Tercman 1001 TEMEL ESER O YAZAN A. de Lamartine HAZIRLAYAN M.R.

ZMEN MPARATORLUK YOLU C T R K Y E TARH 3 KNC CLT T ercman g a z e te sin d e h a z rlan an bu e s e r Kervan Kitaplk A. . ofset te s is le r in d e b a s lm tr 1001 Temel Eser i iftiharla sunuyoruz Tarihimize mn, mill benliimize g katan ktphaneler dolusu birbirinden seme eserlere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi mill ruhu geli tiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir. Gzden ve gnlden uzak kalm unutulmaya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazanmbinlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay plnladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz "1000 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynlamaya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercman'm yayn hayatndaki geni imknlarm 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Mill de;er ve mnda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturtmaktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den madd hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gurur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL ILICAK - c= a . >

Tercman Gazetesi Sahibi X Musa elebi lm ile, Avrupa ve Asya topraklarnn 1. Mehmed tarafndan idare edilen bir tek elde birletirilmesinden sonra, daha nce Yldrm Byezidin tahtnn vrisi ile ayr ayr anlama imzalam olan Bizans imparatoru, Mehmed elebi ile yapt anlamann kendi lehine olan hkmlerinin uygulanmasn talep etti. Irknn ve hnedanmin b ir mddetten beri krlm olan birliini salamakla uraan I. Mehmed elebi, imparatora Trklerin stanbul'u fethetmeyeceklerine dair teminat verdi ve gerek kardeleri Sleyman ve Musa tarafndan, gerekse kendisi tarafndan Bizans imparatorluundan koparlan Teselya ve Selnik krfezi ehirlerini Bizans'a iade etti. Manuel Paleologosun elilerine yle hitap etti. Gidin stanbul'daki imparator babama syleyin ki, yardm sayesinde atalarmdan bana kalan mlke yeniden sahip oldum ve onun bana kar gsterdii iyi niyete karlk olarak hayatm boyunca kendisine bir oul gibi adaletli ve saygl davranacam. Macaristandan, Srbistandan, Bulgaristandan,Peloponesdeki hristiyan prensliklerinden gelen eliler kendisini kutladlar ve on yedi yldr sregelen karklklardan dolay bozulan bar ilikilerini yeniden kurmak niyetinde olduklarn belirttiler. F : 18 282 Mtevazi bir gururla barma tekliflerini dinleyen Sultan kendilerine yeni bir teminat vermeden u szleri ilve etti: Gidin efendilerinize syleyin, ben herkese bar teklif ediyorum, ve herkesden bar bekliyoru. Tann bar bozmak isteyenlere akl ve adalet ihsan etsin! XI Fakat I. Mehmed Avrupay sakinletirirken ve yeniden kopan balar kurarken, Asya topraklarnda ise Karaman Bei yeniden ortal kartryordu. Yannda dier Trkmen beleri ve verdii hibir sz tutmayan hain Cneyd ile birleik b ir ordunun banda Bursa surlarna dayand. ehri besleyen Uludadan inen akarsularn ynn deitiren Karaman Bei Bursa halkn susuz brakarak direncini krmak istiyorduTam ehir halk teslim olmak zere iken, Karamanllar tarafndan b ir mucize olarak kabul edilen bir olay cereyan etti. Musa elebi'nin cenazesi Bursada atalarnn yanna gmlmek zere getiriliyordu. Sultan Mehmedin sipahilerinden b ir mfreze cenazeye kar son devlerini yapmak zere elik ediyorlard. Tabutu ve silhl mfrezeyi gren Trkmenler, ya korkularndan ya da pimanlklarndan, mthi b ir korkuya kapldlar ve Byezidin son vrisinin tabutu nnden katlar. phesiz, rakipsiz kalan I. Mehmedin bakentini tahrip etmenin kendilerine pek pahalya mal olacam da dnmlerdi. 283 Arzusu hilfna bu savaa srklenen Karamanllarn b ir mttefiki, Bee dnerek: Korkaklar! bir lnn nnden byle kaarsanz b ir canlnn karsnda

kimbilir ne yapmazsnz? dedi. Babas Sultan Byezid'in zindanlarnda Timurta Paa tarafndan hakaret grd iin intikam almaya kararl olan Karaman Bei, Bursann dnda b ir bafr ede gml olan Byezidin trbesine kar iren saldrlarda bulundu, hnedannn dman olan Sultan Byezidin kemiklerini etrafa sat. XII Kendisine kar kurulan yeni ittifak haber alan I. Mehmed, hemen sava ordusunu toplad, Bizans gemileri ile Boaz' aarak Bursanm imdadna kotu ve babasndan kalan Asya topraklarm kurtarmaya k arar verdi. Bursada savaacak dman bulamaynca, C~ neydin kendisine balad eski Yunan ehri Bergama zerine yrd. Cneyd tarafndan glendirilmi olan kaleler birbiri ardndan Sultan Mehmedin sadk veziri Byezid Paann kumandasndaki Osmanl Ordusu nnde dyordu. Trkler ile veya Trklere kar her savata yer alan Arnavutlardan Odulas adnda biri Cneyd bey tarafndan Nif kalesini korumakla grevlendirilmiti. Kaleyi son kulesine kadar savundu ve Byezid Paann ahs kinine hedef oldu. Cneyd Beyin gzellii ve zenginlii dillere desten olan kznn kalbini elmek isteyen pek ok Osmanl ehzdesi ve hretli savas vard. Sultan'n veziri olan ve onun ordularna kumanda eden Byezid 284 Paa zmir Beinden kzm evlenmek zere istemeye hak kazandm sanyordu. Byezid Paann elilerini divannn nnde kabul ederek taleplerini kmseyici b ir ifde ile dinledi ve orada hazr olan Arnavut Odulasa dnerek, sanki onu hi tanmyormu gibi sordu; Sen kimsin? Senin klenim, diye nnde iilen Odulasa: Nerede dodun? diye sordu. Arnavutlukta. Sahneye ahit olanlara dnen Cneyd devam etti: Eh yle ise, bu Arnavut kleyi zad ediyor ve kzm kendisine e olarak veriyorum- Byezid Paann elisine dnen Cneyd nefretle kendisine hitap etti: Git grdklerini efendine anlat. Kendisi gibi b ir Arnavut kleyi kendime damat olarak setim, ama bu kle ondan daha gen olduu iin b ir imparatorluu daha iyi savunur ve baka devletler ile daha iyi savar. Bu hakaret Byezid Paann kalbine btn iddeti ile kk salmt. Nifin eline gemesinden sonra, savat yerde lmeden esir den rakibi Odulas huzurunda grnce kendisini hadm etti ve saraynda hadm aalar ile beraber hizmet etmesini salad. XIII I. Mehmed, Cneyd'i bizzat zmirde kuatt. Kudsl Sen Jan valyeleri artk Rodos valyeleri olarak, yksek sava gemileri ile zmirin kuatmasna yardmc oldular. Bu sava Temrn yapt sava gibi b ir din, imha veya rklar sava deildi. Yldrm Byezidin imparatorluunda meydana gelen kark285 lklardan istifade ederek ykselen, zmiri kendisine bakent seen, ve h er efendisine ihanet eden bu Bee kar onya'nn, Yunanistann, Adalarm btn hristi" yan prensleri, tekfrlar birlemilerdi. ehir, etrafn

eviren dalarn eteklerinde, krfezde velhasl her yerde dmanla kuatlm olduunu grnce dehete kapld. Cneydin alnmas imknsz olarak grd zm ire kapatt ocuklar, k an la r ve annesi b ir mddet sonra kaleden karak Sultan Mehmedin ayaklarna kapanrlar ve merhamet dilenirler. Dnyann da tand gibi elebi lkabnn gerektirdii ekilde hem mert hem de valye ruhlu olan Sultan onlar ayaa kaldrr ve sadece ehrin teslim olmasn istediini sylerntikam ve gven olarak, ehrin bundan byle asilere smak olmamas iin imparatorluun bu nc byk kentinin btn surlarn ve kulelerini yktrrRodos valyeleri stad zami, btn hristiyanlarm ve kendi tarikatlarnn koruyucusu olan Pa~ pann, Temrn yktrd atosunu yeniden ina ettirmek iin Sultandan msaade isteyince, Mehmed elebi ileri grl olduu kadar alak gnll olan u cevab verdi: Senyr, dnyadaki btn hristiyanlara b ir baba gibi efkat gstermek, onlara ihsajda bulunmak ve eref vermek isterim, zira b ir prens iyileri mkfatlandrmal ve ktleri cezalandrmaldr. Ancak nce z vatandalarnn refahm dnmek ve pek ok mslmann benden istedii eyleri gz nne almak gerekir. Her ne kadar Temr btn Anadoluyu yerle bir 286 etti ise de, zmir atosunu ykt iin mslmanlar arasnda kranla anlmaktadr. nk bu ato hem bize kar gelen klelerimizin snak yeri olmakta, hem de deniz ve karada seyahat eden teb'amz oraya esir olarak gtrlmekte, bunun neticesi olarak Rodos valyeleri ve Trkler arasnda atma hi eksik olmamaktadr. Trkistan Han' Temr bu hareketinden dolay herkes tarafndan methedilmektedir. Btn bunlara ramen seni memnun etmek iin ve mslmanlarn arzusuna boyun eerek, Mentee topraklarnda gstereceimiz b ir yerde ato kurabilirsiniz. stad zam atonun, bu kylara sahip kk hristiyanlk prensliklerin topraklarnda deil, OsmanlI topraklarnda kurulmasn istedi. Sana verdiim toprak benim topramdr, nk Mentee Beylii bana baldr. diye cevap verdi. Cneyd'in annesi, k arlan ve ocuklar gz ya dkerek kolayca Sultan Mehmed'in affn elde ettiler. Kendisini karlayan Sultan, ailesine ve servetine dokunmadan bu entrikac Be'i Srbistana, islmiyete yeni geen Lazarm olu imann maiyetine yollad. XIV zmirin ve Cneydin d yonya ile Karaman arasndaki btn Beyliklerin Osmani hkimiyetine gemesine sebep oldu. Yeniden fethedilen Konya'da Kk Asya'ya bar getiren anlama imzaland. Karamanllarn sadakatsizlii henz teesss eden bar bozdu, Bursa'dan Ankaraya dnen I. Mehmed sknt287 sndan hastaland. Hatt b ir ara hayatndan mit ke-sildi. Komu Germiyan Bei Trkler arasnda airlii ve hekimlii ile hret bulmu Sinan gnderdi. Sinan msralar ile ruhu, reeteleri ile b ed en i. tedavi ediyordu. eyh ad altnda Ferhad ile irinin aklarm terennm eden yine Sinandr.

Sultan Mehmedin nabzm dinledikten sonra, Kahraman Mehmede lzm olan illar deil, zaferdir. Hastal, insanlarn kendi kendilerini yemesine sebep olan hzndr. Bu hastalk daima dalgm olan Osmanoullarnda sk sk grlecektir. Byk Vezir Byezid Paa efendisini iyiletireceine dair yemin etti. Karaman beini ordusu ile b ir tuzaa drerek, byk olu Mustafa Be'i tutsak ald. Bu zaferin haberi hakikaten Sultan Mehmedin iyilemesine sebep oldu. Dmann olunu b ir karde gibi barna bast, asla gazaba gelmi b ir galip gibi davranmad. Bu son derece yiit davrantan duygulanan gen Be, kaftannn altndan elini yrei zerine koyarak, Babamn adna yemin ederim ki, elimin altnda hissettiim ruhum bedenimi terketmedike, ne ben, ne de babam Sultan'n en kk malna bile gz dikmeyeceiz dedi. Ancak bu yemin de Karamanllar tarafndan tutulmad. Trklerde gelenek olduu zere, Mustafa Be davul, bayrak, cins atlar, ndir hayvanlar ile dolu hediyeler alp, Osmanl Ordular Karaman ehirlerini boalttktan sonra babasnn yanma dnd. Yunanllarn eski topraklarna sahip olan Karamanllar onlarn k* 288 t huylarn da miras almlard. Dnerken yolda raslad Sultana ait kleleri ve atlar zaptederek babasna ganimet olarak yolladBeikten mezara kadar tek anlama, Osmanllar ile Karamanllarn daima ve heryerde savaacaklardr. diye haykrd. Ya.undaki savalardan bazlar Ankarada Tanr y ahit gstererek yapt yemini hatrlatnca, kelime oyunlar zerinde durarak hilekr b ir zihnin ne derece yalan syleyebileceini ortaya koydu- Asla yalan yere yemin etmedim- Kaftanmn altnda lmek zere olan b ir gvercin saklamtm, elimi onun zerine koyarak, bu vcut canl olduu mddete Karamanllar Osmanllarn mallarna gz dikmeyecekler diye yemin ettim. Bunca tecavzn intikamn almak isteyen Sultan Mehmed, ordularn Karaman Beliinin vdilerinden aarak imdiki Fethiye Krfezinden Tarsus Krfezine kadar yayd. nce Kilikyaya kaan asi beler, sonra Sultann Bursaya dnmesinden istifade ederek tekrar Konyay ellerine geirdiler. Bunun zerine .Konya nc defa Osmanl Ordular tarafndan kuatld ve fethedildi; ayn yerde, ar hkmler ile dolu olduu kadar daha sonralar sayg gsterilmeyecek olan bir anlama da yapld. XV I. Mehmed Bursada geirdii gnlerinde; Boaz dan ordularn daha kolaylkla geirebilmek, bylece Asya ile Avrupay daha sk balayabilmek ve Yunan adalarnda yuvalanm kk hristiyan prensliklerinin korsanlndan kurtulmak maksadyla imparatorlua b ir deniz kuvveti kazandrmak istedi. Hemus ve Uluda meelerinden ina edilen ve I. Mehmedin amirallerinden al Be tarafndan kumanda edilen krk iki Osmanl kadrgas, anakkale Boazndan Venedie

ait olan Arboz adasna kadar kol gezerek, OsmanlI kylarn durmadan yamalayan Andros Adas korsanlarna engel olmaya balad. Trk filosu korsanlar yakalayaca srada Venedik Cumhuriyetinin deniz filosu amirali Loredano tarafndan idare edilen b ir Venedik filosu Lesbos ufuklarnda grnd. Bu filonun kendileri ile savap savamayacan kestiremeyen Trkler, geri dnerek anakkale Boazndan ieri girerler ve Gelibolu nnde demir atarlar. Venediklilerin, Andros dkn desteklediklerini ve bu dkn korsanlklarn bastrma hareketlerinin kendilerine hakaret anlamna geleceini biliyorlard. Yine, Venedik ve Ceneviz'in bu denizlerde rekabet yznden attklarm ve Ceneviz gemileri ile iyi ilikiler kurmalarnn Venedik tarafndan dmanca b ir niyet olarak karlanacam da biliyorlard. XVI Trklerin yaratt grlt zerine toplanan Venedik filosu, yanlarnda iki Venedikli mfetti olduu hlde, Trkler ile denizlerin mutlak hkimi olarak anlama yapmaya veya kendileri ile Ege sahillerinde yeni yeni boy lmeye balayan Trk filosunu yakmaya geliyorlard. F : 19 289 290 Loredano filosunu Marmara Denizinde Gelibolu aklarnda demirledi. ki amiral arasnda grmeler balad. Dostne devam eden grmeler esnasnda, stanbuldak^eneviz filosuna erimek isteyen bir Ceneviz kadrgas fora yelken Gelibolu limanndan denize ald. Venedikliler hemen kadrgann arkasndan ate ettiler. Bu top ateini kendi filolarna tevcih edilmi sanan Trkler, atee ate ile karlk verdiler. Gnmzde Navarinde olduu gibi kanl bir dv baladi; Trkler kahramanca savatlar, ama henz rendikleri bir meslein inceliklerine dmanlar kadar hkim deillerdiAmiral gemisindeki kpr zerinde oklarla yaralanan amiral Loredano, vcuduna saplanan oklar teker teker elleri ile kararak gerekli emirleri vermekte devam ediyordu. Venedikliler tarafndan savaa sokulan sekiz kk gemi ile dokuz kadrga bir anda Trklerin amiral gemisini sardlar. Trk kadrgas k a t fakat korkun bir katliama sahne olurken, Gelibolu kylarnda analar, eler ve ocuklar gzleri nnde cereyan eden bu olay seyrediyorlard. Dalgalarn cesetleri kyya at Gelibolu plajndan b ir dehet ve keder uultusu iitildi. ehrin kalesine kan on binlerce Osmanl askeri denize doru attklar oklarla g bouna karartyorlard. Denize aldklar liman nnde, otuz Trk gemisi batrlm, yaklm veya ele geirilmiti. Bu muazzam yangnn btn gece, Bursaya kadar olan Marmara sahillerini aydnlatmt. Ertesi gn, savata amansz olan Venedikliler, katliamdan kurtulabilen tutsaklar aralarnda pay ettiler. 291 Trklerin arasnda bulduklar Cenevizli, Katalanyal, Sicilyal, ve Franszlar gemilerin seren direklerine astlar. Trk amirali ile ibirlii yaptm sandklar vatandalarn

amiral gemilerinde ikence ile ldrdler. Mslman gemiciler ve askerler hkm srdkleri Ege adalarna attrlmak zere gtrld. Sulfan'n denizlerinde b ir tek gemisi bile kalmamt- Loredano hibir endie duymadan filosunu Bozcaada'dan Arboza, Arbozdan stan b u la gtryor ve karada OsmanlIlarn ilk mttefiki olan Venedik Cumhuriyetinin denizlerdeki rakipsiz hkimiyetini tescil ediyordu. Mecbur kalan I. Mehmed Venedik ile bir anlama yaparak bu devletin btn Akdeniz'de kaytsz artsz hkm srmesini kabul ediyordu. Venedikte debdebe ile karlanan Osmanl elileri, grdkleri kabuln parlakl yznden, Sultan adna Venedik Docundan talep edecekleri deniz imtiyazlarm iyi gizleyemediler. XVII 1416 Yl I. Mehmed tarafndan Trkiye Devletinin kuzey snrlarnda Macarlarn, Srplarn, Lehlerin, Ulahlarn iilerine karmak ve Germanya Konfederadyonuna kar Tunamn sa kylarnda kaleler ina eti irmekle geirildi. mparatorlua kar bunca ihanetleri grnen Cneyd'i srgn olduu Srbistandan drdnc defa alarak Nibolu kumandanlna getirdi. Ciineydin kabiliyetleri o kadar elverili idi ki, ktlklerini rtebiliyordu. Aym vl Sultan Mehmed Tuna kylarnda Rumen ehri Giurgevvoda bir kale ina ettirdi; bu kale ilerde 292 Osmanl Ordularn Ruslara kar ald savunma tedbirlerinde ok nemli b ir takviye merkezi olacaktr. Sultan oraya, gayet mnidar bir ekilde, sanki imparatorluun gveni bu mstahkem mevkide kk salm gibi Yerkk adn verdi. Daklar yenen imparator Tra jan n devrinden kalm olan kaleleri ve kpry de onartt- Kh yenen, kh yenilen kumandanlar, Bosna da Stiryallara ve Avusturya dknn valyelerine kar kk savalar veriyordu. Genel Vali Peterfinin kumandasndaki Macarlar, kk artma manevralarndan faydalanarak Mehmed elebinin kumandanlarna kar kahramanca savalar veriyorlard. Bylesine yiite meydana gelen savalarda kumandanlar bile boaz boaza geliyorlard; bu atmalardan birinde, Osmanl kuvvetlerine kumanda eden shak Paa, Peterfi tarafndan atndan drld ve ehit edildi. Peterfinin baarlarndan cesaretlenen Maca r Kral Sigismund, arkasna yirmi bin kiilik kuvvet toplad sratle Srbistana girdi, Trkleri geri iterek Sofyay ele geirmeye muvaffak oldu. Bu felket OsmanlI mparatorluunu Edirneye kadar sarst. XVIII Ard arda gelen bu felketler srasnda henz tam anlamyla bastrlamam olan i harp yznden Anadoluda bulunan I. Mehmed zaman zaman siyasetinin birer paras olan kuvveti, oyalamay ve yiitlii aa karyordu. mamlar ve ordusu arasnda doan ok tehlikeli bir isyan kendisine Avrupadaki tehlikeleri ve Anadoludaki karklklar unutturdu. 293 Musa elebinin lmnden sonra ordunun byk kads, yani hem din, hem fkh ve hem de sava ileri ile uraan memuru olan eyh Bedreddin, Trkler

arasnda ilim ve din hukuku konularnda ok b yk b ir adam olarak tannmasna ramen Mehmed elebi tarafndan Iznike srlmt. Srld yerde, kaabiliyetlerinin krlenmesi iin kendisine yaplan bu hareketin intikamn almay tasarlyordu^ Hkmedemedikleri eyleri bozan insanlarn karakterini tayordu Mizalar gibi ihtiraslarn aka ortaya seren Trkler arasnda son derece az raslanan entrikaclk, byk kadnn iinden pazarlkl ruhunda giderek tehlikeli olmaya balyordu, syan ateini bytmek gayesiyle zerine flenecek b ir kvlcm aryordu. Tesadf ona bu imkn verdi. tzmir Krfezinin Sakz adasna bakan ucunda, Ka raburunda kendisine gkten ilham geldiini iddia eden birisi tremi, ky kasaba dolaarak szde kendisine vahyolan fikirleri, toplumsal teoriler ile kartrarak, halkn cahilliinden istifade etmeye ve ona mit dolu artc eyler anlatmaya alyordu. Bu adamn ad Mustafa idi. Karaburuna yaslanm dalarda kei besleyen bir Trk'n olu idi. Trklerin geni haylleri, Kuran n hkmlerini istedikleri gibi yorumlama imkn brakan slm dininin ferdiyeti karakteri, herkese arzu ettii tarikat seme hakkn ve alkanln veren uzun i sava yllar, I- Mehmed tarafndan henz dzeltilmeye allan an olaylarla dolu gnleri, Trkleri her yeni kan inann propaganda ve tahriklerine msait klyordu. Mustafa'nn dnceleri de, yoksulluktan yetien ve yoksullarn, Tanrnm 294 eliyle, dnyada mevcut mesut insanlarn adaletsiz stnlne ve artlarn nlenemez ekilde yaratt eitsizlie kar intikam almay tavsiye eden her doktrin gibi halk tarafndan benimsendi. Bu sama fikir hak* l b ir ikyet olabilir, ama asla uygulanabilir b ir doktrin olamazd. Zihinler zerinde geni b ir imparatorluk kurmay baard; zira uygulanmas mmkn olan doktrinlerin snr var iken, hayal doktrinler snr tanmazlar. Btn szlanmalar, hakl haksz ikyetler, btn sefletler, ve btn hayller orada yerlerini bu* lurlar ve tatmin olurlar. te ham hayllerin (topya) gc bundan ileri gelir_ Mustafann dnceleri de b ir anda yonyay kaplayarak, adrdan adra, kyden kasabaya hzla yayld Yeni peygamberin taraftarlar kendisine gerein babas ve efendisi anlamnda Dede Sultan adn verdiler. Kendi hyat felsefelerine tpatp uyan yeni fikirler hemen .derviler arasnda yayld. Btn zel mlkiyetin kaldrlmas, tabiattan ve almadan elde edilecek btn rnlerin ortaklaa paylalmas, ellerinde mlkleri olanlarn mallarna el konmas ve fakirler arasnda yamalanmas gibi ilkeler ile beslenen sahte doktrinde yalnz kadnlar Dou'nn kskan geleneklerine uygun b ir ekde bu karmak cemiyette ortak olmaktan kurtulmulard- Ancak mlkiyetin besledii kadn ve aile, bir kere mlkiyet ortadan kaldrlnca ihtiyatan dolay bu dou komnizminin (*) en (9) Komnizm ve komnist kelimesi metnin aslnda aynen mevcuttur. Olduu gibi evrilmesi uygun grlmtr. (eviren) 295

di yaratklar olacaklard. .Gayet kurnaz bir sahtekrlkla Dede Sultann komnistleri tarafndan kandn* lan Yahudiler ve hristiyanlar, tara ftarla rn saysn k a bartyordu. Onlarn ilgisini ekmek iin dinin kardelii ve eitlii iln edildi. Sakz adasnda yaayan mnzev keileri geceleri, denizi yryerek atn iddia eden sahte peygamber tarafndan ziyaret ediliyorlar ve mucizeye inanarak veya inanm grnerek btn adalar dolaarak olay doruluyorlar, bylece Yunan dervilerinin keilere ait komnizmi ile Trk dervilerin toplumsal komnizmi birletirilmeye balanyordu. Dede Sultan imparatorluu yeni dini ile tesiri altna alyor, kat dnceleri zmir Krfezinden, Manisa vdilerine, ve znik ovasna kadar yaylyordu. Ksa zamanda etrafna on bin kiilik b ir ordu ve saysz yobaz toplad. XIX Bu asler tarafndan Tanr adna sultanl kabul edilmeyen i. Mehmed, yeni bir dnya yaratmak isterken bir imparatorluu ykmakta tereddt gstermeyecek olan bu tarikatn silh gc ie ortadan kaldrlmas gerektiine inand. Bursadan, mslman olan Srp Kralnn olu imanm kumandasnda alt bin kiilik b ir yenieri ordusunu sefere kard. Yaplan ilk karlamada, Dede Sultan ve komnistleri tarafndan sarlan iman yanndakiler ije birlikte kltan geirildiler zerlerine yollanan orduyu malp etmeleri kendilerine lh b ir iaret gibi geldiinden giderek saylarn ve cretlerini a rttrd la r 296 Aydn Valisi Ali Be, Tire vdisi zerinden taze b ir kuvvetle aslerin zerine yolland; ancak bu sefer de birincisi gibi ayaklanan dallarn nnde dayanamad. Ordusunun nemli b ir ksmn kaybettikten sonra Dede Sultan'n takibinden zorlukla kurtulup Manisa vdisine snd. mparatorluun cidd b ir tehlike karsnda olduuna iyice kanaat getiren Mehmed elebi, henz on iki yanda olan Amasya valisi, olu ehzde Murada, Byezid Paamn asker gzetimi altnda b ir ordu toplamasn ve kylar takip ederek zmir dalarna varmasn buyurdu. Bu arada kendisi de gerekli kuvvetleri toplayarak ierden ilerleyecek ve aslerin dalarn kuatacakt. Meden toplum iin tehlike tekil eden aslere kar btn Anadolu Trkleri el birlii ediyorla r ve Sultann arkasndan kaynam b ir kitle olarak geliyorlard. Hristiyan, yahudi, mslman, rum isyanclardan meydana gelen komnistler mitsizce savatlar ve imhci edildiler. Yakalananlardan bazlar, ihtida etmeleri hlinde canlarnn balanaca tekli"' fini kabul etmediler. Zincire vurulan ve kollan kesilen Mustafa Dede Efes ehrine gtrld. armha gerilerek btn blgeye gezdirildi, mritlerine onu inkr etmeleri hlinde son defa olarak hayatlar balanaca bildirildi. Ama hepsi birden, balarn kllara uzatarak Hayr! Dede Sultan ruhlarmz krallnda kaibul et diye bardlar. Dede Sultann, Efeste en az yz bin mridinin gzleri nnde lmesi bile onun lmszle kavutuu efsanesinin yaylmasn nlememitir. Tekrar dirildii, Sisam adas ormanlarnda

sakland sylentileri adalar ve lkeyi kaplad. 297 Btn komnizmler gibi hayli gerekle kartran Trk komnizmi havrsinin lmnden sonra dalmad^ Dilencilik felsefelerini bu yeni doktrinde bulan bin dilenci dervi, Muadm Manisadan ayrlmasndan hemen sonra Dede nin cesedini kardlar. Murad hemen geri dnd, geni nar ormanlar isyann sratle bastrlmasn nlyordu. Sonunda bin dervi bu nar aalarna aslarak idam edildi. XX Avrupa Trkiyesi de bu bulac hastalktan kendisini kurtaramad; kt tesirleri asrlarca devam etti, ancak hibir zaman hayalperestlerin ve mfritlerin snrn aamad. Srbistan ile Trakya arasnda kalan lkelerde mevcut ortak otlaklar b ir nevi tatbik edilmek istenen komnizmin bir rnei olarak kabul edilince oralarda yaayan oban halklar ayn prensiplerin savunucusu olarak isyan ettiler. Ancak Dede Sultan n sama fikirleri burada Bedreddinin ihtiraslar ile karnca birden siyas ve asker nem kazand ve imparatorluu daha ziyade megul etti. Sleyman, sa ve Musa elebilerin eski taraftarlar tarikatlar destekler gibi grnerek ilerine szyorlar ve kendilerini iktidara getirmeye alyorlard. Btn bu deiik ihtiraslar ayr ayr martan Bedreddinin arkasnda byk bir apulcu kuvveti topland. Bedreddin eteleri bir araya getirerek Sultanm ordusu ile boy lebilecek b ir ordu yaratmaya alt. Ancak Serezde I. Mehmed in olu Murad Be tarafndan malp edildi, tekil edilen Yksek Kadlar Mahkemesinde idama mahkm oldu ve asld. mparatorluun nemli ka298 nun adamlarndan biri olmas, Osmanl hukuku hakknda pek ok ilm eser vermesi lm cezasndan kurtulmasna yetmedi. Cahil halk iin bir hezeyan olarak kabul edilebilen dou komnizmi, Bedreddin gibi aydn b ir adam iin affedilmez b ir su oluyordu Sultan Mehmed onun ahsnda ikiyzll ve asilii cezalandryordu. Ezilen snflarn cahilliini ve safln istismar etmek isteyen btn dinler, adalet ve eitlik safsatalar ihtiva eden komnizme meylerderler. Hz. Muhammedin lmnden sonra ran ve Arabistanda komnist prensiplere dayanan pek ok kanl, kansz ayaklanma olmutur. Dede Sultanm doktrinleri Do_ u'da bu tip akmlarn sonuncusu oldu. Ancak bu sefer Doudan Batya geti ve orada eitli karklklara sebep oldu. Mesel Almanyada Reformdan sonra anabaptistlerin isyan; ngilterede. Cromwell ihtillinden sonra, Fransada 1789 ihtillinde 1848 ylnda Babeuf n ve dier radikal sosyalistlerin kkrtmalar ile kan l ayaklanmalar meydana gelmitir. Her tara fta milletin birleik gc karsnda erimitir. Safsatadan ileri gitmeyen komnizm, her zaman bastrlan ve ksa sren bir zihin hastaldr. Sultan I. Mehmed onunla mcadele ederek Asya ve Avrupada gcn salamlatrd. Beiinde boulan bu doktrinden gizli bir ka cemiyetten baka bir ey kalmad. XXI I. Mehmed mfrit bir fikre dayanan ayaklanmay

henz bastrmt ki Epir dalarnda hanedan ile ilgili ikinci b ir ayaklanma bagsterdi. 299 Yldrm Byezid'in devri anlatlrken, Ankara Sava srasnda eyzde Mustafa'nn ller arasnda tannamad veya bir Dou Trknn eline dt veya Toros dalarnda obanlar arasnda kimlii bilin' meden yaad hakknda eitli fikirlerin olduunu bahsetmitik. Bu kaybolutan sonra yirmi yl gemi, Sleyman, sa, Musa ve Mehmed birbirleri ile taht ekimiler, bu arada kardeleri Mustafa ortaya kp da kendi hakkn istememitir. Btn kt niyetleri ve fikir ayrlklarn uyandran i sava, zaman^zaman iktidara gelen kardeler ile beraber bir sr muhterisi de hareketlerinde serbest brakmt. Bir anda btn imparatorlukta, Yldrm Bye* zidin gerek vrisi Kahraman Mustafann uzun bir yokluktan sonra ortaya kt, ilerinde eski zmir Bei, imdiki Nibolu ve Tuna boylar valisi mehur Cneydin de bulunduu babasnn eski silh arkadalar tarafndan tannd, taht zerindeki hakkm zlim zorbann elinden alaca hakknda dedikodular yaylmaya balad, Sultanlara kar bunca ihanetleri grnen ve her defasnda affedilen Cneyd'in ahitlii phe ile karland. Ancak I. Byezidin maiyetinde olan dier eski paalar ve yallar efendilerinin talihsiz olunu tamdlar. Byezid devrinin tannm kumandanlar Evrenos ve Timurta Belerin oullar, beraber yetitikleri ve Ankara Savanda yapt kahramanlklar gpta ile seyrettikleri ehzde Mustafay tandklarn beyn ettiler. Ayrca Yldrm ile Paleologoslar arasnda devam eden sk ilikiler esnasnda Sultan ve be olunu yakndan grmek frsatn bulmu olan Bizansl prensler hafzalarnda yer eden 300 ehzdeyi tanmlard. Nihayet, komusu Cneyd tarafndan kkrtlan Ulah Prensi Mire, Mustafay kendi topraklarna dvet etti ve Edirnede hkm sren Sultan -a kar b ir mttefik ordusu kurmasna yardm elti. Mustafa ve etrafndakiler, Ankara Savandan sonra ehzadenin ller ve yarallar arasnda yattn bu arada ganimet aramaya gelen Temrn askerleri tarafndan elbiseleri ve iaretleri karld iin daha sonra kendisini aramaya gelen Trkistanllar onu alelde b ir esir gibi Dou Trkistana gtrp satmlard. Satld airetin dilini bilmedii iin derdini anlatamayan Mustafa daha sonra Buharah bir tcirin eline dm oradan da ra n a gtrlmt. Ancak burada kim olduunu aklayan Mustafa, stanbula yollanm, Paleologoslar da onu Cneyd e, Evrenos a ve Timurtaa gstermilerdi spatlar karsnda hi bir tereddleri kalmayan eski kumandanlar, Mire ile Srbistan, Bulgaristan ve Epir Prensleri kendisini Yldrm n kanun vrisi ve OsmanlIlarn gerek Sultan olarak kabul etmilerdi. Btn delillerin uydurma olmadn gsteren bu hikye, b ir ka ay gibi ksa zamanda Mustafa ve destekleyicilerinin etrafnda ikn olmu OsmanlIlardan, Dede Sultan ve Bedreddin'in tamamen yok edilmemi

taraftarlarndan meydana gelen b ir ordu toplad. Bulgaristan, Epir ve Yunanistan.da giderek byyen ordu, krk bin kiiye varm, Selanik Krfezine inerek yeni Sultann geici bakenti olarak Selani'i seiyordu. Buradan hareket ederek Trakyay ellerine geirecekler, Paleologos lar ile ibirlii yaparak Bizans 301 gemilerinden faydalanarak Anadoluya geecekler, Bursaya skp kalan Mehmede kar galip geleceklerdi. Mustafann veziri olan Cneydin bu tasars enerjik ve sratli davranan Sultan Mehmed tarafndan boa karld. Kardeini tanm veya tanmam olsun, Mehmed elebi hemen halk uyararak, taht iddiasnda bulunan ahsn Cneydin ihaneti ile ortaya karlm bir sahtekr olduunu iln etti. Olu Muradn zmir ve Balkan isyanlarnda maharetle kulland altm bin kiilik ordusu Bursadan Geliboluya geerek Selnik ovasnda yerleen Cneyd ve Mustafann kuvvetlerini darmadan etti. Tahtn rakibi ve veziri genliklerinde, birinin Ankara Meydan Savanda, dierinin zmirde gsterdii ecati, I. Mehmede kar gsteremediler. Malp olduklar takdirde maruz kalacaklar cezay kestirdikleri iin btn sava boyunca s ratli ksraklarn zerinde, oklarn menzili dnda ve her an kamaya hazr olarak beklediler. Ordularnn perian olmaya baladm sezince hemen drtnala Selnie katlar; orada kendilerini, Selnii Bizans imparatoru adna yneten Demetrius Laskaris karlad. Sultan Mehmedin dmanlarn Bizans imparatorundan istemesi reddedildi. Demetrius, Misafirler kutsaldr, onlar size teslim ederek kulu olduum imparatorumu kk dremem dedi_ Uzun grmelerden sora Sultan, Paleologostan Cneyd ve Mustafann Lemnos adasnda Aya Mariya Manastrnda Rum muhafzlarn himayesinde mr boyu hapis kalmalarnn teminatn ald. 302 Sleymann Ankara Savandan sonra Avrupaya geerken Bizansa rehin olarak brakt Ydrmn son olu Kasm Sultan ile kz Fatma Bvezidin kalabalk ocuklarndan hayatta kalabilmeyi baaranlar oldu- mparatorluun huzura kavumas iin Sultann btn kardelerinin idamn ngren zlim hkm Kasm iin uygulanmad. Mehmed elebi btn devri boyunca bu gaddar kanunu kullanmaktan kand. Ancak Bursa Yce Divan Kasm lme mahkm etmiti. Mmkn olduu kadar iyi davranmaya alan Mehmed elebi, Kasma Bursa saraynda hayatn btn zevklerini tattracak bir hayat vaadetti. Kzkardei Fatma, Bat Anadolu belerinden biri ile evlendirilmi ve aabeyinin btn cmertlii ve sevgisi ile sarayda yaamaya balamt. Merhametli yrei, Osmanl ailesinin imdiye kadar urad felketlerden, kz ve e rkek kardelerinin hi olmazsa uzak kalmas ile teselli buluyordu. Btn dnceleri ile bara, adalete ve imparatorluun yaralarnn sarlmasna kendisini adamt. En sk ilikileri Bizans saray ile salam, daha nce Manuele sz verdii gibi ne bir kasaba, ne de Marmara denizinde bir kayal igal etmiti. Her iki imparator karlkl olarak birbirlerini bayram vesilesiyle

dvet ediyorlard. Sultan Mehmed, vezirlerinin tuzak olmas hakkmdaki uyarlarna ramen stanbula serbeste girip kvordu. Gayet gzel bir ekilde donatlm bir kadrga, her iki imparatoru Boazii'nde gezdiyor, iki kyya birikmi halk imparatorlarn anlamas erefine alk tuXXII 303 tuyordu> Bazen Manuel kar kyya geerek Asya tarafnda I. Mehmed tarafndan hazrlanm ahane a_ drlarda arlanyordu- ki imparator kendi milletlerinin saadeti zerinde uzun uzun konuuyorlard. Kalplerin yaknlamas gibi gelenekler de uzaklayordu. Hatt her iki din birbirine karmakszm karlkl sayg duyuyorlard. I. Mehmedin doruluu hristiyanlarm hayranlm uyandryor; Manuel'in ho grrl ise OsmanlIlarn dostluunu kazandryordu. Manuel, Mehmed elebinin Edirne yolunu ksaltmas iin kendi topraklarndan gemesine izin veriyordu. XXIII Edirneye dndnde tedavisi mmkn olmayan dizanteri I. Mehmedi yakalad. Gn getike kuvvetten dtn anlyor fakat olu henz oraya gelmeden etrafndakilere zayfln belli etmek istemiyor* du. Ancak Edirneye geldikten sonra cnc gn camiye giderken atnn zerinde baygnlk geirdi ve yere dt. Kendisine geldiinde veziri brahim ve Byezid paalardan olu Muradn Edirneye eriinceye kadar lmnn gizlenmesini istedi Mehur vezir Ali Paann olu brahim Paann imanna ve kendisine beikten mezara kadar vasilik etmi olan Byezid Pa* anm sadakatine gvenerek iyileeceine dair sylentiler kartt ve kendisini sevenlerin dualar arasnda hayata gzlerini yumdu. XXIV Vefat sarayda en ufak bir sylenti veya deiiklik yaratmad. Hadmaalar ile anlaan brahim ve Bve304 zid Paalar hkmdarn lmn ordudan ve mlletten gizlediler. Her trl ayaklanma ihtimaline /kar elde hazr bir ordu olmasn salamak maksadyla ehzde Murad gelinceye kadar Edirne civarndaki btn ordu birliklerini, Sultan Mehmed adma yaplan bir af ile topladlar. Btn birlikler hi b ir eyden kukulanmadan toplandlar. Yalnz her Cuma padiah grmeye alkn olan yenieriler, Sultan bizzat grmeden hareket etmeyeceklerini bildirerek az ok isyan havasna girdiler. Bu kkrtc talep karsnda brahim ve Byezid Paalarn dnceleri suya dme tehlikesi gsterdi. Ancak vezirlerin srlarna vkf olan saray hekimi Kurt Uzun, l sultann cesedini mumyalad, yz hatlarn canlandrd, yzne boyalar srerek elbiselerini giydirdi ve sarayn avlusuna bakan karanlk bir pencere iine yerletirdi. Kaftan altma giren iki haremaas gerektiinde Sultanm elini sallayacakt. Efendilerinin nnden gemeye balayan yenieriler kendisini cokun tezahrat ile selmladlar. Bir anda btn pheler ortadan silindi ve brahim Paa'nn arzular Avrupa Trkiyesinde uygulanmaya balad Krk b ir gn boyunca bu hile ile Edirne aldatld ve imparatorluk bir l adma idare edildi. Bu arada I- Mehmedin ve Byezid in gvenilir

adamlarndan olan Elvan Be Amasyaya gitmi ve durumu Murada aklamt. Btn n Asyay Elvan Be ile at zerinde aan Murad Bursaya erimi ve orada kendisini bekleyen vezirler ile gya Anadoluda ki isyanlar bastrmak iin getirilen Rumeli Ordusu ile bulumutu. XXV 305 te daha henz hayatnn yarsnda iken vefat eden I. Mehmed'in lm byle oldu. Bu hayata o ka" dar ocuk yata atlmt ki Tarih onu ok uzun ve ykl bulabilir. OsmanlIlar kendisini, rklarn i har-: bin kan ve ateinden kurtard iin Trklerin Nuh Peygamberi diye anarlar. Hayatnda yalnz bir tek ihtiras vard. htillci fikir ayrlklarna ve kt kardelere kar dvrken daima kahramanlamtr. Zaferden ve bartan sonra kendisini yalnz bir tek arlndan dolay tenkid edebiliriz, bu da arlklarn en cmerdi olan balama'dr. Hainleri yorulmadan balad iin zaman zaman nlarn ihanetine zemin hazrlamtr. Fakat uzun karklklardan sonra ibana gelen her kii, isterse ad Sezar, IV Hanri veya I. Mehmed olsun ok fazla cezalandrmak ve intikam duygusunu eitli aclarla devam ettirmek istemiyorsa balamak zorundadr. Kendisinden sonra imparatorlukta grlen huzur I. Mehmedi tenkid eden iddet taraftarlarm haksz karmtr. Rakiplerinin yaratt dehet havasm silerek imparatorluu herkese sevdirmitir. Gayesi durmadan fethetmek deil, bar salamakt; aslnda bu, gerek Devlet adamlarnn baars deil midir? XXVI Isra rla tuttuu byk vezirleri ve gerek arkadala dayanan dostluklar sayesinde vgye lyktr. ldkten sonra arkalarnda adlarnn bir iaretini brakmak isteyen insanlar gibi bideler yaptrmaya merakP : 20 306 l idi. Her iki bakentinde ina ettirdii eserleri kendi kibrine deil, Tanrsna ve milletine adyordu. Hen cephesi iki yz adm uzunluunda, zrif stunlar il tutturulmu dokuz kubbeli, snr ta gibi duran iki minaresi ile Edirne cami zenginliini, zevkini ve mimarlarnn dehsn tasdik eder. Dedesi tarafndan balatlm, babas zamannda devam edilmi ve kendi devrinde tamamlanm olan Bursa camii, ortasnda Uludadan kaynayan sularn rldayarak akt ve mminlere seren veren geni mermer havuzu ile yzyllardan beri dindarlnn b ir htras olarak ayakta durur. I. Mehmed Brsada Yeil Cami diye adlandrlan baka bir ibadet yerinin inas iin elli bin dka altn ile i yl harcad. Bu cami herhangi bir klsik stile sahip olmakszn, beyaz b ir mermer temele oturru ve Asya ile Ege adalarnn btn renkli mermerlerinden yaplan blmelerden meydana gelmiti. Kan rengi mermerden oyulan kaps zerine Kuran Kerm den yetler kaklmt Kubbesi ran n efff porseleninden iml edildii iin, Temrn Semerkandda ki saray gibi gn maviliini mbedin iine geiriyordu-

XXVII Devrinin bunca sava ile gemi olmas ve sk sk kanl ayaklanmalar ile sarslmas yine de insan dimanda nemli bir yer tutan edeb eserlerin kmasn nlememitir. Zaten Farslarn, Araplarn ve Msrllarn rakibi olan Tiirkler, o alardan itibaren Bizans307 in okumu ve ykselmi edipleri ile temas kurarak iir, bilim, dinbilimi, hukuk, tp ve. tarih gibi konulara ok daha fazla ilgi duymular ve artk fethetmeyi brakarak medenleme yoluna giren milletler gibi bu ilimlere ciddiyetle eilmilerdir. 1, Mehmedin saray erknnn en tannmlar phesiz kumandam, veziri ve bilhassa dostu olan Bye_ m Paadr. Mehmed elebi, Byezid Paann kendisini Ankara Savandan kardn, Tokat dalarnda dilenci dervi klna sokarak gizlediini ve Temr'n askerlerinden kaamayacak hle geldiinde kendisini srtnda tadn asla unutmamtr. Hekimlerinden eyh ayn zamanda en sevdii airlerinden biri idi. Gne ve Ne'e adl eserin sahibi olan Karamanl Cemali kendisine hem okuma yazma, hem de farsa, arapa ve rumca retmitir. Edebiyata kar duyduu ar sevgi ve edipleri esirgemesi dnyann her tarafndan Bursaya tannm adamlarn akmasna sebep oluyordu. Kendinden ncekiler gibi Bizansn topraklarn, ehirlerini ve zenginliini ya' malamaktansa bar yolu ile istediklerini elde ediyor ve dehas ile onlardan ganimet topluyordu. I. Mehmedin ok ksa sren hkmdarlk devrinde Osmanllar Asya ve Avrupada dinlenme frsatm bulmular, bu arada Trkler on yldr i savan at yaralar sarmak ve azalan nfuslarn oaltmak iin ihtiya duyduklar barn btn nimetlerinden, vani elence, dzen, disiplin, tarm yapma zevki, meden ilikiler, snrlara sayg, anlamalara riayet, deniz ticareti, (icaret kaideleri, deh nnde sayg, dinlere 308 kar hrmet, hristiyanlar ile sk balar, Avrupal gler ile temas'dan byk lde istifade etmilerdir., Baz imparatorlar OsmanlIlarn an iin ok ey yapmlardr, ancak imparatorluun kurtuluu ve salam temellere oturmas iin yaplan en iyi hareket I. Mehmed zamannda yaplmtr. Mehmed elebinin milletine yapt en byk iyiliklerden biri de, bilgelik ve devlet adaml vasflarm ahsnda toplayan Murad gibi b ir oulu brakmaktr. XXVIII I. Mehmed son nefesini verirken olu Muradm devrinin Osmanolu iin parlak geeceini kestirmiti. Babasnn hastal Murad Be'e bildirilmek zere iken, kt kalem isteyen Sultan imzasnn altna u satrlar yazmt: Karanlklar yaklayor; ama bizi daha aydnlk gnler bekliyor; Hayatmzn geici iei soluyor; fakat baka bir hayat iinde yeniden aacaktr. SEKZNC KTAP 1 Ya bakmndan ocukluktan henz km olan II. Murad aslnda hem sava sanatnda, hem de siyasette

ocukluktan ok uzakt. On iki yanda iken ordunun banda Balkanlar'da Bedreddinin komnist ayalkanmasn bastrd srada, babas I. Mehmedin, olunun vaktinden nce tahta oturacana dair iinde b ir n sezi doduunu sylerler. Sultan, bylece olunu hkmdarlarn eitiminden geirmek istemi, veliahtn savalar ve iktidarn zorluklar ile karlamasn istemitir. Oulun vaktinden nce tahta gemesi babann tasarlarna uygun dyordu. Gen ya, yakkll, ilikilerindeki zarafet, gs gse savata mahareti; kendisinden daha yal ve tecrbeli savalar ve bilhassa vsisi Byezid Paa ile yapt tartmalarda son derece yumuak bal davranmas ve ocuksu grnyle erilerinin onu hem kalpten sevmeleri, hem de kudretine sayg gstermeleri, II. Mura t' ordunun ilh yapmt. Babasnda grlen muntazam yz hatlar olduu gibi oluna da gemi, manev etkisine b ir de yakkllndan ileri gelen tesir eklenmiti. Velhasl, b ir milletin kendi banda olan hkmdarda grmek istedii, tabiatn tac olan yakkllk btnyle II. Muratta toplanmt. 310 Amasya ile Bursay ayran uzun yolu sratle ve tannmadan aan II. Murat, babasnn lm Bursada yaylmadan ehre girdi. I. Mehrnedin lmnden ancak o zaman haberdar olan yenieriler yeni sultan karlamak iin ehrin dna ktlar ve byk tezahrat arasnda balarnda II. Murat ehre girdiler. Btn yol boyunca I. Mehmedin cenazesi rtye sarl olarak getirilmi ve kendisine sanki yayormu gibi sayg gsterilmiti. Babasnn lsn gren II. Mura t gz yalarn tutamad; cenaze byk trenden sonra edeb istirahatgh, Yeil Caminin yanndaki trbesine gmld. Sultan Murat n, Osmanllar taht hakknda tereddte drecek yata baka erkek kardei yoktu. I. Mehmed daha henz beikte olan iki karde brakmt; taht zerinde hak iddia eden ve malp olduktan sonra Bizans imparatoru Manuelin himayesinde Lemnosda muhafaza edilen amcas Mustafa, Rum imparatoru tarafndan serbest braklsa idi Osmanllan yine ikiye blecek faaliyetlere, giriirdi. Bursaya eliler gnderen hain Manuel, II. Murat tehdit ederek, imparatorluk ailesinden rehineler talep etti. O zamanlar vezir-i azam olan Byezid Paa, Rum elilerine gayet marur bir ifade ile, isterse Yldrm Bvezid'in kanndan gelsin, gvurla rn elinde yetimi bir prensin asla Osmanllar idare edemiveceini belirtti. htiyatsz hareket eden Manuel, bu cevap zerine Mustafa'y Selnik bozgununda lmden kurtulan DLmetrius Laskarisi Lemnosa gndererek Ctinevd ile II 311 beraber bozguncu prensi serbest braktrd. Hrriyetlerine kavuan iki mahpus imparatorun zoruyla bir anlama imzalayarak Rumlarn yardm ile tahta o tu rduklar vakit daha nceleri Bizansn elinde olan Gelibolu ile Marmara Denizi nin Trakya ve Bat Anadolu sahillerindeki btn ehirleri ve Karadeniz sahillerini Bizans imparatorluuna iade edeceklerdi.

