Tercman 1001 TEMEL ESER ya za n A. de Lamartine HAZIRLAYAN M, R<ZMEN SONA DORU C T R K Y E T A R H 1 altnc cilt T e rc m a n g a z e te s in d e h a z r la n a n bu e s e r K e rv a n K ita p lk A. .

A. . o fs e t t e s i s le r in d e b a s lm t r 1001 Temel Eser i iftiharla sunuyoruz Tarihimize m n , mill benliimize g katan ktphaneler dolusu birbirinden seme eserlere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi milli ruhu gelitiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir. Gzden ve gnlden uzak kalm unutulmaya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazanmbinlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay plnladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz "1 0 0 0 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 6 6 esere yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynlamaya karar verdik. "1 0 0 0 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercman'm yayn hayatmdaki geni imknlarn 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Mill deer ve mnda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler nne sermek, onlar lyk olduklar yere o tu rtmaktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den madd hi bir k r beklemiyoruz. Krmz sadece gurur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL ILICAK Tercman Gazetesi Sahibi

XXVIII Binlerce cesetten baka bir netice vermeyen onsekiz ay akp gitmiti. Venedie Fransz alaylar getirmi olan Savoie Dk, Kprlolunun srarlar sonunda 1668 ilkbaharnda onlan geri ekti. Saint-Andre-Montbruri Markisi, Girit'teki Fransz gnlller alaynn kumandanlna getirildi. Venedikliler inanlar uruna can veren Fransz soylularna XIV. Louisin yardm etmesini istiyorlard. Kral, sava alanlarnda cesur olduu kadar Saray iinde o kadar dalkavuk olan La Feuillade Duknn, < onde ve Turenne eyaletlerinden beyz subay ile drtbin gnlly toplayarak Girite yollamasna izin verdi. Fransz soylularnn en seme genlerinden meydana gelen bir birlik Beaufort kumandasnda hareket etti; talya'dan gelen beyz gen valye de onlara katld. Bu yardmlar, Trk topusunun Venedik saflarnda at gedikleri dolduruyordu; ancak harikalar yaratmak iin sabrszlanan bu genlik, Morosininin alt defa stn bir dmana kar yrtt metodlu ve savunmaya dayanan muharebe uslne iyi uyuamyordu. 16 Aralkta nbetilerini zorlayarak dar kan altbin Fransz yenierileri gafil avlad, bir ksmm kltan geirdikten sonra tekrar kaleye kapand. La Feuliade ile balca subaylar Trklerden o kadar nefret ediyorlard ki, kllarn ekmeye bile tenezz etmeden elF : 85 j 354 terinde krbalan sipahilerin zerine at koturuyorlard. Meydan okumalar, nmeleri ve kstahlklar binlerce Fransz gencinin hayatna mal olmutu. Tam Franszlar kaleye dnerlerken topusuna ate emri veren Fzl Ahmed Paa ilerinden drtbinini l, drd. Villemor, Tavannes ve La Feuillade'n dier krk arkada bu ate altnda ldler; Fransz kumandanlar sabahleyin Venediklilere ders olsun diye ktklar kapdan hemen hemen yalnz denecek kadar az bir kuvvetle ieri girdiler. Morosininin ekingenliini tenkid ederlerken o da onlann gereksiz nmelerinden ikyeti idi. Nihayet arkalarnda bo bir an, Trklerin hayranln ve Venediklilerin hakl kzgnlm brakarak adadan ayrldlar. XXIX Yaralar iyileen La Feuillade bu arada Papaln Fransa kralndan yirmi alaylk bir yardm koparmas* i a yardmc oluyordu. Mazarin devrinde bir hayli parlayan Beaufort Dk imdi eski hretine kavumak iin yeni maceralar peinde komak istiyordu. Bir mddet sonra Girite hareket etti. 19 Haziran 1669da ondrt kadrga dolusu Fransz askeri getirdi. XIV. Louisin muhafz alay ve bebin gnll, Trk tabyalarnn nne yerletirildi. ehir artk bir harabe ynndan baka birey deildi. Henz Kandiyeye ayak basan bu soylu kiiler, Morosiniye giderek, Trk atei altnda beklemektense derhal O sm a n l I la r n zerine atlmay teklif ettiler. Navailles Dk, Beaufort Dk, Castellane, Choiseul, Dampierre, Colbert gibi soylular Venedik generalinin ken1355 dilerine gsterdii gerekelerin hibirini dinlemediler, Berbat bir k hareketi yapan Franszlar hemen Trkler

tarafndan pskrtld, hatt geri ekilirken yaptklar hatalardan dolay Trkler ehrin kapsna kadar dayandlar. lerinden beyz burlarn ve kapnn nnde can verdi. Be Fransz kontunun ve kraliyet muhafz alay mensuplarnn kelleleri Sadrzamn nne yld. Beaufort Dk ortada gzkmedi. Trklere haberci yollayan Morosini, Dk trif ederek eer yayorsa, geri almak iin her trl fidyeyi vermeye raz olduklarn, yok lm ise cesedini arlnca altn vererek kendilerine iade etmelerini istedi. Fakat btn aramalara ramen ne tutsaklar ne de ller arasnda bulunamayan bu Fransz i harplerinin nl adamnn ne olduu bir trl anlalamad. XXX Anlalmayan bir sebepten veya XIV. Louisnin bir emrinden hareket eden Navailles Dk, sama kahra manlk gsterilerinden sonra bsbtn tehlikeye drdkleri ehri aniden terketmeye karar verdi. Franszlar geldiklerinden iki ay sonra geri dnmlerdir. Venediklilere olduu kadar aynlanlann erefine de lmcl gelen bu terk, Italyan gnlllerini, Malta valyelerini ve Aman askererini de sard. Morosini onlara yalvararak hi olmazsa ka kadar bin adam brakmalarn istedi; artk bu hain mttefikleri hibir ey tutamazd. Venedikli kahraman bir avu adamyla ikivzbin Osmanlnm karsnda tek bana kald. 1356 Kprlolu Fzl Ahmed Paa, Morosiniye siyaset icab olduu kadar hayranlnn da bir sonucu olarak erefiyle mtenasip bir teslim teklifinde bulundu. Morosini'nin bulunduu hisarn burlar zerinde 20 Eyll de teslim anlamas imzaland ve Kandiyenin yar yklm kilise damlar zerinde han yerine hill yerletirildi. Giritin bakentinin kuatmas yaklak olarak yirmibe yl srm ve galiplere yzbine kiiye mal olmutur. imdiye kadar sadece ihtirasn bir dmana bu kadar sebat ve savunuculara bu kadar inat verdii grlmemitir; fakat Girit, birbirilerini yzyllar kadar uzun zamandan beri sevmeyen iki dinin sava alan haline gelmiti. Kprl Fzl Ahmed Paa, Morosiniyi kendisine lyk bir dman olarak grd; ona, askerlerine ve Venediklilere hrriyetlerini balad ve ehri terketmek iin gerekli zaman tand. ehirde sadece iki Rum rahip, bir kadn ve yahudi kalmt. Bugn Fetih burcu olarak anlan bur zerinde Fzl Ahmed Paa gm bir tepsi iinde sunulan ehrin seksen anahtarn teslim ald. Morosini, Venedie yolland, fakat orada Giriti satt hakknda iftiralar, siyas bir mahkeme ve zindan buldu. Vatannn inat nankrl bu adamn vatanseverliini sndremeyecek, Trkler yine onu Mora'da kendilerine kar savarken greceklerdir. XXXI Padiaha zafer mektubundan baka birey yazmayacana dair yemin etmi olan Kprlolu, teslim akam Sultan IV. Mehmed'e bir mektup yollad. Ertesi gn kendisine ok kutsal gelen bir grevi yerine getir1357 mek zere, kararghn yaknnda bir kasabada bulunan annesini ziyaret'etti. Akl, fazilet ve cesaret bakmndan

ok stn bir kadn olan Kprllerin annesi, oluna yenilgilerde kuvvet \fermek, galibiyetlerde ise birlikte sevinmek iin Girite gelmiti. Sadrzam byk bir saygyla tlerini dinliyor, en akll ve en cmert ilhamlarn annesi tarafndan kendisine verildiini sylemekten vn duyuyordu. Gzyalar iinde ehrin anahtarlarn ayaklarnn nne brakt ve annesini hayatnn ve annn hrmete lyk bir kayna olarak kucaklad. stanbul'da kibir gsterisi yapmaktansa Girit'te bir mddet daha kalp Osmanl hkimiyetini kkletirmek isteyen Fzl Ahmed Paa, dokuz ay Kandiye'de kalarak ehrin surlarn onartt ve vilayetlerde sivil tekilt . urdu. Dini, mal ve geleneklerine sayg gsterilen Giritin Rum ahalisi aday yine eskisi gibi Akdenizin bahesi ve Msr n devam yapt. XXXII Fzl Ahmed Paann yl boyunca uzaktan ynettii Devleti onun yokluu kadar hibir ey kargaala srkleyemezdi. Sadrzam stanbula gtren kadrga bir mddet, iin Kps adasnda demir att, Fzl Ahmed Paa ile annesi portakal aalarnn glgeledii eme balarnda Giritteki htralarn yad ederek yorgunluk kardlar. Tabiat hayranl, temaa ve zamanm bir mddet olsa da boa geirme Osmanlnm deimeyen yrelerinden biridir. En faal kahramanlarda olduu kadar en fazla iine kapank bilgelerde de buna raslamak mmkndr. 1358 Kprlolu bu yaz gnlerini maiyetindeki air ve tarihilerle felsef sohpetler yaparak ve ruhunun g<Jas olan kitaplar okuyarak geirdi. Nihayet Rodosta da karaya karak, avlanarak Sadrzamn karlamaya gelmi olan Sultan IV. Mehmed ile bulutu IV. Mehmed kendi zaferi gibi grd bu galibiyetten hibir kskanlk duymuyordu. Topraklar daha genileyen mparatorluu yeniden Sadrzamnn ellerine brakt. Sadece taassubu ile Kprlolunu istemeyerek Kuran- Kerme aykr davrananlara ve arap ienlere kar daha sert davranmaya zorlamtr. Sadrzam Girit ve Macaristan seferleri srasnda airlere hayl, savalara t esaret veren bu ikinin tadn almak frsatn bulmutu. Hayatn yazan Trk tarihi onbe gn mddetle Kos adasnn portakal baheleri altnda sk sk arap itiinden bahseder. XXXIII XIV. Louis elisi Nointeli, dApremont kumandasndaki be kadrgalk bir filoyla stanbula yollad. I ransann, Macaristan ve Girit seferleri srasnda taknd iki yzl davrana karlk olarak Kaymakam, Sarayn toplarnn filoyu selmlamasna engel olunca, lilo Sarayn nnde Padiah selmlamadan geti. Valide Sultan. Deniz kknn balkonundan filonun Sarayn nnden geiini izliyordu. Fransz bataryalarnn sessizliinden alman Trkler kyda hiddetle syleniyorlard. Bir Trk gemisinden atlan kurun filonun tayfalarndan birini yaralad; az kalsn limanda bir deniz sava patlak verecekti. Franszlara hayran olan Valide Sultan araya girdi; dApremonta haber salarak, er1359 lesi gn skdardaki sarayna giderken kendisini selmlamasn rica etti. Franszlar, imparatorluun tem

lcisinden esirgediklerini, Hkmdarn annesi olan bir kadma verdiler. Bu barmadan sonra eli Nointel ehre debdebeli bir k yapt. Oradan Edirneye arldnda Padiah ve Sadrzam tarafndan gayet souk karland. Sadrzamla yapt grmelerin birinde konu Fransa Kral XIV. Louis zerine aldnda, Kprlolu, Hkmdarnz byk bir milletin hkmdardr, ancak daha klc ok yeni dedi. Bu ekilde XIV. Louisin genliini ve tecrbesizliini hatrlatmak istiyordu. Uzun grmeler sonunda Nointel, Fransz ticaretine ve Fransann Kutsal Yerlerdeki imtiyazlarna ok elverili olan atmbir maddelik yeni kapitlasyonlar elde etti. Fransa elisi Nointel, elilik imtiyazlarndan ve Trkiyede bulunmasndan istifade ederek Ege Adalan ve Yunanistandaki eski kalntlar ziyaret eden ilk eli oldu. Yannda ressamlardan, yazarlardan ve sanatlardan dumu beyz kiilik maiyetiyle Antik devrin imdi sessizlik iinde yatan sanat aheserlerini ziyaret etti. XIV Ayn dnem iinde Avusturya hkimiyetindeki Macarlar Zriny adnda bir kontu stanbula eli olarak yollayarak, aynen o elilerin ifadelerine gre, eer Kprlolu, hrriyetlerine ve vicdanlarna bask yapan Almanlar ile Cizvit papazlarndan kurtulmalar iin kendilerine yardm ederse, ylda altmbin dka altn vergi vermeyi garanti ediyorlard. mparatorluun dier ta. raflarna da dikkat eden Fzl Ahmed Paa, Aa Mai 360 carist&n elilerinin tekliflerini geri evirmeden savsaklama yoluna gitti. Ruslar, Krmllar, Lehliler ve OsmanlIlar arasnda tereci yapamayan Don Kazaklar, biri Rus taraftan olan Brukozki, dieri de Doroszenko adnda iki hatmann ynetiminde ikiye ayrlmlard. Doroszenko o sralarda kularla anlaan Lehistann Bb- linin muhalefetine lamen saldrsna mruz kalnca Osmanh Devletinin himayesini istedi. Kendisine yollanan nvan ve tu, Osmanh himayesine girdiini gsteriyordu. Dinepr ile Diestr arasnda geni bir arazi zerinde belli belirsiz bir hkimiyet kurmu olan Don Kazaklarmn himaye altna alnmas, OsmanlIlara kararsz Lehistan ile dman Rusya arasnda nispeten emin bir snr salyordu. Kazaklarn topraklarna giren Lehlilere kar Kpilolu yzellibin kiilik bir Osmanl Ordusu ile kar kt. Kendisine Avc lkabn kazandran elencesinden i rtk sklan Padiah da orduyla beraber geliyordu. Tuna ald, surlann Smotrix suyunun ykad Kamanie balesinin nne gelindi. Ksa zamanda kalenin Trklerin eline gemesi btn Podolyann da Trk hkimiyetine gemesine sebep oldu. Dize getirilen Lehistan, mstakbel kahraman Sobieski vastasyla her yl dedii yiizbin dkalk verginin bir mddet daha ertelenmesini rica etti. Vatandalar arasnda lkesinden umudunu kesmeyen tek kii olan Sobieski yenilen Lehistan ordusunun kalntlarnn bana getirildi. Hotinde bekleyerek, ya Trklerle erefli bir bar ya da mitsiz bir sava yapmak niyetindeydi. Osmanl ordusundaki Uluhlar ve Bodanllar savan ortasnda Sobieskinin tarafna getiler.

Yar yarya donmu olan Dniestr zerinde kayklardan yaplan kprnn anszn gmesi binlerce Trkn boulmasyla sonuland; geri kalanlar nehir ile Leh ordusu arasnda kalnca stn dman kuvvetlerinin kllar altnda ehit oldular. Akan bu kanlara Sobieski vatannn takdirini, heyecanm ve tahtn kazand. Bir ?.dam bir milleti ayaa kaldryordu. Daha eit artlar altnda bir bar yapld. Padiah, Sadrzam ve ordu bar artlarn grmek zere Edirneye ekildi. XXXV Olunun snnet dn dolaysyla dzenlenen elenceler IV. Mehmedin hfzasmdaki Hotin yenilgisini unutturdu. Tarhan, Glm ve Kk Sultan adndaki gzde kadn, gelenek olduu zere snnet trenine katldlar. Tarihi Abdinin naklettiine gre her de, gl dudakl Glm Sultann olunun haykrlar iin ok gzya dkmlerdir; fakat yine tarihinin naklettiine gre bu dklen gzyalar bir kaynaktan gelmiyor ve hepsinin de ayr anlam oluyordu. Glp Sultan, Padiahn kendisinden olan tek ehzdesiin bu kutsal tren sonunda tahta iyice adandn ve ilerde onunla birlikte hkm sreceini bildii iin sevin gzyalar dkyor; kk Sultan, IV. Mehmedin kendisine kar duyduu aka ramen ona bir erkek ocuk verememenin zdrabmdan ve Tarhan Valide Sultan da, Glm Sultann olu uruna her an fed edilebilecek olan dier olu Sleymann bundan byle tehlikeye giren hayat iin alyorlard. F : 86 1361 1362 Nitekim Padiah da uzun zamandan beri geleneklerin, yasalarn ve tecrbelerin bir ileri grllk, hatt siyas bir gereklilik olarak gsterdii bir cinayeti olu Mustafa'nn taht zerindeki gelecei iin tasarlamakta idi. imdiye kadar bu ie yanamamas, kiisel endielerinden ziyade Valide Sultanin yalvarmalar ve gzyalar ile mmkn olmutu. Birka defa lm buyruunu vermi fakat sonra geri almt; ehzade Mustafann snnet dnnden birka gn nce ryasnda grd olaylarn tesiri altnda srayarak uyanm, hanerini alarak kardeini kendi elleri ile ldrmek zere Valide Sultanin odasna girmiti. Olunun yannda yatan Valide Sultan, Padiahn hal zerindeki ayak seslerinden uyanm ve hanerin parltsn grnce Sleymann zerine kapanmt Annesinin hkrklarndan ve netlerinden ekinen Sultan Mehmed haneri yere atm ve gsterdii zaafa hiddetlenmi bir halde odasna dnmt. Fzl Ahmed Paa da taht salamlatrmak iin yaplacak insanlk d bir cinayete iddetle kar kyordu. Siyas cinayetlere kar kmas Valide Sultanin desteini ve kran borcunu salyordu. Valide Sultanin Padiaha son armaanlarndan biri olan Kk Sultan da rakibesinin tesirini ve kendi eksikliini azaltmak iin ehzade Sleymana iten balanmt. Glm Sultan da, olunun geleceini dnmekle birlikte, ebediyen Valide Sultanin kinini ve intikam alma duygusunu ekecek olan bu cinayeti tevik etmekten kamyordu.

lkesi Giriti fetheden Kprloluna duyduu kran borcundan dolay daima Sadrzam Harem'de savunuyordu. Ksacas her de birbirine rakip olan bu kadnlar ehzade Sleymann hayatn korumakta ve bir bakma kendilerinin ve Devletin ihtiras iin Kprlolunun talihini kuvvetlendirmekte anlayorlard. 1363 XXXVI Son zamanlarda Fzl Ahmed Paa'y, ikinci derecede bir olay olan fakat ezelden beri sre gelen, Kudsdeki hristivanlarca Kutsal Yerlerin muhafazasnda ortodosklarla, katoliklerin sebep olduu ekime megul ediyordu. Fransz elisi Nointel son kapitlasyonlarn katoliklere salad imtiyazlardan istifade ederek, XIV. Louisin bir temsilcisi olarak Kuds ziyaret etmek istedi. Kutsal Mezarn anahtarlarnn ve Bethlehem kilisesinin kandillerinin ve hallarnn muhafazasnn ortodokslardan alnarak katoliklere verilmesi suretiyle ortaya koyduu tarafgirlii ile Rumlarn nefretini zerine ekmiti. Z amanmzda olduu gibi birka bin katoliin temsilcisi papaz ile Devletin tebaas sekiz milyon ortodoks Rumun temsilcisi Patrik arasnda devam eden kavgalardan bkan Bb- li, Kutsal Yerlerin imtiyazn Rumlara veren IV. Muratn kararn tatbik etmeye balad. Son zamanlarda Nointelin bu ekimesi alevlendirilmi ve Dou o yzden kan ve atee bulanmtr. XXXVII Devletin btn ileri gayet iyi gidiyordu. Tek faal dman Sobieski, Zoravvnoda brahim Paa ile Krmllara kar yapt savatan sonra milleti iin acele ge ekli olan bar mtevazi artlar altnda salad. Son zamanlardaki baarlarna ramen Lehistan, Podolya ile Ukraynay kaybediyordu; fakat karlnda bir kahraman kazanmt. Kprlolu elinin altnda birlemi olan ikiyzbin Osmanl, Krml ve Kazak ile istese Lehlileri her an ezebilirdi; lkin elindeki kuvvetleri, Trkiyeye zarar dokunmayacak ve hatt ilerde Ruslara, Macarlara ve Almanlara kar nc kuvvet olarak kullanaca bir lkeyi ezmekte kullanmayacak kadar siyas dehya sahipti. Kprlolu Fzl Ahmed Paaya gre Lehliler, Avrupann en yiit svarileriydiler; fakat mizalar, bozkrlarnn kumu kadar hafifti. Lehistan kh bir ordugha, kh bir siyas partiye dnyordu; hibir zaman banda, dmanlarna endie verecek ileri grl bir hkmet olmamt; bu lkenin saldrganlm durdurmak fakat asla imha etmemek lzmdr. Fzl Ahmed Paa, Lehistandan endie duymadan takdir ederdi. Bu dnceler temelde doruydu; ancak ok gemeden Sobieskinin elinde yenilmez bir ordu olacak olan bu atllar srs, Tunann intikamn alacak ve Almanyay istildan kurtaracaktr. Kprlolunun vakitsiz lm o saatin gelip atmasn abuklatrd. Tek bana kolu ve ruhu olduu imparatorluun Habeistan, Dicle, Frat, Don, Adriyatik kylarndan Avusturya snr boylarna kadar herzeyi ile durmadan megul olmak onu yava yava eritiyordu. Yirmi gn sren bir hastalktan sonra Padiahn

stanbuldan Edirneye gitmesinde refakat ederken, ehre yakn bir kasabada hayata gzlerini yumdu. mparatorluk imdiye kadar bir adamn lmyle bu kadar ziyana uramamt. O kadar faziletliydi ki, lm ile kimse sevinemedi, hayat milletinin ycelii ;le ylesine kaynamt ki, btn lke onunla birlikte ldn sand. Bir byk adamn olu olan bu byk 3364 1365 adamn deerini lmek iin fazla sz sylemeye gerek yoktur; yalnzca Kprllerin i bana geldikleri zaman anarinin ve tahtn iinde bulunduu dur.m ile, baba ile oulun Hkmdarl ulatrdklar gven ve yce duruma bir gz atmak yeterlidir. Haklarnda sz sylemeye gerek olmayan, anlar lkelerinin kurumlannda ve snrlarnda yazl olan insanlara ne mutlu! Fakat, Kprlolu gibi byk, faziletli ve mesut bir tek insana balanan, hereyi ondan bekleyen ve onunla birlikte clmeye hazr olan milletlere ne yazk! Bu milletler hi bir zaman uzun saadetli devirlere sahip olamazlar, grdkleri sadece ksa bir dnemdir. Zaman kiiler iindir, milletler ise sonsuza kadar yaayacaklardr. Y R M A L T I N C I K T A P I Kaderin ayn aileden imparatorlua verdii iki Sadrzam IV. Mehmed'i taht endielerinden o kadar uzaklatrmt ki, onun iin Devleti ynetmek bir Sadrzamn elinden Devleti alp dierine vermekte kalmt. Bunca yldr iktidarn Kprl ailesinde bulunmas, szn gelii, btn Sadrzamlk ihtiraslarn sndryor ve btn Osmanhlar, imparatorluun mhrlerinin. Fzl Ahmed Paann kardei Mustafa Beye geeceini sanyordu. Mustafa Bey de byle bir atamay bekliyordu; Padiah bir nevi irs saylacak bir ekilde Devleti kendisine teslim ederse bundan ok memnun kalacakt. Babasnn ve aabeyinin grlerini sk skya takip eden Mustafa Bey, bir baka siyasetin Devlet'i srkleyecei felketlerden ve utanlardan esirgeyebilirdi. Fakat OsmanlI mparatorluunu kudretinin doruunda peinden srkleyecek ve uuruma atacak adam mevcuttu; Bu, Fzl Ahmed Paamn enitesi ve stanbul Kaymakam Kara Mustafa Paa idi. II Kara Mustafa Paa, Merzifon dolaylarndan bir Anadolulu idi; Mezopotamya'da sava ve kudretli bir 1368 iretin bakam olan babas Badad kuatmas srasnda ranllara kar savarken ehit dmt. Mezopotamya'daki Osmanl ordusunun banda olan Kprl Mehmed Paa ksz kalan ocuu evlt edinmiti. Yanna ald Mustafay oullar ile birlikte yetitirmi; Devlet ve ordu kademelerinde yava yava ykselmesini salam, sonunda onu kendi yokluunda bakente bakmas iin Kaymakam olarak atamt. Onu ailesine daha sk bir ekilde balamak iin kzn da zevce olarak vermiti. Bylece Kara Mustafa Paa bu aile ile bir ok ynlerden ortak olmu, fakat hibir surette Kprllerin dehsna ve faziletlerine eriememiti. Marur, tatmin olmayan, zalim bir mizac vard. ocukluundan beri ltfla salanan bir marklk iinde bym,

bileinin hakk olmadan tesadfen btn yksek mevkilere gemiti; kumandanlk mevkiinde ken ynetme alkanl tek tutarl taraf idi. Korkun bir zenginlik, sefahat lemleri iin binbeyz cariyelik bir harem, kleler ve saysz atlar, usuz bucaksz topraklar onu Asya krallarna benzer yapyordu. Bu kibir ve debdebe Padiah onu Sadrzam semeye gtren sebeplerdendir. ocukluunda tahtna kadar gelen isyanlarn htras ile rperen bu Hkmdar, Sadrzam- ile dier kullar arasnda muazzam bir mesafe olmasn daima arzulamtr. Kara Mustafa Paanm kibr houna gidiyordu, zira kibir bazen tahrik ederse de, ou zaman etrafm ezerdi. syan tohumlarn daha doarken ezmek Sultan IV. Mehmed'in tek dncesi olmutur. 1369 Kara Mustafa Paa'nm ilk davranlar siyas bakmdan yetersiz olduunu ortaya koydu. vey babas ile kardeinin, bir defasnda mparatorluun sadece bir dman ile savamak, dierlerini uyutmak eklinde zetlenen siyasetlerini gdeceine, sanki zevkle Devlet'm btn dmanlarn karsna ald. Ufak bir protoi ol meselesi yznden XIV. Louisin elisi Nointele Divan huzurunda hakaret etti ve onu avularn kaba muamelelerine mruz braktrd. Kmsemesi ve ar istekleri ile Lehistan elisini kzdrd. Lehliler, stanbula girerlerken nallar gmten olan atlara binmilerdi, fakat bu nallar bir tek ivi ile tutturumu olduundan yolda dyordu. Atlarna gm nal aktrd iin Lehlilerin lgn ve Padiahn eteini pemeyecek kadar kalabalk olduklarm ileri srerek Lehistan eli* sine bir sr zorluklar kard. Sadrzamdan Podolya topraklarnn bir ksmn geri almaya ve Bfo- li'nin himayesini istemeye gelmi Olan Lehliler, isteklerinin ardan alndn grnce istemiye istemiye Ruslara yanatlar. Ruslar, Avusturya ve Lehistan ile olan anlamazlklarnda tek bana brakacana Bosna belerbei brahim Paay Dniestrde zerilerine yollad. Ruslar karsnda bozguna urayan Trkler, Bender kalesine sndlar. brahim Paa stanbula dnerken Sadrzam ile Silistireye giderek bu yenilginin acsn karmak isteyen Padiaha raslad. Malup kumandann gren Padiah her hatay su saydndan Paann hemen bann vurulmasn buyurdu. Atndan inen brahim Paa itiraz etmeden brn cellata uzatt. Tevekkl IV. Mehmedi III J 370 duygulandrd; idam yerine Yedikule zindanlarna atlmasn emretti; yalnz oraya at zerinde deil yayan gidecekti. Oniki kademlik mesafeyi bu ihtiyarn alamayacan hatrlatan avularn ikaz zerine bir daha fikir deitirip Padiah, emrinin yerine getirilmesi iin hi olmazsa birka adm yrmesini istedi. Padiahn st annesi olan brahim Paann evdei, Padiahn nnde yerlere kapanarak kocasnn balanmas iin yalvard. Kendisine st veren kadnn istedii hibir eyi reddedemeyen Sultan hapis cezasn srgne evirdi. IV Sakin sakin Silistrede toplanan Orduy-u Hmyn

Ruslarn elinden Ukraynay almay hedef gdyordu. 0 blgede hkm sren sert k, stanbul Saraylarnn rahatna alm olan sultan hanmlara Silistrede ok zor gnler yaatyordu. Sultan IV. Mehmed'i szlerinde ve arklarnda belirttikleri ikyet ve zlemlerle usan diriyorlard. V Bu kadnlarn skntlar daha yeni balam olan seferi Padiah iin yorucu yapyordu; Sadrzam Kara Mustafa Paann srarlar karsnda terkettii Edirne istikametine sk sk gzlerini eviriyor ve dalyordu. Yz bin kiiden meydana gelmi olan Rus ordusu, Trkleri Dniestrin tesinde bekliyordu. Sadrzam tarafndan arlan Krm Han, Cehrin nnde Osmanl Ordusunu bekliyordu. Uzun savalardan sonra ele geirilen ehrin 1 alesinde ok kan dkld. ehrin biraz uzanda yine 1371 toplanan Ruslar, Trklere ok pahalya mal oldular. Bu yarm kalm zaferden memnun kalan Kara Mustafa Paa geri ekildi ve Padiah da anssz zaferini kutlamak zere stanbul'a hareket etti. Geride kalan Sadrzam, kiisel servetini arttrmak iin Bodan, Eflk ve Erdel beliklerinde bask yapyordu. Eflk prensliini bir Kantakuzinosa altn karl satt. Baz namussuz hazinedarlarn zimmetlerine geirdikleri kymetli talan yeniden Hkmdarlk hzinesine kazandrmak iin, Devlet hzinesinin defterini karttrd. Hammerin devrin vakanvislerinden naklettiine gre, Padiah hzinesinin en deerli talarndan biri olan yrmidrt kratlk bir elmas vaktiyle Erikapda gbrelerin iinde bir yoksul adam tarafndan bulunmutu. Deerini bilmedii iin bu elmas (*) kak karlnda deimiti; tan yeni sahibi bunu on ake karlnda bir kuyumcuya devretmiti; fakat sonradan elmasn daha fazla ettiini dnerek daha fazla para istemiti. Anlamazlk kuyumcu ustalarna intikl ettirildiinde onlar bir kese altn olarak fiat bimilerdi. Ondan sonra Devletin hzinesine gemiti. Bu ekilde bulunan elmaslarn ikinciliydi; phesiz her ikisi de eski Bizansn hzinesinden geliyordur. ok daha gzel ve iri olan ilki Fatih Sultan Mehmet devrinde bir ocuk tarafndan Ayvansarayda bulunmutu. Belki de mparator Justinyenin yirmiikinci saltanat ylnda Ayvansarayda yaplan bir trende dikkatsizlik yznden dp kaybolmutu. ( * ) Mehur Kak elmas (.) i 372 VI Sultan brahimin oullan olan iki kardei yllar ger ip byyp gelitike, Sultan Mehmed'in onlar ldr* nek arzusu da derinleiyordu. Bir karde gibi deilde bir baba gibi bu iki ehzadeye velilik eden Sultan Meh med zerindeki bask, aslnda yaratl icab kan dkmekten holanmayan bu padiah zerinde gittike daha etkili oluyordu. Babal Kprlden bu kt yasadan saknmasn renmi olan Kara Mustafa Paa dorudan doruya Padiahn karan ile mcadele edemedii iin, harekete gemeden nce Divana danmasn ve eyhlslmdan fetva almas iin Padi-ah ikna etmeye alyordu. Dilvan ve eyhlislm, byle bir cinayeti kanunen ve dinen reddetmek zere anlamlard. Sultan IV. Mehmed,

Divann karan zerine kendi dncesinden vazgeti. Kardelerinin yaamasna izin verdi ve kzkarde. leri Aye ile tika'y vezirlerine zevce olaak verdi. Her iki Devletin tarafsz Bu ve Dniestr blgesinne kale inasn yasaklayan ireti bir ban anlamas Rusya ile Trkiye arasndaki sava haline son verdi. VII Bu arada 1682 yl balarnda bir ksm Avusturya'ya, dier ksm Trklere yanaan Macaristan'n i kanklklar Kara Mustafa Paaya iki Kprlnn eski dncesi olan Avusturyaya sava amay gerektiren bahaneleri, sebepleri ve frsat verdi. Nitekim bahaneler pek ok, sebepler ise temelde mevcut, frsat da uygundu; fakat iki byk Sadrzam 1373 dnyadan ayrldktan beri bylesine geni bir tasary yrtecek kafa ve el de maalesef yoktu. Tarihde bir byk adam tarafndan hazrlanm bir dncenin, vasat bir adam elinde baarszla uramamas pek enderdir. Merzifonlu Kara Mustafa Paa kendisinde gl bir teebbs miras almt. imdi dikkatimizi Tunamn sol kysnda olup bitenlere yneltelim. VIII Protestan Almanyada din basknn ba olan imparator Leopold, Moravya ve Macaristanda hr vicdanlara olduu kadar milliyetlere de geni hakszlklar yaparak hakl ikyetlere hedef olmutu. Vatanlarna ve reform hareketine bal olan Macar soylularnn kanlan celltlann baltalan altnda durmadan akyordu; 1671 ylnda katolik imparator tarafndan idam ettirilen Serin, Nadasti, Frangipani ve Trattermbach kontlar arkalarnda intikamc ocuklar ve vatanseverler brakmlard. M acar Reformunun ve silerinin nderlerinden biri olan kont Tekeli lkesini istilaclara kar savunurken sava alannda maktul dmt; btn Macaristann yars onun ahsnda kurtanclann kaybettiini anlam fakat onunla birlikte lmemiti. Bu kahraman ve istikrarl rk, zaferle bile gelse hibir boyunduruu kabul etmezdi; talihten ziyade Hakka inanrd; bamszlktan koparlmak istenen herhangi bireyi asla canl olarak vermezdi. Dvasn gden fedakr ocuklannm kannda eski kudretini buluyordu; vatan iin cann veren Tekelimn gen olunu kendisine nder seti; ba.374 hasnn intikam iin de savaacak olan kimsenin zulme kar herhangi bir .soyludan daha ziyade hrsl olacam hesaplamt. Tabiatn gerei olduu kadar siyasetin de icab olarak Macar bamszlnn kahraman olmas iin gen Tekelinin kalbinde ak, hrriyet ve intikam duygulan kaynamt; annesi tarafndan Macar asilzdelerinin en mehuru olan Nadasti Kontunun torunu oluyordu. ocukluundan beri, Avusturyann Erdel prensine vermeyi tasarlad Serin Kontunun kzma kar derin bir hayranlk duyuyordu. Can pahasna da olsa bu kz elde etmeyi kafasna koymutu; ihtiras, anm meydana getiren itici glerin ikincisiydi. Sanca zerinde Tanr ve Vatan iin szleri yazlyd. Serin kontesi iin sz ise kalbinde saklyd. Askerlerinin kahramanl altnda en ufak bir menfaat bulunmazd;

tek cretleri vatandalarnn sevgileri ve dman ganimetiydi. ylda defa Tekeli kumandasndaki Macarlar dzgn meydan savalarnda Leopoldun ordularn perian etmilerdi; Alman generallerinde sadece askeri bilgi, Tekeli ve arkadalannda ise bastklan topran yer yer ayaklanan hrriyet duvgusu vard. Onu bir trl yenemeyen Leopoldun bakanlan, baka yollardan elde etmeye altlar. Avusturya ile Tekeli arasnda erefli bir mtareke yapld; Leopold ile onun arasnda paylalacak eyaletlerin ve Macaristana bar salayacak artlann eite grlmesi iin Vivanaya anld. Bu grmelerde hayat veya hrriyeti iin baz tuzaklann kurulduunu haber alnca Vivanadan kat, ordusunun yanma gelerek, kar cephedeki vatandalarna kar yabanclardan yardm isteyen her isyan lideri gibi dardan yardm istemeye karar verdi. Bir zamanlar dmanlan imdi ise kurtarclar olan Trklerle, Tekelinin sayesinde ittifak yapan Macarlar, Osmanl Jevletinin Almanya ierisinde nc kuvveti oldular. Kara Mustafa Paa tarafndan Macar kral olaca eklinde vaatler alan Tekeli, sonunda Divan tarafndan, Macarlarn ve Erdellilerin Kral nvan altnda Yukar Macaristan Kral iln edildi. Erdel prensi savata lnce dul kalan Serin Kontesi Helen ile evlendi ve kendi eli ile kraliesine ta giydirdi. Btn kaaklar gibi, Almanya, Macaristanna kar seferler dzenlerken Osmanllann sertliini aratt. Binlerce Macar, Tekelinin svarilerinin kllan altnda can verdiler. spanyollarn, Amerikada msum yerlileri imha etmek iin hayvanlardan istifade etmesi gibi, Tekelinin adamlar da, Avusturya taraftan olan Macarlarn sndklar Moravya dalarnn kovuklannda bulunup paralanmas iin zel kpekler yetitirdiler. Budindeki Trk Belerbei Avusturya topraklanna aknlar yaptktan sonra Tekeli arkalarndan eski lke, sine giriyor, ta ta stnde brakmyordu; adnn yaratt dehet Tunadan Rene, Vistlden Alplere kadar yaylmt. Sava iln edilmeden ok nce Sultan IV. Mehmed ile Leopold arasnda, Sadrzamn ordular iin kan ve ateten geni bir yol amt. Buna ramen stanbuldaki idamlar tarafndan Kara Mustafa Paay Viyanaya sevketmeyi bir trl baaramyordu. Avrupa'da reformcularn katoliklerle yapt i sava mslmanlara kar bat hristiyanlarnn hal seferi haline dntrmek iin, ok mutaassp olmasa da, en azndan ok siyasiydi; Osmanl imparatorluunun himayesinde bir krallk 1375 1376 kurmak iin Trklerin silhndan faydalanarak Avusturyann penesindeki Macaristan kurtarmak istiyordu. Bu teebbste bavurduu zulm, zaferlerini eitledi. skender Be kadar kahraman ve zalim, fakat ondan daha az vatansever olan Tekeli, mitsizliin milletine ihanete srkledii kiilerin kaderine sahip oldu. Yabanclarn elinden ireti bir krallk ald, onlarn ekilmesiyle kaybetti. Son gnlerini znikte srgnde geirdi ve klleri ancak Peygamberine ve vatanna dman olanlarn topranda huzur buldu. IX

Fakat iki Kprlnn Viyana zerindeki tasarlarn gerekletirmeyi hayal ettii srada, artk Macaristan ve Erdel kral iln edilmi olan Tekeli, Budin belerbei'nin ordusuna atmbin kiilik yardmc bir ordu salyor ve Pete ovalarnda hazr olmas iin Bb- liden emir alyordu. Krucze kral nm altnda yni Orta Macar kral, Rumeli, Tamvar, Eri belerbeleri, Erdel prensi Apafy, onsekiz yenieri taburu, bir sr sipahi bl hep birlikte Flck kalesini fethettiler ve Leopold taraftarlarm nceden hazrladklar kuyulara doldurdular. Avusturyann tarafn tutan kont Kohary, zincire vurulmu olarak Tekelinin nnden geerken, imanszlarn elinden ta giymi bir krala hizmet etmektense seve seve kuyuya gmlmeye raz olduunu syleyerek Tekeliye hakaret etti. Sava iln edilmeden Osmanllar ile Avusturya Imi aratorluu tebaas arasnda byle atmalar olaand. stanbul'da grmeler srerken Tuna zerinde vurumalar srp giderdi. Leopoldn elisi Caprara, yannda zengin maiyetiyle stanbula gelmi Reisslkttap (Dileri Bakan) ile anlamann ekli zerinde grmelere balamt. Bir yandan eski vergilerin yeniden veril.nesini ve alnmas mmkn olmayan kaleler ile toprak, larn terkedilmesini isteyen Kara Mustafa Paa ile dier yandan aralksz devam edecek bir savan kendi bamszlklar iin bir teminat olduunu dnen Tekeli ile Apafynin casuslarnn etkisiyle bu konferanslarda bouna vakit harcand. Seferin muazzam hazrlklar stanbulda Caprara ile adamrannn gzleri nncfe yaplyordu. Sadrzam tarafndan istenmeyen eli Viyanann yolunu tutmakta gecikmedi. Girit, Badad ve ran seferleri srasnda ve Kprller devrinde iyice savaa alm olan... ikiyzyirmibin kiilik ordu OsmanlIlarn Avrupadaki sava balang alan olan Davud Paa klasnda bekliyordu. Padiah Edirnedeki sarayna kadar orduya refakat edecekti. Kanun Sultan Sleyman bile Almanya veya rana kan at seferlerin balangcnda bu kadar debdebe ile hareket etmemiti. Viyana arivlerinde bulunan ve Hammer tarafndan toplanan eli Capraranm yazlar Dou masallarna benzeyen tarih sayfalandr. Kubbe eklini alan sekiz stn ile tutturulmu Divan salonunda yukanya doru uzanan kadife perdelerin zerinde iek vazolar yer alyor, oradan altn ve gm saaklar yerlere doru uzanyorF : 87 1377 X 1378 u. Her tarafta Arapa Farsa ve Trke altm 2 aldzl yazlar gze arpyordu. Kabul salonunda stn vard; ortada zeri zengin Acem hallar iap l bir peyke onun zerinde de kk kolonlar ve yastklar ile taht yer almt. Yuvarlak bir ekle sahip yatak odasnn ii koyu krmz am ipeinden d krmz kumatan kaplanmt; yatak araflan ve rtler zengin ilemeli mavi kadifeden olup yerler hep cieve tynden hallarla kaplyd; samur krknden meydana gelmi yatan zerinde altm ipekle ilenmi

bir kubbe ykseliyordu. Silhdar daima bu odann nnde beklerdi. Bu daire ile adalet kk dier taraflardan sk rlm bir kafes ile ayrlmt. ki yz metre tede iolanlarna, alara ve ahrlara ayrlm olan binalar yer almt. Gn doarken blkba olan Paa iki tula ne geerek yry balatt; arkasndan iki cephe halinde sekizbin yenieri geliyordu. Yenieri subalan atla taburlarn nnde gidiyorlar, her ortann arkasnda zincir ve kak seslerinden tannan aba ilerliyordu. Parlak zrhlarna brnm atl albaylar sarklarnn zerinde hill eklinde kara tyden sorgu tayorlard. zerlerinde silh olarak sadece bir yay ile sadak vard; her birinin peinde sefer srasnda ok yararl olan bir khya ile tfeki geliyordu. Nihayet arkasnda elli kiilik leopar postuna brnm fedaileri ve iki tuu, sanca ile yenieri aas ar ar ilerliyordu, nnde parlak tolgalar, krmz elbiseleri ve ilemeli sadaklar ile gen iolanlaT kendisine refakat ediyorlard. Ellerinde kamtan mzraklar vard; dier elli tanesinde tfenkler bulunuyordu; drt sancaktar beyaz, yeil, krmz ve sar bayraklar tayordu 1379 Alt flt, alt tamburcu ve drt davulcu ile dikkati eken mehter takm otuz kiiye eriiyor ve hepsi birden at stnde alarak trene ahenk veriyordu. Onlardan sonra tersanede alanlar, Kapdn- Derynm krekileri, her biri boyanm tahtadan otuz top tayan drt ble ayrlm bin topu, yirmidrt suba geliyordu. Bunlar elli kullukusu ve ikisi al, biri yeil sanca ile topuba takip ediyordu; Kaymakam brahim Parmn mzraklar, oklar, sadaklar ve tolgalarla silhlanm aalar ve iolanlar geriden geliyorlarc; her biri yirmi yaya mzrak, sekiz zengin koumlu svari tarafndan refakat edilen Kr Mtteferika trene katlmt. Daha sonra samur krkler iinde, zengin haal i tlara binmi gzde vezirin krk aalk maiyeti boy gsterdi; bastklar zengiler ile ellerinde tuttuklar dizginler hep gmtendi. Vezirin khyas mavi ve krmz iki rn ucuna geirilmi iki tula ve zerinde silh takmlar bulunan yedi kheyln ile arkadan geliyolard. Devlet ras temsilcileri, khyas ve haznedr ile yirmivedi kiilik mehter takmlar da sefere katlmlard; en ilgi ekici olanlar arasnda krmz klhlarmn yanma eitli kularn kanatlarm lakm elli deli vard; zerlerinde ramur krkler, ellerinde ularna yeil, sar ve beyaz ipek kuma paras balanm mzraklar tayorlard. Gnll ad altnda anlan dierleri karmen krmzs taftadan kaftanlar giymiler zerlerine leopar postlar atmlar, geri kalan ksmlarda ise delilere benzer ekilde giyin milerdi; yalnz klhlar farkl olarak yeildi. Onlar Macarlarn kalpana benzer kalpaklar tayan elli deli lakip ediyordu. 1380 Sadrzamm maiyetinde, tfekli, kalkanl ve kll yzaltmalt sekban; yirmidrt iolan. ikiyz iae subay, ikiyz aa; her birinin otuz askeri olan krk Sadaret aas; sar elbiseli, altn kaplama tolgal, gm

dizgin ve zengili krk iolan; her biri ayr renklerde giyinmi alt ble ayrlm ikiyz iolan daha; Sadrzamn yeeni ve Musul Belerbei; oniki avu refakatinde Khya Efendi ve nihayet Sadrzam'n mehter takm vard. Padiaha yol amak iin iki subay Hnkrm maiyetine nclk ediyordu. Bunun arasnda byk sarklar ve gml sopalar ile altmyedi avu, kadlar, mollalar ve mderrisler; Hkmdarm av avular; sancaklar, Peygamberin yeil Sanca, dervier, halvetler, celvetler, mevleviler ve rufaler yer alyordu. Onlarn arkasnda Hz. Muhammed'in soyundan gelen yzeli emr, elbiseleri deve tynden dokunmu oniki viz; stanbul kads ile Anadolu ve Rumeli kazaskerleri geliyordu. Sa tarafta ilerleyen Sadrzam kenarlan samur krk ilenmi krmz bir kaftan giymi, son derece zengin koumlu ve pml prl zrhl bir ata binmiti, dizginleri ve mahmuzlan som gmten di: krmz kadife giymi altn ilemeli kuaklar takm vrmidrt hizmetkr yavan olarak peinden gelivordu. Bira? arkasndan pdabas, yenieri albay ve Sadrzamn zel muhafz ktasnn kumandan muhzraa, onun solunda gayet kaim beyaz krkler iinde ve iri bir sarkla eyhlislm vard. Muhafz ktasn tekil eden mzraklar, hill eklinde tylerle bezenU-i balklar ile okular, Sarayn seyisleri bir sr .ms at ve biri Kuran- Kermi dieri Kbenin rtsnden bir paray tayan iki deve gzkyordu. 1381 Nihayet, gs ksmnda elmastan oniki kopa ile tutturulmu beyaz am ipeinden kenar krkl kaftan iinde Padiah grnd; san kk boyda olup, ne doru birden eiiiyor, tam nnde mcevherli sorgu ile son buluyordu. Arkasnda Hasekiaa ile Solakba eteklerini tutuyorlard. Ellier mzrak ve oku etrafna dizilmiti. Padahm hemen arkasnda, yeil renkli krkl kaftan ve yayan iki hizmetkr ile onsekiz yandaki veliahtehzde geliyordu. Veliaht ehzdenin maiyetinin bu kadar mtevazi olmas, Padiah ile herhangi bir ekilde karlatrma yaplmamas iindi. ehzdenin arkasndan krk iolan, tlbenddr, uhadar, akaalar ve baltaclar yer almt. Ayn ay iinde atalca ve Yapagc'da byk bir av dzenlendi. Binlerce avc, av hayvanlarn srmek iin seferber oldu. Ocak ay ortasnda (15 Ocak 1683) ukrayn mevkiinde Padiahn ota kuruldu. Sadrzamm kibri ve gsteri merak yznden bu sefer iin harcanan servet dier btn trenleri bastracak nitelikte oldu. Sefere katlan kadnlar o kadar ounluktayd ki, askerler, kadnlarn kendilerinden daha kalabalk olduklarm ileri srerek memnuniyetsizliklerini belirttiler. Haseki Sultann bindii arabann tekerlekleri gm kaplama olup, arabalara koulan atlarn eerlerine ve haalarna kadife geirilmiti. Sadrzamn arabalar ile atlan da atafat bakmndan aa kalmyordu. stanbul'dan hareket eden Orduyu elendirmesi iin bir sr oyuncu grubu da Edirneye gidiyordu. 18 Mart 1683 gn Saraydan Otaa geen Padiah, yol1382 da yle bir frtnaya tutuldu ki, sar az kalsn dyordu.

Bu olaya kt bir haberci gz ile bakld. mparator Leopold ile Lehistan kralnn ittifaklarnn iln edilecei gn olan 31 Mart yenierilerin karargh kaldrld ve ertesi gn Padiah Edirne'yi terketti. Bayraktarlarn ellerinde taman tular Osmanl ordusunun en nnde gidiyordu. Yol stndeki kasabalar saman, tahl, yulaf gibi maddeleri vermekle ykmlydler. Ordunun nnde giden koyun srsnden her gece birka yz tanesi kesiliyor, ertesi gn bu etler piirilerek datlyordu. Ordunun takip ettii yol toprak tmseklerle iaretleniyordu; karlkl yaplm iki tmsek Padiahn, tek tmsek ise Sadrzamn getiini gsteriyordu. Kasabalarda ve ehirlerde daima mehter takm marlar alyordu; yenieri ortalarnda bulunan airler gzel msralar sylyorlard. Her akam mezzinler herkesi namaza aryorlar ve szlerinin sonunda Padiah iin Tanr'dan yardm diliyorlard. XI Sultan IV. Mehmed Han Belgrad'da durdu; orada Tekeli'nin ve mttefik Raguse Cumhuriyetinin elilerinin sayglarn ve armaanlarn kabul etti; Sadrzama btn sefer srasnda daima talihin kudretini salamas iin yeil Sancak- erif'i, bir sava at, bir kl, bir krk ve bir sorgu verdi. Yzyirmi Macar soylusu ve vzelli seme askeri ile gelen Tekeli mre, Padiaha sahip olduu Tacn hrmetlerini bildirdi. Macarlarn. Trklerden grd ekilde sava 1383 kyafetine brnmt. Arkasndaki yedi yaya muhafzn tad yeil Macar bayra, vatann iki paraya blnm olduunu gstermek iin ortasndan yrtlmt. zerinde ksa samur kapl bir ceket bulunan Tekeli bileinin hakkyla ald kralln btn iaetlerini tayordu. Kara Mustafa Paa onu bir kral gibi karlad, Padiah Belgrad da brakarak Macaristan ovalarnda Tekeli nin peinden gitti. Ksmen vatanseverlikten, ksmen dehetten btn lke bu Osmanl seli nnde eiliyordu. Tekelinin ve taraftar olan Macar soylularnn varl ezilen mill gururu susturuyordu. Bir mddet sonra ortaya kan Avusturya ordusu Trklerin nc kuvvetleri tarafndan pskrtlnce Raab kalesine (Yankkale) ekildi. Kuatlp alnmas gereken bu kale, bir an nce mparatorluun kalbi elan Viyam.ya yrmek isteyen Kara Mustafa Paa y tedirgin ediyordu. Raab kalesi nnde seferin ynn tayin etmek iin bir sava divan toplad. Lehliler ve Ruslar zerinde bir sr galibiyet alm olan yal yava brahim Paa, dman bir lkede arkasnda kaleler ve garnizonlar brakarak ilerlemenin, ilerde bir yenilgi halinde dn yollarn kapayr can ileri srerek kaleyi almadan ilerlemenin tehlikesini belirtmeye alt. Sonra uyarsn bir hikve ile dorulamak iin unu, anlatt: Br Acem Padiah byk bir hzineyi boha iine koyarak gayet geni bir halnn ortasna brakmtr ve vezirlerini ararak, hal zerinde yrmeden bohaya erienin hzineye sahip olacan -belirtmitir Padiahin cmertlii vezirlere

kuru bir vait gibi grnd srada ilerinden biri km haly kenarndan yuvarlayarak bohaya kadar 1384 erimitir. Sonra Sadrzama dnen brahim Paa: Ey vezir! sen de bu rnei takip et, bakente varmadan nce Avusturya'y para para yut ki, Viyanaya vardnda oray savunacak bir millet kalmasn. dedi. Kara Mustafa Paa yal kumandana. Koca masalc, seksen yann kafan iyice durdurduunu gryorum! Sen burada kalarak savaa katlmayacak ve birliklerimin iaesi ile megul olacaksn. diye kaba bir ekilde karlk verdi. XII Kara Mustafa Paann tek danmanlar creti ve tecrbesizlii idi. brahim Paay bir avu Krml ile menzil tekiltna nezret etmesi iin brakt Leithay aarak, bir sr irili ufakl kaleyi fethetti, Lecpoldun zayf ordusunu t i r defa daha Petenin tesine att, beyz seme valyeyi ldrd ve mparato run yarnda gnll olarak vuruan Savoieli Louisyi lu derecesinde yaralad. mparatorn en iyi generalleri olan Caprara ve Montecuculli, Osmanl kuvvetleri karsnda eit olmadklar iin Viyanaya sndlar ve bir ordudan ziyade btn bir milletin g etmesini andran Osman kuvvetlerini tarif ederek herkese dehet satlar. ekingen LeopoTd bir gece yars ailesini, maiyetini, hzinelerini alarak kaar gibi Viyan*'dan uzaklat; emniyetini Stirya Alplerinde buldu. Yanan kasaba vc ehirler, oluk, ocuk binlerce AvusturyalInn hayvan srleri ile Trklein nnden kamas btn bir milletin can ekimesini gzler nne seriyordu. 1385 14 Temmuz 16S3 sabah jn rken Krm svarileri, bakentin akn halknn gzleri nnde belirdiler. Surlarn zerinden krkbin tutsan Krm atllar nnde sr gibi Stirya yollarnda uzun ve kederli bir iz halinde gittikleri grlyordu. Onbin kiilik garnizonu ile bakentin ykntlar arasnda son nefesini vermeye kararl olan Stahremberg Kontu, Kara Mustafa Paanm ilk teslim teklifine Viyananm geni banliy sahalarn yakarak cevap verdi. Bu hareketten aran Trkler, kendisini byle bir ate ve duman emberi iine alan bir bakentin din ve vatan uruna herevi gze aldn anladlar. XIII Bu duman Viyana yi Tklerin gznden saklarken, Alma, birliklerinin bakumandan olan Lorraine Dk, Avusturya, Hrvat, Leh svarilerinden meydana gelmi otuzbin kiinin banda Viyanay terkederken Tuna nn tesinde, Viyanava yardm yollamay vaad etmi olan Alman ve Leh kuvvetlerini karlamaya gitti. Arkasndan btn kprleri havava uuran Lorraine Dknn bu ordusu Tuna sayesinde imha olmaktan kurtuldu. Kendisini savunacak birlik bulamayan Viyana, btnyle ayakland ve silha sarld; ii, renci, burjuva, ihtiyar, herkes asker oldu. SaintEtienne katedralinin kule annn tokma sklerek, ehirdeki faaliyetten Trklerin haberdar olmamas

saland. ocuklarn ellerine verilen kk anlar sessiz ehrin tek an oldu. Bu felket canlarnn almasyla askerler, burjuvalar, renciler daha nceden tespit edilmi grevlerinin bana kouyorlard. 1386 Btn bu skntl tedbirler alnrken, yzbin Trk ve Macar kalenin kuatmasn tamamlam, Tuna zerine kk gemilerden kprler kurmu, adrlarn dikmi ve geni bir evre iinde tabyalar kazmt. (*) lklerin eytanolu dedikleri Eflk Prensi Rum Kantokuzinos Hetzendorf yaknlarnda ormanlk bir yerde yerlemi, her an mttefiki Trklfcrin yardmna komak iin Tuna zerinde kprler ina ettirmiti. Hristiyanlarn bu amansz dman, e^ki bir kilisenin zerine on kula yksekliinde bir ha diktirmi, rahipleri ile birlikte efendisi Trklerin hillinin nnde yin yaptrmt. Kendisinden nceki Eflk prensinin karsn ayartm, dalkavukluk, hile ve iki yzilkle tahta oturmu olan bu Rumun askerlerinden btn Viyana halk korkuyordu. Sofuluu hizmet ettii dva ile ztlarken, cinayetleri ona eytanolu adm kazandrm olan bu adam, iki yzUn sembol olan Bizans mparatorluk Hanedanlarndan Kontakuzinoslarm soyundan geliyordu. XIV Kandiyc kuatmas kadar inat devam eden I atma yetmi gn iinde onsekiz saldn grm, ehri sefaletin ve aln doruuna karm, fakat Viyar allar, Hristiyanln vaadediler vardmlanndan en ufak bir iaret grmeden ve mitsizlie kaplmadan savunmalarna devam etmilerdi. Evrensel bir ( * ) Btn Trk Ordu,su Viyana kuatmasna katlmamtr. Viyana nlerinde ancak 60.000 kiilik kuvvet ver almt. Emsen Kara Mustafa Pca'nm hatas da buradadr. (.) 1387 imparatorluk kurma heveslerinden dolay sevimli olmaktan km bir Devletin meselesine Avrupa ilgisiz kalyor ve ancak birka bin gnll gndermekle yetiniyordu. Almanya konfederasyonun basz yelerinin simdi olduu gibi o zaman da aralarnda gerginlik ve irtibatszlk olmas, hepsine umum bir geveklik ve tgoizm veriyor, hcum etmekte olduu kadar savun, makta da beceriksiz davranmalarna sebep oluyordu. Hal seferlerindeki Hristiyan taassubu, fetihlerdeki slm taassubu kadar snmeye yz tutmutu; her eyin siyaset uruna yapld bu sefer srasnda, kalvirjist Macarlar ile Hristiyan Bodanllann, Eflkllarn, Erdellilerin, Srblarn ve Rumlarn, Viyana tepelerinde slm ordular ortasnda yinler dzenledikleri grlyordu. stanbulda eski Lehistan elilerinin tercmanln yapan cesur bir Leh, Trklerin uyankln aldatacak artk kaybetmeye baladklar midi, Viyana'ya gtrmeyi baard. Kolitski adndaki bu macerapesert Sadrzam'm ordusunu sokak algclar kyafetinde ve Trke arklar syleyerek katetmi, Tunamn kysna gelince, anszn nehre atlam ve askerlerin tfek atlar arasnda Kaleden ieri girebilmiti. Stahremberg'e Lorraine Dk ile Lehistan Krah

