Y.::_ A. de Lamartine s, erken [ TRKiVE TARiHi l 7. cilt Teretiman 1001 TEMEL ESER YAZAN A. de Lamartine HAZlRLAYAN M. R.

. UZMEN DERKEN ( TRKiVE TARiHi l yedinci cilt Tercman gazetesinde hazrlanan bu eser Kervan Kitaplk A. . ofset tesislerinde baslmtr 1001 Temel Eser'i iftiharla sunuyoruz Tarihimize m ana, milli benliinze g_ katan ktphaneler dolusu birbirinden seme eser lere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi millt nhu gditiren,ona yn veren konularda ''Gerek eserler" .elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla isti.fade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir. Gzden ve gnlden uzak kalm unututmaya yz tutmu -Ama deerinden >hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazanmbinlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - topadayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrrozde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay planladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz "1000 Temel Eser" serisi, Milli Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynlamaya karar verdik. "1000 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayatndaki geni imkanlarn 1001 Temel Eser , iin daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Millf deer ve manada her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler nne sermek, onJan layk olduklar yere oturtmaktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den maddi

hi bir kar beklemiyoruz. Karrnz sadece gutur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL ILICAK Tercman Gazetesi Sahibi 1641 XXIII Argos krfezi dbimicki Kapdan- Derya'y gren Ha!>an Paa, Rus filolarmn birlemesini beklemeden oniara ayr ayr Cerigo V<: Mapatan burnu nl~rinde saldrnalarn tcklif etti. Kapdan- Derya bir deniz mu. harebesi le donannann ve Yunanistan'n geleceini tehlikeye !>Okmaya gerek olmadn, Sakz adasna ekilmcl<! rini ve anakkale'den gdecek on byk sava gemi sini Rus amiralleri ile baa kableceklerini diniyordu. Kapdan- Dcrya nn Nauplion kymnda yapp kalnasndan can sklan Mora belerbei, denize almau;. Iar takd de z.:rierie ate aacam syledi. Rus flolarna kar yelken' aacana, Kapdan- Derya, bir .:k:niz muharebe!>i yerine snaeak bir liman aramak naK.saclyla Adalar denizinde dolap duruyordu. Dier un sava gemisi ile Sakz boazna geldiinde, bir zamanlar Asya'nn kaderini tayn etmek iin Antiochus'un Roma gemilcrini bekledii yere geldi. Abukir'de Amiral Netson'un gemileri nnde duran Fr::nsz donanma'inn , aziyctinc benzeyen Trk donanmas karadan birka batarya ile korunmasna ra~men. oynak bir dmana kar asla tatbik edilmeyecek olan sabit bir taktik uyguluyordu. kprl onibe gemi, be frkateyn, tek kpriii yedi gemi ve ift demir atn knk k~Jrga, ular kum ;Jlijlarna veya Lhk!n edilmi kayalklara dayanan geni bir hilal eklinde dizilmlerdi. Bu bronzdan hilaln tam karsnda yt>myeil Sakz adas Venediklilerden kalan kuleleri ile tabii bir kale gbi uruyor, arkada se cami ve minareleri gornen kk kasabas ilc emc koyu yer alyordu. OsF: 103 !642 manh donannas ile Sakz adas arasndaki geni liman havuzu hafif bir kuzey meltemi ile kryordu. XXIV Deniz savalarnda tecrbesi olmayan eski denizci Ami al Spiritof kumandasndaki Rus donannas 17 Temmuz sabah gn doarken fora yelken Sakz adas kanalna giriyordu. Rus donanmasnda dokuz sava gemisi ve drt frkateynden baka birey yoktu. Ege kylarndaki bu yzen kaleleri gren Aleksi Orlof, kardei Teodor'u, amiral Spiritof'u, Elphinston u ve yine ngiliz amiral Grieg'i Trklerin zerine saldrmaya brakrken kendisi kamaya hazr bir ekilde toplarn at menzilinden karak durumu seyre dald. Kydaki gemilere eik ekilde gelen amiral Spiritof'un ilk sava gemileri hilalin ucunu tekil eden Trk gemilerini bombardman ettiler, sonra sratle geri dndler. Trk aniral gemisinin ilk top atnda gayet iri mermer bir gtillc Spiritof, Teodor Orlof ve Grieg'in hind!kleri geminin dmenini kopard. Drneosiz kalan bu gemi Tk hatt zerine srklenip, Trk amirat gemisinin zerine decekti. Aleksi Orlof gibi korkaka davranan Kapdan- Derya, h~rekat yukardan daha iyi gzleyebilmek

bahanesiyle muharebenin balangcnda gemsm terketmiti. Korkaklna tank olan Trkler bu ihtiyat tedbirinde bir bozgun havas sezmilerdi. Midilli'ye kamalarn nleyen tek ey demirli olmalanyd. Ancak, Kapdan- Derya donanmasn terkede:nken, donanmann ruhunu Hasan Paa'ya brakmt. Orlof'larn dmcnsiz gemisinin zerlerine geldi~ini farkeden Hasan Paa, darbenin iddetini nlemek iin demir taratni, sonra borda bordaya gelerek iki geminin giivertekrini kanl bir sava alanma evirniti. Deniz 1643 muharebelerine alk olduu kadar gogus goguse vuruta son derece cesur olan Hasan Paa'nn leventleri, Rus gemiosini direklerinden ve yelkenlerinden tututurdular, sonra lombarlardan, iplerden atlayarak Ruslarla kran krana bir mcadeleye giritiler. Kendi gverte' eri zerinde Ruslarn yedi saldrsn pskrten Trkler nihayet Ruslar kiist gvertesine itmeye bala~ dklar srada, Orlof tarafndan gemi ye alnm olan Maltah dalglar denize atlayarak yelkenleri tutumu Trk gemisinin bir anda batmas iin karinasn delmeye ba.ladlar. Her iki gemiyi de saran alev ve duman kah Trkleri Rus gemisine, kah Ruslar Trk gemisine itiyordu; bu yzen kaleler, muharebenin iddetinden bir ey kaybetmemesine ramen sk sk muharebe alannn de~mesine sahne oluyorlard. Birbirine ok yakn olan toplar ate edemiyorlard; bu kanl dv iki saatten beri btn iddetiyle devam ederken, hi olmazsa Rus amiral gemisini kurtarma;k isteyen ;miral Elpbinston sandal dolusu be yz askeri yardmc kuvvet olarak gnderdi. Orlof'un gemisine serbest olan taraftan kan be yz asker, yangn sndrp Hasan Paa ile adamlarn denize dkt. Fakat Hasan Paa salam kalm olan Trk gemi. lerine doru yzerek, feluka dolusu gz pek levendi yanna ald, slak elbiselerini ve sarn kararak denize frlatt, iki tabancasn boynuna ast, klcn dilerinin arasna kstrd, i~inci defa yiit leventleri ile Rus gemisine kt, yanm direkierin arasnda dve devam etti. Grieg, Orlof ve Spiritof gemilerinin yelkenlerinin yeniden tututuunu ve yava yava ka1644 yalklara doru srklen-diini farkedince Hasan .Pa. a'y ganimeti ile babaa braktlar, sandallara atlayarak Elphiston'un gemisine ktlar. Yanan gverte zerinde Cezayirli bir arkada, ar yaral bir spanyol kle ile yalnz kalan Hasan Paa nce kleyi denize att, sonra arkada ilc yaral kleyi tutarak sa salim kyya kt. Kyya kmadan nce bir Rus kaynda kendileriRi takip eden ve intikamlarn almak isteyen bir Rumu klcndan yakalam, denize ekerek suyun iinde hanerlemiti. Artk tek bir meale haline gelen iki gemi rzgann etkisiyle birbirinden ayrldlar; direkleri kmrlemi bir halde denize dyordu. lk nce Rus gemisi batmaya balad ve birka da.kka sonra yeri g sarsan bir patlama duyuldu. Alev alev yanan dalgalarn ortasna giren Trk gemisi bir mddet sonra kuzey rzgarnn etkisiyle Trk gemilerinin meydana getirdii

hatta doru srklenmeye balad. Btn filo demir alarak yan~n gemiden kurtulmak iin soluna doru kv. rld ve bir tuzaa girer gibi dar eme krfezine girdi. Yanan iki geminin zerlerine ate sratmasndan ekinen Ruslar bir an iin kydan ayrldktan sonra, Kapdan- Derya'nn bir ka andran manevrasndan istifade ettiler ve imdi bir tek gemi bile kalmayan sa\' a alanna demir attlar. XXV En nemli gernilerini kaybetmi olmaktan dolay ekimser kalan Orlof ve Elphiston, Kapdan- Derya'nn enc kalesinin top atei muhafazasnda krfez 1645 iinde gemilcrini batan ve ktan balamasna mdahale edemediler. Hi bir durum sayca stnl yok etmek ve btn bir filoyu yakmak iin l>u kadar elverili olamazd. Savunmas.z bir linann derinliinde st ste ydm altm Trk gemsi ancak birka sra halinde di~ilmek suretiyle yerleebilmiti. TaHhin kendisine sunduu frsat karmak istemeyen Orlof, ate gemisini barut ve yanacak maddeler ile doldurarak, amir. l C.re!!'in iwmadasnda drt ~erninin ycdeindP limam agzna g.:.tird ve Ege sahillerinin deni.!den t:sen sabah riizgarnn etkisine terkederek krfezin aznda serbest brakt. Ate.j gemilerinden biri va}:tinden nce ate ald ve Trkleri tehlikeden haberdar etti; zerlerinde Adriyatik denizinde korsanla ahm tayfalar bulunan dier ikisi Osmanl gemilerinin ilk hattn tekil eden gemilere yanat. Birka dakika iinde bitiik duran Osmanl gemisi de ate alarak, denizden esen rzgarn itiiyle daha arkada duran gemilerin zerine srklenmeye balad. Bir anda eme liman ale\' ale\ yanan bir deniz manzarasn.. b:-nmliti. Haykrlar arasnda tay~alar ve leventler ya denize atlyorlar, ya da kayklara doluar:k kyya varmaya alyorlard. Fakat bir az sonra atein yaylmas ile toplar patlamaya bal&ynn kyya l irikmi i-.ai1hal!k i<endi glleleri ~tnd& stil.e khltk(;si gn;.ir.li. Arka arkaya patlayan her geminin sarsmtsndan eme kasabasnn minareleri y klyor du. Atina'dan bile bu griiltl'!r io::itiliyordu, Sakz adasnda oturanlar Ege sahillerinde muazzam bir volkann patladn ve hem Osmanllar. hem de Ruslar yuttuunu sandlar. Bir hurnun arka1646 snda olmalarna ramen Oi:lof'un gemileri iddetli bir frtnann yalpasna kaplm gibi oldular; krfezin dalgalar dumandan \'C gemi paralarndan kararmt; yan yarya yanm cesetler gemi direklerine sarl denizin zerinde yzyordu. Temmuz gnei, rzgar ta. rafndan kara zerine atlan dumann arkasndan zayf bir k gnei gibi parldamaya alyordu. Galipler bile zaferleri nnde sevin lklar atamyorlard. Al tm iki gemi, frkateyn, korvet, kalvon ve hafif gemi be saat iinde eme krfezinin dibini bulmutu. Sakz adas ve civar adalarn Rumlar nlerinde kendilerini fetbedenierin imparatorluklannn ktn ve Bizans'n intikamnn alndn sandlar. XXVI anakkaie'deki zayf istihkamlardan baka savunacak bir eyi kalmayan istanbul, donanmasnn mahvedili

hikayesini dinlerken korkudan titredi. Cret ve abukluk gibi deniz muharebeler.inin iki nemli kabiliyetine sahip amiral Elphiston Orlof kardeler i anakkale istihkamlarna doru ilerlemek iin ikna etmeye alt. Osmanllarn kapldklar dehet havasndan istifade ederek anakkule boazn aabileceklerini. padiahn saray nnde demir atarak zaferlerinin artlarn zorla kabul ettirebileceklerini sylyordu. Kuzey rzgarndan sonra gelen gney rzgar Rus gemilerini girmemeleri gereken kanala doru itmeye balaynca zafer iklar bir anda 'Snd. zmir'de ve Sakz'da aldatc Rus zaferinden dolay zamansz bir sevince kaplan Rumlardan, l)..lk tarafndan katledil. meyenler Rus amirallerini intikamlarn almaya zorlu. 1647 yorlaxh. Rumlarn Ruslarla yaptklan anlama ortaya knca Tk halk intikam iin yanp tutumaya balad. Adalarda ve Ege'de Mora'da yaplan katliamlar tekrar edildii; tahriki Ruslarn mevcudiyeti her tarafta yardaklanna felaket getiriyordu. Buna ramen Orlof kardeler anakkale'yi ge. meye cesaret edemediler. Sadece boazn nnde sa. vunmasz muazzam bir gemiyi andran Limni adasn kuatmakla yetindiler. Fakat, dorudan doruya Petersburg'ta arieden rtbesini ve grev,ini alm olan ve Orloflar'a bal olma~ an arr.iral Elphiston btn dnyaya anakkale istrhkamlarnn sadece korkaklarn ve acemi tayfalann gznde nemli bir yer olduunu ispat etmek istiyordu. Bir deniz kurdu ve sava kahraman gzyle teebbsnn baan ansn ve zorluklarn lt; Orlof'lara bir intihar gibi gzken bir sava oyunu yapmay tasarhyordu. XXVII Bir tuzlu nehir gibi akan anakkale boaz, zamanna gre suyunu kah Marmara'dan Akdeniz'e, kah Akdeniz'den Marmara'ya aktarak Boazii gibi Asya ve Avrupa ktalarn birbirinden ayrr. Pek yksek olmayan yamalan kyya doru tatl bir meyille inert>k ehirlerini ve kasabalarn denizin dalgaianna brakr, Asya'ya hakim olanlar Yunanistan' istilaya giderken bu sudan engeli her defasnda amak zorunda kalmlard. Bu boaz i.izerinde ilk kpr yapma dncesinin Pers kral Kserkses'e ait olduu sylenmektedir. Trkler Sleyman Bc'in kumandasnda Avrupa'ya ilk defa 11'148 oradan, bir sal zerinde gemilerdi. Bir nehir gibi ilerledike kynn durumuna gre bin drt yz metreden sekiz yz metreye kadar darahp, geniliyordu. Topu. luun gelimesinden beri, aprazlama menzilli bataryaiarla boaz donatan Trkler oray dman gemilerinin aamayaca bir hale sokmulard. Fatih Sultan Mehmed, stanbul'u aldktan hemen sonra oradaki eski hisartar ina ettirmiti. Karhkh diilen bataryalarn en ufak bir sandal bile karmalar mmkn deildi; fakat son devirlerde bir hayli ihma! edilmile.rdi. Artk yklmak derecesine gelmi hi'Sarlar zerine konmu byk toplar daha ilk atta altlarndaki hisar ykabilirlerdi. Sahildeki topla~ rm bir ksm da kumlarn altnda kalmt. En iyi topular Lehistan ordusuyla sefere yollanmt. Eski SadraLam

Moldovanc A P.~" eski silahrnn g1gesind~ huzar iinde yayordu. Elpbioston frkateyni ile hisariarn nnden isabet almadan geti, menzil dna ,knca demir atarak Or~ of kardelerin kendisini takip etmesi iin iaret ver. meye balad. Fakat Rus donanmasnn dier gemileri kendisini takip t:tmeyince tekrar geri dnd. Bu durumdan fevkaUide e~ielencn Divan, Krm Ham yanndaki grevinden dnen Baron de Totfu anakkale bat~ryalarn yenilctirme grev,ine getirdi. Birka haftalk bir almadan sonra Boaz, Ruslara geit vermeyecek bir duruma getirildi. Bir ..sonu alm,dan gi itii sef erinden d,) lay liddellcn,, Elphim .. on kend gemi~'in anald~alc ho~az d~nciaki bir k<:yal~a llahsus oturttu '~ ki' bam Pet..:rs btrg'a Odof'J,n kfw: clnC~T glt. O Jof'lnrr 1649 aabeyleri tarafndan daha nce aleyhine doluurulan arie onu kabul etmedi ve nankrce lkesine iade etti. XXVIII Orlof'lar tarafndan kuatlan Limni kalesi tam decekken, daha nce Osmanl donanmasnn erefini kurtaran ad~m. bu sefer Osmanl adalarn kurtarmak iin tek bana harekete geti. Bu adam Cezayirli Hasan Paa idi. e.me yangnndan kurtulduktan sonra yaral olarak, kendisini kskanan Kapdan- Derya'nn almasndan ekindii iin karudan zmir'e gitti. Btn Ege ky, snda hreti a zdan aza yaylan Hasan Paa kendi parasyla bir avu gz pek adam toplad. Limni adasnn tam karsndaki kydan adamlarn geceleyin bir felukaya bindirerek denize ald. Kuzeyden esen bir riizgar onlar ksa zamanda Limni'nin kayalk sahillerinden birine att; arkadalarna kl ve tabanca datt; lmden baka dn yolu o.-;.:adn gstemek iin kay den~ze i.tti. Arkadalarna dnerek, '' Yolda.lai m bize zcferden baka kurtulu yoktur; hepimiz az, Ruslarn karargahnd~ yiyecek buluruz, haydi! diye bard. Hasan ve yoldalar gizlice Rus tabyalan na yaklatlar, baskola bir ounu ldrdler, geri kalanlar kardlar, kch::yi kurtardlar ve Orlof'\arn dehet iinde, kamak iin demir iplerini kesmekte olduunu grdler. Adann garnizonunu yenikdikten sonra Hasan Pa. a, stanbul'a dnd, Limni'yi tPk bana kurtaran ve denizleri dmandan temizleyen kahraman olarak rak:hi Kapdan- Derd Cfvr Paa\ konuturtnad bile. F: 104 J65C Hasan Paa'y ok sev~:n padiah, tabiatm nceden ona vermi olduu mevkii yani Kapdan- Deryah verdi. ilerde, nankr vatannda gzden dmeden nce ok daha yksek mevkilere kacaktr. XXIX Padiahn btn donanmasmdan duymadklar kadar byk bir korkuyu bir tek adamdan duyan Rus -donanmas, Paros adas limanna snmken... Katerina'nn emriyle Dniester'i aan Romanzof ellibin Knmh ile yz otuz bin Osmanl arasnda skp kalmt. Rakip olarak kendisine Sadrazan alan Romanzof

Krmhlara aldrmadan Osmanllar zerine atld. Ortalarnda toplarn saklayan top ate edecei vakit aJan, top doldnrulaca Yakit kapanan kare eklide sngl taburlar ile Trkleri, Karta! (Kagul) mevkinde feci bir bozguna urattlar; elli bin Trk, Rus glideri almt,;a ehit old-.. funa'y aabl::n Trk ordust<nun art,klar lst~mbul'a kadar durmadan katlar. Osmanllarn ordusu ve donanmas, Tuna kylarnda ve Ege denizinde bylece mahvoldu. Padi'ahn dini metaneti olmasayd ok korkun bir bozgun olacakt. slamiyetin kaderine inand iin btn imparatorlukta bir tek o, durumdan umudunu kaybetmiyordu. Btn vezirleri, p..,alar, ulemay toplantya auarak on:an nnde lkesinin yaralarn~ pan-nk b::.smaktan ekinmedi. Yapt konumada, tahta getirnden beri sadece sizin tlerinizi dinledim; beni ordularnn banda savnmaktan alkoyan siz oldunuz. Arka arkaya seti,}. im iki sadr~zan d. nt: benim umutlarma ne de mille1651 tirnin dilekierine cevap verebildiler. imdi yenileni de siz setiniz. Eer devletimin erefi ve kar savan devamn gerek.tiriyorsa, ordularm bizzat kumanda etme) i teklif ediyorum. Maruz kaldmz tehlikeleri karlamak iin henz btn imkanlarmzi seferber etmedik. Her zamankJ dostumuz olan Fransa gayretlerimi ~eri evirmeyecektir; benim buyruum zerine Fransa'dan ksa zamanda mahvolan donanmamzn yerine geecek bir donanma sat alacaz. Hrisyan devletler, u andaki felaketli durumumuzda reddedemeyeceimiz yardmlar verecekler. Viyana ve Berlin h,kfmetleri arabuluculuk teklif ediyorJar: Her ikisi de ne benim erefine, ne Osmanl adnn yceliine, ne de aziz Peygamberimizin yasasna hale! getirmeyecek bar artlar iinde grmeler yapacaklarn vaad ediyorlar. arpan iki millet, savatan nceki snrlarna ekilecekler ve Ruslar Lehistan' boaltacak. Bylece savan gerek, ilk ve tek sebebi ortadan kalkacak ve milletle:in ve hkmdar.larn adaleti tatmin olacak.?> XXX Bir byk adamn ruhunun sesini yanstan bu konuma, mparatorluu deitir.meden heyecanlandrd. Romanzof'un Karta! zaferinden sonra zerlerine doru yrd Krmhlar, Basarabya'ya kayorlard; Rus generali Panin bir avu asker tarafndan kahramanca savunulan Bender'i sktnyordu. Baruthanenin patlamas bir gece iinde yirmibin Rus'u ve yedibin Osmanl'y ehrin ykntlar altna ald. Fakat bu nemli kalenin dmesi Katerina'nn bundan byle Bodan'a rahata girmesini temin ediyordu. Kumandanlarndan biri ayn anda Kafkasya'nn almaz baaziarna giriyor; b-ir baka kolordu Azak' igal ediyordu; Don nehri azndaki amiralleri Karadeniz'e hakim olacak \'e Krm' igal edebilecek bir donanmay sefere hazrlyorlar-d. Buciak airetlerini kendi tarafna eken Prens Dolgoruki, Krm yarmadasna girmek zere Orkap geidine ilerliyor; Kefe'ye hakim olduktan sonra Krm'n btnn eline geiriyordu; yenilen ve tahtndan indirilen Han, lstanbul'a kant Bulgaistan zet"iiden, Tur...- ve Kaaden1.t'i gllzlen(;k iin umla'da i-:arar~ah kurmu olan y<: b!n Trk

isyan t.diyor, addar y.tmalayarak, veb. ve itaatsiziikten lyorlard. Viyana Saray ezilmesini istedii ama Avrupa'da yok olmasn asla istemedii mparatorluun bu kadar paralanmasndan endie duymaya balamt: Viyana'nn teebbs ve yeni Prnsya kralnn aracl ile Badan'da Foczani'de toplanan bir kong. re, bamszlk ad altnda esarete itilen Krm'n III. Mustafa tarafndan feda edilmemesi zerine baarszlkla sonulanmt. XXXI Padiahn damad olan Muhsinzade Mehmed Paa, ikinci defa gctiriidii Sadrazamh dneminde, 1713 scferini ustalkla geitirdi. Romanzof'un elli bin askerinin elinden kurtarlan Silistre, II. Katerina'nn eneraller. inin istilasn bir kaya gibi paralad. Sadrbam hrafndan yeniden fetbedilen Vidin. Kartat galiplerinin Tuna'nn tesine atlmasna tank oldu. Saldrya mAruz kalan Varna bir snr ta g;ihi Moskof fUtCahatna din.:ndL Varna ordusunun seraskerliine getirilen Ha16~ sa l'aa, Asya svarilermi byk meharct , e cesaretfe ynetti. III. Mustafa'nn yallnda taLih tersine dnyor gibiydi; onun metaneti sayesinde imparatorluk yeniden kendine geliyordu. Dnyaya bakan son baklar Ruslar damadnn ve Hasan Paa'nn nnden kaarken grd. Dnyadan pek fazla bir ey ummayan bir bilge. lik iinde hayata gzlerini kapad. lmeden nce yer. ne tahta geecek olan kardei Abdlhamid'i yata~nn yanna ard; ona dini, imparatorluu ve dnya ze. rinde son endiesi olun olu Selim'i emanet etti. mparatorluk onunla, faziletleri ve satklar kla alarnn zerinde olan, fakat haksz yere bakalar. nn hatalarn tayan hkmdarlarndan birini kaybett;; ana g~iecek nesjllcr o dcni tc:rUmdc\i h.;.,kshklan dzeltcceklcrdir. V<.ltaie'in II. Kateri~c:'y dalkavukluk etmek iin III. Mustafa hakknda yazd alaylar ile bu arienin padiahn mirasn elde etmek iin onu Avrupa edebiyat dnyasna kt tantmak zere yapt iftiralarn intikam yi~e gelecek nesiller tarafndan alnacaktr. Bir tarihinin yapaca en yumuak. isnat, len insanlarn tek varl olan hretlerini onlara iade etmektir. OTUZ iKINC KITAP I htiyarlam bir imparator.luun k annda ye. ni bir hkmdann tahta .k kadar tenakuzla ve acty. la dolu tenaa az bulunur. Umumi kn gnahn tamayan, gen hkmdann saltanat dnemi iinde yapJan dilekler bir an iin bu padiahn gemi felaketleri, mevcut skntlar ve gelecek tehl~keleri ykleneceini millete unutturmaktadr. len hk:mdarn vatann kt talilini ebediyen kendisiyle beraber me. zara gmd ve yeni bir ad altnda haletiinin, mpara. torlua yeni bir kader getirdii sanlr. Ancak halkn ve devlet adamlannn gzleri gen padiahm yznden ve tahta k trenlerinden ayrld anda mitsiz dnceler saltanat dneminin zorluklar veya aksilikleri . zerine der, mit etmek ihtiyacnda olan fakat olay. lann mitsizliine den insanlarn kalpleri skr.

