ak diye adlandrmaktadr. Mevlnnn aktan bahsederken bu iki akn daha iyi anlalmas iin ayr ayr akladn gryoruz. Hakiki akn insann asl gayesi olmasn isteyen Mevln, hakiki ak anlalr klmak iin onu beeri akla kyaslama yoluna gitmitir. Mevln her iki ak insanda meydana getirdii deiiklikleri anlatarak tanmlamaya almtr. Mevlnnn eserlerinde biz mecaz ve hakiki akn ne olduunu ve insan hayatndaki etkilerinin neler olduunu reniyoruz. Mevln bu iki akn ne olduunu aklarken bu aka matuf kiilerin hallerini anlatma yolunu tercih etmitir. a- lah Ak Mevlnnn aktaki asl amac ve btn beer aklarn ulat son nokta gerek ak diye tanmlad, ilh aktr. Elinin, gznn, ayann ift olmas yerindedir. Ama gnl ve sevgili iki olunca i deiir, bu uygunsuz der. Sevgili bir bahanedir. Sevgili yalnz bir bahanedir. Sevgili yalnz bir Tanrdr. Onun iki sananlar ancak atee tapanlarla inkrclardr.272 diyen Mevln beeri akn bir bahane olduunu asl amacn Allah ak olduunu dile getirir. Bununla ilgili olarak Mevln yle diyor: Her nereye ba koysam ona secde edilecek yerdir oras. Alt ynde de, onun dnda da Tanr odur. Ba, blbl, sema, gzel bunlarn hepsi birer bahane, hep aranlan, istenilen Odur.273 lahi akta insann kendisinden geerek her eyde Allahn varln grmesi yani birlik lemine ulamasdr:
271 272

Demirci,Yunus Emrede lahi Ak ve nsan Sevgisi, s. 18. Rubiler, c. I, s. 56, b. 267. 273 Rubiler, c. I, s. 44, b. 206.

40

Zannetmeyesin ki ben varlkta ikilik gryorum. Her an yeni bir ilham yeni bir gelime buluyorum kendimde. Gryorum ki benim canm da, gnlm de sensin. Gzm, bam, btn benliim hep sensin.274 Mevln, Allahn varln bulduktan sonraki yalnzln yz candan da deerli olduunu, bir anlk Allahla halvet leminde bulunmann candan, cihandan, her eyden stn bir mutluluk olduunu syler.275 nsann Allah darda aramamas gerektiini, Allahn insann iinde olduunu
276

syleyen Mevln eytann yanlgya bu noktada dtn syler. eytan varlkta ikilik grmtr. Oysa biz Tanrdan ayr deiliz. Bu konuda Mevlnnn ok sevdii Tebrizli emsin de bir bahane olduunu dile getirir.277 Hz. Ebubekirin bakalarndan stnl, onun ok namaz klmasndan ya da ok fazla oru tutmasndan kaynaklanmamaktadr. Ondaki stnlk Allaha kar duyduu sevgiden kaynaklanr. Mevln, kyamette amellerin teraziye konulup tartlacan ayn ekilde muhabbetin de getirileceini ama muhabbetin teraziye smayacan syler. Dolaysyla aslolan muhabbettir, Allah akdr.278 Mevln ilahi akla kendinden gemitir. Bunu u beytiyle dile getirir: O arab itim ki can, onun kadehidir; O arapla sarho oldum ki akl, ona deli divane olmutur. Bir duman geldi, brd beni, ateledi beni; O mumdan ki gne, ona pervane kesilmitir.279 Mevln iine dt ak ateinden son derece memnundur ve Allah aknn arttka artmasn ister.280 nsan ilahi aka tutulduunda ulalmayan varla mukabil ulaabildiklerine tevecchte bulunur. Bu bir anlamda aresizliin gstergesidir. Mevln o yce gklerine elim eriemedii iin yerlere kapanarak secde ediyorum281 diyerek bu durumu ifade eder. Allah akna tutulan bir insan hibir ekilde zarar grmez. nsann cansz olmayacan aksine kiinin kendisinin can olacan dile getirir. nsanolu gklerden iniine karlk akla yeniden gklere kar.282
274 275

Rubiler, c. II, s. 189, b. 925. Rubiler, c. I, s. 83, b. 401. 276 Rubiler, c. II, s. 332, b. 1598. 277 Dvn- Kebr, c.V, s. 320, b. 3880-3881. 278 Fhi M Fh, s. 326. 279 Meclis-i Seba, s. 70. 280 Dvn- Kebr, c. I, s. 373, b. 3422-3423. 281 Rubiler, c. II, s. 189, b. 883. 282 Rubiler, c. I, s. 87, b. 417.

41

Mevln yeryzndeki btn varlklarn Allaha k olduklarn syler. Ona gre yeryzndeki her zerrenin Allahn ezeli ve ebedi akndan balar dnmtr. 283 aknn dedii her yer Onun akndan titremektedir.284 Mevln, surete olan aktan vazgeilmesini syler. Ona gre bu geici aktr. nk k olunan ldnde kii bu ak terk etmektedir. nsan suretten ve histen uzaklaarak gerek maku aramaldr285 diyen Mevln u beyitlerle gerek akn aranmas gerektiin ilemeye devam eder: Vefa, ak aryorsa, suret, nasl olur da vefay deitirir? Gnein ziyas duvara vurdu, duvar kendinden olmayan bir parlaklk, bir ziya elde etti. Ey temiz ve saf kii, neden bir kerpice gnl veriyorsun? Ebedi olan bir asl iste. Ey kendine k olan ve kendisini surete tapanlardan stn gren! Hissine hakim olan akl ziyasdr. Bunu, bakrn stndeki altn yaldz bil. nsanlardaki gzellik, altn yaldzdr. yle olmasayd nasl olurdu da sevgilin kart bir eek haline gelirdi?286 Baz insanlar Allah bir ama iin severler. Bazlar ise hibir garez ve maksat tamadan severler. Bunu Mevln st iin dadsn seven ocukla dadsnda grnmeyen bir gzellii kefettii iin seven iki ocuu rnek verir. Birinci ocuk gzellikten anlamad iin onda stten baka bir istek yoktur. bryse zaten dadya ktr. Bu sevgideki amac ise ona ulamaktr.287 lemde Allah akndan baka ne varsa can ekimeden ibarettir. Her ak Mevlnya gre son bulucudur; Allah ak mstesna.288 Dnceyi yaratandan baka hibir dnceye kaplma; ekmek, yemek kaygs, dnce mi daha iyidir, sevgilinin kaygs, dncesi mi? Allahn yeri bu kadar geniken ne diye u hapishaneye yamanp kaldn? Dnce dmn az dmle de gnl akln gr, usuz bucaksz gnl seyret. u sylenmeyi brak, szden vazge, ge candan, ge cihandan da o vakit can da seyret, cihan da.289 Diye Mevln insann bu dnyadaki her eyden vazgeip Allah akna ynelmesi gerektiini syler: Diriysen yr, byle bir ak ara.. yoksa birbirine aykr vakitlere kulsun.
283 284

Allah

Rubiler, c. I, s. 77, b. 370. Rubiler, c. I, s. 82, b. 394. 285 Mesnev, c. II, s. 54, b. 700-704. 286 Mesnev, c. II, s. 54, b. 705-710. 287 Mesnev, c. III, s. 376-377, b. 4591-4594. 288 Mesnev, c. I, s. 294, b. 3686. 289 Dvn- Kebr, c. II, s. 245, b. 2000-2002.

42

irkin, gzel naklara bakma da kendi akna, kendi dileine bak! Hor musun, zayf m? Buna bakma da ey kadri yce kii, himmetine, gayretine bak! Ne halde olursan ol bo durma, ey dudaklar kurumu susuz, daima su aratr! O susuz, o kupkuru dudan yok mu? O dudak, sudan haber vermede.. nihayet kaynaa ulaacan bildirmede. Dudak kuruluu, suyu haber verir.. Bu eziyet, bu susuzluk, muhakkak suya ulaacana delalet eder der; Bu aramak yok mu, kutlu bir itir. Hak yolundaki bu istek, maniler giderir. Bu istek dileklerinin anahtardr. Bu istek, senin ordundur, bayraklarnn yardmcsdr. Bu istek, horoz gibi sabah geliyor diye nara atarak mjdeler verir. Aletin yoksa bile iste, ara.. Tanr yolunda alete ihtiya yoktur. Oul, kimi, arayc grrsen ona dost ol, nnde ba indir, De isteklilerin civarnda sen de istekli ol.. galiplerin sayesinde sen de galebe et! Karnca Sleymanlk dilerse onun bu dileini hor grme, himmetine bak! Elinde mala, sanat ve hnere dair ne varsa nce onu istemez, dnmez miydi, ona bu sayede nail olmadn m?290 Yukardaki beyitlerde de grld gibi Mevln, gerek akn Allaha duyulan ak olduunu, insann glge varlklardan, dnya akndan ve kendi benliinden syrlarak bu aka ulamak iin aba harcamas gerektiini aka beyan eder. b-Beer Ak lah akn dnda kalan btn aklar beer ak olarak ele alrsak bu, insann dnyaya k olmas, kar cinse k olmas olarak ele alnr. Mevln Allahtan bakasna ynelii doru bulmamtr. Ancak bu yneliler Allaha ulamada bir basamak, bir merdiven grevi stleniyorlarsa deerlidir. Amaca hizmet etme derecesinde kiinin balandklar anlam kazanmaktadr.291 Fakat bunlar hedefe ulaldktan sonra terk edilmelidir. Aadaki beyitler de vastalarn aradan kmas gerektiini gzel bir ekilde ifade eder: Sevgiliye ulatn, onunla dp kalkmaya baladn m klavuzlar affet artk! ocukluktan geip adam olan kiiye mektup da souk gelir, klavuzluk eden kadn da! Mektubu okusa bile bilmeyenlere retmek iin okur.. sz sylerse bile anlatmak iin syler!292

290 291

Mesnev, c. III, s. 116-117, b. 2436-2449. Mesnev, c. IV, s. 5, b. 80. 292 Mesnev, c. IV, s. 167, b. 2068-2070.

43

Mevln cz sevenlerin maskaralatn, bakalarna kul olduunu syler. Cze k olan kiiyi denize dp de ota sarlan kiiye benzetir. Mevlnya gre dnyaya k olanlarn sonu bu kiiye benzemektir ki sonu hsrandr.293 Mevlnya gre ak, kimseye niyaz ve ihtiyac olmayan Tanr vasflarndandr. Kiinin Allahtan bakasna k olmas ise geici bir hevestir. Mevln mecaz ak altnlarla bezenmi bir gzellie benzeterek onun grnnn nur, iinin ise duman olduunu syler. Gerek basiret sahipleri ise grne k olmaz; onlar altna deil altn madenine ktrlar. Surete k olann elinde kalp altn kalverir diyen Mevln, mecaz akn bir yanlg olduunu syler.294 Zahiri gzellie ait olan aklarn ak olmayp ar olduunu295 syleyen Mevln, baka bir yerde yarin ho ey olduunu; nk yarin sevgiliden kuvvet aldn syler. Bununla ilgili olarak Mecnuna Leylann g verdiini syler.296 Burada bir eliki varm gibi grnse de aslnda durum farkldr. Mevln bununla ilgili yle diyor: O vehme k olan, dorucuysa mecaz sevgisi, kendisini nihayet hakikate eker, gtrr.297 Bu durumda makun kalbinin doruluu yani kendinden vazgeip tam olarak kna ynelmesidir. Mevln, bir insann bir kadna k olduu zaman birok dknlklere katlandn, sevdiini memnun etmek iin varn younu feda ettiini syler. Kii, baka eylerden bkp usanmasna ramen sevdiini memnun etmekten bkmaz. Ak karsndaki bu davran eyhine k olan iin veya ilahi ak taliplisi iin ibret alnacak bir durum olarak gsterir. nsan gerek akn taliplisiyse bundan daha fazlasna tahamml gstermelidir. Fakat insann eyhinin yaplmas kolay olan birtakm hikmetler istedii iin onu terk etmeye kalktn syler.298 Mevln insann beeri aka tutulmasnn da Tanrnn dilemesiyle gerekletiini syler. lemde her eyin iftini aradn, bu yneliin tabi olduunu dile getiren Mevln u beyitleriyle bunu ok gzel bir ekilde dile getirmektedir: Tanr hikmeti ezelde bizi birbirimize k etti. O ezeli hkme gre kinatn byk zerreleri ift ifttir ve her cz de kendi iftine ktr.

