Turklerek PDF

Trklere Kar Hal Seferleri
TRKLERE KARI HALI SEFERLER

Rid ERER (Yeni Edisyon)
SKDAR - 2002
Beni yetitiren ve bu eserdeki hdiselerin essn ve bunlarn Dny istikbli zerindeki tesirlerini reten, Bb- l Tercme Odas hulefsndan pederim Mehmed Mansr Efendinin rhuna ithf ettim. Rid - ERER
TAKRZ1
Galatasaray Lisesinde2 okurken 6. ve 7. snfta Trih dersi hocamz olan merhm Rid (Erer) Beyefendi zerimde byk tesir icr eden hocalardan biri olmutur. Rid Erer, Bb- l3 Tercme Odas hulefsndan Mehmed Mansr Efendinin oludur. Byk Larousse/Szlk ve Ansiklopediye gre 1868 ylnda stanbulda domutur. Ancak, kendisinin 1949 ylnda Galatasaray Lisesi Trih hocalndan emekli olmu olmas hasebiyle, sz edilen doum trihinin daha ge bir trrih ve muhtemelen 1884 olmas gerekir. Benim renciliimde kendisi 80 yanda deil ancak 65-70 yalar arasnda grnmekteydi. Galatasaray Sultnsini bitirdikten sonra Borsada ve Mliye Bakanlnda alm, Mliye Tefti Kurulu Bakanlna kadar ykselmitir. 1919 ile 1922 arasnda ise Osmanl mparatorluu e, Mliye, Maarif ve Evkf Nezreti gibi drt ayr bakanln banda Nzr (Bakan) olarak bulunmutur. Osmanl mparatorluunun eski erknna kar souk davranan Cumhriyet hkmeti Rid Ererin bir mddet demiryollar ihlelerinde amelebalk yaparak mietini kazanmaya almasna sebeb olmutur. Bu duruma muttal olan Galatasaray Sultnsi 1909 yl meznu ve Ankara Hkmeti nezdinde de byk bir itibr bulunan Galatasaray Lisesi Mdr Behcet Gcerin dellet ve Galatasaray Sultnsi 1904 yl mezunu, zamann Mill Eitim Bakan Hamdullh Suphi Tanrverin de tasvibiyle Galatasaray Lisesi Trih hocalna atanmtr. Rid Erer, 1924-1949 yllar arasnda Galatasaray Lisesi, Deniz Ticret Yksek Okulu ile Mliye Yksek Okulunda Franszca, Corafya ve Trih dersleri okutmutur. Kms-l Alm, Kms-i Trk, Kms-i Fransev yazar mehr ansiklopedici ve dilci emseddin Smi Fraerinin (1850-1904) dmd olan Rid Ererin iki olu olmutur. Hrikulde bir slm ve Trklk uuruyla mcehhez olan Rid Ererin genliinde Mason Locasna girmi, 31. dereceye kadar ykselmi ve hatt 19311933 arasnda Uluslararas Mason Birliinin Bakanlk grevini de yapm olmas pekok kiiye elikili gelebilirse de onun, bu faaliyetler syesinde, Trkler hakknda Batdaki bir takm mahfellerde teesss etmi olan pekok yanl inan ve kanaatlerle
Takrz: bir kitabn bana konulmak zere kitabn yazarndan baka birinin yazd takdm ve takdr yazs. 2 Galatasaray Mekteb-i Sultnsinin bir eitim messesesi olarak kuruluu 1481 trihine ve Sultn II. Bayezide dayanr. Mekteb-i Sultn adyla anlmas Sultn Abdlazzin 1868de okula yeni bir stat ve hedef kazandrmasyla olmutur. Cumhriyet dneminde de ismi Galatasaray Lisesi olarak tescil edilmitir. Bu mubrek eitim kurumunun mezunlarna potansiyel olarak neler kazandrm olduu hakknda Bk. Ahmed Yksel zemre: Galatasaray Lisesine Dair, Zaman Gazetesi. 10 Mart 2002 trihli nshas. 3 Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde Babakanlk messesesinin ismi.
mcdele etmek ve bunlarn aksini kabl ettirmek imknn bularak mstesn bir Cihd gerekletirmi olduunu pek az kii idrk edebilmitir. Ksa boylu, pos bykl, cellli fakat fevkalde vakur bir zt olan Rid Beyin Osmanl Devleti'nin son dnemlerinde e Nzr iken ingilizlerin 80.000 altnlk (Temmuz 2002'nin parasyla 5,5 milyon dolarlk) rveti elinin tersiyle ittii bilinmektedir. Rid Bey Trihi, fakat ncelikle de Trk ve Fransz milletlerinin trihlerini fevkalde iyi bilirdi. Fransz hocalardan biri Trkleri eletirmee kalkrsa, o fash ve sels franszcas ve o muazzam Trih uuruyla, adam doduuna bin kere pimn edermi. Bu mevzuda pekok anekdot nakledilirdi; ama biri pek ilgi ekicidir. Krkl yllarn birinde gnlerden bir gn, Galatasaray Lisesinin retmenler odasnda Mr Robin diye bir franszca hocas tam Trkleri eletiriken Rid Bey de ieri girmi. Mr Robin'in samalklarna fen hlde kzan Rid Bey elinden drmedii emsiyesinin sapn adamn ensesine dolayp kuvvetle ekince Mr Robin yeri pvermi. Rid Bey altna ald bu adamn zerine oturarak franszlarn Trih boyunca ne kadar rezletleri varsa, adamn birka derse girmesine mni olacak kadar uzun bir nutukla ve kafasna kaka kaka, bir bir ona tasdk ettirmi. Mdr Behcet Gcer bu olaydan sonra Mr Robini derhl tenzl-i rtbe ederek Galatasaray Lisesinin Ortaky'deki ilkokul ve yetitirici snflarnn bulunduu binya nakletmi. Ben 1946-1947 ders ylnda Yetitirici (hzr) snfnda iken Mr Robin de ilkokulun 5. snflarna franszca dersine giderdi. Rid Bey resm trih kitaplarndaki yanllar bir bir tesbit eder, bunlara kar bizleri uyarrd. Bilhassa 7. snf Trih kitabnn 132. sayfasndaki slm taassubu ifdesine pek bozulur, Hristiyanlk taassubu hakknda niin es geilmekte olduunu idrkimizi tahrk edecek ekilde sorar dururdu. 6. snfta Roma ve Yunan trihlerini okurken ben bu konular Albert Malet ve Jules Isaac'n franszca kitaplarndan alrdm4. Hoca bunu farketmi ve, bu kitaplardan faydalanarak hazrlamak zere, bana Roma Trihi hakknda bir dev vermiti. Kitapta Imperium Proconsularis diye bir tbirle karlamtm ama kitap bunun ne olduu hakknda bir bilgi ihtiv etmiyordu. Bunu, lisenin ktphnesinin altn stne getirmeme ramen hi bir lgat kitabnda, Larousselarn btn edisyonlar ve hatt 31 cildlik La Grande Encyclopdie dhil hibir ansiklopedide bulamadmd. Bir bir sorduum dier trih hocalar ve franszca hocalar da bilemedilerdi. Bunun zerine bu tbiri yapm olduum tercmede olduu gibi braktmd. Rid Bey beni derse kaldrp da vermi olduu devi sorunca ben
A.Malet et Jules Isaac: 1) LOrient et la Grce, Classe de Sixime, 428 sayfa ve 2) Histoire Romaine, Classe de Cinquime, 460 sayfa/Librairie Hachette, Paris/srasyla, 1929 ve 1930 basks. Bunlar Fransada resm okullarda okutulan trih kitaplaryd ve bu kitaplar 1947 ylnn Beyolusundaki kitaplarda, zel olarak sipari etmeden, bulmak mmknd.
yaptm tercmeyi zetledim ama bu tbirin ne demek olduunu renebilmek iin yaptm ve akim kalm olan btn teebbsleri de kendisine arz ettimdi. Gayretim ve tercmem Rid Beyin pek houna gitmiti. Bana, 9 ya da 10 gibi iyi bir not verdikten sonra: "Pekiyi olum. Yerine oturabilirsin" dedi. Ve akabinde de, mislleriyle, tam yarm saat Imperium Proconsularis'in Roma Senatosu'nun bir mill tehlike karsnda bir romaly belirli bir sre iin geerli olmak zere konsllere mahss yetkilerle donatarak onu lkenin ordularnn bakumandan ve lkenin tek hkimi klmasna verilen isim olduunu izah ettiydi. Rahmetlinin, burada yeni edisyonunu takdm etmekden eref duyduum, basl tek bir kitab vardr: Trklere Kar Hal Seferleri. stanbulda Ankara Caddesi No: 121de faaliyet gstermi olan Ahmet Hlit Kitabevi tarafndan 1948'de yaynlanmtr. Hrika bir kitaptr. Bu kitabn Hoca tarafndan franszca olarak yazlm ve Trke'ye, olu tarafndan evrilmi olduu rivyet edilir. Kitabn fiyat 200 kuru olarak takdr edilmi iken sonradan st kapatlarak 150 kurutan piyasaya arz edilmitir. ok muhtemeldir ki rahmetli Hocam telif hakkndan istinkf ederek bu fiyat dn salam olsun. Rid Bey Trk trihindeki efsnelere pek sinirlenirdi. Ergenekon Efsnesinin bir yahudi tarafndan uydurulmu olduunu tekrarlard. Ayrca Hunlarn ve Moollarn Trk olarak gsterilmesine de kzard. Kendisinin bu konudaki delllerini, yeni edisyonunu takdm etmekte olduumuz bu kitabnn Lhika (Ek) blmnde Anadolu Trkleri bahsinde bulacaksnz. Rid Erer adletini takdr ettii ngiliz trihi Edward Gibbon'n (17371794) The History of the Decline and Fall of the Roman Empire (Roma mparatorluu'nun Gerilemesinin ve knn Trihi) isimli 5 cildlik devs eserini de, yazarnn objektiflii dolaysyla, pek beenir ve bunu sk sk dile getirirdi. 1952 ylnda stanbulda veft etmi olan Merhm Rid Ererin Trklere Kar Hal Seferleri balkl eserinin bu edisyonunda Hocann uslbuna ve lisnna hi dokunulmamtr. Buna karlk, kendisinin titizlik gsterdii ama kitabn Ahmet Hlit Kitabevi basksnda musahhihlerinin ihml ettikleri iml anlay olabildiince sdk bir biimde yanstlmaya allmtr. Gene musahhihlerin dikkatsizliinden kaynakland ikr olan birka ufak hat keli parantezler iinde italik karakterler kullanlarak dzeltilmitir. Ayrca, kitabn bugnk kuaklara ar gelebilecek olan lisnndaki bz kelimelerin bugnk dildeki karlklar dipnotlar olarak eklenmitir. Aklama gereken dier husslar da gene dipnotlarda ve (Editrn notu) ibresiyle tefrik edilmitir. Kitabn ilk basksnda bulunan, rezolsyonu fevkalde dk 3 resim ile bir haritann bu hlleriyle bu yeni edisyona eklenmesi uygun grlmemitir. Bu zorunlu eksiklik eserin mutevsn ve deerini asl zedelememektedir. Bilhassa Batl trihilerin eserlerine yollama yaplarak kaleme alnm olan bu kitabn: 1) Trihin pek fec ve de elm bir blmne ait olaylarn muharrk sebebleri ile, 2) bugnk trih olaylarn sebeblerini derinden fehm, idrk ve temyiz 5
etmek hussunda Trk genlerine yardmc olmasn diliyor; haysiyet, vekar ve diryet bidesi muhterem ve merhm Hocam Rid Erere de Ftihalar takdm ediyorum. Ayrca, Hocamn kitabnn bu yeni edisyonunun teknik hazrln byk bir titizlikle if etmi olan Betl Bilikt hanmefendi kzma da dualarmla birlikte teekkrler ediyorum. skdar, 1 Temmuz 2002 Prof.Dr. Ahmed Yksel zemre
MUKADDME
Garp leminde son iki asr zarfnda neredilen birok trih eserlerde, slm ve Trk lemine kar taassubdan ziyde siyas maksatlara dayanan sistemli bir yprandrma hareketi grlyor. Her ne kadar bu husslarda mill hisle tahrk ve teci edici ifdeler yerinde ise de, dier milletleri, tevsik edilemiyen iddialarla kltmek, gerek insanlarn ve gerekse milletlerin dost yaamalar bakmndan zararl neticeler vermektedir. Geen asrn muhtelif trihileri, ileri srdkleri iddialar, tenkid ettikleri messese ve muhti o asrlardaki kendi seviyeleri ile mukyeseden ekinerek, bugnk telkkilerle ve kendilerinin hl-i hazr durumlar ile lmeyi muvfk grmlerdir. Garpl mverrihler5 arasnda hakkati aksettiren mellif ve mverrihlere tesdf olunmyorsa da, genlii hakkatten haberdr etmek ve bu muhkeme tarzn cerh6 ederek, Trklk ve slmiyete kar tevcih edilen yersiz tenkid ve tezyifleri7 bu muhkemelerin doduu muhitlerde ykselen mtlealardan kuvvet alarak rtmek gyesi ile bu eseri meydana getirdim. stanbul, l Temmuz 1947 Rid Erer
5 6 7
Mverrih: trihi. Cerh: 1) yaralama, 2) bir iddiay rtme, 3) reddetme, 4) iptl etme. Tezyif: 1) alay etme, 2) kltme.
TRKLERE KARI HALI SEFERLERi