III Rum imparatorunun sava gemileri Mustafa ve Cneyd'i bir zamanlar kendilerini desteklemi olan Gelibolu civarna kardlar. Olay, Edirnede I. Mehmedin lmn saklayan brahim ve Byezid PaaIarn ne denli akll davrandklarn ispatlyordu. Zira, her ne kadar Gelibolu garnizonu asker disiplin icab II. Mur a ta sdk kalyorsa da, gerek Yldrm Byezidin hatrasnda srar eden, gerek on yedi yanda bir ocuun imparatorluu lykvla idare edemeyeceinden ve gerekse maceraperest Mustafann halkn ocuka duygularn uyandrdndan, Trakya halknn byk b ir ksm Mustafann dvasn savunmaya balad. Mustafa birka gn iinde Trakyal, Makedon ve Epirlilerden meydana gelen byk b ir gc Selnik ovasnda toplamay baard. Krfez zerindeki btn limanlar tek tek eline geti. Yz yirmi bin kiilik b ir ordunun banda Gelibolunun kaplarna dayannca, bu defa ehir Cnevd Bevin hilekrl sayesinde teslim oldu. Menfaati olduu zaman taraf deitirme iinde byk b ir maharet kazanan bu hain setii tara fta ndiren yanld iin onunla beraber olmak daima kazanlan tarafta olmak anlamna geliyordu. Ta312 rihte, ngilterede Shaftesbury kontu ve Fransada Prens Talleyrand gibi ender ahsiyetlerde grlen bu k arakter Rumlarn ikiyzll ile boy lebilecek ve Trklerin safl elenecek b ir zellikte idi. VI Daha henz kendisini toparlayamadan imparatorluun paralanmaya baladn gren II. Murat, hemen babasnn divanndan en tecrbeli yallar, Tim u rtan oullarn, kendi silh arkadalarn danmak zere toplad. Gen vezirleri, yalarnn tabi bir tezahr olarak derhal Rumeli'ye gemelerini ve atalar Yldrmn anna lyk b ir ekilde aslere kar koymalarm teklif ettiler. Bu bulutu ancak imek datr diyorlard. Bu teklif Murat'a daha yatkn geliyordu. Yllarn tedbirli olarak yetitirdii brahim Paaya ve savalarn piirdii Byezid Paaya kar duyduklar derin sayg, vezirleri Sultanm arzusuna kar ilk fikirlerinden vazgemelerini salad. leri srdkleri gerekeye gre b ir Sultann ordusunun bana geerek nemsiz bir maceraperest ile bir hilekra kar sefere kmas Osmanllar gznde nem kazanacak ve zaten en uygun artlarda bile meydana gelen bir savan kaderinin Tanrnn elinde olmas yznden, eer sava alannda yenilecek b ir kimse varsa onun Sultan olmamas gerekecektir. Byezid Paa, Bir sultann talihsizlii onun sonu olur. Halbuki kumandannn ve b ir ordusunun talihsizlii kumandan iin utan, ordusu iin felket olur dedi. 313 Murad bu makul ihtarlar kabul etmek zorunda kald. zmir Krfezi civarndaki Foa limanna sahip olan Cenevizlilerden kiralanan sava gemileri ile Byezid Paa ancak toplayabildii otuz bin kiilik Anadolu ordusu ile Marmara'y at ve Mustafann kalabalk ordusu tarafndan korunan Gelibolu kalesi nne yerleti. Byezid Paann bu ekilde vaziyet almas

yenierilerin aslnda Mustafay tutan Trakya ahalisi ve arkadalarna kendileri gibi dnmeleri iin kale surlarndan propaganda yapan Gelibolu garnizonu ile kar karya braklmas demek oluyor ve aleyhte gelimelere sebep oluyordu. Nitekim b ir mddet sonra Byezid Paa tamamen aresiz kald. Eer Mustafaya doru ilerlese Gelibolu garnizonu karsna kacak, arkasndan dolanarak iki ate arasnda brakacak eer daha fazla hareketsiz kalrsa gszln ispat etmi olacak ve yenieriler kar tarafa geeceklerdi. Daima Cneydin tavsiyelerine uyarak hareket eden Mustafa, cretli davranmakla kaybedecek hib ir ey olmamas, bilkis en ufak b ir galibiyette kazancnn ok byk olacan bilmesi sayesinde arkasnda byk b ir topluluk srkleyerek Trakyay batan baa katetmiti. Yallarn genlere tasvir ettikleri Yldrm Byezide olan benzerlii, bu kahramann gemii iin duyulan acma; b ir imparatora yakacak kadar sahip olduu erkek gzellii; Teselya ve Trakya kyllerine kar taknd candan tavr; konumalarnn son derece tesirli olmas; askerlerine kar daima balayc olarak davranmas; gemite ok ac gnler geirmi gibi gsterilmesi; saf Osmanllara Tanrnm parma olduunu sandklar hrika maceralar; nihayet Cneydin Byezid Paanm ordusuna bin trl yoldan aktt altn ve vaadler, tahtn rakibine halk arasnda olduu kadar asker arasnda da bir balln domasna sebep olmutu. Talihsiz Byezid Paa ne gven iinde ilerleyebiliyor, ne de erefiyle geri ekilebiliyordu. Her sabah ordusuna gz gezdirdiinde, Mustafann tarafna gemi olan askerin eksikliini anlyordu.' savalarda, uzun mddet halkn dncesinden uzak tutulmu bir orduya gvenilemez; halk nereye koarsa, bir mddet sonra ordu da ayn yere gidecektir, zira btn igdlerinde olduu gibi mene itibariyle de ordu, halk demektir. syan salgnndan kamak isteyen Byezid Paa, Edirne'ye doru ilerleyerek ova zerinde kararghn kurdu. V Kendisine Edirne yolunu aan ehir ve kasaballarn hep bir azdan Mustafaya teslim olmas, Byezid Paanm konduu yerin karsna yerleme cretini gstermesine sebep oldu. Trkler o yere Sazldere derler. Elbe dnnde kendisi ile savamaya yollanan askerlere tek bana kar karak ikn eden Napolyon gibi Mustafa da iki ordunun arasnda tek bana ilerledi, an yerine talihsizliklerinden ve haklarndan bahsetti ve Byezid Paanm yenierilerine hitap ederek, zaten iki tara f arasnda tereddd eden askerleri kendi ahsnda Yldrm Byezidin olunu, Ankara sava gazisini, Temrn kurbann, OsmanlIlarn gerek 314 315 imparatorunu vurmaya ard. Askerler dinlemeye balarlar ise su orta olmular demektir. Nitekim Byezid Paann askerleri de eski hatralarn canlandran ve kendilerine Tanr adna hitap eden Mustafa nn silh deil dostluk uzatan ellerini grp, Mustafaya

taparcasna sevgi gsterileii yapan halkn tezahratna ahit olduktan sonra hep bir azdan Mustafay desteklemeye baladlar ve hemen etrafn evirerek onun ordusu ile kaynatlar. Mustafa, Byezid Paay ve II. Murata sdk kalan dier kumandanlar kendi yenierilerine zincirletti ve Edirne ehrine halk ile ordunun muazzam gsterileri arasnda sava yapmadan girdi. Atalarnn saray dedii Sultann saray kendisini kabul etti. VI Ertesi gn Mustafa zincire vurulmu olan Byezid Paay ve kardei Hamzay huzuruna getirtti. Sanki zaferin en byk mkfat intikam duygusuymu gibi, Byezidi hain Ciineyd e teslim etti. Hatrlanaca zere, Byezid Paa b ir zamanlar Cneydin kz ile evlenmek istemi, o ise bu talebi hakaretle geri evirerek, kendisine damat olarak Arnavut klesi Adulas semiti; daha sonra yaplan savata Byezid Paann eline geen Adulas, han bir intikam duygusunun kurban olarak erkeklik organlarndan mahrum edilmi ve harem aalarnn yanna yollanmt. Cneydin kz ve damad nmna Byezid Paadan alnacak c vard. Edirne sarayndaki avulara emrederek bann uurulmasn istedi. dam edilmeden nce Paa'va dnerek, tutsaklarnn erkeklik uzuvlarm yok etmekte 316 ok usta bir adamn ban almakla aslnda hakszlk ediyoruz dedi. mparatorluun kaderini sadakti ve ihtiyat ile iki defa deitiren Byezid Paa'nn kafas sarayn avlusuna dt. Bursa sarayndan ayrlrken byle bir kibetle karlaacan dnen Byezid Paa vsiyetini hazrlam ve be yz bin ake tutan servetini, kendi ocuu olmad iin, II. Mufata ballndan dolay mkfatlandrmak istedii Timurta'n olu Umur Bee brakt. Byezidin kardei ve kumandam olan Hamza Be, Cneyd tarafndan cezalandrlmad ve daha sonra aabeyinin intikamm alacak olan karde serbest brakld. VII Bizans Rumlar tarafndan menfur a rtla r altnda yardm gren Mustafa, imparatorluun yarma sahip olur olmaz, Bizans kendisinden Geliboluyu ve Marmara kysndaki ehirleri Bizansa iade eden anlamann hemen tatbik edilmesini talep etti. Her art kabul ederken tereddt etmeyen Mustafa, bu sefer her eyi inkr etmekte tereddt gstermedi. Kendi ta raflarna geen halk ve ordunun ancak imparatorluun paralanmas hlinde kendi karsna geeceini iyi biliyordu. mparator Manuel'in kumandan Demetrius Laskaris bouna kendisini ikna etmeye alrken, yle cevap verdi: Ben, kendi topraklarm imparator Manuelin hesabna yeniden fethetmiyorum. 317 Artk ihtiyacm kalmayan birliklerini al ve lk e ne cln. BizanslIlardan grdm hakaret onlara k ar sayg duymam nlyor. Selnikte beni misafir ettiiniz gerektir, ancak unutmayn Lemnosda beni

hapsetmitiniz. u hlde detik saylr ve artk bundan byle size bir Osmanl Sultan- gibi davranacam. Fevkalede hiddetlenen Manuel, bir zamanlar Musta fa y Murata kar isyan etmekte kkrtt gibi, imdi de Murat Mustafaya kar intikam almaya tevik ediyordu. Demetrius Laskaris'i Bursaya gndererek ayn yzszlkle Sultan ile ibirlii yapmay teklif etti. Bizans saraynn stanbulda tutunabilmesi ancak Osmanllar arasnda doan ihtilflarda ar basan tarafa kaymalar sayesinde mmkn oluyordu. Zaman zaman ayn utanmazlkla hizmet ve ihanet ettii taraflarn kin ve intikamlarnn ataca gn hazrlyordu. Btn faziletlerin yok olduu bu devlette sadece ktlkler hkm sryordu. Btn komular ile srdrd iren mnasebetleri, pek yaknda gerekleecek olan kn iaret ediyordu. VIII Belki uzun esaret hayatnn ruhunu gevetmi olmasndan, belki de hile ile ele geirilmi bir tahttan mmkn olduu kadar fazla istifade etmek arzusundan Edirne saraynn baheleri, elenceleri ve haremi iinde kendini kaybetti. Kendi etrafnda toplanarak tahta gemesini salayan obanlardan ve kyllerden meydana gelen dzensiz birlikleri kendine balayabilire k irin bu gnlllere ilk defa olarak gnde elli ak318 e maa balad ve yenierilerin karsna yeni bir cretli asker topluluu karm oldu. Mustafada uzun mddet iktidarda kalabilme enerjisi sezcmeyen ve daima zek, talihli insanlara hizmet etmek isteyen Cneyd, yeni efendisini Asya topraklarnn fethi iin Edirne saraynn sefahatinden bo yere uzaklatrmaya alt. Gayretlerinin sonusuz kalmasndan midini kaybeden ve Mustafann beceriksizliine inanan Cneyd sanki hibir ey olmam gibi, eski ihanetlerini affetirmek gayesiyle bu sefer ok daha iren b ir ihanete kalkt. Sleyman, Musa, Mehmed elebiler ve Mustafa devrinden rendiine gre b ir imparator kendisine sunulan cazip teklifleri asla geri evirmezdi. II. Muratn veziri olan brahim Paaya gizli haberciler gndererek, eer I. Mehmedin olu kendisine zmir, Tire, Nif (Kemalpaa) ve Egenin gzel vdilerini yeniden balarsa, Mustafay Edirnede kaderi ile babaa brakacak ve II. Murat'n ehri almasna kar koymayacakt. Kendisine son derece faydal, dmanlarna ise o kadar zararl olan byle b ir yardmcnn teklifleri kabul edilmekte tereddt grmedi. Cneydin btn istekleri yerine getirildi, Cneyd de ihanette karar kld. IX Yalnz, Mustafay hazrlanan tuzaa itmek iin onun Edirneden avrlmas gerekiyordu; zira Sultan, Mustafann ahsnda yarattklar eseri koruyacak olan Trakya halkn btnyle karsna almadan Edirneye k?dar ilerleyip ehri ele geiremezdi. Cneyd, Musta fa y Asyava geerek, Murat imparatorluun asl 319 bakentinden kovarak btn topraklan birletirmek zere ikna etti. Mustafa yannda babozuk askerleri ile Venedik'ten

dn alnan kadrgalarla Marmara'y geti, Lpseki'ye ayak bastktan sonra, Ulubad aynn sulad engin ovalara yaylmaya balad. Geceleyin Lpseki ovasn yaktklar atelerle batan baa kaplayan Mustafa'nn ordusunun hametini gren Sultan Murat bir an bakentinin elden gidecei* ni sanarak rperdi. Ancak veziri brahim Paann Cneydin ihaneti hakknda kendisine verdii teminatlara ve genlik yllarnn sdk arkadalarnn cesaretine gvenerek yirmi bin seme asker ile Bursadan ayrd. Karsna Ulubadn yamurlardan dolay kabaran yatan, soluna Uluda'n geit vermeyen ormanlarn, sama ayn taknlarnda bataklk hline gelmi dzlkleri alarak, bu tabi engellerin iinde gayet zorlukla hareket etmek zorunda kalan Mustafann kumadanlarn takip etmeye balad Bu durumdan can sklan Mustafa, atlarnn altndaki ovay durmadan ineyen ordusuna ne hkmedebiliyor, ne de sahip olabiliyordu. Sabrszlkla ayn sularnn ekilmesini ve kendilerine yol amasn bekliyordu. Etrafnda baz ihanetlerin dndn hisse* diyor, fakat ortaya karmaya ve cezalandrmaya cesaret edemiyordu. Sultan Muratn veziri brahim Paa, b ir yandan Mustafa'dan uzalkaan Cneydi oyalarken, dier yandan el altndan yollad mektuplarla Cnevdin ihanetini st kapal bir ekilde belirtmeye alyordu. Birbirlerinden devaml kukulanan iki su orta karlkl olarak birbirlerini gz hapsine al320 mlar ancak kukularn hibir surette aa vurmamlard. Karlkl itimatszlk saldr tasarlarm devaml olarak yavalatyor veya suya dryordu. Hatt Mustafa kendisine vaad edilen zaferlerde bile b ir tuzak gryordu. Rakip karargh bylesine kendi kendine ryp giderken brahim Paa'nn byk ustalkla hazrlad tasarlar gerekleecek ve II. Mura t hemen hemen sava yapmadan byk bir zafere eriecektir. X Karamanllarn Toros blgesine hkim olmalar gibi, Balkanlar'da kalabalk b ir airetin feodal bakan olan Mihalolu, I. Mehmed zamannda meydana gelen b ir bakaldrma olaynda yakalanm ev o tarihten beri Tokat kalesinde mahpus olarak tutulmutu. Avrupa Trk airetleri zerindeki Mihalolunun nfuzunu bilen brahim Paa onu serbest braktrd ve Mura tn huzuruna ard. Yal vezir Mustafann nc kuvvetlerinin ounlukla Balkan kyls olduunu biliyordu. Kasvetli b ir gece, Ulubad aynn kar kysnda ate etrafnda oturmu olan aknclar aralarnda konuurken, Mihalolunun da balarnda olmasn ne kadar arzu ettiklerini belirtirken ayn teki kysna tesadfen yaklam olan Mihalolu eski arkadalarnn ateini tanm ve ok mehur olan haykr ile onlara seslenmiti. Bu sava l hemen aknclar tarafndan tannmt: Mihalolu sen misin, yoksa hyaletin mi? diye selendiler. Evet benim; gerek sultan ile beraber olarak bir maceraperestin peine taklan kardelerim ve oullarmla

memleketimin kurtuluu iin arpmaya geldim. inizden biri kp ta belerinin gsne ok atabilir mi? Bu ses, bu szler ve Mihalolunun atnn nal seslerini iiten aknclar hemen aralarnda toplandlar, ta rttla r ve sonunda anlaarak hep birden atlarna kotular, sular aarak belerini kucaklamaya gittiler. Bylece on bin kiilik aknc kuvveti II. Muratn saflarna gemi oluyordu. Sabah olunca, Mustafann dier yardmc birliklerinden olan azaplar, aknclar ta kip etmek iin ay, dalara yakn olan b ir noktadan amak istediler. Timurtan olu Umur Be tarafndan ynetilen on bin yenieri hep birden harekete geerek Ulubad ayn amaya alan be bin azab anden bastrp imha etti. Ele geirilen esirler Sultan Muratn k ararghna vard o kadar ucuza satld ki. b ir koyun karlnda iki kii veriliyordu. te Sultan Mahmud zamanna kadar ordunun bu iki imtiyazl b ;rliini kanl arpmalara srkleyen rekabet bu olaydan ileri gelmektedir. XI Gndzden Mustafann ifadesinde b ir itimatszlk srzen Cnevd ertesi pee yanna btn servetini ve altm gvenilir adamn alarak Aydn yolundan kat \ Gn afrardrh vak:t Cnevdin kam olduu ortaya nlrrc:' Mustafann askerleri talihin de ellerinden ka321 P : 21 322 m olduuna hkmettiler. Bir anda balayan kargaalk sonunda meydana gelen bozgun havas btn ovay sarmaya balad. Sultan Muratn eski askerleri kendilerine bouna bararak kamamalarn ve OsmanlIlara yakr ekilde nizama girmelerini ihtar ediyorlard. Halbuki onlar Mihalolunun haykrlar ve Cneydin ihanetlerini dnyorlard. Bu durum karsnda btn askerlerinden mahrum kalan Mustafa, yannda sadece at uaklar olduu halde drt nala Lpsekiye kat, kendisini zorlukla bir balk kayna atarak yz bin askerle getii ayn denizi tek bana at. XII Onu Lpsekiye kadar takip eden II. Murat, Mustafann Edirneye varmasn ne pahasna olursa olsun engellemek iin b ir Ceneviz gemisi kiralad ve en gvendii arkadalar ile kar kyya ayak bast. O sralar bir ka sava gemisi ile Lapseki civarnda bulunan Cenevizli asilzde, Foann valisi Adorno, bu Ceneviz tccarlarnn haris ve ince zeksndan unutulmaz b ir rnek verdi. Sultan ve yz adamn altn karl gemisine ald ve dier gemilerimi de peinden getirtti. Tam yolun yarsna geldiinde, Suttanm hayatnn elinde olduu b ir srada, bir yandan arkalarndan gelen dier kadrgalarn zerine tehdit anlamna evirdii to p lan gsterirken, dier yandan Sultann ayaklanna kapanarak, Sultan m Cenovanm Foa danda ilettii ap madeninden dolay size olan yirmi bin dka altn borcu ve her yl bu madenin iletme vergisini affedin; aksi halde sizi tek ra r Asya kysna 323

kartacaz ve bylece imparatorluunuzun yarsn kaybedeceksiniz. Sultan Murad Han tccar kmseyici bir gzle szd ve vergi alnmasn reddeden szlemeyi zarifane bir ekilde imzalad. Trkler zafer ve imparatorluk iin savarlar iken, Venedikliler, Cenevizliler ve dier talyanlar sadecc zenginlik iin mcadele ediyorlard. Bu iki rk asla anlaamazlard. Ticaret milletleri zenginletirirken insanlarn ihtiras kaynaklarn sndrr. XIII Bu arada byk ticari dehaya sahip olan Adorno, ertesi gn verdii sze sadk kalarak, Mustafann II. Murat a ihanet etmesi -teklifini geri evirdi. Lapsekiden Gelibolu kalesine ekilen Mustafa, kulelerden dmann ordusunu getiren Ceneviz kadrgalarn seyrediyordu. Adornoya Gelibolu kalesinde birikmi olan btn serveti teklif ederek dmanlarn tekrar Asya kvsna krnnas'.m istedi. Adorno Sultan Murata verdii sz hzinelere deimezdi. Muzaffer Sultan, Gelibolu kalesi etrafnda ancak bin yenieri toplad srada, Mustafa surlarn stnden onu ok yamuruna tuttu, ancak sayca okluun karsnda fazla dayanamayacan hissedince, kalenin Trakyaya alan kaplarndan Edirneye doru kat. kinci taht ehrine vardnda haznelerini toplayp k rtrla ra ykleterek, Srp kralndan medet um-'lirnr dnn Balknnlara doru ancak kamak frsatn bulabildi. Osmanl mlknn endiesini tasvan Sultan Murat, kamakta olan Mustafadan daha sratli hareket 324 ediyordu. Edirneye vardnda askerlerine at deitirterek duraklamadan takibe devam etti ve Mustafay bakente b ir gnlk mesafe olan da ky Yenicede yakalad. Trk svarisinin inat takibinden kurtulamayacan anlayan Mustafann avenesi kendisini kaderiyle babaa brakarak dalmlard. Tunca nehrinin yatan ormanlar ile rten Togan dann karanlk b ir boazna dalan Mustafa bir narn glgesine snacak kadir vakit bulabildi. Klelerinden birinin sessiz b ir iaretle yerini gstermesi zerine bizzat Sultan Murat, Mustafay kendi elleriyle sakland delikten kard. II. Murat dzme imparatoru zincire vurdurtarak Edirne ehrine getirdi; b ir ka hafta nce kendisini iki tahta birden lyk gren halk bu sefer lnetle anyordu. Balkanlarn saf halkna Mustafann idam edildiini iyice gstermek iin, Edirne surlarnn en yksek noktasna daraac diktirdi ve dzme sultam orada astrd; ibret olsun diye gnlerce asl brakt. Edirne'de durumunu glendiren II. Murat intikamn almakta vakit geirmemek iin henz btn gayreti en u noktasnda olan ordusunu harekete getirerek, Mustafaya yardmlarda bulunarak ihanetin1 tescilleyen ihtiyar ve hain Manuelden hesap sormak maksadyla stanbul surlarna dayand. Bizansn kaypak karakterli hialk daha nce ihtiyar imparatorlarn Mustafay serbest braktrarak II. Muratn bana bel olmas iin sktrmt; imdi ise imparatorluk saraynn nnde toplanm hep bir azdan Mustafann

galibinin talep ettii son derece aalatc istekle v Devletin uymasn istiyorlard. nceleri ehri saran 325 dehet havas yerini yava yava, Sultan Muratn taleplerini yerine getirmekte ar davranan Manuelin bakanlarna kar hiddet ve endie duygusuna brakyordu. mparator Manuel tarafndan Sultan Muratn ar taleplerini grmek zere grevlendirilen Teologos, Trklerin isteklerini hafifletmeye alrken mzakereler uzuyor, bu yzden halk arasnda Teologosun ahs menfaati yznden grmeleri uzatt sylentisi yaylyordu. Halkn fkesi giderek artm, sulanan Teologosun kellesi isteniyordu. Saray korumakla grevlendirilmi olan Giritli okular halkn saldrlar karsnda yorulmular ve onlar da ba delegenin cezalandrlmasn arzu etmeye balamlard. Aciz kalan imparator halkn iddetini kendi ailesinden baka ynlere evirmek iin Tcologosu ellerine teslim etti. Giritli muhafzlar masum bakan sarayn penceresinden halka gsterdiler, gzlerini oyup eitli ikenceler yaptktan sonra lm hlinde b ir mahzene braktlar. stanbul'un serseri ahalisi tarafndan igal edilen yamalanan ve yaklan imparatorluk kknde Manuelin Sultan Murata el altndan gnderilmek zere hazrlad altn kupalar ve dier kymetli hediyeler varch. Trklere yalvarmak iin hazrlanm bu hazineler Teologosun irtikp ve sahtekrln ortaya koyan deliller olarak kabul edildi. Zavall bakan hakknda'ileri srlen iftiralar lmnden sonra bile devam etti. Babas f. Mehmedin huzuruna sk sk gelen Teologos u uzun zamandr tanyan II. Murat, bir masumun bylesine kurban edilmesini fkeyle karlad. Teolo.Tosun rakiplerinden olan F.fesli Pilljsin halkn iine 326 nifak sokarak meslektana kar ayaklanmay kkrtm olmasndan phe etti. Efesli Pillis o sralarda Osmanl kararghnda mzakerelere itirak ediyordu. Onu zincire vurdurtan Sultan Murat, suunu itiraf ettimek iin eitli ikenceler yaptrd. Pillis ancak slm dinine geerek cezadan kurtuldu. XV Denizden baka ak taraf kalmayan stanbulun muhasaras srasnda, II Murat atllarn grevlendirerek, dnyann birinci bakenti etrafnda zevk ve elence yerleri hline gelmi olan baheleri, kkleri, kylar yakp yktrd. Sular ve aalar oralarda oturanlarn gnahlarm ve korkaklklarnn cezalarn ekmelerine ahit oldular. Paleologoslan n ehrini daha iyi bomak iin, baheleri Marmara denizine kadar uzanan Siklopin sarayndan, Hali'e nzr imparatorluk tepesine kurulmu olan Blakernes (*) sarayna kadar uzanan mesafe arasnda b ir d kale ina ettirdi. Toprak doldurulmu tahta kuleler ile kuvvetlendirilmi olan bu d kalenin karsnda Kostantinin ehrini' yarm ember eklinde skan ve Yunan sanatnn eseri hafif kabartmalar, korniler, stun balklar ve mermer kuleler ile bezenmi bir tapna andran Bizans surlar yer alyordu. Sultanm Asva ve Avrupada yayd, ehrin askerleri

tarafndan yamalanaca haber!, ktann zenj Tekfur Saray. 327 ginliini toplayan bu ganimetten paylarn almak isteyen hayvan ve esir tacirleri, yahudi tefecileri ve hatt hristiyan tccarlar, Osmanl ordughna cezbetmiti. Sultan Murat'n yannda bulunan Venedikli ve Cenevizli tarihilerin yazdna gre, Diyarbekirden, Toroslardan, Karamandan koup gelen dilenci derviler daha imdiden bu hristiyan ehrini kaplayan zengin manastrlar ile bkireleri hayalen aralarnda pay ediyorlard. Yldrm Byezidin faziletlerine hayran olduu ve kzlarndan birini zevce olarak kendisine verdii Emir Sultan olarak adlandrlan ihtiyar eyh Buhar yannda be yz atl mridi ile ka gelmiti. nesilden beri Osmanllar arasnda eri byk lim olarak tannan, nasihatlerinin peygamberin hdisleri kadar geerli olduu ve ayann bast yerde daima zafer olacana inanld eyh Buhar atyla ordunun iine girdii vakit btn askerler ayaklarna kapandlar. Bu lh karlantan sonra dnya nimetlerinden feragat etmi olduu iin daima tercih ettii boz keeden adrna kapand ve btn gece Allahn adn and. Hocalar tefekkre dalm iken, mridleri Bizans surlarnn karsndaki kulelere karak, Rum muhafzlarnn sk sk Hz. sa y yardma armalarna kars mrvdan okuvor, BizanslIlarn gnahlar ve yalanlar ile sa peygamberin kutsallna tecavz ettiklerini bildiriyorlard. XVI ^ rtro i m;n o'unca. arkasnda bes yz mridi ve elinde klc ile eyh Buhar, Blakernes saraynn bah328 elerinin bulunduu Bizans surlarna doru ilerledi. Sanki valye harplerinden kalan b ir sava iln edici gibi klcn ehre doru sallayan ihtiyar eyh defa h arp l att: Ya Allah! Ya Muhammed! Bu, hcumun ilk iareti oldu; ayn anda karlkl kulelere bindirilmi olan iki yz bin insan sanki iki ordu deilde iki ehir savayormu gibi birbirine girdiler. Gkyz b ir anda atlan oklardan, talardan, atelerden karard. Yedikule surlarndan Halie kadar uzanan b ir sra zerinde meydana gelen hareketsiz arpma deniz ile evrili btn Bizans kaplyorduTehlike anlar almaya balad vakit eski Ro mal cesaretini tekra r kazanm grnen Bizans btrgcyle dvyordu. Saraylar, mabedleri, Tanr's, servetleri, kadnlar, ocuklar, hrriyeti ve h a y a t ile btn imparatorluk korkudan titriyor, dua ediyor ve Osmanllarm b ir tufan gibi akmasna sebep olabilecek en ufak b ir gediin almamas iin surlarn arkasnda cann diine takarak urayordu. stanbulun seksen yandaki imparatoru Manuel lm deinde sanki halknn son gnn grmek iin bu yaa kadar yaa" mt. Muharabe btn gc ile devam ederken son nefesini verdi. Olu Iones Paleologos, babas can ekiirken Aya Romanes kapsnda savayordu. Kadnla ra , ocuklara, yallara rahiplere ve rahibelere varncaya kadar btn halk bu son derece hayat gnde

b ir ordu hline gelmilerdi. ki din, iki millet gibi mcadele ediyordu. Havay dolduran grltler arasnda sk sk Allah ve Kritos nidalar iitiliyordu. Her 229 iki ordu da zafere erimek iin b ir mucizenin peydahlanmasn bekliyordu. Silhlarn gc beklenen mucizeyi veriyordu. Ordularnda topu, lmc ve Rum atei bulunmayan Trkler tek silhlar olan at ve kl ile dvrken, surlardan yuvarlanan kayalar altnda ezilen tahta merdivenlerle yedi asrdan beri desteklenen surlar fethedemezlerdi. Oklarla vurulan her Rum askerinin yerine iki milyonluk ehirden salanan b irka asker geiyordu. ki duvar ayran toz, ate ve demirden meydana gelen uurum den cesetlerle doluydu. stan b u lun kaln surlarnn tek b ir mazgal bile Trklerin saldrs karsnda dmyordu. Gn b a tarken korkun mcadele hl devam ediyor, fakat her iki tara f da zafere eriemiyordu. Dmanlar baarszlklarn gecenin gelmesine balamak ister gibiydi. ki milletin hurafelere olan inanc nihayet savan durmasna sebep oldu. Altn ilemeli meneke rengi b ir elbiseye brnm, yz batan gnn son klar altnda tllenmi olan b ir bkire niden surlarn ortasnda hem Trklere, hem de BizanslIlara gzkt. Dnlmeyen b ir anda lh gzellie sahip b ir kadnn ortaya kvermesi ve hareketleri ile ehri korumaya almas BizanslIlar arasnda teselli yaratrken Trk leri yese drd. Bizansn mucizev bkiresi Panagiamn grnts byk b ir kran uultusu y ara trken, eyh Buharnin saf dervileri arasnda panik yaratt. Milleti kadar hurafelere inanan II. Murat, ordusuna emir vererek b ir ie yaramayan kulelerin yaklmasn ve sun kalenin terkedilmesini istedi. Gs gse savamak frsat bulamayan bu on iki saatlik ura sonunda her iki tara f pek az kayp vermiti. 330 Surlarn dibinde ancak bir ka yz cesede rastlanyordu. ki yz bin Osmanlnn saldrsna baaryla kar koyan Bizansllar kendilerine olan gvenlerini kzanlar iken Tiirkler kendi itimatlarn hi olmazsa bir nesil boyunca kaybetmilerdir. Hayatlarn kurtarmak isteyen Rumlarn yeni bir oyunu II. Murat yeniden Asyaya dnmeye zorlad. Bizans saray evirdii entrikalarla sultann tahtn sarsmaya balamt. Cneydin tynetinde dnme Rumlardan biri olan lyas, Bursa saraynda II. Murat'n iki gen kardeini eitiyordu. Bu ocuklardan by Mustafa Sultan on iki yanda, k ise sekiz yanda bulunuyordu. Paleologosun tevikleri ile lyas bu iki ocuu b ir gece yars kararak, daha nce grld gibi her zaman Osmanolu'na ba kaldrmaya hazr olan Karaman Beinin yanma gtrd. Sultan Murat n, I. Mehmedin gzel bir cariyesinden olduunu, Mustafann ise Srp prensesinin olu olduunu ileri srerek ocuu Sultan olarak tandlar. Mustafaya Trklerden meydana gelen bir ordu vererek Muradm elini abuk tutarak devraldn iddia ettikleri Bursav kurtarmasn istediler. Anadolu da nemsiz kuvvetler brakan Sultan Mur

a tn vokluundan istifade eden Karaman ordusu, Bursa nlerine kadar ilerleyerek ehirden Mustafay hakik- Sultan olarak tanmalarm istedi. Durum karssnda aran ehir halk b 'r yandan eski Sultanlar Mehmedin soyunu temelli reddetmekten ekinerek, dier yandan da II. Muratn intikamna hedef olma331 mak iin, yallar grevlendirerek Mustafa'ya hrmetlerini bildirdiler, ancak yabanc b ir orduya ehrin kaplarn aamayacaklarm anlattlar. yice hiddetlenen, ancak elinden pek bir ey gelemeyen lyas, rencisini ve ordusunu imparatorluun Bat Anadoluda ikinci nemli kenti olan znik'e gtrd; otuz gn sren bir kuatmadan sonra kenti zaptetti. Daha sonra esrarl bir ekilde Bizansa gtrlen dzme sultan, stanbul'da hkmdar olarak karland ve tpk babas ile amcalar gibi Paleologoslar ile bir bar anlamas dzenledi. XVIII ocuk hkmdarn bu yokluundan istifade eden II. Murat sratle Anadoluya geerek masum bir ocuun kann bahane ederek tahtna ortak karan sahtekrlara kar toparlanmaya balad. lyas, rencilerine ihanet etmek karlnda Sultan Murat tarafndan vali yaplmak vaadiyle, Karamanllara olduu gibi II. Murata da ayn kolaylkla satld. Sultan Muratn nnden ekilen Karaman ordusunun, emniyet maksadyla ocuu kendi blgelerine gtrme isteine bin trl dalavere ile engel oldu. Mustafann gizlicc znik'ten ekileceini hain lyastan renen Sultan Murad, kardelerini yakalamas iin Mihalolu'nu vazifelendirdi. Onlara sadk kalan vezir Taceddin kamalarn salamak iin Mihalolu ile ytkeyek b ir ura verdi ve Mihalolunu ehit etti. Ancak bu kahramanca dv esnasnda Mustafay iple balayan lyas, ocuu Muratn ordusunun ncleri 332 arasnda bulunan imrahor Mezid Bee teslim etti. Zavall ocuk btn ordunun nnden gemesi iin ehrin (znik) kaps nnde b ir incir aacna asld. Muratn dier kardei, suunun daha ne olduunu kavrayamayaca b ir yata olmasna ramen, Sultan'n zalimce ileri grl vezirleri tarafndan ayn akibete yolland. Bylece tahtn vrisinin en byk oul olmas kaidesi, nesilden beri karde katli ile imparatorluun tekiltnda eksik bulduu yeri dolduruyordu. XIX Sultan Murat, znikte iki ocuun cenaze merasimine katld ve onlar b ab a lan I. Mehmedin Yeil Camideki trbesinin yanna gmdrtt. Hemen sonra, kardelerinin isyanm destekleyen Kastamonu Bei Isfendiyarm zerine yrd. Savata z olu Kasm Be tarafndan ihanet gren, kendi veziri Yak Be'in eli ile yararlanan Isfendiyar, Karadeniz kysnda kendisine bakent yapt Sinopa kat. Sinopa kadar Osmanl ordusu tarafndan kovalanan Isfendiyar Bei gzellii dillere destan olan ve II. Muratn hyalen k olduu kzm Sultana evde olarak vererek OsmanlIlarn affn kazand. Evdelerinin gzelliine olan hayranl Sultann kalbinde sk sk frtnalar yaratt gibi, sk sk saraynn iini

ve hatt Dou politikasn da etkiliyordu. XX Yeni ayaklanmalar tasarlamak iin kendisine balanm gibi grnen gl ve endieli belerin mevcu333 diyeti, tahtn emniyetini salamak iin sadece zaferlerin yetmediini ortaya koyuyordu. Kendisi iin pek istifadeli olan Kasm ve lyas belerin ihanetlerine benzer entrikalar bizzat kendi divannda tertip ediliyordu. Gerektii zamanda tevecchn kazanm be veziri arasndaki ihtilflar o kadar bymt ki, gnn birinde kendi aleyhine bir nankrlk ile sonulanabilirdi. lk nce genlik ve sava arkada olan Timurta n olunun ihtiraslarn dindirmek istedi: Umur Bee Germiyan sancakbeylii, Oru Bce beylerbeyi rtbesi ve Ali Bee Saruhan sancakbeylii verildi. Bu ekilde mkfatlandrlan ve uzaklatrlan vezir ile imparatorluk otoritesini paylamak isteyen vezirlerin says ikiye dyordu. II. Murat bunlardan birincisi olan brahim Paann sadakatinden emindi. Zira tah ta kmas, I. Mehmedin lmn gizleyen brahim ve Byezid Paalarm sayesinde olmutu. kincisi ise ordu zerinde kurduu hkimiyetle sultana hkmedebileceim sanyordu. brahim Paa tarafndan devaml uyarlan padiah bir divan toplantsnda elini samimiyetle vezirinin gsne koyunca kaftann altnda bir zrh olduunu anlad. Bir isyan karsnda olduunu sezen Sultan hemen avulara dnerek vezirin gzlerinin oyulmasn emretti. Bu ceza karsnda sevdikleri adam kaybeden ordu tek bir itirazda bile bulunmad- Mkfatlandrmasn bilen hkmdara gnlden balanlr; cezalandrmasn bilen liderden endie edilir; ve hkmetmek st-yen bir sultan nnde her ey eilir. Divann birliini salayan bu iki hkmet darbesi ile sadk brahim Paa, Sultan'in hem eli hem de kafas olarak ba vezir oldu. 334 XXI Padiahn Sinop prensesi ile yaplan dnleri Edirneyi enlendirdi. Kocasnn lmnden beri Su!tan n hareminde yetitirilen Halil Paann gen kars, yannda b ir imparatorluk heyeti olduu halde Sinopa giderek Sultan in nianlsn bakente gtrd. Debdebeli b ir ekilde Edirneye girii Semerkand ve stanbul dnleri ile rekabet edecek derecedeydi. Sultan Murat'n gen kzkardei de ayn gn evlendiler; birincisi Sultann kaynbiraderi olan sfendiyar Bein olu, kincisi Anadolu beylerbeyi Karaca elebi ve zncs de vezir-i azam brahim P aan n olu ile hayatlarn birletirdi. Srbistan ve Ulahya prensleri dn elenceleine mttefik devlet bakan sfat ile deil de baml prensler olarak katldlar. Bartan baka b ir ey arzulamayan padiah, onlar zengin hediyeler ile kendi nmna barma ve sayg dilekleriyle Macar kral Sigismunda yollad. Trkmen atlar, ran silhlar, Badad brokarlar, Karaman hallar, Yemen kokularn yakmak iin kullanlan altn ilemeli kupalar ve bar hediyelerini tekil ediyordu. Macar kral kendisine Avrupa meneli armaanlar ile cevap verdi. Flandre kumalar

Frieseland (Hollanda) atlar, Malines (Belika) dantelleri, altn ilemeli eyer kaylar, Utrec.ht kadifesi ve Mara ii altn para keseleri. XXII Komusu veya kendisine baml olan prenslerden, saltanatn ilk devirlerini bulandranlardan sadecc 335 ihtiyar Cneyd kalmt. Yallk, uzun hayatnn her dneminde hkim olan kavgu ve ihanet duygusunu bu adamdan uzaklatramamt. sultan ile birlik olup onlar kaybettikten sonra, mruz kald her balanmaya kar nankrlk etmeye veya ihanetlerinin mkfatndan daima gayri memnun olmaya alkn olduu iin bir drdnc padiah da gzden karmay aklna koymutu. Ulubad ay kenarnda taraftarlaryla Mustafann ordusunu terkedip bozguna sebep olduktan sonra yannda yetmi svari ile b ir zamanlar hkim olduu Tire dolaylarna vard. Uzun zamandr basz kalan eski erilerini bulan Cneyd gittike kalabalklaan ordusu ile Menderes nehrinin sulad Burgaz ovay bir gnde aarak, iki sultann atmalar yznden sahipsiz ve askersiz kalan zmir zerine t. zmir, Foa dahil olmak zere btn Ege sahilleri, Sultan Murat tarafndan tanndn: ve grevlendirildiini ileri sren eski belerine zenginliklerinin kapsn at ve ksa zamanda eski gcn bulmasn salad.. Bylesine kl hretli bir bein komusu olmasndan ziyadesiyle endielenen Avdm: Bei, Cneydin zerine yrd ise dc, ihtiyar be yannda alt bin a tl ile TireEfes arasndaki vadiyi, soluna b ir gl, sana Menderes'in bataklklarn alarak tuttu. Karlkl gelen iki ordu birbirlerini bir mddet gzle ta rttk tan sonra bataklklar yznden dvemeyccekler ni anlaynca savan kaderini her iki bakanlan n n yekevek dvnn sonucuna brakmaya karar verdiler. 336 Seksen yann verdii yk, eski topraklarna sahip olup olmama ihtirasnn hissettirmedii Cneyd, atn mitsizliin verdii hiddetle gen Aydn Beinin zerine srd. Her iki svarinin gc ve ustal balarnn zerinde kol gezen lm iini uzatyordu ki, vurulmaktan korkmayan Cneyd btn gc ile grzn haya kaldrd ve rakibine indirdi. Aydn Bei o anda cansz atnn ayaklar dibine dt. ihtiyarn umulmayan gc karsnda her iki ordu da kendilerine mucizev gelen bu hareketi alkladlar ve rakip ordu Cneydi Aydn Bei olarak tand. Bylece zmir, Efes, Foa, Tire, Manisa vc Aydn sancaklar Cneydin eline dm oluyordu. Bu kadar geni bir arzinin son derece ihtirasl ve hain bir hanedann eline gemi olmas, padiah Asyada glenen b ir imparatorluk kadar endielendiriyordu. XXIII Yokluu srasnda zorbalkla elinden alnan illerin zerine imparatorluk hkimiyetini yeniden kurmak isteyen II. Murat, Edirnede durumunu glendirdikten sonra b ir orduyu Cneydin zerine gnderdi. Kumandanlar arasnda Cneydden en fazla nefret edeni

arand. Vevir i azam brahim Paa kendisine Halil Paay teklif etti. Halil Paa, Gelibolu kalesi nnde birlikleri Mustafann tarafna getikten sonra Cneyd tarafndan zalimce cezalandrlan talihsiz Byezid Paann kzkardei ile evlenmiti. Sultan tarafndan sevilen ve yceltilen bu kz, kocas Halil Paa'da aabeyinin katiline kar amansz duygularn gelimesine sebep olmutu. II. Muratn en seme birliklerinden meydana ge len krk bin atl Halil Paann kumandasnda Manisa vdisinden geerek, zmir ve Aydna alan dar Tire boazlarna girdi. Cneyd ise bu dar boazlarda Osmanl ordusunu bekliyordu. Kardei Hamza ve olu Kurd Beler geceleyin ordudan ayrlarak Tire ehrine yaslanm karanlk ormanl dalardan geerek gn doumunda Trk ordusunun zerine ni bir baskn yaptlar; ancak Halil Paa emniyet maksadyla bir ard kuvveti bu dalan gzlemeye brakmt. Cneydin adamlarn gafil avlayan bu ardlar sayesinde istenen baskn gayesine ulaamad ve Hamza ile Kurd, Halil Paaya tutsak dtler. Malup edilen vc tutsak den kardei ile olunun haberlerini alan Cneyd, Tire boazlarm ve vadilerini, Menderes ovasn Osmanl kuvvetlerine brakarak Sakz adas karsna gelen bir dada eriilmesi mmkn olmayan ve kalntlar hlen mevcut olan bir atoya ekildi. Kardei ile . olunun mukadder lmleri. iin gz ya dken Cneyd kapand atoda hi olmazsa Halil Paa'dan intikam almay tasarlyordu. Ancak bu srada, kendisini cezalandrmak zere padiahn, kafasn kestirdii Bvezid Paa'nn kardei Hamzay zerine yolladn duyunca, arkadalarndan bir ksmn atoda brakarak deniz yolu ile Karamann Akdeniz sahillerine kat. Birka bin atl toparlayan Cneyd, Toros vdileri zerinden Tire zerine indi, klcnn gc ile blgede yine gl duruma geti, hatt OsmanlIlar kendisi ile mzakere yapmaya zorlad. P : 22 337 Hal.l Paa kendisine erefli ve emin bir bar teklif ederek kendi ordughnda kabul etti. Lkin kendiine kar hibir sz vermemi olan Hamza, eline geen frsat deerlendirmek isteyerek, Ciineydin adrna drt celld gndererek aabeyinin katilinin ban kendisine getirmelerini talep etti. Gizlice adra giren celltlar ihtiyarn uyanarak ilerini zorlatrmasndan endie ederek uyurken kafasn kestiler. Hamza, ihanetlerin senbolti haline gelmi olan bu kesik ba Edirneye, kardei ve olunun kesik balarnn yanma yollad. Kendisinden nce len sllesi iin her trl fe_ dakrl yapan ve insanlarn verdii eref szn dmanlarna kar ihanetlerinde oyuncak gibi kullanan bir haini' lyk ekilde hayat son bulmutu. XXIV I. Mehmed'in iki olunu ayaklandran ve sonra onlar teslim ederek Cneyd gibi hayatn ihanetlere balam olan lyas Be de .kstahlnn.cezasn ekti. Padiah'n buyruu ile Tokat zindanlarna kapatlm

olan iki olu Uveys ve Ahmed, birincisi saman ykl araba, dikeri yulaf uval iinde kamay baardlar; lkin ehrin kapsnda yakalanan Uveys idam edildi, Ahmed ise ran a kaabildi. Karaman Bei Mehmed Be, kzkardeinm kocas Teke valisi Osman Bein Padiahn kuvvetleri tarafndan malup edilip ldrlmesini bahane ederek yeli'den ayakland.. Ancak kuatt Antalya kalesinden ??s 339 atlan bir top gllesi ile havatm kaybedince olu brahim Be tarafndan cenazesi Karamana gtrld ve atalarnn yanna gmld. len bein dier iki olu ehrin surlar dibinde tutsak derek Padiah tarafndan Edirneye sevk edildiler. Kendilerini dman olarak deil de mttefik olarak karlayan Sultan Murat, her ikisini de kzkardeleri ile evlendirdi ve by brahim Be'i tek ra r Karaman Beliini idare ile grevlendirdi. XXV Fakat Padiahn Anadoludaki kumandanlar sultanlarnn iyi niyetini ve hogrrln taklit etmiyorlard. Dnme Bizansllar tarafndan ifsat edilen ve menelerindeki sertlii unutamayan kumandanlar Devlete kar isyan eden topluluklara galebe almak iin zulm ve hilekrlktan kanmyorlard. Osmanl hkimiyetine gemi olan Aa Ermenistan, siyas cinayetler karsnda hayrete dmt. II. Murat adna o eyaleti idare eden Yurke Paa, Tokat ile Kars arasnda kalan topraklar yamalayan drt Trkmen kardele silh kullanarak ba edemeyince, ez kardeini kendilerine gnderdi ve onlar o blgede be olarak tanmak zere b ir bar anlamas yapmak istediini belirtti. Trkmen kardeler Yurke Paanm hediyeleri ve z kardeinin rehine olarak ellerinde olmasndan bu szlere gvendiler. Buluma yerine be yz atl ile' gelen Trkmen belcri orada Paanm bir mesajn buldular: Paa has340 la olduu iin gelemediini, onlar Amasyada kabul edeceini yazyordu. Hi b ir eyden kukulanmadan Paann olunu takip ettiler. Yurke Paa onlar kutsal konuklan olarak karlad, saraynda arlad, beraberce oturduklar yemekte beleri gler yz, arap ve elencelerle sarho etti. Halbuki Trkmenleri korkun bir gece bekliyordu. Sken afak sarholuk ve uykunun verdii arl datamadan, Yurke Paa tarafndan grevlendirilen celltlar be yz dvetlinin zerine atldlar, silhlarn alarak hepsini baladlar ve surlarn altnda bulunan eski bir mahzene tktlar. Mahzenin her taraf duvarla rldkten sonra ak -kalan tek delik nnde al rp yakld, kan duman btn Tkmenleri bodu. Amasyann altnda be yz eri ar ar can ekiirken hemen atma atlayan Yurke Paa, savunmasz kalan airetlerin zerine yrd oluk ocuk demeden hepsini imha etti. Makyavelin anlatt Borjiyalar devri talyas sa_ valar bile, Yurke Paann Trklerin Ermenistan prensliklerini ve derebeylerini itaat altna almak iin yaptklar hile, ihanet ve zalimliklerin yannda snk

kalr. XXVI Karaman beleri kadar gl olan Germiyan Bei, Osmanllar ile bamszlk mcadelesi vermek iin yapt savalarn kendisinden sonra geleceklere ypratc harpler ve harabelerden baka b ir ey brakmayacan anlaynca, btn aile efrad ile birlikte Edirne341 yo gitti ve topraklarn Osmanh Devletine brakt. II. Murat n kumandanlar sayesinde Akdeniz kplar sknet kazanrken Tuna boylar kaynamaya balam ve silhl mdahaleyi gerektirecek gelimeler olmutu. Srp kral tarafndan Osmanllara terk edilen b ir kasabaya kar Macarlarn yapt saldr Padiah ile Macar kral Sigismundun atmalarna sebep oldu. Tunay aan Macarlar Trkler tarafndan dulduruldu. Bozgun esnasnda sipahilerin eline dme tehlikesi geiren kral Sigismund, silh arkada Garbowlu Zavissa tarafndan kurtarld. Kraln elbiselerini ve iaretlerini giyen Zavissa, atn Trklerin zerine srd ve kendisini fed ederek kral kurtard. XXVII Tuna zerinde kazanlan bu zaferden sonra geici olarak salanm gibi grnen bar srasnda II. Murat, Rumeli ordusunun bana geerek Selnik nlerine geldi ve. Anadolu Belerbeyi olan Hamza Paaya haber yollayarak Anadolu ordusunu Selnik zerine sevk etmesini buyurdu. Trk Sultanmn Bizans topraklarna ve ehirlerine dokunmayaca hakkndaki anlamalar; ileri sren Bizans saray, Selnik ehrine kar dzenlenen sefere itiraz etmek istedi. O zamanlar imparator olan onnes Paleologosun elilerine II. Murat lyk olduklar cevab verdi: Mademki onnes Paleologos, Selniki Trklerin dman olan Venediklilere balamtr, ehir bir Bizans topra olmaktan kmtr. Ayrca 342 Osmanllar, Bizans ile yaptklar anlamalara ancak BizanslIlar sayg gsterirler ise uyacaklardr. Hamza Paay beklemek iin Selanik yolu zerinde Serezde konaklayan II- Murat genliinin tek gnah olarak, hareminin elencelerinde kendini bir an unuttu. Hamza Paa, Selniki o kadar muhteem bir ordu ile istil etti ki, Venediklileri ve Rumlar ancak ehrin kaln duvarlar koruyabildi. Padiahn sonradan yetimesi askerleri iin yeni bir heyecan kayna oldu. Hcum iin 28 ubat tarihi seildi (1430). Sultan Murat nceden erilerine tam bir yama vaadetti. Selnik halk Osmanl askerlerine sunulan kendi zenginlikleri, aileleri, hrriyetleri iin duyduu endieden rperdi. Silh ba yapacaklarna kiliselere koutular, aziz. Demetrius'dan kald iddia edilen paralardan medet umuyorlard. Tek balarna kentin muazzam surlarm savunmak iin yeter sayda olmayan Venedikliler, kuleden kuleye, mazgaldan mazgala koarak birka yerde birden grnmek istiyorlard. Ancak balarnnn zerinde meydana gelen oklardan bulut, OsmanlIlarn kale hendeklerine inmelerine ve surlara merdiven dayamalarna yardmc oldu. Yenierilerin banda atnn stnde d istihkmlar dolaan II.