293 294

Mesnev, c. I, s. 225, b. 2801-2803. Mesnev, c.VI, s. 80-81, b. 971-982. 295 Mesnev, c. I, s. 16, b. 205. 296 Fhi M Fh, s. 188. 297 Mesnev, c. I, s. 222, b. 2760. 298 Fhi M Fh, s. 151.

44

lemde her cz de muhakkak kendi iftini ister. Kehribar, nasl saman pn ekerse her cz de muhakkak kendi iftini eker. Gkyz yere merhaba der, demirle mknats naslsa ben de seninle yleyim. Gkyz aklen erkektir, yer kadn. Onun verdiini bu besler, yetitirir. Yerin harareti kalmad m gk hararet yollar.. rutubeti bitti mi rutubet verir. Gkyznde bulunan ve topraa mensup olan bur, yere bulutlar sevk eder, yerdeki buharlar, ufunetleri eker alr. Ate burcu da gnee hararet verir.. gnein n de, ard da o burtan kzm, tava gibi kzarmtr. Kadna nail olmak iin kazancnn etrafnda dnp dolaan erkek gibi felek de zamanede dnp dolamaktadr. Bu yeryz, hanmlklar etmekte, dourduu ocuklar emzirip yetitirmektedir. u halde yerle gn de akl var; bylece bil. nk aklllarn ilerini iliyorlar. Bu iki gzel, birbirlerinden st emmeseler, birbirlerini sevip komasalar nasl olur da birbirlerinin muradna dolanrlard? Yer olmasa gller, erguvanlar nasl biter, gkyznn suyu, harareti olmasa yerden ne hsl olur? Diinin erkee meyli, ikisinin de ii tamamlansn diyedir. Bu birlikte lem beka bulsun diye Tanr erkekle kadna da birbirlerine kar bir meyil verdi. Her cze de, dier bir cze meyil verdi.. kisinin birlemesinden bir ey doar, bir ey vcut bulur. Gece de bylece gndzle sarma dola olmutur. Geceyle gndz, sureta birbirine aykrdr ama hakikatte birdir. Geceyle gndz, grnte birbirine zttr, dmandr; fakat her ikisi de bir hakikatin etrafnda dnmekte, a kurmaktadr. ini, gcn baarp tamamlamak iin her biri, cancier gibi brn ister. nk gece olmaynca insann geliri, kuvveti olmaz.. bu gelir olmaynca da gndzler neyi harceder?299 Mevln kadn ve erkek arasnda meydana gelen akn neslin devam iin olduunu syler. ki cins birbirine meyilli olmaldr ki bunun sonucunda insan neslinin bekas salanm olsun.300 Fakat Mevlnda ak yce bir olgudur. Akn aalk emellere alet edilmesine
299 300

Mesnev, c. III, s. 359-361, b. 4401-4420. Mesnev, c. III, s. 361, b. 4415.

45

tahamml yoktur. ehvet ve arzunun adnn ak olamayacan dile getiren Mevln, ehvetten aka giden yolun ok uzun olduunu syler.301 O ehvetin akla tamamen zt olduunu, onun uzaklatrlmas gerektiini ifade eder.302 Mevln, Allah sevgisinden baka sevgilerde arya gidilmemesi gerektiini syler. Allah iin sevgi ne kadar fazla olursa o nispette iyidir. Fakat Allah dndakiler iin ise mahzurludur ki Mevln sebebini yle aklyor: Dnyann srekli dnmesi baz eyleri deiime uratr. Dostluk ifrat noktasna geldiinde daima bykln, saadetini ister. Bu ise mmkn deildir.303 Sonu olarak Mevlnda ister mecaz olsun ister ilahi bu ak insan Allaha ulatryorsa deerlidir. Her zerre Hakk arama yolculuunda insana klavuzluk ediyorsa, beeri aklar ilahi aklar iin bir basamak tekil ediyorsa bunlar amatan bir pay aldklarndan dolay deerlidirler. Mevlnnn ehvete bulanmam, dnyaya meyletmeyip kendinden geiren aklara deer verdiini gryoruz. Mevlnda ak zaten kendinden, kendi varlndan gemek ve sevgiliyle bir olmaktr. eytann yapamadn yapabilmek, benlik davasndan vazgemektir. Beni unutarak mutlak bire kendini kaptrmak, her zerrede mutlak varln izlerini temaa edebilmektir ve bunun iin de insan farkl noktalardan bu yola balar. Bu yol da beeri aktr. 1. 4. Akn Sebebi Mevln, insandaki akn sebebinin ne olduunu sorar304 ve bu sorunun cevabn yine kendisi verir: Sinemizin yanp tutumas hep onun elemindendir. Bugnk hastalmz da onun ateindendir. diyerek akn kaynann yine kendisine k olunan Allah olduunu syler.305 Herkes aktan akn, herkesin akla ba dnmede; alacak ey de u: Acaba akn ban kim dndryor? Herkes konuk dnyada, fakat kimin konuu bunu pek az kii bilir. Gzellerin nergis gzleri yol vuruyor; fakat bu nergise kimin nergis bahesinden su gelmede?306

301 302

Rubiler, c. I, s. 26, b. 119. Divan- Kebir, c. VI, s. 262, b. 2633-2634. 303 Fhi M Fh, s. 314-315. 304 Rubiler, c. I, s. 35, b. 160. 305 Rubiler, c. I, s. 35, b. 161. 306 Dvn- Kebr, c. IV, s. 301, b. 2912-2914.

46

Baka bir adan akn sebebine baktmzda onun bilgi neticesinde ortaya kmadn gryoruz. Mevlnya gre ak, insana kendinden gelir.307 Burada ise geliin kaynann yine ilah bir ltuf olduunu gryoruz. 1. 5. Akn Doas a- Ak Gdadr ( Ak Can Verendir) Ak insana gdadr. Ak sayesinde insan parasz pulsuz nice nimetler tadar.308 Ak, her cismi can eder, canlar da Tanry bilir hale getirir.309 Ak, krde kusur etsek bile bize hayat baheder. Mevln ak bir kevsere, abhayata benzetir. Ak insana lmszlk verir.310 klardan kaan, bir kere daha piman olur hocam. b- hayat kaynana ynelen cana ne mutlu!311diyen Mevln, insan lmszlk kazandran aka davet eder. b- Varlktan Vazgeirir Akn olmazsa olmaz artlarndan biri, en gzel ifadeyle gerek ak bulmann doal sonucu kiinin varlndan vazgemesidir. Mevln hekimlerden ak hastalna tutulmu zavallya ne tavsiye edileceini sorduunda cevabn varlktan, sfatlardan gemek olduunu rendiini sylyor. nsann sahip olduu her eyden syrlmas gerekmektedir.312 Mevlnya gre ak geldiinde insan btn benliinden boalr. Ak sevgiliden baka ne varsa alr gtrr. Geride kiiye kalan sadece bir addr.313 c- Ak Yokluktan Varla karr nsan ak sayesinde gerek varlna kavuur. Maddi varlktan, benliinden syrlan, akla len kii yine ak sayesinde gerek varlna ular: Ey bu cihann can ile diri olan zavall: Yazklar olsun sana niin byle yayorsun? Aksz yaama ki lmeyesin. Bari ak yoluna l ki, ebedi hayata kavuasn!314

307 308

Rubiler, c. II, s. 322, b. 1552. Dvn- Kebr, c. V, s. 387, b. 5105. 309 Dvn- Kebr, c. I, s. 123, b. 1156. 310 Dvn- Kebr, c. IV, s. 176, b. 1630-1633. 311 Dvn- Kebr, c. V, s. 41, b. 492-493. 312 Rubiler, c. II, s. 320, b. 1545. 313 Rubiler, c. I, s. 62, b. 297. 314 Rubiler, c. II, s. 267, b. 1291.

47

d- Konuturur Mevlnya gre bir eyi ok seven, onu ok anar.315 k da makuna yrekten bal olduu iin srekli onunla meguldr. Bu meguliyetinin sonucunda k daima maku hakknda konuma gerei duymaktadr. Ak insan syletir. Mevlnya gre, akn dudan tadan dil, duramaz konuur.316 Dudam yumsam iimden gnlm coup kabaryor; stne su serpsem daha da fazla kabarp couyor. Kanm couyor da sz oluyor, azma geliyor; o sz de klemimden dklyor. Harflerse (aciz) karncalar gibi Sleyman (saltanat ve ululuk)a (yuvanza girin de Sleymann ordular sizi inemesin diye) yalvarmaya gidiyor.317 Mevln, ak sebebiyle yaanan duygu younluunun a konuturacan syler. Ona gre a konuturmaya sevkeden ey, ona duyduu sevginin iddetidir.318 Akn doasna baktmzda ak, makuyla bir btndr. Ak varsa mak da vardr ve Rmye gre k ektii zdraplardan makunu haberdar etmek ister. Bu da onun konumasna sebep olan etkenlerden biridir: Ey ak ve elemi yznden gnlm yuvasndan dar frlatan gzel: Ey straplarnn acs gnlme tatllk veren sevgili! Bizim senin gamndan bir ikayetimiz yok. Ancak gnlmn feryatlarn dinlettirmek houma gidiyor.319 Mevln, an dank szler sylemesinin sebebi olarak akn gnl ehrini durmadan yama etmesi olarak gsterir. k, akn ykn tayamad iin ileri geri szler sylemektedir.320 Ak, insana ile ektirmekte, a pek ok skntlara uratmaktadr. Bu skntlara yer yer dayanamayan k, aknn iddetiyle skt halini koruyamaz ve bu halin tamas olarak nitelendirebileceimiz konumaya bavurur. 321 e- Izdrap Verir

315 316

Mektuplar, s. 204 Emirolu, Sfi ve Dil, s. 227 317 Dvn- Kebr, c. I, s. 41, b. 336, 338. 318 Dvn- Kebr, c. III, s. 34, b. 214. 319 Rubiler, c. II, s. 185, b. 908. 320 Dvn- Kebr, c. III, s. 372, b. 3633. 321 Dvn- Kebr, c. II, s. 114, b. 939.