Mildn 1095 trihinden 1291 senesine kadar Dny Trihi yeni bir cins mcdeleye sahne oldu. Bu mcdele mezheb ve akde perdesi altnda gizlenen bir istismar ve keiler mcdelesi olarak tavsif edilebilir8. sya kul ve kiliseye tebaa temin etmek gyesi ile, geri medeniyetli ve iptida halk ktleleri harekete geirildi ve bu sefer arka doru yeni bir Barbar istils balad. Bu mcdelenin sebepleri eitli ve girifttir. Eskidenberi ileri srlen sebeplerin yannda ve arkasnda derin ve esasl emeller sakl bulunmaktadr. Din perdesi altnda Papalk messesesinin tevik ettii bu insan sellerini tccar zmreleri ve eitli devlet adamlar ile asilzdeler desteklediler. Bu l pakt bilhassa slm lemine kar iki asr bir iz'ac9 ve andrma silh olarak iledi. Her mcdeledeki gibi bu amansz arpmada da halk ktleleri sayszca harcand. Alelumm10 putperestlerle katolik olmayan Hristiyanlara ve Mslmanlara kar yaplan bu savalara avrupallarca Hal Seferi ismi verilmitir. Fakat nihyet bu isim Trklere kar yaplan seferlere tahss olunmutur. Hem Avrupallar, hem Trkl alkadar eden ve pek uzun sren bu hdiselerin sebepleri anlalmak faideli olacandan, Trklerin Anadoluya nasl yerletikleri ve hal vukuatna ne sretle kartklar ksaca gsterildi. Trklerin Anadoluya Yerlemeleri Gazneli Mahmd Afganistanda bir Devlet kurmu, ve Hindistann bir parasn da buna ilhk etmiti. Memleketi muhfaza iin muhta olduu ordular, mensb bulunduu Trk unsurundan tedrik etti. Bu maksatla Horasan eyletine Trkistandan pekok Trk getirdi. Mahmd lnce zuhur eden isynda, olu Mes'ud malb olduundan, Turul Bey 1037 senesinde Nipurda hkmdrln iln ve Seluk Devletini te'sis
8 9
Tavsif etmek: nitelendirmek. zac: tciz etme, can skma, rahatsz etme, bunaltma, tedirgin etme. 10 Alelumm: genellikle.
etti. 1056da hacca giderek, kendi adna hutbe okutmaa balad. Fatm hkmdr Badad almsa da, Turul Beyin gnderdii imdat syesinde Abbas Halfesi ertesi sene Badad geri ald. Turul Beye minnettr kalp, onun re'yi ile hareket ederdi. Alp Arslan ile Melik ah saltanatlarnda da yle hareket etti. Veftnda, Melik ah vezirini Badada gnderip, Mukted Billh hilfete geirdi. Turul Bey hem askerinin, hem ahlinin babas olarak hareket ederdi. dresi btarafne ve metin olduundan, memleketi iti11 musbetlerinden kurtarm ve bu sretle syii ve adleti yeniden tesis ve himye etmi yksek bir ahsiyettir (G. 2/625)12. Turul Beyin en mhim hizmeti, Gazneli Mahmdun Hindistana yaylmak siysetini brakp, Trk Milletini Akdenize doru ilerletmi olmasdr. Bu syededir ki Hal Seferleri akmete uram, slm ve Avrupa ahvli bsbtn deimitir. Turul Beyin yeeni Alp Arslan, 26 austos 1071 trihli Malazgirt muhrebesinde Bizans mparatoru Romanos Diojeni esir etti. Romanos'u kendi adrnn yanndaki adra yerletirdi. Sofrada ba mevkie oturttu. Malbun izzeti nefsine dokunabilecek bir ey sylemedi ve bir nigh atfetmedi. Gibbon ilve olarak: Alp Arslan Trke ve Mslmana hs olan meziyetleri haizdi dedikten sonra: Alp Arslann tavr ve muamelesi, mutaassb rumlarn bile meth- sensn celbetti mtleasn ilve ediyor (G. 2/629-631). Romanos vatanna dnnce, Rumlar yakalayp gzlerini oymular ve lmne sebeb olmulardr. Garpllardan bir ksmnn hl barbar diye tavsif etmekte bulunduklar Trkler ile meden saydktan Bizansllarn seciyeleri bu sretle de meydana kmaktadr. Melik ah tahta knca, rekbet mnazaas balad. Bir gn namaz kldktan sonra, vezire dnp Ne dua ettiniz? diye sorunca, vezir: Glib gelmenizi demitir. Melik ah cevap olarak: Ben de, Mslmanlara hkmdr olmak hussunda kardeim benden daha lyk ise, galebenin ona myesser olmasn Allhdan niyz ettim demitir. Bunu nakleden E. Gibbon (G. 2/631): Dahil harbler esnsnda Trk hkmdrnn bu szleri kadar saf ve licenbne sze tesdf olunamaz mtleasn ilve ediyor. Melik ah cesur, dil ve lim olup, limleri himye ederdi. 1079da, ark astronomlarndan mrekkeb bir encmen13 toplayp takvimi tashh ettirmi ve 15 mart trihinden balayan ve Celli demekle mruf olan takvimi vaz etmitir (G.
ti: 1) karklk, 2) bozulma. ki kavis arasndaki harf [kitabn sonunda verilmi olan Bibliyografyada aka belirtildii gibi] me'haz olan eseri vey mellifi, ondan sonraki ve / iretinin solundaki rakam kitabn cildini, sandaki de cildin shifesini gsterir [Buna gre (G. 2/625)]: Ed. Gibbon, cild 2, shife: 625 demektir]. (Yazarn notu; [ ] iindeki italik ifdeler: Editrn notu) 13 Encmen: komisyon.
12
11
2/632). Avrupada ise, Melik ah Takviminden 503 sene sonra, 1582 de takvim tashh olunmutur. Gerek meziyetleri, gerek devletinin bykl itibriyle, Melik ah, asrnn en byk hkmdr idi. Turul Bey ile Alp Arslan ve Melik ah gibi hkmdrlarn ve kullandklar ehliyetli riclin devleti idre ettikleri vakit, medeniyetin, mamriyetin ve refhn ne raddede olduu kolayca anlalr. Alp Arslann veftnda, Seluk Beyin torunlarndan Kutulmuolu Sleymn Bey verset iddiasna kalkt. Badat halfesi iki tarafa da: Kan ve din kardelerisiniz, birbirinizin kann aktacanza, birleip Rumlara kar harbedin! tavsiyesinde bulundu. Bu tedbir kabl edilerek, batda fethedecei yerlerin vliliini Melik ah, Sleymn Beye verdi. O da ertesi sene 100.000 nfsdan mrekkeb bulunan aretler ile yola kp Marmaraya kadar Anadoluyu zabt ve ilhk etti. Bu koca kt'a, Bizans mparatorluunun inkrzndanberi ranllar ile Araplarn geici aknlarna sahne olmutu; fakat devaml bir srette yerlemek Trklere myesser oldu (G. 2/634). Bizans mparatoru Aleksi bu ilhk tand; u kadar ki, o trihten evvel Anadolunun urad istillar ve Bizansn bozuk ve zlim idresi neticesinde mamriyetten eser kalmam, ahli dahi o nisbette azalmt. znik merkez ittihz olundu. Trkler her tarafa yerletiler. Dilleri, detleri ehirlerde galebe etti. Mektepler alp Arapa olarak ilim okunmaa baland (Avrupada tahsil Ltince idi). Yerli hristiyanlara mer-l Fruk'un Kudsllere verdii gibi emn verilip, dinlerinde de serbest brakld (G. 2/634-5). Aleksi Anadoluyu geri almaa teebbs edemedi; ackl mektuplar gnderip, Avrupallara durumu bildirdi. Hal Seferini Tertbe Vesiyle Trkler Anadoluyu ve Kuds aldktan yirmi sene sonra Yalnayak Piyer (Cucupitre) isminde bir Fransz keii Kudsdeki Kamme Kilisesini14 ziyrete gitti. Markos incilinde: mdi, Rab s onlara (onbirlere) syledikten sonra, ge alnd ve Allhn sanda oturdu denildiine baklnca, bu sretle bo kalan makbereyi ziyretten maksadn ne olduunu hristiyan olmyanlar hi de anlayamazlar. Kei Piyer, Filistinde istedii gibi gezip ibdet ettiini bir tarafa brakarak, yerli hristiyanlarn pekok ikence ekmekte olduklar efsnesini ve Kuds Rum Patrii ile grp Papaya verilmek zere bir mektupla beraber Kudsn
Kamme Kilisesi: Hazret-i snn armha gerildikten sonra ve urc etmeden nce iine konulduu rivyet edilen zerin kabri zerine in edilmi olan Kutsal Kabir Kilisesi. Osmanlcada Merkad-i s diye anlan bu itibr trbe MS IV. yzylda mparator Konstantinusun anas Azze Helena tarafndan yaptrlm ve daha sonra birok mimr deiiklie uramtr. Bu itibr bide yzyllar boyunca hristiyan taassubunu gcklayan bir alem olmutur. Hal Seferleri hep bu itibr mezar mslmanlarn hkimiyetinden kurtarmak iin balatlmtr. (Editrn notu)
14
anahtarlarn da getirdiini, Avrupaya dndkten sonra her tarafa iln etmeye balad. O asrda valyelik tekilt ve Papaya itaat fikri halka pek kuvvetli bir srette yerlemi bulunuyordu. Fransz rkna mensb olan Papa II. Urbain (rben), bu durumdan istifde ederek, rhn nfzunu Bizans ahlisine ve btn Asya halkna kabl ettirmek maksadiyle bir sefer tertibine karar verdi. Fakat aada gsterilen miller mevcd olmasa idi, Papann siyseti akmete urayacandan phe edilemez. Harekete Gemenin milleri 1. Hal Seferleri asrnda, douda ve batda yaayan hristiyanlar, din uruna yapacaklar hcmlarn tabi ve mukaddes bir hakka mstenid bulunduuna kn idiler. Mslmanlarn Cihd ismini verdikleri savalar, malb hristiyanlar itlf demek olmayp, slm Dinini iln etmek ve slm Hkmeti tbiiyetini kabl eden hristiyanlarn kendi dinlerinde kalmalarna msaade etmek demektir ki, zabtettikleri yerlerdeki hristiyanlar ile msevlerin canlarna ve mallarna dokunmadklar da buna dellet eder. Hristiyanlar ise, kendi dinlerinin hkmlerine de bsbtn muhlif olarak dier mezheblerin mensblarna kar zulm, ikence ve itlf15 siyseti tatbik ettikleri Hal Seferlerinde de grlmtr. 2. Hristiyanlar snn bo kabrine ship olduklar ve mukaddes dedikleri makmlar Mslmanlarn kirletmekte bulunduklar iddiasn ortaya atarak, bu ahvle nihyet vermek iin sefer almasnn mer olduunu dermeyn ettiler16. 3. Hal Seferlerinden birka asr evvel, imal Barbarlar Avrupay, bir mddet sonra da Araplar Roma mparatorluunun dou blgesi ile spanyay istil ettiler. Vakit getike, muahedeler akt olunup, mstevller17 Hristiyanl kabl ettikten sonra, bunlarn fthat mer addedildi. Fakat islm hkmdrlar, hem kendilerinin hristiyan tebaalar, hem btn Avrupallar indinde gsp addedilmekte ve aleyhlerine isyn etmek mer saylmakta idi (G. 2/644). Mslmanlarn fethetmek hakkn tanmyan ve koyu bir taassub mahsl olan bu garib nazariye hl hkm srmektedir. 4. arlman18 masal, Kamme Kilisesi ile Kuds ehrine ve neticede Fransa hkmetinin Makmt- Mukaddese himyesi ismi altnda oralar sahbet etmek19 siysetine mtealliktir.
tlf: telef etme, ortadan kaldrma. Dermeyn etmek: ne srmek, iddia etmek. 17 Mstevl: istil eden, igl eden, zabteden. 18 742-804 yllar arasnda yaam olan arlman (franszcas: Charlemagne) Frenklerin kral ve Bat mparatoru ve mutaassb bir hristiyan olarak Trihe gemitir. (Editrn notu) 19 Sahbet etmek: shib olmak.
16
15
10
a) Badat halfesi mehr Hrn er-Red ile arlman dostne mnsebet tesis etmilerdir. arlmann maksad: Sriye Hristiyanlarna daha ziyde emniyet baholunmasn temin etmekti. 799 senesinde, Kuds Ortodoks Patriinin gnderdii bir memur, arlmana gelerek, patriin hayr duasn ve Mukaddes Kabre mteallik rlikleri20 getirdi. Buna mukbil, papas Zahariya vstasyla arlman o makmta hediyeler gnderdi. Zahariya avdet edince, kendisine refkat eden iki Rum keii arlmana bir bayrak ile ehrin ve Mukaddes Kabrin anahtarlarm getirdiler ve bu vesiyle ile mukaddes ehri himyesi altna alarak Mslmanlara kar mdafaa etmesini istirhm ettiler. arlman bu hussu 801 senesinde teahht etti. Makmt- Mukaddese zerinde Fransann himye iddias bu sretle balar. b) Dier bir rivyete nazaran Arap imparatorlarnn en kudretlilerinden biri olan Hrn er-Red, Mukaddes Makberin anahtarnn arlmana gnderilmesine msaade etmiti. c) Hrn er-Red tarafndan gelen eliler arlmana ndide bir adr, su ile iler bir saat ve Mukaddes Makberin anahtarlarn teslim ettiler. d) Nouveau Larousse Illustrde (L. 2/705) dahi u szlere tesdf olunuyor: arlmann Halfe Harn-er Red ile mnsebetleri mlmdur. arlman ilk sefret heyetini 797 de gndermitir. Bu mnsebetler, Arz- Mukaddesde Frenk tesisatnn iptidasn tekil eder. arlman orada manastrlar ile haclar iin de bir hastahane bin etmitir. Hrn er-Redin gnderdii sefret heyeti bir fil, arkl bir saat ve Kamme Kilisesinin anahtarlarn gtrd deniyor. e) Fransz milletinin kulaklarn nlatan ve herkesi heyecna getiren trklerden biri de arlmann Kudse gitmesine dair olandr. Bu trknn hulsas udur: arlman baronlarndan on ikisini alarak 80.000 kiilik bir ordu ile yola km, stanbuldan gemi, Kudse gitmi; Kammede snn tahtna kendisi, 12 havrnin koltuklarna da baronlar oturmu. yinler yaplm, sonra arlman Fransaya dnmtr. Bu trkde bir tek doru kelime yoktur. F. Funck Brentanonun Croisades isimli eserinde deniyor ki: Bu masal Fransa iinde ve civr lkelerde, hatt tercmeleri Norvede ve ngilterenin Galles eyletinde bile sylenip, halk galeyna getirilmi ve o asrlarda bunun hakkat olduundan hi kimse phe etmemitir. (B. 6) Bu rivyetlerden kan mnya gre: n ve kudreti ile mehr olan Halfe Hrn-er Red, Kudsde yaayan Hristiyan tebaasn kendisine kar himye etmek salhiyetini, 3.000 kilometre uzakta bulunan ve 778 senesinde spanyaya girip, Saragosta vlisinin askerlerini grnce afal tafal "kap bir daha spanyaya gelemiyen Frenk imparatoruna terketmitir.
20
Rlik: Hristiyanlkda bir peygamber ya da bir azizden kalan (kemik, kafatas vs.. gibi) beden paralar, yhut (ha, znnar, kse vs.. gibi) onun kulland ey. Ar bir tapnma riteli araclyla bunlardan mcizev iflar ya da bir olayn seyrini deitirmeleri(!) beklenir. (Editrn notu)
11
Yksek retim okulu mdr G. Lanson ile Politeknik Okulu mdr profesr P. Tuffrau taraflarndan 1938 senesinde nerolunan Fransz Edebiyat Musavver Trihinin21 onuncu sahifesinde: arlman, 778 senesinde spanyada mslmanlara kar muzaffer olduktan sonra avdet etti demeleri, ya iin dorusunu bilmediklerinden, ya bilerek yanl yazmalarndan ileri geldiine gre, her iki takdirde de teessf olunacak ahvldendir. Avrupallarn byle ocuklar bile gldrecek iddialara kalkmalar ve Fransann Sriyede hakk- himye iddia etmesi, kendileri iin iftihr edilecek bir keyfiyet deildir. 5. spanya araplarnn imddna yetien Fasl Murbtlar 1086 senesinde Zallaka'da Hristiyan Ordusuna kar byk bir galebe ihrz ettiler22. Mslmanlar Douda igl iin Hal Seferi hazrland. 6. Papalk, kendi hkmn Dou Hristiyanlarna da temil etmee, Asya ve Afrika Mslmanlarn hristiyan etmee ve buna rz olmyanlar itlfa, durmadan almakta idi. Hatt Papa VII. Greguar, Allhn dmanlar diye tavsif etmekten ekinmedii mslmanlara kar snn kabrine gidinciye kadar savamak niyetinde bulunduunu syleyip duruyordu. Mslmanlarn Allha dman olduunu nasl anladn bu zattn soran olmad gibi kendisi de isbta kalkmad. 7. III. Viktor topu topu drt ay papalk ettii hlde, ilk ii Afrika Mslmanlarna kar sefer iln etmek oldu (1087). 8. Hal Seferlerine gidenlerin mensb bulunduklar rka, millete ve devlete baklmyarak kffesi hristiyan milletinin efrd addolunurdu. Bundan dolaydr ki, Hal Seferleri Hristiyanln, daha dorusu Katolik Zmresinin23 haric muhrebeleri addolunmutur. 9. Beinci ve altnc seferler mstesn olarak, Hal ordularma itirk edenlerin banda daima Franszlar gelir. Fransz rkndan olan Papa II. rben tarafndan ilk sefere Fransada karar verilmi, gidenlerin ou da franszlardan mrekkeb bulunmutur. Bundan dolaydr ki, muasrlardan en iyi trih yazm olan Benedikten keii Guibert de Nogent (1053 -1124), bu seferlere: Gesta Dei per Francorum, yni Franszlar Marifeti ile Allhn A'mli ismini vermitir (L. 4/836).
Franszca balyla Manuel Illustr dHistoire de la Littrature Franaise, Parisde Librairie Hachette tarafndan yaynlanm 800 ksur sayfalk bu eserdir. 15 sene kadar bir sreyle ve yerini ve ilevini P.G. Castex ve P. Surerin ayn kitabevi tarafndan 1948de yaynlanm, daha hacml Manuel des tudes Littraires Franaises kitabna terk edinceye kadar Galatasaray Lisesinin 9. il 12. snflarnda okutulmutur. (Editrn notu) 22 hrz etmek: kazanmak. 23 Zmre: 1) cemaat, topluluk, 2) blk, grup, snf, takm, blm, 3) cins, nevi.
21
12
10. Katoliklerin tikatlar son derecede kklemi olduu iin, papazlarn hkm de o nisbette kuvvetli idi. Halk istedikleri tarafa srklemeleri iten bile deildi. 11. Papazlar, Mslmanlarn ve bilhassa Trklerin, Kuds ziyrete giden hristiyanlara zulm ve ikence yapmakta olduklar fikrini halka telkin etmekte idiler. imdiki mverrihlerin bzlar da bu iddiay yazmakta devam ediyorlar. Ezcmle Paris Enstits trih muallimlerinden Seignobos, Hal Seferlerini anlatmaya balarken: XI. asrda yeni bir nevi Mslman zuhur etti ve Anadoluyu istil ile Kuds zabtetti. Bunlar Trk rkna mensb olup, Araplardan daha chil ve daha gaddar olduklar iin hristiyan haclara zulm etmeye baladlar demekten ekinmiyor da, bu iftirya kar papazlarn spanyada ve sair memleketlerde mslmanlara ve msevlere yaptklar Inquisition24 ikencelerinden haberi yokmu gibi grnyor. Profesrler byle olursa, halk ne fikir shibi olabilir? 12. Hristiyanlar istedikleri tarafa sevketmek iin papazlern ellerinde dehetli bir silh vardr, o da gnh affetmek inhisrdr; bu silh hl kullanlmaktadr. Bu hussta biraz mlmat vermek zarrdir. Bu mlmat mverrih Gibbon (G. 2/644) ylece hulsa etmitir : Hristiyanlarn ahlk bozulduka, gnhlarn affettirmek iin mahkm olduklar rhn cezlarn iddeti artt; gnhlarn okluu da cez nevilerinin artmasna sebep oldu. lk zamanlarda, istiyerek ve alen olarak gnhlarn itirf etmek sretile ie baland. Orta zamanlarda ise, gerek piskoposlar, gerek papazlar, her gnhkr ayr ayr sorguya ekip, fikrini, szlerini ve hareketlerini itirf ettirdikten sonra hkmn verir, Allhn mafiretine nil olmak artlarn bildirirdi. (Hristiyan mezheblerinin ouna slik olanlarn tikdnca hakk ibd25, hak shibi olan insan deil, Allhn vezirleri saylan papazlar affeder). Pek byk ehemmiyeti olan bu ie suiistimal kartrlmamak iin bir talmatnme tertib olundu. Bunu ilk vcda getirenler Rum papazlar idi. Papalk Ltinceye tercme ile hkmlerini tatbik ettirdi. arlman asrnda her katolik kilisesinde bir nshas bulunur ve halktan gizli tutulmasna dikkat edilirdi. Zin, yalan yere yemin, mukaddes eyyi telvis26, apulculuk ve adam ldrmek fiillerine kar krk gnden yedi seneye kadar ile ekmek ve kefret vermek icb ederdi. Dua etmekle ve perhiz tutmakla geirilen vakitler gnhn affn temin ederdi. Gnhkrn perin kyfeti, ektii eziyeti ve vicdn azabn ire ederdi27; her iten ve cemiyetin her trl elencesinden ve zevkinden mahrm olarak ilesini doldururdu.
24 25 26 27
Inquisition: Engizisyon. Hakk- ibd: kullarn hakk. Telvis: kirletme. re etmek: gstermek.
13
Fakat herbir fiil ayrca hesab edildiinden, o ahlkszlk asrnda gnh en az olan adam bile, yukardaki hesaba gre, yz sene mddetle ez ekmek zere bir bor altna kolayca girerdi. Bu kadar ar bir borcu deyebilmee insann hayat kifyet edemeyeceinden, papazlar buna bir re buldular. Zengin bir gnhkr, her sene iin 26 solidi (drt ingiliz altn), fakir dahi 3 solidi (dokuz ilin) derse, gnh affolunurdu. Bu kefret akeleri kilisenin, yni Papaz Cemiyetinin, ihtiycna sarf olundu ve bu sretle tkenmez bir servet ve kudret kayna elde edildi (G. 2/644 - 6). Altn ve gm shibi olmyanlar, ona bedel olarak arzi verebilirdi. Arzisi de olmyanlar iin, papazlar sopa usln ihds ettiler. Bu tedbir gnhkr hakknda zdrbl olmakla beraber, krl bir muadil28 idi. Bir senelik cezya mukbil yenecek olan bu inzibat sopalarnn mikdr bin olarak tesbit edildi. Gnhkr, her yz sopadan sonra, Dvud peygamberin mezmurlarmdan bir tnesini okur ve ameliyta devam edilirdi. Bu hussta sabr ve tahamml tkenmiyenlerin en mehru 1060 senesinde len ve Zrhl Aziz Dominik ismini tayan keitir ki, ekim aynn 14 nc gn bu ztn yortusuna tahsis olunmutur (G. 2/645). Kadn, erkek pekok kii, grdkleri ve iittikleri bu gibi mukaddes numneye gre hareket edip, bol bol dayak yemiler ve bu kefret syesinde gnhlarnn affedildiine kanaat getirmilerdir. bununla da kalmayp, dayak kefretini baka birine havle edebilmek usl de kabl edildiinden, din bir adam: anasna, babasna ve yhut da ltfunu grd bir ahsa veklet ederek dayak yeyip onlarn gnhlarn affettirdiine hem kendisi, hem onlar zhib29 olurlard. Bu ikencelere mahkm olanlardan vey kendi arzular ile tahamml edenlerden biri de Foulques (Fulk) Nerra'dr. Bu zat Anjou (Anju) Kontu olup, btn mr zulmetmekle ve mukaddes saylan eylere kar harekette bulunmakla gemitir. una ramen, arasra pimanlk getirdike, kiliselere ve manastrlara kymetli hediyeler verdii iin, hreti halk indinde uzun srmtr. Gnhlarnn kefreti olarak tam kere Kudse gitmi ve son defa avdet ettii zaman (1040) lmtr. Hikye ederler ki bu seyahatlerinin birinde, i taraf kaln teller ile rlm bir kerevete oturup, boynuna da bir ip taktrp Aman Allh, bu hin ve habs gnhkra merhamet et! diye bararak, araba iinde olduu hlde, Kuds sokaklarnda dolamtr. Bu ackl manzaray tema eden Mslmanlar ile
28 29
Muadil: edeer. Zhib: bir fikir ya da zanna kaplan.
14
Yahudilerin kimi bir insann bu kadar aaya dmesinden dolay teessften, kimi de glmsemekten kendilerini alamam olduklar hatra gelir. O trihe kadar spanya ve Afrika Mslmanlarna kar sefere kan hristiyanlara papalar mnev vaitlerde bulunmulard. Papa II. Urbain (rben) ise, Trklere kar at sefere, gidecek olanlarn ummuna mil olmak zere btn gnhlar, hem de hi bir trl cezya ve kefrete mahl kalmamak zere bsbtn affettiini iln etti. Avrupada felsefe prensiplerine rabet ve istind etmek30 yolu XVIII. asrda almt. O zaman yaayan ahlinin mnevver ksm, XI. asrn ahlk bozuk ve mutaassb olan ktlelerine Papann ibzl31 ettii bu vaitlerin ne derecede messir olduunu tahmin etmeye muktedir deildi. Papann bu ltufkrl zerine ne kadar haydut, ktil ve kundak varsa, vatanlarnda yapmakta olduklar fcialar Trklere ve Araplara kar yaparak gnhlarn affettirmek midi ile koup mukaddes sefere itirki taahht ettiler. Milletin her snfna mensb olanlar dahi bu syede gnhlarnn affolunmas frsatndan istifdeye kalktlar. O zamanki Bat Hristiyanlarnn hibiri, kendisini cezdan mnezzeh saymad gibi, keiler dahi Papann emri gereince hareket ederek hem Dnyda hem hirette mkfta nil olmak zere halk ile beraber sefere gitmek kararn verdiler. Arz- Mevda kadar yahudilere Allhn geni mikyasda yardm ettii Tevratta yazlm olduuna bakarak hristiyanlarn da o gibi inyete nil olacandan Hallar phe etmediler. 13. Sefere gidecek reisler ile halk ktleleri bir takm krallklar feth edeceklerinden ve hesapsz servet edineceklerinden hi phe etmiyorlard. Hatt slm Diyrndaki derelerden st ve bal akp topraklar suladklar, her tarafta mebzl mikdrda altn ve mcevher bulunduu, akik ve mermer ile yaplm ve etrf ltif kokulu fidanlar hv baheli saraylar mevcd bulunduu kanaati Hallarn evkini ve tamahkrln arttrmakta idi. (G. 2/646-647). Bu mitlere kaplanlar, Cenneti andrd tasavvur edilen o blgede, kllar syesinde birer prenslik edineceklerinden phe etmemekte idiler. Her hal, bir emrin mliknesine ship olacana inandktan baka, rum kzlarnn gzelliini ve araplarnn nefisliini hatra getirdike, sefere itirk arzusu ar derecede artmakta ve ummlemekte idi. 14. Feodalite uslnn ve kilise tekiltnn tesis ve takviye ettii zihniyete kaplan breler, byle krl bir sefere gitmek zere ha takndklar gnden itibren, memleketlerinde grmekte olduklar zulmden kurtulup hr olarak
30 31
stind etmek: dayanmak. bzl etmek: esirgemeden bol keseden harcamak.
15
yaayabilecekleri yerlere gmek midi ile hareket ediyorlard. Borlu olanlar dahi faiz ve hatt reslmal32 demekten, mahkmlar cezya arptrlmaktan kurtulmakta idiler. 15. Kudse giderken nlerine gkten bldrcn deceine, ya ve bal akan derelere tesdf olunacana inanmyanlar, istenilen eyleri her yerde alabilmek leti olan para tedrikinde bulundular. Bu maksatla zdegn33 arzi ve ato gibi mallarn, kyller dahi hayvanlarn ve ift letlerini satp paraya tahvl ettiler. Bundan dolay mallarn kymeti dtnden, pekok adam ucuz fiatlarla tarla ve hayvan alp mal shibi olabildi. Bu sretle mal alabilen papazlar kendilerine mal satanlara duada bulunacaklarn bol keseden vaad ettiler. Hulsa olarak34: Hal Seferlerinin milleri35, gerek tertib gerek seferlere itirk edenler bakmndan mtlea edilirse, aadaki noktalar tebrz eder36: A) Tertibdeki miller: 1. Sratle yaplm ve hrstiyan lemine siys ve itima bir tehlike hline gelmi olan slmiyeti durdurmak ve tepelemek, 2. Tehlikeye den bahrat ve sire ticret yollarn salama balamak, 3. Katolik Kilisesini tebaasn arttrmak, kudretini ve Kilisenin servetini geniletmek, 4. Yeni ve zengin memleketleri idre altna almak, 5. ark, yni Ortodoks Kilisesini yok ederek rekbeti tasfiye etmek. B) tirkteki miller: 1. 2. 3. 4. Taassub: Allha hizmet etmek, gnh affettirmek. Menfaat: hrriyetini kazanmak, zengin olmak. Sergzet37: yeni memleketler grmek, mehr olmak. Moda, propaganda ve takld.
Btn bu husslar Kuds Hal Seferlerine gitmek arzusu nasl taammm38 ettii hakknda mlmat edinmeye kifyet eder.
32 33 34 35 36 37 38
Reslmal: sermye, anapara. Zdegn: soylular snf, aristokrasi Hlsa olarak: zet olarak. mil: etken. Tebrz etmek: belirginlemek. Sergzet: mcer. Taammm etmek: genellemek.
16
Kuds Meselesi Merkezi Isfahanda bulunan Seluk saltanat Yemene kadar olan lkeleri ilhk ettii gibi, Kuds dahi zabtetmiti. Avrupallar rktp Hal Seferlerinin zuhuruna sebep olarak ileri srlen bu hdiseden dolay, Kuds hakknda mlmat verilmesi lzm gelir. kinci Halfe mer-l Fruk 637 senesinde Kuds aldktan sonra, hristiyan ahliye verdii bertn tercmesi buraya dercolundu: Allhn kulu ve m'minlerin emiri tarafndan lya39 ahlisine verilen berttr. Bu bertn bah ettii emniyet onlarn canlarna, mallarna, kiliselerine, halarna, hastalarna, salamlarna ve sair milletdalarna mil olmak zere aada yazl artlar dairesinde bah olunmutur: 1) Onlara ait kiliseler mesken ittihz edilmeyecektir ve bu meban40 ile mtemilt tahrb ve iinde bulunan emvl msadere olunmayacaktr. 2) Onlar din husslarda bir gna41 cebir ve tazyka dar ve hibiri zrr edilmiyecektir42. 3) Yahudilerin onlarla birlikte ikmetlerine msaade edilmiyecektir. 4) Dier ehirlerin ahlisi gibi lya ahlisi de cizye vereceklerdir. 5) lya ahlisi ehirlerinden bizansllar tard edeceklerdir. 6) lya'dan tard olunan bizansllarn canlar ve mallar her trl taarruzdan masn43 olacaktr. Bizansllardan lya'da ikmet etmek isteyenler de emn olacaklardr ve cizye vereceklerdir. 7) Bizansllarla birlikte lyay terketmek isteyen ahlinin de canlar ve mallar, kiliseleri ve halar synet edilecek44, bunlar arzu ettikleri yere muvsalat edinceye kadar bu masniyet devam edecektir. 8) Ahlinin cizye tediye etmek artiyle bu ahdin ifsna Cenb- Hak ile Resl ve btn m'minler ahittirler Bu ahidnme Hicretin 15 inci (Mildn 637) ylnda verilmi ve Hlid bin el Velid, Amr bin el As, Abdurrahmn bin Avf, Muviye bin ebu Sfyn tarafndan hit sfat ile tasdk olunmutur (Trih-i Taber ve Ahmet Reit Turnagil: slmiyet ve Milletler Hukku, s. 168). . Trklerin lcenaplk seciyesine muvfk olan bu ahkm Seluklar tarafndan da tatbk edildi. Bu syede Dou ve Bat Hristiyanlar, Makmt- Mukaddese dedikleri yerleri ziyret iin, bilhassa Paskalya yortular mnsebetiyle Kudse akn akn geliyorlard.
lya: Kuds 70 tarihinde ykldktan sonra, Bizansllar yeniden yapp lya tesmiye etmilerdir. (yazarn notu) 40 Mebn: binlar, yaplar. 41 Bir gna: herhangi bir biimde. 42 Izrr etmek: zarar vermek. 43 Masn: 1) saklanm, 2) synet olunmu, korunmu, 3) salam, slim. 44 Synet etmek: korumak.
39
17
Franszlar bu blgede dier hrstiyanlara takaddm etmek istediler. arlman hikyesi denilip Fransada kylere varncaya kadar okunmakta bulunan efsneye gre, bu imparatorun Kudsde hkmrnlk selhiyetini Hrun er-Redden alm bulunduuna ummyetle inanlmakta ve hristiyanlarn oralar ziyrete gelmelerine Halfe merin verdii bert mcibince msaade eden mslmanlarn hkimiyeti inkr edilmekte idi. Gerek Bat gerek Dou mverrihlerinin eserlerinde bu hkmrnln ne sretle elde edildiine dair hibir veska grlmemektedir. Msr Fatm hkmdrlarndan El Hkim bi-Emrillh, kendisinin insan ekline girmi Allh olduunu iddia ederek, slmiyet ve Hristiyanlk aleyhine harekete gemiti. Bu cmleden olmak zere, Kamme Kilisesini de t temellerine varncya kadar 1009 senesinde tahrb ettirdi (emseddin Smi: Kmus-l Alm, s. 1915; G. 2/637). Bat ahlisi spanyadaki islm bidelerini yok etmekte devam ettikleri hlde, Kamme Kilisesinin tahrbine teessf ettilerse de, harekete gemeyip, El-Hkimi yahudilerin gizlice tahrk ettikleri zannna kaplp, bu zavalllarn bir mikdrn yakmak, bir mikdrn da tard etmekle iktif ettiler. Msrllar El-Hkimi ldrdkten sonra, slm msmahas hkmne ve mer-l Fruk'un bertna tevfikan hareket ettiler. Bizans imparatorunun verdii iane ile yerlilerin yardm syesinde Kamme Kilisesi 1048de yeniden in olundu; Bat Hristiyanlar Kuds ziyrete gelmee devam ettiler. Bu cmleden olarak, Birinci Hal Seferinden otuz sene evvel, Almanya mparatorluu bavekili olan Mainz Bapiskoposu ile beraber hayli piskopos, kei ve halk yedi bin nfs mikdrnda olarak karadan Kudse geldiler. Haclarn serbeste if ettikten sonra gemilere binerek talyaya doru yola ktlar. El Hkim bi-Emrillhn Kamme Kilisesini t temeline kadar tahrb etmesine kar Bat lemi harekete gemedii hlde, seksen alt sene sonra Hal Seferi tertb olunmasnn sebebi Trklerin Anadoluya yerlemelerinden mnbaistir45. Birka asr sren itilar dolaysyla gevemi olan Sriye ve Msr mslmanlarnn yerine din bir unsurun ark lkelerini mdafaa etmek mevkiine gelmesi, Papaln ihtirslarna kar pek byk bir mania tekil edecei bedih idi. Buna kar tedbir olmak zere Papa II. rben, Trkler tarafndan Kuds Hristiyanlarna zulmedildii efsnesini ileri srerek, snn bo kabrini kurtarmak bahnesi ile katolik milletleri ayaklandrmaa teebbs etmi ve iki yz sene mdetle tahrbat yaplmasna ve durmadan kan dklmesine yol amtr. Bu seferlerin nasl yapld ve ne gibi neticeler verdii sra ile aaya dercolundu.
45
Mnbais olmak: ileri gelmek, domak.
18
Fransz mverrihleri sekiz hal seferinden bahsederler. 1101 senesi seferi gibi mhim hdiseleri meskt brakrlar. Bu seferler bir kl tekil ettiinden, ehemmiyetli olandan hibirinin sktla geitirilmesi muvfk olmaz.
***
BRNC HALI SEFER
Fransz rkna mensb bulunan Papa II. Urbainin (rben) 1095 senesinde, talyann Piacenza46 (Piyaensa) ehrinde toplad rhn meclise Bizans mparatoru Alexi'nin mmessilleri de geldi. Bu mmessiller: Anadoluya yerleen Trkler ile Bizans arasnda yalnz Boazii mnias kaldn, bu huss ark mparatorluu iin pek byk bir tehlike hline geldiini, tehlikenin Bat milletlerine de siryet edecei fikrini ileri srdler. Bu ifdeleri dinlerken, meclis zas alamaa balad (G. 2/641). Bizansllara yardm gndermee karar verilmesi maddesi bir meclise brakld. Bu meclisin sonbaharda Fransada toplanmasn Papa teklif etti. i byle geciktirmenin sebebi, bir taraftan halkn evkini arttrmak, dier taraftan da cengverlik vasflar ile tannm olan Fransz milletini harekete getirmekti. Piacenza meclisi daldktan sonra, Arz- Mukaddes denilen Filistini Mslmanlardan kurtarmak (yni zabtetmek) pek erefli ve Allh indinde o derecede mergb bir i olacan papazlar her tarafta halka iln etmeye baladlar (G. 2/642). kinci meclis Fransann Clermont d'Auvergne (Klermon dOverny), ehrinde, 26 kasm 1095 de topland. Papa, yksek bir krsiye kp, Hal Seferi yaplmasn syleyince, binlerce insan hep bir azdan: Allh byle istiyor, Allh byle istiyor diye haykrmaa baladlar. Cevap olarak Papa: Allh byle olmasn arzu ediyor. Bundan byle harb vzesi, bu olsun. Bunu Rhulkuds emretti. snn mdfilerinin gayretini tahrk edecektir dedi. Ve Slip sizin nectnz ve say-i ebediyenizdir47 szlerini ilve etti (G. 2/643). Papa halkn vzelerini, Allhn ilhm diye telkki etti, buna da herkes inand. Yola kmak, ertesi sene austosunun onbeinci gnne brakld. Babozuk Ktleleri Ayak takmndan mrekkeb olan ktleler, muntazam denilen kfilelerden evvel hazrland. Bu grhun banda Kei Piyer vard. Birka asilzde ile beraber, papaz, kei, pekok haydut ve fhie ile kark 60.000 den ziyde bre alay, 1096
46 47
Rid Erer, metinde, Piacenzann franszcas olan Plaisance kelimesini kullanm (Editrn Notu) Say-i ebediyye: ebediyete kadar srecek olan alma, gayret.
19
senesinin ilkbaharnda Fransadan ve Almanyadan hareket ettiler. Bunlarn arkasndan 200.000 nfs daha yola kt. nzibattan mahrm bulunan bu grh, Avrupann her tarafndan gelen serseriler ile oalarak, yola koyuldular ve yollarda pek dehetli tahrbat yaptlar. snn ktili olarak gsterdikleri yahudilere ilk taknlklarn kolaylkla icr ettiler. Verdn'de ve Rhin (Ren) rma shillerinde Mainz, Spire ve Worms'da bulduklar birka bin yahudiyi ldrp mallarn yama ettiler. Bu zavalllarn en inatlar taassuba kar taassub gsterdiler. Evlerini tahkm edip, tecvze karkoydular. Servetlerini yanlarna alp aileleri ile beraber Rhin nehrine vey yangn alevlerine atlp amansz dmanlarnn gazebinden kurtulduklar gibi, onlara da yama edilecek bir ey brakmadlar (G. 2/648). Hal srleri, yaamak iin yamaclk yapp, cebir ve iddet ile hareket ettikleri iin, getikleri yerlerdeki hristiyanlarn yni Macar, Srp, Bulgar ve Rum milletlerinin kinini ve garezini celbettiler (M. I. 4/251). Bulgaristan piskoposu Teofilakt, bir dostuna yazd mektupta diyor ki: Frenklerin memleketimizden gemeleri, bizi o derece megl ve mteessir etti ki, artk kim olduumuzu bile idrk edemiyecek hle geldik (B. 20). Bu hdise, sefere kan hallarn din hislerinden ziyde daha kuvvetli ve daha iddetli ihtirs ve yama hisleri ile mteharrk olduklarn gstermektedir. Bu taknlktan grm ve yaam olan Garp melliflerinin hibir fikir yrtmemesi veyhut te'vil yollar aramas, Garpda fikir ve vicdn hrriyeti ve adlet mefhmu48 husslarnda o hristiyanlar tahrk eden taassubun oynad rol meydana karyor. Oralardaki hristiyanlar Hallar bir nevi trk addetmekte idiler (B. 21). leride tesdf edecekleri trklere neler yapmak istiddnda olduklar bu hareketlerinden ve mefkrelerinden de anlalr Bu serseri alay Ni'de Bulgarlarla karlanca, ilk defa olarak idbra49 urad ve 10.000 kii telef oldu. Geri kalanlar ormanlara katlar. Kei Piyer yoluna devama balaynca, ancak 30.000 hal kalmt. Keiin kaymakam olan Gauthier-Sans-Argent (Zrt Gotiye) hallarn pidr50 ksmna kumanda etmekte idi. 3000 svrinin banda bulunan birka kont, yama mallarndan hisse almak iin apulcularn hareketlerini tecesss etmekte idiler. Fakat serserilerin hakik reisleri (mecnnluun bu kadar ifrta varm olmasna inanlabilir mi?), bir KAZ ile bir KE idi; bu hayvanlar kesretli
48 49 50
Mefhm: kavram. dbra uramak: ilerin ters gitmesi. Pidr: bir ordunun nc kolu.
20
srlerinin bana koymu olan bu hristiyanlar onlara LHM-I RABBAN atfetmekte idiler. (Albert Aquensis51; L. I. c. 31, p. 16952; G. 2/648). Bu kahramanlar stanbul nlerine geldikten sonra, sr hricindeki baheleri, saraylar ve kiliseleri, biltefrik53 yama ettiler. Tahrbkrlk syesinde yaayan bu misafirlerden kurtulmak iin, mparator Aleksi kendilerine: Trklerin elinde bulunan Boaziinin Anadolu shillerini zabtetmelerini tavsiye etti. Hallar, akl ve irdelerini kaybedecek derecede tehevvre malb olduklarndan, mparatorun gsterdii yerleri brakp, Kuds yolunu igl etmi bulunan Trklere taarruz etmek iin znik ovasna hcm ettiler. Alman hallarnn bir ksm Kei Piyer'den ayrld. 10.000 mikdrnda olan Franszlar onlara iltihak ile znik civrna kadar ilerlediler ve en korkun taknlklara baladlar. Mverrih F. Funck Brentano diyor ki: Reislerinden ayrlnca hibir intizam tanmyorlard. Trk ocuklarn yakalayp, piirmek iin para para kesiyorlar veyhut kazklara geiriyorlard. Byklere de dehetli ikenceler yapyorlard Trkler bu haart znik civrnda beklemekte idiler. Bouma iddetli oldu. Muntazam denilen hal ordusu gelip len dindalarnn kemiklerinin ynlarn grnce, onlarn uradklar kbeti anladlar. Zavall Trkler. O vahlerin kurbn olmak yetmiyormu gibi, erlerinden insanlar kurtarmak zere bir de imh etmek mecbriyetinde kalmlardr. Bu syededir ki: Mslmanlardan bir tek ehir bile alamadan ve vatanlarndaki reisleri ile zdegn sefer hazrlklarn henz bitirmeden, ilk Hallardan 300.000 i Asyada gmld. Muntazam Ordu Bu hdiseler esnsnda muntazam ordu hazrland. Raymond de Toulouse (Reymon do Tulz) kumandasndaki gney franszlar, talyann kuzeyinden, Hrvatistandan ve Bulgaristandan getiler. Tancrde ile Bohmond idresindeki talya Normanlar, Brindisi limannda gemilere bindirilip Arnavutlua karldlar ve Makedonyadan getiler. Paris civrndan gelenler de o yolu tkib ettiler. Fransann kuzeyinden ve Flandre'dan hareket edenler, Godefroy de Bouillon (Godfrua d Buyon) idresinde olarak Almanyadan getiler. Fakat Macar hudduna gelince,
Franszcasyla Albert Aquensis, ltincesiyle Albertus Aquensis ya da almancasyla Albert von Aachen yni Aachenl Albert, Birinci Hal seferinin vakanvisidir. 12 cildlik Chronicon Hierosolymitanum De Bello Sacro (Kutsal Kuds Savann Gnl) balkl bir eseri vardr. (Editrn notu) 52 (L. I. c.31, s.169) yazarn kitabn sonunda vermi olduu bibliyografyaya uymamaktadr. Bu bibliyografyada 31 cildlik yalnzca La Grande Encyclopdie vardr ama yazar da onu E. ile remzetmektedir. (Editrn notu). 53 Biltefrik: ayrm yapmakszn.
51
21
bundan evvelki hal srlerinin ne kadar taknlk yaptklarn grp, hakkiyle bunlara kar nefret duyan bu hristiyan kavim, yeni gelenleri durdurdu. Macaristandan geebilmek ve deer fiatla yiyecek satn almak iin, Godefroy Krala murahhaslar yollad. ki taraf uyutu. Macarlarn timdn kazanmak iin Godefroy kendisini ve kardeini Kral arl'n himyesine tevdi etti. Mukveleye riayet olunacana dair iki taraf dahi ncl zerine yemin ettikleri gibi, hilfnda harekete kalkacak olanlarn idam edilecekleri iln olunarak, Ltinlerin taknl ve dmanl durduruldu (G. 2/654). Belgrada doru gidilirken, macar svrileri hal ktlelerinin etrafn tarassut etmek syesinde, hem Hallarn hem Macaristann emniyetini istihsl ettiler. Sava rma geilince, rehineler geri verildi, ordu da yoluna devam etti. Koca bir ordunun stanbul nne gelmesi ehir halkn rktt. Bizansllar, valyelerden birounun karlarn, ocuklarn, hizmetilerini, hatt av kpeklerini ve av kularn bile beraber getirdiklerini grnce, aakaldlar (M. I. 4/252). mparator Aleksi bu mz'i misafirlerden kurtulmak iin onlar hemen kar yakaya geirdi. Ordu znik nne geldi. Yaplan yoklamaya gre: ordu mevcdunun 600.000 kiiye bli olduu anlald. Bunlarn 100.000 kadar harbe yarar piyde olup, geri kalan 200.000 nfs ise, ocuk ve saireden ibret idi (W. 2/245). Babozuk grhunu temizledikten sonra, yeni kuvvet toplamak iin Rum Seluk Sultan Kl Arslan Dvut vilyetlerde bulunuyordu. Yeni akn haber alnca, tedrikini ikml edemeden hemen geri dnd. Fakat Hallar zniki zabtetmek zere iken aralarnda Bizans bayraklar dalgalanmaa balamt. Bizansllar gizlice Trklerle anlam olduklar iin, yalnz kendileri ehre girebildiler, Hallara kaplar amadlar. znikteki Trkler ve bu meynda Kl Arslann anas bu syede Frenklerin ellerine dmekten kurtuldular. Seluk hkmeti Konyaya naklolunup, Orhan Gz 1330 trihinde zniki alncaya kadar, bu ehir 233 sene Bizansllarda kalmtr. Aleksinin hareketine Hallar pek ziyde kzdklar hlde, Rumlar ile bozumak istemediklerinden, 15 haziran 1096 da znik civrndan ayrlarak, iki kol hlinde yollarna devam ettiler. Bohmond'un kumandas altndaki ksm, gn sonra, imdi nn denilen Gorgoni'ye geldi (M. 1/117). Kl Arslann alelacele toplayabildii trk kuvvetleri, l temmuz 1096 sabah birdenbire Bohemond kumandasndaki Hallarn zerine yryerek harbe baladlar.
22
Aix-la-Chapelle54 (Eks l apel) kilisesi papazlarndan olup, 1121 trihine kadar yaplan Hal Seferleri hakknda, seferden dnenlerin ifdelerini dinleyerek, vukuat sahh bir srette hikye ederek yazd trihte, Albert d'Aix55 (Alber d'Eks) diyor ki: Ordudaki baronlarn ve valyelerin karlar, esir olmay lmeye tercih ettiler. Harbin hercmerci srasnda, bu kadnlar en gzel elbiselerini giyerek, hem gzellikleri, hem cilveleri syesinde bu dmanlarnn (yni Trklerin) gnllerini almaa ve hislerine tesir etmee teebbs ettiler (M. 1/119). Demek ki daha yirmi be sene evvel Anadoluya gm olan Trkler, Frenk kadnlarn, hem de kibar snf kadnlarn celbedebilecek derecede yakkl idiler, ikinci seferdeki Kralie Eleonor hdisesi de bunu te'yid etmektedir. Bu srada, ordunun ikinci ksm tepelerde grnnce, birinci ksm cesrete geldi. Muhrebe geceye kadar devam etti, sonunda dehetli bir katlim oldu. Hallar Trk kararghn aldlar; pekok yiyecek, ziynetli adrlar, nakliye hayvanlar ve deve buldular. Trkler Hallar byk bir cesretle karlamlard. Bu hussta Benedictin rhiplerinden, fakih ve mverrih Guibert de Nogent (Giber d Nojan), Gesta Dei per Francorum ismindeki eserinde diyor ki: Hallar, Yunanistan ve Anadolu yerlilerine kar nefret duyduklar hlde, yalnz Trkler ile Frenklerin asker ismine lyk olduklarn itirf ettiler. ki tarafn da ayn celdet shibi olduunu piskopos Barderik dahi sylyor (G. 2/660). Rum Saltanat ismindeki Anadolu Seluk Devleti, Marmara denizinden t Sriye hudduna kadar uzanmakta olduundan, Hallar oradan gemek zorunda idiler. Trklerin mer mlkleri olan bu blgenin mdafaas srasnda, hkmdr Kl Arslan Dvudun gsterdii celdet ve meziyet, dmanlarnn hayranln kazanm ve bu huss isminin trihe gemesini temin etmitir (G. 2/660). Zafer neticesinde, gliblerde hsl olan nee ve gurur, malblarn meziyetlerini methetmelerine mni olmamtr. Mverrih Michaud (Mio), (M. 1/123) diyor ki: Trkleri meth- sen eden muasr mverrihler, Hallara her hussta benzeyebilmeleri iin Trklerin hristiyan bulunmalar lzm geldiini sylyorlar. Ayrca: Eer onlar hristiyan dininde olsaydlar, Teslisi tekil etlen zttan birinin (snn), bir bkireden (Meryem Anadan) doduunu tasdk etmi bulunsa idiler, snn armhta ez ektiini ve ldkten sonra dirilip, hem gkte, hem yeryznde hkmrn olarak, Rhulkuds mrifeti ile insanlara teselli bahettiini itirf etmi olsalard, muhrebede cesur, mdebbir ve mhir olacaklarn ve baka hibir milletin onlarla kys edilemiyeceini ilve ediyor. u son zamanlardaki Garpl mellifler artk bu eserleri niin okumuyorlar da, iftir ve inkr yoluna sapyorlar?
54 55
Aix-la-Chapelle: imdi Almanyadaki Aachen ehri. (Editrn notu) Yni yukarda sz edilmi olan Aachenli Albertus. (Editrn notu)
23
Hal ordusu Konya Erelisine geldikten sonra: A. Godefroy bir ksm hal ile beraber ayrlp Kayseri yolunu tuttu. Gksun ile Mara arasnda Toros dalarnn en g yerlerinden geerek Maraa geldi. Trkler ehirden ekilmi, yalnz hristiyanlar kalmt. Hallar ehrin etrfna kondular. Godefroy gelip bunlara iltihk etti. Yannda bulunan kars orada ld. Ermeni Prensi unvnn taknan Pancrace (Pankras) adnda birisi, Kafkasyada, imal beryada56 hkmdrlk ettiini ileri srerek Baudouin'in hizmetine girdi ve onu lkeler zabtetmee tevik etti. Yamaclk midi ile 400 svri ile 1.000 piyde, Baudoinin hizmetine girdi ve bu grh Urfaya doru yola kt (M. 1/130). O devirde Urfa hristiyanlarnn tbi olduklar reis, Baudoini yardma ard. Baudouin onu baba olarak kabl ettii hlde, Urfaya girince halk isyna tevik edip, Pankras ldrd ve hazineyi ve taht zabtetti. Ondan sonra, mlkn genileterek Douda ilk Frenk Prensliini kurdu. B. Hal ordusu Kilikya'ya gelince, oraya yerlemi olan dostlarn buldular; onlar dahi hallara yardm ve klavuzluk ettiler (L. R. 2/305). Tarsus Trkleri hal bayran kale duvarna ekmeye rz oldular. Bunun zerine Tancrde ehrin nne karargh kurdu. Mtekiben Baudouin kumandasndaki frka geldi. Hristiyanlarla mslmanlar arasnda zuhur eden karklktan istifdeye kalkan ksm, duvarlardan aarak, trklerin hepsini kestiler. Az bir zaman iinde Kilikya Hallarn hkm altna girdikten sonra, Tancrde skenderunu da ald; bulduu trkleri kesip Antakyaya doru yola kt. 20 Ekim 1097 de Nehr-l s57 zerindeki demir kpry geerek Antakya nne kondu. Bu ehri trkler 1084 senesinde Bizansllardan tekrar almlard. Hallar yaklanca, civrdaki mslmanlar ehre iltic etti. Trk emri 7.000 svri ve 20.000 piyde ile ehre girdi (M. 1/143). Hallar 600.000 raddesinde olup, yars silhl idi. Civrdaki Defne mesiresi ile emesi, Nehr-l-s shillerinin gzellii, gyelerini unutturdu. Kendilerini snn askeri sanan bu grhun arasna safhet ve ahlk fesad girdi (M. l/146).
56 57
berya: spanya. (Editrn notu) Nehr-l s: skenderun Krfezine dklen si nehri. (Editrn notu)
24
Hallarn pek salam merbut58 olduklar tikadlarn her gnk hareketlerine byk bir tesir yapaca, iffetli ve kanaatkr bir srette yaayarak ehit olmaa hazrlanacaklar tahayyl edilebilirdi. Fakat, her gnk tecrbe bu ltif hayli izle etti. Din mhiyeti haiz bulunmayan harblerin hibirinde, Antakya etrafnda grlen safhet ve fuhiyt sahnelerine pek ndir tesdf olunmutur. Sriyenin havas o sralarda dahi eski sefhet ve ahlkszlk ile meb olup Hal sfatn taknan avrupallar, tabatin gerek telkin, gerek reddettii arzu ve ivalarn hibirine mukvemet edemediler, yni yapmadklar taknlk kalmad (G. 2/664). Antakya etrafna yaylp yama eden veyhut zevk ve sefya dalan Hallar, Trkler tarafndan datlyor, yahut da itlf olunuyordu. Muhsarann ilk gnlerinde iken, Hallar erzk tkettiklerinden, az zaman iinde alk musbetine mruz kaldlar, ikier er yz kiilik kfileler halinde etrf yama etmee baladlar. Fakat bu srler yalnz kendi hesaplarna alyorlard (M. l/ 149). Alk iddetlendi, yamaclk da resm bir ekil ald. Hatt Noel yortusunun mersimini if ettikten sonra, Tarent Prensinin ve Flandr Kontunun kumandalar altnda olarak etrafa saldrdlar. Birka trk mfrezesini datarak, tede beride topladklar gdlar atlara ve katrlara ykletip karargha getirdiler. Her gn tekrarlanan bu aknlar esnsnda hallar dahi hayli telefat vermekte idiler. Hatt Danimarka Kralnn olu Suenon, nianls olan Bourgogne Dukasnn kz Florine de yannda olduu hlde, gece vakti 1.500 hal ile beraber dolamakta iken, trklerin hcmuna urayp, kffesi telef oldu (M. 1/151). Ktlk ve alk gnden gne fecaat hlini almakta idi. Bu sefere itirk etmi olan Foucher de Chartres59 (Fue d artr) ismindeki papazn ifdesine gre, hallar civrda yama etmedik birey brakmadklarndan ot, aa kabuu ve kk, at, eek, deve, kpek, hatt fareleri ve atlarn koumlarn ve kaylarn bile yiyorlard. En had bir raddeye gelen alk, zten ahlk zayf olan bu grhun btn insanlk hislerini yok etti (B. 57). Byk bir evk ile, yegne imkn olarak grlen, insan eti ile karnlarn doyuruyorlard (B. 57). Bu huss hakknda, sefere itirk etmi olan Richard le Plerin (Hac Riar)'n te'lif ettii Chanson d'Antioche (Antakya Destn) ismindeki eserde grlen iirlerinden bzlar dikkat edilecek derecede ehemmiyetli olduu iin aaya naklolundu: Asaletl Piyer l'Ermit otann nnde oturuyordu. Kral Tafur birok adamlar ile kageldi. Bunlar bin kiiden ziyde ve alktan imi idiler.
58 59
Merbut: bal. Foucher de Chartres (Ltince kaynaklarda: Fulcherius Carnotensis diye geer): yaklak 1058de Chartresda doup yaklak 1127de Filistinde len fransz rhip ve trihi. Gesta Francorum Jerusalem Peregrinantium balkl eserinde Birinci Hal Seferinde hit olduu hdiseleri nakletmitir. (Editrn notu)
25
Asaletmaab! Rahmet-i Rahmn adna bana yol gster, Zira alktan ve zayflktan lyoruz dedi. Piyer cevap verdi: Cebn60 olduunuzdandr dedi. Haydi, urada lm yatan trkleri toplaynz, Tuzlar ve piirirseniz, pekl yenir onlar. Kral Tafur: Doru sylyorsunuz dedi. Otaktan ayrld, avenesini ard, Toplandklarnda on bin kiiden ziyde idiler. Trkler yzld, barsaklar karld, Etlerinden halama ve kebab yapld. Doyasya yediler, amma ekmeksiz olarak. Bunu gren putperestler (Trkler?), pek korktular. Et kokusundan hep duvarlara dayandlar. Yirmi bin putperest, bu aveneyi seyretti; Alamadk Trk kalmad (Antakya Destan, B. 57-58). Avene birbirine yle diyordu: te Karnavaln son gn Mardi Gra geldi. u trk eti zeytinyanda pimi domuz srtndan ve jambondan daha iyidir. ayrlarda artk trk ls bulunmaynca: Mezarlklara vardlar, lleri kardlar, Hepsini st ste yarak bir tepe hline getirdiler, rm olan barsaklan Nehr-l s'a attlar; Etlerin derilerini yzp rzgrda kuruttular. (Antakya Destan, B. 58). Bu sefletin neticesi olarak Hal karargh artk ordu manzaras ire etmemekte idi. Birok hal btb bir hlde inlemekte, bir ksm da civrda kpek lei gibi eyler aramakta idi (M. 1/152). Btn bu felketlere, kamak hdiseleri de ilve oldu: Sabr ve cesret numnesi olmalar icb edenlerin katn grenlerin meysiyeti son dereceye vard. Balarna gelen bellardan dolay hallarn mesl tuttuklar Kei Piyer, bunlarn feryatlarn dinlemek ve safletlerine itirk etmek istemedii gibi, bu Mukaddes Seferin neticesinden midini kesip kararghtan gizlice kat. Bu hdise gkten yldzlar dm gibi hallar taaccbe drdn kei Guibert de Nogent nakletmektedir (M. 1/153). Hdiseyi haber alan Tancrde hemen tkibe kt, Kei Piyer ile Dlger Charpentier'yi yakalayp rezletle geri getirdi. Ordu, cebn bir srette katn keiin yzne vurarak, telkin ve tevik ettii bir dvdan asl geri dnmiyeceine ncl zerine yemin ettirdi (M. 1/153).
60
Cebn: korkak, yreksiz, alak.
26
Bu gibi vukuat esnsnda Hal kararghna her gn pekok yerli gelmekte ve Frenklerin iddetli skntlarn ve mitsizliklerini, dnte vatandalarna anlatmakta idiler. Bohmond orduyu bu tehlikeli durumdan kurtarmak iin, hdiseyi anlatanlar bile isyn ettirecek bir tedbire mracaat etti. Bunu XII. asr mverrihlerinden, Sriyede Sr ehri katolik metropolidi Guillaume (Giyyom) u sretle naklediyor: Bohmond birka trk getirilmesini emretti. Bunlar hemen ldrtt. Byk bir ate yaktrp ve cesetlerini ilere geirtip piirttikten sonra, akrab ve taallukatnn yemeleri iin kurulacak sofralara getirilmelerini emretti. Bunun ne demek olduu kendisine sorulunca: Bugn toplanan mecliste, kumandanlarn verdikleri karara gre, kararghta bulunacak btn trklerin ve hafiyelerinin bylece piirilip prenslere ve orduya ikrm edileceklerinin herkese bilinmesi iindir cevbn verdi (M. l/ 155). Bundan sonra kaacak olanlarn da insan ldrenlere mahsus olan cezya arplacaklar iln edildi. Fakat hdiselere hit olanlarn ifdelerinden anlald zere, hallarda her trl ahlkszlk; adrlarda dahi ktlk ile fuhu, kumar ve safhatin her trls hkm srmekte idi. Bu felket anlarnda hallarn ekserisine din adamlarnn tesellleri tesir etmiyordu (M. l/ 154). Papann murahhas ile papazlarn bir ksm, bu taknlklarn slhna teebbs ettiler. O aralk zelzele olduundan, bu huss Allhn bir ihtr olarak gsterilip dua edilmesi ve oru tutulmas hallara emrolundu. Kararghn etrafnda alay tertibinde dolalarak tvbe ve istifar kasdeleri okundu. Bu tedbiri te'yid etmek zere ordu ve ruhban reislerinden mrekkeb bir mahkeme kurulup mcrimleri tkib ve tecziyeye memur edildi. Sarho olarak yakalananlarn salar kesildi. Din hussunda kfrbazlkta bulunanlarla kumarbazlara kzgn demirle damga vuruldu. Zin ileyen bir papaz rplak olduu hlde sopa ile dldkten sonra kararghn iinde gezdirildi. Mcrimler mahkm edildike, bunlarn kesretinden hkimler rkt. Umum bir ekil alan fuhu bsbtn durdurmak iin konulan en iddetli cezlar bile tesirsiz kald. Btn kadnlarn ayr bir yerde bulundurulmas kararlat. Fakat bu tedbir menedilmek istenilen cinyetlerden daha irkinlerinin vukuuna sebep oldu. Kocasz olduu hlde gebe kalan bir kadn bulununca, en ar ikenceye dar edilirdi (M. 1/154). Hallar Antakyay sekiz ay muhsara ettiler. Yardma gelen Trk ordusu ile kale arasnda kalarak mahvolmak zere iken, muhfzlardan birinin hyneti ile i deiti.
27
Mverrih F. Funck-Brentano Antakyann Hallar tarafndan zabtn ylece hikye ediyor: imalden hicret edip Antakyada ihtid etmi ve Firz ismini alm olan bir yabanc, ehrin kulelerinden nn muhfazasna memur edilmiti. Bohmond, Firz ile gizlice mnsebete girip, kaleyi teslim ederse, kendisini tekrar Hristiyanla kabl ettireceini ve kymetli pekok hediyeler vereceini vaad etti; Firuz kaleyi teslime rz oldu (B. 62). (Firz, Bohmond ismini alp, Kudse kadar hallara hizmet ettikten sonra, tekrar mslman olmutur). Bir gece hal svrileri ovaya, piydeler de srtlara yayld. Btn gece Firz bunu beklemekte idi. afak skerken, hallar kuleye yaklatlar. Duvara dayatlan merdivenden evvel 60 hal yukar kp, arkalarndan gelen arkadalar ile kuleye yerletikten sonra: Allh istiyor sadsn ykselttiler. Hallar dier kulelere de kp, bulduklar Trklerin kffesini vahyne bir srette itlf ettiler: bu meynda Firzun kardei de telef oldu. Antakyann btn meydanlar cesetlerle doldu. Bunlardan kan mstekreh koku oralarda durmaa mni oluyordu. Sokaklarda yryebilmek iin llere basmak lzm geliyordu. ki gn sonra kokudan geilmez oldu. Katlim bitince, zevk, sef ve fuhyat tekrar balad. Mkellef ziyfetler verilip, mslman kadnlar dans ettiriliyor, vahlik unutulmayp erkekler de ldrlyordu. Bu sefih adamlarn sefs ok srmedi. Musul Atabeyinin imdda gnderdii Kerboa ordusu ile beraber Antakya nnde grnd. Msrdan gelen babozuklar da orduya iltihk etti. Eer Kerboa Hallarn alm olduu Urfay muhsara etmek iin hafta gecikmemi olsa idi, Antakya ahlisini kurtarm olacakta (B. 66). Kerboa Hallarn skenderun ile mnsebetlerini kesti. 8 haziranda Hallar Trklere hcm ettilerse de, karmakark bir hlde geri dndklerinden, yiyecek tedrikine re bulamadlar, ktlk ve alk dehetini gstermee balad. Bir ekmek paras bir altna satld. Hallarn bzlar kamay tercih etti. Bunlardan gece vakti duvarlardan halatlarla inenlere Funambule (Fnambl), yni ipte oynyan lkab verildi, i iten getikten bir sene sonra, Papa bunu haber alp, Fransa piskoposlarna gnderdii bir emirnmede, kaanlar aforoz etti. 11 haziran 1098 gecesi, kaleden iplerle inip kaanlar arasnda Guillaume Grandmesnil ile kardei Aubri, Gui Trousseau, Clermont-ls-Lige Kontu Lambert ve arkadalar vard. Bu tabansz adamlar, imdda gelmekte olan imparator Aleksinin kararghna yetiip kurtuldular (B. 66). Kaanlarn bir ksm, oradan memleketlerine dnd. Pidr kumandan Hugues-le-Grand Fransaya ekildi. Bayraktar ve Meclis Reisi bulunan Etienne de Chartres da utanmadan kat. Dlger Charpentier ve Fransa Kralnn akrabsndan olan Melun Vikontu Guillaume dahi savutular (G. 2/665). 28