Yeni Padiah Sultan Abdlhamid'in Eyb Sultan Camii'ndeki k.l kuatma tren:rnden dnen stanbul'. tn duygusu da ite bu merkezdeydi. II I. A:bdlMmid, III. Ahmed'in drdnc olu idi. saltanat dnemi boyunca ani teiikHkler, taht'a j;_)( inmcle- ve kmalar esnasnda hayaHa kalabilmesi Osmanl Hanedam'ndaki geleneklerin bir hayli yumuadn gstermektedir. Lakin amcalannn merhametinin ona hayatta balad tek ey yaamakt. Be yanda ksz kalnca es'ki sarayn bir kesinde, bir az da kendi yetersizlii yznden unutulmu, krk sekiz yana kadar yaamak denilemeyecek bir hayat srmt. Soyundan gelen hkmdarlar dalkavuk tarihiler eliyle ar bir ekilde yceltmeye alm olan kibri mizacnn en nemli taraf idi. Kendi yceliinden baka bir ey tannazd; grevlerinin arzularnda sakl olduuna inannt; srf soyundaki asaletten hkmdar olmu cahil bir j(imsenin doutan baarl olacana dair kesin bir inan beslerdi. Snrl zekas ile mparatorluunda olup bitenleri saraynn dar ereve. sinde mtalaa ederdi. Hkumet tamamen eniteleri Sadrazam Muhsinzade Menmed Paa ile Kaymakam Mehmed Paa'nn ellerindeydi. III. Mustafa'nn gzdeleri Sadrazam ile evli olan Azime Sultan ile kaymakamn kars Zeyneb Sultan binbirlerini iddetle kskanrlar ve kardelerinin yaknln ekiirlerdi. ki kzkardeten by olan Azime Sultan rakibesinin stesinden geldi ve o srada umnu'da bulunan kocas Sadrazam'n yerini salamlatrd. III Rusya ile bar yapmak Divan'n dncesi ve ihtiyac idi. itaatsiz asker.lerinin cezasz kalan ayaklannalan ile, Rus generali Kamenskin'in kolordusu arasnd~ sk~~p kalan Sadrazam aresizlik iinde bekli1657 yordu. ar I. Pdro'nun Prut bataklklarndaki mitsiz durumu imdi aynyla umnu'daki karargahnda Sadrazam'n bana gelmiti. Bar grmelerini nce ustaca bandan savan Sadrazam sommda gcnercl Romanzof'un Kaynarca'dak i genel karargahnda toplant yapmaya mecbur kald, General Romanzor sava srasnda seferi ynettii gibi bar artlarn hkmran bir ekilde yazdrd. Bir tarafn kibirli talepleri. dier tarafn zaruri bar ihtiyac uzun grmelere msaade etmiyordu; Kaynarca bar Ruslarn klc ile yazld. Birka saat sren bir tek konferans yelerin bar deil de, Trkiye'nin teslimini imzalamalarma yetti. Ak maddeler imparatorluktan koparlan Krm'n, Kuban'n, Basarabya'nn bamszln ve stanbul'un ebedi kuatlmas demek olan Karadeniz'de serbest seyr ii seferi ortaya koyuyor; Bab- Ali Hkumeti'ne Ruslarn, Badan ve Eficik'ta nanevi kontroln mecbur ediyor; arie v~ halefierine Osmanl mparatorluu'nun hristiyan tebaasn koruma hakk tanmyordu. Savan birinci sebebi olan Lehistan'dan hi bahsedilmiyordu. Bylece, bu garip lke tamamen Katerina'nn insafna terk ediliyordu. Nihayet gizli bir madde ile, Orlof'un adalar denizindeki filosunun geri arlmas

karlnda yedi yz elli milyon akelik bir tazminat kabul ediliyordu. Talihsiz Muhsinzade Mehmed Paa, lkesinin o zaman iin kurtuluuna ancak, gelecek iin felaketine sebep olacak artanaya imza koyduktan yedi gn sona kt,-derinde vefat etti. Bir imparatorluu erefi ve byiiklii pahasna kurtardktan sonra, ya sorumhhk!( 58 la, ya da idamla lmek gerekir. Muhsinzade'nin zehiri, kemende tercih ettii sanlmaktadr. Yenierilerin ita atsizliinin ve i1syannn cezasn ekti. Milletler felaketlerine daima bir kurban ararlar. stanbul'daki Avusturya eli!>i Thugut Baronu'nun diplomatik yaz.malarna gre, saltanat ;lneminin ilk gnleinde Sultan Abdlhamid'in kibri o derece artm,t ki, ulema ve eyhlislama emir vererek, Krm zerindeki haklarndan feragat edi.ini bir trenle kutlamak istedi. IV stanbul'un dnda imparatorluk bir addan baka bir ey deildi; yksek rtbeli tmarl sahipleri ile kendi belerbeleri Devlet'ten byk paralar koparmakta devam ediyorlard. Kuban Tatarlannn bei, II. Katefina'nn elinden asa ve ta alyordu. Venedik ile ibirlii yapan kodra belerbei bamsz bir ordu tekil ediyor ve kalelerinde padi.ahn cellatlarna meydan okuyordu. Yanya belerbei Ali Paa ise Arnavutluk ile Makedonya'nn bir parasn Devlet'ten ayrarak adeta bamsz bir devlet kuruyordu. Badad belerbei Ahmed Paa da Devlet'i tanmyor ve Divan' kmsyordu. Yal bir Arap eyhi Lbnanl Marunileri, Baalbekli Drzileri ve Filistinli Bedeviler-i etrafna toplayarak ovalara iniyor, Halep, am, Sayda, Trablusam belerbelii ile savayor, Akka'y kendisine ba. kent yapyordu. 1746'dan beri Msr'da Divan'n hakimiyeti yenieri aalannn veya asi Klemenler ile Kahire be~lerbellerinin insaflarna kalmt. brahim Paa'nn iollanlR rndan olan Alaza kle Ali, Paa'y Msr'dan kovuyor, 1659 kendi adna skke bast:yor ve hatta yllk vergiyi Yerrnekten bile vazgeiyordu. Kzldeniz'i ve Mekke dolay. larn hakimiyetine alarak Akka'daki eyh Daher ile birleiyor ve birlikte isyanlarn srdryorlard. Kendisi brahim Paa'ya ihanet ettii gibi maiyetinde olan Mehmed Be de ona ihanet ediyor ve Gaza lnn ortasnda onu bir kl dabes.i ile yere seriyordu. Kendisinden ncekilerden daha mahir olan Mehmed Be, hakimiyetini salamlatrmak iin Msr belerbeini Kahire'ye davet ediyor \'C Osmanllara sahte bir sayg gsteriyordu. V Sultan Abdlhamid, Saray'n elencelerinde bir mddet sonra Kaynarca anlamasnn ac.sm unuttu, Gemi yllardaki esaret hayat yznden be kars ona bir ocuk verememiti. Gzdesi ve enitesi kaymakam zzed Mehmed Paa, zarif hareketleri ve yumuak bal m~zac ile padiah eline geirmiti. Bir tek adam, Kapdan- Deryf Cezayir li Hasan Paa bir l maceraperestinin elinde atrdamaya balayan mparatorluu kurtaryordu. Akka kalesinin top

atei altnda karaya kartma yapt. Sava alannda asi Araplar hezimete uratt, kamaya alan eyh Daher'i kendi eliyle ldrd, kafasn kestirip padiaha yollad. VI Kaynarca anlamas ile K.rm Trklerine tannan bamszlk Ruslar iin bir mddet sonra kullanacakla1600 c bir oyundan baka bir ~ey deildi. Bamszlk demek ya altnla satn alnmak, ya da Rus ordularna boyun emek demekti. II. Katerina'mn elileri. yrekten soyuna ve Osmanl Hanedam'na bal olar Devlet Giray'a kar kendi taraftarlar ahin Giray' ayaklandrdlar. Padiah, Devlet Giray' k~bul etti ve intikamnn aloacana dair yemin etti. Katerina, Mareal Romanzof'a, Osmanh taraftar Knmllar ezmek iin Dniester zerinde bir ordu hazrlamasn emretti. ahin Giray'n muhafz ktas iinde Rus askerlerini grmekten hiddetlenen Knmllar hepsini kltan geirdiler. Ruslar hemen ya. rmadaya girerek Osmanl taraftarlarnn kannda ahin Giray'n intik<mm aldlar. Fransa XVI. Louis'nin istei ze,ne el-::;isi Saint-Priest vastasyla arabuluculuk teklif etti. Sava tam anlamyla bastrlamad, fakat Rusya'ya salanan yeni imtiyaztarla ileri tarihe atld. . arie sonradan meyvesini daha iyi bir e.kilde devirmek iin Knm'daki anarinin olgunlamasn bekliyordu. Dniester aznda Karadeniz kysnda arienin emriyle K>her~or. liman:nn :naasna balaoJ. B ar~.da, Knm'da. Poniatnwski'nin lehistan'da oynad rolii benimseyen ahin Giray, Moskof adetlerine ve esarcte K. nmhlar altrmaya alyordu. Her ikisi de millet lerini uyutat7k Rus ftuhatna zemin hazrlyordu. Katcrina'nn ~eni a Potcmkin iltimasla gclditi mevkiini hak ..:tmek iin s:.1lan baarlar arzuluyordu. Seksen bin kiilik bir orduyla Krm'a yaklaarak, Kuban'. Ca ahin Giray'a kar ayaklanm kardeinin 1!1 vann bah<;ne eder:k Krn'a tcca\'iiz ctml':VC htl~lul. 1661 lkesi iin bu durumdan fcvkaladc hicap duyan Hasan Paa, Knm'n ileri karakolu saylan Tarnan adasna kartna yapt. Prens Potemkin, Hasan Paa'nn derhal Taman' boaltmasn istedi. Bu hakarete fena halde lerleyen Hasan Paa, Ruslarn szcln Y"'!'an K. rmllarn ban vurdurdu; Krm Han' lkesinin kaplarn Prens Potemkin'in ordularna at. Potemkin' in bir kumandan Kefe'ye ani bir baskn yapt ve hatta ahin Giray' bile tutsak etti. Ad Trklere olduu kadar Lehistan'a da uursuz. luk getirece.k olan Rus generali Suvarof, Kuban'daki b~rnsz Trkleri boyund~ruk altna ,,.. Ruslarn tuL~ ol.n Krm Han, Petersburg'a bir sada: c bir yay ve bi.- 'kaftan gndererek milleti zerindeki hakkndan feragat ettiini ve bu hakkn arieye devrett~ni gsdi. Krm'n Rusya'ya tam anlamyla balandn gsteren olay mkafatlandrlmakta gecikmedi. Milletinin bamszln alaka pazarlk eden ahin Giray'a hic bir zaman denmeyen birbuuk milyon altn vaadedil. di. lhanetin yaratcs aldatlmaya iyice hak kazanm~t. Katerina'nn sessiz ve a.kn dnyaya kar yaynlad

bir bildiri Cengiz Han'n hanedannn bir ksmna el koyduklarn ilfm ed iyordu. Avrupa'da ykselen itiraz seslerine, kar, her fthatn szclerinde raslanan tarzda uydurma bahaneler ileri srlyordu. arie bildiri sinde yle dcmekteydi: Kaynan l;>iJmediimiz tertiplerle Tatariara has endieyi kkrtanlar onlarn ~!rasna kr:rgaah ve ikilii soktuktan sonra h.zrladklar tuzaa itmcye alyorlard; bykce, kendi setikleri bir hl{mdarn otoritesi al:mda h r ve bamsz yaamalarn sala.dlmz gay etierin l,oa gittiini farkettik. Durmadan Krm meselesi zerinde alan goru. meleri nlemek, Bab- Ali ile yaptmz son bar salamlatmlak ve devam ettirmek ve evremizde bar ve mutluluu salamak iin yaptmz harcamalarn hakl bir tazminat olarak Tarnan adas ve Kwban dahil olmak zere btn Krm yanmadasn mparatorluumuza baladk. VII Zorbaln hilekarlk altnda bile gizlenmek lzumu hissedilmedii bu bildiri, bir baka zamanda olsa nasl Avrupa'y ayaa kaldrrsa stanbu1'da da byk bir infiale sebep oldu. BenciJH.klerinden sessiz kalmay tercih eden ngiltere il~ Fransa'nn dmda dier btn batl devletler ibirlii etmiesine seslerini karmadlar. Nitekim her birinin gemilerinde baka bir siyasi crm. leri olduundan baka bir crne kar seslerin! ykseltemiyorlard. Lehistan'n ilk paylalmas tamamlanmt. Avusturya, ngiltere ve Fransa'dan gizledii bir anlama ile Vistl'n batsn, aa Rusyay ve Volhnyo'yu igal etmiti. II. Katerina'nn payna altmbin kilometrekare, Prusyaya ise ellibin kilometrekare toprak dmt. Lehistan'a komu iki Devlet ile gr birliinde olan Rus devleti, bu milleti uzun sredir rahatsz eden kargaala bir son vermek, ona daha dzenli, daha mutlu ve daha sakin bir mevcudiyet salamak iin bu alicenap harekete karar vermitir. Sadece Lehlilerin sebep olduu haksz bir savata insanca ve paraca meydana gelen kayplar telafi etmek zere btn Ruslarn 1663 hametli ariesi, hi kimsenin itiraz ederneyecei haklarn kullanarak bu zm ekline karar vermitir. ll. Katerina'nn eliyle tahta karlan alak Leh Kral Poniatov.ski vatann igalini umursamazlkla kar. lad ve arieyi mtevazi bir ekilde tebrik etti. VIII ngiltere'nin tek bana, ii silahl atmaya vurduracak kadar iieri gtren faydasz bir teebbsnden ve Fransa'nn Kuzey'in l ittifakn darltaca endiesi ile hareketsiz kalmasndan sonra Osmanl Devleti de Knnn ilhakn bir anlama ile kabul etmek zorunda kald. Bu aatatc anlama Aynalkavak anlamas olarak bilinir. lkesini Ruslara aan ve milletini satan alak a. bin Giray, ihanetinin mkafatn almak iin bir mddet Paternkin'in maiyetinde dolat. lmal edilen, unutulan ve Potcinkin tarafndan creti denmeyen canskc bir hizmetkar olarak muamele gren ahin Giray zdrap iinde stanbul'a snd. Abdlhamid onu tutuklaya. rak Rodos'a srd; cellat onu bekliyordu. dam ile K.

rmhlann intkam alnd. Cengiz Han'n kan topran zerine akt. Krm'n bu son hkmdarnn ge ve faydasz ida. m srasnda, tahta gemek iin yapt cinayeti devlet: leraras piyasada ortaya koyduu yeni crmlerle unuituran II. Kateina, dalkavukluk yanma km krallar, eliler ve gzdeleri ile yeni fetlettii topraklar ziyaret ediyordu. arie tarafndan desteklenen ve parayla tu. tulan Krnhlar kendi kanlarndan bi in!)aratorlu!ia kar Rusya'nn nc kuvvetleri oluyorlard. Krm'da bir yol ta zerine kazlan ifte anlaml sz Ruslara yle diyordu: BU YOL BZANSA GDER. Grnte barsever bir ziyaret olan bu gezi srasnda Almanya imparatorlar arasnda en oynak ve en tedbirsiz olan Il. Joseph, hereyi paylamak artyla Rusya'nn, Osmanl Devleti'ne kar yapaca her hareketi desteklerneyi ngren bir anlama imzalad. Hollanda'daki eyaletlerinde anszn patlak veren ayaklanmalar onu Brksere getirtti. IX Krm'da arienin gsterdii ihtiam ve askeri hazrlklar Divan' dehetli ekilde endielendirdi. Lehistan'da federasyon halindeki kk cumhuriyetierin yapt gibi Karadeniz'de ve Ege evresinde Yunan cumhuriyetleri kurarak Trkiye'yi anari iine atmak fikri Orlof'lar tarafndan ortaya atlmt. Topraklarnda meydana gelecek patlamalar nlemek iin sava, Di van'a tek kar yol olarak gzkyor du. Sadrazam Koca "Yusuf Paa, Fransa elisini yanna ararak bu Devlet'in kendilerine gerekli yardm verip vcremeyeceklerini anlamak istedi. Eli, beiirsiz dostluk vaatterinden baka bireyi temin edecek durumda deildi. Yzellibin Osmanl, Tuna ve Dnicstcr zerine yrrken, Kapdan- Derya Cezayirii Gazi Hasan Paa da Dniester'in azn kuatmaya gitti. z kalesi (Oakof) kuvvetleri ile Hasan Paa'nn deniz piy~de\erinin Kilburun kalesine kar yaptklar saldry Suvarof geri piiskrtt. Osmanllarn, Kilburun zerine yaptklar saldrdan ;onra, fmparator H. Joseph'in Katcrina ile yapt an1665 tamann hkmlerine sadk kalan Avusturya, Macaristan'da Senliri ovasnda ordularn toplayarak sava ilan etmeden Belgrad kalesini gafil aviarnaya karar verdi. Pirin taeirliinden vatansevedii sayesinde Sadrazamla kadar ykselen Koca Yusuf Paa beklenmedik bir anda ortaya kan bu dman da kabul etmek zorunda kald. Tuna ordusunun topland Sofya'ya hareket etti. Hasan Paa'nn yetitirmesi olan Yusuf Paa o mevkiye gelmesini ona borluyclu. Kskanlk mparatorluun bu iki desteini ayrd. Bu rekabet bu seferin felaketle bitmesine sebep olacaktr. lk nceleri sava Trkler iin baarl oldu. Tuna kysndan z'ye kadar ikiyzellibin adamn banda bulunan Koca Yusuf Paa, askeri kabiliyetini ve talibini Trklere kar denemek isteyen m.parator II. Joseph'in zerine yrd. Slatina geitlerinde Trkler tarafndan evrilen mparator, btn tutunduu mevkileri birer birer terkederek Banat'n igal edilmesine engel olamad Asya kylarn igal etmek iin ehirlere yaplan baskn. h:;r, yaklan kyler, srlen Macarlar mparatora cu. ret1ni pahalya detti. Annesi Marie-Therese'in mehur

kumandanlarndan Mareal Laudon'u ararak klcn ona kuatt. X Potemkir, Romanzof ve Suvarof, Bodan ve Dniester'de nlerine dikilen Trk engelini ykmaya alyorlard; 17 Ekimde Holi kalesi dt. Prens Potemkin, Lehistan ve Krm harplerinde savaa ahm yzbin askeri ile zii kalesini zorluyordu. Rusya'nn hizmetine girmi Paul Jones adnda Ameri.kal bir korsanla, adn F: 105 1666 duyurmaktan baka bir gayesi olmayan Nassau Prensi s~ksen hafif gemiyle Dniester aznda kuatmaya yardmc oluyorlard. Kapdan- Derya Hasan Paa Mays aynda yirmibe kadrga, onbe frkateyn, krkbe humbara topu ile Rus filosunu karlamak zere Karadenize almt. Suvarof, kurnuHarn arkasna gizledi~ otuz paral bataryas ile Hasan Paa'y esasl bir bombardmana tuttu. Hasan Paa'nn nc alt gemisi isabet alarak batt, kendi gemisi de muharebe esnasnda ar yaraland; dier yedi kadrga da bu dar ve s kanalda karaya oturdu. Ruslarn bordalamasndan ve ky bataryalannn gllelerinden kaan Trk gemicileri denize atlayarak kyya eripeye altlar: ky.ya .kan Hasan Paa ise ba elleri arasnda beyaz sakal gzyalar ile sianm rbir halde gemilerinin felaketini izliyordu. Aceleyle artklarn toplad, kurtarabildi~ knk dkk gemilerle hesap vermek zere stanbul yolunu tuttu. Padiah ve milleti onu cesaretinden dolay cezalandrnad. Birka gn sonra yeni bir filoyla hareket etti. Muharebeye daha iyi hazrlanm olan Nassau Prensi ile Suvarof 2 Austos 1788 tarihinde mparatorluun son deniz midini de nahvettiler. Onbe sava gemisi, onsekiz frkateyn, bebin ehit ve altbin tutsak Potemkin'in ganimeti oldu. Otuzbebin Trk tarafndan canla bala savunulan z 6 Aralkta, her iki tarafn otuzbin l brakt ok kanl bir muharebeden sonra drld. ehrin tesliminden sonra ganizondan geri kalanlar ile h~lkn katliarn gn srd. Potemkin'in Ruslar kadn, ocuk, yal dinlemeden yirmibin Trk' katlettiler. 1667 Xl Sultan .Abdlhamid z'nn dmesi zerine kederinden ld. Saltanat dnemi uzun bir can ekime halinde geti; lmparatorlu!u keder iinde, Dniester'in nndeki kaleyi kana boulmu, Boaz Rus filolanna ak, tersaneyi bo, Yunanistan' arienin tertiplerine hazr, Kuzey'i aleyhine birleik bir cephe durumunda, Lehista' igal edilmi ve paralanm, Macaristan' Landon'un ordular tarafndan istila edilmi, II. Joseph'e kar nceleri baarl olan son ordusunu Potemkin ve Suvarof'un nnde tedirgin ve nihayet Fransa'y da kendi iinde belirlenmeye balayan ilk ihtilal kvlcmlanna dikkat kesilmi olarak brakmt. Osmanl mparatorluu imdiye kadar bu kadar ok dmana ve bu kadar az dosta sahip olmamt. Divan'n bilgisizlii, Trklerin, zerlerine ken felaketin fazlasn