48

Ak, tabiat gerei elem vericidir. Ak zdrab dier aclara da benzemez. Mevlnya gre ak zdrabna hibir yr ve ortak yoktur. Bu zdrap lemde kendine tek bir ortak bile bulamaz.322 Bunun sonucunda ise k ektii zdrap derecesinde ycelere eriir.323 Ak bylerinin ipi dmlenmitir, akn elem ve eziyeti yalmlanmtr; ak, kaybedilmi bir nimettir ki bulmaya almayan mahrum olur gider.324 Bahtsz insanlarn aclar yerden grnmez, cehennemde yaayanlarn zdrab uzaktan duyulmaz. Gnl ho olanlarda ak olduunu nasl iddia edebilirsin? Murada ermilerin akla ne ileri var? Mevln ak davaya, aktan doan elemi de ahide benzetir. Ona gre ahit olmaynca davay kazanmak mmkn deildir.325 Ak zdrap verir ki doru olmayan k bu yoldan vazgesin.326 Ak btn bu sebeplerden dolay insana zdrap verir. Fakat k buna sabrederse sonunda mutlulua kavuur. Mevln bunu budayn krlp ufalanmasna benzetir. Nasl ki buday ufalannca zayi olmaz aksine un olup ekmek haline gelirse k da zdraplarnn, krlmalarnn sonunda apaydn hale gelir.327 Senin yannda olduum zaman bir an bile huzurum yok. Bir an sensiz yaamaya da imknm yok. Bu meselede fikrin ba dnmtr. Bu bir vaka deil dermansz bir derttir.328 Diyen Mevln akn her halde de insana zdrap verdiini syler. k sevgilisinin yanndayken de ondan ayryken de elem iindedir. Mevln, akn doal sonucunun zdrap olduunu bilmeyen, klarn neler ektiini bilmeyenlere Allahn ak vermesini ister. k olsunlar ki onlar da klarn neler ektiklerini anlasnlar.329 nk bu zdrap ancak yaamakla anlalacak bir eydir. Ak anlatmak nasl imknszsa Mevlnnn ak nedir? diye soranlara benim gibi ol da bil cevab gibi elem de, klarn ne skntlar ektikleri de yaanarak anlalr.

f- Vuslat stetir

322 323

Dvn- Kebr, c. VI, s. 158, b. 1978. Dvn- Kebr, c. I, s. 168, b. 1577-1578. 324 Dvn- Kebr, c. I, s. 168, b. 1582. 325 Mesnev, c. III, s. 328, b. 4009. 326 Mesnev, c. III, s. 389, b. 4751. 327 Mesnev, c. IV, s. 28, b. 343-346. 328 Rubiler, c. I, s. 280, b. 365. 329 Rubiler, c. II, s. 280, b. 1353.

49

nsan aka dtnde ister bu ak ilahi olsun ister mecaz beraberinde vuslat isteini ortaya karr. Kii tamamen benlikten syrlr ve sevgiliyle bir olmann yollarn arar. Sevgilinin dndaki her ey ona zdrap verir. Mevln, nsann vuslat istemesinden daha doal bir ey olmadn syler.330 k iin bir anlk ayrln bile aa bir yl geldiini syleyen Mevln an srekli olarak vuslat aray iinde olduunu, kavumann ardndan gelen ayrln ise vuslat ksa sren bir hayale dntrdn syler.331 Mevln ak sebebiyle an da makun da srekli birbirlerini istediklerini, onlarn bir an bile birbirlerini aramaktan uzak durmayacaklarn ifade eder. Ona gre geceyle gndzn birbirini takip edii gibi klar da birbirlerinin peinden giderler, birbirlerine kavumak iin mcadele ederler.332 g- Rasyonel Davranmaya Engel Olur Mevlnya gre ak insan makul ve rasyonel davranmaktan uzaklatrr. Ak seen kii bu akla sarho olur ve sonuta insann iradesi elinden gider.333 Mevlnya gre akn delilii rsval eksik olmaz.334 Fakat k sadan soldan knamalarla, ayplamalarla karlasa da akndan vazgemez.335 h- ile ektirir Ak ve ile birbirinden ayrlmayan iki yoldatr. Akta belli bir makama varabilmek iin ile ekmek gerekir. Mevln ak davasnda bulunmann kolay olduunu, ama akn delilinin ve burhannn olmas gerektiini syler.336 te bu burhan da sevgiliden gelen cefalara katlanmaktr. Mevlnya gre insan candan, gnlden ksa sevgiliden gelen cefay ekmek zorundadr:337 Sen elbisenin eteini, suya batmasn slanmasn diye ekip deviriyorsun; hlbuki denizde binlerce dalga yutman gerek. Ak yolu, tamamyla sarholuktur, aalanmadr. nk sel alaa akar, selin hi ycelere doru akt var mdr? A efendim, sen, kula kpeli bir kul olursan klar halkasna yzk ta kesilirsin.338
330 331

Rubiler, c. I, s. 66, b. 313. Mesnev, c. VI, s. 211, b. 2674. 332 Mesnev, c. VI, s. 211, b. 2675-2677. 333 Dvn- Kebr, c. V, s. 140, b. 1616. 334 Rubiler, c. I, s. 44, b. 204. 335 Dvn- Kebr , c. II, s. 319, b. 2618. 336 Maclis-i Seba, s. 65. 337 Dvn- Kebr , c. I, s. 89, b. 811. 338 Dvn- Kebr , c. III, s. 58, b. 398-400.

50

Mevln akn ikencesini Nil nehrinin suyuna benzetir. Nasl ki bu su Hz. Musa ve ona inananlara su, ehil olmayana ise kan olmutur.339 Mevln, akn daac gibi, mum gibi an yakp yandrmadktan sonra an bir deerinin kalmayacan syler.340 Dertsiz akn bir masal olduunu341 syleyen Mevln aka dp alamann merdiven olduunu syler; bu merdivene kan, bu ileye den muhakkak sonuta dama ular.342 A benim canm, bir zamancaz yumuak demir gibi atete kal; ate olmasayd aynann yz cilalanr myd hi? Zor iler, gnl ehlinin tertemiz yla kolaylar-gider; hani Davudun elindeki mum yznden demirin mum gibi yumuamas gibi.343 Dert ekmeden dermana eremezsin. Can vermedike canann vuslatna yol bulamazsn. Halil brahim peygamber gibi atee atlmazsan, Hzr gibi Bengisu kaynana varamazsn. 344 diyen Mevln k olann srekli zntlere uradn, akn, daha nceden ekmedii ileleri ektirdiini dile getirir.345 Ak kime gelirse beraberinde ilenin de geleceini syleyen Mevln, Mansuru buna rnek verir: Mansur nce klktan nian verdi, ama sonra da kskanlk ipiyle aslmtr.346 Mevln, akn ileli bir yol olduunu u beytiyle ok gzel ifade etmektedir: Binlerce ate, binlerce duman, binlerce gam; ad ak. Binlerce dert, binlerce bela, binlerce cefa; ad sevgili.347 i- mitli Klar ve Bekletir nsan pek ok ile ve elemlerin iine atan ak, beraberinde bu aclara kar ierisinde gl bir mit duygusunu da yaatr. Ak yznden trl dertlere urayan k srekli olarak vuslat beklentisi iinde yaar. Bazen ayrlklar, ekilen skntlar midin belini krsa da kendinden gemi olan k mitsizlie dmez. Sonuta ise Mevlnya gre insan elde etmeye alt, abalad eye eriir.348 Ak insana ne kadar sknt ektirirse ektirsin aka den bekleyiten usanmaz. Mevln, gerek an belli olmas ilenin gerekli olduunu syler. Bu skntlar esnasnda
339 340

Dvn- Kebr, c. III, s. 190, b. 1738. Dvn- Kebr, c. I, s. 89, b. 1739. 341 Dvn- Kebr, c. IV, s. 187, b. 1740. 342 Dvn- Kebr, c. VI, s. 62, b. 541. 343 Dvn- Kebr, c.V I, s. 123, b. 188-189. 344 Rubiler, c. II, s. 309, b. 1490. 345 Rubiler, c. I, s. 96, b. 466. 346 Rubiler, c. I, s. 93, b. 450. 347 Dvn- Kebr, c. III, s. 190, b. 1735. 348 Rubiler, c. I, s. 78, b. 375.

51

k bir bekleyi halindedir ve bu bekleyi vuslat anna kadar devam eder.349 Bu sreci Mevln yle anlatr: Tanr, her hner ve sanata, her dilenen ve istenen eye k olan kiinin dudan, ilk nce o eye dokundurur, ona o lezzeti tattrr.. Ondan sonra klar, o lezzetle, dileklerini aramaya koyuldular m her gn nlerine bir tuzak karr, ayaklarna bir ba vurur! Arayp taramaya giritiler mi hele nikah parasn getir bakalm diye kapy kapar. klar da, o mitle dner dolar, koarlar.. her an ricaya derler, her an mitsizlie kaplrlar. Herkesin, bir ey elde edeceim diye bir midi vardr.. nihayet bir gn olur, ona bir kap da aarlar. Aarlar ama hemencecik yine o kapy rterler. O kapya tapan, oraya mit balayan kii de mitlenir, o mitle ate kesilir, ie giriir!350 1. 6. Akn Rol ve Gc Mevlnya gre akn hayatmzda vazgeilmez bir yeri vardr. Ak bazen bizi btn belalardan koruyan bir kale roln stlenirken351 baka bir yerde nmz aydnlatan, gecemizi nurlandran bir k olur.352 Ak gazab merhamete dntrr, lleri hayata dndrr, kleleri padiah tahtna oturtur ve krallar kle yapar. En nihayet olgunlamann bir yolu olarak ak, benlii atee atar ve onu sevgiliye, aka dntrr.353 Ey ak, tm bir varlksn sen; hem tasn, hem zincir; hem Peygamberin davetisin, hem mmetin inantan inanca geii, halden hale girii.
354

Ak sayesinde insan tpk bir aa gibi yeerir, ieklerle bezenir.355 Ak ycelere ulatrmada barol vazifesi oynar. Allaha vuslatta ak gerekir. Mevln: Ak Burak, Cebrailin klavuzluu olmadka Muhammed gibi konaklara nasl gideceksin?356 der. Ak, her tatan su fkrtr; ak aynadan tozu- pas giderir.

349 350

Rubiler, c. I, s. 22, b. 95. Mesnev, c. IV, s. 4-5, b. 46-51. 351 Dvn- Kebr, c. V, s. 300, b. 3580. 352 Dvn- Kebr, c. V, s. 424, b. 5760. 353 Arasteh, Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, s. 49. 354 Dvn- Kebr, c. II, s. 31, b. 254. 355 Dvn- Kebr, c. IV, s. 352, b. 3404. 356 Dvn- Kebr, c. IV, s. 278, b. 2681.