Gibbon diyor ki (G. 2/664): Hallar kvranp dururken, bir papazn dindarne bir ekilde yapt hilekrlk imdatlarna yetiti. Bu mukaddes seferde, bu dindar orduda, Allhn ilhm syesinde gibi grmek, gibden haber vermek ve sk sk mcizelere hit olmak det hkmne girmiti. Antakya nndeki Hallarn en felketli gnlerinde bu hdiselerin, fevkalde bir iddetle ve pek byk bir muvaffakiyetle tekerrr ettiine Frenkler ocuklar gibi inanyorlard. Ahlk olduka mekk bulunan Pierre Barthlemy isminde Marsilyal bir papaz, Hal meclisine mracaat etti ve u beynatta bulundu: Saint Andr ismindeki azzin gece sra ile ryda kendisine grndn, Antakyada Petro kilisesinde toprak kazlnca, sy armhta yaralam olan mzran bulunacan ve bu mukaddes silh ordunun nnde gtrlnce, mslmanlarn mutlaka malb olaca mjdesini verdiini ilve ettti (G. 2/666). Bunun zerine, o kiliseye gidildi. Papaz Barthlemy'nin setii iki kii ile ieriye girilip, onun gsterdii yeri on iki ayak ( buuk metre) derinliinde kazdlar. O zaman Barthlemy ukura atlad. Cbbesinin iinde sakl bulunan ve bir mslman askerine ait olduu tahmin edilen bir mzra, ukurun dibinde bulmu gibi dar att. Altn ile ilenmi bir ipek rtye sarlp sdedil hallara gsterilince, bunlarn dm olduu mitsizlik hemen sevince mnkalb oldu61 ve hsl olan heyecn kendilerine eski cesretlerini iade etti. Bunu gren reisler, ertesi sabah hcma hazrlanmalarn kendilerine tenbih ettiler. Rhip Raimond, mukaddes mzrak omuzunda tuttuu halde, 1098 senesi hazirannn 28 inci gn Hallar Trklere hcm ettiler|. Tam bu srada, dan birinde, beyaz elbise giyinmi ve ellerinde parlak silhlar tutmakta olan svri grnd. Papann murahhas bu kiinin Aya Yorgi, Aya Teodor ve Aya Moris ismindeki azzler olduunu iln etti. Bu mretteb hdise sahh kabl olunarak Hallara cesret verdi. Taassublar galeyna gelerek, yaptktan hcm zerine, Kerboa ordusundaki emrlerin maiyetlerindeki askerler dald; Kerboa da ekilmee mecbr kald. Halep, am ve Kuds Emrleri, ile beraber kaan askerleri tkib ettiler; sndklar yerlere ate verdiklerinden breler alevler iinde kebab oldular. Frenkler, malblarn adrlarnda bulduklar mebzl yiyecekleri ve ganmet mallarn tadlar. Kale muhfzlar da o gn teslim oldular. Muhrebede hazr bulunmu olan Gestes mellifi diyor ki: nlerinde beyaz bayrakl bir mfreze bulunan saysz askerin dalardan indikleri grld. Bunlar s tarafndan yardma gnderilen ordu idi. Bu hdise asl yalan deildir, ok kii grmtr (B. 70-71). Durmadan bu gibi masallar yaylarak Hal Seferleri devam ettirilebilmitir. Esir den, hatt teslim olan Trkler bile katlolunup, herey yama edilmitir. Kadnlara gelince: Karnlarna birer kl batrlmaktan baka bir fenalk
61
Mnkalb olmak: dnmek.
29
yaplmad diye Kont d Tulz'un papaz tarafndan ileri srlen mtlea, istilclarn insan hisleri ile mnsebetleri kalmadna dellet eder (B. 71). Hallar, bu muvaffakiyetten sonra, Papaya, Avrupa hkmdrlarna ve milletlerine yolladklar mektuplarda muzafferiyetlerini ibl ettikleri hlde uradklar felketten ve zyiattan bahsetmediler. Bizans mparatoru Aleksinin Kudse kadar Hallara refkat edecei hakkndaki vaadini hatrlatmak iin stanbula bir sefret hey'eti gnderildi. Elilerden Comte de Hainaut (kont d Eno) znik civrndaki dalardan geerken trklerin taarruzuna urad. Comte de Vermandois (kont d Vermandua) dahi Barbarlarn (Mverrih Mio Trklere bu lkab vermektedir) tkibatndan kurtulmak iin bir ormana snd (M. 1/193). Comte de Vermandois stanbula geldikten sonra, kendisini eli olarak gnderen arkadalarn unutup, utanmadan Avrupaya dnd. Hallar, sonbahara kadar Antakyada kalmaa karar verdiler. Orduda zuhur eden hastalklar, kadnlarla fukardan ounun telef olmasna sebep oldu. Yeniden gelmekte olan hallarn pek ou da Antakyaya geldikten sonra, ayni kbete urad. Papann vekili olan Puy Piskoposu ektii meakkate dayanamyarak ld. Nihyet ordu Antakyadan kalkp Maarr ehrine geldi; kanl muhrebeler balad. Hallar ldrdkleri Mslmanlarn cesetlerini ikiye biip altn aramaa koyuldular. Dier bir ksm'da cesetleri para para kesip ve piirip yiyorlard (Gestes) (B. 76). Mukvemeti kesilen ahli teslim oldu (11.XII.1098). Muhsaray idre etmi olan Bohmond ahlinin karlar ve ocuklar ile beraber kymetli mallarn da alarak kale kapsna iltic etmeleri haberini gnderdi. Bu sretle canlarn ve mallarn kurtaracaklarn vaad etti. Fakat bu haber bir hiyleden ibretti. Zira, Maarrya girer girmez, kudurmucana katlima ve yamaya koyuldular. Kuyular aratrp pekok kymettr mal buldular. Bohmond'un szne inanan brelerin mallar alndktan sonra, kendileri de ldrld; bir ksm da esir olarak satlmak zere Antakyaya gnderildi (B. 77). Papaz Foucher de Chartres dahi: Mslmanlarn kffesi en bynden en kne kadar ldrld, ve neleri varsa yama edildi diyor (B. 78). Maarrda da Hallar erzksz kaldlar. Michaud: Barbarlklarnn mbalgal bir srette icr edilmesinden dolay, Allh cezlandrmak istiyormu gibi, karnlarn doyurabilmek iin, ldrdkleri insanlarn cesetlerinden baka hibir ey bulamadklarn ve bu iren mecbriyete pekok halnn mutavaat62 ettiini yazyor.
62
Mutvaat etmek: itaat etmek, baemek.
30
Raimond d'Aguilersin (Remon d'Agiler) papaz, buna dair nefret edilecek bz tafsilt vermektedir: Ktlk o dereceye geldi hallarn halk takm, on gndenberi her tarafta grlen cesetlerinin tahalll63 etmi ve kokmu etlerini oburcasna yiyorlard (B. 78). Aix (Eks) Bapiskoposu bu canavarl mzur gstermee kalkp: Hallar iz'ac eden ala s iin mruz kaldklarn ve bu sebeb kendilerini mzur gstereceini syledikten sonra: Hristiyan askerler, bu sretle lleri yemekle dahi Mslmanlarla harbetmi olduklar eklinde bir ucbe sylemitir (B. 1/199200) Her seferi, hatt her ehrin yamasn mteakib hallarn a kalmalar clib-i dikkattir. Hibir istil ordusu bu mstevller kadar gd sknts ekmemitir. Bu hdise Hallarn tekiltsz ve yalnz yama ile megl bir grh ve, vstalar ile ikml ilerini temin etmee muktedir olmayan basz ve dimasz bir insan kalabal olduu kanaatini takvye etmektedir. Hallar Maarrdan kalkp am Trabulusunun 30 kilometre imal-i arknda Kal'at-i Arka'ya geldiler ve muhsaraya baladlar. Fakat, Antakyann zabtn temin eden Mukaddes Mzrak hussunda, ordu ile papazlar arasnda kan ihtilf devam etmekte idi. Mzrak Comte de Toulouse'un muhfazas altnda olduundan, bu syede toplanmakta olan ve sadaka denilen paralar, rhiplerin hrsn uyandrd ve yaptklar propaganda yznden gitgide bu tlsma inanlmaz oldu (G. 2/667). Mnazaalara nihyet vermek iin papaz Barthlemy'nin ate imtihanndan geirilmesi kararlat. Eer bu papaz hakkaten Allhn ilhm ile hareket ediyorsa, mzrak da hakik ise, kendisi ateten vikye64 olunacakt. Aksi takdirde yanacak ve mzran adem-i meriyeti65 meydana kacakt. Bu ameliyeye 8 nisan 1099 da teebbs edildi. Evvel, bu i iin ylan odun, mu'td mersimle tes'd66 edilip, bu huss hakknda hkm vermesi Allhdan niyz edildi. Ondan sonra, 4 metre uzunluunda bir sahaya iki sra odun dizildi ve tututuruldu (B. 79). Papaz Barthlemy yalnayak, srtnda gmlek ve elinde Mukaddes Mzrak olduu hlde ynn arasndaki yoldan gemee mecbr edildi. Antakya Destannn 137. msrandan balayan trife gre: Ate yerinin etrafna pekok hal toplanp, odun atmakta idiler. Zavall papaz, mahretine ve atikliine ramen koa koa geerken, karn ve butlar kavruldu ve son nefesine kadar bgnh olduunu syleye syleye, can verdi. Mukaddes denilen mzran sahte olduu bu sretle meydana kt. Tamah ve haset sikas ile kendi papazlarna
63 64 65 66
Tahalll: bozulma. Vikye: kayrma, koruma esirgeme. Adem-i meriyet: geersizlik. Tesd: kutlama, kutsama.
31
bu ukbeti yapan ve seyreden hallardan mslmanlarn ne bekleyebilecekleri pek kolay anlalr (G. 2/667; B. 80). Kal'at-i Arka'y alan Hallar, shilden geerek yollarna devam ettiler. talyadan gelen gemiler bol mikdrda yiyecek getirdikleri gibi, Hallar yol zerindeki ehirlerin emirlerinden bol bol fidyeler alarak shilden ayrldlar ve Kudse doru ilerlediler. Kudsn Zabt Memleketlerinden hareket ettikten tam sene sonra Hallar Kuds grdler; sevinten lenler oldu. 15 temmuz trihine msdif cuma gn, saat te hcm edip ehre girdiler. Dehet verici bir srette katlima baladlar (M. I. 4/256). Uzun zamandanberi durmadan byle hareket etmeye hazrlanm ve alm olduklar iin, hallarn taassubu had bir dereceye varm ve kalplerinde merhamet ve insaniyet hislerinden hibir eser kalmamt. Mslmanlarn kar durmayp itaat etmeleri, Hallar tatmin etmedi. Kadn, erkek ne buldularsa itlf ettiler. gn her taraf kana boyand. Cesedlerin kokmas sr hastalklara sebep oldu. Yetmi bin mslman ldrdler, yahudileri de sinagogda diri diri yaktlar. Kamme Kilisesine gidecek dua ettikleri mddete adam ldrmee ara verdikten sonra, cinyetlerine ve mal yamasna devam ettiler (G. 2/670). Mslman kadnlarn, snm olduklar mer camiinde ocuklaryla beraber ve onbin kadar mslman da da Sleymn Mabedinde itlf ettiler. Orada herkim bulunmu olsa idi, ayaklar topuk kemiklerine kadar llerin kanna batard. Bu cinyetlerden sonra da yamaya devam ettiler (M. I. 4/258). Godefroy de Bouillon, Hal Seferini tevik ve tertb etmi olan Papa II. Urbain'e gnderdii mektupta: Kudste bulduumuz dmanlara (Mslmanlara demektir) ne yapldn renmek isterseniz, mlmunuz olsun ki: Sleymn Ma'bedinin kaps nnde ve Ma'bedin iinde bizimkilerin atlar dizlerine kadar mslman kanlarna basarak yryorlard ibresini ilve etmiti67. Bu mektup Roma'ya vsl olduu vakit, Papa lm ve bu tatl haberi alamamt. Foucher de Chartres, eserinin 18. bbnda68 diyor ki: Bu sretle adam ldrmekten bktktan sonra, hallarmz evlere yaylmaa baladlar, ellerine geen hereyi aldlar. Bir eve ilknce hangisi girerse, bulduu eylerle beraber eve de ship oluyordu. Knn olarak tatbk edilmek zere bu keyfiyet daha bidyette kararlatrlmt.
67
Papaya bu haberi tebir eden Godefroy de Bouillonun heykeli Bruxellesde Kral Meydannda, Saint Jacques-sur-Coudenberg kilisesinin nne dikilmitir. (Yazarn notu) 68 Bb: kap, blm.
32
Bir insan, hangi millete mensb ve hangi dine mu'tekid olursa olsun, yukarda Kuds bahsinde gsterildii zere Halfe mer-l Frukun 636 senesinde Kuds aldktan sonra, hristiyan ahliye verdii bert ahkm ile Hal Avrupallarn vahetini mukyese edince, bu mstevllere ve kurbanlarna acmamak mmkn deildir. Kudsn idresi iin katolik papazlar bir Patrik intihbn, ve onun kral olarak da tannmasn teklif ettiler. Fakat bu iddiay mbalal bulan valyelerin srr zerine, kralla Godefroy de Bouillon seildi ve Kamme Mdafii unvnn ald. Cismn hkmdrl elde edemiyen katolik papazlar, ortodoks mezhebini i69 addettirerek, Kuds Patrikliinin vridatn ve hakkk- kazsn70 gasbettiler (Renaudot, Histoire des Patriarches dAlexandrie s. 479). Bundan baka, Kuds ile Yafa ehirlerinin drtte birine de mlik oldular. Yerli hristiyanlar, gy kendilerini kurtaranlarn (hallarn) demirden yaplm boyunduruu altna girdikten sonra, mslmanlarn msmahakrne muamelesinden mahrm kaldklarna teessf ettiler (G. 2/671). Katolik papazlar doymak bilmediklerinden, yalnz madd menfaat temini ile urayorlard. Kiliseleri zabtederek, piskopos ve papaz tyini ile megl bulunuyorlard. Bu sretle ortodoks papazlar ltin papazlarnn hrsna fed edildi. Hallar dvet ettii sylenen Ortodoks Patrii Simeon'un yerine, ahlk olduka mekk bulunan ve ngiltere Kral Guillaume'un byk olu Normandie Dknn rhibi olan Arnould, Kuds Patrikliine intihb ve ik'd71 olundu, intihbn ertesi gn afakla beraber anlar alnd. Dua okunduktan sonra, halk kiliseden kp ve hemen silhlanp Kuds zerine yrmekte olan Msrllara karkoymak zere bat kapsndan dar kt. Godefroy bunlar idre etmekte olup yeni Patrik dahi snn asld iddia olunan armh tamakta idi. Papazlarn bir ksm ile kadnlar, ocuklar Kei Piyer'in idresi altnda olmak zere Kuds'de kaldlar. Bu grh sr hlinde, mukaddes addolunan makmlar gece gndz dolaarak, Allhn mafiretini ve mslmanlarn itlfn niyz etmekte idi. Hal ve slm ordular ovada kar karya gelip, arpmaya baladlar. Hallar, Msrllarn ilk saflarn yardktan sonra, Duc Robert bunlarn byk sancan zabtetti. Bu haber zerine Msrllar ekilmee baladlarsa da, Godefroy, valyelerin banda olarak, iddetli hcm ile taburlarn datt. te o zaman katlim dehet kesbetti. le kaabilenler saflet iinde oldular. Bu mnsebetle Hallar yeni muhsmlarnn trklere nisbetle pek az korkulacak derecede cebn olduklarn grdler (M. 1/254).
69 70 71
i: (buradaki anlam) doru yoldan sapm. Hakk- kaz: mahkeme etme, hkm verme yetkisi; jridiksiyon. kd: bir hkmdr tahta karma, tahta oturtma.
33
Hal Seferlerinin birincisi bu sretle hitm buldu. Avrupal mverrihler ilk Hal Seferinin 600.000 kiiye mal olduunu sylyorlar. Fakat bunlarn getikleri yerlerde Macar, Bulgar ve Rum ahli ile Trk ve Araplarn uradklar telefat elbette Frenklerinkinden pek fazladr; mal zyiat da baka. Btn bu vahlikler. Allhn (yani Allhn Olu dedikleri s'nn) kabrini kurtarmak iin yaplmtr. Fakat bu iddiann, mnsn anlamak hl mmkn olamyor. Kei Piyer 1100 senesinde Avrupaya dnd; pekok rlik getirdi. Belika'da Huy civrnda yaptrd manastra duac sfat ile yerleip, 8 temmuz 1115 de ld. Vatanlarna dnen dier Hallar dahi kymetli ganmetler getirmekle iftihr ettiler. Mesel: bir ie iinde Meryem-Anann stnn bir damlas, dier bir iede Tevrtn rivyetine gre Msrda hkm srm olan Zulmtn (karanln?) az bir mikdr, dnmek hassasndan mahrm edilmi olan halkn ibdetine arzolundu (B. 92). Sriyede Frenk Hkmetleri Birinci sefer syesinde Hallar Sriye ile Filistinde balca drt hkmet kurdular : 1) Kuds Krall: 1099 dan 1187 senesine kadar 88 sene devam etmi ve Salhaddin-i Eyyb tarafndan hitma erdirilmitir. 2) Edessa (Urfa) Kontluu: Godefroy'nn kardei Bodouin tarafndan 1098 de tesis olunmutur. Bodouin Trklere esir dp Sivasa nakledilmi ve 1103 de fidye-i nect72 bir ermeni tarafndan verilerek esirlikten kurtulmutur. Urfa ile havlisi 1144 senesinde Trkler tarafndan zabtolunmu ve Frenk hkimiyeti ancak 46 sene devam edebilmitir. {3) Trabulus Kontluu: 1108 yarihinde 70 Ceneviz tarafndan 1098 de tesis olunmu ve hibir vakit Kuds krallna tbi olmamtr. 1267 trihine kadar 169 sene devam etmi ve Msr Sultan Beybarsn istils ile hitma ermitir.}73
Fidye-i nect: esir den bir kimsenin esirlikden kurtulmas iin denmesi gerekli mebl. { } iine alnm olan bu paragrafn 4) de anlatlan Trabulus Kontluu ile bir ilgisi yoktur. Bu paragrafn dizilirken yanl dizildii ve musahhihlerin de gznden kam olduu anlalmaktadr. Sriyede tekevvn etmi olan drt Frenk Hkmetinin ncs Antakya Prensliidir. Bu paragrafn yerine yle bir paragraf vaz edilmelidir:
73 72
3) Antakya Prenslii: 1098 ylnda gerek Kudsden gerekse Bizansdan bamsz olarak Bohmond tarafndan kurulmutur. 1268 trihine kadar 170 sene devam etmi ve Msr Sultan Beybarsn istils ile hitma ermitir.
34
4) Trabulus Kontluu: 1108 trihinde 70 Ceneviz gemisi ile gelen Bertrand74, ehri muhsara ve [1109 ylnda] zabtetmitir. Etraf yama ve tahrb edildi. ehirde yn, ipek ve keten kuma dokumakta mhir 4.000 den fazla amele var idi. Bu san'at Hallar tarafndan ihml edildi ve mahvoldu. ehrin ktphanesinde ran, Arap ve Rum edebiyatna ait eserler mevcd olup, yz hattat mtemdiyen istinsh etmekte75 idi. ehrin kads kymetli kitap bulmak zere her tarafa adamlar gndermekte idi. ehir Hallarn eline getikten sonra bu ktphane yakld (M. 1/305). Bir grh chil ve mutaassb olursa, yapaca i elbette byle vahliktir. Askeri Tarkatler Filistinde tutunmakta en ziyde alkadar olan kilise erkn, tekilta ve kei unsuruna istind etmitir. Bu maksatla vcda getirilen 3 tarkate girenler, Trkler ile Araplara kar harb edeceklerine yemin ederlerdi (M. 1/490 - 1/493; G. 1/293). Byk stad [ya da std- zm] ismini verdikleri reisler, kibar aileler efrdndan seilirdi. Asker Tarkatler Hallarn Kudse yerlemesinden sonra kurulmutur. Kudsn istirddndan76 sonra, biri Rodosa, biri Almanyaya, biri de Fransaya ekilmitir. Bunlar hakknda lzm gelen mlmat [kitabn sonundaki] Lhikada77 bulunmaktadr. 1101 Seferleri Bu seferleri yapanlar tamamiyle hezimete uradklarndan, Avrupann yeni mellifleri meskt brakmakta ve Hal Seferlerinin ikincisi olduu hlde sraya ithl etmemektedirler. Ehemmiyetine binen aada hlsa edildi. Birinci sefer esnsnda Hallar Kudse gelinceye kadar dehetli teleft vermilerdi. Daha Antakyadan hareket etmeden Avrupadan yardm istediler. Bu hussta gnderdikleri mektuplar, kiliselerde okunup halk galeyna getirildi. Kudsn alnmas yeniden dindrne bir evk uyandrdndan, yeni bir sefer hazrland. Almanya imparatorunun akrabasndan Poitiers (Puatie) kontu IX. Giyyom baa geti.
(Editrn notu)
74 75 76 77
Bertrand de Saint Gilles. (Editrn notu) stinsh etmek: kopyalamak. stirdd: geri alma. Lhika: ek.
35
Gerek talyada, gerek Almanyada Hallarn evki ve tehcm birinci seferinkinden daha umum oldu; yalnz Lombardiyadan 100.000 hal sefere kt. Kt'alara Bavyera dukas Wolf ile mparatorluk mrahoru Konrad kumanda etmekte idiler. Avusturya kontesi da dahi bunlara refkat etti. Savua Kontu ile papazlara pekok ihsnda bulunduklar gibi, dier zenginler dahi kilise ve manastr yaptrdlar. Birinci Ordu Birinci Ordu Lombarlardan mrekkeb idi. Ahlisi hristiyan olan Bulgaristandan ve Bizans eyletlerinden geerken, evvelki Hallar gibi yapmadklar taknlk ve soygunculuk brakmadlar. stanbulda byk karklklar kardlar ve byk telefta sebep oldular. Saraya da hcm ettiler. Hediye vermek ve yalvarmak syesinde mparator Aleksi bu yamaclar Anadoluya geirebildi. Kfile zmit kasabas ve Hersek ky civrnda karargh kurdu. Oraya mrahor Konrad idresinde bulunan seme Alman askerleri ve Laon ve Soissons (Suason) piskoposlarnn idresinde Fransz Hallar geldi. Her hal ordusunda olduu gibi, bu ordu: hac, papaz, kei, kadn ve ocuktan mrekkeb olup 260.000 kiiye bli olmakta idi (M. 1/262). Kudse gitmeden evvel Badad ve Horasan eyletini fethetmekten bahsedecek derecede chil idiler. Fakat bu fikri ilhm edenlerin gizli maksad : iki sene evvel Trklere esir dp Sivasa srlm olan Urfa Kontu Bodouini kurtarmak idi. 1101 senesi mays aynda Hallar yola kp, douya doru giderek yiyecek sknts ekmeksizin ve dmana tesdf etmeksizin yollarna devam edebildiklerinden, gururlar bsbtn artt. 21 haziranda Ankara mstahkem mevkiine geldiler. Kaleyi aldlar ve trkten mrekkeb olan ahliyi kltan geirdiler (M. 1/263). Oradan ankrya gittiler, fakat alamayp yollarna devam ettiler. O srada saflet bagsterdi. Trkler Hallar iz'aca baladlar, istilclar birka frkaya ayrld. Fakat alnan her trl tedbire ramen yollarda telef olmakta idiler. Frkalar yine birleti ve biraz rahat buldu. Ktlk gnden gne artmakta iken Hallar Osmanck ovasna geldiler. Merzifona doru yola kmya hazrlandklar srada, byk bir harp olacan Milno Piskoposu iln eti. Elinde tuttuu ve Sen Ambruaza78 ait olduunu iln ettii kolu gstererek orduyu dolat. Reymon d Sen Jil dahi Antakyada kef olunduu sylenen Mukaddes Mzra o sretle gezdirdi. Btn Hallar gnhlarn itirf ameliyesine tbi tutulduundan, papazlar bu huss ile pek ziyde megl olduklar gibi, s nmna gnhkrlar affetmek syesinde dahi hallarn mitsizliini haylice tdil ettiler.
78
Sen Ambruaz: San Ambrogio; franszcas: Saint Ambroise. (Editrn notu)
36
Ordudaki her millet ayr harbe girdi. Evvel Lombarlar Trklerin hcmuna kar durdular. Fakat, birka saat sonra adrlarna dndler. Bunun zerine Konrad Almanlarla beraber hcma geti. Lkin deta bir ok yamuruna uram gibi btab dp talyanlara imtisalen ekildiler. Mteakiben Burgonyallar ileri atldlarsa da, onlar da sonradan geri dndler. Balarnda Kont d Blua79 ile Laon Piskoposu olduu hlde Franszlara sra geldi. Bunlar da akam st tkatsiz bir hlde dndler. En sonunda Reymon do Sen Jil maiyeti ile ilerledi. Fakat btn svrileri telef olunca, Trklerin tkibinden kurtulmak zere yksek bir tepeye ekildi (M. 1/265). Gece olunca, iki ordu birbirinden iki mil mesfedeki kararghlarnda toplandlar. Reymondun askerleri ile beraber Sinoba doru kat haberi birdenbire hristiyanlar arasna yayld. Kaabilecek hlde olanlarn kffesi birden kararghtan uzaklatlar. Sabah olunca, Trkler hristiyan adrlarna hcm ettiler. Bu adrlarda ancak yalca hanmefendiler, bkireler, ocuklar ve hastalar kalmt. Kaan kocalarnn ve akrablarnn brakm olduu bu kadnlar, barbarlardan (Trkler demek isteniyor!) baka kimse kalmadn grnce ve bunlarn ellerine deceklerini anlaynca, ne derecede me'ys olduklar' bedihdir. Zaif bir hlde olarak titremekte bulunan bu halk ktlesini Trklerin gaddarlndan koruyacak kimse bulunmadn anlamakta ve Alber dEksin ifdesine gre Trklerin mekrh peremleri ile yaban manzaralar, siyah ve pis bir durumda bulunan cinlere benzemekte idi. (Malblarn byle irkin iftirlarda bulunmalar yalnzca kendi kklklerine dellet eder). l temmuz 1096 trihinde, nn muhrebesinde Hallar malb olmak vaziyetine dnce karlarnn ve kzlarnn sslenerek Trkler ile bulumaya hazrlandklar hatra getirilirse, Alber d'Eks'in kulland kelimelerin mnszl anlalr. Bundan baka, Hallar Trklerin Anadoluya dvet etmediklerini de unutmamak lzmdr. Kaan Hallar, analarn, karlarn ve kzlarn Osmanckda Trklerin, insfna ve merhametine brakm olduklarndan, nefret ve hakrete yalnz kendileri mstahaktr. Trkler bu tahrbkr ve cebn mstevlleri tkib ettiler. Mio diyor ki (M. 1/266): mil boyundaki arzide, gerek kaanlar, gerek kovalyanlar, altn paralar, altn ve gm kap ve avni ve ipek kumalar zerinden geiyorlard. Ziynete mteallik, bulunan bu ey zerinde katil almetleri grnmekte idi. Sinoba doru uzanan btn yerlerde, hristiyan kannn dklmedii hibir ova, hibir geit, meskn vey bo bir yer yoktu. Trklerin Hallar armadklarn, bu gibi mstevllerin nnnde, Antakyada, Maarrda ve Kudsde ne gibi iren hareketlerde bulunduklarn ve her tarafta kaarken yerlere atlan eynn haydutlukla elde edilmi olduunu Mio'nun bu mnsebetle de hatrlamamas bir mverrihin yapabilecei en byk hatdr.
79
Conte de Blois
37
Frenk mverrihleri bu sretle alktan, yorgunluktan ve meysiyetten dolay telef olanlarn 160.000 nfsa bli olduunu sylyor. Fakat bunlarn bir ksm kat gibi, mhim bir ksm da Trklere esir dp canlarn kurtarm ve insafl muameleye tesdf etmi bulunmalar muhtemeldir. kinci Ordu Kont d Nver ile Kont d Burj idresi altndaki Hallar 1101 maysnda stanbula gelip zmite doru yollarna devam ettiler. 15.000 silhl askerden mrekkeb olan bu grh arasnda, evvelkilerde olduu gibi, pekok kei, kadn, ocuk ve silhsz halk kfileleri mevcd bulunuyordu. ki haftada Ankaraya geldiler. Lombar ktlesinin kbetinden haber alnca, cenba doru yrdler. Seluk Devletinin merkezi olan Konyay birka gn muhsaradan sonra, yollarna devam ettiler. Ereli civrnda Trkler grnd. Kont d Neverin kardei olup ordunun bayran hmil bulunan Rober, kamaya nayak oldu. Ona imtisl ederek80 dier reisleri dahi Adanaya doru kamaya baladlar. Hallarn adrlar, mallar trklerin eline geti. Binlerce kadnn ve ocuun barbarlarn eline dp Horasana gtrldn Frenk mellifi ifde etmektedir (M. 1/267). nc Ordu nc Ordu Giyyom d Puatu idresinde olup, Klermon (Clermont) Piskoposu, Bavyera dukas Wolf ve Avusturyal Kontes da dahi beraberdiler. stanbula geldiler. Fakat o zamanki melliflerin dedikleri gibi, Anadoluya gidenler kabristana gitmi demek olup, bir daha geri dnemediklerinden, evvelki kfileler hakknda mlmat alamadlar. Hallarn bir ksm Anadoluyu milletlerini Garp milletlerin yutan geni bir kabristan diye telkki ettiklerinden, Filistine denizden gitmek arzusunda bulunuyorlard. Dier bir ksm dahi Bizans mparatorunun Hallar denizde tkib ve itlf edecei mtleasn ileri srmekte idi. Mverrih Ekk[eh]ard [von Urach] diyor ki: En ackl tereddtlerin neticesi baba kzndan, karde kardeinden, dost dostundan ayrlmakta ve cann kurtarmak iin irtikb olunan bu ahvl, lmek hussunda duyulacak acdan daha iddetli idi. Kimi gemi ile gitmek, kimi Rumeline dnmek, bzlar da gemiye bindikten denize atlp kanmak istedikleri lme doru gitmek husslarn ihtiyr ettiler. Alman Hallar arasnda bulunan bu mverrih, hayli mddet tereddt ettikten sonra, pekok arkadala beraber gemiye binip Yafaya vsl oldu (M. 1/267). inde pekok kadn, erkek, ocuk ve ihtiyar bulunan bu ordu orak zamannda zmite geldi. lk Hallarn yolunu tkib ederek Konya Erelisine eriince,
80
mtisl etmek: uymak, benzemek.
38
Trklerle karlat. Dehetli bir arpmadan sonra, Hallar kamaya baladlar. Birka kont, baron ve dk dalara snarak kurtulabildi. ki yerinden ok ile yaralanan Dk do Vermandua Tarsusa kadar gidebildi ve orada ld. Gerek muhrebe esnsnda, gerek kaarken Kontes da ile pekok mruf zdegn karlar ve kzlar kayboldu. Bz mellifler Kontes day atlarn ezdiini, bzlar da Trkler tarafndan Horasana gtrldn ifde ederler (M. 1/268). kinci ve nc ordulardaki ktlelerin uradklar kbeti trif eden garpl mverrihler, glipler hakknda sylemediklerini brakmyorlar. Mesel ikinci ordu Hallar iin anlattklarna baklrsa, Trkler merhametsiz ve hunhar olmalarna mukbil, Hallarn seme ztlardan mrekkeb olduu, yanlarnda da rz ve nmus numnesi olan kadnlar ve azz keiler bulunduu zannolunabilir. Avusturyal Kontes da'nn da Horasana gtrld ilve olunuyor. Horasann dalar ve bataklklar ile evrili olarak dnyann dier memleketlerinden ayr bulunduu ve hristiyan esirlerin hayvan srleri gibi ahrlarda kapatldn Alber d'Eks ilve ediyor (M. 1/268). Fakat, bu haberleri kimden aldn yazmyor. Aldklar esirleri hizmetlerinde kullanmadktan veyhut da itlf etmedikten baka, ay uzaktaki yere gtrp orada beslemek gibi aptalca bir harekete trklerin niin giritiklerini dnmeyen ve dmanlarna kar bu trl iftirlarda bulunarak insanlar birbirine dren mellifler kadar insniyete mazarrat veren hibir istil ordusuna tesdf olunamaz. (Masal kabilinden olan bir rivyete gre, Kontes da bir trk emrine esir dp, mehr mdeddin Zengiyi dourmutur. Halnn bu ifdesi, mdeddin'in cevheri ve kymeti anasnn avrupal bir hristiyan kadnnn kanndan olduunu syleyerek bbrlenmek ve Trk kltmek iin olsa gerektir). Hlsa Bu sretle, hepsi de ayn kbete urayarak byk Hal ordusu yok olmutur. Mio (M. 1/269) diyor ki: lk Hal Seferinin muvaffakiyetle neticelenmesi keyfiyeti, avrupallarn byk hlyya kaplmasna sebeb olmutur. Kudse kadar Anadoluda kendilerine kar koyacak kimse kalmad ve bundan dolay mkilta ve mniaya tesdf edilmiyecei hayline kaplarak gitmek arzusu, felketin mhim bir sebebidir. Aradan 820 sene getikten sonra bile, Avrupa byk devletlerinin politikalar bu zihniyete gre idre olunmakta idi. yle ki 1918 de Mondros'da mtreke imzlandktan sonra artk Trk Milletinin ehemmiyeti kalmam olduunu zannettiler. Aradan drt sene gemeden, ne kadar aldanm olduklarn ac bir srette anladlar ve Mustafa Kemlin zafere ve halsa81 ulatrd Trk milletinin kaytsz artsz hrriyetini 24 temmuz 1924de imzladklar Lozan Muhedesi ile kabl ve tasdk ettiler. Avrupada pek byk adam yetitiinde phe yoktur. Fakat bunlarn bir ksm hal rhunun te'siri altnda kald, dmanlk gsterdii hdiselerden anlalyor. Bu keyfiyet gz nnde tutularak, Trkle dair yazdklarn ve sylediklerini iyice tartmak icbeder.
81
Hals: kurtulu, nect.
39
***
KNC HALI SEFER
Hallarn Kuds'te kurduklar krallk, bir taraftan Msrllar, bir taraftan da Trkler ile mcdeleye mecbur kaldklar hlde tutunabilmeleri: Avrupadan gemilerle aldklar yardm, ve Mslmanlarn birbirleri ile uramalar syesinde mmkn oluyordu. Fakat yardm gitgide azalmakta olduundan, durum gnden gne mkilleti. 1144 senesinde zuhur eden bir hdise bu mklt arttrd (W. 1/300301). Seluk hkmeti reislerinden mdeddin Zeng, Frenklerin kurduu devletin dou tarafndaki topraklarn mhim bir ksmn geri ald. Olu Nreddin dahi bu fthat geniletip, 1144 senesinde Urfay alp o taraftaki Frenk tahakkmne hitm82 verdi. Trklerin bu sretle Kudse yaklamalar rhip Sen Bernar83 harekete geirdi. Bu kei II. nnosann84 Papa intihb85 olunmasna hizmet etmi olduundan, byk bir nfz kazanm idi. Sevap kazanmak midi ile kendi nefsine rev grd ikencelerin byk izleri vcdunda grnyordu (W. l/301). Almanyada Spire kilisesinde verdii bir vaiz esnsndaki tevikt mparator III. Konradn da Hal Seferine gitmesine sebeb oldu. Dier taraftan ampanya Kontu Thibaut (Tibo) Fransa Kral VII. Louisye (Lui) kar isyn etmiti. Kral, Papann tavsiyesine ramen, bu tehlikeli siyi cezlandrmaya kalkt. Kontu kovalayp, her taraf yakt ve kana boyad. Vitry kasabasn hcmla alp, rastgeldii ahliyi kltan geirdi. Kadn, erkek, ocuk ve ihtiyar, kurtulabilmek midi ile kiliseye sndlar. Kral kiliseyi atee verdi, 1300 kiiyi diri diri yakt (M. 1/360). Sen Barnar Krala bir mektup gnderdi, Ayaklar altna alnan Kilise hukkunu lnciye kadar mdafaaya uraacan, fakat kalkan ve kl kullanmayp kendisine lyk olan alamak ve dua etmek vstalar ile harb edeceini bildirdi. Kral hatsn itirf etti ve Allhn mczatna uramak gilesi zihnine byk bir tesir yapt. Keiin maksad, bir kiliseyi tahrb eden hkmdr bu sretle korkutarak, papaz szne itaate mecbr etmekten ibret idi.
82 83 84 85
Hitm: son. Saint Bernard Innocent ntihb: seilme.
40
Kral Lui Allhn cezsna uramaktan her n korkmakta idi.. Byk cinyetleri affettirmenin papazlar nazarnda yegne resi Kudsdeki makmt ziyrete gitmekten ibret olduundan, Lui Mslmanlar ile harb etmeye karar verdi. Bourges (Burj) ehrinde toplad bir mecliste bu kararn syledi ve Langr Piskoposu Godefroy kraln bu niyetini alklad (M. l/361). Sen Bernarn tavsiyesi zerine, Lui Papaya bir sefret heyeti gnderdi. Papa da bu niyeti tahsn etmekle86 kalmayp, btn katolikleri bu sefere itirke tevik ile, ilk sefere gidenlere II. rbenin vaad ettii btn menfii, msaadeleri ve imtiyzlar her tarafa yollad mektuplarla iln eyledi. Semyesi yalnz msaadeden ibret olan bu nmetler, 1145 aralk aynda Viterbe ehrinde Papann imzlad fermnda izah ve Sen Bernar seferin tahakkuk ettirilmesine memur etti. Vzlay ehrinde kurulan bir meclise pekok papaz ve sivil kotu, geldi. Sen Bernar tevbekrlara mahsus bir kyfetle krsye kt. Krala ve halka dedi ki: Silh akrts, tehlike, mesai, zahmet : ite Allhn size yklettii vazifeler. Mslmanlar malb etmek sretiyle gnhlarnz affettiriniz ve Makmt- Mukaddesenin kurtarlmas nedmetinizin kymettar mkfat olsun!. Bu beynat dinleyen zavalllarn hepsi de kesiin szlerine inandlar ve kffesinin evk ve ne'esi son dereceyi buldu. Herkesin huzurunda kral Lui, Sen Bernar'n ayaklarna kapand ve istedii bir ha keiin elinden aldktan sonra hazr bulunanlar alatan bir nutuk verdi. Yannda bulunan kralie Eleonore de Guyenne (Eleonor do Giyen) dahi keiten bir ha alp omuzuna takt. Kralienin bu hareketini gren ve iiten pekok kadn dahi kendisini taklit etti (M. 1/365). Noyon Piskoposu Simon, Langr Piskoposu Godefroy, Aras Piskoposu Alain (Alen), Lisieux (Lizi) Piskoposu Arnould dahi Sen Bernarn ayaklarna kapanp Trklere kar harb edeceklerine yemin ettiler. Dier bir takm valye ve asilzdeler de ayni ekilde hareket ettiler. Bir tepenin stnde yemin edilen yerde bir kilise yaplp, Sen Bernarn va'zettii krs halkn hrmet ve tebcline arz olundu; bu mersim 1789 senesine kadar alt buuk asr devam etmitir. Sen Bernarn bakumandan olmasna karar verildii hlde, kurnaz kei bu tehlikeli vazifeden kanm ve vki olan istirhm zerine, bu hizmeti kabl etmemesini Papa mnsib grmtr. Halk tevik etmek hussundaki vazifesini bu kei o kadar mkemmel bir srette if etmitir ki, Papa III. Urbain'e yazd mektupta: Kyler ve atolar bombo gibidir, ilerinde babalar sa olan (yni sefere giden) yetimler ile dullar
86
Tahsn etmek: gzel ve yerinde bulup takdr etmek, beenip alklamak.
41
vardr demi ve va'zettii yerlerde ie yarar kimseleri kmilen sefere itirk ettirdiini ihss eylemitir. Fransadaki faaliyetinden sonra Sen Bernar, Konradn Spire ehrinde toplad imparatorluk meclisinde dahi hazr bulunmutur. Konrad sefere gitmek istemediinden, birtakm mahzurlar gstermitir. Fakat kei buna cevap verip: Papalk makm kendisini imparatorluk mevkiine getirdii gibi, onu mdafaa etmeyi de deruhte etmi bulunduunu, Allh kendisine yardmc ve muhfz olacan temin etmek eklinde kuru bir vaidde bulundu. Bu gibi szlere inananlar syesinde papaz cemiyeti halkn zihnini istedii ekle sokabilmitir. Bunun zerine mparator keiin verdii slibi ve Allhn takds ettii ifde olunan bayra alm ve harekete gemitir. Bir imparator buna inannca, halkn nelere inanabileceim tahmin etmek pek g deildir. Mslman milletler dahi hristiyanlarla harbe giriirlerdi. Fakat bu muhrebeler memleket ahlisi ile ve fthat yapmak maksad ile ihtiyr87 olunurdu. Hlbuki, Ortaa Avrupasnn milletleri yalnz trkleri itlf iin Kuds almak ve muhfaza etmek bahneleri ile harbe giriir ve bu uurda her memleketten gnll toplanrd. ngiltereden dahi pekok kii bu sefere itirk etti. Biri fransz, dieri alman olmak zere iki ordu tekil edildi. Herbirinin banda bir hkmdr ile Papann bir murahhas bulunmakta idi. Bu ordular yetmier bin svriden mrekkeb olup, pekok piyde halk da beraber gitmekte ve yeknunu rumlar 900.000 kii tahmin etmekte idiler (L. R. 2/321). Almanlar Ratisbonne'da, Franszlar da Metz'de toplandlar. Dier taraftan ayn sefere itirk etmek zere: Danimarka, Frise88 ve Flandre89 Hallarn hmil bulunan 53 gemi, frtnadan kurtulmak iin Lizbon limanna snd. Hallar bu frsattan istifde ederek portekizlilerle uyuup, civrdaki arap memleketlerini yama ve ahliyi katlim ettiler. Mtekiben bir ksm vatanlarna dnd, bir ksm da Kudse gitmek zere yoluna devam etti. Mkltn en by para tedriki meselesi idi. Sefere gidemiyenler para verdiler. Kudse varamadan lenlerin vasyetleri mcibince hbe ettikleri paralar papazlara teslim ediliyordu. Kral Lui de istikrz akdetti90 ve vergi toplad, bir taraftan da Sen Bernar yahudilerin paralarn msdere ederek bunlar cezlandrmay dnyordu. Bu yolda hareket etmesini Krala tavsiye etti, ve bu tavsiyeye gre hareket olundu (M. 1/377).
htiyr: 1) seme, seilme, 2) katlanma. Franszcas ve felemenkesi Frise, almancas ise Friesland olan ve Kuzey Denizi kysnda, Hollanda ile Almanya arasndaki ovalardan oluan blge. (Editrn notu) 89 Fransa ile Belika arasnda Kuzey Denizi kysnda, Artois tepeleri ile Escaut nehrinin az arasnda kalan blge. (Editrn notu) 90 stikrz aktetmek: bor para almak.
88
87
42
lk Hal Seferinde zenginlemi olan papazlar da, bu yeni seferin masraflarna medr olmak zere hayli para verdiler. Her snf halk bu tediyta itirk etti (M. 1/378). Diyet Meclisinin tekrar toplannda Sen Bernarn bir mektubu okundu. Pekok prens ve rhip snn mrsn mdafaa edeceklerine dair yemin ettiler. Bu snn mrs tbiri daima nutuklarda zikrolunur, fakat mnsn anlamak yalnz hristiyanlara myesser idi. Mellif Otton: Bu ide hayran olunacak cihet, hrszlarn ve haydutlarn gelip s uruna kanlarn dkmee yemin ettikleridir. Her mkul insan bu hussu Allhn ilhmna atfetmekle taaccb de ederdi diyor. Fakat bu iin Allhn ilhm ile zerre kadar mnsebeti olmayp, gnhlarn ve sularn affolunmasndan ve yamacla izin verilmesinden ibret olduu bedihdir. Mslmanlara kar harbedilmesi ve Hallara Allhn yardm edecei keyfiyeti, papazlarla zdegnn ve halkn yegne dncesini tekil etti. Sen Bernar, Ren nehri shillerindeki kyleri dolap, duas berekt ile krlerin gzleri ve sarlarn kulaklar ald, topallarn yrd ve hastalarn ifkat bulduu91 terneleri her tarafa yayld. Yalnz bir gn iinde otuz alt mcize yapt, bunlarn herbiri kilise anlar ile haber verildii ve her defasnda: s, bize rahmet et! Btn azzler, bize yardm edin! diye halkn bard her tarafa iln olunmakta idi. Birka defa bu keiin elbisesi kapld ve paralar ha eklinde omuzlara dikildi. Papazlar ahliyi ite bu dereceye indirmilerdi. Sen Bernar Fransaya dnp Etampesda (Etamp) toplanan meclise itirk etti. Her taraftan gelen elilerin getirdikleri mektuplarla prenslerin Hal Seferine itirk etmek arzusunda bulunduklar ve mslmanlara, yni trklere kar harekete gemeye hazr olduklar ibl olunuyordu92. Yola kmak zaman gelince, Kral Lui, Fransa krallarnn muhrebelere gtrdkleri bayra almak zere Paris civrnda Saint Denis (Sen Dni) manastrna gitti. Diz kerek, azzin himyesini diledi. Bu yinin ifsndan ve manastrn barhibine Fransann idre edilmesini havle ettikten sonra, yanna kralie ile saray halknn byk bir ksmn alarak yola kt (M. 1/378-9). Hallarn says ve seciyesizlii Bizansllar dehete drmekte idi. Fakat Trklerin mthi kudretleri frenkler ile rumlar arkasndaki dmanl bir mddet iin hafifletti. Trk hkmet merkezinin znikden Konyaya naklinden sonra, Rumlar bu esnsnda imparatorluun emniyetini tehdit ve hametine hakret etmekte olan Hallara tahamml edemez oldular. Bunlara dosta muamele edecekleri yerde, Rumelide ve Anadoludaki ehirler Hallara kaplarn kapayp, hem de kifyet etmiyecek mikdrda olmak zere, duvarlardan iplerle yiyecek veriyorlard. Bu
91 92
fkat bulmak: iyilemek, hastalkdan kurtulmak. bl olunmak: bildirilmek.
43
nefretin sebepleri bilinince mzur grlmesi mmkn de, ekmee kire ve sair maddeler kartrlmasn insniyet tasvb edemez. Geitlerin tahkmi, kprlerin yklmas iin Bizans hkmeti tarafndan vlilere gizli emirler gnderiliyordu, kalan hallarn mallar yama ve kendileri dam olunuyordu. Askerleri ve hayvanlar oklar atlarak telef ediliyordu. Yataktaki hastalar yakmakta ve ldrdkleri hallar yollarda asmakta idiler. Bu gibi vahiyne hareketler Hallarda da grlmekte idiyse de rumlarnkiler frenklerin gazebini mcib oluyordu. Bizansllarla trkler arasnda mnsebet dostane bir ekil ald. mparator, trklerle muhberede devam ettikleri gibi, Isaac Lange93 stanbulda bir cami yapmalarna msaade etti (G. 2/679). Almanya imparatoru III. Konrad'n gtrd hallarn mikdr 300.000 den ziyde idi. Bunlar arasnda, tpk valyeler gibi giyinmi bir kadn frkas94 da mevcd olup, balarndaki kumandan, deriden yaplm alvar giyiyordu; mahmuzlar yaldzl olduundan kendisine Altn Bacakl Hanm unvn verilmiti (G. 2/678). mparator, hkmetin idresini papaz Corveye (Korvey) havle ettikten sonra yola kt. Ordu Trakya hudduna gelince, rumlarn hynetinden, rumlar dahi hallarn cebir ve iddetinden ikyete baladlar. Hallar Kthaneye kondular; biraz sonra Anadoluya geirildiler. Orada pek kesretli trk svrileri mstevllere hcm ile yle malb ettiler ki, ilerinden ancak yzde onu stanbula kaabildidi (W. 1/301). Dikkate yndr ki, Dumlupnar taraflarnda cereyn eden bu hdiseye mbih95 olarak, 775 sene sonra o trklerin neslinden tekil olunan mcdele ordusu, yine o taraflarda mttefiklerin musallat ettii Yunan Hal ordusunu peran ve Trkn istikllini istihsl etti. Konrad stanbula doru kaarken Fransz Kralna tesdf edip, mcerasn anlatm ve onun da ayni kbete deceini ihtar etmi ise de, sz dinlenmemitir. Konrad stanbulda bir ka gemi kiralayp kurtulabilen birka bin hal ile Sriyeye gitmitir. Fransa Kral Lui yoluna devam etti. Fakat Konya yolunu brakp zmir yolunu tuttu. Noel yortusunu tes'd etmek zere birka gn Ayasuluk (Efes) ehrinde kald. Ondan sonra kolayca Menderes geildi, ve bu keyfiyet Allhn bir ltfu addolundu. Hatt Hallardan birka kii: Kll bir svrinin hristiyan ordusu ile
Rid Ererin kitabnn ilk basksnda burada bir bask hats bulunmaktadr. Isaac Lange diye bir Bizans imparatoru yoktur. Belki, franszca olarak saac lAnge (Melek zak) denilmek istenmitir. Sz konusu olan imparatorun rumca ad saakios II Angelostur. 94 Frka: blk. 95 Mbih: benzeyen.
93
44
beraber nehri geip yol gstermi olduu iddiasnda bile bulundular (M. 1/390). Fakat bu yol orduyu halsa gtrmedi, felkete srkledi. Hal ordusu Denizli civrnda, imdi Eskihisar denilen Laodice ehrine vard; orada Konrad ordusunun uram olduu felketin tafsiltn rendi. Ordu derhal Antalyaya doru yola kt. Ertesi gn le vakti bir dan eteine geldi, e ayrld. Bayraktar Godefroy de Rancon (Rankon) idresindeki pidr kolu sarp geitlerden geerek dan arkasndaki derenin kenarlarnda adr kurdu. Dier ksmlar dahi yava yava ilerledi. Trkler birdenbire hcm ettiklerinden, bu ksm pek mthi durumda kald (M. l/391). Bizzat Kraln kumandasnda ilerleyen dmdr96 ksm, dierleri ile birleemeyip, dan beri tarafnda kald. Geceleyin kesretli trk ktleleri karargh bastlar ve orduyu dattlar. Kral Lui ile Kralie Eleonor karanlkta bir aaca kp kurtulabildiler (G. 2/680) ve afakla beraber pidr koluna yetitiler. Ordunun bakyyet-s syfu97, Bizans idresi altnda bulunan Antalya limanna geldi. Civrdaki istihkmlar trklerin elinde idi. Antalya ahlisi kale duvarlar syesinde rahat yaamakta olduklarndan, Hal ordusunu kabl etmee rz olmadlar. Hallar, uradklar musbetlerin biteceine mitleri kalmaynca, meysiyete dp cesretleri krld. Gemi tedriki ciheti Antalya Rum Vlisi ile mzkere olundu. Be hafta bekledikten sonra gelen gemilerin btn orduyu ykleyemiyecei anlald. Bu breler ne gibi bir felket uurumuna deceklerini anlaynca, bu hle sebep olan Kei Sen Bernara lnet etmi olsalar gerektir (M. 1/394). Kral Lui gemilere yklenemiyecek olanlara zdegndan reis tyin etti. Kralie Eleonor'u, saray halk ile svri bakyesini alarak gemiye bindi. Bu srada pekok hal gemiye bakmakta idi. Gemi gzden kaybolunca, mruz bulunduklar tehlikeleri mahzun mahzun dnmee baladlar. Hem Kral, hem ordu kumandan olarak bir senedenberi bin meakkatle srkledii askerleri bu sretle kendi balarna brakp ve Kralie ile maiyetini alp kaan Luinin bu hareketi, hem cengver millet olan franszlarn, hem de muhsmlar olan trklerin seciyelerine taban tabana zt olduundan, takbh98 olunmas tabidir. Antalyada braklan zavalllar nizm ve intizmdan mahrm kaldlar. Ortalk karmakark bir hle geldi. Kumandanlar olan Thierry (Tieri) ile Archambaud (Arambo) dahi bir gemiye atlayp, kendilerine ellerini uzatarak ve ac ac feryt ederek imdat isteyen breleri brakp katlar (M. 1/395).
96 97 98
Dmdr: kuyruk-tutan, bir ordunun ardndan gelen art kolu. Bakyyet-s syf: eli kl tutanlardan arta kalanlar. Takbh: irkin grme, beenmeme, tenkd etme.
45
Hallarn bir bl 3.000 ve dieri 4.000 kiiden mrekkeb olarak Adana yolunu tuttular; ou telef oldu. Arkalarndan gelenler de ayn kbete urad. Antalyada kalan hastalar da telef oldu. Hallarn: Trkler ve Rumlar tarafndan telef edilen hristiyanlarn saysn Allh bilir dediklerini mverrih Michaud yazyor (M. 1/394). Bu zt btaraf ve dil olsa idi, Sen Bernarn taassubu yznden telef olan mslmanlar ile rumlar da hesaba katard. Hlbuki, mverrih G. Weber diyor ki: Adanaya doru kaan hallarn bir ksm trklerin merhameti ve licenapl syesinde hals bulmutur (M. 1/302). Bir ksm hal da, kendilerini bu sretle terkeden Allhn, hakik Allh olmadna zhib olarak slmiyeti kabl edip, bunlarn sefilne hallerine acyan mslmanlara kararak kurtulmulardr (M. 1/395). Kral Lui ile beraberindeki grh Antakyaya gelince, prens Reymon d Puatie (Raymond de Poitier) ile papazlar ve ahli tarafndan evk ve hrmetle karlandlar. Gelen Franszlar, uzun bir yolculuun meakkatlerini ve arkadalarndan ounun elemli bir srette lmelerini unutup, zevk ve sefya daldlar. O sralarda Antakyada: Comtesse de Toulouse, Comtesse da Blois, Sibylle de Flandre, Comtesse Maurille de Roussy, Talcquery, Duchesse de Bouillon gibi kibarlklar ve gzellikleri ile mehr pekok kadn var idi. Bunlarn erefine Antakya Prensi Remonun verdii msamereler Kralie Eleonorun itirki syesinde pek parlak oluyordu. Henz yirmi be yalarnda bulunan bu gen kralie, Gyen kontu IX. Giyyomun kz ve Antakya prensinin yeeni idi. Bu kralie hem ltif bir simnn, hem de zarfetin czibelerini haiz bulunuyordu. Bir hristiyan kadnna yakmyacak srette hoa gitmek arzusunda bulunduu iin, biraz hakl olarak tayib99 olunuyordu. Bu ekilde ifdede bulunan mverrih Mio (M. 1/396), rza muhlif harekette bulunmak yalnz hristiyan kadnna yakmadn sylemek sretiyle baka dinlere mensb bulunan kadnlara yakt zannda bulunduu hatra gelir; bu da hakkate ve terbiyeye muhliftir. Kralienin bu sefere itirk etmi olmas, dindarlktan ve gnhlarn affettirmek iin cef ekmek arzusundan ileri gelmiyordu. Hallarn urad felket ve Makmat- Mukaddesenin muhfazas kaygusu, sefhate olan hudutsuz inhimkini100 hafifletmemiti. Gnhlarn karan papazn verdii nasihatlerin de ie yaramad bedih idi. Prens Reymond, Dmk101 hkmdr olan Nureddine kar kuvvetli bulunmak iin Antakyada fazla mikdrda Hal bulundurmak arzusunda idi. Bu maksatla hallarn oradan ayrlmamas iin izz, ric ve hediye ibzl etmekte idi. Reymond kralienin hevestn teshl etmek102 sretiyle ondan istifdeye karar verdi ve onu Antakyadan ayrlmamaa tevik etti (M. 1/397).
99
Tayib olunmak: ayplanmak. nhimk: bir eye ar dknlk. 101 Dmk: am. 102 Teshl etmek: suhlet gstermek.
100
46
lkbahar gelmiti. Nehr-l s (Orontes) rmann gnl ac shilleri, Roma mparatorluundanberi zevk ve sef yeri olan Defne mesiresi, Sriyenin ltif havas, prensin teebbsn kolaylatrd. Antakyada bulunduu mddete sra ile dikkatini celbeden hayli valye, hatt bz mslman meynnda bir gen trk var idi ki, kralie Eleonor ona hediyeler vermi ve onunla beraber yaamak iin kocasn brakmak arzusunu dahi izhr etmiti (M. 1/398). Kralie, Kudse doru yola kmay geciktirmesini Kraldan srarla istedi. Lui pheye dt ve kararn deitirdi. Kralie akrablk bahnesini ileri srerek nikhn bozdurmak niyetini izhr etti. Prens Reymond ise, kralieyi Antakyadan ayrmamak azminde idi. Lui bu iki hdiseyi kendisine hakret sayarak yola kmay ta'cil ile, geceleyin kendi karsn asker vstasyla kard (M. 1/398) ve Kudse gtrd. Mverrih, Eleonorun bu hareketleri Mslmanlar ile ark Hristiyanlarn galeyana getirdi diyor. Bu hussta Garp Hristiyanlarndan bahsetmediine baklrsa, onlarca ma'zur grld mnasna dellet eder. mparator Konrad ile Kral Lui Kudsde buluunca birbirine sarlp aladlar. Getirebildikleri askerleri Kuds Kralnnkilere ilve ile ama hcm ettilerse de muvaffak olamadlar. Garp mverrihleri buna ark Hristiyanlarnn hynetinin sebeb olduunu ileri sryorlar (W. 1/302). Bu iddia sahh ise, kendilerini mslmanlardan kurtarmak iddias ile bu kadar cef ekerek gelen Hallara kar ark Hristiyanlarnn niin hynet ettikleri suali hatra gelir. Kahraman ve mdebbir Nreddin Dmk (am) ehrini fethedince, Hal Hkmetinin dou huddu tehdit altna girmiti. Hallar ise hodbinlik, tama', haset gibi her trl hevese ve uyba103 kaplm olduklar iin, durumlar fenlamakta idi. Bundan dolay Konrad ile Lui Trklere kar hibir muvaffakiyet elde edemediler, fakat yine cesur ve sofu vasflarn haiz olarak vatanlarna dndler (G. 2/680). Lui, me'yus bir hlde avdeti esnsnda, eref ve diynet knnlar hilfna olarak Rumlar tarafndan tevkif edildi ise kendisi Rojenin jenerali tarafndan kurtarlp Sicilyaya getirildi ve izz ve ikrm olunduktan sonra Romadan geerek Parise dnd. Lui ile Eleonor'un nikh 1152 senesinde Papa tarafndan fesholundu, ve o sene Eleonor, Normandi Dk ve Anju Kontu Henri Plantagenet (Anri Plantajne) ile evlendi. ki sene sonra Henri ngiltere Kral olunca, Fransann bat gneyinde kin olup Eleonorun cihz104 olduu iin Lui'nin kendisine iade ettii geni arzi ngiltere Krallna ilhk edildi. Fransann bana bel kesilen bu hdise Yz Sene Harbi denilen vukuata sebeb olmutur.
103 104
Uyb: ayplar. Cihz: eyiz.
47
Bu ikinci izdivatan Eleonorun hsl ettii oullardan Riar, 3. Hal Seferine gitmi ve Arslan Yrekli unvnna nil olmutur. Kralie Eleonor 82 yanda olduu hlde, 1204 senesinde lmtr. kinci Hal Seferini tertib eden Kei Bernar 500.000 den ziyde avrupalnn telef olmasna sebebtir. Bulgar, Srp, Rum, Trk ve Arap milletlerinin teleft ise bundan ziydedir. Sen Bernar'n mcizelerinin Allhn lisn olup, en bgne grnenleri bile harekete getirmi ve herkese kanaat ilhm etmi olduunu mverrih Michaud (M. 1/370) yazmtr. Nouveau Larousse Illustrde (L. 2/32) u mtlea gze arpmaktadr: Hakkaten hrika derecesinde olan melekt- akliyesi, zekveti, iddetli muamelesi ve faaliyeti cihetlerinden Sen Bernar asrnn en byk ahsiyetidir. Kei efendi, hazrlad seferin muvaffakiyetle hitm bulmamas zerine tekdire mruz kalp, kendisine sahte peygamber lkab verildii de ilve olunuyor (L. 2/32). Byle bir adam asrnn en byk ahsiyeti olarak gstermek, o asrda yaam olan avrupallara mcib-i eref olmasa gerektir. Slhaddn-i Eyybnn Kuds stirdd Etmesi Trklerin ve Araplarn iti devrinde bulunmalar syesinde mevcdiyetini muhfaza edebilen Kuds Krallnn durumu, Trklerin toparlanmas zerine deiti (G. 2/688). Musul Atabei mdeddin, Sriyenin bir ksmn ilhk etti ve ltinlerin kurmu olduklar devletleri ortadan kaldrmaa karar verdi. Trklerin ilk olarak frenklerden geri aldklar Urfa blgesidir. mdeddinin kk olu Nreddin dahi 1155 de Dmk (am) almak sretiyle Msr yolunu am oldu. Onun yetitirmi olduu Salhaddin-i Eyyb 1169 senesinde Khireyi alp, Nreddinin veftnda istikllini iln etti. Bu hdise zerine Kuds Ltin Krallnn vaziyeti tehlikeye dt. Hallar 1177de Askalon nnde Mslmanlara glib geldiler. Fakat iki sene sonra eria (Jourdain) nehri kenarnda malb olup bir mtreke istihsl edebildiler. Nakz- ahd etmek105 Hallar indinde mteber bir det hkmne girmi olduu iin, Renaud de Chtillon (Rno do atiyon) isminde bir valye, Mekkeye gitmekte ve Salhaddinin anasn da gtrmekte olan bir kervann yolunu kesti ve yolcular soydu.
105
Nakz- ahd etmek: vermi olduu sz tutmamak.
48
Salhaddinin ikyetini ve kervann iadesini Kuds Frenk Kral reddettiinden, Salhaddin taarruza geerek, Tberiyye gl civrnda kin Hittim'de Hal ordusunu peran etti (5.7.1187). Kral Guy de Lusignan (Gi d Lzinyan) ile zdegn dahi esir dtler. Yafa, Sayda, Nablus ve dier birka ehir hallardan istirdd olundu. Bu zaferden sonra, Salhaddin, malb kral kendi yanna oturtarak pekok izz ve ikrm etti (G. 2/688). Hittim galebesinden sonra, Salhaddin Kuds muhsara etti. Kaleye bir gedik anca, Hallar teslim olmaya tlib oldular. Salhaddin buna muvafakat ederek 3.10.1187 cuma gn Kudse girdi. Malblara dokunmayaca hussundaki vaadini tuttu. Rumlar ve Dou Hristiyanlar Kudsde kalmak msaadesine nal oldular, skenderiye Patriklerinin Trih ismindeki eserin mellifi Renaudot (Rnodo) (s. 545) diyor ki: Bu arkl hristiyanlar mslmanlarn hkmetini Ltin Hkmetine tercih ettiler. Salhaddin memlekete yabanc olan btn garpllarn krk gnde Kudsden ayrlmalarn emretti; fidye-i nect mikdr tesbit olundu. Kralie Sybille (Sibiy) ile mlkat esnsnda Salhaddin pek nzik muamelede bulunduu gibi, peran haline acyarak gzya bile dktn Kralie grmtr. Salhaddin dullarla yetimlere de sadaka datmtr. Btn bu muameleleri, insanlarn muhabbetini ve hayranln celbedecek mhiyettedir (G. 2/690). Muahede hkmlerini Salhaddinin tamam tamamna icr etmi olmas ne byk meziyetleri haiz olduuna dellet eder. 1173 senesinde len Kuds Kral Amaury (Amori) ise: Allhn dmanlarna (Trklere demek istiyor!) verilen szleri tutmamak lzm geldiini (G. 2/685) ifde ettii gibi, Hopital Tarkat reisi dahi kendisini bu yola sevketmiti. Tberiyye Gl civrnda Hittim'de cereyn eden muhrebede Kuds Kral esir dp, tlak olunduktan106 sonra, piskoposlardan mrekkeb bir meclis toplad, Salhaddine verdii ahidden kendisini affettirdi! Korku tesiri ile edilen yeminin hkm olmad iddia edildi (M. 2/93). Bu hareketler gznnde tutulursa, iki taraftaki ahlk mefhmunun birbirine ne derecede zd olduu tezhr eder. Amaury'nin, Hopital Tarkat reisinin, G. de Lusignan'n ve onu mzur gsteren piskoposlarn prensipini her nmuslu adamn reddedecei phesizdir. Salhaddn r Kudsn Mslmanlara gemesi zerine, Hal Seferleri masraflarna karlk olarak Salhaddin r nm altnda Papaln ihds ettii vergi, Kuds