Murat hareketleri ve haykrlar ile hcumu idare ediyordu. Mazgallarn stnden aaya atlan kayalar merdivene trmanm olan Trkleri bouna eziyordu; arkadalarnn cesetlerine basan baka eriler merdivenlere trmanyor, elleriyle surlara demir kanca gibi yapyorlard. Venedikliler kestike bir o kadar Trk eli talara kenetleniyordu. Nihayet Trklerden biri, yirmi kadar ceset arasnda tek bana b ir Venediklinin savunduu kuleye ayak bast, onunla yap t g343 s gse uran sonunda Venediklinin ban kese* rek aada dehetinden donup kalm olan Rumlarn zerine frlatt. Bu manzaray gren Rumlar, btn kalenin Trkler tarafndan igal edildiini sanarak ehrin ilerine daldlar ve bozguna uradklarn yaydlar. Venedikliler Selniki korkak sahiplerine brakarak sahile ekildiler, yaklamaya alan ahaliyi uzaklatrdlar, kendi kayklarna binerek sava gemilerine ktlar ve kenti kaderi ile babaa braktlar. Rum tarihi Anagnostann anlattna gre, Trklerin ehre girmesi ile yama ve insan av balam, aziz tasvirleri ve vcut kalntlar gibi samalklar mslman Trkler tarafndan yaklp imha edilmiti. Yirmi bin Selnikli ehirden karak hrriyetlerini, ereflerini ve balanmalarn dilenmek zere II. Murat'n kararghna doru alaarak ilerlediler. Zalim olmaktan uzak olan II. Murat, intikam almak iin askerlerine verdii sze piman oldu. Buyruk vererek tutsak denlerin ldrlmemelenni, sivil halkn h rriy d lerin in iade edilmesini, hatt Venediklilerin ellerinden ald mlklerin halka geri verilmesini istedi; ehrin azalan nfusunu karlamak iin kendisine direnmeden teslim olan Rum ehirlerinin ha'kn Selnik'e getirtti. Yalnz kentteki btn rnbed' leri kendi dini i'n ayrd. Selnikte bulunan antik devirlerden kalma mermer stunlar sklerek Edirnede ina edilen kprii ve hamamlara gnderildi.. Aya Vasil tekiltna mensup Rum manastrlar, yolcu han yapld. OsmanlIlarn ibdetleri iin camiye evrilmesi gerekli olan birka kiliseden baka btn kiliseler hristiyanlarn elinde kald. Hristiyanlardan hibiri hayatlar karlnda dinlerini deitirmeye zorlanmad. slmiyet, elinde silh Asya ve Avrupada hkm sryor, lkin fethedilen milletlerin din inanlarna dokunmuyordu. Kuran ve Trk siyaseti gayreti destekliyor fakat zulme msaade etmiyordu. XXVIII MakedonyalI skenderin Tessalonika adndaki kzkardeinden ismini alan, Makedonyann liman, Teselya ve Yunanistann kilidi, stanbul ile zmir'in rakibi Selnik uzun b ir mddet iin sahip deitirmi oluyordu. skenderden sonra gelen Romallar, Akdenizin sonuncu krfezinde, Bizans ile Atina, Dou ile Bat arasnda hem kara ordular iin, hem de Akdeniz hkimiyeti iin dm tekil eden bir limann ihtiyacn hissetmilerdi. Htralarn, bideler ile ebedletirmek isteyen Roma imparatorlar, Selniki Atik (*) mimarsinin mmtaz rnekleri ile sslemilerdi. Hristiyan

dinine giren Kostantin bu Antik eserleri harap etmi ancak btnyle ykmamt. Selnik halknn bir sirk arabacsna duyduu hayranlktan barbarca b ir duyguyla intikam almak isteyen imparator Teodosyus, btn ehir halkm elence vaadiyle mehur ak tiyatroda toplam, sonra verdi344 ( :>i Eski Atina medeniyeti. (J 345 i emirle ya ve cinsiyet fark gzetmeksizin on iki bin msumu kltan geirtmiti. Bir ara istilya gelen Normanlar ehri yamalam, rza gemi, kana ve atee boarak gitmilerdi. En sonunda kenti ekien Venedikliler ile II. Murat, Selniki alt st etmilerdi. Mevkiinin salad g, uygunluk ve elenceler ksa zamanda, her biri kendi dinini, geleneklerini, ticaretini, tarmn tatbik eden ve Padiahlarn msamahal idaresinde mesut olan Rum, Yahudi, Epirli ve Trklerden meydana gelen yz elli bin kiiyi kendisine ekmiti. ki uzants ile hereyini borlu olduu denize doru uzanm gibi duran, srtn Teselyann lo dalarna yaslam, mezarlarnda yatan bunca neslin evltlar iin alar gibi dikilen selvi aalar ve zaman zaman Yunanllarn, Romallarn. Araplarn, Normanlarn, BizanslIlarn, Makedonlarn ve Trklerin fethetmek veya savunmak maksadyla zerinde can verdikleri yedi kulleli surlar ile Selnik, Akdenizin bu en gzel krfezinde gnmzde de yaamaktadr. II. Muratn fethinden sonra Selnik, Bursa ve Edirne ile rekabet ederken, Yunanistann, Peloponesin ve Adriyatik sahillerinin Trkler tarafndan fethedilmesinden nceki ilk byk dinlenme merkezi olmutur. XXIX Bizans imparatoru Manuel'in yedi olu arasnda pay ederek ve daha sonra Ragusyallarn, Venediklilerin ve Cenevizlilerin byk derebeylikler hline getirdii h u eyletler Selnik fatihlerinin ordular kars346 snda tutunamazd- Eriboz ve Girit gibi byk adalar Venediklilere, sevimli Midilli ve Sakz adalar Cenevizliler, Atina, Teb, Epir ve Etolya blgeleri de SicilyalI bir maceraperestin oluna ayaklanmlar, elde silh atalarndan kalan topraklan istilclara kar savunmaya alyorlard. Bu arada doan meselelerin halli iin sk sk Trklerin hakemliine bavuruluyordu. E p irin verimli ve dalk bir blgesinde ayn adl gln kenarnda kurulmu olan onnina kenti durmadan el deitirilmekten ve mcadeleden bkm, kendini dermansz hissederek hibir zorlama olmakszn II. Muratn hkimiyetine girmeyi talep etmiti. Bu varlkl kenl ile yapt unlamaya dayanan Sultan Murat, kentli adna ehri idare etmesi ve kskan komularnn bir Tiirk mlkne daha saygl olmalarn salamas iin Edirnenin ileri gelen Osmanl ailelerinden birinin olunu grevlendirdi. Epirli hristiyan kzlarn gzellii II. Muratn gen subaylarnn gnln eldi. onninal ailelerden kzlar evde olarak isteyince, mslman olduklarndan dolay talepleri geri evrildi. Bunun zerine b ir Pazar gn ehrin katedrali nnde pusuya yatan subaylar, zor kullanarak on sekiz gen kz annelerinin elinden aldlar. Bu kz karma

olayndan sonra bir kan dvas grlmedi, aileler kzlarn vermeye mecbur oldular. Bu evlenmeler sonucunda Arnavudlukun gneyinde iki rkn karmasndan meydana gelen yar Trk, yar hristiyan aileler oalmtr. XXX 1430 ylnn ilk aylarnda meydana gelen yer sarsnts ve veba salgn Sultan Muratn Yunanistan 347 fethini geciktirdi. Salgn hastalk Edirne saraynda kalan II. Muratn olunu ve dirayetli veziri brahim andarl'y beraberinde gtrd. mparatorlua nesilden beri erefli hizmetleri bulunan andarl ailesinin bir ferdi olan brahim andai lmeden nce kendi istei ile vezirlikten ekilmi, yerine byk iler iin yetitirdii olu Halil Paay teklif etmiti. Sultan, bir baba gibi vezirinin arkasndan alad. Baml olmadan tefekkre dalma zevkine erimi olan II. Murat, mecburiyetlerin kendisini bu zevkten uzaklatracan bildii iin btn divan ilerini yeni vezir andarl Halil Paaya terk etti. XXXI Ancak, Avrupada Tuna boylarnn, Asyada Karaman n karmas gen Sultan ile vezirini uzun zaman bar iinde brakmad. Erdel (Transilvanya) despotu Brankovi nce Osmanl snrlarna tecavz ederken, kendi bann Almanlar ve Venedikliler ile derde girmesi zerine Padiahdan bar ve yardm istedi. Henz ocuk yata olan kz Mara'y Sultana gnderdi; Padiah'm nianls olarak, ergenlik ama kadar sarayda eitilen kz II. Muratn evdei oldu. Gzellii ilerde imparatorluun bana bel olacak olan Marann evlenme ama gelmesini Sultan Murat sabrszlkla beklemitir. Biz Avrupallar iin sama gibi grnen ancak hayvanclk ve binicilik ile yaayan toplularlar iin ok nemli bir olay, Kaamanda sava kmasna sebep olmutur. O yrede yaayan Trkmen kabilelerden biri ok tannm olan bir at hileyle rakip kabileden 348 almt. At karan Konyal brahim Be, daha nce grdmz gibi Sultann kzn evde olarak verdii bedi. brahim Be at sahibine iade etme isteklerine kar inatla direnince, Sultan, Avrupa'dan Asyaya geerek adaleti yerine getirmek zere Karamann zerine yrd. Konyada malp olan brahim evdeini Sultana gndererek at iade ettiini ve padiahn affn istediini bildirdi. Kadnlarn gz yalarna asla dayanamayan II. Murat, b ir at karlnda Karaman Beliini ortadan kaldrmad. Bu ksa sava esnasnda Tuna zerinde OsmanlIlara saldran Macar kralna kar Sultan Murat, Evrenos bein olu Aliyi grevlendirdi. Demir Kap geit" lerini aan Evrenosolu Ali Be, elli bin Trk akncs ile btn Erdeli sel gibi istil etti. II. Murat n sebep olmad bu aknn sonunda altm bin esir ve saysz hayvan srs ele geirildi. Bu tutsaklar arasnda bulunupta Sultanlarn saray ve adrlarnda yirmi yllk b ir esaret hayat yaayan b ir Alman renci, lkesine dndnde Osmanl saraynn geleneklerini

ve olaylarn anlatan b ir kitap yazacaktr. XXXII Sultann kaynbabas, gen Mrann z babas olan Brankovi, Macaristan seferi esnasnda Trklere kar silh kulland iin Evrenosolu Ali Be tarafndan Semendirede sktrlr ve ele geirilir; gzleri oyularak, hayatnn sonuna kadar ihanetinin cezas olarak Tokat zindanlarnda srnr. Daha sonra Timurtam iki olu Macaristana b ir akn daha dzen349 lerler; bu sefer elde edilen ganimet Nibolu pazarlarn doldurmutur. Elde edilen kazanlardan kibirlenmeyen padiah, hereye ramen Tuna'nn kar yakas ile bar yapmak iin zemin aryordu. Macarlara kh mttefik, kh dman olan PolonyalIlar, Almanyaya yaklamalar dolaysyla basklar gittike artan Macarlara kar, Sultan'a emn b ir denge kuvveti olarak gzkt. Polonyo kral Ladislas'a zengin hediyeler ile bir eli heyeti gnderildi. Tarihin bilinmeyen alarnda Bat Asyadan Dou Avrupaya g etmi olan Polonyallar, Ruslar, Srplar, Erdelliler ve Hrvatlar ile ortak bir isim olan Slv adn almlard. Sonsuz bir hrriyet olan ve sakin bir hayat sevmeyen bu millet, bamszln elinden alan zalimlere gerektiinde kahramanlk rnekleri vererek kar: koymu, mizalarnn bir ifade.si olarak, cumhuriyetten slle monarisine, oradan seimli kralla kadar birbirine zt idare tarzlarn sinesinde barndrabilmitir. Tarih bu millete bazen acm, b a zen de hayranlk duymutur. u anda iutsak bile olsalar, milletlere bunca siyas ahlkszlk iinde sayg duyduran tek eye yani, cesarete sahiptirler. te Sultan II. Muratn Macar ilerleyiini durdurmak iin anlama teklif ettii Devlet byle b ir milletin devleti idi. XXXIII PolonyalIlarn gel-neksel davranlar olan i atmalar srasnda or yanda iken tahta oturan La350 dislas, Macarlara kar duyduu nefretten dolay OsmanlIlarla b ir anlama yapabilirdi. Ancak bu srada, kral Sigismund ile bakentin yaknlarndaki b ir ormanda yayan sevgilisinin gayr meru ocuklar olan Macar kahraman Hunyad Korvinus milletinin banda en fazla mehur olduu dnemleri yayordu. Hunlardan gelen kahraman bir rk olan Macarlar da sahip olduklar faziletler bakmndan PolonyalIlardan aa kalmazlar; aklselim cesaret, vatanseverlik hrriyet duygusu ile birlemitir. Feragat edebildikleri gibi fedakrlk da yapabilen Macarlar Hunyadn mkul nasihatlerini dinlediler. O zamanlar Erdel Voyvodas olan Hunyad, seime dayanan taht zerinde hak iddia edebilirdi. ahsna duyulan takdir ve hreti kendisini tahta geirmeye yeterdi. Ykselme hrs yerine lkesinin kurtarcs olmay uygun buldu. Taht ele geirmek zere ileri srecei iddialarn OsmanlI ilerleyiine kar Tuna boyu hristiyan devletlerin savunucu birliini tehlikeye dreceini anlamt. Zaten Polonya ile Bohemya talarnn sahibi olan Ladislasa Macar tacnn da verilmesini ve PolonyalIlar ile b ir krallk altnda birleilmesini tavsiye etti. Bu

ekilde huzura ve gvene kavuturulan Macar milletinden kendisine nceden manev otoritesini ve asker dehasn salayan klcn saklad. II. Muratn szleri ve hediyeleri bylesine mahir ve ileri grl b ir siyaset karsnda baarl olamad. Hunyad ocukluundan beri eski Hal seferlerinin kahraman Godefroi de Bouillona benzemek istiyor, Amuderya, Dicle ve F ra t atklar gibi Tuna ile Sav nehirlerini de amak zere olan Trklere kar 351 Germanya Hallarn karmak istiyordu. Irk, din, vatan, zafer, valyelik ve ihtiras ona gre, kudrete sahip olmak iin deil an ve hret iindi; Macaristanda b ir hkmdar sllesi yaratmak deil de, hristiyanlm kurtarcs olmak istemesi Hunvad II. Mur a tn en tehlikeli dman yapyordu. Gen, yakkl, cesaretli, gzel sz sylemesini bilen, Almanya imparatorunun gayri meru olu, Erdel voyvodas, muhtemelen babasnn yardmlar ve kendi liyakati sayesinde ykselmesini bilmi, btn hayat Trkler ile savamakla gemi, onlar Asyaya srmeye yemin etmiti. Selnik'in dmesi, Yunanistann igali, Ep ire szmalar ve Timurtan iki olunun Macaristan a rka arkaya tahrip etmesi, Osmanllara kar Moskovadan Viyanaya ve Viyanadan Venedike btn komu hristiyan talarnn hem savunmas hem saldrma gayeleri gden bir demet iinde toplanmasn salyordu Papalk, Avrupann btn saraylarna yollad k u tsal eliler ile prenslerin ve milletlerin gayre!ini tevik ediyordu. Bu sefer asker ve siyas maksatlar gden yeni bir Hal seferi, Sultan Murata kar tezgha kondu. Din onun ruhu, vatanseverlik sebebiydi: Hunyad ise hem karargh, hem c>e kahramann temsil ediyordu. XXXIV Hunyadn fedakrl sayesinde Macar tahtna da sahip olan Polonya kralnn kaamak cevab Sultan II. Muratn bar hakkmdaki havailerine son verdi. Evrenosolu Ali Bee emir vererek, Brankovii ma352 lbiyetinde ve esaretinden nce Macarlarn muhafazasna brakt Belgrad kalesini kuatmasn istedi. O zamandan beri Trkler ile AvrupalIlar arasnda ekime konusu olan Belgrad, hem Srbistann, hem Macaristan n ve hem de Trkiyenin en nemli kilit noktas oluyordu. Balkan dalarnn geitleri nnde kurulmu olan bu ehrin yannda gayet sk ormanlar yer alyordu, surlarnn dibinde birleen Sava ve Tuna nehirleri etrafnda tarm b ir daire evirerek b ir nehir kolundan ziyade deniz parasna benziyordu. zera e kurulduu yayla tabiatn b ir cilvesi olarak gittike alaljor, saldrganlarn hem gayretlerini, hem de cesaretlerini kryordu. Kara tarafndan nadiren insan eli demi karanlk ormanlarla kapl derin boazlar, tepeler ehrin etrafn ele geirilmez kk kaleler gibi sarmt. Bir kuatma esnasnda ehrin ihtiyac olan yiyecek, silh ve askerler serbeste Sava ve Tuna nehirleri tarafndan tanyordu. Evrenosolunun Padiah iin fethetmesi gereken Belgrad ite byle bir kentti. Alt ay sr.en kuatma kalenin gcn ve Hunyadn dehsn alt edemedi.

Macar topusunun atei altnda b ir hayli fire veren Osmanl ordusu nihayet Sava kylarn ve Srbistann boazlarn ehitlerine mezar ederek ekilmeye balad. XXXV Belgrad baarszl zerine intikam duygular kamlanan Trk ordusu, kendisini Tuna kylarnda malp eden Erdel kahramann bizzat kendi topraklarnda ve ak arazide yenmek iin harekete geti. Anadoluda Temr e kar savam olan, Sivas Trkmenleri bakan Mezid Be, II. Murattan Erdele sefer yapacak ordunun kumandanl grevini ald. Altm yllk sava hayatnn zerinde iz brakmad yal kumandan istil ettii topraklarda ehirleri yakt, kar koyan lidelerin kafasn vurdurdu, peinden binlerce esir ve ganimetle Trk topraklarna dnd. Erd e lin bakenti Hermanstadt (*) kuatan Osmanl ordusuna kar Hunyad, PolonyalIlar, Macarlar, Bohemyallar, Almanlardan meydana gelmi b ir mttefik ordusu ile kar kt. Mttefik ordusunun dmn Hunyadn tek bana tekil ettiini anlayan ihtiyar Trk savas, Hunyacln ruhunun Macaristann ru hu olduunu bildiinden, bu liderin lmesinin ordusunun da lmesi demek olacana kanaat egetirdi. Mttefik ordusunu yenilgiye uratmaktansa Hunyad o rtadan kaldrmak daha uygun olacakt. Atlarnn eviklii ve cesaretleri ile tannm yz sipahi Mezid Be tarafndan Hunyad sarp ldrmekle grevlendi" rildi. Kurulan gnll birlii nne geleni devirdi, Macar hatlarn yararak, kk b ir tepenin stnde mevcudiyeti ve dehs ile muharabevi ynetmekte olan Hunvada doru yaklamaya balad. Casuslar sayesinde sipahilerin niyetini renmi olan Hunyad, subaylar kendilerini fed pahasna olsa koruyacaklarna dair yemin ettiler. En yrekli kumandanlarndan biri olan Kemenyli Simori, Macar kahramannn zr353 (*) imdiki Sibin ehri. P : 23 354 hm, miferini, sorguunu ve kara koumlu kzl atn alarak kendisini Hunyadn yerine koydu. Bu hliyle Trk atllarnn nne yaln kl dald, hileden haberi olmayan Trkler kendi aya ile gelen kurbanlarn bin Macar ile beraber imha ettiler. XXXVI Kemenyli Simonun kyafetine brnm olan Hunyad, Osmanl ordusuna kardan hcum ederken Hermanstadt mdafileri de gizli bir geitten dar karak Osmanl ordusunu arkadan vurmaya baladlar. ki ate arasnda kalan Trk ordusu yirmi bin ehit verdi. lkesine lm saan ihtiyav Trkmenden bizzat intikam almak isteyen Hunyad bu frsat karmak istemiyordu. Mezid Be ve olu Hunyadn silhlar ile ehit oldular. Hunyad ise dmanlarnn kanlarna bulanm bir hlde Hermanstadt'a girdi. Geceleyin, kurtarclar Hunyadn erefine byk bir ziyafet tertipleyen Macarlar byk bir vahet gstererek silhsz Trk esirlerini salona getiriyorlar ve kana susam olan Hunyadm gz nnde katlediyorlard. Ertesi gn- savunduu dvann kutsall ve an ile

hi badamayan bir barbarlkta bulundu: Mezid Be ve olunun adrlarnn ganimetini alt at tarafndan ekilen bir arabaya koyduktan sonra zerine Trklerin cesetlerini yarak b ir piramit yapt ve en stne ihtiyar Paanm kesik ban oturtarak mttefiki Srp despotuna armaan yollad. htiyar bir Trk erisinin hayat balanarak bu iren hediyeyi Srplara takdim etmesi iin arabann 355 iine kondu. Bu intikam arabas btn F.del'i katederek, korkudan sinmi olan halka Trklerin yenilgisini ve Macar kahramannn kanl cn anlatt. XXXVII Mezid Bei intikamn almak zere II. Murat taralndan sefere yollanan ehabeddin Be, iki zafer ve Almanyann en gl askerleri ile kudreti bir kat daha artm olan Hunyada Vasag ovasnda rastlad. Yaplan muharebede Trkler on bin ehit, sekiz bin tutsak braktlar; bu arada Timurtan cn kahraman torunlarndan Osman Be ile btn kumandanlar ehit oldular, ehabeddin Be de tutsak derek, zincire vuruldu ve Hunvad tarafndan Budaya kral Ladislasa gnderildi. Hunvad, Osmanhlarm nefes almasna frsat brakmadan, giderek oalan ordusu ile Morava nehrinin boazlarna hkim bir yerde bulunan Ni kentine kadar dayand. Orada imparatorluun btn Avrupa ve Asya eyaletlerinden toplanm askerlerden ve belerden meydana gelmi drdnc bir Osmanl ordusu savea Hnyadn ordusunu geiyordu. Ancak, Hunvadm hreti ve bir orduya bedel olacak kadar manev tesiri vard. brahim andarlnn ikinci olu ve \vzir-i azam HaUl Paann kardei b orduyu idare etmekle grevlendirilmiti. Ni kentine srtm vererk. sa tarafta Moravann almaz yatana ve solda hristiyan atllarnn geemeyecei kadar sarp kayalklarla kapl bir boazda Hunyad karlayan II. Mral. hu dar boazda yakm d tercih ediyordu. Sultan'n bu hcumunu karlamak iin arka arkaya gnderdii kol" ordu, Macar zrhl birliklerinin ve topusunun atei karsnda tkendi. Bu arada Hunyad ordusunu tek bir birlik hline sokarak merkezden Osmanh ordusunu yarmaya alt ve baard. Geri ekilen Trklerin nnde ilerleyen Macarlar genileyen ovann sol ta ra fna Trk ordusunun yarsn Morava ile kendi piyadeleri ve dier yarsn da dalar ile zrhl atllar arasnda sktrdlar; bylece Trklere teslim olmak veya lmek klarndan biri kalyordu. Merkezde yalnz kalan Sultan Murat durmadan arparak Sofya zerine ekildi. Sultan takibeden Hunyad, Sofya ehrini eline geirdi ve Edirnenin muhafasaz iin son kale olan Filibe zerine doru ilerlemeye balad. XXXVIII Ancak yaklaan k Balkan dalarn kaplamaya balam olduundan Macar ilerlemesi durdu. Roma imparatoru Tranjann barb ar istilsna kar b ir kap niyetiyle yaptrd Tranjan Kaps ile Suluderbend geidine ekilen II. Murat, Balkan dalarnn bu iki boaznda Hunyad bekliyordu. Geidi amaya kalkan

Macar svarisini gren padiah, emir vererek sadece yzeyi buz tutmu olan gllerdeki suyu serbest brakacak bendlerin yklmasn temin etti. Dalardan ince ince szlen sular Macar atlsnn geecei patikalar kaplad; geceleyin gelen souk, sular dondurunca atlarn gemesi nemli derecede aksam oluyordu. Hunyad ve ordusu geri ekilmek zorunda kaldlar. Tranjan Kaps'nn, dalarn zerinden yuj? 56 357 varlanan kayalarla tkatlm olmas Hunyad ve ordusunun baka geit aramasna sebep oldu. Geilmesi daha zor olan Isldi boazn tabiatn glklerine kar amay baaran Hunyadm nnde ltif Filibe ovas ve verimli Edirne havzas alyordu. XXXIX s te r aksi tesadflerden daha kt b ir ekilde tesand bozan ikiliklerin bagstermesi; ister, savat Asya topraklarndan acele olarak arlan II. Muratn Macarlar korkutmu olmas veya Macar konseyinde adamlar sayesinde hkim durumda olan Hunyadm, gen kral Ladislas ve evresi tarafndan ekilememesi, Macar kahramannn Trkleri kendi bakentlerinde imha hlyalar birden son buldu- Ordusunu k iin Sofya ve Nite brakan Hunyad sratle Tuna kylarna dnd ve kral Ladislas ile bulutu. Kral ve kumandam bakente muzaffer b ir ekilde girdiler. Her ikisi de ilkbaharda muazzam b ir taarruz tasarlyorlard. XL Bunca savan yorgunluu ve vezir i azam Halil Paann akll nasihatleri II. Murat ordusunu glendirmek iin uzun bir bar dnemine itiyordu- Yokluu srasnda kumandanlarnn talihsizliini kendisi iin aalatc b ir olay saymyor, olaylarn sebebiniaksi tesadflere aryordu. Kendisi, ahsen her grnd yerde muzafer olmutu. Asya'nn bara kavuturulma, Sclnik ve E p irin fethi Douda kazand gc arttryordu. Batda Tuna boylarnda, OsmanlIlarn Avrupa gvenliini salamak iin yaplmas mmkn olan her fedakrl yapmaya hazrd. Hkimiyeti altnda yaayan tebaasnn saadeti kendisi in en byk zaferdi. Kald ki, karakteri itibariyle elence ve ak sever, bara kar doutan bir temayl hissederdi. Hunyadn eline tutsak den Osmanllar ile mzakere yaplmas hlinde rehine olarak Hcrmanstadt zindanlarnda tutulan Mahmud elebi ile evlendirdii kz kardei, sevdii kocasnn yokluuna dayanamyor ve sk sk aabeyini kkrtarak kocasn kurtarmasn istiyordu. II. Murat ise sevgiye ve ailesine kar hibir eyi esirgememiti. Yeniden eliler grevlendi' rerek, Hunyad ile Macar kralnn kudretini salayan hristiyan prensleri ile anlama zemininin teminini talep etti. Ulahya (Romanya) prensi Drakula eski topraklarm; Srp despotuna krall ile Tokat zindanlarnda yatan iki olunu ve kr amcalarn; Ladislas ile Macar konseyine snrlarnn bozulmayaca garantisini teklif etti. Hunyad tarafndan devaml olarak savan getirecei faydalar hakknda telkin gren Ladislas tereddt ederken, II. Murat tarafndan kandrlan mttefik

prensler ilkbaharda ordu vermekten vazgetiler ve Mr.carlar tek balarna braktlar. Mttefiklerin bu ekimserlii Ladislas ile Diveti bar yapmaya zorlad. Meclisler, kahramanlar gibi sebat ve ihtiras gs tcrcn'.ezler. Hunyad lkesinin isteine boyun emek zorunda kald. Macarlar ile Trkler arasnda 12 Temmuz 1444 tarihinde Segedin alamav im/aland. Her 359 iki hkmdar, biri ncil, dieri K u ran zerine yemin ederek anlamay imzaladlar, bylece her iki tara f kendi TanrIarn ahit olarak gsteriyordu. Kral Ladislasa II. Murat tarafndan denen altm bin dka altnlk bir fidye ile Mahmud elebi evdeine ve vatanna kavutu. Artk Dou derin bir nefes alabilirdi ve Murat Han arzulad hayata dnebilirdi. XLI ok sevdii olu Aleddinin gen yata hayata ved etmesi II. Murat' fevkalde mtessir etti. Sinop prensesinden olan bu ilk olunu kaybeden padiah, saadetin uzun srmedii iin bahtiyarln srekli olmayacan anlayan insanlarn ru h hleti iinde kendisini melnkoliye verdi. tarihten sonra veliaht -ehzade olan ikinci olu henz ocuk yata idi. Bu ehzade, hkmdarl srasnda en belirgin zellii olacak o toriter mizacna henz o sralarda sahip deildi. Babasnn ve hocalarnn szlerinden asla dar kmazd. Sultan Murat kendisinin uzun mddet yaamayacan sandndan, henz silh kullanmasn ve hkmetmesini lykyla kavramam olan olunun erken tah ta oturmas karsnda gerek bar, gerekse sava zamanlarndaki zorluklarla ba edemeyeceine inanyordu. Henz nnde zaman varken ehzadeyi bizzat kendisi yetitirmeyi ve eer hatal davrrn rs a bunlar dzeltmeyi dnyordu. Kendisi tarafndan yetitirilmi mahir ve sadk vezirlerin himayesinde b ir ocua imparatorluu emanet etmek, bakentten uzaklamak, ezel zevkler ile k a y 360 namak, uzaktan imparatorluun idare edilmesine nezaret etmek, ocuk padiah arrsa ona nasihat vermek. tehlikeye derse yardm etmek ve kendisine usan veren hkmet ykn daha gen iken bakasna devrederek hayatta iki defa yaamak istiyordu. Olu iin ileri grllk, imparatorluk iin endie ve kendisi iin zevkli b ir felsefe olan bu gr II. Murat benimsemiti. Tarihte buna benzer rnekler oaltlabilir. Mesel arlken Ispanyada, Tiber Romada, ayn II. Murat gibi davranmlard, insanlar hkmetmee ne kadar layk olurlar ise, hkmettikleri milletin dardan farkedemeyecei durumlarda, iinde bulunduklar hilii grerek daima feragat etmeye almlardr. XLII II. Murat bu mert karar verirken, kalbinde ve s'yasetinde hkim olmaya alan birbirine rakip ve ihtirasl c prensese dncesini kabul ettirmekte ok zorluk' ekti. ada Osmanl, Bizans ve Alman tarihilerine inanmak gerekirse, herbiri tek bana padiahn kalbini fethedecek zelliklere sahip olan Sinop prensesi, Srbistan prensesi Helen ve Erdel voyvodasnn kz prenses Mara, kskanlklar, entrikalar ve

karlkl kinleri ile sadece saray deil vezirlikleri, orduyu ve Sultan Muratn siyasetini etkilemeye alyorlard. Avrupada gerek tarihilerin hyal gcnden, gerekse yanl bilgiler edinen gezginlerin anlatklar hikyelerden Edirne, Bursa veya stanbul haremlerine giren mslman veya" hristiyan prenseslerinin kaderi 361 hakknda ok sama hkmlere varlr. Saraylarda ok karl evlilikten ileri gelen b ir sr odaln hkmdarn zevklerine hizmet ettii, b ir zevcenin b ir mddet itibar grd, sonra padiah bknca b ir kenara atld sanlr. Halbuki ne din, ne kanunlar, ne gelenekler ve ne de tarih Sultanlarn ehzadelerin veya devlet byklerinin mslman veya hristiyan kzlarla yapt evlilikleri bu derece alaltmamtr. I. Murat ve Yldrm Byezid devirlerinde grdmz gibi Sultanlar, Bizans imparatorlarnn kzlarn, kzkardelerini, yeenlerini veya Srbistan'n hristiyan prenseslerini evde olarak kabul etmiler, bunlardan herbiri b ir kralie kabul grm ve h a tt sarayda kendi dinlerini muhafaza etmilerdir. Hristiyan olan bu prenseslerin, dini icab ok zevce alabilecek hkmdarlarn sarayna giderken zel rahiplerini de beraberinde gtrdne ahit olmuuzdur. Her ne kad a r padiahlarn tek zevceleri olmamakla beraber kanun eleri olduklarndan, imparatorielere tannan her trl imtiyaza, hrmete ve ihtiama sahiptiler. stelik ailelerinin soylu olmas, gzellikleri ve veliaht ehzadelere sahip olmalar yznden padiahn kalbinde ve siyasetinde etkili olmakta geri kalmyorlard. Daha ilerlerde prenses olarak domalarna ramen pek ok kadnn sarayda hkimiyet kurduklarna ve hkimiyetlerini baka padiahlarn devirlerinde bile srdrdklerine tank olacaz. Hayl gcnn, padiah zevcelerinin bir hapishanesi, ile doldurduklar ev hor grldkleri b ir yer olarak grmek istedii Osmanl saraylar, geleneklerin icab olarak erkeklerin baklarna kapal olmakla beraber, harem dairesinin 362 derinliklerinde Bat saraylarnn debdebesinden ve entrikalarndan aa kalmyorlard. XLIII Hz. Muhamed tarafndan Araplarn ok zevceli geleneklerine bir msamaha olarak kalan evlenme, hem din hem de meden bir hareket olarak kocalarn elerinin kutsal haklarna son derece saygl olmay icab ettiriyordu. Elerini ayr ayr madd ve manev olarak honut edebilecek Osmanllar ancak ok evlen* ime yapabilirlerdi. Kanunun meri kldn, imam takdis ederdi; dn trenleri, Tcmr ve T. Mehmed'in oullarnda grdmz gibi drt gn srer, zengin (.lcncclerdcn sonra her iki aile byk b ir trenle kz kocasnn evine gtrrd. Erkein olduu kadar kadnn da talebi ile gerekleen boanma kadnn haklarna, hrriyetine ve erefine en uygun olacak art~ larda yaplrd. Hr bir kadn ile evlenmi olan bi erkek, daha sonra ilk karsna ortak olarak b ir kle ile evlenirse, ilk kars zerindeki btn haklarn kaybederdi. Zevceler, ortak kocalarndan mutlak surette aym h rn .jti ve muameleyi kanun bir hak olarak beklerlerdi.

Koca, baka b ir einden olan ocuklarn dier karsna kabul ettirmek iin asla zorlayamazd. Elerinin herbirine ihtiyalar olduu hizmetleri karlamak zere hizmetkrlar tahsis etmek mecburiyetinde idi. Eer bir zevce haklarnn ihll edildiini ileri serek kadya bavurursa, grlen mahkeme so_ nunda kad haksz olan tarafa adaletini sunard. Doacak ocuklarn babann dini icab yetitirilmesi art ile mslmanlar ve hristivanlar arasnda evlilik 363 kanun saylrd. Erkek tarafndan karsna kar yaplacak en ufak bir hrmetsizlik veya boanma ile tehdit evililii hkmsz klar ve kadn hemen bamszlm kazanrd. Kadnlarn annelik haklar temi" nat altna alnmt; cinsiyeti ne olursa olsun, bir anne butun ocuklarm yannda yetitirmeye yetkiliydi ve kimse bu hakk elinden alamazd. ocuklarn annelerine gsterecekleri efkat sadece Doulularn geleneklerinde ve mizalarnda deil kanunlarnda da yer alm' t. Annenin ihtiyalarn salamak devi sadece ocuklara deil, erkek veya kzkardee, hatt yeenlere kadar uzanyordu. XLIV Padiahlarn hibiri evliliin bu kanunlarndan kendilerini hari tutmamlardr. Hkmdarn mutlak hkimiyet ve saraylarn douvar debdebesi baz padiahlarn evlilik d sevgililerinin saysn a rttryor ise de, imparatorluk ailesinin prensesleri ve zevcelerinin imtiyazlarna asla ortak olunamyordu, B; prensesler gerek kn, gerekse yazn saraylarnn o rtasnda ayr bir harem dairesinde kendi hizmetlerine vakfedilmi khyalarn, hadmaalarnm ve klelerin arasnda yaarlard. Zaman zaman grev veya ak niyet vle padiah tarafndan ziyaret edilen bu dairelerin debdebesi efendilerininkinden aa kalmazd. Son zamanlarda bir Avrupal kadnn Osmanl padiahnn kzkardeinin itimadn kazanarak hareme girmesi ve prenseslerin meguliyetleri, rekabetleri, entrikalar, gelenekleri ve zevkleri hususunda yazd belgeler, bize belki II. Muratn zevcesi arasnda geen olayla364 n n sebebi ve sarayn esrarlar hakknda baz aydnlatc bilgiler verir. Esma Sultan beni saraydaki dairesinde grmek istediini haber verdi. D sarayn kadn khyas beni Sultana gtrmek zere bekliyordu. Prensesin dairesine geldiimizde, ayr ayr muhafzlarla korunan iki demir kapdan getik ve nc kapy da atmzda ellerinde beyaz sopalar olan zenci haremaalar bizi karlayarak, muhafazalarnda olan koridoru gememizde refakat ettiler. Yabanc misafirlerin kabul edildii byk b ir salona alndk. saray khyas bizi karlad, kle kadnlar peelerimizi karmamza yardm ettikten sonra hep berab e r prensesin kald daireye gittik. Gsterili olarak b ir divann kesinde oturmu olan prenses prlanta ve incilerle bezenmi olan gayet k b ir kyafet giymi olarak bizi karlad. Yer ve duvar hallar ipekliden dokunmu olup kenarlan altn ve gm teller ile ilenmiti. Altm kadar gen kz biz ieri girerken iki tarafa alarak yanyana, elleri nlerinde

kavuturulmu olarak sralandlar. Prensesin nnde oturmamz iin kutynden zeri altn ilemeli saten yastklar grnyordu. Sultan, hanm khya kadna bizi baherele gtrmesini, orada arladktan sonra tek ra r ziyaretine getirmesi iin emir verdi. Bareberce khya kadnn dairesine gittik, bize hizmet eden kzlarn arasnda babaa yemek yedikten sonra kahveler geldi ve ttn ikram edildi. Baherleri grmek iin sabrszlandmzdan ttn reddettik. 365 Geni bir bahenin tam ortasnda, sevimli b ir havuzun kenarna ina edilmi zengin eyal kkn etrafndaki gl baheleri arka plndaki yksek saray duvarlarn gzlerden gizlemeye alyordu. ok deiik renkli iek tarhlarnn arasnda alm olan son derece dar, akl talar ile mozaik hlinde denmi yollardan geerken gzlerimizi bahenin zevkli grnnden ayramyorduk. Nihayet kkn iine girip sofada hazrlanan yerimize- henz otumutuk ki, arkamzdan gelen hadmaalar iki tara fa alarak saray musikiinastlarma yol verdi. On kle kadndan meydana gelen musik topluluu eitli paralar alarken, zengin fakat ak giyinmi rakkaseler, ayak ve vvud hareketleri ile bezenmi bale gsterilerinde bulundular. en seme olduklar su gtrmeyen danszler topluluuna bir mddet sonra erkek gibi giyinmi on iki kadn daha katld. Bu szde erkekler dier klelerin havuza attklar meyvalar kapmak iin birbirleriyle yar ederek b ir gsteri yaptlar. Yine kadn krekilerin ektii b ir kaykla su zerinde yaplan b ir gezintiden sonra tekra r prensesin yanma dnld ve ayrlmak zere msaadesini istedik. Ayn merasimler ile saraydan ayrlarak ehre avdet ettik. Bu teferruat sayesinde haremlerdeki hayatn iyzn ve gnlk skntlar gidermek iin yaplan deiiklikleri anlatm olduk. Esma Sultann aabeyi olan padiahn zevcelerine a'.t olan baheler daha geni olmakla beraber ayn zevk ile sslenmitir. Gece elenceleri srasnda eitli vazolara konmu son derece gzel iekler, ok sayda fenerin, renkli lmbalarn ve cam borular iine 366 konmu mumlarn aynalar vastasyla daha bol kla aydnlatt salonlar sslyordu. Bayram mnasebetiyle kurulmu olan dkknlarda bulunan ok eitli eyalar prensesler, nedimeler tarafndan kaplvo" du. XLV Douda byle bir manastr hayatnn nazarlar, dnceleri, zevkleri, ihtiraslar ve rekabetleri sarayn dar dairelerinde muhafaza ederek, b ir yandan vre bir hayat krklerken, dier yandan ayn bir erekein eleri ve birbirlerine rakip ehzadelerin anneleri olan bu prenseslerin entrikalarna, ykselme hrslarna ve kskanlklarna iddet ve zalimlik getirecei de okuyucular tarafndan anlalabilir. Harem dairelerinin derinliklerinde eski ailelerinin hrslarm yanstan Sinop, Srbistan ve Erdel prensesleri olan elerinin, Osmanl ordularnn her yeni seferinde

gururlarna dokunacak fetihler yaptn bilen II Murat gerek Tuna boylarnda, gerek Karadeniz sahillerinde verdii savalar bazen elerinin arzularna gre yapt kabul edilebilir. ahsnda kahramanlarn yreini tamasna karlk btn dier zaaflardan da kurtulmu deildi. Tahttan feragat ettii vakit krk vasin dold rmamt . Edirne sarayn tek etmeden nce olu II. Mehmedin etrafnda, kendi devrinde zafer veya talihsizlik anlarnda ballk, kabiliyet ve fazilet rnei vermi olan devlet adam ve askerlerden kurulu bir divan brakt. Vezir i azami Halil Paa bu divanda gz ve 367 eli olarak vazife grmekte devam edecekti. Hukuk ilminde ahsiyetlerden olan Molla Hsrev ordunun bana byk bir kad (*) olarak getirildi. Asker arasnda mevcut olan otoritenin hibir surette sarslmamas ve daima canl tutulmas gerekmekteydi. Bylece imparatorluun geleceini temiat altna alan II. Murat, olunun veya vezirlerinden birinin nankrlne kar hayatta olduu mddete Anadolunun en gzel eyaletleri olan Mentee, Saruhan ve Avdnm hkmdarl ile gelirini kendine ayrd. DOKUZUNCU KTAP I II. Murat, yannda zevceleri, haremi, sadk adamlar olduu halde servi aalar ile glgelenen Manisa sarayna an ve eref ile ekilir ekilmez, imparatorluun bana bir ocuun geldiini ve OsmanlIlarn geleceinin tesadfe kalm olduunu gren Papa, Ulahlar, Macarlar, Erdelliler, Srplar, Lehler, Sigismund'un Almanlar, II Murat'n ince siyasetinde dalm olan hristiyan birliini yeniden ihya etmeye ve amansz Hunyadn nasihatlerine kulak kabartmaya baladlar. Bu olay ile OsmanlIlarn erefi ycelirken, Alman ve talyan siyaseti zlliveti tercih ediyor; II. Murat, hristiysnlarm yeminine inanmakla asalet gsterirken, hristiyanlarn Trklerin inancna ihanet etmeleri kendileri iin aalatc oluyordu. Elinin altnda tarihin bu sayfasn tutan her tarihi, isterse Hunyadm dvasnn ve Roma siyasetinin en gz kapal savunucusu olsun, bu namussuzluu rezil etmekte (*) ve mttefiklerin din zerine verilmi yeminlerini hie sayarak yeniden Trkler aleyhine toplanmalarm ve bu olay, kard fermanlarla destekleyen Papay iddet(*) Yazar aynen bu kelimeyi kullanmtr. (.) F : 24 370 le knamaktadrlar. Bu tarihilerden olan Mignot Abb e si bakn ne diyor: Pava IV. Eugene, kardinal Julien Cesariniyi Macaristan a gndererek Ladislasn endielerini silmeve ve ne kadar kutsal olursa olsun imanszlara verilen yeminin bir hkm olmadn, stelik imanszlar imha etmek iin verilen yeminden dnmenin Tanr adna yaplacak ok byk bir eser olduunu belirtiyordu. Nihayet IV. Eugenenin ksa b ir gnah karmas, ek i Cesarinin safsatalar, kolay kazanlacak bir zafere duyulan arzu, kkrtlan gayret, hurafelere inanma Ladislasn iindeki son vicdan ve insaniyet

hislerini bastrd. Yine tarihi olan de Salabery ise ayn olay hakknda yle dnmektedir: Hal seferlerinin a ok gerilerde kalm, din sebepler Avrupa hkmdarlarn hristivanlk uruna savaa sokmaya muvaffak olamamt, O zamanlar Almanya imparatoru olan III. Frederik byle bir seferi idare edecek liyakatta deildi. Ingiltere ile Fransa uzun zamandr devam eden mcadeleleri yznden bitkin dmlerdi. Bu yzden sadece Venedikliler, Burgonva dk, Paa IV. Eugene, gen Macar kral Ladislas ve malesef Hunyad bu utan verici ittifaka girmilerdi. Dierlerini bir nebze affettiren, ancak Papa iin yz karas olan u sz de anmak gerekir: Elisi kardinal Julien Cesariniyi Macarlara gnderen IV. Eugene kendinden habersiz olarak ncil zerine yaplan bir yeminin geersiz saylacan iln etmitir. 371 Roma saraynn bu kutsal sahtekrlm tamamlamak isteyen Venedik elisi ile Burgonya dknn temsilcileri Hunyada Bulgaristan krallm teklif ettiler. nceleri vicdannn sesine ver veren Macar kahraman teklif edilen ganimetin ihtiam karsnda yeminini unuttu. Vesayeti altnda olan kral Ladislas da beraberinde alarak kendi ihanetini bir kraln ihaneti ile rtmek istedi. Uzun mddet tereddd eden Ulahlarn lideri Drakul sonunda mttefiklere katld. Hunyad tarafndan ynetilen mttefik ordusu Ulahlarn katlmas ile daha da glenmi bir halde sazdan yaplm sallarn zerinde Tnay at. Tarihilerin naklettiine gre hristiyan ordusunun geiini grenler Tunanm kar yakasnn boaldn sanmlardr. Mttefik ordusu ile Draklun Ulahlan arasndaki buluma Nibolu meydannda gerekleti. Bir Bulgar kadnn ilerisi iin syledii szler ve bu muaazam ordunun bast yerleri sarsan bir deprem, Hallar bir mddet endielendirdi ve yavalatt. Bu hdise, Tanrya kar verdikleri yeminden dnmenin lhi bir iaretle kendilerine pahalya mal olacana dair meum b ir his Draklun iini kaplad. Kinini tatmin etmek isteyen Hunyad ile Drakul arasnda Konsey toplants srasnda iddetli bir mnakaa patlak verdi. Hatt Drakul klcn ekerek mttefik ordularn kumandanm yekeyek vurumaya dvet etti. Araya girenler vovvedanm klcn elinden aldlar, her iki savaya karlkl sylediklerini unutacaklarna dair yemin e ttirdiler. II 372 Nehrin sa kysn takip eden Hal ordusu, Srbistann dar boazlarna girmekten mmkn olduu kadar kanarak, Balkan dalarnn etrafn dolaarak at. Bu arada nne gelen ortodoks ehirleri ile Trk kylerini fark gzetmeksizin ykp yakt. Onlar iin dallet mezhebi saylan ortodoksluk, slmiyet kadar Papann dman idi. Hal ordusunun en seme askerini tekil eden bin Macar svarisinin banda bulunan Hunyad, nclk ettii birlik ile beraber Varna ehrinde Karadenize ulat. Deniz zerinde birbirinden b ir hayli

mesafeli iki burun arasnda kalan krfezde btn Hal ordusu kararkh kurdu. ki burundan biri Varna dieri Kalliakra olan bu iki Bizans kenti geni ve derin bataklk ile ayrlmlard. Balkan dalarnn ileri doru kan ve deniz ile birleen bu son ucunda Hal ordusunu dinlendirmek isteyen Hunyad, daha sonra deniz kysn takip ederek stanbula kadar ilerlemek, Bizansn bakentini soluna alarak Trakyaya dalmak, Edirneyi kuatmak ve silhlarn gc ile yeryznden silmek, Gelibolu, Selnik ve Ep irdeki Trkleri srmek ve nihayet Macaristan ve Polonya gibi kendi hkm altna decek olan Bulgaristana kral olarak girmek istiyordu. II. Muratn yokluu kendisine bu creti vermi, ancak kahraman Trkn ni ortaya k ile birden hyalleri son bulmutu. III Vezir-i azam Halil Paa tarafndan, Papa ve Hunvadn imparatorluk aleyhine ittifak yaptklarn, Tuna nehrinin aldn vc olunun byk b ir tehlike kar373 smda olduunu renen II. Murad, imparatorluu deil fakat bakomutanl zerine almakta tereddt etmedi. Atas Yldrm Byezid kadar sratli davranarak ve ondan daha talihli karak ksa zamanda Bat Anadolu yaylalarnda Asya topraklarna dalm olan btn Trk ordusunu, Selnik, Epir ve Trakya garnizonlarna toplad. Savata pimi ve imparatorluu kurtarmak iin lm gze alm yz bin sava Bat Anadoluda II. Murat n komutas altnda birletiler. stanbul Rumlarnn szne asla gvenmeyen II. Murat, ordusunu Boazinden geirmek iin Karadenizde ticaret yapan Ceneviz gemilerini kiralad. Hunyad ile birlemi olan dmanlar Venediklilere kar hareket eden Trklere hizmet etmekten son derece memnun olan Cenevizliler ne kadar gemileri, byk kayklar varsa hepsini Boaza getirerek yz bin kiilik ordunun ksa b ir zamanda Avrupa kylarna gemesini saladlar. Hunyadm Balkan dalarm trmanmamak gayesiyl' dolamak mecburiyetinde olduu sahil kesimine ayak basan II. Murat sratle ilerleyerek Hallar Tuna ile Balkanlarn birletii yerde kstrmak istedi. le bir yerde kamp kurdu ki, yllarn kazandrd tecrbeli baklar ile zaferi salayacak her at grebilecek veya yaratacakt. Sa denizle evrili, solu kayalk Balkan dalarna yaslanm b ir ovanm ortasnda, nnde Macar svarilerine meydan okurcasna alm derin bir hendek ve'b u hendein banda hristiyanlarn yeminlerine ihanetlerini temsilen Segedin barm ihtiva eden kdn takl olduu b ir mzrak yere saplanmt. Tahta kt sralarda kendi aleyhinde faaliyetlerde bulunan 374 Turahan adndaki vezirini affeden II. Murat bu vezirini artm ve ordusunun sa kanadn kendisine, sol kanadn da yine Balkan geitlerinin savunmasnda byk tecrbeleri olan eski sava Karaca Paaya brakmt. Sultan Murat, dman taarruzuna daha ak olan merkezin idaresini bizzat kendi zerine almt. Yenieriler onun kumandas altnda arpacakt. IV nnde ak sand yolda Osmanh ordusunu gren

Hunyad bir an ardysa da, hemen toparlanarak kesin zaferi elde etmek iin vaziyet almaya balad, ordusunun sol tarafn Varna bataklna ve on bin erzak arabasna yaslad; merkeze kral Ladislas ile Papann elisi Cesarinivi, Venedik elilerini ve Trkler ile eskiden beri arparak onlar yenmeye alm olan krk bin Alman, Leh, Ulah ve Srb yerletirdi. Bilhassa ilk knda ok iddetli ve dayanlmaz olan Macar var.lerinin bana geerek sa kanatta yer ald; kendi atllarna Karaca Paann piyadelerini gsteren ve onlar dattktan sonra denize doru kstrp imha eimeyi plnlayan Hunyad hcum iaretini verdi. Elinin iareti kadar sratli davranan Hunyad, a tllarnn banda doru Karaca Paann zerine yrd, Trk piyadesini bir toz bulutu gibi kaplad, bir anda hatlar yararak, OsmanlIlarn geri ekilmelerini salad. Ladislasn krk bin savas ile zerine yklendii Sultan Murat nce tereddt etti, sonra gzleri ile durumu tartt ve yeni kararlar ald. Hemen eline hriiiivankmn yemini takl olan mzra alan Sultan 375 yaln kll dman hatlarna dald ve bir nefer gibi dvmeye balad. V Padiahlarnn balarnda savatn gren yenieriler bir anda daha da kahramanlatlar ve Hunyaddan ayr kalan merkez Hallarnn zerine tler. Hzr adnda yal bir yenierinin atn yaralad kral Ladislas yere dt ve bu yenieri tarafndan ba kesilerek klcn ucuna geirildi. Kesik kelleyi hl dven Macarlara doru gsteren Hzr gr sesi ile seslendi: Macarlar, kimin iin dvyorsunuz? te kralnzn ba. Bu sesleni, kanl kesik ba ve gen kraln uzun sal yz zaten perian hlde olan orduda kesin b ir bozgunun balamasna sebep oldu. ok gecikmi olarak olay yerine yetien Hunyad, Segedin barann asl olduu mzran yannda, gen Ladislasn ban tayan mzra grd. lmne sebep olduu gen kraln hi olmazsa cesedini Trklerin elinden karmak isteyen Hunyad defa Trk hatlarn yarmaya teebbs ettiyse de Trklerin direnmesi sonunda her defasnda geri ekilmek zorunda kald. Merkezden ayr den Hal ordusunun sol kanad ertesi gne kadar kendi engellerinin, arabalarnn ve batakln ortasna skp kald. Geceleyin kendilerini kuatan II. Murat, afakla kraln <anl ban engellerin zerine atarak direnmenin bir anlam kalmadn anlatmak istedi. Bunun zerine sava olmadan Hal ordusunun 376 son artklar da teslim oldular, Ladislasm adamlar, Papann elisi Cesarini, Venedik elisi, Erlau ve Grosvvardein papazlar, danmanlar hepsi birden zincire vuruldular. nsanlarn en eski fazileti olan eref sz ile yrekteki salam imann hi b ir din tarafndan hor grlmesine msaade etmemi olan lh Adaletin son derece drst bir cezas yerine gelmi oldu. VI Bir gn zarfnda hem imparatorluun hem de olunun

dmanlarn ezerek imha eden Sultan Murat ertesi gn sava alannn zerinde dolaarak yarallar tespit etmeye ve ehitleri gmdrtmeye balad. . Mirahor Azab Bee dnerek, Hristiyan ordusunda bir tek ihtiyara raslamam olmamz, llerin hep genler olmas bir az garip deil mi? diye sordu. Hayr, diye cevap verdi Azap Be, eer Hal ordusu iinde sa aarm bir ba olsayd, bylesine adaletten uzak ve anlamsz b ir teebbse hi girimezlerdi. Ulahlarn, Macarlarn ve Lehlerin arabalar, hiristiyan ordusunun ganimetlerinin Edirneye tanmasnda b ir hayli faydal oldular. Sultan Murat, Azap Bei Alman valyelerinin ar zrhlarn Msr Sultanna hediye olarak gtrmesi iin grevlendirdi. Talihsiz kral Ladislas n kesik ba mumyalanarak Bursaya b ir zafer nianesi olarak getirildi. Bir mddet halka tehir edildikten sonra gmlmek zere Bursal hristiyanlara teslim edildi. Milletini ve olunu kurtardndan dolay memnun olan Tl. Murat, Edirne ve Bursada muzaffer ola377 rak karlanmaktan skld iin, ordunun kazand btn ganimetleri, tutsaklar ve zafer erefini olunun belerbeine teslim ederek, terhis edilmi basit b ir asker gibi sessizse Ariadoluya geti ve Manisa sarayndaki sakin hayatna geri dnd. Manisa servileri altnda yatan cariyelerin ve elence arkadalarnn mezarlar, hamamlar, baheler ile beyazl asrlk defne ve portakal aalarnn yeil' lii ile zd den mermer kkler ve minareler, rl rl akan sular, Osmanl gelenekleri gibi, iktidardan istifade etmekten deil, hkmetmekten bkan Sultanm orada zevki ve temaay tattn teyid eder. Ancak siyaset padiahn zevk iinde vre yaamasn kskanm gibiydi. VII Mesut b ir ekilde salanan bar ocuk hkmdarn idaresini bozmu ve ordu disiplin altna alnamaz hle gelmiti. Balarnda daima gl b ir hkmdarn sert elini hissetmeye alm olan yenieriler, silhlar sayesinde kurtardklar bakenti kendi arzularna gre idare etmek hevesine kaplmlard. Divandan talep ettikleri ariu la r tebli etmek istercesine, ok kereler bavurduklar kundaklama sonucunda Edirnenin nemli bir ksm kl olmutu. Efendisini onlarn tahakkmne brakmayan hadmaas b ir anda dmanlan olmu, kendisini gen padiahn dairesinin kapsna kadar kovalamlar, ellerinden kardklar iin kendilerine dman olan mollalar ile baz saray byklerinin evleri ile saraylarn yama etmiler, ldrdkleri ev skinlerinin cesetlerini Edirne sokaklarnda srklemilerdi. Bostanc ve sipahilerle atarak arkalarnda kirli olaylar brakan yenieriler yeni tehditler, hazrlamak maksadyla ehrin dna ktlar. Edirnede, Padiahtan halka kadar herkes korkuyordu. Vezir-i azam Halil Paa aslerle zorlukla temas kurarak vakit kazanmaya alyordu. lk art olarak, silhlarn brakmadan yevmiyelerinin b ir ake arttrlmasn talep ettiler. Bu aslnda, eer kabul edilirse dier isteklerinin kapsn ayordu. Saraynda mahsur kalan ve askeri isyana tevik eden heyetler

tarafndan tahttan indirilecei endiesi iinde olan Sultan Mehmed, yevmiyenin arttrlmasn kabul etti. Arzularnn kabul edildiinden dolay memnun olmu grnen yenieriler nizam iinde ehre dndler. Ancak grnrdeki itaatleri sayg rtsne brnm gizli b ir bask tayordu. Bir mddet sonra padiahtan vezirlerini azletmesini, srmesini ve hatt idam ettirmesini talep ettiler. Btn hkmet yeleri yenieri ortalarnda kurulan mahkemelerde yarglanyordu. gal edilmi bir kenti andran Edirne, yeni efendilerinin terr altnda inliyordu. Sultan Mehmed askerlerini memnun etmek veya onlara itaat etmek artyla hkmedebiliyordu. VIII Vezir-i azam Hali! Paa, Rumeli belerbei Uzgur Paa ve shak Paa, yenierilerin en fazla tehdit ettikleri danmanlar olarak yeni cinayetlere meydan vermemek ve isyan sebeplerini bir nebze olsun ortadan kaldrmak iin . divandaki grevlerinden ayrldlar. Asler, S u lta n . Mehmedin vasilerine kar gene padi378 379 ahm tarafn tu ta r gibi grndler; babas tarafndr kabui ettirilmi vezirler tarafndan ynetilmekten dolay duyduklar memnuniyetsizlii belirttiler; da'kavkluk ile gen sultann ban dndrdler; henz on bs yanda olan hkmdarn ruhuna o kadar kentlini beenmilik ve kskanlk aladlar ki, efendileri kendi su o rtak lan hline geldi. Eski durumunu kaybedprek, as bir asker tekiltnn oyunca olan bir ocuun ve odalklarla harem aalarnn idare ettii bir haremin eli altnda, imparatorluk paralanma tehlikesi geiriyordu- Edirne halk kurtulu yolunun nerede olduuna bakyordu. Yenierilerin arlklarna ve zorbalklarna let olan szde hkmdarn zayflna kar duyulan yaygn infial, Halil Pa.ay milletin ve devletin kurtulmas iin yaplacak tek eve doru itilmesinde cesaret verdi. Evinde gizlice, Uzgur Paav, shak Paay, yenierilerin zoru ile grevlerinden alman drer vezirler ile kumandanlar, Edirne mftsn, ehrin kadsn ve camilcrde halk zerinde daha byk etkiye sahip olan imamlar toplad. Bu kutsal toplantdan sonra Manisa'ya bir temsilci giderek, imparatorluu igalden k u rtaran II. Muatm yeniden ibana arlmasna kan: verildi. II. Murat devrinde padiahn en gzde adamlarndan biri olarak yaam olan, faziletli Sarca Paa bu grevi yerine getirmek zere Manisaya hareket etli. Halil Paanm mektubunda ve .Sarca Paann szlerinde anlatlan yenierilerin arlklar, saray ii dzensizlikler, imparatolruun paralanmas gibi olaylar. II. Muratm gzlerinden yalarn szhnesine sebep oklu. Sakin havaln zevkleri ile dier ikisinden eok 380 daha zorlu geecek olan nc bir hkmdarlk dneminin skntlar arasnda derhal b ir tercih yapt. Yenierilere kar duyduu nefret, oluna olan efkati, milletinin kurtulma istei ve nihayet d tehlikeye kar kurtard Osmanl sllesinin erefini bir defa daha ierde yceltmek, kendisini akn ve belki de nankr oluna yardma komaya dvet ediyordu. OsmanlIlarda