52

Ak gnl denizinden ba verir, azn aar da timsah gibi iki dnyay da yutuverir 357 diyen Mevln akn kendisinden baka ne varsa yok ettiini syler. Mevlnya gre ak kadn ve erkein akln eler ama lemin eminliini salayan aktr. Ak adaleti ve dzeni salayandr.358 Ak insan hayatnda neeyi ve sevinci artrandr.359 Mevlnya gre dnya gam ve zntyle dolsa bile ak sayesinde insan gamdan kurtulur. nk ak temizleyicidir.360 Ak yle gl bir duygudur ki denizi mlek gibi kaynatr. Ak da kum gibi ezer, eritir. Ak, gkyzn atlatr, yzlerce yark aar. Ak sebepsiz yeryzn titretir.361 Mevlnya gre vesvesenin azn balayan da aktr. Aktan baka hibir g vesveseyi yenemezken bunu baaran da aktr.362 Mevlnya gre ak her cismi can eder. Tanry bilir hale getirir, adalet sahibi Sleyman eder.363 Ak insana g kuvvet verirken, btn beden onunla evikleirken364dier taraftan ak, insan aptallatrr.365ayn zamanda ak insan alaltmaktadr. Fakat o alalta ycelikler de vardr. Zira ak insan lmszle ulatrr.366 Mevlnda akn kendinden baka ne varsa yok ettiini gryoruz. Dolaysyla akn olduu yerde ondan baka bir ey olmad iin insandaki btn zntleri, tasalar siler, insanlar arasndaki anlamazlklar giderir.367 Halk mutlu klan, sevinlerin hakkn veren aktr.368 1. 7. Ak Derdi ve Sarholuu Mevln, ak derdine den insann hastalnn dier hastalklara bezemediini syler. Bu ak ancak gnl inlemelerinden belli olur.369 Bu akn derdine ila aramak da bo bir abadan baka bir ey deildir.370 Mevln ak derdiyle ilgili olarak: yle bir derdim var ki Calinos bile, bu derdi de bilmiyorum diyor, bu derdin ilacn da bilmiyorum ben diyerek ak derdinin aresinin olmadn syler.
357 358

Dvn- Kebr , c. V, s. 63, b. 750. Dvn- Kebr, c. III, s. 159, b. 1397. 359 Rubiler, c. I, s. 95, b. 462. 360 Rubiler, c. I, s. 120, b. 588. 361 Mesnev, c. V, s. 223, b. 2735-2736. 362 Mesnev, c. V, s. 264, b. 3230. 363 Dvn- Kebr, c. I, s. 123, b. 1156. 364 Dvn- Kebr, c. III, s. 241, b. 2258. 365 Dvn- Kebr, c. I, s. 277, b. 2586. 366 Dvn- Kebr, c. IV, s. 131, b. 1164-1165. 367 Rubiler, c. I, s. 118, b. 578. 368 Rubiler, c. II, s. 246, b. 1193. 369 Mesnev, c. I, s. 9, b. 110. 370 Dvn- Kebr, c. I, s. 55, b. 497.

53

Mevln ak derdinden harap bir hale geliini yle dile getirir: Derdimi sorma, yzmn rengine bak da o renk, cevap versin sana. Canm sarho, bedenim harap; can, ykk yerde oturakalm bir sarho. Bu her ikisi de byle ite, gnlse bunlardan da beter; gamdan bala saplanm bir eek adeta. Bir-soluk bile usanca dme; dinle de Tanrdan sevaba nail ol.371 Mevln, ak derdine den insann kendinden getiini, aklnn banda olmadn syler. Dolaysyla akn delilii, rsval da eksik olmamaktadr.372 Aka tutulan kii yle delilikler yapar ki bunu eytanlar bile yapmaz.373 Aka tutulan her an bir delilik yapar ve yaptklarndan kendinin bile haberi olmaz.374 Ak derdiyle hemhal olan Mevln, aka den insann daima sarho olup kendine gelmemesini ister. nk kendine geli, balarla balanmadr.375 Ak kendinden baka btn balardan syrlmadr, kiinin varlndan gemesidir. Sarholuk ise kendinden geiin ifadesidir. Fakat bu sarholuun sebebi kzl araptan deil, aktandr. Mevln Hlbuki ben yle sarhoum ki arabm meydanda yok der.376 k, aktan o derece sarho hale gelmitir ki ne yaptn bilmez bir haldedir: Kblem nereye gitti ki namazm kazaya kald? Tanr takdiriyle boyuna bana da snamalar gelip atmadadr, sana da. Acaba sarholarn namaz doru mudur? Sen sylesarho, ne zaman bilir, ne yer tanr. Acaba bu ikinci rekat m, sekizinci rekat m? Acaba hangi sureyi okudum; zati dilim de yoktu ki.377 Mevln her dem ak sarholuu ierisinde olmak ister: Bana ak sordu, a hoca dedi, ne istiyorsun? Mahmurun ba meyhanecinin kapsndan baka nereyi ister.378 Mevln, bir soluk srlara aina olann kendi kendinden sarho olup sevgiliye talip olacan syler. O bunun farkndadr ve sarholuu tercih eder. Allah akndan sarho olann da bir gn aylp vuslata ereceini bilir. 379 Mevln; an kendinden gemesi, akl ve varlk bandan syrlmas iin gece gndz ak arabn imesini ister. nk kiinin mutlak hakikate ulamas ancak kiinin btn
371 372

Dvn- Kebr, c. V, s. 346, b. 4318-4321. Rubiler, c. I, s. 44, b. 204. 373 Rubiler, c. I, s. 111, b. 543. 374 Rubiler, c. II, s. 215, b. 1048. 375 Dvn- Kebr, c. V, s. 93, b. 1058. 376 Rubiler, c. I, s. 33, b. 154. 377 Dvn- Kebr, c. VII, s. 263, b. 3353-3355. 378 Dvn- Kebr, c. III, s. 44, b. 296. 379 Rubiler, c. II, s. 330, b. 1592.

54

varlndan soyunmasn gerektirir. Sarholuk kendinden geiin bir ifadesi olduu iin Mevln burada an ak sarholuu iinde olmas gerektiini syler. Fakat k bu sarholuun da tesine gemitir. Onda akln bandan alacak akl bile kalmamtr.380 1. 8. Akta Sebat nsan fazilet sahibi yapan381, telere pencere aan382, yokluktan varla karan383 ak, Tanr srlarnn usturlabdr.384 Mademki ak en yce bir hedeftir, yleyse byle yce bir yolda sebat etmek gerekir. Zaten insan bir kere ak arabn iince t ve tavsiyeye bile gerek duymadan kendiliinden bu yolda sebat zere olur. Byle bir an ayana zincir vurmak anlamszdr.385 Mevln, akta bir anlk sebatn bile insan ok telere ulatracan dile getirir.386 Ak konusunda kendinden daha sebatl; ak iinde kendinden daha mest ve mahmur kiinin olmadn387 syleyen Mevln, klarn kararszlnn, nazlanmasnn da aslnda (paradoksal gibi grnse de) onlarn sebatndan ileri geldiini savunur.388 Mevln, ban dehre (veya balta) ile kesseler bile ak yolundan asla geri dnmeyeceini syleyerek akta sebatl olunmas gerektiini anlatmaktadr. Mevlnya gre asl gaye aktr. mr uzun olmu, ksa olmu bir fark yoktur.389 1. 9. Akszlk Ak insan Mevln, akszl lmlerin en beteri olarak nitelendirmektedir.390 Zaten gerek aka tutulmam, o sevgiyi i edinmemi kiinin yok olmas daha iyidir; nk onun varl ancak ardr, ayptr.391 Aksz insan gz mevsimine benzer. Nasl ki gz mevsiminde tabiat yava yava sour, lme doru yol alr aksz insan da byledir. Sonbaharn ilkbahara dnmesi de mmkn deildir.392

380 381

Rubiler, c. I, s. 118, b. 577. Mesnev, c. III, s. 382-383, b. 4672. 382 Mesnev, c. VI, s. 245, b. 3096. 383 Rubiler, c. I, s. 9, b. 31. 384 Mesnev, c. I, s. 9, b. 110. 385 Rubiler, c. I, s. 104, b. 508. 386 Rubiler, c. I, s. 104, b. 506. 387 Rubiler, c. I, s. 166, b. 817. 388 Mesnev, c. V I, s. 129, b. 1614-1615. 389 Rubiler, c. I, s. 148, b. 730. 390 Dvn- Kebr, c. II, s. 307, b. 2517. 391 Dvn- Kebr, c. II, s. 312, b. 2560. 392 Dvn- Kebr, c. II, s. 307, b. 2518-2519.

55

Mevln aksz geen bir mrn boa getiini, hesaba alnmamas gerektiini syler. Aksz geen bir mr Allah katnda ancak bir utan sebebidir.393 Ak olmayan ne kadar bilgili olursa olsun onun eekten bir fark yoktur. Bununla ilgili olarak Mevln yle der: Kimin nabz, akla atmyorsa Feltun bile olsa onu eek say. Aktan kanad olmayan ba, kuyruktan da geri bil.394 Akszla tahamml olmayan Mevln akszlkla ilgili nitelendirmelerine yle devam eder: k olmayan, ancak turu olmaya deer; helvann lay ancak ekerdir, sirkenin lay kebre otu.395 Aksz gnle sahip olan, padiah bile olsa atlas kefene brnm, mezara gmlm lden baka bir ey deildir.396 Kimin aka meyli yoksa o kanatsz bir ku gibidir, vah ona!397 Akszln Allah katnda ancak er-p, ta toprak olduunu398 syleyen Mevln herkesin de aktan pay alamayacan aadaki beyitlerinde eitli rneklerle dile getirmektedir: Kuzgunun gz Yusufu bilemez; engin sesini, sar kiinin kula duyamaz. Her ceylan, ovada misk bulamaz, her srayan kzde amber bulunmaz. Her neyden, zleyi feryad gelmez; her ku, ekerkamln yurt edinmez. d patlam kii Zhrenin gzelliini ne bilsin de arafn ucuna sarlsn. Can arabn, candan bakmas iemez; bedene mensup kii, parl-parl parlayan arab elde edemez.399 Mevln ak tadan insanlarn gama, tasaya dmeyeceini syler. Akszlarn ise gamadan kurtulamamasnn tek sebebinin ak tatmamalarndan kaynaklandn savunur. Bunlar k olsalar bile tatm olduklar gerek ak olmad iin klarn yolunu bulamazlar.400 Sonuta Mevln k olamayan insanlara yle tavsiyede bulunuyor:

393 394

Dvn- Kebr, c. V, s. 140, b. 1602-1603. Dvn- Kebr, c. V, s. 142, b. 1640-1641. 395 Dvn- Kebr, c. IV, s. 352, b. 3400. 396 Dvn- Kebr, c. V, s. 20, b. 243. 397 Mesnev, c. I, s. 3, b. 30. 398 Dvn- Kebr, c. V, s. 63, b. 747. 399 Dvn- Kebr, c.VI, s. 167, b. 1591-1595. 400 Dvn- Kebr, c.VII, s. 537, b. 7050-7051.

56

Madem k olamyorsun bari git yn eir! Yz trl iler yapar, yz renge boyanr, yz meslee girer karsn! Kafatasnda ak arab yoksa, bari git zenginlerin mutfanda kase yalamaya bak!401 2. k, Hali ve zellikleri 2. 1. k Kimdir? Mevlnya gre k, kendi varlndan, benliinden sz etmeyendir.402 k gnln kaptrdnn sevgilisiyle yanp tutuandr.403 Bir insann gzellie hayran olup onu sevmesi kiinin kendi z temizliinden kaynaklanmaktadr. Mevlnya gre on sekiz bin lemdeki btn varlklar bir eyi sever, bir eye ktr. n ycelii ise sevgilisinin ycelii miktarncadr. Kimin sevgilisi daha zarif, z bakmndan daha yceyse a da daha azizdir.404Bu durumda k, kendisinden vazgeerek, kendisinden bakasna bir sevgiyle ynelen kii olarak tanmlanabilir. Bu yneli ister yce bir varla olsun isterse olmasn sonuta k makuna ynelendir. Burada makun durumuna gre akn nitelii deimektedir. Mevln ehvete bal olan insana k denilemeyeceini, kla ehvetin bir araya gelmesinin mmkn olmadn ifade eder : sa ile eek, nerden bir ahrda yem kesecek, yem yiyecek? diyerek bunun asla mmkn olmayacan ifade eder. k, makuna ynelendir. Bununla beraber Mevlnda k ayn zamanda maktur da. nk o, k olmakla beraber mak tarafndan sevildii cihetle de mak olma vasfn da kazanmaktadr.405 2. 2. n Hali k olan kiinin kl her halinden belli olur diyen Mevlnya gre k, ne konuursa konusun azndan hep aka dair szler kar. Fkhtan bahsetse azndan yoklua ait szler kar; o szlerden yokluk kokusu gelir diyerek an her davrannda aktan izlerin olduunu dile getirir.406 n davran olarak edep dnda grldn, ktan daha edepsiz kiinin olmadn syleyen Mevln ktan daha edepli kimsenin olmayacan da savunur.407 Bu
401 402

Rubiler, c. I, s. 151, b. 745. Meclis-i Seba, s. 60. 403 Meclis-i Seba, s. 82. 404 Mektuplar, s. 2. 405 Mesnev, c. I, s. 139, b. 1739-1740. 406 Mesnev, c. I, s. 231, b. 2880-2882. 407 Mesnev, c. III, s. 300, b. 3678-3679.