Sobieskinin yetmibin kiilik bir ordunun banda yaklatklarm haber vermiti. Ertesi gece Saint - Etienne kulesinin zerinden atlan hava fiekleri, mparatorluk generallerine Viyanamn surlarnn harabeleri altnda hl yaadn ve saldklar haberin vatandalarn sevindirdiini gsterdi. 1388 Lehistan, milletinin katoliklii ve kral Jean Sobieski'nin kahramanl sayesinde Avusturyann imdadna koan tek lke oldu. Trkler nnde eskidenberi ezilmelerinin verdii duygusu ile Hotinde kazanlan kk zafer, Lehistanda Osmanllara kar kutsal bir savan alma isteini yaygn hale getirmi, kralnn giriimi de bu sonucu hazrlamt. Daha nce sylediimiz gibi btn Lehistan bir millet olmaktan ziyade iddetli taraftarlara sahip bir siyas partiyi andryordu. 1832 ylnda mizacna uygun bir anayasa hazrlanarak yrrle kondu. Fransa kraliyet ailesinden ve Lehistann son rs kral Louis dAnjou lrken iki kz brakmt. Bu kzlardan kincisi ve en gzeli olan Edwidge babas ld srada henz ondrt yanda bulunuyordu. ocuksu gzelliine ve muhtemel faziletlerine kaplan Lehliler, gen kralienin vsiliini muhafaza etmek ve ona uygun bir koca bulmak kaydyla Edwidgeyi kralie iln ettiler. Fakat Edvvidgenin kalbi Lehistan Diyetinden nce seimini yapmt. Kuzini olan AvusturyalI Diik, Guillaume dHabsbourg, onunla birlikte ayn sarayda yetimiti. Bu prens, zarafeti, bilgisi, kabiliyetleri ile zamannn btn prenseslerinin kalbini elecek nitelikteydi; ancak, sanki doutan meydana gelen bir sevgi ona Edwidgenin kalbini vermiti. Lehler onlar iin, Sanki ikisi de ayn beikte bytlmler diyorlard. Kralie tarafndan gizilce Krakovye arlan Guillaume dHabsbourg, Avusturya hanedanndan bir XV 1389 prensin bir kraldan ziyade bir iglci kumandan gibi davranaca- endiesiyle Lehistan Diyeti ne isteini kabul ettiremedi. Edwidge'nin ne kederi, ne de gz yalan milletinin kalbini yumuatmad. Putperesl t i r barbar gibi hayvan postlar giyinmi Litvanya Dk Jagellon kralieye lyk koca olarak kabul ettirilmek istendi. Lehistan' Ruslara, Knmllara ve Kazaklara kar glendirmek iin Litvanyamn yardmn salamak dncesinde olan Diyet, kral* iannm kzn bu barbara fed etmeyi gze alyordu. Kaderine tevekkl gsteren Edwidge, iddetli bir gayret ile Litvanyallan katoliklie sokmaa alyordu. Bazen tatllkla, bazen de kuvvet kullanarak yeni tebaasn ocukluunun Tann'sma balad. Tarih, Edwidge ile Jagellonun, putperestliin yerine Hristiyanl getirmek iin Litvanyada yaptktan esrarl geziyi hem takdir, hem de dehetle anlatmakladr. Z alim Jagellon yannda en az kendisi kadar gaddar papazlarla eski inanlarnda srar edenlere bask yapyor ve hatt onlar katlediyordu. Bazen putperest ahaliyi vaftiz ettirerek Hristiyan yapmak iin askerleri

vastasyla hepsini nehre sryor ve btn bir kalabala bir tek azizin adm veriyordu. XVI Jagellon ile karsnn lmesinden sonra gittike daha fazla cumhuriyet idaresine yanaan Lehistan'n diyetleri, bir kraldan ziyade bir konsl andran hkmdarlar seiyordu. Bu diyetler, tekil edildikleri yasann karakterinden dolay her trl ynetim tarz1390 un kusurlarn ihtiva ediyordu. Tahtn etrafndaki grltc soylular durmadan adaylk iin ekiirlerken, kendi setikleri kralla srekli olarak anlamazlk iine girerlerdi. Lehistann dtaki siyaseti, iteki iktidar rekabetinin alkantlarm aksettirecek ekildeydi. Tercihlerine veya sevmediklerine gre davranmak isteyen her parti, vatann zarar grmesini hesaplamadan yabanc kuvvetlerden destek ve mttefik aramaya kalkyordu. Bunca i karkln hkm srd Leh soylularnda ayakta kalan tek fazilet kahramanlrklan idi. imdiye kadar Macaristana, Avuturyaya, svee, Rusyaya, Trkiye ye ve hatt Krm Hanlna bile yanam olan bu Dou karakterindeki Avrupal millet uzun zaman- Osmanl tabiiyetinde kalmt; fakat oynadklar, hrriyet konusunda olduu kadar esaret fltnda da onlar zaptedilmez yapyordu. Her eyde arla kamalar tabiatlarnn bir paras olmutu; sava alanlarnda yzleri glm fakat lkelerinde hibir zaman gvene kavuamamlard. XVII Milletler kurtarlmaya hazr beklerlerken ortaya kan kurtarclardan biri olan Sobieski, tarih sahnesine kt vakit Lehistann durumu ite byleydi. Bu kahramann zerinde bir inceleme yapan modern tarihi De Salvandyye gre Jean Sobieski Karpatlarda Olesko atosunda 1624 ylnda frtnal bir gecede dnyaya gelmiti. Sobieski, adlar efsanelere karan ve kalkan soylular denen Leh soylularndan 1391 geliyordu. Kendisi de bir defasnda babas Jacques Sobieskinin Trklerle yapt savalarn hikyesini anlatmtr. Annesi, Theophile Danilowicznova - Sobieski, Mo skova ftihi mehur hatman Zolkiewskinin torunuydu. Olunun dnyaya geliinden sonraki yaz, Krmllarn, bulunduu kaleye yaptklar saldrsnda bir erkek g ibi dvmt. Babas Jacques Sobieski; Sultan II. Osmann ordular nnde zafer salaynca vatanna bar salamt. Sobieski bu bar havas iinde yetiti v e oralara kadar gelen medeniyetin nimetlerinden istifade etti. Yedi sekiz dil bilir, yabanc edebiyat tanr, birka mzik leti alar, kolaylkla resim yapar, baaryla ata biner v e her silh ustalkla kullanrd. Diyet toplantlarna genellikle hkim olan babasnn hitabet sanat aynen oluna gemiti. Parise giderek eitimini tamamlamt; sonra Trkiyey e gemi, ilerde arpmak v e yenmek zorunda olduklar bir dmann gcn renmek istemitir. Annesi, ailesinin sahip olduu geni topraklarn merkezi olan Jolkiewde, Osmanllar v e Krmllar ile

savarken hayatlarn kaybetmi olan aile fertlerinin kalntlarn toplamt. Babas, Sarayn kapsnda uzun mddet asl kalan byk atalar Zolkiewskinin kellesini satn almt. Annenin her gn ocuklarn bu anl kalntlarn yatt manastra gtrd rivy et edilir. Orada hep beraber aile fertlerinin lleri iin dua ediyorlard. ocuk her defasnda fevkalde etkileniyor, o zaman kendisine atas hatmann kral Sigismonda verdii ved mektubu okunuyordu. Bu 1392 mektup ona siyas v e asken bir vasiyet yerine g e miti. XVIII Babas Bug nehri zerinde Leh birliklerine kumanda ederken Parise gelen gen Sobieski, sert tipi keskin zeks ile gayet iyi kabul gryordu. "Silh kullanmaktaki maharetini arttrmak iin XIV. Louisnin zel muhafzlar arasna katlmt. Paristen stanbula getii y l lkesinde meydana gelen i karklklar yznden geri arld. Kral Wladislasn lmnden sonraki iki dnem arasnda Lehistan kuzeyli barbarlarn saldrsna maruz kalmt. Tahta birini semek iin Varovada toplanm olan Diyet, kendi bakentinde kuatlmt. Daha nce Kazaklarn v e Lehlilerin itimadn kazanm olan Zamosc Hristiyanln bu ileri kalesini Barbarlara teslimi etmek zereydi. Sobieski dmann arasna atld, krlan cesareti glendirdi, kuatmay kaldrd v e barbarlar uzaklatrd. Yeni Kral Jean Casimir, ksa bir bar dneminden sonra kendisine kar yeni bir itifakn tekil edildiini grd. Sobieski, yapt bir meydan muharebesinden sonra lkeye g e ni bir nefes aldrd. Fakat vatan olarak sadece k lalar tanyan bir millet iin i karklklarn bir trl sonu gelmiyordu. D e li Petronun Ruslar Kuzey eyaletlerini istil etmeye balamt; sve Kral CharlesGstava Lehistan tacn vaad ediyorlard. Ksacas, Lehistann paylalmas aka sve v e Rusya arasnda sz konusu ediliyordu. Fakat Avrupa iinde bir cinayet olarak kabul edilen bu davran, Lehistan soylularnn btn olumsuz hareketlerine ramen gerekleme saatine gelmemiti. Byk tehlikenin ortaya kmas ile Sobieski bakumandan !-n edildi. Hep yabanclar tarafndan istil gren bu lkeye tarafsz ve kabiliyetli bir adamn geirilmesi gerekiyordu. Sobieski bu tehlikeli grevi kabul etti. XIX Fakat tehlikenin bykl Sobieskinin kalbini ooldurmaya yetmiyordu; tabiatlar icab byk kaabiliyetlere sahip olan adamlarn kahramanlna en gzel ekilde yakan ak, iini kemiriyordu. Kral seildii sralarda kocas ld iin serbest kalan gzel Kontes Zamyoskiyi seviyordu. Zamyoski Kontesi, son Lehistan Kraliesi Nevers prensesi tarafndan Lehistan a gtrlm bir Franszd. Gzellii ve zeksyla btn Varovada ksa zamanda n yapmt. Krallndan ziyade akn dnen Sobieski, siyaset icab; lkenin kkl ailelerinden biriyle balant kurmas gerekliliini ve dullara tannan sekiz gnlk sayg dnemini unutarak bir hafta gemeden evlendi.

Kalabalk ve amansz dmanlara kar savaa balamaya her an hazr olduu iin bir imparatorlua deimeye raz olduu kadna sahip olamadan lmek istemiyordu. lerde bu kadnn, kalbinin sesini dinleyerek kendisine bir ta veren adama nasl zevk ve strap ektireceini greceiz. 1393 F : 88 1394 Sivrilmesine vardm eden birka savatan sonra brahim Paann ikiyzbin askerine kar bir zafer kazanmas Avrupa apnda bir hrete sahip olmasn salamtr. Btn Hristiyanlk, adm mbedlerinde hayrla anyordu; kendisine atalarnn lkab olan sa'nn kalkan lkab verildi. eitli Avrupa Devletlerinin tesiri altnda kalan soylularn lkeyi paralamaya ve yabanclara peke ekmeye hazr duruma getirdikleri Diyete bir avu vatanseverle gelerek daha yakndan nezaret etmeye balad. Artk btn millet Lehistan soylularn elinden kurtarmaya azmetmiti. lke kurtuluunu Sobieskiye borluydu. Hibir itiraz ile karlamadan Kral seildi. Bu seime ne ka, dar itiraz etti ise, halk onu tac almas iin zorluyordu. Btn partiler bu adm nnde seslerini karamyorlard. Trklerle yapt savalarda elde ettii baarlar yznden Trkler onu kuzeyin aslan diye adlandryorlard. Elde ettii zaferden ar istekler karmayan Sobieski stanbul'a eliler gndererek bar istedi. Kara Mustafa Paann pervaszl ve bilgisizlii grmeleri aksatt. Sadrzam'n sava hazrlklarndan haberdar olan Sobieski Avrupay birleik bir hal seferi iin bouna ikna etmeye alt. Avrupal devletler iinde en fazla tehdide mruz bulunan mparator Leopold bile bu arlara olumsuz davrand. Daima krallarna kar kmaya alm olan Lehistan soylular Sobieskinin sava isteklerini geri eviriyordu. Trklerin dostu ve Avusturyann dman olan Fransa Varovada Sobieskinin tasarlarna kar oluan XX 1395 muhalefeti kkrtyordu. Ancak Tuna'yi aarak -Almanya'y istilya balayan Kara Mustafa Paann yzbin kiilik ordusu, Sobieski'nin sarslmayan iradesi ve Leh milletinin dini, iin duyduu garazsz heyecan, Diyet'i istemeyerek Almanya ile ittifak anlamas yapmaya zorlad. Sobieskinin sesi Savoiey, talyay, Ispanyay ve Portekizi uyandrd: Torino imparatora para ve gnll yollad; spanya kral dininin ve hanedann savunucularn desteklemek iin altn ve gm mutfak takmlarn satt; spanya ve talya manastrlar katoliklerin baars iin yaplacak savan masraflarn karlamak iin almalara balad; Papa XI. Clementin rneini takip eden Roma kardinalleri Alplere bu kadar yakn bir yerde tehlikeye den kiliseyi savunmak iin papala ait serveti seferber ettiler; Gney Fransada yinler tertip edilerek Sobieskinin lehine mucizeler yaratlmas iin dualar ediliyordu. Fakat Sobieski mucizenin kendisiydi.

Trkler Pete'ye yryorlard; Leopoldun adeta ordusuz bakumandan olan Lorraine Dk Charles, kendi zayf durumunu dzeltecek tek g olan Lehistan ordusunu sabrszlkla aryordu; bakentinden kam olan mparator Leopold, Lehistann yardm karlnda btn Macaristan Sobieskiye vaadediyordu. htirasl olmaktan ziyade valye ruhlu ve Hristiyan olan Sobieski ise zaferden baka birey istemiyordu; Hristiyanlk uruna bir paral asker gibi dvmekten utan duyard. Kahramanlnn tek creti an ve din olacakt. Assomtion bayram mnasebetiyle Krakovun btn kiliselerini yayan olarak dojap ziyaret ettikten sonra Lehistan ordusunun en seme birlikleri ile Viyanann yardmna kotu. Btn Almanya onu bir mit l ile karlad. Getii yerlerde dikilen zafer taklar zerinde Ltince u kelimeler yazlyordu: Salvatorem expectamus yani bir kurtarc bekliyoruz. Aslnda onunla birlikte gelen Viyanann kurtuluu idi. gn daha gecikseydi Avusturyann, talyann ve Hristiyanln son kalesi yklacakt. Viyana'ya bir gn mesafede birleen Sobieski ile Lorraine Dknn ordular birlikte ancak altmbin kii oluyordu. Eski hal seferlerinin faydaszl ve Avusturya mparatorluumun a gzl siyaseti yznden soumu olan Hristiyanlk, Kara Mustafa Paa'nm yzbin Asyal'sra kar ancak bu kadar bir kuvvet karabiliyordu. XXI Osmanl havan toplarnn altnda ezilen Viyana, artk bombalarn devaml patlad bir tarla haline yemiti; kiliseler, manastrlar, mparatorluk saray ve mahalleler snmeyen bir atele yanyorlard; yklan duvarlar sokaklar kapatyordu; Osmanl tabyalar i kale hendeine otuz adma kadar erimilerdi; stanbul, Rodos ve Kandiye kuatmalarnda gedikler aan ayn dev toplar son hcum iin geni yollar amaya alyordu. Bir arapnel ile yaralanan Stahremberg Kontu ancak ac iinde kvrand yatandan savunmay ynetiyordu; her sabah alar gedikleri ve yaplan onarmay gzleri ile len askerler ve halk kanlmaz ve yakn bir teslimden bahsetmeye balamlard. 1397 aknlklarn en korkuncu ve gece gndz devam wden muhareberlerle iki ay akp gitmiti. Bombalanmaya ve gece yars lmlarda meydana gelen patlamalara bir de salgn hastalk eklenmiti. Cephane tkeniyor, hznl bir mitsizlik btn ruhlar saryordu. Eyll aynda bir tabya Trklerin eline gemi, surlarn bir ksm yklmt. Sokak balarnda alelacele istihkmlar yaplmas gerekiyordu; bu artk son gayretti. Stahremberg ancak gn dayanabileceklerini hesap ediyor, her gece surlarn zerinden fieklerle Lorraine Dk'ne teslimin yakn olduu bildiriliyordu. Stahrembergin tahmininin sonuncu gnnn gece yars Saint - Etienne kulesinin zerinden b ir sevin l koptu. Tepedeki nbeti ufuktaki Kahlemberg (Almanda) dann eteklerinde Lehistan ordusunun .arln iaret eden klar grmt. Doan gne dan eteklerinde ilerleyen mzrak ve bayrak ormann aydnlatt.

O zaman Trklerin ksma ayrld grld, bir ksm yeni ortaya kan orduyla savamaya, kincisi genel saldrya hazrlanmaya ve ncs de ganimetleri ile ba bozuk bir ekilde Macaristana kamaya balamt. Neustadt ba papaz Collonitz, btn Ifuatma esnasnda halka szleri ve davranlaryla cesaret ve mit vermiti, imdi de kadnlarn ve ocuklarn kiliselere toplanmasn istedi. Stahremberg ise adamlarn gediklerin bana koturdu. XXII Birka gndenberi Lorraine Dk, kendi ifadesi ne gre, bylesine byk bir sava ustasndan sava' 398 mavi renmek iin Sobienskinin peinden kouyordu. Sadece adnn bwi zafer anlamna geldii Sobieskinin ortaya kmasyla AvusturyalIlar gz yalarn tutamadlar. Daima yenilgileriyle birlikte olan geimsizlik son kuvvetlerini de yiyip bitiriyordu; faVat Lehli kahramann emri altnda btn anlamazlklar snp gitti. Bu arada Lorraine Dk, Tuna zerinde Viyana'ya 2? kilometre uzaklkta l bir kpr atmay baarmt. Kendisini takip etmeye tereddt eden AvusturyalIlara dnen Sobieski, yz bin kiinin banda olup da burnunun dibinde bu kprnn yaplmasna aldirmayan kumandan yenilmekten kanamaz diye haykrd. Ertesi gn Tuna almt. Lehliler n saflarda ilerliyorlard; heybetleri, silhlarnn ve atlarnn gzellii mttefiklerini hayrete dryordu. Yalnzca bir piyace bl elbiselerinin eskilii ile dikkati ekiyordu. nlerinden geerken Sobieski, Bu birlik imdiye kadar yenilgi yz grmemitir; ancak dmann ganimeti ile giyinmeye yeminlidir. demitir. Sobeski'nin tarihini yazanlardan Coyer Abbesi, Bu yeminleri onlar giydirmese bile zrhlarla rtmeye yetiyordu, diye yazmtr. Sobieski hi bir zaman bu kadar byk bir ordu. un banda bulunmamt. Kahlenberg dann ormanlarla rtl, savunulmas kolay dar boazlarla dolu i.arp kayalklar, almas bylesine zor bir engeli dnmeyen Kara Mustafa Paav Sobieskiden ayryordu. Sadrzamn gvenini hi bir ey sarsamazd. Mttefiklerin da amalar gn srd; byk apta toplarn orada brakmak zorunda kaldlar. lk kefe 1399 ikan askerler muazzam Osmanl kararghn grnce hemen geri dndler ve kapldklar deheti kendi saflarna yaydlar. zellikle Avusturyahlar ok ekiniyorlard. Sobieski savalarda taknd nee ve gven havas ile cesaret verdi. Daha nceki savalarnda tutsak c.en birka yz yenieriyi kendi ordusu iine almt. Trklerle savaa girmeden nce onlarn geriye ekilmelerine ve hatt Kara Mustafa Paaya iltihak etmelerine izin verdi. Hepsi birden gzleri yal bir eklide onun iin hayatlarn vermeye raz olduklarn bildirdi. (*) XXIII Sabieski'nin Trklerle muharebeye girimeden nce karsna yazd mektuplar iinde bulunduu ruh haletini ok iyi belirtmektedir. Sezar, Frederik ve Sobieski gibi kahramanlarn savalardan nce ve sona yazdklar eyler gelecek nesillere intikal eden nemli

srlardr. Eer bazen sana uzun mektuplar yazmakta kusur ediyorsam bu benim acelemi aklayacak en iyi bahanedir. Dnyann iki dev 'duu imdi birbirle ine birka mil mesafede kar karya duruyorlar. Her eyi dnmek, en ince teferruat bile karmamak gerekir. XXIV Karsna efkat dolu mektuplar yazd 12 Eyll 1683 gn afak skerken Osmanl topusunun atei ile adrndan dar kan Sobieski bir tarafta yenieri birliklerinin gediklere yapacaklar son saldr iin top{*) Devirmelerin Trk Milletini hibir zaman berimsem-diklerinin, ilk iratta ihanet ettiklerinin delillerine okuyucunun dikkatini ekeriz. () 1400 landklarn, dier tarafta seksenlik Trk kahraman brahim Paanm dam eteklerindeki Leh nc kuvvetlerine cesaretle saldrdn grd. nc kuvvetleri ip geen brahim Paa, Lorraine Dknn yaptrd >ksek istihkmlar nnnde atndan indi Davranmakta acele etmeyen Sobieski hemen diz kp du etmeye balad. Civardaki ykk bir kilisenin iinde bir kesiin de yksek sesle Tanr'y yardmlarna ardn iitiyordu. Hristivan ordusunu takdis eden kei iini bitirdikten sonra kendi kendine hazrlanan Sobieski, henz ocuk yata olan oluna bir kahramanlk htras brakacak ekilde atna atlad ve arkasnda Leh svarileri dmann zerine at kopard. Be tmen eklinde yryen hristiyar.lar, kendileini durdurmak iin grevlendirilen blklerin ellerinc. eki sel yataklarn, uurumlar, boazlar, ormanlar teker teke ' drdler. Surlar zerinde Viyana garnizonu, kurtarclarnn dayanlmaz bir ekilde ilerlemesini izlerken vaki inden nce Trklerin eline dmemek iin btn gayretiyle vuruuyordu. O ana kadar Kara Mustafa P:.a iki muharebenin ortasnda hareketsiz kalmt. Saat onbirde mttefikler ovaya inmilerdi. Bu bile bir zafer saylrd. Pskrtlen dman iefes almalar iin frsat hazrlad, lenleyin mslmanlar yeni kuvvetler almlar ve toparlanmlard; daha korkun kinci bir muharebe balad. Ancak Sobieskinin akll tedbirleri, cretli ve emn manevralar Osmanl ordusunu yine geriletti; hristiyanlar karargh istihkmlarna dayanmt. Orada nc ve ok kanl bir vuruma daha balad. Btn Osmanl ordusu Sadrzamm 1401 tuu etrafnda toplanmt; Kara Mustafa Paa basit bir kumandan gibi birlikleri ynetiyordu. Derin bir uurum, tabyalar ve gl bir top atei onu her taraftan kuatmt. Akamn bei olmutu; kral nndeki engeli lt ve sava o gn bitiremeyeceine kanaat getirdi. Geceyi yeni elde ettii mevkide geirmeyi tararlarken birlikleri tefti etti, fakat gayet scak bir gnn ve kanl vurumalarn sonunda zaferle ilerlemi olan askerlerin yorulmak bir yana ok heyecanl ve atlgan olduunu farketti. OsmanlIlarn durumu ise aksine durgun ve mitsiz grnyordu. Uzakta, toz bulutlarnn ardnda ykl develerin Macaristan'a doru

aceleyle yol aldklarn grd. Hcum emri verilmiti. Yalnz Sadrzamn gveni sarslmamt; hristi, yanlarn tabyalarnn nnde krlacan', sanyordu. Gne nlarna kar muhafazal krmz ipekten adr dnnde iki olunun arasnda sakin bir ekilde kahvesini itii grlyordu. Bu ahmaka ve kmseyici gvene fena halde ierleyen Sabieski, piyadeleri kumanda eden. Fransz subayna Sadrzamm kararghna hkim olan kk tabyay igl etmesi iin emir verdi. Bu emir zorlukla yerine getirildi. Dman yeni durumdan ok rahatsz olmutu. O srada, artk iyice durumu kavrayan Kara Mustafa Paa sa kanattaki p i yadeyi yardmna ard; bu manevra btn ordusunu aa karyor ve hatt bozuyordu. Sobieski bir sava ustas olarak yeni durumu farketti; hemen Lorraine Dkn ak veren merkeze sevkederken kendisi de Sadrzamm ota etrafnda toplanm kalabalk birliklere vklendi. Trk askerleri onu hemen tanmlard. Ad btn Osmanl hatlarnda dolat. Krm Han Allahm Kral da orada! diye haykrd. :402 Sobieski'nin atllar, piyadenin gemeye cesaret edemedii bir sel yatan dolu dizgin atlar; dman saflarnn zerine ullandlar, birlikleri ikiye bldler; o srada Waldeck prensi de sava alanna erimiti. Artk gnn kaderi belli olmutu; kibrinin en st nokrasndan den Sadrzam bir kadn gibi alyordu. Buna ramen kaan askerini yeniden toplamaya al, vordu. Lkin herkes kayordu; kendisi de artk dehet iinde kalm bir kalabalktan baka birey olmayan bu ordunun arasnda kamaya balad. Bu, artk geri ekilmeye balayan Osmanl dalgasyd. Btn Avrupa, Trklerin korkulu panii arasnda b ir mucize gryordu. Bu son sava ancak bir saat srd; ldrc olmaktan ziyade kesin bir sonu salyordu. Sadrzamn ordusu ancak ?, 10 bin kii kaybetmiti. Buna ramen korkusundan ancak Raab kalesinin (Yankka. le) surlar arkasnda durdu, halbuki kral saldrgan bir geri dnten ekindii iin, endieli bir ihtiyatn btn tedbirlerini aldryordu. Ertesi gn Sobieski, dmann at gedikten kuriarlm ehre girdi. XXV Btn Viyana harabelerinin altndan karak kurtarcsnn ordusunu karlamaya gitti. mparator Leopoldun yokluu ile kral Sobieskinin kendisinin ve milletinin kann bakenti kurtarmak iin aktmas arasndaki tenakuz u anda Sobieskivi Avusturya ve Macaristan mparatoru yapabilirdi. Fakat Sobieski zaferinden sadece Batv kurtarmann verdii erefi almak istiyordu. Avrpal Devletlerin kendisini terk et. 1403 melerine karlk ok katolik Fransa kralna kendi eliyie yazd ve onsuz ve ona hristiyanlarn kazand zaferi bildirerek cn ald. Muharebe akam ganimet olarak ele geirilen Kara Mustafa Paanm adrnda karsna yazd mektup, gelecek nesillere kahramann efkatli ve saf kalbini gstermektedir. Btn kibri sadece mektubun ta rih ksmndadr.

13 Eyll, gece yars, Sadrzam'n adrnda, Ruhumun tek neesi, sevimli ve ok sevdiim Mariette, Tanr raz olsun! Milletimize zafer yzn gsterdi; yle bir zafer ver ki gemi alarda bylesine asla rastlanmamaktadr. Mslmanlarn btn toplar, karargh, sonsuz zenginlikleri h'-psi elimize dt. ehrin yaknlar, civar tarlalar inanszlar ordusunun lleri ile dolu, geri kalanlar korku iinde kayolar. Adamlarmz durmadan bize develer, katrlar, kzler, koyunlar getiriyorlar; bir sr de tutsak var. stelik, eskiden mslman olmu dnmeler gzel kyafetleri iinde bize sndlar. Zafer o kadar an ve umulmadk oldu ki, ehirde ve kararghmzda hl alrm devam ediyor; dmann her an geri dnmesi bekleniyor. Brakt cephanenin deeri bir milyon florin deerinde. Bu pee uzun zamandanberi hayl ettiim bir sahneyi grdm. Adamlarmz ellerine geirdikleri barutlar birka yerde birden atelediler. Patlama sanki son bir hkm gibi oldu... Sadrzam giderken her eyini brakm; sadece elbiselerini ve atn gtrm. Onun servetine ben sahip oldum. 1404 lk halta ilerlerken ve Sadrzam pskrtrken, lizmefkr i arndan birine rasladm, beni onun otann gizli blmelerine gtrd; btn adrlar Varova veya Viyana kadar byk bir yer kaplyor. Sadrzam'n nnde taknmas det olan btn iaretlere ve sancaklara sal:ip oldum. Muhammed'in sancana gelince onu da Talenti vastasyla Aziz Pedere (Papa) gnderdim. Ayrt bir sr zengin adra, mkemmel eyalara ve nianlara sahip olduk. Daha her eyi grmedim; lakat Hoti;de grdmz eylerle bunlar asla karlatrlamaz Sadece drt be sadak dolusu yakut ve saf: r birka bin dka altn eder. Btn koumlar ile Sadrzam'n bir atm da elime geirdim. Sadrzam' ok yakndan takip etmemize ramen elimizden kat. Khvas ve birok kumandan hep ldrld. Askerlerimiz ieri altn ilemeli bir sr kl ele geirdiler. Geceleyin takibe son verildi; aslnda Trkler kaarken kendilerini ok gzel savunuyorlard. Bu bakmdan onlarn dnyann en iyi geri ekilmesini yaptklarn syleyebilirim. Ancak yenieriler tabyalarda unutulmutu, btn gece onlar kestik. Trklerin gururlar ve kendilerine gvenleri ylesine byk ki, ordularnn bir ksm bizimle dvrken, dier ksm hl ehre saldrmaya hazrlanyordu. Krmllar olmadan onlarn saysn yzbin tahmin ediyordum; bakalar yzbin adr saydklarn sylyorlar ki, her trl lnn dnda Lir kuvvet eder. Ben ise yzbin adr saydm. ki gn ve bir gecedenberi herkes onlarn adrlarn yamalyor; ehirdekiler bile gelip yamaya katldlar; daha sekiz gn yamaya devam edeceklerine eminim. Trkler kaarken ellerindeki tutsaklarn byk ksmn 1405 bilhassa kadnlan, fakat katlederek braktlar. Onun iin pekok l kadn var; fakat bir ksm da iyileebilir

yaralar alm... Sadrzamn adrlannda toplad debdebeyi btn teferruat ile tantmaya imkn yok Hamamlar, fskiyeli baheler, tavanlklar ve hatt bir papaan da vard. Bugn ehri grmeye gittim, ancak be gn daha dayanabilirdi. mparatorluk saray bombalar ile parampara olmutu; delik deik ve yar yarya ykk muazzam surlarnn ok ackl bir havas var. Btn birlikler grevlerini ok iyi yerine getirdiler; Tanrya ve bize zafer armaan ettiler. Benim bulunduum ksmda Sadrzam' iyice sktrp, dman kuvvetlerini geri ekilmeye zorladmz vakit, sa ve sol kanat ile merkezdeki kuvvetlerimiz nlerinde yapacak birey kalmaynca bana yardma kotular. Bavyera Elektr, Waldeck prensi yanma geldiler beni kucaklayp yzmden ptler; generaller ellerimi ve ayaklarm pyorlar; yaya veya at zerindeki askerler, subaylar hep bir azdan Ah! unser brave Knig! Ah! bizim kahraman kralmz!) diye baryorlard. Hepsi kendi askerlerimden daha kuvvetle bana itaat ediyorlard. ehrin kumandan Stahremberg de bugn beni grmeye geldi Hepsi birden bana kurtarc adn verdiler. Gittiim iki kilisede halk eHirimi, ayaklarm, elbiselerimi pyor, bana dokunamayacak kadar uzakta olanlar, Ah! bize muzaffer ellerini uzat' diye baryordu. Bana vivat! diye barmak istediklerinin larkna vardm, ancak subaylanndan ve dier soylularndan ekiniyorlard. Buna ramen halkn ounluu yine de v i'a t1 der gibi bard. Yksek rtbelilerin bunlara kt bir gzle baktklarn farkettim. Kumandann konuu olarak yemek yedikten sonra ehri ten ketmekte cele ettim. Halk beni kapya kadar uurlad. Stahr mberg'in ehrin yksek rtbeli yneticileri ile gizlice bir eyler konutuunu grdm. Beni kabul ettii vaki:, ehrin yneticilerinden hi birini bana takdim etmemiti. mparator da bina ehirden bir mil tede oduunu haber salmt. Jte imdi gn maya balad, artk mektubuma son vermek zorundaym. Savata bizimkilerden de ok k.vp verdim; zellikle iki kiiyi kaybetmekten dolay ok zgnm. Yabanclardan Cray prensi maktl dt; babas yabaland ve daha birka nemli kii hayatlarn kaybetti. Bugnden itibaren dman Macaristanda kovalamak iin harekete geiyoruz. Elektrler de bize refakat edeceklerini sylediler. Bu gerekten Tannnm byk bir ltfu, erefi ve an ona ebediyen armaan olsun!. Sadrzam artk dayanamayacan farkedimce oullarn etrafna toplayp ocuk gibi alam. Sonra Krm Hanna dnerek, bizi kurtar demi, o da Biz Leh kraln iyi tanrz; ona kars direnmek imknszdr; buradan ekilmeyi dnsek daha iyi olur dive cevap vermi. Biraz sonra Macaristana gitmek zere atma bineceim. Sana daha nce dediim gibi tryide greceimizi umarm. Wyszynoki bacalar temizlesin ve daireleri hazrlasn. U0 1407

Bu mektupla iyi gevezelik ettim, siz de onu bu maksatla okuyun. Bavyera ve Saksonya prensleri benimle dnyann teki ucuna kadar yrmeye yemin ettiler. Hayvan ve insan cesetlerinden yaylan kokular yznden nmzdeki iki mil boyunca admlarmz sklatrmak gerekecek. Fransa kralna mektup yazdm ve ok katolik olduunu syleyen kendisine kazanlan savan ve hristiyanlm kurtuluunun raporunu vermenin bana dtn syledim. mparator birbuuk mil tede. Tunav gemiyle ayor; fakat rtbe meselesi yznden beni pek grmeye niyetli olmadn sanyorum. Viyanada Te deum duasna katlmak iin acele ediyor... ite onun iin yerimi ona brakyorum. Btn bu trenlerden kanmak iin elimden geleni yapyorum; zaten onun iin bu ana kadar bize kt muamele ettiler. Kahramann kalbinde sevgilinin ve babann saadetini yanstan bu mektup Avrupay kurtaran savan m canl tasviridir. Genellikle zalim ve marur olan zaferin, ak gibi dokunakl olarak etki gsterdii ve saadetin altnda yatan hznn okunduu Sobieskinin bu mektubu Almanyann bu byk hizmete ilgisiz kalacann ve nankrler ile lkesindeki rakiplerinin kt tertipleri ile karlaacann belirtilerini tamaktadr. XXVI obieski duygularnda yanlmyordu. Deil yenmesini, savamasn bile bilmeyen Leo1408 pold, Sobieskinin anndan kskanlk duymu, gu. ruru yaralanm, onun yapt hizmetleri ekemez hae gelmi olarak, nankrl ile herkesi hayrete drd; bunun imparatorluk hkmetinin her zamanki kaderi olduu sanlmaktadr. Btn Avrupa milletleri, Viyana halk gibi heyecan lklar atar ve ehirle birlikte kendisini kurtulmu sayar ve katolikler kadar protestanlar da Sobieskinin zaferini kutlar, Papa XI. nnocent kendisine Hz. Muhammedin sancan gnderen adam iin han dibinde diz kp gz yalar iinde Tannya kr ederken, mevkiinin itibar ile megul, kendinden utanm, tebaasnn gsterdii cokunluktan rahatsz, kurtarcs tarafndan ikinci plna atlm, ittifak salamak iin verdii vaadlerden endieli olan imparator Leopold, Sobieskiyi karlamak iin koup geleceine Viyanaya girerken yolunu deitirmiti. Sobieski bu aaalk zorluu, mektubunda anlatt gibi halletmiti. Grme at zerinde oldu. Leopold kuz gibi davrand; kran borcunu ifade edecek kadar iki yzllk bile edemedi! Bylesine alak bir nankrlkten aran kral kendini tutamayarak, Size bu kk hizmeti yapmaktan byk zevk duydum hanetmerp! dedi. Onun btn c bu kadardt, fakat Leopold bu kadarla kalmad. zntller ve zorluklar Sobieski ile ordusunu sard. Sahip olduklar ganimetleri ekiiyorlar, ellerinden zorla alyorlard. Yarallarna yardm, llerine hristiyan trenlerini esirgiyorlard. Hatt Viyanann surlar nnde hepsini ala mahkm ettiler! Kral yle yazyordu: Bugn, herkesin kand

veballar durumuna dtk; halbuki savatan nce, Tanrya krler olsun, adrlarmz zi; -timize gelenleri alacak kadar geniti. Daha ;ierc aek, zaferinden istifade etmek istiyor, fakat bin trl zorlukla karlayordu. Sonunda imparatorun nankrl onu kurtarmaya alanlara yayld. Karlatklar muameleden zlen mttefikler birer birer mparatorluk kararghm terkediyorlard. Kendisini, mruz kaldklar hakaretten dolay ayrlmak iin ikna etmeye alan subaylarna ve askerlerine ramen Sobieski tek bana bandanberi sahip kt dvya sadk kald. Kaderim herkesi grevi banda bulunmaya zorlamak ve Tanrdan bakasndan birey beklememektir diyordu. Bu yzden faaliyete geti ve kralieye yazd gibi ikinci bir kesin darbe vurmak iin haiefket etti. AvusturyalIlarn Viyana nlerinde hl grmeler yapt Trkleri Macaristan ovalarnda kovalamaya balad. XXVII Sadrzam kovalamakta Almanlarn yava davranmas Osmanl ordularnn kalntlarnn kurtarlmasna ve Budinde toplanmasna imkn veriyordu. Daha nce sylediimiz gibi mparator Leopold kral ile olan karlamalarndaki zorluu savmak iin at zerinde bir grme yapmaya karar vermiti; kahraman ile bakentine kavuan kaak arasndaki bu souk grme Sobieskinin karsna yazd mektupta safa anlatlmaktadr: imparator elli kiilik maiyetiyle geldi. spanyol kanndan bir ata binmiti; stndeki kyafetler ok zengindi. Birbirimizi ok terbiyeli bir ekilde selmlaF: 89 140? 1410 dik; ona ltince iltifat ettim, o da bana ayn lisanla cevap verdi. Olumla kar karya olduklar iin onu '.anttm, mparator da bayla selmlad. Fakat elini sapkasma dokundurmad bile. Btn senatrlere ve hatmanlara, hatt kendi mttefiki Belz elektrne bile yle davrand. Rezaleti nlemek iin ona birka sz daha syledim ve sonra atm evirdim; tekrar karlkl selmlatk ve ben ordumun yanma dndm. mparatorun arzusu zerine Rusya valisi ordumuzu ona gsterdi; fakat askerlerimiz bunca fedakrla ve zahmete karlk mparatorun apkasyla bile kendilerine teekkr etmemesine fena halde ierlediler. Ayrlmadan sonra herey aniden deiti; sanki birbirimizi hi tanmam gibiydik. Bize yiyecek ve atlarmza saman vermeyi reddediyorlar; llerimizin ehir mezarlna gmlmesine izin verilmedi! Ben bile dinlenmek iin bir manastra ekilmek istediim vakit bir sr zorlukla karlatm. Bylesine byk bir savatan, en soylu ailelerimizin ocuklarn kaybettikten sonra, atlarmz ve yklerimizi kaybediyor ve kurtardklarmzn merhametine muhta kalyoruz! Askerlerimin zerine ate alan bu Viyana yehrinden bugn ayrlyorum! xxvn vermekten kanmak Sobieskiye ikinci bir zafer iin mparatorun birlikleri tereddt eder ve

vakit geirirken, Raab suyunun arkasna ekilen Kaa Mustafa Paa bozgunun utancm kumandanlarna atmak istiyordu. htiyar ve kahraman brahim Paaya yz topunu, adrlarn ve hzinelerini kfirlere 1411 ganimet olarak brakt iin atan Sadrzam yle diyordu: Sen koca \ezir, salarm Devlet'e hizmette aartan ihtiyar, bana kar duyduun haset yznden yenilmekten ve kamaktan ekinmedin; lkin bozgunumuzun kefaretini deyeceksin. avulara emir vererek ihtiyarn kellesinin vurulmasn emretti. OsmanlIlarn en yiidi olannn kellesi beceriksiz bir vezirin sebep olduu bozgun uruna yere yuvarland. Bu idam askerler arasnda honutsuzluk yaratrken. Kara Mustafa Paanm sert disiplini orduyu yeniden etrafnda toplad. Yardmc Alman kuvvetlerini beklemekten sabrszlanan Sobieski cesaretle ikiyzbin Osmanly kovalyor, yol zerinde Sadrzamm dank birliklerini topluyordu. Merhameti sayesinde malplar kt muameleden koruyordu. Sevgili Mariesine yazd mektuplarda, yle anlatyordu: Macaristan, sksan her tarafndan kan fkracak bir toprak paras. mparator Viyana'dan Linze geti. Ona kymetli talarla bezenmi koum takmlar oan birka at yollsdm Bana gelince, ben I.ehistana belki ancak kzler ve develerle dneceim. Sadrzamn adrnda kokular, mcevherler vareft: Bize ok gzel eyler brakm, zellikle vcudu i!e ilgili eyler dnyann cn hrika ve en ender olanlar. XXIX Vebaya benzeyen bir hastalk ordusunu krp geirmeye balad vakit, Tuna kysndaki Bratislava'3 a erimiti. Bu salgn hastak bile onu Trkleri ko1412 yalamaktan alakoymad. Ondan d a h a ihtirasl olan kars, durmadan Macaristan tacm eline geirmedii iin kral tenkid ediyordu. Yardvm.ia geldii imparatorun topraklarn ele geirmek drstle aykr geliyordu. Sobieskinin byk muhabbetinin nesnesi olan kralie, onun O sm a n l I la r la b a r yaparak, bunun karglnda Macar acru eline geirmedii iin Varovadaki rakipleriyle birleerek aleyhinde konuuyordu. Halbuki o, karsna yazd ak dolu mektuplarnda hi ae Macar tahtn ele geirmeye niyetli grnmyordu. XXX Bu arada, kocasnn kahramanca siyasetine kar kan, karsnn da iinde bulunduu Lehistandaki muhalefet orduya da sram, itaatsizliin yan sra, akip partilerde olan soylular askerleri ile ekilmeye balamlard; Sobieski, Sadrzamn yeniden dzenledii Trk ordular nnde bir avu adamla tek bana kalmt. Nihayet Comorn yaknlarnda Lorraine Dk ile birleen Sobieski Tunay birlikte amaya karar verdi. Tan Osmanl ordusunun karsnda kyy takip ederek uygun bir mevki arayan Sobieski. Tekelinin kuvvetleri ile de glenmi Trk ordusunun Parkan kprsn tutmas ile nehir ve Trkler arasnda kapana skt. Viyanamn intikamn almaya and imi

olan bu Krm, Osmanl ve Macar kuvvetleri nnde herkes kayordu. Sobieski yanndaki askerleriyle direnmeye karar verdi; btn kanatlar ald, pivadelei inden ayr. dt, demir ve ate emberi arasnda siliti, Macar svarisinin saldrlarna hedef oldu ve 1413 hatt bir .sipahinin baltas altnda can vermesine ramak kald. Trklerin elinden kamak isteyen svarileri son are olarak atlarn srdkleri bataklklarda bouluyorlard. Geirdii hastalktan dolay dermansz elan Sobieski ancak atnn fevkalde i gds sayesinde canm kurtarabildi. Topularnn sipahileri uzak tuttuu bir tepenin yanna vard vakit bitkin bir halde yere serildi; bir ! ransz soylusu tarafndan kurtarlan olu sevinle babasnn boynuna sarld. Nihayet Lorraine Dk ordusu ile yanna yetiti, urad yenilgiden dolay onu teselli etmeye alt. Kahraman yenilgisini rt bas etmek istemedi. Bugn iyi dayak yedim, yarm yenmeyi dnelim! dedi. gn sonra yenilgisine tank olan ayn ovada zaferlerinin sonuncusunu kazanyor, topusunun havaya uurduu Estergon kprsnden Trkleri gemeye zorluyordu; Tuna otuzbin Osmanl, Krml ve Macar yuttu. Kendisi de piyadesinin banda Estergon Kalesine hcum etti, be paa ile binlerce Trk orada Lehliler ve Fransz gnlller tarafndan kltan geirildi. Akraibas olan la Mouilly adnda bir subay, Kaleden kmak isteyen Trklere kar kalenin tek kalkan kprsnde kar koydu. Yannda kars Serinli Helen olduu halde koup gelen Tekeli savaa katlmak iin ok ge kalmt. Trkler onu, pek de haksz olmayacak bir ekilde, Sobieskinin galip gelmesi iin bilhassa gecikmekle suladlar. Macaristandaki nemi, Trkler ile Lehliler arasnda bir denge yaratt mddete geerli oluyorcu; her iki tar..fm felketinden faydalanmak istiyor1414 du. Bu dnce ile Sobieskinin zaferini tebrik ederken, hem Trklere, hem de Lehlilere bir bar araci> olarak grnd. XXXI Sobieski sevgili karsna yazd mektuplarda Es. tergon'un drlmesini yine ayn saf lisanla anlatm ve mektubunu yle bitirmitir: Ruhumun tek sevinci, ok sevgili Mariette, Estergon kalesinde bebin Trk ile Halep paasn esir aldm. Yceli i yldanberi Trklerin elinde olan kale nihayet bize geti. Bu dnya ne kadar byk talih deiikliine tank oluyor! Tek mkfatmz, Tanr ve an! XXXII Bu zaferlerin ortasnda vatannn kendisini zalimce terkottiini ve aleyhinde gelien kskanl hissediyordu. Zaferlerinin devamna kar olanlarn tertipleri iinde olanlarla birlik olan Marietteine yazd bir mektupta, Eer Lehistan Okyanus ortasnda bir ada olsayd, tarihilerimizin yazd gibi, dalgalar arasnda bir kp, bir inen kara paras gibi grnecekti. Be haftadanberi bu dnyada bir Lehistan var m, yok mu diye kendi kendime soruyorum; siyas meseleler zerinde

muhafaza edilen sessizlikten deil de, hayatmn ve saadetimin kayna olan salnnz hakknda bir bilgi alamamaktan perian oluyorum. OsmanlIlara dnmeden nce zafer alanlarnda Tasladmz bu kahraman mezarna kadar takip et1415 mekte fayda gryoruz. Daha fazla yan, hret kazanmasn ekemeyen soylular, Diyet ve hatt z karsnn zorlamasyla Lehistana dnmeye mecbur kalnca, Kara Mustafa Paanm Belgrad a gelipte Padiahndan idam fermann ald gn byk bir zafer treniyle Varova'ya girdi. Sultan IV. Mehmed Sadrzamm pek sulu bulmuyordu, fakat halk onun uursuz olduuna inanmt; halkn isteine adanan bir kurban oldu. Kellesini almak iin Edirneden Belgrada yollanan yenieri aas, Sadzama kendi hizmetkrlar tarafndan bodurulmas iin bir imtiyaz tamd. Sonunun ne olacam tahmin eden Kara Mustafa Paa idam edilmeden nce stanbul'a gizlice bir seyahat yapm ve mirasn vrisleri arasnda pay etmiti. Kendisi ve ocuklar tarafndan yolu bilinen bir mahzene kapatlan servetinin bakalar tarafndan renilmemesi iin mahzeni yanan Arnavut iiler bodurulmutu. Belgrada tekrar geldiinde, saraynn terasndan 1- arki tepeleri seyrederken bir grap atlnn dolu dizsin geldiini grd ve kemendin souk temasn boynunda hissetti. Adamlarn gelenlere gnderdi onlan gayet iyi karlad, ikramda bulundu, sonra kuandan kard mhrleri pp bana koyduktan sonra, namazn kld, melmi halde iken kemendin boynuna geirilmesini istedi ve islmiyetin yenilgisi uruna kendisini fed eden efendisinin iradesine hayr dualar ederek son nefesini verdi. XXXIII Sobieskinin lm daha uzun ve belki daha zalim oldu. Soylularn kskanl, diyetlerin kargaal, i 416 r umhuriyetin babozukluu, an ve kudretin zirvesine kard, fakat orada tutunmasn bilmeyen milletinin nankrl, karsnn entrikalar ve nihayet, c.ehy bile kerten ihtiyarlk, ig! ettii tahta olai vakitsiz rekabet ve kendi saraynda hayatna kastedilmesi iin tertiplenen oyunlar, uzun hayatn zehirledi. Kaderin bir kurtarc narak gnderdii bir byk adam milleti hibir zaman bu ekilde kt deerlendirmemitir. O kadar ok sevdii Mariette'i bu byk adamn r.ayatm solduracak ve ksaltacak zntler vermekken kanmad. Tarihini yazan de Salvandy yle der; Marie - Casimire, onu taca kavuturan kahraman iin bir felket olmutur... Kral hayattayken, ailesi, Lehistan ve Avrupa onun mirasm paylayorlard. Oa da, mahzun vatannn sinesinde brakaca bolua gzlerini dikmi bu boluu dolduracak evreleri aryordu. Ailesi iinde mevdana gelen olaylarn verdii zntler iinde dnccsi Lehistasn gelecei zerinde dolayordu! XXXIV Btn felketler yetmemi gibi, birbirlerinin canna

dman olan iki olu silh elde, gzleri nnde birbirlerini tehdit ediyorlar ve milleti imdiden iki ayr kampa blyorlard. Prens Sapieha'nn taraftarlar Diyeti kana boup, hakentte Taht tehdit ederken Sobieski gnn birinde Lehistan gerekten yutacak olan Rusyann Deli Petronun elinde gittike daha glendiini gryordu. Vcudunu kemiren hasta1417 ;n penesinde Diyetin anarisinden kamak iin snd manastrda bile rahat brakmyorlar; kralie rahipleri vastasyla elinden Taht oullarndan birine braktna dair bir yaz almak iin onu hasta yatanda bile zyordu. Doumunda olduu gibi lmnde de hava frtnalyd. Dul kars oullarnn seilmemesi iin kar grte olanlarla tertiplere girdi, ihtirasl soylulara elini uzatt. Taht hem dulun hem de oullarnn elinden kat; Vola ovasnda ata binmi .eksenbin kii kl elde, biri Avusturyann, dieri Fransann himayesinde iki krpl birden seti. Sonunda Avusturyann ve Papann destekledii Auguste de Saxe ounluun desteini kazand. imdi Edirne'ye dnelim. XXXV Edirnedeki Sarayna gelen Padiah Kara Mustafa Paa'nn idamndan sonra brahim Paay Sadrzam seti. Savan balamasndanberi yrtt Kaymakamlk grevi onu bu makama hazrlamt. brahim Paa Devlete hizmet etmekten baka bir ihtiras olmayan, Devlet ynetiminde ve savata olgunlam driist ve sadk bir adamd. ki Kprlnn dehsna sahip olmadan onlarn geleneklerini yaatyordu. Padah'n yaknlarna ve Kara Mustafa Paaya kar duvduu kskanlk tek kusuru idi. Hepsini ya srd, ya da idam ettirdi. lk yllarndaki anari felketinden devaml olarak ekinen Sultan IV. Mehmed, sevdiklerine kar olsa bile Sadrzamlarnn v1418 iletimine hibir surette karmyordu, iktidarn bir elde toplanmas tek dncesi idi; bu iktidarn sorumluluunun karl ise idamd. Kara Mustafa Paamn ykselttii adamlarn hepsi onunla birlikte gzden dt. XXXVI Bu arada kendi imknlarna terkedilen Macaristan, Lorraine Dknn ve Lehlilerin toplar altnda ehir ehir teslim oluyordu; bakent Pete kuatma olmakszn Almanlarn eline gemiti; Budin, kahraman savunucusu Kara Mehmed Paann kumandasnda birok saldry bertaraf etmiti; bir arapnel ile eli paralanmasna ramen topusunun banda Budini savunan Trklerin bandan ayrlmamt. Saraynn nnde bir sedyeye yatm oradan savunmay ynetirken yan banda patlayan bir bomba barsaklann paralad, lm deinin yanma btn kumandanlarn ard ve azimli bir sesle kendisinden sonra kumandan olmaya en. fazla lyk olan brahim Paay yerine tyin ettiini syledi. Tarihi Ride gre, brahim Paa alti'bin askerine yle bir ruh verdi ki, binlerce hristiyamn ba kesildi, hepsi kllarn ge doru kaldrdlar ve Ebediyet'in Tahtn tutan melekler Budin garnizonunun fedakrl iin alk tuttular.

Bu kale AvusturyalIlar iin felket oldu. Budin kuatmasn kaldrrlarken, Sobieski de, Babataghi'de Lehlileri yenen Sleyman Paamn kumandasndaki Kaminie kuatmasn altm gnlk taibya savandan sonra kaldrmak zorunda kalyordu. 1419 XXXVII Viyanaya yaplan sonu belirsiz sefer srasnda haleketsiz kalan Venedik, nihayet Sobieskinin zaferlerinden istifade ederek Trkiyeye sava iln etti. Cumhuriyet'e saldran ise Trkiye oldu. Venedik Senatosu intikam saatinin geldiine karar verdi. Venedik donanmas Adriyatikte yeni aday zaptetti, Arnavutluk kylarnda kartma yapt ve Yunan takm adalarm tehcit etmeye balad. Padiahn gzdelerinden Kapdan- Deryla ge. irilmi olan Mustafa Paa Rodos ile Sakz arasnda l alan blgeyi tutarak Venediklilerin iki kadrgasn zaptetti. Ayn anda Belgrad'da seksenbin "kiilik bir kuvvet toplanarak Tekelinin Almanlara kar savunduu Macar ehirlerini kurtarmak iin hareket etti. Yeni Sadrzam'm enerjik abalar sounda biri Dalmayada Venediklilere, dieri Macaristanda Lorraine Dkne kar 3. cs de, eer Lehistan Diyeti bar grmelerine balamayp, kraln elinden silhn almasayd, Lehistana kar olmak zere ordu tekil edildi. XXXVIII Venedik kumandan Piero Valiero eski Ispartallarn torunlarn kolayca Trklere kars ayaklandrd; Mora, Dalmaya ve Arnavutluun bu hristiyan halk daima efendi deitirmeye mahkm olmutur. Kar taraftarlar tutan yerli halkn kale kuatmas veya an basknlar eklinde adet bir i sava, kesin bir netice almamadan devam etti. Macaristanda, Lorraine Dk, Leslie Kontu ve Mareal Schuelzin emri altnda nihayet yetmibebin asker toplayan AvusturyalIlar, sanki bir seferde Trk ordularnn kalntlarn temizlemek istercesine btn Macar topraklarn istil ettiler. Uyvar belerbei Haan Paa lmeden nce Anladm kadar burda hristiyanlara kar bir zafer kazanmak midi artk yok! uemitir. Uyvar kalesi Lorraine Dk tarafndan kuatlrken, brahim Paa da seksenbin askeriyle, Osm a n l I l a r n Macaristandaki tek dayanak noktas olan ve geen yl Sobieski tarafndan fethedilen Estergonu kuatyordu. Estergon nnde Lorraine Dknn birlikleri tarafndan saldrya urayan brahim Paa bin arabalk arlklarn brakarak geri ekildi. Bu zaferden sonra Uyvar nlerine gelen Lorraine Dk 19 Austos 1685 gn yaplan bir saldrlan sonra kaleyi drd.(*) Trklerin kalenin burlarna diktikleri beyaz teslim bayran grmemezlikten gelen Almanlar Trk erkeklerini kltan geirdiler, kadnlar ile ocuklar hristiyan ordusunun kumandanlarna sattlar, paann kesik bam ise Viyana kapsna astlar. Bu arada Leslie Kontu Hrvatistan' ele geiriyor, yakyor ve katliamlar yapyordu. Yukar Macar kral Tekelinin sadakatsizlii veya gevekline balanan bu felketler Sadrzam ,

onun nezdinde Osmanl kumandanlarnn hatalarm detmeye itti. Varadin paas tarafndan yaplan bir (*) Estergonda Almanlar 4 misli fazlaydlar; yukarda ise son olarak kaleyi 400 kadar Trk savunuyordu. Yazarn Hristiyanlarn yenilgisinde kuvvet karlatrmasna karlk, Trklerin yenilgisinde sessiz kalmasna dikkati ekeriz. i 420 1421 sarya uyan Tekeli, yedibin svarisinin gzleri nnce tutsak edildi, zincire vurularak stanbula yolland. Hayatnn geri kalan ksm hrriyet ile esaret aratmda mit ve mitsizlikler arasnda geti. Mttefiki Trklerin ona bir krallk yerine ekmek verdikleri znik'te hayatnn sonuna kadar yaad. XXXIX Sadrzc.m deitirilmesi talihi deitirmemiti. Tur a nm kraliesi Budin, 1686 ylnda ebediyen Avusturya hkimiyetine girdi;. Siklos bir hcumda alnd, bunca iiaman Asyann Avrupaya akmasna tank olmu olan i-prsyle Osiyek kalesi de dt. Segedin, Almanlar tarafndan ele geirilen son Macar kalesi oldu. Almanya mparatorluu, Lehistan ve Rusya tarafndan gerekletirilen l bir ittifak Trkleri kuzeyden ve batdan bir ember iine aly'ordu. Sobieski Moldavyay tahrip ederken, Rus prensi Basil Galitzin Krma seferler yapyordu. Urkapda kahramanca dven Krmllar bu sefer lkelerini Ruslarn istilsndan korudular. Ava kar gittike artan meraknn Macaristan ve Krm meselelerini unutturduu Sultan IV. Mehmede kar lkede gelien muhalefet Edirne ormanlarna ka a r aksediyordu; mill gurur gibi din de ulemnn suiamalan ile yenilgiler karsnda Halifenin ihmaline kar sesini ykseltmekten ekinmiyordu. Klalarda, stanbulun kahvehane ve camilerinde vatanperver bir ih, till havas esiyordu. Ulem tarafndan zolanan eyhlislm, sahip olduu imtiyazn izin verdii nispette tekidler yapmaya balad. ocukluunda rneini grd bu isyan belirtilerini dikkatle izleyen Sultan Mehmed hemen stanbul'a 1422 dnd, eyhlislm azletti ve bir zamanlar Viyana seferinin en ateli taraftar olan, halbuki imdi halkn houna gitmek iin aleyhte konuan eyhlislm' hakl olarak itham etti. Kprllerin son ferdinin olunu, lyk olduu ekilde Kaymakamla getirdi. Alnan kkl tedbirler sonunda bu nc Kprlnn bilgelii bir mddet iin halkn memnuniyetsizliini nledi. Cesaretini kaybetmi askerlerini Tunadan geirerek yeni bir yenilgiye ve geri ekilmeye atan Sadrzam Sleyman Paann lsz creti Kprlnn ald tedbirleri bir gnde ykt. Artk Trk hakimiyetini tanmayan Macaristan, Avusturya Hanedann lkenin tek krall olarak kabul etti. Trklerin iki yzyldan beri vatanlarnn bir paras olarak saydklar bu byk lkenin ebediyen kendilerinden kopmas halk arasnda akmk, ordu iinde hiddet yaratt. Geceleyin yenieriler tarafndan otanda sarlan Sadrzam, ldrlmemek iin gizlice kararghtan kamak zorunda kald. O zamana kadar silik kalan Siyvu Paa, ayaklanm asker tarafndan

ertesi gn Sadrzam iln edildi. Hiddetlerini mu. I afaza ederek stanbul zerine yrdler. XL Onlara kar yeni bir ordu karamayacak durumda olan Sultan IV. Mehmed, Siyvu Paava Devletin mhrlerini sunarak, isyan en uygun ekilde bastrmak yolunu buldu. Siyvu Paa, Edirnede Sadrzam iln edildi; zerine ald grevden dolay cesaretlenen Sijvu Paa, Belgradda balatt hareketi Edirnede de devam ettirmek istedi. taatsizlik onun da imknlarm iti, ordu iindeki kkrtclar stanbula yrmesi iin 1423 Sadrzam sktrmaya balad. Padiah onu bir kur, tarc olarak karlamaya hazrlanyordu. Sonunda Siyvu Paa durumunu deitirerek otoritesini sarst Hkmdarn tahtn koruma yoluna gitti. Halk ve ulem isyan ile ihtiras arasndaki bu olaan anlamay kabul etmedi. Din adamlarndan, ordu kumandanlarndan ulemdan, eyhlerden ve nl kadlardan meydana gelen bir divan, imparatorluun kuruluu zeine grmeler yapmak 2ere Orta Camii'nJe topland. Adnn ilham ettii vatanseverlik ve sevgiden istifade eden Kaymakam Kprl, Camiye gelmeye cesaret etti. Orada bir hitabet rnei vererek talihsiz padiahn hayatta kalmas iin savunma yapt. O, zayflklar ve basmza gelen felketlerden dolay tah ttan inmelidir, fakat sadece Tannnn yarglamaya hakk olduu bir padiah lme mahkm ederseniz kendi erefinizi lekelemi olursunuz dedi. Efendisinin hayatn kurtarmak zere camiye gitmeden nce padiahn kardelerinin ve oullarnn idam edilmelerini nlemek iin saraya gitmi, ehzadeleri alarak kendi sarayna yollam ve adamlarn n muhafazasna brakmt. Nitekim Kprlnn tedbirleri sayesinde bu ehzadeler lmden kurtulmulardr. Gvenliinin rehineleri veya kurbanlar; olacak ehzadeleri Sultan IV. Mehmed Houna aratmt. Halkn temsilcilerinden haledikliini renen padiah ikyet etmeden kaderi nnde tevekkl gsterdi. Onlara, Mslmanlarn sadakatsizlii ile hakl olarak tahrik olan lh hiddetin kefareti bam zerine olsun. Haydi kardeim Sleymana gidin ve milletin sesiyle belirlenen Tannmn iradesine uyarak bundan byle Devleti yneleceini syleyin eledi. 1424 Bu szlerden sonra ebediyen dairesine ekilerek orada zevk iinde yaamaya veya ocukluunda tank olduu gibi, hcreden taht'a, tahttan hcreye hkmdar yollayan halkn an deiikliklerinden birini beklemeye balad. XLI Arkalarnda kalabalk olduu halde Camiden ta n temsilciler, Kprlolunun ehzadeleri muhafaza ettii yere geldiler Bunca vl mahpus tutulmann btn dncelerini ge evirdii ehzade Sleyman, Ne istiyorsunuz, neden rahatm bozuyorsunuz? diye gelenleri azarlad. Tabiat aabeyime size hkmetmesi iin gerekli hakk ermi, ben ise bir kede ezel gerekleri dnmek .in dnyaya geldim.