grmelerine engel olan tek perdeydi; bir de Osmanllann XVI. Louis'si saylacak olan III. Selim adnda bedbaht bir Hkmdar tahta knaya hazrlanyordu. XII Abdlhfunid beilde iki oul brakmt: Mustafa ve Mahnud. Ancak Dcvle!'in yasalar, Avrupa'da Saltanat Naiplii (Regence) denilen duruma izin vermedii iin yeeni Sultan Selim taht'a davet edildi. SuLtan Abdlhanid ld vakit III. Selim yirmibe yanda idi. Amcas onu oullarnn rakibi gibi deil de oullannn aabeyi gibi yctitirmiti. Taht'a kt11 io68 vakit nndeki meselelerden dolay aknla kaplmad. Sultan Abdlhamid uzun zamandan beri ona saray'n gizli kapakl ilerini ve Divan 'n endielerini anlatyordu. Sonradan kendi ocuklarnn vasisi olacak olan Selim'i yumuak ve sevgi dolu bir padiah olarak yetitirmek en byk arzusuydu. Sultan Selim'in mizac da Abdlhamid'in derslerine ve tlerine kendiliinden uyacak ekildeydi. Zarif, mtevazi ve dalgn ehresi hatlarnn heybetli d2;g\inl zerinde dncelerinin intizamn tayordu; bHgelei yann ok stndeydi. Dneeli bir aln, ou zaman yar kapal gzler, Osman Be'in bur~ nu gibi kvrk bir burun, itina ile taranm kara bir sakaln dalgalar arasnda zorlukla farkedilen ince bir az, bol fakat sakin bir kanla renklenmi yanaklar, iek hastalndan kalm hafif izler tayan esmer bir ten, ata binrnekten ziyade divan toplantlarna ve namaza alkn biraz eik bir cssc ve nihayet mparatorluun ve kendi felaketlerinin hatrasnn veya kehanetinin fizyonamisi zerine verdii hzn III. Sultan Selim'in ilk grnnde evresindekilerin gzne arpyordu. XIU Mslmanlara yapt ilk arsnda Asya'dan, Arnavutluktan, Bosna'dan ve dier Rumeli eyaJetlerinden yzellibin gnll toplayarak vatanlarnn savunmasna kotu lar. Osmanllarn kalbinde zayflayan ne din, ne vatan ne de rk uuru idi; eksik olan. Avrupa'daki ileriemelerin seviyesine kamayan, IT. Friedrich, Romanzof, Su1669 varof ve Mareal Laudon tHahndan gelitirilen ve !>ayca stnlk ile kiisel cesaretin, taktik ve taburlann yeni mekanizmas nnde eridii ynetim ve disiplin ilmi idi. Sihlhsz, dzensiz ve itaatsiz bir ordunun bir srden fark olmayacan bilenler asi yenierilerin bu unsurlar hristiyanlara kaptrmasmdan utan duyuyorlard. III. Selim tahta geer gemez, Macaristan'da Il. Joseph~ i yenen Koca Yusuf Paa'y Sadaret'ten aziederek yenierileri kzdrd; onun yerine Vidin seraskeri Hasan Paa'ya Devlet'in mhrleri verildi. Gzden den Koca Yusuf Paa buna karlk ne hayatn ne de sevetini kaybetti. erefiyle gittii srgn yerine efendisinin ltiflann ve ordunun sevgisini gtrdU. kodra'nn asi paas Mahmud, Sultan Mustafa'ya kar ileri srd ithamlarla bir ilgisi olmayan gen bir Padia.h'n btn mparatorlua yapt ar esnasnda cezasz kalan isyanndan dolay byk pimanlk duydu. Mahmud Paa, III. Selim'e, kepdisini desteklemek zere gelmi bulunan Avusturyal temsilcilerin kellerini

gndererek itaatini gsterdi ve Avusturya ile yaplan savalarda pimi anbin Arnavut askerini Devlet'in emrine vererek kendini balatt. XIV Dniester'deki baanszl stanbul'da gzden d: ;pesine sebep olmayan .Cezayirli Hasan Paa Serasker nvan ile Ruslarn nndeki nc kuvvetlerin kumandanlna getirildi. Kendinden nceki Sadrazam Koca Yusuf'tn Avusturyallar zerindeki baaniarna zenen 1670 Sadrazam, yzbin adarn banda Cdbourg Prensi'ni ez. meye giderken Hasan Paa'nn general Suvarof'un Avus. turyallada birlemesini nlemesr iin sa taraftan Rus. larn zerine yrmesini istedi. Sadrazarnn gayet mahirane hazrlad bu plandan haberdar olan ve zaten nc kuvvetlerinin sayca stnlk kar snda ekilmeye balad Cdboug Prens yardmna komas iin Rus generalinden yardm istedi. Suvarof'un zellii sava srasnda yldnm gibi hareket etmesiydi; ona gre dmann vaktini almak demek elinden zaferi koparmak demekti. Cobourg Prensi'nin ans zerine, .,geliyorum diye ksaca cevap verdi. Birka gnlUne Hasan Paa'. nn nnden ekilen ordusu bir saat sonra Rimnik suyunun yannda skm kalm'olan Avusturya ordusuna yardm etmek iin adeta kouyordu. Bu rman kenanndaki tepeler zerinde karargahm kurmu olan Sadrazam ertesi gn Avusturya ordusunu imha edebileceini tasarlyordu. Gn domadan nce Ruslann ani ve arnansz sald.I15 karsnda kurduu hayalin suya dtn anlad; iki ordunun birleeceini hesap etmerniti. Trk nc kuvvetleri tarafndan ele geirilen Rus kurrnay subaylarndan biri nne kanlnca, Sadrazam nndeki ordunun kurnandannn kim olduunu sordu. Tutsak Rus~ Suvarof d iye cevap verdi. Sadrazaf gayet saf, Suvarof z nnde ald yaralardan lmt dedi. Ayn anda Suvarof kare eklinde otuziki taburu ile Rirnnik suyunun tesindeki ovay dolduruyor, Sadrba1671 mn onbebin sipahi sinin cesaretini sngleri ile kryor, Trklerin Bokse kasabasndaki ileri mevkilerini ve istihkamlann ele geiriyor, o mevk.ide toplanm olan yenierileri ikiye blyor ve Trklerin tmarl piyadelerini, cesaretleri artm Avusturyallara brakarak Sadazamn karargahna btn arl ile ykleniyordu. Gn doumundan saat sonra Sadrazarnn yz. yirmibin askerinden yirmiyedibin yaral, onbin tutsak ve adrlar, ykleri, toplar brakarak, Sadrazan da pelerinden srkleyen altmbin kaak kalm't. Cobourg Prensi'nin ne kumandanlk erefini, ne de ..:aferin ann paylamak iin en ufak bir teebbste bulunmad general Suvarof arieden kazand zafere izafeten Rimniski nvanm ald. O gnden itibaren Rusya Suvarof'ta, sadece bir kahraman deil de Avrupann birinci komutann grmeye balad. xv Ad ve zaferleri Rimnik zaferinderi beri o an onsekiz yln dolduran bu general yamlmayan muharebe igds ile bir meteor, gibi ortaya ,kmt. Eski Rusya'nn sava ve Devlet adamlarnn gzbebei

olan Moskova~da doan bu generalin babas diplo. matlkta parlak bir gemie sahip olduu iin olum da ayn neslee sokmak istiyordu. Mizac itibariyle ders ~hmaktan holanmyordu; anlarn sava alanlarnda kanlar ile yazan birka kahramann hayatndan baka tarihtep. holannyordu. Annibal'in inath ile Demirba arl\n creti onun hayran olduu iki zellikti. Avrupa'y taklit edeceine ona dehset salacak yeni bir taktii imdiye kadar barbar olarak bilinen Rus 1672 ordularna uygulamak istiyordu. Bu dnce gen Suvarofun kimseye benzernemesini ve talihini yaratyordu. Bir de buna d grn eklenince ksa zamanda askerlerin tapt bir kumandan olmutu. arie'ye saygdan da te adeta ibadet eder gibi itaat ederdi. Gerek Lehistan'da, gerekse Trklerle yapt savalarda pimi bir asker olarak Dniester ve Tuna zerinde yeniden ortaya .;kmas III. Selim iin gerekten talihsizlik olmutur. Katerina onun Orlof ve Paternkin'den daha faydal bir gzde ola(.an sezdii iin ona zerinde, SADRAZA~ fiN GALBNE yazl prlantalardan yaplm bir defne dal ile bir kl armaan etmi, byk ltuflarda bulunmutu. XVI Suvarof elde ettii zaferi kutlama-k iin ordusunu tcrketmedi; k Beriafta geirdi. Cobourg Prensi de Eflak'da konaklyordu. Fransz ihtilali, II. Joseph'in kzkardei olan kralie Marie-AntoincHe'i Devlet'in bandan uzaklatrd iin Fransa da Avusturya ittifakndan kopmutu II. Joseph iin Tuna'dan daha nemii hale gelen Ren, lmparatoru Os!flanh snnndan ordularn geri ekmeye zorlamt. Fransz htilali bylece Trkiye'yi endie verici bir ittifaktan kurtarm oldu. Tek bana, eli kolu bal kalan Suvarof, Prens Potemkin tarafndan Prut'un tesine arlmt. Bender~ de zevk iinde vakit geiren Potemkin, arie'ye imdiye kadar Trklerin kalkan gi bi ele geirilmemi olan smail ehrinin anahtarlarn yollamak istiyordu. Seras1673 kcr Hasan Paa'nn kumandasnda krkbin seme <sker vatanlarnn bu nemli kalesinde lmeye karar vernilt rdi. smail Moskoflarn eline gemeden nce gn yere dediine herkes tank olacak deniyordu. Suvarof ne kendi askerlerine, ne de dmana nem veriyordu; onun iin kuatma, hcum demekti. Askerlerinin cesetleri ile hendekleri dolduruyor, taburlar ile surlar ykmaya urayordu. Ordusunu iki byk alaya ayrd, birini Tuna tarafnda, dierini kara tarafnda mevzilcndirdi ve emir olarak, smail veya lm! dedi. ki koldan balatlan saldr gece karanlnda balad. Gn, daha smail'in camilerinin kubbelerini aydnlatmant ki, volkan patlamasm andran top atei altnda surlar Ruslar tarafndan igal ediliyor ve bir gedikte len seraskerin cesedi zerine basan Suvarof taburlarm ehrin iine sokmaya alyordu. Top atei altnda kalan her ev saldrganlarn ve savunucularnn zerine yklyordu. Her iki rk da yerninlerini ayn kahramanlk ve fedakarlkla yerine getirmeye alyor, Ruslar yenmeye, Trkler de yenilmerneye gayret gsteriyordu; Suvarof'un sekiz kola ayrlm olan altmbin askeri cehennem andran

sokaklardan smail'in merkezine ilerliyordu. Kadn, ocuk yirmibin Trk isteyerek yaylm atein zerine athyor, alevlerde kavruluyor ve devrilen minareterin altnda kalyordu. Ellerine yataan veya ehit askerlerin tfeklerini geiren gen kzlar, Rustarla boaz bo~aza geliyorlar, ehit olan byklerinin cesetleri zerinde onlar hanerliyorlard. Her yatan, her cinsten, altm. bin Trk direnmelerini ve can ekimelerini on saat uzattlar. 1674 Yarallarn ldrlmesi ve evlerin yamalanmas gn, .gece srd. Hcumda cesaretli olduu kadar zaterde o kadar vahi olan Suvarof, Trkleri askerlerine vahi hayvanlar gibi teslim etti. Bu uz~n ve kanl katliam srasnda ellibin Trk ehit edildi. Souktan iyice sertlemi olan toprak llerin gmlmesine imkan vermiyordu; bir hatta boyunca Suvarof'un ordusu, gedikler zerinde ehit edilen otuz bin askerin, onbin atn ve" ehrin igal edilmesinden sonra kltan geirilen onbebin kadn, ocuk ve ihtiyarn cesetlerini Tuna'ya atabildiler. Kendisini Tuna'ya atarak ancak bir tek Trk lmden kurtulaibilmiti. Sadrazam ve ordusu onu sm::ilden gelen bir hortlak.gibi kardadlar. XVII Ruslarn gahimeti ok byk oldu; ikiyz top, ikiyzkrkbe tu~, cephaneliklerde yl glle ve bombalar, mahzenlerde sakl uval uval barut, pirin, eker, kahve, yulaf, onbin soylu at, Osmanl ordusunuri eyaJan, milyonlarca ake, silahlar, adrlar, hallar koum takmian k.ymetli talar, zel hazineler, akttkiar kann fiat oldu. 'Katerina'nn adyla birlikte Suvarof'un ad da btn dnyaya yayld. Hristiyanlk onun kiiliinde Temir'ini bulmutu; yaplan cinayetler unutuldu, sadece zaferden konuuldu .. nsanlar, bakalan hakknda ileri srdkleri hkmlerde alaka davranrlar. Savaa daha byk an vermek iin katliamlar grmezlikten gelerek, rklarnn yapt~ katliamlar destekler~er. Suvarof tarafndan 1675 bir kii kalncaya kadar malwedilen smail, bir zaferden ziyade .bir katilin ann ortaya koyar. Fakat Katerina, Voltaire'den beri, ngiltere ile Fransa'nn hretler dnyasn eline geirmiti. An hayranlk Avrupa kabinelerinin ban dndriiyordu. XVIII smail'in dii zerine stanbul'da duyulan zd. rap III. Selim'i titretti; felAketin sorumluluunu yi.ikleyecek ve halkn kzgnln Padiah'n zerinden ekecek bir kurbana ihtiya vard. Sultan Selim sadece Suvarof'un cretinden dola) sulanan kahraman Hasan Paa'y mAsum olduunu bile bile teslim etti. Kahramanhk ve iman iinde yalanm olan Hasan Paa ban, imdiye kadar ok defa kann uiruna aktt efendisine verdi. Dudaktanndan tek bir itiraz bile ykselmedi; idamn isteyen Padiah iin dua etti, ihtiyarb$ ile lme, fazilet ile de hakszla tevekk! gsterdi. mparatorluk onunla, Devlet'in iine dt tehlikeleri cesareti, katiliyeti ve hrctiyle gsleyebilecel

olan tek deniz adamm, tek sava. adamn ve tek DevJet adamm kaybediyordu. Bi.\tn vcudunda kurun ve Kl yaralar dolu olarak kalbi vatan iin yanan bir kahramand. Ha!kn hibir zaman bastrlamayan hiddctine kudret ve an feda eden lir Hkmdar iin hi de iyi bir balang olmant Macaristan'da II. Joseph'e kar baarl olan Koca Yusuf Paa srgn yerinden geri arlarak ikinci defa sadarete 1geirildi. H76 XIX O sralarda lmparator Il. Joseph btn yenilemc, sava ve an hlyalarnn boa ktn grerek ve Trklere kar Katerina'nn nezdinde yapt ltuflardan kukulanmaya balayarak son nefesini verdi. Kk bir sahnede-, byk hkmdar, byk bir sahnede ise kk hkmdar olarak gzken II. Leopold Floransa'dan gelerek Avusturya'nn bana geti. Bab- Ali ile bar yaparak, btn dikkatini ve ordularn Fransa'nn ihtLal hareketine kaplan Belika ve Hollanda zerine evirmcyi arzuluyordu. Bulgaristan'da Zitovi kasabasnda Reislkottap, Luchesini Markisi, Prusya nazr Keith, ngiltere elisi ve Avusturya temsilcileri arasnda grmeler balad. 4 Nisan 1791 tarihinde Almanya ile Trkiye arasnda eit ve abuk bil' bar imzaland. Rusya ile yaplan savan sonuna kadar rehin olarak tutulacak Hotin haricinde Mareal Laudon'un yapt btn fetihler Bab- Ali'ye iade edildi Viyana ve Berlin'deki mttefiklerinin ekilmesinden, nce can sklan Katerina sonunda itidal gstereceine sava yorgunluunu tercih etti. Almanya'ya yerlemi talyan dip lamatlarnn en hilekar ve en mahr ol~n. Luchesini Markisi, Rusya'y 1792 Ocanda Ya <>nhmasn imzalamaya ikna etti. Trkiye'ye bar veren bu anlama aslnda bir mtarekeden baka birey deildi. Ruslar, Bug ile Dniester arasnda kalan blgeyi z kalesi ile birlikte muhafaza edeceklerdi. Bir mddet sonra orada eski Trk Liman Hocapaa'nn yannda, Karadeniz'in zmir'i olacak Odessa'y ina ede-:: cklerdir 1677 xx nsanca, sihlha ve gemice tkenmi olan Osmanl mparatorluu bir mddet daha III. Selim dneminde nefes alabildi. 1791 ylndan 1806'ya kadar nce Fransa dahilinde, sonra btn Avrupa ktasnda devam eden ve ngiltereyi Avrup: bamszlnn son kalesi brakan yeni fikirterin sebep olduu mcadele Trkiye'nin gzlerini Kuzey snrlarndan, Avusturya ile Rusya'nn nazariarn da stanbul'dan evirmeye zorlamt. Bat ile Dou dnyas arasnda mutlak hakimiyetini devam ettiren II. Kateri na bu srada lmt. Ou I. Pavel, II. Petro gibi, bir saray suikast sonunda yatanda boazlanm, mparatorluu ar Aleksander'e brakmt. Fransa'ya kar kah birleerek deq, kah Bonaparte'in ordular tarafndan ordusuz kalan Avusturya, Prusya ve Rusya, Osmanllara kar bunca zamandr takndklar dsmanca tavrlardan dolay onlar Fransa'ya kar ortak bir cephede toplamaya bir

trl cesaret edcmediler. lll. Selim, Fransa Cumhuriyeti'ne kar nce ?akn, sonra tarafsz ve ltufkar davrand. Bonaparte'in, Padiah'n nlk olan Msr ve Suri~e'ye kar saygszca yapt cretle fakat gayri siyasi sefer ancak Padiah' savr,a itti. Ksa ve talihsiz bir savatan sonra S2ddl.zam'n ordusu Msr'da hezimete urad. O seferin tafsilatn bu kitabn planna dahil etmedik; Banaparte'in MLsr' eline geirdikten sonra ordusunu ve ftfhatn nasl terkedip gittiini, Fransa'ya gelerek taht'a oturduunu bilmekteyiz. Fransz ordusu 2 Eyll 1801' de teslim oldu ve Kahirc'yi ngilizlerle, Trklere terketti. 1678 Fransa'ya dnen ve iktidara gelen Bonaparte, Msr fethinden . tamamen v~zgetL Fransa ile Trkiye'yi hantrmak iin 7 Aralk 1801 tarihinde bir bar anlamas imzalad. Fransz Hkumeti ile bu mtarekeyi imzalayan Bab- Ali yine de, 1798 ylnda Directoire ynetiminin Msr'da tahrik ettii sava sonrasnda ngiltere ve Rusya ile imzalad ortak savunma anlamasna belitH bir snra kadar sadk .kalma.kt.a devam etti. XXI Askeri ve idari am Divan'n bile gmn kamatran bir kahramann M13r'a yapt seferi balamaya hevesli grnen III. Selim 1805 ylnda Alman mparatorluunun dalmasn hayranlkla karlad. Artk Napoleon olan Bonaparte, Padiah'n en yakn ve hrsl dmanlarn perian ederek . intikamn alyordu. Austerlitz sava ve lten Konfederasyonu'nun kurulmas ona kiisel baarlar gzkyordu. HattA 1806 ylnda Prusya, Rusya ve Napole<m arasnda kmas muhte~ mel olan savan, Macaristan ve Pnt zerine yaylmas halinde Fransa lehine mdahale etmeye de hazrland. Bu olaylar kendisine Kuzey ittifaknn elinden ald z, Bender, Dniester, Tuna az ve Krm~daki topraklarn iade edebilirdi. Eer Fransa kolunu uy.gun bir ekilde uzatabilecek bir siyasete sahip olsayd Osmanl btnl yeniden tekil edilebilirdi. Ancak III. Selim'in bu dncelerini 'takip eden ve siliihlanmasndan endie d~yan ngiltere ne Rusya, onu kah tatllkla, kah zorla Fransa'ya kar sava ilanma srklemek istiyorlard. 1679 Bir yandan ngilizlere ve Ruslara kar mttefik olmann verdii devler, dier yandan Franszlar iin duydau gizli dnceler arasnda bocalayan III. Selim,, milletin hastalkl siniri olan orduyu yeniden dzene koyarak mparatorluunu yenilernek istedi. damna ala XVI. Louis gibi, tamamen Trkiye'nin hayrna olacak bir dncenin etkisiyle hareket eden III. Selim, eninde sonunda yaratc~n yutacak olan bir inkilap hareketine girmeye karar verdi. Yenierilere kar yaplan inkilap hareketinden bahsetmek istiyoruz. XXII Yenieriler, imparatorluk ile yattlar; onlar sade~ ce bir silMh kuvvet deil, bir cemiyet haline de gelmilerdi. stelik tekilatlannn kutsal bir yn de vard. Balangta Anadolu'nun ok nl bir dervii olan Hac Bekta Veli tarafndan takdis edildiklerinden, bu

takdisi her zaman hatrlatmak maksadyla, o derviin yenini balarna apka olarak kabul. etmilerdi. Bylece hem taassup, hem de vatanseverlik adlarn kutsal khyordu. XXIII Saylar yzbine kadar kan yenieriler balca ehirler olan Badad, am, Halep, Edirne, Bursa, zmir ve stanbul'da bulumJrlard. Devletin kasasndan maalarn alrlar, orta ad verilen bsmlara ayrlrlar ve genellikle kendilerinin setii subaylar ve generaller tarafndan ynetilirlerdi. Yenieri Aas denen baku! 680 mandanlar, Padiah tarafndan tayin edilirdi; bu kii, Sadrazam'dan sonra Devlet'te en fazla ekinilen kimseydi; Aa'nn hem sivil hem de askeri grevleri vard. Bakent'in inzibat ile Padiah'n saraynn d muhafazas oa balyd. XXIV Gerekli olduu zaman ve Peygamber'in kutsal Sanca Sadrazam'n arkasnda grJ)d vakit yenieriler Osmanl ordulanmn daima ilk sralarn igal ederlerdi. Bu bayran grnmesi, Trklerin zaten tabii olan kahramanikiarn yz misline karan bir cesaret ve taassup v<'!riyordu. Osmanllarn, Trkistan'dan gelip de Anadolu'ya ilk ayak basmalar ndan, adm adm zmir, Bursa, Edirne, stanbul, skenderiye, Badad ve Kahire'yi fetheirneleri ile nihayet Viyana kaplarna. dayanmalar hep bu yenilmek bilmeyen Y enierHer sayesinde olmutur. (*) Her geen gn Devlet'in snrlarn daha ileriye gtren mparatorluun bu canl istihkimlar mslmanlarn gznde vatan ve din kadar kutsal bir nesne haline gelmiti. XXV Bu arada, dini ve askeri hviyetleri ile, hem ruhban, ~m de hakim snf olan ulemann tabii mttefiki olan ( ~) Bu hkilmde ar bir mbalaja olduu gzden kamamaktadr. Osmanl Devletinin kuruluundan, geni fti.hatna kadar kanlarn aklanlar iiz be ii2 Trlc aknclar, tmarl sipahileri olmutur, yoksa devirmeler deil () 1681 yenieriler ifte bask-larn milletin geri kalan ksm ve hatta Padiahlar zerinde hissettirmekte gecikmediler. Her an endie duyulan bu kuvveti hesap etmek mecburiyeti ortaya k.yor.du; her geen gn byk elirlerde ii, sanatkar, kk tacir gibi meslek erbabnn yenierilie kabul edilmesi, Devlet eliyle maa denmesi bu durumu daha ekilmez bir hale getiriyordu. Bu yoHa btn byk ehirlerde kamuoyunun btn kuvvetini ellerine geirdiler; bylece silahl br soylular ynetimi ile tekilatl bir halk ynetimi kurdular. Birincisi gibi zalim, ikincisi gibi grltc, isyanlar hemen bastran veya destekleyerek hastnlmasn imkansz klan, millet ile Padiah arasna giren, halk sarayla veya saray halkla tehdit eden ve her ikisinin felaketi ve malkurniyeti zerinde tek bana ykselen bir g haline geldiler. Maalar Devlet hazinesini fakirletiriyordu. Sultan Bayazt dneminden beri bir Devlet yasas halinde her yeni Padiah'n taht'a -knda muazzam bir yekn tutan ulufe ahyorlaro. Bu yzden s.k sk Padiah deitirmektc