57

zahiren bir eliki gibi grnse de durum byle deildir. An edepsiz gibi grnen davranlar ak younluunun tezahrleridir. Sz konusu olan ak olunca edep de edepsizlik de birbirine uygun bilinmeli.408 Mevln k olan insann bakalarndan hemen ayrlabileceini syler. Ona gre klarn adm atlar bile farkldr.409 klarn yrylerinin farkll onlarn gnl yurduna sefer etmelerindendir. k, sevgilisinin sarhou olduu iin onun yolda, konaktan; yolun ksal veya uzunluundan haberi yoktur.410 Hak olan insanlarn durumlarnn bakalarna benzemediini sklkla ifade eden Mevln bunu u beyitleriyle de anlatmaktadr: Kullukta bulun da belki sen de k olursun. Kulluk bir kazantr ki amelle elde edilir. Kul, kulluktan azat olmay diler. ksa ebediyen azat olmak istemez. Kul, kulluktan azat olmay diler. ksa ebediyen azat olmak istemez. Kul, daima elbise, vergi diler. An elbisesiyse daima sevgilinin cemalidir.411 Dnyaya k olan kiinin durumu ise farkldr. Hak a olann tikellere kar ilgisi yoktur. Fakat dnyaya k olan Haktan mahrum kalr. Mevln dnyay seven insann maskaralap bakalarna kul kle haline geldiini syler. Dnyaya k olann halini Mevln, denize dp boulmak zere olup da nne gelen ota yapan kiiye benzetir.412 Ak tabiat itibariyle rz olduu kiiyi halden hale sokar. k ak sarholuuyla bir an olur yceler ycesine kar, bir an olur ki tmden zarar ziyan kesilir.413 Mevlnya gre Hak a olan kiiler varlklarndan syrlp dnyann gamndan, tasasndan uzaklarken Allahtan gayrisine k olanlar, czlerin peinde koan klar ise czden de kllden de mahrum kalrlar. Oysa Hak A her daim mutluluk zeredir. Onun gnl yas tutmaz. Aktan baka bir sebep onu kederlendirmez.414 Mevlnya gre k gecelerini gamla zntyle geirir. Onun bu zdrapl halini ancak yine bu hali yaayanlar bilir. Mevln bununla ilgili olarak; birisi klk nedir? diye sordu; dedim ki benim gibi olursan bilirsin415 diye cevap verdiini syler. n halini yine an anlayabileceini yine Mevlnnn kendi durumunu ifade ediinden anlyoruz:

408 409

Mesnev, c. I, s. 139, b. 3680-3681. Mesnev, c. I, s. 136, b. 1775. 410 Mesnev, c. I, s. 161, b. 1976-1977. 411 Mesnev, c. V, s. 223, b. 2728-2731. 412 Mesnev, c. I, s. 225, b. 2801-2804. 413 Dvn- Kebr, c. VII, s. 438, b. 5697. 414 Rubiler, c. I, s. 167, b. 824. 415 Meclis-i Seba, s. 82.

58

Sensiz hibir i baa kmyor; bir bakasyla olamyorum Aka dair ne anlatrsam anlataym; bir cieri yanp kavrulmu olmadka anlamyor kimsecikler.416 Celleddin Rm, klarn haline akl sr ermeyeceini, onlarn dertlerine deva olmayacan syler ve onlara derdin de en zararl deva olduunu ekler. klarn her ne kadar derde tasaya dseler de sonuta muhakkak rahmete ulaacaklarn syler. 417 k hasta olur ama lmez; Ay gedilir (klr), zayflar amma yldz olmaz 418 diyerek de bu durumu ifade eder. 2. 3. klarn zellikleri a- k Makuna Ynelendir Mevlnya gre klar, kuvvetli bir selin nne dp, akn takdirine raz olmu insanlardr.419 n tek gayesi makunu memnun etmektir. Mevln sevgilinin ayaklar altna atsalar, ar ipekli kumalar demek iin cierinin kanyla atlastan yayglar, ipekli kumalar dokur. Diyerek n gayesinin maku memnun etmek olduunu syler. Mevln, dnyada herkesin farkl farkl sevgililere yneldiini, sevgilinin itiyakyla bir eylere sabrettiklerini yle dile getirir: Ac, tatl dudaklarn tesiriyle tatllar, diken, gl bahesi dolaysyla gnl eker bir hale gelir. Ebu Cehil karpuzu, sevgili yznden niceler srt yaral hamal olmutur. Gece gelsin de ay (yzl sevgilinin) yzn psn diye demirci, yzn simsiyah etmitir. Esnaf, gnlne bir serviyi diktiinden akama kadar dkkanda armha aklm gibi bekler durur. Tacir, deniz demez, kara demez yrr durur ama evinde oturan bir sevgilinin akyla koup yeler. Kimin bir lye, bir taa, topraa sevdas varsa bir diri yzlnn midiyle sevdalanmtr. Dlger, tahtaya yz tutmutur ama ay yzl gzeline hizmet etmek midiyle.420

416 417

Dvn- Kebr, c. VII, s. 189, b. 2387. Dvn- Kebr, c. I, s. 168, b. 1580-1581. 418 Dvn- Kebr, c. II, s. 37, b. 299. 419 Dvn- Kebr, c. III, s. 372, b. 3625. 420 Mesnev, c. III, s. 43, b. 538-545.

59

Mevln, kii sevdiiyle beraberdir hadisiyle ilgili olarak kalbin dileinden ayrlmayacan syler.421 Ona gre k makunu dileyip istediine gre srekli olarak makuna ynelir ve onunla beraber olmak ister. b- k Vuslatta Huzur Bulandr Btn hayat, makuna kavumak iin ilelerle, zdraplarla geen an gayesi, makuna kavumaktr. k mrnn her ann bu i iin harcamtr. Dolaysyla k iin nihai huzur sevgilisine kavutuunda gerekleecektir. Mevlnya gre sevgilisinin vuslatn isteyip dilemeyen k yoktur. Bunun yannda mak da sevgilisinin dilei zerine o da an arayp diler. Bu durumda karlkl bir itiyak ortaya kmaktadr.422 Sevgilisine k olup ona kavuunca vuslatn tadna ulaamayanlar iin Mevln, o insanlarn sevgilideki hale k olduklarn, bir an eksilip bir an artan halin gelip geici olduunu, gerek kavuma iin halden syrlm gerek sevgiliye ulalmas gerektiini syler.423 c- k Sevgilide Yok Olmay Hedefleyendir Mevlnya gre k sevgilide yok olmay hedefleyendir. Ak da bunu gerektirir. n sevgilide yok oluuyla ilgili olarak iki sevgilinin arasnda geen u diyalog bunu ok gzel anlatmaktadr: Bir k, sevgilisinin huzurunda yapt ileri bir bir sayyor, diyordu ki: Senin iin unlar yaptm, bunlar ettim. u sava meydannda oklara nian oldum. Mal gitti, kuvvet gitti, namus gitti. Akndan nice muratszlklara uradm. Hibir sabah, beni uyur, yahut gler bir halde grmedi. Hibir akam, beni dzgn bir halde bulmad. Ac ve tortulu neler imise etraflca ve bir bir saymaktayd. Sevgilisine minnet olsun diye deil de akna yzlerce tank olmak zere bunlar sayp dkyordu. Akl olanlara bir iaret yeter. klarn, sevgiliye kar duyduklar susuzluk, ne vakit gider, biter ki Usanmadan szn tekrarlar durur. Hi balk, bir iaretle duru suya kanar m? Bir sz bile sylemedim diye ikayetlenerek o eski derde ait yzlerce sz sylyordu.
421 422

Mesnev, c. V, s. 64, b. 747. Mesnev, c. III, s. 359, b. 4393. 423 Mesnev, c. III, s. 114-115, b. 1406-1430.

60

Onda bir ate vard, fakat neydi, bilmiyordu. Yalnz mum gibi, onun hararetiyle alayp duruyordu. Sevgili dedi ki: Doru, btn bunlar yaptn ama kulan a da dinle. Akn ve sevginin aslnn asl olan bir ey var ki onu yapmadn. Bu yaptklarnn hepsi feridir. k, syle dedi, o asl nedir? Sevgili dedi ki: lmek ve yok olmaktr. Hepsini yaptn, fakat lmedin hala dirisin. Cannla oynayan bir ksan hemen l! k o anda uzanp can verdi. Gl gibi bayla oynad, glerek, sevinli bir halde lp gitti. O gl, onda ebed olarak kald, rif kiinin zahmete uramayan can, akl gibi.424 k mutluluu ancak sevgilisinin eliyle ldrldnde elde eder425 diyen Mevln gerek var oluun kiinin varln sevgilisinin varlnda yok edildiinde gerekleeceini syler. Ona gre akn da an da hedefi sevgilide yok olmaktr, gerek var olu o zaman ortaya kar. d- Hasretle Kavrulandr Mevln ak ve sevgiliyi tarif ederken onu binlerce ate, binlerce duman, binlerce gam; ad ak. Binlerce dert, binlerce bela, binlerce cefa; ad sevgili demektedir. Burada sevgili yznden ekilen ilelerin sebebine baktmzda bunun kaynann maka duyulan hasret olduunu grrz. Sevgili vuslat anna kadar makunun hasretiyle kavrulup ile ekmektedir. Bu ilenin de sebebi daha nce de ifade ettiimiz gibi an aka layk olup olmadnn llmesidir.426 Mevln, an sevgilisine duyduu hasret sebebiyle ektii ykn arln dnyay tayan bir direin ektii arla benzetir.427 e- Beer Unsurlar Ap Nihayette Allahta Karar Klandr Gerek k bu dnyadan vazgeip gerek sevgiliye ynelendir. k ak yolunda ilerlerken eitli merhalelerden geer. Bunlarn balangcnda beer unsurlar da vardr. ynn Hakk a dndrmtr. Tabi bu yneliin asl kayna yine ilahidir.429
424 425

428

Fakat k bunlardan da geerek Hakka ynelir. k, Allah ne ekilde severse sevsin

Mesnev, c. V, s. 103-104, b. 1242-1257. Mesnev, c. I, s. 18, b. 229. 426 Mesnev, c. III, s. 389, b. 4751. 427 Dvn- Kebr, c.VI, s. 262, b. 2075. 428 Mesnev, c. III, s. 376-377, b. 4591-4595. 429 Mesnev, c. III, s. 376-377, b. 4596-4600.