kkl b ir gelenek olan oullarn babaya kaytsz artsz itaatlerine olan inancndan dolay kendisini ve milletini kurtarmaya geldiini syledii vakit olu tarafndan anlayla karlanacandan phe etmiyordu. Lkin ocuk padiahn arkasna snm olan yenierilerin ellerine geirdikleri devlet hzineleri ve Unvanlar ile tahta kar taht mdafaa e tmelerinden hakl olarak ekiniyordu. Bu yzden yenierileri gafil avlamaya ve olunu kendisine kar kkrtamadan ellerinden ekin almaya k arar verdi. IX mparatorluu kurtarmak zere anlam bulunan vezirlerin almalarndan bilgi sahibi ola!* b ir dervi, II. Muratm emirlerini Edirneye ulatrmak iin Boaz at ve Halil Paay bularak tasarlanan pln ve darbenin tarihini anlatt. Murat Han mektubunda Halil Paaya Edirneye geceleyin tek bana geleceini, yenierileri gafil avlamak istediini ve saltanat yeniden eline geirirken oluna kar sert hareket etmek istemedii iin gen padiahn mutlaka bakentten uzaklatrlmasn istiyordu. Halil Paa ve arkadalar, saray iindeki mutemet adamlarndan faydalanarak gen Sultan . Rodop 381 dalarnda tertip edilecek b ir av elencesi bahanesi ile Edirneden birka gn uzaklatrdlar. Halil Paa'nn saray iinde devam eden oyunlar srasnda satlk at getiren bir Trkmen obannn kl altna gizlenmi olan II. Murat ehre yaklayor, gerektiinde Asyal obanlarn kara keeden adrlar altnda konaklyordu- Sarca Paa ve birka adam ayn elbiseler altnda gizleniyorlar ve kendisini takip ediyorlard. Halil Paa, Sultana, olunu Edirneden uzaklatrn bildirdi. Gen Sultan Mehmedin gzde adamlarndan olan vczir-i azam Zaanos Paa, yenierilerin isteklerine adce boyun edii makamnda hibir eyden phelenmiyor, dier saray erkn da kendi zevklerine dalm etra fta olup bitenlerle ilgilenmiyor, imamlar tarafndan el altndan devaml olarak ilenen halk, hkmdarna kar gizli memnuniyetsizlik belirtileri gsteriyordu. Camiler korkun vazlara, kraathaneler homurtular ile, pazar yerleri de as asker takm elinde oyuncak olan b ir ocuk hkmdarn hkmetine kar lnet sesleri ile inliyordu. Halil Paa btn bu umum yerlere kendi hatiplerini yerletirmi, Sultan Murat ile beraber Manisaya uzaklaan OsmanlIlarn eski erefli, dzenli ve byk gnlerini h a trla tmaya alyordu. Murat Hann zlenen ve sevgiyle anlan ad btn kalplerde yatyor, iddetli bask sayesinde aa karlamyordu. te byle bir anda, kalabaln le namazndan ktklar b ir srada. Sultan Murat ve arkadalar s tlerindeki gocuklar atarlar, imparatorluk kaftanlarm 382 geirirler, atlarna atlayarak dolu dizgin ehre girerler. Derhal halk tarafndan tannan Sultan grlmemi bir tezahrat arasnda camilerden, kraathanelerden, pazarvclcrinden, evlerinden kan Edirneliler ile Saray'a varr ve ieri girer. Galeyan hlinde olan halk,

yenierilerden pimanlk ve sadakat istemektedir. Eski sava ve zafer arkadalar olan Sultan Muratn ortaya k, hiddetli baklar, sert takat babacan tek dirleri yenierileri atnn ayaklarna kapanmaya mecbur etmitir. Ayaklanmalarnn cezasn ilerinde doan, anari ve halkn nefreti ile eken yenieri oca yaptklarndan kendisi de utanmaya balam olduu iin elebalarm yakalayarak zincire vurdurdu ve Varna kahramannn nne getirdi. Kendilerine serte kan ve sonra affeden Sultan, ancak bu fesat askerlere yaptklarnn cezasn imparatorluun ululuuna faydal olacak bir ekilde detmek istedi. Olunu cezalandracana, kurtarc olan bir babann gerekletirdii ihtillde bir damla kan dklmedi. II. Murat sadece oluna fesat sokan Zaanos Paay Anadolu ya srd, olunu da kendi yerine Manisaya gndererek imparatorlua hkmedebilmesi iin yann olgunlamasn, ince siyaset dersleri almasn ve kendi rneini takip etmesini istiyorduEski efendisinin vatanperverce bir hareket sonunda yeniden tahta gemesini dnen, tasarlayan ve verine getiren Halil Paa tekrar vezir-i azam oldu ve bu grevi mehur imparatorun lmne kadar baaryla siti drd. 383 Ordularn uzun sren ayaklanmalar sadece sava ile bastrlr. Kendi ordusunu ayrlklardan uzak tutmak isteyen il. Murat, yenierilerin yeniden ifsat olmasna frsat brakmadan Peloponesin igali gayesiyle Serese gitti. Korent boaz Jl Sezar, Kaligula ve Neron gibi Roma imparatorlar devrinde yabanc kavimlerin ist.lasna kar tedbir olarak kaln ve yksek bir duvarla kapatlm, nnde de derin b ir ukur almt. Manuel Paleologos'un olu ve miras olarak alaca Bizans imparatorluu ile beraber lecek olan Konstantin Paleologos ite bu boazda Trk ordusunun istilsn durdurmaya alacakt. Konstantin, Korent surlar zerinde Bizansn fethinde gsterecei cesareti ortaya koydu- Ancak bu cesaret ann a rttrm ak tan te bir ie yaramad. Boaz kapatan surlarn nnde drdnc gn doarken, ordusunun genel taarruzunu aydnlatmak iin Sultan Murat ordughn nnde binlerce meale yaktrd. Allah nidalar, boru sesleri ve ks grltleri arasnda ordu ok yamuru, ta ve Rum atei altnda ilerlemeye balad. Yenierilerin cesetleri bir anda ukuru doldurdu. Varna'da kral Ladislas'n kafasn kesen ayn yal yenieri ilk defa surlara trmand ve sanca dikti. Bu, II. Muratn vefakr askeri Hzrd. Engel aldktan sonra iki yz bin Trk Mora yarmadasn sel gibi istil etti. Eski eserleri, ilhlar, su kaynaklar, kadnlarnn gzelii ile mehur olan Korent ehri II. Muratn eski ve ihtirasl veziri TuraX 384 han tarafndan yamaland. evre ehirlerine giren Osmanl ordusu on binlerce Rumu Anadolu ya srd. Peleponesi kendi sllesi iin bamsz olarak muhafaza etmek isteyen Kostantin, pek ok cana mal olan gayretinden sonra tek kar yol olarak Osmanl

imparatorluuna vergi demeyi ve Sultana baml kalmay kabul etti. Bu durum karsnda Trkler, halkn geleneklerine ve dinlerine dokunmadklar Moray terkederek kitle hlinde Arnavudluk zerine dtler. Bu srada ise orada Arnavudlarm Hunyad saylacak olan skender Be ortaya kmt. XI Kelimenin en geni anlam ile Arnavudluk, Epir tepelerinden ve Pindus dalarnn karl zirvelerinden balayarak, arada derin vdiler ve verimli havzalar ile kesilmi olarak Venedik krfezine kadar devam eden ve orada Germn Alpleri ile tam dikine karlaan uzun ve yksek sra dalara denir. Bu sra dalarn b ir taraf Avrupa Trkiyesine, Edirne ovalarna, Bulgar vdilerine, Srbistan n b k ir ormanlarna, Macaristan ve Erdelin yaylalarna bakarken; dier ta ra f gnein etkisi ile daha kavrulmu ve sarp olarak Adriatik Denizi'ne, Ion adalarna ve daha uzakta talya kylarna bakar. Yunanistann son bulduu Lepante krfezinden itibaren btn ky, denizin sarp kayalar arasna sokulduu irili ufakl koylar, tabi limanlar, adalar ile doludur. Bu koylarn iinde gnein nlar altnda mahfuz, lk ve verimli kk ovalar gze arpar. Bu ovalarda bazen b ir ehir, bir kale, bir liman, mazgall duvarlar arasna snm b ir mevva bahesi veya kayalklar zerine kurulmu harabe hlinde kulelere rastlamak mmkn olur. Arka tarafta bulunan dalarn karlarndan veya yksek gllerden akan seller sayesinde alm derin boazlara doru ekilen bu ovalar giderek daralrlar ve ykselirler. Alplerin bu sra dalarnn btn kollarn yekpre salam bir gvdede birletiren blgeye Epir veya Aa Arnavutluk ile Makedonya denir. Mehur skenderin krall olan bu blge Yunanistana h kmetmek ister gibi zerine abanm ve hem Trklere hizmet etmek, hem de bazen onlar lehdit etmek ister gibi Avrupa Trkiyesine doru utanmtr. Bosna, Dalmaya, Hrvatistan ilr Bulgaristan ve Srbistann yksek dalar yukar Arnavudlukun st ste gelmi katlardr. Orada da karlar, otlaklar, ormanlar, gller, sel yataklar ve almas g uurumlar, dalarn eteklerine skm havzalar, su ve topran birikmesi ile verimi artm ovalar, kayalklarn kenarlarna aslm gibi duran kyler, deniz kys ve i ehirler, atolar, limanlar, adalar bulunur. Her tara fta deiik adlar altnda hep ayn halka rastlanr. Meneleri dalar gibi karanlktr. Konutuklar dil, kkne uygun olarak, leheden leheye az farklar ile deiirken sade Rumcadan Trakya Trkesine, Adalarn bozulmu talyancasndan Hrvatistann vahi Almancasna kadar, komu lisanlardan etkilenmitir. Komuluk mnasebetleri, istillar ve ovalarnn kolonizasyonu sayesinde inanlar da nemli farkllklar gstermekte, nslmanlktan hristiyanla, Rum Ortodoksluundan Roma katolikliine kadar her trl inan, zamanna gre ticaret yaptklar veya harp etP : 25 385 386 tikleri rklarla olan ilikilerini yanstmaktadr. Hayret

edilecek bir kolaylkla dinlerini deitirirler, veya bir tanesinin yn ve ibadet usulleri ile b ir dierinin hurafelerini barbarca bir alkanlkla kartrrlar. Dinleri bu ekilde kartrmalar, macerac dehlarnn ve efsanev cesaretlerinin arzularna gre mslmanlara kar hristiyanlara veya hristiyanlara kar mslmanlara fark gzetmeden hizmet etmelerini kolaylatryordu. Amavutlarda deimeyen tek ey zafer ve bamszlklarna kar duyduklar sarslmaz ihtiraslar idi. Zafere kar olan ihtiraslar mizalarnn en gze arpan zellii ve kahramanlklarnn tek kaynadr; lkeleri her devirde kahramanlarn vatan olmutur. Kahramanlklar bazen hedefini arr ve yama, ykma hrs gzlerini brr. Homerus'un orada neden bir Ail, Yunanistan'n b ir skender ve Trklerin de bir skender Be bulduklar imdi daha kolayca anlalabilir. XII Arnavutlarn hangi insan rkndan trediklerinin bilinmediimi bahsetmitik. Yunanllar, Macarlar, Germenler, Venedikliler ve Trklerden nce, onlar kalelerine kapanm olarak liryallar ad altnda gryoruz. Baz tarihiler onlarda, eski Romamn rakibi olan ve hayvan srleri ile beraber Adriatik Denizini nasl atklar anlalamayan Albahlarn geleneklerine ve kelimelerine rastladklarn iddia ederler. Bakalar, isimlerinin, lkelerinin dalarnn yln b ir ksmnda kapl olduu k a r l a r n beyazlndan geldiini ileri srmektedir. Eski Yunan devirlerinden nce Srbistan ile kendilerini ayran dalarn eteklerinde b ir Alba 387 ehri kurduklar phesizdir. Bu adn kendilerine, hemen hemen btn ilkel dillerde insanlara sunulmu ykseklik ve otlak anlamna gelen Alp kelimesinin Alb-> hline olan eklinden geldii dnlebilir. (*) Erkeklerinde ve kadnlarnda heybetli ve erkeke bir gzellik tayan Arnavutlar, Adriyatikin erkesleri saylabilir. Asyada Kafkasya, Avrupada Arnavutluk, stanbul' un Boazndan akan sularla birlemi Akdenizin iki byk krfezi zerinde manen ve maddeten birbirlerini ok andrrlar. Bu iki da silsilesi sanki ayn erkekleri, kadnlar ve gelenekleri yaratm gibidi. Be asrdanberi yenieri oca balca bu iki kaynaktan gelen kahramanlk ve cesaret ile beslenmitir. Silhlar, savalar, maceralar, kara ve denizde akncl, tehlikeli yamalar, sebep aramakszn harp meydanlarn, padiahlarn ordularnda Msra, Suriye ye, stanbula sefer yapmay son derece severler. Rumeli ordularnn ok sert olan disiplini bunlar zerine dayanr. Ferd baarlar, Osmanh ordusunun msamahasn, Arabistan'n veya Erdelin sert huylu atlar zerinde gs gse ura, Sultanlarn keyfine gre klelerin, vezir veya paa rtbelerine kadar ykselmesine izin veren medeniyeti ve kahramanlara harem i!-; kleler salayan dini tercih ederler. Gelenekleri gibi seciyeleri de airanedir; bilhassa vatanperver skender Be zamanndaki kahramanlk (*) Avrupa dillerinde Arnavutluka Albania denildii unu tulmamaldr. (.) 388

devirlerinde ortaya kan destanlar, yeni devirlerin gevek Yunan destanlar gibi olmayp Homerusunkilerini andrr. Ail gibi, iiri, musikyi ve dans savaa sokarlar. Srasna gre rehavetli ve ateli geen hayatlarnn dinlenme anlarnda evlerinin teraslarnda veya dzlkte gne altnda yattklar, sava menkbelerini terennm ederek kaba b ir lirin namelerine elik ettiklerine veya dier musik letlerinin, yerine gre kavgac ve kadnca ritimleri ile kadnlar gibi dans ettiklerine ahit oluyoruz. En nemli kentlerinden biri olan k o d rann kuruluu Arnavutlarn topraa kurban vererek binalarnn temellerini salam tutmasn dilediini gstermektedir. Kendi tarihilerine ve airlerine gre kodra ehrini kuran Arnavut karde kalenin temelleri altna emzikte ocuu olan bir anneyi gmmtr. Hcrenin iinde bylece ar bir lme terkedilen anne b ir tek dilekte bulunarak, duvarlarda bir vark braklmasn ev lnceye kadar bu delikten ocuunu emzirmesini istemitir. Dilei yerine getirilmi, kendisi de bebeini emzirerek lmtr. Annenin ocuuna kar duvduu efkatten duygulanan toprak, annenin emzirdii delii daha genileterek kodramn o gnden beri devaml olarak akan sularm fkrtmtr. Arnavutlarn devleti Doudaki dier devletler gibi feodal b ir k arakter gsteriyordu. Ataerkil aile tipinin tabiatna uygun den byle idareler hem h rriyete hem de esarete kolaylkla msaade edebiliyorlard. Babann lider, ailenin kabile, hizmetkrlarn kle, nesilden nesile geen ve en byk ocua ait olan ik 389 tidarm lh sayld ve babalk hakk gibi kutsal ve itiraz edilmez olduu bu Devlette kabileler aralarnda geici ve oynak birlikler kura rlar dier rklar ile mill savalar yaparlar veya ortak hrriyetleri uruna birbirinden bamsz gruplar tekil ederlerdi. Her ehir, her ky kendilerini det ve rflerine gre mutlakiyetle idare eden b ir prense, derebeyine veya bee sahipti. Ancak ehirlerin, vilyetlerin ve kylerin derebeylerine veya prenslere olan bamllklar, Arnavutlarn en yce duygular olan vatanperverlik ve h rriyetten asla uzaklamalarna engel olmuyordu. XIII Edirne'nin ilk padiahlar srasnda gerek Epir'e yaplan -aknlar gerek onnina'da olduu gibi halkn kendi istei ile Osmanl idaresini armas ve gerekse de Selnikin fethedilmesinden sonra Troyann olduu gibi Osmanl egemenliinin silh zoru ile yerlemesi sonucunda btn Arnavutluk, Osmanl hkimiyetine girmiti. ounlukla ayni ailelerde iki ayr dinin paylald grlen Arnavut toplumunda karlkl hogr sayesinde mslmanhk ve hristiyanlk atma olmakszn kaynama imkn bulmulard. Sava ve obanla ait geleneklerin uyumas iki rkn ksa zamanda anlamasn kolaylatrmt. Vicdanlarn h r olmasna karlk, Trk valilerin hkimiyeti ve koyduklar vergiler Arnavutlarn mill gururuna dokunuyordu. Korentin kuatlmasndan ve Moranm tesliminden

sonra Adriyatik kylarnn ele geirilmesi ve kuzeyden Edirne ile Meri vdisi sayesinde kusatlmas 390 tamamlanan aa Arnavutlukun veya E p irin durumu ite byle idi. Son padiahn istilc politikas, Pindus dalarndan balayp Adriyatik'te Venedik Krfezi'ne kadar uzanan Germanyann bu tabi kalelerini ele geirerek, b ir yandan Karadenizin Tuna kylarndan dier yandan Akdenizden Germanyann kuatlmasnn tamamlanmas ynnde geliiyordu. Otlaklar ile dolu, sulak ovalara sahip olmak her zaman oban geleneklerine sahip milletlerin dayanlmaz, arzusu olmutur. Irklar da nehirler gibi dalarn zerinden hzla aaya doru akarlar ve ancak geni dzlklerde yavalarlar. XIV Arnavutlukun tamamiyle boyunduruk altna dmesi ve baka b ir milliyet tarafndan yutulma korkusu insiyaki b ir nsezi yaratm Epir iten kaynamaya balamt ki, II. Muratn Varnada salad zafe Trkleri blgenin mutlak hkimi yapm ve Arnavut' luk'ta domaya balayan bu ilk istikll emellerini bir an iin bastrmt. Ladislasin malp olmas ve ldrlmesine ramen Macaristandaki itibarm yitirmemi olan Hunyad, yeniden kral naibi seilmi, btn Macaristan tekrar ayaklandrarak len krallarnn intikamn almak iin toplad orduyla Tunay Trajan geidinden amt. Srbistan kateden Macar ordusu I. Muratn adrnda Milo tarafndan ehit edildii ve Hal ordusunun perian olduu Kosova meydann atllarna yaktrd Sultan Murat Han, Varna muharebesindeki altm bin 391 askeri ile Macar ordusunu karlamaya kotu. Savatan nce Hunyad'a bar teklif etti. Daha nceki ma' lbiyetinden dolay sz anlamaz b ir hle gelen Hunyad teklifi geri evirdi. Kosoval yal b ir kadnla yapt konuma srasnda kadncaz ona malp olacan anlatmak istedi. Karlkl talihin sk sk yer deitirdii sava btn iddetiyle gn srd; henz hibir taraf k a ti zafere erimemi iken, kendisini ahs gururu uruna lme atan Hunyada kzan Ulahlar ktle hlinde Trklerin tarafna geince iler deiti. Hunyad ikinci defa arkasnda en seme svarilerinden yirmi bin Macar ve Lehli'nin lsn brakarak kamak zorunda kald. Yatana atlan yirmi bin cesedin ve atn ykn tayamayan nehir tat. Hunyad zaferden midini kesipde bir avu svari ile Srbistan ormanlarndan Belgrada doru kaarken, Arnavutlarn halk kahraman skender Bey yanndaki gzpek dallarla Kosova meydanna bakan dalarda sesini duyurmaya balyordu. syana tevik ettii skender Bein yardm teklifi Hunyadn gururuna dokundu ve reddetti. Meydana hkim tepelerden Macarlarn cesedlerini gren Arnavut lideri Hunvadn bencil gzpekliine lnet ederek OsmanlIlara saldrmak iin baka bir frsat deerlendirmek zere ormanlara dnd. Artk ok geti; hizmetkrlar tarafndan bile terkedilmi olan

Hunyad elde kl Bulgaristan ormanlarnda serseri b ir ekilde dolayordu. Yolda iki haydutla karlanca altn zincirini onlara verdi, haydutlar aralarnda 392 ekiirken klcna sarlp ilerinden birini ldrd dierini kard ve Macaristan'a doru ilerlemesine devam etti. Kendisinden ve bir avu dal vatanseverden baka bir dayana olmayan, ancak Osmanllara iki hkmdar devrinde ve b ir eyrek asr boyunca gaileler yaratan dier Hunyad, yani Arnavutlarn kahraman skender Be'in neler yaptn takip edelim. XV II. Murat devrinde Selnik ordusuna bal kumandanlar Ep iri fethetmeye baladklar vakit, Amavutlarn eski liderlerinden Moghlena prensi Yani Kastriota, Osmanllara her yl muntazam b ir vergi vermek ve drt olunu padiaha gndererek mslman yaplmalar ve Osmanllara hizmet etmeleri karl prensliini koruyabilmiti. Arnavutlarn cesaretini kabul eden padiah Arnavutluk'a hkmeden asil ailelerin ocuklarm saraynda, ordusunda ve okullarnda yetitirerek kendisine tbi klmak istiyordu. Bursa veya Edirnedeki mevcudiyetleri babalarnn ba emeleri" ni daha kolaylatryordu. Zeklar ve kahramanlklar ilerki seferler iin ehil kumandanlar vaadediyordu. Olgun yaa eritiklerinde imparatorluun kudretli ve tannm ahsiyetleri olmalarn salamak maksadyla her trl eitimi grmeleri gerekiyordu. Moghlena prensinin kars daha nce dokuz ocuk dnyaya getirmi olmasna ramen elinde ancak bu drt olu kalmt. Sultan Muratn subaylarna oullarm teslim ederken gz yalarn tutamad. Ba" 393 ba, oullarndan efkatini esirgemedi, anadillerini ve rklarnn uurunu unutturmamak iin yanlarna hizmetkrlar verdi. Sava alanlarnda son derece sert ve cretli olduu kadar saraynda o kadar merhametli olan II. Mura t drt olan b ir galip olarak deil b ir baba olarak kabul etti. Onlar kendi z oullarnn retmenlerine emanet etti. ocuklarn en gen ok erken b ir yata lkelerinden uzakta kaldklar iin, srgn ha" yatlarnn ilk yllarnda ldler. En bykleri olan Yorgi veya skender Be kardelerinden sonra hayatta kalabildi. Doutan b ir kahraman ru h u ve gcne sahip olmutu. Arnavutlukta mehur olan annesinin gzellii ve rknn salam ve ince grn kendisinde birlemiti. Arnavutay, Trkeyi, Rumcay, Arapay, Italyancay gayet kolaylkla konuur, Ep irin liri ile bu dillerde arklar besteler, gfteler yazard. At, klc, ciridi ve Trk okunu daha gen yanda son de' rece ustalkla kullanrd. XVI II. Muratn buyruu ile Trklerin sava hilelerini, eitimlerini ve dinini renen skender Be yava yava ordu iinde ykselerek be bin atlnn bana verildi. Daha sonra Anadolu'da b ir sancaa sahip oldu, ite o zamandan beri Yorgi Kastriyota. Trkler arasnda skender Be olarak anlmaya balad. lk dinini o

kadar unutmu grnyordu ki, Macarlara, Srplara, hristiyanlara kar Erdelde, Srbistan da, Varna ve Kosovada yaplan savalarda btn gcyle savayor ve OsmanlIlarn takdirini kazanyordu. Padiah, Koso394 va savandan sonra kendisine krk bin kiilik b ir ordunun kumandanlm tevcih etmi ve Arnavutluku cezalandrp, boyunduruk altna almasn istemiti. ada vakanvistlerin anlattna gre, Sultan Muratn verdii greve babas Yani Kastriotann lmnden sonra Arnavutluk prensliinin kendisine verilecei midiyle merhametsiz bir ekilde sarlmt. Bu savalara tank olan hristiyan tarihiler, skender Bein soydalarna kar giritii katliamlar itiraf etmek zorunda kalmlar, ancak her devirde olduu gibi cinayetlerin, varlmak istenen gayeye hizmet etmesi durumunda faziletli hareketler olarak gsterilmesi yznden skenderin cinayetlerini u ekilde gizlemek istemilerdir: Trkler nezdinde mutlak b ir gven uyandrmak ve sonra onlar hristiyanlk namna daha iyi aldatmak iin son derece incelikle hareket etmek zorunda kalmtr. Ancak bu sralarda Yani Kastriota lm yerine ad skender Be olmu olan Yorgi'den baka vris brakmamt. Sultan Murat ise, kendi eli ile glendirdii prensin memleketinde baa gemesi ile imparatorlua zararl olacan bildiinden skender Bein babasndan kalan mirasa konmasna msaade etmemiti. Sadrazam Halil Paann tavsiyelerine uyarak Arnavtluka baka valiler gnderdi. Uzun tecrbeleri sonunda hsrana urayan skender Be, bu hareketi kendisine hakaret olarak kabul etti ve gcendiAtalarnn topranda bir gn kral olabilmek gayesiyle genliini, kann, dinini, gayretini Osmanllar395 dan esirgememi, tam II. Murat'n elinden emeline kavuacak iken mitleri yklm, yurttalarna baka efendiler gnderilerek tam boyunduruk altna sokulmak istenmiti. ntikam ve kin hayatnn yegne ihtiraslar oluvermiti. Padiahtan grd iyiliklerin bykl mruz kald hakaretin bykl karsnda nemsiz kalyordu. Kzk;rdeinin olu Hamzaya ve kendi kendine yemin ederek Osmanllaa ne kadar zafer kazandrd ise o kadar kana mal olmaya k arar verdi. Ailesine yakn evrelerden kendisine su orta ve partizanlar toplamaya balad; vatanseverlikleri yarm kalm olan Arnavutlar arama ikyet, memnuniyetsizlik ve mitsizlik tohumlar sat; kzkardeleri ve yeen leri vastasyla eskiden yarm yamalak atelenmi olan istikll mealesini yeniden alevlendirmek istedi. Bunca zaman sonsuz bir fedakrlkla hizmet ettii dinin kendisine zorla kabul ettirildiini, aslnda daima iinde gizli b ir hristiyanlk inanc tadn iddia ederek soydalarn kandrmaya b a lad .' Bu isyan tohumlar yeermeye ve ad btn dalarda mit ile anlmaya balaynca, frsat kollamaya, b ir hile dzenlemeye alt ve uygun zaman kollad. Nihayet o bekledii an ortaya kt. Hunvad bir kere daha Tuna boyu hristiyan perens" lerini b ir araya toplamay baarm, kk zaferler elde ederek Srbistana girmi ve II. Murat beklemeye balamt.

Trklerin gelecei belirsiz gibi grnyordu. Hunyad ile anlaarak en kritik bir anda Trkleri terk etme, onlar edebiyven Avrupa topraklarndan silebilirdi. 396 Tuna alm, Srbistan dm, Balkanlar tehdit altna girmi. Padiah, Macar kahramannn toplad yz bin kiilik mttefik Hal ordusuna kar ancak elli bin yenieriyle kar koymaya alyordu. Sultan Murat, Morava nehrinin arkasnda konaklam, nehri ap amamakta tereddt gsteriyordu. Vezirlerinin yanndaki adrda kalan Padiahdan pek uzak olmayan b ir adrda bulunan skender Be yanndaki alt bin Anadolu'lu sipahi ile bekledii zamann geldiini anlad. 10 Kasm 1443 gecesi, etra f koyu karanlklara b' rnn iken yanma yeeni Hamzay ve sonuna kadar kendisini takip etmeye yeminli be bin Arnavut askerini alan skender Be atna a tlar ve sesizce Padiahm en nemli veziri olan ve sultann emirlerini geerli klan mhr- hmyunu muhafaza eden Reis-l kt" tap n adrna yaklar. Vezirin adrn muhafaza etmekle grevli olan avular, skender Bein gece yars geliini nemli bir haber tadn sandklarndan nemsemediler ve Arnavut svarilerinin gemesine izin verdiler. skender Be ile yeeni Hamza vezirin adrna tek balarna girdiler. Reis-l kttaba padiahtan emir aldn Kroya (Akahisar) kalesine sancakbeyi olarak tayin edildiini bildirdi ve kendi hazrlad sahte fermam mhrlemesini talep etti. XVII Byle gece yars ziyareti, allagelmi ekilde tanzim edilmemi bir buyruk ile karlaan ve zaten 397 bir mddettenberi II. Murat ile vezirlerin kukusunu eken skender Bein srarlar karsnda vezir bsbtn phelenir, sorular sormaya balar ve neticede mhrlemeyi reddeder yan taraftaki hizmetkrlar arr. Hilesinin hemen ortaya kacan anlayan skender Be hanerini karr ve Reis-l k ttap ehit eder, ieri giren iki hizmetkr Hamza ve skenderin kl darbeleri arasnda can verirler. Mhr- hmyun vezirin yast altnda bulunur ve Padiah'm sahte ferman altna baslr. stleri balar kan iinde kalan skender ile Hamza dar karlar, hemen atlarna binerek, Rodop dalarnn mehur patikalarna sratle vasl olurlar ve Osmanl ordughn terkettikten yedi gn sonra Arnavutlukun merkezinde bulunan Akah isa ra eriirler. Gen liderlerinin tasarlarndan haberdar olan yz Epirli silhlanmlar ve atlarna binerek skend e ri kollamaya balamlard. Hemen kendisini takip etemeye baladlar ve Arnavutluk'un en mehur nehri olan Drina kylarna vardklarnda ilk ordularnn ekirdeini tekil edecek kadar b ir kuvvet olmulard. Dibra'nn yksek dalarndan kopup gelen bin kadar Arnavut, getikleri yerlerde halk ayaklandrarak Drina kylarna inmiler ve liderlerinin saldrlarna katlmaya hazrlanmlard. Hilesinin anlalmas hlinde silha bavurmaya

k arar vermi olan skender Be, Akahisar nlerine geldiinde yz atlsn ve bin dal askerini orman larda saklam kendisi yannda Hamza ve hizmetkrlar olarak kalenin nne gelmiti. Kale iinde OsmanlI sancakbeyinin huzuruna knca, sahte fermam gs398 terdi. En ufak bir kuku duymayan Sancakbeyi kalenin anahtarlarm teslim eder. Ustaca silhlarndan tecrit edilen Trk garnizonunun alt yz askeri, gece y ans verilen bir iaretle ieri giren Arnavutlar ta ra fndan uykularnda hunharca katledildiler. Ayn blgede bulunan dier kent ve kyler istiklllerini elde etmeye arldlar; silhlara koan Arnavutlar kaleleri zorlamaya, Trkleri ldrmeye balad. ki defa iledii cinayetle Arnavutlukun bakentine sahip olan skender Be, kuzey Arnavutlukun yksek blgelerine karak oralarn daha sava olan kabilelerini ikna etmeye kendisi ile birlemeye alt ve muvaffak oldu. Akahisara, bylesine bir bakann altnda, kendilerini boyunduruk altna alanlar ile boy lmek iin yanp tutuan yirmi bin kiilik bir ordu ile dnd. Pindus dolarndan Kotor limanna kadar btn Arnavutlukun ayaklanmas bu milletin tek kurtulu yolu olmutu. Zira, Hunyada yardm etmek iin skender Be Trkleri imha ederken, II. Murat, Kosova alannda Hunyad perian ediyordu. Hunyad daha sonra Erdeldeki atosunda kederinden lmek zere son sratle Macaristana kayordu. Morava nehri altm bin Macarn cesedini tarken, artk hareketlerinde ve intikamn almakta serbest olan II. Murat yz bin askerle eski gzdesinin ihanetini cezalandrmaya, vezirinin intikamn almaya ve Trklerin Adriyatik kylarndaki mstahkem mevkiini yeniden ele geirmeye almak iin Epirin. dar boazlarna doru ilerliyordu 399 XVIII Ancak skender Be, sadece kanl b ir hain bir gece katili deil, stelik ince bir siyaseti ve kahramand. Vatan zerine ektii frtnann zametinin farkna vard ve halkna iledii crmn kefaretini lerek deyeceine dair yemin etti. Bir ka bin Arnavutla, Makedonyadan E p ire alan dar boaz Osmanl ordusuna kapatmak iin grevlendirdi. Akahisara (Kroya) Arnavutlukun baka prensleri ile evli bulunan be kzkardeini, yeenlerini, kaynbiraderlerini, ailesinin dier yaknlarn, kent, kasaba ve da airetlerinin bakanlarn toplad. Kadnlardan ocuklara, yallardan genlere her Arnavut elinde sikYl liderlerinin ynetimi altnda isyan,etmi, sonuna kadar savamaya hazr bekliyordu. Arnavutluk imdiye kadar hi byle bir prens tanmamt. skender Be, b ir gn iinde sadece kral deil fakat btn Arnavutlarn tek ismi oldu. XIX Epirin btn kaleleri yeeni Hamza'mn veya kumandanlarnn nnde teslim oldu. Petralba, Stelusya, kodra, Arta, Alessio, Durazzo, Petra gibi Osmanl kaleleri b ire r b ire r Arnavutlarn eline dyordu. Osmanl hkimiyetinden bkm olan blgelerin btn prensleri, btn beleri, liderleri, Akahisara

koarak skender Be'i birliklerinin tek diktatr olarak tandlar, kendisine dalarnn istiklli iin asker ve para yardmnda bulunmaya baladlar. 400 Bu arada II. Muratn kumandanlarndan Ali Paa, Hunyad nnde muzaffer olan krk bin kiliik b ir or_ du ile ilerlemeye devam ediyordu. nnde kimse dayanamyor, herkes karl dalara kayordu. Makedonya boazlarnn daha uzun mddet Trkler ile ekiebilecek durumda olmasna karlk, Osmanl ordusu" nun say stnl karsnda ekinmi gibi davranarak, nc kuvvetlerini geri ekti ve Trklerin Akahis a rm i ovasna girmesine gz yumdu. Eski b ir deniz yata gibi dz ve yuvarlak b ir ova olan Akahisar ovasnn yan taraflar sarp yamalar ile evrili olup ancak alak tepeler zerinde tarm yaplabiliyor ve geitlerin aznda yerleilebiliyordu. Bu dzlemi tepelerin zeri srasyla bir orman, bir otlak elkinde rtl olup aralar muazzam b ir kalenin hisarlar gibi kayalklar ile kapl idi. Yukarlardan karlarn erimesi ile kprerek akan sular am aalarnn arasndan szlerek ovann ortasnda ylankv yol alan nehre dklyorlard. Bu havzann tam ortasnda geni ve basamakl bir kaya paras nce hafif meyille, sonra birden dikleen koni eklinde ykseliyor, tam zerinde de Ep irin bakenti kvrmlar yaparak yerlemi oluyordu. Yamurla kararm, yazn sca ile kavrulmu surlar, dz damlar, kalesi, atlarn ve katrlarn nallar altnda kayan plak tatan veya iri br kayalardan meydana gelmi sokaklar, minareleri, kilise anlar ile Makedonya kartallarnn ulalmaz kayalklarda kurduklar yuvalar andryordu. ehir ile ova arasnda keskin kayaya alm, zaman zaman seyyar kprler ile XX yola balanm, teraslar incir aalan ile kapl salam kuleler yer alyor, bylece yabanc b ir ordunun istil emellerini zayflatyordu. Ancak iten b ir ihanet bu kalenin dmesine sebep olabilirdi. Halbuki skender Be'in vatandalarna olan gveni sonsuzdu. XXI skender Be, ehirden en iyi askerlerinden otuz bini ile ayrld, btn ovay Osmanllara brakm gibi davranarak ordusunu iki ayr kanada ayrd ve Akah isar ovasnn iki ucuna ekildi. Yksek boazlardan ovaya inen Trkler karlarnda engel olarak kalenin ykseldii tepeden baka b ir ey grmediler. Dar geitler, tepeler, ormanlar ve kayalklar skender Be'in askerlerini gzden saklyordu. skender Be tarafn* dan verilen iaret zerine tepelerin tabi mazgallar arkasna gizlenmi olan toplar grlemeye balad, zrhl Arnavut svarisi birden gafil avlanan Osmanl askerinin zerine kt. ok kanl geen b ir savatan sonra yirmi bin Trk ehit edildi, adrlar, hazine ve " tlar tamamen skender Be'in eline dt. Bu ac haberi Edirneye ulatrmas iin birka sipahinin kamasna gz yumuldu. XXII II. Muratn ikinci tahtan feragatma tesaiif eden skender Bein kanl ayaklanmas, gen Sultan Mehmedin

vezirlerine btn Arnavutluk zerine sefer vaplacak kadar nemli bir olay olanak grnmedi Yenierilerin itaatsizlii, imparatorlumun dizginlerini P : 26 401 402 ekingen bir elle idare etmeye alan padiahn geveklii ve nihayet Trklerin isyan eden eyletleri, vakit kazanmak, karkln kendi kendine snmesini ve liderler arasnda anlamazln bagostermesini beklemek gayesiyle nce kendi hallerine brakma siyaseti, skender Bee btn Arnavutluk u elinin altnda birletirmeK iin uygun zaman kazandryordu. Ep ire iki ayr ordu ile gnderilen Firuz ve Mustafa Paa'lar, Ali Paa gibi baarszla uradlarMsait zamandan istifade ederek skende Be talya'nn hristiyan glerinin ve bilhassa Papann yardmn ve ittifakn talep etti. Baarlarnn hreti snrlar amt; hristiyanlk kendisinde Varnann intikamcsn ve Arnavut dalarnda mslmanhm kn gryordu. Sicilyadan, spanyadan, Kalabriyadan, Almanya dan bir hayli maceraperest skender 'Bein bayra altnda savamak iin koup geliyordu. Yalnz urunda mcadele ettii dva dini olmaktan ziyade mill karakter tayordu; zira ncelikle lrya yaylas zerinde hkimiyetini yaymak ve salam t rmak istediinden, kendisinden daha fpzla hristiyan olan BosnalIlar ve Daya kalesini ekitii Venedikliler ile de savayordu. Kendine vris tyin etlii, talebesi ve yeeni Hamza, Dayna surlar nnde Venediklilere malp olunca onlarla bar vapt ve bu savatan istifade ederek Epir'e girmi olan Venediklilerin sdk dostu Trklerin bir ordusuna kar harekete geti. Osmanl birlii Dayna geidinde yukarlardan itilen kayalarn altnda darmadan oldu.o$>) ld, kurtulanlar ise fidye karl iad*> edildi 403 II. Murat nc defa Edirne tahtna kmt. Birliklerinin baarszl ve eskiden gzdesi olan birisinin Avrupada kendisi ile boy lmeye kalkmas padiah sarayn zevklerinden ayrmaya yetmiti. Byk bir ordunun banda bizzat kendisi setere katld ve ayaklanmay bomak iin Arnavut dalarna trmanmaya balad. 1449 kn geirdikten sonra dalan asarak dzle indiOrdusunu iki ksma ayrarak ayn anda Stetifrad ve Dibi a kalelerini kuatt. skender Be allageh mi taktiini kullanarak iyi gizlenmesini bilen svarileri ile sessizce Osmanl ordusunun arkasna yaklat Stetigrad zorlayan krk bin Osmanlmn zerine on bin atls ile hcum etti. Atnn srati sayerinde Akalisarda hayatn kurtarabilmi olan Firuz Paa hu sefer skender'in klcndan kendini kurtaramad ve ehit dt. Ancak Trklerin sert direnii karsnda baka bir ey elde edemedep ormanlara kamak zorunda kald. ehir erefli a n la r 'e teslim olmay kabul ct ti. Toplaa ve Trklerin saldrlarna dayanan Dibra kalesi ise susuzlua teslim oldu Kayalardan yaplm

surlarn arkasnda skender Bcin adamlar sadece tek bir derin kuyudan istifade edebiliyorlard, kale sakinlerinin nemli bir ksm mslman olup Kur* an da mekruh olarak yazl evlere Trkler kadar dikkat ederlerdi. Kuyunun iine bir hristivan tarafndan XXIII 404 atlan kopek ls yznden dnen gnaha girmektense kale kaplarm amay ye buldular. Dibray mdafaa eden ve mslman olan kale kumandan bouna halk ikna etmeye alt; mecburiyetlerin gna' h nlediini ileri srd, h att kirlenmi sudan bizzat kendisi iti; ancak hurafeler vatanperverlii bastrd ve Dibra'da Stetigrad gibi teslim oldu. XXIV Arnavutlukun yksek tepelerine ve gl kalelerine sahip olan II. Murat, btn boazlardan b ir an* da inerek Akahisar havzasn istil e tti.'A rn av u t lideri, darda hareketlerinde daha serbest olacan dnerek kuatmay yarmak istediyse de muvaffak olamad. Kale kumandanlm soyundan gelen b ir Arnavut lidere terketti. Padiah bu kumandann sadakatini iki yz bin ake ve Anadoluda yar bajnsz b ir beylik vaadiyle bile satn alamad. Tehdit gibi rvette tesirsiz kalyordu. Bir ara dar kamay baaran skender Be e t rafna toplad dallar ile kuatmay srdren Trkleri gece basknlar ile rahatsz ediyor, sessizce adrlara kadar sokularak uyuyan yenierileri katlediyordu. Gn domadan tek ra r dalarn eriilmez doruklarna trmanyor, basknlar yenieriler arasnda' honutsuzlua sebep oluyordu. XXV Nihayet II. Murat fazla oyalanmann imparatorluk iin tehlikeli olacan kestirdiinden skender Be 405 ile bir anlama yapmak zere Yusuf Paa'y grevlendirdi. II. Murat, skender Be'e btn Arnavutluk'un rs hkimiyetini veriyor, ancak kendisinin stnln tanmasn ve her yjl ufak b ir vergi demesini art kouyordu. skender Be, istiklllerini kandan baka b ir fiyat karl satmayacaklarn ileri srerek teklifi geri evirdi. Zaten kaldrlm olan kuatma sonunda Osmanl ordusu Edirneye geri dnerken, skender Be de kendi bakentine giriyordu. O tarihten sonra Arnavut isyan ayn iddetiyle devam etti. Fakat mparatorluu sarsacak kadar nem kazanamad. Edirneye geliinden bir mddet sonra II. Murat ok sevdii kars Maranm kollarnda hayata gzlerini yumdu ld vakit krk dokuz yanda yoktu. eitli feragatlar esnasnda Manisada be yl. sava alanlarnda ve imparatorluk tahtnda yirmi be yJ geirmiti. Mizacnn temeli olan sava, ak ve filozofa melnkoli btn hayatn srasyla megul etmiti. Fazlasyla lyk olduu imparatorluk kendisi iin daima bir yk olmutur.. Milleti iin uygun, kendisi iin de erefli b ir ekilde tahttan aynlamamann verdii keder lmn abuklatrmt. Zevklerinden mah' rum olarak hkmetmek, barsever igdler ile savamak zorunda kald iin, her ne kadar anl olursa

olsun btn kaderi srekli olarak mizac ile ters dmtr. Kaderinin nne kard btn terslikler h a tt hkmetmeye bile olan isteksizliine kar iradesini baar ile kullanmasn bilmitir- ld vakit imparatorluun banda tek dman olarak skender Bei brakyordu. 406 Devrinin eserleri, Roma Sen Piyer Kilisesini an' dran ancak ondan daha az heybetli ve daha fazla zarif olan ahane Edirne Camii bata olmak zere Anadolu ve Rumeli'yi ssleyen yollar, su kanallar, kprler olmutur. Saray divannn ve ordunun tekilatlanmas ve disiplin altna alnmas da unutulmamas icap eden nemli eserlerdir. mparatorluuna imdiye kadar OsmanlIlarn rekabet etmeyi dnmedikleri Binzas ve ran saraylarnn hametini kazandrd. Bu hameti salamakla Asyal hkmdarlarn halklarnn gznde bir nevi ilhlamalarm ve merakl baklardan uzak kalmalarn temin eden nemli art yerine getirdiine inanyordu. defa yerine getirdii feragat ile yerletirmek istedii bu ^denein yalnz kendisi iin deil halefleri iin de tatbik edilmesini istediini belirtiyordu Bizansl tarihi Chalcondylein, II. Muratn askeri maiyetinin ihtiam hakknda verdii bilgiler Se" merkand, Badad hkmdarlar ile Konstantiin halefleri devrinde stanbulun debdebelerini hatrlatacak niteliktedir. Gelecek nesiller iin hazrlad htralarnda Chalcondyle, bizzat ziyaret ettii Bursa ve Edirne saraylarnn tanzimini anlatmaktadr, On bin piyade zellikle padiahn hizmetindedir. Tutsak den ufak yata ocuklar iki yllna Anadoluya gnderilerek Trke renmeleri salanr. Yeni dillerini okuyup yazmasn iyice rendikten sonra iki, binlik partiler hlinde Geliboluda slenmi olan donanmaya sevk edilirler ve rienizcil.k XXVI 407 renirler. Her yl elbise ve kl alrlar. Buradan geinmelerine rahata yetecek kadar b ir maala dorudan padiahn Kapsnda hizmete balarlar. Onar, ellier gruplara ayrlarak tecrbeli subaylarn kumandasnda iki ay sre ile sk eitim grrler ve oradan niha olarak sarayn muhafzln yklenirler. Saraya OsmanlI ailesinden olanlar, vezirler, hzinenin yksek dereceli memurlar ce hkmdarlarn zel muhafzlar haricinde hi kimse sokulmaz. Padiahn biri krmz, dier ikisi altn ilemeli kee ile kapl adr vardr. Ayn yerin etrafnda da baka ilerde kullanlmak zere on be adr daha mevcuttur. Bu dairenin dnda Divanm dier yksek rtbeli yelerine ait olan adrlar sralanr; mesel imrahor, erbdr, mirl lem, vezirler ve padiahn habercileri avular, bunlar arasndadr. Padiahn seme muhafz olan yenieriler dnda imparatorluk adr yz atl silhdar ile korunur; bunlardan sonra Asya, Msr, veya Afrika'nn eitli lkele' rinden geldikleri iin Garib denilen hizmetkr snf gelir. Yine muhafz alay olarak sekiz yz ulfeci ile padiahn yaknlarndan seilen asl Trk ailelerinin ocuklar olan iki yz atl vardr. Harp zaman Saray

tarafndan kabul edilen nizama gre Rumeli ve Anadolu belerbeleri ordunun en yksek 'iki kumandanln paylarlar ve dorudan doruya sultandan emir alrlar. Bunlarn altnda, hkmdar tarafndan bayrak verilerek b ir ehrin veya blgenin idaresi b a lanm olan sancakbeleri ile bunlar takip eden blgenin ileri gelen liderleri ile askerleri gelir. Ordughdaki dzen ise svarilerin iki ksma ayrlmas, 408 azablarm tek b ir kumandan altnda savamalar eklindedir. Silhor denilen snftan baka, yollarn onarlmas gibi ilerle megul olan ve akym denilen azablar vard. Ordu konaklad yerlerde adrlar son derece muntazam olarak kurulur, bol yiyecek giyecek temin edilirdi. Padiaha refakat eden ysek ahsiyetler daima yanlarnda yk hayvanlar iae ve silh ykl develer, a tlar ve k atrlar bulundururlar, bylece orduda insandan ok hayvan olurdu. zel b ir blk, ihtiya maddelerinin tanmas iin grevlendirilmiti. Ktlk olduu takdirde, yiyecekler en mkemmel yararllk gsteren birlikler arasnda pay edilirdi. Seferlerin ihtiyacna gre ordunun adr says on bin civarnda deiirdi XXVII Yine il. Murat devrinde sadrazamlarn imparator yardmcs saylacak mertebeye ykselmeleri ve yetkilere sahipt olmalar gereklemitir. Bu kurumun dou tipi hkmdarlklara hayret edilecek b ir tarzda uygun dt grlmektedir. Dou'da hkmdarlk kutsal olup, mutlak hkimiyetin karsnda din ve geleneklerden baka b ir denge unsuru yoktur. Ancak tebaann hrriyetleri iinde yer alan ve sk sk ayaklanma niteliine brnen hkmetten ikyet ve hatt muhalefet, hkmdara kadar ulamamaldr. Sadrzam, o mevkide bulunmas ile tebaann ikyetlerine kar tek sorumlu olur ve hkmdarn hayatm kurtarr. Bu kurumun esas gayesi ite budur. Avrupada 409 ta tb ik edilebilseydi, hkmdarn otoritesinin istismar edilerek elinden alnmasna sebep olurdu. Bilgin d Ohsson tarafndan anlatld ekliyle hibir yerde sadrazamln selhiyetleri bu kadar ak olarak ortaya konmamtr. Sadrzamlarn grevleri ve yetkillerinin dehas olmasayd Osmanl padiahlarnn hkimiyetinin tarihi anlalamazd. Brakalm d'Ohsson anlatsn: XXVIII Vezir kelimesi Arapada idareye ortak olan anlamn tar; vezir- zam ise byk vezir demektir. III Selimin tah ta kt yl olan 1879 ylma ka_ dar, 1370den beri yz yetmi sekiz vezir- zam gelmitir. Daha nceleri bu yksek makam, divan'n belli bal yelerine tevcih edilirdi. Genellikle ikinci kubbe alt veziri ba vezirin yerine geerdi. Fakat III. Ahr med devrinde kaldrlan kubbe alt vezirleri yerine padiah bu ulu greve kh eylet valilerinden birini, kh stanbul'da bulunan kapdn- dery, mirahor, Khya bey, Yenieri aas veya silhdar aa gibi yksek

ahsiyetleri getirirdi. Daha aa rtbeden kiilerin o mevkiye getirilmeleri son derece enderdi; eer yle b ir ey olmu ise o ahsa sadret makamna gelmeden nce paalk nvan verilirdi. Padiahn tercihi esnasnda yaknlarnn rol byk olurdu. arayma kapznm olduundan kabiliyetleri ile dikkati eken adamlarm sadece ismen tanrd. Entrika, tesadf ve knpris imparatorluun dizginlerini istedii gibi oyna410 tirdi. Sarayda meydana gelen yeni entrikalar ve kukulu hava vezir- zam'n uzun zaman mevkiini korumasn nlerdi. Saray subaylarndan birinin gelip kendisinden yetkiyi geri almas ile b ir hi olurdu. Eer idam edilmezse mutlaka srgne yollanrd. Genellikle mallarna el konulur ve b ir eylete vali olarak tyin edilirse bu ok memnuniyet verici bir olay olurdu. Eskiden imparatorluk yz vezir- iz am 'a kendi dairesinde b ir saray subay tarafndan verilirdi. I. Ahmet devrinden beri bizzat padiahm elinden alr ve Bb i liye b ir muhafz ktas eliinde dnerdi. Sarayda divan toplants olduunda, grevli subaylarn hepsi sadrzam ayakta sra hlinde karlarlardYenierilerin aas ve ileri gelen subaylar kendisini her aramba ve Cuma gnleri cami dn ziyaret ederlerdi. Cuma gnleri fazladan kapdn- derya, iki imrahor ve kapclar khyas devlerini yerine getirirlerdi. Ayda bir defa halkn ikyetlerini arife ve iki bayramn birinci gnleri de sivil ve asker yksek r tbeli ahslarn tebriklerini kabul ederdi. m p arato rluun btn ileri gelenleri, mft hari eteini pmek zorundaydlar; lkin genellikle onlarn bu hareketine izin vermez ve elini uzatrd. Vezir- zamin kay on iki krekli olup arka tarafnda yeil kumatan bir tentesi vard. tr ad verilen sekiz zel muhafz ve on iki kheylna sahip olma imtiyazna mlikti. Asker musiksi nefesli sazlardan, irili ufakl davullardan, zillerden ve ancak sava zamanlar ilve edilen kslerden ibaretti. Halk arasnda grnd vakit perdedrlar kendisini yksek sesle dualar syleyerek selmlard. 411 Ordunun bakumandanln alma merasiminde padiahdan, geni yakal samur manto, kl, haner, yay, okluk ve iki sorgu alrd. Bakenti, Hz. Muhammedin sanca ile ve padiahn atlarndan birinin zerinde terkederdi. Emrindeki atlar o zaman on sekize ykselir ve padiahn nn alt zel muhafz btn sr--a boyunca yannda kalrd. Kamu ileri ile grevli olan btn memurlar, yine mft hari, vezir- zamin huzurunda yeni grevlerine balarlard. Huzurunda, mevkilerine gre, b ir kaftan veya samur krk giyerlerdi. Ancak vezir- zam ve ba kad padiahn huzurunda giyinirlerdi. Sadr- zam sk sk ehir iinde, yannda subaylar olduu hlde, teftiler yapar, zabtann durumunu ve bilhassa yiyecek maddelerinin fiyat ile mallarn arlna bakard. nceleri yannda yenieri aas ile stanbul kads bulunurdu. imdi teftilerini gizlice ve divann tatil olduu Pazartesi ile Perembe gnleri yapmaktadr. Ayn gnler ihtiyatl b ir siyasetin