106
Itlak olunmak: serbest braklmak.
49
ftihinin erefi ve ilk ettii107 dehet itibriyle mhim bir bide mhiyetindedir (G. 2/694). Bu vergi herkesin servetinden tahsil olunur ve vermiyenler aforoz edilirdi. Tafsilt Michaudda (M. 2/68-70) yazldr.
***
NC HALI SEFER
Kudsn Mslmanlara gemesi bat lkelerinde dehetli bir meysiyete sebeb oldu. Bu haber talyaya geldii srada, Ferrare ehrinde bulunan papa III. Urbain (rben) mthi bir zdrba dt ve Papalk iin pek byk olan bu felkete dayanamyarak ok gemeden veft etti (1187). (M. 2/61). Bu zdrb btn bat memleketlerine yayld ve taassub hissini tekrar uyandrd. Kuds Kral ile valyelerin esir dtn, doudaki hristiyan ehirlerinin harb olduunu ifde eden arklar tertib edilerek, her tarafta hznl bir srette terennm ediliyordu. Kamme Kilisesinin Trk valyeleri tarafndan inenmekte olduu ve Muhammedin sy yere yatrmak sretiyle malb ettii ternelerini tasvr eden levhalar papazlar her tarafa gtrp halk tahrk etmekte idiler. Bu elemli hdiseyi bildiren bz mcizeler bile zhir olduu halka iln ediliyordu. Bu cmleden olmak zere, mellif Rigord: Argenteuil (Arjanty) keileri Gnein gkten yere indikten sonra tekrar ge ykseldii grldn yazmtr. bu kadarla kalmayp, Birka kilisede halarn ve aziz resimlerinin btn cemaatin huzurunda kanl gzya akttklarn bile cat etmilerdir (M. 2/61 - 62). Zavall keiler, zavall halk! Hristiyan valyelerden birinin ryda grd bir kartal kuunun penelerinde yedi mzrak tutarak ve iddetli bir sad ile: Kuds felket iinde diyerek bir ordunun stnde utuunu syledii iln ediliyordu (M. 2/62). Ahlinin bu gln masallarla avunmak derecesine indirilmesi, ruhban snfnn medeniyete deil, cehlete hizmet ettiine dellet eder. Bu ekilde her tarafta papazlarn yaptklar propaganda tesirini gsterdi, talyann gneyinden t skandinavya dalarna uzanan lkelerde silhl haclar hazrlanp yola kt. Gitmek istemiyen herkes Salhaddin r denilen bir vergi vermee mecbr tutuldu.
107
lk etmek: brakmak.
50
Almanya imparatoru mehr Frederic Barberousse (Frederik Barbrus) Lombardiya ehirleri ile harbe tututu. Papa dahi Lombarlarn ittifkna girdi ve imparatoru aforoz etti. Frederik malb olduktan sonra Venedie gelip, Sen Mark108 kilisesi nnde Papann ayaklarn pt (D. 1/208), aforozdan kurtuldu ve mrnn sonunu Hal Seferine hasretmee karar verdi. Fransa Kral Philippe Auguste (Filip Ogst) ve Kralie Eleonorun olu olan ngiltere Kral Arslan Yrekli Richard (Riar) dahi yle hareket ettiler: A) Frederik Barbrus, mkemmel silhl ve intizaml bir ordu ile beraber 1189 senesinde yola kt. 15.000 valye ile 15.000 msellh yver, 60.000 svri ve 100.000 piyde, Macaristan ovasnda geit resmi yapt. Rumlar fransz svrilerinin ve alman piydelerinin cengverliklerini sen ettikleri109 srada: bu ecneblerin demir rkna mensb csseli asker olduunu, gzlerinden alev fkrdn ve su ile kan akmasn ayn bgnelikle110 tema ettiklerini sylyorlar (G. 2/678). Hallar Bulgaristana girince, seferin mihnet ve meakkatini anladlar: Ulahlar, Srplar, Bulgarlar ve Rumlar kendilerini izca baladlar; yoldan ayrlan hallara zehirli oklar attlar, onlar yaraladlar ve soydular. Frederik, vah hayvanlara yapld gibi bu dmanlara tuzak kurdu; ele geebilenler, murdar kpek vey yrtc kurt imi gibi yol kenarlarna, ba aa aalara asld. Bulgarlar da buna mukbil hal llerini aalara astlar. Hristiyanlar (hallar demektir) meskn yerlere gelince, herkesin kam, deirmenlerin tahrb edilmi ve yiyeceklerin gtrlm olduunu grmekte idiler. Rumlarla bulgarlar hallarn yolunu kesmek iin birletilerse de muvaffak olamadlar. Fakat Frederik stanbula yollad elileri rumlarn hapsettiini haber alnca, Bizansa kar Hal Seferi iln etmesini Papa'dan iltims etti111. Kendisi de yolunu deitirip, Edirneden Geliboluya gitti, oradan da Anadoluya geti (M. 2/78-9); Balkesir, Sart ile Denizliden dolaarak Konyaya gitti. Yollarda mtemdiyen saysz trk askerinin taarruzuna uradmdan, Konyaya eritii vakit, valyelerinden ancak bin kadar at stnde durabiliyordu. [Frederik Barbrus] Konyadan Silifkeye doru yola kt. Cydnus denilen Gksu Irman112 geerken bouldu. Hallarn bir ksm telef olup, dierleri Artk Allh kendilerini himye etmiyor diyerek slm dnini kabl ettiler (M. 2/87). Avrupallar Frederik'in ykanrken boulduunu iddia ediyorlar. Fakat o asrlarda Avrupada ykanmak usl yoktu; ykanmak iddias, imparatorun Trklerden kaarken boulduunu rtmek iin olsa gerektir. Ordunun bir kk ksm imparatorun olu Frederik d Suab idresinde Sriyeye gitti.
108 109 110 111 112
talyancas San Marco (San Marko). (Editrn notu) Sen etmek: vmek. Bgne: vurdumduymaz. ltims etmek: 1) kayrmak, 2) yaplmasn istemek. Burada bir hat bulunmaktadr. Cydnus, Gksu Irma deil Tarsusu Irmadr (Editrn notu)
51
B) Deniz yolunu tercih etmi olan ngiltere Kral Arslan Yrekli Richard (Riar) ile Fransa Kral Philippe Auguste (Filip Ogst), Sicilya adasna urayp Messina'y yama ettikten sonra, Akk Kalesi nne geldiler. Bunlarn yardm syesinde Hallar ehri aldlar. Riar a gzll, marurluu ve gaddarl yznden erefini lekeledi. Akknn zabtna itirk etmi olan Almanlara yama edilen maldan hisse vermedi. Avusturya Prensi Leopold, Askalon ehrini muhsaraya itirk etmek istemediinden, Alman bayra amurlar iinde srkletildi. Esir ettii 2.500 trk askerinin fidyesi tam saatinde denmedii bahnesiyle breleri hemen katlettirdi (W. 2/24). Riarn ismi, vahyne hareketlerinden dolay mslmanlara dehet verdiinden, Avrupallar indinde mehr olmasn temin etmitir. Buna ramen, Kuds alamayp, meys bir hlde geri dnd. Akkda yama edilen mallarn doru paylalmadndan dolay, Fransa Kral Filip Ogst dahi ikyet etmekte idi. Bu kral bir mddet sonra Fransaya dnp, Riarn Fransadaki eyletlerini istil etti. Riar dahi Avrupaya dnmek zorunda kald. Avusturyadan getii srada tevkif olunup mparator VII. Hanri'ye teslim edildi. Ancak mthi tazmnat mukbilinde kurtarlabildi (1194). Be sene sonra, bir hdise Riarn lmne sebep oldu, yle ki: Riara tbi bulunan Limoges (Limoj) Vikontu kefetmi olduu bir hazinenin btn muhteviyatn kendisine vermee rz olmad. Kral gelip hazinenin bulunduunu zannettii Chlus (al) atosunu muhsara ettii srada Bertrand de Gourdon (Bertran d Gurdon)'un att okdan yaraland, ld113. ato alndktan sonra, kalede mevcd bulunanlarn kffesi asldktan baka, Bertran'n diri diri derisi yzld (L. 7/315). Bu hdiseden de anlalyor ki, vahlik Riara mnhasr deildi.
***
DRDNC HALI SEFER
Papa III. Innocent114 (nnosan)n en byk emeli, Kuds Mslmanlardan geri almakt. Fakat her tarafta birka byk Hal Seferi ihds ettirilerek en dindar avrupallar[n] bile bktrlm olmas Hallarn, kendi menfaatlerini dnp, yol deitirmelerine sebep oldu.
Arslan Yrekli Riar Fransa Kral VII. Luiden boanan Eleonor ile onun ikinci kocas ve daha sonra da ngiltere Kral olan II. Henri Plantagenetnin oludur. Daha 17 yanda iken kral olmak iin babasna isyn etmitir. Malb olunca affedilmesini istirhm ve istihsl etmitr (1174). bu kadarla da kalmayp Fransa Kral Filip Ogst ile ittifk ederek babasna kar tekrar isyn ile glib gelmitir. Babas Riara lnet ederek lmtr (1189) (L. 7/315). (Yazarn notu) 114 Franszcasyla Innocent ya da italyancasyla Innocento (innoento) msum(!) demektir. (Editrn notu)
113
52
Drdnc Hal Seferi denilen bu vukuat, evvelkiler gibi sdece Sriye ile Filistine taalluk etse115 idi, hulsa seklinde naklolunabilirdi. Fakat stanbulu alkadar etmesi itibriyle, tafsilt verilmesine lzum grld. Bu seferi tertb eden III. Innocent zamannda (1198 - 1216) papaln n ve kudreti en yksek dereceye varmt. Malmat, meziyetleri ve idre hussundaki liykati syesinde en byk papalardan biri olduuna hl inanan avrupal vardr. Buna muhlif mtlea yrten mellifler de eksik deildir. Ezcmle, mverrih Gibbon (G. 2/566) diyor ki: Imparatorie Teodorann askerleri, ancak gaddarlk bakmndan Hal Seferleri kahramanlarnn derecesine varabildiler. Fakat 3. Innocent, kan dkmekle hret bulan Teodoray da geti. hds ettii Hal Seferleri gzden geirilirse bu hakkat meydana kar: 1. Innocent papala intihb olunur olunmaz, Sicilya mslmanlarn ifl etmee kalkt. Mektubuna inanlamad. Gnderdii ordu araplar malb etti; bu breler Mazzara blgesindeki kalelere ekildiler. Tamamen imh edilmeleri bu sretle balar (M. 4/409). 2. Innocent Baltk shillerinde bir rhan hkmet kurmaa teebbs etti. Oliva manastr keilerinden Christian (Kristiyan) himyesi altna ald. Putperestlere Hristiyanl kabl ettirmee memur ettii bu kei vstas ile Kl Kardeleri isminde, serserilerden mrekkeb bir tarkat kurdu. Bu syede kylerdeki ahliyi zorla hristiyan ettirdi. 3. Innocent, spanya mslmanlarna kar da taarruza geti. Fransa piskoposlarna mektuplar yazp, hazrlamakta olduu Hal Seferine itirke Fransa halkn tevik etmelerini emretti. Bu sretle Fransann i ilerine aktan aa mdhale etmi oldu. Mslmanlar mahvettirmesini Allhdan niyz etmek zere, Roma sokaklarnda oluk ocuk da dhil olarak byk kfileler dolatrp yinler yaptrd. spanya araplar malb oldular: katlimn derecesini yalnz Allh bilir. 4. O sene, ocuklar bile Hal Ordusu tertib ettiler (1212). 5. Innocent, Fransada yaylan Albigeois116 (Albijua) ismindeki hristiyan mezhebi taraftarlarna kar da harekete geti. Kral ve baronlar tevik etti ve btn Hallara trl trl vaadlerde bulundu. Harekete gemek iin emir alan Toulouse Kontu VI. Raimond, verilen emri dinlemediinden, aforoz edildi. Papa, gndermi olduu murahhasn ldrldn haber alr almaz, hemen Albigeois'lara hcm etmeleri iin Avrupa katolik hkmdrlarna emir verdi.
Taalluk etmek: iliii, ilgisi bulunmak. Albigeoislar ya da Catharlar Hristiyanlk iinde Mani dininin tesirinde kalm bir inan hareketinin mminleri idi. Bu hareket Avrupada nce Bulgaristanda Bogomiller ad altnda gelitikten sonra XII. yzylda Fransann gneyinde de yaylm bulunuyordu. (Editrn notu)
116 115
53
Akn akn gelen Hallarn taarruzlar vah bir mhiyet ald, ne kadar ok Albigeois ldrlrse, o kadar sevap ilenmi sayld. Bu sefer de gelenler, ne yaparlarsa ve ne yama ederlerse kendilerine hell edilecei ve btn gnhlar affolunaca iln edildiinden, apulcu alaylar her taraftan koup geldiler. Sefere, tyler rpertici bir vak'a ile baland. Beziers (Bezie) ehrini alnca. Hallarn Kimsenin durumuna ve yana bakmayp ve kadn, erkek, ocuk tefrik etmeyip, 20.000 kii ldrdklerini ve mallarn yama ettiklerini Papann murahhas, gnderdii bir mektupla bildirdi (M. I. 4/329). atodan 80 valye karlp, hepsinin hemen aslmasn Kont d Monfor emretti. Sehpalar yklnca, breleri bodurdu. ato shibinin refkas, Kontun emri mcibince diri diri kuyuya atlp, stne ta yld. bu kadarla kalmad, atoya snm olanlarn kffesi, hem de fevkalde bir evk ile, diri diri yakld (M. I. 4/330). Bu sretle ahlinin erkek ksm tamamiyle yok edildiinden, ehre yerletirilen Aragon askerine ehrin kadnlar verildi. Papaln Inquisition (Engizisyon) memuru olan Dominiken rhiplerinin mtemad gayretleri syesinde Fransann cenbunda Albigeois mezhebine mensb hi kimse kalmamtr. 6. 1204de stanbulu alp yama ve tahrb eden 4 nc Hal Seferini ite bu Papa III. Innocent tertb etmitir. Sultan Cemi 300.000 altn cret mukbilinde zehirleyen Papa VI. Alessandro Borgia (Borciya)nn zehirleyicilikteki mahreti, ve fuhyata alen olarak dalmas, pek irkin br hayat srdne dellet eder. Fakat, III. Innocent'n 18 sene iinde Baltk denizinden spanyaya, Fransadan Sicilyaya ve stanbula uzanan memleketlerde ne kadar tahrbata ve kan dklmesine sebep olduu dnlrse, Alessandro Borciyann kabahatleri pek kk kalr. Dier taraftan Innocentn srf kendi mevkiini ykseltmek, ve nfzunu arttrmak iin itlfna sebep olduu insan ktlesinin mikdr bilinse idi, hakkndaki nefret daha ziyde olurdu. III. Innocent papa olduktan sonra ortaya att iddialar pek mbalal bir ekil ald. snn vekili, Allhn vekili unvnlarn taknp, ona gre hkm srmee kalkt ve imparatorluk tevcihi salhiyetinin Papala mnhasr olduunu iddia etti. ngilterede bir kardinal seimi meselesinden dolay kral Jean (Jan) ile aralar ald. ngiltere Kralln Jandan alp Fransa Kralna tevcih etti. Fakat Jan mzkereye girip ngiltereyi Papala balad ve veklet sretile idreye ve Papala senede gm olarak 1.000 mark vergi vermee muvfakat edince, Fransa
54
Kral bertaraf edildi. ngiltere bu vergiyi bir asr mddetle Papala tesviye etmitir117 (E. 20/808). Innocent'n Romada Latran kilisesinde toplad konsil, 900 kadar patrik, metropolit, piskopos, kei reisleri gibi erkndan mrekkebti. Bu konsil, katoliklikten gayri bir hristiyan mezhebine salk olanlar hakknda ar cezlar koydu. Bu cezlar tatbik etmiyenlerin hkmdrlklarndan ve mlklerinden mahrm edilecei de kararlat118. Kudse gidecek hallara manev mkfatlar da vaad olundu ve Hal Seferi iln edildi. Hristiyanlarn kolayca kandrldna bakarak, mslmanlar da kandrmaa teebbs etti. Msr hkmdr Melik dile yollad bir mektupta: Bundan byle Arz- Mukaddes hussunda insan kan dklmesini men'etmenizi zt- linizden mtevazane bir srette ric ederiz. Sizin nectnza bis olacak olan bu nashatime gre hareket ediniz. Muhfazas urunda sizin iin faideden ziyde meakkati mcib olacak olan bu blgeyi hristiyanlara geri veriniz. Bu takdirde karlkl olarak esirleri de iade ederiz, hakretleri ve ceflar da unuturuz diyordu (M. 2/361). Mslmanlar zannedildii kadar sdedil119 olmadklarndan, Papann safsatasna kimsenin kulak asmad phesizdir. Gelelim 4 nc Hal Seferine: III. Innocent, Parisin civr kylerinin birinde papazlk etmekte bulunan Foulques de Neuilly (Fulk do Nyi) ismindeki rhibi Hal Seferi iin halk tevike memur etti. Bunun zerine Fulk gezginci vaizlie slk etti120. Kendisine halk tarafndan kudsyet ve mcizeler atfedildiinden, hreti uzaklara kadar yayld. Ahlkszlk aleyhine fashatle vazlar verdi. Paris sokaklarndaki vazlar syesinde hrsz, murbahac121, sokak fhieleri, hatt niversite doktorlarn ve talebesini bile Hal Ordusuna kaydetti. Hkmdrlar seferden ekindilerse de prensler ve kontlar keiin dvetine kolaylkla icbet ettiler. Bunlar arasnda Champagne (ampanya) harbiye mdr Geoffroi Villehardouin (Jofrua Vilarduen) ile Albigeois'larn celld olan Simon de Montfort da vard (G. 2/708). Msra gitmek kararlat. Fakat Anadoludan gemek mmkn olmad geen seferlerde anlaldndan, gemi kiralamak iin Venedie bir heyet gnderildi. mzlanan mukvele mucbince, venedikliler gemi ve gd vermeyi, silhl elli gemi
Tesviye etmek: (buradaki alam) demek, vermek. Ayn Konsilde din adamlarna evlenmek yasa getirilmi ve bu yasak syesinde hristiyan din adamlarnn ahlk bozulmu, metres tutma ya da homoseksellik alm yrmtr. Metres hayat yaayan Kardinaller ve VI. Alessandro Borgia gibi Papalar dahi olmutur. Bu yasak hl Katolikler iin geerlidir. (Editrn notu) 119 Sdedil: 1) temiz yrekli, 2) saf, bn. 120 Sulk etmek: 1) bir yola girmek, bir yol tutmak, 2) zel bir snfa, gruba katlmak, 3) bir tarkata girmek. 121 Murbahac: tefeci.
118 117
55
tefrik etmeyi kabl ettiler. Hallar da pein olarak 85.000 altn mark (4.000.000 altn frank) demei teahht ettiler. Fetholunan yerlerin de yar yarya taksimi kararlat. talyan, Fransz ve Alman hallar Venedikde bulutular. Venedikliler 90 yandaki Cumhurreisi Enrico Dandolo'nun122 idresi altnda idiler. Hallar nakliye cretini veremediler; buna mukbil Venedik Cumhuriyeti hesbna Zara ehrini zabtetmek zere yola ktlar. Bu tarz- harekete Papa msaade etmedii hlde, venediklilerin nakliyattan vazgeeceklerini ileri srmeleri zerine kfile yoluna devam etti ve Zaray alarak, ne buldularsa yama etti. Bundan sonraki hdiseler bambaka bir srette inkif etti. A) Maksattan nhraf. Bu sralarda stanbul mparatoru zak123 tahttan indirilip, gzleri de karlmt. Bu hareket oktanberi det hkmne gemiti. Bre zakn olu Aleksi[os] Angelos124, Papadan yardm istemek iin yola kmt. Zarada venediklilere rastgeldi. mparatorluu gasb edeni tahttan indirirler ve babasn yerine geirirlerse 200.000 mark vereceini ve Papann rhan reisliini kabl edeceini teahht etti. Bu artlar kabl olunup yola kld. B) stanbula Hcm. Hal donanmas stanbula gelince, ilknce Kadky ile mparatorun bir saray yama edilmek sretiyle ie baland (D. 1/256). Hallar birka gn sonra stanbula hcm ederek yirmi be kule aldlar ve ehre girdiler. Fakat tutunamadklarndan, etraf atee verip ekildiler. Esen iddetli rzgr dolaysiyle kan yangn Yedikulenin Yldzl Kapsndan125 Eybn Kabristan vey Ayvansaray Kaps denilen kapya kadar uzanan sahay kaplad ve tahrb etti. Rumlar yaptklar kta muvaffak olamadklarndan, o gece mparator mcevherlerle altnlar alarak bir kaya atlad ve Trakyaya kat. Bunun zerine rumlar zak hapishneden karp tahta geirdiler. Bir murahhas heyet gnderip, Zarada imzalanan mukvelenin tasdkini istediler. Bu muamele yapldktan sonra, prens stanbula geldi ve babas ile beraber ta giydi. Hallar mukvelenin din husularm tatbk ettirmek istedilerse de, ahli Papala balanmay kabl etmediinden, evvel tazminat ii ele alnd. Kaan imparatorun karsnn ve tarafdarlarnn mallar ve mcevherleri msdere olundu,
Bu ztn kabri Ayasofya Camiinin st katnda, Hz sy resmeden byk mozayk panonun tam karsndaki duvarn dibinde bulunmaktadr. (Editrn notu) 123 Sz konusu olan, Bizans tahtna 1185-1195 ve 1203-1204 aralarnda iki kere oturmu bulunan II. saakios ya da saakios Angelosdur. (Editrn notu) 124 Sz konusu olan 1203-1204 arasnda babas II. saakios ile beraber tahta oturan IV. saakios Angelosdur. (Editrn notu) 125 Burada bir bask hats vardr. Sz konusu olan Yaldzl Kap ya da daha yaygn ismiyle Altn Kapdr (Porta Aureadr). (Editrn notu)
122
56
kiliselerdeki altn ve gm ey topland ve azizlerin heykelleri eritilip satld. Halka nefret veren bu tedbirlerden hasl olan cz' bir para Hallar memnn etmedikten baka hrslarn arttrd (D. l/ 271). Mslman ve yahudi tccrn oturduklar mahalleye (imdiki Eminn) hcm edip, havrann kapsn krdlar. Bu tecvze urayanlar silhland, halk da yardma kotu. Hallarn buna kar kardklar yangn tam sekiz gn srd. Hali ile Marmara arasndaki ma'mur mahalleleri, Atmeydannn bir ksmn, kymetli binalarn ounu, limandaki gemileri yakp, stanbulun te birini mahvetti (D. 1/272). Bu vahlikleri gren Rumlar, Hallarn barbar bir millet olduuna kanaat getirdiklerini Bizansl mverih Nikitas yazyor. Yangn sndkten sonra, mal memurlar Hallara verilmek zere, yangn yerlerindeki klleri kartrarak, altn ve gm evnnin126 erimi klelerini bulmakla uratklarn grdke, rumlarn dmanl ve nefreti artyordu. Gen Aleksinin Patrikhneyi Papala balamak tekliflerini kabl etmi olmasn da ortodokslar bir trl affedemiyorlard. mparatora gelince, keileri sofrasna oturtup, gzlerinin iyileecei ternelerini dinlemekle megl bulunduunu haber alan ahli indinde gln ve menfr bir duruma dyordu. C) Hedef Deiiyor. Hallarn Filistine gitmek zere yola kmalar iin kararlatrlan Eyll 1203 trihi yaklayordu. Hallar gittikten sonra tutunamyacam bildii iin, mparator bunlar alkoymaa teebbs etti ve paray iki ayda tedrik edemiyeceini sylemek zere olunu Hallara gnderdi. Mlkat esnsnda, Ortodokslarn Papala ilhk edilmee rz olmalar vakte mtevakkf olduunu, gemi kirlarnn bir senede deneceini ve o zamana kadar Hal Ordusuna lzm olan hereyin verileceini teahht etti ve stanbuldan marta kadar ekilmemelerini ric etti. Bu teklif kabl olundu, yni 3.200.000 altn mark alnmas gyesi ile Filistin seferi te'hir edildi. Bu sretle seferin gyesi deimee balad. D) Harb. Rumlarn beddualar, taahht olunan paralarn verilmemesi Hallarn harb iln etmelerine sebeb veyhut da vesiyle oldu. Alt kiilik bir hey'et stanbula gidip, taahhtlerini if etmesi iin mparatoru tehdit ile geri ekildi. mparator hiddetlendi ve kendisini hl-i harbde addetti. Herkes tereddt iinde iken atk Kal Murzufl127 kendisini imparator iln ettirdi. Hal gemilerine kar hemen taarruza geti. Fakat muvaffak olamaynca mzkereye giriti; Hallar: 1) Tazminat verilmesini; 2) Filistini fethedebilmeleri iin kendilerine yardm olunmasn; 3) Papaln rhan nfzunun tannmasn
126 127
Evn: kap-kacak, kaplar. Sz konusu olan IV. Aleksios Murtsufiosdur. (Editrn notu)
57
istediler. mparator bu art kablden istinkf etti. Papal tanmak istemiyen bir hkmdra kar harb, Hallar indinde mukaddes harb olduundan, o yolda karar verildi, ve Hallar ile Venedik Cumhurreisi bir muahede imzaladlar: 1. Yama edilecek mallarn paylalmas, 2. Evvelce haiz olduklar kapitlsyon hkmlerinin venediklilerce istirdd, 3. Yars fransz, yars venedikli murahhastan mrekkeb on alt kiilik bir hey'et tekil edilerek, biri franszlardan, dieri venediklilerden olmak zere bir mparator ve bir Katolik Patrik seilip Aya Sofya kilisesinin de bu patriklie verilmesi, 4. Bizans mparatorluu vilyetlerinin ve Bizans ehirlerinin drtte biri ile bir Ltin mparatorluu tekil edilmesi; geri kalan drtte nn yarsnn Venediklilere, yarsnn da Fransz baronlarna verilmesi kararlatrld (D. 1/283-284). E) Hallar Bizansa Girdiler. 1204 nisannn 9. gn Hal donanmas Bizans duvarlarnn nnde birka saat muhrebeden sonra ekildi. gn sonra birer fransz piskoposunu da hmil bulunan iki gemi bir kulenin nne asker kard, piskoposlarn bayraklar kuleye asld. Drt kule daha alndktan ve yardm geldikten sonra, Hallar atlara binip ehre saldrdlar; katlim dehetli oldu. Akamst Hallar hcmu durdurup, yine yangn kardlar. Vak'ada hazr bulunup bu seferin trihini yazan Villehardouin (Vilarduen): Fransann en byk ehirlerinden nn hv bulunduu mikdrdan ziyde ev yand demektedir. Hallarn bir sene iinde stanbulda kardklar yangnn bu ncs idi (D. 1/288). Bu srada Rumlarn intihb ettikleri imparator Teodor Laskaris128 afak skerken stanbuldan kat. Bizansllarda cesret denilen cevherden eser kalmam olduundan, papazlar ie kartlar. Ellerinde halar ve azizlerin kemikleri olduu hlde, halk ktlelerinin balarna geerek tekil ettikleri srler ortaya kt. Breler canlarn kurtarmak iin yerlere kapanp yalvardklar hlde Hallar kulak asmadlar. Sarayda Marquis de Montferrat en gzel kadnlar grd. Bu meynda: Fransa kral VII. Luinin kzkardei olup iki imparatordan dul kalan prenses ile, dier imparatordan dul kalan Macar prensesi de bulunuyordu. F) Yama. ehre giren Hallar, reislerinin idresi altnda olarak btn mahallere yayldlar. Ticrethanelere, saraylara, kiliselere hcm edip, kartrmadk
Sz konusu olan 1204-1222 arasnda Bizans tahtnda oturmu olan mparator Teodoros Laskarisdir. (Editrn notu)
128
58
ke bucak brakmadlar ve her taraf soydular. Villehardouin diyor ki: Yama edilen altn, gm evn, mcevherat, ipekli kumalar, krkler, hibir kimsenin hesab edemiyecei mikdrda idi. Dnya yaratlalberi, hibir ehirde bu kadar yama olmamtr. Herkes kendisi iin bir mesken edindi ve hibir hal akta kalmad. Allhn ihsn ettii bu eref ve zevkten hsl olan evk pek bykt. Zir zarret iindeki Hallar birdenbire zengin oldular (M. I. 4/ 266). stanbulu alnca, trklerin hristiyanlara zulm yaptn yazan garpllar, Villenhardouin'in grerek yazd bu malmat okusalar olmaz m? Yama yznden hsl olan kargaalk uzun srd. Hallar evleri soyduktan sonra, gizlenmi mal olup olmadn anlamak iin halka trl trl ez ve cef etmee baladlar. Gizledii mal gsteren olursa, doymak bilmeyen apulcular yeniden tazyik etmekte idiler. Bre bizansllar zbitlerin ayaklarna kapanp, hristiyan olduklarn anlatmak iin istavroz karyor ve bu sretle merhametlerini celbetmee alyorlard. Hereyi aldktan sonra, Hallar azizlerin sandukalarn krp, kabirleri kazarak, ilerinde bulabildikleri kymetli eyy yama ettiler. Bunlar tamak iin mukaddes binlara, hatt Aya Sofya Kilisesinin iine bile beygir soktular. Ortodoks ibdethanelerinde bu mekruh hareketlerde bulunarak rumlarn dinine hakret etmeyi gnh ve ayp saymyorlard. apulculuk o dereceyi buldu ki, imparatorlarn kabirlerini, ve bu meynda mehr Jstinyen'inkini bile ap ilerinde ne buldularsa yama ettiler. Jstinyen'in cesedinin bozulmam olduunu rivyet ederler! (G. 2/725). Aya Sofya Kilisesinin iine getirdikleri bir fhienin Ortodoks Patriine mahsus olan krsye oturduunu, yinler esnsnda kullanlan kaplara hallarn arap doldurup itiklerini, bu fhienin syledii arklara ayak uydurarak dans ettiklerini mverrih Nikitas, eserinin 3. ve 4. fasllarnda izah ediyor (D. 1/292). Rlik'ler. Rlik'ler, hristiyanlarn aziz addettikleri ztlardan birinin vcdunun bir paras, onun kulland vey ona ez iin kullanlan eyler olup, bunlarn herbiri bin derde dev addedildiinden, kymetleri o nisbette byktr; ehemmiyetle ve itin ile saklanr. Hallar bunlarn yamas ile de megl oldular. Martin isminde Parisli bir rhip, kiliselerden birine girdi. Civrdaki kiliselerden ve manastrlardan oraya pekok para ve kymetli rlikler getirilmiti. Martin, kilisede rastgeldii bir ihtiyar sktrd. htiyarn gsterdii sand ap iine ellerini soktu ve bulduu eylerin en kymetlilerini eteine doldurdu. Bu meynda snn kannn birka damlasn hv bir ie, snn armha gerildii hakik han bir paras, Aya Yaninin birka kemii, Aya Yakovos'un bir kolu gibi pekok eyler vard. Dier bir katolik rhibi de: Aya Hristofil'in kafatasn ve dier birka kemik ald. Eski bir sarayda gezerken, ot ile tkanm bir pencere grd. Ap rlikler, ve bu meynda Aya Yorgi'nin parman ve kolunu buldu. Ertesi gn, Aya Yani'nin ve Aya Yorgi'nin kafataslarn 59
da buldu, bunlarn bulunduu kaplar krp satt ve rlikleri Fransada Amiens ehrinin byk kilisesine gtrd (D. 1/294). Bu bakiyelerin asl olduuna hristiyanlarn bir ksm hl inanmaktadr. Bu kymetli mallar kiliselerde bulundurulup, sofulara gsterilmek syesinde byk hslat getirdiklerinden phe edilmez. G) Rumlar Kayor. Yama hitm bulunca, stanbulun kaplar alp, istiyenlerin gitmesine izin verildi. Bu syede kaabilenler, her trl hakretten ve ikenceden kurtulmakla beraber, yanmakta olan evlerinin alevlerini grp zdrblar bir kat daha artmakta idi. Alayan, szlayan aile reislerinin bir ksm evlt ve ayli ile beraber, bir ksm da yalnz kalm olup daha acnacak bir hle denler ve kbetleri ne olacan kestiremiyenler ehri terkeden kfileleri tekil etmekte idiler. Zenginler kaarken yrtk, prtk elbise giyinip fukar ekline girmek syesinde kurtulmak midine kaplanlar ve kzlarnn rzn korumak maksadyla o zavalllarn yzlerine amur svayanlar ile Senato zs bu meynda idi. stanbul Ortodoks Patrii ise, yalnz bana, deta plak bir kyfette olup, ayakkaplarn bile hallar soymu olduklar iin, bir kylnn verdii eee binmi olduu hlde, bu cef diyrndan kaabilmek midi ile shilde dolap bir kayk aramakta idi. Hallardan canlarn, rzlarn kurtarmak isteyen rumlar, ite bu sretle kurtulabildiler (D. 1/291-292). Patrik ile rum papazlar da znie ekildiler (L. 6/ 365). Meydan katolik papazlarna kald. H) Ganmet Taksmi. stanbulda servetin ve binlarn bir ksmn tahrb etmekle Hallar ne kazandlar? Paraladklar, sakatladklar eserlerden, kumara ve sefhate sarfettkleri servetlerden kendilerine ne kald? Dier taraftan, cehletlerinden ve acelelerinden dolay, kymetli eyy muttasl129 yok pahasna elden kardlar; bunu tahmin etmek mmkn deildir. nzibattan mahrm olan bu orduya artk sz geirebileceklerini zanneden kumandanlar, yama edilen mallarn toplanmasn emrettiler. Mallarn ve mcevherlerin tamamn yamaclarn teslim edecekleri elbette hatra gelemezdi. Bununla beraber, taksim edilecek para 400.000 gm mark, takriben bir milyon trk altn kymetinde idi. Bunun drtte biri (250.000 altn) seilecek imparator iin ayrld. Geri kalan 750.000 altn franszlar ile venediklilere yar yarya verildi. Franszlarn hissesinin te biri, ilk pazarlk gereince, venediklilerin alacaklarn tesviyeye tahss olundu. Geri kalan da ordu efrdna taksim edildi. Her piydeye 5 mark (12,5 altn), her svriye iki kat (25 altn), ve her valye ile her papaza drt kat, yni 50 altn verildi (G. 2/724; L. 1/296). Fakat, bylece datlan para yama bedelinin yalnz bir ksm idi. Zir Villehardouin, franszlarn elde ettii ganmeti 400.000 mark, yni 1.000.000 altn
129
Muttasl: hi durmadan, beklemeden.
60
tahmin ediyor ki, haber alnmayan ksm bunun hricindedir. Venedikliler essen ticret adam olduklar iin, bu durumdan istifde etmek yolunu aradlar. Her piydeye 100, svriye 200, valye ve papaza drder yz mark vermek zere yama maln toptan satn almak istediler. Bu teklifin kabl edilmemesi, yama kymetinin pek ziyde olduuna dellet eder (D. 1/297). I) Rlkler dahi taksime ithl edildi. Mesel: hakik slip denilen armhn bir parasn, Aya Yorginin bir kolunu, Aya Yaninin kafatasnn bir ksmn, Sent Luce130 ile Nebi Simonun cesetlerini ve snn kann muhtev bir kk ie, cumhurreisi tarafndan Venedie gnderildi (D. 1/297). Hallardan birkann yama ettii rlikler meynnda pekok kafa, kemik ve tasvirler de mevcd olup, Avrupaya gnderdiler ve bu sretle rhiplerin de pekok para kazanmasn temin ettiler. J) Kitaplar bahsi de pek ehemmiyetlidir. Piskoposlar, keiler, hatt Venedik Cumhurreisi bile Bizansda birikmi olan edebiyat ve ilim eserleri hakknda zihin yormadlar. stanbulda avrupal muhriblerin, metnini anlayamadklar en mhim servet bu eserlerden mteekkildi. Yunan ve Ltin edebiyatn, kda emnet olunan btn mlmat hv olup dokuz asrdanberi koca ktphanelerde toplanan eserlerin bir ksmn frenk askerleri datt, bir ksmn da kardklar yangnlar yok etti. Bu yzden medeniyetin urad ziyn katlimlardan daha mhlik131 oldu (D. 1/298). Bu barbarlarn Avrupaya stanbuldan medeniyet gtrdklerine hl inanan vardr! K) aheserler. mparatorlar debdebe ve ihtima meclb olmalarnn tesiri ile stanbulu en nefis eserlerle sslemilerdi. Yunanistan ile Msrdan hatt Romadan bile pekok eser getirmilerdi. Hallar bunlarn lzumsuz ssten vey d madde olmaktan ibret bulunduuna zhib olarak, muhfaza edilmelerinin faydasz olduuna ve bir ie yarayabilmeleri iin musanna'132 ekilden karlp yni eritilip, madde hline ifr133 edilmeleri mnsib olacana karar verdiler (D. 1/298), Bizans bavekili Nikitas Hallarn tahrb etii bidelerin en kymetlilerini u vech ile trif ediyor: 1. Msbakada mkfat kazanm olan zafer arabas srcleri: bu heykel tuntan dklmt ve hipodroma rekz134 edilmiti. Srcler sanki meydana kouyor hissini veriyorlard. Bunlar tema eden seyirciler aslna
Sz konusu edilen franszcasyla Sainte Luce ya da Sainte Lucie, italyancasyla ise Santa Luciadr (Santa Luya okunur). Bu azze 283 yl civrnda Sirakza domu ve iddiaya gre 21 yanda ldrlmtr. (Editrn notu) 131 Mhlik: helk edici, ldrc. 132 Musanna: 1) tasn edilmi, sanat eseri olarak meydana getirilmi, usta elinden km; 2) ok ssl. 133 fr: 1) kalba dkme, 2) ekillendirme, bir ekle sokma. 134 Rekz etmek: yere saplamak, dikmek, kurmak.
130
61
mbehetini135 mukyese edebiliyordular. Bu heykellerin en kymetlileri Olimpiyad Stadyumundan getirilmilerdi. 2. Eb-l hevl136, deniz aygr ve timsah, Msrdan temin edilmi olan ganmete dellet etmekte idi. 3. Romallarn birinci kral Romls ile kardei Roms' emzirdii zannedilen kurtun heykeli. Bu heser hem eski hem yeni Romallar (yni Romallar ile Bizansllar) indinde byk bir rabeti haiz bulunuyordu. 4. Bir ylan paralamakta olan bir kartal kuu. Bizansa mahss olan bu heykel, ehri zehirli hayvanlardan kurtaran tlsm olduuna ahli kanaat etmekte idi. 5. Bir eekle srcsn tasvr eden eser: Roma imparatoru Ogst (Auguste) harbe giderken, yolda rastgeldii kylnn, kendisini zaferle mjdelediinden, Preveze civrnda vuku bulan Nikopolis muhrebesinin neticesi bu kehnete muvfk tecell ettiinden, Ogst bu bideyi yaptrmt (G. 2/725).
6. At stnde bir svrinin heykeli. Halkn tikdna gre, bu heykel yahudi fatihlerinden mehr Josue (Y)nn timsli idi. Bu ztn, kolunu uzatp Gnein seyrini durdurduu Tevratta yazldr. Fakat klsik mhiyet alan bir an'aneye gre, heykel Bellerofon ile Pegaz137 temsil etmekte idi. Svrinin tavrna baklnca, yerde deilmi de havada imi hissi hsl oluyordu. 7. Cepheleri kabartma ilenmi ehram. Bu kabartmalar temaya deer muhtelif sahneler ire etmekte idi: tmekte olan kular; ziraatle megl vey gayda almakta olan iftiler; melemekte olan koyunlar; srayan kuzular; deniz ve kr manzaralar ; balk av ve tutulan muhtelif balklar; ak ilhesi saylan Zhrenin olu Kpidonu muhtelif ekillerde temsil eden ve Amur denilen ocuklar gibi oynap, birbirine elma attklarn tasvr eden grup; bu dikili tan zirvesinde, rzgrn en hafif esmesinin tesiri ile dahi dnen ve Rzgrn Halay tesmiye138 olunan kadnn timsli bulunmakta idi.
8. Nifk karmaa mahss elmay ve yahut gzellik mkfatn, gzellik ilhesi addolunan Zhreye takdim eden Frigial oban. 9. Morada Isparta Kral Menelasn kars ve gzellii ile mehr olan Helene (Eleni)nin nefis heykeli. Nikitas bunun ayaklarnn inceliini, bembeyaz kollarn, kalarnn ve btn zsnn dzln, ehvetkr edsn,
Mbehet: benzeme. Eb-l hevl: sfenks. 137 Sz konusu olan: Yunan estirinde (mitolojisinde) deniz tanrs Poseidonun olu olarak bilinen Belleforontes ile, Medsusann kanndan domu olduu iddia edilen kanatl at Pegasosdur. (Editrn notu) 138 Tesmiye: isim takma.
136 135
62
vcdunu saran ihrmn139 hafifliini, rzgrda uuyormu hissini veren hrikulde salarn hayranlk ve cokunlukla trif ve tasvr ediyor. Mverrih diyor ki: Bu aheserin manzaras nasl olmu da barbar cedlerimizin (yni Hallarn) tahrb edici kollarn durduramamtr?. 10. Herkl'n kocaman bir heykeli. Lizip (Lysippe)in eseridir. Ba parma adam kalnlnda, baca da adam boyunda olup, grn mirne ve bak dnceli olduu iin gazabl durumda olduu hissini veriyordu. 11. Jpiterin zevcesi ve nikh ilhesi addolunan Jnonun kocaman heykeli Sisamdaki ibdethnesinden Bizansa getirilmiti. Bu heykelin ban drt ift kz saraya getirebilmiti. 12. Cenk140 ilhesi olan Pallas vey Minerva'nn da 30 ayak (9 metre) yksekliindeki kocaman bir heykeli, bu cengver bkirenin almat- frikasn141 ve tavrlarn kuvvetli bir srette gstererek temsil ediyordu. Fakat Hallar Bizans muhsara etmee baladktan sonra her ne sebebten dolay ise ahli bu heykeli tahrb etmiti. Tafsilt yukarda gsterilen ve bakrdan yaplm olan heykelleri de Hallar paralayp erittiler142. Bunlar iml eden mehr sanatkrlarn dehlar ve mahretleri bu sretle yok oldu. Hsl olan mden paralar paraya tahvil ile askere tesviye edildi. Mermerden yaplan heykeller vesire de krld ve d ta gibi kullanld. Bu kadar kymetli heserden, altn yaldzl tuntan yaplm ve stanbulda At Meydanna143 konmu olan 4 at, Cumhurreisi Dandolo tarafndan Venedie gnderilmek sretiyle kurtarlrmtr. Bunlar be asr144 sonra mparator Napolyon Bonapart Venedikde San Marko kilisesi nnden kaldrp Parise naklettirmitir (G. 2/725-6). L) mparator ntihb145. Mtekiben ehrin idresi ileri ele alnarak, Flandre Kontu Baudouin (Boduen) imparator intihb olundu. Bu zt hemen Bizans mparatoru atk-Kal lkab ile tannm V. Aleksi Dukas' yakalatp, Teodos stnundan146 diri diri ba aa attrmak vahlii ile ie balad (W. 2/ 52).
hrm: vcdu rten beyaz araf. Cenk: harb. 141 Almat- frika: bakalarndan ayrd ettiren, kendine zg tavr, durum ve, iretler. 142 Bu arada Hallar, bugnk emberlitan stnde bulunmakta olan altn s heykelini de At Meydanndaki (Sultanahmet Meydanndaki) iki dikiltadan Porfirogenetos dikilitan saran kaln tun kaplamay da eriterek para basmlardr. (Editrn notu) 143 At Meydan: eski Hipodrom. 144 Herhlde yedi buuk asr ve hatt daha fazla olmas gerekir (Editrn notu). 145 ntihb: seim. 146 Teodos stnu: mparator Teodosiusun Msrdan V. yzylda getirtip Bizans Hipodromuna (bugnk Sultanahmet Meydanna) diktirmi olduu dikilita. zeri hiyerogliflerle kapl porfir tandan yontulmutur. Msrda Luksor mbedinde bulunuyor iken uzunca bir mcerdan sonra, mparator I. Teodosius zamannda stanbula tattrlm ve dikilmitir. Bu dikilita Luksorda XVIII. Hnedndan III. Tutmosis tarafndan diktirilmi olup 19,5 metre yksekliindedir. (Editrn notu)
140 139
63
Yeni hkmetin idresi hussunda icr olunan mzkerede verilen karar mcibince, Kudsde olduu gibi stanbulda dahi feodalite prensiplerine mstenid147 bir hkmet kuruldu ve Kudsdeki Hal nizmlar kabl olundu. Rumlarn byk bir ksm kle vaziyetine dt ve devlet hizmetlerinde kullanlmalarna msaade edilmedi; yalnz itaat etmekle mkellef, pasif ve tehlikeli bir dman ktlesi hlini aldlar (G. 2/728-731). Rumlar, Bulgar ve Ulah reisi olan Kaloyani ile gizlice uyuup isyn ederek Edirne'ye yrdler, mparator Baudouin de onlarn zerine yrd. Fakat arkadan gelen Venedik Cumhurreisi yetimeden mparator esir dt. Kurtarlmas iin Papann yapt teebbsler akm kald. nk Baudouin terk-i hayat etmiti. Elleri ve ayaklar kesilerek beygir ve kpek leleri arasna atld ve yrtc kular gelip breyi paralad rivyet edildi. (G. 2/734). Yeni kurulan mstemlekeye gelip, bu geni ve irin pyitahta148 yerlemek ve bereketli arziye ship olmak zere Franszlar dvet olundu ise de icbet eden olmad. M) Patrk ntihb. Evelce verilmi karar mcibince venedikli Tomasso Morosini (Tomasso Morozni) Bizans Katolik Patrikliine intihb olundu, Aya Sofya Kilisesi de kendisine teslim edildi. Rum Patiriinin ve papazlarnn vridt ve salhiyetleri de katolik papazlarna devredildi (G. 2/728). Bunun zerine Papa III. Innocent'dan gelen emirnmede: itaat etmek ve vergi vermek husslarnda rumlarn ltinlere, ltinlerin katolik papazlarna ve bunlarn da Papaya mutvaat149 etmeleri tebli ve teyid edilmitir. Bu srada Ortodoks Patrii bir kaya atlayp znik'e kamt. Bizansda ltinlerin hkm srd elli yedi sene zarfnda, Ortodoks Mezhebi yasak edilmi ve on sekiz tane Katolik Patrii seilip, herbiri Romaya giderek Papann duasn alm ve iczetnmesini istihsl etmiti (G. 2/442). Ftih stanbulu alnca, Rumlarn bana bir imm deil, bir Rum Patrii tyin etmi ve ona bir takm salhiyetler bile vermitir. Barbar dedikleri Trklerle, meden olduklarn iddia eden garpl mellifler bu vak'alar mukyese etsinler! N) Papa hdiselerin nasl inkif ettiini haber alnca, kadn erkek cinsiyeti, genlik ve yallk, hatt rhiplik sfat bile nazar- dikkate alnmakszn, herkese tasallut ettiklerinden dolay hallar ithm ve gpegndz rza tecvz etmi olmalarna teessf etmitir (Gesta, c. 94, p. 538). Fakat Hallarn Kuds seferinden vaz geip stanbula hcm etmelerine bidyette muhlefet ettii hlde, Ortodoks Kilisesinin Papalk idresi altna sokulmas sretiyle ortodoksluun ortadan
147 148 149
Mstenid: dayanan. Pyitaht: bakent. Mutvaat: itaat, baeme.
64
kaldrlmas, Hallarn bu hareketleri syesinde, kendi arzusuna tamamiyle muvfk olduu iin, seferin bu ekle girmesini tasdk etti (G. 2/723). stanbul Ltin mparatorluu Hallar stanbulu aldktan sonra, bir Ltin mparatorluu kurdular, imparator intihb ettikleri Kont Baudouin (Boduen) Bulgar ve Ulah kral ile ihtilfa dt. Esir olup, bir daha grlmedi, ikenceye mruz kald rivyet edildi (G. 2/734). Ltin imparatorluu: stanbuldan Sakarya azna, Edremite ve Moraya kadar uzanyordu. Ancak elli yedi sene dayanabildikten sonra, 1261de tekrar rumlarn idresine girdi. Taksim srasnda, Selnik Krall ve Girit adas Marki d Monferraya (Montferrat) isbet etti ise de, Marki hibirine yerleemedi. znik Rum mparatorluu stanbul Hallarn eline dnce, imparatorun dmad Teodor Laskaris, ile Rum Patrii, rum papazlar ve zdegnn ou znik ehrine ekildiler (L. 6/365). Fakat bir mddettenberi Bizans Mliye dresi o kadar bozuk bir hle gelmiti ki, huduttaki ahli ecneb hkmeti tercih ediyorlard. Bundan dolay, Anadolunun pekok ehri 1198 trihinde Konya Saltanatna iltihk ettiler (L. R. 2/816). Alt sene sonra, Hallarn stanbula yerlemesi zerine znie kaan Bizans hkmeti, ltinlerin zayflamasndan istifde ederek stanbula dnebildi (161)150. Trabzon mparatorluu Ltin istilsndan sonra, Komninos hnedan zsndan Aleksi ve David taraflarndan Trabzonda bir hkmet kuruldu. Sinopdan Batuma kadar uzanmakta idi. Ftih Sultan Mehmet bu lkeyi 1461 de alp, bu hkmete nihyet verdi (L. 7/1. 104). Frenk Prenslikleri Fransz valyeleri, stanbul alndktan sonra, Yunanistanda Epir Despotluu, Atina Baronluu, Akai (Mora) Prenslii gibi bir takm hkmet kurdular; Girit adas da Marki do Mnferraya isbet eti. Adalar
Parantez iindeki bu rakkamn hangi referansn sayfasna dellet etmekte olduu anlalamamaktadr. (Editrn notu)
150
65
Venedikliler anakkale boazndan Korfuya kadar, btn adalar ilhk edip, bir ksmn Venedik zdegnna hediye ettiler. Marki d Monferrann donanmas ve paras olmadndan, Girit Adasn 12.8.1204 trihinde 10.000 gm mark mukbilinde Venedik Cumhuriyetine satt. Bu Frenk prenslikleri ve adalar, Osmanl Devleti tarafndan zabtolunup frenk hkimiyetine nihyet verildi. Oralarda da rum milliyeti bu syede bky kalabildi. Hal ocuklar Seferi (1212) Katolik memleketleri ahlisi bir asrdanberi mcizelerden, Mslman katlimlarndan ve snn Mrsndan durmadan bahsetmekte, ve arlmann hacca gitmesi ve Rolan Trks gibi efsne iirlerini de kylere varncya kadar daim bir srette okumakta idiler. ocuklar dahi bunlar iiterek, babalar, analar gibi harekete hazrlanyorlard. Birka papaz, ocuklar ve ailelerini tevik etti. Bunlardan bir mikdr zavall sefere hazrland. Pekok insan bu hareket[in] Allh tarafndan ilhm olunduuna, s[nn] dahi kendi kudretini izhr ile, en byk kumandanlar ve akll insanlar hayrete drmek azminde bulunduuna zhib oldular (M. 2/358). Irz ehli olmyan kadnlarla dk ahlkl erkekler dahi bu yeni Hal kfilelerine kartlar. Kfilenin biri talya limanlarna, dieri Marsilyaya geldi. O sene iddetli kuraklk olaca cihetle, denizin sular kuruyaca ve Sriyeye kadar Akdenizde bir yol peyda olaca ucbesi ocuklara telkin olundu. Denizin kurumasn bekleye bekleye mitleri krlan brelerin bir ksm ormanlara sokularak, alk ve yorgunluktan telef oldu vey kylerine dnebildi. Gemilere binenlere gelince, ya karaya den gemilerden kp serseri serseri dolatlar, ya mahvoldular. Papaz takm ve reisleri dahi efsneye inanmakta halktan geri kalmyordu. Mesel: genlerin mhim mikdrda bu sretle telef olduu kendisine ibl olununca, Papa III. Innocent: Kuds Trklerin elinden kurtarmaa koan bu ocuklar bize sitem ve tekdir mhiyetinde olarak byle hareket ettiler cevabn vermitir (M. 2/359). Mslmanlarla byk mikyasta ticret yapmakta olan Hugues Ferreus ve Guillaume Porcus nmnda iki kii, Filistine gtrmei vaad ederek pekok ocuu yedi gemiye bindirdilerse de, gemilerin ikisi batt. Dierleri Cezyirde Bucaya ve Msrda skenderiye limanlarna gtrlp mslmanlara satld. Gemilerle batan ocuklarn erefine bir mddet sonra Papa IX. Greguar Sen Piyer adasnda bir kilise yaptrd (M. 2/479-480). Neticesini evvelden tahmin etmek mkl olmyan bu seferi tertb edenler de, itirk edenler kadar ocukluk etmilerdir.
66
***
BENC HALI SEFER (1217)
Papa Innocent Fransada Albijua'lara ve Almanyada putperestlere kar glib geldikten sonra, Kuds seferi iin bir konsil daha toplad. 400 piskopos, Kuds Patrii unvnn haiz bir rhip, 800 kadar kei konsile geldi, skenderiye ve Antakya Patrii unvnnda dier iki rhip de hazr bulundu. Konsil 1215 senesi aralk aynda topland. Yaplacak Hal Seferi iin mufassal tlimat tertb olundu. Hallarn toplanaca yerleri takds iin dolamaa karar verdii hlde, Innocent bunu yapmadan 1216 temmuzunda ld. Sefere itirk etmee rz olan hkmdrlardan Macar Kral II. Andre, Avusturya ve Bavyera Dukalar, Felemenk Kontu ve pekok Alman zdegn ve piskoposu ile beraber Adriyatik shilinde Spalato (plit) limannda gemilere bindiler (W. 2/57). Brindisi, Cenova ve Marsilya limanlarnda da pekok hal yola kt. Btn hallar Akkya vardlar. Akkda ktlk bagsterince haydutluk balad. Bavyerallar evleri ve manastrlar yama ve kabirleri tahrb etmek hussunda pek ileri gittiler (M. 2/380). Nsra ehrinin dousunda kin olup trklerin mdfaa etmekte bulunduklar Tabor (Cebel-t Tur) dana hcma karar verdiler. Balarnda Kuds Patrii nmndaki papaz, ellerinde kocaman bir ha tutarak yryordu. Macarlar trklerle ilk defa olarak karlayorlard. Trkleri grnce kendilerini birdenbire bir ylgnlk istil etti. Savamaa teebbs bile etmeyip, hemen katlar (M. 2/382). Macar kral ay kadar bouna vakit geirdikten sonra ahdini if ettii ternesini ileri srerek ve askerinin yarsn yanna alarak memleketine dnd. Giderken Sen Piyerin kafatas, havriyndan Aya Tomasn eli, snn suyu araba tahvl ettii denilen mevhm151 ameliyede kulland kaplardan biri gibi rlikler gtrd (M. 2/384). Bu istil ordular kahramanlar: kemik, kafa tas, rk tahta, toprak, anak gibi hayal kymetleri ve apulculuklarnn mahsln memleketlerine gtrerek, elde edemedikleri zaferleri unutturmak istemilerdi. Macar Kral ekildikten sonra, Felemenk, Fransz ve talyan gemileri ile Akkya pekok Hal geldi. Atlantikden geen Hallar, Mslmanlara kar
151
Mevhm: kuruntuya dayanan, asl ess yok iken zihinde kurulup gerek olduuna inanlan.
67
Portekiz[li]lere yardm ettiklerini, prl prl parlyan silhlarla mcehhez meleklerin harbe itirk ile galebeyi temin ettiklerini anlatmakta idiler (M. 2/384). Bu romanlar nakleden muharrirler, askere mi yoksa ocuklara m hitb ettiklerini tasrh etmemilerdir152. Dier bir ksm da konsil mzkereleri esnsnda Innocent'n tavsye ettii zere hareket etmee ve bunun iin gelen gemilere binip Msra gitmee karar verdi. Kuds Kral ve Kuds Patrii unvnlarn tayan ztlar ile Avusturya Dukas, piskoposlar ile beraber 200.000 kiilik bir ordu Dimyat nne gelerek Nil nehri aznn batsnda karaya kt. O trihte Dimyat Msrn en mhim ehirlerinden ve pek ehemmiyetli merkezlerinden biri idi. Hallar birka kaleye hcm ettiler ve Nil kenarndaki kuleyi aldlar. Bu srada Almanyadan, talyadan ve Fransadan gelenler de iltihk etti. Bordeaux, Angers, Autun, Beauvais, Paris, Meaux, Noyon piskoposlar, kontlar ve baronlar bu meynda idi. Ordunun banda iki kardinal bulunuyordu; bunlarn biri, kardinal Plage (Pelaj), Papann murahhas idi. Hallarn bir ksm ilknce kendisini kumandan tand. Msrllara kar bir muvaffakiyet elde ettikten sonra da btn Hallar kendisini reis tandlar. Fakat i uzadka evk azalmaa balad. Avusturya Dukas memleketine dnmee karar verdi. Bunun nne gemek iin Kardinal Plage: Hallarn gnhlarn baladn m'ir vaadlerde bulunarak, geri dnmemek sretiyle bu ltufkrl istihsle mstahak olacaklarn babalarna, analarna, zevcelerine, erkek ve kz kardelerine de gnh balamay temil etti153. Yeniden Hal geldii hlde ikyet bydnden hareket gemek elzem addedildi. Hallar yrynce Mslmanlar geri ekildi. Ne yaplacan dnmekte olan Hallara Mslmanlar taarruz ettiler. Bu mcdelede pekok hal telef oldu. Tam bu srada, Saint Franois d'Assise (Sen Fransua d'Assiz) isminde bir kei kageldi. Katoliklerce Mazanne-i Kirmdan154 addedilen bu ztn bir menkabesi mehrdur (M. 2/400); yle ki: Saint Franois bir gn krda vaaz edecei esnda, nne saksaan gibi ten geveze bir sr krlang kondu. Fikirlerini insanlara anlatamyan kei, bu gevezelere hitb etti ve dedi ki: Hemirelerim, Allhn kelmn benden dinleyiniz ve vaazmn sonuna kadar susunuz ve rahat oturunuz. Kucazlar hemen sustular, sonuna kadar yerlerinden kmldamadlar. Sen Fransua, hristiyan tikdnn bedhet derecesinde doru ve yksek olduuna inanm bulunduundan, Msr Hkmdrna hristiyan dinini kabl ettireceine kn bulunuyordu. Melik Kmilin nne getirilerek: Doru yolu
152 153 154
Tasrh etmek: aklkla belirtmek. Temil etmek: yaymak. Mazanne-i Kirm: ermi zannedilenler.
68
gstermek iin Allh beni size gnderiyor dedi ve hristiyan dinini kabl etmee tevik etti (M. 2/401). Fakat gsterdii deliller kimseyi ikn edemediinden, Melik Kmilin ve tebaasnn istihffndan baka bir eye yaramad, lkbahar ve yaz mevsimleri arpmalarla geti. Bu arada bir ksm hal Avrupaya dnd ise de, bir taraftan da yenileri geliyordu. Mslmanlar Hallara msait artlarla sulh teklif ettiler; fakat Kardinal Pelaj kabl etmedi ve mcdele devan etti. Bu neticesiz ve meakkatli sava mstevller arasnda bkknla sebep oluyordu. Bir mikdr hal dinlerini ve vatanlarn inkr ederek, mslmanlar tarafna getiler (M. 2/405). En nihyet aralk aynda Kardinalin kumandas altnda hcma geen Hallar Dimyat ehrine girdiler. Mverrih Wilken'in yazd vech ile: Dimyata giren Hallar pek dehetli bir manzara karsnda kaldlar. Yalnz evler deil, sokaklar bile l ile dolu idi. ou plak olan bu cesetleri kpekler yemekte idi. Yataklarda lm halinde bulunanlarn yanlarnda kendi hallerine braklan hastalar vard. En ackl durumda ocuklar bulunuyordu. nsan hissinden mahrm bulunan birtakm hal, Dimyat zabtolunduu gn, kendilerini mdfaaya muktedir olmyan hayli breyi telef ettiler. Sebeb olduu bu fcialar haber almadan evvel III. Innocent lmt (W. 2/58). Hallar yamaya koyuldular; papazlarn emirlerini ve aforozla tehdit edilmeyi hie saydlar. Dimyatn alnmas Kardinal Pelaj'n gururunu kabartmt, Fakat yama edilen mallar Kiliseye yni papaz efendilere brakmalarn emredince, Hallar ayaklandlar ve emir dinlemediler (M. 1/408). Yksek dereceli papazlarn idresinde Almanya, Fransa ve talyadan gelmekte olan hallarla artan kuvvete dayanarak, Kardinal Khireye hcm etmee karar verdi. Melik Kmil Dimyatn gneyinde ve Nil kenarnda Mansra ehrini tesis etmiti. Bu ehir Hal Ordularnn mahvolmas ve Fransa kral Saint Louis (Sen Lui)nin esir dmesi ile hret kazand. 16 austos 1221de Hallar Khireye doru yola ktlar. Nilin sa shili ile irili ufakl 630 gemi de yanlarnda gidiyordu. slm dinini ykp, btn arkta hristiyan dinini yerletirecei kanaatinde bulunan Kardinal Pelaj, kararghn Mansra nne kurdu. slm donanmas Hallarla Dimyat arasndaki mnsebeti kesince, Hallar geri dnmek emrini aldlar. Pekou sarho olduundan, glkle gidiyor vey yollarda uyuyorlard. Sabah olunca, slm svrisinin hcmuna 69
uradlar. Ertesi gece Melik Kmil nehirdeki sedlerin kaplarn atrd. Sularn her tarafa yaylmas ile Hal ordusu karmakark oldu. Bu hli gren Kardinal Pelaj aman dilemeye mecbr kald. Mslmanlarn buna muvfakati zerine, Kuds Kral unvnn tayan Jean de Brienne (Jan d Brien) ile Bavyera Dukas, Kardinal Pelaj ve ordunun balca kumandanlar Trk Kararghna gittiler ve muahedenin hkmleri icr oluncya kadar rehine olarak kaldlar (M. 2/417). Alk, hastalk ve Niin tamas tesiri ile teleft gittike artyordu. Kral, Melik Kmile mracaat etmek mecbriyetinde kald ve Silhsz kalm olan bu dmanlarna merhamet etmesini ric etti (M. 2/418-9). Mverrih diyor ki: Kraln aladn grnce Melik Kmil de teessrnden alamaa balad. Hallarn fkarsna ve zenginlerine datlmak zere, sra ile drt gn otuzar bin ekmek yollad (M. 2/419). Trklerin merhameti syesinde canlarn kurtaran Hallar, Nil shillerinden ayrldlar. Bunlarn Filistine kadar ihtiyalarn temin etmek zere, Melik Kmil kardeini terfik etti. Rhip Olivier Scholastique (Olivie Skolastik), Melik Kmile gnderdii mektupta, kendisini hristiyan olmaa dvet etmekle beraber, esirlere gnde yirmi otuz bin ekmek ile hayvan yemi gnderdiini, hastalar sakatlar tattn ve hristiyanlara asl fena muamele yaplmamasn emrettiini tasrh ederek, arz- krn etmitir (M. 2/425-426). Byk rhan bir mecliste kararlatrlan, btn katolik lkelerinde Papa nmna iln ve tavsiye olunan, Papann murahhas Kardinal Pelaj tarafndan idre edilen bu seferin hazrlklar avrupallar birka sene megl etmiti. Kardinal Pelaj'n taassubu saysz insann telefine, gurru da Hallarn felketine sebeb oldu. Eer Melik Kmil onun gibi hareket edeydi, esir den frenklerin hepsi de imh olunurdu. Mverrih Michaud (M. 2/424) diyor ki: O zamanki melliflerin eserlerinde: muhsara hdiseleri srasnda, mcizeler ve dindrne hayletler muttasl hikye edilmektedir. Bu meynda papazlarn emrettii perhizler, orular, yksek sad ile okunan dualar, Tevrat ve ncl fkralar muharrerdir. ehre hcm edilecei srada, hristiyan ordusunun nnde papazlar bulunduu hlde, kilise dualar okunmakta olduuna baklnca, muhrebe deil, bir din yini hikye edildii zannolunur. Mverrihin bu ifdesine ilve edilecek br mtlea yoktur.
***
70
ALTINCI HALI SEFER (1228 - 1229)