61

Mevln an asl gayesinin Hakka ulamak olduunu beeri unsurlarn ise sadece bu konuda birer vasta olup, Hakka giden yolda bu aralara da ihtiya duyulabileceini fakat asl maksuda ulaldnda aracnn, klavuzun devreden karlmas gerektiini savunur. Sonuta ak yolcusu olan k da gelip geici eyleri amak zorundadr: Sen de o gayb klarna k ol da, u be gnlk klara pek aldr etme. Bunlar hileyle, dzenle seni yerler. Yllardr bunlardan bir habbe bile grmedin.430 f- Nedamet Duymayandr k iinde bulunmu olduu durumdan ve akn hallerden ortaya kan davranlarndan son derece memnundur. O, bu durumundan dolay tvbe etmeyi dnmez. k iin de zaten tvbe kaps kapanmtr diyen Mevln, kln hem tvbe hem de sabretme imkan olduunu syleyerek de an yaad ikilemi de dile getirir.431 Mevln tvbeyi kurtua, ak ise ejderhaya benzetir. Ona gre tvbe halkn sfat, aksa Tanr sfatdr.432 k kendinden gemi bir Hak a olduuna gre onun tvbeyle, nedametle ii yoktur. Zaten k tvbe etse de tvbesini srekli bozan biridir. Akn kendisi de tvbeyi bozmaktadr: Ak geldi, tvbeyi cam gibi krd. Eer krklar birletiren biri varsa o da muhakkak aktr. Onun krlp dzelmesinden yakay nasl kurtarmal. Cam bir defa krldktan sonra onu kim onarabilir?433 An piman olmay ak ve aktan doan haller konusundadr. k, ilemi olduu gnahlar konusunda tvbeyi elden brakmaz. Bu konuda kendinden gemi an tvbesini kabul edecek misin? diyerek klna vurgu yapp an pimanlnn bile azgnlk ve cefa olduunu dile getirerek tvbe eder.434 1. 4. k- Mak likisi Mevlnda k-mak ilikisine baktmzda kla makun birbirinden

ayrlmadn, nihayetinde an aslnda makla birleerek benliinden getiini grrz. Kendisine k olunmas gereken yegne varlk Allahtr. Allah yegne mak olunca kiinin amac ona ulamak olmaldr. Bu srete ise k kendi benliinden gemektedir.
430 431

Mesnev, c. V, s. 262, b. 3203-3204. Mesnev, c. VI, s. 80, b. 968-969. 432 Mesnev, c. VI, s. 80, b. 970. 433 Rubiler, c. I, s. 62, b. 295. 434 Rubiler, c. I, s. 15, b. 60.

62

Mevln Allah katnda iki benliin smayacan syler. Diri olan, Hayy olann lmesi mmkn olmadna gre kiinin kendi benliini ldrmesi gerekir.435 Mevlnda her ey maktur, k sadece bir perdedir. Yaayan bir maktur, k bir ldr.436 Mevlnya gre klarn gam da neesi de maklardr. k makundan bakasnn dnmez.437 Onun tek gayesi ve hedefi makuna ulamaktr. Canm, canna karmtr, birlemitir; Seni inciten her ey, beni de incitmitir.439 diyen Mevlnda k makunun her haliyle hallenmektedir. Baka bir yerde makuna yapt duada da bunu grmekteyiz: Beni hasta edenin hastalandn duydum; Keke onun yerine ben hasta olsaydm. Allahm dilerim ki, bu hastalk, Ona esenlik olsun, nimetlere kavutursun onu, o yzden razln elde etsin.440 Mevln k mak ilikisinde tam bir teklifsizliin olmasn ister. Teklif yabanclar iin geerlidir. Aa aktan baka her ey haram olduu iin ve teklifler de akn dnda kaldnda Mevln bunlarn olmamasn ister.441 Mevlnda k- mak ilikisine baktmzda makunu dnen, makundan baka her eyden vazgemi bir k grrz. Mevln makunun sevgisini lemdeki hibir eye deimemektedir. Makuyla aras iyi olduktan sonra btn herkes ona kzm, herkesle aras alm bunun bir nemi olmadn dile getirir.442 n hayattaki her hedefi makudur. Aadaki iir n maka olan akn ve arsn ok gzel dile getirmektedir: Gel ey gnldeki k; gel ey alp dileyiteki maksat. Sen de bilirsin ki, yaaymz, iki elinde senin; gel skma kullar. Ey sevgi, ey sevgili, gel; brak direnmeyi, vazge inattan. Ey Sleyman; bu hthtler senin; gel, buyur da bir ara onlar. Ey eski dost, gel Nice dostluklar geti aramzda seninle. Gel ey gelmesi gereken; ayrlktan feryat etmede canlar. Ayb rt, iyilikleri bala; gel; byledir cmertlerin adeti ite.
435 436

438

Fhi M Fh, s. 39. Mesnev, c. I, s. 3, b. 30. 437 Mesnev, c. V, s. 51, b. 386-387. 438 Mesnev, c. III, s. 35, b. 4393. 439 Mektuplar, s. 85. 440 Mektuplar, s. 218. 441 Fhi M Fh, s. 141. 442 Meclis-i Seba, s. 50-51.

63

Gel sznn Farsas nedir: Biya. Gel, lutfet.. Ya gel, ya insaf et. Gelirsen ne gnl farzldr bu, ne de murada erime.. Gel, ama gelmedin mi de, ne darlktr, ne yoksunluk bu. Ey Arabn gnln aan, ey Arap olmayann ulu padiah; gel; sen anarsan beni, alr ferahlar gnlm. Ey gnlm, sana gel deyip duranm; gel ey varm-youm, her eyim. Benim evremi kaplamsn, ehirleri doldurmusun da, gene ben, senin iin ehir-ehir dnp dolamadaym; gel. Gel ey kullara yakn olan; sen yaklatn m, geldin mi, gnee benzersin.443

443

Mektuplar, s. 216.

64

III. BLM AKIL- AK LKS Biz bu son ve asl blmde ak-akl arasnda nasl bir iliki olduunu, akl ve ak arasnda Mevlnnn nasl bir tercihte bulunduunun ve bu tercih ediin sebeplerini tesbit ederek akl-ak arasndaki ilikiyi alt balklar halinde inceleyeceiz 1. Akta Akln Yetersiz Kalmas Mevlnya gre ak, daha nce de belirttiimiz gibi, Allahn yaratt en yce varlktr. Akl ilk yaratldnda Allahn btn emirlerini eksiksiz yerine getirmitir.444 Akl, dn emirleri yerine getirme konusundaki n artlardan biridir. Akl olmaynca dn mkellefiyet de sz konusu deildir. Akln dnyev hayattaki fonksiyonlarna baktmzda onun madd alanla ilgili dzenlemelerde etkin rol oynadn grmekteyiz. Ayn zamanda akl mana alannda da etkili olmaya almaktadr. Mevlnya gre akl, zorluklarn dmlerini zen; gnlde saklanan sr gelinlerini ssleyip bezeyen, karanlklar aydnlatp, Hakka gtren bir varlktr.445 Madde ve mana alannda pek ok olumlu zellie sahip olan akl, ak alanna geldiinde yetersiz kalmaktadr. Mevlnya gre akl inci ve mercan bile olsa can bahsi farkldr446 ve akl her yolu bilmesine ramen bu konuda yetersiz kalr ve arr.447 Mevln akl en ulvi meleke olarak kabul etmekte, onu insann btn ilerinde bavurduu bir kaynak olarak ele almaktadr. Akl insana ilahi bir ltuf, bir klavuzdur. Ancak akl, ilahi varla olan vuslat konusunda yetersizdir. Oraya akla ulamaldr. Akl, sahasn aan yerlerde doru kararlar veremez. Onun iin hakikate ulama ve onu idrak konusunda akl yetersiz kalmaktadr. Orada akl yerini aka terk etmelidir. Mevlnnn akla ynelttii kritikler ona bir snr ekme keyfiyetinden ibarettir. 448 Mevln akln yetersizliiyle ilgili unlar syler: Aklsz bir tavuk, deveyi evine konuk gtrr. Fakat deve, tavuun evine ayak atar atmaz ev yklr, dam ker!

444 445

Meclis-i Seba, s. 92. Meclisi Seba, s. 92-93. 446 Mesnev, c.I, s. 120, b. 1501. 447 Dvn- Kebr, c.III, s. 76, b. 555. 448 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya, 1996, s. 93.

65

Bizim aklmz, fikrimiz de tavuk kmesinden ibaret. Salihin aklysa Tanr devesini arar. Deve ban, suya, topraa daldrnca orada ne toprak kalr, ne can, ne gnl449 Mevln, yalnz istei gren gz, kua bir afettir; fakat tuza gren akl, onu afetlerden kurtarr derken akln nefsin istekleri konusunda insan uyardn, insan hatalara dmekten koruduunu ifade eder. Akl bu alanda insan tuzaklardan korurken akln bilemedii bir tuzan olduunu syler ki akl bu alanda yetersiz kalmaktadr450: Ama bir tuzak daha vardr ki onu akl da bilemez. te gayb leminde bulunanlar gren vahiy, onun iin bu tarafa koup geldi. Cinse cins olmayan aklla bilmek, tanmak gerek. Hemencecik suretlere komamal. Cins olu, ne senin iin suretledir, ne benim iin. sa, insan eklindeydi, fakat melek cinsinden. Onun iin gkyz kuu, kargann kurbaay havalandrmas gibi onu alp bu gk kubbenin stne kard.451 Mevln, akl akn ehrinde amura saplanm bir eee benzetirken452 baka bir yerde de akn meydannda akl topal bir eee benzetmektedir.453 Dolaysyla Mevln, ak alannda akln yetersiz kaln neredeyse her yerde vurgulamaktadr. Akln yetersizlii sebebiyle yanl yapmaktan uzak durmak iin eitli tedbirlere girimesini de yine onun yetersizliinin bir sonucu olduunu dile getiren Mevln bu konuda yle der: Akl tedbirlere koyuldu, dncelere dald m ak, ta yedinci ge aar gider. Akl haccetmek iin deve aramaya koyuldu mu ak, Saf dana kar.454 Mevlnda akl- cz pratik hayatta insann dostudur. Pek ok iimizi biz akl- czmiz sayesinde zme kavutururuz. Ama i hal bahsine geldiinde akl- cz varlndan fani olmad iin bu alanda etkin olamayacaktr. Kendi isteiyle fani olmaynca, istemedii halde yok olacaktr.455

449 450

Mesnev, c.III, s. 482, b. 4668-4671. Mesnev, c.VI, s. 235, b. 2969. 451 Mesnev, c.VI, s. 235, b. 2970-2973. 452 Mesnev, c. I, s. 10, b. 115. 453 Dvn- Kebr, c.VII, s. 371, b. 4818. 454 Dvn- Kebr, c. IV, s. 304, b. 2937-2938. 455 Mesnev, c. I, s. 158, b. 1981-1985.

