RIFAT ILGAZ'IN R DNYASINDAN KESTLER

Dr. Mustafa GNAY (mgunay@cu.edu.tr) 24 Nisan 1911 tarihinde Kastamonu'nun Cide ilesinde doan Rfat Ilgaz, ok ynl bir edebiyat ve aydndr. Bata iir olmak zere edebiyatn eitli alanlarnda eserler vermitir. 1940 toplumcu gereki kuann nemli bir temsilcisidir. Onun toplumcu gereki yaklamn tamamlayan nemli bir yn de mizahtr, mizahldr. Ilgaz'n skntlar ve sorunlarla ykl yaam, onun eserlerinde en gzel ifadesini bulmutur. Bu aslnda btn sanatlar ve airler iin geerli bir durumdur. nk airlerin ve sanatlarn bize dile getirdikleri herey, onlarn yaama gerekliinin iinden szlp gelmektedir. Bu nedenle ana hatlaryla da olsa, Ilgaz'n yaam yksne deinmek yerinde olur. Ilgaz, lkokulu Terme'de okuduktan sonra, ortarenimini 1930'da Kastamonu retmen Okulu'nda tamamlad. lk iirlerini Kastamonu'da kan Nazik/er ve Aksz gazetelerinde yaymlad. eitli yerlerde ilkokul retmenlii yaptktan (1930-36) sonra Ankara'da Gazi Eitim Enstits Edebiyat Blm'n bitirdi (1938). 1938-44 arasnda Adapazar ve stanbul' da ortaokullarda Trke retmeni olarak alt. 1944'te yaymlad Snf adl iir kitab nedeniyle tutukland. Pertev Naili Boratav, bu kitapla ilgili yle yazmtr: "Yeni Trk iirine inanmayanlara, Rfat Ilgaz'n kitabn okuyup anlamalarn dilemekten baka yaplacak bir ey yoktur." Ilgaz'n hapishanelerde geen yllarnn izlerini pekok iirinde gryoruz. Hapisten ktktan sonra bir yl ortaokul retmenlii yapt. Daha sonra ise gazetecilie balad. Olgun bir air olarak ne kavutuu bir dnemde, geim skntlarnn zorlamasyla mizah yazarlna yneldi. Markopaa dergisinin karlmasna katkda bulundu; yaz ileri mdrl yapt. Adembaba mizah dergisini kard (1952). Ayrca Dolmu, Ta, Karikatr ve Yeni Gazete'de yazlar yazd. 1953 'te kard Devam adl iir kitab nedeniyle bir kez daha tutukland. Ayn yllarda eitli sanatoryumlarda verem tedavisi grd. Ilgaz'n pekok iirinde, sanatoryumlardan ve oradaki hastalardan, onlarn yaamlarndan sz ettiini grrz. Yaz ve iirlerinden tr yaklak be buuk yln hapiste geiren Ilgaz, asl nn, lkemizdeki eitim sistemini eletirdi4 ancak duygusal boyutu da olan Hababam Snf (1959) adl kitabyla kazand. Byk ilgi gren ve defalarca baslan bu ykler dizisi tiyatro ve sinemaya da uyarland. Ilgaz, 1960'tan sonra fkra ve mizah yklerini Vatan, Demokrat zmir ve Yeni Gn gazetelerinde yaymlamay srdrd. .

Eyll 2003te yaplan II. Kastamonu Kltr Sempozyumuna sunulan bildiridir.