gerei olarak eyhlislm ile nemli mevzularda konuma yapmaya gider. Kapdn- derya ile byk kara ordusunun kumandanlar da kendi blgelerinde vc zellikle geceleri teftiler yaparlar. Eer padiah eylet valilerinden b ir paay sard zamla getirirse, paann taradan bakente avdeti esnasnda geen sre iinde kaim-mekn ad verilen bir baka paa vezir- zamlk makamna veklet eder. O takdirde bu mevki ksa sreli ve nemsiz olur, ancak sava zaman iler baka trl geliir. Veziri zam orduyu ynetirken, kaim-mekn, padiahn ya412 nnda ok etkili bir ahs olur ve genellikle iki vezir arasnda gizliden gizliye b ir rekbet doar. Vezirler uzun zaman kendi zel evlerinde otururlard; ama 1654 ylnda bu makama gelenler Paa Kaps denilen geni b ir Kkte kalm ve o zamandan beri saraya da yakn olan bu kke Bb- li denmitir. Vezir- zamin grevine son verildii vakit kapucular kethdas, tarafndan kendisine gizlice padiahn el yazs ile yazlm ferman getirilir. Takdim edilen hatt- erifi pen sadr- zam hemen imparatorluk mhrn teslim eder ve ailesi ile dahi grmeden kendisini srld yere gtrecek olan subay takip eder. Azledilen b ir vezir- zam asla stan b u lda kalamazEer tevkif edilecek ise bu dev bostanc bana verilir. Bu nemli vezaret balca ksma ayrlmtr: Khya bey, reis efendi ve avu ba. XXIX II. Muratn lmnde vezir zam olan Halil Paa, alkanlk ve kabiliyet yznden dedesi ve babas gibi ayn makam igal edebilmiti. Lkin bu mevki asla kendisine irsen balanmamt- Bu arada II. Murat imparatorluun baz yksek mevkilerini baz aileler iin irs duruma getirebilmiti; bu ailelerden Mihal oullar, Samsamalar ve Elvan Be sllesi saylabilir. Trk dili, felsefe, tarih, iir, sana tla r ve sanayii, Edirne Camiinin erefeli minaresi ile zirvesine 413 ulaan mimar hari, II. Muratn alkantl ve kesikli saltanat devrinde pek gelime imkn bulamamtr. O devirden yalnz byk b ir air olarak Amadeddin Divan ile kalabilmi, ama ne yazkki o da eserlerinden ziyade mruz kald talihsizlikler ile mehur olmutur. Amadeddin, Ku ran Kerm i peygamber tarafndan Tanrnm birlii ve ululuu hakknda insanlara fikir veren b ir vahiy olarak grm ve Kuran m bu mantk yorumdan sonra Tanr ile yarattklarn kaynatrm ve btn samimiyetiyle, ben Tanrym, Tanrdan doar ve Tanr tarafndan yutulurum, tpk engin denizin b ir damla suyu yuttuu gibi diyebilmitir. Bu dnce imamlar ve mminler arasnda ok iddetle tepki dourdu. Eserleri ile kaynatrd iin T an n y kltt ve Hz. Muhammedi de Tanr nn ulu b ir elisi deil de sadece b ir filozof olarak kabul ettii iin alalttn iddia ettiler. Bunlar akln ve tabiatn devaml hrikalarm deil, olmayacak mucizeleri bekliyorlard. Ulem takm airi itham etti, yarglad ve Bursada canl canl derisini yzme cezasna

arptrd. Bu ceza Dou'da Tanr ile Kaynama (pantheisme) fikrini yok edemedi. ran da gizli cemiyetler iinde devam etti ve zaman zaman Trkiye ye tat. O N U N C U K T A P I I, Murat'n lm haberi olu II. Mehmed'e srgn hayatndan bkm, hareketsizliinden dolay utanm ve taht gzler bir halde iken ulat. Beni seven arkamdan gelsin! diye haykrarak atna atla m, maiyetinin hazrlanmasna bile frsat brakmamtYollarda kendisini eyerlenmi olarak hazr bekleyen atlara binerek duraklamadan Manisa ile Gelibolunun karsnda yer alan Mudanya arasm sratle ald. O zamana kadar iki defa imparatorluk tecrbesi geiren bu ehzade henz genliin baharn yayordu. Aralarnda Bellini de bulunan Venedikli ressamlarn izdikleri portrelerinde tasvir edilmek istendii gibi canl bir mizaca sahip olan II. Mehmed'in mtehakkim iradesi damarlarnda kan ile beraber galeyana geliyordu. Ksa ve kaln bir grn, ata binmekten ve bada kurmaktan eilmi bacaklar, geni omuzlar, boa veya aslan gibi adaleleli ensesi, ksa boynu, sk kara sakal, sert ve sade dudaklar, kk, dolgun, iddetli bir kanin dolam ile renklenmi elmack kemikleri, hiddetli ve sert bakl hafif patlak gzleri, gzlerin zerinde ar derece kalkk, stn rka mensup olduunu gsteren kalar; beyaz, 416 geni ve krksz alm vard. Altn ilemeli ve kakm (hermin) krk ile ssl krmz kaftan, yakut ilenmi gm kabzal haneri, alnndan fkrm b ir i' ek gibi duran, trbann zerindeki sar sorguu, sadece hkmetmek deil fakat ayn zamanda gz kamatrmak isteyen bir inanm heybetli ve ince zevkli grn teyid ediyordu. ehre ifadesinin btn, insann ruhunda letfetten ziyade dehet havas yaratyordu. Miza olarak gaddar b ir insan grnm brakmamakta ise de, an hareketleri, iddetinin yumuaklktan ldrmeye kadar deiiklik gstereceini hatrlatyordu. II Yoluna b ir saat bile dinlenmeden devam eden II. Mehmed, tahtn b ir nc defa elinden gitmemesi iin Marmara Denizini b ir sandalla at ve Manisa'daki srgn yerinden iki gn sonra Gelibolu'ya ayak basm oldu. Bir defa ayan Avrupaya bastktan sonra kendisini hkmdar olarak karlamak isteyen ehirlerin idare memurlarna ve halkna zaman vermek iin iki gn daha geciktiBabasnn vezirlerinin mektuplar tahta hibir engel olmadan geebileceini bildiriyordu. lerleyiini yavalatt. Edirneden kendisini karlamak iin gelen heyetleri bekledi ve btn yol boyunca b ir padiaha yaplan sevgi ve sayg gsterilerini kabul etti. Halk gemiteki htalarm unutmu ve yalnz genliini htrlyordu. Yerine gre sert ve yumuak olabilen bir babann yetitirdii iki tecrbenin terbiye ettiini, kararszlklarm nleyebilecek bir seviye ve gzellikte olan bir Trkmen kz ile evlenmi olduunu ve iki

defa kaybettii tahta nasl sahip olunabileceini renmi olabileceini tahmin ettii ehzadeden halk bir eyler mit ediyordu. III Vezirler, paalar, kumandanlar, ulema, ordu ve halk Edirne ovasn kaplayan ceviz aalarnn altnda bir yerde Sultan Murat tarafndan ina ettirilmi bir emenin yannda yeni padiah bekliyorlard. Sultan grnr grnmez btn svariler atlarndan inerek nnde yere kapandlar. II. Mehmed ahsna yaplan sayg gsterisini kabul ettikten sonra heyetler, halk ve ordu ehrin kapsna doru ar ar yrye geti ve hkrklar iinde alamaya balad. Sultan Muratn htrasna hrmeten yaplan bu hareket esnasnda II. Mehmed atndan indi ve o da halk ile beraber babas iin alad. ehrin kapsna enildieinc'e matem havas ve hkrklar kesildi; ge ykselen sevin lklar arasnda kalabalk tarafndan saraya gtrlen sultan nihayet orda yalnzl buldu ve biten bir devir ile yeni balayan bir devir arasnda bocalayarak ilk defa kararszl ve korkuyu tatt. Babann vezirleri, olunun gznde avm kabulu grp grmeyeceklerini bilmediklerinden, saray iinde yeni hkmdar tamamen yalnz brakmlard. II. Mehmed, btn gece onlar phe iinde brakt. Gelenek olarak ertesi gn yaplan tahta kma merasiminde imparatorluun btn yksek subaylar;. P : 11 417 418 yenieriler, ulema ve halkn huzurunda imparatorluk makamna geti. Eski vezir- zam ihtiyar brahim Paa ile hadmaalarnn ba tek balarna taht merasimi iin hazr bulunuyorlard. Birincisi yal oldu" u ve idare ilerinden ekildii, dieri de mbevinci sfatn tad iin hazr bulunmakta b ir saknca grmemilerdi. Padiah Halil Paa'nm babas olan brahim Paaya olunun nerde olduunu sordu ve ilve etti: Git syle ona gelsin ve tahtmn yannda elinden almadm mevkiinde bulunsun; babas devrinde olduu gibi olu devrinde de grevine devam etsin. shak Paa ise babamn cenazesini atalarmzn gml olduu B u r saya Yeil Cami'ye gtrsn ve defnetsin. Bir ka yl nce II. Murat' tahta geirmek iin Edirneden II. Mehmedi sahte bir bahane ile uzaklatran vezir- zam Halil Paa gzden dmeyi ve hatt lm bekliyordu. mparatorlua ve II. Murat'a yaplan bunca hizmet oul tarafndan kendisine yneltilmi hakaret olarak kabul edilebilirdi. II. Mehmed'in ycelirine at, fakat sarayda daima intikamlarn birbirini kovaladn iyi bildii iin, yine de geleceine gvenunedi. Lkin yapt hareketi iyi hizmetleri ile rtebile 'eine dair Halil Paa kendini avuttu ve bylece imparatorluk el deitirmemi oldu. IV Ancak II. Muratn haremi efendi deitirmi oluvordu. Sultan Muratn odalklar ile olan aklarndan b ir ok kz ve olu dnyaya gelmi fakat bunlarn 419 hibiri Sinop prensesinden doan II. Mehmed ile re -

kabet edecek seviyeye getirilmemiti. Sinop prensesi II. Muratm Manisada birinci tahttan fragat srasnda vefat etmiti. Srbistan Prensesi Helenin aabeyi ile tah t ekiecek bir olu olmamt. Ancak Sultan Muratn lmne kadar sevdii Erdel prensesi Maradan o srada henz emzikte olan bir olu dnyaya gelmiti. Kendisi gibi b ir prensesden doan bu ehzadenin ilerde taht zerinde hak iddia etmesini nlemek maksadyla hareket eden II. Mehmed, kararszla veya merhamete frsat brakmad. Sadece cinayetin kimin elinden yapldn belli etmek istemiyordu; bu hare" keti hamarat b ir taraftarnn gayreti olarak gsterip su ortann zerine btn iddetleri ekerek bylece su ortakln da rt bas etmek istedi. vey kardeinin katli iini Evrenos Be'in talihsiz olu Ali'ye brakt. Hunyad ve skender Be nnde baarsz kalan ve bunun utancn sarayda daha utan verici bir ite kullanlmak suretiyle balatmak isteyen Ali Be, kundaktaki ocuu bodurdu. Hareme dndnde ocuunun hlini gren gen annenin mitsizlii ve deheti btn Edirneyi kaplad. Bylesine kanl balayan b ir saltanat devrinden ok eyler beklenebilirdi. Olay bastrmak isteyen II. Mehmed, kendi emri ile hareket eden Evrenosolu Ali 'yi sarayda idam ettirdi. Ertesi gn de, karnnda babasnn baka b ir meyvasm tamasndan endie ettii Maray, btn itirazlarna ramen Ishak admda b ir kle ile evlendirdi. 420 V Talihsiz prenses Maraya kar uygulad hareketin kefaretini demek istercesine dier vey annesi Srp prensesi Helen'e son derece saygl savrand, ha zineden maa balayarak babasnn yanna, bir imparatorieye yaplan sayg gsterileri iinde yolcu etti. Talihin, vesilelerin ve dinin garip b ir deiiklii ile BizanslIlarn ve hristiyanlarm can dman b ir padiahn zafer karl, nce evdei, sonra dul kars olan Helen, dul kalmasndan bir mddet sonra Bizansn son imparatoru Konstantin tarafndan zevcelie istendi. Elli yalarnda olmasna ramen, bu b irlemeyi nleyen engellerin mevcut olmas Konstantini bir hayli zd. VI nsan ilikilerinin garip bir rastlants olarak II. Muratn lm saati geldiinde stanbul'un da son saati almaya balamt. Sabrl ve siyas olan II. Murat zaten kendi topraklan arasna skp kalm olan Bizansn fethinin Osmanl imparatorluuna fazla bir ey kazandrmayacan, aksine yeni hal seferlerine sebep olacan ve bar iinde brakmak istedii milletinin bana yeni dertler alacam dnmt. Hristiyanlara kar duyduu yaknlktan dolay gvurlarn dostu olarak nitelenen Halil Paa, II. Mura tn hiddetini daima zayf Paleologoslardan uzak tutmaya alm, yeni padiah da daima elimizin altnda olan bir veri almak bizim iin her zaman 421 mmkndr diyerek etkilemek istemiti. Vezirinin

usta siyaseti ile sarlm olan II. Mehmed, yine de halk gibi dnmekte ve Halil Paa'mn BizanslIlardan madd menfaat grerek kendi ftih dehasn nlemeye altn sanyorduHalil Paa'nm II. Mehmedin ruhunda zorlukla bastrmaya alt hiddet stanbul saraynn umulmadk bir anda yapt kstahlkla birden patlayverdi. Bizans'n yeni imparatoru talafmdan Edirne'yle gnderilen eliler. Sultan Mehmedi babas zamannda OsmanlIlarn yardm ettii b ir Trkmen Beyliine demeleri gereken yardm vermesini, aksi takdirde bu beyliin OsmanlIlardan hakkm aramak iin silha bavuracan ve Bizansn da bunlara gemilerini vereceini ihtar ettiler. Halil Paa bile bu kadar zaaf iinde bavurulan kstahla iddetle kar koydu. Btn divann huzurunda Bizans elisine yle hitap etti: Pervasz Rumlar! Uzun zamandan beri hileli ve sahte tasarlarnz takip ediyorum; mteveffa padiahm ve efendim Murat Han, drst vicdan ve ltfkr tabiat ile sizin daima iyiliinizi istemitir, ancak imdiki padiahmz II. Mehmed Han yle dnmemektedir. Eer Bizans onun teebbslerinden bu sefer de kurtulursa, Tanr'nn sahtekrlklarnz ve entrikalarnz koruduuna inanacam. Behey lgnlar! Daha yeni anlamay imzalam iken kalkp Asyadan geliyor ve her zamanki sahte kahramanlklarnzla bizi kkrtmaya kalkyorsunuz! Ama biz tecrbesiz ve gsz ocuklar deiliz. Eer elinizden bir ey geliyorsa yapn, ha422 di Orhan Trakyann hkimi iln edin, Macaran arn, elinizden aldmz eyletleri geri almaya aln, fakat bilin ki, asla baarya ulaamayacaksnz ve sonunda hereyinizi kaybedeceksiniz. Ksacas, efendimize btn bunlar anlatacam ve verecei k arar ne pahasna olursa olsun yerine getirilecektir. O gnden itibaren Halil Paa, Rumlar mukadder akibetleri ile babaa brakt ve Sultann ruhunda fililizlenmeye balayan ihtirasa hizmet etmetc iin kendini adad. Ortaya kan durum OsmanlIlarn ihtiras iin bu kadar uygun ve BizanslIlarn siyaseti iin o kadar fec olamazd. Rum imparatorluunun son kalesi ilk darbe ile yklmaya mahkmdu. imdi bu imparatorluun kne sebep olan olaylar incelemek iin birka vl ncesine dnelim ve Blakernes sarayna girelim. VII lml politikas sayesinde imparatorluun gsz gvdesine uygun den ihtiyar imparator II. Manue! Paleologos ld vakit stanbul'da b ir taht msveddesi ile Yunanistan'da oullar arasnda pay edilmi prenslik brakabilmiti. Halefi III. Ionncs Paleologos 1425 il 1448 yllar arasnda imparatorluu idare etmi, Macarlarn Hunyad ile Trkler arasnda ekingen ve mecbur b ir tarafszlk iinde kalarak lkesini barta tutabilmiti. Garip fakat daima geerli olan b ir tenakuz da a rzu edilen taht ile o tahtn zillete uramas arasnda meydana gelir, yani imparatorluk iindeki ayrlklar, 423 imparatorluun ykl devirlerinde oldui gibi hib

ir devirlerinde o k ad a r hrsl, sk ve kanl olmamtr. III. lonnes Paleologosun lmnde de ite bunun b ir rnei grld. Cenazesinin gmlmesinde, sanki vcudundaki zehirin. izlerini silmek istercesine acele edilmei ve gizlilik inde braklmas, vaktsiz lmnde b ir cinayet kukusu uyandryordu., ihtirasl, fesat ve hileci prens Demetrius Palelogos, III. onnes'in son zamanlarnda imparatorluu din ve siyas sebeplerle kartrm, tahta gemek iin halkn desteini kazanmaya almt; bu sefer ehrin ayak ta kmm isyana tevik ederek kendi hakk olmayan tac silh zoru ile almaya kalkmt. Kendisinin babasnn imparatorluk devrinde doan ilk ocuu olduunu Meri srerek, kendisinden nce m babalar imparato r olmadan dnyaya gelmi kardelerinin taht zerinde h ak lan olmayacan ileri sryordu. Ana kralie, senato, kilise, ehir halk ile ordu ncelik hakkndan doan bu sama iddiay reddediyordu. Hepsi birden Manuel'in byk olu Mora valisi Konstantinin veliahtln savunuyorlard. Konstantinen kk kardei Tomas bile aabeyinin imparator olmasn doru buluyordu. Sallantda kalan imparatorluk bana b ir efendi istiyordu. Annesi ve kardei Tomas ta rafndan uvarlan Konstantin, Sp artada ta .giyerek ve taht ele geirmesini frsat bilen Trklerin tviz elde edebilmek maksadyla koyduklar emberi yararak deniz yolu ile stanbula geldi. Ana kralie tarafndan bartrman kardeler yeni imparatoru kucakladlar ve onun yerine OsmanlIlara tbi Moray idare etmeye gittiler. 424 XII. Konstantin Paleologos, tannan bir sr frsatlardan sonra mitsizlie den imparatorluklarn ykln dzeltmek iin deil, fakat yklm erefle kapamalar iin kaderin yollad ender insanlardand. Drst ve iyi bir babadan dnyaya gelmi, Kantakuzinos'larn saraynda byk bir asker tarafndan yetitirilmi, edebiyat ve siyaset sahasnda eitim grm, zulme uram ve kahraman b ir anneden beslenmi, ondan st ile birlikte, bilgelere mahsus sabr ve kahramanlklar yaratan mitsizlii renmi, Morada Trklere kar kh zafer, kh malbiyetle dvm, onlar tarafndan yenildiinde alaltlmam olarak bakentinin isyanc halkna korkakln ve Rumlarn siyaset dedikleri sarayn iren entrikalarn bilerek imparatoru okluu millete lyk olacak eye, nefret, merhamet ve fedakrla sahipti. mparatorluun son gnlerini yaklam olarak grdnden baka salam ve sava rklardan kendisine yardmclar arad. Bu maksatla sarayn protokol efi Franzesi Trabzona eli olarak gndererek Grcistan kralnn kzn zevce olarak istedi. Kafkas dalarnn eteklerinde yaayan hristiyan bir rk olan Grcler'de asker zihniyet damarlarnda kanlan ile beraber dolayordu. Konstantin Paleologosa kraliyet ailesinden bir zevce ile birlikte Osmanllar ile boy lebilecek birlikler verebilirlerdi. lkesinin ykln bizzat kendi notlarnda anlatan Fransez, Grcistana doru yannda asillerden, rahiplerden, tabiblerden, VIII

425 musikiinastlardan ve kadnlardan kurulu douvr b ir heyetle yola kt. Maksatlar ykm hlinde olan imparatorluklarn, komularna kar daha diri gstermekti. Grmelerinde baarya ulaan eli stanbula dnd. lkbaharda tek ra r douya gidecek ve muazzam debdebe arasnda prensesi alacakt. Konstantini yeni saray evresinin engelleri, ktlkleri ve korkakl yznden mitsiz bir hlde buldu. Srdana aklad szleri, milletinin kkln daha iyi lebilmek iin ululaan bir imparatorun, gz yalar ile kesilmi iyi duygularn dile getirmektedir. Bana menfat gzetmeksizin nasihat veren annem ve Kantakuzinos'u kaybettikten sonra, ne dostluk, ne gven, ne de takdir duyabileceim b ir sr insan etrafm evirdi. Byk Amiral Lukas Notaras tanrsnz, inatla kendi duygularna sarlm olarak, h e r gittii yerde benim dncelerimi ve hareketlerimi kendi arzusuna gre ayarladn iddia ediyor- Geri kalan dalkavuklar ya parti dncesi, ya da kiisel karlar ile uygun davranlarda bulunuyorlar. Yani bundan byle siyaset ve evlilik meselelerini rahiplerle mi greyim? Sizin gayretinize ve almalarma ok ihtiyacm var. lkbaharda kardelerimden birini Batl gleri yardmmza armaya ikn edeceksiniz. Moradan Kbr'a gizli bir devi yerine getirmek iin geecek, oradan da Grcistana piderek mstakbel imparatorie ye refakat edeceksiniz. IX mparator ve bakentin ileri gelen ahsivetleri, rvn inann hristivanln btn yelerine faydal 426 bir birlik salayaca midiyle Roma ve Yunan Kili* selerinin birlemesi maksadyla yeniden teebbslere giritiler. ki kilise arasnda btn ayrla sebep olan metafizik kavram deiiklii Incil'in iki takipisi iin ezeli dargnlk sebebi olacak kadar makl grnmyordu. ki defa Roma ile stanbulun aydm Devlet ve Kilise bykleri tarafndan prensipte bu dargnlk giderilmi, yerine gre eklen veya esasl olarak b ir senbol etrafnda birleilerek barma salanmt. Ancak stanbul halk hibir zaman bu anlamalar kabule yanamamt. Tabiatst inanlarn tartlmas insan zihninin ihtiyalarndan biri olarak gzkmektedir. Dinbilimden istifade ederek hristiyanln iindeki ekimelerden ve ayrlklardan b ir dou hristiyanl ortaya karan bu Rum halk, onu ktlkleri ile ifsat ettirmi ve kendi inadnn keyfine gre yorum yapma hakknn yalnz benliinde olduuna inanmtr. Roma ile ne bar, ne de anlama istiyordu. Yunanistan b ir zamanlar inanlarn Roma'ya gndermiti, imdi ise Roma kendilerininkini oraya yolluyor ve Bizans patriini kk drrcesine b ir kilise hkimiyeti kuruyordu. Daha nceleri grdmz gibi, stanbul halk imparator Manuel ve ra hiplerine imzaladklar Floransa Anlamasn y rttrm, grmeleri inkr ettirmi ve Rumlara has bir taassupla yeniden ikilii kurdurtmutu. Olgunlama frsat bulamayan bu grmelerden sonra Ltinler ile Rumlar arasnda din mevzular daha

iddetle tartlmaya balanmt. Talihsiz Konstantin, bu kavgalar b ir dinci gz ile deil b ir vatansever olarak ele ald iin, hristiyanln dou'daki tek bakentini kurtaracak olan anlamann bir an n427 ce salanmas iin rpnyordu. Douyu kemiren czzam olan rahiplerinin taasubunda, keilere delicesine balanm olan milletinin n yarglarnda almas son derece g engeller gryordu. Roma'ya nceden bir ey belli etmeden eliler. gndererek Bat Kilijsesinin hakannn yardmn, istiyor, iki ^ilienin birleecei vaadinde bulunuyor ve bylece hi olmazsa Papann stanbul'a bir eli gndermesini tevik e tmek istiyordu. Papa V. Nikolas, Rumlarn inadna k ar kin ile dolu olarak, yardm elini uzatmaktansa ate pskrd ve Trklerin ahsnda Tanr'nn ncil'i yrtan Rumlardan intikam aldn belirtti. Buna ramen Roma stanbula Rus kardinali zidoru gndererek imparatorla Floransa Anlamasn imzalamak zere grevlendirildi. Papa, ancak bunun karlnda katolik hristiyanl Bizans'n yardmna aracan ifade ediyordu. zidor stan b u la geldi; mparator anlamay imzalad; Floransa konsili tarafndan kabul edilen merasim tarzna uygun olarak Aya Sofya kilisesi nnde Papann elisi ile stanbul Patrii beraberce halka grndler ve din treni balattlar. Ancak Romal rahibin allmam merasim elbiseleri ile grnmesi, mayalanm kutsal ekmek y e r i n e mayasz ekmein kullanlmas, yin kadehi iine souk su yerine lk su konulmas halk ve rahipleri o kadar hiddetlendirdi ki, ltin yini Rumlara tahamml edilmez bir fedakrlk gibi gzkt. mparator, patrik, siyaset adamlar, vatanseverler ayaklanan gelenekleri bastrmak iin bouna gayret gsterdiler. Ayak takm tarafndan sayg gren Gennadius adnda bir papaz 428 kilisesinin kesinden halk, ltinlerin hakaretine kar ayaklanmaya tevik etti. Manastrlar dolduran kzlar ve kadnlar, lklar atmaya baladlar, mtem elbiseleri giydiler, ehri feryat, fign ile doldurdular ve Gennadiusun isyanc arsna uyarak ruhn alaylar tertip ettiler. Ayak takm ile liman tayfalar bu yinlerden sonra ehrin meyhanelerine dalarak, keilerin dedikleri araplarla iyice sarho oldular. Batl dinsizlerden atalarnn inancn satarak yardm dilenen imparatora ve korkaklara lnetler yadrdlar. Bizans'n koruyucusu Bkire (*)nin erefine ierek. Olu (**)nun dmanlarna kar daima onun muzaffer olacana dair inanlarn belirttiler. Mayasz ekmek ile yaplan tren sonucu onlara gre k u tsall bozulan Aya Sofya Kilisesi mminler tarafndan boaltld, ve hatt kapclar bile ltin rahiplere hizmeti reddederek Kiliseden ayrldlar. Halkn safln bilen rahipler ksa zamanda, Konstantinin kutsal ehrinin tabiatst kuvvetler tarafndan korunacana dair gaipten haberler aldklarn yaymaa baladlar ve Bizans'n taassubunu bsbtn krkleyerek tek kurtulu yolunu kapadlar. Roma ile yapt grmelerden dolay halkn gzndeki itibarn kaybeden imparator, yalnz kendi cesaretine

ve etrafndaki b ir avu askerin ecatine gvenmek zorunda kalyordu. (*) Meryem Ana. (**) sa. (.) 429 X Rum mparatorluunun can ekimesi ve Konstan tin in tebaasndan aykr dmesi srasnda Halil Paa sessizlik iinde Rumeli ve Anadolu ordularm topluyor ve onlar gerektii an efendisine sunmak iin hazrlyordu. II. Mehmedin ilk defa tahta getii srada arzularn kabul ettirmeye alm olan yenieriler yine bir takm istekler ne sryorlard- Ama aym adamda ayn hkmdar bulamadlar. Yllar getike Sultan Mehmed de olgunlamt. Babasnn defin merasimlerinde bulunmak ve Karamanda meydana gelen karklklar bastrmak iin b ir ka gn Bursa payitahtnda oturmak zorunda kalan Sultan II. Mehmed'in yokluundan istifade eden yenieriler her padiahn clsunda talep etmeyi alkanlk hline getirdikleri ulfelerine zam iin srara balamlard. Padiah da bunun zerine nefret ve kmseme ile on kese altn frlatt. Fakat ertesi gn yenierinin ayaklanmasn bastramad iin yenieri aasnn yzne krbac ile vurdu. Ordu iindeki zihniyeti deitirmek maksadyla kendi maiyetindeki yedi bin doancy yenieri ocana dahil ettirdi vc balarna kumandanlar arasnda en sadk, en sert olan Mustafa Bei yenieri aas olarak atadXI Bu iddet hareketinden sonra Bursa sarayna kapanarak, itaatsiz askerlerine honutsuzluunu belli etmek gayesiyle mevcudiyetini onlardan saklad. Sul430 tan'n bu uzun dargnl daha grltl bir ayaklanmay tevik etti. Yenieriler arasnda padiah'n haremdeki kadnlar tarafndan gevetildii, bu arada Suriyeli bir cariyeye fena hlde gnln kaptrd, hastalk derecesinde ehvete kurban olduuna dair1 dedikodular alm yrmt. Efendilerinin hayat vb m iin endie eden yenieriler, toplanmlar, sarayn kaplarn zorlayarak ieri girmeyi baarmlar ve koridorlarda bararak efendilerini istemilerdi. II. Mehmed sert bir yzle karlarna kt ve para ile satn alman askerler istemediini syleyince, hep birden ayaklarna kapandlar ve af dilediler. Padiah a en yakn ve en cesaretli olanlar endielerinin ve ayaklanmalarnn hakiki sebebini akladlar. II. Mehmed onlara cevap vermeden harem aasna emrederek o' gzel cariyenin bann vurulmasn istedi ve bylece aka deer vermediini ispat etti. mpatorluk iin sevdiinden kendini mahrum etmesini bilen hkmdarn korkun ispatn gren yenieriler ikn olarak geri ekildiler ve skinletiler. Dehetin tesiri ile II. Mehmed'in btn hkmdarl bovunca b ir daha ayaklanmaya cesaret edemediler ve daima grevleri banda kaldlar. XII Ayn ekilde kanl ve sratli cereyan eden olavla r padiahn Anadoludaki mevcudiyetini ispat etti. Bursa kylerinden b ir kadn sarav hizmetkrlarndan

birka ocuun kavunlarn aldklarn ikvet etti. Hizmetkrlar hrsz itiraf etmeyince gva 431 Sultan hepsinin karnlarnn deilmesini ve hrszn o ekilde bulunmasn buyurmutu. Rum tarihiler ta rafndan anlatlan bu hikye Trk ve talyan tarihiler tarafndan iddetle reddedilmektedir. Malplarn byle kltc hikyeler uydurduklar bilinen eylerdir. Ama ayn Rum, Venedikli ve Cenevizli tarihiler II. Mehmedin Manisa ve Bursadaki devirlerinde en ileri grl fikirlere ak bir eitimi desteklediini ittifakla yazmaktadrlar. Arapa, farsa, kaidece, ibrance, ltince ve rumcay, o dillere ait konular ta rtabilecek kadar iyi bilirdi. Venedikli ve Cenevizlilerin kendi erefine kaleme aldklar ltince iirleri okur, licenaplk rnei gstererek sarayna ard talyan ressam ve mzisyenleri ile samimiyet kurard. Din hogrrlnn taassuptan ziyade dinsizlie kar olduunda herkes gr birliine varmtr; milletinin ibdetini dtan gzlerdi; fakat samim grtkleri ile islmiyetin kurucusundan byk bir serbestiyet ile bahsederdi. Srekli olarak Plutark okur, ve bu tarihinin hayat hikyelerini anlatt skender ile Sezar gibi byk fatihlere hayranlk duyard. Milletine ve bizzat kendisine gayret vermesi iin byk adamlarn hayat hikyelerini trkeye evirtmiti. XIII Edirne'ye dndnde, Antik devirlerdeki hayranlar gibi, zafer ve fetih iini kemiriyordu. stanbulun fethedilmesi fikri devaml olaak zihnini megul ediyor, hatt onu geceleri sratarak uyandryordu. 432 ki imparatorlua sahip olan Osmanllar aslnda gerek bir bakente sahip deildiler. Bursa, Asyann bir ucunda ok uzak oluyor; Edirne Rodop ile Hemus dalan arasna skp kalyor; Selnik ise Teselya Boazlarnn arasnda b ir krfezin iine fazla gml-/ yordu. Ortada sadece stanbul kalyor, Romallar ve tabiat tarafndan ift hatt l bir imparatorluun tek merkezi olacak niteliklere sahip oluyordu. Dnyann geit yollar, vdileri, nehirleri, ovalar, boazlan, denizleri hep orada birleiyor ve yirmi milletin bal olduu hkmedici bir merkez oluyordu. stanbul'un hyli gece ve gndz gen ftihin aklndan kmyordu. ;v Rumlar tellandrmak ve vaktinden nce Bat hristiyan dnyasnn endiesini uyandrmak korkusu ile sabrszln gizlemeye alyor, lk<in bsbtn de hkim olamyordu. Dncelerinin karklndan uyuyamad gecelerden birinde Halil Paaya haber yollayarak derhal saraya gelmesini istetti. Beklenmeyen bu buyruk karsnda, Halil Paa, II. Muratn tekra r tahta gemesi srasnda yapt hareketleri u n u tmam olan II. Mehmedin nihayet kendisinden intikam alaca:"i sanarak endielenir, tela der; sanki lme gidiyormu gibi son ibdetini yapar ve kans ile kzn kucaklar- Hkmdarn muhtemel hiddetini bastraca midiyle Selnik fethinden ele geen altn ilemeli antik bir kupay yanma alr. Padiah'n dairesine girdiinde hemen ayaklarna

kapanarak kupay kendisine sunar. Skin ol Lala, bana lzm olan ne altnn, nc de hayatn. Senden istediim tek ey var. Konstantiniyye. Sonra ona uykusuz luktan yorulmu gzlerini ve skntdan darmadan ettii yatan gsterdi. Bak, btn bu yastklar bam dinlendirmek iin yaptm hareketlerin sonunda bu hle geldi; gece gndz hayl ettiim eyi bana veremezsen artk uyuyamyacam. Gemiteki hareketlerini ve endie ettii hayatn bylesine muazzam bir hizmet karl satn aldndan son derece memnun olan Halil Paa, istediinize mlik olacaksnz, hnkrm. Zaten dncelerinizin ululuu, ordularnzn gc ve dmanlarnzn d kstahl sayesinde size ait olan b ir eyi kim reddedebilirUzun zamandan beri iimizden geen arzulan tahmin ettim; tespit edilen gn dinimizi, vatanseverliimizi, zaferimizi tatmin etmek iin gerekli btn hazrlklar yaptm. Ya stanbul, ya bam ayaklarnzn altnda olacaktr. dedi. Memnun olan padiah, kz ile karsn daha fazla endielendirmemek iin Halil Paay evine yolladYalnz ona Rumlarn altnndan saknmasn, zira parann ok aldatc olduunu hatrlatt, ve tecrbeli, ileri grl vezirinin szleri zerine derin bir uykuya dald. XV Ertesi gn Halil Paa ile Gelibolu'ya hareket etti ve Trakyadan ilerleyerek o zamanlar bir Rum kasabas olan Dazomaton a (Rumeli Hisar) geldi. Bu mevki, bir zamanlar Pers mparatoru Darius'un ordulaF : 28 433 434 rn geirdii Boazm en dar yeriydi. Anadolu yakasndaki Gzelce Hisar n (Anadolu Hisar) tam karsna gelen bu yerde derhal yeni bir Hisar yaplmas iin Haiii Paaya gereken buyruu verdi. Boaziinin Avrupa kysnda ileri km olan bu burun, boaz'n deta b ir nehir gibi akt bu ksmnda ehrin fethi iin ok nemli bir adm saylmaktayd. Bylece stanbul'un sarlmas tamamlanm oluyor ve Trklerin eliyle boulmadan nce bu Hisar'n yaratt dehet ile boulma raddelerine geliyordu. Eskiden tepesi zerinde Yunan lh Merkrn bir tapma olduundan Hermeen Burnu diye anlan, sonralar Boazn dalgalarnn geceleyin kpek rmesine benzemesinden Cyon Burnu diye adlandrlan bu burun zerinde II. Mehnedin kurdurduu Hisar iki imparatorluu kar karya getiriyordu. Padiah veya mimar, ya din b ir inan gayesiyle, ya da sanatm mnidar b ir oyunuyla, Hisarn eitli istihkmlarn Arap harfleri ile slm peygamberinin ve Ftih'in adn gsterecek tarzda ina etmilerdi- Avrupa topraklar zerinde hristiyanln bakentinin son tepesi zerine islmiyetin ve Osmanl mparatorluunun damgas baslm oluyordu. Harabelerinin grn bile gezenleri dehete drecek tarzda olan Kalenin surlar ve kuleleri arasna mimar, peygamberin kutsal adnda iki defa geen ve Arap yaz sanatnda bir kuleyi andran daire ekline iki M harfini iyice temsil

edebilmek iin muazzam b ir kule yaptrmt- Hisa rm ayr kulesinin inaat, aralarnda abukluu ve gayreti tevik etmek gayesiyle Sarca, Zaanos ve Hrlil Paalara emnet edilmiti. 435 Asya ve Avrupa eyletlerinden getirtilmi alt bin duvarc ve ta Boazn bu en gzel burnundaki hiddet ninesi olan Hisarn yaplmas iin toplanmt. Seferber edilen on bin kyl arabalarla ta, kum, kire tayordu. mparatorluun btn ileri gelenleri iilere rnek olmak gayesiyle en zor duvarclk veya toprak tesviyesi ilerinde bizzat alyorlard. ok sonralar Pariste ChampsdeMarsdaki Fransz h tillinin birinci yldnmnde btn Franszlarn Hrriyet Federasyonu adna yaplan istihkmlara k a tkda bulunmalar gibi, her Osmanl, Fethin ilk adm olan bu Hisara kendi tan koymak istiyordu. II. Mehmedin insana tesir eden mem Hisar, Fethin genilemesinden sonra geride kalm b ir snr ta gibi ihml edilmi, u anda zeri eitli aalarla kapl olup, bu aalarn yeillii boz renkteki surlarn arasnda hemen gze arpmaktadr. Boaz'm aknts ile kayklar iinde gezinti yapan Trkler ve Rumlar, biri kudretinin dieri esaretinin bidesi olan bu Hisar'm nnden geerken hayranlkla veya dehetle seyrederler. XVI Bakentinin hemen yannda salam kayalarla ina edilen bu tehditten fena hlde endielenen Bizans imparatoru, elileri vastasyla Padiahtan ekinerek bilgi sordu- Bizans adna sz alan Konstantin Dragosese Sultan Mehmed yle cevap verdi: Niin ikyet ediyorsunuz? ehrinize kar bir kale ina etmiyorum. Topraklarmn gvenliini sa436 lamak anlamalara kar gelmek deildir. Macarlar ile anlam olan imparatorunuzun babamn Avrupaya geiine nasl engel olduunu unuttunuz mu? Kadrgalarnz yolunu kapatt iin Cenevizlilerin yardmn istemek zorunda kalmt. Ben o zamanlar Edirnede id, n ve ok gentim. Mslmanlar endie iinde kavrulu ken siz onlarn felketini hazrlyordunuz. Babam Varna savandan sonra Avrupa kysnda bir Hisar yaptrmaya yemin etti, ite ben bu yemini yerine getiriyorum. Kendi topraklarm zerinde arzu ettiim b ir eyi yapmam kontrol etme hak ve gcne sahip misiniz? Asya ta ra fnda hep Osmanllar oturduu iin, Avrupa kylarn ise savunamadmz iin Boazm her iki kys da bana aittir. Haydi gidin efendinize syleyin, u anda karnzda olan padiah bundan ncekilere benzemez; dilekleri bile benim kudretimin ulat yere varamaz. Bu seferlik huzurumdan ekilmenize izin veriyorum; ama bundan sonra imparatorluum dahilinde yaptm ilerin hesabn sormaya kalkan olursa d e rile rini yzdrrm. O gnden sonra stanbul civarnda bahe, bostan tarm yapan Rumlara kar son derece sert davranan II- Mehmcd, askerlerini ve katrlarn srl arziden faydalanmalar iin babo brakt. Kar koymaya

yeltenen Rumlar hemen imha ediliyordu. Konstantin buna karlk olmak zere ehre elenmeye gelmi olan b ir ka saray uan hapsetti. Gen esirler imparatora, zorla esir edilmelerinin Padiah tarafndan su olarak kabul edileceini ve dndklerinde idam edileceklerini syleyince Konstantin hallerine acd ve ellerine bir mesaj vererek bunu II. Mehmed'e gtrmelerini istedi. Sultan'a gnderdii mektup kaderi gibi hznl, asil ve tevekkl doluydu. Tarafnzdan imparatorun bakentine kar haksz tecavzler devam ederse Tanr bizim yardmcmz olacaktr. Siz atma kardktan sonra Trklere stanbul'un kaplarn kapatmak zorunda kaldm. Tanr, Sultana adalet ve bar ilham etmedike vatandalarmz kaderin kendilerine salad gle savunacaklardr. Adaleti iin bir yalvarma niteliinde olan bu mektuba II. Mehmed, sanki Boaz serbestmi gibi gemeye alan b ir Venedik gemisine Rumeli Hisar'mdan ate atrmakla cevap verdi. Denize en yakn olan H a lil, Paa Kulesinden atlan bir ta glle, tayfalar ile beraber gemiyi sulara gmd. Firz Aa ve be yz yenieri ile korunulan, gl b ir topu bataryas ile takviye edilen Kaleye Sultan Mehmed BoazKesen adn verdi. XVII Padiah ve veziri Halil Paa, stanbulun etrafndaki ilk istihkm bylece yaptktan sonra, kuatma iin gerekli iki yz bin askeri, letleri, silhlan, cep. haneyi gizliden gizliye toparlamaya baladlar. Galiplerin arasnda, daima olduu gibi kacaklarn mevcudiyeti de II. Mehmede Almanya ve talyann harp sanatm tayordu. Konstantinin hizmetinde alan 438 Macar top dkm ustas Urban, kendisine verilen creti az bularak stanbul'dan kamt. Halbuki Sultan II. Mehmed stanbulun fiyat iin hibir eyi pahal bulmuyordu; kaak dkm ustas altma bouldu. Padiah, huzuruna gelen Urban'a sordu; Bana, attj glleler stanbul surlarn sarsacak kadar gl b ir top dkebilir misin? Macar usta cevap verdi: yle bir tane dkerim ki, Bbil surlarn bile kertebilir. Nitekim Urban, glleleri 36 cm- apnda ve herbiri 6000 kg. gelen bronz b ir top dkt. nsan eliyle yaratlan bu yldrm gcndeki topu hareket ettirebilmek iin yz boaya ve yedi yz insana ihtiya vard. Edirne saray nndeki dzle ekildikten sonra, ehir halk, gebelerin ocuklarn drmemeleri iin nceden uyarld ve top denendi. Namludan kan duman btn Edirneyi kaplad, grlts muazzam oldu. Glle btn Edirne ovasm atktan sonra kar dan eteklerine b ir kula derinliinde gmld. Deneme padiah memnun brakt. Be yz ift kz ve bin topu neferi bu topu Edirneden Marmara kylarna tamakla grevlendirildi. Rumeli'nden ve Anadolu'dan gelen iki yz bin eri ksa zamanda Gelibolu'dan stanbula kadar olan blgede paalarnn ve belerinin kumandasnda birletiler.

Sultan, Halil Paa ve kumandanlar bu mucizev ordunun ortasnda gzkmekte gecikmediler. Avrupa ve Asya topraklan bunca adamn ve hayvann yiyeceini temin edecek imknlar bol bol veriyordu. 439 Halil Paamn ileri grll sayesinde alt ayda ina edilen ve talya, Yunanistan, Sinopta gemicilik yapm kaaklarn idare ettii yz elli kadrga Marmara Denizine ald. Say ve tecrbe stnlne dayanarak bu filo ile savaacak gte olan Bizans donanmas, stanbul limann savunmak gayesiyle, Aya Sofya burnundan Tophaneye kadar ekilmi bir zincir arkasnda, Hali'te demirlemiti. Rumlarn imdadna komak iin hazrlanan az sayda hristiyan gemileri Marmara'da Trk filosu ile boy lebilecek bir gce erimek iin birleiyorlard. Bakentlerinde alalm ve boyun emi duran Rumlar ancak hurfeler ile ilgili meselelerde canlanyorlard. Vatan duygusu yalnz Konstantinin yreinde yayor gibiydi. nsan yreinin mucizesi olan kahramanlk yerine lh mucizelerden medet umuyorlard. XVIII Dnya yznde hibir bakent stanbul kadar byk ordularn istilsna direnecek zelliklere sahip deildir. Zaten tabiatn b ir kale hline getirdiini, bin yldan beri hkm sren imparatorlar ile mhendislerin san at birleerek daha da gl b ir hle getirmiti. nceleri Bizans, daha sonra Konstantinin ehri, mslmanlar iin stanbul, Trkler iin Ummednya veya Dnyann Anas diye eitli adlar alm ancak neminden hibir ey kaybetmemitir. Kaderin p a rma ile yeryzne b ir imparatorluk iin deil dnyann yars iin b ir bakent olarak kazlmtr. 440 Siyas bakmdan, parlak bir gk altnda Avrupa ile Asyay, ve drt denizi birletirirken, asker bakmdan hcum iin glendirilmi bir karargh, savunma iin eriilmez b ir ada olmaktadr. nsan b ir gz atta kudretini ve heybetini anlar. XIX Deniz zerinde seyahat eden yolcu, Asya'y iki kolu arasna alp kucaklamak istercesine uzanan Avrupa'nn iki knts arasnda uzanp giden Marmara Denizinin yatt, anakkale Boaz sayesinde istenildii zaman alp kapatlabilen geni ki-fezin bir ucundan bakt vakit, b ir zamanlar Bizans'n tahl ambar olan Trakyann kvrml sahillerini gzleriyle takip edebilir. Denize kavumadan hemen nce yavaa ykselmeye balayan Trakya ovas, bugn artk zerine kurulan binalarn gzlerden sildii yedi tepe ile biter. Marmara Denizi kysndan Hali kysna kadar, bu tepelerin stlerinde ve eteklerinde stanbul ehri uzanr. Dalgalarn ayaklarn dvd surlar, evlerin balkonlar, camilerin kubbeleri, minarelerin savri tepeleri, selvi aalarnn hznl ve sivri balar ile boydan boya uzanr. Yedikule atosu, imdi (*) sarayn bahesi olan Akropolis, Aya Sofyann kubbesi, sekiz yz manastrn tera slan ve ankuleleri, imparatorlarn tercih ettikleri Blakernes Saray nm yaldzl kiremitleri, vahi hayvan dvlerinin yapld an-

(*) Yazarn imdi dedii 19. asrn ortalarnda Trkiyeye yapt ziyaret esnasndadr. (.) 441 fiteatr inegiyon'un abidev kemerleri, Marmara Denizi zerinde Teodos ve Juliyen kaplarnn dalgakranlar, kapsnn zerinde mermerden oyulmu aslan ve boa ile adnn yazld Bucolion saraynn mermer duvarlar, nihayet saraylarn, tapmaklarn, evlerin ve umum yerlerin arasnda ge doru uzanan dikilitalar ve dier heykeller, o zamanlar Marmara'da seyreden gemilerin gzne byle b ir profil veriyordu. Bu kynn surlar dibinden giderek, yedi muazzam kapy, iki sun liman anca, Akropolisin veya imdiki yeni sarayn burnunun giderek inceldii, Avrupa ile Asya'nn kaynaarak gemilere yol vermedii sanlr; oysaki bir ka krekten sonra hyl dalr, Asya ve Avrupa birbirlerinden binlerce adm mesafe ile ayrlmaya balar ve birden sanki nehrin bir araya gelmesi ile b ir kanal alarak Avrupa b u rnunu (*) evirir. Topkap Saraynm koyu renkli selviler ile dolu bahesi bu burna doru tatl bir eimle iner; yine orada Konstantiri'in Akropolisinin narlar arasndaki burlar ve kuleleri ykselirdi. Burnu dnp biraz ieri girince sa tarafta sanki evlerle dolu iki burun arasna skm bir nehir gibi Trakya Boaz, glgeli ormanlarnn kayaklklar arasnda Karadenize ylan gibi kvrlarak uzaklarken grnr; sol tarafta ise bir yanda eski stanbulun rh tmlar ile Tophane, Pera ve Galataya doru devam eden ehrin arasnda geni, derin b ir liman bal olduu krfezin derinliklerine doru ilerlerken grlr. (*) Sarayburnu. 442 Gzn alabildiine uzanan bu krfezin dibine Trakya tepelerinden doan kk Kthane deresi akar. te bu i deniz kntlarn kavrayabilmek iin kz boynuzu gibi kvrk durduundan, veya denizin gemilerinin Bizans'a zenginliklerini dkt yer olduundan, bereket boynuzuna izafeten Altn Boynuz adn almtr. Fakat, II. Mehmed'in stanbul'u kuatt yllarda imparatorluk ehri Kthane deresine varmadan, imdi olduu gibi Galata, Pera, Tophane ve Boazii'ne doru uzanyordu. Asl stanbul yedi tepenin meydana getirdii yarm ada zerinde, b ir tara fta Hali, dier tarafta Marmara denizinin dalgalar ile evriliydi. Hali'in dibinde Kthane deresi yatandan itibaren, Marmara kysnda Yedikule atosuna kadar, Trakya tarafnda daim olarak iki denizin suyu ile dolu derin bir ukurla beraber, ift surlu ve zeri kare eklinde kulelerle kaim b ir duvar, Haliten Marmara ya kadar yedi bin admlk mesafede uzanyor ve ehri tamamen darya kapatyordu. Tabiat stanbulu bir yanmada, deniz bir liman, siyaset bir ada ve tepeleri bir kale yapmt. Sanki gnn birinde dn tasarlam gibi, Rum imparatorluu btn bidelerini, san'at eserlerini, zenginliklerini Avrupa ktasnn bir ucunda toplam, barbar kavimlerden saklamak istediklerini ftih milletlere sunuyordu. XXI