Temsilcilerden biri, Milletin sesi, Hkmdar iin bir vahiydir, Efendim; sizi OsmanlIlarn bana geirmemek Tar.rmn iradesine kar su olacaktn- dedi. Dervi hayatnn inzivasna alm olan Sultan II. oleyman kendisi iin hazrlanan taht'a korkarak kt. Fakat taht'a oturur oturmaz, sanki yasak bir eyaya dokunmu gibi, ayaa kalkt, diz kerek ramaz kld. Halk ile birlikte gelen yksek rtbeli makam sahiplerinden, subaylardan ve askerlerden pek emin olmad iin, kardeinin kendisine bir tuzak kurduunu sanyor, etrafna baknarak celltlarn nereden kp geleceini kolluyordu. XLII 1425 stanbuldaki ordu yeni padiah Devetin mhrlerini yine silerin nderi Siyvu Paaya vermeye mecbur etti. Bakentin sivil yneticileri ile barmak isteyen Siyvu Paa, yeni padiahn tahta gemesi srasnda yenierilere verilmesi det olan ulfe datmn engellemeye ve si birliklerin ncelikle bakentten uzaklamasn salamaya teebbs etti; ancak en yksek mevkiyi askerin itaatsizliine borlu olan kimsenin onlarn a gzln reddetmeye hi bir zaman.hakk olamazd. Saraynda yenieriler tarafndan kuatlnca kendisini aslanlar gibi bouna savundu; odadan odaya devam eden bir kovalamaca sonunda onalt yenieriyi yere serdikten sonra onu da ehit ettiler. stanbulda imdiye kadar meydana gelen byk isyanlarn hibirinde grlmeyen bir olay cereyan etti; Sadrzamn haremine tecavz eden yenieriler, karsnn elbiselerini kararak zavall kadn plak- olarak arkadalarnn haysz baklarna tehir ettiler; iki kzndan byk olannn kulaklarn keserek prlanta kpelerini aldlar ve en gencini kle pazarnda alt akeye sattlar. Oradan ayrlarak, kanl elleri ile Siyvu Paann taraftarlarnn evlerini yamaladlar, katliam yaptlar. stanbul birka saat iin sanki barbar bir srnn igaline uram gibi alkaland. Sadrzamsz ve ordusuz kalan padiahn bulunduu sarayn kapsnda Kprlnn vannda toplanan ulem Hz. Muhammedin yeil sancan at, minarelerin tepesinden iyi mslmanlar vatann, tahtn ve yasalarn imdadna ard. F: 90 1426 Cinayetlerinin uyandrd iddetli tepkiden ekinen yenieriler Siyavu Paanm katillerini teslim ederek kendiliklerinden sarayn nne gelerek padiahn emrinde* dzene girdiler. Aalar smail Paa birka gnlne Sadrazamla getirildi; cinayetlerine ara vermeden bu sefer eski su ortaklarn idam ettirmeye balad; emri zerine harekete geen celltlar Boazm kylarn bodurulmu cesetlerle doldurdular. XLIII Snr boyarnda st ste gelen felketler bakentteki sarsntnn tepkisi gibi devam ediyordu; uzun bir kuatmadan sonra Trklerin bat Avrupadaki mstahkem mevkii Belgrad, Bavyera Dkne teslim oluyordu. Morosininin kumandasndaki Venedikliler Dalmaya y fethediyorlar ve Arbozu kuatyorlar; Viyana Saray, Trk mparatorluunun paralanmasnda eline geecek

yerleri nceden tasarlyor; bar karlnda Macaristann btnn, Esklvonyay, Hrvatistan, Bosnay, Srbistan , Erdeli, Eflki, Bodan, Krmn yarsn ve nihayet Venediklilerin ellerine geen yerler de dahil olmak zere Yunanistan istiyordu. Bu mparatorluk kurulduu gibi abuka yklacakt. Sadece Fransa, Bb- liye bal kalyor ve II. Sleyman Hann dmanlar ile savamak zere yzfoin kiilik bir ordusunu Almanyaya yolluyordu. XLIV imparatorluk gibi harem de gya ve matem iindeydi. Sultan IV. Mehmedin oullar ve gzdeleri ya 1427 Arabistana srlyorlar, ya da Saray da hapsediliyorlard. Rebia Haseki Sultan daima kalbine hkmettii hocasndan ebediyen ayrlyor ve gzyalar iinde hayatnn son gnlerini geirmesi iin Eski Saraya yollanyordu. Onu imparatorluun gzdesi yapan btn gzelliini, enerjisini ve batan karma kabiliyetlerini hl muhafaza ediyordu. Hatlarnn zariflii, teninin parlakl, gzlerinin mavilii, altn sars salar, sesinin ahen. gi ve zeksnn derinlii, esarette bile olsa eski bir padiah uyandracak ve gizlice entrikalar evirttirecek kadar tehlikeli grlyordu. Efendisinin hibir zaman baka bir kadna hayranlk duymasna izin vermemiti. Bir seferinde Sultan IV Mehmed Kandilli'deki kasrnda cariyeleri ile elenirken kocasnn gznde, rakseden bir cariyeye kar arzu izleri sezen Rebia Haseki Sultan, harem aalarndan birine verdii emirle o cariyeyi kaza s vererek denize attrmt. Artk Rebia Glm, Eski Saravm bir ucunda ehzadelerinin idam haberini veya tahta getiklerini bekleyecekti. IV. Mehmed'in kardei olan Sultan II. Sleyman, aabeyinin saltanat dneminde hayatta kalmasn bu kadna borlu olduu iin ne ondan, ne de oullarndan alnacak bir intikam vard. Ruha sofu, yreke mtevaz, mizaa balayc olan Sultan II. Sleyman yenierilerin siyas zorlamasyla iktidara geldii iin zdrap ekiyordu. Krkbe yama kadar dnyay kknn parmaklklarndan seyretmi, sert ve dalgn grnl, esmer tenli, dervi gibi zavf, basit ve temiz alkanlklara sahip ve kendisini dine adam olan bu padiah, 428 imparatorluun bozulmu vatanseverliini din ile yourarak cidd ve yenilik taraftan bir Hkmdar olacann btn belirtilerini tayordu; imdi ona gereken tek ey byk bir saltanat dnemini yenileyecek bir Sadrzamd. Ftih milletlerin kanlmaz ve olaan bir cezas olarak, istemeyerek kendisini iktidara getiren ordunun diktatrlnden nefret ediyordu. Bu milletler, baka milletleri boyunduruk altna almada kullandklar ordunun ar istekerine boyun emek zorunda kalarak can vermilerdir. Hakszlklarnn vastas olan ordu, sonradan onlarn esaretinin vastas olmaktadr; bu olaya Tanrnn intikam olarak bakabiliriz. YRMYEDNC KTAP I Fransa, Ren kylarnda Avusturya Hanedannn.

ordular zerine drtyzbin askeriyle yklenince Trkiye yi kurtarm oldu. Fakat onu kurtarmas yetmemi, Trkiye kaybettii yerleri geri alamamtr Trklerin Viyana ile Edirne. Adriyatik ile anakkale arasndaki mesafede gerilemesine tank olan, ksa sreli ve bozgun dolu saltanat dnemlerini anlatmadan nce, tarihinin akl ister istemez. OsmanlIlar akna eviren bu an gerilemenin sebeplerini aramaya itilmektedir. Bir anlk bir bak bu sebepleri ortaya karmaya ve bir kelime ile siyas filozofa herevi aklamaya yetmektedir; sava san'at Avrupada geliirken, Douda yerinde saymtr. Batl glerde^ kafann uzuvlar ynetmesindeki srat, intizam ve kuvvet ahengiyle hareket eden, yzbinlerce askerin oluturduu dzgn ve disiplinli ordular vard. Halbuki Trkiyede hibir zaman bir btn olamayan, ktleler halinde, kahraman fakat dank ve itaatsiz bir ordu vard. stelik Avrupada ocukluklarndan itibaren sava sanat ve meslei iinde yetimi, birlikleri tarafndan tannan, zafer veya yenilgiden sadece hkmetleri veya milletleri nnde sorumlu olan generaller vard. Trkiye'de ise padiahn kaprisi veya sultan 1430 hanmn ltf ile i bana gelmi, bir gn ncesine kadar askerler tarafndan ad ile bilinmeyen, Devletin mhrlerine sahip olunca asker dehya da sahip olacana inanlan ve arkasnda yenilgi halinde kemend, muharebe esnasnda lrse cennet olduunu bilen Sadrzamlar ve Serdrlar vard. Celldn gz altnda olan bir Sadrzam mutlak kudret ile OsmanlIlarn bakumandan oluyordu. Son olarak Avrupada talyan i harplerinde doan, Ispanyada gelien, Fransada tamamlanan, Almanyaya gtrlen, Macaristana, Lehistana, svee, Rusyaya yaylan sava sanat, ayn ada bir arada ortaya kan Montecuculliyi, Veteraniyi, Condyi, Trennei, Lorraine Dkn, Saksonya Elektrn, Sobieskiyi, Demirba Charlesi, Deli Petroyu ve nihayet Savoie h Eugne i yaratmt. Avrupann koruyucu dehs OsmanlIlarn son Viyana seferinde Batnm karlat tehlikeleri dengeleyecek ekilde bu kumandanlar ortaya karm gibiydi. Almanyann talihi ona btn bu kumandanlar iinde en fazla ekinilen Savoiel Eugnei vermiti. II Savoieh Prens Eugne, Tarihin nceden ortaya kard ve lh Takdirin tabiata ve cemiyete ramen nne geilmeyecek bir ekilde yolunu at kiilerden biriydi. Dedesi o zamanlar Savoie Dk, babas SoisSons Kontu, annesi de Kardinal Mazarinin yeeni gzel Olympe Mancini idi. Soissons Kontesi XIV. Louisnln saraynda baz zehirleme olaylarna ad kart 1431 iin adl takipten kurtulmak zere Bruxellese kamt. Doutan irkin, sakat omuzlu, uzun boylu olan olu gz kamatrc simas ve vaktinden nce gelimi ze. ksma ramen askerlie lyk grlmedii iin kiliseye verilmiti; sava mizac ve ana kar duyduu ihtiras manastr kelerindeki bu mnzevi hayata isyan etmesine sebep oluyordu. Btn hayallerinde ve almalarnda

Plutarquem hayatlarn anlatt kahramanlar taklit etmeye alyordu. Gelecekteki kilise ii grevini garantilemek iin verilen Savoie Abbesl nvanna ramen XIV. Louisyi, bir bln bana gelmek iin sktryordu. Belki, orduyla uyumayan bir yabancya kar kraln duyduu nefret, belki de Fransada gelimeye meyilli olan Savoie ailesinden birine kar Sava Bakan Louvoisnn kukusu. Prens Eugenei kraln hizmetinden mahrum etti. Orduya kabul edilmemesi Prensin kalbinde krala kar ok ac t i r duygusunu uyandrd; XIV. Louisnin amansz bir dman olacana dair yemin etti. an ve hrete kar duyduu ak ile nefret ve intikam ihtirasnn iki itici gc oldu. Baz insanlar kendileri hakknda yanlanlara sonradan ok ac dersler vermitir; Savoie Abbesi dc bunlardan biriydi. Viyanaya gitmek zere lkesini terketti; orada i.krabas olan mparator Leopold onu hararetle karlad. Trklere kar dzenlenen seferde Lorraine Dk'niin ve Sobieskinin emrinde gayreti ve akll ynetimi ile dikkati ekti, Viyananm kurtuluundan Sonra dragon svarileri alaynn kumandanlna getirildi. Macaristan daki muharebeler sonunda byyen ad onu mparatorluk ordular generallie getirdi. 1432 Eritii parlak am yaralamak isteyen Louvois, XIV. Louisnin azndan, Fransz olarak domu fakat yabanc ordularda hizmet gren generallere kar ebed bir srgn cezasn getirtti. Bunu duyan Prens Eugne ' stediini yapsn, ona ramen Fransaya gireceim ve beni tanmayanlara korkulu ryalar gstereceim demitir. Nitekim Fransann imtiyazl eyaleti Dauphin de meydana gelen olaylar ve mparatorun mttefiki Piemonteiilerin marur generalin kumandasnda o eyalete yaptklar istil hareketi tahminlerini dorulad. XIV. Louisve inatm gibi Avusturya mparatorluunun bakumandan oldu; hareketlilikte Byk Condye ,ihtiyatta Turennee, (*) tbiyede Montecuculliye, sebatta Sobieskiye yetiti, Macaristanda, Ren de, Fransada, Ispanyada, Tunada srekli muharebeler iinde geen bir hayat yaad ve zaferleri ile kiiliinde Annibal, Sezar ve II. Frederiki birletirdi. Sobieski hristiyanln kalkan olmutu; Savoiele Prens Eugne OsmanlIlarn felketi olacaktr. Bir adamn imparatorluklarn kaderi zerinde ne dereceye kadar sz sihipi olaca bilinemez. Prens Eugne bunu hem Franszlara, hem spanyollara hem de Osmanllara gsterecektir. III Sultan II. Sleymann ilk saltanat gnleri onu lahta geiren yenierilerin hkim ve oynak saltanat (*) Ayn ada yaam byk Fransz kumandanlar. 1433 oldu. Zulmlerinin aralar ve kurbanlar olan bir sr veziri ve aay baa geirdiler ve sonra katlettiler. Zeks ve enerjisi ile bu nari'klklan nleyecek tek adam olan Kaymakam Kprliiolunun srlmesini saladlar. Srgn sayesinde efendisine ve vatanna hizmet iin uygun zaman huzur iinde bekledi. Halkn ve ulemnn askerin babozukluuna kar gsterdii tepki Saraya nefes aldrnca, smail Paa adnda

bir ihtiyara Devletin mhrleri yolland. Bir sepicinin olu olan Mehmed Efendi eyhlislm seildi. Yenierilerin son aas halkn destekledii celltlar tarafndan askerlerinin gz nnde idam edildi; Siyvu Paann kaatilleri, karsna ve kzna tecavz edenler Atmeydan nda asldlar; bir mddet devam eden tedhi kladan kan ayaklanmay yeniden yerine sokmay baard. Bu aziller, tyinler, karlkl katliamlar devam ederken Venedikliler Yunanistann ve Adalarn fetih ve igalini tamamlyorlard. Macaristan, Bosna, Dalmaya, Teselya byk paralar halinde imparatorluktan koparlyordu; btn Anadolu da ayaklanmt; Sadrzam da o yanda, bir eliyle Taht ayakta tu tmak, dier eliyle snrlar kollamak iini beceremiyeceini anlaynca altm gnlk bir iktidardan sonra yerini, Belgradda Kara Mustafa Paay idam ettirmi olan anakkale Muhafz Mustafa Paaya brakt. Bu Sadrzam, Kandiyede ayaklanp Serdr Zlfikr Paay ve dier nemli kumandanlar katletmi olan garnizonu itaat altna almak zere Kprlolunu srgnden geri ard. Temevarda da asker, maann ge datlmasn bahane ederek kumandann ldrmt. Tuna ordu1434 sunda isyan eden kumandanlardan biri olan Yeen Os. man Paa emrindeki birliklerle Belgrada yryor, Divan tarafndan atanm olan Seraskeri yenierilerin mutlak desteine dayanarak kstaha azlediyordu. Tu. a ordusunda devam eden bu dzensizlikler Belgradjn kolayca AvusturyalIlarn eline gemesine sebep oldu; Prens Eugene bu muharebe esnasnda ilk yarasn ald. Ayn anda Ruslar Prens Galitzin kumandasndaki ordular ile Krmllar Urkapya kadar kovalayacaklardr. Belgradn dmesinden fevkalde endielenen Padiah Edirneye gelerek Avrupa snrlarndaki olaylar daha yakndan incelemeye balad. Taze birliklerle kuvvetlendirilmi olan Ordu peinden geliyordu. mparatorluun en salam ve en gl mttefii olan Krm Han Edirneye arlmt; II. Sleyman onu, Anadoluda yenierilerin isyann devam ettiren Gedk Mehmed Paay ve Tuna kylarnda Gedk Mehmed ile ibirlii yaparak ayaklanm olan Yeen Osman Paay ezmek zere grevlendirdi. IV Devletin Avrupa ve Asyada byle alev alev yand bir devirde Avusturya ile bir bar anlamas art olmutu. Sultan II. Sleyman bar grmelerini, uzun yllar Fransa ve ngilterede elilik yaparak Avrupa siyaseti ile yorulmu Zulfekr Efendi ile Bb- li'nin tercman Rum Moro'kordato adlarnda iki byk diplomata emanet etti. Viyana'ya gelen iki eli, Avusturyann ar talepleri karsnda armadlar. Daha nce Fransa elisi Guilleragues, Avusturyay zor1435 lamak iin XIV. Louisnin ikiyzbin askerini Reni ge. irmeye hazr tuttuunu bildirerek onlar uyarmt. Eliler Avusturya'nn ordularnn byk bir ksmn Tunanm teki tarafnda tutmak zorunda olduunu biliyorlard. Avusturya, Bb- linin Macaristan Esklvonyay, Bosnay, Srbistan, Erdeli Eflki Bodan, ve Basarabyay kendisine, Yunanistan ile Dalmaya-

j da Venedik e tamamen terketmeini istiyordu. Bb- liden zorla geri istenen bu topraklar Trklere es/ki enerjilerini kazandrd. Btn stanbul byk bir utan iinde kvranyor, eyaletlerde silhl ordular tekil ediliyor ve Padiah, atalan gibi, bizzat sefere karak dininin intikamcs veya ehidi olacan sylyordu. XIV. Louis bu vatanseverlik akmn, Bb- liye btn Macaristan vaad ederek, kkrtyordu. Bu ittifaktan cesaret alan Padiah Edirneden Sofyaya geldi ve Recep Paay Serdr olarak tyin ederek ordularn Macaristana gnderdi. Macarlarn kalbinde mill bamszlklarnn htrasn temsil etmek isteyen II. Sleyman, eski Kral Tekeliyi znikteki srsn yerinden aldrm, Ordunun nnde bir arabaya koydurmu, yanna da hl eski krallarna bal Macarlardan meydana gelen bir maiyet vermiti. Ypranm olan eski Kral ocuklar iin bir krallk elde edecei iin kendi kendine seviniyordu. Fakat hayl ksa srd. Bade Prensi tarafndan kumanda edilen imparatorluk ordusu Belgraddan ayrlm, hristiyalar iin bir sr bozguna sahne olmu olan Morava nehri kylarnda beceriksiz Osmanl kumandann bekliyordu. Ni yaknlarnda onbin Trk, Avusturya topusunun atei altnda birka saat iinde 1436 imha oldu. Galipler kaanlarn ardndan Bulgaristann mstahkem mevkii olan Nie girdiler. Geri ekilen orduyu Sofyada karlayan Padiah Recep Paay urad bozgundan dolay idam ettirdi. V Franszlarla Ren zerinde savamak mecburiyeti Avusturya ordusunun Niden daha ileri gitmesine engel oldu. Bu devlet de en az Osmanl mparatorluu kadar bara ihtiya gryordu. Krmllar ikiyzbin Rusu Urkapda kahramanca ezerek yok ettiler; elde ettikleri zaferden istifade etmek kabiliyetinden yoksun olan Lehliler, i kavgalarda btn kahramanlklarn harcyorlard; Avusturya Kuzeyli komularndan hibir ey mit edemezdi. Tehlikenin bykln kavrayan Sultan Sleyman Kandiye'den OsmanlIlara eski saadetli gnlerini yaatacak olan tek vezirini artt. nc Kprl nihayet sadrzam iln edildi. Kprlolu adyla, faziletiyle, siyasetiyle, cesaretiyle, lkesinde cereyan etmi olan karklklardan salanm tecrbesiyle ve doutan sahip olduu sava dehsyla Osmanllarn vatanseverliklerine cevap veriyordu. Divan toplantsnda yapt ilk konuma dinini ve vatann bir felket an gibi uyard. En tehlikeli zamanlarda grev bana arlan Devlet adamlarnn btn siyaseti, milletin kurtulacana dair mit vermektir; kim fazla gven salarsa o en mahir olandr. O da kurtulu vaad etti; ve vaadinden kurtulu dodu. mparatorluun eski birliklerinden kalan en seme ellibin asker ksa zamanda stanbula arld ve Kprliinn 1437 kumandasnda Ni ve Bulgaristan' kurtarmaya yol* land. Yirmi gnlk kuatmadan sonra bu nemli kale Viyana mdafii Stahremberg Kontnun elinden alnd.

Kprlolu Fzl Mustafa Paa sekiz gn sonra Belgrad nnde gzkt. ehrin cephaneliinde patlayan bir bomba cephanelik ile birlikte surlarn da bir ksmn havaya uurdu. Kprlolu ererin banda alan gedikten ieri dald; ehir Trk bombalarndan v a r y a r y a yklmt; panie kaplan A v u s tu r y a lI la r Trklerin klcndan kurtulmak iin kendilerini Savava i.ttlar. Etrafta sekizbin ceset yatyordu. Kprlolu AvusturyalIlarn aknlndan istifade ederek Temevara taze kuvvetler ve cephane gnderdi Her biri un uvallar ykl bir at gtren beyz yenieri kalede lfcla mcadelc eden bin Trk askerine hayat verdi. Alk o kadar korkuntu ki, konvoy ieri girer girmez kuatlanlar, unun pimesini beklemeden uvallarn zerine atlyorlar dilleri ile unu yalyorard. Tunann btn adalar Osiyek de dahil olmak zere Sadrzamn hkimiyetine girdiler. Dier tarafta da Tekeli onaltbin yenieri ile glenmi bir ekilde len d i askerleri ile Temevar geitlerinde AvusturyalI general Heusleri bozguna uratyor, tutsak alyor ve bir mddet iin Erdelde stnl eline geiriyordu. Devletin intikamcs nmn kazanan Kprlolu Macaristan zerine ikinci bir sefer hazrlamak zere Edirneye geldii vakit, d seferlerin hepsini suya d.ren Sultan II. Sleymann lm ile karlat. Sultan Sleyman Hsn, taht kurtarmaktan ziyade p memnun etmek iin alp, bir aziz gibi hayata 1438 gzlerini yummutu. Saltanat dneminin en hayrl ii Devletin bana brakt Sadrzamn seilmesidir. Saray iinde karkla meydan braklmadan Sultan II. Ahmed Tahta geti. len padiahn kardei olan Sultan Ahmed, rs hkmdarlklarda kaderin Devletin bana ac bir istihza ile getirdii kiilerdendi. Dnmekten, iradeden, sz sylemekten ciz, tamamen gzdelerinin, kadnlarnn ve vezirlerinin tesirinde olan yeni Padiah, gerek Divan toplantlarnda, gerekse halkla olan temaslarnda her eye ban eerek anlalmayan kelimelerle cevap verirdi. VI Kprlolunun Tunava hareketinden birka gn nce, Sadrzamm itibarndan kskanlk duvan gzdeler, Efendilerini, Kprlolunun IV. Mehmedin olu Mustafay onun yerine Tahta karacan syleyerek dedikodu yapmaya baladlar. Saf Padiah Sadrzamna iftira atanlara her zaman olduu gibi inand; kzlaraasna emir vererek, Sadrzamm nemli iler bahane edilerek Saraya arlmasn ve uygun bir anda bodurulmasn istedi. dairelerde bir perdenin arkasnda bulunan bir dilsiz, kzlaraas ile Padiahm uzun konumalarndan kukulanarak perdeyi aralad ve hareketlerden Sadrzamm idam edileceini sezdi. Gizlice Kprloluna bal olan dilsiz hemen Sadrzamm sarayna kotu ve hayatna kar hazrlanan suikasttan Kprlolunu haberdr etti. Saraya gitmek zere henz atma binmi olari Kprlolu bu ihbar zerine atndan indi, Divanda 1439 ok ii olduundan u anda Padiahn arna gelemeyeceini

syleyerek sarayna ekildi. Ordunun btn 1 umandanlarm yanna artt ve gayet mtevazi bir ekilde, deersiz bir gzdenin kksanl uruna ban vermesi mi, yoksa Taht'n, Ordunun ve mparatorluun selmeti uruna ban muhafaza m etmesi gerektiini sordu. Bu szler zenine kzlaraasna kar umum bir nefret l koptu; onun hayat, zafer ve Devlet demekti. Bakumandanna kar dzenlenmek istenen iuikasti renen Ordu, Sadrzamm ellerinde zorlukla zaptediliyordu. Kprlolu, Padiah iin tehlikeli olabilecek bu ayaklanmay bastrmak bahanesiyle birka gn daha Saray'a gitmedi. Askerlerin kendisi va Kprlolu arasnda tercih yaparken ?sla tereddt etmeyeceini anlayan kzlaraas sonunda Padiah tarafndan, lzm zerine, kafasnn vurdurulacama ka aat getirince bir gece hzinesini de yanra alarak geldii yer olan Habeistana kat. VII Galip geleceklerine yrekten inanm yzbin kii Sadrzamm nderliinde Belgrad zerine yrmeye balad. Yannda yetmibin kiilik ordusuyla Petervaradinde bekleyen Bade Prensi korka korka Semlin zerine yrmeye balad. Kaleyi Osmanl birliklerinin oktan igal ettiini grnce, nehrin kysnda harap olmu Salankamen kalesinin nne ekildi. Sadrzam AvusturyalI prensin peinden gidiyordu; asl orduya erimek iin Petervaradinden kan Avusturya birliklerini korkusuzca kuatt. Bebin AvusturyalI sipahileJ440 rin kllar altnda can verdi. Fakat, elde kl yenierilerin banda Bade Prensinin kuvvetlerine kar yapt saldr esnasnda alnndan yedii bir kurun hem hayatm hem de zaferi elinden ald. Atndan dt grlnce muzaffer Osmanllar rasnda aknlk, cesaret krlmas ve bozgun bags*erdi; bu byk ordunun sanki ruhu kaybolmutu. Trkler bozgun halinde Tunann balkl kylarna doru ekilmeye baladlar. Yukardan Avusturya topusunun, arkadan Tunann dalgalarnn arasnda kalan yirmibin yenieri sabah elde ettikleri zaferi akamleyin hayatlaryla dediler. Yzelli para top, onbin adr, ordu hzinesi ve Rumeli ile Anadolunun her eyaletinin yzlerce sanca gnmze kadar Bade eyaletinin bakenti Karlsruhe'nin muzaffer kubbelerini sslemitir. Ancak onbin Alman da Salankamen nlerinde hayatlarn kaybetmiti; bu zafer her iki Devlete, dklen kandan baka birey salayamad. Btn Trkiye Kpriilolu Fzl Mustafa Paa'nm arkasndan vatan kahraman ve din ehidi olarak gz ya dkt. Ondan oonra Osmanllar, Taht ve orduyu kurtaracak hi kimse gremiyorlard. Harem Sadrazamlk grevini zerine ald. Gzde cariyeler ve hadmlar II. Ahmete bir arabacnn olu olan Arabac Ali Paay tavsiye ettiler. Yedi ay sonra yerine alk Ali Paa Sadrzam oldu VIII XIV. Louisnin ordular Ren zerinde bastrnca Tuna boylarndaki sava canlln kaybetti. Fransa elisi alk Ali Paann Avusturya ile bar anlamas yapmasn nlyordu. Kprllerdcn sonuncusu tarafndan alevlendirilen vatanseverlik atei, Sadrzam'm

lmnden sonra meydana gelen k yznden, bilhassa Anadolu eyaletlerinde parlamaya balamt. Bursa'l Msr Efendi adnda bir molla, dervi kyafetine brnm binlerce adam din ve vatan uruna ayaklandrm, anakkaleyi aarak Edirne zerine yryordu. Edirnede II. Selim Camiinin avlusunda karargh kuran derviler Padiah ve vezirleri hristiyanlar nnde tandklar ekingen tavrlardan dolay durmadan knyorlard; elden giden Macaristan kurtarmak ve ehit edilen mslmanlann intikamn almak zere kendilerine silh datlmasn istiyorlard. Mollann tehdit edici kehanetleri halk huzursuz etmeye balaynca, Sadrzam onu Bursaya srmekte bir hayli zorluk ekti. Msr Efendi orada durmadan tahriklerine devam etti. Bursa bapiskoposu ile dostluunu devam ettiren Msr Efendi Hz. sa ile tamamen ayn fikirde olduunu iln etmiti. Mutaassplarn isyanndan sarslan Sadrzam, yerini Bykl Mustafa Paaya brakt. Erdele yaplan neticesiz bir sefercen sonra Bykl da azledildi yerine Srmeli Ali Paa Sadrzam oldu. Bu Sadrzamm dneminde gzel Sakz adas Venediklilerin eline dt. Her yl olduu gibi Hacca giden kervan Mezopotamya'da Araplarn saldrsna urad ve ancak fidye alnmak suretiyle serbest brakld. Bir adann kaybedilmesinden ok daha fazla ar bir hakaret saylan bu olay btn OsmanlIlar ayaklandrd. Sultan II. Ahmet keder ve yalnzlk iinde ld. F : 91 1441 1442 IX Taht zerindeki rekabet Divan kartrd. Ynetimde kendisini serbest brakan bir budala padiahn hkimiyetine alm olan Sadrzam imdi de bir ocuun saltanatnda ayn iktidann srdrmek istiyordu. eyhlislm, paalar ve yenieri aalarn toplayarak II. Ahmetin henz beikte olan olu brahim'in Taht'a geirilmesi halinde Devlet zerindeki etkilerini hibir zaman kaybetmeyeceklerini belirtti. Taht'layken len bir Padisahm olu olan bu ocuk, milletin .radesiyle Taht'tan indirilmi bir Padiahm olu olan Sultan Mustafadan daha fazla Padiah olmaya hak . azanmtr, diyordu. Ortaya srlen iddialar ve tertipler devam ederkc. J'aht zerinde rs haklarn kaybetme durumuna d. j>en Sultan Mustafa Kapuaas tarafndan uyarlmt; bunun zerine hemen Sarayn avlusunda iolanlannn, yenierilerin ve halkn nne kt ve herkesi artt. Saray'dan ve bahelerden ykselen alk sesleri tertipilere faka bastklarn ve padiaha itaat ile lm arasnda tercih yapmak zorunda olduklarm gsteriyordu. Sadrzam, mparatorluu elinden almak iin gizli tertipler peinde koarken, imdi Taht salonunda tahtna oturmu olan Sultan Mustafaya bit etmek iin herkesten nce davranmak istiyorlard. Sltan Mustafann grnmesi bile OsmanlIlarn gzlerini, kalplerini ve kollarn fethetmesi iin yetmiti. X Bu hkmdar hayatnn en taze ve en gl devrini

yayordu. Annesi Rebia Glm Sultann btn 1443 gzelliini alm gibiydi; tatllk dolu baklar gzlerinin ateini bir nebze olsun hafifletiyordu. Boyu uzun, hareketleri ahenkli ve asil olup, yreindeki iyilii davranlar ile dar vuruyor, bam bir hkmdardan ziyade sava bir kahraman gibi tayordu; babas IV. Mehmedin Tahttan indirilmesindenberi Sarayn kklerinde geirdii uzun mahrumiyet yllan ekiciliinin zerine az da olsa merhamet glgesi dryordu. Onu ocukken babasnn yannda at srerken grm olan eski askerler, yllardan sonra olgunlam hatlann grnce gz yalarm tutamyorlard. Amcalanni saltanat dnemlerinde geen nispeten hafii mahrumiyet yllarnda Sarayn bahelerinde bile at, silh kullanmasn ve asker konularda kendini eitmesini salamt. Atn ve klcn Osman Bein hr oullan gibi ustalkla kullanabiliyordu. Hrriyet havas ile birlikte sava da teneffs eder gibiydi. Divanda, askerlerinin ve halkn arasnda il>k sz Devletin dmanlanna kar bir sava l eklinde olmutur. Edirnede Taht a geiinin ertesi gn len amcasnn ad altnda hkm sren ve imparatorluu satan Fatma Sultann yarattklar Sadrzam, eyhlislm ve Kzlaraasn azletti. Gizledii serveti Devlet hzinesine yaklaan Fatma Sultana lm ile servetinin Devlete teslim edilmesi arasnda bir tercih tannd. Devlet hzinesine iade edilen servette yirmi milyon ake ve deeri llemeyecek kadar kymetli mcevherat vard. Kzlaraasnm hizmetkr olan altm bakire cariye elinden alnd ve Devletin hizmetindeki yksek rtbeli subaylara satld. Sultan Ahmet in lmn ilk defa Sultan II. Mustafaya bildirerek onun 1444 Tahta gemesini salayan harem aas Kzlaraalna getirilerek taltif edildi. Efendisine daha sonra felket getirecek olan lalas Fevzullah Efendi eyhlislmla atand>. Sadrzam Srmeli Ali Paa sudan bir sebep yznden boduruldu; asl sebep mparatorluun bana geecek olan iki rakip arasnda tercih yapamamas ve ekingen davranmalyd. Bosna belerbei Elmas Mehmed Paa Sadrazamla getirildi. Kprllerin dehsna sahip olmayan bu Sadrzam bir klenin sadakatine, bir askerin cesaretine ve bir mslmamn doruluuna sa. hipti. Denizde ve karada slmiyete nemli hizmetlerde bulunacak gl insanlara ihtiya vard. Sultan II. Mustafa btn iyi niyetiyle byle adamlar hizmete aryordu. Tesadf Tunus Trk korsanlarndan olan \ yirmi deniz savanda ald yaralardan dolay Mezomorta (yan l) diye anlan Hseyin Paay karsna kard. Cahil ve ekingen Kapdan- Derylarm emrinde ok ncedenberi mehur olan Mezomorta Paa kendi kumandasna bir filo verilmesini istiyor, Sakz adasn Venediklilerin elinden kurtaracan sylyordu. Bir gn Divan toplantsn grnmeden kafes arkasncan izleyen Padiah, Paann srarlarn ve vezirlerin redlerini iitmi, deniz kurdunun sesinde grleyen gvenden ve enerji dolu ifadesinden ok etkilenmiti.

Hemen kafesi kaldrm ve Mezomorta Paamn cretimi ispat etmesi iin istedii her eyin verilmesini Divan'dan istemitir. Gece yars Paa'nn deniz piyadeleri tarafndan sessizce istil edilen Sakz adas yerli Kum ahalinin de yardmyla Venediklilerin elinden k1445 mt Mezcmorto Paa stanbula, gverteleri zincire vurulmu ltin tutsaklarla dolu gemileri ile dnd. Padiah, Sakz kurtaran adama Kapdan- Deryhk Unvanyla deniz zerinde her trl otoriteyi verdi. XI Mezomorto Paa deniz kuvvetlerini yeniden tekiltlandrrken, Sadrzam Elmas Memhed Paa ellibin adamn banda Tunay ayor, Lippa kalesini kuatyor ve Veterani ile Saksonya Elektr Frederic Auguste kumandasndaki Avusturya kuvvetleri ile savaa tutuuyordu. Trklerle savaa savaa yeni tbiveler ortaya karan Almanlar sipahilerin kahramanca saldrsn krmak iin kare eklinde salam bloklar tekil ediyorlard; nitekim Osmanllarn ilk saldrlar tam bir baarszlkla sonuland. Sultan Mustafann ordusunda maneviyatn bozulmas ve ka balamt ki, Padiah yaln kl askerlerinin bana geti, geri dnenlerin yzne vurarak Almanlara kar saldrya tevik etti ve yenierileri dman bloklarnn arasnda kalan boluklara evketti. Kendisi de ate ve demir arasnda kaldndan artk zaferden baka bir dn yolu olamazd. Kaln bir duman perdesi arkasnda btn gleri ile birbirine girmi iki ordudan hangisine zaferin g.ecei uzun mddet anlalamad. Sultan Mustafann en kahraman paalar geriye ekilmeye balamlard; ahin Paa vurumann dna km olan basz askerlerini toparlamaya alyordu; sadece Padiah lmek veya yenmek iin direniyordu. Kumandanna ac 1446 bir fke ile, Ne yapyorsun ahin? diye haykrd, Sana bu ad bunun iin mi verdiler? Marur ahin dmannn bana saldrr! Kahpe gibi kaarak dier kahpelere de rnek oluyorsun. Padiahlar lmek isterken yaamay dndklerinden dolay utan duyan yenieriler ve ahin Paa yeniden savaa katldlar Mehur Alman generali Veterani bir kurunla ar ekilde yaraland; askerleri onu bir saman arabasnn zferine yatrarak emirlerini almaya devam ettiler; yarasnn zorlamasyla sava alanndan ekildiinde zafer artsk tamamen Sultan Mustafa'nn olmutu; bir kargaalk annda Trklerin eline geen Veteraninin katas kesildi. Onbin Osmanl da AvusturyalI cesetlerin yannda cansz yatyordu; kolunun gcn denemek ve talihini snamaktan memnun olan Padiah Eflk zerinden Edirneye gelerdk kazand zaferi kutlad ve Ijyk tasarlarna lyk bir orduyu yeniden tekil etmek zere derhal almalara balad. XII Ertesi yl (1696) ilkbaharnda yzbin eri ile Macaristana girdi. htiyar Tekeli daima kendisinden kaan taht kovalamak ve Padiaha hristiyanlarm laktiklerini gstermek zere ona refakat ediyordu. Searm Romallar gibi davranan Trkler kece bucakta kalm mstahkem mevkileri tek tek ele

geiriyorlar, sava iin uygun zaman kolluyorlar ve talihsizlik halinde hemen geri ekiliyorlard Kuvvetinden dolay Trkler arasnda Nalkran ciye adlandrlan Saksonyal Frederic - Auguste, Ola fundalklarnda Osmanllara saldrmak zorunda kald. 1447 Frederic - Auguste onbin atlsnn banda Osmanl kararghnn tabyalarn ve itlerini ap Padiah'n otana doru yaklarken, Sadrzam Elmas Paa ve Ye. iieri Aas ile beraber kar hcuma kalkan Sultan Mustafa, sekizbin Alman atlar zerinde imha etti, geri kalanlar fundalklara doru srd. Avusturya ordusunun toplar ile binlerce tutsak Ola zaferinin ganimetleri oldu. Sobieskinin lm le boalan Lehistan Tahtn ele geirmek iin sabrszlanan Frederic /uguste ILMustafay seferinde rakipsiz brakarak ekip gitti. Onun yerine geen Caprara Kontu, hkmetinden kalelere ekilmek ve sadece snr boylarn pzlemek emrini ald. stanbul bu sefer Sultan II. Mustafann kiiliinde hem Padiahn hem de muzaffer kahramann barna basyordu. Kutlama trenleri Kanun Sultan Sleyman dnemini hatrlatyordu. Olata ele geen toplar ve tutsaklar Padiahn arkasndan zincire vurulmu olarak geliyordu. Otuz yanda Almanya'nn en mehur ilki kumandanna galip gelmi. Tuna ze(rinde rakipsiz kalm,, Sobiesk'jmn lm ve kanl olaylara sahne olan kral seimi yznden Lehistan cephesinden kurtulmu, mparatorluun kn durdurarak OsmanlIlarn hayranln kazanm, Riswick anlamas ile henz savatan km olan Fransann gl desteini elde; etmi, Almanya ile onun rrasnda bar salamak iin arac olmak isteyen ngiltere ile Hollandann teklifleriyle karlam olan Sultan Mustafa byk bir satanat dneminin btn teminatn elinde tutuyordu. Daha nce bahsettiimiz fakat onun adn pek az iittii Savoieli Prens Eugene btn bu iyi talihi tersine evirecekti. i 448 Sultan II. Mustafa stanbul'a rilletine gzkmek ve Eypsultan trbesinde atas Osman Eein klcm kuanmak iin gelmiti. Bir mddet sonra yzellibin askerin banda, yannda ihtiyar Tekeli olduu halde lakenti terketti. Veteraniden sonra Ordunun banr. geirilmi olan Prens Eugne Segzedinde Trkleri bekliyordu. II. Mustafa nn yaklamas zerine sanki sayca stnlkten ekiniyormu gibi briz bir ekingenlikle Tisa nehrine doru ekildi. Fakat dehs sayca stnl eitliyordu. Osmanl Ordusu Tisa kysnda Zentada karargh kurmutu. Nehrin teki tarafnda saldrya ok ak olan Osmanl nc kuvvetleri Prens Eugne, in atllar tarafndan o kadar mkemmel bir ekilde sarldlar ve imha edildiler ki onaltbin Trkten sadece bir kii kurtulup bozgunu Sadrzama anlatabildi. Azledilip, idam edileceinden korkan Elmas Paa haberciyi lmle tehdit ederek susturdu ve hatasn Efendisinden gizledi. Bu arada nc kuvvetlerinin imha edildiinden haberdr olmayan Padiah yiizbin askerini Tisann

kar kysna geirmek iin kpr yaptrtmakla megld. Elmas Paa bin trl dalavere ile bu geii yavajlat| trmak ve engellemek istiyordu. Sonunda pek balam olmayan ve ancak enlemesine drt askeri alabilen bir kpr ordunun geiine sunuldu Padiah ilk olarak gemek isteyince Elmas Paa atnn yanna geldi ve dizginlerinden tutmak istedi; iddetle Sadrzamn geri eviren Padiah, Paann derhal ordunun gemesi iin gereken emri vermesini istedi. XIII 1449 Byle bir kalabal Tisann kar kysna geirmek iin en az iki gn, iki gece gerekiyordu. Padiah, Ordu'nun esas kuvvetinden iyice ayrlp gr dnda bi yerde Otam kurdurunca, ok muhtemel bir bozgunu grm gibi olan ve hi olmazsa ordunun yarsn kurtararak Tisanm arkasnda gl olabilmek iin lm bile gze alm olan Elmas Paa kumandanlara vc yenierilere kprden gemeyi menetti. Uzaktan, nehrin geilmesinin durduunu farkeden Padiah Sadrzam'a durmadan haber gndeelek onu itaate zorluyordu. Elmas Paa, Burada elimce klcm bir asker gibi ehit olmak, kar kyda aalk bir kle gibi bodurulmaktan bin kat daha iyidir diye cevap veriyordu. Bir tepenin zerinden, nehirin ikiye bld Osm a n lI Ordusunun a n la lm a y a n teredddn seyreden Prens Eugcne, kprnn Osmanl toplarnn arln-: Can iyice kmesini bekledi; Elmas Paanm iyi korura n ordughnn arka tarafna doru yavJd, toplarm :aten ireti duran kprnn zerine evirerek btn alaylarna hcum emrini verdi ve birliklerini dayanlmas mmkn olmayan bir cesaretle ileri srd. Her taraftan sarlan karargh bir mddet sonra bir insan mezbahasn andmyordu; btn mitlerini kaybeden ve nihayet bakumandanlannm ihanetini farkeden yenieriler, tamamen imha olmadan nce Sadrzam katlettiler. U saat sonra son fertlerine kadar hepsi Prens Egenein top mermileri altnda can vermi ve dmana cesetlerinden baka ganimet brakmamt. aresizlik iinde ordusunun imha ediliine tank olan Padiah o gnn akam Tenevar yolunun kenanndaki bataklklara ekildi. Bataklk araziyi kapla1450 van sazlk iinde rehberleri Padiahlarn kaybedince arabalarn, adrlarn, yklerini terketti ve btn gece adeta tek bana bataklk iinde dolat durdu. Gn doarken bir yl nce Saksonyal Frederic Augustei yendii ve kartt sava alann byk bir hzn iinde seyretti. zerindeki kymetli elbiseleri kartarak bir Macar obannn abasn giydi, hizmetkrlarn yanndan uzaklatrarak, onu Alman svarilerinin takibinden koruyacak tek yer olan Temevara doru at kopard. Urad yenilgiden dolay son derece zgn olan Padiah Temevar kumandannn, Alman topusundan kaan askerlerine kapy amamasn emretti ve gn gece hibir ey yemeden karanlk bir odaya kapand. Bu ekilde yas tutarken, Tisa nehrinin takn olmasndan dolay Prens Eugenein top ateinden kurtulmu

olan ordunun dier yars bataklklarda ldn sandklar Padiahlar iin gz ya dkerek yava yava Temevar kalesi nnde toplanyordu; ilerinden tazs Padiah'm tutsak dtn ileri sryordu. Nihayet nc gn sonunda askerlerine gzkmeye karar verdii vakit, ordunun iten geler. sevin iklan bir nebze aclarn dindirdi; sadece bir orduyu kaybetmiti halbuki ordusunun dier ksmn, hzinelerini ve milletinin kalbini muhafaza edebilmiti. Sadece Sadrzam r mitsizlii yznden uranlan, Padiahm asla hak etmedii bir felket iin hi kiir.se Onu korkaklk veya tedbirsizlikle sulayamazd. Birimlerinin banda artk ssz olan Belgrad ve Edirne voln tuttu. XIV Savoiel: Prens Eugenein klc Me kazanlan Zenta sava Batda hristiyanlarn urad ikivz yl'k yenilgilerin intikamn almt. Prensin ad yeni bir Godefroy do Bouillon gibi Tunadan Sen ve Tiber e V.adar her tarafta yanklanyordu. Zcntanm mahir ve mutlu galibinin ad airlerin msralarnda eski zaman efsane kahramanlan gibi sk sik geriyordu Hristiyan topluluklarda Zenta, siyas bir zaferden ziyade Hz. sa'nn Hz. Muhammed zerinde kazand kesin bir zafer olarak kabul gryordu. Byle davlar muzaffer klan kiiler vefal dindarlar tarafndan bir kahramandan te. Tanrnm yekvcut olduu insanlar olarak takdir edilirler. Ele geen ganimetler ok deerliydi kiyz top, bycek bir orduyu uzun bir sefer boyunca doyuracak ykler ve yiyecekler, at veya kz koulmu onbir araba, garip grnleri ve sesleri ile Avmpaya dehet i almas iin Asyann bir ucundan getirilmi altmtin deve, ikiyzbin askerin malar*nn tu tan kadar r.akit para, Padiah'm altn yaldzl saltanat arabas ve .ihayet Sadrzamn cesedi zerinde bulunan Devletin mhr Prens Eugenein ve Viyana imparatorluk hzinesinin sava ganimetleri oldu. Bu yenilginin sebenini Sultan Mustafann beceriksizliinden veya cesaret eksikliinde deil de kaderde aramak daha doru olur. Elmas Paann sol tarafndaki tepeler zerinde grnen Prens Eugenein bayraklar dmann yaklatn gsterdii vakit, Alman ktalarnn yaklamasn beklemeden kprden 1452 re devam etseydi ve Padiah kar kyda mahsur kalmasayd belki de btn ordu, hatta o sava kurtarlabilirdi. Hem Padiahn hem de Sadrzamn direnmek iin geerli sebepleri vard, yleki biri Tisay gemede, dieri orada kalmada yarar gryordu; fakat her ikisi de dncelerini serbeste uygulayamamak felketine arpmlard. Prens Eugenein yanlmayan gr ve yldrm gibi darbesi OsmanlIlar Tisa nehri gibi ikiye blmt. Sadrzama tannan mutlak otorite sefer rasnda Padiahn ahs otoritesine eitti. Elmas Paa kararl bir ekilde Padiahm iradesine kar kendi iradesini kullanmtr; kendince ordunun felketini hazrlayan bir manevray desteklemektense kemendi tercih etmi oluyordu. Fakat Padiah takip eden ordunun yars Tisay atktan

sonra itaatsizlikte direnmek veva Prens Eugenein nc kuvvetleri arkasnda gzktkten sonra itaat etmek iin artk ok ge olmutu. Bir vatansever olarak Padiah iradesine kar kt, bir aslan gibi dvt ve bir kahraman gibi ehit oldu; Elmas Paann ad Osmanllar iin her ne kadar felketi hatrlatyorsa da hibir zaman bir hain olarak Tarihe gemeyecektir. XV Kprl Yeeni Amcazde Hseyin Paa Sadrzam olarak atand. Kprlolu Ahmed Paa'nn yeeni olan bu vezir mehur Sadrzam tarafndan yetitirilmiti. mparatorluun urad felketler milletin ve padiahlarn aklna hemen, rklarn defa kten kurtaran ad getiriyordu. 1453 Genliindenberi ailesinin serveti ve talihi sayesinde ahlken bozulmu olan Amcazde Hseyin Paa son savaa kadar ikiye ve zevke olan dknl ile tannmt. Vatannn mruz kald tehlikeler onu birdenbire Viyana kuatmasndan sonra olgunlatrmt; genliinin gnahlarn olgun yanda yapaca hizmetlerle detirmek istiyordu; lkabnda tad Kprl adnn onu faziletli olmaya mecbur ettiini hissediyordu. Anadoluda ardakta sancakbelii, anakkale Boaz muhafzl, Sakz adas seferinde Kapdan- Derylk, Kubbealt vezirlii, iki defa stanbul Kaymakaml, ve nihayet Belgrad ehri muhafzl yapm, sz, klc ve Padiahlarn liitf ile ailesinin adna ve hizmetlerine balanan itibar yeniden kazanmt. Birka hafta sonunda, her mslmann asker olduu geni imparatorluk topraklarnda muazzam bir orduya sahip olmutu. Zenta bozgununda ehit olan nyedi paann yerine yapt atamalarda gl kiilele raslam, her birini Bosna, Dalmaya. ve Bulgaristanda nemli noktalarda grevlendirmiti XVI Bir yandan sava hazrlklarnda bulunurken, dier yandan Viyana ile bar grmelerine hazrlanvordu; Fransann bat cephesinde ekilmesiyle, Avusturyann bo kalan ordularnn nne geilmez bir cesaretle Tunanm aasna doru akacan siyas dehsyla kestiriyordu. O sm a n lI la r d a sk sk grld gibi Amcazde Hseyin Paa da batl lkelerle olan siyas grmelerinde, tabiatn doutan m a h ir 1454 kld Yunan rkm kullanyordu. Bb- linin tercman Yunanl Morokordato, savan bamdanberi erefli bir ekilde tutsak tutulduu Viyana'da yeniden ban grmelerine balamak zere talimat ald. Viyaj. a Saray ngiltere ve Hollanda elilerinin resm arabuluculuk tekliflerini kabul etti. Lehistan'n, Venedik, m ve Rusyann elileri konferansn tartmalarna ve kararlarna katlmak zere Viyanaya geldiler. Morokordato yumuak bal grn altnda hile ve inatla hepsini dize getirdi. Belgrada ve Tunaya yakn olan Karlofa ehri ban grmelerinin karar merkezi haline getirildi. Yabanclarn ve OsmanlIlarn gunrarna ve alnganlklanna sebebiyet vermemek iin, Morokordato Karlofada

konfenransa katlan heyet says kadar kaps olan bir bina ina ettirmiti. erde de hi kimsenin stn durumda olamayaca yuvarlak bir masa vard. ki ay sren can skc mzakerelerden sonra nihayet 26 Ocak 1699 ylnda Karlofa Ban Anlamas imzaland. O gne tank olan vakanvisler yle demektedirler: O gn Venedik heyeti hari olmak zere btn heyetler grlerin yapld salonda ihtiamla yerlerini almlard. mparatorun elilerinin maiyetinde yz zrhl svari ve gala arabalar vard; Trkler ise maiyetlerinde bir yenieri ve sipahi bl tayorlard. Hepsi birden konferans salonunda yerlerini alnca nce Avusturya, Lehistan ve Venedik ile yaplan anlamann metni okundu; fakat imzalanmas iin Reisslkttap Rami Efendinin saat 11.45e kadar gelmesi beklendi; nk Reisslkttap Efendi o pazartesi gn yldzlarn en mesut bir ekilde karlatklar ann saat 11.45de olacan daha nceden he1455 saplamt. Saat elde dakika iinde anlama imzaland; sonra kaplar alarak herkese savan sona erdii akland. Hemen Viyana, ngiltere, Lehistan ve Venedike ulaklar yolland, eliler karlkl olarak bar iin ptler. Petervaradin ve Belgrad kalelerinden tekrar edilen l top atlar bylesine uzun bir savatan yorgun dm olan halklara, bar iinde biraz rahat yz greceklerini mjdeliyordu. XVII Morokordato vatannn snrlarnn dzenlenmesi bakmndan on savaa deecek i baarmt. Avustury a lI la r a , Lehlilere ve Venediklilere savatan nce zaten sahip olduklar topraklar braklyor, fakat bu devletler Osmanl mparatorluuna, gemi saltanat dnemi boyunca kaptrdklar eyaletleri, adalar ve kaleleri iade ediyorlard. Temevar ve evresi hari olmak zere bunca zamandanberi ekiilen ve bir t rl kesin bir ynetime kavuamayan Macaristan, Erdel ve Esklavonya tamamen Avusturyaya terkediliyordu. Tisa, Sava ve Unna nehirleri kvrk su yollar ile iki mparatorluun topraklarm ayracaklard; Venedik kazand btiin adalar geri verdi, sadece Mora kysnda ince bir erit ve Dalmayada birka kale muhafaza edilebilecekti. Ukrayna ve Podolvada hkimiyetlerini garanti eden 1 ehliler Avusturya gibi yirmi be yllk bir bar anlamas imzalamlard; Rusya ise hlen ar, Krm Ham ve padiah arasnda mevcut snrlan tanyarak iki yllk bar ile yetinmiti. Uzun zamandan beri Bb- li'ye tbi kral Tekelinin davasnn terkedilmesi ve talih 456 eiz kraln koruyucularnn merhametine snmas, OsmanlIlar iin gurur krc tek hkm olmutur. Fakat Osmanl mparatorluu kraln dmanlarna teslim edilmesi isteine iddetle kar km ve znik'e yollad Macar kralm hayatnn sonuna kadar erefiyle muhafaza etmitir. Fakat mparatorluk, darda siyaset yolu ile savata kaybettii topraklan geri alrken, ierde karmaya balamt. Bir hkmdar iin gerekletirilmesi en zor olan ey sava deil bartr. Milletler hkmdarlarnn yenilgilerini, imzaladklar bar ani amalarndan daha