66

Mevln, akl denediini, bunun sonucunda akll olduu zamanlarda demir atm gibi hibir yere ilerleyemediini,456 akl bandan kurtulduunda ise telere yol alabildiini grdn ifade eder.457 Mevlnya gre akl btn yollar- yordamlar bilir ama ak alanna geldiinde akl burada arr kalr.458 Ak alannda akl, bir ayak banda baka bir ey deildir.459 Akl ak karlatrmasnda akln, hem ak alannda hem de varlkla ilgili deerlendirmelerinde akln akn gerisinde kaldn Mevln u beyitlerinde de grmekteyiz: Akl, varlk leminin alt yan var, bunlar snrdr, bunlardan dar hibir yol yok der; aka yol var der, hem de ben defalarca gittim. Akl, bir pazardr grd de al-verie koyuldu; fakat ak, akl pazarnn tesinde nice pazarlar grd. Hey gidi hey; nice Mansurlar akn canna gvendiler de minberleri braktlar, daraalarnda ykseldiler. arap ien klarn i lemde zevkleri var; gnlleri kara, aklllarn ilerindeyse inkarlar var. Akl, yoklua ayak basmadr, orda ancak diken var; aksa o dikenler der, orda deil, sende, senin iinde. Kendine gel, sus da varlk dikenini kar ayanda; kar da iindeki gl bahelerini gr, onlar seyre dal.460 Akln yetersiz kalndan dolay Mevln, akldan uzaklamay ister.461 Akldan uzaklama isteiyle yetinmeyen Mevln, akln gitmesini; nk onun dedikodu toplamaktan baka bir ie yaramadn syler.462 nsan ok alp abalama sonunda akln bir ba olduunu renir. nsan aklyla pek ok meseleyi zeceini dnr. Hatta bu konuda gurura bile kapld olur. Fakat ak alanna geldiinde akl burada zmsz kalr.463

456 457

Dvn- Kebr, c. I, s. 114, b. 1063. Dvn- Kebr, c. I, s. 201, b. 1917. 458 Dvn- Kebr, c. III, s. 76, b. 555. 459 Dvn- Kebr, c. I, s. 363, b. 3332. 460 Dvn- Kebr, c. III, s. 374, b. 3643-3648. 461 Rubiler, c. I, s. 115, b. 566. 462 Rubiler, c. II, s. 283, b. 1367. 463 Mesnev, c. IV, s. 269, b. 3353-3357.

67

2. klarn killerden leride Olmas Ak alannda yetersiz kalan akl ak, hakikati bulma konusunda geride brakarak yoluna devam eder. Makundan ald gle yola devam eden k da akl sahiplerinden ileridedir. k ak alanndaki tecellileri, ilahi nurlar seyreden biri olarak hem hal ve tecrbe olarak hem de varln aslna ulama bakmndan sebep- sonu zincirine balanp kalm olan akillerden mesafelerce ileridedir. Mevlnya gre akl ve ak arasndaki durak nasl ok uzaksa k ve akil de ayn durumdadr. Ak alannda k pek ok dertlere, skntlara katlanr, gnl krlr. n gnl krkln bile Mevln dierlerinin gnl krklndan stn tutmaktadr. Ona gre akl banda olanlar, bala balanm kullardr, klarsa zgrdr. Aklllar Allahn emir ve buyruklarna zorlanarak geldikleri halde klar kendi istekleriyle gelirler.464 Mevlnya gre akll kii sebeplerle ve engellerle rl olan madd lemde srekli olarak adnn ktye kmasndan endielenir. Akll daima emniyet, huzur aray iindedir. ksa rahat ve huzurda olmay bir ar olarak grr. k dnyada rezil rsva olacam kaygs tamaz.465 Mevln klarn killerden stn olduunu syler ama dnyevi alanda bu durum farkldr. O bunu u ekilde ifade eder: Akllnn yeri, topluluun oturduu yerde bake, delinin yeriyse zindann dibi; hapse, thmet altnda girmek an ii, tahta minberse bilgin kiinin yeri.466 klarn aklllardan stn olduunu dile getiren Mevlnya gre, akll kii, sebepsonu zinciri iinde dnr, k ise bilgiyi asl madeninden alr.467 Mevln, akll insann altn da altn yaldz da ayn grdn, aklllarn asl cevherden anlamadklar, bu yzden eksik kaldklarn ak meyhanesine girmeyenler ksrdr diyerek ifade etmektedir.468 Mevlnya gre veliler ve klar, mekanszlk leminde yaarlar. Halkn klarn niteliksiz olan lemden yardm almalarn anlamadklarn syleyen Mevln, nasl baka birini seven insan, o kiiden yardm alyorsa klarn da lem-i lamekandan yardm almalarnn doal olduunu sylyor.469 Bu da klar dier insanlardan ve akillerden ayran nemli bir stnlk olmaktadr. Mevln, halkn bunu anlamamasna ise armaktadr. n ne geiini Mevln u beyitleriyle dile getirmektedir:
464 465

Mesnev, c. III, s. 366, b. 4470-4472. Dvn- Kebr, c. IV, s. 45, b. 361-363. 466 Dvn- Kebr, c.IV, s. 20, b. 133. 467 Dvn- Kebr, c. IV, s. 74, b. 633-634. 468 Rubiler, c. I, s. 79, b. 382. 469 Fhi M Fh, s. 60.

68

k dedi ki: Ey t, sus.. niceye bir t vereceksin, niceye bir? Vazge bu tten; ba, pek kuvvetli. Senin dnden daha da kuvvetlendi. Senin alimin ak nedir, tanmad ki! Bir yerde ak fazlalat m orada ne Ebu Hanife bir ders verebilir ne afii! Beni lmle tehdit etme.. kendi kanma susam birisiyim ben zaten! klara her an bir lm var.. klarn lm bir eit deil! k, doru yolun ruhunu bulmu, o ruhla iki yz cana sahip olmutur da her an iki yzn de feda edip durmadadr.470 3. Ak Makamnda Akln Geri Kalmas Akla deer veren aklla ak arasnda bir kpr kuran Mevln, ak makamnda akln geride kaldn syler. Akl, metafizik alanda sadece bir takm zanlarda bulunur. 471 Ak ise daha ileri giderek bu alan bizzat tecrbe etmektedir. Mevlnya gre ak gklere umak iin gereklidir. Zaten Mevln telere ulamada aktan baka bir vastay kabul etmez. Akl ise dnya hayatn dzenleyici bir fonksiyona sahiptir. Akl bilginin elde edilmesinde, edeb ve ahlak kurallarn renilip uygulanmasnda etkindir. Akln alanna giren sahada sebepler etkindir. Mevlnya gre ise sebeplerin dnda alacak bir lem vardr ki bu akn alanna girmektedir. Sebep lemine taklp kalan ise bu srlara vkf olamaz.472 Mevln, akln mutlak hakikatleri anlamda yetersiz kalyla ilgili olarak blisi rnek verir. Ona gre blis de akll ve bilgiliydi. Fakat k olmad iin demin yalnz topraktan yaratlan suretini grd.473 Akl, hakikatleri anlama hususunda bir gayret ierisindedir. Bu gayret onun akl olma vasfnn bir gereidir. Akl Hakk anlama kabiliyetine sahip olmamasna ramen bu gayretinden vazgemez. Burada Mevln akl pervaneye, sevgiliyi de muma benzetir. Her ne kadar pervane kendini muma arptka yanp yok olsa da, asl pervane zarar grdke, eleme uradka mumun ndan ayrlmaz. Akl bu konudaki kararllndan vazgemez.474 Fakat akln grevi Hakkn kapsna gelene kadardr. Bu noktadan sonra akl hakikati idrakte akn gerisinde kalr ve burada Mevln akln braklmasn syler. Burada insann nedenle, niinle bir ii kalmaz. Akln grevinin bir yere kadar oluunu Mevln, cbbe diktirmek iin terziye giden kiiye veya iyilemek iin doktora giden hastaya benzetir. Akln grevi istenilen yere
470 471

Mesnev, c. III, s. 313-314, b. 3830-3835. Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya, 1996, s. 92. 472 Dvn- Kebr, c. II, s. 61, b. 497-498. 473 Mesnev, c.VI, s. 23-24, b. 259-260. 474 Fhi M Fh,, s. 56.

69

gtrene kadardr. Bu noktadan sonra akl yerini aka ve teslimiyete brakr. 475 Mevln, akln bu alanda ne kadar aba gsterirse gstersin hedefine ulaamayacan yle ifade eder: Akl yokluktan bir koku almay istedi, ok alt abalad amma bir koku bile alamad, btn almas boa gitti476 Akln hakikati anlama abas yukarda da belirttiimiz gibi akl olmasnn bir gereidir. Fakat bu abann sonucunda Mevln, akln sonuca ulaamayacan ama akln bu alanda gayret gstermesinin de akl olma vasfnn bir gerei olduunu syler. Mevln akln pratik hayatta nemli rol stlendiini belirtirken ak alannda da tamamen akl bir kenara atm deildir. Bu konuda O yle der: Akl, dost iline yol gsteren bir klavuz olmasayd, an yz de yle safran gibi sapsar kalmazd. Sedefte inci yetitirmek derdi olmasayd, byle az ak zavall bir k gibi durur muydu O?477 Mevlnnn tebihlerinden faydalanarak akn akla stnln meyvenin aaca stnlne benzetebiliriz. Aa olmadan meyvenin olmas imkanszdr. Fakat aacn kendisinde meydana gelen meyve de aatan stndr. Aacn yetitirilmesinin gayesi de zaten meyve elde etmektir. Mevlnya gre ezelle ebed birlemitir, fakat akl kabiliyetsizliinden buraya yol bulamaz.478 Celleddin Rm, aklla ak arasnda ok uzun mesafelerin olduunu479, bu konuda akln aciz kaldn syler. Fakat bu acizlii sebebiyle de akln tamamen atlmayacan nk hepsi anlalmayan bir ey, bilin ki atlvermez480 szyle ifade etmektedir. Mevln kiinin ak sayesinde geldii makamlara akn arp kaldn syler. nsan pek ok skntdan kurtaran akl, ak makamna gelince balanp kalmaktadr. Burada Mevln, akln bile kendisinin bir yere sahip olmadn, bu yzden bu alanda akla gvenilmeyeceini, akln metann eserinde baka bir ey olmadn, akn ise insan canlar baladn ifade eder.481 Akln pratik hayatta nemli bir fonksiyon icra ettiini dile getiren Mevln, ak alannda, hakikatlere ulama konusunda da bir gayret gstermesine ramen bu alanda akln
475 476

Fhi M Fh,, s. 302. Dvn- Kebr, c.I, s. 332, b. 2758. 477 Rubiler, c. II, s. 327, b. 1575. 478 Mesnev, c. I, s. 281, b. 3505. 479 Mesnev, c.V, s. 109, b. 1305-1306. 480 Mesnev, c.V, s. 6, b. 15-17. 481 Dvn- Kebr, c. III, s. 180, b. 1614-1618.

70

akn gerisinde kaldn ve insana hakikatlere ulama konusunda ayak ba olduunu sk sk dile getirir. Akln yetersizliinin ve geride kalnn yan sra akln insann hakikatlere ulama konusunda hzn engelleyen bir unsur olduunu hatta akla tamamen gvenildiinde ise insan dnlmez yanllara dreceini syleyen Mevln blisi bu konuda rnek gsterir. Hak yolunda ilerlemek isteyenlere de Mevln u tte bulunur: Akl, yola denlerle klarn badr a oul; ba kopar, yol, apak meydandadr, grnp duruyor a oul. Akl badr, gnl bir aldat, beden aalk bir ey, cansa perde; yol, bunca arlk yznden gizlidir a oul. Akldan, candan, gnlden vazgetin de bunlar braktn m, tam anlaya ulaman, yolu apak grmen umulur a oul.482 4. Ak Karsnda Akln Teslimiyeti Akl bata olduu srece kiinin Allaha ulaamayacan syleyen Mevln, akn kendinden bir geiin ifadesi olduu iin ve mutlak hakikate ulamann tek yolunun da varlnda eritmek olduundan dolay ak hakikat alannda vuslata ulamann biricik yoludur. Hakikate ulama yolunda akln roln de bir kenara atmayan Mevln, akl bu yolculukta bir nkoul olarak grmekte fakat sonuca ulamada ise akl grevini aka teslim etmektedir. Mevln bununla ilgili olarak Mira gecesinde Hz. Muhammede Cebrailin klavuzlk etmesini rnek verir. Cebrail gklerin kaplarndan Hz. Muhammedi geiren bir mihmandarken Hakka yakn olma, Ona ulama noktas olan Sidretl-Mntehada grevini tamamlayp geride kalmaktadr. Bu noktadan sonra Hz. Muhammedin yoluna devam etmesini ise Mevln ak olarak nitelendirmektedir.483 zetle akn ellerinde tutup onu telere tayan, ak ilahi hakikatleri anlamada dnme uratan akl, ak karsnda teslim olur ve vuslat yolunda akn yolundan ekilir.