ve hatta boazlamakla byk karlar vard; saltanatta geirilen her yl iin, altm karlnda onlardan destek ve imtiyaz satn alnmak gerekiyordu. Onlarn deste~ini kazanmak isteyen Padiilh, Devlet'in s~vunmas veya ynetimi iin ayrlan paradan byk fedakarlklar yapmak zorunda ka1yordu; aksi olursa o padiahn hal'edilmesi iten bile deildi. XXVI Kontrolsuz kalan zalimlikleri yznden ahlaken bozulan ve geveyen yenieriler geen yzyln {XVIII.) F: 106 1682 balarndan beri bunca kusuru telafi edecek olan disiplini, vatansevedii ve cesareti kaybetmilerdi. Avisturya ve Rusya'yu kar yaplan son savalarda alaka kumandanlann terketmiler, Sadrizarn bomular, Padiaha kabiliyetsiz kumandanlar semesi iin bask yapmlar, o kumandanlar da terketniler, seraskerleri iha~etle sulamlar, mparatorluu felakete ve fetibIere terketmilerdi; dman nnde zayf ve disiplinsiz kalrlarken, direnmelerini ve kuvvetlerini Hkimete ve millete kar gstermilerdir. Millet can . ekiiyor, Padiahlar devriliyor, imparatorluk paralanyor ve Osmanl ad Asya'da ve Avrupa'da itibardan dyordu. Kendi ordusu tarafndan boyunduruk altna alnan, fakir drlen, zlmeilen, ihanete urayan ve boazlanan Devlet'in nnde kalan yllan saylacak kadar azalmt. XXVII III. Sultan Selim bu askeri snf k<>knden kazm fikrine nasl gelmiti? Bu padiahn, enerjik mizal ve debi sahibi bir anne tarafndan yetitirilmi olduunu gnntk. Hkumet ilerinin srtarna vakf ve saray entrikalarna ahm gzde sultanlar, tahmin edildiinin aksine, sarayn glgesinde karakterlerini ve siyasi dehalarn gelitir. rnek imka.nna sahiptirler. Bu gzel cariyelerin uzun ve byk saltanat dnernkrini destekledikleri ve ynettikleri, hadunlar vastasyla Sadrazamlar, eyhlislamlar, Yenieri Aalar ilc ibirlii yaptklarn, bir kelime ile sevdiklerini ykselttiklerini veya sevp:ediklerini fe1akete attklarn grintk. Genellikle byk olay1683 lann gizli destekileri olmularlr. Gzde olarak hoyunduruk altna alrlar; zevce olarak ilham verirler; anne olarak oullannn saltanatm hazrlarlar. XXVIII lll. Selim'in annesi, olunun amcas III. Mustafann hogrsnden istifade ederek oluna hkmdarIara yakr bir ei tim yaptrmit. Eer olu bir gn ta.ht'a geerse bu onun kudreti, yok e~er sarayn bir kesinde mrn tketirse teseliisi olacakt. lmpara. torluun filozof ve edipleri arasnda en aydn olanlar gen ehzAdenin eitimiyle grevlendirilmiti; Av~pa sanatlan ve dilleri hocas nam altnda, yabanclara bile Selim'in .. eitimi emanet edilmiti. Ihml mizal, heyecan dolu olan Sultan Selim sanki taht'a geeceini hissetmi gibi bir saltanat dnemini yceletirecek btn bilgilere ve faziletiere sahip olmutu. Trklerde hr dneeli ok sayda tarihi vardr. Bir kere len padiahlann dalkavuklua ihtiyalan olmad. iin onlar hakkndaki gerek. lmlerinden sonra ortaya konurdu.

Zaten Osmanl dehas efendisine din bakmndan baldr, ancak asla kle deildir, tabii gururu ona hkmdarlan hakkmda erkeke karar verme serbestli~ni vermitir. Durmadan ehzade Selim'in nnde okunan ve yorumlanan tarih, ona, mparatorluunun felaketleri, rknn trajedisi, yenierilerin basks hakknda ac bir intiba brakyor ve milletinin ihtirash inkilaps ile hanedannn intikamcs olma arzusu veriyordu. Dou saraylanndaki dier meslekdalarna nazaran ok daha aydn bir talyan hekim ehza.de Selim zerinde, penraszla .kadar varan bir gven uyandrmt. Gen Sultan ona durmadan Avrupa gelenekleri, siyaseti ve zellikle sava sanat zerinde sorular sormaktan bkmyordu. ocuun uzun zamandan beri imparatorluu yeniletirme tasarlar tad altnn yldan beri yenierilerin ailesinin taht'na, anna ve hayatna \iUrduu darbelerden kalbinin kanad phesizdi. O sralarda Prnsya'l kahraman Byk Friedrich Mrupa'y kendisine hayran brakan altn an yayordu; yine o zamanlarda Fransz felsefesinin ilkeleri byk yazarlannn sayfalarnda snrlar ve denizleri aarak her ta. rafa yaylyor ve Bat'da ihtilal'in ilk belirtileri gziikmeye bahyodu; herey yeni bir an balangcn mjdeliyordu. Selim ve srdalar saray'n en cra kelerinde J>ile Fransa ve talya'dan esen fikirleri okuyorlard; Dou'yu bu .k dalgasna amay ve Osmaniilan eski hretlerinin seviyesine ve yeryznde sahp olduklar muazzam top_raklarn byklne karmak istiyorlard. XXIX ehzade Selim'in dnceleri. meguliyetleri ite bu noktada iken olac::n hissettii olay, tasarlar, cesareti ve midi en ateli annda onu taht'a gei.riverdi. Hem iradesinde atak.. hem uygulamada ekingen, Osmanl gciin diriltmek amacyla savaa srklenmi, fakat dman nii.nde ayaklanan, korkaka davranan ve yenilen ordusu yiiznden bara mecbur kalm olan Hkmdar ile Devleti arasndaki tenakuz saltanat dneminin balarnda kendini ortaya koyuyordu. Trkler, Msr'da Fransz ordusu nndeki ba~anszh Sultan Selim'i halkn gznde drm ve ye1685 nicerileri Dt:vlet'e kar kstahhk!arnda bsbtn cesarctlendirmili. Kendi alaklklarn efendilerinin zerine yklerneye alyorlard1. Zirfl, bakentin zevkli hayatn bir sderin yorgunluklarna ve tehlikelerine deirnek istemeyen bu askulcrin byk hir ksm Suriye'ye gitmeyi kabul ctmemiti. Sultan Selim darda dayanaksz, ierde ordusuz kaldn anlam, Msu ' kurtarmasna yardmc olan Avusturya, gilten ve Rusya'nn boyunduruuna keder iinde raz olmutu. Fransa ile gizlice yeniden balar kurmann yollarn aryordu; Abukir'de kendisine kar zafer kazanm olmasna ramen o askeri dehay takdir ediyordu; Fransa ile Trkiye arasndaki st kapal ve tabii ittifak ilk defa bozan adam iin mit beslemektc srar ediyordu; gizlice yollad bir mektupta hayranln ifade etmiti htiyatan daha da te bir ekilde Fransa'nn kudret: adamnn Avrupa'da sahip olaca mutlak hakimiyetin onu Kuzey'in ar isteklerind<!n ve tecavzlerinden koruyacam sanyordu. stelik bu

krallarn ve imparatorlarn sert ef~ndisinin milletine Fransz ordularnn rneini kabul ettirmeye ikna ede. ccine dair bir inan besliyordu; Napoleon'dan Osmanl cr du larnn yeniiemesini salayacak dersleri ve hocalar istemeye karar vermiti. Pek fazla gizlemeyi baa. r.-mad bir ilgiyk imparatorun ,aarlarn izliyordu: uzaktan uzaa, sevinle Almanya'nn kmesini, Prus:, a nn istli edilmesini ve Ru<>ya'nn rezil olmasn sey. rediyordu. Aust:rlitz savandan hemen sonra Napoleon'a bir eli gndererek onun ahsnda Fransz millc inin Hkmdarn ve dmanlannn galibini kutlad. Fr;' nsa iin III. Selim ile sk bir ittifak kurmak, Douyu B~:l'yic, Bat'y Dou'yla ~n arlanak frsat ikinr.i bir !686 llefa ortaya kmt. kinci bir defa, baans karsnd< gzleri kamaan Napoleon'un dncesiz ahkanl S.<itan Selim'in dost elinin itlnesine sebep oldu; Diva1 tam bir kmaz iine dmt. XXX Yeni bir sava frusya'y tehdit ediyordu; Rusyada istemeyerek bu mcadeleye sriiklenecekti. Lehistan sava alan olacak gibiydi, o takdirde Trk snrlan Ja 1,ehlikcye gircrdi. 01aylara karacak kadar kendisini km'vetli ve bamsz his>etneyen Bab- Ali tarafs7 kal may arzuluyordu. Fakat hibir teminat vermeyer Napoleon'un tasarlarndan emin olmad. iin Tuna ile Driester arasna billiklerini toplayarak, galipler kadar maluplarn da gvenlii iin ayn derecede tehlikeli olabilecei ihtimalinden hareket ederek byk uran r.onunu beklerneye karar verdi. Sultan Selim askern topianmasn, Eflak ve Bodan'a birliklerin sevkedilmesini buyurdu; Rumeli sl.nrlarnda, Bender, Rusuk ve Galatz'da toplanma yerleri tespit etti. Bu birlikler ;adcce sayca stnlk gstermiyorlard, bir de askeri zihniyet, tekilat ve disiplin hkm sryordu. O srada imparatorluk'ta mevcut. Avrupa modeline gre kurulmu nizam- cedid birlikleri tek gvde halinde dman nnde mevzilendiler. XXXI Bu yeni ordwmn kuruluu Fransz Cumhuriyeti'nin ilk ylianna uzarir. O ada Fransa III. Selim ile ittifak ban kuvvetlendirme ihtiyacn hissetmiti; 1687 Franszlar, kendi askeri sistemleri iine Sultan Selim'i dahil ederek onu glendirmek istiyorlard. Fransz generali Aubert Duboyet stanbul' a gelirken salra topu paralar, dkmhaneler kurabilecek, birlikleri dzene sokabilecek, Osmanhlara modern savan- kurallann retebiecek subaylar, retmenler, topular ve dkm ustalar getirmiti. Sultan Selim'in ve Duboyet'nin gayretleri, daha nceki dnemlerde Paa rtbesine kadar ykselmi Ronneval Kontu'nun balatt atl topu birlikleri ,kurulmaSna sebep oldu. Topu ad altnda toplanan bu birIikler yenierilerden tamamen bamszdlar. Yeni sava gerelerinin gerektirdii bilgiler ve eitimler bu birlie, bakentin dzensiz ve disiplinsiz Kapkulu askerlerine nazaran ok byk bir stnlk vermiti. Yine, dzensiz Trk svarHerine rnek olmas iin zel eitimli, silahl bir svari taburu da tekil edildi.

Ancak yenierilerin kibri, Fransz eitimcilerinin onlar tekilatanma ve tabiye verme gayretlerini boa kal'd. Padiah onlar zorlamaya cesaret edemedi; eitimcilerin eline maan cazi,besi' ile gelmi maceraperestlerden ve dnmelerden mteekkil bir alay verdi. Yen ieriler tarafndan kmsenen ve yalnz braklan bu alay Duboyet'nin lmnden sonra kaldrld. XXXII Bu arada III. Selim'in tasantarna vatansevedii yznden balanm inat ve enerjik bir adam Parliah'n otorite ile yaptrnu~ya cesaret edemediini ikna ve rnek yoluyla yapmaya alt, bu adam Osmanl donannas byk r:mirellerinden Hseyin Paa'yd. Bu 1688 nvan ile deniz ve kara hizmetleri iin emri altnda asker toplamaya, yctitirmeye hakk ve gc vard. Efendisinin, general Duboyct'nin balatt ve yenilemc hareketlerini destekleme niyetlerini kukusuz bilen Hseyin Paa bu durumdan istifade etti. Duboyet zamannda tekil edlen alay kendi hizmetine geirdi, Sa. ray'nn nnde, halkn baklar altnda as.keri talime devam ettrdi. Hristiyanlarn usullerine kar derin bir taassupla kar koyan halk yine de binlerce adama bir tek ruh veren yeni talimi grnce hayranln gizleyenedi. Verilen maan boBuu neticede Hseyin Paa'nn bu alaya az sayda mslman da sakmasn salad. XXXIII Mutlu bir olay nizam- cedid askerlerin_i millete daha sevdirdi. Hseyin Paa onlar beraberine alarak, Bonaparte'a kar tek bana direnen Akka kalesi kumandan Cezzar Ahmed Paa'y. gtrd. Bu birlikler sayesinde byk baarlar kazanld ve talihinin kapandn gren, Asya hlyalarnn sona erdiini hisseden Napoleon Bonaparte gzlerini Avrupa'ya evirnek zorunda kald. stanbul'a dnlerinde Akka savunucular hakkyla slamiyet'in kurtarclar ilan edildi. Yenierilerin Abukir'de, Thabor danda n Nazareth'deki yenilgileri Nizam- Cedid'in baars ile tl'nakuz tekil ediyordu. III. Selim ve Hseyin Paa milletin bu heyecanndan istifade ederek bu dzenli ordunun ekirdeinn saysn ve nemini arttrmaya karar verdiler. 1689 XXXIV Vezirler bu c:;retin sonundan dehetle rkmeye baladlar. Yenierilerin kskanin ve aa halk tabakas gibi her yenilemede bir gavurluk gren ulema takmnn dini mdahalelerini tahmin ediyorlard. Mutlu bir olay kt tahminlerini boa kard. eyhlishim Velizade Efendi, Hanedan'dan gelen bir byk adamn olu idi. Bu akrabalk ta ocukluklarndanberi Sultan Selim ile Velizade arasnda byk bir yaknln domasna sebep olmutu. Efendisine, yani dostuna samimi bir ekilde bal olan eyhlislam Sultan Selim'in grlerini destekliyordu. III. Selim, eyhlisUtm ve Hseyin Paa'dan meydana gelen bu l, gizliden gizliye yenierileri yeni dzene sokmak ve Rusya ile Avusturya'nn basksndan kurtulma.Jl.__iin planlar yapyordu. Milletin kurtuluu

iin alan bu arkadalar Padiah'n zel hazinesinin altnlarn kukulu ulemay susturmak ve hi olmazsa tarafszlklarn salamak .,urunda harcyolanl. Yenieri Ocann Aas ve elebalar, skenderiye nlerinde uradklar yenilgiden dolay sorumlu tutuiup, cezalandrlmamalar iin bakentte bulunmuyorlard. Ocan daha aa rtbeli sulbaylar ile sekhanba ve stanbul inzibat aas Hseyin Paa'nn cmerte arnaanlar ve vaadleri ile ayartlm.lard. Velizade de Padiah'n buyruuna itaat etmeyeniere kar fetva silahn kullanarak ona yardmc oluyordu. XXXV Bu arada Efendisine sadk olduu kadar ihtiyatl bir kfmsc de oian :;;eyhlislam Sultan Selim'e, ba1690 kentin tepkisini ekmernek iin Nizam- Cedid askerlerinin saysn birdenbire ok fazialatrmamay tledi. Yenierilerin fkesini idare ederek, eniar hissettirmeden ordudan uzaklatrmak eyhlislam'n planyd. Divan da, stanbul'da iki alay halinde kurulmas ngrlen Nizam- Cedid'in nce yenileme taraftar paalarn kumandas altnda Anadolu'kia tekil edilmesini teklif ve srar etti; orada daha yaylm ve daha uysal olan halk yeniliklere kar daha az direnle kar koyabilecekti. Divan bu tedbiri uygun buldu ve Padiah Beyolu'nun st tarafi'annda Levend iftlii'nde Nizam- Cedid'e verilen neme uygun bir kla ina edilmesi iin emir ve para verdi. Svari ve piyade alaylarndan meydana gelecek bu birliklerin kumandanlna Akka saNunmasnda dikkati eken iki dnme getirildi. Bunlar, Rum dnmesi Mesud Aa ile Prusya'l Sleyman Aa idi. Bu yeni birlikler ksa zamanda stnlklerini gsterdiler. Dalardan inen ekiya, Rumeli'yi kasp kavuruyor, yenierileri datyor, Edirne'yi tehdit ediyor ve hatta Padiah'n mlkne bile el uzatmaya cesaret ediyordu. Onlar imha etmek iin gnderilen yenieriler iki defa da afaka . nlerinden kamlard. Rumeli yamalanyor, yaklyor, kumandanlar ve belerbeleri aciz kahyorlard. Sultan Selim stanbul'dan hafif topu birlii ile bir tabur Nizam- Cedid'i Rumeli'ye sevketti; yanlarna Anadolu'da slenmi iki Nizam- Cedid taburu daha verilmiti. BU: zayf ordu, kumandanlarnn kendisine vermeyi baardklar bir1691. lik ruhu ile krsa zamanda Rumeli'yi ekiyadan temizledi ve muzaffer bir ekilde stanbul'a dnd. XXXVI Bu yeni birliklerin baars Sultan Selim'i Nizam- Cedid iin daha byk teebbslere iUi. Onlarn destei ile yenienlere yeni nizamnameyi kabul ettirebileceini sand. Yaynlanan bir hatt- erif ile mparatorluun her tarafmda bir ksm yenierinin Nizam- Cedid'e dahil edileceini ilan etti. Yenieri Oca hakaret e uraln ve harcandn anlad; halkn iine iyice kanm olduu n her tarafta memnuniyetsizliini gayet gzel bir ekilde anlatabiliyordu. mparatorluun ikinci bakenti olan Edirne'de Padiah'n iradesini ilan eden tellallla! a sadnld. stanbul civarndaki bir k:ry ehrinde de hatt- erife uymak isteyen kad, yenierilerin tevikiyle

ayaklanan halk tarafndan paraland. Bu ayaklanmalar Devlet'in kadlarn o derece sindirdi ki. Padiah'n buyruu imparatorluun hibir yerinde uygulanamad. Hatta Sultan Sclim~in gzleri nnde stanbul lda bijle sessjz sedasz bu enre kar geliniyordu. eyhlis.lam ulemann ikayetlerini Padiah'a aklad. Padiah devam etmeye cesaret edemiyordu; tehditkar ayaklanmann nnde dumklad, otoritesine yaplan bu bakaretin intikamn alaca gn sabrla bekleneye balad. 1806 ylnda intikam saati'nin aldn sand. Napoleon ile Kuzey'in sava s;r.:.rlarn atee verecee benziyordu. Galipleri kim olursa olsun savan o92 sonunda meydana gelecek aksi tesirden btn mslmanlar titriyordu. Nizam- Cedid birliklerini millete mal etmek iin frsatm gelip att samld. Vatanscverlik karsmda milletin eski dncelerinden vaz geecei dnlyordu. Padiah, ahsma bal en yiit kumandanlardan biri Karaman belerbei Kad Paa'ya bir buyruk yollayarak emrindeki Nzam- Cedid askeri le stanbul'a gelmesini istedi. 6 Haziran 1806 tarihi Saray' nnde Nizam- Cedid'in toplanma gn olarak seilniti. Karaman'n hemen hemen mutlak hakimi olan apanolu ile Karamanoullan aileleri Kad Paa'ya tmarl askerlerini de teslim edeceklerdi. Kad Paa tarafndan hazrlanan ve getirilen onaltbin kiilik Nizam- Cedid kuvvetine bir de skdar ve Levcnd iftlii kialarndaki Nizam- ('edid askeri birleince Padiah stanbul'daki yenierileri sindirebileceini ve Edirne asilerinin ban ezebile~ ceini tasarhyordu. XXXVII Kad Paa'nn Nizam- Cedid askerleri ile apan ve Karaman oullarnn kalabalk svarilerinin gelii Rumeli'ndeki sulu yenierileri korkudan titretiyo du. Yeniden ayaklandlar ve daha nce Nizam- Cedid askerleri tarafndan ezilen Rodop ekiyasnn artklarn ortak intikamlar iin yanlarna ardlar. Rumeli ayaklanmasn hemen bastrmak iin Kad Paa'y seferber edcceine her gn Levend iftlii'nde geit trenleri yapan Sultan Selim birliklerinin kudreti ile vnerek vakit geiriyordu. Telafi edilemeyecek ekilde kaybettii zaman ona pahalya mal 1693 olacakt. Edirne'de ayaklanan yenieriler Kad Abdurrahman Paa'y ve ordusunu bakente sokmamaya karar verdiler. Onbin yenieri, nc kuvvet olarak; B~baeSki yaknlarndaki dereyi tutarak Nizam- Cedid'i oradan geirmemeyi tasariyordu. Kad Abdurrahman Paa'nn zihniyetini benimsemi olan ve szleri ile bsbtn cesaretleneo Nizam- Cedid askeri dereyi yenierilerin atei .altnda geti, defa Babaeski'ye. girdi; ancak ev ev savunulan ehirden alan atee dayanamayarak derenin te tarafna itildi. Edirne yolunun kapandn gren Kad Abduralman Paa Rusuk zerinden Rumeli'ye kmay dnd.