kolay balarlar. Sava alannda en korkak olanla bar artlarnda en fazla talepte bulunanlardr. II. Mustafa, Karlofa anlamasnn icaplarnn ve gurur krc hkmlerinin milleti zerinde yaratt pimanlrk duygusunu gittike daha ar bir ekilde duymakta gecikmedi. mparatorluu snrlandran her anlama ftihlere bir hakaret gibi geliyordu. XVIII Kprl yeeni Amcazade Hsc} in Pasaya kar duyulan haset ile bsbtn kkrtlan Trklerin pimanlk duygusu sonunda, gittike daha fazla eyhlislmm tesirinde kalan padiah Amcazadeyi azlederek devlet mhrlerini Bosna Belerbei Daltaban Mutala Paaya vermesi iin zorlad. II Mustafann tahta kt srada eski lalas olan Feyzullah Ffendiyi eh1 lislmlk makamna getirdii grlmt Yeni eyhlislmn din otoritesi siyaset zerindeki etkisini glendirmiti. Karlofa anlamasndan sonra halkn "uttuu baz mutaasplar bar grmeleri yapanlara kar kkrtan eyhlislm, rencisi olan padiah, devleti Daltaban Mustafa Paaya emanet etmesi husu; unda ikna etmiti. plak ayakla yryen adam anlamfta gelen bu Daltaban lkab, Mustafa Paaya bir zamanlar stanbul'da Yenieri Aal yaparken gedelevin sulular yafil avlamak iin ayakkablarn kararak sokaklarda sessizce dolamasndan dolay verilmiti. Uzun zamandan beri gzden dm bir ekilde doduu yer olan Bosna'nn cra bir kasabasnda otururken Zenta lozgunu ve Dalmayaya giren Venedik birlikleri Bosr. a halkn silha sarlmaya zorlamt. Basz kalm olan askerler ve halk eski Yenieri Aasn hatrlamm, onu kimseye danmadan Serasker iln etmilerdi. Zenta bozgunu artklar ve silhl milisleri ile Daltaban Mustafa Paa, Prens Eugenein taburlarna kar Bosna dalarnda kahramanca savamt Padiah da 1 alkn seimine itibar gstermi ve Daltaban] yeni parelerle Arabistan sindirmeye yollamt. Arabistan'da isyan bastrrken Divadan gelen bir haberci bann vurulmasn emreden bir ferman fctirmiti; haberciyi g?ri evirmeden :.ce onu alp otuz iki bin sinin kellesinden meydana gelmi piramidleri gsteren Daltaban, sonra ad;.ma dnm, < Git bu grdklerini efendine anlat! demiti:. Geri dnen haberci, ayrca Fevzullah Efendive yz bin dka alt>n rmaan gtrmt. damdan dndrerek en yksek bir makama karaca adamn kendisine ebediyen b:>1j kalacan hesap eden Feyzullah Efendi, ne yapp edip, devletin mhrlerini Daltabana yoltatmt. Dik1457 P : 92 1458 iatrce ynetimler altnda kaderin bir a rda nasl deitiini gsteren ibret verici bir olay daha tarihe geti! XIX stanbul'a henz gelen Daltabann askerler arasnda kazand itibar evhlislm padiaha yaptrd seimden dolay piman ettirdi. Nankr ve hain Sacjrzamn her tarafta Karlofa barn ktledii ve eyhlislm da Rami Efendi ve Morokordafo gibi sulu

gstererek mslmanarn lanetine mnu: braktna dair haberler geliyordu; hatt Sadrizamm, eyhlislm ban grmelerinin iki sorumlusunu evine yemee ard bir srada masa ba.nda katlettirecei ] akknda sylentiler de vard. Saf eyhlislm hemen padiahn yanna koarak Sadrzamn uursuz tasanlanm II. Mustafaya nakletti ve Daltabanm idam edilmesiyle ilgili bir ferman kopard. Dilsizlerin onu bomak iin bekledii Saraya arlan Daltaban Mustafa Paadan Devletin mhrleri mabeyinciler tarafndan istenince onlar padiah an bakasna vermeyeceini syledi It Mustafa, Sadiam ile grmeden kafasnn vunlmas? emrini tekarlad. Zincire vurulan Sadrzam idam edilmek zere t arya karld. Bostancba onu ldrmeden nce ciyecei bir ey olnp olmadn sordu. Bunun zerine Sadrzam o zamana kadar hi bir an Tanny dnmemezlik etmediini, hizmet ettii bir hkmdarn nankrce kendisini lme yollad;n, diyeceklerini onun yzne bakarak sylemek istediini, eninde sorunda lh Adletin hakszl cezalandracan an1459 latt. Bu szler ikinci bir defa Sadrzamn idam edilmesini durdurdu, fakat idam kararnn geri alnmasn salayamad Sadrzam, kskan eyhlislmn haksz kukularm bayla dedi. O zamana kadar II. Mutala ya sevgi} le bal olar kamu oyu, Bosna ve Arabistan kahramanmn ldrlmesini iddetle knad. Halk ;airleri Edime ve stanbul kahvehanelerinde hkmcara kar ar szler ihtiva eden iirler sylemeye baladlar. Camilerde ise vizler, Vezir, Rmi Efendi ile eyhlislm Feyzullah Efendinin hain olduklarn; Arabistan galibi ve Neme askerlerine kar kalkan olan Daltabann onlar sayesinde katledildiini; eer gerekten sulu ise sadece azledilmesi gerektiini, hatt dmanlara kar baka grevlerde bulunabileceini sylyorlard. Baka eyhler ise stanbul sefalet iinde kvranrken, hain vezirlerin padiah Edirnede tu ttuklarn, Feyzullah Efendinin damad olmak ve Kprl adn tamaktan baka zellii olmaj'an on sekiz yandaki bir kaymakamn onlar ynettiini; eyhlislmn din grevleri para ile sattn, evinde devlet hzinesi kadar muazzam bir serveti gizlediini, adaletin bile artk bir pazarlk konusu edildiini anlatyorlard. Teokratik ve askeri diktatrlk ynetimlerinde bil nevi denge kuvveti olan din adamlarnn vazlar, adet Edirneye kam hkmete kars stanbulda ulemann, cebecilerin, yenierilerin ayaklanmasna sebep oldu. Kprl ailesinde olan on sekiz yandaki kaymakam, bakenti byk bir enerji ile ynetmeye al vor, fakat yann verdii tecrbesizlik isyan tam anlamyla bast ramyordu. Saraynda kuatlan gen Kp. rl lmle tehdit edildi ve sonra halk tarafndan g evden azledildi. silerin istei zerine Firari Haan Paa, kaymakamla getirildi. Halk >e asker Sadrzam olarak vezir Kavanoz Ahmed Paay Sadrazamla, Mehmed Efendiyi de eyhlislmla getirdi. Halkn setii hkmetin emri ile bakentin kaplan kapatlalak Edirne ile her trl temas kesidi. XX Bu arada gnderdii eliler bakentin kaplarnda

lers yz edilen Tl. Mustafa, Edirne de korkusundan titriyordu. Birka gn sonra elli bin kiilik bir s ordusu stanbuldan ayrlarak tehdidk." b :r ek de Edirne zerine yrmeye balad. ehre yakn Havsa kasabasnda duran siler, padiaha eli gnderdiler. Padiaha kar deil de, onun otoritesine snm Sad;zam Rmi Paa ile eyhlislma kar, ayaklandklarn, eer bu kiilerin kelleleri teslim edilirse, itaal iinde stanbul'a dneceklerini bildirdiler. syann kendi kendine sneceini tahmin eden II. Mustafa sileri uzun zaman beklettikten sonra, Havsa silerini pek ezmeve hevesli olmayan bir orduyu t. erine gnderdi. Belki ekingenliinden, belki de kmsend'ikden siler zerine giden orduya bakanlk etmedi. Yokluu kendi ordusunda da isvanm yaylmasna sebebiyet verdi. silerin setii eyhlislm, karlkl duran iki ordunun arasna girdi, elindeki Kurn- Kermi ge doru kaldrarak, Edirne askerlerini yurnuatan bir konuma vapt. Szn bitirdii v?kt )'I60 1461 iki ordu silhlar brakt, bir anda kaynaarak ayn dava uruna Edirneye yrmeye balad XXI Sadrzam, Rm Paa ile eyhlislm Feyzullah Efendi, askerlerin bir btn olarak Edirne'ye girmes:n. beklemiyorlard; buna ramen eyhlislm, Varnaya doru kamaya balamt. Fakat kendi tahtn kurtarmak iin iki danmannn kellelerini fed etmenin gerektiini anlayan II. Mustafa, eyhlslm gizlice bostanclara takip ettiriyordu. Nitekim bostanclar tarafndan yakalanp Edirneye getirilen Feyzullah Efendi, Daltabanm idamn uzun ikenceler sonunda gelen lm ile dedi. Servetini gizledii yeri itiraf ettirmek iin dizlerine iviler aklmt. Cesedi Meri rmana atld. Gnahsz karlar ve ocuklar da halkn hakaretlerine mruz kaldlar. XXI Bu arada II. Mustafa hl kendisini tehdit eden lm veya tahttan indirilmeyi nlemek iin silerin kumandanna Sadrazamlk teklif etti. Bu gecikmi llf ancak askerlerin merhametiyle karlk grd; taht brakmas karlnda hayatna dokunulmayacakt Her ne kadar Tanr'nn yer yzndeki glgesine kar ayaklanm olsalar da hl padiahlarna sayg gsteren OsmanlIlar, yapaca birka cinayet ile onu tahtta Hitmaya mecbur kalabilirlerdi. Yerine padiah olaak i:n edilen kardei III. Ahmed ile dier ehzadeler he*.z onun ei altndayd. Askerlere buka ceset vereek. 1462 Osmanl hanednmn tek ferdi olarak kalacandan yerini garanti edebilirdi. Haya tn ve tahtn kurtarmak iin cinayet ileme* sini tavsiye eden danmanlarnn szn dinlemedi Veliaht-ehzade Ahmedin ile doldurduu dairenin kaplarn atrd, kardei Sultan Ahmed ile kucaklat, cna milletin isteini bildirdi ve ilk olarak kendisi ona l at ederek tahta oturttu. Sonra kardeine hitap ederek Kardeim unutma ki saltanat srdn; mddete senin hayatn baladm ve her tl serbestlii verdim;

senden ricam bana da avm ekilde davranmaldr. Padiahlarn kardei ve olu! Sen her zaman tahta lyksn; ama bir.an olsun hatrndan karma ki vaktinden nce tahta karlman silerin ve hainlerin desteine borlusun, eer bu hareketlerini cezas? bir .krsan, sana da bana yaptklar gibi davranacaklardr demitir. ekilen padiah bylece intika linin alnmam l eni padiaha nakletmi oluyordu. Bu szlerden sonra II. Mustafa keder iinde geirdii ilk genlik yllannn htralarm tayan eski Saraya ekildi. Bir aknlk annda tahra gemi, bir isyan sonunda indirilmi, mparatorluun k annda kaderin gsterdii bir kahraman olarak kabul edilmi, zafer iinde ykseli, ken Zentada Sadrzamn itaatsizlii yznden ysnilm:, ve Karlofa anlamas i!e mparatorlua salad ge*ckli mutlu bara ramen milletinin nankrlne maruz kamt. Tabiat'.n kahraman olarak yaratt fakat rr.evT cut durumlarn kurban ettii kaderin oyuncaklar 3ra;mda ona ila bir yer ayrmak gerekmektedir. YRM SEKZNC KTAP I 23 Austos 170? gn yeni padiah III. Sultan Ahmed bir imparatordan ziyade bir tutsak gibi stanbul yolunu tuttu. Aabeyi II. Mustafadan on iki ya daha genti. ok dzgn olan yz hatlar pek erkeke deildi; Sarayn loluu benzine bir solgunluk vermiti, fakat aabeyi Sultan Mustafa'nn kendisine kar duyduu sevgi sayesinde kklerde sahip lduu hrriyet havas onu, yirmi dokuz yandaki bir hkmdardan beklenmeyecek bir ekilde tahta hazrlamt. Kendisi, ni isyanla tahta karanlar cezalandrmay kafasna koymu olan bir hkmdarn ruhunda sahip olmak zorunda kald duygularn belirtmeme zellii ta ocukluundan beri onun tek siyaseti olmutu. imdi muzaffer olmu bir isyann iinde ve bana ta giydiren haksz olaya tebessm etmek zorunda olarak, daha imdiden kardeinin nasl intikamn alacam ve kendisinin de mruz kalaca tehlikeleri nasl nleyeceini tasarlyordu. Bir gn nce padiah olan talihsiz II. Mustafa, haremini ve ocuklarn tayan otuz arabalk bir maiyet ile kardeinin peinden geliyordu. stanbul halk, kaderin pek ender olarak sunduu bir olay, yani tahta karlan bir hkmdarn muzaffer dn ile tahttan, ndirilen bir hkmdarn edebiyete kadar srecek olan esarete doru kederli gidiine seyirci olacakt. 1464 htillin elebalar iin hissettii duygulan kamu ovundan daha iyi saklayabilmek iin III. Sultan Ahmed aabeyinin btn adamlarn grevlerinden uzaklatrd, isyanclar yannda grevlendirdi, hepsini imparatorluun en yksek makamlarna atad ve hatt Feyzullah Efendinin szne kanm olan annesi Valide Sultan da Retimoya srmekten ekinmedi Saraya yerleir yerlemez aabeyi II. Mustafa'ya vaad ettii intikam iin uzun vdeli tuzaklarn ve darbelerini hazrlamaya koyuldu. Yeni Sadrzam Ahmed Paa, kstahln su ortaklarnn kann dkerek affettirmeye alyordu. si yenierilerin aas alk Ahmed Paa, III. Ahmedin

 ve Sadrzamn kran duygusunun ilk kurban oldu. Saray bahelerinde dzenlenen bir elence alk iin hazrlanan uygun bir tuzak oldu. Padiah bu elenceye btn vezirleri ve paalan armt; bostanclara gizlice emir vererek, sahte bir bahaneyle davetlilerin atlarnn ve at uaklarnn uzaklatrlmasn istedi. Yemein sonunda Yenieri Aasna yaklaan Sadrzam, ona bir eref hlat giydirdi ve padiahn kendisini Kbrs valiliine atadn bildirdi. aknlk iinde kalan aa bu eref altnda bir srgn sezdi. Benim suum ne? diye bararak ayaa kalkt kapya doru koar admlarla uzaklaarak atma binip veni bir iven hazrlamaj'a gitmek istedi. Fakat kapda kimseyi bulamaynca, hemen Topkapsna doru seyrtti, bir kaya atlayarak krekilere o/.u k'*r kyya atmasn emretti. Ancak kayklar Oa tam gtrecekII 1465 leri srada yetien bir mabeyinci ile celltlar Aay yakaladlar, yzne idam fermann okudular ve klcnn kordonu ile bodular. Kaya atlan cesedi su ortaklarn fena halde rktt Drz emirlerinden birinin torunu ile evli olan sipahi aas Salih de ayn ekilde boduruldu. Her sabah oluta bir gece nce yaplan yeni idamlar ortaya kyordu. Elini btn idam olaylarna bulatran Sadrzam her iki taraf iin de nefret edilen bir adam olmutu. Sonunda silhtar gelerek devletin mhrlerini istedi. Genellikle lmle biten bir azil karsnda kaldn anlayan Sadrzam korkusundan titremeye balad mhrn kesesini zemedi. Kendisine hitap eden silhtar, Paa, eer hzinelerinin yerini sylersen lmden kurtulursun, dedi, ikonun zerine silhdarn kulana eilen Sadrzam hzinelerinin yerini aklad; bu aklamas sayesinde idamdan kurtuldu ve tnebahtya sriild. III Hl etkisini srdren silerin setii eyhlis-. lmn adam olan Morali Rum Damad Haan Paa devletin mhrn aidi; padiahn tevikiyle sulularn sahte bir gven duygusuna kr.pmalar iin zaman zaman ara verilen siyas intikamlara devam etti. lk kurban onu bu mevkiye getiren eyhlislm oldu. Bu imtiyazl si Saraya bir bahane ile davet edildiinde cezalandrlacan aklnn ucundan geirmeyerek ranata Saraya geldi; ierde onu bekleyen avular kollarndan tuttuklar gibi Kbrsa giden bir gemiye bindirdiler. 5466 Bir mddet sonra ii biten bir vasta gibi azledilen Sadrzam da, III. Ahmedin kzkardelerinden biri ile evli olmasna ramen Iznike srgne gnderildi. Karsnn asaleti gz nnde tutularak eski mevkiine uygun bir maa baland. Kandiye muhafzlnda bulunan eski saray baltaclarndan Kalaylkoz Ahmed Paa, Divan'a bakanlk etmek zere Giritten arld. Kayserili Kalay, mlek iml eden bir adamn olu olan Ahmed Paa, baltac olarak girdii sarayda btn r tbeleri kazanm bu arada son iki padiahn anneleri olan Valide Sultan'm tevecchn elde etmiti, ilk mesleine izafeten halk arasnda kalayl ceviz anlamna gelen Kalaylkoz lkab ile anlan Ahmed Paa, sonradan

grmelere has debdebesi ve kibri ile dikkati ekmitir. ay boyunca Sadrzamlarn takt sangn ve elbiselerin rengini ve eklini defa deitirip, terliklerin ekli hakknda kard gln yasalardan sonra tamamen unutulup bir keye atlmtr. Sarayda eskiden odun taycl y a p a n Baltac Mehmed Paa, Kalaylkozun yerine getirildi. Entrikacl dehsnn eksikliini giderecek tarzda gelimiti. Eskiden yenierileri isyana tevik eden ve o zamana kadar cezasz kalmasyla padiah ve Valide Sultan tedirgin eden Haan Paay katlettirmesi ile dikkati ekti. alma duygusuna yaplan bu hizmetten dolay memnun kalan ve artk Sadrzamnn bir hatasn bekleyen III. Ahmed, daha nce yapt gibi Baltac Mehmed Paay da azletti ve Sakza srgne gnderdi, Mehmed Paa oradan Erzunm Belerbeliine geecektir. orlu'lu bir iftinin olu olan Silhdar Ali Paa c'cvletin mhrlerini devrald. Daha nce yapt ber1467 berlii brakarak rtbe rtbe ykselmi, Arabistanda belerbelii yapm, elinin altnda bulunan eyaleti muharebe ile tam anlamyla hkimiyetine alm ve dzeni salamt. Edime olayna katlan arkadalarnn birer birer ortadan kaybolmasndan fevkalde endielenen eski askerler, III. Ahmed'in ldrlmesini salamak iin yemin etmilerdi. Etpazannda toplanp, ulemy camiye ararak padiahn haledilmesini temin etmek iin III. Ahmedin haremi ve ocuklar ile Boaz kylarnda geirdii gnlerde, Saraydaki yokluundan istifade etmeyi dndler. Tertipiler Etpazar'nm meyc annda toplanrken orlulu Ali Pna, III. Ahmedi Boazdaki yalsndan geri ard, Saraydaki sadk birlikleri toplayarak sulularn zerine yrd ve hareketlerine meydan vermeden hepsini ezdi. IV Rakip hristiyan mezheplerinin Sadrzam orlulu II Paa'nm himayesini elde etmek veya kar mezhep mensuplarm ezmesini salamak iin sebep olduklar karklklar orlulu Ali Paanm iktidar dnemini bulandrd. Fransa elisi Ferreol, Cizvitlerin yardmyla Ortodoks patriine gelen fakat sonradan bu tarikat mensuplarna kar nankrce davranan Patrik Avediki yine Cizvitlerin tahrikiyle stanbul dan kartt, bir gemiye atarak Marsilyaya yollad. Fransa kral XIV. Louisin adamlar tarafndan nce If atosunda, sonra eitli zindanlarda tutulan bu patrik bir daha gzkmedi. Gizlice karlmas, ve Fransz Hkmetinin t u olay Divandan gizlemek iin ald tedbirler, De1468 mir Maskeli Adam adl esrarl hikyenin, kanmzca, temelini tekil etmektedir. Rum tebaann ruhan nderinin bylesine kstaha kaldrlmasna karlk Divan da, Franszlarn himayesinde olan Cizvitlere kar bask tedbirleri ald. Or.odokslara kar duyduklar ortak kinden dolay Cizvitler ile ibirlii yapan baz stanbullu katolik Ermeniler, Sadrzamn avular tarafndan tutuklanarak 'ersane zindanna atldlar. Katolik Ermenilerin Patrii Sari, alt arkada ile idam alanta sevkedildi. Gregoryan Ermenilerin patrii Ther Joanes idama nezaret

ediyordu. Mahkmlardan alts Sadrzamn ve cellt larn huzurunda din deitirerek balarn kurtardlar; yedincisi sevinle din uruna ldrlmeyi kabul etti, yleca idam edilen Comidas adl Ermeni'nin cesedi caha sonra Balkl da bir mezarla gmlmtr, Katolik Ermeniler hl onun mezarn bir hac yeri gibi Ziyaret ederler. Tarihi Hammer btn bu olaylarn tek sorumlusu olarak Cizvitleri gsterir. Q alarda hem Batda, hem Douda sk sk grlen ve zellikle Fransa ve spanya krallarmn Osmahlara rnek oduklar vicdanlarn ezilmesinin vahilii ve alakl Comidas'm kan ile btn dinlerin ve mezheplerin taassubu zerine dmektedir. V orlulu Ali Paamn genlii ve kudreti, Kpriillerden beri grlmeyen bir enerjiyi Divana veriyordu. Gayretini mkfatlandrmak isteyen Padiah, kardeinin kz Emine Sutan ona /evce olarak verdi. Yeen1469 lerinden kincisi Hatice Sultan da Kprlolu ehit Fzl Mustafa Paann olu Muman l'aa ile evlendirildi. ada; Trk tarihisi Rid, Mzopotamyal iftinin olu eski berberin dn bohasnda bir ba sargs, bir kove, bilezikler, bir yzk, bir kuak kpeler, ci ve ayak bileklerini sslemek iin halkalar vard der. Hepsi kymetli talarla rezenmi ve daire eklinde olan bu armaanlar Douda evlenen kadnlarca kutsal saylr. Ayrca kymetli talarla ilenmi bir ayna, yine mcevherli bir tl, ncili terlikler ve nalnlar, hamamda kullanlmak zere altn ilemeli takunyalar, iki bin dka altn ve ekerleme dolu krk ta, verilen hediyeler arasndayd. ki yeenin dnlerinden sonra padiah henz crt yanda olan kz Fatma'y evlendirmeyi dnd. orlulu Ali Paa, padiahn Fatma Sultan Silhtar Paaya vermesini engellemek iin bouna aba harcad: Sonunda yaplan bir nian treninden sonra Fatma Sultan :in krk bin dka altnlk bir eyiz Silhdar'a verildi; stelik padiah, hanednn serveti arasna Kbrs adasnn gelirini de katt. Nian treni son derece ihtiaml oldu. Padiah bu eit elencelerden pek holand :in birka ay nce de H rvat bir cariyeden elan olu ehzade Muradn doru mnasebetiyle byk enlikler dzenlemiti. ki din bavam, ehzadenin loumu, Hz. Mu} ammedin hrkasnn tehiri ve Hac kervannn haeketi mnasebetiyle dzenlenen enliklerden baka, ilk defa III Ahmed devrinde imir bahesinde rengrenk lle baheleri arasnda ilkbahar bayram kutland. 1470 Daha ilerde lle baheleri iinde B o a z da kutlanan bu iek bayramn tasvir edeceiz. VI O yllarda Cezayirde faaliyet gsteren Trk denizcileri yeni fethettikleri Oran ehrinin anahtarlarn g e tirip padiaha sundular. stanbul'da hazrlanp y o la kan filolarn v e Berberlerin saldrlarndan bkm olan Fas kral Hasan, III. Ahmede eliler gnderdi. Vaknvislerin anlattna gre, IV. Mehmedin gebe cariyelerinden biri Ha c c a giderken frtna yznden

Fas kylarna srklenmi v e orada bir erkek ocuk dnyaya getirmiti. lerde onu tahta geirmeyi dnen Fasllar, ehzadeyi bir prens gibi yetitirmilerdi. imdi stanbula gelmekte olan Fas elileri de yanlarnda ite bu ehzadeyi bir sayg nianesi olarak getiriyorlard. Sakz adasna geldiklerinde cariyenin olu hemen hapsedildi, eliler de hakaret edilerek, canlarn eliye zevl olmaz dsturu sayesinde kurtarmlar v e adadan kovulmulardr. Fas kralnn ehzadenin soyu hakknda ileri srd inandrc deliller zavall gencin katledilmesini sratlendirdi. Padiah ile akrabalk iddiasnda bulunduu suu ile ba vurularak Saray kapsna asld. VII Ancak o zamana kadar karanlkta kalan fakat bandaki adamn dehsyla Kuzey'de Osmanllar iin uursuz bir k saan bir millet Avrupa sahnesinde birden bire ortaya karak btn bu elenceleri idam1471 ar, vezirlerin sk sk yer deitirmelerini bak gibi testi. Bu millet Ruslar, bu adam da ar I. Petro idi. Grnte zayf bir kuzey lkesi olan sve ile daha o zamanlar tannmam dev bir imparatorluk olan Moskova Krall arasnda meydana gelen atma tesadfen iki rk kar karya getirecek, bun.'ardan Moskoflar iki defa Krmllar tarafndan yenilmelerine ramen iki yz yl boyunca Trkleri geriye doru iterek saldrlarna devam edecek, nihayet z l'amszl konu olan Avrupa silha sarlarak Rusya ile avn ekiecek ve yer yzndeki milletlerin denge>ini salayacaktr. Kuzey Denizi kylarnda dolamak zere bir mddet Akdeniz kylarn terkedelim. VIII Kk fakat kahraman bir millet olan sveliler, krallar XIi Charles zamannda saiki kaderin kk de olsa btn milletlere, olgun insanlarn kabiliyetlerinin zirvesine erimesi misali verdii kuJret ve cesaret patlamasna tank olmulard Sersemce hareketlerin ve kahramanln birbirine bu kadar yakn oldru karakterlerden biri olan ve inam hayranlk i'e acma duygular arasnda bocalatan XII. Charies, krallnn ktkl ile zafere kar auvduu ihtirasn bvkl arasnda nispetsiz bir krald. Kaidesine gre fazla iri bir heykel gibi, kinat temaa ettirdii svei eziyordu. Sekiz bin adamyla seksen bir. Rusun galibi, Danimark.ahl.mn korkusu, Lehlilerin >aptedicisi, nihayet Poltav da Ruslarn malbu olan XII. Charles, Basarabvava slarak vardm 1472 dilenmi vc Rusyaya sava iln etmesi im Divan durmadan sktrmt. Her hangi bir srtmeyi tahrik etmekten kanan' Ruslar, stanbula yolladklar eliler ile Karlofa da imzaladklar iki yllk bar birka yl uzatmak isteoiklerini aklyorlard. Ancak, iki byk c'eveti ayran Karadeniz kylarnda Ruslarn nca kuvvetleri olan Don Kazak.ar ile Osmanl Devleti no tbi Krm Trk!eri karlkl atmalar ile her an bir si.va;,. kvlcm karabilirlerdi. Sava, ayn zamanda barbar, iki yzl ve maceraperest

bir dehya sahip olan, intikam duygusunun bkm srd, srgnn Kazaklarn Hatman ad almda hkmdar yapt ve htirasn da Kuzeyin en byk kkrtcs olarak ortaya kard bir adam tavafndan tahrik ediliyordu. Bu adam Mazeppadan bakas deildi. Kaderi, ilkel kavimlerin esrarl, felket dolu ve hemen hemen efsanev kahramanlarnn kaakteri gibi idi. Bu kavimler liderlerini ya tesadf, ya I urafelere. ya da her ikisine birden borHdurlar. IX Lehistan Kral J-jan-Casimirin hizmetine girmi elan gen Leh asilzadesi Mazeppa, Podolval bir soylu* un karsna kar yasak .ihtiraslar besledii iin sulanmt. Sevgilisiyle gizlice bulutuklar bir gn koca tarafndan yakalanan Mazeppa o l kelerin gelenekleri l adar garip ve brrbar bir lme nrcahkm edilmiti. Vahi bir atn srtna balanm, srtndaki yk yznden bsbtn azgnlaan hayvan on'- a, susuz gnlerce tayarak Kazaklarn lkesi Ukraynaya getirmiti. Tesadf ve vcudunun direnci sayesinde lmeden . oralara kadar gelen Mazeppa, yorgunluktan bitkin Uiien at ile gebe bir Kazak topluluuna raslamt. Cezaya arptrlan adamn inanlmaz bir ekilde sa olduunu gren Kazaklar bunu lkelerine yollanm abiatst bir fder olarak kabul etmilerdi. Onu atn srtndan zmler, adrlarna ta n la r. ksrak sryle besleyerek iyiletirmiler ve il4 eylere gsterilen saygy gstermeye balamlard. Mazeppa'nm karlat bu itibar giderek btn Kazak airetleri aranca yaylm, o da sahip olduu yakkll, cesareti e stn bilgisi sayesinde ksa zamanda bu barbarlan kendisine sk skya balamt. Kazaklarn ihtiyar hatman Samoliovvi, Krmllar ile yaplan bir sava sonunda kayplara karnca Mazeppa, Kazaklann hatman seilmiti. Kahramanlna siyaseti de eklenen Mazeppa, Krmllara, Lehlilere ve Osmanllara kar kendisinden gl bir mttefik olarak, Rus tmpaatorluunun bana geen ar I. Petroyu semiti. Mkfat olarak Rus ar tarafndan Ukrayna Prensi iln edilmi, ksa zamanda altm bin Kazak svarisinden meydana gelen Lir ordu tekil ederek Ruslarn nc kuvvetleri hline gelmi ve Azak kalesine yapla- saldrda nemli rol oynamt. Kendi kaderi gibi sebatl olmad ve ihtiras gibi nankr olduu iin, Ruslar yencek gibi {rnen sve Kral XII. Charles iie anlamt. Potavada kesinlikle yenilen svelilerin peinden gitmek en vazgeerek bu sefer samim olmaktan ziyade ateli bir gayret havas iine girerek kendi adamlarn ara, ar da Kazaklara kar kkrtmav? ba'amt, fakat btn hainler gibi kendi hileleri iinde bunalm, soP: 93 1473 1474 runda Rusiar .tarafndan iki yzl, K^zakmr tarafndan hain olarak iln edilmi, erefini ve tahtn brakarak Basarabyada Bende e kamt, ihtiraslar i'e oynad lke artk elinden tamamen kmt, imdi lmek iin ona snacak tek bir toprak kalyordu: Osmanl Devleti.

Lord Byronun hakknda iirler yazd Mazeppa, la rih tarafndan bir kkrtc, ezel bir kaak ve iki iizl bir maceraperest olarak anlacaktr. X imdi Trklere satlan Mazeppa, Krm Han'n Azakta slenen Ruslara kar bir sefer amaya ikna etmiti. Sadrzam orlulu Ali Paa byk muharebe (-n gelip att vakit Mazeppa ile XII. Charles'm ahslarnda iki byk yardmc g'vordu. Lehistan elisine, bir elime kralnz der elime klcm alarak XII. Charles ikiyzbin askerle Moskovaya kadar gtreceim diyordu. sve kralnn ve Kazaklarn hatmanmir sndklar yer oton Benderde Mazeppanm ni c lm Sadrzamn gayretini askya ald. stanbulda Leh elisinin entrikalar, Valde Sultan, kzlaraas ve venieri aas ile olan ilikileri orlulu Alinin drlmesi zerinde younlayordu. Leh elisi tarafndan parayla sacm alnan bir Rum Cuma gn camiden dnen padiahn nne km, ba zerinde yanan bir hasn tutarak toprann tecavze uradn anlatmak istemitir. Padiah tarafndan Saraya gtrlerek dinlenen Rum, Sadrzamn Mvasetine ar bir darbe vurdu; Rum un verdii yazl 1475 dileke, III. Ahmed tarafndan gzdesi Silhtan Aliye okundu; bylece bir iftirann doruluu, kin ve kskanlktan baka bir ey duymayan bir adama soruluyordu. XI Silhtar Damad Ali Paa efendisi zerinde vaktiyle Manisal obann Kanun Sultan Sleyman zerint eki nfuzuna sahipti. Padiahn av seferleri srasnda t i r ormann derinliklerinde odun kmr iml eden babasn.'n yannda gzellii ve tabi zeks ile dikkati veken Ali, Saraya gtrlm, ioanlar arasnda yetitirilmi, babasnn mesleinden dolay daima K. mrc lkab ile anlm ve padiahn yakn dostluu iinde bymt. Vlide Sultan tarafndan himaye edilmi, vezirlerden itibar grm, gen yanda silhdarlrk gibi nemli bir mevkiye ykselmi olan Damad Ali Paa, Sadrzamlk gibi bir makama gelebilmek iin henz ok gen olduu iin ancak padiaha etki ederek, vezirleri ykseltmek veva azletmekle yetinjyorc'u. Lehliler tarafndan satn alnm olan Rmun verdii dileke ile Silhdarn entrikalar, III. Ahmedin hiddetini uyandrmaya yetmiti. Sadrzam Saraya ararak mhr geri almak istedi. XII Bir yandan ithamlarn hakszl, dier yandan ihtiyar Sadrizam'm vekar ve masumluu konumay o k: :lar ac bir duruma getirmiti ki, Sadrzamn vaka1476 rn kstahik olarak alan padiah, ^'orlu.' Ali Paaya vurmak iin klcn bile ekmiti. ihtiyar vezir gururla. Bana istediiniz kadar vura, bilirsiniz, hayatm alabilirsiniz, zaten uzun zamandan beri hayatm sizin elinizdedir; hayatm size adamak iin ilimden gelen her tyi yaptm, size hizmet edebilmek iin dmanlarnzn ve tebaanzn kinine hedef oldum. Eer elinizden gelirse beni cezalandrn ki. benden sonra gelecekler efendilerine hayatlarn adamann ne

demek olduunu rensinler, demitir. XIII Belki yapaca hareketten duyduu pimanlk, belki de ihtiyar vezirin ordu iinde sahip olduu itibar ve gvenden ekindii iin, padiah ektii klc uzaa frlatt ve Sadrzamn Midilli adasna srmekle yetindi. Girit ftihi Kprlnn torunu olan Kprl, hayatnn baharnda, fakat rs olarak ailesinden ald kabiliyetle siyasette olgunlam olarak, hem Silhdara 7ol amak hem de Valide Sultan' r.emnun etmek iin Sadrzamla getirildi. XII. Charlesin kahramanlna hayran olan Leh elisi tarafndan kandrlm; Ruslarn sahte din telkinlerle Mora ve Makedonya Rum halkna propaganda yaptna, hatt Karadallar arasnda bile propaganda yuvalar kurduuna inanm; Ruslarn Hollanda'da bastrdklar ve Yunanistanda dattklar, bir yznde I. Petro, Ruslarn ve Yunanllarn mparatoru ibaresi bulunan bir madalyonu eline geirmi olan ITT. Ahmed, gen Sadrzam gibi, g1477 rme maskesi altnda yrtt souk sava ak bir savala neticelendirmek istiyordu. Dniester azndan kan bir Rus filosu, Trk gl hlinde olan Karadenizde birden bire sancan ekti, beklenmedik bir anda Boazdan geerek padiahn saraynn toplar karsna gelerek limana demir att. Sulta. Ahmed Sadrzamna, ar bunad m? Yoksa bu yeni skender kinat fethetmek sevdasnda m, Derhal bu avuu cezalandrn demitir. orlulu Ali tarafndan bin bir zahmetle doldurulan iakat Damad Ali Paa ile Valide Sultann israf ile yine boalan Devlet hzinesinin abuk fakat haksz mal tedbirlerle doldurulmas iin Kprloluna talimat verildi. Halkn kesesine dokunan tedbirleri almay kesinlikle kabul etmeyen Kprlolu azledildi ve Aniboza srld Sarayn ihtiraslarna daha yumuak davranan Baltac Mehmed Paa Devletin mhrn ald, hzineyi doldurdu, birka hafta iinde Edirne havzasnda ikiyzbin adam toplad ve 1 Nisan 1711 gn Bakumandanl devralmak zere stanbuldan hareket etti. Gitmeden nce Padiahna yapt ziyarette, Azameti Padiahm unutmasnlar ki ben elimde balta odun yarmak iin yetitirildim, klla dvmesini pek bilmem; Devletime fedakrlkla hizmet etmeye alacam; fakat yenilirsem, talihsizliimden dolay beni sorumlu tutmayn, dedi. XIV Bodan (Moldavya) alan sefere sahne olacak yerdi; Krm Han yzbin svarisiyle, Sadrzam beklemek zere bir mddettir orada karargh kurmutu. 1478 O eyaletin prensi Rum Mavrokordatodan memnun olmayan bu Han, onun yerine Prens Kantemir i prenslie setirmiti; o da bir mddet sonra Trklerin itimadn ktye kullanm, Ruslarla gizliden gizliye haince ilikiler kurmutu. Tersine, Eflk Prensi olan Brankovan da Ruslara bal gibi grnm fakat tamamen Trklere hizmet etmitir. Esaretlerini entrikalan ile detmeye alan Osmanl siyasetinin bu hizmetkrlan arasnda byle ifte ihanetler sk sk gr,

lecektir. Bu arada ar, sve kralm bozguna uratan yzbin kiilik ordusunun banda Kazaklann lkesinde ilerliyor, en deerli kumandan Prens eremetofu nceden yirmibebin adamla Bodan' ve onbin adamla da Basarabyay istilya gnderiyordu. Uzun bir sre Osmanl ve Rus kanlan ile akmaya devam edecek olan Prut nehrinin kylan ilk defa iki dman rkn ordularnn kar karya gelmelerine ve birbirlerini baklan ile lmelerine tank olmaktadr. Daha ilk bakta Osmann oullarnn sayca stnl, heybeti ve eski talihi karsnda ar'n ansnn tereddt ettii iarkediliyordu. ar, derinliini ve yollarn bilmedii ormanlara srtn vererek, Sadrzamn kalabalk ordusu nnde ne kurtulmak iin tamamen ekilmeye, ne de mitsiz bir ekilde zafer iin savamaya cesaret edemeden, plak ve engebeli bir ar aziye doru ordusunu ekti. Atlarnn ve ordusunun su ihtiyacm karlamak iin Pruttan bile istifade edemiyordu. yzbin (*) Trk, Eflkl ve Bodanl Ruslarn (*) Aslnda Trk Ordusu 140.000, Rus ordusu ise 60M0 kadard. (,J 1479 gz nnde nehri atlar, kanatlarm bir hill gibi aarak ormann nnde karargh kurmu olan ar kuattlar, tabyalar iinde onu hapsettiler. Daha savamadan Baltac Mehmed Paa, Moskoflarm imparatorluunu, ordusunu ve arn klcnn altnda brakmt. XV Bir mddet iin Ruslarla Osmanllar arasnda Prut kylarnda meydana gelecek vurumann hikyesine ara vererek Tarih sahnesinde yeni ortaya kan millet ile arnn nasl o hale geldiklerini okuyucuya anlatmaya alalm. imdiye kadar vesikalar arasnda unutulmu bir vakanvisin eksik htralar, nihayet Thophile Hallez tarafndan ortaya karlm, ar Petro, metresi ve sonna kars Katerina ile Prut bataklklarnda meydana gelen olaylar ok deiik ve ilgi ekici bir ekilde anlatmaktadr. Bu adam, o an olaan l,ad:seleri sonunda ar I. Petronun yakn arkadalm kazanm ve onun ordusunda hizmetler gren Villeboisdan bakas de;ldir. Bu el yazmas vesikann bizim konumuzu ilgilendiren noktas, Moskoflann barbar yenierileri Strelilerin imhas ile balamaktad-, 0 ana kadar ar Petronun kaderindeki deiiklikler hakkmda pekok ey bilinmektedir. Sllesi Pnsval Romanoflar olup, Miel Romanof 1613 ylnda l a h t a gemiti; Petro da ar Alekvnin ikinci evliiirinden dnyaya gelmi, aabeyi lg:n vandan sonra arla karlm, fakat vann d. aknda Devleti 1480 yneten k; kardeleri Sofya'nn kskanlna, basksna ve tehditlerine mruz kalmt; yz hatlar, zeks T.e delice cesareti yznden askerler arasnda kendisini sevdirmiti; bir saray entrikas sonunda Sofya ebediyen Kremlin Sarayna kaptrlnca onyed yanda tek bana btn iktidara sahip olmutu, arlarn geleneine gre soylular arasndan bir gen kzla evlenmi. Varisi Evdoksiyava ok eziyet etmi, son derece bar-

1 arlklar yapm, kendisini ikiye, sefahata zulme vermi, fakat herkesin kendisine hakl olarak byk lkabn verdirecek almalardan hibir zaman sapmam ve muazzam bir srden bir millet yapma azminden asla vaz gememiti. Her ynyle kurucularna benzeyen Ruslar arlarna byle bir dnceyi ilham ettirecek kabiliyetteydiler, Menei Trkistandan Baltk Denizine, Baltktan Moskovaya, Moskovadan Douya kadar deien yollarda kaybolan, temelinde barbar, grnte meden, ezel vasflarnda Rum tabiatl, inan bakmndan huafeci, gelenekleri kozmopolit, cesur sava, sayca kalabalk, bozkrlarnda kle, ordularnda itaatli, sarayda si olan bu slv rk eski rklarn btn ktlklerini ve ilkel rklarn btn faziletlerini bnyesinde toplam gibiydi. Byle bir milleti ara olarak kulla. arak ikiyz yl sonunda Devlet adamlar ve soylular sayesinde Avrupann btn medeniyetini kabul etmek veya derebeylie bal serflerle Bat dnyasn disiplin altna alnm barbar ordularla istil etmek iten bile c; eildi. Bat veya Dou dnyasnn kaderi, ar Petronun rkna verecei Batya veya Douva doru esen rzgra sk skya balyd. Kuzeyde onu tahrik eden 1481 XII. Charles Ruslarn Ballk istika uetine yaylmasna sebep olmutu. Hiddet ve kibir Rusyann kurucusunu Finlandiyaya kadar yaylmaya itmi, Baltk denizi kiysnda yeni bir bakent kurmu, temasta bulunduu batl devletlerin detleri, siyaseti, donanmas ve ordusu ile rekabete girimitir. Bu ar Petronun en byk hats olmu, Batnn ve phesiz Ruslarn felketine seoep olmutur. Dolutan malik olduklar ztlk akm, onlar uzun mddet snrlar dnda tutabilecek Bat'i Devletlerin zerine atmtr. Bat, Ruslar buzlu llerinde kalmaya mahkm etmiti; Halbuki slvlar iklim ve zenginlik bakmndan dclut elverili olan Douva ok daha az morlukla yaylabilirlerdi. ar Deli Petronun byk hatsn yargladktan sonra imcli onun ilk yllarnn, Basarabvaya yapt seferin ve kurtuluunu salayan mi' izenin hikyesine gelelim. XVI Avrupay sayg arayan bir hkmdardan ziyade c ers almr-ya ve medeniyet rnekleri semeye gelmi bir filozof clarak katettikten sonra Moskovaya milletine yeni bir ruh vermek ihtiras ve medenilemek iin uygulad zulme kar kacak her eyi imha etmek azmi ile dnmt. Karsmdak; en nemli g, yenierilerin taassubun muhafz olmas gibi barbarln muhafz olai Strelilerdi. Rusya'da brakt adamlar bu muhafzlarn, ablas Sofya tarafndan kkrtldn, yokluundrn istifade ederek bir Hkmet darbesi yaparak balarna arieyi geireceklerini ona haber verince, beklenmedik bir anda Moskova'ya gel. initi. imdi buraya biraz nce bahsettiimiz gizli vesikann dramatik ve renkli hikyesini aynen naklediyoruz. Bu haber Petronun gezisini hemen kesmesine ve cerhal lkesine yollanmasna sebep oldu. Moskovaya

geldiinde yabanc askerlerin kumandam Gordonun tedbirleri sayesinde hereyi dzen iinde buldu. Strelilerin iki ksma ayrldn ve her birinin ayr bir yol takip ettiini renmi olan Gordon onikibin kiilik yabanc birlikleri ile orbin kiilik Streliierin nne km, hepsini gafil avlayarak kltan geirmi, ilerinden sadece yedibini kurtularak eitli blgelere dalmlard. Strelilerin bu ilk ksm zerinde kazand zaferden hibir surette rahatlamayan Gordon vakit kaybetmeden yedibin kiilik ikinci grup zerine yrmt. Arkadalarnn yenilgisini duvmu olan bu ikinci birlik etraf bataklklarla evrili bir adack zerine yerlemiti. Orada kuatlon Streliler teslim olmava zorlanm, hepsi silhlarn braknca kltan geirilmisi. Geri kalanlar zincire vurularak Moskovaya gtrlrken avn anda C?r da Moskovann baka bir kapsndan bakentine giriyordu. Car. Gordan tarafndan gerekletirilen asker zaferin Strelilerin gemite yaptklar ilere nazaran cok hafif bir ceza olduuna inanyordu. Strelilerin hrszlar ve kaatillerc vaplageldii ekilde cezalandrlmasn istiyordu Nitekim sada solda ele geen yedl in Streli Moskovada bir meydan a topland, ile1-82 1483 i inden ikibini aslarak, bebini de kafas kesilerek lme mahkm oldu. Btn idamlar bir gn iinde yapld. Kafas kesilecek olanlar ellier ellier getirilerek ktkler zerine vatrlyorlar ve b r anda kafalar vuruluyordu. ar ve dier soylular da ellerine b ir balta almlar cellt gibi durmadan kafa vuruyorlard. ilerinde byk amiral Apraksin, babakan Menikof, Dolgoruki gibi yksek rtbeli soylular da bulunan bu zoraki celltlarn hibiri arm iradesine kar gelmeyi dnmyorlard. Aksi halde Petronun onlar da siler gibi katlettireceine kukulan yoktu. Bu binlerce kelle ehrin iinde en yksek yerlere asld ve Petronun btn dnemi boyunca oralarda asl kald. Strelilerin liderleri ise prenses Sofya nn hapsedildii parmaklkl pencerenin hizasna asld ve entrikac prenses hapiste kald be, alt yl boyunca her n bu korkun manzaray seyretmek zorunda kald. Gordonun elinden kaabilen birka bin Streli iin btn Rusya da onlar deil saklamak, bir lokma yemek vermek bile lmle cezalandrld. Bu yzden lepsinin sefalet iinde mahvolduu sanlmaktadr. Strelilerin kadnlar ve ocuklar orak ve ssz bir yere srlerek kendi balarna kalmalan ve asla bulunduklar blgeden dan kmamalar saland. Btn byk yollarn kenarlarna, zerlerinde Strelilerin giritikleri suikasti ve uradklan cezalar \azan byk piramidler dikilerek gelecek nesillerin bilgisine terkedildi. 1484 Bu katliam ar Petronun otoritesini kanla ykayp salamlatrd. Sulu ablasn lnceye kadar bir yere kapatarak zorbaln ve isyann harabeleri zerinde

glenmi geni imparatorluunda saltanatna devam etti. Zulm dolu mizac ilk karsna ve ocuklaun a kar vahi bir tavr taknmasna kadar gitti. imdi arm srdalarndan bu olaylar dinleyelim: ar Petronun ilk kars Evd:. ksiya Fedorovna phesiz ann en bedbaht prensesidir. Evlendiinc, enberi hayat trajik olaylarla rlm, eine ender raslanan bir kadere sahipti. 1670 ylnda Fedor Abrahamavi Lapukinin kz olarak zengin ve kkl bir soylu olarak dnyaya gelmiti. ara takdim ed ilen yzlerce gen kz arasnda gzellii ile Hkmdarn ilgisini ekmiti. ar ile kars arasndaki anlama haivas uzun zaman srmedi. erie entrikadan ve ihtiamdan holanyor, kocasn ar derecede kskanyordu; ar ise kukulu bir karaktere, deiken bir tabiata ve k bir seciveve sahipt, stelik kararlarnda iddetli ve kin duyduu kiilere kar amanszd. Grld gibi bu iki miza asla birbirleri ile anlaamayacak bir dzeyde bulunuyordu. Evliliinin nc ylnda ar, Moskova'da Alman ;.nne babadan domu Anna Moens adnda gzel bir iz a iddetle k olmutu. Evdoksiya bu gen kadn bo yere srdrmeye alm sonunda kocasn yannca kovarak kskanlm aa vurmutu. Petro karsndan bkmaya balad sralarda imparatorluun XVII 1485 cn yksek din makamlar ile grerek evliliinin ip. tl ettirilmesi iin uygun bahaneler yaratmaya almt. Gen arieye, o olaydan sonra rahibe elbiseleri giydirilmi, bir manastra gnderilerek tamamen unutturulmutu. ar ise devaml olarak metres deitirmi, sonunda Prens Menikofun terketti bir kadnda kara r klarak ona ta giydirmi, ocuklarn, Evdoksiya'dan olan meru olu Aleksinin yerine veliaht olarak kabul etmiti. Glebof adnda biri ile zina yapt kesin delillerle ve bizzat kendi itiraf ile anlalan arie Evdoksiya Lir atoya kapatlm, olu Aleksi Petroviin hapishane kelerinde lmesine ve kardei Abraham Lopukin'm Moskovann byk alannda aslmasna tank olarak strap iinde yaamtr. Herkes arm olu Aleksinin, lm karar zerine kan bir isyan sonunda affedilmesi srasnda ldn sanmaktadr. Halbuki o sralarda Rus saraynda olanlar, arn olunu bir defa baladktan sona hekimin:. j'anna gndererek hacamat yaptrmas iin onu ikna ettiini bilmektedirler. Bilhassa derin alan damarlardan akan kan durdurulamaymca arevi kan kaybndan lmt. XVIII Gleboi ise arie ile yapt mektuplamadan sonr ele geen mektuplarna ramen b prensesin erefir. e kar tek bir sz sylememekte direnmi, konumasn salamak iin arn emriyle ve onun mevcudiyetinde yaplan ar ikencelere gs germitir. So1486 r.unda Petro onu Moskovada halkn gz nnde kaza ektirmiti Kaza oturtulmadan nce Globofun \anna giden ar, arlk Tannmn huzuruna kacan

onun iin ueyi varsa itiraf etmesi gerektiini syleyince, zavall adam ar ar ban evirmi, lm hal'nde bile masum ve namuslu bir kadna dil uzatmayacan syleyerek, nefretle iren zalimin suratna ikrmt. Evdoksiva 1719 ylndan 1727ve kadar bir yere hapsedilmi yanna da ihtiyar bir cce kadndan ba. kas verilmemiti. XIX Deli Petronun kalbinde Evdoksiva ve dier rakibelerinden sonra ykselmesini bilen kadn romantik olaylarla dolu hayatndan dolay Osmainhlarm Hurrem Sultanm andrmaktadr. Bu kadnn kaderine en yakndan ve en samim bir ekilde tank olan adamn anlattkLrm dinleyelim: Gelecek nesiller iin anatlmayn en fazla hak kazanan, en garip ve en ok olaylarla dolu olan bir hayat hikyesi varsa o da ar Petro nun kars Kateriann hayat hikyesidir. Kocas olan Petronun yirmi yl boyunca didik didik ederek yapt aratrmalara ramen bir trl, karsnn doumunu v meneini rten esrar perdesini vrtaimamasna ramen biz cu konuda baz ipular elde ettik. ar Petro'nun lmnde ay, Katarinar lmnden iki yl nce meydana gelen tesadfi t.laylar sonunda arienin asl admn Skravvonski ol1487 uunu, Derpt kentinde 1686 ylnda katolik olarak dnyaya geldiini renmi bulunuyoruz. Annesi ile babas, btn Lehistan kylleri gibi erf olarak lkt-lerini terketmier Letonyanm Derpt ehrine yerlemilerdi. Fakat o sralarda salgn olarak, yaylan veba g etmelerine ramen her ikisini de yakalam, henz bakma muhta halde iki ocuu Tanrnm muhafazasna brakmt. Be? yandaki erkek ocuk bir kylnn yanma verilmi kasabann rahibi is-e yandaki kz evlt edinmiti. Fakat ok gemeden veba rahip ve ailesini de dnyadan grm, bylece kk kz ailesini ve doumunu bilemeden jin e ortada kalmt. Marienburg kentinin bapapaz salgnn bitii kasabaya gelmi nce papazn evine giderek meslekdanm cenazesini kaldrmak istemitir. O evde bulduu sefil kz ocuunun ailesini bulmak iin yapt btn aratrmalar neticesiz kalnca onu yanna almaya mecbur olmutu. Bapapazn kars kk kz da hemen hemen onun yanda olan iki kz ile birlikte bytmt. Fa1 at onalt vana gelen kza bapaoazm olunun baka trl baktn ve gen kzn da bu aka ilgisiz kalmad farkedlmitir. Ne kadar iyi yetitirilirse yetitirilsin tabiatn bal anlarda akla galebe alaca iyi bilindii iin* gen kz Marienburg garnizonundan gei bir subay ile aceleyle evlendirilmek istenmiti. $u anda gen iftin evlenire trenlerine katldn hatrlayan dini btn bir tek kii bulmak mmkn olmamtr. 1188 sve kral X1T. Charles'in hizmetine giren gen adam, dnn ertesi gn birlii ile sve kralnn

crdusuna katlm oradan Lehistan -, gemiti. Kocasn bekleyen Katerina yine bapapazn evinde eskisi gibi gnlerini geirmeye devam etmi, bu durum onun cia talihini nemli' ekilde deitirecek olan Ruslarn Letonyajj istilsna kadar srmt. Marienburgu anszn isti eden Rus birliklerinin kumandan Mareal eremetof, bapapazn evinde grd Kateriuar.n gzelliine hayran kalm onu sava tutsa olarak yannda alakovmutu. Katerina, talihinin ilk kademesi olan bu ilk ayrln balarnda ok zorluklar ekti^ni itiraf etmitir. Hizmeti carak yaad ve bytlp, eitildii bir ailenin yanndan tanmad bir adamn yanna bir cariye gibi alnmasn uzun mddet yadrgamas tabidir. Bu aileye kar davranlar hibir zaman nankrce olmam, Rusyann ?n bdvk kadn olduu vakit bapapazn ocuklarn Moskovaya davet etmi ve hepsine armaanlar vererek yksek makamlar ihsan etmitir. Efendilsrin kleri zerinde salvp olduklar haklar bilinir. Rusyada ise bu durum o k?dar ileri gitmiti ki, efendiler klelerinin hayat veva lm hakknda bakaca hibir yere danmadan karar verebilirlerdi. Kleliin uvgu'and lkelerde fedakrlk duygusunun hibir yeri yoktur; ak bir efendi. Alarak kendisine itaat edilmesini ister; kle df\ hr b 'r lkede ok idXX c.etli bir akn yaptrd eyleri korku veya itaat duygusundan dolay yapmak zorunda kar. Bu ekilde be alt aydanberi eremetofun evinde yaarken, Prens Menikof Letonyada ki birliklerin kumandasn; eline almak zere kagelir. Gayretli grnmek isteyen eremetof Letonyada sahip olduu her evi, kleleri dahil yzst brakp derhal arn emrine uyarak hareket eder. Daha nce Katerinay grp beenmi olan Menikof, .remetofdan gen kleyi ister. Mareal de kabul edince, Katerina Prens Menikofun hizmetine gemi olur. Menikof daha gen ve daha az cidd idi. Katerina onun arzularna boyun eerken biraz da elenmek frsat buldu; bir mddet sonra gen Prensin btn iradesine hkim olmutu; birka ay sonra evlerine gelen bir kimse hangisinin kle, hangisinin efendi olduunu kestiremezdi. Olaylar bu ekilde geliirken Pelersburgdan Lehistan a giden ar Petro Letonyaya gelince gzdesi Prens Menikof un evine indi. Kendisine hizmet eden 1 leler arasnda Katerinay farkedince Prense ona nasl sahip olduunu sordu. Sonunda Katerina'y Menikofdan devrald ve ayrlrken gen kadna hrriyet nianesi olarak bir dka altn brakt. XXI Petronun hareketinden sonra Katerina Menikofa, kendisini arn baklarna terkettii iin serzenite bulundu. Bu serzeniler Prensin klesine kar duycuu ak bsbtn alevlendirdi. Lehistan seferinden F: 94 1489 1490 dnen Petro Letonyaya urayarak Katerinay tamamen efendisinin elinden ald.