IX. Greguar papa olunca, Hal Seferine gitmesini imparator II. Frederike emrettii hlde rz edemediinden, hemen aforoz etti. Fakat Romada zuhur eden bir ayaklanma neticesinde kendisi de kamaa mecbur kald (L. R. 2/119). Bu sefer de Frederik Kuds fethetmee karar verdi. Fakat aforoz edilmi olduunu ileri srerek Papa muhlefet etti. Frederik Papay dinlemiyerek yola kt. 1228 senesi eyllnde Filistine geldi. Mslmanlar malb etmek ve Kuds almak imknn gremediinden, Halfe mer zamanndanberi cr olduu zere, frenklerin de ibdet maksad ile Kudse gelebilmeleri hakknda on senelik bir vesika imzalyarak Sicilyaya dnd. 1231 trihinde Templier Tarkatnn reisine yazd bir mektupta, Filistinde syiin vikyesine elzem olan bu itilfnameye riayet etmesini Papa emretti. Bu Hal Seferi de bouna yaplm oldu. Sen Lui'nin Seferleri Son iki seferi yapan Fransa kral Saint-Louis (Sen Lui) nin ahlk ve efkr hakknda zbde olarak mlmat verilmesi, gerek bu seferler, gerek Orta Zamanlarda155 bat milletlerinin zihniyeti hakknda faideli grlmtr. Saint Louis on bir yanda iken, 1226 senesinde tahta kt. Anas Blanche de Castille (Blan d Kastiy) nib oldu. Bu vazife hitm bulduktan sonra dahi Blan hkmet ilerine mdhale ederdi. Louis'nin at iki Hal Seferi doru bir siysete mstenid olmadktan baka, Fransa hakknda zararl neticelerle hitm bulduu hlde, papazlarn gayreti syesinde kraln n ve erefi artt. Htrasnn devam iin yaplp kiliselere konulan tablolardan biri, Parisde Saint Louis d'Antin kilisesindedir. Bu resim Kudste Sidon tepesinde mslmanlarn itlf ettii hristiyanlar tasvir etmektedir (L. 5/762). Bu hdise doru olsa bile, Lui'nin at iki Hal Seferinde yapt tahrbat ve mslman katlimlar unutulup da, bir harbde maktl den hallara dair yaplan bir tabloyu kilisede tehir etmek, gzel san'atlerin bile mslmanlara kar kin ve garez beslenmesi iin let olarak kullanldn gstermekten baka ne gibi bir fikir ifde eder? Louis'nin ahlknn en briz vasf: esasl ve derin bir dindarlk, yni taassubdur. Her eyden evvel, Louis daima ibdet ile megl ve pek dindar bir hristiyan idi. ocukluundanberi, grd terbiyeye lnceye kadar sdk kald. Franciscain
155
Orta Zamanlar: Ortaa.
71
(Fransisken) tarkatnn Tiers Ordre denilen sivil ksmna mensb idi156 (M. I. 4/372). Gece yars yataktan kalkp ibdete balar, kendisine byk ikenceler yapar ve yaptrrd. snn armhta can verirken azap ektii tikdna byk bir ehemmiyet verdiinden, daima plak teninin zerine kldan yaplm znnr denilen gmlei giyerdi. Cuma gn snn armha gerildiine msdif olduundan, beline kadar soyunarak ve karyolasnn ayak ucuna dayanarak, gnhn karan papaza birka zincirden mrekkeb bir kam verir ve onunla omuzlarn dvdrrd. Louis arasra fkary sarayna getirir, yemekte onlara hizmet eder ve onlarn ayaklarn ykamaktan haz duyard. Hristiyanla mahsus olan tevazua tevfikan, fkarnn en pislerini ve en iren hastalklara uram olanlarn tercih ederdi (M. I. 374). Byle hareket etmenin krallkla ve memleketi idre etmekle ne mnsebeti olduunu anlamak mmkn deildir, snn armha gerilece zaman bana geirildii rivyet edilen ve dikenden yaplm olan tac Bizans Ltin mparatorundan alp, Parisde kendi sarayna bitiik olarak yaptrd [La] Sainte Chapelle (Sent apel) trbesine gmdrmtr157. Papa IV. Alexandre, Sen Lui'nin rics zerine Fransaya Engizisyon memurlar tyin etmitir (L. 1/177). Sen Lui'nin yapt iki Hal Seferi de kendisinin btn tikdna, dualarna, katland eziyetlere ve sdan grd btn yardmlara ramen dier seferlerden farkl, yni Fransa ve H ristiyanlk iin faydal, bir netice vermedi.
***
156
Bu ksm, ana tarkatn sivil besidir. Dhil bulunanlar, rhip deilmi gibi yaayp, mensbiyetlerini halktan gizlerler. Bilhassa Fransada pek byk ahsiyetler bu ksma intisb etmilerdir. Bu meynda: Kral Saint Louis; anas Kralie Blanche de Castille; zevcesi Marguerite de Provence; kz kardei Sainte Isabelle vardr (E. 18/48). Bu ahsiyeler vstasyla o devirde Fransa siysetini idre eden Franciscain rhipleri Kral IX. Louis'yi yedinci ve sekizinci Hal Seferlerini yapmaa sevkedip, pekok kan dklmesine sebeb oldular. spanya Kral IV. Philipe'in zevcesi ve Fransa prensesi Elizabeth, XIV. Louis'nin anas Avusturya prensesi Anne ile zevcesi Marie Thrse dahi bu tarkata mensb idiler. (Yazarn notu)
157
stanbul Ltin imparatoru Baudouin (Boduen) zamannda Mliye pek bozuk bir hlde idi. Sarayda bulunan ve snn armha gerilecei zaman bana geirildii rivyet edilen ve dikenden yaplm tc, Bizans-Ltin vkels 200.000 frank mukbilinde bir venedikliye terhin etmilerdi. Vdesinde bor denmediinden, tcn satlacan haber alan Saint Louis, borcu dediinden, Baudouin Dikenli Tc kendisine hediye etmitir. Parise getirilince, kral yalnayak, bakabak olduu halde sokaklarda tadktan sonra, yerletirdii mahallin zerine Sainte Chapelle denilen mehur bideyi yaptrmtr. (D. 1/337).(Yazarn notu)
72
YEDNC HALI SEFER