Rusuk ayan Alemdar Mustafa Aa ehrin kaplarm at ve kendi ordusunu da Kad Abdurrahman Paa'ya verdi. Alemdar Mustafa Aa'nn kahramanca cesareti eski Rusuk ayannn yerine gemesini salamt. Zaferden zafere koarak Paa rtbesini kazanacak ve III. Selim'in dostluunu etde edecektir. Zaten daha ~ce eski Rusuk ayan smail Aa'y ortadan kaldrarak Padiah'n frsat koliayan bir dmann hertaraf etmiti. Alemdar Mustafa'nn mizac Padiah'na kar derin bir sadakat idi; efendileri tarafndan en yksek mevkiye karlm klelerin kusurlarn ve faziletlerini tayordu. Bu kaderci cesareti ve vahi sadakati yannda intikamn veya ihtirasn saklama kudreti de vard. Ayrca, c~se, eviklik, kol kuvveti, at ve kl kullanma mahareti, mavi, gzler, ak aln, gaga burun 1694 dostlarna glmseyen inc dudakh az gibi, kiilerin kendi gayretleri ile itibar saladklar bir toplulukta o kiiyi Hkmdar'n veya milletin gznde !icerli klan d zelliklere de sahipti. Sava ve ak hayatta tand tek ihtirast. Hi kimse bir paamn hareminin esrar delemez, ancak lmnden sonra bir hadmn yapt aklamalar ile hayatnn son gn meydana gelen feci olaylarda gen bir Epirli kadna kar duydugu derin sevgi tarihe gemitir. Parlak olmaktan ziyade donuk olan zekas bi kyl basitlii altnda dncelerini sakhyordu. Bir tek dneeye sahip olmak bazen bir insana btn gcn verir. Mustafa Paa'nn da bir dncesi vard: Efendisini sevmek, ona hizmet etmek ve onun intikamn almak. -Esasnda mparatorluu paralayan meseleden ve orduyu en iyi ekilde nasl yetitirmek gerektiinden tamamen ayr olarak bir tek ey onurt iin nemliydi: Padi~ah'a itaat edilmesi ve yenierle. rin rezil edilerek efendisinin ayaklar altnda mahvedilmesi. Padiah Alemdar Mustafa Paa'nn balln iyi biliyordu . .Miicadel.e gn geldiinde ondan yardm isteyeceini hesap ediyordu. Kendisine sadk olan iki Paa ile ki ordunun birlemelerini salamak iin Abduralman Paa'y stanbul'dan Rusuk'a gndermiti. Biri Anadolu'nun kalbinden, dieri Rumeli'nin bir ucundan gelen bu iki adam mparatorluun selameti ve Padiah'n otoritesinin kutsal intikam iin anlayorlard. XXXVIII Edirne'den gerileyen Kad Abdurrahman Paa Rusuk'ta Alemdar Mustafa Aa ile birlemenin yollarn 1695 e&rarken Trakya dalar ekiyas ile asi yenierilerin :.planarak stan1bul yolunu kapad.klarn haber ald. }l. asilerin yokluundan istifade ederek bakentte a-klanmay yaymalarndan ekindi. Di~er taraftan R ... uk ile Burgaz arasnda nc bir isyan patlak v.etdi. Uzun ve ele geirilmesi zor bir geitte yerleen asiler yolu kapatmlard. ihtilal zamanlarnda ins'd nn ban dndren kararszla kaplan Abdurrahman Paa tekrar geri dnd ve asilerin eline gememi

tek ehir olan Silivri'ye yneldi. nnde orluda ayaklanm sekizbin asinin Silivrl-Burgaz yolunu kapattn grd. Bu ehri kurtannak iin gn sren bir yarma hareketi yapt. Byl~.._ehrin yaknlannda ok kymetli zamann ve askerlerinin maneviyatn kaybetti. Baka bir yoldan Silivri'ye vardktan sonra stanbul'dan yollannas vaad edilen yeni birlikleri beklerneye balad. Bouna onbe gn bu bekleme iinde geti. syan fikri ile kendinden gemi bir kaatil geceleyin adnna girdi ve karanlkt~ onunla boutu. Yiit Kad Paa kaatilin hanerinden kutuldu ve onu cansz yere serdi. Hareketsizlikten yorulan, yenilgiterden bkni olan, ancak limandaki filonun top tehdidi altnda isyana karmaktan ekinen ehirde fesat sokulmaya allan askerleri ypranyor ve harcanyordu. Kad Abdurrahman Paa Efendisinin sadk ve cesaretli bir kuluydu, fakat onda i htilalin iki nemli unsuru olan srat ve karar alma eks ikti. Ondan uzaklaan frtna Saray'a yaklayordu. OTUZNC KTAP 1 Bu arada stanbul iin iin kaynyordu. Kad Abdurrahman Paa'nn en ufak bir zafer halberi bile bakent 4sile~ '.'Sindirebilirdi. Yenilgileri ve sonusuz teebbsleri isyan cesaretlendiriyordu. Dou tipi isyann btn belirtileri ehirde gzkneye balamt; yangnlar, kahvehanelerde toplantlar, yobazlarn camilerde yaratt honutsuzluk vezirleri ktleme, Pediah' dinsizlikle itham, :ikayetler, yenieriterin ar talepleri ve gizli toplan1lar. Bu belirtilerden mteessir olan eyh1irslam, III. Selim'in kanna uygun bir e'kildc ortalarla Saray arasnda arabulucu olmay kabul etmiti; Padiah'n gzne girmek n yenilikleri kabul etmi vezirlerin halkn hiddetine kurban edilmesi iin Padiah' ikna etti. Onlarn hi olmazsa bir mddet iin bakentten uzaklatmlmasn tledi. Yeniliklere kar gsterdii ~nln kendisini de phcller listesine soktuunu ve.halkn onu da sevmemesinin efendisine zarar olacam dnerek arzusuyla istifa etti ve Bursa'ya gi'!ti. Yenieri Aas Sadrazam ilan edildi. Zamanmda yaplan bu fedakarl.klar Rumeli'yi skuna ve stanbul'u eski hayatna kavuturdu. Topluluklar kendile-rine boyun een hkmdarlarn Taht'. F: 107 1698 a indirilmesini zorlayarak o1larn kendilerine daha fazla boyun elemelcrini temin ederler. smvri'de etrafnn kuatlmasna gz yuman Kadi Paa ay\lklanma sance sebestc bakent zerinden Anadolu'ya dnd. skdar ve stanbul'daki iki klaya sahip olan Nizam- Cedid askerleri hibir olay olmadan geri dndler. Herey c:ski skunetine kavumu gibiydi. n h;t.: bu olaylar arasnda Napoleon, generali Sebastiani'yi stanbul'a yollad. Generalin grevi III. Selim'i Fransa ile <>alam ve faal bir ittifaka srklemek, dzensiz ve dj.~,iplisiz ordularn Avrupa askeri sistemine

gre yeniletirmck. Tuna'y ngilizlere, Boaz' Ruslara kapatabikcck bir donannay yaratmak ve silahlandrmak, nihayet Londra ve Petersburg hkumetlernin k~ halinde bir Imparatorluk zerindeki basklarn hafifleterek onu, Frans~ ordularnn desteinde BoJ<n ve Basarabya zerine yrtmekti. Byle bir anlama i.in gayet iyi bir eli seilmitL Gen, yakkl, ltirasl \e kahraman, diploma_t ol. duu kadar iyi bir asker olan Napoleon'un gzdesi Sobastiani, Korsik:.l nac.:aperes mizacna Fransz zarafetini ve ltdyan diplomatlk inceliini ilave ederek Sultan Sdim'i ikna etmekt~n de te ayartabilecek ,.c haaa onun askeri tasarbtn ynetebllecekti. Ma. iyetinde zekalan ilc dikk;ti eken kymetli askerler hulunduruvordu. lll Fr.::nsz elisinin ihtian iinde III. Selim'in huzuruna k:.,bul edilmesi tarafsz kalmsn roda saladklar Padial'r iizcrinde Napolcon'un etkisini arttrd1699 n san~ Ruslr.r ve lngilizicr derin bir endieye drd. III. Selim ile Fransz generali arasnda mey. dana gelen iik. grmenin tanklarndan olan Baron Pr,::vost bu ok ntmli mzak<:rcyi canl ve renkli bir ekilde anlatmaktadr. 14 Ekim 1307 sabah saat bete yani o mevsimde gn dogmasmdan epey nce Hali'in te tarafnda Pera'da oturan eli Fransz eliliini ter.ketti. Yannda, iki sra halinde yryen ve mealeler tayan Fransz, talyan ve Rollandal diptomatlar geHyordu. Tophane'ye geldiinde elilik danman, birinci katip ve tercman olduu halde avubann yedi ift krekli kayna bindi; maiyeti de yine Bab- Ali tarafndan tahsis edilen sc;l kayklara alnd. rili ufakl ok sayda geminin bulunduu. limandan geilerek Bahekapsna kld. Eli bir mddet avubann kknde dinlendi ve kendisine gelenek oldnu zere, ubuk ve erbct ikram edildi; sonrtt heyet aadaki sraya gre Saray'a doru ilerlemeye balad: ki sra halinde yryen elilik eref ktas; ya. yan oniki uhadar tarafndan gtrlen oniki kheyUm; yirmidrt dilik valesi sekiz Fransz tercman; stanbul'da bulunan Akdeniz lkelerinin konsoloslar; elilik kan lar; ka tipler, ataeler; avuba; Padiah'. n eliyi karlamak zere gnderdii mihmandar; Fransz eliliinin hizmetindeki yenieri ortasnn aT. bay; altn ilemeli bir kese iinde elinin iti.matnamesini tayan elilik birnci katibi; sanda elilik danman, solunda birinci tercman olarak eli; general Scbastiani'ni yaverleri, Hollanda maslahatgzar; Napoli, Toskana ve talyan orta eliJi.kleri kanlar; 1700 Fransz. heyetinin en nemli kiileri; elilik rahibi; Pera (Beyolu) ve Galata katolik kiliselerirt'n ileri gelen~ lei; nihayet Fransz ,seyyahlar ile Fransa'nn dostu miletlerin nemli ahsiyetleri geliyordu. Hepsi birden atl olarak yz, drtyz kii oluyordu. Bir mddet sonra heyet Saray'n kapsnda durdu ve tmparatorluun en yksek yetkilisi olan Sadrazam'n gemesini bekledi. Bu ahsiyet Hkmdar gibi halkn saygsna maruz kalyordu; bt~ askeri ve si;vil

otorite ona balanm olup, Padiah'n yokluunda HkmdariLk yetkileri onun eline geerdi. Sadece Sadrazam'a bal olan sadaret kethdas (iileri bakan), reisslkttap (dileri bakanj ve defterdar (maliye bakan) ile yksek riitbeli bir sr memur Sadrazam'a refak:al.-.gdiyordu. Belirli bir saray teritatma gre, ru'tbesi ne olursa olsun, Sadrazam btn ya!Janc elileri bekletirdi. Bu sefer, Franszlann imparatoruna duyulan sayg yznden bu usulden vazgeilecei nceden bildirilmiti. Fakat mslman kibrinin hilelerine kar uyank olan eli, Sadrazam'n geliinden hemen sonra saatini kard ve dakika bekledikten sonra ieri girdi. Tam o srada ortaya kan Sadrazam, eliyi ve ma1yetini Saray'n ikinci avlusuna kadar arkasnda gtrd; herkes orada atndan indi. evresinde zarif binalar, kubbeler, saa sola serpitirilmi muazzam aalar ile bu muazzam ve intizamsz avluda tren kyafetinde bir yeniif i bl dizilniti; Padiah'n kudretini ispat etmek bakmndan ulufe da~tm o gne rastlatlmh; yine o g'nn erefine hepsine gayet zengin bir ziyafet veriliyor1701 du. Bu maksatla ulu marlardan meydana gelmi bir yol zerinde serilmi hasrlarda talbaklar iinde pilav, kzarm koyun eti, e.kmck, meyve ve etbet ikram ediliyordu. Verilen bir iaret zerine yenierilerin hepsi yere bada kurdu ve yemee balad. Bir miiddet s ... mda eli Kubbcalt'na arld ve Sadrazam tarafndan kabul edildi. Kubbealt denen yer asil bir ekilde denmi, gn n yukardaki Arap stili pencerelerden alan gayet geni bir salondu. Orada tamamen Dou'ya a~t bir karlama usul grdk. Dier lkelerde olduu gibi bir elinin babakana yapt her zamanki ziyaretle1:1den ok far.kl bir durum vard. Eli, yce Sadrazam milletinin en nemli meselelerini grk!en, ikayetleri dinleyip adalet datrken huzura alnyordu. Bu yce grevi yerine getirirken ve lkenin en byk hakim s~fat ile Sadrazam, yabanc Devlet temsilcileri ile iliki kuruyordu. Grdmz sahne aynen yle cereyan etti: Sadrazam'n yamnda Asya ve Avrupa eyaletlerinin mlki amirleri saylan Anadolu ve, Rumeli kazaskerleri yer almt; defterdar Sadrazam'n solunda oturmulard; sanda da Padiah;n turasn basan Nianc vard. Eli de ite bu iancmn yanna Sadnizam ile ayn zamanda oturdu. eri ulemadan bir kalabalk girdi ve hemen bir davfmn grlmesine baland. Sadrazam grme lere itirak etti, karar bildirdi ve niancya turay basmasm buyurdu. Bu srada reisslkttap Sadrlzam'a elinin geldiini bildiren mektu:bu sundu. ttimatnamenin ge~erli olduunu gstermek iin Sadrazam Devlet'in mhrn bast ve Padiah'a takdim olunmak zere reisslkttap'a iade etti. Bir mddet li01 sonra reisslkttap Padi:ah'n cevabn getirdi; Sad rizam, Deviethl Padiah' Kubbe'nin d kapsnda karlamadan nce efendisinin turasn pp bana koydu. Bu meJ<.tup Padiah':n eliyi zel bir ilgiyle kabul edeceini belirtiyordu; fakat slAm efkati ya.bari~

cy a, susuz ve elbisesiz kabul ettiinden nce bu ihtiyalarn giderilmesi gerekiyordu. Arz odasnda sofralar kurulmu, yirmibe otuz kadar uhadar cins cins yemekleri getirmekle meguld. Her davetti yere konmu yastklar zerine oturarak, madeni ayaklar zerinde yerden bir ayak yksekliinde sofalara yaklayordu; uzun ve dar bir rt btn davetiiierin dizleri zerine seri)miti. Dier sofralar.dan iyice uzakta ve odann ucunda ykseke bir yere konmu ilk sofrada SadrAzam ile eli tek balarna oturuyorlard. Onlarn yannda ayak ta Bab- Ali'nin tercman duruyor ve grevini yapyo: du. lk sofradan bir hayli uzakta iki kazasker bada kurmulard. Dier iki byk sofra ise ni.anc ile di..r elilik mensuplarna ay:rlmt. En fazla yarm saat sren yemekten sonra, adete gre sakal ve elleri ykamak iin leenler iinde su ve kokular getirildi; sofradan kal kldktan sonra eli Kubbealt'nn nndeki odaya alnarak zerine simli kumal zerdeva krk giydirildi. On adet krkl kaftan nemlerine gre dier elilik mensupianna ve yine on tane kaftan da ikinci rtbede grevlilere giydirildL Nihayet ynl kumatan kereketler din adamlarna, 1703 misyoneriere ve nemli taliiriere verildi. Bylece yabanclara kar konuksevedik devleri yerine getiri). mi oldu. Krklerini giymi eli ile onsekiz kiilik maiyeti Dcvletlu Padiah'n huzuruna arldlar. Taht odasna gelmeden nce, simli kumatan c:bbeler giymi akaalarnm o tasndan geirildi. Padiwh'n nnde hibir zaman _silahl olarak kmamak geleneine ramen eli klcn muhafaza etmiti. Dier ahsiyetler de kllarn kartmamlard, ancak Padiah'a takdim cdilirlerken iki kapcba tarafndan kollar tutuluyordu. Kapcbalar paalarn aziedilmesi gibi gizli grevleri yerine getimekle ykmlydler. Elilik mensuplar balarnda apkalar olduu halde bu ekilde Taht odasna girdiler. apkamn bata muhafazas Dou'da ne medeniyetsizlik, ne de imtiyaz olarak kabul edilir. Sark elbisenin ayrlmaz bir paras olduundan apkasz olmak, bizde elbisesiz gezmek kadar ayp saylr. Bu ekilde bir benzetme yapan mi.islmanlar bizdeki apkay sarkiarna e sayarlar. Taht odas fazla geni olmayp, iyi aydnlatlmamt. Girite solda mparatorluun ve Saray'n en yksek rtbeli ahsiyetleri sralanmt. Padiah'n yz onlara doru dnk olup, eli ile maiyetine yandan gzkyordu. Avrupallar gibi, bir hasarnakla ykseltilmi alak bir sedirdc oturuyordu. Gm dall altn ilemeli kumatan yaplm sedirin yanndaki yastk iize-inde Padiah'n klc konmutu; Sadrazam ayakta Padiah'n hemen nnde duruyordu~ Odann ortasna gelinince heyet Bnkar' selamlamtk iin bariz bir ekilde eildi. Birka adm snnra yeniden eilindi sonra derin bir sessizlik etraf kapla1704 d. O zaman eli Taht'n yanna kadar ilerledi, yeniden saygyla eildikten sonra konutu. Byk Napoleon'un,

III. Selim'in dostlarnn dostu, dmanlarnn dman olduunu bildirdi ve Fransa mparatorluu ile Osmanl mparatorluu'nun arasnda mevcut eski dostluun salamlrat~lmas ,ve devam ettirilmesi hususunda elinden gelenleri yapay.n ifade etti. Bu konuma derhal Bab- Ali'nin teroman tarafndan zayf ve titrek bir sesle tercme edildi. Padiah, cevabn eliye iletmesi iin Sadrazam'a emir verdi. Bu cevapta, Napoleon'un duygularndan ok mennun kaldn ve her iki imparatorluun selameti iin dostluk balarn skma son derece arzu ettiini anlatt. Bu szlerde tercman tarafndan Franszcaya evrildi. Bu i de bitince eli Padiah'dan ekilmek iin izin istedi, o da onu tanmaktan duyduu memnuniyeti belirtmek zere ban birka defa zarif bir ekilde sallad ve tebessm etti. Kapcbalar ieri soktuklar kiileti, Padiah'n grnnden kncaya kadar kollarmdan tutarak dar kardlar. Bunlarn arasnda, kadnlara kesin ekilde yasak olan eli kabul trenine katlmak iin erkek kyafeti giymi olan general Sebastiani'nin ei de vard. Daha nce de bahsettiimiz gibi Taht odas zellikle Padiah'n bulunduu kenin tam yukansndan bir tek pencere ile aydnla:tlmaktayd, bu durum asla mimarn bir kvsuru olmayp, huzura giren yabanclar karanlkta brakyor ve Padia:h'n ancak yznn bir tarafn aydnlatyordu. Bylece ieri glrenler Hi.inkar' serbeste temaa edebiliyorlard. Bu loluk trene btnyle muhteem ve esrarl bir hava vererek muhayyilcyi altmyordu. 1705 kinci a\vlunun nne gelindiinde yabanclarn asla geemedii Bab- Saadet'in yanndan iledenerek Sadrazam'n yarglama yapt Kul)bealh'nn n.."l.den geildi. mparatorluun en nemli yetkilisinin korkun otoritesine tank olduk. Onun oturduu yerin hemen stnde ondan daha stn bir -n mevcudiyetini belirtirc.esine kafesli bir pencere almt; Padiah kimseye belli etmeden istedii vakit oradan Divan toplantianna itirak edebilirdi. Darda Kubbealt'nn yannda havan topu ek-. linde oyulmu mermer bir blok gze arpyordu; bu konuda bize unu naklettiler: Yasalara gre eyhl.i~ ]amn kafasn vu&ak veya bomak yasakt; bu dokunulmazlk sayesinde aikar bir itaatsizlie kaplan eyhlislam ve ona bal ulemay cezalandrma k iin havanda dvmek usul diinJmt. Bu cezann vaheti ve biJ.hassa birka eyhlislamn etkisi bu usul gden drmt; havanlar topraa gmlmt. Sonradan eyhlislam Padiahn otoritesi ze. rinde kt bir bask kurmaya kalknca son padiah. lardan biri topraktan bir havan dar karm, annda muhalefet snmt. Bab- Saadet'ten S>nra Bab- Hmayiin'dan ge. tik; asilerin kellelerinin o kapdaki oyuklara yerletirilmesi adett-i. O sralarda mparatorluun i kaynamalada sarslmasna ramen, bir zaaf iareti olarak oyuklarda bir tek kelle bile grnmyorou. Daha sonra eski Bizans'n btn alan m iine alan Saray'n sur_ lar dna ktk.

IV O zamanlar Rusya, stanbul'da doutan dlplo"'"' t nhm ikna edici kaabileyetle, yumuak huy> ve hi~ 706 le.kar Rumlar tarafndan tem~il ediliyordu. Kief'te domu, Rum asll Jlus elisi d'Italinski atalannn lkesinde yeni lkesinin davasn savunuyordu./ Bu kozmopolit ihtiyara }"llardan sonra katoli-kliin merkezi Roma'da ortodoks Rusya'y temsil ederken raslam, onun yallk yllarn dindar bir patrik gibi Atina sanatnn izlerini arahnrken grmtk. Divan'n etrafndaki Rum entrikalarmdan nefret eden ak szl bir kii olan Arbuthnot ngiltere'yi temsil ediyordu. ok sevdii gzel eini yeni kaybetmi olduundan stanbul'da Devleti'nin ilerini ihmfi. karhkla yrtyordu. Napoieon'un elisinin kabul dolaylsyla uyanan honutsuzluunu gstermek maksadyla bir ngiliz frkateyninc bindi ve anakkale'nin ia-.n<ia kol ~n tng;mz donanmasnm amirali ile Bozcaada'da bulutu. General Sebastiani ile yapt grmeden sonra aka Fransa'ya meyleden III. Selim, Bab- Ali'njn tercman Rum prensi p~ilanti'nin Fransz elisinin bir ikayeti zerine olu olan ve Rus taraftan Eflak voyvodas ilc grmeler yaptpn renince baba psilanti'nin kafasn vurdurdu, olunu azletti. dammdan nce servetinin yerini sylemesi iin ikence edilen ihtiyar psilanti, en ufak bir itirafta bulunmadan SQn nefesini verdi. Botazii'nde Tarabya'daki ahane yals Fransz t:lilerinin yazhl: saray oldu. Sebasti:mi sonradim psilanti'yi Yedi,kule'ye kapatmak isteyen Padiah'n ncdinde !)efaat salamak iin arabuluculuk etmitir. 1707 V q. Selim bu ekilde davranlarda bulunurken o ubat 1807 tarihinde amiral Dukworth'un kumandasndaki ondrt n.gili:r. yelkeniis rahata anakkale'yi at, stanbul linanna gelerek eli Arbuthnot'u brakt ve toplarnn glgesinde Hkumeti'nin i'iteklcrini bildirdi. VI lk defa olarak alan anakkale istihkamlar, Devlet'in kaloine giren dman ve Padiah'n Sarayna her an gliclerini ve bombalarn kusmaya hazr ngiliz donanmasnn toplar Saray' yle bir dehete ve yie bir eleme itti ki Divan btn asaletini ve ener. jisini kaybetti. III. Selim yakn adamlanndan smail Be'i general Sebastiani'yc gndererek mecburiyet ~Jkarsnda Padiah'n boyun ediini ve elinin hemen stanilaci1dan uzaklamasn istedi. smaii Be yznn ifadesi ve dilinin ~ertligi Jc, Fadiah'n kederli haberin"' k:isel soukluunu \'e tehdidini ilave etti. Sebastiani kendinden enin bir adam ve ahsiyetine yaplm hakaretin er ge ntik:m alacak biiyUk bir milletin i c msilcis olarak cvvap verdi. Ben burada nillcrl.?roras haklarn teminat altnda bulunnaktayn. lkcnc dman bir lkenin donanm<: snn burada bulunm~,s ne benim grevimi etkiler,

ne de Hkmetimin bana t::vdh ettii elilik nvann k<:ldmr. Ben Pacli::h'n konuuvum; elilimi ancak onun buyruu zerine terkederim ve hu da Fransa'ya ack bir sava ilan demek olur. ~708 aknlk iinde kalan smail Be, III. Sultan Se. lin'i yiitlik ilc korkaklk arasmda brakan bu cevab iletti. Sultan Selim kalben kahraman ise de, imdi gsterdii gibi zihnen tu tu k ve kararszd. smail Be'den bu cevab iitince Sebastiani'nin enerjik tutuml.J ile kendi yitliini gsterneye mecbur kaldndan belki de sevinnitir. Zaten halk ve askerler de tereddt etmiyordu; Saray'n kapld dehet, vezirlerin ekingenlii, Padiah'n kararszl hibir surette millete intikal etmiyordu. Tehlike en nemli noktasnda Osmanllara eski hretlerine en fazla layk olduklar bir dnemde astlambt. Her azdan sava l kyordu. Topular ve yenieriler kendiliklerinden silaha sar:lyorlar ve hazrlanyorlard. Yallar ve ocuklar isti.hkam kazmak ve savunma abalarna katlmak iin gnll olarak greve kouyorlard; kadnlar her meslekten ve her yatan erkekleri ngilizlerin bakentlerine yap. tklar hakaretn intikamn almaya, veya vatan ve din unna lmeye tevi!k ediyorlad. Cesaret nihayet d. ardan gelerek Saray'n duvarlarn at. Yeniden Sul. tan Selim'in nczaretinde toplanan vezirler ngiliz gemilerine boyun enektense savamay gze almay kararlatrdlar. Padi:ah vezirlerin ald karar d ve haremi boaltarak kadnlarn hepsini daha emin olan ~ki Saray'a yollad. SilahlarnJ kuand,. atma bindi, Sebastiani ve dier Fransz subaylar tarafndan kumanda edilen topu birliklerinin bataryalan yerletirmesi iin Saray'm kaplarn atrd. Milletiyle ayn heyecana kaplarak halkn arasna kart, kendisin.: hem Padiah, hem kumandan ve hem de asker olarals gsterdi. Ortak bir duyguyla hareket ederek' yenie1709 rilerin saygsn ve milletin sevgisini yeniden fethetti. Ak bir toplantda, kendisini, bakentini ve bam, s.zln savunmak iin yanndaki birka yz Fransz ile dmeye hazr olan general Sebastiani'yi kabul etti. Savunmaya ar bir gayret vermek maksadyla, halka, _orduya ve donamaya avu dolusu altn datld. Az bir zaman ~onra istanbul bir saldnya kart btnyle hazLrlanm, bizzat halk tarafndan kullan. lan saysz top Avrupa ve Asya kylannda namlulann gstermeye balamt. VII stanbul'un ngiliz donannas nnde ve elinin Divan'da karlat byk buhrana tank olan bu vesi.~ ay burada aklaya<.:az. Elilik katbi Prevost yle demektedir: Otuz yl boyunca hibir tarihi vesikayla bozulmayan skut itinayla sakland; en sabit geleneklerin uzaklatka unutulrnal:. n gib bu skut da giderek unutulmutur; hem imdiki nesilleri aydnlatmak, hcfu de geree hrmet etmek baknlanndan aadaki ayrntlar aklamay uygun buldak. Fransa'nn bu d ilikilerdeki bulranda sahip olduu eref_ ve mutluluk tamamen Fran~ a nu stanbul'daki tercman sayesinde mmkn olmutur.