482 483

Dvn- Kebr, c. III, s. 438, b. 4205-4207. Dvn- Kebr, c. V, s. 272, b. 3179-3185.

71

SONU Mevlnda akl ve ak arasndaki ilikiye baktmzda, Onun tercihini aktan yana kullandn grmekteyiz. slam tasavvufunda akln hakikati tecrbe etmede yetersiz kald savunulmaktadr. Tasavvuf felsefesinde felsefecilerin aksine akln yetersizlii her halkarda vurgulanmaktadr. lahi ak en derin anlamda tecrbe eden, bu tecrbenin tecellileri karsnda ak sarholuuyla kendinden geen Mevln teleri kavramann ve bu alanda birtakm feyizler alabilmenin tek yolunun ak olduunu savunur. Akn mutlak hakikati tecrbe etmede en etkin yollardan biri olmas, kiinin benliini yok ederek makta kendini bulmasndan dolaydr. nk varlkta ikilik yok birlik vardr. Gerek varln idraki de irkten kurtulmakla mmkn olacaktr. Yeryznde Mutlak Varl idrakten gerilerde kalanlara baktmzda onlar benliklerinin davasna kalkm, kendinden vazgeememi kiilerdir. Kendinden vazgeiin yolu ise aktan gemektedir. Hakka k olan kii Hakktan baka ne varsa her eyden vazgeer. Sonuta kii Mutlak Birlie ular. Mevlnda yegane gerek akn ilahi ak olduunu grmekteyiz. Bunun yannda O beer akn fonksiyonunu da bir kenara atmamaktadr. nk bu akta da, her ne kadar mak fni olsa da an kendinden vazgeii vardr. Bu vazgei telere tlip olmann ilk basamaklar, ilk temrinleridir. Beeri ak vastasyla mutlak hakikate ulaan kiinin ise bu vastalardan kurtulmas gerekmektedir. Zira Mevlnya gre dama ktktan sonra merdiven aramak manaszdr. Sonuta vuslata vasta olann aradan kmas gerekmektedir. Ak Mevlnda Tanr srlarnn usturlab olduuna gre bu ak yaayan an da aklllardan ileride olmas gerekmektedir. Mevlnya gre akn sarholuuyla kendinden geen k yce bir yere sahiptir. k akn iddetinden anlamsz, zhirden baknca eriate muhalif birtakm davranlar sergilese de o batanbaa ak olduu iin mazur grlmektedir. Mevlnnn eletirdii durum aklla ve benlikle dolu olutur. Daha ak bir ifadeyle akln her alanda etkin olduunu savunmaktr. Ak sz konusu olduunda onunla beraber zikredilmesi gereken dier bir kavram ise iledir. ile, aka mutlak hakikate ulama yolculuu sresince yoldalk etmektedir. ilenin varl an maku konusundaki samimiyetinin test edilmesidir. Gerek kla sahte an birbirinden ayrt edilmesi iin bu gereklidir. Ayn zamanda ile yaanan tecrbelerin zmsenmesini salayan dengeleyici bir unsur da olmaktadr. ile ve zevk dengesi iinde k

72

Tanry vastasz tecrbe etmektedir. Bir anlamda byle bir ayrcaln bedeli de denmektedir. Ak etkin olduu alanda kendinden baka ne varsa yok ettii iin orada akllca ve mkul davranlar aramak doru deildir. Bundan dolay k bazen yerinde olmayan davranlar sergileyebilmektedir. n mantksz, sama grnen davranlarnn sebeplerinden biri de akn dayanlmaz gcdr. (Ak cezbesiyle kendinden geiin d dnyaya tezahr etmesidir.) Ak sadece k olan kiinin anlayabileceini syleyen Mevln, ak konusunda skutu tavsiye etmektedir. Sukut srlar anlamayanlara kar an kalkandr. Fakat sukut ne kadar tavsiye edilirse edilsin akn iddeti a konuturmaktadr. Hatta bazen, yukarda da sylediimiz gibi, zhiren eraite ters den mnlar da ortaya kabilmektedir ki Hallac- Mansurun daraacna gtrlmesi, Beyazt- Bestamnin katledilmeye allmasna sebep olmutur. Varlkta ikiliin ortadan kalkp bir oluun kelimelere dkldnde halkn, daha dorusu aktan nasibini almam olanlarn bunu anlamayaca iin an susmas gerektiini syleyen Mevln akn insan konuturduunu sylemekten de kendini alamamaktadr. Bu dnya ve teler arasnda gelgitler yaayan k szle skt arasnda da gidip gelmektedir. Akn ilahi olana ulamada tek hkmran olduunu savunan Mevln akln fonksiyonunu tamamen reddetmemektedir. Ona gre akl Allahn yaratt en yce varlktr. Akl sayesinde insan pratik hayattaki ilerini dzenler. Ayn zamanda insan akl vastasyla hataya dmekten korunur. Akl sayesinde insanlar kendileri iin gerekli ve faydal olan sanatlar renirler. Toplumun sosyal adan devamnn ve birliinin salanmas yine akl sayesinde gerekleir. Akl bizim btn ilerimizde bavurduumuz bir emir (bir idareci/bir grevli) vazifesi grmektedir. Akln pek ok alanda etkin olduunu belirten Mevln akl da akl- klli ve akl-i cz olmak zere ikiye ayrmtr. Akl- klli ile nebileri ve velileri kasteden Mevln, insana verilen ve snrl bir kapasiteye sahip olan akl da akl- cz olarak isimlendirmitir ki Mevlnnn akla olan eletirilerini burada grmekteyiz. O snrl bir kapasiteye sahip olan ve sebep-sonu zincirinin dna kamayan akl- cznin her alanda etkinletirilmesi abasna kar kmaktadr. Akl- cz hakikati tecrbede yetersiz kalmaktadr. Sz konusu olan srlar ve ak ise akl burada sz syleme yetkisine sahip deildir. Bununla beraber akl manevi alandaki yolculuun ilk merhalelerinde etkin olmaktadr. Zaten dinin pratik alanda yaanmas da akl kaidelerine gre olmaktadr. Akll olamayan kiiye dini grevler konusunda teklif yoktur. k da ak alannda ilerleyiini dini kurallara uyarak ve bu alanda birtakm riyazet ve altrmalarla srdrmektedir ki bu durumda akl, ak yolculuunun zeminini tekil 73

etmektedir. Ama kendisinin sonuca ulamas mmkn deildir. Bu konuda grevini aka teslim etmesi gerekmektedir. Mevln, akln ne kadar aba gsterirse gstersin asla hakikate ulaamayacan syleyerek bu konuda mehur bir rneklendirme olan mira yolculuunu anlatr. Hz. Muhammed (SAV) saf ak temsil ederken, Cebrail akln temsilciliini yapmaktadr. Burada dikkat edilmesi gereken nokta aka akln klavuzluk yapmasdr. Dolaysyla ilahi yolculukta da akl tamamen saf d edilmemi fakat snr da belirtilmitir. Sonu olarak Mevlnnn akl konusundaki eletirileri, akln, mahiyeti gerei ilah yolculukta insan engelleyici rol oynamasndan kaynaklanmaktadr. nk akl snrl bir yetiye sahiptir. Zira akln ortaya koyduu zmler bazen makul saylrken baka bir dnemde veya baka bir kiiye gre ise akld grlebilmektedir. Pratik hayatta bile akln getirdii zmler tartlrken ilah olan sz konusu olunca akl bu alanda sz syleme, etkin olma yetkisine sahip deildir. Snrl olan bir aklla snrsz bir varl tecrbe etmek de mmkn deildir. Bunun iin de bu konuda btn balardan syrlm olan ak gerekir. Akn yeri gnldr ve kudsi hadiste olduu gibi Allah yere ge smam mminin kalbine smtr. Ak alannda akln etkin olamayacan dile getiren Mevlnda ak, yce Allah vastasz tecrbe ediin, varlktan geiin ve Hakkn benliinde yok olmann tek yoludur.

74

BBLYOGRAFYA

ARASTEH, A. Reza, Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, ev. Bekir Demirkol, brahim zdemir, Ankara, 2000 BOLAY, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler Szl, Ankara, 1996 ----------------- Mevlnnn Akl Anlay, 2. Mill Mevln Kongresi, Konya, 1986 Cahz, Ak ve Kadnlar Hakknda Risale, Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul, 2000 CAN, efik, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, stanbul, 1999 CEVZC, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, stanbul, 2002 ELEB, Asaf Halet, Mevln ve Mevlevlik, stanbul, 1957 DEMRC, Mehmet, Yunus Emrede lah Ak ve nsan Sevgisi, stanbul, 1997 EFLAK, Ahmet, riflerin Menkbeleri (Menakibul Arifn), ev. Tahsin Yazc, Ankara, 1953 EMROLU, brahim, Sfi ve Dil, stanbul, 2005 -------------------Yanl Dnce ve Davranlar Karsnda Mevln, stanbul, 2003 ------------------- Kuranda Akl ve nsan, lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: XI, zmir, 1998 -------------------Mevlnya Gre Yanllara Dmemek in Nefsi Eitme, Felsefe Dnyas, Ankara, 2000/1, Say: 31 FRZANFER, B., Mevln Celleddin, ev. Feridun Nafiz Uzluk, stanbul, 1997 GEN, Vedat, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, stanbul, 1994 GZTEPE, Yksel, Mevln Celleddin Rumnin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf (Mevln zel Says), Say: IVX, Ankara, 2005 bn Kayym El-Cevziyye, Ravzatl- Muhibbn ve Nzhetl-Mtakn, Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul, 2000 KAYAALP, sa, Mesnevden Semeler, stanbul, 2005 BN MANZUR, Ebul-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem, Lisnul Arab, Kahire, 1308 75

KABAKLI, Ahmet, Mevln, stanbul, 1975 KEKLK, Nihat, Felsefenin lkeleri, stanbul, 1982 ------------------ Mevlanda Metafor Yoluyla Felsefe, 1. Mill Mevln Kongresi, Konya, 1985 LERMOLU, Ayten, Hz. Mevln ve Yaknlar, stanbul, 1969 Ruzbihan Bakl, Akn Asl Hakknda, Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul, 2000 MEVLN, Celleddin Rm; Dvn- Kebr, ev. ve Haz. Abdulbki Glpnarl, Ankara, 1992 -----------------Fihi Ma Fih, ev. Meliha lker Anbarcolu, stanbul, 1990 -----------------Meclis-i Seba, ev. ve Haz. Abdlbki Glpnarl, Konya, 1965 -----------------Mektuplar, ev. ve Haz. Abdlbki Glpnarl, Konya, 1965 -----------------Mesnev, ev. Veled zbudak, stanbul, 1991 -----------------Rubiler, ev. Nuri Genosman, stanbul, 1974 NCHOLSON, R.A., Mevln Celleddin Rm, ev. stanbul, 1973 SOFU, Turul, Mevln zerine Bir Deneme, Hogr Ylnda Mevln, Ankara, 1995, VURAL, Mehmet, slam Felsefesi Szl, Ankara, 2003 YAKIT, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya, 1996 YENTERZ, Emine, Mevln Celleddin Rum, Ankara, 1995

76