Nasl yetitirildii ve taassubunun ne dereceye vard yukarda hlsa olarak gsterilen ve Aziz (Sen) unvn ile yd olunan Fransa kral IX. Louis, valyelerin ve kei ksmnn Gazza civrnda maktul dtn ve yalnz deniz kenarnda bir ka mahallin hallarda kaldn haber alnca, birok zdegn ve papazla beraber halk da toplayp sefere kt ve Msr'a gitmek zere kffesi Marsilya'da gemilere bindi. Kral Louis, Paris civrndaki Saint Denis kilisesinde mahfz bulunan krallk bayran eline alarak Msr toprana ayak bast. Mslmanlar Dimyat ehrini boaltp ekildiler. Hallar bir mddet shilde kaldktan sonra, Khireye doru hareket ettiler. Msr gemileri Nilde dolap duruyorlard. Alk ve yorgunluktan bzar olan Hallar ekilmee karar verdiler. Fakat teebbslerinde muvaffak olamayp, Kral ve Kralie ile beraber esir dtler. Bu zaferi temin eden Trk Askeri idi (G. 2/698) Salhaddin-i Eyybnin kardeinin torunu olan kumandan malblara kar insniyetli davrand. Mzkere yaplp 400.000 altn fidye (zarar ve ziyn karl) vermek art ile sulh imzaland. Kralie Marguerite de, Dimyat'ta bir ocuk dourduktan sonra, Louis ile beraber Fransaya dnd. Kaynanas Blanche ldkten sonra Marguerite hkmet ilerine kart (L. 5/950). stitrd158 Hal Seferlerine vesiyle olan kei Piyer, ilk seferi Fransada iln eden Papa II. rben ve sefere reis ve Papann murahhas tyin olunan Kardinal Adhemar de Monteil dahi franszdr. Beinci ve altnc seferler mstesn olmak zere, dier seferlere itirk eden hallarn ekserisi fransz idi. Gerek yollarda, gerek zabtettikleri yerlerde ahliye yaptklar zulm ve ikenceler, yukarda hulsa olarak gsterildi. Fakat, bu fcialara itirk eden avrupallar iinde Fransz Milleti, insniyetin iftihr edecei adamlar da yetitirmitir. Mesel Fransann 1789 inklbnda, mstemlekelerdeki zenci klelerin azat edilmesi kararlatrlmtr.
158
stitrd: sz arasnda sylenen ey, arasz.
73
1791 mays aynda, Messesn Meclisinde, mstemlekeleri mahvedecek olan bu kararn geri alnmas ve beyaz insanlara mahsus denilen hukkun zenclere de verilmesi teklifi mzkere edildi. Dupont de Nemours: Bir prensibi fed etmekten ise, mstemlekelerin mahvolmasn tercih eylemek mreccah159 olduunu sylemitir. Bunun zerine Robespierre dahi: Eer mstemlekelerdeki beyaz ahli, zenclerin menfaatlerine en ziyde muhlif olan eyleri knna rabtetmee bizi mecbr etmei kastediyorsa, mstemlekeler mahvolsun! demitir. Bu iki ibre birletirilerek, Bir prensip mahvolacana, mstemlekeler mahvolsun ekline girmitir (L. 3/120). Fransada 1848 senesinde zuhur eden inklbta, esret altnda yaamakta olan zenclerin i'tkna (azat edilmesine) muvakkat hkmet tarafndan karar verilmiti. Leconte de Lisle, maskat- re'si160 olan Runion Adasndaki zenclerin mruz bulunduklar ikenceler esnsndaki feryatlarn unutmamt. Bu breler nmna bir mektup yazp, Paris ehremanetine161 gnderdi. Bunu haber alan byk kardei Andr kendisinden izhat istedi. Leconte de Lisle verdii cevapta: ahs menfaatler ile adletten hangisini tercih etmek bahis mevzuu olunca, adleti tercih edeceim cevbn verdi. Ailesi efrd bu cevba taaccb etmi ve kendisine gndermekte bulunduu tahssat kesmitir. Fakat Leconte de Lisle kanaatinde sebt ettiinden, o trihten itibren ders vermek, kitaplara hizmet etmek ve bir gazeteye makle gndermek sretiyle fakirlik iinde yaamtr (Maurice Souriau, Histoire du Parnasse, s. 160). Fransz milleti, Dupont de Nemours ve Leconte de Lisle gibi adam yetitirmi olmakla iftihr edebilir.
***
SEKZNC HALI SEFER
Trk bahdrlarnn 1267de Antakyay da Hallardan geri ald haberi Saint Louis'yi tekrar harekete getirdi. Fakat bu sefer Tunusa gidip Sultan ile ahliyi hristiyan etmee karar verdi (M. 3/273). Getirdii ordu Tunus civrnda karaya kp, adrlar kuruldu. Fakat harbetmeye vakit bulamadan kral ld, ordusu Fransaya dnd.
159 160 161
Mreccah: tercih olunur. Maskat-i res: insann doduu yer. ehremneti: Belediye bakanl.
74
28 sene sonra Papa, Louis'ye Aziz unvnn verdi. Sebep olarak da, alen srette tahakkuk etmi saylan 65 mcize ileri srld. Saint Louis'nin zevcesi Marguerite'in gnh karan papaz, bu efsaneleri mufassal bir srette zikretmitir. Mverrih Gibbon: Eer cesretiniz varsa, Saint Louis'nin hayatna ve mcizelerine ait olarak papazn yazd eserin 291 den 523 nc shifede hitm bulan 232 shifelik ksmn okuyunuz diyor (G. 2/697) Buna kim cesret edebilir? zmire Kar Hal Seferi Frenklerin Seluk Trklerine kar yaptklar son Hal hcmu zmire kardr. Papaln hkmn ve nfzunu yaymak iin pek byk frsat saylan Hal Seferleri pekok felkete sebeb olduu hlde, papalar yeni seferler ihdsndan vaz geemiyorlard (D. 1/527) VI. Clment (Kleman) ismindeki Papa dahi zmir Trklerine kar bir sefer tertb etti. Papaln donanmasndan ve Cenova gibi talya hkmetlerinin gnderdii 15 kadrgadan mrekep olan donanma, stanbul Patrii unvnn ve Papann murahhas sfatn haiz bulunan bir ltin kardinalinin bayran asp yola kt (D. 1/527). 1343 senesi sonunda balayan aknlar, Saruhan ve Aydn Beylerinin gemilerine hcm ile yamalara mnhasr kald. Ertesi sene donanma zmire gitti ve 28 ekim 1344de ehri ald; Mslmanlarn kffesi merhametsizcesine kltan geirildi. Bu katlim srasnda ve birka gn iinde ocuklar, ihtiyarlar ve kadnlar dahi ldrmek sretiyle iddetli bir din gayreti gsterildi. Bundan sonra da cmiye tahvil edilmi bulunan kiliseleri temizlemekle itigl edildi (D. 1/529 - 530). Bir cminin temizlenmesi kiliseye tahvl edildii demek olduunu ancak bir hristiyan anlyabilir. Bu srada trklerin bir ordusu zmiri kuatt ve biraz geride karargh kurdu. Hallar bu muhsaradan kurtulmay kolay bir i sandlar. 17 ocak 1345de iddetli bir k hareketi yapp Trklere hcm ettiler ve karargh yamaya koyuldular. Papann murahhas olan kardinal orada bir Mes duas okumaa balad. Bu dua esnsnda Trk Ordusu Hristiyanlar zerine dt ve etrafn ihta etti. (D. 1/531). Murahhas, rhan elbisesini yere atp, bana bir mifer geirdi ve eline bir kl alarak mdafaaya kalkt. Parlak olmakla beraber meum olan bu k hareketine itirk etmi bulunan hallarn pek az kurtulabildi. Duvarlar syesinde Hallar iki sene kadar zmirde kalabildilerse de, nihyet Trkler ile bir ticret muahedesi imzlyarak ekildiler.
75
Fakat muahedenin hkmlerini icr edebilmek, yni mslmanlarla muamele yapabilmek iin Papadan msaade istediler. O dahi: Kfir olduklar iin mme hakkndan mahrm tutulan mslmanlarla yaplacak ticrete senede on gemi gndermek ve yalnz be sene mteber olmak artlar ile msaade etti. zmir ehri Hallara getii vakit, kalesinin muhfazasn Papa, Rodos valyelerine havle etmiti. Deniz kenarndaki mhim bir kule 58 sene valyelerin elinde kaldktan sonra, 1402 senesinde zmire gelen Timurenk tarafndan alnm ve tahrb edilmitir.
76
L H K A162
ANADOLU TRKLER
Trklerin 1074 senesinden itibren Anadoluya yerlemelerinden sekiz yz elli sene sonra, 1926da, franszca nshas neredilen bir eserde: bunlarn bir avu gebeden ibret olup, yerli hristiyanlar zor ile mslman ederek ve lisnlarn unutturarak, Trke rettikleri ibrelerine tesdf olunmaktadr. Bu mtlealarn btaraflkla ve dorulukla, yni mverrihlikle, mnsebeti olup olmadn bu ksma ilve edilen ekdeki tercme sretlerini okuyanlarn kendiliklerinden anlayacaklarna phe yoktur. Fakat mellifin iddialarn burada tetkik ve mnkaa etmek de faideden hli deildir. yle ki: Az mikdrdaki bir mstevl ordusunun yerlilerin dinini ve lisnn yirmi iki sene gibi pek ksa bir mddet iinde deitirmek imkn hricinde olup, Trihde buna dellet edebilecek bir hdise kaydolunmamtr. Eer bu iddiann asl olsa idi, tam yirmi iki sene sonra balayp yz sene sren ve Anadolunun bir ksmn harb eden Hal aknlarndan yerli hristiyanlarn istifde ederek, bir avu trk ortadan kaldrmalar icb ederdi. Hlbuki, bunun aksine olarak, Trkler bat mstevllerini malb ve itlf edip, artk Anadoludan geebilmelerine meydan brakmamlardr. Bu ise kendilerinin pekok mikdrda gm olduklarnn neticesidir. A) Aada gsterilen hdiseler buna dellet etmektedir: 1) Birinci Hal Seferinin babozuk ksm, 300.000 kii olarak, 1096 senesinde znik civrna kadar gelebilmi ise de, Trkler tarafndan kmilen imh olunmutur (G. 2/650). 2) Sonradan gelen ve muntazam denilen ordunun znik nnde yaplan geit resminde 600.000 mevcdu olup, 100.000i svri ve 300.000i piyde idi (W. 1/285). O srada znik ehri Bizans mparatoru Aleksiye teslim olduundan, Hallar yollarna devam ettiler. 3) nnnde, Hallarn yarsn tekil eden 300.000 kiilik ordu harbe balad. Baronlarn ve valyelerin karlar, esir olmay lme tercih ettiklerinden, en gzel elbiselerini giyerek, letfetleri ve cilveleri syesinde trklerin kalplerini cezbetmek zere nlerine gittiler (M. 1/119). Bu huss, trklerin mstekreh suratl olmadklarna da dellet etmez mi?
162
Lhika: Ek.
77
O srada yetien ikinci ksm hal hemen harbe girerek galebeyi temin etti. Trkler hallara cesurne bir srette mukbelede bulundular. Yunanistann ve Anadolunun yerlilerine kar nefret duyduklar hlde, yalnz Trklerin ve Frenklerin asker ismine lyk bulunduklarn her iki taraf itirf etti (G. 2/661). Gliblerin zaferden mtevellid bulunan marrluu, malblarn yiitliini itirf etmelerine mni olmad. O zamanki frenk mverrihleri: Trklerin her hussta Hallara mudil olabilmeleri iin, yalnz hristiyan olmalar lzmd diyorlar. Bunlardan Tudebod163 dahi: Eer Trkler s dinine slik olsaydlar, Teslisi tekil eden Aknim-i Selseden birinin (yni snn) bir bkireden (yni MeryemAnadan) doduunu, armha gerilip ldn, sonradan dirildiini, hem yeryznde, hem gklerde hkmrn olarak Rhulkuds vstas ile insanlar tesell ettiini tasdk etmi olsalard, insanlar iinde en celdetli, en tedbirli ve harblerde en mahretli olurlard ve hibir millet onlara kys edilemezdi mtlealarn serdetmitir (M. 1/123). Hallarn Tarsusda ve skenderundaki trkleri telef ettii (M. 1/130), bir trkmen emrinin 7.000 svri ve 20.000 piyde askerle ehri mdafaa iin Antakyaya kapand (M. 1/145), Antakya nnde Hallarn pekok trk ls yedikleri (B. 57 - 58), Trk Emri Kerboa'nn ehri kurtarmak iin getirdii ordunun bir ksm trkten mrekkeb olduu (G. 2/ 666) bildirildiine baklnca da Anadoluya pekok trk[n] yerletii anlalr. 4) 1101 Seferinde Anadoluya hcm eden 400.000i mtecviz halnn Osmanck ile Konya Erelisinde ou itlf, bir ksm da esir edildi (M. 3/261). 5) 1147 Seferinde, Almanya mparatoru Konrad'n 300.000 kiiyi mtecviz ordusundan ancak yzde onunun kurtulabildii (W. 1/301); Fransa Kral VII. Louis (Lui)nin ordusu[nun] da Denizli ile Antalya arasnda bozguna urayp, Kral ile Kralie ve zdegnn Antalyada gemilere atlayarak katklar da trklerin okluuna dellet eder. Kralie Eleonor'un Antakyada bir trk gencine k olup kocasndan boanmaya teebbs etmesi (M. 1/398) dahi Trkn iren suratl gebe olmadn gsterir. Kendilerini oktanberi tehdit eden Avrupa hkmdrlarnn ordularna Trklerin meydan okuduu bu Hal Seferi ile anlalmtr (G. 2/680). 6) Nihyet mparator Frederic Barberousse 200.000 asker ile Geliboludan Lapsekiye geerek Balkesir, Sard, Denizli ile Ilgndan dolaarak Konyaya girdi. Denizliden sonra bir gn bile muhrebesiz gemeyip, mtemdiyen karsna kan ve Kl Arslana mensb bulunan saysz trk askerinin taarruzuna urayarak pekok teleft verdi (M. 2/84-87). Konyadan kalkp yoluna devam ederken, Silifke civrnda Karasu164 nehrinde bouldu, askerinin ou da ksmen bouldu, ksmen itlf edildi.
163 164
Poitiers rhibi Peter Tudebod; eseri: Itinerarium Hierosolomytanum. (Editrn notu) Frederik Barbrusun boulduu rmak 112 numaral dipnotta da belirtilmi olduu gibi eski ismi Cydnus olan Tarsus Irmadr. (Editrn notu)
78
Bu sretle 1190 trihine kadar doksan be sene zarfnda Anadoludan gemek isteyen Hallardan iki milyon raddesinde avrupal mstevlyi itlf etmek ve artk Anadoludan geilmesine imkn brakmam olmak, yet bir avu trke nasb oldu ise, o trklerin btn insanlardan stn bir snf tekil ettiklerini, onlardan korkup lisnlarn ve dinlerini deitirdikleri iddia edilen Anadolu Hristiyanlarnn pek aa mahlkat ve dehetli teleft verdikten sonra Anadoludan gemee cesret edemiyen avrupallarn da cebn ve miskin insan olduklarn Madison Grantn dahi kabl etmesi icab eder. Trkler Anadoluya pekok mikdrda g etmi olmasalard, hem fthat muhfaza edemezler, hem de avrupallarn selini durduramazlar ve Arap ve Yunan lemlerini mahv olmaktan kurtaramazlard. B) Anadoluya yerleen Trkler balca drt snfa mensb idi: 1) iftiler: Bunlarn anavatanda yetitirdikleri mahsullerin isimleri trkedir: buday, arpa, avdar, yulaf, dar, pirin gibi hubbat isimleri; zm, dut, elma, armut, ayva, kzlck, mumula, kavun, karpuz gibi yemi isimleri; am, mee, kavak, grgen, dibudak gibi aa isimleri bu cmledendir. in huddundan Adriyatik shillerine kadar yaylan btn Trklerin kullandklar isimler bu mill kelimeler olduuna baklnca, Trk iftilerinin yayldklar yerlere gtrp, oralar ahlisinden bu gibi kelimeleri almaa muhta kalmadklar bedihdir. Fakat anavatanda bulunmayan hubbat, sebze, meyve ve balk isimlerini, istil ettikleri yerler ahlisinin lisnlarndan almlardr: kestne, spanak, fasulya, lhana, prasa, domates, levrek, barbunya, kefal, lfer, izmarit, palamut, midye, istiridye isimleri gibi. 2) Mdenciler: Bu snf tekil edenlerin bir ksm, Mool rkna mensb olan Ccenlerin tahakkm altnda bulunmakta iken, VI. asrda isyn ederek, GkTrk devletini kuran (Orta Okul [Trih Ders Kitab], 2/7) mdenciler (G. 2/110-1) mhim bir snftr. Demir, elik, bakr, altn, gm, kurun, kalay, tun, pirin kelimeleri srf trkedir. (Hatt lehimlemek leti olan havya kelimesi trke olup, mudili yoktur). Hlbuki, mesel Fransz Milletinin kulland bu kelimeler Ltinceden alnmtr. Mdenci snfna mensb olan bir zmre, Ankara ile zmit arasnda Mudurnu kasabasna yerlemitir. 1651 senesinde Sivastan stanbula dnerken, Evliy eleb Mudurnuya uramt. Grdn u sretle anlatyor: Mudurnu, bal baheli irin bir yer olup, 17 mahalle, 3.000 kadar am tahta ile rtl ahap hne ile mzeyyendir. Her tarafta krgir binalar da vardr. Yldrm Bayezit cmisi ve medresesi, bir Dar-l Hads, on ilk mektep, han ve hamam vardr. ar dkknlarnn ekserisi ineci dkknlardr. Cemi Diyr- Ruma (Osmanl lkesine) bu ehirden nice bin yk ine gider. Bu ehrin byk ve kk snf ahlisi inecidir. Bunlarn anlattna gre, dkkn ve evlerinde binyz tane ine tezgh ve dolaplar var imi. Kadnlarnn kffesi igzrdr. Onun iin bu ehrin kz inesi denilen inesi her yerde makbldr. Mihneti, krna demez, gyet ucuzdur: inesine gre, en edns yirmisi bir akeye, en lsnn onu bir akeyedir. Cmle ehir 79
ahlisi onunla geinir. Zekt sadakalarndan gzlerinin kuvveti ziyde olsun iin, ine sadaka ederler (C. 3, sahife 253) Bosnada ve ark vilyetlerinin birinde Mudurnu diki inelerinin depozitolar olduunu Evliy eleb kaydediyor. Geen asrn sonlarnda bile, Mudurnu diki inelerinin stanbulda kullanldn ben de grdm: uzunca ve nisbeten yumuak idi. Sonralar, ngiltereden getirilen ve ucuz fiatla satlmaa balyan elik diki ineleri yerli mallarmz yava yava krlettiler. 3) Kervanclar: Orta Asyada seyr- sefere elverili nehir ve gl mevcd olmad gibi, byk llerden gemek zarur olduundan, nakliyat ii develerden mteekkil kervanlara mnhasr kalmtr. Develerin bulunduu htta165 Lob-Nor civrndaki dalardr. Demiryolu yaplmyan lkelerde hl kervanclk devam etmektedir. Hatt yakn vakitlere kadar Anadoluda da yle idi. Mesel, zmir vilyetinin Tire kasabas kervan durak yeri idi (Mg. 78). Uzun mddetle nakliyatta deveciler Aydn demiryolu irketine rekbet etmilerdi. 4) Gebe snf hl Anadoluda Yrk ismini ve yaay tarzn muhfaza etmektedir. Bunlar Hun, Mool, ve Macar iretleri gibi atl gebe deildir. Srleri koyun ile keiden mrekkebtir. Yaz mevsiminde yaylalarda, kn ovalardaki kyler civrnda yaarlar ve iftilerle mnsebetlerini muhfaza ederler. Ak havada hr olarak yaamay pek severler, misfirlere ikrm ederler. Geen asrda, Osmanl hkmeti bunlar iskn etmee pekok gayret etti ise de muvaffak olamad ve iskn edilenler hayli nfs teleftna uradlar. stitrd: Atl gebeler, srleri ile beraber otlaktan otlaa gtkleri iin, iftilerle mnsebetleri yoktur; apula dkn ve gaddardrlar. Her hareketleri trihe mazbut olan Macarlar hakknda aaya dercolunan zbde166 bu meseleyi tenvire kfidir: Macarlarn Almanyada, Lombardiyada ve Fransada yaptklar aknlar (L. 5/953) Hunlarnkinin ayndr. 955 senesinde, tekrar Almanyaya hcm ettiler. Kral Oton mstevlleri iddetli bir srette tepeledi. Pekou kesilip intikam alnd; kaarken yakalananlar Ratisbon'da asld (W. 1/203). Btn kiliselerde dualar okunup, bu muazzam hizmetine mkfat olarak, Papa tarafndan Kral Oton'a 962 senesinde mparator unvn verildi; bu sretle Mukaddes Roma-Germen mparatorluu kurulmu oldu. Bu malbiyet zerine akn yapmak imkn kalmadndan, Macarlar gebelii brakmaa mecbr olup iftilie baladlar. Kendilerini bu yeni hayata Almanlar ile Islavlar altrdklarndan ve Macar dilinde gerek iskna, gerek iftilie
165 166
Htta: memleket, diyr, lke. Zbde: zet.
80
ait kelimeler mevcd bulunmadndan, o kelimeleri bu iki milletin lisnlarndan aldlar. Bir buuk asr sren Trk idresi zamannda da Trke kelimeler aldlar. Macarlar gebelii braktktan sonra ok gemeden yeni hayata almlar ve avrupallar arasnda erefli bir mevki almlardr. *** 1926 senesi sonbaharnda bir seyhatten stanbula dnerken, trende bulunduum kompartimana, Zagreb istasyonunda bir zt girdi; konumaa baladk. Sz istillara intikl etti. Zagreb niversitesi trih profesr olan bu zt, Trklerin sar rkn Mool zmresine mensb bulunduu nazariyesini ileri srd. Verdiim cevapta: Trklerin, ekseriyetle ifti ve mdenci olup, kylerde ve ehirlerde oturduklarn, Orta Asyadaki kylerle ehirlerin buna dellet ettiini; Moollarn ve Macarlarn atl gebe olup ziraatle ve sanatla alkalar olmadndan, evleri ve kyleri bulunmadn, bu hlin Mogolistanda devam ettiini, adrlarda ve st rtl arabalarda yattklarn, Macarlarn onuncu asrda gebelii brakp ev ve ky yaptklarn syledim. Profesr ilim shibi olduu iin, bu ifdem hakknda bir ey sylemeden evvel, Trklerin yaay tarzn sordu ve ifti ve mdenci olarak kylerde oturduklarnn dellini istedi. Dedim ki: Atl gebeler gezginci olduklarndan, lisnlarnda ekin ve mden isimleri yoktur. Hatt, Avrupa milletleri bile bu kelimelerin ounu Ltin ve Yunan lisnlarndan almlardr. Hlbuki Trk milletinin ekseriyetini tekil eden ifti ve mdencilerin kullandklar kelimeler hlis Trkedir. Kendisine saydm ve yukarda gstermi olduum kelimelerin ou hl Trkistandan t Adriyatik shillerine kadar kullanlmakta olduunu ve yalnz anavatanda bulunmyan mahsllerin ve hayvanlarn isimlerini yerli ahlinin lisnlarndan aldklarn syledim. Profesr: Macar lisnnda ky, ehir, hubbat ve iftilik gibi husslara ait kelimeler niin Islavcadan ve Almancadan alnm olduunu tam yirmi senedenberi tetkik etmekteyim. Bu meseleyi imdi siz hallettiiniz iin, size mteekkir ve minnettrm dedi. Fazlet shibi olan bir insan byle hareket eder kendisini yksek gstermek iddiasnda bulunmaz. *** Trkler Anadoluya gtkleri vakit, bir ksm ehirlere yerleip, mektep, medrese ve cmi ihds ettii gibi, dier bir ksm da ovalarda ve dalarda adr kurmutu (G. 2/634). Birinci ksm tekil edenlerin anavatandaki ehirler ahlisinden olduklar, Anadoluya gelir gelmez zikri geen messeseleri meydana getirmi olmalar ile sbittir. nk gebeler hemen ehirli ve ilim shibi olamazlar. kinci ksm halkn ovalarda ve dalarda adr kurmu olmalar hepsinin gebe olduuna dellet etmez. Zira, Trkistandan gelirken, bin kilometre uzunluunda bir yoldan gemek lzmd. Halkn ve bilhassa hastalarla lohusalarn 81
yollarda akta yatp kalkarak, gnee, rzgra, yamura, kara ve frtnaya mruz bulunmalar ciz ve mmkn olamyacandan, elbette adrlarda barnmaa mecbr idiler. Bu sretle gelenlerin ou ifti olduu iin, mnsib yerlerde ev bark yapncya kadar adrlarda oturmalar zarr idi. C) Lisn Meselesi: Bir millet, zabtettii lkeye yerleirse, lisn meselesi nasl tecell eder? suali hem mhim, hem de basittir. stil sretiyle idre altna alnan bir lkede vukua gelen lisn deiiklikleri, glibler ile malblar[n] saylarnn birbirine nisbetini tyin etmek hussunda en iyi almettir. Bu kide tatbk edilince anlalr ki: talyada Lombarlar ve spanyada Vizigotlar, Fransay istil eden Franklar ile Burginyonlara nisbetle daha az mikdrda idiler. Fransaya yerleenler dahi Britanya adasnda konuulan lisn bsbtn yok eden Sakson ve Angl ktlelerine nisbetle az bir mikdrda idiler. talyada muhtelif milletlerin birbirine karmalar imdiki italyan lisnnn terekkbne167 sebeb olmutur. Kesretli bir ordu, ancak kk bir millet tekil edebilir. VI. asrda talyaya hcm eden Lombar Kral Alboin'n karargh dehetli bir vs'ati haiz olmakla beraber, bir tek ehir byle bir kararghn btn mevcdunu istib edebilir. Memleket byk olursa, oray istil eden muhribler seyrek bir vaziyette kalrlar (G. 2/220). Mverrihin bu mtleasndan anlalyor ki, mstevlnin says ne kadar az olursa, lisn da yerli lisna o nisbette az tesir eder. D) Millet Ve Irk: Ayn toprakta oturup, mterek menei, yhut oktanberi mterek menfaatleri, birbirininkine benzeyen detleri olan ve ekseriy ayn dili konuan insanlarn birlikte yaamakta olmalar millet tekil eder. Eski zaman milletlerinde menein ayn olduu bedhidir. Bu gibi milletler aileden hsl olan kablelerden terekkb etmitir. imdiki devirde yaamakta olan milletlerde bu essa ndir olarak tesdf olunur. Bu milletler, ekseriy muhtelif kavimlerin halitasdr. Modern milletleri tavsf eden cihet, hissiytn ve menfaatlerin mterek olmasdr (L. 6/316). Bir ailenin ecdd ile ahfdnn heyet-i mecmuasna rk tesmiye olunur (L. 7/140); fakat rklarn nasl teekkl ettii mlm deildir. Bir taraftan istillar ile muhrebelerin yapt tesirler, bir taraftan da birka rkn bir arada yaad lkelerde evlenmek sretiyle fertlerin birbiriyle karmalar neticesinde hlis rk kalmam, onun yerine millet kim olmutur. Aadaki iki misl bu keyfiyeti tenvir eder168: 1) Eski zamanlarda Galya denilen imdiki Fransada rklar ve dilleri ayr olmak zere iki yz kadar kavim yaamakta olduunu Jules Csar (Jl Sezar) ile Strabon eserlerinde zikrederler (L. 4/787).
167 168
Terekkb: 1) karp birleme, meydana gelme, 2) bileim. Tenvir etmek: aydnlatmak.
82
Romallar Galyay ilhk ettikten sonra, Roma medeniyeti ile Belediye idre sistemi, Ltin lisn ve daha sonralar Katolik Kilisesinin tekilt, o blgede yaamakta olan kabileleri bir millet hline getirmee balad. nc asrdan itibren, daha bir takm kavimler Galya'ya yerleip, yava yava yerlilerle karmlardr. Galya'ya yerleen kavimlerin balcalar unlardr: ber, Armorikli, Ligr, Foadan Marsilyaya gen Yunanllar, Bask, Kelt, Romal, Germen kavimler, Vizigot, Sakson, Norman, Sarmat, Alen, Vandal, Arab vesire, (Ch. B. 42-43). Franklara gelince, bunlar Roma ile mttefik olarak yaamaktan usanarak, ittifk bozup, 447de Galyay istil ettiler ve oraya yerletiler. Bunlarn Saliyen ismindeki frkasna riyset eden Klovis, Fransaya girdi; Syagrius' 486 trihinde Soissonsda (Suasonda) yendikten sonra, Fransann byk bir ksmn idresi altna ald (L. 4/642). Mstevller pek az mikdrda olduklar hlde, Klovis'in kurduu devlet syesinde kabilesinin ismi Galyaya ve btn ahliye alem oldu. Birbirine benzemiyen unsurlardan bu sretle Fransz Birlii vcda geldi. Charles Benot (arl Bnua) diyor ki: talyan, spanyol, Alman rklar olmad gibi, Fransz rk da yoktur: rklarn birbirine karmasndan hsl olan bir Fransz milleti vardr (Ch. B. 42). 2) Hl teekkl etmekte olan milletlerin en ehemmiyetlisi Birleik Amerika milletidir. ngiltere muhcirlerinin tekil etmi olduu vilyetler ahlisi 1775 senesinde isyn ederek, 30 aralk 1782 trihli muahede ile ngiltere hkmeti Birleik Amerika Devletinin istikllini tasdk etti (L. 7/1271). XIX. asrda, Avrupann her tarafndan muhcir gelmee balam ve bu akn devam etmitir. O asrn sonunda nfs 80.000.000 raddesine kmtr (L. 4/324). Bunlarn 7.000.000 kadar siyah, 200.000i yerli, 200.000i de inli idi. 1820den 1900 senesine kadar 20.000.000 avrupal gelip yerlemitir. imdiki hlde nfsun yeknu 130.000.000u gemitir169. Gmenlerin hemen hepsi Eski Avrupann byk devletleri tebaasndandr: ingiliz, iskoyal, irlandal, italyan, ispanyol, fransz, msev, macar, iskandinav, yunanl, bulgar, srp, hrvat, arnavut vesaire.
169
Bu rakkamn 1940 senelerine ait olduuna dikkat etmek gerekir (Editrn notu).
83
Memleketin her tarafnda tabi zenginliin mebzl olarak bulunmas, itima ve siyas teekkln msait olmas syesinde rklarn imtizc kolaylkla mmkn oluyor. imdi bile rktan bahsetmemee balad. Esasen rktan bahsetmek, milletin teekklne engel olmaktr; teekkl etmi bulunanlar da infish170 ettirmek maksadna msteniddir. Madison Grant gibi lim bir ztn bu hakikatlar bizden iyi bilmesi lzm gelirken, Trk milleti hakknda bunun aksine mtlea yrtmee kalkmas hi de doru deildir. Vaktiyle Afrikadan esir olarak getirilen zencler, esirliin lav syesinde hr olnularsa da, Madison Grant gibi hl renk ve rk nazariyesi gdenlerce hor ve hakr grlmektedir. Fakat her amerikaly bu fikre taraftar zannetmemelidir. Aaya dercolunan vak'a buna dellet eder: 29 haziran 1947 trihinde Washington'dan gelip, Trkeye tercmesi Tanin gazetesinin 30 haziran 1947 trihli nshasnda mnderi bulunan bir telgrafnmede deniliyor ki: Bugn zenclerin terakki cemiyetinin yapt konferansn kapan oturumu mnsebetiyle bir nutuk syliyen Bakan Truman ezcmle demitir ki: Irk ve renk bakmndan herhangi br fark gzetmeyi mzur gsterecek hibir sebeb yoktur. lme ve insanlk hissine muvfk olan bu beynat iitince, Acaba Madison Grant ne demitir? suali hatra gelir. Nutuk, lhikann son sayfalarndadr. imdiki hlde Birleik Amerika nfsunun onda biri yni takrben on be milyonu, zencdir. E) Medeniyet: Uygurlarn yazs olmas, Gk Trklerin altnc asrda mdencilikteki mahretleri (G. 2/110 -111), slm istilsndan evvel Trkistanda kt yaplmakta olmas (G. 2/632) keyfiyetlerinden de anlalyor ki Trkler VII. asrda dahi medeniyet shibi idiler. Arap istilsndan, yni VIII. asrdan balyarak gerek bu medeniyetin, gerek ondan hsl olan mamriyetin ne dereceye ykseldii, [La] Grande Encyclopedie'nin nc ve on ikinci ciltlerinde gsterilmi olup, bu mlmat bu fasln sonundaki Ek'de mnderitir. Bu medeniyet en az Arabistan yarmadasna girmi (E. 3/ 485) olduu hlde, en mkemmel bir srette inkif ettii lkelerden birisi de Trkistandr (E. 12/61).
170
nfish: 1) bozulma, 2) hkmsz kalma.
84
XI. asrda Seluk sllesinin idresi altnda olarak o medeniyet ocandan geldikleri iindir ki, Trkler Anadoluya medeniyeti getirdiler. ki asr sonra Moollar Orta Asyay bsbtn harb ettikleri hlde, orada inkif etmi bulunan medeniyetin bakiyeleri Anadoluda kalabildi. Filhakka, Melik ah her tarafta saraylar, hastahneler, cmiler, mektepler ve medreseler yapt. Avrupallardan beyz sene evvel ark astronomlarndan mrekkeb olarak toplad bir hey'et vstas ile Gne Takvimini tashh ve slh (G. 2/632; K. 4.404) ettii gibi, pek geni olan mlkn on iki kere devr- tefti edip, kervanlarn serbest ve emn olarak nakliyat yapabilmesini temin ile ticreti himye etmitir. Melik ah devrinde Anadoluya yerleen Trklerin hemen ehirlerde cmiler ve medreseler atklar, meden olarak geldiklerinin delilidir. Gelir gelmez byle ilim ve medeniyet tesist vcda getiren Trklerin vah gebe olarak Anadoluya geldikten sonra, yerli hristiyanlara karmak syesinde ehreleri dzeldii ve adam olduklar iddiasnda bulunanlar, iddialarn ne gibi mlmata istind ettirdikleri o asrn me'hazlerini171 bildirerek isbat etmeleri ve Trihde buna benzer bir misl gstermeleri icb eder. Trkler aleyhine yaplan bu gibi ind172 neriyat ne kadar teessf ve nefret uyandrrsa, gizli maksatlara mstenid olan bu muglatalara inanmak dahi o derece yersizdir. Garpllarn sanat ve ticretteki terakki ve inkiflarna bakp da, btn muharrirlerinin garezden mnezzeh olduklarn zannetmek safdillik olur. Onun iin, Trihimizi kendimiz tetkik ederek doruyu tesbite alalm. Trklerin medeniyeti hakknda La Grande Encyclopedie'nin 12. cildindeki fkra hulsa olarak aaya naklolundu: Orta Asyada ticret, kervanlarla yaplr. Sekizinci asrdan onuncuya kadar asr zarfnda orada inkif eden ma'mriyet bir daha tecell etmedi. Bu inkif bilhassa ora ahlisine faydal oldu. Harzem gebeleri Asyann en mteebbis tccr oldular. Merv, Herat, Belh, Kbil, Gazne, Semerkand, Buhra ehirlerinin serveti ve refah hakknda bugn bir fikir edinilemez. Bu ehirler Hindistan ile Orta Asya arasnda mbdele merkezleri olduklarndan, hem ma'mr oldular, hem de Asya ticretinin inkifna hizmet ettiler (E. 12/61). Araplar Semerkand' aldktan sonra, ipekten kt yapmay orada renmilerdir. Bu san'at spanya Mslmanlarna, onlardan da Avrupallara gemi olduunu, Louis Viardot spanya Araplarnn Trihi ismiyle 1851
171 172
Mehaz: referans gsterilen, yollama yaplan kaynak. nd: sbjektif, ikembe-i kbrdan.
85
senesinde nerettii eserin 2. cildinin 142. sayfasndan 147. sayfasna kadar izah etmitir. Medeniyetin bu yksek seviyesine km olan Orta Asya Trklerinin bir ksm, elbette meden olarak, XI. asrda Anadoluya gmtr. Hal tahrbat, bu inkif iki asr durdurdu. F) Anadolu Trklerinin bir buuk asrdanberi niin azaldklar pek mhim bir meseledir. Osmanl Devletinin kuruluundanberi, ordunun en mhim ksm Tmarl Sipahisi denilen svriden mrekkeb idi. Bunlar Tmar Beyleri cret mukbilinde mslman unsurlardan tedrik ederler ve sefer zuhur ettike birer ksmn hkmetin gsterdii Seraskerin maiyetine gnderirlerdi. Yenieri ise, padiahn Muhafz Gc demek olan kk bir teekkl idi. Knn Sultan Sleymn zamannda, defterde mukayyed bulunan Tmarl Sipahisinin mikdr yz krk bini mtecviz olup, Yenieri dahi yirmi bin piyde ile yedi bin svriden ibret idi. Sultan Sleymnn Macaristan, Almanya ve ran seferlerine gtrd yz ellier bin kiilik ordularn ancak onar bini Yenieri olup, yz krkar bini dahi Tmarl Sipahisinden mteekkil idi. nc Murat, 1582 (H. 990) trihinde yapt bir dnde toplanan canbaz, hokkabaz ve perendebaz gibi ahslarn ve dn hizmetinde bulunan bu gibi ayak takmndan olanlarn Yenieri Ocana alnmasn emretti. Yenieri Ocann mevcdu az zaman iinde yirmi binden krk bine (N. 141) (Kn. 90-91) daha sonralar 100.000 kiiye kp, bunlar nizm ve intizmdan mahrm bulunduklar cihetle, memleketi mdfa vazifesini ifya itirk etmekten ciz bir hle gelmi ve bu vazife Tmarl Sipahilerine kalmt. kinci Sultan Mahmd Yenieri Ocan ve Tmar Tekiltn birden lvettikten sonra askerlik hizmeti kur'a usl ile hizmete alnanlara intikl etti. Fakat gayri mslimlerden asker alnmad gibi, Rumelinde Arnavutluun dalk ksm ile Anadoluda ark vilyetlerinin oundan ve Arap lkesinin byk bir ksmndan asker alnmad. Bundan dolay askerlik klfeti Trklere mnhasr kald. smine, yirmi yanda kur'a isbet eden bir gen, u hlden birine mruz olurdu: 1) Kur'aya icbetle askere giderse, yedi sene hizmet etmee mecbr tutulduundan, o mddet iinde kendi iiyle gciyle megl olamyarak, menfaatini
86
muhfaza ve himye edemez ve tedennye173 srklenirdi. Eer san'at shibi ise ve civrda gayri mslim varsa, askere gidenin yerini alr ve kendi durumunu kuvvetlendirirdi. Mddetini doldurup evine dnen trk dahi rakbinin kuvvetlendiini grrd. 2) Askere gitmek istemiyen gen ise, bedel olarak elli altn vermek icb ettiinden, bir kyl iin, hele o devirlerde, mhim olan bu paray verebilenin mevcdu o nisbette azalr vey para tedriki iin ucuz fiatla arzi satp mutazarrr olurdu. Gayri mslim komusu varsa, bu hemeri askere gitmeyip senede yalnz yarm lira bedel-i nakd (buna sigorta creti denilebilir) vererek, evinde kalr ve komusunun vaziyetinden istifde ederdi. Gebze Trklerinin pekok tarlas, ba, zeytinlii ve dalyan bu sretle ve cz' bir bedel mukbilinde Darca Rumlarna getiini mtemdiyen gryordum. 3) Yedi senelik muvazzaf hizmetin bedeli olan elli altn deyen hemen Redif Snfna naklolunur ve icb ettike askere arlrd. Her defas iin yirmi altn demek lzm geldiinden ve arlar tekerrr ettiinden, ya her defasnda askere gidip iinden gcnden ayrlarak gayr mslimlerin menfaatine hizmet etmi olur, yhut bedel vererek zarara urard. (Hatt, geen asrn sonlarnda, Gebzeli Mistik (Mustafa) biricik olu Tevfiki Yemene gndermemek iin evvel muvazzaflk bedelini, sonra da iki kere redif bedelini demek zere bir dalyandaki hissesini, ban, tarlalarnn bir kan sattktan sonra, Tevfik yine rediflie gitti: mallar Darcallar ucuzca almlard). Gayri mslimler askere gitmeyip sigorta creti denilebilen yarm liralk bedel-i askeryi vererek, hem nfslar ve servetleri artmakta, hem de san'atlar ve ticretleri inkif etmekte idi. Bu durumun vehmet kesbetmesi, ecneb devletlerin kard isynlar, ve yapt harblerle istillardan mtevellittir: a) Msr, Yunan, Srp, Bulgar, Haydernl ve emmr aretleri, Havran (Cebel-i Drz), Yemen, Girit ve Arnavutluk isynlar; b) Napoleon Bonaparte'n Msra ve Sriyeye hcmu; c) 1827, 1854 ve 1877 Rus muhrebeleri; d) 1895 Yunan muhrebesi; e) Garp Trablusuna talyann taarruzu; f) Balkan devletlerinin birden hcmu;
173
Tedenn: aa inme, gerileme.
87
g) Birinci Cihn Harbinin banda ark Vilyetlerinde ecneblerin husle getirdii isyn ve istil ve harpteki asker ve nfs teleft; h) 1919 dan 1922 senesine kadar Mttefik denilen Garp Devletlerinin Anadoluda kardklar Pontos isyn ve tertb ettikleri Yunan igli ile, yunanllar malb olarak kaarken kardklar byk yangnlar ve yaptklar hesapsz tahrbata baka bir millet mruz olmamtrlkesinin taksm edilmesini mer gstermek iin HASTA ADAM unvn verilen Trkiye hakknda ngiltere Hriciye Nzr Lord Palmerston, stanbul Elisi Sir A. Henry L. Bulwere'e yazd 22 eyll 1838 trihli mektupta, Trkiyenin durumundan bahs ile demitir ki: Trk mparatorluunun, itinb174 mmkn olmyan tedric srette inkrzndan mtemdiyen bahsedilmekte ve bu devletin dp para para olaca iddia olunmaktadr. Bir imparatorluk eer kendi hline braklrsa ve paralarn toplamaa hazr olan merhametli (bu vasf istihz mnsnadr) bir komusu bulunmazsa, dp paralanmas muhtemel deildir (C. 186). O trihten sonra, Avrupa Devletleri, Trkiyenin birer parasn almak iin uyutuklar hdiselerin inkif ile anlald. Bu mtemdi gilelerle uraan Trk unsuru hesapsz telefta uram, kyler klm veyhut bsbtn harb olmutur. 1923 austosunda Ankaraya gittim; yollarda grdm tahrbat elm bir te'sir brakt. Manisa, zmir gibi mamrelerin de bsbtn harb edildiini zmir seyhatinde grdm. Trkn yurdu ve mal ite bu sretle harba uratld. Svey kanalnn ald 1869 trihinden Birinci Cihn Harbine kadar geen krk be sene zarfnda, Yemen isynlar mnsebetiyle vapurlar drtyz binden fazla asker gtrd hlde, bunlarn ancak yzde onu geri dnebilmitir. Bir defasnda Gebze kazsndan Yemene yzelli Redif gitmi iken, bunlarn ancak nn, yni yzde ikisinin kylerine dnebildiini hatrlarm; Darca Rumlar ise artmakta ve zengin olmakta idiler. Bu isynlar ve bu muhrebeler neticesinde Trkiyeden ayrdklar lkelerden gen bir mikdr Trk, Bonak vesire Anadoluya iskn olunmu ise de, boluu doldurmak mmkn olamamtr. stikll Harbinde ihrz olunan zafer syesinde imzalanan 24 temmuz 1923 trihli Lozan muahedesi[ne binen]: a) Ecneblerin vaktiyle elde etmi olduklar Kapitlasyon denilen imtiyzlar lav olduundan ticret ve san'at husslarnda Trk, serbest bir hayata kavutu; b) stanbul ehremneti huddu iindekiler hri olmak zere, vatanda Trkden baka unsra mensb zmreler kalmad;
174
tinb: kanlma.
88
c) Trk dahi bou bouna telef olmaktan kurtulup, baka milletlerde olduu gibi tabi bir srette nfsu ve serveti artmaa balad. Uzun zaman gemeden, Anadolunun iki asr evvelki hline gelmesi beklenebilir G. Elisee Reclus'nn Yeni Umum Corafya ismindeki eserinin n Asya'ya tahss ve 1885 senesinde nerettii IX. cildinde Trk unsurunun meziyetleri zikredildikten sonra, mruz kald gileler ve hakszlklar izah edilmi ve bunun hulsas aaya dercedilmtr: Sahife 537: Anadolu dousunun dalk arzisi ile Adalar Denizi arasnda yaayan ahlinin byk ekseriyeti trktr. S. 538: Ahlinin bir ksm gebedir. Koyun ve kei srleriyle, mevsimine gre, ovadan yaylaya, yayladan ovaya gerler; bzlarnn adrlar pek mkelleftir. S. 540: Aydn vilyetindeki Zeybekler Anadoluya ilk gelen kfilelerdendir. Asker olu asker olup, pek ikrmc ve misafirperverdirler. Fakat gen zeybeklerin hemen hepsi askere alnp Bulgaristana gnderilmiler, orada lmlerdir. S. 545: (Trkn evsf ve meziyetleri tafsil edildikten sonra) Millet-i hkime olduklar hlde, zulm ve tazyka mruz bulunmaktadr. Askerlik hizmeti mnhasran Trklere ykletilmi olup, genler ailelerinden alnr ve pek uzun bir zaman iin, ekseriy ebediyyen ayrlr. simlerine kur'a isbet edenler, analarn, babalarn, karlarn ve ocuklarn arkada braktklar iin, ailelerinden keyf ile ayrlmazlar. Demiryolu gzerghlarnda genler vagonlara bindirilip, tren hareket edince, analar, babalar, zevceler, kzkardeler vagonlarn kaplarna rler; tren kalknca alamak ve lk balar. S. 547: Trkler Adalardan karld gibi, vilyetin iinde dahi hristiyan unsurlar galebe etmee balad. Avrupadan dar! denilerek Trkiyeden ayrlan vilyetlerden karlp Anadoluya gyorlar. imdi de Asya Bozkrlarna! sads ykseliyor. Elise Reclus: Kymetli unsur bu sretle fed edilir mi? diyor. stikll Hharbi ve Lozan Muahedesi avrupallarn bu zulmne nihyet verdi.
***
89
FLSTN ASKER TARKATLER