General Sebastiani'nin cevabndaki gurur, siyasi d:.runumuzu bozulmas karsnda duyulan dern acy saklayan uir maskeden baka bir ey deildi. Byk bir gizlilik inde olsa dahi, eli, M. Ruffin'in idfLetle kar koyduu stanbul'dan ayrlfna meselesi uzerine eilmiti; fakat elinin kans galip geldi~inl710 den ihtiyaca gre hareket edilm.::yc baland ve elilik. teki nemli yazmalarn, vesikalarn imha edilrresin~ karar veri.ldi. Buhranl anlarda yle deersiz harC'ketler vardr ki durumun skntsn gayet iyi tasvir eder. Anlatacaklaiimz da ite bu snfa girmektedir. Byle b1r durumda katlarn yaklmas kukusuz ok olaan bir harekettir: ancak bu ite o kadar acele edilmiti ki eli evlilik kadn bile yakt. Ayrl, ak denize varmak iin bir gemiye ve her trl ihtimale kar birka yerde hazr at bulundurulmasn gerektiriyordu. Btn bunlar yine byk bir gizlilik iinde yerine getirildi. Bu hayati durum esnasnda generalin 1leri grll Ru!> veya ingiliz taraftarlarnn ter. tiplerinden \ eya Bab- Ali'nin adamlarnn beceriksizliinden saknma:v icap ettiriyordu. zellikle siyasi bir yenilgiden sonra gln duruma dmemeye dikkat ediyordu, hrriyetini kay;betmesi kanlmaz bir ekilde byle bir sonuca gtrebilirdi. Nihayet toplr,luk adam olma tecrbelerine bir de zel hayatnnkiler ilave olunuyordu. Madam Sebastiani dourmak zere bulunduundan Fransz eliliini terkedecek durumda deildi. General yazd bir mektupla karsn ngiliz eliliine emane~ etmekte saknca grmedi. Bu ilk gnn skntlar, tedbirleri bunlar oldu. Birka saat iinele mevcut durumun bu ekilde kesin ve n grlmeyecek ekilde ters dnmesine raslanmamtr. Boazii ile birletirilmi iki denizin arasna yerlemi olan stanbul'un corafi durumu herkesin malumudur; orada, aklanmas mmkn olmayan, fakat uzun gzlemler sonunda c\cyaml bir olay olduu anlalan riizgarn sk sk yn dcitincsine raslanr. M. lltffi uzun vlhr l 1nsl\cnttv lw1ndu{!ur:h 1711 hava durumlarn ve zellikle rzgr ile akntlarn deiimini mkemmel bir ekilde biliyordu. ngiliz filosunun gzkmesindenberi onu Adalara kadar getiren gney bat rzgrnn anszn kuzey douya dnerek filosunun stanbul kysna gelmesini nleyeceini gzlemiti. Genellikle bu iki rzgr birbirini izlerdi; o srada Boazdan esen ve gittike iddetini arttran poyraz (kuzey-dou) yelkenlilerin karaya yanamalarna nemli ekilde engel oluyordu. Nitekim bir ngiliz firkateyni btn gn Boaz'n ters akntsna kar kmaya alm, ancak baaramamt; rzgr ve aknt tesiriyle srklenince beklenmedik bir anda kydaki bir Trk topunun menzili iine girmi, iddetli top at karsnda teebbsnden vaz gemek zorunda kalmt. Muhakamesi kuvvetli Ruffinin tecrbesi poyraz devam ettii mddete, onyedi kilometre uzaklkta bulunmasna ramen hibir ngiliz gemisinin kyya yaklaamayacan ngryordu. Doruluunu ve bilgeliini bilen general Sebastianiye bu durumu aklad; karlan netice ok nemliydi; eer rzgr birka gn daha bu ekilde eserse

ngiliz donanmasnn seferi suya dyordu! u halde hemen grmelere balamak, mmkn olduu kadar ii uzatmak ve kazanlacak zaman savunmaya harcamak lzmd, M. Ruffin elinin derhal Ruslkttap, Sadrzam grmesini, Padiahla bir mzakere imkann tledi. Reislkttaplkta bulanan Galip Efendi son derece zeki ve sekin bir kiiydi; baaryla yrtemedii ileri iin bir trl tatmin olmayan Galip Efend i hayatn grevine adamt. Davranlarnda son derece cidd olan bu bakann nazik bir sal, zarif bir bnyesi vard; mevcut durumun ters yz olmas dolaysyla sahip 1112 olduu mevldi kaybetmemek iin byk gayret sarfediyordu; bu yzden yeniden grmelere balanmasn byk bir ilgiyle kabul etti ve Sadrazam'a iletti. O ise, oynad oyunun beUi olmamas iin ngiliz elisinin isteklerine boyun eer gibi yaparken, elimizin Padiah tarafndan kabul edilmesi iin byk bir abaya ginniti. Padial'n kabul ok nazik ve dosta oldu; snaii Beg'in syiediklerini unutturmak ister gibi bir haii vard. Daha ilk szler sarfedildiinde, general tasansnn bilindigini anlad; konuma lisann iyi niyetine ramen Hkmdar'n Fransz ittifakn reddetmek zo. runda kald grlyordu; ancak baka trl davranma5! na imkan var myd? Btn mesele buradayd. Bu Hk baandan sonra eli kurtulu iin bir tek yol kaldna dair kanaatini aklad; bu yol hemen savunmay tekilatlandrmakt; bunun nemini ve usuln etraflca izah etti. O zaman meseleye her ynyle eilindi; Reislkttap, Sadrazam ve birka danman hemen toplantya arld; tartmaya byk bir serbestlik iinde devam edildi. General Sealbstiani grmeyi u metin szlerle son verdi: Bu derece kstaha verilen bu ihtar dnya milletleri arasndan silinmek kaydyla kabul edebilirsiniz! ngiliz filosunun' ehrinizi yakacan m iddia ediyorsunuz? O halde ehrinizi yeniden yaparsnz, fakat hi olmazsa erefiniz ]ekelenmemi olur! Ancak iyice dik. kat edin, dman toplarmza hedef olmadan size saldrmaz, onun maruz kald tehlikeler sizinkilerin y misli fazladr. Farzedelim ki anl bakentinizi yak , bir avu adamla nasl igal yapabilir? Dmannzm bu ansna karhk savan, akntlarn, rzgarn te1~ 1713 likeleri var! Eer onlar.n stes.inde~ gelemezse, sadece hareketsz kalmayacak stelik sizin elinize decektir! u halde vakit kazann, pazarl uzatn, zira zaman sizin lehinze alyor; selametniz ve dmann perian olmas tamamen sizin tutumunuza baldr. Bu yit konuma herkese cesaret vedi ve gizh grmede bahsedilen btn konular ittifakla kabul edildi. Tasarnn her safhasnda nclk eden eli yneticilii zeline ald; ona bu savunma iinde en fazla yardm dakunacak olan ve baar iin byk mitler vaad eden ey, bar iindeyken hibir uyarya ba vurmadan bir Trk gemisini yakan dman alak ve ikj yzl olarak niteleyen stanbul halkyd. nsiyaki bir ekilde ngilizlere kar vaziyet alan halkn nefretinden fay:dalanmann yollar dnld. Saray'n ve bakanlarn

korkaka ekimserlii karsnda ne yce bir duygu! Bir defa harekete geildikten sonra hkumet hibir eye karmaya cesaret edemedi; aksine btn samimiyetiyle savunma arelerine eildi. O andan itibaren btn eihirin grnts deiti; .her \tarafta enerji dolu, faal ve heyecanl bir h;lk topluluu grlyordu. Sihirli bir deynek demiesine ehrin en yksek noktalarnda, topraktan_ tabya siperleri, hendekleri ile bataryalar dikilmeye l:.aland. Avrupa, Asya kylar, herhangi bir saldrya kar tesadfen en iyi noktada bulunan Kzkulesi toplarta tahkim edildi. Byk gemilerden felukalara kada}' bir sr irili ufakl gemiden meydana gelen muazzam bir hat Tophane'den Sarayburnu'na kadar liman kapatt ve muhtemel bir dman saldrsna kar ate gemileri hazrland. yz top atee hazr bir hale getirilirken, misli topa yetecek kadar yer hazrlanmt. stanbul'un karsna F: 108 1714 yerleen, fakat chink olup bitcnlcnlcn haberdar olmayan ngiliz amiralinin daha tehditkar bir ihtar zerine divan beklenen ll.\abn verdi: Hibir suretle makfl olmayan se-beplere dayanarak bakentimizi bombalamakla tehdit ediyorsunuz; o halde istediiniz gibi davrannakla ->erhcstsinizl Binikiyz topumuz size cevap vermeye hazrdr. 0 28 ubat gn alimli ikiyz topu ilc Fransz subaylar anakkale'ye larek..:t ettiler. Bir mddel sonra renecegi bu tedbr ik ald metin cevap ngili amiraline M~rmara'da hapis kalaca endiesini venli. O zaman, kend.ine bir mddettir vakit kaybeMiren Bab- Ali'nin mahir ve sins davrann takdir etti. ok ge olarak elinden frsaln katgn farketti ve ilk taleplerini yumu<tt. Osmanllarn gururunu kam: .lanaktan baka bir ie yaramayan tavizleri lngili. erefini drrken, hareketsizlii de filosunu tehlikeye sokuyordu. Bu durum karsnda kesin ekilde geri dnmeye karar vcn.ii. 2 Man gn Adalar'm ardan demir alan filo, 3 Mart'ta Upseki aklarna gelmi; 4 Mart'ta akntnn ve rlizgarn uygunluundan istifade ederek anakbk'den ekip gitmiti. Bu seferin gayesi Divan' sindirerek, bakentinin nnde istekleri kabul cttirmekli. Uygulama safhasnda iki ayr nokta gsteriyordu; biri askeri, dieri siya. si. stanbul nnde bir tck top bile atelenmedii iin teferruatna girmeyi gereksiz grdmz birinci nokta ancak stanbul'dan 320 kilometre uzakhkta kendini gstermek frsatn buldu. Acak ngilizler ender ras, )anan bir gayret ile anakkale Baaz'n zorlan:nn mmkn olduum ort:wa kDvmu-;;l:.rchr. ~tilLilr' 1715 dan alan top ateine cev~p vermeyen ngilizler hayranlk uyan<iran soukkanllklar ile ilerlemelerine devam etnierdir. Trkiye'de askeri usuller o kadar eksikti ki, tabyalardaki toplarn bir ksmnn top kunda ,dahi yoktu; .ou kumlarn iine ;gmlmHt. Bu durumda topbn yerinden kmuldatamayan kopular, dMan gemilerinin tam topun hizasna gelmelerni bckliyorlard. t'Jrld gbi, bu, en muhteem ccsarcte mutlaka ilave edilmesi gerekli bilimin ve

tecrbenin lzumunu kavram bir grn yok.luu ispat edyordu. Bu denli kt br silahianma ile acemi bir savunmann bu geidi ngiliz filosuna mezar yapacan s0yleycbilmek mmkn deildir. Bna raf:men topuluk sanatnn tamamiyle bilinmemesi dahi endie edilmemesine sebep tekil etmez; ;ler vaziyette olan yeni bir bataryadan atlan bir gUl: c yizon top:u Windsor- Castic'n seren direini paralan ve yirmibir kiinin lmne sebep olmut:.; ) etmidrt toplu Standart zerine den bu mua?Zam gllclerden biri ccphaneli infilak ettirmi ve altm kiiyi yaralant: Bu nener glleni'i yz, d tyz ;.;.no arlgnda olrlugu tahmin edilmektedir. Filonun ikinci giinde talim grm topular ile gz pek z\'uucular su hzasna yaptklar atslarla bir hayli zarar verdirmilerdi. ngilizlerin kayb ottz .\'edi l ve Jtyi.!zoniki yarali olmutur. , Trklere gelcf' insanca bir kayba uramaml::r, <nc&k bir kadrga ile be frkateynleri yakhnt. ngi~ izlcr ise iki korve! ilc yetmidrt toplu Ajax' kavbdmilerdi Syasi oak asadan deerlendirildiinde, bu sefer Ti.irkiy.:'clc zi\'ade Fransa'ya kar yncltilmi<:>ti. 1716 Askeri olarak gayet iyi dzenlenmi, fakat siyasette grlen beceriksizliklerden dolay baarszlkla sonu! anmt. Balangta herey ngilizlerin lehine cereyan. etmiti, filolarnn mevcudiyetinin yaratt dehet Padiah' Fransz elisinin ehri terketmesi iin karar vannasna itmiti, eli de bunun Pad.iah'a zorla kabul ettirildiini bildiinden bu istemi geri evirmiti. O srada general Sebastiani kendi kendine davann kaybedildiine inanmsa da davranlar lneye layJJ.~ o!mutur. Bir anda talih . dnm, mitler yeniden domutu! Bu deiikliin amilini daha nce belirtmitik. Filo uzaklamca eli de eskiden sahip olduu itihara kavumutu. O zamandanberi Devlet'in kurtarcs olarak kabul grr; bu erefli nvan btn a~zlarda tekrar edilir. ngilij,l.'!rin aksi tesadflerle dolu bu teebbsnn sonu ite byle bitmir. VIII Sebastiani ve heyeti tarafndan Trkiye, ngiltere ve Rusya arasnda bylece alevlendirilen sava yznden III. Sultan Selim btn imparatorluk'ta genel seferberlik ilan etti. Sadrazam Balkan dalarnn eteinde umnu kasabasn ordunun toplanma yeri alcrak ilan etti. Kendisi de vezirler ve stanbul Kapkulu Ocaklar ile oraya gidecekti. Alemdar Mustafa Paa Rusuk'ta onbebin asker toplamt. Yanndaki kuvvetlerle Eflak' igal edecekti. Sultan Selim yenieri Aalna, uzun zaman Fransz eliliklerindeki eref ktasnda hizmet grm, bizim askeri kurulularmza yakn ilgi gsteren 31. Orta'dan basit bir askeri getirdi. Sad1717 razam brahim Paa ile utn Divan yeleri umnu'ya kadar Kapkulu Ocaklarnn eliinde gittiler. Divan'm yokluunda Mustafa Paa stanbul'da kaymakamtk yaprak zere grevleooirildi. Kaymakam, Sadrazam'n yokluunda btn Devlet ynclinnc sahip olan bir nevi diktatd. Padiah'a kar bakentten sorumluydu. Nizam- Cedid askerleri

hlalarnda brakld. Sultan Selim, Nizam- Cedid'in yenieriler arasnda honutsuzluk yaratmasndan ekiniyordu. Padiah'n sad<k ve tecrbeli eyhlisliim Velizade (') Rus seferinin balarnda vefat etti. Padiaih bir kardeini kaybetmiesine gz ya dkt. Bir fesat iin Devlet'in en tehlikeli mevkii olan eyhlislamla, imdiye kadar Efendisine ho grnmek iin isiahat fikirlerini benimsemi gibi gzken sinsi t3!biatl Rumeli Kazaskeri'ni geirdi. Sultan Selim'i avucunun iine alm olan Kaymakam Mustafa Paa da en az eyhlislarn kadar fesat ve muhteristi. Bu iki adam, biri katip, dieri imrahor olan brahim Efendi ve Ahmed Be vastasyla saray iinde ortaklaa bir tertip dzenlediler. Tertibin iki nderi efendilerini daha iyi aldatabilmek ve asl dncelerini saklayabilmek iin binbirleri ile mcadele ediyorlarm gibi gzkmeye alyorlard. Bakent'te ptlak verecek askeri bir ayaklanma Sadrazam'dan ve eer gerekiyorsa Padiah'tan kuftul-. malarn salayacakt. Byle bir ayaklanmann btn unsurlarn hazr:lamakta gecikmedi)er. (*) Asl ad Sdlihzade Ahmed Es'ad Efendidir. Yazarn neden Velizade dedii anlalmamtr. (.) 171S IX Trabzon mntkas ndan ikibin laz, yenieriterin yokluunda Boaz istihkamlarn korumada Nizam- Cedid'e yardmc olmak maksadyla stanbul'a arld; bunlara yamak ad verilmiti. Nizam- C~did'e dahil olmadan onlarn topu birliklerini takviye etmeleri istendi. Padiah'n gayesi bu iki birlii kaynatrmakt; yarnaklarn Nizam- Cedid'in tabiye ve disiplinini grerek rnek almalar iin sk fk olmalan temin edildi. X Baka trl dnceler besleyen kaymakam, yamaklarn iine yenierilerin birlik, kibir ve isyan zihniyetini alamas iin bir miktar yenieri sokarak onlar Padiah'n askeri yeniliklerine kar kkrttrmaya balad. Bu fesatlar yanaklara, Sultan Selim'in hristiyan silahlarn ve kurumlarn benimseterek Peygamberin ocuklarn gavur yapmak istediini teikin ediyorl<}rd. Ona kar direnmek, dine hizmet etmek ve Osmanl annn intikamn almak demekti Gebe Asyal kavimlerin ocuklar g1bi tembel, cahil ve mutaassp olan bu gen askerler tabii bir ilgiyle bu nutuklara kulak veriyorlard; cehaletlerine, tembelliklerine ve inatlarna dine ve vatana hizmet etme gzyle bakyorlard. Bu dolaplar bir mddelenberi yarnaklann ahlakn boznutu ki, tas.nlarn bir an nce yerine getirmek iin acele eden Kaym:kam, kurulan tuzaktan habersiz yiit bir subay olan Mahmud Efendi'yi Rumeli Hisar'ndaki :vanaklann maalarn demeve yollad 1719 Ayrca yanna birka Nizam- Ccdid niformas alma~ sn ve zor kullanarak bunlar yarnaklara giydirmesinl buyurdu. XI Hibir eyden kukulanmayan Mahmud Efend,

yamnklarla Nizam- Cedid askerlerinin ayn klada banndklan Rmelihisar'na gitti. Askerlere maalarn dattktan sonra yanndaki Nizam- Cedid niformalarn kard ve grevinden bahsetti; birden hiddete kaplan yamaklar bamak zere onun zerine yrdler. Nizam- Cedid askerleri hemen etrafn evirerek onu korumaya baladlar; iki birlik arasnda kanl bir vuruma balad. Vurumann kargaalndan yararlanan Mahmurl Efendi kayna atlad gibi ayn kydaki Bykdere've kat. Onu ellerinden kardkIar iin hrstan d('liye dnen yamaklar karadan kay takip ettiler, ondan nce Bykdere'ye gelerek krekiterin karaya yanamasn istediler, Mahmud Efendi il kati.bini k<raya oyak hasar basmaz paraladlar. Rumeli Hisar'ndaki isyan kydaki bataryalara ve tabyafara genel bir isyan iareti oldu. Halkn da yardmn alan yamaklar her tarafta Nizan- Cedid askerlerini yenip tutukluyorlard. Anadolu Hisar kumandan da talihsiz Mahmud Efendi'nin kaderine n;lnz kald. Kumandam ldri.ip cesedini denize attktan sonr: kanl yata<nlar ile Saray'a yi.iri.iyi.lp Padi~ah'a isteklerini kabul ettirmeye gittiler. XII Deniz bataryalarndan karlan Nizflm- L',itd askerleri stanbul ve skdar'daki k~lalarna :, kil. diler. Bakent'teki dier birlikler \'C K<'' makam'n iki 1720 gn nde Anadolu'dan arahilecei dier kuvvetler ile bu askerkr, yarnaklarn isyann hemen bastracak gce sahiptiler. Kaymakam, Padiah'a ve vezirlere yamaklar greve dan~t edeceine ve sulular cezaland. racana dair sz verdi. Szde bir nefret ile meslektaiannn hiddetini ve uyankln uyuttu. Bir nevi i muhafz ktas olan bostanclann ba ve genellikle yenierilere dman olan bostancba onalt ift krekli kay ile Bykdere'ye gitmi fakat kydan a.Ian tfenk atei ile geri evrilmiti. Otoritesine kar yaplan bu yeni hareketi hemen gelip Efendisine nakletti. Fakat harekete gemesi n buyruk alm olan Kaymakam yine sa\lsaklamakta uevam etti. Bu hesapl vakit kazanmalardan ve cezasz kalan cinayetierin uyandrd fkeden istifade ederek, ulema, imamlar ve cami vafzleri vastasyla yenierileri ve halk yenilik taraftar vezirlere kar kkrtmaya deva!}l et1i. stanbul'dan gelen griiltlerden bakentte yeni taraftar. Jar kazandklarn sanan yarnaklarn direnme gleri bsbtn artt. Bir zamanlar Hallarn karargah kurduu Bykdere'deki muazzam nann altmda toplandlar. Orada, eriata ve atalarnn trelerine ihanet eden yeni1ik taraftarlar ile onlarn yardmclarna kar dinin ve vatann intikamn almak z-ere yemin ettiler ve balarna v::hi tabatl, fakat kaa:biliyetleri eitinini aan bir adam olan Kabakolu Mustafa'y geirdiler. Kabakt ayaklanmalarn ilk silah olan hitabct sanatna fazlasyla sahip olup ihtilal liderlerinin vazgeilmez zellikleri olan emin .igds ile souk1721 kanl cesaretinden istifade ediyordu. Belki tesadiifen, belki de iki yzl kaymakam'n adn f,s;ldam olmasndan Kabak Mustafa hain Kaymakam'n ayak