Menkoftan ayrlmadan nce Katerina bir hayli gz ya dkt. ar, Katerina'ya kar allmam bir nazaket ve efkatte bulundu. Bu davranlarndan ona kar ok derin bir hayranlk duyduu anlalyordu. Menikof, bu kadnn ar zerindeki etkisini farkedenlerden ilki olarak ilerde bu etkinin kendisi iin ok eyler ifade edeceini dnd. Ak, bir adamn kalbini ok cidd bir ekilde megl ederse, o adamn btn mizac deiir. arm Katerinaya duyduu iddetli ak hayatndaki ilk ve son aktr. Fakat bu akn daima bir esrar perdesi altnda tutmasn bilmi, deil herkesin iinde, en samim arkadalarnn yannda bile Katerina ile konumaktan ekinmitir. Letonvay terkedip Moskovaya dnerken, emir subaylarnda birini byk bir gizlilik iinde Katerinav bakente gtrmesi iin grevlendirmiti. Yol boyunca gereken btn ihtimamn gsterilmesini ve her pn sevgili Katerina'nm durumu hakknda kendisine bilgi yollanmasn emretmitir. Emir subay ar'm bu davranlarndan bu kadna kar ne kadar derin bir sevgiyle bal olduunu anlamt. ar imdiye kadar en fazla ilgi gsterdii kadnlara Katerinaya gsterdii ilginin onda birini bile gstermemiti. Moskovaya gelen Katerina, iki, yl boyunca herkesten uzak fakat iyi deli bir evde sayg duyulan bir kadnn yannda yaamt. Elde ettiim teferruat bu kacn sayesinde olmutur. 1491 Bu mtevaz evde kalan metresi iin ar son derece ketum davranm, onun kacLlarla bile temas kurmasn nlemitir. Bu tedbir, hemcinslerinin davranlar ile ilgilenmekten ziyade daha byk meselelere ilgi duyan Katerinann ok iine gelmiti. Genellikle boboaz olan Hkmdar, birdenbire esrarl k haline dnm, kyafet deitirerek her gn, daha ziyade her gece sevgilisini ziyaret etmeyi ihml etmemitir. ehrin tamamen mkuya yatt bir saatte yanna b;r tek muhafz alarak metresinin yanna koan arm bu duruma dmesini gerektiren akn kudreti bviece daha iyi anlalmaktadr. Bu hkmdar alkan '>'up, ok ii vard. Sadece gndzleri deil de geceleri de almas gerektiinden gece ziyaretlerinin esrar perdesini hiraz aralamak zolunda kalmtr Artk bakanlarn bu kk evde kabul ediyor ve Katerinamn yannda en nemli D.vlet meselelerini gryordu. Fakat asl inanlmas gc olan ey, daha nceleri kadnlar sadece ak vapmak iin bir ara olarak gren arn imdi bakanlan He fikir ihtilfna dt vakit K aterinava danmas , onun fikirlerine hrmet etmesidir. Onun uvarlann dikkatle dinliyor, kararlarm sadakatle uyguluvordu; ksacas Katerina'v ze! danman olarak grvrrdu. Tabiatn Katerinaya verdii muhakeme, deh ve ruh kabiliyetleri imdi en parlak ek-lde ortaya kma frsat buimutu. te o andan itibaren dnceleri Taht meselelerinin seviyesine erimiti. XII. Charlesin ordusunda subav olan kocas Poltr-

va savandan sc.ra ar tarafndan buldurulmu, 1492 Moskovaya getirildikten son-a unutulmu bir ekilde yaayp lmesi rin Sibiryaya srlmt. Katerina ailesinin mezhebi olan Liiter mezhebinden ayrlarak Ortodokslua geiriti. Onu vaftiz etmeye gelen Patrik, gizlice ar ile evlerdirmitir. O sralarda Fransada XIV. I.ouis gizlice bir airin dul karii olan Madam de Maintenos ile evleniyordu. Yine o zaman iinde ar Petro, XII. Charlesa kar elde ettii zaferden iyice gven kazand iin yzkrkbin adamnn banda Trklere kar sava vermek zee ilerliyordu. Katerina da onun yannda, kimsenin arn kars olduunu bilmeden bir metres gibi sefere katlmt. Yannda bir iki kle kadnla, seferin btn zorluklarna gs gererek kocasnn yanndaki bir adrda kalyordu. Ancak geceleri adrn terkederek arn yanma gidiyor, onu akyla teselli ederek dehsndan ilhamlar vermeye alyordu. Subaylar ve askerler Katerinann ahsnda ordunun gizli talihini gryorlar, arn sert davranlarm y u m u a t t iin ona kran besliyorlard. Ruslar arasnda kazand sevgi ar zerindeki itibarm destekliyordu. XXII ar Petroyu cretli bir yry ve uygunsuz bir ekiliten sonra Prut nehri kylarnda Baltac Mehmet Paann yzkrkbin askeri ile kuatlm bir halde brakmtk. Nehrin bir kvrm yaparak Rus kararghna en fazla yaklat yerin zerinde kurulan bir topu bataryas, tabyalarda ypratc sava yapma imknn Petroya brakmyordu. Baltacnn ilk emrinde glleler Rus adrlarn halla pamuu gibi atabilirdi. Rus1493 lar arkadan evirmi olan Krm svarileri ve sipahiler herhangi bir ricat imknn ortadan kaldrmt. Yzbin Rusun ve arlarnn savamadan tutsak dtkleri sylenebilirdi. Benderden Osmanl kararghna gelen Demirba Charles imdiden dmannn esaeti ile seviniyordu. Poltavann intikam Baltac tarafndan alnmt. te o srada Katerinanm davranlar henz sahip olmad tac kendisine hakettirdi. arm skntlarn ve Katerinnn mucizesini olaya tank olan srdan kaleminden izleyelim: giindenberi orduda ne ekmek, ne de baka yiyecek bir ey kalmt. Herkesi derin bir elem kaplam, hi kimse yerinden kmldamak istemiyordu. Yardm alamayacandan emin olan ar, kurtulu iin herhangi bir k hareketine dahi teebbs etmiyor, sadece kederiyle babaa adrnda kimseye grnmeden kalyordu. Kim olursa olsun hi kimseyi grmek istemediine dair verdii kesin emre rrmen Katerina bir gece anszn adra girdi ve mitsizlie kaplmadan nce yaplacak bir teebbs daha olduunu syledi. Kaymakama ve Sadrzam a kymetli armajanla vererek mmkn olduu kadar az zararl bir bar yapma imknnn hl mevcut olduunu ne srd stanbuldaki Rus elisi Kont Tolstoyun Petroya gnderdii mektuplardan bu iki Devlet adamnn karakterlerini yakndan tandn da szlerine ilve etti. Orduda bu ii baaracak bir adamn da mevcudiyetini haber verdi.

arn nefes alp dnmesine oile frsat brakmadan dar kt, bir mddet sonra ad geen subayla ieri girdi ve arn huzurunda ona gerekli bilgiyi ver1494 di. Bu arada karsnn teklifi ile gittike akim bana toplamaya balayan Petro, karsnn dediklerini btnyle tasdik etti ve adamn derhal harekete geirdi. S ubay dar ktktan sonra, karsna dnd ve gerekli paray nereden temin edeceklerini sordu. Kaerina, kendi mcevherlerini ve orduda mevcut altnlar bu i iin kullanacaklarm syledi. zel elinin dnne kadar arn askerlerine gzkmesini, onlara cesaret vermesini ve gerisini kendisinin baaracam da ekledi. ar karsn kucaklad, onun .avsiyesine uyarak dan kt ve feld-mareal eremetof'un kararghna gitti. Bu arada Katerina bir atm zerine kt ve askerlere hitap ederek tek kurtulu yollarnn ellerindeki btn serveti kendilerine vermesiyle gerekleeceini, verecekleri her altna karlk, kurtulduklar takdirde vz mislini alabileceklerini de: sylemeyi ihml etmedi. Zarafetine, iradesine ve iyi niye'ine hayran olan en basit neere kadar herkes elindekilerini getirip teslim fetti. Btn ordughda bir teselli ve cesaret havas esivordu. Gnderilen subay dn]) de, Sadrzamn grmelere balrmak zere tam yetkili bir eli istediini bildirince bu duygular daha da artt. Ruslarn iinde bulunduklar nazik durumu renerek hemen Trk kararghna gelmi olan XII. Charles'n Sadrzama yapt btn kkrtmalara ramen bir bar anlamas imzaland. Anlamann imzalanmasnn ertesi gn kuatma kalknce Rus snrna doru geri ekilerek yeniden yarm kalm sve meselesini halletmeye gitti. 1495 arn srdann anlattna gre bir Letonyal kle kadn Ruslar ite byle kurtarmtr. Ancak, Katerina'nn mafareti ve hitabeti subaylardan ve askerlerden, grmeleri balatmak iin gerekli rveti toplayacak kadar elveriliyse de, Sadrzam n bu rIveti ald o kadar phelidir. Her taraftan teihdit edilen Osmanl mparatorluunun, bir damla Trk kan dkmeden muazzam bir zafer kazanmasna elde ettii hkmran bar anlamas ok byk bir olaydr. XII. Charlesm (Demirba) iddetli ve amansz intikam duygusu Baltacya kar ithamlarda ve iftiralarda bulunmasn salam, btn bunlar sonraki nesillerin byle bir hikye uydurmasna sebep olmutur. (*) Katerina ile arm Sadrzam iin topladklar ifade edilen szde rvet, bizzat Ruslarn kendi ifadelerine gre ancak birka yzbin ruble civarnda olmutur ki, bu para asla bir Sadrzam batan karabilecek miktar olamazd. Daha yeni altn ve gm tanmaya balayan Moskof askerlerinin ve subaylarnn topladklar gln servet ile, Hint, ran veya Venedik elilerinin bir defada Osmanl Devleti'ne veya Sadrzamna getirdikleri muazzam armaanlar asla kyaslanamaz. Bar salayan ey Baltac Mehmed Paann

XXIII (*) Petronun srdann da belirttii gibi Katerina ile Baltac Mehmed Paa arasnda hibir grme olma mtr. Rvet meselesi de yazarn daha sonraki satrlarda aklad ekilde tamamen bir uydurmadr, iftiradr. (.) 1496 a gzll deil, tamamen siyasettir; Osmanllar ile Ruslar arasnda meydana gelen bu ilk byk bar anlamasn anlamak ve kabul etmek iin o devirde mevcut olan artlar ok belirgindir. ki saltanat dnemindenberi Sobieski ve Prens Eugne ile yaptklar savalarda Trkler hem adam, hem de para bakmndan bir hayli zarara uramlar, Viyanada, Lippada ve Zentada ordu kaybetmilerdi. Dalmayada ve Macaristan da tehdit edilmiler, Belgrada kadar istil grmler, bu yzden kendilerini Tuna ve Adriyatik kylarnda rahat brakmayacak olan Basarabya topraklarnda cereyan eden atmalar ezmekten ok yararl kacaklarm hesaplamlard; drdnc bir ordunun kaybedilmesi dmana Edirne yolunu bile aabilirdi. Geici olarak kendi topraklarna snm Demirba Charles'n savunucusu olarak gzkmlerdi; ancak, bu kahraman ihtirasl ve oynak karakteri onlara henz emekleme devresinde olan Moskova arlarnn ordusundan ok daha tehlikeli gzkmtr. Yiit sveli savalarnn ve kan dkc Lehlilerin bana geecek olan bir Demirba Charles, snrlarndaki ormanlarda bir gzkp, bir kaybolan vahi Ruslarn bandaki Petrodan daha korkulu bir komu olarak beliriyordu. Bu barbar srsnn bakan ile yaplacak salam bir bar lehlilerin oynaklm, Don Kazaklarnn serseriliini, ve Avusturya'nn stnln dengeleyecek bir g yaratyordu. Ruslara kabul ettirilen bu barn, veya daha ziyade teslimin mutlak hkmleri Karadenizin dokunulmazln teminat altna alyor ve mitsizliin bir anda yenilgiyi zafere gtrebilecek bir savata kaybedilmesi muhte1* 97 mel olabilecek olan mparatorluun son ordusunu zararsz bir ekilde kurtard iin Sadrzama yeterince gurur veriyordu. te Sadrzamn davranlarna asl yn veren gerek ve hakl sebepler bunlardr. XII. Charles, Lei. istan elisi Poniatovvski ve Krm Han Devlet Giray iahs Vfe'ya mill menfaatleri asndan bu anlamaya iddetle itiraz etmiler fakat hibir netice elde edememilerdir. Baltac Mehmed Paa anlama artlarn o kadar ezici ve mutlak bir tarzda kr.bul ettirmitir ki, ancak bir zafer ona bu imknlar verebilirdi. ar da '>zak kales:nin iadesini, toplarnn Osmanl Devletine teslim edilmesi kaydyla Kamienska, amara ve Tighan kalelerinin yktrlmasn- Kazaklarn her trl i meselesire karlmamasna entrikalar can s*kan Rus elisinin geri arlmasm; XI t. Charles'm serbeste lkesine dnmesini ve lkesinde bar iinde yasamasn; vc nihayet Rus ordusunun emniyet iinde geri ekilmesi srasnda iki Rus marealinin rehin olarak Osmanl ordughnda kalmasn istemi ve kabul

ettirmitir. Ruslarn geri ekilmesini gsteren tamburlar alnr, bayraklar alrken Baltac Mbhmed Paamn adrna giren Demirba Charles Sadrzama serzenite bulunmu ve ar tutsak olarak stanbula gtrmek daha iyi olmaz myd?1 demitir. Bunun zerine Sadrzam miistehz bir ekildi yle cevap vermitir: Peki o zaman yokluunda milletini kim ynetecekti? Kendi milletini ba bo brakm olan sve kralna yaplan bu ma kraln birden hiddetine malp 1498 olarak izmeleri ile Sadrzamm dvan zerine kmasna, mahmuzlar ile rtleri paralamasna sebep oldu. Metin tabiatl Baltac bu hakareti kralm urad felkete ve mitsizlie verdi, tevekklle ayaa kalkt, kraln kp gitmesinden sonra adrnn nne karak abdestini ald, namazn kld. Kk bir haka. reti ihml edecek kadar ok ana sahip olmutu. XXIV Sadrzamm stanbul'a muzaffer dnn takip etmeden nce ar'n utanm bir ekilde Moskova'ya dnn ve arie'nin giderek byyen talihim izleyelim. ar Petronun dneminin balarn bize reten ayn gizli vesika ar, lmne kadar takip etmektedir. Bu nl Osmafl dmannn dncelerini bilmeden gemek olmaz. Katerinann davrannn askelerin zihni ve kalbi zerinde nasl bir intiba brakt kolaylkla dnlebilir. Meziyetlerine ve hizmetlerine yaplan me(erden baka birey duyulmuyordu. ar da duyduu memnuniyeti aa karmak iin hibir frsat karmyordu; kendi topraklarna girdiklerinde Katerinanm btn itirazlarna ramen evliliklerini aklad. Prut kylarnda elde ettii baary gelecek nesillerin hafzasna iyice yerletirmek iin Aziz Katerina adnda veni bir tarikat kurdurdu. Petersburga dnlerinde saplan kutlama enlikleri ayn zamanda Katerinann ta givme treni oldu. Ordu gibi btn imparatorluk da Katerinanm adn kurtcrc gibi anprken bir tesadf, arienin men1499 eini gizleyen esrar perdesini Ruslarn gz nnde at. Bu tesadf Katerinanm erkek kardeini ortaya karm, bylelikle arienin doumunu ve ailesini rten sis tabakas beklenmedik bir anda dalmt. XXV Katerina ta giydikten hemen sonra ihtiras bakmndan elde edebilecei hibi ey kalmamasna kar, ik akm esiri oldu. Onunla kurduu kutsal evlilik balar sayesinde eski yrtcln unutmu gibi grnen Carm varlna nem vermeden ona kar bir ihanette bulunmaktan kanmad. arm maiyetinde bulunan ben, maibeyinci Doens de la Croix ile arie arasnda doan akm nceleri farkna varmamtm. Fakat bir seferinde, herkesin iinde ikisinin davranlarm iyice incelediim zaman akm ne kadar kr olduunu anladm. Car, karsna kar duyduu hiddeti ondan olan ocuklar :d m c teebbsne kadar vardrmt.

Zina yapan arienin talihinin bykl olarak ar bu olaylardan sonra pek fazla yaamamtr. Katerina er veya ge, kocasnn tamamen hakl olduu sebepler yznden ldrlecekti. Fakat ar teki dnyaya g etmeden nce ksmen de olsa intikamn almt. Karsnn dostunun kafasn vurdurmu ve hl kesik kafas ile yatan cesedin yanna Katerina'y gtrmt. Ancak Katerina soukkanlln muhafaza etmi, en ufak bir teessr dahi gstermemitir. Bu macerann Rusya'da olduu kadar dier lkelerde de Katerinanm Petroyu zehirledii hakknda sylentilere yol atn biliyorum Halbuki eminim ki ar Petro sefahat hayatnn sonunda yakaland ateli bir hastalktan lmtr. Katerina, milletin tevecch ve o srada mparatorluk mareali olan eski efendisi Menikofun gayretiyle Petrodan boalan Tahta oturmutur. Mateminde ok byk ac ekti veya yle davrand. Sonradan gen ve son derece yakkl Leh asilzdesi Kont Sapiehaya k oldu. Gen adam daima yannda bulundurmak iin, bulunan erkek kardeinin yeeni ile evlendirdi. ki yl sefahat iinde yaadktan sonra ld; imparatorluun dizginlerini, eski arie Evdoksiyann olu Moskova Byk Dukas ile el altndan ibirlii yapan Prens Menikofa brakt. XXVI iki defa bu kadar byk bir imparatorluun dizginlerini eline geiren bu gzdenin hayat Katerinannkinden daha az ilgi ekici deildir. Yine mehur srdan anlattklarna dnelim: Doum yl tam olarak bilinmeyen Prens Menikof Moskova'da domutur. Babas Kremlin alannda kk hamur ileri satarak hayatm kazanrd. ocuk on, cndrt yama gelince onun da eline eitli pastalar verilerek hayatn kazanmas istendi. Menikof Ker zrnan daha iyi sat yapt atonun avlusuna getrd i. ar Petro da o zamanlar onun yanda bir ocuktu. Daima atonun pencerelerinden kk pastacnn eytanlklarn hayranlkla seyrederdi. Bir gn Meni^ OO 1501 kofu yanma artmt; ocuun kimseye aldrmadan prensin sorduu sorular nee ile cevaplandrmasndan onu yannda alakoymu, o gnden itibaren ona yeni bir elbise ve nvan vermiti. Her tarafta efendisinin yannda bulunan kk gzde, ok kere Devlet Konseyi'nin toplantlarna da P atlm, efendisinin houna gidecei ekilde akalar yapmaktan kanmamt. Okumas yazmas olmayan Menikofun tabi bir zeks ve byk eyler iin mstesna bir zevki vard; stelik herkesde olmayan bir stnlk dehsna sahipti. Siyas meselelerle uramann sonunda Rus Devleti'nm en st mevkilerine kadar ykselmesini bilmiti. arm sk sk yapt Avrupa seyahatlerinde arlk r.aibi olarak imparatorluu idare ediyordu. Menikof, mevkiinin salad avantajlardan istifade ederek ge:ek ierde, gerekse darda byk bir servete kavumutu, Sahibi olduu arazinin zerinde yzellibinden

fazla kle ailenin oturduu sylenirdi. Darda da kazand n, ona Silezyada Kosel Dkalm kazandrmt. Danimarka, Prusya ve Lehistan krallar Prense valya nvan ile muazzam servetler balamlard. XXVII Katerina'nin lmnden sonra Deli Petronun torunu, II. Petro nmyla ar iln edildi. Prens Men~ikof hemen veni ara hayatnn tehlikede olduumu, her an bir suikast ile karlaabileceini bunun iin kendisine mutlak otorite ile mparatorluk naibli502 ini ve bakomutanl vermesini syledi. Arzulad mevkii elde ettikten onra kzn ar ile nianlad. Dier Rus soylular nian trenine memnuniyetsizliklerini belli etmeye cesaret edemen katldlar. Muhalefette kalmay tercih edenler uvdurma bahanelerle Sibiryaya srld. ar zerinde mutlak hkimiyetini attrd. Ksacas Prens Menikof herhangi bir ardan bin defa daha fazla diktatrce Rusya y ynetti. Fakat baba oul Dolgoruki'ler ile bakanlarndan Ostermann gizliden gizliye aleyhinde tertipler hazrlyorlard. ar ile Peterhofa yapt bir geziden istifade ederek Menikofun zulmnden bkan btn subaylar \e asilzdeleri tertibin iine aldlar. Menikof Peterbofta bulunduu gece kar tarafn emrinde bulunan bir birlik tarafndan evinden alnd, tutuklanarak Petersburga gtrld. Orada, Reneburga srldn rendi. Yola kt vakit nn kesen baka bir birlik kumandan sahip olduu rtbeleri kendisinden geri ald, hizmetilerini ve ailesini yanndan avrarak, simdive kadrr pek ok insan srdrd Sibiryann Tobolsk ehrine volland. Orada daha nce srd soylularn bvk hakaretleri arasnda karland. Tobolskda kald ksa sre bovunca ailesini geindirmek iin topra ilemeye alt. Oradan aluarak Yakutsk ehrine yolland. Yolculuk ok zor artlar altnda be ay srd. Srgn yerine geldiinde kendisine verilen Sibirya tipi kulbe yerine daha oturulabilir bir yer yapmak iin aa kestirdi. Yannda getirdii sekiz kyl gibi elde balta o da almalara itirak ediyordu. ar II. Petro ile nianl olan kz hepsine viyecck hazrlyor, I etonva Dk :e evli olan kk 1. :7. ise amnr ykyordu. 1503 Kzlarndan biri hastalanp ldkten sonra, Prens Menikof da yorgunluktan ve kederden yataa dt. ok gemeden ruhunu teslim etti, kendi ina ettirdii kk kilisenin iine gmld. Yakutsk ehrine din yine katlmak iin giden kz bir gn yolda bir kylye raslad. Kyl kendisine adyla hitap edince onunla konutu ve kyl sand adamn ailesinin ba dman Dolgoruki olduunu anlad. ar II. Petro bir mddet nce lm yerine Anna vanovna adnda bir arie gemiti. arie, ar'm eski arkadalarna kar sert davranm ve hepsini ya ldrtm, ya da Sibirya'ya srdrmt. Bir mc'de sonra arie, Menikofun kz ile olunu affetti ve onlar geri ard. Prenses Menikof arienin maiyetine girdi bir mddet sonra da Letonya dkas Birenin olu ile evlendi.

Babalarndan kalan servet ile km drahomasn verdi, olu da arienin muhafz ktasna binba olarak girdi. YRM DOKUZUNCU KTAP I Baltac Mehmed Paa hi bir sadrzamn klcyla elde edemedii muzaffer bir bar ile imparatorluu yceltmi ve kuvvetlendirmiti. stanbula geldiinde, milletin minnet duygusunu aan hizmetlerde alman olaan mkfata kondu. Kamu oyu Rus ordusunu imha etmedii ve ar Yedikule zindanna atmad iin 1 aksz olarak onu itham ediyordu. XII. Charlesin ve le h elisi Poniatowski nin iftiralar ontan kabul ede<ek saf bir halk ve padiahn zihnini bulandracak bir gzde bulunuyordu. Sultan III. Ahmed, Baltacnn faziletlerini tasdik edecek kadar bilgi sahibiydi, fakat halkn sulu olarak grd bir kimseyi susuz diye iln edemeyecek kadar kamu oyuna deer veriyordu. Sadrzam, Limni adasna srld Eski Yenieri Aas brahim Pr>a. srf Sadrazamlk makamn doldurmu olmak iin devletin mhrne sahip oldu. Baltac Mehmed Paa, Limni adasnda belki zehirden, belki ihtiyarlktan, belki de nankrlkten ld. Limrali air eyh Msr ile ayn trbede yatacana dair iinde daima bir his vard. Nitekim bu kehanet ooru km, Baltac ile Msr ayn, servinin altn paylamlardr. F; 95 1506 Ruslarn altn ile Katerina'nn yzklerini rvet olarak kabul etmekle Sadrzamdan daha fazla itham edilen Baltacnn khyas Mehmed Osman Paa, ordunun phesini hayatyla dedi, lmnden sonra hazir esinde iki bin dka ve arieye ait olduu iddia edilen bir yzk ele geirilmitir. Bu servetin nemsizlii masumiyetini ispat etmeye yeter delildir. Bir mddet sonra Prut anlamas gereince stanbula gelen Don Kazaklarnn temsilcileri Bb- liye ballklarn bildirdiler. Prut anlamasnn devlete salayaca avantajlar ile uygunluk hususunda Baltac Mehmed Paa ile ayn kanaati paylaan brahim Paa Rusya ile yeniden almaya girme heveslisi halk ve Silhdar tarafndan \ erinden edildi. Azad edilmi bir Abaza kle olan Sleyman Paa bu sava ihtirasn tatmin etmek zere grevlendirildi. Edirnede bekleyen orduya erimek iizere hareket etti. Ancak Osmanliara bir hristiyan kraln arzusunu yerine getirmek iin deil de sadece din ve an iin savatn gstermek iin Benderde kalan XII. Charlese Prut anlamasnn hkmlerine gre serbeste geebilecei Rsvr zerinden hemen lkesine dnmesini istedi. lkesine ordusuz ve intikamn alamadan dnmek istemeyen sve kral, padihr buyruuna kar direnmekte devam etti. Uzun ve neticesiz grmeler sonunda Trklerin Demirba adn taktklar kral, Benderden Dimetokaya gtrmek iin gereinde zor kullanlmas iin Bender Sancak beine emir verildi. Bencer beinin kalabalk askerlerim- kar yz askerivII 1507 K' direnen sve kral sonunda venierilerin eline d^

t, derhal Dimecokaya yolland. III OsmanlIlarn gznde kahramanl ile mstesna bir yer kazanm olan Is,ve kra'ma kar konukseverlie aykr olarak yaplan bu davranlar, btn Impalatorlukta derin bir tepki uyandrd Sadrzam, Krm Han, eyhlislm, Bender Bei, mslmanlann hiddetine fed edildiler. Kaptan- Dery Hoca brahim Paa, donanmann kumandasn Sleyman Paaya ter s ederek Divan daki yerini ald. Kzlaraasmm hkimiyeti altnda kendisinden nceki vezirlerin kabullendii aalk durumdan bir an nce kurtulmak iin, bu gzdenin katledilmesini salamak maksad ile Krm Han ve Reislkttap ile anlat. Bir enlik srasnda vurulacak bir hane darbesi mparatoruu bu gen gzdenin etkisinden kurtaracakt. Hayatna kar hazrlanan bu tertipten haberdr olan gzde dvet edildii yemee gitmekten kand ve fazla gayret sarfetmeden III. Ahmedden akibinin idam fermann koparmay baard. Gizliden gizliye hazrlanan bu suikastin ortaya kmas bu gzdenin uzun zamandan beri kmay tasarlad Sadrazaml bir az daha kendisine yaklatrd. IV brahim Paa sadrete geer gemez ilk i olarak Demirba Charlesi Dimetokadan kurtard. Alt vz 7 rk atlsnn refakatinde lkesine yolcu edilen krala 508 armaan olarak altn ilemeli bir adr, kymetli talarla bezenmi bir kl ve saf kan alt Arap at verildi. Rusya ile Edirnede balatlan grmeler bir defa oaha Prut anlamasnn artlarnn kabul edilmesiyle ton buldu. Msr, Suriye ve Arabistanda yeni bastrlan karklklar, III. Ahmedin dikkatini Asya topraklan zerine ekti. Haan Paann mirasn dul kans Haticeye getiren kadrgalarn Venedikliler tarafndan yamalanmas, Venedike kar saiva almasn gerektirdi. Mora, Venedik ile olan savaa sahne oldu. Sultan Ahmed, Sadrzam Damad Ali Paa ile Teb ehrine kadar ilerledi. Kprllere, Mezomortaya yllarca direnmi olan bu kale III. Ahmed'in nnde dt. Altm bin Osmanl tarafndan ailan Korint boaz \e ehri yenierilere teslim oldu. Venedikli kumandan Minoto kle gibi satld ve zmirdeki Hollanda elisinin kars tarafndan paras denerek azad edildi. Veedikin boyunduruundan bkm olan kta ve ada kumlar, Trklerin yaklamas zerine Ltinlere kar ver ver isyanlar karyorlard Anadolu (Nauplion) kalesi karadan ve denizden kuatan yzyirmi bin Trke ; erli Rumlann yardm sayesinde teslim oldu. Mora yarmadasnda Koron, Navarin, Modon ve Girit adasndaki son Venedik kale'eri 1715 vaznda te slim ddular. Venedik tamamen Adrivatik krfezinin dibine, itildi. Yunan adalarnda ve kta Yunanistan'nda elde edilen yenilei-siz zaferle Sul*an Ahmedin sene gzdesinin mezivetlerini ortaya kovarak sahip oldusu tevecch doSruhvord.. erde vne"iminin bileelim. dardaki baarlarn ve kudretini eitliyordu: bir eliyle sav a n k e n , dieeijlc yenilikler v^pvordu. Msrda zenc;. 1509

ocuklarn hadm edilmemesi ve stanbul'daki cezalarn hafifletilmesi he:< onun sayesinde gereklemitir. Onun devrinde hi bir sulu yarglanmadan cezalandrlmad. Onun gayretiyle Badaddan Aza-ka kadar btn mparatorluk, nceki vezirlerin ireti ynetimleriyle gerilen sinirlerin: gevetmek frsatn buldu. Damadnn sayesinde mparatorluun eritii bar \e saadet ortasnda, IV. Mehmedin dul hanm, III Ahmed in annesi Valide Sultan en mesut gnlerinde hayata gzlerini yumdu. Uyandrd hayranlkla IV. Mehmedin hasekiliine ykselmi olan bu Retimolu cariye, kocas ile birlikte tahttan inmi, sekiz yl boyunca eski sarayda bekledikten sonra yirmi yldr oullan II. Mustafa ve III. Ahmed sayesinde yeniden saltanat srmtr. Galata ve skdor tepkelerinde ina edilmi adn tayan iki cami hatrasn ebediyen OsmanlIlarn hafzasna yerlemitir. Hrrem ve Ksem Sultandan sonra hi bir kadn kocas ve oullan vastasyla bunun kadar uzun iktidarda kalmamtr. V Bunca ikbal, sonunda gen Sadrzamn gzn kamatrd. Prens Eugne tarafndan getirilen ve Morada Venedikliler ile Trklerin karlkl nfuz alanlarn snrlayan Avusturya teklifini reddetti. Avusturya mparatorlu&unun Venedik Cumhuriyetinin Kar,ofca anlamasndaki ileili maddelerini garanti etmesi artna davanan Prens Euene. iki devlet arasnda arabuluculukta srar ediyordu. Sr^r^am, Venediklilerin saldrgan ldkten bir savata Avustuvallarn herhangi bir mdahalesini kesin olarak geri eviriyordu. Sad1510 zam, Divan'da bu konuda iddetli bir konuma yaptktan sonra ordunun btn generallerini ve kadlarn padiahn bakanlnda Daad Paa klasnda bir toplantya ard, bylelikle yanl olarak diktatrce ynetilmekle itham edilen sadretir saygsn ve Di. .anm sz hrriyetini herkesin gz nne serdi. Konu.. Avusturyaya sava alp almamas idi. Grmeler Sadrzamn hazrlad bir bildiri ile ald. Bu bildiri. Kariofa anlamasnn hi bir maddesinin dorudan veya dolayl olarak, Trkiye iie s a va durumunda olan Vened^e Avusturya mparatoru nun yardm etme hakkn vermediini; imparatorun bu ynde davranmasyla bar bozduu ve dolaysyla Avusturyaya sava iln edilmesi gerektiini ortaya koyuyordu. eyhlislm da byle davranlmasn uygun L ulduunu belirtti. O zaman Sadrzam generallere dnerek bir mddetten beri fethedilmesi dnlen Korfu zerine mi, yoksa Avusturya snrna m yrmenin daha doru olacan sordu. Hepsi birden Sadrzamn ordunun bana geerek A v u s tu r y a lI la r a kar yrmesini, nk bunlarn dier kfirlere benzemediini belirttiler. Sadrzam, korkak kimselerin, din dmanlarnn ordusunu olduundan daha gl gstererek mslmanlarm cesaretini krmaya altklarn ileri srd. eyhlislmdan, savamaktan korkan byle hainlerin idam edilmesinin doru olup olmayacan sordu. Sonra gerekli hazrlklar yaparak Belgrad zerine yryecklerini, eer dman Osmanl snrlarn amak kstahlnda bulunursa derhal kalasn ezeceklerini

bildirdi. Bu arada snr boylarndaki kale kumandan1511 Jarna bar bozacak davran 'iara kar dikkatli olmalar iin gereken emirlerin verildiini ilve etti. Szlerine devam eden Sadrzam Korfuya Diyarbekir Belerbei Kara Mustafa Paanm yollandn I u konu zerinde kumandanlarn dncelerini beklediini belir: ti. Sadrzamm ok nceden bu hususta Lati kararlara vardn farkeden ve onun dncesine aykr bir fikir ileri srerek Devlet ve din dman olarak damgalanmaktan ekinen kumandanlar susmay tercih ettiler. Szlerine son veren Sadrzam bugnlk bu kadar yeter, geceleyin iyice dnn ve varn padiahn huzurunda Davud Paa Saraynda toplanacak olan Divan toplantsnda bulunun, dedi. Ertesi gn ulem ve generaller Kaymakamn otaenda toplandlar. Sadrzam gn doumu ile Ota- Hmyn nnde gzkt. Sadrzam Dam ad Ali Paa ayn bildiride olduu gibi bir konuma ile grmeleri aarak bann Cumhuriyetin mdahalesi ile bozulduunu ve Prens Eugeneden alman mektubu anlatt. eyhlislm fetvasn Reissikttapa verdi, o da okudu: sonra ulemya ne dndkleri soruldu. Belki rvleyecek bir eyleri olmadndan, belki de dncelini aklayarak gze arpm olmaktan ekindiklerinden kimse azm amad, en az onbe dakika sessizlik hkm srd. Sadrzam bararak sessizlii bozdu. Efendiler niin konumuyorsunuz? Herkesin dncelerini serbeste syleyebilecei bir toplantda bulunuyorsunuz; fetvann yasalara uygunluu hakknda herhangi bir >ukunuz varsa aklayn. 1512 Nihayet eski Anadolu Kazaskeri Mirzazade eyh Mehmed sz ald: Alman Babakanndan gelen mektup snrlarmza tecavz olduunu ispat etmemektedir. u halde barn bozulduuna dair belirtileri nereden karyorsunuz? Bb- linin her eyden nce bu konuda kesin deliller aranmas ancak ondan sonra duruma gre kararlara varmas daha uygun olmaz m? Sadrzam iddetle atlarak Bb- li'yi bar bozmakla itham eden mektubun tek bana sava sebebi t labilecein aklad. Eski Kazasker konumasna devam ederek, dmann imdilik ak vermediini, bir yandan sava hazrlklarn srdrrken bir defa daha dmana talepte bulunulmasn, imdilik sadece snrlarn iyi korunmas ile yetinilmesin! belirtti. Karlofa anlamasnn hkmleri bir defa daha okundu; iinde Venedikle dorudan ilgili bir tek m."dde bile yoktu, u halde Almanyann Venedik zerinde hak iddia etmesi ] e demek oluyordu. eyh Mehmed direnmekte devam ediyordu: Dman snrlarmz amadka bu mektup ona sava iln etme hakkn bize vermez. iddet,; mnkaanm sorunda yar yarya fikrinden cayan Sadrzam yle dedi: Snrla'.Tmzm kesin ekilde ihli ve geerli sebepler olmadan sava istemiyoruz; sadece Belgrad'a kadar gidip gerekirse savaacaz. Snr boylarndaki kumandanlarmza her hareketerlerinde dmana hak verecek ekilde davranmamalar iin ok sk emirler

verdik. Daha dn akam Temevar belerbeliinden bir mektup ald.k. Reislkttap Efendiye dnerek gelen mektubun okunmasn emretti. Bu mektuba gre AvusturyalIlar Sava zerinden Bosnadan gelen gemilerin f-eiine izin vermiyorlard. 1513 Karlkl olarak birka sz daha konuulduktan sonra Sadrzam vezirlerin, emirlerin, aynlarm, hocalarn ve kumandanlarn olduu tarafa dnd ve onlara ikinci bir defa olarak, kendisinin ve Diyanbekir Beerbeinin ifte sava nasl srdreceklerini sordu. Hepsi birden, bir gn nce olduu gibi, Sadrzamn Almanya'ya kar yrmesin: uygun bulduklarn belirttiler. Padiah toplanty kapamadan nce, Tanr izin verirse, Edirne'de yeniden toplanarak Almanya savan konuur ve yeni alnacak kararlara gre hareket ederiz, dedi. Avasofya'nn imam ellerini ge kaldrarak du okudu. Padiah ayaa kalkt. Divan dald. Sadrzam grmelerin sonucundan rahatsz olmu bir halde toplanty terketti. Birka gn sonra Kazasker doruluunun cezasn grd: Paravadiye basit t i r kad olarak tayin edildi. O andan itibaren byk bir evkle sava hazrlklarna baland. Tersanede bulunan filodan ayr olarak onbe ektirme, virmibe firkateyn, on eik omurgal Kalyon ve sekiz fciuka daha yap'irld;. Tunanm iizerinoe Demirkap geidin savunmas i o grevli olan bahim Pasa, Sadrzamdan iki tu ald ve Tuna ince t-onanmann kaptanlna getiri'di Mevkufat brahim Be ile Ni Defterdar, stanbul ile Belgrad arasnda ordunun yiyecek ve ieceini temin etmekle grevlendirildiler. Krm Han orduy- kaulmaya davet edildi; padiah ona sadak paras ad altnda bin, sekbanla; m maa olarak da drt bin akn voli ad. Korfu'ya gemek iin Geliboluya gelmi olan Arj dolu Belerbe&i liirk Ahm"d Paa hemen Nie gelmek zere emir al 514 d. Dier taraftan, Lippah Ahmed Aa, Hotinde Rakoiye Sadrzamn bir mektubunu gtrrken ele geti; bu mektupta Sadrzam, Tekeliye olduu gitbi, Avusturya'ya sava amalar karlsnda Rakoive Erdel Eeliini ve Macar krallm vaad eayordu. Padiah yannda Kaymokam, eyhlislm, iki Ka: asker, emirlerin bakanlan ve Div&rn btn yeleri olduu hlde Edirne'ye yolland: I i J Ahmein Edirne ye varraasm> ertesi gn Anadolu Belerbei de birliklerinin ba nda ehre girdi ilk sralarda gnlller ve deliler yer almt. Sonra avclar, sekbanlar ve levendler, oniann arkasndan elli aa ve dokuz at geliyordu; nihayet beerbeinrn arkasnda yayan bin tfeki ve yz kadar iolan yryordu. Ayn gn padiahn daha nceden bildirdii Divan toplants yapld. Sava ilnnn ve fetvann okunmasndan sonra Sadrzam sz ald: Daha nce kararn aldmz bir savan gereklilii zerinde tartma yapmak iin buraya toplanm deiliz; gayemiz sava, 'manszlarla sava ve onlara k.jr merhamet duyma diyen vecizeye gre yrtmektir Six yasa adamlar ne cnvorsunuz ?'> lerinden bir ksm Tanr yolunuzu ak etsin! eklinde cevap veri.ken dierleri kumandanlarn

kendi adlarna konumalarn istedi. Sadrzam bu sonuncular zerine, kanaatlerini enmek iin bir bak.? frlattnda hepsi birden padiahn kullan olduklarn, ruhlarn ^e bedenlerini devlet ve din hizmetinde her an fed edeceklerini sylecjiler. Ota- Hmvnun imam bu nc savas divarm Kuran- Kerm ve Hads-i erif okuyarak kapalt . 1515 Yeni bir bildiri yaynlayarak Avusturyaya sava iln ediliyor ve dklecek kann sorumluluu Prens Eugenee yklen-yordu. Ordu padiah ve Sadrzamn bakanlnda Belgrad ile Edirnenin yar yolunda olan Filibeye kadar ilerledi; orad? ikiye ayrlarak biri Tuna zerine yryne devam ederken, c'eri sola dnerek Venedikliler ite arpmak zere Makedonya ve Dalmaya zerine yrd. Nie gelindiinde bir Lehistan elisi Sadrzamn huzuruna karak krallar Auguestee kar komu milletlerden vardm islediklerini i ildirdi. Kes-inil le bir tarih tespit etmek mmkn deilse de, uzun zamandan beri Bb- linin kukularn 1.yandran Eflk Voyvodas Brankovanm azil kararnn Nite verlcii sanlmaktadr. Ancak azil tarihi kesin olmamakla beraber bu prensin, III. Ahmed tarafndan haksz yere azledilmesi ve idam ettirilmesi o padiahn altanatn ebed ven lekelemitir Salam bir muhakemeye sahip olan tarihi Salaberry, Trk kaynaklarna dayanarak bu cinayeti anlatmaktadr. Bodan voyvodas olan Kantemiin son Rus seferi srasnda Sultan Ahnedin dmanlan ile ibirlii yapnas ve sonundu Rusya'ya snmas padiaha Brankovann da ihanet ettiine dair kukulara kaplmasna sebep olmutu. Bu haksz kukular voyvodann sonu olacaktr. Ulahlarm prensi yirmi alt yldan beri Eflk bir baba gibi Trklere tbi ciarak ynetiyordu. Masumiyetine ve faziletlerine ramen Brankovan zincire vurularak, haksz yere itham edildi, ihanetinin cezasn ekmek zere stanbula yolland. VI 1516 Yedikuley e kapatlr kapatlmaz kars v e drt o lu babalarn savunmak veya onun kaderini paylamak zere stanbula geldiler. Fakat o nceden mahkm olmutu. Brankovan ile kars v e drt olu da idama mahkm oldular. Brankovan v e ailesinin Yedikule'de idamlar Osmanllar zerinde yle derin izler brakmtr ki, padiahlar II. Osmann da orada katledildiini unutmu gzkerek her gelene Yedikulenin surlarn gsterek bu prensin ac sonunu anlatrlar. VII Orduy-u Hmyn, Belgrad surlar nnde nehri aarak Petervaradinin ayrlarna girdi. Petervaradin kalesi nnde Prens Eugene yetmi piyade v e elli svari taburu ile Trkleri bekliyordu. Muharebe, gnn ilk klaryla balad. Yenierilerin kr cesareti ilk anlarda Alman piyadelerini datt; cesaretten doan hatalar bile deerlendirmesini ok iyi bilen tecrbeli kumandann nnde dikkat edilmesi gereken ihtiyata nem verilmeden Alman hatlarnn ok

gerilerine kadar dld. Yenierilerin sol kanadnda yapt baskya aldrmayan fakat btn dikkatini Osmanl hatlarnda alan bolua toplayan Prens Eugene, elli svari taburuna emir vererek o boluu igal ettirdi. Alman svarisinin arl v e srati karsnda hi bir ey dayanmyordu. Sipahileri ile silhdarnn ezilerek saa sola katn farkeden Sadrzam bir eline Sancak erifi dier eline klcn alarak aknlk iinde kalan askerlerinin ortasnda onlar geri dndrmeye alyordu. Yeniden orduyu sava nizamna sokama1517 yacam anlaynca atma atlad, bir avu kumandan 'e iolanlar ile yenilginin utancn ekmemek iin lmn kucana atlmtr. Alnndan yedii bir kurun onu atnn ayaklarnn dibine cansz serdi. Sadrzamn etrafn eviren yiit askerlerin etkisiyle bir an dalan AvusturyalIlar ehit Ali Paamn cesedinin atnn zerine konup Belgrada gtrlmesine izin verdiler. Bozgun hlinde olan ordu Serdrnn cesedi nn. 'e kayordu. Tuna ve Sava, Prens Eugenein muzaffei yz bin adam nnde mahvolan yz elli bin O sm a n lI nn kaamayan artklarnn cesetleri ile dolmutu. Prens Eugenein ganimeti bu sefer on bin asker, yz yirmi top, yz krk bayrak, Sadrzamn ota ve be Tuu oldu. Sadrzamn adrnda bi/lunan gizli vesikalar Viyana sarayna Lehistann Bb- li ile el altndan ibirlii yaptn ortaya kard. Sadrzamn cesedi hazin bir cenaze treninden soma Belgradda Sultan Sleyman Camiinin yanma gmld. Yetmi yl sonra Belgr&d ele geiren AvusturyalIlar, Sadrzam ehit Ali Paanm cesedini mukaddesata aykr bir ganimet gibi oradan karacaklar ve Hadersdorf orman iinde Viyanadan pek uzak olmayan bir yerde Mareal Loudonun mezarnn yanma gmeceklerdir. VII Petervaradin bozgunu srasmaa stanbula dnmekle olan padiah ac haberi duygusuz bir ekilde dinleti. Belgrad ordusu ile dnmekte' olan kumandanlarndan Halil Paa muharebe alanndan kurtarlan devletin 1518 mhrne sahip oldu. Halil Paa Saray'a bostanc olarak girmi, sonra btn rtbeleri karak Seraskerlie kadar erimi bir Arnavuttu. Alt saatlik bir muharebe sonunda Temevar kalesi alt bin ehid vererek Prens Eugenee teslim oldu. Osmanllarn Macaristan daki malbiyetlerinin yanks, Kapdan- Dery Canm Hoca'ya kar direnen Kont Schulenburg muhafazasndaki Korfuya kadar uzad. Kapaan- Dery, Korfuda baar salayamad iin Y edikule'ye kapatld. Sadrzam Orduyu yeniden dzene sokmakla megul iken Prens Eugene gneye inerek Belgrad' kuatt. Belgrad kurtarmak iin koup g elen Osmanl ordusunun y enilgisiyle biten ikinci bir muharebe sonunda Belgrad kalesi vire ile Almanlara teslim oldu. ki yz top, krk havan topu, yirmi bin glle, bin bomba, altm sancak, dokuz tu, mehter takmnn btn musik letleri vezirin adr v e hazinesi galiplerin eline geti; nehrin kysndaki v e Tuna ince donanmasndaki yz elli para top Osmanllara kar evrildi.

Sadrzam kargaalk arasnda kaybolmutu. Eski Sadrzam Ali Paann ktiplerinden v e Damad brahim Paann adam olan gemii karanlk Mehmed Paa adnda biri devletin en yksek makamna getirildi. Bosna Belerbei Kprlolu tek bana Almanlara kar direniyordu. Bar teklifleri gelmeye balaynca padiahn Damad brahim Paa, grmeler yapmak ve anlamaya varmak zere grevlendirildi. Prens Eugenee bir mektup yazarak bar grmelerini galip olarak bildikleri kimseyle yapmak istediklerini bildirdi. Ayn zamanda, 1519 Alnanlara kar kullanlmak zere Fransadan arlan eski Erdel Prensi Rakoinin Edirnede kalmas istendi. Morava ze nde Srbistann kv k bir kasabas olan Pasarofa her iki devlet tarafndan grmelerin yaplaca ver olaak kabul edildi. Avusturya taleplerinde olduka lm davrand Belki Adriyatik zerinde Venediki faz i kuvvetlendirmekten ekindii, belki Ruslar ve Lellikrden endie duyduu, belki de, artk ezici olmaktan kt iin Osmanl Devletinin mparatorluk iin yararl olabileceini dndnden Vit, ana, Srbistan':-, anahtar Belgrad -.e baz nemli birka kaleyi muhafaza etmekten bak': bir ey istemedi. Balkan dalan Edirne'nin yakn kulesi oluyor; Tuna, Vidin, Nibolu. Sofya bundan byle Osmanl mparatorluumun tabi ve sun bir kua hline geliyordu. IX Trklerin daima deerini takdir ettikleri ve gerek savata, gerekse bar grmelerinde gsterdii doruluunu beendikleri Prens Eugne, III. Sultan Ah-nedden saf ka^. iki l at, bir kl ve bir sark ar. maan ald. III. Ahmedin elisi Mehmed Efend, Prens Eugve e yle hitap etmi-i: Hristvan'arm veziri, yce padiahm senin deerini ve bilgeliini takdir eder, sana onun adna teslim edeceim u armaanlar gnuerdi. Bu kl, kuatmalarda ve muharebelerde gsterciin cesaretin- rank, dehrm geniliinin, tasarlarnn derinliinin ve icraatnda gsterdiin ihtiyatn nivanesiclir. Son iki muharebede gsterdiin cesaretten 1520 dolay seni kutlarm; salam bir itaate sahip, sayca stn v e ancak senin y i it askerlerin ile kyaslanabilecek olan Osmanl ordularn yendin. X Rumeli Belerbei brahim Paa tarafndan Viyanay a gtrlen armaanlar D o u nun ihtiamn gzler nne seriyordu. Tarihi Rade gre armaanlar arasnda unlar vard: Kabzas irili ufakl iki yz mcevherle ilenmi bir Kafkas haneri; yakut, inci, zmrt kaklm, altn zincirli bir sadak; hepsi gmten yedi koum y edi gem suluu; ift zengi ve silh takm; altn ilemeli kadifeden yedi eyer; yine ayn kumatan y edi haa. brahim Paann kendi adrndan baka tren iin iki ayr adr daha vard. Yol masraflarnn karlanmas iin padiah tarafndan otuzbe bin ake verilmi ve yetmibe bin ake de sonradan yollanmt. mparatora verecei armaanlar krkdokuz tane

olup, imdiye kadar Trklerin hi bir Avrupal hkmdara vermedikleri son derece kymetli eyalardan oluuyordu. Maiyetinde yedi yz altm kii, alt yz krkbe at, yz katr ve yz seksen deve ile Avusturya topraklarna girince ihtiyac olan her eit yiyecek maddesini ald; eliye her gn yz elli ek tahsisat -balanmt. Schwechata gelen brahim Paa, maiyetinde mparatorluk muhafz ktalar olan bir saray mareali ve bir imparatorluk yetkilisi tarafndan karland. Trk heyetinin en nnde Div ann tren avular, armaanlarn bulunduu ykleri tayan alt arabann banda hazineci yannda halclarla anahtar muhafz; Paa nn muhafz bl geliyordu. Onlarn arkasnda y e il bayrak tayan bir bayraktar; elinin atlar; doanclar, imrahorlar v e ba mabeyinci ilerliyor; tuun ikisi, dalgalanrken, ncs yatay olarak tutuluyordu. zerleri haalar, kaplan postlar, gm koumlar ile rtl y edi at, zarif sorgulu on drt divan avuu tarafndan gtrlyordu. Nihayet eli, d mercan ii resimlerle bezenmi, altn kafesli bir araba iinde ilerliyor; sanda ve solunda yayan olarak bir suba ile tfekiba g e liyordu. Arkasnda ise on iki iolan, kl tayan bir subay, hizmetkrlar, khyalar, elilik ktibi, iki imam iki mezzin, bayraktarlar, sucular, at uaklar, adrclar v e muazzam bir mehter takm brahim Paa'ya elik ediyordu. XI Avrupa'nn gzn kamatrmak iin Almanya'ya yollanan bu ihtiam rnei y o l alrken, yer sarsntlar v e yangn bir gece iinde stanbul'da yirmi iki bin evi yok ediyordu. Sanki btn olaylar bir araya gelerek saltanat devrinde suikast hazrlyor gibiydi. Padiahn zevke dkn ilgisizlii onun bu yenilgiler veya tabii felketler karsnda zlmesine engel oluyordu. Sadrzamin kibri de bunlardan etkilenmedi. Rus arnn stanbul'da devaml bir e l i bulundurma isteini kabul ederken, Maskoflarn hkmdarn bir imparator olarak tanmaktan kanyordu. F : 96 1521 1522 _ Efendim dnyada iki mparator tanr, Padiahn kendisi v e Roma mparatoru (Almanya mparatoru) diyordu. Bu artlar dahilinde Rusya ile Prut anlamasn yeniledi. XII Bu grmeler ve felketler arasnda stanbulda byk elenceler tertip ediliyordu. 1712 ilkbaharnda III. Ahmed'in oullarnn v e kzlarnn dnleri ve snnetleri mnasebetiyle yaplan trenlerin, elencelerin v e debdebenin tasviri mparatorluk tarihisi Raid tarafndan kuleme alnmtr III. Ahmed o sralarda kzlarndan nn ve yeenlerinden ikisinin dnleri ile oullarndan drdnn snnetlerini kutlad. Nianllar Kapdan- Dery Sleyman Paa, Nianc Mustafa Paa v e eski Sadrzam Kara Mustafa Paann olu Ali idi. Bu gzde padiahn kz ile evlendi.