A) Hospitalier Tarkat, Filistindc Hal hastalarn tedv etmek gyesini ileri sren fransz rhipleri tarafndan 1113 senesinde kurulmutur. zsndan herbiri mslmanlara kar mfrit bir srette harb etmei taahht ederdi. Sonralar, Avrupann bat lkelerinde de messeseler atlar. Avrupadan gelen paralar ve Asyadaki lkelerinin rdlar175 syesinde refah iinde yaarlard (M. 1/490). Kuds Mslmanlara getikten sonra, bu keiler Kbrsa ekildiler. 1310 senesinde Rodos adasna yerleip, Rodos valyeleri unvnn aldlar ve korsanla koyuldular. Knn Sultan Sleymn Rodosu alnca, buna mukbil mparator arlken Malta Adasn bu keilere verdi. 1800 senesinde, ada ingilizlerin eline geinceye kadar korsanla devam ettiler. B) Teutonique ismindeki tarkat176 1128 senesinde kuruldu. Papadan ve imparatordan alnan imtiyzlar syesinde hkmdrlk sfatn ihrz ederek, Mslmanlardan aldklar yerlere ship olmak hakkn elde ettiler. Bu syede Prusyann byk bir ksmn almlardr. Akk ehrini Mslmanlar alnca, Tarkat Avrupaya nakledildi. 1410 trihinde Lehli177 ve Lituanya mterek ordularna kar yaptklar muhrebede Byk Ustad lrik d Jningen'inn178 maktul dmesi zerine, Tarkatn kudreti krlm ve Napoleon Bonapart tarafndan ilg edilmitir. C) Templiers Tarkatn179 Filistinde jandarma hizmetini if iin 1118 de franszlar kurmu olup, [nce] snn Fakir valyeleri ismini almtr; Templiers ismini sonradan aldlar. Mslmanlara kar harb etmekte kusur eden kei kovulurdu (M. 1/493). zs drt snftan mrekkeb olup, reisleri bulunan Kei, Prens mertebesinde idi. Messese Douda katolik ordularnn pidr ksmn tekil ederdi. Pekok mal ve mlk hbe edildiinden, Avrupa memleketlerinde byk arzi shibi olup, pekok be atktan baka, Papaln, krallarn, prenslerin ve efrdn bankerliini de deruhte ettiler. Ma'bed ismini verdikleri binlar istihkm eklinde ve metnetinde olup, Hi kimsenin taarruz edemiyecei kasa hkmnde idi. Fransa kral Philippe
rd: getiri. Tton Tarkat (Editrn notu). 177 Lehli: Polonyal (Editrn notu). 178 Almanca asl ile Ulrich von Jningen (Trke lrih fon Yningen diye okunur). (Editrn notu). 179 Mbed ya da Tapnak Tarkat.Daha fazla bilgi iin Bk. Ahmed Yksel zeemre: Masonluun Kkeni/Din, lim, Medeniyet (Dnceler), s. 293-313, Pnar Yaynlar, stanbul 2002.
176
175
90
le Bel180 (Filip l Bel) dahi haznesini bu keilere emnet ederdi. Yahudileri soymak det hkmne geen o devirde, bu zengin rhipleri kral Yahudilerden daha l bir av addettiinden, tarkatin reisi Jacques de Molay (Jak d Moley) ile beraber Fransadaki arkadalarn Inquisition (Engizisyon) nmna, 13 ekim 1307 trihinde tevkif ettirdi. Papa dahi bu tarkati feshetti. Erknndan bir ksmn Kral diri diri yaktrd ve paralar ile emlkini msdere etti (L. 7/957). ngilterede, Almanyada ve spanyada dahi Templiers'lerin paralar ve mlkleri msdere edildi. Bu hlsadan anlalyor ki: rhipler evvel fakirlik ve itaat esaslarna istind ettiklerini syliyerek, insniyet nmna cemiyet kurarlar; tekilt saladktan sonra, nakit ve emlk edinmee balarlar. Bu iki vstay elde edince, iratla, hkmdrla ve bankerlie geerler, insanlarn akl zayf olan ksm da kurnazlarn menfaat temin etmelerine let olur.
***
MADSON GRANTIN NAZARYES
New-York Zooloji Cemiyeti Bakan Madison Grant'n telif ettii Byk Irk'n nhitt ismindeki eser, E. Assire tarafndan Franszcaya tercme ile 1926 senesinde Paris'de nerolunmutur. Aadaki fkralar o eserden iktibs olundu: Sahife 52: ibih - Ermeniler Alpllarn bir ksmn temsil ve ecddnn tipini ire etmektedir. Bu rk Anadolu ve Bat Asyann yksek yaylalar ile dalarnda yaamaktadr (1). Sahife 240: Trke, Anadoluda olduu gibi, Balkan memleketlerinde hi bir zaman yerli diller srasna girmemitir. Avrupadaki vilyetlerde Trke yalnz askerler, idrenin sivil memurlar ve pek dank olarak yerleen Trk kolonlar tarafndan kullanlmakta idi. Trklerin beyaz kadnlara olan meyilleri ve rabetleri, Bizans mparatorluunu fethetmeleri[nin] millerinden biridir. Bunun neticesi olarak, Asyadan ilk defa gelen istilclar Mool tipinin yava yava ve yalnz biraz eser brakacak srette zil olmasna sebep olmutur (2). Sahife 241: Aslen Seluk ve Osmanl olan Trkler Anadoluda hibir zaman byk mikdrda deildiler (3). Padiahn ordularn tekil eden askerlerin pek ou Anadolu ve Rumeli yerlilerinden alnp mslman edilmi ahlidir (4). Sahife 242: Bununla beraber, Bat Asyada Alpli olup Ariyen dilleri konumyan kavimler vardr: Trkmenler bu cmledendir. Anadoludaki
180
Yakkl Filip (Editrn notu).
91
szm ona Trkler dahi Alpldrlar. Bunlar Trke konuan ibih-Ermeni cinsinden olup, kuvvetli bir srette mslman edilmilerdir (5). Sahife 260: Eski Baktrian (imdiki Trkistan ) kuzeyli ve Ariyen olan manzarasn Byk skender[in] istilsndan sonra dahi uzun mddetle muhfaza etmitir. Bu blgenin moollamas ve Trkistan denilen me'um ve korkun ismi almas yedinci asrda vuku bulmutur (6). Muhtelif Mool reisleri idresinde olarak kuzeyden ve doudan gelen bu vah istilclara ilk nce Baktrian blgesi mruz kalp harb olmu, Asyada medeniyet tahrb edilmi ve Avrupa medeniyeti de tehdit altnda kalmtr (7). Sahife 178181: Roma trihine meclb olarak eser yazan melliflerin ve Frenk Hallarn indinde Bizansllar Hristiyanlk rfzsi addolunmu, hem cebn, hem mteredd gsterilmitir. Fakat btn Orta Zamanlar imtiddnca182 Bizans douda gerek Roma mparatorluunu, gerek onun bakentini temsil etmitir. Bu sretle 1000 seneye yakn bir mddetle Asya Mslmanlarn Hristiyanla kar ciz bir durumda brakmtr. Nihyet imparatorluun bakenti olan stanbul 1453 senesinde Bat Hristiyanlar tarafndan kendi hline braklp, Trkler tarafndan hcmla zabtedilince ve Roma'nn son hkmdr olan Konstantin, elinde kl olduu hlde maktul dnce btn trih devirlerinin en byk fcias tamam olmu oldu (8).
CEVAPLARIMIZ
(1) Bunu kimin tahkk edip Madison Grant'a bildirdii malm deildir. (2) Bu fikirleri Madison Grant muasr hangi melliflerin eserlerinden aldn sktla geitiriyor; fakat kaba bir iftirdan da ekinmiyor. (3) Ed. Gibbon (G. 2/633,634) diyor ki: Alp Arslann olu ve halefi Melik h'n tensibiyle Kutulmuolu yiit Sleymn Erzurumdan stanbul civrna kadar Roma mparatorluunun vilyetlerini fethedip hafdlerine183 brakt. Sleymn Frat ayn geti; biraz sonra Trkler Konya civrnda grnd. Sleymn znik ehrini Bakent yapt. At mekteplerde Arapa okundu... Kadlar erate gre dvlara baktlar; Trklerin lisn ve detleri ehirlerde galebe etti ve Trk adrlar Anadolunun ovalarna ve dalarna yayld. O trihten yirmi iki sene sonra balayan Hal Seferlerinin yalnz birinci ordusunun ikinci ksm Kudse kadar gidebilip, sonra gelen 1101, 1147 ve 1190 ordular Trkler tarafndan itlf edilmi,
181 182 183
Acab Sahife 278 mi? Tahkk etmek mmkn olmad. (Editrn notu) Orta Zamanlar imtiddnca: Ortaa boyunca. Hafd: bir babann ocuu.
92
frenkler de artk Anadoludan gemek fikrinden vazgemilerdir. Bu hdiseler trklerin pekok nfsunun Anadoluya gtne dellet eder (4) Bu szler doru deildir. Knn Sultan Sleymn zamannda Yenieri 20.000 mikdrnda olup (Netyic-l Vukat, s. 141) svri ksm da 7.000 den ibret idi. Her ikisi pdihn Muhafz Gcn tekil ederdi. Sultan Sleymn Macaristan, Alman ve Badat seferlerinin herbirine yzellier bin askerle gitmitir. Bunlarn ancak be-on bini Yenieri olup, yzkrk binden fazlas Anadolunun Mslman Trk ve Krt askerleri ile Rumelide slmiyeti kabl etmi bulunan Arnavut ve Bonak rklarna mensb bulunanlar ile oraya yerleen Trklerden mrekkebti. (5) Mverrih Ed. Gibbon sa olup da bu fkray grseydi, kitabnn ikinci cildinin 421. shifesindeki l numaral notta yazdn tekrar ederek: Bahadrlarn nna ve erefine ve milletlerin dinine hrmet etmek lzm geldiinin phesiz bulunduunu Madison Grant'a ihtr ederdi. (6) Gzn taassub bryen Madison Grant, Bizans trihini kimse bilmiyor zanniyle bu yalan syliyerek elemini ve me'ysiyetini belli ediyor. (7) Moollar 1220 senesinde Cengiz Han ile oullarnn idresinde olarak Trkistana hcm ettiler. Mverrih Ed., Gibbon (G. 2/786) diyor ki: Hazer denizinden nds (Sind) rmana kadar birka yz mil uzanp, mar edilerek pekok meskenle de tezyin olunan lkeyi Moollar l hline getirdiler. Drt sene iinde yaptklar bu tahrbat imdiye kadar (XVIII. asrn sonuna kadar) geen be asr zarfnda tmir edilememitir. Sekizinci asrdan Cengiz istilsna kadar Trkistann medeniyeti ne dereceye ykseldii Merv, Herat, Belh, Kbil, Gazne, Semerkand ve Buhra ehirlerinin ma'mriyeti bugn tasavvur bile edilemez bir derecede olduu La Grande Encyclopedie'nin XII. cildinin 61. shifesinde sarh bir srette gsterilmitir. Madison Grant safsatalarn yazarken, bu hdiselerden kimsenin haberi olmadna zhib olsa gerektir. (8) Madison Grant'n garez ve taassub sikasiyle yazd bu satrlar tefsirden mstandir.
***
TRUMANIN NUTKU
(Tanin gazetesi, 30 haziran 1947) Truman Zencilere iyi muamele edilmesini istedi
93
Vaington, 29 haziran 1947. - Bugn Zenclerin Terakki Cemiyetinin yapt konferansn kapan oturumu mnsebetiyle bir nutuk syleyen Bakan Truman, Amerikada zenclere daha iyi muamele edilmesini taleb ederek: Demokrasi, totaliterlikten daha stn ve faydal olduunu gstermezse, harbden harb olmu bulunan memleketlerin halk totaliter rejimlerin czib bir ekilde ileri srdkleri aldatc gvenliin kollarna debilir demitir. Bakan Truman ezcmle unlar sylemitir: En cil grevimiz hl milyonlarca vatandamzn ve bunlarn tabi haklarnn arasnda bulunan son engellerin izlerini ortadan kaldrmaktr. Irk ve renk bakmndan herhangi bir fark gzetmeyi mzur gsterecek hibir sebeb yoktur. Bir ok vatandalarmz bz kimselerin kendilerini hor gstermesinden ikyet etmekte ve ayak takmnn iddetinden, yaralama ve dvmesinden korkarak ende ve zdrb iinde yaamaktadrlar. Bu iddet hareketlerine sebebiyet veren msmahaszlk ve evvelinden verilmi hkmlere ballk hl mevcddur. Devletin adlet mekanizmas her vatandan her trl korkudan zde olmasn icb etmektedir. Fakat bunu hi istisnsz olarak herkes iin tahakkuk ettiremedik. imdiye kadar yapamadmzdan daha fazla olarak bundan sonra da bu aclar iyiletirmee almalyz. Hr bir hayat sisteminin lehine olarak harbden harb olmu bulunan memleketler halknn desteklenmelerini te'min etmeliyiz. Bu halk dnya meselelerinin mu'tedil bir ekilde halli iin yaptmz daim mcdelede birer mttefik olarak kazanmalyz. Hrriyet kolay retilecek bir ders deildir. Hrriyet ayn zamanda trl mahrmiyet iinde kvranan memleketler halkna kolaylkla satlabilecek bir dev da deildir.
***
BBLYOGRAFYA
B F. Funck Breatano, de l'Institut: Les Croisades, Flammarion, Paris, 1934. Ch. B. Charles Benot, de l'Institut: Les Lois de la Politique Franaise, Arthme Fayard et Cie, Paris, 1928. C. Augustus Craven: Lord Palmerston, Sa Correspondance Intime, Paris, Didier, 1878. D. P. Daru, de l'Academie Franaise: Histoire de la Rpublique de Venise, Firmin Didot, Paris, 1819.
94
E. [La] Grande Encyclopedie en 31 volumes, publie Paris au commencement du XXme sicle. G. Edouard Gibbon: Histoire de la Dcandence et de la Chute de l'Empire Romain, Mairet et Fournier, Paris, MDCCCXLI. H. Hammer: Histoire de lEmpire Ottoman, traduction M. Dochez en 3 volumes, Bthune et Plon, Paris, 1844. K. emseddin Smi Bey Fraeri: Kmus-l A'lm, stanbul 1899. Kn. Ayn Ali: Kavnn-i l-i Osman. L.R. Ernest Lavisse et Alfred Rambaud: Histoire Gnrale du IVme Sicle Nos Jours, Armand Collin, Paris, 1893. L. Nouveau Larousse Illustr, publi Paris au commencement du XXme sicle. M. Michaud, de lAcadmie Franaise: Histoire des Croisades, augmente d'un appendice, Delagrave, Paris, 1849. Mg. M.S.-G. Marghtitch, drogman184 de la Lgation de Belgique Constantinople: tude sur les Chemins de fer de l'Empire Ottoman, Bruxelles, 1894. M. I. Albert Malet et Jules Isaac, professeurs agregs d'Histoire: Le Moyen ge, Classe de IVme, Hachette, Paris, 1926. N. Mustafa Paa, esbak Maarif ve Evkf Nzr: Netyic-l Vukat, ikinci tab', stanbul, 1327 (1911). T. Ahmed Red Bey Turnagil, La Hayedeki Milletleraras Hukk Akademisinde Profesr: slmiyet ve Milletleraras Hukku, Kenan Matbaas, stanbul, 1943. W. Weber, Professeur l'Universit de Heidelberg: Histoire du Moyen ge.
***
184
Le drogman: tercman.
95
EDTRN EK
I. Merhum Rid Ererin karakter selbetini birinci dereceden bir tankdan yanstmas bakmndan olu Emin Erer ile yaplm ve Avukat Yiit Okurun185 Genel Yayn Ynetmenliini yapt G.S.L. GaZeTenin186 Mart 1992 trihli 10. saysnda yaynlanm olan bir rportajn Hocamz ile ilgili blmn aada takdm ediyorum. ***
Hem Ana, Hem Baba Tarafndan Soylu Bir Galatasarayl: EMN ERER
1934 mezunu 630 Emin Erer, bir dizi nller ailesinin ocuu. Ailenin bir kolu Ftih Sultan Mehmetle stanbula giren mrahor lyas Beye, ilk Trke lgati yazan emsettin Smiye, Galatasaray Spor Klbnn kurucusu Ali Smi Yene, dier kolu ise ttihad ve Terakk dneminin sadrzamlarndan Tevfik Paa Hkmetlerinde ae, Mliye, Maarif ve Evkaf Nzrlklar yapm, Cumhriyet dneminde de Lisemizde 1924den itibren eyrek asr Trih Hocal yapm, nl 1885 mezunu 174 Rid Erere (Rid Babaya) dayanmaktadr187.
1144 Yiit Okur ile Galatasaray Lisesinin Yetitirici C snfnda berberdik; ama 6. snftan itibren belerimiz ayrld. Her ikimiz de 1954 ylnda mezun olduk. Kendisi Galatasaray Vakfndaki faaliyetleriyle bu cmiaya ve bilhassa Galatasaray niversitesinin kurulmasnda vgye lyk hizmetler vermitir. Yiit Okur beyefendi kardeime, sz konusu rportajn bu blmnn, merhm ve mterek Hocamz Rid Ererin Trklere Kar Hal Seferleri balkl eserinin yeni edisyonuna eklenmesine msaade etmesinden dolay minnettrm. (Editrn notu) 186 G.S.L. GaZeTe: Galatasaray Lisesi cmiasna ait haberleri yaymak zere Galatasaray Yaynclk A.. tarafndan bir sre yaynlanm olan aylk gazete. 187 Merhm Rid Ererin nfus kayd hakknda ok kapsaml bir aratrma yapm olan Yiit Okurdan rendiime gre merhm Rid Ererin Trkiye Cumhriyeti snrlar iinde hibir nfus ktnde kayd bulunmamaktadr. Hatt, inanlr gibi deil ama, olu Emin Erer dahi annesinin ktne kaytl imi. in acyib yan, Tahsin Berkren ve Prof.Dr. Aykut Kazancgilin hazrlam olduklar, ARC Eitim Danmanlk ve Organizasyon Hizmetleri A. tarafndan 1997 ylnda stanbulda yaynlanm olan, battal boyda 500 sayfalk Galatasaray Lisesi Mezunlar 1871-1996 balkl eserde de 1885 mezunu olduunu olu Emin Ererin tanklndan rendiimiz 174 numaral Rid Ererin ismi bulunmamaktadr. Bilgisine mracaat ettiim Prof.Dr. Aykut Kazancgil bu durumu Rd Ererin, yetenekli ve baarl rencilere o sralarda tannm bir hak gerei, liseyi tamamlamadan dorudan doruya niversiteye gei yapabilen bir renci olmu olmas ve bundan tr de Galatasaray Sultnsinin arivinde mezunlar arasnda saylmam olmas ihtimline balamaktadr. (Editrn notu)
185
96
- Galatasarayda babanz m yoksa siz mi daha nl oldunuz, sorumuzu, hi duraksaman yantlyor, Emin Erer. - Elbette ki babam! mparatorluun be kez bakanln yapt. Hem de en nemlilerini. Mason Locasnn da ileri gelenlerindendi. Gerek Trkler arasnda, gerek aznlklar arasnda stanbulun tand bir kimseydi. Galatasarayda ise 27 sene retmenlik yapt. Her sene 50 kiiyi okutsa 15.000 kii okutmu demektir. Onu 15.000 kii de byle tanrd. yi retmendi. Dersi ksa anlatr, genel bilgiler verir, talebeyle diyalog kurard. O bakmdan, ben Galatasaray evresinde hep Rid Beyin olu olarak tanndm. - Rid Beyin hayatnda zor bir dnem geti gliba. - Evet; hazin bir dnemdi. Son Osmanl Hkmetinin Evkaf Nzryd. Bir sabah uyandk ki Pdiah Vahdettin kam. Babam da isiz kald. Paras olmayan bir adamd. de bulamad. Gitti, Sirkecideki Fransz iletmesine ait Rumeli mendferleri irketinin demiryolu tmirinde alan iilerine postabalk yapt. Hatt gazete kdndan bir klh giyermi, ban Gneden korumak iin. Yvmiyesi 125 kuru! Beiktata otururduk. Sirkeciye tramvay 20 kuru!188 Onu da veremedii iin sabah bete yola kard. Yryerek gider, yryerek gelirdi. Bir mddet yle geindik. Hamdullh Suphi Tanrver Galatasarayldr. Mill Eitim Bakan olunca babam Galatasaraya tyin etti. Galatasaraydaki retmenlii zamannda Deniz Ticreti Okulunda, ve Mlkiyede de Franszca hocal yapt. Ondan sonra toparlandk. Fakat, bir insann Nzrlk koltuundan inip, iilerin banda postabalk yapabilmesi iin kuvvetli bir karaktere ship olmas gerekir. Evet, ite hazin dnemin ksa hikyesi budur. ..............
***
II. Milliyet Gazetesinin 14 Temmuz 2002 trihli nshasnda Galatasaray Lisesi 1946 mezunlarndan etin Altan Mangal stnde boru... balkl yazsnn Rid Erer ile ilgili blmnde yle yazmtr: Ortaokuldayken, bizim de trih hocamz olan Rid Erer, nm- dier Deli Rid189, II. Mertiyet dneminde "e Nzr" idi. 1908 Meclis-i Mebusannda, yolsuzluklar, hrszlklar, rvetler, katlklar, yutturTramvayn bu creti acaba igal dneminin artlar gerei olan fhi bir fiyat m, yoksa burada rahmetli Emin Ererin bir unutkanl m, ya da bir bask hats m sz konusu? Zir bu dnemden 20 yl sonra Beikta-Sirkeci hattnda tramvayn bilet bedeli: 1. mevki iin 5 kuru, 2. mevki iin de 3 kurutu. (Editrn notu) 189 Her ne kadar Yiit lkb ile anlr ise de byle bie lkabn Rid Erere yaktrlmas, bu zt yakndan tanm olanlar iin rencde edicidir. Benim renciliimde, Hoca asl byle bir lkabla anlmamaktayd. Rid Erer deli deil, fakat cellli ve vakur bir zt idi. (Editrn notu)
188
97
kaydr oyunlar, sinsi talanlar, "cebellez" etme kurnazlklar ve eitli avantalar hakknda Rid Beyin yantlamas istenilen bir szl soru verilmiti. Deli Rid, Meclis krssne km; ban ar ar sadan sola doru evirerek, belki de dnya trihinin en ksa siyasal konumasn yapm ve yle demiti: - Ham hum aralop... Biliyorsunuz, bizim Anayasamzn nl bir maddesi var, "Egemenlik kaytsz artsz ulusundur"... Siysetilerimiz, koskocaman harflerle yazlm bu nl maddenin nndeki krsye karak; vatan, millet, anl tarih, kahraman atalarmz, ehit kanlaryla sulanm topraklar nutku eker ve "egemenlik kaytsz artsz ulusun" olduu halde, nedense "devlet"i savunurlar hep... Bizce, siysetilerimizin nutuk syledikleri krslerin tm arkasna, Rid Beyin "veciz" aklamasn yazmak, ok daha gereki; gnn anlam ve nemini ok daha iyi zetleyen bir nitelikte olacaktr: "Ham hum aralop"...
***
III. Viyana Bykeliimizde Nkleer Atae olarak baarl bir hizmet vermi olan Trkiye Atom Enerjisi Kurumu ekmece Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezi eski mdr Dr Reat Uzmenden 19.07.2002 trihinde bana gelen bir elektronik postada, bir ksm rencisiyle Boaziinde geziye kan stanbul niversitesi'nin eski retim yelerinden Alman asll Prof. Fritz Neumarkn190 Avrupallarn bize bak alarn yanstmas bakmndan ilgi ekici tesbitleri bulunmaktadr. Prof. Neumarkn bu tesbitlerinin Hocam Rid Ererin derslerinde bizlere nakletmi olduu ahs tesbitleriyle de akmakta olduunu mhede ettiimden buraya ilve etmeyi uygun buldum.
Talebelerden biri Prof. Neumark'a u soruyu sorar:
- Avrupa bizi neden sevmez hocam ? Prof. Neumark u cevab verir: - ok samim olarak itirf edeyim ki, Avrupal Trkleri sevmez ve sevmesi de mmkn deildir. Asrlardr Kilisenin Trk ve slm dmanl Hristiyanlar'n hcrelerine sinmistir. Sebeblerine gelince:
Ord. Prof.Dr. Fritz Neumark (1900-1991): 1933-1952 yllar arasnda stanbul niversitesi Hukuk ve ktisat Fakltelerinde hocalk eden, Gelir Vergisi ve Kurumlar Vergisi knnlarmzda nemli katks olan bilim adam. (Editrn notu)
190
98
1. Mslman olduunuz iin sevmez. Ama, faraz lik yle dursun, hristiyan olsanz da size dman olarak bakmaya devam eder. 2. Sizler farknda deilsiniz ama, onlar u gerein farkndadrlar: Trihten Trk karlrsa ortada trih kalmaz. Osmanl arivi tam olarak ortaya karsa, bugnk trihlerin yeniden yazlmas gerekir. 3. Avrupa'nn pazar idiniz. imdi Avrupa'y pazar yapmaya baladnz. 4. En az 400 yl Avrupa'da srtmzda ve ensemizde at koturdunuz. 5. Seluklular Anadolu'yu, Osmanllar ise Orta Avrupa ve Balkanlar Hal ordularna mezar ettiler. 6. Sizi silh ile yenemeyenler, sizleri kendilerine benzeterek hkimiyet saladlar. nce ahlk deerlerinizi ypratmaya baladrlar, giyiminizden hayat tarznza kadar; sonra da kendi iinizde sizi blmeye baladrlar. 7. Seluklu ve bilhassa Osmanl, slmiyet uruna her seyini fed etmeseydiler, slmiyet bugn belki sdece Hicaz'da varln devam ettirirdi. Kald ki Vehhablii kuranlar da, ngiliz Dominyon Bakanlnn adamlardr. Bat her yerde slmiyet'i, sapk inanlara kanalize etti. Ama Osmanl, Asr- Saadet'i devam ettirdi. 8. Kilise size kin kusmaktadr. Ve sebepleri de ifde ettiim gibidir. 9. Ben Trkiye'ye geldiimde 2 niversiteniz vard, imdi 19 niversite var. Osmanl zamannde ise her yerde bir mederese vard. Trihinize bakn! Her medresede ilim tedrsat vard. lk denizalty191 Osmanlnn yaptn ounuz bilmiyorsunuzdur belki de ama Avrupa bunu biliyor. 10. Sizler, gerek hviyetinize dndnz an Avrupa'nn refh ve medeniyeti yklr. Ama sizde bunun olmas bu artlarda ok zor. 11. Yine sizler, Avrupa'nn tarih dmansnz ve daima dman olarak kalacaksnz."
***
191
Bk. Ahmed Yksel zemre, Din, lim, Medeniyet (Dnceler), s. 255-257, Pnar Yaynlar, Ocak 2002. (Editrn notu)
99