landrp, sahip ,kmaya alt thtil{l iin biilmi kaftand. Kabak Mustafa yenilikleri geri aldrtmalk, Saray' rktmek, yenieriterin den kudretini kazan. drmak, Balkan dalarnda olan Sadrazam ile vezirleri devirmek ve Kaymakam ile eyhlislam'a III. Selim zerinde mutlak bir hakimiyet vermek istiyordu. Daha fazlasn hibir surette arzu etmiyordu. Zira bundan tesi eriata, eski trdere ve Padiah'm kutsal ot~ntesine dayanyordu; hrmetinin hedefleri nnde durmasn biliyordu. adr iinde dnyaya gelmi olan ve Efendilerinin Saray yasalarma kar kan Asyal ihtilalci ite byle biriydi. XIII Kaymakam'n da etkisiyle bu maJhk nder ya. naklara yama ve dzensizlik yapll!:ayacak.larna dair yemin ettirdi. Bakente gven vermek, Padiah' kanclrmak ve halkn zihninde ihtilalin ne k.adar mi'nis olduunu telkin etmek maksadyla gn boyunca ellerine geirdikleri Boaz istihkamlanndan dar kmadlar. nc gn Kabak Mustafa'nn banda altyz kadar isyanc Bykdere zerinden stanbu1 'a yrmeye balad. ki saat sonra ehrin kaplarna dayanmlard. Dehet havas onlara nclk ediyordu. Kaymakam ile evhlislam'n adamlan ehri ihtilale hazrlarken bir yandan da Saray' uyutnaya devam ed~yorlard. Padiah'a bu adamlarn hatalar.n unutturmak ve dklen kan baiatmak iin ehre e; ~1dikleri !722 syleniyordu. Onlara kar mcadele etmek iddet yoluyla yarnaklar yeniden isyana srklemek demektL Etrafn alan suikastlar tarafndan devaml ekilde aldatJan Padiah onlarn verdii bilgilere itimat ediyordu. XIV Fakat Kaymakam, eninde sonunda III. Selim'i olup bitenlerden haberdar edebilecek ve nfuzunu sarsahilecek olan Padiah'.n dostlarna kendisini temize karmak iin nceden tasarlad ve kararlatrd defterdar ile dier divan yelerinin hayatlar iin fevkalade endie ediyormu gibi davranarak, onlar gayet gl bir muhafz ktas tarafndan korunan Sarayna davet etti. Defterdar ile Nizam., Cedid'in en ateli taraftar. lar olarak tannanlar byk bir gven iinde bu davete uydular. Kaymakam onlar mukadderatlarn gizleyen bir ltuf ile karlad Konukseverlik rnei gstererek konuklarna crbet, ubuk, kahve ikram etti Kendisine gsterdikleri gvenden dolay onlar kutlad ve dar karak cellatlarna hepsinin bodurolmas iin buyruk verdi. h<:net yolu ile yarnaklarn intikamn alarak cesetlerini nlerine atmak istiyordu. xv Bu arada Kabak ehre girmi halkn alk-lan arasnda sokaklarda ilerliyordu. Yenieri Aasnn Sarayna gelerek kahyasn dar ard, yamaklan gstererek t: konumay yapt: 1723 <<te velimiz Hac Bekta'n kullar olan bu o. cuklar davanz, ariat, Devlet'in yasa ve trelerini

beraberce savunmak zere size katlmaya geldiler. ntikamnz almak, Nizam- Cedid askerlerini ve sizin yerinize onlar koymak isteyen gavur vezirleri cezalandrmak zere onlarn adna bize katlnanz htar ediyorum! Padiah'na ka.r olan grevleri ile kFlann ayaklanmas arasnda tereddt eden yenieri kahyas, Kabak'ya katlmak isteyen Kapkulu askerlerini serbest brakrken, kendisi de tarafs'z kalarak Sarayna ekildi. Sekizyz Kapkulu askeri ihtilalcilerin saflarna katld. Kabak onlar yanna alarak tersaneye~trerek kalyoncular gibi Ieventlerin de kendilerine katl. malarn istedi. Kapdan- Derya o srada seferdeydi. eitli kanaatleri paylaan subaylar klalarn giriini kapattlar. Kabak onlara da hitap ederek bu kutsal grev iin kendilerine katlmalarn, ancak herhangi bir yanaya asla izin vermeyeceklerini byle bir harekete kalkanlar derhal idam edeceklerini bildirdi. Yama ohcam tahmin eden denizcilerden ou bu tehdit karsnda ekimser ~ald, ancak ilerinden en fazla yobaz olan ikiyz kadar Kabak'nn saflarna girdi. Hep birlikte oradan topular ayaklandrmak zere Tophane'ye yrmeye baladlar. XVI Topular siahat hareketine ve Padiah'a en bal olan birlikti. Onlr!rn direnmesinden ekinen Kaymakam daha nce kumandanlarn azletmiti. stelik, isyana ilk nce katlacak olan kk rtbeli subaylarn !724 derhal st rtbelere terfi ettirilccei haberini yaymt, Kabak. Mustafa topu kiasnn kaplarn kapal buldu. Fakat. hemen yksek bir yere karak, topularn da yenierilerin saflanndan ktklarm, Hac Bekta adna eriat kurtarmak iin yanlarna gelmelerini, kaplarn amamakta direnirlerse halkn lanetini ekeceklerini anlatt. XVII kilbin asinin ve halkn tekran ile gitgide etkili hale gelen bu szlerin, dzen yokluunun, kiann pencerelerinden grnen Saray'daki hareketsizliin, Kaymakam'a satlm birka kkmtcnn abalarnn. nndeki hereyi silip spren bir hareketin karsnda hissedilen kararszln etkisiyle topularn direnci sarslmaya balad. Birka defa zorlanan kia kaplar ardna kadar ald. Kabakct, kalabalk bir halk topluluunun ortasnda sevgi gsterileri arasnda ieri girdi. Yamaklar da onun rneini izleyerek her biri bir topunun boynuna sarld. Heyecandan herkes gz ya dkyordu. Gavurlarn bilesi ile bir mddet iin ayrlan bu askerlerin kalplerinde din ile erefin kartap .bartklar: syleniyordu. Bu arada yalnz braklan Nizam- Cedid askerleri savamaya hazrlanrken, topularm desteini umuyorlard. Denizciler ile topularn da kar tarafa ge;:tiini renince tabyalarnn arkasna ekilerek hcum ve lm beklerneye baladlar. XVIII ehirden ve halkn zihniyetinden artk kuku duymayan Kabak gsz kalan dmanarna saldrmak 1725

n vakit kaybetmedi. Ayaklanmay bekletmek demenin zaferi kaybetmek demek olduunu gayet iyi bili. ~ ordu. Cret ve gafil aviama ihtiHUlerin en nemli tabiyesidir. Bu cahil adam ihtilal dehasna fazlasyla sahipti. Korkusuzca stanbul'un en kalabalk sokaklarnda, hatta Saray'n nnden geerek ehrin gbeindeki Etmeydan'na geldi. Padiah'n Saray 'na kapanp, artk emirlerini uygulayacak kimsenin kalmadn farkedince byk bir kstahhkla hkmdar gibi da\ ranmaya balad. stanbul'da kalm olan ortalara haber gndererek derhal kazanlarn Etmeydan'na getirmelerini buyurdu. Bu buyruk hemen tellallar tarafndan ehrin btn mahallelerinde ve d semtlerinde duyuruldu. Bu emre itaat eden yenieriler getirip kazanlarn Etmeydan'na daire eklinde dizdiler. Kabak Mustafa yksek bir yere karak, yenierileri yok etmeye karar vetmi olan Nizam- Cedid'cilerin qnderlerini katletmeye kararl olduklarn bildirdi. Alk ve tasvip haykrlar iinde Kabak daha nce eline tututurulan bir listeden kurbanlann adlarn okudu. Bunun zerine para ile tutulmu kaatil srleri silahl yarnaklarn nderliinde ehre dalarak adlar a klananlar aramaya balad1lar. Hizmetlerindeki hristiyanlarn veya yahudilerin yanlarna saklanm olmalarna ramen kurban.la,rdan pek az katliamdan kurtulabildi. Bu cinayetler birbirini kovalarken Kaymakam da ;abahleyin evinde bodurttuu meslektalarnn cesetli26 lerini bir memnuniyet ve sayg nianesi eklinde Kqbak'ya yollad. Kanl devlerini yerine getiren kaatil s leri zaman zaman Etmeydan'na gelerek kur b ali. larnn kellelerini veya paralanm cesetlerini nder lerinin ayaklarnn dibine ;;ttycrlard. XIX Katliamlar srasnda ok vahi sahneler meydana geliyordu. Kurbanlardan biri yannda servetini ihtiva den bir sandkla samimi dostbrndan bir yahudiye snmt, ancak bu serveti eline geirmeye alan yahudi onu ihbar etmekte gecikmedi. Bir bakas Saray'a snmak iin kaarken yolda kaatilleri tarafndan tannr, kzgnlktan kuduran kaatiller zavall adamn kalbini karp dilerler. Bir baka i.htiyar evinden kap bir Rum baheva. nn yanna sndktan sonra kurtar.csnn ban da belaya soknamak iin kendiliinden yarnaklara teslim olmutu. htiyar.n szlerinden ve gz yalanndan duygulanan kalabalk hayat balam ve hatta evine kadar ona refakat etmiti. xx Kk adamlarn idanndan b.kan halk haykrlar arasbnda Saroy'a giderek Padiah'n byk gzdelerinden bostancbann kellesini istedi. Grlt.Ieri duyan III. Selim, inat isyann sevdiklerinden birinin kellesi pahasna skuna kavumasndan fena halde ekinmekteydi. Bostancbann kellesini isteyen isyan1727 clar Saray'n ses karmaLln goruncc bu sefer Padiah aleyhin.e atp tutmaya balad. Kendinden ziyade

Efendisini dnen gen Hastancba III. Selim'in ayaklarna kapanarak ldrlmesi iin yalvard XXI Padiah byk bir keder iinde nihayet bostancbann idam edilmesine raz oldu Kesik ba darda bekleyenierin zerine atlnca hayvanlar gibi haykran kalabalk bu kelleyi alarak Et'meydan'ndaki Kabak'ya gtrd. Is.lahat taraftar onyedi nderio ve vezirin kelleleri, ortalarnda ve Kabak'nn nne dizilmiti. gn gecedenberi durmadan kan dklyor, Saraynda hapis kalan Padiah da dostlarnn katliamn haber alyordu. Divan yelerinden sa kalan yoktu. Ama III. Selim hala Taht'ta oturmaya devam ediyordu. Osmanl Hanedam'na kar duyulan eski sayg, btn yardmclarn yok eden kl nnde III. Selim'in hayatta kalmasn salyordu. htilalin grnmeyen asl nderleri, Kaymakam ile eyhlislam mzakereye koyulmulard. Kalben, lanetleneo yeniliklere bal olan bir Padiah' Taht'ta brakmak doru olur muydu? Bu kadar hakarete uram bir Hkmdar onlara nceleri szde itaat etse bile er ge intikamn almay dnmeyecek miydi? Yarm braklm cinayetler sulularn kesin ekilde yok edilmesine sebep olmaz myd? Kstahlktarnn cezasz kalmasn salayacak tck eyin Padiah'n Taht'tan indirilmesi olduuna karar verdiler. Taht'a I. Abdlhamid'in olu ehzade Mustafa': v gctirne:vi dniiyorlard. 1728 htilalcilerin nderi olarak gzken Kabak drdunc gn afak skerken Etmeydan'na geldi, bir kenara ylm kelleleri gstererek, te intikamnz almd, dmanlarm ld, eri?tn ve yasalarn davas galip geldi; Padiah Nizam- Cedid'i ilga etti; art1' k endie edecek hibir rakibiniz kalmad. Ancak nefes almaya baladndanberi dmanmz olan bu Padiah, artk elinde direnecek g kalmad iin bize olan nefretini dile getiremediinden dostumuz olduunu ilan ettii iin gvenimizi kazanabilir mi? Ba ve Taht yataanlarmzn altnda olduu iin imdi bize tamamen bal gzkyor; ama khlarmz silip de, Devlet'in savunmas iin daldmz vakit bize kar hemen hareket gemeyecek midir? O takdirde yine siH1ha sarlp, dereler g~bi kan dkerek elde ettiimz eyleri yeni.den kazanmaya alacaz. Bir ihtilal yerine iki defa ayaklanmann ne gerei var? Devlet'i byle sk1ntlara sokmayalrm. Siz beni, ben de sizi anlyorum. Sultan Selim'in hemen hal' edil. mesini istiyorsunuz; fakat yiit yenieriler, sadece sizin ile bu kadar nemli bir karara varlamaz! eyhlislam'n da bunu kabul etmesi gerekir; gidip eyhlislam'a soralm, bakalm onun verecei fetva Sultan Selim'in tahtta kalmasn m, yoksa yerine baka Padiah'n geirilmesini mi syleyecek, dedi. Osmanllarda isyanlara bile ahsiyet kazandran vakar iinde yenieriler ve halk skunet iinde. yaplan bu cretli teklifi kabul etti. Kabak eyhlislam'a adamlar gndererek u ekilde bir soru so:du: eriat'a aykr davranan bir Padiah Taht'ta kalmay hak eder mi?

1729 Bu soruyu ilham etmi olan hilekar eyhlislam cevabnda akn ve kederli grnmeye alt. Riyakar bir ekilde milletin urad felaketleri ve dklen kanlar dile getirdi. Fetvasnda yle yazyordu: Eitiminin bozukluu yznden yoldan kan talihesiz Padiah, halefim olan Velizade sayesinde kr ln bsbtn arttrd; halkn adaletinin vurduu vatan haini danmanlar onun genliini selamet yolundan uzaklatrdlar; m'minlerin babas olduunu unuHu. En muazzam ordular bile tot duman edecel olan Allah'a gveneceine, OsmanlJan gavurlara benzetmeye alt; nem vermedii Cenab- Hak onu terkediyor. Beenmedin yasalarmz adna nasl hkm srecek? Onu koruyacak olan askerlerinin artk ona itimatlar yok. Saltanat geimsizliklerimizi devam ettirmekten baka bir ie yaramayacak. Ona acyorum. nk bir imparatorlua an verecek faziletleri vard. Ancak her eyden nce dinin karn ve Osmanllarn selametini dnrm. Sonra, sorulan soruya cevap olarak iri harflerle hayr diye yazd. Ancak, sanki J:mnca k,stahlm affettirmek istercesine bu hayrn altna btn sorumluluu Tanr'ya ykleyen ve insan tereddtte brakan, hayrls AUahtan diye bir cmle ekledi. Fetvay eline alan Kabak yenienlere dnerek Sultan Selim'in kendi setii eyhlislam taraf.ndan mahkum edildiini gsterdi ve Syleyin artk Sultan Selim'e gvenebilir misiniz?>' diye sordu. Toplananlar hep bir azdan, Hayr, hayr; onun Padiahmz olmasn istemiyoruz; Hal' edilsin! Yaasn Sultan Mustafa! diye barmaya baladlar. F: 109 l i30 O z<man yeniden sz alan Kabak Mustafa, m. letin, eyhlislam'n w ycnierilerin adna Sultan 1Vlustaf;'nn olu Sultan Selim'in hal' edildiini ve Sultan Abdlhfunid'in olu IV. Sultan Mustafa'nn Osmanllarn Padiah' ilan edildiini bildirdi. XXII Sultan Mustafa lll. Selim'in elinde bulunur, S<tray kapal kalr, ioglanlar, bostanclar i avluda silah elde bekleirken Kabak Mustafa ile yenierilerin iinde derin bir sknt vard. Surlarn zerinden amak veya kaplar ykmak iin asilerin ne toplan ne de uzun merdivcnleri vard. Sahip olduu dini kisbenn saiad 1 dokurmazlktan fayda\anmay dnen eyhlislam Sara~,r'a gidip, Padiah'a hal' edildini ve direnme gstermeden kaderine raz olmasn sylemek g evini zerine ad. Bu di n adam efendisinin intikamndan korkmayacak kadar Sultan Selim'in yumuak huyunu tanyordu. eyhlislan'n Saray'a gitmesinden nce Selim taraftarlarnn halk arasmda yaydklar sylentiler Padiah'a biraz umut verdi. Sylentilere gre Kabak i!e pespaye yarnaklarn halk kkrttn ve mparatorluu karde bivgasna srklediini farkeden yksek rLitbeli yenieri subaylar Nizam- Cedid askerleri ilc birlemi w Patli~ah'n taratn tutmaya balamt. Padah glin aarrken Harcn'deki dairesinden

km, gunun kendisine hazrladklarn karlamak zere arz odasna geip oturmutu. nnde ayakta duran kleleri ile dostlar hknklarn tutamyorlar1731 d. en giren yhlisliun gzleri yerde, sanki keder duyuyormu gb i ekileri ile ar admlarla Padiah'a vaklat. Sonra titreyen dudaklar ile zor bir grev yaptn, ycnierilerin ve halkn kutsal 1Saray' kirlctmemckri ii onun T<:ht'tan indirilmesine rza gsterdiini, asilerin yeeni Sultan Mustafa'y Pacli:; ah s.ctiini, Tanr'nn iradesi nnde eilmekten baka yapacak bir eyleri kalmadn belirtti. Padi<h, Seyhlslam' metanetle dinler gibiydi. Endienin sululduu ve rpermesi btn yzlerde okunuyordu. Grenlerin naklettiginc gre, kt talihi ile daha asillemi. daha gzellemi bir halde ayaa kaikt. Gayelerinin safl ve milleti iin istedii iyiliklenkn ta giym! gibivdi. Ehcdiyen ayrlaca maiyeti le yaknlar zerinde gezdirclii baklar ya!;'larla slanmt. Ar a~mlarla arz odasn terketti ve Taht'a kmadan nce yirmisekiz vln geirdii Saray'n i dairelerine doru kp gitti. St>hzadekrin dairesine giden mcrdivenleri inerken raht'a \mak zere gelen Sultan' Mustafa'v grd. Ona dnen Sultan Sdin, .. ,Kardeim, Tanr senin kacan Taht'tan beni indirdi. Bu milleti layk olduu mevkiye getirmek isterken halkn hiddetine maruz kaldm. vi niyctlerim vzndu recldedildirn. Hibir pirmmlk duymadan haklarmdz.n feragat ediyorum. Benden daha mutlu obrak, sizi Taht'a getiren Osmanilarn hevccanm sahipsiniz; ve inanyorum ki onlarn sevgisinc: raz.iletl ~riniz ile cevap vereceksiniz.>> III. Selim'in btn saltanat dnemince efkat \C ihtimamia yc:t~tirdii hafif \'e nankr Sultan Mustafa, Ili. Selim'in dokunakl szlerini sabrszlkla dinle. di. Hal' edilen Padi<:\h'n kutlamasm helirgin hir 1732 souklukla karlad. Sultan Selim, IV. Mustafa'nn terkettii daireye yerleti; orada kaderini ve yalnzln paylat Sultan Mustafa'nn kk kardei ehzade Mahmud'u buldu. Henz ergenlikten km olan fakat sevgi dolu bir kalp, .soylu duygular ve parlak bir zekaya sahip olan bu gen ehzade, Sultan Selim'in kuzenlerine gerekten babaca gsterdii ilitimarn ona kar sevgi ve kran duygular ilc dyor, ona ;yrekten sayg gsteriyordu. Saltanat sren bir padiaha dahi gsterilmeyen samimiyette bir sayg ile III. Selim'in ayaklar1na kapand, ellerini perken gz yalar ile slatt. Sultan Selim de gz yalann tutamyordu. Btn sev. gilerin souduu u anda gsterilen bu kadar scak bir ilgi Sultan Selim'i gerekten teselli etti. Kendini ehzade Mahmud'un eitimine vakfetti. Yalnzla mahkum olan bu iki Hkmdar, birinin hal' edilmesine dierinin yceliine .sebep olacak yenilik fikirleri zerinde uzun uzun tartmak imkan buldular. Suitan Selim'in ruhu Sultan Mahmud'a geti ve onun kiiliinde devam etti. XXIII Padiah'n hal' edildiini duyan Nizam- Cedid askerleri, halkn intikanndan ekindiklerinden :ve artk