Trakya tarafnda, yirmi kula kalnlnda devam eden ve sk sk kuleler, burlarla evrili kaln sur, ova 443 zerindeki bahelere geni kemerler ve asma kprlerle alyordu. Avrupa topraklarndaki byk eyletlerden gelen_ asker ve ticar yollar bakente bu kaplarda balanyordu. Bulgar Kaps, Edime Kaps veya altndan geen kalabalktan dolay Poliandria Kaps; Trklerin fmdi Topkaps dedikleri en ssl, en gzel kap, Aya Romanos Kaps; altndan ordularn getii ve bronz kabartmalarn zafer tak hline getirdikleri Altn Kaps. te bu kemer altndan, Gotlar yenen Narses, Persleri perian eden Heraklius, Araplarla dven lonnes Zimiskes ve Nikofor Fokas, nihayet Bulgaristan ftihi II. Bazil gemilerdir. Ancak bu kap son zaferden sonra, sanki zafer b ir daha imparatorlua gzkmeyecekmi gibi rlmt. Halk arasnda dolaan b ir rivayete gre hristiyan ltinler stanbula bu kapdan gireceklerdi. Kt hrete sahip bu kap Trklere de ayn deheti vermi olacak ki, o zamandan beri daima rl olarak muhafaza edilmitir. stanbullu Rumlarn daima tesiri altnda kaldklar manastrlarn bo ve anlamsz hayllerinden t reyen eitli sylentiler kh halka mit veriyor, kh korkuya dryordu. Bazlar ,Trklerin Boa Meydam'na kadar ehre gireceklerini, ancak o srada cesaretleri artan Rumlarn Trkleri geri sreceklerini ve bakentleri ile b irlikte imparatorluklarn kurtaracaklarn ifade ediyorlar; dierleri, Aya Yorgi Manastrnda imparatorlarn isimlerini tayan talara raslanldn fakat Konstantin'in adndan sonra tan krk olduunu bunun da imparatorluun sonu demek olduunu ifade edi444 yorlard. Bir baka topkluk ise, Varna Sava arefesinde Macar Kahraman Hunyad gren b ir ihtiyarn gya Macar kumandana, Ortodoks Rumlar OsmanlIlar tarafndan imha edilmedike hristiyanlara zafer yok! diye sylemiti. XXII Bu uursuz sezgiler Rumlarn kadnlanm ruhlarn bask altnda tutarken, sadece Kur'an Kermin dediklerine inanan ve padiahn balarnda olmas ile marur olan Trk askerleri yreklerinde daima zafer inancm yaatyorlard. Kuran yle der: ki taraf denize, b ir taraf karaya bakan bir ehir bilir misiniz? O ehir harp letlerinin gc ile deil, Lilheillllah ve Allahekber szleri ile decektir. Bu fetihi yapacak kumandan en byk kumandan ve onun ordusu en byk ordu olacaktr! Bu kehnete ve Marmara kysndan Karadenize kadar btn Trakya ovasn kaplayan adrlarn saysna gvenen Osmanh Ordusu kendisine vaad edilen bu ehri almaya hazrlanyordu. Ancak mevkiin nemi, ukurlarn derinlii, surlarn ykseklii, kulelerin kalnl, ehrin alnamaz diye bilinen hreti ve hatt stanbulun imdiye kadar baarszla urayan kuatlmalar II. Mehmedi ve kumandanlarn endie iinde brakmaya yetiyordu. Kuruluundan beri stanbul yirmi dokuz defa surlar altnda dmanlar

grmt. MakedonyalI Filip'in kumandanlar Pausanias. Alkibjvad ve Leon; Roma mparatorlar Sever, 445 Maksim ve Konstantin; Pers mparatoru Chosroes; Avar Kral Baian; Slav mparatoru Crume; Rus Prensi Ascold; halifelere olduu kadar Rumlara kar da dzenlenen hal seferlerinin kumandam Dandolo; i harp le r srasnda Miel Paleologos ve Komnenos; nihayet Yldrm Byezid ve II. Murad surlarn altnda kuvvetlerini denemilerdir. Yirmi dokuz kuatmadan stanbul yirmi birinde muzaffer olmutu. Bat hristiyanln yardm kendisine iki deniz zerinden de gelebilirdi. Byle b ir ihtimali aklndan karmayan Sultan Mehmed Han, gzlerini b ir an olsun denizden ayrmyor, anakkale Boazm ap stanbula hristiyanlm askerlerini ve silhlarm getirebilecek olan filolar gzlyordu. Bu endie ile Gelibolu'da duran filosunu Trakya Boazna geirerek yeni ina ettird ii Hisarn toplar altnda muhafaza etmek istiyordu. Karadenizden getirttii kereste ve dier tehizat ile filosunu be yz kk kadrgaya kadar kartm ve Boazn kayalklar ile muhafaza edildii tabi b ir limannda pusuya yatrmt. Bugn ticari eya ykleyip boaltan kayklar bile ancek alabilen Beikta ve Baltaliman, o zamanlar gemilerin ina edildii iki byk tersane hline gelmiti. Osmanhlarn denizdeki tecrbelerine ve bilgilerine pek gvenemiyen Sultan, gemilerini Marmarann engin sularnda hristiyan gemilerinin rahat manevralar arasnda maceraya atamazd. Yalnz hristiyan gemilerin Hali e girmelerine engel olmak ve skdar kylarndan Saravburnuna kadar yzen bir duvar meydana getirmek istiyordu. 446 Fakat o ana kadar endieleri yersizdi. Dini, silhlarnn erefi olarak kabul ettii b ir ka macerac hristiyan kumandan hari dier btn hristiyan gler, Trklerin kllan ile crmlerinin kefretini deyecek diye dndkleri Rum Ortodoksluunun mstakbel d iin seviniyorlard. Bu arada Hunyad tarafndan II. Mehmede yal ve tecrbeli b ir eli gnderilmi, Trkler ile Macarlar arasnda bar teklif edilmiti. Bu eli Sultan'm adr altnda Rumlarn kaderi ile hi ilgilenmeden pazarlk yapyordu. Padiah'm harp divanlarna katlyor, ehrin savunmasndaki zayf noktalarn incelenmesinde ve Edime Topu'nun nereye, nasl yerletirilirse daha etkili olacana dair fikirler ileri srerek yardmc oluyordu. Her ey, h c tt eski silh arkadalar bile Konstantine ihanet ediyordu. Tarih, Toplar b ir Macar dkt ve onlar kullanmasn Trklere yine b ir Macar gsterdi, demektedir. yz bin nfusu olan ehir, imparatora ok az sayda gerek asker verebiliyordu. yinleri idare eden bapapaz Franzes o sralarda talihsiz imparatorunun saraynda sicilleri tutarken, silh altnda be bin Rum ile Cenevizli asilzade Justiniani'nin ehri mdafaa etmek iin getirdii be, alt bin yabanc askere gvendiini yazyordu. Bunlara, imparator Konstantinin eski topraklar Mora ve Epir den getirttii b ir avu Ispartal

ve Arnavut da ilve edilebilir. mparatorlarn ad saray erkn, asillerin geveklii, kilisenin kadnca hareketleri, vatan ile hi ilgiXXIII lenmeyen dman partilerin birbirini yemelerini, halkn iliini emen saysz rahip ve rahibeler; Rumlarn ruhunu sadece din meselelerle megul ettirmeye altran manastr zihniyeti; bu manastrlardan kan ve halka yaylarak, ehrin kurtulmasnn imparatorun gayretinden ok Bkirenin grnmesine balyan inanlar Konstantinin gcn nemli lde azaltyorduKendisi iin savamayan b ir millet iin savamaya k arar vermiti. Hatt baz rahipler halka aka Ltinlerin dostluundan ve Papann kardinallerinden ziyade Trklerin hkimiyeti ve mslmanlarn sarn tercih ettiklerini sylyorlard. ki Kilise'nin birlemesine ta ra fta r olanlarn din ileri papazlar tarafndan red ediliyor; kardinal zidor ile beraber yin dzenleyen rahiplere kimse gnah kartmyordu. Mslmanlara kar baka hristivanlar korumaya gelmi Ltinler iin rahip Gennadius uydurma kehnetler ve alaylar ile halk arasnda dmanlk duygusunu yayyordu. Rahibeler manastrlarndan Trk kadnlarnn kyafetine brnerek kyorlar, bylece slm peygamberinin dinini, Roma katolik inanlarndan daha iyi bulduklarn anlatmak istiyorlard. Bu aalk devletin ilk ve son ihtiras olan dincilik bylece vatanseverlik ile ilgili btn b irlik ihtiyacn ortadan siliyordu. stanbul manastrlar iin, Konstantin milletinin kurtarcs deil, katoliklerin alak bir mttefiki idi. Kilise Vatan ldrmt, XXIV ehrin kuatlmas, Rum Paskalyas olan 6 Ni447 448 sanda drt yz bin (*) Osmanl askerinin bir araya gelmesi ile tamamland. Sultan Mehmed Han otam Yedikule ile Kthane deresi arasnda b ir yere kurdurdu. Hunyadn mutemet adamnn da tavsiyelerine uyarak Edirne topu ile dier toplar Topkaps karsndaki bir tepeye yerletirildi. Daha dk kalibrede toplardan meydana gelmi on sekiz batarya btn sur boyunca muntazam aralklarla dizildi. 7 Nisan gn afakla beraber btn bu volkan azlarndan ate pskrmeye balad; surlardan cevap verilen ate ile kuatanlar yaklamak imkn bulamadlar. Denizden esen rzgrn toplarn dumann ehrin zerine atmas yznden Osmanl ordughnda ne kadar adrn isabet ald veya Bizans'n ne kadar burcunun tahrip edildii kestirilemedi. Ordusu iin bir gedik amak gayesiyle sabrszlanan II. Mehmed ertesi gn surlardaki kk delikleri grnce yanna Hunyadn adamn alarak toplarnn neden gsz kaldn aratrmak istedi. Macar kendisine ayn yere atlan gllelerin kalenin o duvarn ykamyacam, halbuki surlar yerle b ir etmek iin geni bir daire hlinde ate edilmesini, bu i b ittikten sora daha iri kalibreli bir glle ile bu dairenin ortasna vurulmasn, bylelikle zayflam olan duvarn olduu gibi keceini anlatt. Ertesi gn topular bu ekilde buyruk aldlar. Topkaps nn surlarna ate edilerek bir daire eklinde

ufak gedikler aldktan sonra, Urbann topu iki (*) stanbulu kuatan Trk ordusu en fazla 100.000 kii olmutur. (.J >z elli kilo barutla dolduruldu. Ateten b ir kra te rden frlayan iri bir kaya parasn andran glle surlarn altndaki topra bile sarst. O yerdeki sur, zerindeki kuleler ve burlarla beraber kt; fakat daha nceden hazrlkl olan Konstantin, cesaretli yardmcs Justiniani ile birlikte hazrlad ta ve toprak dolu flar ikinci surdan alan gedie boaltmaya balad. On gn boyunca askerlerini tepelerin ardnda muhafaza eden II. Mehmed, toplarnn at gedikleri gzlyor ve her geen gn Urbanm topunun stan bulun burlarn, surlarn, kaplarn entiklediine ahit oluyordu. Patlayan topu soutmak iin iki saat mddetle flar dolusu ya kullanlyordu. Btn b ir gn boyunca sekiz at yapabiliyor fakat her at surlar zelzeleye uram gibi darmadan ediyordu. Onuncu gn, durmadan almas sonunda top atlara dayanamad ve paraland; yapmcs Urban topun yannda olduundan birlikte havaya utu, cesedinin paralar ehrin zerinden geerek Hipodroma ve Halie kadar gitti. Sultan Mehmedin karsnda imdi en azndan kabaca onarlmaya allm yirmi pedik vard. Lm iinde eskiden beri tecrbeli olan Sivasl ve Tokatl askerlere buyruk verilerek bu zayf duvarlarn altna lmlar amalar istendi. Bu ekilde alan dehlizler tahta dayanaklar ile tutturuluyor, sonra karlan bir ate tahtalar yaknca dehliz zerindeki duvarla birlikte yklyordu. Ayrca tekerlekli, mazgall, engelleri olan ve mee aacndan iml edilmi seyyar kuleler kullanlyordu. ukurlarn zerinden aabilen bu kuleler devaml slak tutulan ksele ile kapl olduundan dmann ateine kar da dayanabiliyordu. 449 450 Marmara denizinde Rodos, Venedik ve Ceneviz gemilerinden meydana gelmi ufak bir hristiyan filosunun grnmesi hcum hazrlklarm aksatt. Avrupa'nn sahte ilgisini gsteren on drt gemiden mteekkil filo, buna ramen Trklerin kararghnda endie, Konstantin'in kalbinde ise mit dourdu. Hali'te bir utan bir uca ekilmi zincirin arkasnda yatan Bizans filosu, yakndaki Osmanl kadrgalarnn aklktan istifade ederek Halie girmelerine meydan vermemek iin gelen hristiyan filosunu karlamaya kamyordu. Padiah filo kumandan Baltaoluna hemen tlimat vererek yz elli gemi ile hristiyanlarn ieri girmesini nlemesini istedi. Trklerin kk kadrgalarndan yz elli tanesi Sarayburnundan skdara kadar olan aralkta sralanarak hristiyanlarn on drt byk kadrgasna kar koymaya hazrlandlar. Tahtadan, krekten ve yelkenden meydana gelmi perde, deniz kurdlarm bir an olsun tereddt ettirmedi. Yelkenlerini aarak OsmanlIlarn yzen hattna doru kara bulut gibi daldlar. Gn henz doarken gk yz tamamen parlak, rzgr hafif olup sabah akntsnn tesiri ile Halie doru akan Marmarann sular Yedikule ve Akropol kylarna arpyordu. stanbul'un imparatoru,

askerleri, halk hep beraber Marmara denizine bakan teraslara dolumular sanki bir fy a tro seyreder gibi gemilerin karlkl manevralarn izliyorlar ve durmadan hristiyan gemilere iaretler, sevgi gsterileri yapyorlard. Sultan Mehmed bile GalaXXV 451 ta tepelerini atyla trmanm ve kyya inmi, Tophane rktmmdan amiralinin mukadder zaferini seyretmek iin sabrszlanyordu. Ancak sava sayca stnln verdii kanaati yanltmakta gecikmedi. Hristidrgalarmdan meydana gelen hatta daldlar; hristiyan kadrgalarn bordalar btn Osmanl kadrgalarndan yksek idi. Trklerin alak ve dz kadrgalar zerine birden hristiyanlarn kadrgasndan glle, ta ve Rum atei yamaya balad; iri Venedik kadrgalarnn gvdesi altnda Trklerin gemileri yumurta kabuu gibi eziliyordu; nihayet Trklerin at kullanmakta olduu gibi, bunlarn da gemi dmeni ve yelken kullanmaktaki stnlkleri b ir mddet sonra Sultan II- Mehmedin yz elli gemisi arasna ate, lm, kargaalk katt. Asya ve Avrupa kylarna vururken, yanmakta olanlar b ir an nce karaya kmaya alyorlard. Gzleri ve kalbi ile sava seyreden ve aresizlik iinde kvranan padiah birden gemileri ile kendisini ayran suyu unuttu; kendisini tutmaya veya brakmaya cvesaret edemiyen kumandanlar ile birlikte atn denize srd, kyya yakn olan b ir Venedik gemisine klm sallad. Padiahn grn, haykrlar ve hareketi bir an iin kadrgalarn yeniden toplad. kinci bir yarma hareketi vine Trk gemilerini datt. Bu arada Rumlar Hali'i kapatan zinciri gevettiler ve hristivan gemileri halkn lgnca zafer gsterileri arasnda ieri girdi, ve zincir zerlerine kapand. Fena hlde ierleyen Sultan Mehmed, deniz kuvvetlerinin tecrbesizliine lnet ederek otana dnd. Baltaolu grevinden derhal azledildi. 452 Fetihin baarya ulama; iin, stanbulun karadan ve denizden istilsnn art olduunu anlayan II. Mehmed her taraf istil etmeye karar verdi. Ordusunda mevcut binlerce oduncu ve istih k m a sayesinde Rumlarn Halii zincirle kapadklar kara kntsnn zerinde bulunan tepeleri gemilerini artmak iin uygun bir hle getirtti. Sr ya ile kaygan yaplm yollar zerinde kaln ve salam iplerle ekilen ve rzgrn da uygun bir ynden esmesi le II. Mehmed'in kadrgalar Rum filosu ile ayn yere inmi oldu. Bu arada devaml olarak ate aan Trk topusu hristiyan filosunun demir almasna engel olmutu. Toplarla ve yirmi bin oku ile mcehhez iki yz Trk kadrgas Rum, Ceneviz, Venedik, Rodos kadrgalarndan meydana gelen krk hristiyan gemisinin karsna ayn liman iinde dikildi. Hristiyan filosuna yaplan bu tehditten de memnun olmayan Sultan Mehmed, ertesi gn yz bin askeri seferber ederek Hali sularnn vurduu stanbul surlarna bir yol temin e tmek maksadyla iki ky arasna geni bir kpr kurdurtmaya balad. Kpr deniz zerinde ilerledike topu bataryalar da onu takip ediyorlard; bylece bir mddet sonra surlar rahata bombardman edilmeye

baland. Kprnn genilii piyadelere byk bir hareket serbestlii salyor, rahata limana hkim kulelere ve bulara toplu saldrlarda bulunuyorlard. stanbul iin Konstantin ile beraber arpan cesur Justinani, Halie demirleyen Osmanl filosunu bouna yakmaya teebbs etti. ehirlerini kurtarmak isteyen Gclatal Cenevizliler tarafszlklarm iln edeX K V I 453 rek her iki tarafa birden yardm etmeye balamlardFiloya yaklaan Justiniani Cenevizlilerin uyard Trkleri silh ba< yapm kendisini beklerken buldu. II. Mehmedin havan toplarnn glleleri birden Justinianinin kadrgalarnn zerine dmeye balad. Yz elli okkalk bir glle kumandann bindii gemiye isabet edince onu batrd. Bu maceraperest ile dvmeye gelmi talyann en seme genlerinden iki yz asker gemiyle birlikte denizin dibini buldu. zerindeki ar zrhlara ramen kurtulan Justiniani, tesadfen serildii bir gemi direi ile akntya kaplarak Hali'in dibine kadar gitti ve orada bir kayk tarafndan sudan karld. Bu son zaferden sonra emin olan Trk gemileri topu ateinin muhafazas altnda surlara yanatlar ve piyadeye yardm ettiler. Bu arada seri dnen Jstiniani intikam almak maksadyla Marmara savanda ele geen yz elli Trk denizcisinin kafasn vurdurdu. Galatanm zerindeki Aya Teodsya (Beyolu) tepelerinden topu atei atrlan II. Mehmedin glleleri mazgallar gece gndz valayp geiyordu. XXVI I Deniz tarafndan yaplan topu ateinin pek fazla messir olmamasna karlk kara tarafnda atee devam eden Urbanm toplar, vedi haftalk bombardman sonunda Topkaps surlarnda drt tane geni gedik aabilmiti- Daima yklan surlarn arkasnda mevcut olan Konstantin geceleri bouna uraarak ta toprak ile alan gedikleri kapatmaya alyordu; zi454 ra konan birka ta ve toprak Justinycn'in kaln su rlarnn yerine asla geemezdi. On iki kula geniliinde ve on kulak derinliindeki ukur sadece Bizansn on bin askerini Tiirklerin yz bin erisinden koruyordu. Her taraftan sarlan ehir, imdi her zamankinden daha fazla olarak fikir ayrlklar ile alkalanrken, kendi adn kendisine ramen ycelten kahraman imparator hakknda kt konumaya balamt. Sultan Mehmed Han bu durumu bildiinden Rumlarn korkakln tevik etmek istedi; damad ve Erdel ile Sinop Beylerbeyinin olu olan sfendivar Bei debdebe ile stanbula gndererek aalk BizanslIlarn gznden esareti saklayacak bir licenapl imparatorluk konseyine sunmak isledi. Kentli rtbesindeki diplomatlar ile e bir ekilde karlanan sleuliya Besr, senato ve kilise adamlarndan meydana yelen imparatorluk konseyinde Konstantinin nnde kadnlarn, ocuklarn, ihtiyarlarn namna ehrin teslim edilmesini ve Sultan Mehmed Han'n yce asletine braklmasn talep etti. Padiah buna karlk imparatora Morada bamsz prenslik, ehir halknn can ve maln balyordu. Konseyin byk ounluu gizliden

imparatorlarnn teslim olmasn kabul ediyordu. sfendiyar Be tevekklle boyun een Rumlarn szlerinde olduu gibi yz ifadelerinde de tercihi ve anlamay seziyordu. Rumlardan daha fazla vatansever davranan Justiniani ve birka yabanc, milletinin sinesini kendisine mezar yapmak isteyen imparatoru destekliyorlard. sfendivar Bee mahzun ve ll bir asaletle hitap eden imparator. Gerekten Sultan 455 Mehmed, Bizans halkna vaadettii erefli ve gvenilir b ir bar istiyorsa Tanrnn ondan raz olmasn; imdiye kadar Bizans' kuatan Osmanl padiahlarnn daima felkete srklendiklerini; aralarnda hibirinin bu eski topraklar almak istedikten sonra uzun mddet yaamadn veya saltanat srmediini; padiah ile karlkl olarak, ama b ir imparator olarak bar artlarn konuabileceklerini, h a tt en gl b ir galibin en zayf malba tanyaca h ak lan bile kabul edebileceklerini; lkin hibir insan gcnn zorlamann, hayat karlnda teslim etmek iin Tanr'ya, milletine ve kendisine sz verdii hristiyan ad tayan mparatorluunu teslim olmaya kendisini mecbur edemiyeceini, sylemesini Isfendiyar Beden istedi. XXVI I I Uzun zamandan beri kendisine bile hrmeti kalmam bir millet olan Rumlarn kulaklarna garip gelen ve ne pahasna olursa olsun stanbulu almaya azmetmi olan Sultan Mehmed Han'n nem vermedii bu asil szler, 29 Mays gn karadan ve denizden yaplan genel saldry kesinletirdi. Btn ordugha hcum haberi tellllar vastasyla bildirildi. Trk askerlerinin arasnda dolaan derviler durmadan tevik edici konumalar yapyorlar, peygamberin ad iin lenlerin ehitlik mertebesine kacaklarn h atrlatyorlard. ki kta zerindeki imanszlarn ve kfirlerin ocan ykmak iin bu islmiyetin son admdr. Ok456 larnz ve kllarnz Allahn yldrmlar olacaktr. Onun adn zikrederek galip gelenler bu topraklara, lenler ise cennete sahip olacaktr diyorlard. Sultan II. Mehmedin iradesi altnda mutlak disipline girmi olan binlerce Trk erisi dervilerin arlan ve dilekleri ile bsbtn yreklerini elikletirdiler. Hcumdan b ir gece nce Osmanl ordughnda sevin ateleri yakld; Asya Boaz'nn tepelerinden, Avrupa tarafnda Beyolu srtlarna, oradan Marmara kylarna kadar uzanan atelerin grnts Bizansa korkun b ir- rp e rti verdi.. Drt yz bin reineli meale ve binlerce meydan atei g ve denizi, Konstantin'in ehrinin mukadder yangnn nceden temsil eder gibi kzla boyamt. Son gnnn korkun afam gren btn stanbul o geceyi ayakta, dua ederek ve alayarak geirdi. Rahiplerden, rahibelerden, kadn ve her eit halktan meydana gelmi yin alaylar durmadan kyrie eleison Tanr'm bizi kurtarmak iin gel! lhisini arada hkrklarla kesilerek sylyorlar, Akropola giderek cesaretlerinden fazla medet umduklar Bkirenin meydana kmas iin yalvaryorlard. Gelenler Bkirenin heykelinin ayaklarna gslerini

sryorlar, gnahlarn itiraf ederek affn kazanmak istiyorlard; ama hibiri, vatanseverlikten yoksun bir milletin affedilmez gnah olan korkaklklarn itirafa cesaret edemiyordu. Btn ehir kiliselere kouyor, imparator vc yannda b ir ka cesaretli askeri hari kimse silha sarlmyordu. Btn halk kiliselere dolumu dua ederken tek basna surlar kontrol eden Konstanlin, ge457 diklerin bile ba bo brakldn grd. Korkaklar zorla grevlerinin bana yollad. Devaml olarak yannda olan Justiniani, toplarn atei ile harap olmu kaplar ve kuleleri onarmaya alyordu- Yanndaki talyan askerler ile, Topkaps civarndaki kulelerin yklmas ile yar yarya dolan ukurun tam karsna b ir gecede ikinci b ir ukur kazd. Rumlarn byk amirali Notaras, kendisine bu ikinci ukuru savunmak iin top vermeyi reddedince Justiniani ona hakaret etti, amiral de cevabn verdi. Harabelerinin son mdafilerinin kt sonu douracak atmalarn gren Konstantin hemen mdahele etti ve yapt konuma ile tehlike karsnda barmalarm salad. Konstantin'in halkna bouna vermek istedii soukkanllk duygusu sadece Justiniani ve b ir ka ta lyan valyesinde mevcuttu. Maceraperest Cenevizli kumandann savamasn ve gayretlerini gren II- Mehmed Konstantin bu zayf annda benim kudretli durumumdan daha mesut olmal; imparatorluumda byle b ir kumandana sahip olmay ne kadar arzulardm diye sylenmitir XXIX Gecenin geri kalan zamanlarnda Konstantin vc Justiniani askerlerini surlarn dibine, mazgall kulelere ve gediklerin zerine yerletirdiler. Bu postalardan her biri, askerlerin savunduklar blgeleri temsil eden bir kumandana balanyordu. Rus kardinal zidor Aslanlar anfitiyatrosu kapsn; Venedikli Minotto, Vlahernes (Blakernes, Tekfursarav) nn d kaps458 ni, Lukas Notaras, limana alan surlar; Gabriel Trevisani Hali surlarn; Floransal Juliani, Yedikule ve Bukoleon sarayn, tek Rum kumandan, eserleri ile olduu kadar cesareti ile mehur olan Teofil Paleo logos Topkaps yanndaki evre surlarn kumandasn zerine almt. mparatorluk ailesinden olan kardei Demetrius Paleologos, hcum srasnda zarara urayacak ksmlarn yardmna komak iin tekil edilen seyyar b ir birliin bana getirilmiti. Btn askerlerin says dokuz bini gemiyordu; bu arada hurafelerle uramaktan ziyade klla dvmeyi tercih eden b ir ka bin rahip de mevcuttu. Bkirenin heykeli eski b ir Minerva heykelinin kaidesine dikilmi, btn halk ona tapyordu. Onlarn gznde imparator Konstantin faydasz bir cesaretle halknn kurtuluunu arayan bir askerdi; stanbulun hakik askerleri Ortodoks Kilisesini, esirgeyici manastrlarnn aziz ve azizeleri idi. Halka o kadar sama sapan eyler anlatyorlard ki, herkes kendi kurtuluuna bile srt evirecek hle gelmiti. Dediklerine gre, Trkler ertesi gn imparator ve spartallarn btn gayretlerine ramen Topkapsn zorlayacaklar, oradan ehre girerek bakentin kalbi olan Hipodroma kadar ilerleyecekler;

fakat tam o srada gklerden bir melek inecek, Trkleri ehirden, Avrupadan hatt Asyadan kovarak ran n bir ucuna kadar srecek olan kutsal klc stunlardan birinin dibinde oturan bir ihtiyara verecektir; bylece stanbul yeniden dnyann kraliesi olacaktr. ada tarihi Franzes Hatralarnda yle yazmaktadr, Halk tabiatst ve din hikyelerle o ka459 dar doldurulmutu ki, gerekten bir melek grnpde katolik ibadet usllerini kabul ederlerse ehri Trklerden kurtaracan sylemi olsayd, halk tereddtsz kurtuluunu reddederdi XXX Rumarn taassubu ruhlar gibi kadnlat, halbuki Osmanllarn din inanlar kollar gibi erkekesine idi. II. Mehmed de Konstantin gibi uyumuyordu; lkin onun emrinde yek vcud olmu on binlerce eri, nankr bir ehrin ortasnda kendi hallerine terkedilmi bir avu askere kar savaacakt. 29 Mays afa, bu onbinlerce insan paalar ve belerinin emri altnda harp nizamnda olarak aydnlatt. Daima ileri grl olan Sultan II. Mehmed, ilk saldrnn dzesizliklerini ve tesadflerini karlamak iin Asya ve Avrupadan dervilerinin teviki ile kfirlere savamaya gelmi Trkleri kullanmay dnd. Hepsi birden ehir ile Osmanl karargh arasnda kalan yere srld, ou Bizans topusunun atei altnda ehit olurken, surlarn nndeki ukuru cesetleri ile dolduruyorlard. Ordusunun daha tecrbeli askerlerini arka plnda tutuyordu; bu askerlerden drt ayr ordu tekil edildi. Herbiri Trakya tarafndaki su rlarn zayf noktalarna hcum edecekti. Kendisi de mekezdeki birlikte yirmi bin yenierisi ile yer alm niha darbeyi vurmaya hazrlanyordu. Trklere ana vatanlarn hatrlatan bir Trkmen atnn zerine binmi, olan Sultan Mehmed Han, askerlerini evke getiren ksa fakat yiit bir konuma 460 yaptktan sonra btiin blklerden, mangalardan tek bir ses ykseldi: Allahuekber! Borular alp, Trkistan davullar vurulmaya balaynca dalga hlinde hcum balad- Padiah atn dndrerek adrna eriti. XXXI Sultann bu hazrlklar srasnda, gecenin bir ksmn bir avu askerini surlara yerletirmekle ve soydalarn kendisi ile birlikte mcadele etmeye armakla geirmi olan talihsiz Konstantin, kendisini zafere deil, lme hazrlyordu. Vatan iin olduu kad ar dini iin de savaan Konstantin, imparatorluun utanc ve kayb olan din atmalarn esiri olan Rumlar tarafndan kiliseye kar ilgisizlikle suland hlde yannda sarayn ileri gelenleri ile Aya Sofyaya geldi. Yaplan ksa yinde sanki kendi cenaze trenine katlm gibiydi; arapl kutsal ekmei patriin ellerinden aldktan sonra, gz yalar arasnda ak olarak gnah kartt; kendisini dinleyen halkna gz yalar Tanrnn onu affetmesi, dualarn kabul etmesi gibi dnld. Aya Sofyada yaplan bu yinden sonra saray e rknna ve ailesine ved demek iin Tekfr Sarayna

dnd. Mevkiine, iinde bulunulan ana, artlarn nemine ve kederine uygun bir konuma yapt- Kendisini dinleyenlerden biri bu konuma iin Bizans imparatorluu'nun cenaze nutku demektedir. Konumas bittikten sonra haykra haykra alad. Sonra basit bir asker gibi zrhlarn giydi, imparatorluk iareti olarak sadece i elbisesini ve sol omzundan tu ttu ru l461 mu krmz imparatorluk pelerinini ald ve askerlerinin yannda ilk saflarda dvmek zere surlara doru ilerledi. XXXII Bu arada II. Mehmed birliklerinin ruhunda btn harp ihtiraslarn kamlamak iin, Sultan Muratn Selnik nlerinde askerlerine yapt gibi, btn ehri ve sekinlerini ganimet olarak vaad etti. Orduya yapt hitabede, ehir benimdir; ancak esirler ve ganimeti size balyorum- lkemin sancaklar pek oktur; stanbul surlarna ilk kacak yiite en zengin, en ltif eyletlerin beyliini vereceim ve dnemiyecei kadar ok ihsana boacam dedi. Bu konumadan sonra ordunun btn saflarnda an bir kaynama balad, sanki herkes paralamaya hazrland avn nnde sabrszlanyordu. Gne Bursann zerinden Uluda aydnlatt saatte, Sultan Mehmed Han ordusunu muazzam nc kuvvetine iaretini verdi. Hepsi birden, ehri kendilerinden ayran alt bin admlk surlarn nnde yer alan yz adm genilikte ukura Allah adn zikrederek yaklatlar. Bunca adamn ukuru doldurmak iin att ta ve toprak ve al ynlar istenen sonucu vermiyordu. Hl yklmam burlarn veya geceleyin ina edilen duvarlarn arkasna mevzilenmi olan Konstantinin toplan ve askerleri binlerce Trk ukurun banda ehit ettiler. Fakat Trk yaylarndan kan oklarn okluu ve deniz rzgrnn barut dumanlarnn sava alann kaplamas o kadar kovu bir karanlk yapyor462 ciu ki Konstantin'in okular ve topular nian alamadklarndan kalabala rasgele ate ediyorlard. Toplardan kan misketler ve glleler bouna hendein kenarlarn dvyordu; arkadan gelenlerin kendiliinden itmesiyle nc askerler ukura yuvarlanyorlar, bylece' hcumun arlk merkezi olan Topkaps nndeki hendek arkadan gelecek olan taze kuvvetlere bir kpr olacak ekilde insan cesetleriyle doluyordu. Ordunun nisbeten zayf kuvvetleri bylece zafer uruna fed edilirken muntazam ordunun geri kalan kolordusu sessizce niha hcuma hazrlanyordu. Kostantinin iki saatten beri savaan askerleri ve toplar artk iyice yorgun dmlerdi. Onlar OsmanlIlardan ayran, sadece yar yarya allar, toprak uvallar, ller ve temelinden atlm duvar ykntlar ile dolmu hendeklerdi. Zaman zaman birliinin bana geen II. Mehmed kendilerine saldrlacak en nemli nokta olarak Topkapsn r yklan kulesini gsteriyordu. En geni gediin zerinde sk k grlen imparatorun krmz pelerini Trkler iin hedef, Ispartallar ve talyanlar iin bayrak oluyordu- Davul seslerine uyarak surlar ayak darbeleri ile titreten on binlerce askerin ilerleyii ve ehrin zerine du rmadan lm yadran on sekiz top bataryasnn mevcudiyeti;

Allahlm adln haykrrlar, oklarnn meydana getirdii bulut, gnein elik ynlar zerinde parldamas, binlerce klcn ve mzran grnts, Konstantin, Justiniani, Paleologoslar ve dier yrekli BizanslIlar rktmedi. Surlarn, kulelerinin, topularnn ve mitsizlikerinin arkasna sndklarndan. 463 glenen Bizansllar, saat boyunca bu insan dalgalarna kar koydular; btn surlar boyunca elli bin Osmanl askeri hendeklere ve denize, lerek veya yaralanarak dt. Konstantinin glleleri bu insan ynlarna daldka salkm hlinde askerleri trpanlyordu; bir gece nce gediklerin arkasnda hazrlanan talar, kayalar, Rum atei, surlarn kalntsna kmaya alan Osmanl askerlerini eziyor, yakyor, sakat brakyordu. Bir an hcum hlinde olan kolordunun n ksmlar duraklar, tereddt eder ve Padiah'n otana doru geriler gibi oldu; ayn anda su rlarn arkasnda ehrin iinde kutsal dualar ve sevin nidalar duyulmaya baland, Durmadan askerlerine destek olmak ve cesaretlendirmek iin b ir kapdan dierine koan Kostantin, Justiniani ve Paleologoslar OsmanlIlarn duraklamalarn ve gerilemelerini b ir umut olarak izlediler XXXIII! II. Mehmed, nce o gnlk sava kaybettiini sanr ve geri ekilmeye hazrlanr. Etrafndaki celltlar durmadan korkaklan cezalandrp yeniden sava alanna srmeye alyorlard; ancak geri dnen askerlerin arasna sava dzenini sokmay baaramvorlard. nce kuatmay kaldrmay, Bizansn teklif ettii vergiyi kabul etmeyi dnrken, adrlarnda sabrszlktan yanp tutuan ve ordunun iine dt kt durumu kurtarmak isteyen yenierilerin haykrlar ile bu dncesinden vazgeti. Hemen onlarn bana geerek, bir yldrm sratiyle, terke' :len hcum merkezi, Topkapsnn nne ilerledi. 464 Atnn zerinde padiahn grnmesi, klcn elinde sallamas, hkmdar terk etmenin verdii utan, dervilerin arlar, dalan birliklerin yeniden toparlanmalarnn .ve hendee doru ilerlemelerini saladSultan Mehmed ve yenierileri oktan hendee varmlar, onu amaya alyorlard; padiahn grnmesi ve Osmanl askerinin geri dnmesi zerine Kostantin ve Justiniani hemen Topkaps'na kotular. Padiahn etrafndaki yenierilerden atlan bir ok, Justinianinin zrhn deldi ve vcuduna girdi; ya insan denizinin banda Sultann grnmesinin, stanbulun Cenevizli kahramanlarnn cesaretini krm olmas, ya talihin terk ettii b ir dvay erefine dokunmadan brakmak iin geer b ir sebebin ortaya km olmas, ya da vatan ve fazilet duygusunun deil an ve eref iin duyulan b ir cesaretin de snr olmasndan, Justiniani'nin btn kahramanl yarasndan akan bir para kan ile yok oldu gitti; gediin altna indi, imparatorun hekimi tarafndan tedavi edildikten sonra, vatandalarnn oturduu tarafsz Galata ya ekilmek iin izin istedi. Sava arkadalar apmanin en kritik bir annda

sava alanndan bvlesine korkaka bir ekilmeye hayret ettiler. Kumandannn tedavisi yaplrken bir an iin atndan inen Kostantin, askerlerinin cesarete en fazla ihtiyalar olduklar u anda kendilerine korkaklk rnei olmamas iin ok yalvard; ortadan kaybolmasnn ve lm olmas ihtimalinin asker a ra snda nasl kargaalk dourduunu gsterdi; ancak hibir ey korkak Justiniani'nin kararn deitirmedi. Nihayet Kostantin, Fakat yaranz hafif, halbuki tehlike korkuntur; eer ekilirseniz bu imparatorluun kmesi olur; zaten her taraf dmanla sarl bir ehirden nasl kurtulmay dnyorsunuz? dedi. Yaral kumandan utanmadan, eliyle Trklerin at gedii gstererek, Tanrnn Trklere at bu yoldan kurtulurum, diye cevap verdi. Bu szleri syledikten sonra bir kaya atlad ve Hali'i geerek h a yatn ve utancn Galata'nn tarafsz surlar arasna gmd. XXXIV Bu ka stanbullularn felketi oldu; kumandanlarnn ekilmesi ile cesaretlerini yitiren talyanlar kendilerine emanet edilen noktalar terkettiler. Yorulmak bilmeyen Kostantin surlarn zerine kyor yannda arpan Ispa rtalla r ve Paleologoslar ile birlikte gedikleri savunmak iin elinden geldii kadar dvyordu. Surlarn giderek tenhalatn gren II. Mehmed, askerlerini durmadan gayrete getirecek eyler sylyordu. Arkadalarnn cesetleri ile dolu hendee ate altnda durmadan atlyorlard. Atlet vcutlu ve o kadar harekete geirecek bir yree sahip Ulubatl Haan adnda b ir Rumelili Trk, surlara dayadklar merdivenin en nnde, arkasndaki on sekiz arkada ehit olmasna ramen b ir elinde kalkan, dier elinde cssesine uygun palas nihayet surun te pesine varabildi. Sol elindeki kalkan ile kendisine yer tutmaya alrken, merdiven zerinde lenlerin yerini alan on iki yenierinin surlara kmasn sa465 F : 30 466 lamak iin sa elini kullanyordu. Nihayet Konstantinin arkadalarndan birinin savurduu tala yaralanan Haan aaya, hendee yuvarland, dizleri zerinde tekrar sura trmanmaya alrken yukardan yaan talarn altnda ezilip gitti. Ancak surun zerine yerleen ve hemen yzlerce yenieri ile desteklenen ilk on iki yenieri Hasann kendilerine atklar dzlk zerinde durmadan vuruuyorlar, lenlerin yerine hemen yenisi gelerek sahip olduklar alan geniletemeye alyorlard. Bu grlt kargaalk arasnda, surlarn dibinde, kahraman Konstantinen bir asker gibi savat, zaman zaman elindeki krmz imparatorluk pelerinini ehre doru sallayarak oradan yardm armaya alt farkediliyordu. ki suru ayran mesafeyi dverek, en sadk kumandanlarnn cesetleri zerinde gerileyerek at, lmnden sonra vcudunun paralanmamas iin elindeki imparatorluk pelerinini bir tarafa att ve Topkaps surlarnn gediinde son nefesine kadar, Trklerin imparatorun lsnn zerine basarak ehre

girmesi iin dvt. Yaknlar tarafndan terkedildikten sonra, bir avu kahraman askerle kapnn altnda vuruurken nce yzne bir kl darbesi, sonra ensesine bir grz yedi; derken, benim bam keserek, Trklerden karacak bir hristivan yok mu? diye seslendi. Kamakta olan bir ka asker, imparatorlarnn son arzularna hizmet edemeden bu szleri iittiler. Topkapsn aan yenieriler ehrin ierlerine doru akarken cesedini tanmadlar, zaten b ir az sonra yu467 kardan atlan ller arasnda imparatorun cesedi bsbtn kayboldu. Bylece metin kahraman ld; imparatorluun daha az utan duymas iin lm bile gizli ve istenilen anda olmutu- Tabiat, vatan ve din lmn yle semiti ki, kahramanln ve faziletini, milletinin kendisine hor grmesine kar ezel bir zdlk ve serzeni hline getirmiti. Tarih imdiye kadar bu nemli adama dikkat etmemitir. Talihi onu ne kadar alaltm ve ihanet etmi ise hakikatler onu o kadar yceltecektir. XXXV Kendisi ile birlikte milletinde ve ordusunda mevcut olan enerji de snp gitmiti. Tiirkler hep birden surlar amaya, btn gediklerden ieri girmeye ve kaplardan birlikler hlinde gemeye baladlar. ehir o kadar geni, Rumlarn kendileri uruna savaanlara kar duyduklar alaka ilgisizlik o kadar rezilne idi ki, ilk Osmanl birlikleri hipodrom ve Tekfur sarayn igal edip yamalarken, Akrapol, Aya Sofya ve Marmara kys, mahalleleri Tiirklcrin istilsn ve Kostantin'in lmn bilmiyorlard. Sokaklarda kouan yenierilerin grlts, zorlanan kaplar, elik, ate ve lm ancak onlara imparatorluklarnn felketini haber veriyordu. Gedikler zerinde meydana gelen kargaalktan sonra tehlikenin yaklatm anlayanlar, yanlarna karlarn, kzlarn, ihtiyarlar, servetlerini alarak, dier rahipler, rahibeler gibi Ava Sofyann geni kubbesi altna kouyorlard. Herkesin gznde bu tapnan dokunulmazlna da468 ir derin bir inm vard. Yz bini akn insan birbirilerini ititirerek mabedin iine dolumular, eikler, st geitler hatt kubbenin dam bile salkm salkm insanla kaplanmt. Bazlar galibin vahetini yumuatabilmeyi ve aileleri iin vakit kazanmaya alacaklarm umarken, geri kalan ounluk hl halk ermilerinin ileri srd melein grnmesini ve Tiirkleri geriletmesini bekliyordu. Aya Sofyann d kaplarnn Trklerin baltalar tarafndan paralandm duyduklar vakit ok ge de olsa milletlerin vatanperverlikten baka surlar olmadn anlyorlard. Korkudan titreyen bu silhsz kalabal gren Sultan Mehmed Hann askerleri silhlarn kullanmadlar. Padiahn sabah yapt ko numadan dolay esirlerini kle olarak alkoyacaklarm ve zengin Rumlara fidye karlnda iade edebileceklerini bildiklerinden, zenginlii ve gzellii kana tercih ettiler. Tek bir damla kan bile Aya Sofyann yerlerini kirletmedi. Rumlar kendiliklerinden ellerini balamlar iin Trk askerlerine uzattlar- Trkler erkeklerin ellerini ip ve koum kaylar ile, kadnlarn

ve bkirelerinkini ise kemerleri ve kumalar ile baladlar. Pazara satlmaya gnderilen hayvanlar gibi ifter diziler hline getirilirken, ihtiyarlar ile ocuklar, patrik vekilleri ile kilise hizmetkrlar, senatrler ile kleler, gen asilzadeler ile manastrlarn bkireleri yan yana geliyordu. Tarihi Franzes bu sahneyi yle anlatmaktadr. Gn yzn manastrlarn kafesleri arkasndan grmeye alm sert manastr disiplini ile babasnn bile yzne bakamavan rahibeler plak yzlerinden 46:) dolay utanlarndan kzaryorlar, annelerinden ayr den ocuklar ile, ocuklarndan uzaklatrlan an nelerin fervadlar btn yrekleri paralyor, OsmanlIlar bile durumdan fevkalde zlyorlard. Aya Sofyadan, manastrlardan, saraylardan ve evlerden boylesine karlan altm bin tutsak, son defa olarak ehirlerinin sokaklarndan geiriliyor ve Sultann gemilerine sevkedilerek oradan btn Asyaya dalmak zere gtryorlard. XXXVI Bir asker gibi arpan Rus kardinali zidor, kr mz kardina apkasn b ir lnn yanna brakarak Trkleri sava alannda ldne inandrmak istemi ti. Trkler, cesedin ban keserek zerine kardinal apkasn o tu rttu la r ve ehirde gezdirdiler; halbuki zidor b ir klenin elbisesini giymi, bu arada b ir Trkmene alak fiyatla satlm ve srlere bakmas iin Bat Anadolu'ya gtrlm iken b ir frsatn bularak Romaya kaacaktr- Sultan Mehmed Han ta rafndan vaadedilen yama sekiz saat srm, uzun mrl imparatorluk zamannda ve ticaret sayesinde birikmi bunca zenginlik tkenmek bilmemiti. zel ahslarn evlerinde bulunan para olarak servet sade ce drt milyon dka altn ediyordu. Saraylarn ve ta pnaklarn altn, gm, mcevherleri, incileri vazolar ve ssleri ise hesaplanamayacak kadar paha1, eylerdi. Eski devirlerden beri halk ktphanelerinde birikmi olan kitaplardan pek ou tahrip oldu. Bu arada Cenevizliler askerlerden satn aldklar felsefe iir ve antik tarih ile ilgili kitaplar talyaya gnde 470 rince, eski Yunan edebiyatna olan ilgi aniden alevlendi. Hristiyanlar da skenderiye ve Atinada ktphaneleri yakmlar, tapnaklar ykmlard. OsmanlIlar kadar anlaysz davranan Hallar insan dncesinin rnlerine kar znik ve stanbulu igal e ttiklerinde ayn crm ilemilerdi. nsanolu k u rmay sevdii kadar ykmay da sever; ve eer ykntlar zerine yeniden kurma yapmazsa medeniyeti yeter derecede kurulmu saymaz. XXXVII Askerlerine kar verdii sz tutmaya mecbur olan Ftih Sultan Mehmed, kendisine bakent olarak setii kentin harap olmasn da istemiyordu. Gn batmna doru yannda vezirleri, ehzadeleri, kumandanlar ve yenierileri olduu hlde dzeni salamak zere ehre girdi. Bursadaki slm eserlerinin ihtiamna alm olmasna ramen, stanbulun bidelerinin, kubbelerinin, saraylarnn, bahelerinin, umum

yerlerinin anfitiyatrolarnm hameti karsnda gzleri kamat- En byk iki imparatorluun ve en debdebeli iki dinin mermer, bronz ve altndan izleri kendisinde, zaten phe etmedii, nsan ululuklar ilham etti; her eyi ile Roma imparatorluunu h atrlatan bu topraklara atnn ayaklar ile bast anda kendisini tam anlamyla Dou imparatoru olarak grebilmiti. Halkn orturduu, b ir sarayn mermer demelerini andran, kubbesi gkyz olan Hipodromu gezerken heykeltralarn en gzel eserlerini doya doya seyretti. mparatorlarn heykellerine en ufak bir hakarette bile bulunmazken, ylanl kolonu Rum471 larn senbolik bir ilh sandndan, elindeki balta ile ylanlardan birinin kafasn uurdu. Kostantinin sarayna yerlemeden nce dervilerin taasubunu tatmin etmek iin yeni fethinde Muhammed peygamberin Tanrsn lyk olduu yere yerletirmek iin, OsmanlIlarn gznde malp edilen dinin Kbesi saylan Aya Sofyaya doru atyla ilerlediAskerleri binay yamalamay yeni bitirmilerdi. lerinden biri padiahn varlna ramen kymetli bir mermeri skmeye alrken, Ftih btn iddetiyle askere vurdu ve sizlere esirleri ve hzineleri braktm, ama bideler yalnz bana aittir dedi. Tapnan byklne ve kubbenin yksekliine hayran olan Ftih, Msr, Baalbek ve Efes tapnaklarndan alman profil, penbe mermer veya somaki talarndan yz yedi kolon zerine ina edilen dnyann ikinci tapnanda, Trklerin Rumlarn inancna dedikleri gibi, putperestlii ebediyen silmek iin namaz kld. Bunca inancn artklar ile kurulmu bu hristiyan tapnann stanbulu fethedenlerin ilk camii olmas iin buyruk verdi. arlan mezzinler tapman damna karak ilk defa olarak Dou hristiyanlnn ssz sokaklarnda yanklar yapan ezan okudular. Halar devrildi, tapnan iinden aziz ve azizlere ait tasfirler dar karld. Ftihin mimarlar, gz nnde kubbenin fonun tekil eden renkli mozaikleri skmeye baladlar. Hemen mdahale etti, durun! Mozaiklerin zerini alyla rtn ki mminler rahatsz olmasn, fakat bu aheser eyleri paralamay 11. Ftihin bu szlerini nakleden maiyetindeki talyan ve BizanslIlar, genliinde geirdii derin ve kozmopolit eitimin din taassubunu yok ettiini, Ortodokslarn hurafelerinden olduu kadar dervilerin taassubundan da nefret ettiini kaydederler. mam, patriin krssne geerek Tanrya kr duasn yapt. Ayn yerde sabahleyin talihsiz Konstantin in, mutlak lmnn trenine katlm, dininin esrarl yinlerini takip etmiti. Aya Sofyadan kan Ftih, Vlahernes (Tekfur Saray) Sarayna giderek imparatorluu ile yerlemek istedi. Bir gnden az b ir zaman iinde hkmdar deitiren bu sarayn yalnzl ve terk edilmi hali heyecanl fakat dnceli bir ruha sahip olan Ftihi hznlendirdi. Zafer heyecan matemi nleyemiyordu. O ana kadar ne olduu bilinmeyen Konstantinin glgesi kaplarda, odalarda, dolayor bo taht dolduruyor gibiydi. nsanlarn geici olduunu gsteren bu sahne

karsnda Ftihin aklna birka Farsa msra geldi. Kendi kendine mrldand: rmcek eikten ieri girer girmez krallarn sarayn a ile kaplamaya balar ve gece kuu uursuz t ile Afrasybn kulelerini kedere boa*'. airler her zaman kahramanlarn tercman olmulardr. XXXVIII Tekfur Sarayna girdiinde ilk dncesi talihsiz Konstantinin cesedini aratmak olmutur; imparato4', 2 473 run kahramanl gznde kendi ann ykseltiyordu. Topkaps yolu zerinde yatan llerin arasnda imparator arand. Ba galipler tarafnda kesilmiti. Ayakkablar zerine ilenmi altn kartallardan tan nabildi. ki yenieri onu ldrme erefini paylayorlard. Tutsak Rumlar yanndan geerken tandklar imparatorlar iin gz ya dktler; Trkler bile onun ahsnda talihsizliin ve kahramanln ihtiamn takdir ettiler. Sultan Mehmed Han, imparatorlara yakan, hristiya trelerine uygun b ir cenaze merasimi tertipledi. mparatorluunu kurtaramam olsa bile hi olmazsa mezarn erefiyle hak etmitiYama ve dzensizlik gecenin gelmesi ile kesildi. Askerler tarafndan limana gtrlemeyen halk evlerinde tecavze kar gven altna alnd. Galataya kam ve snm olan, sarayn ve senatonun ileri gelen ahsiyetleri yava yava ortaya kmaya baladlar. Son imparatorlar devrinde tam yetki ile hkm sren imparatorluun byk dkas ve amirali Notaras, Ftihin huzuruna getirildi. Notaras, Tekfur Saraynda muhafaza edilen hzinelerin yerini Sultana gsterdi. Fatih, byk amirale, Peki neden bu altn ynlarn imparatorunuzun emrinde kullanmadnz? diye sorunca, hilekr dalkavuk hemen cevaplad: Zaten dncemde bunlar size ayrmtm Tanr sizin iin muhafaza etti. Mademki Tanr bunlar benim iin muhafaza ediyordu, neden bu kadar zaman elinizde tutmak ve sahibi olarak grdnz ahsa kar direnmek kstahln gsterdiniz? diye Ftih nefretle sordu. 474 Notaras, ehrin direnmesini Konstantin'in sarslmaz kahramanlna ve yabanc birliklerin tesirine balad. Ftih, onu phe edilmeyecek kadar alalm bulduundan ve imparatorluun dier asillerini hakimiyetine almak iin hrriyetini iade etti ve bir eref ktas ile sarayna gnderdi. Askerlerinin eline den, doutan asil, yksek rtbeli ve zengin ahsiyetleri fidyelerini deyerek azat etti ve himayesine ald; bu arada kilisenin yksek rahipleri ile ilim sahibi papazlar da bu himayeden istifade ettiler. stanbul, Ftihin licenapl sayesinde birka gn sre ile kendisine kretti. Muzaffer olarak ehre giriinin ertesi gn yanna bir miktar svari alarak byk dk amiral Notara sn kars olan ve ar b ir hastalktan dolay yatakta yatan prensesi ziyarete gitti. Bu prenses ile son derece saygl olarak konutu ve kendisine oullarn takdim etti.