Mays 1960'ta srgne gnderilecei srada, 27 Mays Devrimi ile bu durumdan kurtuldu. Yayoruz adl iirinde yle demiti: "Kapand yzmze dergi kapaklar/Bir varm bir yokmu olduk salmzda". 27 Mays ile birlikte toplumun zerindeki siyasal-kltrel hava deimeye balar. Bu dnemde Ilgaz, unlar yazar: "Toplumda az ok bir alm balad. Basnda ve evrede bize gsterilen ilgi artt. Baz gazete ve dergiler, bize sayfalarn atlar...". 1968'de Sovyetler Birlii ve Bulgaristan'da eitli edebiyat toplantlarna katld. 12 Eyll dneminde gzaltna alnd ve sorguya ekildi. 1981 'de Ballda Gs Hastalklar Sanatoryumu'na yatt. Aralk 1982'de stanbul'da "55. Sanat ve 70. Ya Gn" kutland. Yldz Karayel (1981) adl romanyla 1982 Madaral Roman dl'n ve Orhan Kemal Roman Armaan'n kazand. Ocak Katr Alagz adl iir kitabna, mer Faruk Toprak iir dl verildi (1987). Haziran 1993'te ise Edebiyatlar Dernei Onur dl'n ald. 2 Temmuz 1993 Sivas kymn rendii sralarda rahatszland. 7 Temmuz 1993 tarihinde ise, 83 yldr arpan yrei durdu. Balca iir kitaplar arasnda unlar sayabiliriz: Yarenlik (1943), Snf (1944), Yaadka (1948), Devam (1953), skdar'da Sabah Oldu (1954), Soluk Solua (1962), Kara Klk (1969), Uzak Deil (1970), Gvercinim Uyur mu (1974), Kulamz Kirite (1983), Ocak Katr Alagz (1987), Btn iirleri-1927-1991 (2003). Ilgaz, insan manzaralaryla dolu iirlerinde, sokaktaki insanlarn kk aclar ve mutluluklarndan sz eder. Toplumcu bir bilin ve duyarln kendini duyurduu iirleri, yaamn zorluklar karsnda belli bir ironiyi/mizah duygusunu da ierir. Ilgaz, her insann, her eyann ve hatta her canlnn iirin konusu olabileceini gstermitir. Yaamda ve dnyada grdmz, karlatmz her ey iirin kapsndan ieri girebilir. Yarenlik adl iiri dolaysyla iir almalarna yaklamn yle aklar: "Baladm zerinde altm 'Yarenlik' adl iirini gelitirmeye. Uzunca bir iirdi bu. Yazp yazp yrtyordum (...) Kendime zg bir anlat biimi aryordum. Bu iir meydanlarda okunmazd, an gerei. be kii bir araya geldik mi okunacakt. Nazm'daki gmbrt ok getirdi bu aradm iire...Konuyu uzaklardan deil, yakn evremden semeliydim. ocuklarm.. . Dil, bu evredekilerin dili olmalyd."(1) Ilgaz'n 1940 ncesinde, bireysel duyarlklara, heceli-uyakl biimlere bal olduunu saptamak mmkndr. Ancak sava yllarnn daha da arlatrd koullarda, Ilgaz da, toplumsal evresine, bu evrede yaayan insanlarn durumuna yneltir baklarn. Artk sanatnn gndeminde olan, iilerin, kyllerin, dar gelirli yurttalarn, yoksullarn ileli yaamlardr. "O yaam iinde, onun daha da yakndan tand okul, hastane, sanatoryum ve Kahvemden, evimden, mahallemden, iyerimden. Dostlarm, meyhanede, kahvede, atalhan'da, bizim yokutayd. yerim okuldu,

cezaevi evresidir. air de, ister istemez, soyut insandan ac eken, ezilen, somut insana evirecektir baklarn. Bu, temalarn belirlerken, iirinin biimini de deitirir. Dil, gitgide yalnlar, ak ve akc bir nitelik kazanr. Tand evrenin insanlarn, onlarn duygular, zlemleri ve elikilerini, yine onlarn diliyle yanstr iire; yerine gre halk deyimlerinden de yararlanr air.(2) Halkn yaadklarn dile getirdii iin, iiri halkn duygu ve dncelerinin dili olarak grd iin, IIgaz'n bir halk airi olduu sylenebilir. Ilgaz, mizah, yaama ve topluma ynelik bir bak as olarak kullanr. Mizah (humor) Ilgaz'da, ayn zamanda yaama sevincinin ve insan sevgisinin (humanizmin) de temelini meydana getirir. Sanatoryumda len bir arkadann ardndan yazd "te Byle Azizim" adl iirinin baz dizeleri yledir: "Yaamak zor azizim/sa olsaydn eer/nasl bulacaktn her gn/st, taze yumurtay, pirzolay?/ok kr bunlara kalmad ihtiyacn/Biz hala renemedik/senin kadar olsun,/etsiz ekmeksiz/parasz pulsuz yaamay!"(3) Mizah anlay konusunda, Ilgaz yle demektedir: "Mizah diye bir yaz tr yoktur. Yaz tr romandr, ykdr, ke yazlandr, anlardr. Mektup bile bir yaz trdr de, mizah bir yaz tr deildir. Tr olsayd teknii olurdu. Mizah bir biemdir. Topluma bak asdr. Mizah iir, yk, roman olabilir: Tr deil, biimdir. Mizacmzdan gelen bir zelliktir, bir enidir. Yaz trleri beceri ister, teknik ister. Bunlar saladn m baar tamdr. Mizah ne ister? Mizah insann mizacndan geldii iin bilgi deildir, edinilemez. Teknik de deildir. nsann yaradlnda bu zellik varsa mizah baarl olabilir.(4) Ilgaz bir air olduu kadar, ayn zamanda bir retmendir. Ancak o "edebiyat memuru" trnden bir retmen deildir.(5) Okul hayat, retmenlerin ve rencilerin sorunlar ve yaama koullar iirlerine de yansmtr. ocuklarm adl iirinde yle der: "Yoklama defterinden renmedim sizi/benim haylaz ocuklarm". nk rencileriyle yaamn iinde de yz yze gelir; rencilerin kimi gazete satmaktadr, kimi nane ekeri kimi de limon. Kimi ocuklar da ayclk yapmaktadr. Yaama koullarnn zorluu, ocuklar zamanndan nce olgunlatrmaktadr. Baka bir deyile Ilgaz'n szn ettii ocuklarn, aslnda "kk adamlar" olduklar sylenebilir. Biz Dar Geit Bekileri adl iirinde bu durumu yle iirletirir: "Yaam durur mu biz yerimizde saysak bile/Hele bunalml bir dneme girdik mi/oluturur ocuklarmz mevsiminden nce/kapatr gerekirse aray yaamdr o/Durmu oturmu adam karr bir ocuktan/Y a da bir delikanl banda kavak yelleri." renciler ve ocuklardan baka, pek ok sradan insan, Ilgaz'n iir dnyasnda yer almtr. Meyhaneciler, garsonlar, belediye memurlar, pler ve btn bunlarla birlikte isiz, bota gezen insanlarmz da iirlerde ilenmektedir. Okuldan baka Ilgaz'n iirlerinde dikkati eken kurumlarn banda hastaneler/sanatoryumlar ve hapishaneler gelmektedir.