Osman Paa mmetullahn v e Arboz valisi Silhdar brahim Paa da, daha nce Kprlolu Numan Paa ile nianl olan fakat onun lm ile bo ka lan Aye Sultan ile hayatlarn birletirdiler; her ikisi de II. Mustafann kzlaryd. Padiah tarafndan dn amiri olarak seilen Halil Aaya drt ehzade iin tenasl bolluuna dellet eden ekerden drt hurma aac yaptrmas emredildi. Yine ekerden yaptrlan bahe D o u nun temsil dilinde, evliliin tatl taraflarna ancak dn gn ekilen beden aclarla varlabileceini gsteriyordu Tersaneden saraya tanan byk gemi direkleri v e yelkenler: alanda dn iin hurma aalar yaplyordu. Dier on adrda ekerden bahenin yapm iin marangozlar, ilingirler, ressamlar, ciltiler v e ekeriler toplanmt. Halil Aa verilecek yemek iin onbin tahta tabak, Avrupada bulunan Rodosta, Amecik, e1 irkhya ile Asyada Hdavendigr Sancanda bulunan Glecik, Yenice, Tarakl ve Glpazarndan yedibin c okuz yz tavuk bin drt yz elli hindi, bin pili, iki bin gvercin, bin rdek; iinde eker ikram etmek zere onbin kse smarlanmt. imparatorluun her tarafna yollanan grevliler, rlar, ekerciler, arkclar rakkaseler aryordu. Yz yirmi krba, deriden tulumlar ve elbiseleri ile elenceler arasmda nizam salayacaklard. Halil Aa, ehzadelerin evlenecei gn padiah tarafndan snnet ettirilecek be bin fak;r ocua yeni elbise'er datmakla g evlendirildi. Dn srasnda gsteriler yapacak olan greiler, ip canbazlar gibi hner sahibi olan kimseler stanbul'a geldike eitli kumandanlarn, topular n ve silhdarlprm himayecine ver ivordu. Yenieriierin, topularn vc silhlarn mutfaklarndan tabak ve byk kazars'.ar; vakflardan ve c'evlet byklerinin saraylarndan kalayl bakr kap kacak dn alnd Padiahn btn mutfak eyas bu ren iin seferber edilmiti. Kanun Sutan Sleymann devrinde Sadrzam brahim Paann bir Sultan ile evlenmesi srasnda padiahn dnne itirak etmesinden kendisine byk 1 ay kardn, imparator V. Karlosa ve Macaristan Kral Ferdinanc a yazd mi ktuplaraa sahip olduu i;u erefi belirtmek iin Sah>b-es-s diye imza attn grmzdr. III. Ahmed dneminde de gl Sadlzan Nevehir): Damad brahim Paa az erefe nail olmamtr. Zira olu Mehmed de ehzadeler ile birlikte snnet edilmi, onlar gibi iki hurma aac ve bir e1523 '..er bahesi almtr. Sadece onun aldklar ehzadelelinkine nazaran yar boyuttayd. Eski Saray'da tamamlanan hurma aalar Topkap Sarayna, orcan da dev adrlarla birlikte Okmeycanna tand. Orada Khybe, defterdar, yenieri tas ve dier s baylar adrlarn kurulmasna nezaret ettiler. nce Osman Paa ile padiahn yeeni mmetullah Sultanm nikhlar kyld (15 Eyll 1720). Dnlerinde alngelmi usllere gre damadn sad maiyetiyle gelerek dn armaanlarm getirdi. Heyetin en nnce iek ve meyve dolu sepetler; sonra al dolu bohalar,

altn ve mcevherat keseleri ve nihayet zengin l i r ekilde donatlm atlar ve dier armaanlar vard. eyhlislm, sultan emsil eden Kziaraasnm ve Osman Paann khyasnn huzururda evlilerin mutlu olmalar iin Tannya vakard, sonra yirmi bin dka tutarndaki drahomay damada teslim etti. Bu trenden sonra gen jvlilerin nmna Akalasna, oda hizmetkrlarna ve dier hizmetkrlara astragan yakaL ceketler datld. Arkasndan hep birlikte kahve ve erbetler iilc. i. Osrmn Pasi nn dn ile pece gndzl onalt gn srecek ehzadelerin snnet dnlerinin balan cma kadar drt n ara verildi. Her gn ziyafetler veriliyor, viizlece fakir ocuk snnet ediliyordu. ehzadelerin snnet dnne hazrlanl masnda geen drt 'n bovunca Okmeydanda koyunlar kurban edildi. Ordunun yz e cerrah, arkclar, rakkaseler, gretiler, hokkabazlar iin odrlar kun.klu, hepsine kahve ve erbetler datld, gl sular ikram edildi. afak skerken alnmava balayan davullar ve nekkareler yeni bayramn baladn iln ederken 524 1525 krbalar alan sprmeye v e sulamaya baladlar. Padiah solunda simli kumatan kapanclar, yuvarlak selim sarklan ile ehzadeleri; kallavi denen piramit eklinde sarklaryla vezirler hacimli sarklar (urf) ile ulem v e silindir gibi sarklar (mcevveze) ile hocagnlar arasnda ilerliyordu. Devletin krkl ceketleri de sarklar gibi ok titiz bir ekilde snflandrlmt; simli kumatan olup n v e arkas kara samur kapl kapanca, olaanst durumlarda padiah, ehzadeler, sadrzam, dier vezirler v e damadlar tarafndan tanrd; saray mabeyincilerininkine ise erknkrk denir, yenleri bol olanlar da ferrac diye adlandrlrd; stkrk adl ceketler ise devletin yksek rtbeli subaylarna giydirilirdi. stkrklerin bazs yalanc yenlere sahipti, nk bulunduklar mevki icab padiahn veya bir vezirin elini, hatt kolunun hemen stndeki yenini pemeyenler bu yalanc yeni perlerdi. Samur krklerin iine kaplanacak kumalarn renkleri de Trklerce kutsal saylan dokuz ayr renge ayrlmt. Bunlar; mavi, efltun, krmz, koyu mavi, ak mavi, gk mavisi, koyu yeil, ak y e il v e sarmtrak yeildi. Beyaz eyhlislmn elbiselerinin hkim rengiydi, y e il de vezirlerin; krmz, lm kararlarn yerine getiren mabeyincilerin rengiydi. En yksek rtbeli ilk alt yasa adam, iki kazasker, emirlerin bakan, Mekke, Medine v e stanbul kadlar ile Bb- linin en yksek rtbeli alt memuru, defterdar, defteremini, reisslkttap, v e nianc koyu maviden elbiseler tarlar; byk ulem v e hocagnlar efltundan elbiseler giyerler; mderrisler, eyhler v e daha alt rtbede ma1526 beyinciler ak maviden kuma kullanrlar; tmarl avular v e vezirlerin aalar ancak ak mavi giyinebilirler, nihayet padiahn ahrnda alanlar neft kumalar kullanrlard. izmelere gelince, Bb- li subaylarnnki sar; generallerinki krmz v e ulemnnki mavi olurdu. Koumlarn, haalarn ve eyer rtlerinin

konu durumlar olaan gnler v e Divan gnleri o lmak zere iki ayr uslde uygulanrd. Avrupa hkmdarlarnn maiyetinde alan k iileri snflandracak niformalar uygulamaya baladklarndan ok nceleri Osmanl mparatorluunda devlet v e saray bykleri iin eitli niformalar bu ekilde snflandrlmt. Rusyann asker v e sivil hizmetlerde alanlar eitli rtbeler altnda snflandrmasndan bahsedilecek olursa, Osmanl mparatorluu'nun Kanun Sultan Sleyman devrinden beri Bb- liy e bal birinci, ikinci v e nc derecede memuriyetleri snflandrd sylenebilir. Rtbe bakmndan Sadrzam, eyhlislma; alt yasa adam, Bb- li ye bal alt yksek memura; mollalar, hocagnlar, mderrisler, eyhler v e saray mabeyincilerine; ordu aalar imparatorluk zengicilerine v e devlete bal derebeyleri de saray aalarna eitti. ehzadelerin snnet dnlerinin ilk gnnde padiahn elini epen vezirler v e belerbeleri kendilerine ayrlm sofralara oturmadan nce kzlaraasna armaanlarn verdiler. 18 Eyllde balayan elenceler ile snnet trenleri resmen alm oldu. Her gn ziyaretler yaplyor, hnerler gsteriliyor, ziyafetler veriliyordu. Elilerin kabul treni ancak 27 Eyllde oldu. Yine Radi iz ley e lim. 1527 Avrupa devletlerinin elileri yedi gn boyunca devam eden elencelerin hepsine katldlar. Padiah adna ilk ar Fransz e l isi ile topu, silh, istihkm generalleri ile kadrga beleri, kaptanlar v e avularna yapld. 29 Eyll gn ngiliz v e Hollanda elileri, imamlar, eyhler v e dervilerle Galata, Kasmpaa v e Hasky sakinleriyle birlikte tren alanna geldiler. Venedik balyosu ile Avusturya elisi, belerbeleri ile inzivaya ekilmi dervilerle beraber dvet edildiler; en sonunda stanbulun balca sur d semtlerinden olan skdar, Galata, Eyp v e Kasmpaa sakinlerine pilav datld gn Raguse e l isi de snnet dnne davet edildi. Elencelerin onbeinci ve son gn Padiah, vakflarn v e sultanlarn mlklerinin temsilcilerini kabul etti. Ayn gn Sarayn hizmetinde alm olan yirmiiki yenieri ortasna para datld, elenceleri yneten subaylara gayretlerinden tr kaftanlar giydirildi. Elencelerin son gnnden sonra ehzadelerin asl snnet trenleri balad. Bata Sadrzam ile Kubbealt vezirleri olmak zere herkes armaanlarn sundu. Bunca yenilginin arkasndan bylesine bir atafat mslman kibrinin iinde yunanvr bir d g steriyordu. Kendi zilletini farketmemek dlerin en fecsidir, nk bu bir ruh dklne dellet eder. mparatorluun yapt bar III Ahmet ile Sadrzam na vakar iinde elenmesini temin edecek kadar anl bir bar deildi; zevk v e elencelerinin altnda pimanlk, saadetlerinin altnda ise zillet yatmaktadr. 528 Bu bar yllar bakenti gzelletirmeye, baheler, su yollar ve camiler inasna harcand; Boaz: n iki kys Dounun yeni bir Bbili haline geldi. Pasarofa

bar anlamasn imzalam olan Mehmed Efendi eli olarak gnderildii Fransadan, stanbulun teI elerini ve vadilerini mekn ve geleneklere gre sslemek isteyen Sadrzama Versailles, Marly ve Fontainebleau saraylarnn tasvirlerini plnlarn ve resimlerini getirdi. Nevehirli brahim Paa efendisinin zihnindeki endieleri silmek've barn bu elencelerle tacim karmak iin Osmanl Devletinin btn ihtiamn ortaya koymaktan kanmyordu. Gen olmasna amen bu Sadrzam, arka arkaya gelen felketlerden sonra sava dehsnn mslmanlar terkettiine ve inatla aksi davranan talihe kar bir defa daha deneme yaplmayacana kanaat getirmiti. III. Ahmetin salta at devrinde XIV. Louis taklidi binalarn, bahelerin ve elencelerin parlakl bu dnemin son yllarn aydnlatmaktadr. Boazm ve Haliin balang noktasnda Asya kysndan pek uzak olmayan bir kayalk zerinde, eski Lir yangnla harap olmu Leandros kulesinin yerine amat brahim Paa tarafndan imdiki adyla Kzkulesi yaptrlmtr. Yine onun devrinde Haliin kylan aalar, er. eler, kkler ve mermer sralar ile 'bir kat daha gzelletirilmiti. Sadrzamn gayretiyle Haseki -Sultan iin Kthanede dou stili b ir saray ina ettirilmi, roernjer su yollan ile derenin bu saravn etrafn evrelemesi salanmt. Yapma ellelerin tatl rlts XIII 1529 Hasekilerin ve cariyelerin teneffs ettii havay serinletiyordu. Sadrzam tarafndan Padiaha sunulan t u Saray n hizmete al dolaysyla elenceler tertip edilmiti. Sadrzamn parlak dehs sayesinde, Ramazan aylarnda byk camilerin aydnlatlmasna balanmt. Yarm daire eklinde demir lmbalar sayesinde yaplan bu aydnlatmaya mh yeni av denmitir. Yine Nevehirli Damat brahim Paann dneminde ilk defa olarak fener alaylar re lle bayramlar dzenlenmiti; her ilkbaharda, ya Sarayda, ya da Paciiahn Boazn iki kysndaki yallarnda kutlanrd. Bu bayramlarda lle bahelerine deiik renklerde fenerler aslrd; llelerin arkasnda kalan fenerler iekleri prl prl gsterirlerdi. Eski Msrn Sais ehrinin fener alaylar yzyllarca sonra Nil kysndan Boaziine aksetmi gibiydi. imdiye kadar hibir Sadrzam n Padiahna veremedii elenceler. Damat brahim Paa tarafndan Sultan III. Ahmede ve ailesine Beiktataki yazlk spreynda verildi. Bu bayrama Padiah, drt ehzadesi Sleyman, Mehmed, Mustafa ve Bayazt, yedi kz mm Glsm, Hatice, tika, Saliha, Aye, Rabia ve 7eyneb Sultanlar; drt ehzadesinin annesi, gen yalarnda len ehzadelerin drt annesi; III. Ahmedin resm nikhl be kars; baka sekiz sultan, sultanlarn srda onalt cariye ve Padiahn on gzdesi katlmlard. Bata kzlaraas, silhdar, baltac khyas olmak zere Sarayn i hizmetierinde grevli altm kii hazr bulunuyordu. Hepsine Sadrzam tarafndan ilenmi talar, ndide kumalar armaan edildi. 1530

Sk sk tekrar edilen bu bayramlar sonunda iek sevgisi halk arasnda ylesine kk sald ki, ayn alarda Fransa'da ve Hollandada baz kiilerdeki lie yetitirme merakn kat kat at. Bunun zerine bilhassa Avrupada lle yetitirilmesi zerine yazlm ciltlerle kitap neredildi. stanbulda da kfeciba nm altnda yeni bir meslek tredi; diplomas altm yaldzl gller ve dier renkli ieklerin resimleri ile ssl olup u szlerle son buluyordu: Bu diplomann sahibinin bahevan ustas olarak kabul edilmesini; onun huzurunda herkesin nerkis gibi dikkatli bakmasn, gl gibi kulan vermesini; zambak gibi on dilli olmamasn; dillerinin ucunu uygunsuz kelimelerin kanna batrmadan nar ieinin dikeni gibi yapmamalarn; mtevaz olmalarn ve gl koncas gibi azlarn kapal tutmalarn, mavi snf. l gibi vaktinden nce konumamalarm ve nihayet meneke nnde eilmelerini ve inat olmamalarn oileriz. Elencelere olan dknl sonunda Sadrzam, \aktiyle faziletli Kprl sayesinde rabet bulan, fakat sonralar terkedilen enliklerin usln yeniletirdi. Bundan nceki son Sadrzam'n bu enlikleri yenilemeyi dnd ok israfa sebep olaca dncesiyle vazgetii bir vakadr. Buvk bayram enlikle nin nc gn yenieri Aas, Saraynda Sadr/am'a atafatl bir yemek dzenledi. Fakat, ehzadelerden Mehmed, Mustafa ve Bayazda verilen ilk ders mnasebetiyle tertip edilen enlikler ihtiamlar en fazla dikkati ekenlerdir. Bu enI kler Sarayn deniz kysnda nci Kk denilen yerde yapld (8 Ekim 1721). Sadrzam, eyhlislm Ru1531 meli kazaskeri, defterdar ve Reislkttap iin adrlar dikildi. Saray'n birinci ve ikinci imamlar, Feyzullah ve Abdullah Efendiler ehzadelerin lalas olarak seildiler. Padiah nci Kk'ne gedii an, kzlaraas Be^ir ile Sadrzam Damad brahim Paa, Hkmdarm inmesine yardm etmek iin ilerlediler, kollarndan tutarak onun iin hazrlanm otaa soktular. Hemen sonra, Damad brahim Paa, eyhlislm ve Kapdan- Dery kendi adrlarna girerek yemeklerini yediler. Sofradan kalktktan sonra heyet bahe kapsndan geti ve arz odasna geldi. Bir eyrek saat sonra Bb-f Saadette ehzadelerin en by olan Mehmed Sultan gzkt. zerinde bir kapana banda mcevherlerle bezenmi sorgucu ile arz odasna gelen ehzadeye haznedar ile kzlaraas kollarndan tutarak yardm ediyorlard; sras ile vezirlere, ulemya ve nzrlara elini uzatarak ptrd. Biraz sonra dier ehzadeler eyhlislm, Kapdan- Dery, kazaskerler, silhdar, defterdar, reislkttap, avuba, bamabeyinci, Devlet tarihisi Rid ile birlikte ieri girdiler. Padiah tahtna oturdu; sama \e soluna ehzadeler, Sadrzam, eyhlislm,. Kapdan Dery, emirlerin bakan, iki kazasker ve Ayasofya eyhi oturdu; dierleri ayakta bekliyorlard bamad brahim Paann bir iareti zerine eyh arapa bir dua okumaya balad; bitirince, Sadrzam ehzadelerin en byn kucana ald ve eyhlislmn

karsna halnn zerine birikti; sonra silhdar i.nlarn arasna krmz kapl bir rahle koydu ve ey1 lislm alfabenin ilk be harfini retmeye balad ehzade harfleri evhlislmdan sonra tekrar edin1532 ce, III. Ahned oluna iaret ederek eyhlislmn elini pmesini istedi; fakat din ad an elinin plmesir. e msaade etmedi, kendisi ehzadenin omuzunu pt. Ayn tren dier iki ehzade iin de tekrarland. Padiah ve oullar ekilince, oturu1masna izin verilen dier yksek rtbeli memurlara hlat, ayakta duan dier saray erknna da kaftanlar giydirildi. Bu tren de son bulunca dier kk iki kardee Padiah tarafndan zengin koumlu iki kheyln ve murassa bir Ku> 'an- Kerm ve'ildi imparatorluk ta'hnvisi bu treni btn ayrntsna kadar anlatrken Padiahri, vezirlerin ve dier yksek rtbeli subaylarn arkasnda kalan iolanlarmm treni izleyebilmek iin byk gayret sarfettikler:ri farkednce, vezrlerine iaret ederek yerlerini bu genlere brakmalarm istediini 1 aydeder. Bu olay TU. Ahmedin mizacnn bir zelliini gstermektedir Ayn ekilde Damad brahim Paa da ulem smf.-na kar duyduu i'givi belirtmek iin Peygamberin doum gn mnaebetiyle yaplar, toplantda kalabal.m arasnda skan ulemy n tarafa arm, yer .i eyhlislm ile 1-azaskerlere brakmt. Onlara ho grnme arzusunu frsat ktka ortaya kovmutu); mesel haftada defa mektepiere gidiyor, Kuran m okunmasna ve tefsir edilmesine nezaret ediyordu Son olarak da, eserimizde tasvirleri ile bize rehber olan imparatorluk tarihnvisi Ridi Halep krdhVna getirerek ulemya verdi nemi bir kere daha ''elirtmitir. Eski bir zalim yasann gerei i.ab oullarndan l'iri hari dierlerini cellda teslim eden kendinden nceki Padiahlardan daha baht:var olan III. Ahmed, 1533 taltanat dneminin ilk on ylnda et; az yars hayatla olan yinnidrt olan ve kzn babas olarak yaamt. t'J kznn evlenme, drt clunun da snnet trenlerini vaptrnasndanberi yl pemiti. imdi de kzlanndan tike, Hatice ve mm Glsm, Sultanlar, i'erkes Osman Paann oullan Melmed Be, AL Be ve Ahmed Be i!e evlendiriyor Ju, tekin bu sefer kzk. rma drahoma olarak, ablalarna verdii yirmibin dka altnnn ancak yarsn verebiliyordu. Osmanoullarmdan gelen ehzadelerin ve sultanlarn evlenme trenlerini vei geldike sk sk tasvir ilmeye altk. Buna ramen Rdden bize kalan Dnler kitabndan, Avrupada yerlemi bir dncenin yanl olduunu ispat etmek iin bir ayrnty daha buraya aktaracaz. Avrupada hkim olan dnceye gre Padiah, beenmek tenezzlnde bulunduu cariyesini bir mendil atarak yanma arrd. Bu dnceye sebep olan eyin, nianl kzn mstakbel kocasnn sadcndan nian sepetini aldktan sonra ona, armaanlarn aldn belli etmek iin yollad nian mendilinden ktn sanmaktayz. III. Ahmed, dnlerden, lle bayramlarndan, ihtiaml din bayramlardan gayri gnlerinde, btn hkmet ilerini zerine alm olan Sadrzamn ziyaret

etmek veya hazine dairesi ile tersaneyi tefti etmekle vakit geirirdi. Padiahm Damad brahim Paann evinde geirdii akamlarda, Sadrzam ona helva ikram etmeyi adet edinmiti. Bu kelimeyi halvet kelimesi ile kartrmamak gerekir. Harem skinlerinin nehirde yapacaklar gezi esnasnda "halvet iln edi1534 lirdi; yani kadnlarn ve cariyelerin geecei yollarda herkesin evlerine ekilmesi, sokaklarn boaltlmas temin edilirdi. (*) XIV Yeni bir gemi denize indirilecei vakit Sultan /hmed hibir surette bu treni karmazd; nitekim o vada ilk defa olarak yaplan kprl bir kadrga. m denize indirilii esnasnda son derece dikkatli davrand gzlerden kamamtr. Hazine dairesine yapt ziyaretlerin ise gzlerini, Damad brahim Paa.m akll tasarrufu sayesinde biriken altn ve gm ynlarnda dolatrp zevk almasndan baka bir gayesi yoktu. Bar, Devletin kasalarn doldururken sanayii ve ticareti de gelitiriyordu. Zaten saltanatn balca gayesi de bar salamakt; imdi grnen faydalar ile bar elde etmek iin gayret gsteren Baltac Mehmet Paaya yaplan haksz ithamlarn ne kadar yanl olduu bir kere daha ortaya kyordu, imparatorluun ziyadesiyle istifade ettii Sultan Ahmedin bu t iincesini Damad brahim Paa maharetle yerine getiriyordu. Rusya ile yaplan bu barn ok fazla tadlan faycalar Sadrzam Damad brahim Paa ile Padiah rhlka olduu kadar slmiyete de aykr den bir (*) Kitabn Trkleri Avrupaya tantmak iin yazldn okuyucunun unutmamas gerekil. Bizler iin anlamsz olan bu uyar, AvrupalIlar iin nemlidir. (.) 1535 anlama ile ara balamasayd imparatorluk ok daha mutlu olurdu. Bb- linin ar ile birlikte ran a kar kurduklar ittifaktan bahsetmek istiyoruz. nce baklarmz, Avrupa'da Lehistan ?ibi asker ar ile sivil anari arasnda bocala3'an ran zerine evirelim. XV rann Rusya ve Osmanl mparatorluu lehine topraklarnn paralanmasndan nce sava ve vahi bir kavim olan Afganlar ran tahtn zayflatmlard. rann bakenti sfahan ah Tahmaspm elinden, Afganlarn ilk zorba kralnn olu ve amca kaatili Mahmud tarafndan alnmt. Tahttaki rakiplerini bir anda yok etmek isteyen Mahmud bir gee iinde, kaan ahn btn soylu taraftarlarn ve bin kiilik muhafz ktasn kltan geirmiti. iddetli mizaca sahip olanlarda grlen an ve zt deiimlerden birine kaplan Mahmud ah birden hereyi yzst brakarak daa km, inzivaya ekilerek sularnn aff iin oru tutmaya balamt. Yeryznn kuytu kelerine ekilerek nefsine ceza verme ^ok eski zamanlardanberi Hintte, randa ve Filistinde uygulanrd. Ancak bu tal keiler bir mddet hayvanlar gibi otladktan sorra inzivaya ekildikleri yerlerden yeni ihtiraslar veya yeni cinayetlerle sslenecek budalalklarla karlard. N itekim Mahmud ah da in:nder. kt vakit yleydi;

elinde tutsak bulunan zavall ah Hseyinin amcasn, obir kardeini ve viizden fazla ocuunu elleriyle bomutu. Bu ihtiras bunaklndan sonra 1536 fizik bir bunakla kaplarak, kriz anlarnda dileri ile kendi vcudunu koparmaya balad. En sonunda kuzeni Eref onu yakalatt ve sfahan Saraynda bodurttu. ah Hseyinin torunu Tahmasp, taraftarlar ile Erefin zerine yrd. Tahmasp m yaklamasndan tela kaplan bu zorba stanbula eli gndererek Ruslarn ve Trklerin ran topraklarm inemesini protesto etti ve ayn zamanda TII. Sultan Ahmedin yardmm diledi. Osmanl Trkleri ile ran Trkler; arasndaki mezhep kavgas Bb- linin eliyi eeri evirmesine ve rana sava iln etmesine yeter sebep tekil etti. Kprlnn torunlarndan Abdurrahman Paa yirmibin askerin banda ran ordusunu Erdebil yaknlarnda Moghan bozkrnda bozguna uratt. Eref ahm bu yenilgileri devam ederken Tahtn gerek sahibi ah Tahmasp Osman'lara, gney eyaletlerinden bir ksmn terketmel: vaadiyle ittifak teklif ediyordu. Bu teklifler Divan'da kabul edildi ve Serasker Ahmed Paann kumandasndaki altmbin Osmanl, Hemedan ovasnda Eref ahm ordusu ile karlat. Yenilen Ahmed Paa, ordusunun artklar ile Badada ekildi. Eref ah ile Trk:er arasnda Badadda yaplan bir bar anlamas sonunda ran, Kirmanah, Hemedan, Ardelan, Tebriz Tiflis, Revn, Sultaniye ile bir ksm topran dahr Ormanllara terkediyordu. Ahmed Paa'y yenmesine ramen Eref ah ancak bu bar sayesinde zorla sahip olduu ran Taht zerindeki hakkn Divana kabul ettirmi oluyordu. rann kuzey ve gney eyaletlerinin paralanmas srasnda Rus ar da bo durmam Hazar Denizi ile Kafkasyaya komu olan ran topraklarn igal etmiti. imdi, ran zerinden bylsine ihtiyatszca ve lile ile fethedilen muazzam topraklarda Rusya ile OsmanlI Devleti arasnda bir snr izilmesi gerekiyordu. stanbul'daki snr dzeltme grmelerinin mahir pazarlks Rus generali Aleksandr Romanzof, yanna Mehmed Dervi Aa adnda bir Osmanl yetkilisini alarak snrlan belirlemek iin bakentten aynld. Siyasete aykr bir grle bu paylama iine kartrlan Fransadan hakemlik yapmak zere bir heyet istendi. Bu paylama 23 Aralk 1727 ylnda mslmanlarm felketine sebep olaca dnlmeden imzaland. XV. Louisni ileri grten yoklun dileri bakan Maurepas, rann Trkler ve Ruslar arasndaki paylamasndaki tuza ve coraf yaknlamalarnn eninde sonunda Dou ile Batmn atmasna yol aacan asla farketmemitir. XVI Badad anlamasn imzalayan Eref ahn elisine verilecek kabul resmi Sadrzama Avrupann ve Asyann gzn kamatrmak iin yeni bir frsat hatrlamt. Iran elisi irazl Mehmed Hann bakente ge gn kadnlarn sokaa kmalar yasaklanmt. ran heyetinin geecei yollar nceden onarlm ve temizlenmiti; vezirlerin oturduu kubbenin zerindeki aitn

yaldzlar tamamen yenilenmiti; Sarayn giri kadsndan Bb- Saadete kadar uzr-nan parmaklklar krmz atlas kumala kaplanmt. Parsay ana dili F : 97 1537 ibi bilen iki ktipten biri birinci mihmandar, dieri ti tercman olarak tayin edildi Mehmed Han skdar'dan stanbul'a geerken Beikta - Tophane arasnda alt byk sava gemisi, Karaky liman ile Galata ya iskelesi arasnda yepyeni dokuz kadrga ile liman iinde tersane nnde yedi sava gemisi daha grnd. skdardan ilk gmrk nne gelinceye kadar bu gemiler ile limanda demir atm olan dier btn gemiler dokuzyzden fazla top at ile eliyi selmladlar (3 Austos 1728). Gmre gelen eliye imparatorluk nalbant tarafndan fevkalde sslenmi bir kheyln sunuidu. ran elilik heyetine yenieri aalar yol gsterirlerken, arkalarnda divan, sipahi ve silhdar avular, mteferrikalar, sipahi ktipleri, sancak muhafzlarnn drt generaii, yenieri albaylar geliyordu. En arkada yay ve tfekle silhl, kt giyimli krk, elli kadar Afgan askeri vard. 9 Austos 1728 gn Sadrzamm eliyi kabul ettii oda iitilmemi bir ihtiamla denmiti. Kabul odasnn arkasndaki hasr odas bile kymetli ran hallar ile kaplanmt; arz odasnn zeminine serilen hallar ise sanki ipek, altn ve inciden meydana gelmi bir iek bahesini andryordu. eref yerinde oturan Sadrzamn ayaklarnn dibinde inci ilenmi bir rt seriliydi; sanda, zmrt ve yakutlar ldayan bir hokka takm gze arpyor, solunda, prlanta ili siyah kadifeden ciltli bir Kuran yine prlantal bir rahlenin iinde duruyordu. Ocan vanmda be ayr rahlenin iinde altn ve inci ilemeli onalt Kuran- Kerm daha sralanmt. 1538 1539 Ocaktan sofaya doru uzanan duvar boyunca kristl kreli sekiz saat dizilmiti; fevkalde bir iilik eseri olduu anlalan raflarda deerli kitaplar itina ile sralanmt. Odada hizmet gren uaklarn kymetli kuaklarna mcevherli hanerler tutturulmutu. Devlet Bakanlar'nn, Defterdarn, Reislkttap'n, avubann, Devlet ktiplerinin, Sadret Kethdasnm, birbirleriyle yar edercesine giyimleri atafatlyd; E.ncak hepsinin kyafeti, Sadrzamm stndeki yzklerin, kuan, hanerin ve kopalarn prlantalarndan fkran parlt yannda snk kalyordu. Tarihnvisin dediine gre herkes bandan ayana kadar bir inci ve prlanta denizi iinde yzyordu. Aralarnda Sadrzam'n olu ve yeenleri bulunan, be tanesi Padiahm damad olan yedi Kubbealt veziri Sadrzamn elini ptler, Kapdan- Dery sanda dier alts solunda olmak zere yere oturdular; Devlet Bakanlar ve onlarn arkasnda Devlet ktipleri kollarm gslerinde kavuturarak ayakta dryorlard. Kymetli talar kaklm altn kseler ve fincanlar iinde eitli ekerlemeler ve kahve sunuldu. kramlar sona erince Vezirler ayaa kalktlar, sofann karsna geip oturdular;

eli Sadrzamm yanna yerletirildi, dier elilik mensuplan odadan ekildiler ve bylece Sadrzam ile eli babaa yarm saat kadar sohbet ettiler. Bu arada Damad brahim Paann eliye, sadece Padiaha hitap eden al'n mektubunu getirdii, ran sadrzamnn kendisine mektup yazmad iin bir hayli serzenite bulunduu kaydedilmektedir. Grmelerin sonunda Sadrzam erbetler ve kokular dattrd, Mehmed Han'a krmz atlas kapl samur krknden ceket giydirdi, maiyetindeki ran 540 llara da zengin kaftanlar ve deerli koumlu atlar armaan etti. XVII Yalnz bu stanbullu Hz. Sleymann iltifatlar iki yzlyd. Rus ar Deli Petro lm, imparatorluu arie Katerinaya, siyasetinin dncesini Prens Menikofa, ihtiraslarn vatandalarna, yar yarya paralanm ran da generallerinin eline brakmt. Ancak ran'da Deli Petro kadar zalim ve sava byk bir adam ortaya kacak ve bu mparatorluun dalm paralarn bir tek el altnda yeniden toplamay baaracaktr. Aksak Temirin ruhunu ve dehsn Semerkand dan sfahana tam gibi gzken bu cihangiri tantmaya alalm. XVIII Ndir ahn, tarihisi Mirza Medh ve devaml olarak kararghnda olan bir ngiliz tarafndan kaleme alnan hayat, mizac zerinde pek az karanlk nokta brakmaktadr. Ndir ah'n babas, byk, g esnasnda ran istil eden Trkmen airetlerinden birine mensup bir Trkt. Bu aile o zamana kadar pek tannmamt, fakat soylu idi, zira randa kle olmayan her kimse o airetin kollektif asaletine mensuptu. Bu konuda Mirza Medh yle der: Elmas deerini karld kaya parasndan deil, kendi parlaklndan alr! Ndir ah n babas ailesinin hayatm koyun postundan elbise yaparak kazanrd. zbek hannn kzn istetmeye yollad elilerine Ndir ah yle yazyordu: Benim ta1541 rafmdan syleyin ki, ben Ndirin olu, klcmn torunuyum. ocukluundanberi askerlik iinde yorulmu, bir mddet sonra Horasanda airetinin mensuplar ile komu zbek Trklerine saldrm, bir airet beiin kzm karmt, ran Tahtm zorla ele geiren Eref aha kar savaan Tahmasp onu ordusuna almt. Savalarda gsterdii yararllk ve giderek oalan askerlerinin says ona, Horasan valisi nvanm kazan, drmt. Ancak ahtan bamsz hareket etmesi ve zulm bu nvamnm geri alnmasna sebep olmutu. ahm da desteini kaybedince Afganistan'da bir baka airetin banda olan ve Herat kalesi ile eyaletine sahip olan akrabalarndan birinin yanna snd. Akrabas onu yanna ald, emrine bin adam verdi, ah Tahmasp ile bantrd. Afganlar zerine yapt seferlerde kazand baarlar adn herkese duyurdu. Herat kalesini eline geirmek isteyen Avarl Ndir, akrabasnn kuvvetlerini gafil avlad ve onu ldrtt.

XIX Bu cinayetle bir bakente, bir hzineye ve bir orduya sahip olan Avarl Ndir btn Horasan ah Tahmasp adna fethetti. Her tarafta ahs otoritesini sarsan bu kumandana hakl olarak kskanlk duyan ah Tahmasp, Ndiri hain ve si iln etti. Ndir ah efendisinin bu zahir nankrlnden istifade ederek Tahmaspn ordusunu aleyhine isyana tevik etti; ah m zerine yrd, onu tutsak etti, fakat randa hl eski sevgisini kaybetmemi olan bu hanedana kar 1542 grnte saygl davranarak ahn tutsaklm rtbas etti. AfganlIlara kar daima muzaffer olan ordusu sayesinde Avarl Ndir ahtan mkfa: olarak Horasan , Mazanderan, Sistan ve Kirmanah ald. Sahte alakgnlll ile Sultan nvann almaktan kamyordu; aslnda onun gz daha ykseklerde idi. Ruslarla Osmanllarm ittifak ona topraklarn daha byltmek imknn hazrlad. imdilik basit bir kumandan gibi gzken, gelecein ah' Avarl Ndirin lkesini AfganlIlardan yeniden fethetmek, yabanc hanedm kovmak, Tahmaspm zayf kiiliinde eski Safev hanednn yeniden Taht'a oturtmak, kuzeyde Ruslarla, gneyde OsmanlIlarla savamak, onlar yenmek ve igalleri altndaki topraklar kurtarmak ve dman olan byk Devlet zerinde bunca zafer elde ettikten sonra ah olarak ta giymek en byk arzusuydu. Ndir ahn gittike ykselen talihini burada brakalm ve stanbulda saltanatn bir darbe ile devriliine seyirci olalm. XX randa cereyan eden olaylar stanbul'da saf mslmanlarn kalbinde acyla yanklanyordu. Dallet mezhebinden fakat islm olan bir imparatorluun paralanmas iin Osmanl Devletinin kfir Ruslar ile ittifaka girimesi, Osmanllarm namuslu ve sofu igdlerini gizliden gizliye isyan ettiriyordu. yle zamanlar vardr ki, sadece vicdanlarnn ile aydnlanan milletler hkmetlerinden ok daha siyas olurlar. Rusyay kendilerine yaklatran ve byten ittifaka kar Trkleri ruhunda nasl bu kehanetin doduunu kes1543 tirmek mmkn deildir. Acma ve infial duygusu, ran hanednnn iine dt ackl duruma tamamen duygusuz kalan bir Hkmdar ile bir Sadrzama kar kamuoyunun nefretini durmadaa krklyordu. stanbul'da elileri hl Sulfan Ahmed tarafndan arlanrken ah Eref, Avarl Nadirin nnde defa arka arkaya yenilmiti. Ndir tarafndan kovalanrken, Eref, elinde tutsak tuttuu Tahmaspn babas ah Hseyini kahpece bodurtmutu. Bu ihtiyarn kan, Sultan Ahmed tarafndan aceleyle tannan Erefe kar intikam diye baryordu. Bu zorba ah bir avu Afganl ile Afganistana doru kaarken, yenildiini haber alm olan Belcistanl airetler lde onu kuattlar kafasn keserek, sadakatlerinin nianesi olarak ah Tahmaspa yolladlar. Tahmasp ise Avarl Ndir sayesinde Tahtm elde etmiti; bir mddet sonra Ndir ah sfahana halkn tezahrat arasnda girdi. Tahmasp ile Ndirin sfahan

sarayna yerletikleri gn ah Erefin hareminin mutfanda alan st ba dklen bir kle kadn Tahmaspn huzuruna kt ve kendisinin Tahmaspm annesi olduunu ispat etti. Erefin Safev hanednm ortadan kaldrmak iin yapt katliamdan kurtulmak isteyen kadn kle elbiseleri giyerek Erefin hareminde en rezil ilerde almt. Ana ile oulun bu beklenmedik karlamalar btn Douda halkn gz yalar iinde dinledii bir efsane haline gelmitir. XXI Tahmasp szde Tahtna kavutuktan bir mddet sonra elisi stanfula gelerek, Trkler ve Ruslar ta1544 rafndan zorla alman Iran eyaletlerinin iadesini istedi. Sadrzam Taihmaspm bu hakl istemine, rana sava iln etmek ve elisini Midilliye srmekle cevap verdi. Kendi ifadesine gre Avarl Ndir tarafndan kuatlan Tebriz'in kurtarlmas iin bizzat sefere kacan syleyerek Sancak- erifi 24 ubat 1730 tarihinde skdara dikti. Gelenek olduu zere ordu, Sadrzam'n tlar etrafnda Asya'daki bu ilk konak yerinde toplanmaya balad. III. Sultan AJhmed de b-, tn Saray erkn ile alt gn sonra skdara geecekti. Ordu Sadrzamn bakanhmda 18 Eyllde hareket edecek ve Halep yolunu i/leyecekti. Btn sefer boyunca Padiah skdar'da kalarak Avrupa ve Asyadan arlan yardmc birliklerin srayla ran'a yollanmasna nezaret edecekti. Hibir ey bu seferin tasarsna ve baarsna en ufak bir muhalefet olduunu belirtmiyordu.' Frtna, 'byk' br" sknetin lt'inda yatyordu. XXII Yalnz skdardaki kararghda yenieriler, sipahiler, topular arasnda Sadrzam ile kumandanlarn cleyhinde baz zayf itirazlar ykseliyordu. Bir ksm, randa peygamberin soyundan gelen bir ah tahtndan ederek ganimetini Rus gvurlar ile paylamann dine kar ar bir hakaret olduunu; dierleri ise Tahmasp Kulu Avarl Nadir, OsmanlIlar Tebrizden kovarken orduyu bir aydr skdarda bekletmenin bir utan olduunu sylyorlard. Bu fsldamalar her zamanki gibi genel bir memnuniyetsizlik uyandryordu. Tek balarna hi bir ey yapamayan fakat sayca s1545 tnlklerinin kudretine inanm insanlar bir araya toplayarak meguliyetsiz brakmak kadar tehlikeli bir ey yoktur! Gne altnda, silh elde padiah skdar da bekleyen askerlerin sabrszl tesadfi hir olayla belirsiz bir ikyetten an bir patlamaya vard. XXIII skdara kmak iin Saray terkeden padiahlar daima gn doumunda hareket ederlerdi. Gnein gn ortasna gelmesine ramen, skdardan bakanlar Topkap Saray kylarnda III. Ahmedin kayklarnn hl bal olduunu gryorlard. Askerler bu gecikmenin sebeplerini tartyorlard; padiaha refakat edecek olan muhafz ktas, tular, atlar, imamla oktan Boaz amlar skdar limannda bekliyorlard. S ultan Ahmed saraynda tereddt iinde bekliyordu. Belki babasndan kalan tahta hakkyla geen bi hkmdara kar silhlanmann ve bylece hanednlarma

kar sadakatsizlik gsteren milletleri cesaretlendirmi olmaktan ekindiinden, belki eyhlislm ile Ayasofya vizi Isperzadenin uyanlarndan, belki Tebrizin Tahmaspkulu Nadire tesliminde rvet almakla itham edilen Sadrzamn siyasetinden ekindiinden ve belki de, btn devlet ilerini yaknen bilen ve bir vezir kadar deh sahibi olan kzkardei Hatice Sultann tlerine duyduu saygdan III. Sultan Ahmed saray terketmeye bir trl yanamyordu. Bu allmam gecikmenin skdar'da bekleyen birlikler zerinde vapa.ca olumsuz etkilerden endielenen Sadrzam, smail Aav ne olup bittiini anlamas iin skdara yollad. smail Aa dnnde padiahn huzurunda Sadrzama gece yarsndan beri bouna bekletilen askerlerin tank olduklar bu oyalanma yznden gittike fkelendiklerini bildirdi. O zaman III. Ahmed kayna binmeye karar verdi. Ordughta derin bir sessizlikle karland. Btn gece isyan tohumlan filizlenmeye devam etti. XXIV Ordunun; padiahn ve Sadrzamn yokluu, bakenti halkn heyecanna ak tutuyordu. Ertesi gn (29 Eyll) Patrona Halil adl bir Arnavut onbann emrindeki yenieriler Bayezid Camii nndeki Kaklar arsnda birden bire isyan balattlar. Oradan, al veri etmek iin halkn doldurduu Kapal arya dalarak dkknlarn kapanmas ve mslmanlann kendini takip etmesi iin haykrmaya baladlar. Dier yenierilerin ve ayak takmnn katlmas ile git gide byyerek Yenieri Aas Haan Paann kkne vardlar, onun emriyle hapsedilmi bozguncu ve dikbpl yenierilerin serbest braklmasn istediler. Korkak Haan Paa, Patrona Halilin emirlerine itaat etti. Alan hapishanelerden sokaklara hapiste asabilemi, serbestlie sarho, intikam hrs gzlerini brm byk bir kalabalk dkld. Silhlar, saralar ve eskiciler arsn yamalayarak btn ehre isyan ve dehet saldlar. Bu yama esnasnda Patrona Halil, yenieri klasna drOsrak beinci ortann k la n n plarak Et Pazar'na yrd ve toplanma iareti olan kazann etrafnda kararghn kurdu. i 546 1547 XXV stanbul imdi tamamen silerin insafna kalmt. syan, Halilin bakanlnda giderek byyor ve tekiltlanyordu. ehri korumakla grevli olan Kapdan Dery iinde hi bir kuku olmadan sabahleyin afak skerken engelkyndeki kkne gitmi lleleriyle megul oluyordu Reislkttap da dnden beri Hali kysndaki kknn glgesinde istirahat ediyordu. Ge vakit haber aldklar isyan bastrmak iin kayklarna bindiler, ehre ktlar, ayaklanmann sebeplerini renmeye alrken Kapal ar'ya geldiler, dkkn sahiplerine dkknlarn amalarn emrettiler. Sadrzam ve yenieri aas ile durumu tartmak zere yeniden kayklarna bindiler sratle skdara gittiler. XXVI Ayn anda Sadrzam yannda Kubbealt vezirleri

olduu halde Boaz aksi istikamette aarak Sarayn kysndaki Hnkr Kknde toplanmak zere acele ediyordu. syann tehlikeli ve umum olduuna, padiahn derhal ehre dnmesi gerektiine ve Et Pazarndaki silere kar yeil Sancak- erifin almasna karar verdiler. Bu tavsiyeyi yerine getirmek iin kayna binmeden nce Sultan Ahmed srda olan kzkardei Hatice ile bir grme yapt. Hatice Sultan kardeine, gerektiinde silere sorumlu adamlarm teslim ederek hayatn kurtarmas iin uzun zamandan beri balca vezirlerini elinin altnda tutmasn tlediini hatrlatt. yice karanlk bastrdnda silere boyun emekten hicap duyan padiah, kzkardeind terketti, kayna binerek Topkap Saraynn kysna kt. Bahelerden sessizce geerek Saraya girdi. Onun huzurunda btn gece ve gndz aralksz sren bir toplant yapld. XXVII Et Pazar ile Saray arasnda her zamanki pazarlklar balad. Ancak hi bir neticeye varlamad; Sadrzam tehlikenin ok byk olduuna inanmak istemiyordu; Patrona Halil ise git gide halk tarafndan daha fazla desteklendiini farkediyordu. Toplant hlinde olan Divanm btn habercilerine, Bizim padiahtan istediimiz bir ey yok, ancak dini mizi ve devletin siyasetini bozan Sadrzamn, sadret Kelhdasmn, eyhlislmn ve Kapdan- Derynn kelleleri teslim edilmedike buradan ayrlmayacaz, diyordu.. Sultan Ahmed bu talepler karsnda yeil Sancak- erifi karp Sarayn civarndaki sokaklarda dolatrarak gerek mslmanlarn yardma komas iin bouna aba harcad. Kimse sancan etrafna gelmedi; kutsal sancan imansz eller tarafndan tandna dair propaganda yapllyordu. Nihayet silerin nezdinde yeni bir teebbste daha bulunuldu. Saray ile siler arasnda tarafsz kalm gibi gzken bostanclara padiahn emriyle Kapdan- Dery ile kethda teslim edildi, Patrona Halil'e bir haber yollanarak Sadrzam ile eyhlislmn da azledilecei bildirildi. 148 1549 siler, eyhlislmdn srlmesi kabulmzdr, lkin brahim Paamn kellesini isteriz!* diye direttiler. 29u 30 EylPe balayan gece, taht ve bunca kelle zerine yaplan pazarl sessizliine ve karanlna gmd. Karanlklar iinde hi bir olay olmad. Sonradan elde edilecek ganimeti paylamak iin ihtillleri hazrladklarn iddia eden baz karaktersiz kimseler yine maskelerini drdler, Padiahtan uzaklaarak onunla halk arasnda arabuluculuk teklifinde bulundular. iki yzller arasnda silere nefretten ziyade merhamet ilham eden ihtiyar eyhlislm, Arnavut Sull Efendi ve Ayasofya vz ve bakent imamlarnn ba Isperzde de bulunuyordu. Bu arac, umum tehlikeyi grmek zere erkenden Ayasofyada toplanan ulemann nne kt. eyhlislm hepsine hitap ederek, Halkn hidde. tinin benim gibi zavall bir ihtiyarn ba zerinde dolat ve ak sakalm kana bulamak istendii doru

olabilir mi? diye haykrd. Ulem ne kendi aralarnda, ne de halktan hi kimsenin asla byle bir oinayeti dnmediim belirtti. . eyhlislm devam etti: Eh madem ki yle, padiahn haledilmesinden baka devletin kurtulu yolu gzkmyor; durumun ortaya kard bu korkun gereklilik iin grme yapacaz. Sonra hep birlikte sabah namazn kldlar, Sadrzamn gizli grme iin onlan bekledii Revn Kkne doru din bir alay tekil ederek gittiler. 1550 Nevehirli Damad brahim Paa, ulemnn karsnda, kendisini fed eden sadakatin ifadesiyle konutu. Biliyorum ben imdi l bir adamm, lkin imdi hepimize den dev hi olmazsa hnkrmzn kutsal gnlerini korumaktr! Sonra eyhlislma dnerek, Padiah, Kapdan- Dery ve kethda ile seni azletti ve srd! dedi. Bu szler zerine bostanclar ihtiyar eyhlislm Kethda ile Kandan- Dery'y muhafaza ettikleri odaya gtrdler. Medine kads Mustafa Efendiye eyhlislmlk verildi. O zaman ulem Revn Kknden Ayasofyaya dnd, kendi aralarnda en sayg deer olanlarn yksek makamlara atamalar yapmak zere silere grmeye yollad. XXVIII Ulemnn temsilcileri Et Pazar'na geldiklerinde silerin oktan atamalar yapm olduunu grdler. Subaylarn kendileri ile ibirlii yapmamalarna ramen yenieriler Reislkttap (Dileri Bakan) olarak ihtiyar silhdar Sleyman Efendiyi, stanbul kads olarak brahim adnda bir soytary ve Anadolu Kazaskeri olarak da gizli su ortaklar Arnavut Sull Efendiyi semilerdi. Sleyman Aa ile Sull Efendi ordu adna Saray'a giderek silerin ltimatomunu verdiler. Bu ltimatomda drt vezirin kellesi, silerin setii adamlarn onaylanmas ve padiah ile ulemnn si elebalarna, ceza vermeyeceklerine dair imzal bir ahid vermesi isteniyordu. 1551 Artk tamamen siler tarafndan etraf evrilen III. Ahmed, byk bir zdrap iinde kendi bam kurtarmak i sevgili hizmetkr ve dostu Sadrzam fed etti. Celltlar, Sadrzam, bir gn nceden beri idamlarn bekleyen Kapdan- Dery, eyhlislm ve Kethdann muhafaza edildii mahzene indirdiler. O geceden itibaren padiahn bakanlnda toplanan yeni Divan, halkn bin bir trl ikencesine mruz kalmamalar iin kelleleri istenen kurbanlarn ldrldkten sonra siere teslim edilmesine karar verdiler. Celltlar Sutan Ahmedin zdrabna sayg duyduklarndan bu iren idamlarn saatini bildirmemilerdi. Padiah hl sileri yumuatabileeeini umarken bir ksm askerin Saray'n dnda kard patrddan ekilinilerek aceleyle idamlar yapld ve cesetleri Et Pazarna gtrecek olan bir saman arabasna vezirin cansz vcutlar atld. Cesetler Et Pazarna kadar varamadan yolda ayak takm tarafndan durduruldu, cansz vcutlarda zaferinin kanl bir ganimetini bulan

siler onlar para para ettiler. brahim Paa'nm cesedi, Sarayn nndeki geni alanda ina ettirdii emenin nne, Kapdan- Derynnki Horlo emesi yalana atld, Kethdanmki ise Et Pazarna kadar srklendi. Bu uursuz haz, kalabal sakinletireceine cretini nereye kadar arttracan ortaya koydu. Padiahn halkn adaletine canl kurbanlar teslim edeceine, cesetler vermesi iddetle tenkid ediliyordu. Sadrzamn cesedini soyan ahlksz insanlarn tankl ile padiahn brahim Paa yerine ona son derece benzeyen Ermeni kayk Manoli'yi katlet; irdii dedikodusu yaylmaya balad. 1552 Bu dedikodu, Sadrzama ait olduu sylenen cesedin snnetsiz olmasndan dolay gittike daha fazla iti* bar kazand. Bu olay kendi lkesine nakleden Fransa elisi bu dedikodu hakknda yle demektedir: Sadrzam aslen hristiyan Ermenidir. stanbul'a geldiinde snnet olmay ihmal etmi, herekese kendini koyu bir mslman olarak gstermitir; aslnda o hi bir dine bal deildi. XXIX Sahte ceset verildii hakkmdaki ithamlardan bsbtn alevlenen hiddetli halk ilk defa olarak Sultan Ahmedin hal edilmesi iin haykrmaya balad. Isperzde, padiahn yzne kar artk ordunun kendisini istemediini bildirmek kstahlnda bulundu. Isperzde ile Sull, padiahn veziri olmaktan ziyade silerin temsilcisi gibi hareket ederek Et Pazannda Sultan Ahmedin tahttan indirilmesinin artlarm gryorlard. saat sonra gelerek, silerin Kurn- Kerm zerine yemin ederek, eer II. Mustafann olu ehzade Mahmud tahta geerse padiaha ve ailesine hi bir ey yapmayacaklarna dair sz verdiklerini bildirdiler. Haremdeki dairesinden karlan Mahmud, amcasnn nne getirildi; Sultan Ahmed onu nce padiah olarak alnndan, sonra bir kul olarak elinden pt. XXX Yirmi yedi yldan beri, savatan bkm bir milletin bar dehs olarak saltanat sren III. Sultan Ahmedin siyas hayat bylece son buldu. Hi bir hkmdar onun kadar milletini iyi anlamam, hi bir millet hkmdarn bu kadar az tanmamtr. Hem sabrsz, hem de iyi savaamayan tebaasnn bana kar duyduu onun kaybna sebep olan tek gerektir. Faziletli olduu iin tahtndan inmiti. Lehistan'n paylalmasna balang ve rnek olan ran m Rusya ile adaletsiz paylalmasndan baka siyas hatas olmayan Sadrzam Damad brahim Paanm katli nisbeten daha hakl bir sebebe dayanyordu. XXXI htillin nderi ve ruhu olan Patrona Halil, Et Pazarndaki kararghnda oturduu mddete Sultan I. Mahmud da gerek hkmdar saylmazd. Kullarn kusuru olan riyakrlk, isyanlarn tutsa olan hkmdarlarn ihtiyac idi. Sultan Mahmud ocukluundan beri riyakrln lsn grm. silerin en gzde olanlarnn ellerine dm gibi davrand. Saray'a arlan Patrona Halil, efendisinin nne

kt. Yz hatlarndan kstahlk ve zek okunuyordu. Gen, yakkl, dudaklarnn stn glgeleyen kara bykl bu Arnavut, zerindeki sde yenieri abas ile birka gn nce stanbul sokaklarndaki eskiciyi asla hatrlatmyordu. syann klc hline gelmesi gibi ksa zamanda halkn intikamcs roln benimsemiti. Asker bir ihtilli tek bana onun kadar hi kimse kiiliinde toplayamazd. Sultan Mahmud sahte bir ilgiyle siye sordu: Beni tahta karmann karlnda ne istiyorsun? Halil gayet ustalkla cevap vererek devlet dmanlarnn cezaF : 98 1553 1554 larn bulmu olmalarndan isteyecei bir bir ey olmadn, ancak padiahlar tahta geirenlerin asla yataklarnda lmedikleri hakkmdaki sz de unutmadn belirtti. Padiah ona her trl teminat verdikten sonra istedii her eyi yapacana dair sz verdi. Bunun zerine Patrona Halil hemen malikne vergisinin kaldrlmasn istedi. si nderin kendi karn dnmemesi askerler nezdindeki itibarn daha da arttrd. Ba kaldranlara devlet kesesinden rtbeler ve mkfatlar verdirdi. Ar istekler ve israf yznden hzinenin ksa zamanda tkendiim bildirmek ihtiyatszln gsteren yenieri Khyasna cevap olarak bir vuruta kellesini uurdu. O gnden itibaren I. Mahmud ve vezirlerinin adna hkm srmeye balad. Eyp Sultan Camii'nde kl kuanacak olan Sultan Mahmud'a, atn tek bana tutarak refakat etti, halka keseler iinde altn datt. Kalabalk arasnda kendisine vaktiyle borca et satm olan Rum kasap Yanakiyi grnce onu Bodan voyvodalna getirmek istedi. Sadrzam bu duruma itiraz etmek isteyince iddetle kar koydu ve Yanaki'yi Bodana tyin ettirdi. htillin nderinin cret ettikleri eyleri tahayyl bile etmek imknszd. Patrona, Muslu ve Ali geni palalar ile Divan toplantlarna giriyorlar, bu durum karsnda azn amaya cesaret edemeyen Sadrzamn huzurunda mevki datyorlar, devlet meselelerini tartyorlard. 1555 Halk, nceleri kendi gcnn bir ispat gibi grd bu ar davranlara itibar gsterdiyse de bu meylane lsnn giderek daha erefsizleen davranlar karsnda honutsuzluunu belli etmeye balad. Subaylarn arsna uyan yenieriler yava yava klalarna dnmler Patrona Halil'in etrafnda ordunun ve halkn en rezil kimselerinden olumu birka bin si brakmlard. Bir seferinde Patronann bu adamlarndan biri bir yenieriyi ldrnce, arkadalar intikamn almak iin Atmeydannda toplanmlard. Patrona Halil, yenierilerin nne km, onlar ehrin dnda hazr tuttuu Amavutlarna ezdirmekle tehdit etmiti. Fakat yenieriler bu kuru grltye pabu brakmadlar ve Patrona ile arkadalarna artk halk rahat brakmalarm, padiahn buyruundan memnun olduklarn sylemilerdi.