Avgustion meydanndan geerken, elinde hal bir dnya tutan Justiyenin atl gmten hevkelenin kaldrlmasn buyurdu. Byk saldr srasnda ldrlm olan Konstan tin in en yakn arkadalarnn kelleleri, Doulularn alayl bir ekilde syledikleri dmalarnn kelleleri, atnn ayaklan altna yuvarlansn! szne uygun olarak atnn ayaklan altna yuvarland. XXXIX Eer Rum tarihilerinin dediklerine inanmak gerekirse, Ftih, fetihten sonra gsterdii licenapl 475 ve yumuakl brakm, Notaras'n ocuklarndan birini i olan yapmak zere istetmi, ancak Notaras bu istee kar gelerek kendi eliyle oullarn ldrmt. Bunun zerine yine Ftih'in emriyle, fetih gnnden sonra hayatlar balanan asiller ile Venedik ve spanya elilerinin balar vurulmutu. Ancak baka ada tarihiler, Notaras ve balar kesilen asillerin, yabanc eliler ile Avrupa'da Sultan Mehmede kar bir hal seferi dzenlenmesi iin komploya giritiklerini ve idam cezasn padiahn sarho annda verilmi kaprisli bir buyruk deil, bilkis Notarasa kar gsterdii mertliin, Bizansl kumandanlar tarafndan ihanet ve nankrlk eklinde cevap verilmesi zerine yerine getirilen dil bir k arar olarak anlatrlar. Protokol dairesinin ba olan ve Topkaps savalarnda bile Konstantinin yanndan ayrlmayan p ran zes, tutsaklarn pay edilmesi esnasnda Osmanl sipahilerinin kumandanna dmt. Efendisinin Anadoludaki iftliklerine gtrlm, fakat ya ve mevkiine uygun bir ekilde muamele grmtr. Kuatmadan drt ay sonra Edirneye gelip kendisini azat e ttirecek paray bulmasna izin verildi. Ftih Sultan Mehmede yaktrlan kt davranlar, daha sonralar Venedike snan Franzesin yazlarnda byk b ir tarafszlk ve mutedillikle anlatlmakta ise de bu yazlar suu deil iyi niyeti ortaya koymaktadr. Ftih iin yapt denilen sefahat ve kanunsuz hareketler, padiahn uygulad ileri grl ve hog476 r dolu siyasetiyle o kadar tezat tekil etmektedir ki, bu iftiralar vatanlarn ve ailelerini kaybeden b ah tszlarn uydurduuna phe yoktur. De Salabery yle der: ... benzer ifadeler, Notarasn idam iin ileri srlen suu hareketleri ile yalanlayan bir prensi sulamaya asla yetmez. Notaras ihanet etmitir; Sultan Mebmedin belki de siyasetinin icab olarak yapt balama ve mertlik hibir itiraza yer veremez. Fetihten be gn sonra Kuran n malplara tand vicdan hrriyetini yazl bir gelge ile ortaya koydu. Mslmanlar iin ehirdeki kiliselerin yarsn camiye evirdiini dier yarsn hristiyanlarn ibadetlerine braktn da aklyordu. Kendi dinine kar olan baka b>r dini ezmek veya hi olmazsa kk grmek yerine, imdi kendi tebaas olan insanlarn dinine siyas maksatlarla da olsa derin bir sayg ve slmiyete tannan h aklan tanyordu. Patrik elbisesini giyen ve atafat iinde Tekfur Sarayna gelen Patrik

Gennadius, rahiplerden meydana gelen bir kortejin ortasnda, Sultann elinden patrik tyin edildiini gsteren ferman ald. S ulta r kendisine hitap ederek, hristiyanlara ve patriklerine kar benden nce, imparatorlarn gsterdii himayeyi gstereceime emn olabilirsiniz dedi. Tahtnda oturan padiah ruhan otoritesinin bir nianesi olarak oban asas ile tac patrie teslim etti. Ta giyme treninden sonra Sultan Mehmed Han, dervilerinin honutsuzluklarna aldrmadan Gennadius nnde, siyas iktidarn ruhan iktidar nnde taknmas gereken hrmeti gsterdi. Patrii sarayn d kapsna kadar gtrd-, altn ve kymetli talarla i477 lenmi koumlar tayan bir ata binen Gannadiusu atn dizginlerinden tutarak bir mddet ylesine gtrd. Sultan n patrik iin hazrlatt saraya kadar vezirler, paalar, yenieri aas ve kalabalk b ir muhafz ktas patrie refakat etti. Kiliselerin eit ekilde paylalmas her iki cemaatn arzusuna gre yapld. Sultan, yaplan btn hristiyan yinlerine iki dine sahip bir halkn hkmdar olarak katlyordu. Birbirlerine kar bile bu kadar hogr ile davranamayan Rumlar, Ftih Sultan Mehmed iin hayr dualarn eksik etmiyorlard. Bakentin saldrlar, esir almalar ve kamalar yznden* tcnhalam olmasndan ekinen Sultan Mehmed, kh vaadlerle, kh tehditlerle Avrupa ve Asya eyaletlerine kam olanlar geri artyordu, Venedik gemileri ile talyaya kamam olanlar ile efendileri tarafndan azad edilenler, kendilerine sadece imparatorluklarn deil dinlerini ve vatanlarn da veren b ir fatihin arsna uydular. Ve birka ay sonra stanbul surlar iinde Rumlarn says Trkleri geti. Sultan Mehmed Han, buna ramen stan b u lu kendisine bakent yapmak istiyordu. Buyruu zerine mimarlardan, iilerden meydana gelen bir ordu eskiden Akropol tarafndan igal edilen, Boaza doru bir dil gibi uzanan ve imdi Sarayburnu denilen yeri tamamen yerle b ir ettiler. Ortas hafife yksek olan bu alan zerinde Sultan Mehmed Han, Trklerin stanbuldaki ilk muhteem saraylarn ina ettirmeye balad. Bu saray ehir tarafnda, bakentin muhtemel ayaklanmalarna kar teminat tekil eden kaln ve 478 yksek bir duvar olup, dier taraftan Marmara denizine, Boaza ve Halie doru hafif meyille iniyordu. Dnya zerinde hibir mevki bu saray kadar otoriter bir imparatorluun temel ta iin seilmi olamazd. Yknt hlinde bideleri ile faydasz surlar arasnda eriyip gitmesi iin kmseme ile terkedilmi YunanRoma mparatorluunun eski bakentine srtn dayam; Uluda ile snrlanm ufkuna kkleri ile yukardan bakan; nnde Marmarann prltl denizi, anakkalenin, Trakya boaznn, Karadenizin sularnn bir i gl gibi birletii Haliin derin ve berrak sular; kuzey rzgrlarn kesen yeil Avrupa kysnn tepeleri vardr. Baklar, kasabadan kasabaya veya yalnzlktan yalnzla srkleyen Boaziinin kayalklar, harabeleri, ormanlar ve yallar,

OsmanlIlarn dier Akdenizi olan Karadenizin karanlk azna kadar gtrr. Bahelerin heybetli nar ve servi aalarnn glgeleri, camilerin minareleri ve esrarl saraylarnn kubbeleri ile kesiirken, emeleri, sayesinde kenti sulayan Kthnenin veya Justivenin su yollarndan gelen sular en sonunda haremin ltif havuzlarnda fskiyelerden rldayarak akar. ki denizin ezelden beri dalgalar ile ykad Sarayburnuna doru yemyeil ayrlar alalarak iner. te, Ftih Sultan Mehmedin otan brakp kudret, sknet ve elence yeri olarak setii yer bylevdi ve u anda da bvledir. Yalnz bu saraylarda hl adrlarn zerafetini, hafifliini ve kararszln hatrlatan grnler vardr. Ta temeller zerine hemen hemen tamamen sedir aacndan imal edilmi; tpk, adrn 479 kaplar stne kaldrlm perdelerinden girdii gibi, kara ve deniz rzgrna ak olmas; Asya otlaklarn hatrlatan aalklarn ve bahelerin ortasna, ina edilmi gibi deil de dikilmi gibi durmas; adrlarn stn hatrlatan bir sr kubbesi olmas; iki iklimin sarmaklar ve iekleri ile kucaklaan Arapkr ssleri; hepsi birden sava hayat ile deiiklie uram ordu, airet ve kr hayatn andryor; Dounun elence, temaa ve otorite ile dolu havasn hissettiriyordu. Bugn iki nesilden beri terkedilmi bu saraya girildii vakit, mlk koruyan eski dehet havasm ve sessizlii farkeder, haremdeki gzdelere ayrlan bahelerin yasemin kokular arasnda kkler, baheler, saraylar arasnda yolunuzu arrsnz. D kap ile i duvarlar arasnda uzanan sk b ir am ormannn glgesi bu grnmez bahelere den. Sultan Mehmed Han, kente yeniden halk yerletirdikten ve sarayn inasna baladktan sonra orduyu Edirneye gnderdi. Osmanl filosunun Gelibolu, Mudanya ve Selnike gtrd altm bin tutsan fidyesi Orta ve Dou Anadolu Trk boylarn zenginletirdi. te bvlece bin yllk saltanattan sonra, Romallarn adn bile bilmedikleri b ir milletin bakenti olan bir Roma imparatorluunun bakenti tarihe karm oldu. Konstantinin ehrinin dmesinden nce imparatorluk ylesine zayflamt ki, stanbulun dmesi Avrupa'da pek az ilgi uyandrd ve Trklerin hristiyan dnyasnn en nemli merkezlerinden birini ellerine geirmeleri hristivan dnyasnda hi de 480 dehet ve acma hissi uyandrmad. Romallar uyandrdklar hayranlkla etraf usandrmlard. Rumlar ise dnyay kendilerine duyulan nefret ile bktrdlar. Osmanllarn fethine kar b ir tek ses duyuldu, bu ses bir avu dalnn bana geen skender Be'in sesi idi. Yeniden Epire dnelim. O N B 1 R t N C K T A P I Ftih Sultan Mehmedin stanbul'un fethinden sonra Edirne'ye dn Roma mparatorlarnn zafer dnlerini hatrlatacak ekilde oldu. Bizans Saray'nn yksek rtbeli subaylarndan, senatrlerinden, tannm ailelerinin kadn ve kzlarndan meydana gelmi

bir kalabalk Padiahn arkasndan geliyordu. Bu kalabalk iinde, balandktan sonra ihanete yeltenen ve bu yzden ocuklar ile bilikte idam edilen Notarasn kars olan Prenses matem elbiseleri iinde ve gz yal olarak ilerliyordu. Bu dul prenses bir mddet sonra utan ve kederinden hayata gzlerini kapatacaktr. Daha nce grld gibi Sultan Mehmed kendisine faziletlerinden ve kabiliyetlerinden dolay hrmet gstermiti; kocasnn suu iin hibir zaman dul prensesi ktlememiti. lmnden sonra da kusursuz bir hristiyan treni yaptrm ve adna bir ant diktirmiti. ntikam, zaferin hemen arkasndan Oeliyordu. andarl ailesinin drdnc sadrzam olan, II. Mehmedin iki defa tahttan indirilmesinde nemli rol oynayan ve padiahn kalbinde daima phe uyandran Halil Paa, stanbulun kuatlmasndan nce ve sonra hristiyanlarla i birlii yapt iddias ile kar karP : 31 482 ya kalm ve hatt efendisine hristiyan bakentini mecburiyet karsnda vaadetmek zorunda kaldna dair sylentiler karlmt. Daha alt rtbeden olan vezirler ve ordu, ilk hcumlarn yavaln ve baarszln, gya Konstantin ile anlaan Halil Paaya balyorlard. Btn bu sylentilerde ve ithamlarda Halil Paa'nm davranlaryla badaacak b ir delil gsterilemiyordu. stanbul dmt; sefer hazrlklarn son derece byk b ir gizlilik ve sratle yapmt; eski devirde kalan htlarn byk b ir liyakatla elde ettii zaferi efendisine armaan ederek unutturabilirdi. Kald ki, bu zaferi en abuk ve en salam ekilde Sultan Mehmed'e salayabilmiti. Sadaret devri OsmanlIlarn zihninde en parlak zaferlerin elde edildii devir olarak kalmt. Ancak haset veya nankrlk kendisine kar dikilebilirdi. Padiah muzaffer olarak Edirneye dner dnmez hemen sadrzam huzuruna artt, Konstantin ve Notaras ile OsmanlIlarn gayretini krmak iin anlama yaptn, bu gaye iin onlardan hediyeler aldn syledi. Bir baka gn civarda Halil Paa ile yaptklar bir gezide, kylnn birinin iftliinden geerken zincire vurulmu bir tilkinin rpndm grnce, zavall hayvan, hrriyetini satn almak iin neden Halile bavurmadn, diye sylendi. Bann zerinde dolaan tehlikeyi sezen Halil Paa, haseti ve frtnay geitirmek iin yalln bahane ederek Mekkeye hac olmaya gitmeyi arzuladn bildirdi- Ancak dmanlarnn kurduu komplodan kurtulmak iin ok ge kalmt. OsmanlIlarn "znde Dou'nun en nemli kentinin fethini borlu 483 olduu Halil Paay, Ftih Sultan Mehmed, vezirlerinin ve eski duygularnn basks altnda divan toplantsndan kar kmaz tutuklad ve Edirne zindanlarna attrd. Krk gnlk zdrap ve yalvarmadan sonra hcresine giren celltlar, kendisine ancak dua edecek zaman braktktan sonra bodular. II. Murat'a ve oluna son derece sadk olan bu adam, fevkalde deerli hizmetlerinin karln b ir bilgenin tevekkl

ile karlad. Kendisini idam etmeye gelen avulara, bam Sultann ayaklarna atn, ona verebileim daha kymetli b ir eyim yok! demitir. Halil Paann kellesi ertesi gn sarayn nne asld. Muazzam servetini tekil eden yz yirmi bin dka altn Sultanm hzinesine devredildi. Bir masumun bu ekilde idamyla, Halil Paa ilk defa olarak OsmanlI tarihine kanl sayfalar ilve edecek olan sadrzam idamlarn am oluyordu. Tebaaya nazaran byk adamlar hem halkn, hem de hkmdarn husumetini ekerler; halk ondan nefret eder, hkmdar ise ekinir. II Bir Yunanl kadnn olu olan ve damarlarnda bir damla Trk kam bulunmayan Srbistanl Mahmud Paa, Halil Paann yerine vezir- zam seildi. Selimrada Trkler tarafndan kaldrlan Mahmud, skender Be gibi Sultan'm saraynda yetitirilmiti. II. Mehmed, onu hzineyi idare etmekte gsterdii sadakat ve zekdan dolay severdi. stan b u lun fethinden sonraki yllar, Edirnede arka arkava vezirlerin yer deitirmesi ve Trahan'n 484 Yunanistan ve Epire seferler yaparak Bizans imparatorluunun kalntlarn temizlemek maksadyla Palelogos ailesine kar savamas ile gemitir. stanbul'u eline geiren kudretin tesiri ile sinen talya ve Tuna boyu hristiyan devletlerinin elileri birbiri ardndan gelerek II. Mehmede sayglarm bidiryorlard.. Ertesi yl ilk baharnda (1455) Sultann da bizzat katld ksa bir Srbistan seferi sonunda zengin Novomonte ehri ele geerken bu ehrin gm madenleri de imparatorluun hzinesine balanyordu. Ordusunu kumandanlarna emanet ederek, tebaasn ksa bir mddet sonra gerekleecek olan bakent deiimine altrmak iin saray erkn ile birlikte stanbul'a geldi, yeni sarayn muhteem alna katld. Srbistan'da, Yunanistan'da, Makedonyada, Karadeniz kylarnda, Anadoluda ve Egede her ey nnde eiliyordu. Kuds Sen Jan valyeleri bile, padiahn adalarndan birkan ellerinde tuttuklar iin demek zorunda olduklar vergiyi gizlemek maksadyla hediyeler yolladlar. Grnte bile olsa byle bir bamszla, ftih i/in veremezdi. Koca bir imparatorluu devirdikten sonra, kudretli devletinin yan banda sava bir manastra gz yumulamazd. Hediyelerin vergi ekline dnmesi iin vezirler ve tarikatn stad- zami tarafndan yrtlen faydasz ve tahrik edici grmeler, II. Mehmed tarafndan bir hakaret olarak kabul edildi. Karadenizin, Marmarann, Yunanistann ve Anadolu nun limanlarnda bulunan deniz kuvvetlerine buyruk verilerek Rodosun fethi iin seferber olmalar saland. Kaptan- derya Hamzava, yz kadrga gemi ve byk yelkenliyi 485 toplarla ve deniz piyadeleri ile donatarak Rodosa efendisinin kanununu gtranek zere hazrlklarn tamamlad. Hamza Paa, yz gemisini adalar ve Rodos evresinde bouna dolatrd. ki aylk bir seferden sonra adalarn Trklerin hkimiyetini hem tanyp

hem de tanmadklar bir takm belirsiz szlerden ve anlamalardan baka bir ey getiremedi. Ftih fena halde bu duruma kzd ve eer babamn dostu olmasaydn, canl canl derini yzdrrdm dedi. Doutan Yunanl, Sultan Mehmedin gzde adamlanndan Yunus adnda biri, Kaptan Paala getirildi. Yunusun yapt seferlerde Midilli adasna sahip olan Cenevizlilerin kumandan Doria, Yunusun eline geirdii bir aday kurtarmak iin tek kzn Ftihe yollad. Sultann ihtiras ve hiddeti ancak haremini ssledii canl ganimetler karsnda diniyordu. III Ege adalarndan elde edilen dier ganimetler yeni bakentin sslenmesinde kullanlyordu. Bizansn eski bir kuatlmasnda ehit den peygamberin yaknlarndan Bbu Eybn trbesinin bulunduu yere cami yaplyordu. O zamandan beri padiahlarn kl kuanmalar hep bu camide yaplmtr. Bundan baka stanbulda mslmanlarm ibadeti iin on bir cami daha ina edilmitir. Bunlarn iinde en byk olan Ftih Camidir. stanbulun en yksek tepelerinden biri zerinde Marmara denizi ile 486 Haliin arasnda kalan bir dzlk, bu Osmanl mimar aheserine temel tekil eder. Gne altnda, parldayan deniz gibi grnen kubbeleri kurundan iml edilmi olup, penbe Msr graniti ve Korent mermerinden stunlarla tutulur. Drt kurun kubbe ile rtl kare eklindeki avlu binay evreler; etra fta p a rlatlm mermer sralar mminler iin oturacak yer vazifesi grr; fskiyeli emeler ibadete gelenleri serinletir; serviler glgeleri ile avluyu rterler; Arabistan da tek Tanr dncesi ilham olduu zaman Peygamberin stanbulun fethi ile ilgili szleri altn h arfler ile duvara kazlmtr: Onlar stanbulu alacaklardr; ne mutlu o kumandana, ne mutlu o orduya!. Din bilim, hukuk, felsefe, tarih, edebiyat reten yksek okullar olan sekiz medrese camiin etrafnda yer almlardr. Hocalara ve rencilere bedava tahsis edilen odalar dershanelerin zerinde bulunuyordu. renciler ve yoksullar gnde iki defa bedava datlan yemei imarette yerler; akl h a sta lan ve sair hastalklar iin iki ayr hastahane, kalacak yeri olmayan yolcular iin bir kervansaray, halk iin b ir ktphane, hayvanlar ve insanlar iin bir sarn, yine halk iin scak hamamlar ve nihayet mminlerin ebed istirahatleri iin b ir mezarlk Fatih Cami klliyatm meydana getiriyordu. Bylesine muhteem antlar tasarlayan medeniyet, onlan ssleyen sanat, dine, zekya ve halkm sefaletine adayan merhamet Vatikann bideleri ve kurumlan ile boy lebilecek bir seviyeye gelmi demektir. Devrinin sakin yllarnda sevgili kz Aye Sultan, ile Karaman beyinin kz: olan zevcesi Sitti, II. Mehmed'in kendilerine tahsis ettii paralarla camiler vap487 trmlard. II. Murat ve andarl ailesinin arka ark aya gelen drt sadrzam tarafndan yerletirilmeye allan imparatorluk idare dzeni, Osmanl tekiltnn temelini tekil eden din, baba otoritesi ve askerlik zerine dayanyprdu.

Hkmete, adr hayatndan kalan ve bozkrda btn meselelerin grld yer olan adrn eiine izafeten Osmanl Kaps deniyordu- Yine airet bakannm otann kapsn koruyan muhafz k tas gibi sarayn kapsn koruyan hkmdarn ordusunun bulunmas sonradan Bb- li, yani Yce Kap denmesine yol amtr. Vezir, hkmdarn eiini koruyan askerlere kumandanlk e d e r d i . Sarayn ikinci b ir kaps, Bb- Saadet, harem dairesine alrd. Eski Trk adrlarn tutan drt direin htrasna Devletin en nemli idari mevkileri drde ayrlmt. Bunlar; vezirler, kazaskerler, defterdarlar ve nianclard. Sultanlarn maiyetinde saray terifat ve merasimler ok daha sk kaidelere balanmlard. Kleler asla padiahlarn sofrasnda yemek yiyemezlerdi. Bayram olduu vakit b ir taht orta yere dikilir, padiah oturarak nnden e e en . byklere elini ptrrd. Bu arada btn devlet sularnda olduu gibi milletin selmeti uruna diye tevil edilen b ir kanun karak tah ta geen padiahlarn ahsnda karde katliam uygun grld. II. Mehmedin kanl kanununun nsznde yle yazar; Hukukularn ekseriyeti benden sonra tahta kacak oullarmn ve torunlarmn genel huzuru salamak iin kardelerini katletmelerinin vacip olduunu bildirdiler. Bu aklamava bal olarak ocuklarmn ve torunlarmn davranlarn ayarlamalar uygun olur. 488 Bylece taht, hkm sren padiah insanlk d davranlara itivordu. Otorite adna insanlar kurban ediliyor ve bu kurbanlar insann kendi kanndan olanlardan seiliyordu. Ayn karndan km iki karde bir n nceye kadar birbirlerini seviyorlar, ertesi gn ilerinden biri kanunen ve kaderce kurban olurken, dieri cellt oluyordu. Siyaset hi bi& zaman tabiata kar gelen bylesine sert bir kanun karmamt. Bu katil ve karde katliamna msaade eden kanunu savunmak isteyen OsmanlIlar, eski Horasan blgesi kavimlerinden Partlarn Arsasid hanedanndan Ochusun elli kardeini tahtn kurtarlmas iin katlettiini ileri srerler. II. Mehmed, bu konudaki ileri grlln sarayda doum yapan btn' cariyelere kadar uzatt. Bunlardan doan erkek ocuklarn, damarlarnda akan hkmdar kanma dayanarak bir gn taht zerinde hak iddia etmelerine engel olmak iin gbeklerinin balanmamas emredildi. Peygamber, Arabistanda uygulanan ve adr iin ok lzumsuz ve pahal olan kz ocuklarnn katledilmesi geleneini Kurana konan hkmlerle nlemiti. Osmanl hukukular ise yaptklar yorum ile bu katliam sadece hkmdar ailesinin erkek ocuklar iin yeniden hkme balyorlard. IV II. Mehmed de kendinden nceki hkmdarlar gibi divan toplantsna sk sk bakanlk eder, bu 489 arada eitli dilekleri olan OsmanlIlar kabul ederdi. Bir gn, Anadolulu bir Trkmen toz iinde elbiseleri ile stanbula gelmi ve divann huzuruna karak kaba

bir ekilde sormutu: Aranzda Sultan olan kimdir? Bu kstahlktan fena hlde can sklan vezir- zam Mahmud Paa, II. Mehmed'e imparatorluk makamnn bu ekilde zedelenmemesi iin teklifte bulundu. O gnden sonra II. Mehmed, divan toplantlarna katlmad. Haftada drt defa imparatorluun en byk devlet adam divan toplants iin saraya gidiyordu; daha alt rtbedeki devlet adamlar nceden toplant salonuna geliyorlar, sadrzam elleri gslerinde kavuturulmu olarak ayakta sra hlinde durarak selmlyorlard. Vezirin selmlarn alan ve iade eden sadrzam aralarndan geiyor ve kendisi iin ayrlm en zengin demeli sedire oturuyordu. Maiyetini meydana getiren mabeyinci, avu, muhafz ve emir subaylarndan kurulu bir kalabalk divann dehet verici heybetini daha da arttryordu. Kazaskerler vezirden sonra ikinci sray igal ederler, adl ileri dzene koyup ikinci derecede kadlar tyin ederlerdi. Defterdarlar, sicil ilerine bakan devletin en yksek dar ileri sorumlusu idi. Nianclar, devlet ktipleri olarak grev grrlerken, divandan kan hkmlerin altna padiahn mhrn basarlard. 49Q Sarayn i ve d muhafazas ile grevli olan birliklerin kumandanl asker ve sivil aalara verilmiti; hepsinin banda yenieri aas bulunurdu. Bir ksm sipahilere kumanda ederken; dierleri Anadolu ve Rumeli ordularnn piyade ve topu birliklerinin banda bulunurdu. Kapuaas, beyaz bir hadmdan seilir, emrine krk. tane beyaz hadm daha verilir ve hepsi sarayda yetitirilen beyzdelere velilik ederdiKapuaas, padiaha her yerde refakat ederdi; trbann takdim eder; caminin zeminine padiahn namaz seccadesini serer; namaz klaca yeri birka defa yalayarak zehirli olup olmadm tespit ederdi; Padiahn zel hzinesinin anahtarn her zaman stnde tar; yemekleri masann zerine bizzat kendisi koyar; elleriyle hazrlad erbetleri, reelleri, dondurmalar, arab ve suyu nce tadarak sultana sunard. Sarayda yetitirilen beyzdelerin en by padiah soyup, giydirmekle megul olurdu. Onunla beraber drt aa hkmdarn dier hizmetlerini grrd. Bunlar: bas mabeyince saylan Hasodaba; silhdar aa; sultann hrkasn tayan uhadaraa; zengi aas, Rikbdaraa id. Dilsizler, cceler, arkclar, musikinastlar. maskaralar, hokkabazlar, saraydaki kalabalk uak topluluu sayesinde barmrlard. lerisinin idarecileri ve subaylar olacak beyzdeler, bakentin ilim ve san'atta en gzde hocalarndan ders alrlard. Kendilerine tahsis edilen saray, padiahn saravmn n tarafnda bulunur ve bir nev asker-sivil okul hviyetini tasrdi V 491 V I Beler, Belerbeyleri eyletleri idare ederlerdi;

sancak beleri vastasyla topladklar vergileri veya ganimetleri sultana vermekle ykmlydler. Sancaklardan toplanan atllar imparatorluk ordusuna yz bin ki^i kazandrlard. Muntazam vergiler ylda iki milyon dka altna kadar kard. Ulem, yani kanun adamlar snf yine II. Mehmed zamannda salam esaslara balanarak tekiltlandrldlar. Bir tek kutsal kitap iinde yazl olan din hukuk kaideleri ve baz yorumlar aklamak hakk mutlak surette ulema snfna tannmt. badet, imam ve dier cami mensubuna ait iken; geleneklere tatbik, edilen dinin meden zihniyeti ulemaya aitti. Bu kark grevlerinden dolay hem din hem siyas kudrete sahip olduklarndan, camilerde sadece din ilerde grevli kiilerin yannda kyaslanmayacak bir stnln temsilcileriydiler. Ayin zamanda kadlar, edipler, mderrisler (profesr), yorumcular, din hukuku bilginleri yetitiren okullarn (endern) dejimez retmenleri olmulard; rtihayet balarnda eyhlislm olduu halde bamsz fertleri ile hkmetin otoritesinden bile stn olan manev bir gce sahip snf durumuna gelmilerdi. Sultan ve vezirlerin mutlak hkimiyetini dengeleyecek bir otoriteye sahip iken, kat otoritenin en msamaha kabul edilemeyenini ve onarlamayann, yani dnce ve vicdan zerinde otorite kurmay denemilerdiVI I Bu antlar, ihtiam, devlet idaresi ve kurumlar tamamlannca II, Mehmed, Konstantinen iki kardei Demetrius ve Tomas Paleologos tarafndan paylalan 492 Yunanistan zerine yrd. Kaptan- derya Yunus Paa, Ege adalarn haraca ksmekte devam ediyordu, Bu adajarn en gzeli saylan Lesbostan fevkalde gzellikte yz gen kz ve gen erkek getirdi ve Sultann sarayna armaan etti. Daha nce z kzm gndermekle Ftihin msamahasn elde etmi olan Doria, vergi toplamak iin adada bulunan Trk askerlerini an bir basknla imha eti. Bu ihae Sultan Mehmed'in hiddetini uyandrd. Adalar ve Mora'y bizzat banda olaca filosu ile topraklarna kan aya gidecei vakit, o zamana kadar sessiz duran ve hatt stanbulun kuatlmas srasnda yardmda bulunan Hunyad'm harekete gemesi, emelinden vazgemesini salad. Yeni bir Papanm, III. Calixtenin ars ile kendilerine gelen hristiyanlar hem Varnann hem de stanbulun intikamn almak zere son bir hal seferi dnzenlemilerdi. htiyarlam olan fakat Macar tahtn oluna garanti etmek isteyen Hunyad, Papa, talya ve Almanya devletleri tarafndan Trklere kar kurulacak kuvvetlerin kumandanlna getirilmiti. valyelik tekiltndan bkm olan Fransa, Papay istemeyen ngiltere, kendi i ileri ile megul olan Almanya, ticaret, snr ve denizcilik menfaatleri yznden Trklere kh dost, kh dman olan ve dinin ancak tamahlarn rten bir bahane olduunu Venedik, Ceneviz, Raguse, Macaristan ve Polonya (Lehistan) ile ortak bir harekt iin birlemeyi reddetmilerdi. skender Be bile II. Mehmed tarafndan desteklenmi,

hatt st kapal bir mtareke elde etmi. Trkler kadar ekindii Venedik ve Macaristana kar Arnavutluk'taki durumu glendirmeye alyordu. 493 Bu zayf birliin ba komutan seilen Hunyad, cesareti ile Hallar glendirmeye alyordu. Bir ok malbiyetlerine ramen Macarlarn halk kahraman hline gelmiti; bundan sonra yapaca hareketler ile yle iyi htralar brakmak istiyordu ki, kendisinden sonra soyu Macar tacna lyk grlsn Mttefiklerin nc kuvvetleri iin Srbistann ele gemez ehri Belgrad seti. Trkiyenin anahtar saylan bu kenti alarak onu II. Mehmede kar savunmak, bu arada Petede asl istil kuvvetini hazrlamak maksadyla yirmi bin Macar, Leh, Erdelli, talyann kumandasnda saldrya geti. Her zaman olduu gibi, iki yzl hareketler, el altndan yaplan almalar, sahte bar teklifleri sava hazrlklarn gizliyordu. Ancak Sultan Mehmedin uyank siyaseti ile Tuna boylarn gz altnda tutan Trk casuslar Hunyadn hazrlklarn gn gnne padiaha bildiriyorlard. Yirmi bin askerin nehri atklarn ve Belgradn hedef olduu geni bir saldrnn tezghlandm haber ald. Hunyad gafil avlamay ve mttefikleri tekiltlandrmaya frsat bulamadan Belgradda balarn ezmeyi tasarlad. Anadolu'dan, Geliboludan, stanbuldan ve Yunanistan seferini idare eden Selnikden birliklerini derhal ard ve toplad yz elli bin kii ile Filibe, Sofya ve Ni zerinden geerek Belgrada doru ilerlemeye balad. Tunada ilerleyebilecek yapda olan yz kadrgalk ince filonun Haliten hareket ettirilerek Yunus Paa kumandasnda Varna kylarm takiben Tu494 naya girmesi ve Macarlara kar savarken nehirden yardma komas tasarland. Padiahn abukluu Hunyad' artt. ehrin Srbistan tarafna bakan engebeli dalarn tabi bir kale hline getirdii eteklere Trk ordusu yerleti. Arada kalan kk vdi ordusunun karargh durumuna getirilmiti; kuatlanlarn klarna kar stanbul fethinde kullanlan toplar kayalklarn arkasna gizleyerek ateliyordu. Tunaya kan ince filo Begraddan atlan gllelerin menzili dna karak Sava nehrinin Tuna ile birletii yerde, bir kydan dierine be gemiye demir attrld ve bylece ehre erzak getiren Macar gemilerinin ieri girmesini nledi. Tehlikenin bykln ve abukluunu gren Hunyad, Belgradn savunucularn yalnz brakamazd; eer onlar kurtaramazsa hi olmazsa birlikte arparak lrlerdi. Pete'den bir avu svarisi ile hareket ederek Macar ehri Semline geldi, oradan balklarn sazdan yaplm sallarna binerek karanlk bir gece yars gizlice Belgrada girdi. Mevcudiyeti ehri savunan Macarlara bir ordu gelmicesine gven verdi. V I II Gz ile Begrad'n karlat tehlikeleri inceledikten sonra ayn hile ile kalenin dna kt ve imdada gelecek olan Macar ve Erdel birliklerini sktrmaya kotu. ar zerine yukar Tunada ina edilmi olan iki yz kayk zerine on be bin piyade

495 ve hafif toplar kondu. Hunyad bu kuvvetlere komutanlk etme erefini kimseye brakmak istemiyordu. Tuna zerinde ilerlerken Belgrad savunan kumandanlarna gizli bir haber gndererek Trk filosuna karadan saldrmalarn, kendisinin de nehirden gelerek hcuma geeceini bildirdi. Hem akntnn, hem de yelken ve kreklerin etkisiyle srati bir misli artan Macar filosu nehri kapatm olan Trk filosu zerine yldrm gibi indi. Bu baskya dayanamayan Trk gemileri almak zorunda kaldlar. Bir anda atpler iinde kalan gemiler birbirine yanayorlar, iddetle savayorlar, frsatm bulanlar kayor, bir ksm da batyordu. Yksek bir knt zerinde muharebeyi seyreden Sultan Mehmed, Macar gemilerinin stnlklerini manevra kabiliyetlerini gryor ve filonun eninde sonunda malp olacan hissediyordu. Macar bayra tayan bir ektirmenin provasnda elinde klc ayakta duran Hunyad, sratle OsmanlI amiral gemisine yaklayordu. Kancalarla biribirine yapan iki ektirmenin provalarnda Hunyad ve Yunus Paa arasnda kanl bir dv balad- Bulunduklar dar blme askerlerin yardmlarna komalarna engel oluyordu. htiyar yana ramen silhlarn hl iyi kullanabilen Hunyad sonunda Osmanl paasnn grtlana saplad klcm havaya kaldrd ve Yunusu nehrin sularna doru savurdu. ehrin suplarndan sevin lklar ykselirken Osmanl ordusundan keder uultular geliyordu. Demir alan ve akntya kaplan Trk ektirmeleri Hunyad'n nnden ratle uzaklamaya baladlar. Hunyad ve on 496 be bin adam, altm Trk gemisi yaktktan, iki bin tutsak aldktan sonra Belgrada girdiler. Bu ksty zafer ehrin savunucularna umulmadk bir cesaret verdi IX Belgrad nehir tarafndan kuatmaktan vazgeen padiah, Hunyad'a Tuna ve Savadan her an gelebile* cek yardmc kuvvetleri nleyebilmek iin gece gndz durmadan karadan saldrlarna devam ediyordu. Rumeli beylerbeyi Karaca Paa ikinci saldrda kaleden atlan bir glle ile II. Mehmed'in gz nnde ehit dt. Hunyadm kumandanlarndan maceraperest talyan Capistirano, garnizonun seme askerleri ile Trk topusunun arasna dald ve padiahn adrnn bulunduu ksma kadar ilerleyebildi. Bir and? etraf Macar svarisi ile evrilen Ftih yanndaki bir avu yenieri ile hrsla dvyordu. Bu arada kalasndan yedii bir kl darbesi ile baylan padiah kan revn iinde atnn ayaklarna yuvarland. Sultann vcudu etrafnda Trklerle Macarlar arasnda ok iddetli vurumalar oluyor, bir taraf imparatorlarn kurtarmak iin lrken, dierleri bu kymetli ganimeti ele geirmek iin canlarn veriyorlard. Nihayet aalar yiit Hasanm arma uyan alt bin yenieri hrisityanlar kalenin top menziline kadar srdler, kendi toplarn tekrar ellerine geirdiler ve yeniden dzeni saladlar. Kendisine gelen ve

yaralar temizlenen Ftih, hayatn borlu olduu Hasan Aaya birliklerinin korkaklndan tr att ve bunun cezasn ektireceini syledi. Bu szlerin fena hlde iine iledii Haan Aa gz yalar iinde padiaha dnerek korkaklarn cezasn vermek ve Sultann akan kannn intikamn almak iin hemen harekete geeceini syledi. Bir avu gzpek sipahi ile kaleye girmeye alan Macar valyesinin arkasna yetiti, klc ile on valyeyi yere serdikten sonra, padiahn gz nnde ehit dt. Ancak bu son fedakrlk Osmanl ordusunun ikinci defa kamasn nleyemeyecektir. Capistranonun zafer lklarna otuz bin asker ile koan Hunyaz, yz Osmanl topunu eline geirerek orduyu geriye, Sofya geitlerine doru itti. Bu arada ald bir yara takipten vazgemesine sebep oldu- Umudunu yitiren II. Mehmed, Sofyaya ekilerek, ordusunu toplamak, cezalandrmak ve dzene sokmak iin almalarla balad. Belgradn gediklerinde ve nehir de yirmi bin, ordughta geen atmalarda da otuz bin Trk ehit dmt. Tuna ile Sofya arasndaki orman yollarnda binlerce ceset yatyordu. Edirne yolunu tutan celltlar, yaral padiahn Sofyada toparlamaya alt srada ordudan kamaya alanlar cezalandryordu. Bu kuatmann sonunda Belgrad hristiyanlm kalesi durumuna geldi. Seksen yann stnde olan Papa Calixte, lm deinde bu zaferi takdis etti. Bu zaferin htrasn anmak iin her yl tertip edilecek trenlerin dzenlenmesi buyruldu. Hunyad ve Capistrano Batnm kurtarclar iln edildiler. Ancak her 497 n . <*9 498 ikisi de anlar ile sevinemediler. Aldklar yaralar giderek arlat ve nihayet ldler. Hunyad lrken Macar tahtn, vatannn takdirine ve Avrupann heyecanna dayanarak olu Mathias Corvinusa garanti ediyordu. OsmanlIlara kar devam edecek olan din seferlerin balangcn salayan, eski devirlerden kalm bir kahramanlk rnei, talihsizlikleri bile yenen hrs ve inatlk sahibi bu adam, askeri dehsnn yannda o kadar hilekr ve sznde durmayan bir insand ki, ne dostlar, ne de dmanlar asla szne inanmazlad. Trklere kar silhyla galip gelmi, ancak onlarn iyi niyeti altnda her zaman malp olmutu. X Tuna kylarnda karanlk bir ehrin baarszla uram kuatmas stanbul'un fethi ile karlatrldnda, zntsn abucak unutan Ftih Sultan Mehmed, Hunyadn lm ile ne ruhu ne de dvecek gc kalan nemsiz devletlerden meydana gelen bir ittifak rahatlkla databileceini dnyordu. talyan devletleri ile yaplan grmeler, Macaristann manen yklmas, skender Be ile salanan siyas mtareke Avrupa'nn bu tarafndan endie etmemesini temin ediyordu. Belgrad nnde malp olmakla sadece anndan kaybetmiti; halbuki gsterdii kah'ramanca cesaret, yenierileri savaa armak iin sava

alannda dklen kan milleti gznde hretini gklere karyordu. Bir ka hafta gibi ksa bir zar manda btn sancaklarndan binlerce asker geliyor499 du; yeni kumandanlar tarafndan Edirne, Selanik ve stanbul civarnda yetitirilen bu iki yz bin erinin nereye boalacan herkes merak ediyordu. Yunanistan bir anda denizlerini ve karalarn kapatan btn vdilcrin ve krfezlerinin bu orduyla kaplandm grd. II. Mehmed, en nemli birliin banda Atina zerine dzenlenen bu seferi idare ediyordu. Paleologoslar devrinde Dou imparatorluunun paralanmas srasnda, Adalarn ve Yunanistann Cenevizliler, SicilyalIlar, Venedikliler, Floransahlar tarafndan paylaldn grmtk- Tarihin derinliklerine kadar inen hrete sahip bu cumhuriyetler ve ehirler Ragusal, Venedikli, Cenevizli ve Floransak tccarlar tarafndan bsbtn paralanyor ve ad bilinmeyen kk diktatrler tryordu. Eski Yunan annn ve edebiyatnn bakenti olan Atina nce Villehardouin adnda bir Fransz'n sonra da Floransak mehur bir tccar aile olan Acciaitoli'lerin eline dmt. Eskiden Attik devrini sarsan halklk, diktatrlk ve bamszlk ihtiraslar aynen imdi bu feodal aileleri sarsyordu. Hrsla arzu edilen hedeflerin bykl deil, ihtirasn bykl crmleri dourur. XI Atina ehrine hkmeden Floransak naip vakitsiz lnce yerine gen dul eini brakt. Fevkalde bir gzellie sahip olan gen kadn naipin yeeni Franco tarafndan kskanlyordu. Venediklilerin hkim olduu bir Yunan kentinin ba hkiminin olu Palmerio, ticar anlamalar yapmak 500 zere Atinaya yollanmt. Yakkl Palmerio ile gen dul arasnda ksa zamanda bir ak dodu. Ancak Palmerio kk yata Venedik'te elvendirilmiti; kars zengin bir aileye mensup olup, Venedikte babasnn saraynda kalyordu. Sevgilisi ile evlenmek arzusuyla yanp kavrulan des, Palmerioya tek are olarak karsnn lmn gsterdi. Venedike giden gen asilzde bir frsatn buldu, karsn zehirledi ve tekrar Atinaya dnd. ki sevgilinin byk elencelerle yaplan evlenme treni halk arasnda olduu kadar, kskan yeen Francoda kukulara yol at. Yapt konumalar ile Franco ksa zamanda Atinada ayaklanmalar karmay baard. Des ve yeni ei, Francovu Atina y terketmeye zorladlar. O da stanbula gelerek II. Mehmedin ahsnda intikamcsn arad. Zaten kendisine yar baml olan bu prensliklerin i ilerine karmak iin gerekli bahaneler bulduuna sevinen padiah, o sralar Mora ordusunun kumandanln zerinde bulunduran Turahann olu mere buyruk vererek Atinaya girmesini, des ve olunu zindana attrmasn istodi. D'sin kocas Palmerio. Turahan m eline dmekten kurtuldu ve Franco gibi stanbula koarak, karsnn masumiyetini ve haklarn savundu. Vezirlerinin tecrbelerine dayanan II. Mehmed, Palmerio'nun da ikyetlerini hakl bulduunu syleyerek, bu

sefer kanun idareyi salamak iin yeniden Atina zerine yrd. Fakat, OsmanlIlarn yardm ile zindana girmeyi baaran Franco, des ve olunu kalettirmiti. Bunlarn intikamn alan Sultan Mehmed, 501 Palmerioya Attika yarmadasnda Tep ehrinin baml prensliini v<*rd X II Sava olduu kadar lim t i r kii olar Ftih, Atinann antlar nnde hayranln ve gururunu gizleyemedi. Partenon ve dier tapnaklarn nnde, Yunanllarn dehasn ganimet olarak eline geiren Turahann oluna din ve devlet ne kadar kran borludur diye haykrd. Osmanoullarnn vazgemedKeri ihtiras olan mimar ve slmiyetin msaade ettii dier sanatlar stanbula gtrebilmek iin san atkrlar ile yapt konumalar ve antlarn temaas ile bir ka haftasn Atinada harcad*. Kendisi Atinada bulunduu srada, Yunanistann merkezini tekil eden dalar iki taraftan aan ordular. btn Mora yarmadasn ve Venedik devletinin snrlarna kadar bti Adriyatik kylarn imparatorluuna kattlar. Talihsiz Konstantinin kardelerinden olan ve Mora yarmadsnn yarsna hkmeden Demetrius, atalarndan pek ounun yapt gibi, kzlarndan birini sultana evde olarak vererek haremde bir akrabasnn bulunmasn temin etmek istedi. Ftih, Konstantinin bu gen yeenini evde olarak kabul etti ve soyuna lyk bir trenle stanbuldaki sarayna yollad. Kardei Demetriusun korkaklndan irenen Tomns daha rahat mcadele edebilmek iin ehirlerden 502 dalara ekildi. Sultanm karsnda alalmasndan utan duyan Demetrius da kardeine iltihak ederek Trkleri imha etmek iin savamaya balad. Padiah tarafndan, Yunanistann bu dalk ve ky blgelerinde kan ayaklanmay bastrmak zere grevlendirilen Zaanos Paa, binlerce Rum'u boazlad. Bunun zerine iki prens yeniden padiahla grmeye baladlar. Demetrius, Korent boaz yaknlarnda bizzat padiahn otana kadar gelerek affn istedi. Tomas tarafndan ayaklandrlan blgeler zerinde herekta devam eden II. Mehmed, Gardikada teslim olma artlarna ihanet eden bin yz Rum askerini idam ettirdi. Gardika'nm kumadan olan Bokhalis, idam cezasndan, sadrzam Mahmud Paa'nn kars olan kzkardeinin yalvarmalar sayesinde kurtuldu. Arkadyadan on bin kii alnarak stanbula gnderildi. Kendi lkesinde srgn gibi yaayan Tomas dadan daa kouyor, daima Roma istikametini alarak, artk vatan kalmayan Bizans imparatorluunun veraseti iin Papadan yardm dilenmeye gidiyordu. Ancak, Fatih, Mora yarmadasnda hr ne bir liman, ne bir kaya, ne de bir adam brakmt. Gemileri zerinde dehetten titreyen Venedikliler, padiahn ycelii nnde eilmek zorunda kalmlard. Atinaya karlk Franco Acciaiolinin verdii

Tep ehri ve civarn geri almas iin Zaanos Paaya emir verdi. Sylendiine gre, zindanda bodurulan Atina desinin ve olunun intikamn alacakt, stanbulun malplar Rumlar tarafndan Trklere 503 retilen iki yzl siyasetin bir rneini veren Zaanos Paa, Franco'yu kendi adrna ard, gece ortasna kadar sren grmelerden bir netice kmaynca avulara iaret ederek Francoyu idam ettirdi. Bylece kan izleri ile yazlan fetih kanunu btn Yunanistan da tek bir itiraz sesi bile vermedi. Bu vatansz, fakat vatansever milletin kalbinde buuk asr yaayan sessiz itiraz, nihayet gnmzde Yunanistan adna kendini gsterdi. (*) X III Tuna boyu sakin, Yunanistan l, stanbul harabeleri arasnda yeniden hayat bulur ve skender Be vezirlerin usta siyaseti sayesinde uyutulurken, Edirne zerinden stanbul'a dnen Ftih Sultan Mehmed, yeni fetihlerini kutlamak frsatn bulduktan hemen sonra, gayesi sadece sadrzam tarafndan bilinen yeni sefer iin orduyu hazrlamaya balad. Bu yeni seferin gayesi Trabzon imparatorluu idi. Bizans imparatorluk sllelerinden olan Komnenoslar, Ftih'ten iki asr nce Karadenizin gney kylarnda, Kafkasya, Ermenistan ve ran arasnda kalan blgede, fazla atafatl bir ad olan Trabzon mparatorluu diye bir prenslik kurmulard. Karadenizin sert dalgalar, Grcistann sk ormanlar, hilekr bir siyaset, padiah aileleri ile kurulan balar, Trabzonu imdiye kadar OsmanlIlarn gazabndan (*) Gnmz dedii kitabn yazld devirdir. (.) 504 korumutu. Lkin corafya, ftihlere hemen hemen irade d denebilecek bir yol izer; onlar da sadece mevcudiyetlerini devam ettirme geleneine dayanarak nesilden nesile bu yolu takip ederler. Anadolu yarmadasnn itirazsz hkimi olan Trkler, Akdenizden Karadenize kadar uzanan ve artk fethedilmi olan Boazlar sayesinde Batya doru uzanan imparatorluklarnn arkasnda, yerine gre kh karada dmanlan olan Akkoyunlu Trkmenleri ile, kh denizde Ceneviz ve Venediklilerle ittifak yapacak bamsz bir Rum devletine daha fazla izin veremezlerdi. Karadeniz, btn limanlar ve kylan ile, zaten bu denizin kaps olan stanbul'a ve boazlara hkim olanlarn eline gemeliydi. stanbulu almadan nce Ftihin sabrszland sebeplerden biri de bu olup, imdi Trabzonun fethini gerekli klyordu. Sadrzam Mahmud Paa denizden ehre saldrmak iin iki yz elli yksek bordal kadrga ile Karadenize yelken aarken, Ftih de doksan bin azap, on be bin yenieri ile Anadolunun dar vadilerinden geerek Dou Anadolunun kaps Sivasa yaklayordu. Bu noktada birliklerini sola doru yn vererek, Trabzon'un yardm umaca ran ve Grcistann yollarn kesmi oluyordu. Zayf Trabzon imparatorluu yaklaan frtnay nlemek iin mtevaz grmeler yapmaktan baka kar yol bulamyordu. XIV

Mahmud Paa, yolunun zerinde bulunan ve Bursa sultanlar ile kurduklar akrabalk balarn yzn505 den o gne kadar yaayabilen Sinop sfendiyar Beliini ortadan kaldrd. Byk Mitridatm kenti olan v e Lucullus tarafndan fethedildikten sonra ok nem*i bir liman hline gelen, Antiokuslar tarafndan Msrdan getirilen Jpiter Serapis heykeli ve ya imalt ile halat yapan skinlerinin zenginlii ile mehur olan Sinop, Sultan Mehmed Hann arzusu nnde direnmeden teslim oldu. sfendiyar sllesinin son temsilcisi olan smail sfendiyar Bei Yeniehir valiliine gnderdi ve Sinopa yeni bir vli tayin etti. Ifendiyarn oullarndan Ahmed'e, bakr madenleri ile tannan Kastamonu sancakbeyliini verdi. Erzurum zerine doru yrmeye devam etti. Ordu hl nereye gidildiini bilmiyordu. Anadolu kads st kapal bir ekilde bunu sorunca, eer sakalmn bir teli bunu bilseydi, onu koparr atee atardm, cevabm verdi. Srrn intikam almak iin saklyordu; bir yl ncc, Trabzon prensiliine komu verimli otlaklarn sahibi Akkoyunlu airetinin beyi Uzun Haan, Ftihe bir mektup yazarak, kaynbiraderi olan Trabzon imparatorunun Padiah'a dedii yllk verginin artk kendisine denmesi gerektiini bildirmek pervaszlnda bulunmutu. Uzun Haan, Trabzon imparatorluunun bu vergiden affedilmesi sebebi olarak da, ok eskiden Osmanl airetinin yllk olarak demek zorunda olduu bin halir-bin at eyeri ve bin yular takmn, haklarn savunduu Kar^-Yuluk aireti adna kstaha istemesini gsteriyordu. Ftih Sultan Mehmed, Uzun Hasann elilerine, Haydi gidin syleyin kendisine, gelecek yl bizzat ben gelerek efendinize hediyelerini vereceim demitir. 506 Uzun Hasan'm elileri bu hitap altnda sakl olan tehdidin farkna varamadlar. te Sultan Mehmed bu grevini yerine getirmeye gidiyordu. X V Eyaletlerinin yaklmas ve yamalanmas anden Uzun Hasana padiahn szlerinin gerek anlamn anlatt. Hemen annesi Sre Hatunu padiahn otana gndererek affn istedi- Ftih, Uzun Hasana, Trabzon imparatorluu ile biitn balarn koparmak, kendisi, ocuklar, annesi ve savalar ile Trabzona kadar Osmanl ordusuna refakat etmek artyla eya letlerini geri verebileceini belirtti. Bundan sonra ran yoiunda gzken ordusunun istikametini anden Karadenize evirdi ve sel hzyla yrmeye balad. Askerine gayret ve dayankllk rnei vermek iin sk sk atndan iniyor, onlarn bana geerek bu dalarn bozuk yollarnda ve uurumlarnda ilerliyordu. ki katr arasna konan tahtrevan zerinde OsmanlI ordusuna refakat eden Uzun Haan in annesi Sre Hatun, bir gn Ftihe dnerek, Oul bu sefil Trabzon ehri iin bunca zahmet nedendir? diye sorunca; szlerde gizli anlam gren Ftih, Ana, Islmn klcn elimizde tu uyoruz; ancak bunca zahmet karlnda gazi Unvann hak ederiz; eer bugn

veya yarn bu payeye eriemeden lrsem, Tanr ve peygamberin katnda yzlerine nasl bakarm? diye cevaplad. 507 Padiahlar arasnda en az inan sahibi olan II. Mehmed, emeline varmak iin hristiyanlara hogr, bozkr Trkmenlerine taassupla muamele ediyorduBirka gn sonra kuleleri, rhtmlar, kubbeleri, binalar ve Tokat kurunu kapl anlar altnda parldayan Trabzon'u grd. ehrin zerinde bulunduu knt denize doru uzanyordu; Trk airleri sayesinde ehri, boynunu denizin dalgalarna uzatma, kuyruunu karaya doru sallayan bir tavus kuu ile mukayese ettirmitir. Mitridat, Trabzonu mstahkem mevki yapm; Tranjan sslemi; Adrien limanlarndan birire, Jstinyen de su yollarna adn brakmt- Etrafnda dalar ve denizden tabii bir iti olan ovayla evrili ehir eski Kapadokya'nn bakenti olmu; halknn besin maddeleri olan peynir, balk ve lezzetli meyvalar Gotlarn ihtirasn kamlam, hibir ey kurmadan hereyi ykan bu barbarlar halkn kltan geirmi, surlarn yerle bir etmilerdi. Bizansn yklma devirlerinde, hristiyan Rum imparatorluunun paralayclar olan Hal ltinlerin sayesinde Komnenoslar bu ykntlar arasnda bir imparatorluk kurmulard. ki yzyldan beri kh zevcelerini stanbula gelerek Vlahernes (Tekfur saray) sarayndan Paleologos sllesinden almlar, kh kendi kzlarn Bursa padiahlarna veya tehlikeli komular Ak ve Karakoyunlulara e olarak gndermiler, bylece varlklarn devam ettirebilmilerdi. te Uzun Haan'n annesi Sre Hatun, kendi devrinde hkm sren Trabzon imparatorunun yeeni ve son imparatorun kzlarndan biri idi. Doduu beiin imha edilmesine tank olmaya gelmiti. 508 Trabzonun o zamanki imparatoru Davit Komnenos idi. Tokat dalarndan inen Sultanm ordusunun ve Mahmud Paann yelkenlerinin denizde grnmesi Trabzonlu hristiyanlara dinlerinin, bamszlklarnn zenginliklerinin ve hayatlarnn stanbulun ftihinin elinde olduunu anlatyordu- Krmda birka limann sahibi olan Cenevizliler, ancak Trabzonlular denizden kurtarabilirlerdi; ama stanbulu bile II. Mehmed ile ekimeye yanamayan bu denizciler, stanbulun kk bir ubesini savunmaya hi yanamazlardGrmelerden baka hibir ey onlar kurtaramazd. Mahmud Paann dalgakrann kulelerini ykan top ateinden sonra grmeler balad. David, kaleden karak kendisinin ve tebaasnn kaderini Sultan Mehmed ile pazarlk etmek zere Osmanl ordughna geldi. Sultan kendisine, denizden ailesi ve serveti ile ekilmek veya bouna kaeyi savunarak hayatn, ailesini kaybetmek arasnda seme hakk tand. u anda Mora'da Demetrius Paleologosun mruz kald gibi, lml bir feragat ve erefli bir srgn kabul etmesi iin Daviti ikna etmeye alt. Verilen sz zerine ailesinin bir ksmn yanma alan David, stanbula gitmek zere bir ektirmeye

bindi. Kzlarndan en genci Annay padiaha zevce olarak brakt. Padiah bunu kabul eder gibi grnd ise de. zevce olarak almad ve hareminde mevcut yzlerce cariye arasna katt. Davitin tahttan indirdii kardeinin olu ve tahtn kanun varisini elinde tutsak olarak alkoydu, Ftih imparatoru, imparotoriXVI 509 e Eleni ve ailenin dier fertleri Trakyada Serez ehrine ikmete mecbur etti. Sekiz olundan biri slmiyeti seerek sarayda sultana hizmet etmek maksadyla enderna gnderild' X V I I David ve ailesi ehirden ayrldktan sonra Trabzon'a giren Ftih ileri gelen ailelerin ocuklarn saraya aldrtrken, zenginleri servetleri ile stanbula gnderdi; fakirlere ise ancak ehrin dnda yaamak msaadesi verilirken Trklor saraylara, evlere, kaleye ve ehrin iine yerletirilmeye baland. Bylece Bizans mparatorluunun son ta da derken, Karadeniz birka Ceneviz liman haricinde tamamen Trk gl hline geliyordu. Mahmud Paa tutsak ve ganimet dolu filoyu Halie gtrd. Ftih de dnn abuklatrmak iin gemiyle seyahat ediyordu. Anadolu ordusu Trabzon, Tokat ve Sivasn verimli ovalarnda yerleerek Padiahn ilerdeki tasarlar olan ran ve Karaman zerin*- sefe v hazu bir ekilde beklemeye balad X V Ancak, stanbula dnen Ftih, Trabzonun sabk imparatoruna da Notarasa yapt ekilde muamele etti- Bir mddet sonra Src Hatunun Davide yazd bir mektubu bahane ederek btn Komnenos ail'sini zincire vurdurarak stanbula getirtti. Uzun Hasann annesi mektubunda Davide kamasn ve Trkmenle510 rin yannda, Serezde olduundan daha mesud olacnn bildiriyordu. (*) Sultan Mehmed bu mektupta Trabzon imparatorluk hanedan ile Uzun Haan arasnda gizli bir ibirlii sezdi. Kadnlarn ve ocuklarn yalvarmalar, imparatorun itiraflar ve gz yalar Padiah kararndan dndrmedi. Dk imparatora sert bir sesle sordu: Kuran ile lm arasnda bir tercih yap. David inatla cevap verdi: Yaplacak hibir tercihim yok. Tanr beni hristiyan olarak dnyaya getirdi. Hibir tehdit beni atalarmn dininden dnmeye mecbur edemez. O hlde l! natlnla rnek olduun oullarn da yanma gnahna ortak ederek gtreceksin. diye karlk veren Ftih'in bir iareti zerine David Komnenos ve yedi olunun hemen balan kesildi. Komnenoslara verilen cezay daha da ibret verici bir duruma sokmak isteyen II. Mehmed llerin gmlmesine izin vermedi; cesetleri Yedikule atosunun arkasndaki bo araziye atld, hazr bekleyen kargalar ve akbabalar hemen tler. X IX dan edilenlerin annesi ve ei olan imparatorie Eleni lenlerin mezarn kazmak iin tek bana sur(*)