nk yaamnn nemli bir blm bu kurumlarn iinde gemitir. Buralarda karlat insanlar ve onlarn sorunlar da ister istemez iirlerinin balca konulann meydana getirmitir. Bunun nemli bir nedeni de Ilgaz'n kendini halkna yakn hissetmesi ve duyduu sevgidir. Halkna yukardan bakan bir aydn ve sanat bak yoktur onda. Defneler Gibi iirinde tutumunu, yaam anlayn ve dnya grn yle dile getirir: "Neler geldi geti bir sevgiyi ayrdm/Yaamay defneler gibi uzun mrl/Ptrak ptrak remeyi kk verip/lerinden bir sevgiyi ayrdm/(...)/Sevdim hakldan yana olabilmek iin/alp ezilenden yana/Sevdim aldm soluu hak etmek iin! Ama sevdim halkmca.(6) Sevginin nitelii de nemlidir Ilgaz iin: "Sevince alabildiine sevmeli/Yoksun sevgilerle deil byle/Bir elmay diler gibi diri diri/ Ama gen ama ak sal/Evrene bir ey katmal sevdin mi."(Gidenleri Anlatyorum)(7) Ancak sevginin kolay olmad, hatta insann pekok glklere gs germek durumunda kalmas da sz konusudur. Parmakln tesinden iirinde yle seslenir: "nsanlar alabildiine sevmeyi/Brakmazlar yanna." Yine ayn iirinde, aclar yerine mutluluklardan, yoksunluklar/yoksulluklar yerine gzelliklerden sz etme isteini de buluruz: "Bizim de bir ift szmz vard/Nar iei, gl dal stne,/Dudaklarmzda kald/Grmedik skntsz yaandn,/Rahatn iirini yazamadk./ (...)/Rahat gnlerin iisi olacaktk/Rahat gnlerin airi/Bir ift szmz vard/Nar iei, gl dal stne/Dudaklarmzda kald.(8) Yaamndaki skntlara/sorunlara karn, Ilgaz'n gelecee ynelik umutlarn diri tuttuunu grrz. Burada sz konusu olan umut, ayn zamanda toplumun daha gzel, daha mutlu ve daha zgr biimde yaama z1emini ve istemini de iermektedir. Hep Byle iirinde umutlu ve direnli bir sesle konuur: "Anlald kara gnler iin domuuz/ili dl olmuuz aclarla./Aydnln gnl dar kaplarndan/Geemeyiz gle oynaya/Bayram solar/Utanr da kaayz./Topladmz iekleri/Kucamzda sararp

veremeyiz/Sunamayz dilimiz dolar/Oysa neler dlemiizdir geceden./(...)/Biz dileklerle doar,/Yaar gideriz hep dileklerde/Mutluluklar esenlikler ne varsa/Hep veresiyesindeyiz yeni yllarn,/Gnebakanz, ayieiyiz.(9) Yaad dnemin sorunlarna tanklk etmesinden ve daha insanca bir yaamn kurulabilme imkanlarm ve umudunu iermesinden dolay, Ilgaz'n iirinin politik bir yn bulunduu aktr. Ancak burada iirin basit anlamda politik dncelerin aktarm aracna indirgenmesi sz konusu deildir. Baka bir deyile Ilgaz'n iirinde politik boyut belirgin olmakla birlikte, slogan dzeyine inmez. iirindeki politik boyut, toplumcu bilin ve duyarlk temelinde ortaya kar ve sanatnn dnyaya bakn, toplumsal yaam deerlendiriini ierir. Gnmzde gitgide egemen duruma geen anlaylarn ve deerlerin aksine, Ilgaz'n