XXXIII Sahip olduu otoritenin sarsldn hisseden Patrona zor kullanarak elde edemediini bu sefer parayla elde etmeye aht. Rvet ve vaad ile su orta Muslu Beeyi yenieri khyalna getirmeyi baard; kendisine Kapdan- Deryl lyk gryordu. Sadrzam tarafndan Kapdan- Deryla getirilmi olan Canm Paa, o sralarda bulunduu Sakz'dan gizlice stanbul'a arlmt. Canm Paa, Sadrzam ve Krm Han, devleti, klalarn ve kahvelerin adna ynettiini iddia eden lden kurtulmaya karar vermi kimselerle gizlice grmeler yapt. XXXII 1556 Patrona, Muslu ve Ali ls ordu zerindeki nfuzlarndan ok emin grnyorlard; kendilerine gsterilen sahte itibar hazrlanan tuza baaryla saklyordu. Beklenmedik bir anda Saraya arlarak Divan toplantsnda fikirlerine ihtiya olduu bildirilince daima yanlarnda tadklar silhl topluluu birinci avluda braktlar. Padiahn huzurunda ve Sadrzamn bakanlnda toplanm olan Divan her zamankinden daha kalabalkt. Canm Paa donanma komutan olarak Divana katlmt; cssesinin irilii ve kolunun ac kuvveti yznden pehlivan diye anlan bir yenieri subay da gizlice Divana getirilmi, gizlendii perdenin arkasnda sileri katletmek iin verilecek emri bekliyordu. Toplantda nce sava ve bar meselesi zerinde duruldu. Patrona cehaleti iinde mslmanlara antipatik gelen iki devletten Rusya ile ran birbirine kartrdndan, Rusyaya sava almas hakknda srar ediyordu. Toplant sona erecei vakit Sadrzam Mehmed Paa ayaa kalkarak, Patrona Halile padiahn Rumeli belerbeliini verdiini iln etti. Muslu ile Aliye de ayrca byk rtbeler tevcih edilmiti. OsmanlI yasalarnn icab olarak sulular gereince cezalandrmak iin onlar sivil mahkemelerin yarglamasn dan ekip alarak scdece padiahn yetkili olduu bir mahkemede yarglamak zere sululara byle bir siyas hviyet kazandrmak gerekiyordu. Patrona Halil kstaha, beni bakentten srmeyi hedef tutan bu mevkii istemiyorum dedi. Padiahn iradesine hakaret ve Sadrzama meydan okuma Divanda bir takm seslerin ykselmesine sebep oldu. 1557 Sakland yerde daha fazla duramayan Pehlivan yaln kl salona dald ve Yenieri Aas olmak isteyen sefil kimdir diye grledi. Sonra, Halile klcn ekip kendisini savunmasn, onu bir celt gibi ldrmek istemediini syledi. ok az sre kl ile vurutuktan sonra palasm Halilin gsne soktu kard, cesedini aya ile yuvarlayarak Padiahn nne att ve padiahn ve devletin dmanlan ite byle yok olacaklardr! dedi. Bakanlarvu savunmak iin ayaa kalkan Muslu ile Ali, Canm Paann haner darbeleri altnda can verdiler. Cesetleri bostanclara verilerek denize attrld. XXXIV Divanda geen bu olaylardan en ufak bir haber

darya szdrlmamt. Aksine, darda bekleen silere Halil ile arkadalarna verilen payelerin haberi ulatrld. Dardaki si gruhunu tekil edenlerin elebalar armaan ve samur krk verilmek bahanesiyle teker teker ieriye arld. Kapnn arkasnda bekleyen celltlar kimseyi kukulandrmadan hepsini son ferdine kadar bodular. silerin liderinin idamlarnn haberi ehre vardnda daha nce avular tarafndan tespit edilmi olan btn ele balan ldrlm ve cesetleri denizin dibini boylamt. ihtill byle baarya ulam ve nderleri byle cezalarn bulmulard, Bazen ihtiya haline gelen bir ihtilli balatanlar, ahs ihtiraslar uruna, herhangi bir devlet eklinde asla devaml olamayacak bu geici 1558 durumu yerletirmek istediklerinden ite byle imha edilmilerdi. Baarl bir si, fakat acnacak bir siyas olan Patrona Halil kendi sonunu hazrlam ve onu hak etmiti. Eer kalabalk iinde kaybolmasn bilseydi, belki de halkn karlarn dnen bir kahraman olarak hafzalarda yer edecekti. Eriemeyecei kadar yksekleri zlemiti; cesaret bir halk mdafii yaratabilir, ancak bir devlet adamm yaratacak ey eitimdir. Halil ve benzerleri hkmetmek istedikleri gn ortadan kaldrlmlardr. XXXV Son baard hizmeti yapabilen, fakat baarlarnn cesaretlendirecei baka ayaklanmalarla uraamayacak kabiliyette olan ihtiyar Sadrzam Mehmed Paa erefiyle makamndan uzaklatrld ve Halep Belerbeliine yolland. si lsne kar Saray'da hazrlanan btn tertipleri tekiltlandran Karakulak brahim Paa, develin mhrne sahip oldu. Kara Hisarl brahim Paa, Kprllerden ncs hizmetinde bulunmu, soma onun khyalna ykselmi, Bosna Belerbelii yapm, en son da Msr Belerbeli grevini yklenmi, orada itaat altna alnamayan Klemenleri iddetle bastrmt. Sert zulm, ar serbestlik ile ar otorite arasnda mevcut kademeleri kullanmasna izin vermemiti. Patrona Halilin adam kasap Yankinin Bodan Beliinden geri arlmas ve idam yenierilerin tekrar ayaklanmasna sebep olmutu. Bu sefer padiah tarafndan vaktinde karlan Sancak- erif etkisini gstermi, taht'n koruyucular, yenierileri toplandklar 1559 yerde bozguna uratmt. Alt ay boyunca gece gndz yaplan idamlar yenierileri krm geirmiti. Her sabah Marmara kylarna vuran cesetlerin says halk endieye sevkediyordu. Acmay isyana evirmekten e kinen I. Mahmud, Sadrzamn fed etti v e brahim Paav Arboz muhafzlna yollad. D o u da v e A v rupada byk bir hret brakacak olan Topal Osman grevli bulunduu Arnavutluktan arlarak sadrete getirildi. XXXVI Yunanistan doumlu olan Topal Osman Paa, Sarayda iolan olarak bulunmu, bir ara bahevan ba olmu, ancak sava, kklerin v e emelerin bakmna

tercih etmitir. Petervaradin muharebesinde Sadrzam ehit Ali Paann yannda y iite dvtnden iki tulu Paa rtbesine kavumutu. htillden sonra Arnavutluk v e Bosnada isyann son kvlcmlarn sndrmeye yollanm, gsterdii sertlik v e itidal Sultan Mahmudun dikkatini ekmiti; faziletlerin en sevimlisi olan minnet duygusuna sahip olmas zellikle Franszlarn ona kar hayran olmalarn salamt. Genliinde bir spanyol korsan gemisinin eline dm, yaral v e zincire vurulmu bir hlde korsan gemisiyle Malta limanna getirilmiti. spanyol kaptann dostu olan Arnaud adnda bir Marsilyal, kaptann gemisine geldiinde gen mslmann zdrabn grm ve fevkalde duygulanmt. Yanna yaklaarak szleri ile ilgisini belli etmiti. Bu licenaplktan holanan Osman, Marsilyal denizcinin kendisini kle olarak satn almasn rica etmiti. deyecei paradan piman olmayacam ilerde ona bunu fazlasyla iade edeceini de belirtmiti. Marsilyal, gen tutsan ifadesine ve szne inanmt. Onu alt yz talyan altnna satm ald, Marsilyaya gtrd, ailesinin yannda bakt, yaralarn iyiletirdi ve Osman'n szne gvenerek fidye talep etmeden Msra yollad. Topal Osman kendisini Msra getiren gemiyi gayet zengin armaanlarla doldurararak kurtarcsna yollamay ihmal etmemiti. Sadrazamlk mertebesine eriince Fransz dostunu unutmad ve Fransz elisinin aracl ile Marsilyaly stanbula dvet ettirdi. Eliye onu armakta acele etmesini, nk hi bir Sadrzamn mevkiinde ihtiyarlamadm hatrlatt. Arnaud, oullar ile birlikte Topal Osmana armaanlarla dolu bir gemiyle geldi. Arnaud gelirken Malta'da kle olarak bulunan oniki mslman da kurtarmt. ki dostun karlamas pek dokunakl oldu. Etrafndakilere nasl kurtulduunu anlatan Topal Osman Paa, Arnrudnun licenapln gklere kartt. Tcpal Osman Paamn neredeyse taraf tutarcasna hristiyanlara gsterdii hogr, kara taassuplar yznden yabanc her dini bask altna almaktan holanan ulem takmn memnun etmemiti. ounluun dedikodusu yznden sadreti Hekimolu Ali Paa'ya brakarak. Ndir ah tarafndan tehdit edilen Badaddak Osmanl kuvvetlerinin kumandanlna atand. Midir ah'n baarlarnn hikyesine dnelim. XXXVII Avarl Ndir ah tarafndan sfahanda yeniden tahta oturtulan Tahmasp ilk nce Osmanllar yenmiIrbO 1561 ti; fakat daha sonra yaplan savalarda onlara yenilmi, yaplan bir anlama ile Aras nehrinin tesindeki btn topraklarn terketmiti. Ndir ah vatannn paralanmas pahasna elde edilen bara kar asil bir infial duyarak veya duymu gibi davranarak tahta kar besledii ihtirasna rann iinde bulunduu haysiyetsiz durumu bahane etti. Btn ran'a yayd bir bildiride, byle bir anlama, dallet mezhebindeki OsmanlIlarn eline dm dindalarmzn kurtarlmasn emreden velmiz Hz. Alinin kutsal mezarn koruyan meleklerin iradesine kar bir hakarettir. OsmanlIlarla yaplan bu anlama

fazla srmeyecektir. Sizi araymcaya kadar sknetinizi koruyun. Tanrnm izniyle zafere susam, kuatmaya alm, kanncalar gibi kalabalk ve yiit ordumuzun banda ilerleyeceim diye yazyordu. rann din nassubun duygulandran bu yaz bir anda mill heyecann uyanmasna sebep oldu. XXXVIII Bazen Tahmaspa sadk bir kul, bazen de kstah bir si olan Ndir ah, sfahan kalesinin nne geldi Tahmasp sadakatine inandrdktan sonra, kendisi ehre davet edilmedii iin ah ordughnda bir ziyafete ard. Ziyafetin ortasnda btn saray erkn ile tutuklanan ah Tahmasp ailesiyle birlikte Horasan a sevkedildi. Bu hareketinden sonra dahi ah olarak tahta oturmaktan ekinen Ndir ah, Tahmaspm sekiz aylk olunu yannda alkoyarak, onu III. Abbas adyla tahta geirdi. Bundan sonra ocuk hkmdarn ''czirtd*' is1362 tifade ederek ah nibi adyla mutlak ekilde ran zerinde hkm srmeye balad. Topal Osman Paa serdr olarak Osmanl kuvvetlerinin banda halifelerin ehrini kurtaramaya giderken Ndir ah da kalabalk, sava ve mutaassp bir ordunun banda Badad doru ilerliyMu. XXXIX Doutan sahip olduu askeri deh ile Ndir al'm eski hretine meydan okuyabilecek kabiliyette olan Topal Osman Paa, Badad surlar nnde OsmanlIlarn imdiye kadar Asyada grmedikleri bir zafer kazand... Ndir ahm yz yirmi bin svarisine kar yiite dvrken altnda at ld; savan en kzgn annda geride bekletilen Trk atllar Ndir ahm sol kanadna ni bir baskn yaptlar ve sekiz saattir sren muharebede iyice yorulmu olan Avar kuvvetlerini darmadan ettiler. Kaan Ndir ah, ordusunu ancak yz elli kilometre tede toparlayabildi, ancak baarda olduu kadar yenilgide de liyakatli bir bakomutan olduunu gsteren Ndir ah askerlerini cezalandracana mkfatlandrd ve zafere olan inancn tekrar etti. Badad yaknlarnda meydana gelen ikinci bir muharebe askerlerine olan gvenini hakl kard. Yaralarndan kan szan Topal Osman Paa sava alanna bir sedye zerinde gitti; Osmanllar onun sesine, hareketlerine ve bakna hasrettiler. Yenilginin verdii utanla hrsla dven Avar kuvvetleri karsnda Osmanllar yenilmekten kurtulamadlar. Bozgun esnasnda belerbein hizmetkrlar Topal Osman Paay ata bindire1563 rek Ndir ahm eline dmekten kurtardlar.. Fakat yolda karlatklar Avar svarileri Serdr elbiselerinden tandlar, bir mzrak darbesi ile ehid ettikten sonra kafasn kesip Ndir aha yolladlar. Avar kahraman, Osmanl kahramann kiiliinde cesareti ve kt kaderi takdir etti, Serdr'n mumyalanan kafasn Osmanllara iade ederek Topal Osman'n cenaze treninin dost eller tarafndan yaplmasn salad. Kars Belerbei Kprlolu Abdullah Paa, Badad kuatan Ndir ah'm ordusundan daha kalabalk bir kuvvetle kuzeyden ran tehdit etmeye balamt. Halifelerin bakentini kuatmaktan vazgeen Ndir

ah hemen kuzeye dnd, Aras zerine kpr kurarak kar kyya geti. Ordusuna yapt bir konumada Osmanllarn bire sekiz orannda daha gl olduklarn bunun iin ok daha fazla gayret gstermeleri gerektiini belirtti. Ordusunu gayet iyi hazrladktan ve sava yerini setikten sonra dman zerine saldrd; muharabenin neresinde gzkrse Avar atllar orada muzaffer oluyordu. Bu saldrlardan birinde Abdullah Paa ehid edildi ve ba kesilerek Ndir Vaha yolland. Ndir ah bu kafann uzun bir srk zerine taklarak dman tarafndan en iyi ekilde grlecek bir yere dikilmesini buyurdu. Tahmin ettii ey gereklemiti: Kumandanlarnn lm Osmanllarn maneviytn sfra indirdi. ran'dan fethedilen btn topraklar Ndir aha brakarak katlar. Ruslarla Osmanllarn ittifak ile paralanm olan mparatorluk iki zafer sonunda tamamen yeniden birletirilmiti. 2564 XL Bu yenilgilerin stanbulda sebep olduu tepkiyi incelemeden nce Avarl Ndir ah'm geri kalan hayatna gz atalm. Erdebilin muazzam ve verimli ovasna toplanm olan byk bir kalabalk hkmdarlk ass ile klcn birarada tutabilecek bir hkmdar semeye dvet edilmiti. Btn ran airetlerinin temsilcileri nnde serbeste bir ah semelerini teklif etti. defa hkmdarlk tac kendisine tevcih edildi. O her defasnda, Sezar gibi tac geri evirdi. Sonunda, imdiye kadar felketten baka bir ey getirmemi olan ilikten vazgeilmesi ve snnlerle ortak hususlarda birlemeyi ngren yeni bir mezhep olan Caferili'in kabul edilmesi :;artyla tac kabul etti. eitli bildiriler ve elilerle Osmanl Devletini ve Hindistan Trk mparatorluunu randa meydana gelen bu yeni din devriminden haberdr etti. Bir ksm bu mezhep deiimini Ndir ahm dindarlna, dierleri ise ihtirasna verdiler; bu iki etken birbiriyle kart. Dou insanlarnn ruhu olan din, bu iddetli heyecan ve sevgi lkelerinde her eyin temeli idi. XLI Ta giyer giymez vaktiyle Aksak Temirin izledii yolun aksi istikametine, yani Hindistan'a doru yneldi. Kandehar yaknlarnda Ndirbad kentini kurdu. O srada Hint tahtnda Mehmed ah adnda savama kaabiliyetini kaybetmi bir Hkmdar bulunuyordu. lkesinde yaygn olan bir kanaate gre Mehmed ah 1565 elinde kadeh veya kollarnda bir cariye olmakszn grmek imknszd. Bakentinde Ndir aha yenilen ve tutsak den Temirolu Mehmed ah, Ndir aha topraklarnn en kalabalk eyaletlerim ve son derece zengin hzinelerini vermek artyla Tahtm muhafaza edebildi. Ndir ahn igali altnda iken Delhi ehrinin ayaklanmas sonunda yzyirmibin kiinin katledilmesi Hindistann kan ve ate iinde boyunduruk altna girmesini temin etmiti. rana milyarlarca ake tutarnda ganimet ve birmilyona

yakm tutsakla dnen Ndir ahn zaferi Temir ile Ekber ahn seferlerini hatrlatyordu. Saysz filin nnde ilerleyen cihangir sfahana Hindistann hrikalarn tayordu. Temiroullarmn tavus kuu adm verdikleri son derece kymetli Taht Ndir ah tarafndan Trkistan'da yaayan halka tehir edilerek gzleri kamatrld. Herat zerinden ran topraklarna giren Ndir ah mparatorluuna yeni bakent Mehed kentinde ay dinlendi. Afganistanda itaat altma alnmam olan Lesgi airetine kar yapt sefer srasnda ormanda gizlenmi olan bir kaatil atn ldrd, onu elinden yaralad. Olu Rza Kulu Han kaatil Afganlnm peinden gittiyse de onu yakalayamadan geri dnd. Kukulu Ndir bu suikastte olunun parma olduuna kanaat getirdi. Acmadan olunun gzlerini oydurdu. Gen prens babasna Yaktnz gzler benim deil, rann gzleridir, demitir. Duyduu pimanlk bsbtn bunaka hareketler yapmasna sebep oluyordu. Her duruunda yzlerce idam yaplyordu. Sonunda kumandanlar kendi hayatlarm kurtarmak iin onu ldrmeye karar verdi.. 166 ler. Aralarnda muhafz ktasnn kumandan Salah Bein de bulunduu kaatil uyurken nemli haberler getirdikleri bahanesiyle adrna girdiler, grlt zerine uyanan Ndir ah kendisini aslanlar gibi dverek savunup ilerinden ikisini ldrdyse de sonunda Salah Bein haneri altnda can verdi. XLII Kuzeyde yapaca fetihler, Hindistan, Trkiyeyi ve ran bir tek inan altnda birletirmeyi hedef gden tasarlar kendisi ile birlikte yok oldu. Temir de, kendi a iin pek erken saylan bu teebbs denemiti. Ndir ah hristiyanlar da mslmanlar gibi hogryle karlamt; tabiata uygun evrensel bir din yaratmak istiyordu; ancak mbedleri ykan kl fikir kuramazd. Olunun gzlerini kr ettikten sonra duyduu pimanln etkisinde Ndir ah kendisini ne tabiatst bir yaratk, ne de bir imparatorluk kurucusu olarak gryordu; kendi ifadesine gre o, kaderin elinde kr bir vezirdi. Bir gn adrnn yanna zerinde bir yaz bulunan bir ok dmt. Bu yazda yle deniyordu: Eer hkmdarsan, milletini koru ve mutli kl; eer peygambersen bize selmet yolunu gster; yok eer Tanr ien yarattklarna kar merhametli davran. Btn ordughnda bu yazy yazan bouna arattrd; sonunda btn ordusuna bu yazy oaltarak altna u cevab ekledi ve datt: Ben, ne milletimi koruyacak bir hkmdarm, nc selmet yolunu gste1567 recek bir peygamber, ne de merhamet gsterecek bir Tanr; ben, Yce Tanrnn hiddetli bir annda sulu bir dnyay cezalandrmaya yollad birisiyim. ran ile olan barn, Ndir ah gibi bir an parla, yp snen bir cihangirden daha sebatl, daha korkulu yeni bir kuvvetin ihtirasnn eline brakt Sultan Mahmuda dnelim. Bu yeni g Rusya dan bakas deildi.

O T U Z U N C U K T A P I Antik a dramlarnda grlen suun hemen arkasndan gelen kefaret deme, imdi anlatmaya alacamz dnem iinde Trkiye'nin bana gelmitir. III. Ahmed devrinde Trkler ahlk d ve tabiata kar bir tarzda rann paylalmas iin, kurbanlarn nce su orta yapan Ruslarla anlaarak Karadenizin dou kylarnda komu olmular bu arada Asya'da ne bir mttefikleri, Avrupa'da da Fransa dnda ne bir dostlan kalmt. Ruslara teslim edilen rklarnn ve ihanete urayan dinlerinin intikam zerlerine lh bir ceza gibi kmt. Trkistan, Hazar denizi ve Kafkasyada onlar Ruslardan ayran tabi snrlan kendi elleri ile Rusya ya brakyorlar, bylece yaklaan iki mparatorluk srtmelere, anlamazlklara ve arpmalara itiliyordu. Byk bir milletin yenilgilerinin ve paralanmasnn ilk kaynana akll bir uurla klrsa bu mill felketlerin esasnda siyas bir kusu haline gelmi manev bir kusurdan tredii farkedilir. Kiilerde olduu gibi Hkmetlerde de en iyi siyaset salam bir uurdur; yine unutmamak gerekir ki, insanlar gibi milletler de z kaderlerini kendileri tyin eder. F : 99 1570 II Henz beikte olan mparatorluun ilerde Douya doru yapaca genilemeleri istemi gibi gstermeye alan Deli Petro'nun mehur vasiyetnamesi asla gerek deildir. Bu vesika II. Katerina veya I. Aleksi devrinde babakanln diplomatlarndan biri tarafndan, her ftih millette olduu gibi mstakbel bykln esrarl kehanetlere balamaktan holanan Ruslar bu eit geleneklere balamak maksadyla kaleme alnmt. ar Petronun vasiyetnmesi, bu Devlet adamnn fikirlerini tanyan bir diplomatn kk bir hilesinden baka birey deildir. Baltac Mehmed Paa tarafndan kesin bir ekilde kuzeye srlen ve randa Ndir ahn ordularna feci bir ekilde yenilen ar Petro kendisinden sonra gelenlere Trkiye ile ran ancak lgnlk etmeden hedef gsteremeyecek durumda ise de, lmnden hemen sonra imparatorluunun sfahan ile stanbulu korkudan titretecek kadar geni topraklan ilhak ettii de bir gerektir. Birka kelime ile bu Devletin adet mucizev saylacak derecede genilemesini anlatmaya alalm. III Deli Petronun dul kars arie I. Katerinann lmnden hemen sonra eski Rus soylular partisine mensup Dolgoruki prensleri, I. Petro ile karsnn Saray a ve orduya doldurduklar yabanclardan nefret ettikleri iin onlar derhal uzaklatrdlar ve o srada Letonvctda srelin bulunan Petronun yeeni Annay 1571 arielie getirdiler. Dolgorukiler Annaya Tahta geme art olarak, baarlar ile Rus milletini kk dren btn yabanclar srmesini veya idam ettir, meini istemilerdi.

Anna, milletin kendisine balanmasndan sonra ilk frsatta boyunduruu kraca inancyla Dolgoruki'lerin teklifini kabul etti; nitekim Dolgoruki'lere kar yaplan bir ayaklanma sonunda btn mparatorluu eline geirdi. Bu ihtirasl ailenin dokuz ferdi birbirlerine cesaret vererek eitli ikencelerden sonra idam edildiler. Biren adnda gen bir Letonyal metresi olan arienin kalbini elde etmiti. Bamsz bir Letonyanm hkmdar olmay tasarlyordu. Saksonya Elektr III. Auguste den Letonyanm iadesini temin etmek iin bu prensi, sve kral XII. Charles ve Lehistan Diyeti tarafndan Leh tahtna geirilen Stanislas Leczinskiye kar desteklemek ve onun yerine Leh Taht'na geirmek iin bir Rus ordusunu seferber etmiti. Silezyaya sahip olan ve Lehistann ilerdeki paralanmasnda by karlar olan Avusturya, Lehliler zerine iki taraftan arlk yapmak maksadyla Ruslarla anlamt. Macaristan krallm elinde bulunduran Avusturya ile 1717 ylnda Lehistan'n i ilerine mdaheleye arlm olan Rusya pek de haksz olmayan sebepler yznden Leh krallarnn seimine sk sk karyorjar, kendi taraftarlarn destekliyorlard. Zayf Leh ordusu Vistl zerinde altmbin Rusa kar malp olduktan sonra kaarken bir maarada kral olarak Stanislas semiti. Avusturya'ya kar 1572 Fransa bu kral savunuyordu. Stanislas Fransaya balanan Lorraine Dkal karlnda Lehistan tahtndan feragat etti. Lehistan yabanclar tarafndan zorla kabul ettirilen Saksonyal Auguste kral olarak seti. Trklerle ar Petro arasnda yaplan ireti anlama gereince Divan Lehistann Ruslar tarafndan igaline ses karamad. Fakat Lehistan Avusturya - Rusya ittifaknn penesine der dmez arie Anna gzdesi Birenin kkrtmasyla Lehistan snrn uzaklatrmak ve Leh bamszln garanti eden OsmanlIlarn Lehlilerle olan temasn kesmek zere, Ndir ah ile anlat ve Bodana altmbin kiilik bir kuvvet gnderdi. Barbar Ruslardan daha fazla barbar olduu iin us ordusunun bana geirilmi olan Mareal Mnich dnda zalim ve mahir bir Alman kumandan Oakof kentine girdi, yirmibin savunucusunu ehrin harabeleri altnda katletti; sonra Orkap geidinin arkasndan geerek Krma dald. Krm Trklerini dehete drmekten baka bir hedef gtmeyen Ruslar Krmda sr atli hir^ sefer dzenleyerek getikleri yerleri yakp yktlar, Azak kuattlar. Divan en sonunda Fransann arabuluculuunu talep etti. (*) IV Lehistan'n paylalmasnda Rusya ile ibirliine girimi olan Avusturya Rus istilsn desteklemek ve (*) Krm Hant Fetih Giray, Ruslar Krmdan atm, Ukrayna ilerine kadar kovalam, 100J000 esirle dnmtr. (.) 1573 Benderde ordusuyla bekleyen Sadrzam zerine ekmek iin drt ayr koldan Osmanl topraklarna tecavz etti. stanbul'da mslmanlar Krmn igali,

Trklerin katledilmesi, Oakofun yaklmas ve Azakm kuatlmas karsnda ordunun hareketsiz kalmasndan yaknyorlard. Saraya kadar ykselen itiraz seslerini bastrmak zorunda kalan I. Mahmud silhdaraay Bendere gndererek Kethdnn kellesini ve Sadrzam smail Paanm azlini istedi. tulu Yeen Mehmed Paa Sadrzam oldu. (*) Kprlolu Ahmed Paann yannda sava sanatn, kendi igds ile de siyaseti renmi olan Yeen Mehmed Paa savan talihini deitirdi. Muharebe alannda sratli ve atlgan, Sarayda yumuak bal ve ihtiyatl olan Yeen Mehmed Paa, Valide Sultan ile birlikte Sultan Mahmud zerinde derin nfuza sahip olan Kzlaraasnm desteine sahipti. Gerek hkmetin Divanda deil, Haremde olduunu gayet iyi biliyordu. Yeen. Mehmed Paadan bahseden Venedik balyosu Contarini yle der: Marur ve zalim bir adam olup Venedikin amansz bir dmandr; en hiddetli annda bile olgunluunu, gizli bilgeliini terketmez ve nefretini dahi gayeleri urunda kullanmasn bilir. Nitekim bir ydrm hzyla, Mareal Seckendorfun Nii eline geirmi ve Vidini kuatm ordusunun zerine dnd ve daha Devletin mhrn getirmi (*) smail Paadan sonra, Silhdar Mehmed Paa Sadrzam olmu, ancak o da bir varlk gsteremeyince azledilmiti. Yeen Mahmud Paa ondan sonra Sad. rzam olmutur. olan Silhdar ordudan ayrlmadan nce Seckendorfu yendi, Ni'i geri ald, altbin AvusturyalIy ehrin surlar nnde kltan geirdi, Vidin kuatmasn kaldrtt, Saksonya Prensi Hildebourg - Hausene tabyalarnda hcum etti ve bu ordunun artklarn Tuna nm tesine att. Almanlara kar yrtt yldrm savandan sonra stanbula dn, Saray iin zaferin ve itimadn dn oldu. V Birka haftalk bir dinlenmeden sonra ikinci bir ordu ile Tuna boylarna hareket etti, Orsova ve Semendireyi geri ald ve artk Savoiel Prens Eugenein glgesi sayesinde Alnnlarn elinde bulunan Belgrad yeniden fethetmek iin hazrlklara balad. Baars hemen hemen mutlakt, ancak daha nceki baarlar Valide Sultan ile Kzlaraas'na ilerdeki nfuzlar bakmndan baz endieler veriyordu. Zaferle halkn sevgisini kazanm ve mparatorlua ok faydal olan bir Sadrzam bu Harem ittifaknn etkisini sarsabilirdi. Belgrad' kurtarmak zere hazrlad ordusuyla Edirneye vard zaman arkasndan yetien bir kapcba, srgn yeri olarak Ege adalarndan hangisini seeceini sordu. ok fazla hizmet etmenin de ihanet kadar su olduu bir Devletin kaderine acyarak Rodosa hareket etti. Onunla ayn ada yetimi bir asker olan ve Kzlaraasna daha vumuak gelen vaz - v. Paa Sedrr- Ekremlic getirildi. VI Ordu, bakomutann deitiini farketmedi. Zafer, Trklere manev bir stnlk kazandrmt. Almanlar 1 =74 1575 tarafndan iki defa n kesilen vaz Paa hepsini Tunann tesin? att ve Belgrad kuatmaya balad. Bu

ehir her zaman olduu gibi seferin birinci mkfat idi. Bar iin balatlan grmelerde Belgrad kalesinin yklmas m, yoksa btn istihkmlar ve toplar ile Trklere teslim edilmesi mi zerinde iddetli tartmalar geti. Sadrzam, Bir Tanrdan bakasn tanmadm gibi, Belgrad benim yce Devletime iade edilecektir; bar ancak bu artla kabul edebilirim diyordu. Bar grmelerine katlan Fransz elisi Villeneuve, Belgradm 1717 ylndaki haline getirilmesini teklif ederek iki Devletin arasn buldu. Avusturya hkimiyetindeki Srbistan ve Eflk, Belgrad rneine gre muamele grd. Temevar haricinde, Avusturya Pasarofa Bar Anlamas ile kazandklarnn tamamn Bb- liye iade etmi oluyordu; Prens Eugnein zaferleri bir kalem darbesi ile silinmi oldu. Yine Fransa elisinin aracl ile bir anlama yapan Rusya, Avusturya mparatoru VI. Karl a gsterilen sert tutuma e bir tutum ile bar anlamasn imzalamak zorunda kald. Azak kalesi Ruslar tarafndan yktrlacak; Osmanl Denizi olarak kabul edilen Karadeniz'de Ruslar ticaret veya sava gemisi ina edemeyeceklerdi. Ruslar yzbin seme askerlerinin kan pahasna bu savata ancak arlarnn mparator nvannn tasdik edilmesini salayabilmilerdi Belgrad ftihi ve ikili bar anlamalarnn muzaffer adam vaz Paa dnnde. Yeen Mehmed Paa gibi, srlmek suretiyle mkfatlandrld. Kaymakam Ahmed Paa bu anl Sadrzamn yerine geirildi. 1:76 I. Mahmud dneminde Osmanl siyasetinin doruluu, III. Ahmed dnemindeki hilekr siyaseti telfi ediyordu. Habsbourg hanednnm son erkek yesi olan VI. Karlm lm ile Tahtm btn haklar, itirazla karlanan kz Marie - Theresee kalyordu. Almanya bir kadn zerinde toplanan bu haklar tanmyor ve kralieyi Tahtndan indirmek iin savaa hazrlanyordu. Prusyann yiit Makyavelvr Hkmdar Byk Frederik Saksonyal Alman prensleri ve spanya ile anlaarak Avusturya mparatorluunun paralanmasn temin etmeye alyordu; Sardunya Milnoyu ele geirmek, Fransa da zayf bir kadn tarafndan temsil edilen Avusturya Hanedfinm gururunu hie indirmek iin bu ittifaka yardmc oluyorlard. Fransa, Rusya ve ran tarafndan bu ittifak geniletmek ve frsattan istifade ederek Avusturyay ezmek iin srarla kkrtlan Sultan I. Mahmud, Padiahlarn Taht'ndaki bir bilgeye zg kelimelerle cevap verdi. Padiah tarafndan ileri gelen Devletlere yollanan bildiride barn her zaman tercih edilecek bir ey olduuna, savan ise en son are olarak dnlmesi ve adaleti sven bir Hkmdarm kendisine gaye olarak bar semesi gerektiine dikkat ekildi. Galiplerin de malplar kadar lm meleinin darbesine mruz kald anlatld. Bildirinin son cmlesi yle son buluyordu: ...Bunca kan dklmesine ve felkete engel olmak ve dolaysyla Tanrnn iradesini yerine getirmek iin yeryznde Tanrnm glgesi olan yce Hnkr btn Hristiyan Hkmdarlar aralarnda anlamaya dvet eder ve gl aracln ortaya koVII

var. 1577 Be zaferden sonra Sadrzam vaz Paaya bu mektubu yazdran barsever I. Mahmuda bu szleri ilham eden ahs yal Kzlaraasndan bakas deildi. lrken yerine zenci Bekir Aanm geirilmesini Padiahtan istemiti. Ancak Bekir Aa tahmin edildii gibi kmad; Saray'da eitli dolaplar evirerek imparatorluun yksek makamlarn satt. Elde ettii haksz servetle byk bir debdebe iinde yaad. Bekir Aann avuuna dvdrtt bir molla, gzdenin itibarn sarsacak ekilde ikyetlerde bulununca bir gece mollay, kzn ve klelerini bodurttu, evlerini atee verdirdi. Fakat yank cesetlerin nceden bodurulmu olduu ortaya knca btn ehirde byk bir infial meydana geldi. Geceleyin protesto mahiyetinde Sultan Mahmudun Saraynn bahesine gizli eller fiek attlar. IX Halkn bu honutsuzluk belirtilerinden Sadrzam istemediklerini sanan Sultan Mahmud, Sadrzam azletti. Ertesi gece fiekler g aydnlatmaya devam etti; nihayet eyhlislm halkn memnuniyetsizliinin sebebini aklamak zorunda kald. Ertesi gn Bekir Aa ile yapt bir Boaz gezintisinden dnen Padiah kyya ayak basnca, silhdarm emri ile krekiler kay kydan uzaklatrdlar ve Bekir Aay tutsak olarak Kzkulesine kardlar. VIII 1578 Bir gemi hazrlatarak Bekir in btn serveti ile Msra yollanmas iin Padiah emir verdi. Ancak hal. kn intikam daha kanl bir zm ngryordu. kence edilmemesi iin Padiah idamn huzurunda yaplmasn buyurdu. Padiahn mevcudiyetine dahi sayg gstermeyen zenci mitsizlikle celltlarn zerine saldrd, Divan kan revn iinde braktktan sonra ldrld. gn mddetle Sarayn nnde tehir edilen cesedi stanbulun zerindeki havay temizlemi gibiydi. X I. Mahmud hayatn bar iinde, milletinin saygsn ve merhametini kazanm bir ekilde bitildi. Kuzeyde Ruslarn birka tecavz ve gneyde Vahab Araplarn ayaklanmas Saltanat dneminin son gnlerini bulandran kk olaylardr. Erken yanda balayan rahatszlklar ata binmesini nlyordu. 13 Aralk 1754 gn cuma namaz iin btn aclarna ramen ata bindi; Sarayna dndnde arlar dayanlmaz bir hl almt. Hizmetkrlar onu atndan indirdikleri vakit o oktan cann teslim etmiti. Zafer vaadi ile savaa srklenmek istenmi fakat bara kar duyduu derin zlem yznden Avrupada daima saygyla anlmtr. Trkiye ona bir aziz gibi hrmet duvard. Btn hayat boyunca, Kuran- Kerm in kim olursa olsun herkese almay emreden dnden dar kmamt. Gayet usta bir kuyumcu olduundan hergn namazdan sonra altn ve gm

ssler yapar, veya abanozdan, fildiinden ineler iml ederdi. El emei ile yapt bu eserleri .pazarda satt1579 rr, geliri ile yiyeceim temin ederdi. Tabiat onun kanndan, onun faziltlerine sahip bir vrisi esirgemiti, XI II. Mustafann olu, Sarayn kapal odalarnda tkettii hayatnn tesiriyle biraz ocuka kalm olan III .Osman rakipsiz olarak Tahta geti. Kararsz saltanat dneminin balangc, uzun zaman karanlkta kalp da birden aydnla kavuan bir tutsan sendelemelerini andryordu. Arka arkaya seilen ve azledilen bir sr Sadrzamdan sonra silhdar Ali Paa Sadrete getirildi. Elde delil olmakszn III, Osmann yeenlerini katlettii sylenir. Kendisinin hi ocuu olmamt; byle bir hareketin ilerde ona bir kar salayaca dnlemezdi. III. Ahmed'in tabi lmlerle hayata gzlerini yuman yetim olu iin zehir kullanld ne srlmtr. Hatt drdnc ehzade Mustafann hekim tarafndan sunulan zehir dolu erbeti imedii, haner zoruyla onu hekime iirdii, hekimin de birka gn sonra can verdii ne srlmektedir. eitli sylentilerin gerekle uzaktan yakndan bir ilgisi yoktur. Eer III. Osman ehzade Mustafay ldrlmeyi gerekten isteseydi, Mustafann amcasndan sonra tahta gemesi imknsz olurdu. zeri rtl kalm eyler daima bir su aranmasna sebep olmutur; ancak III. Osmann din inanlar ve adaleti byle bir vaheti hibir zaman kabul edemezdi. XII mparatorlua iki vris vard: Mustafa ile kardei Abdlhmid. lerlemi yandan ve hastalklarndan dolay daima kuku iinde yaayan Padiah, Sadr1580 zam Ali Paanm bu gen ehzadeler ile ibirlii yaptndan pmeleniyordu. Sarayda dolaan dedikodular Sadrzam'n geceleyin ehzdelerin dairesinden karken grldn etrafa yayyordu. Uyarlan III. Osman eyhlislm' ararak bir fetva vermesini istedi. Halbuki Sadrzam herhangi bir kul gibi fetvaya ihtiya gsterilmeden Padiahn vicdanyla yarglanabilirdi. Yanma gelen Sadzama kar duyduu hiddeti yenemeyen Padiah, eline geirdii bir grz Ali Paanm ba zerine savurarak Huzurumdan ekil! diye bard. eyhlislm araya girerek, bir Padiahn cellt gibi davranmamas gerektiini hatrlatarak onu yattrd. Dar kartlan Sadrzam iki dilsiz tarafndan boduruldu. XIII Mehmed Rgp Paa, Padiahm isteinden ziyade kamuoyunun basksyla Sadrazamla getirildi. On yanda Saraya iolam olarak giren, mahir hocalarn derslerinde ok alkan olan, Avrupann ve Asya nn belli bal dillerini gayet iyi konuan, ama gre iyi bir air ve yazar saylan, birok siyas grmelere katlm, zor meselelerin stesinden gelmi, savalarda kahraman olan, Kahirede belerbelik yapt srada si memlklar baaryla bastran, dindar ve sadk Rgp Paa, Padiahnda ihtiyar bir ocuktan bakasn bulamayan bir mparatorluk iin gerekten

kaderin yollad bir armaan olmutu. Buna ramen iktidarnn ilk yllarnda, bo inanlar tarafndan uursuz olarak nitelenen bir almet 1581 onu epey kederlendirmiti. Ahap yaplarla dolu geleneksel Trk ehirlerini birka saat iinde imha eden yangnlardan biri 1756 ylnda stanbulu kasp kavurdu. XIV Yangna tank olan vakanvisler olay yle anlatrlar: ilk ate afak skerken, Pera ve Galatanm tam karsna den aa ehrin Saraya komu evlerinden birinden kt. Yenieri Aasnm Sarayndaki kulede grevli muhafz halk uyarmak iin byk davula vurmaya balad. Mahalle bekileri hemen sokaklarda kouarak ellerindeki ivili sopalan yere vunyorlar, bir yandan da Yangn var! diye baryorlard. Gecenin sessizliini bozan ve insanlar tatl uykularndan uyandran bu uursuz szn btn kalplerde yaratt sknty anlayabilmek iin onu yaamak gegerekir. Yenierilerin, bostanclann ve subaylannn gelmesinden nce yangn sndrlmesinin yasak olmasnda dolay ate sratle yayld; bu tedbir, umum felket anlarnda baz kt ahlkl kiilerin frsattan istifade ederek yama yapmasn nlemek iin alnmt. Fakat bu are bir ktl nlerken daha byk bir felkete zemin hazrlyordu. Nitekim hemen bastrlmayan yangn giderek byd. Kuzeyden esen rzgr alevleri Sarayn duvarlarna dayandrd; Sadrzamn Sarayn sard; Devletin btn byk rtbeli kiileri yangn sndrme almalarna katlyorlard. Padiah da almalara nezaret ediyordu; ancak Padiahm ne varl, ne sesi, ne de vaatleri felketi snrlamaya yetiyordu. Ayasof1582 yann muazzam gvdesi alev tufanna bir set ekiyordu. Bu ta ynnn kurundan olan kulbbesi scakln etkisiyle erimeye balad; sv haline gelen kurun halkn ve muhafzlarn zerine akmaya balaynca koca mbed kendi haline terkedildi. Btn gayretler yangn baltalarla yklan bir harabe emberi iine almaya ynelmiti. imdi alevlerin eriebilecei yerler snrlanmt; ancak kuzey rzgr anszn yn deitirerek doudan esmeye balad ve ate hatt binikiyz kadem uzunluunda bir cepheyi kaplad. On ayr koldan ilerleyen yangn bir yerde birleti ehrin merkezine doru ilerlemeye balad; btn stanbul bir meale manzaras arzediyordu. Her gayret daha vahim bir felket ile sonulanyordu. Alevlerin penesindeki evleri ykarken bir yenieri takm tamamen yangnn iinde kald, yenierilerin lklarna evleri yklan, yaknlar len analar, babalarn, ocuklarn haykrlar, alaylar karyordu. Yklan yaplarn dehetli grltsne, alev alev yanan putrellerin grnts ekleniyordu. Bakr rengine dnen gn altnda kara, alev dalgalar ile yutulurken tenakuz yaratrcasna deniz, sessiz uzanyordu. 1756 ylnda OsmanlIlarn bakenti stanbul'un te ikisini mahvederek seksenbin evin ve bu arada ordunun adr ambarnn tamamen yanmasna sebep olan yangn byle oldu. XV

III. Osman bu korkun yangndan bir mddet sonra vefat etli. Son nefesini verinceye kadar ocukluundan vaz gemeyen bu Padiah limana giren gemi1583 !erin top atlarn daha yakndan duymak maksad} la lm deinin Sarayn en ucundaki kke tanmasn istemitir. Kkn nnden geen gemilerin selm toplarnn grlts arasnda son nefesini vedi. Efendisinin dengesiz kaprisleri yznden azledilmek zere olan Rgp Paa, ehzade Mustann kkne gitti. III. Ahmed'in byk olu olan III. Mustafa, krkbir yanda olup, hayatnn uzun strap yllarnn asabiliini ruhunda tayordu. Kendiliinden esasl kararlar veremeyecek, fakat stn bir adamn telkinlerine ak olacak bir zihin yapsna sahipti. XVI Sultan Osmann lmnn onbirinci gn Sultan III. Mustafa Devletin yce gnlerini andran bir ihtiam iinde Eyiipsultanda Osman Bein klcn kuand. Daha nceki ireti saltanat dnemlerinden bkm olan halk ve ordu, iki amcasnn dnemlerinde hayatta kalmay baarm olan Sultan Mustafa'dan ok ey bekliyordu. Kl kuanma trenini anlatan vakayiname yle demektedir: eyhlislm ile Sadrzamn arkasnda zengin koumlu, kymetli talarla bezenmi kalkanlar tayan otuzk soylu at geliyordu. Sa zengisi yannda banabeyinci, sol zengisinin yannda imrahor olduu halde atnn zerinde ilerleyen Padiahn muhafzlar peykelerin banda prl prl parlayan miferler, solaklarn banda ise zengin sorgular vard. kinci imrahor atnn sol dizginini ve sancaktar da sa d i z g i n i tutuyorlard. 1584 Padiah atndan inerken yenieri Aas yardm etti, o srada Sadrzam ile kzlaraas da koltuklarndan tutuyorlard. Padiahn arkasnda iki iolam gayet kymetli yastklarn zerinde Padiahm iki ktaya, iki denize ve Mekke ile Medine ehirlerine sahip olduunu belirten iki sarn tayorlard. Padiah durmadan halk selmlama zahmetinden kurtarmak iin sarklar tayan iolanlar ellerindekilerini saa sola sallyorlard. Padiahm gittii btn yol boyunca haznedr halka keselerle altn atyordu. Padiah ve maiyeti yenierilerden meydana gelmi iki sra iinde ilerlerken III. Mustafa halktan esirgedii selmm yenierilere veriyordu. Yenieriler de Hkmdarlarnn selmn, onun uruna balarn baltaya uzatacaklarn ifade etmek iin kafalarm sol omuzlarna eerek karlk veriyorlard. Yenierilerin eski klasnn nne gelen Padiah altmnc orta kumandanndan bir kse erbet ald, onu altrn doldurarak iade etti. Bu mutlu gnn htrasna kumandan koyun kurban etti. III. Mustafa yolu zerinde bulunan Ftihin trbesini ziyaret etti ve Peygamberin bayraktan Eyp Sultann trbesinde namaz kld. Padiahm yanaklarnn kkl, yz hatlarmdaki melnkoli uzun yllar geirdii mahrumiyet izlerini ortaya koyuyor ve btn miislmanlann merhametini ekiyordu. XVII

Bu hkmdarn ilk yllar beslenen umutlan boa karmad. Padiah'in btn hareketleri milletine kar hayrl ilerde, yabanc Devletlerle ise bar iin harcand. Koca Rgp Paa dikkatle kendisini ikinci plna atarak ve daima Padiah nnde tutarak dorudan doruya Devlet'i ynetiyordu. Bazen kt elbiseler iine gizlenerek, bazen btn ihtiamyla atnn zerinde, Padiah gece gndz demeden halkn arasnda dolayor ve Divandan kan dzen ve din ile ilgili yasalarn ve kararlarn iyi uygulanp uygulanmadn kontrol ediyordu. XVIII Sadrzamnn dierlerinden farkl olmasm arzulayan Padiah Rgp Paaya kzkardei Saliha Sultan zevce olarak vermek istedi. Dn treninin hikyesi Osmanl geleneklerini ok canl bir ekilde gzler nne sermektedir. Byk tarihi Hammere alan Dnler Defteri Rgp Paanm dnn u ekilde anlatmaktadr: Nian treni Saliha Sultan'in Eyp semtindeki saraynda eyhlislmn huzurunda yapld. Saliha Sultan Kzlaraas, Rgp Paay da sadret Kethdas temsil ediyordu. Ertesi gn Sadrzam nianlsna kapclar blkbasm yollayarak saln sordu ve tarafndan kapakl alt altn tabak, ayn madenden bir sofra, ekerleme dolu bir kse, st ve elli cins meyve dolu otuz kse armaan etti. Onbe gn sonra Saliha Sultan yannda haremaalar ile musik takm olmadan (nk sultan duldu) Sadrzamm Sarayna geldi. Saray n d kapsnda Sadrzam tarafndan karland, Rgp Paa soylu nianlsna iltifat etti ve hemen arz odasna ekildi. F : 100 1585 Gn balmndan sonra, eski bijr gelenek gereince Kzlaraas Saliha Sultan kocasnn yanna gtrmek zere geldi. Saray geleneklerine gre sultan kocasn sahte bir soukluk ve gururla karlamah, hatt b;r mddet onun yzne bakmamahdr. Bu sessiz sahneden sonra sultan birden ayaa kalkarak dairesine ekilir. Bu frsattan yararlanan hadmlar hemen nianlnn elbiselerini deitirirler ve kapnn eiine brakrlar. Bu merasimin byk nemi vardr, zira nianlnn hareme sahip olduu, dolaysyla kocalk haklarn ortaya koyacana dellet eder. Hadmlar hemen ortaIkt.an kaybolurken, koca, ei tarafndan igl edilen sofaya gelir. Zevcesinin ayaklarna kapanr, onun nnde elleri gsne kavuturulmu o gzel azdan bir sz kncaya kadar diz km bir halde kalr. Nihayet sultann azndan, Bana su getirin! szleri kar. O zaman yine diz km bir halde ibrikle su getirir ve iek ve kymetli ta ili peesini kaldrmasn rica eder. Nianlnn yedi rgden meydana gelen salar arasna inci vc altn paralar serpitirilmitir. Sultan hanm suyu tadar tatmaz ieri giren cariyeler, birinde kzarm iki gvercin, dierinde Hint ekeri olan iki taba odann ortasnda ykseke bir masaya koyarlar. Koca zevcesine ikram edilen eyleri tatmak ltfunda bulunmas iin en zarif kelimelerle yalvarr; fakat o her defasnda ar bir gururla

stemiyorum! dive cevap verir. mitsizlie kaplan yeni koca, amansz gzellii ikna etmek iin baka arelere bavurur. Hadmlar earr, ayaklarnn dibine cn nadide armaanlar koyi 586 1587 durur. Bu ahane armaanlar karsnda yumuayan soylu nianl, yine Saray gereine gre kocasnn kolunda sofraya gider. Koca zevcesinin azna kzarm gvercinden bir para koyarken, sultan da kocasnn azna bir para Hint ekeri verir. Hemen sonra sofra kaldrlr; sultan yine sofadaki yerine geerek oturur; hadmlar ekilirler ve nianllar bir saat mddetle son derece saygl bir ekilde birbirlerine hitap ederler. O srada Padiah Harem'den arz odasna geer ve orada vezirlerin ve dier Devlet byklerinin tebriklerini kabul eder; Harem dairesine dnnde dier sultanlar da Hkmdar kutlarlar. Btn gece boyunca musik, raks ve karagz oyunlar ile davetliler elendirilir. XIX kard yasalar altnda gittike gelien mparatorluun her ksmna ayr ayr dikkat eden Koca Rgp her mesele ile hazrlad tekliflerini bir Devlet adamnn ihtimamna yakr bir ekilde yazl olarak Padiaha sunuyordu. Kutlama gnleri mnasebetiyle, air ve edip kaabiliyetini hatrlayan Sadrzam, Efendisine tebriklerini sunuyordu. Yln her yeni mevsiminin balangc, bir saraydan dier saraya gidi, bir su yolunun veya emenin al treni veya yeni bir sava gemisinin denize indirilii siyas olmaktan ziyade edeb olan bu yazlara vesile tekil ediyordu. III. Mustafa ile Rgp Paann ortaklaa yrttkleri saadet ve refah dolu saltanat yllar Sultan Mustafann ilk kz ve ilk olu Selimin doumlar ile en mutlu gnlerini yaad. stanbul ve tepelerini aydnlatan donanmalar ile b doumlar kutland. Sutan Mus1588 tafa ve Sadrzam btf mnasebetle binlerce tutsak hristiyam fidyesiz serbest braktlar. Kader, OsmanlIlarn mukadderatna uzun yllardr bu derece faziletle ve ak grllkle hkim olmu byk Devlet adamnn lmne sebep olarak imparatorluun bu mutlu yllarm ksa kesti. Rgp Paa dehsnn en yksek noktasnda altmbe yanda lrken Efendisi arkasndan gz ya dkyor ve btn imparatorluk da arkasndan hayr dua ediyordu. Btn hayat boyunca faydaland bilgileri OsmanlIlarn istifadesine sunmak iin yaptrd ktphanenin avlusuna gmld. Kendi kitaplarn ktphaneye hibe etmi ve edebiyat eitimi yapacak krk gen iin bir vakf kurmutu. Zrif bir eme avlusunun talar arasna rl rl sularn aktrken zerinde onun kazdrd u ibare okunur. Bu eme bilime susam insanlarn susuzluunu gidermek iin yaplmtr. Kaderin garip bir cilvesi olarak Islm Devlet adamlarnn en bilge ive en dindar olanlarndan biri olan Rgp Paa, ktphanesinin avlusuna gmlrken, ok uzaklarda randa kumandanlar tarafndan katledilen Ndir ahm cesedi kumlarn zerinde sahipsiz yatyordu.

Geceleyin sadk bir klesi tarafndan kaldrlan cesedi, gmld yerin hi kimse tarafndan bulunmamas iin defnedildikten sonra zeri dzletilmiti. XX Rgp Paanm liberal ynetimi ^Trkiye de bar sanatlarnn gelimelerine elverili olmutu. Trk ve Arap edebiyatnda en uzman tarihilerden biri olan 1589 Hammer, imparatorluun o adaki medeniyetini dorulayan airlerin, yasa yapclarnn, tarihilerin, bilgelerin adlarn ve eserlerini saymaktadr. Mslmanlarn sivil hayat ile ilgili en nemli eserlerden biri de, kadlarn iine ^arayan ictihdlarn ve fetvlarn topland nlar adl eserdir. Arapadan pekok eser de bu dnemde evrilmitir. Fakat o an filolojik evirilerinden en nemlisi phesiz Koca Rgp Paann evirdii Bilimler Gemisi adl eseridir. Dil bilginlerinin o ada zerinde en fazla durduklar konular arapa nahivi (sentaks) inceleyen eserlerin evrilmesidir. Fars dilbilgisi ve belgat sanat zerinde de birka kitap vardr. Yine gkbilim, aritmetik, mantk ve tp zerinde az sayda esere rastlanmakta; mistik Acem airlerinden Saib, Urf ve evket'in evirileri gze arpmaktadr. Farsa t Kitab adl eser o ada en az be kere Trkeye evrildi. Biyografi ve topografya ile ilgili birka eser de o tarihlerde yaynlanmt; bunlarn arasnda airlerin, eyhlislmlarn, vezirlerin,. kapdan- derylarm, hattatlarn biyografileri; hac seferleri, Mekke, Medine, am, Kuds ve Tebriz gibi ehirlerin tasvirleri yer almaktadr. Birka deiik konuda eser veren melliflerin eserleri Klliyat nm altnda topland. Sadrzam Koca Rgp Paann ad lkesinin edebiyat dnyasnda airlerin sultan olarak hret yapmt; tarih ve diplomasi zerine kaleme ald eser1590 lerin yan sra gazellerini ihtiva eden bir divan brakmtr. Trk tarihisi Vsfa gre Osmanllar Rgp Paay, devlet adamlnda Kprl Mehmed Paa'ya, tarihilikte bni Aya'a, airlikte Hfza ve felsefede Efltuna e tutmulardr. Devlet adam olarak ilk defa o, Almanyann kuzeyinde Prusya Devletinin temellerini atan II. Friedrichte Osmanl Devleti nin eski ve gl dman Avusturyaya kar bir denge unsuru grmtr. Bilgisini ve asker dehsn takdir ettii ve dostluunu arad Byk Friedrich'in gnn birinde Ruslar, AvusturyalIlar ve Osmanllar arasnda hakem ve arac olacan dnmt. Bu hakl dnce Rgp Paa ile tamamen lmemitir. Rgp Paann air ve yazar olarak gpta ettii II. Friedrich onun gibi doru, kar gzetmeyen ve faziletli olsayd, barn ve mparatorluun gerek teminat olurdu. Ancak Prusyann byk adam sadece bir siyasetiydi; Osmanl mparatorluununki ise sadece bir iyilik adam. Rgp Paamn dncelerinde, dorulua dayanan siyasetini takdir ettii Friedrichin Lehistann

paylalmas srasnda nasl doruluktan dndn ilerde greceiz. XXI Nianc Hamza Hmid Paa Devletin ynetimini zerine ald. Anadoluda Develihisarl bir tacirin oluydu. Uzun zaman Rgp Paann sr ktipliinde, sonra reislkttaplkta bulunmu, byk devlet adamnn uzun hastal srasnda da Devlet ileri ile me1591 gl olmu olan Hmid Paa adeta bir miras gibi devletin mhrn teslim almt. Padiah, Rgp Paann mezinde onun dehsn bulacan umuyordu; halbuki o Rgp Paa'mn dehs yerine geleneklerini devam ettirdi. Vsf onun iin, yeryznde ne iyilik, ne de ktlk izleri brakmadan geen adamlardan biriydi der. Alt aylk ksa iktidarnda ondan sonra gelenlerin dnemlerinde Bb- li Prusya j desteklemeye devam etti; Prusyada stanbulda devaml bir eli bulundurma iznini kopard. Frana, kral XV. Louisnin elenceye dkn hareketsizlii ve Avusturyann gnln alma siyaseti yznden Trkiyenin imdiye kadar kendisinde bulduu denge zelliini kaybetti; Avusturya dah kibirli, Lehistan daha kark, Rusya daha tehditkr oluyordu. Fransanrf Bb- li ile samim ittifakn bozmas, II. Friedrichin ihtiras, Rusyann Varovaya yapt bask, Lehistann paylalmas ile ilgili mphem tasarlar Viyana hkmetinin desteklemesi, nihayet Krm Han nezdinde Prusya entrikalar, Batda bir kar, anlama, ittifak tehdit kargaal yaratyor, bu kargaalk iinde temiz kalpli OsmanlI, dostunu dmanndan ayrdetmekte zorluk ekiyordu. yiiz yldr bir varlk olamayan Rusya krk yl iinde birden bymt. Fransann Avrupada nemini kaybetmesi ile kuzeyde Prusya ve Rusyann iki yeni g olarak ortaya kmalar, Osmanl d siyasetini uzun zaman artacak olaylardr. Paa olan Bonneval Kontu ile, anakkale istihkmlarnda grevli Baron de Tottun tlerine ramen Trkler Rgp Paa'mn dehsna sahip olamadklar iin bu tleri o\dnlat makta glk ekiyorlard. 1592 ar Deli Petronun yeeni arie Annann l. mnden Prusyada Byk Friedrichin ortaya kma kadar Kuzey saraylarnda olup bitenlere ksa bir gz atalm. Grnte meden olmakla nen Kuzey Avrupa'nn detlerinin, ihtilllerinin ve cinayetlerinin, Dounun szde barbarlndan nasl kat kat daha barbar olduunu da greceiz. Rus tahtndaki an deiikliklerin ve Berlin sarayndaki trajedilerin hikyesini okurken Bbile hkim olan iki rkn vahi mcadelelerini okur gibi olacaksnz. XXII lkesindeki yabanclarn cesetleri zerine basarak ve rs vrisleri iddetle ezerek Taht'a geen arie Anna son nefesdni vermeden nce yeeni Mecklemburg Desinin henz beikte olan olu van ar olarak iln etti. len a ienin zalim dostu Biren bu ocuun ad altnda hl zulm ile hkm sreceini tasarlyordu. Krmdan gelen ordunun kumandan zalim ve ihtirasl

Mnich, askerlerini nibe kar ayaklandrd, geceleyin saraya baskn yapt, Birenin odasna girdi onu rlplak balatt, karsn askerlerin tecavzne terketti, sonra hepsini Sibiryaya srd. Nibe olarak iln edilen vann annesi general Mnich vastasyla Taht ele geirdi ve bir mddet Devleti ynetti. XXIII Deli Petronun, ikinci kz Elizabetha Rusya Taht nn Romanoflarn elinden karak Brunswick hne1593 danma gemesinden endielenerek bir gece Saraya baskn yapl, tam van ldrtecek iken bebein glmsemesine ve st annesinin yalvarmalarna malp olarak ocuun hayatn balad. Ivan, annesi ve babasyla hapisten hapise Rusya iinde dolatrld ve sonunda herkes onlar unuttu. Eski mill ve asker Rus partisine fed edilen yabanclar bir defa daha srld veya katledildi. Ayn yl iinde iktidardan hilie den general Mnich, Sibiryada Biren iin hazrlatt hcreye yolland. Ruslarn cehaletine disiplini, yasalar ve sanatlar getirmi olan binlerce yabanc Rus ehirlerinde katledildi. Bu yabanclarn ekolnde yetimi bir Rus, Bestuev babakan oldu; dier bir Rus, uvalof da arienin kalbini fethetti. Dresde ehrinde kalan Saksonyal Lehistan kral III. A^susten yokluundan istifade eden Rusya, Bestuef zamannda Varova zerinde bask kurarak Lehistan zulm ile ynetmeye almt. Augusten lmnden sonra Leh tahtna ikmak iin binbir trl oyun sahneye konmaya hazrlanyordu. Bu entrikalardan en gls Jagellonlardan gelen Czartoryski Prenslerininkiydi. ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve Prusyann bu cumhuriyet iinde gizli partileri mevcuttu. ngiltere, Lehistann krallk seimine mdahelo etmesi iin yzbin Rus askerinin parasn vermeyi taahht ediyordu. Almanya y ok glendirecek olan Prusya veya Avusturya nn Lehistana sahip olmas yerine Moskoflarn Varovaya hkim olmasn tercih ediyordu. 0 ada siyaset ve ileri grllkten yoksun olan Fransa, grnte Londrann fikirlerini pay1594 layordu. Varovaya gizlice XV. Louisnin mutemet adam Kont de Broglie yollanarak Ruslara engeller hazrlanyordu. Lehistanda Fransa ve Prusya nn yardmlarna gvenen vatansever bir parti tekil edilmiti. Tehlike annda Fransa silhl yardmn esirgedi. Saksonya hanedn ile Czartoryski'ler her tarafta kran krana mcadele ediyorlard. Her parti yabanc himayesine ve aklna muhta braklmt. XXIV Czartoryski Prenslerinin yeeni ve szcs gen bir Leh, amcalarnn d zerine Petersburg'a giderek Elizabetha'nn tercihimi elde etmek iin almalar yaparken bilmeden vatannn yok olmasna sebep olacaktr. Bu szcnn ad Stanislas Poniatovvski idi Bu gen adam ocukluunda bir talyann yapt kehanet zerine gnn birinde Lehistan Tahtna oturacana inanmt. Lehistan tacm bir kadnn akyla elde edecekse tabiat da ona bu hlyy gerekletirecek bir ehre ve batan karma kaabiliyeti vermiti. Bu kadn Petersburgda bulunuyordu. Ondrt ya-:

mda iken, sve Kral XII. Charles ile Deli Petronun soyundan gelen Holstein Byk Dkas Petro ile evlenmiti. Bu prensesin ad Katerina d Anhalt idi. Her bakmdan fevkalde bir kadnd. XXV Kendisiyle evlendirilen Biiyk Dka byle bir kadnn zarafeti ve zeksyla asla boy lemeyecek birisivdi. Prsyal Byk Friedrich'e kar uursuz, derin 1595 bir hayranlk duyuyordu. Btn meguliyeti niforma, eitim, manevra ve dakik kla disiplini idi. Bu yzden karsn ihmal ediyordu. Bo vakitlerini aa tabakadan kadnlarla elenerek geirirdi. arie Elizabethadan sonra tahta geecek olan Byk Dkann sekiz yllk evlilikten sonra ocuu olmamas Elizabethay ok endielendiriyordu. Evlenme artnda ocuklar olmakszn kocas kendisinden nce lrse Katerina tek bana takta geecekti. Bu yzden prenses, ihtiras ile taht arasna bir ocuk vermeyen ksrlna zleceine seviniyordu. Fakat bir mddet sonra dedikodulu bir doum yapt. Petersburg Sarayna giren Poniatovvski yi gren Katerinann kalbi akla doldu. Katerina'nm yeenlerine kar duyduu aktan haberdar olan Czartoryskiler Rusyann mstakbel ariesini kendi ailelerinin Lehistandaki tahtn koruyacak salam bir teminat olarak grdklerinden Poniatovvski'yi Petersburgta daim Lehistan elisi iln ettiler. XXVI Bir gece Byk Dkanin yazlk evinde Katerinay beklerken Byk Dka tarafndan yakalanan, zindana atlan ve arienin istei zerine Rusyadan kovulan Poniatovvski uzun yokluu srasnda Katerinaya ok ac ektirdi. te bu kederli gnlerinde gzden dm bir halde, yannda birka srda ile bir keye ekilen Katerina btn dnyaya mizacn tantacak olan byk dncelerini ve cinayetlerini hep o srada tasarlad. 1596 arie Elizabetha lm deinde, grnte bile olsa Byk Dka ile karsnn barmalarn istedi. Fakat III. Petro olarak tahta oturan Byk Dka karsn boamak v e olunun gayri meruluunu iln etmekle tehdit etti. Bakentin dnda bir kr evinde srgn hayat yaayan Katerina, arn kendisi iin hazrlad kaderi bekliyordu. Fakat alt aylk iktidar srasnda III. Petro, Prusyavri davranlar ile eski Rus Partisini kendisine dman etti, Petersburgu klaya, Saray da sefahat lemleri merkezine evirdi. lk vatan Holsteina yzbin kiilik bir ordu gndererek, Holstein kmsey en Danimarka ya bir ders vermek istiyordu. Halkn, Katerinann olunun babas eklinde dedikodu kard Prens S o ltik o fu Petersburga artt. Gayesi prensin karsyla olan ilikilerini itiraf etmesi, Katerinay zina ile sulayarak onu boamak v e metresi ile evlenmekti. Katerina'nn sarayda hi bir mttefiki yoktu; ancak halkn duyduu memnuniyetsizlik v e acma, halk v e kilise arasnda geni bir taraftar kitlesi toplamaya yetmiti. Katerinann Poniatowskiye kar duyduu

mitsiz ak giderek Prens Orlofa dnmt. Prens Orlo f be kardei ile muhafz ktasnda grevliydi. Katerina kimliini belli etmeden Prens Orlof'la gizlice bulumutu. Orlof sevdii kadnn Katerina olduunu onu ancak arie Elizabethann lmnden sonra kocas arn yannda grd vakit anlad. Bu sefer saygnn da kart daha derin bir akla Katerinaya baland. XXVII 1597 Birlikte Katerinay tahta geirecek bir tasar hazrladlar. Kardelerinin muhafz ktasnda nfuzlu subaylar olmasndan, arm orduda sevilmemesinden istifade ederek su ortaklarn bulmada zorluk ekmedi. Katerinamn creti ve gz yalarnn batan karcl akla balayan bir ihtilli sonuna erdirecekti. XXVIII arie Elizabetha zamannda Don Kazaklar hatman olan Rozamuskiye arm byk itimad vard. Orlof tarafndan elde edilen Rozamuski gerektiinde harekete geeceine dair sz verdi. Btn Slav kadnlar gibi entrika dehsna sahip olan Dakof da, halkn zerinde byk etkiye s a h ip Novogorod patriini elde etmeyi zerine ald. mparatorluun uzak eyaletlerinde ayaklanmalar baladna dair ustaca karlan sylentiler kamuoyunu endielere sevk etti. Halkn endiesi her tarafta ihtillcilerin en iyi yardmcs ve en emin ihtill balangcdr. arn ldrlmesi gerekiyorsa kaatilleri de hazrd. arm ldrlecei gece kaatillerden biri kan anlamazlk zerine suikast ara haber verdi. ar vc kars ayr ayr Petersburgtan uzakta bulunuyorlard. Ayn anda haberi alan Katerina gizlice Petersburga dnd, klalarn nnde inerek kendini tantt, askerlere hitap etti; hepsi ayaklarna kapanarak ona lnceye kadar sadk kalacaklarna dair yemin ettiler. Bu arada hatman Rozamuski de Kazaklar ile Katerinaya katld. htillin elebalar ile klalar dolaarak btn orduyu kendi tarafna ekti. Gn doarken ordu ve halk 1598 ihtilli desteklemek zere toplanmt. Ordusuyla kiliseye gelen Katerina takdis edildi, Saray eline geirdi, olunu balkondan halka gsterdi btn birlikleri topla donatarak ehrin giri yerlerinde mevzilendirdi. Sonra kadn elbiselerini kararak muhafz niformas giydi, atna binerek ordunun banda ara kar yrmeye balad. XXIX ehrin dnda iken askerin ayaklanmas ile tahtn ve genellikle hayatn kaybeden Roma imparatorlar gibi akn kalan III. Petro, tereddt iinde bekliyordu. yle anlar vardr ki kader kiiden daha gl olur. ehirden ykselen sesleri kendisine yaplan sevgi gsterileri sanan III. Petro metresi ve gzdeleri ile ak bir arabaya binip Petersburga giderken yolda Tasladklar mutemet adamlarndan biri ihtillin baladn bildirdi. Hemen geri dnen III. Petro, Holsteinli askerlerden oluan birliklerinin bana Sibiryadan henz dnm olan ihtiyar mareal Mnich'i geirdi, ktiplerine

eitli emirler yazdrarak saa sola yollad. XXX Bu srada Katerinanm ordusu git gide byyerek ilerlemesine devam ediyordu. Mnich, ara bir gemive binerek Krontadta gitmesini, orada kendisini daha ivi koruyabileceini tledi. Bu d yerine getiren ar, Krontadta vardnda isyan eden donanmann liman kapattn grd. arn geldiini haber veren 1599 adamlarna, artk arn mevcut olmadm bildirdiler. Katerina ile bir anlama zemini bulmak iin ona yazd mektupta metresi ile Holstein'a dnmesi iin izin istedi. Katerina nce arlktan ekildiini belirten bir vesikay yazp imzalamasn talep etti. O da kabul etti. Teslim olduktan sonra askerler arn elbiselerini nianlarn kardlar, yar plak bir hlde trl hakaretlere maruz braktlar. Metresi ise rlplak soyularak askerlerin tecavzne terkedildi. Sonra Peterhof kalesine hapsedildiler. ar Petronun torunu, Rusyaya yabanc bir Alman prensesi uruna bylece tahttan indirildi. XXXI Bakentten uzakta olan birliklerde ve donanmada pimanlk almetleri bagsterince Orlof kardeler dehetli bir endieye dtler. Ancak ar ortadan kaldrrlarsa tehlikeden kurtulacaklarna inandklarndan bir gn ara zehirli arap iirdiler. Zehrin tadn alan ar ikinci kc'dehi imeyi reddedince iki soylu prensin de yardmyla III. Petro'yu bodular, asilzdelerin cellt olduu bu saray evresinde byle hkmdar katilleri olaand! XXX arie Katerinann kocasnn, katlini emrettii veya msaade edip etmedii hi bir zaman anlalamad; fakat bu cinayetten sonra bir imparatorlua kondu ve kaatiller mkfatlandrd. Bir tertip sonunda Rusyaya hkim olan Katerina, Deli Petronun vahi dehsn 1600 aan meden bir deh ile Rusya'y manen fethetti. Onun dnemi Lehistan ve Osmanl mparatorluu iin felketler getirecektir. XXXIII II. Katerina kocasnn tahtm orduyu ayaklandrarak ele geirdii ve gzdelerinin yardmyla yerini salamlatrd srada bir baka hkmdar, Byk Friedrich krallm bytmek iin en az yirmi kere mahvolmann eiine gelmi fakat asker dehs sayesinde Fransa, Avusturya ve Rusya ittifakn altederek Lehistan'n paylalmas ve Osmanl Devleti'nin selmeti iin Prusya'da yerini garantilemiti. Her ne kadar tahta kan basamaklar zerinde dnyaya gelmi ise de bu hkmdar, kahramanlar yaratan mitsizlikler ve felketler arasnda yetimiti. Kader ile yapt ura ruhunu son derece glendirmiti. Doutan ta giymeye hak kazanm olmasna ramen, kiisel mcadeleleri sonunda tac elde edebilmiti. Ayrca modern sava dehsna da sahipti; btn bir milleti disiplin altna alm ve bir sava orduyu yaratmt. MakedonyalI Filipe benzemek iin ona skender gibi bir oul gerekliydi.