Aslnda Uzun Haan ile David arasnda gizli bir anla ma olmu, Uzun Haan, Davide imparatorluk vaadetmitir. Binu haber alan Ftihin davran gayet normaldir .) 511 larn dna kt, yrtc kularla yapt uzun mcadeleden sonra sekiz tane ukur kazmay ve ok sevdii ei ile ocuklarn gmmeyi baard. Sonra kendisi de oraya oturarak lmn beklemeye balad. Komnenoslarn kz Anna haremde cariye olarak hayatn idame ettirebildi. Asaletinden dolay Teselya valisi Zaanos Paa tarafndan zevce olarak istendi. O zamanlar henz hristiyand. Zaanos Paadan dul kalnca, gzelliine hayran olan Evrenos Be ile evlendi ve mslmanl seti. XX Talihini devaml klmak isteyen Sultan Mehmed, birliklerini Eflk zerine evketti. O sralarda Eflkda Drakul adnda, Trk esirlere akla smayan ikenceler yapan vahi bir voyvoda vard. Eflka hkim olmak iin Ftih tarafndan yardm gren Drakul eski voyvodaya bal kalan yirmi bin Ulah idam ettirmiti. Bu yardmn karl olarak her yl Sultana Eflkn ileri gelen ailelerinden seilmi be yz gl kuvvetli delikanl gnderiyordu. Daha sonralar bu vergiyi gndermekten vazgeen Drakul, adamlarnn yapt aknlarda ele geen Trklere masallarda insanlara dman canavarlarn yapt ikenceleri tatbik ediyordu. Sefahat elenceleri ile dolu salonlarnda diri diri kaza oturtulan Trklerin can ekimeleri Drakul ve adamlarna ehev zevkler veriyordu. Baka esirlerin derileri yzlyor, 512 zerlerine tuz ekilip, daha fazla ac ekmeleri iin keilere yalatyordu. Bir seferinde lkesinde bulunan btn dilencileri ziyafete ard, hepsini arapla iyice sarho ettikten sonra bulunduklar binay atee vererek haarat gibi dumanla boulmalarm salad. Bebekleri olan kadnlarn memelerini kesiyor, ocuklarnn balarn kan akan yere yaptryordu. nsanlar kaynatmak iin byk kazanlar yaptrmt. Bir gn gezgin rahiplerden birini, eei ile beraber kaza ekti. Metreslerinden birinin karnn yararak ocuu olup olmadna bakt. Eflk'a dil renmeye gelmi drt yz Macar genci, panayrlara katlmak zere bulunan alt yz Alman tccar ve be yz Eflk asilzadesi bjr gn iinde kaza geirildi, yakld ve duyulmadk ikencelere maruz kald. Bunama krizleri geiren bu canavarda ac ektirmeye kar korkun bir arzu vard. Kendisinden ekinen halk onu cellt diye arrd; Trkler ise kazk anlamna gelen Vlad derlerdi. Ftihin saraynda bu canavarn bir kardei vard; Sultan onu Eflk tahtna geirmek istedi. Drakul'a Hamza Paa ile Yunus Bei gndererek bunlar grme yaparken, Trklerin idareyi ellerine geirmelerini tasarlad. Ancak- tuzan haberini alan Drakul, iki elinin ellerini ve ayaklarn kestirerek mevkilerine lyk olarak grd iki gcmici direine geirdi. Bizzat padiahn idare ettii birlikler yz kadrgaya binerek Tuna boyunca Vidine kadar geldiler ve

karaya ktlar. Drakul halknn kadn ve ocuklarn Trklerin eline gememesi iin ormanlara yollad- Gecenin karanlndan istifade ederek Osmanl kararghna yapt basknda epey ilerlemesine ramen, yenierilerin zamannda mdahalesi ile kamak zorunda kald. Bakentine kadar voyvoday kovalayan Ftih, ehre girdiinde yirmi bin Trk, Bulgar, Eflkldan meydana gelmi kazkl cesetleri ve henz tannr durumda olan elisi Hamza Paa'y dehetle farketti. Bu vahi Neronun yerine kendi adamn tahta geirdi. Macaristana Hunyadm olunun yanma kaan Drakul nce bir kalede hapsedildi; sonra serbest brakldnda bir avu celld ile tekrar Eflka dnd; korkaklan etkileyen dehet havas ile yeniden prenslii eline geirdi. Ancak bu sefer klelerinden biri tarafndan kafas kesildi ve Trklere gnderildi. Trkler Drakul'un kesik 'ban Eflk ehirlerinde dolatrarak lkeye tam anlamyla sahip olduklarnn delilini gsterdiler. X X I Efikdan dnen Ftih Sultan Mehmed Han, Cenevizli Gateusyo ailesinin Paleologoslardan ald Midilli adasna sefer dzenledi. Marmaray aarak Bursada ordu toplad. Dalarn dar boazlarndan geerek Midilli adasndan az bir mesafede bulunan Edremite kara ordusu ile beraber ilerliyordu. Mahmud Paamn kadrgalar zerinde adaya geti. istilnn grnrdeki sebebi, Midilli adasnn hkimiyetini eline geirmek maksadyla kardeini bo513 F : 33 514 azlayan Nikolas Gatelusyoyu cezalandrmakt. Birka gn sren bombardmanlar sonunda ehir surlarnn ykntlar altnda kald. Srekli akmlardan sonra Nikolas kaleden dehet iinde kt ve padiahn ayaklarna kapand. Ftih onu ve su orta olan yeeni Lucioyu affetti. Adalar kasp kavuran Midillili yz korsan hemen idam edildiler. Adann sakinleri e ayrld; zenginler stanbul'a yolland burjuvalar mkfat olarak yenierilere verildi ve yoksullar da adada tarm yapmak zere brakld. Trabzon'un son imparatorunun amcas olan Alexis Komnenosun dul kars Midilli adasnda bulunuyordu; gzellii dillere destan olmutu. Ftih bu kadn haremine ald. stanbul sarayndan vaktiyle kam olan devirmelerden biri Nikolas Gatelusyonun yanma gelmiti. Galetusyo tarafndan bu ocua snma hakk verilmesi Cenevizli valinin lm karar oldu. Yeeni Lucio ile zerlerindeki af karar kalkt, zindana atldlar ve lme mahkm edildiler. Ancak slmiyeti semeleri sayesinde hayatlarn kurtardlar. Bir mddet eski an ve erefleri ile yaadktan sonra bir gn evlerinde boulmu olarak bulundular. Bylece on iki adann en gzellerinden, en airne olanlarndan biri; portakal baheleri, asmalar, sevimli koylar, ehirler ile dolu Midilli, Trklerin eline dm oluyorduX X II

Eriboz ve Rodosun gelecekteki fetihlerini hazrlayan Midilli adasnn fethinden dnen Sultan 515 Mehmed Han, Avrupa topraklarna geti, Edirne de yz yirmi bin azab ve on be bin yenieriyi arkasna takarak Venedikin Adriyatik kylarndaki hkimiyetine son vermek maksadyla Bosna krallna doru yrmeye balad. Bizans imparatorluundan Slovenlerin saldrlar ile daha nceden ayrlm olan Bosna bir seferin sonunda bamszlm ve hkmdarlarn kaybetti. Zincire vurulan Bonak kral slm kanunlarna gre muhakeme edildi. Sultan ile beraber sefere katlan ve vicdan endielerini gidermekle ykml olan yal bir eyh (*) dil bir hkim gibi davranmaktansa dalkavuk gibi davrand ve kral sulu bularak, idamnn gerektiine hkmetti. Ftih de eyhe dnerek, idama mahkm ettii kral, oullarm ve yeenlerini kendi elleriyle idam etmesini buyurdu. Hem kad, hem cellt olan eyh klcn ekti ve kral sllesi ile beraber ortadan kaldrd. Arnavutlar gibi dinlere kar ilgisiz olan Bonaklardan otuz bini Osmanl ordusu iin seildi ve yenieri ocana yolland. Bosna o zamandan beri stanbulun bir sanca (vilyet) hline gelmitir. X X III Adriyatik kylarnda ve karasnda gl kalesini kaybeden Venedik, hl limanlarnda, adalarnda ve (*) eyh Ali Bistam, Bonak kral kendisinden vergi istemeye gelen Trk elilerini katlettii iin idama mahkm edilmitir. (.) 516 bilhassa Trk imparatorluunun kalbinde sahip olduu Eriboz adas ile gcn devam ettirebiliyordu. Tehlikeyi sezen Venedik, senatosunda yapt grmelerden sonra, henz Osmanl egemenliini hazmedememi Morada ayaklanma kararak kendi topraklarm emniyete almak istedi. Deniz kuvvetleri kumandan seilen Louis Lorendano ile kara ordular kumandan olarak atanan Bertholdo, Mora limanlarna kartma yaparak sparta Arkadya Nauplidon ve Argos'u ayaklandrd, Korent boazn kesen surlar ykld; otuz gn iinde yeniden yaplan surlarn zerine bir dzlk ina edilerek, din yinler yapld. Bu geidi zorlamak iin on bin erinin banda gelen mer Paa bandan yaraland; maiyetindeki subaylar Venedik glleleri altnda ehit oldular. Ancak sadrzam doksan bin azab ile zamannda yetiti. Boaz terkeden Venedikliler bozgun hlinde Moraya doru katlar. Her yerde Venediklileri ve sleri kovalayan Trkler isyan eden yreleri iddetle cezalandrdlar. Daha talihli kan Venedik donanmas, OsmanlIlardan birka aday ald, hatt anakkale boazn aarak gl toplar ile Gelibolu nlerine kadar gelebildi. Eriilmez gz ile baklan Eriboz adas, daha fazla kadrga, sur ve top ile takviye edildi. II. Mehmed, son Karamanolu brahimin lm ile megul olduundan bir mddet iin Eriboz ve Rodosu ihmal etti. htiyar brahim yedi oul brakmt. Bunlardan alts, II. Murat tarafndan brahime

evde olarak verilen Ftihin halasnn oullan 517 idi. shak adndaki yedincisi bir cariyenin olu olup, babas tarafndan ok tutuluyordu. Hatt Karaman Beyliini tshaka vaad etmiti. Hakszla urayan alt oul, babalar ile shak Karamanda bir kalede sktrmlard. Bu kuatma esnasnda brahim Be lm, shak ve arkadalar, i savata baar salamak maksadyla kh Venedikliler kh Akkoyunlu Trk men sultan Uzun Haan ile anlamalar yapyordu. shak ve alt kardein en by olan Pr Ahmed, II. Mehmede ayr ayr eliler gndererek taht zerindeki haklarnn tasdik edilmesini salamak istiyorlard. Hepsinin taleplerine srt eviren Ftih, Trk istilsndan nce Bizans eyaleti olan Karaman', kendisinin Bizans imparatorlarnn bir halefi olmas dolaysyla, yine imparatorlua ait bir eyalet olarak iln etti. Yanma sadrzam da alarak Karaman zerine yrd. Konya ve Lrende (Karaman) ehirleri byk ftih nnde kolayca teslim oldular. Yanndaki azablar ile Toroslar aan Mahmud Paa, dalarn boazlarnda Karaman kuvvetlerini sktryor, bozguna uratyor, Karamanolu'nu bir daha eski topraklarnda hak iddia etmemesi iin imha ediyordu. Konyaya avdet ettiinde Padiahm kendisi hakknda fazla yumuak davrand eklinde bir kanaate varm olduunu farketti. Rum asll bir devirme olan Mehmed Paa, sadrzamlk makamnda gz olduundan Mahmud Paay Ftihin gznden drmek istiyordu. Mehmed Paa, Karamanllarn tamamen boyunduruk altna alnmas iin grevlendirildi. Grevini bir kumandandan ziyade bir cellt gibi davranarak yerine getirdi. Ftih bu cinayetlerden fay 518 dalanabilecek bir taraf buldu; Bonak kraln kurtarmak istedii gibi Karamanllar da kurtarmak istediine dair sadrzam hakknda sylentiler oalmaya balad. Eski bir Trk geleneine uygun olarak Ftih son darbeyi indirmeden, sadrzam Mahmud Paay uyararak kendisinden memnun olmadn belirtti. Bir gn ordu Konyadan Bursaya dnerken gece iin konakladnda, Ftih yanndaki avulara emrederek, Mahmud Paann adrnn rzgr kar olan tarafndaki iplerin kesilmesini istedi. Emir yerine getirildiinde, adr uyumakta olan vezir- zamm zerine devrildi. Bu hareket altnda yatan tehdidi anlayan Mahmud Paa hemen padiahn ayaklarna kapanarak kendisinden af diledi. Gaddar ve ihtirasl Mehmed Paa, Karamanllarn kan ile sadret makamn eline geirdi. Bylece, Toros dalarnn eteklerinde kurulmu olan Karaman lkesi ebediyen Trk imparatorluuna ilhak edilmi oldu. shak Be, Akkoyunlu devletine snd. Ftihin oullarndan ncs olan ehzde Mustafa, Konyada kalarak Karaman eyaletini idare etmeye balad. Pline (*) tarafndan Kk Asyann en mehur kentlerinden biri olarak belirtilen Konya, ikinci kurucusu Seluk Sultan Aleddinin btn izlerini, camilerinde, mimar eserlerinde, su yollarnda tamaktadr X X IV

Bu arada Amavutlukun yiit kahraman skender Be yaknlarnn bir utan olarak niteledikleri uzun (*) Romal bir yazar. 519 bar devresinden nihayet sklarak ve padiahn Anadolu'da olmasndan istilade ederek Makedonya zerine yrd. Venedikliler ve Papa tarafndan satn alnm olan bir Arnavut rahibi olan Pierre Aigelo skender Bee imanszlara verilen her trl szn tutulmamas hlinde ilenecek gnahtan affedildiini bildirdi. Dirrachiumlu bu papaza gnderilen kardinallik apkas Papa'nm da o aff tasdik ettiini doruluyordu. skender Bein karklk karmasndan ekinen ve bu asnin eceliyle lmn bekleyip ondan sonra topraklarn ilhak etmeyi dnen Ftif, skender Bee bir mektup yazarak mtareke artlarna riayet etmesini ve bara bal kalmasn istedi. skender. bu davete, zafer ve yama hrsyla yerinde duramayan yirmi bin Arnavutu Drimon kylama ymakla cevap verdi. Seilen yerde rakip ordu ne kadar kalabalk olursa olsun, dalarn eteklerinde savamaya mecbur olacandan saysnn bir nemi kalmyordu. llirya kral Gentius Romallar beklerken de ayn yeri semiti. Yerler daima insanlar ilham verirler. skender Be, zerine gnderilen iki Osmanl ordusu bozguna uramaktan kanamadlar. kinci orduya kumandanlk eden Balaban Paa da devirme edilmi bir Arnavut kle idi. Cssesi yznden yenieri ocana alnm, stanbulun kuatmas srasnda Topkaps surlar zerine ilk kan yenierilerden biri olduu iin paa rtbesi kendisine verilmiti. Balaban, soydalar olan Arnavutlarn sava takdiklerini ve blgeyi iyi tanyordu. skender Be'in gcn dengelemek iin bundan daha iyisi bulunamazd. st Arnavutlukun Dibra yresinde bulunan skender Be ve bir avu adamn imha etmek zere otuz bin eri520 nin banda ilerlemeye balad. Arkadalarnn yalvarmalar, verilen vaadler ve padiah adna zerine yryen Balaban'n mevcudiyeti skender Bei savatan vazgeirmedi. Umutsuza kard savata btn gc ile dvt, altnda at ld, eli kolundan kopacak kadar yaraland; lkin blgenin de elverili olmasndan, Osmanl ordusu malp olmaktan kurtulamad ve Balaban Paa, Yukar Bulgaristann kalelerinden birine ekildiOrduyu yenileyen Balaban Paa, nc bir defa, skender Be zerine yrd; ayn anda, yine padiahn hizmetinde olan bir baka devirme Yakup Paa, asileri Dibra eteklerinde kuatmaya alyordu. ki Osmanl kumandan temas kuramadan skender Be her ikisine ayr ayr saldrd. Yenierilerin banda dvmek iin atndan inen Balabann cesareti hayatna mal oldu. Osmanl ordusu tamamen yama edildi. Kleler, atlar, adrlar pay edilirken, skenderin kzkardei Mamaiza tarafndan gelen bir haberde, Yakup Paann Aa Arnavutlukun kalbi saylan Berat ehrine girdii haber veriliyordu. skender geceleyin hemen oraya hareket etti. Geldiini haber alan Yakup Paa, Berat ehrinden on alt bin yenieri ile kt ve

civardaki ovalardan birinde mevzi ald. skender Be ne vaziyete ne de sayya nem veridi; askerine emi olarak kendi hareketlerini rnek ve taktik olarak da gs gse sava gsterirdi. Bir and Osmanl saflarna dald, durmadan kl sallayarak Yakup Paay arad, bulduu yerde ksa bir uratan sonra kafasn kesti, atnn zengileri 521 zerinde dorularak beyaz trbanl kelleyi yenierilere gsterince panik balad. Akahisara dnnde halk kendisini lgnca tezahrat yaparak karlad- Arnavut bamszl skender Be adyla senbolleiyordu. Ancak Osmanllan yener ve milletini zaferleri ile lgna evirirken tamah, nankrlk ve ihanet kalbinin etrafn kuatyor ve z ailesinin iinde patlak veriyordu. X X V II. Murat'n kararghndan katklarndan beri baba oul gibi birbirlerine bal olan skender Bein yeeni Hamza, days iin imdiye kadar hibir kt niyet beslememiti. Ancak ihtiras Hamzanm kalbinde yer etmi olan sevgi ve efkatin yerini almaya balamt. skender'in yannda yapt hizmetlerden ve orduda mevcut olan itibarndan dolay skender'in lmnden sonra onun yerine Arnavutluk prensesliine kendisini birinci aday gryordu. Lkin skenderin ok sevdii kzkardeinin de ayn veraset haklarna sahip oullan vard. lmnden sonra yeenlerinin atmasndan ve dolaysyla Amavutlukun yeniden paralanmalarndan ekindii iin dalk blgelerde oturan liderlerden birinin kz ile evlenmi ve ondan mnakaasz vris olan bir olu dnyaya gelmiti. O gnden beri gizliden gizliye ibirlii yapan yeenler, milletine hizmet etmeyen ve zaferlerini halkn daha fazla boyunduruk altna almak urunda kullanan bir despota kar yava yava itiraz etmeye baladlar. Kiisel bamszlklarna ok dkn olan 522 Arnavutlar arasnda ayrlk sokmak gayet kolayd. Macera, sava, yama iin domu olan Arnavutta bir milleti devletine balayan faziletlerden hibiri mevcut deildi, istei kanunu olur; hibir surette itaat etmekten holanmaz ama kendisini feda etmekten holanrd. Yeni hayatna ihanet, cinayet ve terk etme ile balam olan skender Be, bu vahi faziletleri sayende takdir grmt; er ge milletinin sadakatsiz karakterinin oyununa gelecei phesizdi. tiraz etmekten ihanete kadar giden Hamza, o zamana kadar skenderin en fazla itimat ettii kumandanlarndan olan Akahisarm kumandan Moses i tarafna ekmeyi baard. Hamza ile Moses, Arnavutluk'u i rekabetlerle paralamakla kalmyorlar, kendilerine Arnavutluk'un en gzel vilyetlerini vaad eden Ftih'in casuslarna da kulak kabartyorlard. Er ge ihanetinin ortaya kacandan ekinen Hamza areyi Arnavutluktan kamakta buldu. XXVI Ftih faydal kaaklara yaplan muamele ile, yani hem eli aklk, hem de kmseme ile Hamzay karlad.

Bunca ihanetten sonra Hamzann bir daha skender Bee dnemeyeceini kestirdiinden, otuz bin kiilik bir Osmanl birliini emrine verdi. Moses de bu arada bo durmam Yukar Arnavutluk'un skender Bee muhalif olan airetlerini etrafna alarak on be bin kiilik bir Arnavut ordusu tekil etmiti. Bu kuvvetlere bir de Balaban Paamn seksen bin ki523 ilik ordusu ilve olunca, yz on bin kiiden meydana gelen ordu Akahisarn dar vdisine girdi. Ovada dmanlan, ehir iinde hainler ile evrilmi olan skender Be, iki ordunun birlemesini beklemeden, hemen dalara kt, hretinden istifade ederek Arnavut kylerinden tekil edilen altm bin kiilik bir kuvvet toplad ve anden hem Hamzaya, hem de Balaban Paaya saldrd. ki ordu gafil avlannca malbiyet gzkmekte gecikmedi. Arkadalar tarafndan terk edilen Hamza ve ve Moses arpmaya frsat bulamadan skender Bein adamlarnn eline dtler- Zincire vurularak skender'in nne karldklarnda tahminlerin aksine skender Be onlarn hayatlarn balad ve Akahisarda zindana atlmalarn istedi. X X V II Hamza mn ordusuna vaktinde eriemeyen Balaban Paa, sabaha doru Akahisar nnde gzkt. Atm surlarn nne doru srp ehir halkn despot skender Bee kar isyana tevik iin konuma yaparken, nianc bir Arnavutun tfeinden kan bir kurun boazn deldi. Hemen atn dndrp karargha koturdu ise de askerleri ancak onun ls ile karlatlar- Kumandanlarnn ldn gren Osmanl ordusunda bozgun bagsterdi. Durumdan istifade eden Arnavf nc kvetleri geri ekilen Osmanllan epey krp zayiat verdirdiler. Daha nce Trkler tarafndan igal edilmi ehirler de Trk garnizonlarna kar ayaklandlar. Bylece Arnavutluk bir adamn iradesi sayesinde ikinci defa igal edilmekten kurtuluyordu. 524 Zafer, vatan ve adalet lmn isteyen ve Trkleri Amavutluk'un iine kadar sokan hainlerin kann gerektiriyordu. Hamza ile Moses lmlerini bekliyorlardYarglanmak zere skender Bein nne karldklarnda Hamza ayaklarna kapanarak balanmas iin yalvard. Kederli bir ekilde kendisine hitap eden skender yle dedi: Seni bir oul gibi yetitirdim ve sevdim; ellerimi kannla kirletmeyeceim. Benden ikinci defa hrriyetini ve hayatn alacaksn, ihanetinin kefaretini vatanna yeni hizmetler yaparak de; yok eer hl bana ihanet etmeyi dnyorsan Trklerin yanma dn. Moses de ayn ekilde balanmt; baka asker birliklerin kumandanlna getirildi. Son derece duygulanan Hamza kann skender Be'e adad; fakat baka bir derdi vard: Karm ve ocuklarm Edirnede padiahn saraynda rehin olarak tutuluyorlar. Eer, Ftih benim affedildiimi renirse, mahsus yenildiimi sanacak ve ihanetimin cezas olarak krm ve ocuklarm ldrecektir. Bunun iin beni tekrar zincire vurun, zindana

atn. Sonra ben gizlice kap kurtulmu gibi yapacam, Edirneye giderek padiahn gvenini kazandktan ve yeni tasarlar rendikten sonra buraya dneceim- Bu ekilde hem ailemi kurtarm olacam hem de vatanma yeni bir hizmette bulunacam. Bu ekilde iptida hilelere alm olan skender Be bu istei kabul etti. Szde kam gibi grnen 525 Hamza, Trklerin yanna dnd. Ancak casuslar vastasyla Hamzann niyetini oktan renmi olan Ftih, Hamzanm ihanetini onu zehirleterek detti. X X IX Arka arkaya gelen yenilgiler, bunca kumandann lm II. Mehmedi fena hlde kzdrmt. lkbahar gelince iki yz elli bin kiilik bir ordu hazrlad, Bizans surlarn darmadan eden toplar, en usta lmclar seferber edildi. Artk Arnavutlukun bamszl ne kalelerde ne de dalarda yaayabilirdi. Ar ar btn Arnavutluk yeniden fethedildi. Arnavutluk kral bir avu sergerdenin bakan durumuna dm durmadan dalara kayordu- Ftih btn Arnavutluku bir ka defa katetti. skender Be ve adamlar dalarn zirvesinde Osmanl ordusunun ekilmesini bekliyorlard. Btn Arnavutluku boyunduruk altna alan Ftih, ilerdeki basknlardan ekindii iin ordusunu lkenin iinde brakmad, ancak en dalk blgenin etrafndan altm bin piyadeden meydana gelen bir ember meydana getirildi. X X X Osmanl ordusu ekilir ekilmez skender Be sakland delikten kt, lkenin btn airetlerine haber yollayarak Le kentinde konsey toplayacam ve bundan sonra Trklere kar nasl mcadele edileceinin tartlacam bildirdi. 526 Arnavutluk'tn btn liderleri, arsna uyarak Lee geldiler. Byk konsey, Venedik, Ceneviz, Papa, Napoli, Macaristan kral ve Burgonya dk tarafn dan destekleniyordu. skender Be, Bat hristiyan dnyas iin Islmiyetin istilsna kar dikilen hristiyanlm son savunucusu idi. llirya dalar artk bundan byle stanbulun surlarnn grevini yapacakt. Konsey, Le'in en byk kilisesinde ald. Toplantya tank olan Venediklilerin naklettiine gre skender Be, Homerus'un kahramanlarna e bir nutuk sylemitir. Bir ka ay daha o ky ehrinde yaayan skender Be, yalln verdii bir hastalktan gzlerini kapamtr. Arnavutluk da kendisi ile birlikte lmtr. Dul ei ve olu talya'ya Napoli krallna snmlardr. Arnavutlarn bamszlklar gkta gibi ksa ve ahane olmu, ancak mill karakterlerinin bir zellii olarak destan bir kahramanlk olarak kalmtr. Kahramanlk mucize yaratr, ancak b ir milleti yaratan tek ey fazilettir. X X X I Arnavutluk tarafnda skna kavuan Sultan Mehmed Han, skender Bei kkrtan Venedik'in Akdenizin derinliinde en gl kalesi ve en zengin mlk

ola Eriboza btn kudretiyle hcum etti. Mevkii, genilii, zenginlii, demir cevherleri, bakenti Khalkis, antlar, tapnaklar Homerusun destanlarnda dile gelen airane gzellii, Temistokles'in 527 Perslerle ilk defa yapt savan an ile dolu htras, Venediki zenginletiren, ticareti, gl kuleler ile donatlm ve ieri girilmesini nleyen kprs, nihayet OsmanlIlara ait deniz ve topraklarn ortasnda Venediklilerin besledii filo ve kara kvetleri Eribozu, Yunanistan, Epir ve Trakyann Cebelitark yapyordu. Venediklileri Eribozda yldrmak, Venedike saldrmakla edeerdi. Karaman seferinden sonra grevinden azledilen Mahmut Paa, donanmay- hmynun bana kapdan paa olarak (ayin edildi. yz elli byk kadrgann istikametleri Eribozu gsteriyordu. Sultan Mehmed Han da yz bin kiilik bir ordunun banda gelerek adann karaya en yakn olduu noktada, vaktiyle Kserkses'in kamp kurduu yerde otan kurdurdu. Venedik donanmas ilk defa Osmanl donanmasnn gcnden ekinerek Atina krfezinin bir kesinde snp kald. Kadrgasnn kknden Temistoklesin mezarn grebilen amiral Canale bundan hibir kahramanlk ilham alamad. Mahmud Paa gamilerini birbirine kenetleyerek karadan adaya yzen bir kpr yapt. Btn ada zerinde sadece bakent, surlarnn arkasnda Venediklilerin elinde kalmt. Genel vali Paola Erizzo kurtulu iin deil an, hret iin dvyordu. On yedi gn iinde yaplan hcumda Trkler yirmi bin ehit verdiler; Ftih'in altnlar ile kandrlm bir hain, Thomaso Schiavo di Lebano kumanda ettii topu birliklerini Trklere satt. ha528 neti ok ge renen Erizzo haini sarayn penceresinde astrtt. Kadnlarn bile gedikler zerinde savaa katldklar drdnc saldrda surlarn zerinden atlan kayalar ve glleler sayesinde Trkler o . be bin ehit daha verdiler. Ancak beinci hcumda ehir dt. Erizzonun kaabilecei tek yer ehrin i kalesiydi. Nihayet kaytsz artsz teslimden baka kar yol gzkmedii iin Erizzo ve askerleri Trklere teslim oldular. Adann Rum ahalisi padiahn tebaas saylarak stanbula gnderildi. X X X II Kaptan- derya Mahmud Paa bu sefer ile efendisinin yeniden takdirini kazand. Rakibi vezir- zam Rum Mehmed Paa, Anadoluda Karamanllarn sndklar yerlerde bir sefer yapm ancak ordusunun yarsn kaybetmi ve hibir fayda salayamadan geri dnmt. Grevinden azledilen Mehmed Paa, stanbula dndnde cinayetlerinden baka bir ey getirememeti. Yerine sadrzam olan Ishak Paa, Trklerin egemenliini Karamana gtrmek zere yeniden yola kt. Ftihin iki olu, Amasya valisi Byezid ile Karaman valisi Mustafa da birliklerini yanlarna alarak Karamanllara yaplan sefere katldlar. Bu i savalar srasnda atlganl ve zarafeti ile yenierilerin sevgilisi hline gelen ehzde Mustafa, kardelerinin

rekbetini, babasnn endielerini ekiyordu. Vezir- zam, Toros dalan zerinde denize be yz kula mesafe de, iinde Karamanolu ailesinin ferN 529 lerini saklayan bir kaleyi eline geirdi. rana kam olan iki Karaman beinin yeenleri bir prenses, gzelliinden dolay armaan olarak Ftihe yolland. Bir mddet sonra Karaman prenslerinin hkimiyetlerini salamak bahanesiyle Trkmen ordular Suriye snrn aarak Osmanl topraklarna girdiklerinden, bizzat Ftih sefere katlmak zorunda kald. Eriboz seferinde yeniden sultann takdirini kazanm olan Mahmud Paa, sadaret makamna tyin edildi ve ilk hizmeti srasnda gsterdii gayret ve dirayet ile efendisine yeni zaferler kazandrmak maksadyla ordunun kumandanl verildi. lk defa olarak iki mslman devlet OsmanlIlar ve ran Akkoyunlulan birbirleri ile apacakt. Ftihin devrini anlatmay biraz geri brakalm ve Osmanolu ile Kk Asyay ekimeye gelen ranllarn tarihini gzden geirelim. ki mslman devletin ezel dmanlklarnn kayna olan ortak inanlarnn ayr tefsirleri durmadan krkleniyor, Osmanl tarihinin olduu kadar ran tarihinin de nemli bir ksmn tekil ediyordu. OsmanlIlara olduu kadar ran ve Arap kavimlerine de son derece zararl olan bu dmanlk, B a ti hrlstiyanlnm slmiyet tarafndan tamamen istil edilmesini nleyen tek sebep olmutur. Douundan itibaren merin taraftarlar ile Alinin taraftarlar arasnda meydana gelen ihtilf ile, slmiyet zaafnn tohumlarn tamaya balamt. F : 34 O N K N C K T A P I Eski adyla Persler, yeni adyla Farslar veya Iranllar, tarih ncesinin karanlk beiinde kendiliinden tremi ilkel bir kavimdir. Tarih sahnesinde milletlerin eskiliini gsteren yksek medeniyet, olgunluk ve takiben siyas, ahlk ve edeb dlerini aynen gsterirler. Onlara Dounun Yunanllar veya talyanlar diyebiliriz. Trkistanllar kadar kahraman, Hindlar kadar filozof, Araplar kadar sofu, inliler kadar sanayie dkn, Trkler kadar ftih olduklarndan kendilerine komu bu rklarla srekli olarak Yukar ve Aa Asyay ekiirler. Gelenek, sanayi, siyaset, sanatlar, edebiyat, iir, felsefe ve din faaliyetleri son derece gelimi olduundan, ran, insan zihninin en parlak beiklerinden bir olmutur. Bundan baka stnlklerinden gelen kt taraflar olduunu, kendilerine gre tabiata daha az uyumu olan rklara kar kmser baktklarn, manev kurumlarnn dengesiz olduunu, kolayca miza deitirebildiklerini, isyana kar meyilli olduklarn, szlerinde durmadklarn, hilekrla kadar varan diplomatik incelie sahip olduklarn, her trl kla girmelerine sebep olan iki yzlln ok itibar grdn, inanlarna gre deil de karlarna gre hareket ettiklerini syleyebiliriz. Diktatrlk karsnda abuk eilirler, hrriyet grdklerinde ise kstah532 larlar; hamle yaparken cretli, yorgun olduklarnda

cesaretsizdirler; siyasette daima arla giderek dalkavuk olurlar, namuslu insann en byk dman olan gvensizlie sahiptirler. Ksaca bir milleti asl yapan geleneklere ve ahlkszln btn zelliklerine sahiptirler. Eskiden olduu gib imdi de Fars milletinin grn byledir. II Farslar en eski devirlerden beri her taraf sra dalarla kapl ve evril olan, in ve Trkistandan Amu Derya nehri, Hindistandan Umman denizi, skitlerden Hazar Denizi, Ruslardan Karadeniz ve Trkler ile Araplardan byk Badad l ile ayrlm geni lkede otururlar. Topraklar kolay ilenir ve verimlidir; gkyz ounlukla berrak, iklimleri salamdr. Irklar zrif, ince ve gl grnte olup ata binmekte mahir, silh kullanmakta ustadrlar. Partlar, onlara ata binme ve kaarken ok atma kabiliyetlerini brakmlardr. Dou milletlerinin yaama tarzlarna hemen uyarak yere ve airetlere bal zellikler gsterirler. Bir yerde gebe, dier yerde yerleik hayat srerken, Dou Anadolu'ya komu eyaletlerde (*) srlerinin (*) Yazar, randa yan yarya, bilhassa bat blgelerinde Trklerin yaadnn farknda gzkmemektedir. Okuyucu ranlt ad altnda yazarn bahsettii insanlarn tarihini ve zelliklerini okurken tamamen Trklere has zelliklerin farkna varmaldr. Nitekim, Dou Anadoluya komu eyaletlerde hi Fars yaamamakta, gebe olarak nitelenenler tamamen Azeri Trkleri olmaktadr. 533 arkasnda otlaktan otlaa adrlarn tarlar. iraz, Tebriz, Isfahan ovalarnda tarmc; byk ehirlerde zanaatkar; bakentte saray adam; ordularda sava; pazarlarda tccar; haremlerinde ehvetli; elence hayatlarnda air ve feylesof; bilgelikte olduu kadar gnah ilerken de daima arla kaan Farslarn en belirgin zellikleri hayalperest olmalardr. Bu hayalperestlik fazileti, zaferi, ihtiras, ak, ykselme hrsn, suu o kadar canl renklerle boyar ki, onlara heyecann en gl taknln ve sebatszln canlln verir. Uzun mddet ayn eyi arzu ederse hereyi elde edebilecek bir milletir. III Tarihleri, dehlarnn aynas gibidir. airler tarafndan adr altnda anlatlan Arap masallarna benzer. Baka hi bir milletin tarihi bu kadar deiiklikler ve karklklar ile dolu deildir. Dalarnn zerine gelen glgeler gibi herey garip, hrika, abuk ve geicidir. Bakentleri lde grnen seraplar gibi daima grnp kaybolur; slleler ortaya kar, yklr, yerlerine bakalar gelir. On asr boyunca yedi defa byk imparatorluk hline gelmiler ve istilya uramlardr. Tarih boyunca ilerleyilerini izlemek son derece zordur. Mukadderatlarn meydana getiren olaylar, insann geliimini salayan yava ve dzgn aka uymaktan ziyade bir iire veya romana benzer. Tarihinin gzlerinin nnden geerlerken ba dnmesi verirler. I. Darius olduu sanlan Gustasp, rann bir eyaletinde

kral olan babas tarafndan cezalandrlmak istenince, eski bir destana gre, Bat mparatorluuna yani Bizans a kaar. Kz Katyuna bir koca arayan Bizans imparatoru, imparatorluun btn asl genlerini sarayn penceresi nnden geirtiyordu. Gustasp erkeke yakkll sayesinde Katyunun hayranln eker. mparator, gemii bilinmeyen bir yabancya gsterilen ilgiden dolay hiddetlenir. Kzn Gustasga verir ve kendilerine hibir yardmda bulunmaz. Gustasp karsn rana gtrr, taraftarlarna geldiini haber verir, babasnn tahtm kardelerinden almak zere bir ordu tekil eder ve ayaklanr. Tam savaacaklar srada onun byklk hakkn kabul eden kardeleri, silhlarn teslim ederler ve tac onun bana koyarlar. Babas da tahttan tamamen feragat eder ve inzivaya ekilir. Gustasp savar, btn ran tek bir el altnda toplar ve Bat mparatorunu lkesine dvet eder. mparator kmsedii yabancnn Gustasp olduunu ve kznn on iki kralln imparatoriesi olduunu grr. te bu hkmdar Zerdt dinini, yani atee tapmay kabul etmi ve milletine kabul ettirmitir. V O zamana kadar dinleri, yar senbolik, yar putperest esrarl Hint dinlerinin bir tr olarak gzkmtr. Eski ran tarihinin derinliklerine inen bir tarihi yle der: rann ilk dini, kudreti ile dnyalar yaratm olan ve onlar lh gc ile idare eden yce bir yara 34 IV 535 ta inan eklinde ortaya kmt. Ak ve hayranlk kark saygl bir korkuyla o yce yarata taparlar; yahlar ve babalar iin din bir sayg duyarlar; insanlara kardee duygularla baldrlar; insann yaratlndan beri yardmc olan canl dnyann temsilcileri hayvanlara byk sevgi duyarlard. Hatt bitkilerde bile, bir derece aa olmakla beraber, sayg duyulacak bir hayat ve zek grrlerdi. te bu Hindistan'n metafizik uydurmalardan ve halkn ilvelerinden u2ak lh doktrininin esasdr. Ancak Hindistan'da olduu gibi ran'da da hurafelerle ve halkn cehaletiyle bozulan bu doktrinler zamanla putperestlie dnmlerdir. Gustasp zamannda yetien ve bir nev peygamber saylan Zerdt, iyice dejenere olmu bu dini dzeltmeye alt. Halkn tabiatna ok aykr decek senbolleri atarak deil, Yaratana olan hayranl onun yaratt ve idare ettii eylere kar tapnma olarak deitirdi. Bu vastalarn arkasnda ve stnde Zerdt onlarn yce Yaratcsm seviyor ve halk da sevmeye ikna ediyordu. Bu vastalarn iinde parlakl, kudreti, hareketi, yakcl, gece gndz gkyzn ssleyen yldzlar sayesinde okluu ile etkili olan ve insanlarn gzne en fatzla ilh zellie sahip gibi grnen ate'i seti; ancak ate bir tanr deil, onun senbol idi. Putperest ranllara tek Tanr dncesini birden vermemek iin ate gibi bir senbol ortaya atan Zerdtn taraftarlar daha ilerki nesillerde senbol ile Tanry;

birbirine kartrmlar ve atalarnn saf inanlarndan uzaklamlardr. Bu olay da gstermektedir ki, insanlara bir gerei anlatmak iin onu h t h ' kavramlarla birlikte sunmamaldr, zira inan ve zekca zayf 536 olan insanlar onlara uzatlan ht zerinde durarak, kabul ettirilmek istenen gerei gremezler. Zerdtn doarken bulunduu oday aydnlatt ile srlr. Gen yanda Elburz dalarna ekilmi dncesini gelitirmeye almtr. Oturduu maarann duvarlarnda eyalarn, mevsimlerin, yldzlarn esrarl tasvirleri bulunmaktayd. Zend Avesta adnda kutsal bir kitap kard; hem ebed atein snmemesine dikkat edecek, hem de kitabm halka okuyacak olan rahipler snf tekil etti. Gustasp bu dini kabul etti ve halkna da inandrd. Zerdt dini, Hz. Muhammedin dininin ran'da yaylmasna kadar yaad. Gustaspdan sonra gelen slleler zaman zaman Trkistan , Hindistan , in i, Arabistan Suriyeyi istil etmiler ve ellerinden karmlardr. Cemid tarafndan Persepolis'de ina edilmi olan ve daha sonra Makedonyal skender'in istils srasnda yktrlan dev eserlerin kalntlarna Bat medeniyetinin gz ile baklrsa hayrete dmemek mmkn deildir. slmiyet'in kndan drt asr sonra, Arap istilsn takiben birbirlerine den prensliklere ayrlm olan ran'n bir ksmnda Badad halifeleri hkm sryordu. Horasanl mslman bir sultan olan Mahmud (*), Hindistan eline geirdikten sonra ran hkimiyetine ald ve btn zenginlii bakenti Gazneye getirdi. Adaleti, inanc kadar salamd. Haksz, kendi yankn bile olsa cezalandrmaktan kammazd. Kurduu slle Seluklular tarafndan ykld. (~) Gazne Trk Devletinin kurucusu Gazneli Mahm 537 Seluk airetinin Trkleri, Hz. Muhammedden drt yz yl sonra bir imparatorluk kurdular; fakat bu imparatorluk da Cengiz Han n Trkistan ordular tarafndan ykld- Trk rknn eitli hkmdarlar ran eitli krallklara paraladlar. Bu krallklardan birinin sultan olan Mesuda krk tane Trk esir satlmak zere getirilmiti. Mesudun veziri otuz dokuzunu satn alm sonuncusunu da ocuk olduu iin esirciye brakmt. Vezir'e dnen ocuk, otuz dokuzunu Sultannza duyduunuz sevgi iin satn aldnz, beni de Tanr akna alnz demitir. Vezir, Ilgdz adndaki ocuu satn alm, onu sarayn mutfak dairesinde bir ie yerletirmiti. Bu mtevazi hizmetten zeks ve gayreti sayesinde daha yksek makamlara ykselmi, vezir olmu ve nihayet halkn sevgisini kazandndan birgn tahta oturmutur. Daha nce anlattmz gibi Temir, oullarndan en olgunu ve siyas olan ah Ruhu ran topraklarn idare etsin diye brakmt. ah Ruh, ran yetmi bir yana kadar idare etti. Astronomi zerine almalar yeni yeni ortaya karlan olu lu Be, Arap ilim ekolnn son temsilcilerindendir. Faziletli, fakat silh kullanmakta pek mahir olmayan bu padiah,

olunun tahta gz dikmesiyle hem kralln, hem de hayatm kaybetmitir. Bu cinayetin' tek karl alt ay sren' frtnal bir hkmdarlk devresidir Sulu oul kendi ordusunun nefretini kazanm r. Temirin torununun torunlar ksa srelerle tahta kVI 538 mlardr. Vaktiyle Temir'in Vana kadar srd Akkoyunlu Trkmen aireti, Dou Anadolu boazlarna, Ar da eteklerine yerlemiti. Temir'in istils getikten sonra yeniden ovalara indiler. Bakanlar Uzun Haan kendisine bakent olarak Diyarbakr' semiti. ran'n i karklklarndan istifade etmesini bilen Uzun Haan, yiit Trkmenleri ile ekien prenslerin ordularm datm, onlar birbirlerine yendirerek, yok etmiti. Eylet eyalet btn ran elinin altnda toplayan Uzun Haan, Temir'in mirasna konmu ve ran tahtna oturmay baarmtr. Karklktan usanm olan ve kudretli idaresinden ekinen Trkler, Araplar ve Farslar ses karmadan kendisine tb olmulardr. Bu be felket iinde geen hayat boyunca yapt uralarla, siyasetle pimi bir hkmdard; yrei ne kadar ihtiraslarla dolu ise, mizac da o derece atlgand; ihtirasn daima zaferle sslemek isterdi, kazand zaferleri de ranl'lar adna kazandn sylerdi. Ftih Sultan Mehmed gibi sfahan'daki sarayna dvet ettii Avrupallar ile ticaretin, sanatlarn, topuluun esaslarn tartrd. Tasvirlerini yapan Avrupallar, kendisinden, yetmi yanda olmasna ramen dinliini muhafaza eden, sevimli yzl, heybetli durulu, gayet iyi ata binen bir hkmdar olarak bahsederler. Ok ve kl, kullanmakta son derece mahir olup, erileri tarafndan ok sevilir, daima hareket iinde bulunmaktan holanrd; Tl. Mehmedin eliyle gerekleen stanbulun fethini ve Avrupa ile Anadolunun Trklemesini kskan gzlerle takip ediyordu. Ftih ile avn Trklerin torunu olart 539 fakat ondan daha yal ve snrlar iinde daha rahat olan Uzun Hasann durumu buydu. Sultan Mehmed Han, btn Karaman lkesini imparatorluuna katt, Karamanolunun soyundan gelen Trkmenlerin elinden Tokat ve dier nemli kentleri ald zamanlarda, randa hkm sren Uzun Hasan n endieleri giderek oalyordu. Kk Asyann i ilerine karmak iin elinde gerekli bahaneler vard. Karamanl brahim Bein iki olu lshak Be ve Pr Ahmed, Akkoyunlu Devletine snmlar, Uzun Hasan gvenlii vt an iin Karaman Devletinin ihya edilmesi hususunda ikna etmeye alyorlard. Halbuki stnlk ihtirasnn. stanbulun ftihine kar duyduu hasetten baka kkrtmaya ihtiyac yoktu. Bandan beri Osmanllarm dman olan Venedik ve Rodos valyeleri ile birletiMterek hristiyan filosu Akdeniz sahillerinden Karaman'm kylarna saldrrken, Akkoyunlu .ordusu Dou Anadolunun vdilerinden geerek Erzuruma doru ilerliyordu. Babasn bekleyen gen ehzde Mustafa, Uzun Hasann ordusunun ilk saldrsna mruz kald; gsterdii

byk ecaat sayca azln rtt ve bir mddet eit ekilde direndi. Kk olu Cemi stanbulda brakan Ftih, yannda Rumeli ordusunu ve byk olu veliaht ehzde Bayezidi alarak Dou Anadolu'ya doru ilerlemeye balad. Olu Bayezide taht teslim edeceinden onu sava alannda snamak istiyordu.. Bayezidin endieli, kskan ve arla dkn karakteri ordughlarn sert disiplinine ihtiya duyuyordu. 540 Karaman lkesinin kaps durumunda olan Tokat kenti, Akkoyunlu veziri mer Be ve Uzun Hasan'n yeeni Yusufa Mirza tarafndan ele geirilmiti. Akkoyunlu erileri Temirin erileri gibi acmasz davranyorlard. Karamandan srlen iki bein mevcudiyeti ve eski tebaalarna kar duyduklar intikam duygulan, bu savaa fetih ve i sava karakteri veriyordu. Cesareti sayesinde basit b ir yenieri neferliinden kumandanlk rtbesine kadar ykselen Gedik Ahmed Paa, Konya nlerinde Uzun Hasan'm ordusunun btn arlm tayordu. Hazrlklarnn yava gitmesinden ve ordunun ar ilerlemesinden usanan Ftih, olu ehzde Mustafaya durmadan mektup yazarak gayretini ve sebatn tazelemek istiyordu. Bu mektuplarn atafatl ve ayn zamanda yrtc ta rz padiahn ra n ahma kar duyduu nefreti gayet gzel aklamaktadr. Bu mektuplarn birinde yle demektedir: Kahraman ve saadetli olum! anmn aydnlk aksi olan sen, bilki idam edilmeye lyk ol?fi Uzun Haan bize hakaret ve tehdit dolu haberler yollamtr. Bu deliye kar nefretten baka b ir ekilde cevap vermekten kandk; dehet verici ekilde sessizliimizi muhafaza ederek bu tilkinin tavan olmasn saladk; imdi savaan aslanlarmzla onun zerine yryoruz! Bizi beklerken dmann kumandanlarn yen! u anda ordularmzn bakumandan sensin. Bu mektubun arkasndan Davut Paa kumandasnda b ir nc kuvveti gnderildi. Sadrzam Mahmud Paa tarafndan ehzde Mustafa'ya gnderilen bu kuvvetin Akkoyunlular pskrtmeye kfi gelmemesi sonradan vezir- zam'in idamna sebep olacaktr. 541 Mahmud Paa, padiahn, Uzun Hasann kendisinden stn olan kuvvetlerine kar ilerlemesini yavalatmak istiyordu, tik darbelerin ehzde ve kumandanlarn karlamasn arzuluyordu. Bir dahaki sefer iir daha kalabalk b ir ordu hazrlyordu. Babasnn ve vezirin bu tereddtleri esnasnda Kreli gl yaknlarnda Akkoyunlular tarafndan saldrya urayan ehzde Mustafa o kadar sebat ve inanla dvt ki, Trkmen ordusu bozuldu ve Mirza Yusuf cann k u rtaranlarla Erzurumun dousuna kat. ehzde bu zaferi babasna b ir zafernme ile bildirdi ve idam edilen kumandanlarn kellelerini stanbul'a gnderdi. VII Bir kumandan iin ok fazla baarl olan bu zafer, Sultan Mehmed'in hem gururunu okad, hem de kskandrd. Bir ka gn daha skdarda kalarak Uzun Hasan a muhteem b ir mektup yazd: hret hrsyla dolu olanlar durmak bilmezler,

talihin kendilerine tand frsatlar adaletsizce kullandklarndan dolay vnrler; ite bunlar kudretlerinin yutulaca uurumun kenarna geldiklerinden emn olmaldrlar. Balar eytann dnd ktlklerle doludur. Bandan onlar kov vc insanlarn anlamasn salayan akla kulak ver. Bizim imparatorluumuz slmiyetin merkezidir; kfirlerin kam her zaman slmn kandilini tututuran ya olmutur; eer bize kari gelirsen, imanmzn dmansn demektir. Atm eyerledim, klcm kuandm. Tanr beni intikamnn alcs olarak seti. Kolum, adn yeryznden silmeye yetecektir. Sana syleyecek da542 ha fazla szm yok! Daima iyilik arayan, mesud olsun! V I II Uzun Hasana bu mektubu gnderen Ftih Sultan Mehmed yz yirmi bin kiilik ordusu ile olu Mustafaya Beypazarnda kavutu. Babastn elini pen Mustafa, Amasya valiliinde bulunan Bayezid ve Ftih, hep beraber Frat nehrine doru ilerlemeye baladlar. Yeeninin kumandasndaki ordusunun yenilgisinin intikamm almak zere Batya doru ilerlemi olan Uzun Haan, stratejik bir mevkide ordusunu yerletirmiti. Murad Bein ar creti ile fena balatlan ilk Osmanl saldrs Uzun Haan tarafndan kurulan b ir tuzaa dtnden b ir ok paa ve be ehit veya esir dtler. Osmanl imparatorluunun seme kumandanlarn eline geirdii iin Akkoyunlu sultan b ir hayli gururland. Mora Belerbei Timurkan'm olu olan ve tutsak den bir kumandan, o k ad a r sevinme, efendimizin ordusunda bizden ok daha fazla cesaretli yz binlerce asker var, dedi. Bir an iin endie eden Ftih, cesaretini kazandran bir rya grd. Ryasnda Akkovunlu sultan ile teketek bir de girmi, gsne kadar iddetli bir darbe vurmutu ki, paralanan yreinden bir ksm yere dmt. Bu kehanete iten inanan Ftih ve oullan alt gn mddetle Uzun Hasann peini takip ettiler. Otlukbelinin tabi basamaklar zerinde vaziyet alan Akkoyunlu ordusu ortada Uzun Haan, kanatlarda iki olu tarafndan ynetiliyordu. F543 tih in iki olu Bayezid ve Mustafa beler babalarnn h er iki yannda Osmanl ordusuna hkmediyorlard. ehzde Mustafa kumandasndaki aknclar ve azablar ilk hcumu yapt; saldrnn iddetinden Akkoyunlu ordusunun sa cenah bozuldu, Uzun Hasann olu Zeynel Mirza ldrld. Azablarn aas Mahmud atndan inerek Zeynelin kafasn kesti ve olunun adna babas padiaha sundu. Btn ordu bu lmde, yann kehanetinin doru ktna hkmetti; zira Farsa oullarn ad babann kalbinin b ir paras anlamn tayorduKardeinin hareketinden cesaret alan Bayezid de karsna den Akkoyulu ordusunun^ saflarna dald. Bir anda kuatlan ve perian edilen Uzun Haan len olu ve yenilen ordusu iin alayarak sava alanndan kat. Uzun Haan ve dkntlerini karmak istemeyen Ftih, Akkoynlulann arkasndan geliyordu. Kara Hisar

nlerine geldiklerinde, vezir- zarrt Mahmud Paa, pheli b ir araziye girmeden nce kaleyi drmek iin kuatma yaplmasnda sra1* etti. Hiddetlenen Ftih, sadrzamnn ekingenliini hakaret edercesine azarlad. Bana lzm olan kaleler deil ordulardr! Kara Hisar, Sultan Mehmed'in nnde direnmeden teslim oldu. Bu kalede zaferden beri elinde tu ttuu krk bin es-iri zat etti- Gayesi ra n a kar tampon olarak kullanmak istedii Trkmenlerin dostlu-unu kazanmakt. Elde ettii zaferi ve Uzun Hasann iraza kadar kam bildiren mektuplar Avrupa Msr ve Asya devletlerine, TLirklerin ran zerine kazandklar ilk zaferi mjdeliyordu. Uzun Hasana irazda erimek iin ordularnn 5.44 ller amak zorunda olmas Ftih'in yava yava geri ekilmesini salad; dnerken, Akkoyunlularm sahneden ekilmesi ile yalnz kalm olan Venedik ile Rodos valyelerine kar nasl davranacan ta sa rlyorduehzde Mustafa, Karaman'da bulunan ordusu ile bu eski beyliin eyaletlerinde skneti salamak zere grevlendirildi. Fakat bu ehzde daha uzun zaman babasnn tevecchn gremedi. Bir sylentiye gre sadrzam Mahroud Paanm tavsiyelerine uyan Ftih olunu aceleyle stanbul'a ard. Karaman lkesini idare etmek iin nc olu Cem Sultan yollad; henz on sekiz yanda olmasna kar. lk erken gelimi faziletlere, kabiliyetlere ve cesarete sahip olan bu ehzde saraynn iftiharyd. Hem air hem sava olan Cem babasna ithaf edilmi, Farsa b ir divan yazmt. Gs gse savaa kar son derece meyli olan Cem Sultan, Seluklularn Sultan Aleddinin fevkalde ar silhlarn hafif buluyordu. Genliine, sevimliliine ve savalardaki maharetine hayran olan Karamanllar kendisini imparatorluun ba savas olarak nitelediler ve en ufak b ir itiraz gstermeksizin idaresi altnda yaadlar. Ailesi iinde en sevimli, en ilgi ekici ve en talihsiz olan bu ehzdenin maceral hayatn Bat ve Dou lkelerinde takip edeceiz. Babas bilmeden bu gencin hayatna ml olacak bir faciay hazrlyordu. ehzdenin hreti ve Osmanl olmalar, Sdeddin ve Solakzde adlarndaki Trk tarihilerin Cem Sultan zerinde durmadklar ve bu konunun sadece Rum ve Italyan tarihileri tarafndan ele alndn kaydedelim