iirlerinde toplumcu anlaya dayanan deerlerin savunulmas ve gndeme getirilmesi sz konusudur. Ormanz Biz iirinin son blmnde Nazm Hikmet'ten de esinlenerek unlar syler: "Ne demi en byk ozanmz/Neden kulak vermiyorsunuz sesine/Bir aa gibi hr yaayn dememi mi/Ve bir orman gibi kardeesine?"(10) Ilgaz'n iirlerindeki toplumcu bilin ve duyarllk ve mizah temelinde, keskin bir eletirel tutum da karmza kar. Onun iirleri, insanlara insanca yaama mkan tanmayan sosyal ve ekonomik dzenin de iirsel/sanatsal bir eletirisidir. Boyun bkmeyen, aksine bakaldran bir sylem dikkati ekmektedir. Onun bakaldrsn besleyen kaynaklardan biri de mizah duygusu ve aclar glmeceye dntrme abasdr. Ilgaz'n iirsel ve mizahi eletirileri, toplumsal yaamda karlatmz elikilerden, adaletsizliklerden, hakszlklardan kaynaklanmaktadr. Yapc ve yaratc eletiri ve deerlendirmeleri, ya1mzca gnlk skntlarla/sorunlarla bantl olmayp, ayn zamanda belli bir gelecek dncesi ve zlemiyle de ilikilidir. "Bizzat kendisi ar politik basklar altndayken bile, ayakta kalmay srdren, acl ama yaama direncini yitirmeyen ve kavgay elden brakmayan bir sestir onunki."(11) Ilgaz, iirlerinde ve dier edebiyat eserlerinde daha ok yakn evresinin ve lkemizdeki insanlarn yaamm dile getirmekle birlikte, dnyann ve insanln genel durumuyla da ilgilidir. Bunca Yzyldr iirinde, uygarlk tarihi ierisinde, insann insan olma servenini ve gnmzde hangi dzeyde bulunduunu soruturur: "Uygarlkta nerelerdeyiz/Ka kar ilerde?/yle ya bunca aba/Bir dzey tutturabilmek iindir,/Bir amaca ulamak iin olsa olsa./Soruyorum nereye vardk/Arpa boyu yol alabildik mi?/Hangi dzeydeyiz uygarlkta?/Hele bir gz atalm zgemiimize/Neler yapmz bu uurda/Neler baarmz insan olarak?(12) ocuk/armz in iirinde de insanln durumunu deerlendirir. Bu iirde Ilgaz, savan getirdii ykmlara dikkati ekerek, bar mmkn klabilme konusunda, insanlar yapp etmeleri konusunda dnmeye arr ve ayn zamanda politikaclara ve devlet adamlarna, yerine getirmeleri gereken sorumluluktan hatrlatr. Ilgaz'n iirleri ve dier edebiyat eserleri, yaamndaki byk skntlara ve sorunlara kar bir bakaldrnn ifadesi olarak deerlendirilebilir. Ancak o, gerek birey olarak kendisinin gerekse toplumun yaad skntlar ve sorunlar anlatrken, toplumcu yaklamn daima belli bir mizah unsuruna dayandrmtr. Yaad an sorunlar balamnda insan gereini, toplumcu bir bak as ve mizahi bir yaklamla ele alan Ilgaz'n eserlerinde ve zellikle iirlerinde dikkati eken baz zellikler unlardr: yaln ama derin bir syleyi, nsan ve toplum sorunlarndan sz etmekle birlikte gelecee umutla bakan bir yaklam ve bunlara

bal olarak da yaama sevinci ve insan sevgisi. "Yaamak bir yrek iilii gnmzde"(13) biimindeki dizeleri, Ilgaz'n dile getirmeye altmz ynlerinin iirsel bir zeti gibidir.

Notlar ve Kaynaka 1 Rfat IIgaz, Yoku Yukar, s. 112, Adam Yaynlan, 1982. 2 Server Tanilli, "Rfat Ilgaz'n iiri", s. 8, Btn iirleri iinde, nar Yaynlan, 2003. 3 Rfat Ilgaz, Btn iirleri, Haz. Aydn Ilgaz, s. 45, nar Yaynlan, 2003. 4 Fsun zbilgen, "Aclarn Glmeceye Dntren Yazar", Skylife, Say 118, ubat 1993. 5 Rfat Ilgaz, Yoku Yukar. s.15-18, adam Yaynlan, 1982. 6 Rfat Ilgaz, Btn iir/eri, s. 257-258. 7 agy., S.235. 8 agy., S.142-146. 9 agy., s. 330 10 agy., s.311 11 Server Tanilli, agy., s. 8-9. 12 R. Ilgaz, agy., s. 288-189. 13. agy., s. 276.