XXXIV Btn batl glere ve bu arada Rusyaya kar srdrd Yedi Yl Savalar, bu hkmdar Lehis. tann aleyhine genilemek tasarlarndan uzak tut. mutu. Rusya ile Prusya arasnda, kendilerini ynetmeyi bilmeyen, fakat ok iyi savamasn bilen Lehistan devletini muhafaza ettii iin kendini kutluyordu. Friedriche kar ar hayranlk duyan III. Petro tahta geer gemez, arie Elizabethamn yrtt Prusya savana son vermi, bu devletle bir ban anlamas imzalamt. Avusturyann yannda savaan Rus ordular taraf deitirerek Friedrichin ordusunu glendirmiti. Petersburgun bu siyaset deitirmesi Fransa, Avusr turya ve ngiltereyi 1763 barna ve Silezya'nn Prusyaya balanmasna zorlamt. Bu uzun savatan sonra gelen on yllk bar dneminde, yeni Avusturya mparatoru II. Josephin de ihtiraslar ile Petersburg ve Berlin saraylar Lehistann paylalmas meselesine eilmilerdi. Tanrya inanmayan bir hkmdar, kocasnn cesedi zerine basarak tahta kan bir Rus ariesi ve Friedrichin an ile Katerinann mutluluundan bakasn kskanmayan bir Almanya imparatoru iin tereddt edecek hi bir kuruntu kalmamt. Kendi kendisini ynetmekten ciz olan milletlere ders olacak ekilde sylemek gerekirse, srekli anari yabanclarn fetih itihasn kabartr ve komularn gznde yaama hakkm kaybeder. XXXV Lehistann paylalmas meselesi daha ilk kelime sylenir sylenmez tasdik edilmemiti. Friedrich ile Rusya arasnda varlan anlamaya gre, Saksonyal Agueste lnce Lehistan tahtna bir Lehlinin geirilmesi n grmeler yaplacakt. Btn boyunduruklardan en fazla kendi soydalarnn boyunduruunu ekeF : 101 1601 1602 meyen Lehliler iin bu mesele tam bir anari demekti. Bu anlamann hkmlerinden ve Rusya ile Prusya'nn mevcudiyetlerine kar kurduklar ittifaktan kukulanan Lehliler kaynamaya baladlar. Branicki ve Mokranuski adlarndaki generaller Fransann desteini salamak iin aba sarfediyorlard. XV. Louisnin metresi Pompadour Markizi, kraln kalbini kazand gibi belirli bir siyaseti de ona kabul ettireceinden emin bir halde Kardinal Bemisnin etk;9iyle Avusturya ile bir ittifak tavsiye ediyordu. Lehlileri kaderleriyle babaa brakarak Avusturya, Prusya ve Rusyann holarna gidecek ekilde davranlmaya baland. Varova ile salam bir siyas iliki yerine, Fransa entrika evirmeyi daha uygun buluyordu. Lehistann ve kral Saksonyal Auguste n yall yaknda bo kalacak tahta gz dikenleri oaltyordu. General Mokranuski, Fransa'dan bir kral talep ederken, daha nce grdmz gibi Petersburg'dan srlen Czartorysilerin aday Stanislas Poniatovvski eski sevgilisinin Rusyada tahta getiini rendi. Artk hr ve hkim olan Katerinann onu Petersburga ararak

eski vaadlerine gre Lehistan tacn giydireceinden emindi. Katerinann yeni dncelerinden daha fazla haberdar olan amcalar onu zorlukla Lehistan'da tutuyorlard. Augsten lmnden sonra eski sevgili-, sini hatrlayan Katerina, Prens Orlofun ordular ve altn ile Poniatowskiyi kral setirdi. Bu, nceden Rusyann Varovada ta giymesi demekti. Poniatovvskinin devri boyunca devam eden karklklar, i savalar, katoliklerin reformculara, reformcularn katoliklere kar dzenledii tertiper, di. 1603 V(.t!er, komplolar, suikast teebbsleri ona ihtirasn bir hayli pahalya detmi ve lkedeki btn partilerin elbirlii ile Lehistann paralanmasn hazrlamtr. Lehistann bit ar can ekimesini ancak OsmanlIlar ilgilendiren ynyle yllatmakla yetineceiz Avusturya, Prusya ve Rusyann tabiata aykr bir okede Lehistan' paylamas iin yaptklar ittifak Osmallrr; daha ihtirasl l akt daha gayri siyas bir ittifakn aleyhlerine hazrlandm hisseltiriyordu. OsmanlI mparatorluunun brakaca boluk bundan bvle B:t! devletlerin kanlan ile doldurulacakt. OTUZ BRNC KTAP I III. Mustafa'nn saltanat dnemini anlatmaya balamadan nce btn zihinlerin dikkatini ekeceinden emin olduumuz bir dnceyi aklayacaz. Tabiat, dnya zerinde cereyan eden olaylarda ok byk rol oynamaktadr; dnyann herhangi bir lkesinde bir dhi, bir byk ahsiyet, byk bir ihtiras meydana getirerek, srf bu olay yznden bir blgenin durumunu ve milletlerin karlkl dengelerini tamamen deitirebilmektedir. Btn insanla mterek bir zellik olarak, evrensel siyasetin son derece kark dram iinde bir tek adam ortaya karak veya kaybolarak, annda dnyann o kesinde lsz derecede bir ykseli veya yeni bir adamn ortaya kma kadar tersine, bir k olmaktadr. Halbuki, bir yzyldan beri tabiat Avrupann kuzeyinde, douda Kanun Sultan Sleyman zamanna nazaran ok daha verimli olmutur. Drt byk adam (zira bykln cinsiyet ile bir ilgisi yoktur), Rusyad Deli Petro ve II. Katerina, Avusturyada Marie-The. rese ve Prusyada Byk Friedrich birbirine ok yakn alarda tarih sahnesine kmlar ve nce birbirleriyle boutuktan sonra Lehistan ve Osmanl mparatorlu1606 unu paralamak zere aralarnda anlamlardr. Tabiatn bylesine sert kar kt,, kaabilivetsiz adamlar verdii milletler ne kadar talihsizdir! XVIII. yzyl bandan beri Trkiyenin zerine ken felket de bu cinstendi. Kuzey genti, Dou ise yorulmu gzkyordu. II Lehistann l paylalmasnda Byk Friedrich ile Avusturyann desteini salam olan II. Katerina ilerde Trkiyeye kar yapaca tecavzlerde bu iki devletin gzlerini yumacaklarndan emindi. arienin kendisine uygun gelen tarzda Osmanl mparatorluunu paralamas iin artl veya st kapal izin, Prusya ve Avusturya'nn Lehistan paylamalar karlnda

alnmt. Bir metresin gzdeleri vastasyla erefi ve siyasetinin zttna ynetilen Fransa, yenilgilerle dolu bir savan sonunda aalk bir anlamaya imzasn koyuyordu; bandaki sefahLU dkn uyuuk hkmdarnn rahatsz olmamas iin hi bir ey grmyor veya grmek istemiyordu. Rgp Paann aydnlk fikirlerinden yoksun olan III. Mustafa, II. Friedrich ile II. Katerinann hazrladklar gizli anlamay bilmiyordu. Yenilgilerinin ve zaferlerinin hikyesinin Dou'ya kadar yayld Byk Friedriche kar derin bir hayranlk duyuyor, onun kuzeyde gittike gelien Rus tehlikesini nleyecek tek kahraman olduuna inanyordu Buyruu zerine Sarayn bir salonuna aslm olan bu byk adamn portresini u/un uzun seyrediyordu. Yiitliin altn1:-. 1607 iki yzlln yatacan dnemeyecek kadar namuslu olduundan, o zamana kadar Ruslarn ve arienin ba dman olan bu kraln onlarla gizlice anlam olmasndan asla kukulanmyordu. Sk sk Lehlilerin oynaklndan -ikyet etmi olmasna ramen, devletinin kuruluundan beri atalarnn mttefikleri ve koruyucular olduu Lehistan'n btnlnn korunmasn bir eref meselesi hline gelmi bir dev olarak kabul etmiti. III Hr bir milletin kral olmaktan ziyade Katerinann valisi gibi davranan Stanislas Poniatowskinin seilmesinden hi memnun kalmamt. arienin Varova'da salad kesin nfuzun reddedilmesinde karlar olan Fransa ve hatt Prusyann gizli tleri ile Divan, Lehistann kt gizlenmi esaretine iddetle itiraz etti. Varova surlar nnde mevzilenmi krk bin Rus, kral seimini kesin bir ekilde etkilemilerdi. Padiah, II. Katerinann askerlerinin Lehistan derhal boaltmalarm istedi. arie, Rumlara zg ikiyzl tedbirsizlikle, Rusyann Lehistann anayasasnda yazl olan Lehlilerin hrriyetlerini garanti etme hakkna dayanarak Lehistanda sadece alt bin Kazak bulundurduunu bildirdi. Tenakuzlarla dolu siyasetinde Fransa o zaman Trkiye'ye savatan vazgemesini tledi. Arabistanda yobaz Vahablerin isyan bir mddet iin baklar Lehistandan evirdi. Hatt, cumhuriyeti Lehlileri Ruslarn elinden kurtarmak isteyen Krm ham Kirim Giray tek bana yapt aknlar durduruldu. Srgn yeri Bursa'ya giderken stanbul'dan ge1608 en Krm Giray, Sultan Mustafa ile bir grme yapt. Gzlerini ge kaldran talihsiz Sultan Mustafa, Haklsn, ama elimden ne gelir kardeim? Hepsine rehavet km; elence kklerinden, musikden, haremlerinden baka bir ey bilmiyorlar, sevmiyorlar; dzeni salamaya, milletimi eski geleneklerine kavuturmaya alyorum; kimse bana yardm etmiyor, demitir. IV Rp Paa'nn lmnden beri ahsiyetlerde grlen d siyas dn ncsyd. Lehistan'daki anarinin tesadfi bir patlamas kanlmaz bir ekilde 1768 savana sebep oldu. Krallarnn utan verici tarafszl srasnda siyas partilerinin adna Ruslarla

arpan bir avu Lehli, Rus takibinden kamak iin Hotin kalesine komu Osmanl topraklarndaki Balta kasabasna snd. Bulunduklar yerden karak Ruslara an bir baskn vapp geri ekilmek bylece Ruslarn Osman! topraklarna tecavzn salamak istiyorlard. Nitekim Ruslar, Lehlileri snn aarak takip ettiler, Trk ehri Baltay yaktlar. Lehlilerin bu sahte kalar ve Ruslarn sava hli olmadan Balta kasabasn yakmalar savan kmas iin gerekli kvlcm karmaya yetti. Divan fkesinden titriyordu; Ruslara taraftar olmakla sulanan Muhsinzde Mehmed Paa'nn yerine getirilmi olan Hamza Mhir Paa, Katerinann elisi Obrcskofu huzuruna ard. Allmn dnda Rus 1609 elisini divanda oturarak ve ayaklarn uzatm bir halde karlayan Sadrzam eliyi ayakta tutarak bir hayli hakaret etli. Gsnden bir kt kararak, te, hkmdarnn Lehistanda alt binden fazla Rus askeri bulundurmayacana dair yapt anlama. imdi Lehistan'da ka askerini:' var? diye konumasna balad. Otuz bin, diye Obreskof cevap verdi. Sadrzam devam etti: Hain, nihayet iki yzllnz itiraf ettin. Tan'nn ve insanlarn nnde askerlerinin hr bir lkede yapt zulmden utanmyor musun? Krm hannn sarayn ykan sizin toplarnz deil mi? Obreskof tutuklanarak Yedikule'ye gtrld. Bir mddet nce srlm olan Krm Han, sava Krm Giray tekrar lkesine iade edildi. Bursadan arlan Hana, padiahn nezaretinde kl, yay, sadak, sorgu ve sava at verildi. si Karadallardan krk tanesinin kellesi zafer nianesi olarak atn ayaklar dibine yld. Hamza Paa enerjisinin belki arlndan, belki de yokluundan Hac Mehmed Emin Paa ile yer deitirdi. Ruslar tarafndan satn alnan Eflk Bei Aleksander Ghikann yerine Divann adam Greguar Ghika geirildi. V Geni ve umum bir asker hareket mparatorluu uzun hareketsizliinden koparp alm gibi oldu ve birka gn iinde eski vatanseverlik havas yeniden kuruldu. Padiahn sefere kacak orduyu tefti edecei t610 Edirne'ye doru muazzam bir kalabalk hareket etti. Byk ve kk tmar sahipleri, gebe yrkler, pn drt yenieri, otuz cebeci, drt topu, iki toparabac ortas, ehitlerin ocuklar ve binlerce gnll Lehistan snrna uar gibi gittiler. Karadeniz'e yz elli para top gnderildi, padiahn gzleri nnde drt bin Anadolu sipahisi skdardan gelerek Boaz at, krk bin a&ker nc kuvvet olarak Bodanda topland, cephane ve iae ykl on bin katr dalan amaya balad; tersane, Zafer ve Fetih adlarnda iki sava gemisini denize indirdi; Rgp Paann doldurduu hzineden milyonlarca dka altn sefer hazrlklarna sarfedildi; Lehistanl vatanseverlere mektuplar yazlarak yardmlarna gelinecei bildirildi, dier Avrupa devletlerine de bar vaadlerinde bulunuldu.

Fransa elisi Saint-Priest, Krm Giray'n sava hazrlklarna yardmc olmas iin Baron de Tottu Krma gnderdi. Prusya ve ngilterenin yarm azla yaptklar arabuluculuk teklifleri Sadrzam tarafndan nezaketle gei evrildi. Nihayet 27 Ocak 1769 tarihinde Sarayn nne tular dikildi, 20 Martta da, glgesiyle orduya zafer vermesi iin kutsal Sancak- er) ald. Ruslarn Baltada yapt tecavzle alevlenen ve Sadrzamn mslmanlarn kalbinde tututurduu vatan ve din taassubu Peygamberin yeil sanca ile en st noktasna ulat. Sancak- etfif alayn merak eden Avusturya elisi ve Papalk temsilcisi Brognard bir gn nceden eli, ligindeki subaylar, kars, kzlar ve birka Avrupa'n kadnla, alayn geecei Topkap Saraynn yaknnda bir eve yerleti. Kutsal sanca baklar ile kirletecek 1611 olan gvurlarn geldiini haber alan mahalle imam, eli ve maiyetini evden dar karmak istedi. Peinden gelen ayak takm tlinin ailesine hakaret etti; halkn arama karan askerler lm tehdidiyle eliyi ve ailesini mezarln yaknnda bir Ermeniroin evine gtrdler. Eli ve ailesi geceyi o evde geirdikten sonra, mruz kaldklar tehdide ramen din ve mill treni grmekte inat ederek bir berberin dkknnda kafesli bir penemin arkasna yerletiler. Din adamlar tarafndan kkrtlan kukulu halk dkknn etrafn sard ve yine hakaret etmeye balad. Yeil sarkl, peygamber soyundan geldiini iddia eden bir yobaz dkknn nnde durarak gvurlarn baklar ile yeil Sancak- erifi kirleteceklerini syleyerek mslmanlarn intikam almasn istedi. Bu szler zerine kapya hcum eden halk ieri girdi, hristiyanlarn elbiselerini yrtt, kzlar ve kadnlar salarndan srkledi; dkknlar yamaland, bir, ka hristiya katledildi. Yobaz eyh tarafndan kkrtlan halkn elinden kurbanlarn almak ve yerli Rumlarn katliamna dnecek olan bir katliam nlemek iin yenieriler mdahale ettiler. Hurafelerle sarho olan yobaz eyhlerin kzgnl o dereceye varmt ki, kkrttklar kiilerden bazlar kurbanlarn ele geirmeye engel olan demir parmaklklar diliyorard; uyutulmu taassubun ar uyarlmas ve vatanseverliin karmasyla patlamas ite bu derece tehlikeli ve korkuntu. Gz dnm halk ve askeri uzaklatrmak iin Sadrzamn ve padiahn bizzat gsterdii gayrete tan !. olan Avusturya elisi yobazln sebep olduu bir !612 olaydan dolay hkmeti sulamad ve t>ir mddet sonra Viyanaya Sadrzam Mehmed Emin Paann devaml bar temennileri ile yolcu edildi. Son derece kaypak, hatt bazen iki yzl bir siyaset uygulamak zere Thugut baronu, hakarete urayan eli yerine stanbul'a yolland. VI Rumeli ve Anadolu Trkiyesinin Ruslara kar ve Lehistanl vatanseverlerin lehine seferber olmas srasnda Krm Giray, Baltadan hareket ederek yz bin Trkle Dnieper nehrini at ve kuzeye trmanmaya balad. Aydn bir asker ve renkli bir yazar olan Baron

de Tott htralarnda Aksak Temirin ve Cengiz Hann torunlar olan bu ordunun geleneklerini anlatmaktadr. Krm Hannn ve askerlerinin gdas eyer altn, da sertletirilmi et, ksrak stnden mayalanm bir iki, fme at eti, havyar butarga, vs.dir. Buna ramen ev sahiplii yapan Giray altn kseler iinde Tokay a. rab iip, ikram ediyordu. zerinde elbise olarak be. yaz Laponya aysnn postu vard ve Tatar Yurdu denilen bir adrda otururdu. Hann adrnn ii krmz kumala kapl olup, altm kiiyi alacak kadar genitir; etrafnda hnedna mensup subaylarn oturdu, u on iki adr daha vard, hepsi be ayak yksekliin, de bir duvarla evrelenmiti. Ufak bir tmsek zerinden Han bir gz atyla yirmi alaya blnm ordusunun tamamn grebilirdi; Hann nnde her biri drt svarilik iki sra hlinde her bir taburda drt yz svari olmak iizcre krk svari taburu yer almt; yine 1613 her taburun banda yirmi sancak dalgalanyordu. Deli Petro zamannda Ruslar terkederek Krmn hizmetine girmi olan Kazaklarn bakam gnace'a izafeten nat Kazaklan denen birliklerin bayraklar Hann byk sanca ile iki yeil sancan arasnda dalgalanyordu. Bu si Kazaklarn etkisiyle Zaporog Kazaklar Elizaibetha kalesinin kumandanna ba kaldrmlard. Krm Trkleri bu sefer srasnda elde ettikleri ganimeti muhafaza etmek ve gzetmek hususundaki kabiliyetlerini ortaya koydular. Yarm dzine esir, iki dzine sr, be, alt dzine koyun hemen hemen bir askere dyordu. Eyer kayna aslan torbalara ocuklar konuyordu; bir gen kz svarinin nne geiyor, anne babasna, baba ile oul da elle gtrlen a tlara biniyorlar, en nde de srlar ve koyunlar geliyordu. Yorulmayan bir gz btn bu ganimeti dikkatle gzlyor ve hi bir eyi gzden karmyordu. Ksacas btn orduda son derece sert bir disiplin hkm sryordu. Bir ikonaya kar yakksz hareketlerde bulunan nogaylara kilisenin nnde yzer sopa vurulmutu; bir Leh kyn izinsiz olarak yamalayan dierleri atlarnn kuyruuna balanm ve lnceye kadar srklenmilerdi. Bu seferden dnnden bir ay sonra Krm Giray, Eflk voyvodasnn casusu Rum hekim Siropulo'nun verdii zehirle ldrlmt. Tott btn gayretiyle Han' hekimden uzak tutmaya almt; lmn yaklatn anlayan Han musiki alnmasn emretmi ve bylece lm melodileri arasnda ruhunu teslim etmiti. Sadrzam, Krm Girayn lm haberini Selimbride ald. Kalgay olan Devlet Giray, Divan tarafndan 614 hemen Han iln edildi. Yapoleonun ordularn durduran ka benzeyen bir k Ruslarla Krm Trkleri arasna buzlarn ve karn soktu; fakat Ukrayna topraklar zerinde insan bulunmayan buz lleri hline gelmiti; lkelerine dnen Krm atllarnn arkasndan krk bin kadn, erkek kle geliyordu. lerinden en gen ve gzel olanlar Balta kasabasnn kurbanlarna ve yaklmasna karlk olarak stanbula gnderildi. Bender de bu yardmc kuvvetleri bekleyen Sadrzam Mehmed Emin Paa, Dniesteri amalar iin nehir

zerinde gemilerden bir kpr kurdurmutu. Batnn zayf milletlerinin bu sun yolunu kmseyen Krmllar Bakn Trkler nehirleri nasl geerer, diye atlarn iinde hl byk buz paralar yzen nehre srdler ve kar kyya vardlar. VII Rusya'nn zerine ken felketin an istils Katerinay korkutmutu. nnde bir engel kalmayan Moskova, intikam duygusuyla toplanm ve her an Bodan igal etmeye hazr yz bin Trkn adndan titriyordu. Hotin kalesinin kumandan olan Paann ahlksz davranlarndan istifade etmek isteyen general Galitzin yirmi be bin kiilik ordusu ile kaleyi fethetmeye altktan sonra bozguna uram, nehri aarak Rusyann iine snmaya alyordu. Ruslarn bu ka Sadrzama yeterli grnd.; Katerinann bar tekliflerini incelerken ordusunun hareketsizliinden can sklan padiah, Serdr- Ekremin derhal Lehistan a gir1615 meini emretti. Yz bin vatansever Lehli, Trklerin talihsiz vatanlarn kurtarmas iin drt gzle bekliyordu; doru drst bir bakumandan, ynetimi, yiyecei olmayan yz bin Trk Bodan' yamalamak iin Sadrzamn beceriksizlii yznden orada alktan ve hastalktan lmek zere harekete geti. Ordularna belirli bir hedef gstermekten ciz kalan Sadrzam Benderdeki kararghnda kalrken Lebistanh vatanseverlerin elisi Potoki Kontu, Lehistana yardmc bir tmen gnderilmesi iin Sadrzam n huzuruna kt. yi bir asker olmaktan ziyade iyi bir hatip olan Mehmed Emin Paa, Lehli elinin konumasna fevkalde bir cevap verdi. Tarihi Vsfa gre Lehistann oynaklndan, sk sk komularnn boyunduruu altma girmesinden ve Ruslar kovmakta gstedikleri arlktan ikyet ettikten sonra merak etmemesini padiahn arzusu zerine yardmlarna geleceklerini ilve etti. Salgn hastalktan ikyet eden kumandanlarna dnerek, benim adm Emindir! Yani Cebrail in dier ad; padiahmzn v;dz asla snmeyecektir. Lehistal vatanseverlerin istedii ekilde Lehistan kralna ve Diyete hitap eden bir bildiri kaleme akl. Altm bin Trkn Lehistana girere- Leh milliyetilerinin yannda Poniatovvski ve Ruslara kar savamasn;! karar verildi. vm Bu arada Prens Galitsin otuz bin kiilik .ir yardmc kuvvetle glenmi ordusunu yeni-.Sen Hotin "nne srd ve Sadrzrmtn yardmc kuvvetleri pelir 616 kcn kaleyi kuatmaktan vazgeti. Ruslarn geri ekilmesinden memnun kaian ve bu olayn erefini almak isteyen kale kumandan Kahraman Paa, Bender kararghfa gelerek Serdr- Ekremin tebriklerini almak istedi. Bu hain, Sadrzamn ota nnde atndan inerken saygl bir grnle yaklaan subaylar tarafndan silhlan alnd ve baland. Efendisini korumak isteyen imrahoru subaylardan birini ldrnce, o ve Paa binlerce haner darbesi altnda can verdiler. Kahraman Paann serveti onu ldrenler arasnda paylald.

Mehmed Emin Paa, hain paay ldrmekle hakl bir hareket yaparken padiah da onu azlederek beceriksizliini cezalandrd. Orduda hkim bir zihniyete gre Sadrzam gevek davranarak seferin verimsiz gemesine sebep olmutu; asker bir tek ad zerinde duruyordu: Moldovanc Ali Paa. III. Mustafa ikinci imrahoru Feyzi Bei karargha gndererek Sadrzama azil haberini vermesini, onu alarak Bodan voyvodas ve Bb- linin tercman Drako ile Edirneye getirmesini emretmiti. Edirne'ye geldiklerinde hepsinin ba vuruldu. stanbula yollanan Sadrzamn ba Sarayn kapsnda gm tepsi iinde tehir edildi. Gelip geenler ban altnda yazl olan sulamamlar memnunlukla okuyorlard: Bu ba, kibri yznden dmana saldrmayan, gidip gelmelerle vakit kaybeden, ordunun yiyeceklerini alan, Hotin nnde ihtiyac olduu halde Krm Hannn yardmn reddeden, yine ba vurulmu olan Bb- li tercmanna ar itimat gsteren ve hak ettii ekilde cezalandrlan eski Sadrzam Mehmed Emin Paanndr. Bacaklar.<m arasna konan kesik bann altnda Bodan voyvodas iin unlar yazlyd: Bu ba, ordunun iaesi iin gnderilen yz kese altn zimmetine geiren ve Devlet'e ihanet eden Bodan voyvodas meln Grigori Kalimakiye aittir. Bb- li tercmannn bann yannda ise u satrlar okunuyordu: Bu ba ihanet eden ve Bodan voyvodas ile gizlice tertipler kuran terc>Tian Nikolas Drakonundur. Talihsiz Mehmed Emin Paanm tek suu, soyunun . iki vatanseverliini andran bir gayretle seferber ettii muazzam orduyu ynetme kabiliyeti gsterememesidir. Kalinaki ve Drakonun sulan ise Sadrzamn onlara kar gsterdii ar itimattr. IX Ordunun ve milletin sesi Hotinin kurtarcs Moldovanc Ali Paa'y ba kesilen Sadrzamm yerine getirmeye yetti. Al Paa nn hayatnn ilk yllar mehul olup daha nce megul olduu meslek de pek erefli deildi: Bodanda ortal kasp kavuran b.ir etenin banda bulunmu, sonra klalara fahie olmak zere kard kzlar stanbul'da kle pazarnda satmt. Bostanc olarak saraya alnm, kabiliyeti yznden bostancba.la, Rumeli belerbeliine ve vezirlie ykselmiti; asker igds, kararlarndaki isabet ve uygulamada gsterdii abukluk onu ordunun sevgilisi yapmt. Mehmed Emin Paanm lm zerine Serdr- ekrem olunca ilkbahar yamurlar ile tam olan Tuna ve Dniesteri aarak orduyu baka tarafa gtrmek istedi. F : 102 1617 16 IS Nehirlerin tam olmas gei esnasnda bir hayli zorluk karyordu. Hotin civarndaki ormanlarda gizlenmi olan atmbin kiilik Rus ordusu kalenin surlar nnde ordunun bam ezerken, orta ksm delicesine akan sularn iddetine dayanamayp ken kprlerle birlikte sulara kaplyor, geride kalanlar ise dehete kaplarak

Tunaya doru kayorlard. Hotin kalesi Galitzin'e kaplarn amak zorunda kald; Osmanl ordusu geldii gibi sratle geri ekiliyordu. Mutlu fakat zayf kumandan Galitzinin yerine getirilen Romanzof tarafndan ynetilen ve misline karlm olan Rus ordusu Bodan ve Eflk istil ediyordu. Ordusunun ve kumandanlarnn cezasn eken Moldovanc Ali Paa azlediidi ve anakkale istihkm kumandanlna srld. Eski bir vezirin kabiliyetsiz olu, Rumeli belerbei Halil Paa Divann tercihi ile Hkmetin bana geirildi. Romanzofun, Ruslar ile ayn mezhepten olduklar iin onlar kardee karlamaya hazrlanan Bodanllar ve Eflk.llara kar intikam almak iin Halil Paa ikinci bir ordu toplamaya hazrlanrken, arienin adna snrlada bir arpma yapan Romanzof, II. Katerinann bir d zerine, Osmanl mparatorluunu temelinden sarsacak bir harekete girierek mcadeleyi bir i sava; haline soktu. Boyunduruk altnda bulunan insann en hassas olduu din ve hrriyet konularn ileyerek Ruslarn Mora yarmadasnda ortodoks Runtar arasnda yaratt ayaklanmadan bahsetmek istiyoruz. Gayeleri, Yunanistan' ve adalar Osmanl mparatorluundan koparmak ve Rusyaya balamakt. ar Deli Petronun uydurma vasiyetnamesi ile deil de, tam o srada Petersburgta toplanan Rus hkmeti, 1619 Osnanl mparatorluunu paralama kararn alm; Krm ve Yunanistan kemirmek, Kafkasyay amak, ran istil etmek, Trklerin Bizans kuattklar gibi, Morav ayaklandrarak stanbul'u kuatmak, merkezdeki din atmalar yznden sarslmaya balayacak olan Osmanl Tahtn ykarak nihayet Moskoflara Dounun gneini, denizlerini, adalarn, ovalarn ve bakentini amak dnlmt. II. Katerinann kurulunda rk ve din, ihtiras ve an uruna kullanlacak aldatc bahanelerden baka birey deildi; zira hristiyan Yunanistann kurtarlmas dncesi ortaya atlrken pimanlk ve titanna duymadan hristiyan Lehlilerin ilk paylalmas tasarlanyordu. Trklerin Avrupada ve Asyada imha edilmesi fikrinin zellikle siyas bir dnce olduu hususunda tarih lereddte derse, bu dncenin veni ada nerede ve kimin tarafndan ortaya atldna dikkat etmelidir. Rusyada tereddt iinde bir Sarayda domu, Prusya'da Tanrsz bir hkmdar tarafndan desteklenmi, Viyanada filozof bir mparator olan II. Joseph taralndan okanm, Fransa'da, onsekizinci yzyl hris. tiyan aleyhtar yazarlar olan Voltaire, Diderot ve dAlembert taralndan alklanm olan bu fikir, arie Katerina iin milletinin gelecei uruna uygulanmas art bir dnce haline geimi; II. Friedrich, Lehistan'dan dr-ha bviik toprak koparak iin onu benimsemi; II. Joseph de pavlamadaki paynn bymesi iin II. Kalerinaya dalkavukluk etmek maksadyla onu desteklemi ve nihayet Voltaire ve dier Fransz filozoflar, Douda Hz. Muhammedin camilerini ykacak olan Kuzeyin Semiramisinin Batda da Hz. snn kiliselerini 1620 yerle bir edecei umuduna kapldklarndan bu dncede bir medeniyet nianesi grmlerdi.

te Mora yarmadasnda srdrlen Rus propagandasnn esas sebepleri bunlard; felsefe, hrriyet ateini yakacak olan taassup ateini kendi elleri ile yakmaktan ekinmiyordu. Trkleri Avrupa ile atmaya sokan ey din deil, medeniyet anlay idi. te bu dvay eline alm gibi gzken II. Katerina, Avrupada hristiyanlk dman filozoflar arasnda itibarn arttrrken, Morada hurafeci Rumlar arasnda da nfuzunu oaltmak iin abalyordu. X Mora Rumlarnn dncesi kendiliinden bu proje ile uzlayordu. Ftih rkn fethedilen rkla kaynamad mddete basknn yok etmeyi asla baaramayaca bu hayat gr bir de Trklerin fetih zamanndan beri, adlar, dinleri, patrikleri, papazlar, mahall idareleri, topraklan, kasabalar ve ticareti zerinde uyguladklar hogr sayesinde tam bir mill ortamda gelimek imkn bulmutu. T stanbulun fethinden kalan bir inana gre, Trklerin Devleti Karadenizden gelecek olan sar sal insanlar tarafndan yklacak ve bu insanlar eski Bizans mparatorlu'nu ihya edeceklerdi. Mareal Mnichin Krmda yapt savalar srasnda Elizabeta devrindeki Ruslar, Osmanl mparatorluunun kalbinde kendilerine yardmc olabilecek bu topluluk ile baz mphem ilikilere girimilerdi. lk defa Elizabetha, Rumlarn Rusyaya g etmelerine izin vermiti; din kisvesi altnda Rus ajanlar Athos dan1621 daki, Teb'teki Ram manastrlarn ziyaret ediyorlard. Orada, eriilmez boazlarda, kayalklarn zerinde kale gibi manastrlar ina edilmi, en az dindar olduklar kadar vatansever olan bir rahipler snf Padiahlarn hkimiyetinden beri gelimiti. Uygulanan hogr sayesinde Osmanl birliklerinin giremedii bu yerler tam bir da cumhuriyeti haline gelmi, Yunan edebiyat orada gelimi, Athos da zihniyeti, papazlar, hac ziyaretleri, misyonerler, bilginler tarafndan btn Yunanistana ve adalara yaylmt. arie Elizabethann gizli ajan olarak Athos dan ziyaret etmi olan bir Rus rahibi, Morann Adriyatike bakan dalk bir burnunda yerlemi eski spartallarn torunlar olduklarn iddia eden si ve vah bir kavmin iine girmiti. Bu rahip Maynot Rumlarnn eli silhl obanlarna, kuzeyin bozkrlarnda onlara dost olan byk bir milletin ayn mezhepten olduunu ve gnn birinde onlara eski bamszlklarn kazandracam anlatmt. Rus adnn ve tesirinin bu ilk tohumlan bu dalarda ksa zamanda yeermekte gecikmemiti; esaret insanlar saf yapar ve hurafelere inanan milletlerde din beraberlii yazl olmaya gerek gstermeyen st kapal bir anlama mahiyetindedir. XI II. Katerina, dostu Prens Orlofun eliyle taht zerinde yerini salamlatrdktan hemen sonra, imdiye kadar dinle pek ilgilenmeyen Ruslara Douda din bir ihtiras vererek zorbalkla ele geirdii taht onlarn gznde kutsallatrmak, iin Rumlar ayaklandrmak fikrini iddetle benimsedi. Rus ordusunda topu subav olarak alan ve Prens Orlofn yakm adam olan bir Rumun da fikri benimsetmekte byk pay olmutur. Teselval bu Rumun ad Grtguvar Papasolu idi. Orlof, onu

soydalarnn temayln anlamas iin Teselyaya gnderdi; ticaret ad altnda Mora kiliselerine verilmek zere kymetli armaanlarla ykl iki gemi emrine verildi. Boyunduruk altnda ve agzl bir halk bamszla davet etmek iin ayn elle sunulan altn ve demir her zaman olduu gibi Orlolun adamnn grevini de baarya ulatrd. Papazolu Petersburg'a gelerek lkesinin abuk ve genel bir ayaklanma iin hazr olduunu bildirdi. Fakat ajannn yokluu srasnda tahta gz diken ve hatt metresi ile evlenmek isteyen Orlof arienin kalbindeki eski yerini kaybetmiti. Kuzeyde kaybettii bir hkmdarlk yerine Dou'da -ahsna verilecek bir krallk arzu ediyordu. lk n Lehistan kral yapan imparatorienin ikinci n da Yunanistan kral yapmas tabi idi. Driester zerinde Trklerle alan savatan hemen sora Katerina, Prens Orlofu Morada bir ayaklanma salamas ve Rumlarn istikll dvas ile kendi ahs talihini denemesi iin Adriyatik denizine bir lilo ile gndermiti. Birka yldan beri Arnavutluun boyunduruk altna alnamayan kavmi Karadallar arasnda Aya Vasil tarikatna mensup gen bir papaz faaliyet gsterivodu. Karadallarn bapapaz taralndan himaye edilen b. Stefano adndaki mehul papaz, kendisini katillerinin elinden kurtulmu Rus a oaak tantyordu. Ruslarn salad vaatleri, hayalleri, armaanlar alabildiine kullanrken aka Tiirkler aleyhinde ayaklanmay teyik 1623 ediyordu. Trk Arnavutluun hemen tesinde Venedie bal Cattaroya gelecek Venedik tbiyetindeki Rumlar da ayaklandrmaya ve Venedik ile Trkiye arasnda sava karmaya alt. Venedik Cumhuriyeti bu teebbsleri bastrd. Stefano yanndaki ete ile yukar Arnavutlua karak bu sefer Srbistan ve Bosnada faaliyetlerine devan etmeye balad. Bir ksm dallar peine takldlar. Onu bodurtmak isteyen Bosna belerbeinin kapcsn canl olarak topraa gmd ve Makedon, ya daarnda kuvvet toplamaya devam etti. O blgenin paalarnn kumandasndaki onikibin Arnavut silerin barnd dalara gelerek isyan tohumlarn bymeden yok etmek istediler. Maaradan maaraya ka-an Stefano, Trklerin eline gemekten kurtuldu ve Papazolu tarafndan vaad edilen gn beklemeve balad. Arnavutlar taralndan silhlan alnan ve ezilen Mora Rumlar baskya boyun ediler veya Venediin elindeki adalara katlar. XII Yirmi aynot kyn dolap, Rumlarn Rus filosunu grr grmez ayaklanacaklarn renen Papazolu, Petersburgtan dnte Triestede belli bal Rum ihtillcilerini toplayarak Yunanistanda yrtlecek isyann meselelerini grt. Prens Orlofun iki kardei Aleksi v Teodor Orlot, talyay ziyaret etmek maksadyla, 1768 ylnda Venedie geldiler. Ailesinin cret ve cinayetinde III. Petro'yu bomak grevini 2erine alan Aleksi Orloftu; be kardeten en genci ve en kadnca olan, Teodor Orlof, savatan ziyade diplomatik ve edebiyat ile megul olurdu. Arnavutluktaki isyann ba so; i)24 rumls Ukaynal bir soylu olan Tamara, Papazolu ve

birok gen Rus subay Orlof kardelerin topladklar kongreye katldlar. Mora yarmadasndaki entrikalar Venedikte tuttuklar iplerle ynetirken her gece kyya yiyecek, para, cephane, silh ve asker bilgi kartyorlard. XIII Ayn sralarda, yani 1769 Eyllnde Baltk kylar daha buz tutmadan, yedi sava gemisi, drt firkateyn ve zerinde binbeyz askerle bir sr nakliye gemisi Krontadt'tan hareket ediyordu. Trkleri artmak maksadyla eski gzde Orlof bu filonun gelecek yl Baltk kylarnda dolaarak svelilere gz da verecei haberini yaymt. ar I. Petro dneminin yetitirdii eski denizci amiral Eniritof filonun kumandanyd. Ege Denizi adalarndan toplanm bir sr Rum, Rus tayfalarn arasnda bulunuyordu. Bu filonun hemen arkasndan, kurt bir denizci olan skoyal Amiral Elpinston kumandasnda, firkateyn, korvet, vs. .den meydana gelmi ikinci bir filo yola kt. Eski tecrbesine gvenerek kt gemileri ve acemi tayfalar arienin huzurunda bile tenkid etmekten ekinmedi. arieyc, Sizinki kadar kt tehizatl ve yanl ynetilen donanmaya bir tek OsmanlIlarda rastladm demitir. Marur Katerina ise yle cevap vermitir: Endie etmeyin. Ruslarn cehaleti onlarn genliine; Trklerin cehaleti ise denizciliklerinin yalandna dellet eder.>1625 Birleen iki filo k Man Denizindeki ngiliz . manlarnda geirdiler. Rusyay denizlerden uzak tutmann kendisine salayaca faydalan bilmesine ramen, ngiltere, Trklerin tarafn tutan Fransann aksine Rus donanmasnn seferine memnunlukla her trl yardm yapt. XIV 1769 Kasmnda Mora kylarnda i.lk Rus gemileri gzkt vakit Aleksi Orlof, Yunan isyannn btn tertiplerini hazrlam bekliyordu. Btn Akdeniz, d, manini kalbinden vurmak iin Avrupa ktasn dolap gelen bayra grnce heyecanland. Herkes Or.lof'u, Afrika kylarn dolap askerlerini spanyaya karacana, spanya'dan ykledii ordusunu Romaya boaltan Annibala benzetiyordu. Fakat daha nce Mehmed Emin ve Moldovanc Paalar Vcnder ve Hotinde uradklar bozgun, Krmn istils, Azakn ele geirilii, Bodan ve Eflk'n Romanzof tarafndan igali Ruslarn, elde ettikleri bu baarlardan dolay Orlofun Mora seferine pek ilgilerini ekmiyordu. Bayrann grnmesi ile Rumlarn ayaklanmasn temin etmek maksadyla uzun mddet Adriyatikte dolaan Teodor Orlof sonunda 1770 ubatnda Koron krfezinde demir att. Manyotlarn nderlerinin babalan olan iki Mavromikali kyya inerek Teodor Orlof ile grtler. lerde Trklerin intikamndan kaabilmeleri iin bir ehir veya bir liman Ruslar tarafndan ele geirilmedike ayaklanmay kabul etmeyeceklerin bildirdilir. Bu ii iin de Koron ehir ve kalesi tavsiye adildi Karaya bi r mi k t a r R> askc i k ar l d . XV

Teodor Orlof ile Mavromikalilcr arasnda gemide cereyan eden bu grmeler esnasnda Karadal papaz elinde ha, ky ehirlerini dolaarak Trklerin katledilmesini ve her getirilecek Trk bana karlk altn verileceini iln ediyordu. Ruslarn mutemet adam bapiskopos Benaki Kalarata da btn blgelerden gelmi sileri topluyor ve Orloflaia anlat ekilde onlar ayr alay halinde, Trk korkusu ile Rus itimatszl arasnda bocalayan halkn bulunduu dalk mntkava sevkediyordu. Bir miktar Rus askeri, adal ve dal Rumdan meydana getirilmi sparta lejyonu, Eurotas vadisinden aa inerek Misitra ehrine ni baskn vapt, ehirdeki Trk ailelerini katletti. Bu arada Teodor Orlol' bir avu Trk tarafndan gevek bir ekilde savunulan Koron kalesini kuatyordu. Ky kaleleri haricindeki btn Trk birlikleri paann emriyle merkezdeki Tripolie ehrinde toplanyordu. Argos krfezi ucundaki mstahkem Nauplio (*) ehrine ekilen Paa, Adriyatik ve Yunan adalarn Rus gemilerinden temizlemek iin acele vardm istiyordu. Btn Mora, Ruslarn peinden hrriyet, milliyet, din lklar ile sarslyordu. stanbulda oturan drtvzbin Rum skten iner gibi vatanlarnn dalarna gelen bu kuzey frtnasnn tesiriyle sevinlerini zor gizliyorlard. Adalar denizinden Marmaraya, Akdenizden . Cif () A n a b o h t . 1627 A/ak Denizine, Trabzon dan zmir'e, zmir'den Lbnana kadar oniki milyon insan, tutsak halklarn tek te. sellesi olar efendilerinin deime arzusu ile yanyordu. Ruslarn ilk admlarnn grltsn duvar duymaz balarnda papazlar Yunanistan kurtarmak iin Misolongi, Korint ve Atina Rumlar gizlice silhlanyorlard. Girit Adasnda da dann ahalisi onbin kiilik si kuvvetlerini hazrlayarak ehirlerinde Trklei kuatmak iin kyya iniyorlard. Adriyatikteki Venedik hkimiyetindeki Yunan adalarnn halk cumhuriyetin boyunduruunu sarsyorlar, Venediklileri kalelerinde topa tutmak iin Ruslardan lop istiyorlard. XVI Fakat Morada kurulan sahte Rum-Rus kardelii geimsizlik, serzeni ve sertlik ile bozulmaya balamt. karma birliklerinin yetersiz says ile Ruslarn zayf Koron surlar nnde bir varlk gsterememesi Manyotlarn cesaretini kryordu; yaknda btn kefaretinin Rumlarn zerine kecei bir isyanda Ruslar desteki olarak deil de tahriki olarak grmeye balamlard. Mavromikali, Teodor Orlofa iddetle atyordu. Hatt bir seferinde Orlofu vurmak iin silhna bile davranmt. Kardeinin kendisinden ok daha fazla i baardn kavrayan Aleksi Orlof nihayet kendi filosu ile talya sahillerinden ayrld, byk devletlerin imdi yeniden diriltmeye altklar Trk donanmasna mezar yapacaklar Navarin krfezine ve limanna girdi. Aleksi'nin mevcudiyeti Rumlara cesaret verdi: Tripolie'yi tehdit eltiler, Modonu kuattlar, yardmc Rus kuvvetleri ile btn Adriyatik kylarnda henz 128 olgunlamam istikll lklar attlar; ancak ok gemeden

Osmanllara bal Arnavut birlikeri Epir'den gelerek Mora zerine ktler, Misolongiyi yaktlar; Ruslar tarafndan terkedilen halk dehet iinde kyya inerek kayklara bindi ve Venedik elindeki adalara kat. Kaamayanlarn hepsi Arnavutlar tarafndan kltan geirildi; Kutsal Cuma yini yaparken gafil avlanan Patras ehri halk kiliselerinin nnde boazland. Arnavutlar, Korent boazn ap Triploeye yaklarken, Ruslarn kumandasndaki Misistra Rumlar da o ehre giriyorlard. Hemen bunlarn zerine atlan OsmanlI kuvvetleri bin Manyotu katlettiler, Tripolie kalesini glendirdiler, Orloflarla ibirlii yaptndan phelenilen Rumlar idam ederek ehri temizlediler ve her an Navarin, Modon veya Misistra zerine yrmeye hazr bir ekilde karargh kurdular. Cesur olduu kada sabrl bir kumandan olan eski Sadrzam Mehmed Paa, tabi olarak istihkm edilmi bu yerde, anakkaleden kan, Matapan burnunu dnen Osmanl donanmasnn Navarin ve Modon krfezlerinde demirli Rus donanmasn sktrmasn bekliyordu; ayn anda Ruslarn zerine ecek olan kuvvetleri ile hem karadan, hem denizden dman perian edecekti. XVII Hasar Paa kumandasndaki Osmanl donanmas Morann dousunda grnd vakit skoyal Elphinston kumandasndaki Rus filosu da Misistra krfezine giriyordu. Trk yelkenlerinin grndn haber alan Tripolie nndeki Osmanl kuvvetleri Nizic boazndan Koron ovasna doru ilerlemeye baladlar. 1629 Hiddetiyle vatanseverliini birletiren Mavromikaii Manyotlar ile Nizic boazn onbin Arnavut'a kar savunmaya alyordu. En sonunda yirmiiki arkadayla bir evi savunurken Trk glleleri altnda torunu ile birlikte can verdi. XVIII Nihayet boaz ellerine geiren Osmanllar Mayna ovasna alarak Modon ehrini kuatmaya baladlar Kendi istihkmlarnda hcuma urayan Ruslar, yaral kumandanlarn snglerinin zerinde tayarak bozgun halinde Navarine ekildiler: Civar kylerin Rumlar oluk ocuk Arnavutlarn nnden kaarak Navarin e geldi, katliamdan kurtulmak iin kalenin kaplarnn almasn istedi. erde bulunan Aleksi Orlofa kar, Bizi kurtarmay vaad etmitin, imdi senden bizi lmden koruman istiyoruz diye bardlar. Aleksi btn arlara kulaklarn tkad. Snacak bir yeri olmayan halk kurtuluu denizde arad. Kydaki kayklara hcum ederek yiyeceksiz ve silhsz aktaki plak bir kayala kt. Yunan kaynaklarna gre, Orlofun insafszl ile terkedilen bebin Rum alk ve souktan yava yava imha oldu. XIX Navaini Rus birliklerinin ekiliine kadar savunan Aleksi Orlof, Benaki, Papazolu ve birka Rum piskoposu ile denize ald, Trk donanmasn arayan karlci Teodor i!e amiral Elplinstonun filosuna katld. nerlerden ve kylardan gelen yimibin Rum ailesi Venedik .dalarna snmann arelerini aryordu. Zalim

Arnavutlarnn intikam duygusuna zorlukla engel olan Paa, Ruslarn tahrikiyle isyan etmi olan halkn mruz kald hakszlklar ve felketleri onlara yklemek istiyordu. Genel bir af kard, kaan aileleri ocaklarna dnmeye davet etti, evlerini ve topraklarn iade etti ve btn Mora'ya gven ve huzur getirdi. Ruslarn, Yunanistann kaderi zerine yaptklar ilk ve ackl mdahale ite byle cereyan etti. O topraklarn halk b korkun dersle hrriyetin yabanc ve karc bir elden gelmeyeceini, fakat onu kendi silhlar ve kan ile elde edebileceklerini renmi oldular. Lehliler de ayn millet aracl ile derslerini alyorlard; bamszlk verilmez, fethedilir. imdiye kadar hep Ruslara srt evirmi olan deniz bir anda talihlerini deitirdi. XX Ruslar Navarinde karadan ve denizden kuatmak ansn kullanamayan Kapdan- Dery Mora kylarnda bir hayli vakit kaybettikten sonra donanmasn ok dar bir krfez olan Argos krfezi iine, Naupliona kadar soktu. Bu krfezin aznda alt gemi brakt. Haan Paa bu kk filonun banda, birlemi Rus filosuna kar tek bana kalmt. XXI smanllann, Nelsonu saylabilecek olan Cezayirli Haan Paa donanmann yavalndan ve bu ekilde cretle datlmasndan ikyeti olmutu. Kapdan- U.30 Deryann beceriksizliine veya korkaklna lnet ederek boyun emiti. Haan Paa da denizcilik dehs var. di, halbuki dieri kumandanl elinde tutuyordu. Bir mddet soma Kapdan- Dery olacak olan Haan Paann hreti o kadar uzaklara kadar yaylacaktr ki, onun gemii zerinde durmak tarihin grevidir. OsmanlIlarn Ndir ah zerine yaptklar seferlerin birinde ele geirilen gen bir Avar Trk olarak stanbulun civarnda bir balkya satlmt. Efendisi tarafndan ok kt muamele grd iin daima kurtuluu denizde aramt. Ya daha byynce bir kaya atlam anakkale'den geerek, zmir'e gelmiti Orada Cezayir iin asker toplandn duyunca hemen kaydn yaptrmt. Cezayir beinin muhafzlar arasna girmi, ok sevdii aslan avnda gsterdii cesaretten dolay kendisine bir sancak belii verilmiti. Bir vezirin dmanl sonunda idama mahkm edildi. Karlan, ocuklar, kleleri ve hzinesi ile Afrika kysnda bir Ispanyol ehrine snd. Bir mddet spanya, Fansa ve talya'da dolatktan sora stanbula gitmek zere Avrupay terketti. Cezayir be onu geri isteyince, Sadrzam, Haan Pasa, nn savunmasn dinlemeden onu sarayin zindanna kapatmt. l maceralarnn ve aslan avnn hretini duyduu Padiah, kyafetini deitirerek onu zindanda ziyaret etti, maceralarm anlattrd. Padiah tanyncr, onun ayaklarna kapanarak kendisini takipilerinden kurtarmas i yalvard; davranlarna ve szlerine hayran olan Padiah, onu zindandan kurtard emrine bi gei verdi. Girdii deniz savalarnda ksa zamanda gze arpan Haan Paa nc amirallie ykseldi ve 1631

Kapdan- Derya nn gemisine filo kumandam olarak katld. Gzleri nnde Osmanl donanmasnn yaklmasna lank olacak ve ksa zamanda donanmay Barbaros ve Mczomorto Paa devirlerinin seviyesine karacak olan adamn hayat hikyesi byleydi. Deniz, maceraperestlerin tek mlkdr. Bu kadar oynak bir ortamda muzaffer olmak iin tesadfe ok bel balamak gerekmektedir. XXII Haan Paa, skoyal Elphinston'da kendisine lyk bir rakip grmt. Elphinston Haan Paamn alt gemisini grnce, kendi sayca zayflna bakmadan v Orof kardelerin geride kalm olan filolarn beklemeden Hasar Paann zerine yklendi. Elphistonun gemisine bordalayan Haan Paa bir ara yanndaki be geminin katn grd. Elphinstonun toplarnn tek hedefi olarak kalnca, kendi toplarn ateledi, elinde klc be saldry pskrtt, dmanla kendi gemisi arasndaki boluu Rus cesetler; ile doldurdu, seri manevralarla dmann btn gemilerini arkadan evirdi, bu arada yaraland, fakat muzaffer bir ekilde geri ekilmesini bildi. Onu takip etmeye kalknca Elphinstonun gemilerinden biri omurgasn krnca, ngiliz amirali daha fazla kayp vermekten ekinerek takipten vazgeti; Cerigo adasna doru dmen krarak orada bekleyen dier iki filoyla birlemeye gitti. !6.V>