Turklerek PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Turklerek PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trklere Kar Hal Seferleri

TRKLERE KARI HALI SEFERLER

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

TRKLERE KARI HALI SEFERLERi

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Muadil: edeer. Zhib: bir fikir ya da zanna kaplan.

Trklere Kar Hal Seferleri

stind etmek: dayanmak. bzl etmek: esirgemeden bol keseden harcamak.

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Mnbais olmak: ileri gelmek, domak.

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Cebn: korkak, yreksiz, alak.

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Mnkalb olmak: dnmek.

Trklere Kar Hal Seferleri

Mutvaat etmek: itaat etmek, baemek.

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Sen Ambruaz: San Ambrogio; franszcas: Saint Ambroise. (Editrn notu)

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

mtisl etmek: uymak, benzemek.

Trklere Kar Hal Seferleri

Hals: kurtulu, nect.

Trklere Kar Hal Seferleri

Hitm: son. Saint Bernard Innocent ntihb: seilme.

Trklere Kar Hal Seferleri

Tahsn etmek: gzel ve yerinde bulup takdr etmek, beenip alklamak.

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

fkat bulmak: iyilemek, hastalkdan kurtulmak. bl olunmak: bildirilmek.

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Trklere Kar Hal Seferleri

Uyb: ayplar. Cihz: eyiz.

Trklere Kar Hal Seferleri