Sultan Selim'e et tikleri yeminden kurtulmu olduklarndan kialarn terkettiler. niformalarn kararak, sanki haydutmular gibi teker teker mparatorluun bir kesine daldlar. stanbul'daki batary~lardan atlan salvolar ihti.Hllin baanya ulatn bildiri. 1733 yordu. Kabak Mustafa, umnu'da bulunan Sadrazam ile vezirlerin makamlannda kaldklarn aklad. Yenieriler kialarma dndler ve eski imtiyazlannn hepsine kavutular. Baanya ulam bir ihtilalin kmsenen aralar olan yamaklar, gln bir mkafattan sonra Kaymakam tarafndan yine Rumeli Hisar'na gnderildiler. gn iin diktatr olan, milleti yneten, vezirleri yarglayan, Padiah' Taht'tan indiren ve yenisini karan Kabak Must,afa hibir hak veya talepte bulunma:dan eski grevi bana dnd. XXIV stanbul'daki ihtilal Balkanlar'daki orduda pek az etki yaratt. Grevlerinde kaldklarmdan dolay memnun olan Sadrazam ie dier vezirler, IV. Mustafa'nn Taht'a kmasn askerlerle birlikte 'kutladlar. Saqece, Padiah' gibi yenieri ocana yenilik getirmek istedii iin III. Selim tarafndan seilmi olan yenieri Aas yenierilerin yamaklarla ibirliini ve Padiah'n Taht'tan indirilmesinde su ortakln ~ddetle kmad. Yoldan sapm arkadalarna uyan karargah yenierileri Aalarna bakaldrdlar. Asilere kar yiite kar koyan Aa, yardmc subaylar tarafndan terkedilin_.: askerlerin kl darbeleri altnda ehit oldu. ::sutan Selim'e kar asil sadakat duygularn dile getiren ve ihtilale ka. kzgn davranan Sadrazam da, Kaymakam'n etkisiyle grevinden azledildi. Eski bakanlardan elebi Mustafa Paa yerine Sadrazam seildi. Bu sarsntlar, hkumet deiiklikleri ve otorite dalm seferi etkisiz hale getirdi. nlerinde rakip bulamayan Ruslar Ef!.ak ile Bodan' is1734 tila ettiler. Trklerin talihine, imzalanan Tilsitt bar Ruslar eski snrlarna ekti. XXV IV. Mustafa Taht'ta bir adelan baka birey deildi. Hafif. kaprisli, hem yumuak, hem de zalim bir Hkmdar olarak iktidarda kalmann ihtiamn ve sefahat alemlerini seviyordu. Kaymakam ife eyhlbH\ m onun yerine saltanat sryorlard. Ortak cinayetleri ile kazanlm bu iktidar her ikisine birden yetmiyordu; artk aka iktidar mcadelesi yapyorlard; su ortaklnn yerini nefret almt. Bir mddet iin tnutulan Kabak Mustafa yeniden sahneye kt. htiHli baanya ulatran adam hem Kaymakan'a, hem de eyhlislam'a kiisel iktidarlarnn teminat olarak gzkt. Dostluunu elde etmek iin mcadeleye giritiler. Bu gibi ilerde mahit bir adam olan Kabak, kudrctin eyhlislam'n tarafnda olduunu sezdi. En yksek din adam olarak sahip olduu itibar ulem:l ve imam snfn onun dav<'tsna ekiyordu. Kaymakam'n sevilnes sadece sahip oldugu Sadrazam m:mndan ileri geliyordu. Halkn sevgisinden daha salam olan taassup, cyhlislam'a millet .erinde kutsal br hakimiyet salan. Kabck tamamen eyhlislam'n hizmetine girdi. Halkn ve din adamlarnn

islamlarn kurtarcs olarak baktklar bu gni pek ihtWUci, ilke zeriede mutlak hakimiyet kurduktan sonra niitevazi bir ekilde eski grevine ekilmesi ve ar olmayan takpkri sayesinde sayg ve havr a: Ok yandrmt. 1735 XXVI cyhlisl~un'n Kay,makam'n aleyhine harekete geilmesi iin verdii gizli iaretten sonra, gzlerimle kutsal hale geldii ikibin yama ile yeniden ehre inen Kabak, nankr Kaymakam'n eyhlislam'n ahsnda dinc aykr hareket ettiini ne srd. ehre dalan yamaklar, eski kkrtcianna kar ~tham dolu barlarla halk ayaklanmaya ardlar. Kapisierine boyun emeye alm olan yenicrilcri, memnun olmayanlar, imamlar, daima karklk arayan ayak takmn kendi taraflarna ektiler. Kaymakam'n sara. y kuatld; hep bir azdan haykrarak Kaymakam'n ban istiyorlard. Galip gelen cyhlishim kendi kkrtt asileric Kaymakam'n arasna girdi. Artk tamamen yc~ alnan bu rakip iin duyulan bir merhamet krnt~ Kaymakam'n hayatnn balanmasna seocp oldu. Ban nne een Kaymakam, Suriye'nin bir kasabasna srld. Sany'n mutcber adamlarndan, entrikac Tayyar Paa Padiah tarafndan, cyhlislam'n tavsiyesi zenne Kaymakanla getirildi. Otoritesinin ne ekilde kullamlmas le zcrrccc ilgilenmeyen Padiah, saltanatndan mmkn olduu kadar istfadc etmeyi ve clencelerle vakit ldrme} i di.inyordu; eyhiiiislam ise Devleti t:lic geirerek, genellikle halefierinin eline geecek olan servetini arttrmaya bakyordu. Yeni Kaymakarn ise herkesic iyi geinmeyi, Pamiah'a elence. ler tertip etmeyi ve eyhlislam'a ho grnmeyi balca grevi haline getirmiti. Bir tek adam kamuoyu ve meseleler zerinde gerek bir otoriteye sahip olmutu; bu Kahak Mtstafa'dan bakas deildi. Kazand 1736 ikinci zafer sayesinde Devlet'in, bakentin ve Saray'n gizli hakemi olmutu. Tevazu ile sayg, koruduu mesafe ile itibar salayacaktr. stanbul'a birka saat mesafede yamaklarnn arasnda Boaz'tn kuytu bir hisarnda oturarak tehditleri veya tleri ile grunmeden hkm sriiyordu. Saray'da nfuz salamak isteyen eliler bile gizliden gizliye onun gzne girmeye alyorlard; general Sebastiani, davranlarndaki doruluk ve Avrupa'nn kahramamu temsilcisi sfatyla onu Fransa'nn -karlarna balamay baarmt. XXVII Bir mddet in istanbul'daki olaylar bir kenara brakalm ve Padiah'n beklenmeyen hal'i haberinin Almanya'nn ufak bir kasabasnda bulunan Napoloon zerinde uyandrd etkiye bakalm. Birka gn nce Friedland1da Ru:slar perian eden NapQlt!ion artlarn zorla kabul ettirdii THsitt'te yorgunluk gideriyordu. General Sebastiani'nin gizli mektuplarn getiren elilik katibi geceleyin, dc;.ha savan dumanlar tterken kasalaya eriti. Bu griimenin muhteem ve renkli saddiini griimeyi yapan iki kiiden biri tarafndan

anlatlan ekliyle naklediyoruz: <<Tilsitt, yeni ina edilmi, dzgn bir kasabadr; sokaklar geni ve ip gibi dzgndr; evler yeil, beyaz ve pembe renklere boyanmtr. mparator'un oturduu ev cephesi gneye bakan iki katl bir yap idi. alma odasnda zeri katlar ile dolu geni bir masa gze arpyordu. eri girdirnde mparator canl 1737 admlarla odada geziniyordu; beni gorur grmez, hemen dur.du ve bana dik dik bakt; onu selamladktan sonra, bana: Kimsiniz?>> diye sordu. - stanbul elilinize balym, dedim ve ad m syledim. Yanna geldiim vakit tekrar konutu: - Syleyin bakalm orada neler olup bi:tiyor?. - Yenieriler Padiah' Taht'tan indirdiler,> de. dim ve sratle bu feHiketi anlattm. Her hkmdarn kulana kt bir intiba brakan bu Taht'tan indirmu sz, gsterdii hiddetle adeta sihirli oldu. ,,_ Ne kt ey! Ne sefil insanlar!. Sonra bir mddet dneeye dald,ktan sonra, be. lirgin bir memnuni:ysizlikle. Tanrm! btn bunlar ne abuk oldu bitti? dedi. mparator elisinin kaytszlna asla kaplmad; canl zekas sayesinde sratle olayn eriecei noktay hesaplamt; sabrl, merakl ve ihtirashyd. Kuku, suz bu haberler rendikten sonra akl hep onlarla megul olmutur. Davran bunu doruluyor, o saba. hki iini brakmas bu tahmini gerek khyordu. Nitekim, ben saat dokuzda Talleyrand'n yanndan kmtm, o ise Napoleon'un yanndan saat onibirde ayrld; ancak ne bu konuma, ne de general Sebastiani'nin mektubu Napokon'u tatmin etmeye yetmemitL le yemei srasnda beni yeniden sorguya ekerek, siyasetini ralw.csz eden olaylarn sebebinin derinEne inmek iin ne k<dar hrsl olduunu gsterdi. Byk beyinierin olaylar shhatli bir ekilde inceleyerek meydana gelecek aksi tesadfleri hafifJetecek veya ynn deitirecek bir irdelem kaabiliyeti vardr; ani/ 38 cak bir Taht'n devrilmesi konu olursa yalnz hkmdarlarn duyduu bir yalnzlk zihinlerini megul eder ve baka trl dnmelerine engel olur. En yksek zekiUar bile o tr olaylarn kaynana bilgelikle inenezer. mparator ite byle bir ruh haleti iinde iken, bakannn ne dndn grelim. maparatorun Trklerin kudretleri hakkndaki inarc zayf olmasna ramen, III. Selim'in ani devrilmesi karsnda etkilemi gibi gzkyordu. Napeleon bu pad1ah severdi, onun uysal siyasetini tanm, ngiliz fi!osunun teebbsn boa kantaki baansn Fransa'nn muzaffer olaca inancn, mparator'un M. sr'a ~ 'lpt sef~rdcki direncini ve nihayet Fransa'nm or~ak dmanlar olan ngiltere ile Rusya'ya kar savaa girmesini takdir etmisti. u halde Sultan S~lim onun iin gayret dolu bir mttefik, gayelerine varmad~ faydal bir dosttu. Beklenmedik bir anda tahttan indirilmesi Napoleon'u derin bir ekilde etkilemiti. Sk sk konumasn, sefiHer! va:hiler! diyerek kesiyordu. Bir mddet sonra dikkatini bu ihtilalin se. beph!ri zerine your;a:;trd. <<..-,- Fakat sebep nedir,

sebep? - Sebep, halk iin deiiklik; yenieriler iin krlan askeri gurur; ulema iin tehdit edilen karlardr linde, sanatta, her eyde yenilikten endie ediyorlar; yapla yenilii, inanlar ok kolaylkla etkilenebilen bir halk i in Kur'an-i Kerin'e aykr olarak ilan ettiler. Akln her eyi dzene soktuunu ve bir kere aratrma alkanlnn domasnn Kur'qn- Kerim'in esaslarn sarsaca dolaysyla nfuzlarnn zayflayaca y biliyorlar. Nitekim, topuu~un, ~Pzciiin, manevralarn ve disiplinin dzeltilmesine hi ses karmadlar; 1739 lakin bilim zerine okullar kurulunca derhal bir muhalefet dodu, halkn cehalcti de onlara yavdmc oldu. - Demek ki sebep dinidir? -- Hi olmazsa bu tr bir kisve altna girmek isteyen, aslnda ihtiras ve tamal ile canlanan saldr byle istiyordu. Ulema snf hi bir umumi sorumluluk altna girmez, vergi demez 'Ve en nemlisi lm ile cezalandrlamaz. te savunmaya altklar eyler bunlard; haklarna dakunabilecek her ey onlar endielellldirir ve yenilikleri engellemek, icap ederse devirmek iin dini fikirlere bavururlar. Vicdanlarn yar ctm olmadan bir ihtilalin baanya ulamas hemen hemen imkanszdr; bir dier ifadeyle ey1islarn n yardm olmadan Kaymakam yenilirdi. - eyhlis.lam uzun zamandr ayn mevkide mi? - Aa yukar iki aydan beri; daha zeki bir adam olan selef yenlik hcln:i\.etii destekl:yodu, imdiki ise onu yerine gemek im nce yenilik tar.:ltar olarak gzktken el altndan meslektan~. ktlyvrdu. bana geince de ihtilali hazrlamakta tereddt etmedi. Gavurlar taklit ed~n. gavur olur! Sznden hareket ederek her eyi ters yz ettiler. <<Kur'an- Kerim'in hkmlerine aykr hareket eden bir padia:h tahtta kalabilir mi? sz ile harekete getikten sonra bu soruya <<hayr cevab vermekte tereddt edilmedi. Yeniliklere ve padiaha kar kullanlan saldrnn genel taktii byledir. <<- Fakat byle bir neticeye varmak iin uzun hazrlklar gerekmektedir; nasl oldu da Sebastiani onlar gznden ka rd? 1140 - Farkedilemeyecek kadar yksek mevkilerde cereyan ettiklerinden. Devletin en byk iki grviisinin padiaha kar tertip evirdii nasl anlalabilir? Ayaklanmann balad gn, yabanc diplomadar asilerin ve nderlerinin tehlikeli eilimlerini divana haber verdiklerinde, aslnda isyann ba mimar olan kay. makamn bunu nlemesi istendi. O da, bklmetin bu hareketi dikkat ve endie ile izlediini bildirmiti. Kaymakam ile eyhlisHim'n kazanlar ile sonulanan ihtilalin baanya ulamas sayesinde ihtilale itirakleri ve ihanetleri ortaya kt; Sultan Selim bile onlarn iki yzlilln anlamadan tahtn kaybetti. Onu tahttan indirmeye allan eyhlislam'n son teebsnn da~ hi dosta ve samimiyetle yapldna inanmt. <<- Zavall Selim, gerekten inanlr gibi deil! - Btn bunlar ona ok pahabya mal oldu! Ordu Tt.ma'ya hareket ederken elimiz onun bizzat bakumandanl

zerine almasn istemiti, ancak akl o derece elinmiti ki, raz olmad. Byle bir hareket onu kurtarrd. Btn bu entrikalara gelince aa yukar bir ay srd, sonunda bildiimiz sonuca ulat Sultan ScUm'in akll dostu, bir r.ceki eyhlisl.im, Nisan aynda lmt; o ayn sonunda imdi-ki eyhlislam greve balad. O sralarda Sadrazam, Tuna boyuna hareket etti ve yerine Kaymakam b;rakt; halbuki bit defa iktidara geen iki kafadarn ihtiraslarn tatmin etmeleri iin bir ay yetniti. Nizam- Cedid askerlerini kialarnda brakarak Boazii'ndeki hisariarda kkrtmalara onlar balattlar; padiaha bal vezirler ile dier kiileri ldrten de onlardr; yine onlar tek balarna bu byk tertibin meyvelerini topladlar. imdi rakipsiz olarak, yirmi yandaki, mizac, kabiliyetleri 1741 ve tecrbeleri bilinmeyen Sultan Mustafa'dan daha faz. la lkeye hak:imdirler. 'Taht'a bu kadar yakn yetkllilerin hanetierinden nasl kukulanabilir? Hayr, ekselans, Osmanl mparatorluunu darmadan eden bu ihtilaJ son derece gizli antlar altnda hazrlanmlitr. Etrafta grnenler sadece aralardr. nceden bu ihtilali farketmek imkfmszd! - Zavall Selim! Bu noktadan itibaren elilik katiibi bizim anlattmz olaylar. nakletmi, her defasnda Napoleon'un kederli bir hayret nidas veya endieli bir sorusu ile kesilmitir. Sk sk yle, soruyordu: Fakat imdiye kadar anlattklarnzda sadece bir isyan havas seziyorum; bir isyan ile ihtilal arasnda nemli farklar vardr!... Zavall Selim! bu isyan bastramad m? Oda iinde gezinmesine devam ediyor, bir mddet sessiz kaldktan sonra yeniden devam ediyordu. Sultan Selim tasarlad yeni dzeni kurmak iin gerekli dehaya sahip deilmi. Btn bunlar ne olacak? Tebaas hep kaatil, onlara nazaran o ok iyi, ok stn ve onlar onu deviriyorlar Btn bunlar ne olacak? diye durmadan tekrar ederek hzla dalamasna devam ediyordu. Sizin bu konudaki dnceniz nedir? mparator Aleksander bu konuda hi bir ey bilmiyor, ona anlatacam, muhakkak ki ok ilgilenecek:tir. Haydi imdi yatmaya gidin, yorulmu olmalsm. XXVIII Liberal devlet grlerinden nefret ettii ngiltere ile lm kalm savana girimi olan Napoleon, bu lkeyi adalarnda bomak istediinden, bir mddet iin 1742 Sultan Selim'in felaketi yznelen iinde kopan merhamet duygusunu unuttu. Kahramann iMiamndan fazlasyLa gzleri kamam olan, ancak yine ele onun diplomatik sersemliklerini tasvip etmeyen bir tarihi oa n Thiers, Tilsitt'te, Napoleon ile Rus ar Aleksandr arasmda Trkiye'nin paylalmasn nasl tasarlaclklarn an\atmaktadr. Fransa mparatorluu'nun d siyasetinin vefaszl, hilii ve ile:i grten yoksuniuu hakknda bir ispat gerekirse bunu Napoleon ile Aleksandr'n grmelerinde bulacaz. Rusya'ya kar vazgeilmez bir kale olarak Trkiye'yi dzene sokmak ve glendirmek zere Sebastiani

stanbul'daki grevine devam: ederken, Napoleon tedbirsiz bir nefret ve bir gnlk bir zaferin etkisiyle Fransa'nn, Trkiye'yi Dou'da Rusya'ya kar devaml ularak br denge km vdi haliide muhafaza etmes gereini unutmu ve pacliah ara lgnca teklif etmiti. XIV. Louis gibi gerekten siyasi bir hkmdar mu tla!. ter.-in (l:;-i.inrcli: Rusva zerindeki ~tkisi n ve kazand zaferi kullam:rak, Dou'da Moskof istilasn nlemek zere Rusya'nm Osmanl mparatorluu'ndan kopard eyaleHeri geri vermesi iin zorlar ve Lehistan' yenielen kurarcl. Fakat Napoleon yeni dostluunun krletici taknl iinde Trkiye'yi de Lehistart gibi d_1ncl, iki imparatorluu dnn ve yarnn dmannn ayaklar altna atarak, her zaman i.in tabii iki mttefikine srt evirdi. Msr seferinde ve Tilsitt'tc Trkiye'nin aleyhine taknd sarsak siyaset yznden Napoleon, Trkler hes<:bna Ruslara yapt cmertliin kefaretini 1812 ylnda cleyecektir. Hatasn yenildii gnlerinde ok 1743 ge olarak anlayacaktr; fakat o zamanlar eski bir hancdfmn kanndan gelen gen bir hkmdan sadece benlik hrs ilc gryordu. Kahire, Varova, Tilsitt, Madrid ve Roma'daki d siyaseti daima tasadfi v: klca bal kalm, hi bir_ ,zaman bir pH'in dahilinde hareket etmemi, daima talihinin taknh veya dknlne tabi- olmutur. Dnyay yeni bir dzene sakmay ~:,~mam, delasnn ve sava alanmn tesadf oyu;L!;i< bakmt. Ba<r:~<> v:a~ma~mdcn sona ona bir c.h:: let ac!anmm leri griliiElin \C derin bilge :ini ka;:andrmak isteyen tarililt:r, mukadder<ttnda ve delu"lsnda mevcut kaprisler kadar uy.brma sistemler yaratmak zorunda kalm,lardr. imparatorluk tarihisinin grlerini dinleyelim. XXIX Napoleon, Alexsandre'a yle diyordu: <<lahi bir daPbe, Bab- Ali hakknda beni engellerimden kurtard. Dostum ve mttefikim Sultan Selim. zorla tahtndan indirildi. Bu Trklerle bir eyler yaplacan, onlarn tabii cesaretlerinden faydalanmann retileceini sanmtm; bu tamamen bir h<yalmi. Kendisini devam cttiremeyen ve ganimetierinin ngiltere'nin hakimiyetni arttrmasna engel olamayan bir devletle iimizi bitirmek gerekiyor. Aleksandr'a, ngiltere ile savaa girmesi karl~ nda Finlandiya'y vaad ettikten sonra Dou'da daha cazip tekliflerele bulundu. ,,ar'a, <ngiltere nt.:.dinJ.:: ber,n silahl arabullculuumu yapmak zorundasnz. Ben de sizin iin av. 1'744 n rol Trkiye'de oynayacam. Onlara arabuluculuumu tckL.f edeo~im; eer sizi memnua edE-cek :xtlar kabul etmezlerse, ki iine decekleri bu dummda kalbul etmeyecelclerini sanmyonm, Trklere kar sizinle birleeceim, siz de benimle beraber ngHtere'ye kar harekete geecelc ve birlikte Osmanl mparato-: luu'nu uygun bir ekilde paylaacaz. 0 andan itibaren faraziye alan son derece geniledi ve iki hkijmdarn hayal gc sonsuz tertipler arasnda dolat. Rusya'nn ilk talebi, Bab- Ali ile grmeler

ne olursa olsun, derhal Tuna eyaJetlerinden bir ksmnn ilhak edilmesiydi. Bu arada Trkiye hi bir ey vermeye yanamaynca sava patlayacak, bar ile birlikte paylama gelecekti. Fakat nasl bir paylama? Rusya Basarabya'dan baka Bodan', Eflak' ve Bulgar::.tan'a i.adar btliP- Balkan ,ilkclerini alacakt. Napoleon da phesiz deniz eyaletleri olan Arnavutlua, feselJa'ya, Mora'ya, Grit e el ko~ acakt. Avusturya m}-'ar.atorluunu tazmin etmek iin Bosna ve Srhistan ya dorudan ona verilecek, ya da bir Aridk'n himayesine ge-irilecek, ve son zamanlarda meydana gelen olaylardan durmadan zayflam olarak kan bu devlet lcseli edilmeye .z.JJlacakt. lli gn nce '..lrad. yenilgiden dolay utanm, Napoleon'un kararkalma kadar geler ek bar isteyen, topraklarnn uzak kalmasndan dolay tnparatorun ihtirasna hedef olmayan, bu yzden msterih olan, fakat mttefiki Prusya kralnn bir hayli toprak kaybedeceinden emin olan gen ar'n yznn ifadesini tahayyl edin; hem hayali, hem de gerek yeni b:r dnya tasavvunna kavuan, bykl y~nden ha1745 yali mmknl yznden gerek bu tasavvurda, feci bir yenilgiden sonra, eskiden ancak ezici bir zafer sonunda elde edilebilecek Finlandiya ile Trkiye mparatorluu'nun byk hsm vaad edilen ve sanki Napoleon'a yenilmek erefinin bir zafer ile e deere geldiini gren arn deien yz ifadesini; yedi yldan beri, kll Lkesinin va~tinden nce gelimi medeniyeti ile kll yeni bir Avrupa dengesi y~ratarak ana erimek isteyen, fakat korkun darbelerden baka bir eye raslamayan, sonra anszn galibinin ittifak ile, onun altnda fakat yannda dnyann paylalmasna katlacak olan gen ve in tirasl h~mdar dnn; galibi olan bu byk acl.fm ona, Katerina'dan beri Rusya'ya va6d edilen ftuhat vaad ediyordu; bunca ani yenilgilerden sonra birden bire bu kadar yksek mit-ere kaplan a;:'n neyt:canm. sarholuunu, Napoleon ile sratli kurduu dostluu ve hi olmazsa o an iin samimi olan duygul.::..11 zahmetsizct tasavvur etmek mmkndr. <<Da ha nce dediitiz gilbi ar Aleksandr babas gibi yumuak huylu, insansever, maneviyata d-kn fakat o derece oynak bir hkmdar o,larak, onu ustalkla batan karan galibinin a yola atld. Sabrsz hayranln belirtneden Napoleon'un yanndan ayrlmyordu. Her yanna gelene <<Ne byk adam! ne deh1! ne kadar geni grler! ne byk kumandan! ne ulu devlet adam! Ah onu daha nce tansaydm! beni ne kadar byk hatalardan .kurtard! birlikte ne kadar byk iler becerirdik! diye syleniyordu. Yanna giren bakanlar, generalleri ar'n maruz kald etkiyi farkediyorlar. ok kt bir admdan sonra avantajl ve erefli bir ekilde kendini kurtard iin ona kzmyorlard. .. F: 110 1746 Trk mparatorluu'nun mmkn ve muhak kak paylalmas grmelerin devaml konus.uydu. Daha nce grdmz gibi bir ilk paylama yaplmt. Fakat bu paylama pek tamam gibi gzkmyordu. Rusya, Tuna boylarndan Balkanlar'a kadar dayanyordu;

Napoleon da Arnavutluk ve Mora gibi deniz kys olan eyaletiere gz di,kmi.ti. Bosna ve Srbi stan gibi eyaJetler Avusturya'ya verilecekti. Bab- Ali, Rumeli'yi, yani Balkanlar'n gneyini. stanbulu, Anadolu'yu, Msr' muhafaza edecekti. Bu tasarya gre denizierin anahtar ve insanlarn zihninde Dounun gerek bakenti stanbul, Ruslarn mitleri ve Avrupa'nn endieleri ile oluan dnya kainuoyunun Deli Petro'nun torunlarna vaad ettii stanbul, Ayasofya's ile birlikte yine Asyal barbariara brakhyordu. ar Aleksandr bu konu zerine birka defa eildi ve daha tamam bir payJ.ama sonunda Napoleon a Mora'y, Yunan adalarn, Girit'i, Suriye'yi ve Msr' verdikten sonra stanbul'u Ruslara brakan bir zm yolu teklif etti. Buna ramen, yeter derecede, hatta fazlasyla bir paylama yaptna inanm olan Napaleon d<:ha f<:zla ileri gitmek istemiyordu. isterse ngilterenin en koyu dman olduunu iddia edecek bir mttefikine de olsa, ancak kendisine yaraacak hi fetih olacak olan stanbul'u Napoleon kimseye brakmak niyetinde deildi. Olaylarn tabii akna itaat ederek ve bir ok Avrupa meselesini zme ulatrmak maksadyla ngi.ltere'ye kar gl bir mttefiki kazanmak isteyebilir. Rus ihtirasnn dourduu selin Balkanlar'n eteine inmesine izin verilebilirdi; ancak bu selin koruyucu Balkan dalarn amasna msaade edemezdi. Yeni alarn en parlak eserinin vanndaki 1747 herhangi biri tarafndan tamamlanmasm istemiyordu! Fransa'nn byklne kskanlkla bal olup, kendi an zerinde byle bir tecavz kabul etmek zere insanlarn hayal gcn tek bana igal etmek iin ok bencil davranyordu. <<Yeni dostunu ayartmak iin bile o Isa, Bab- Ali'ye zayfa balanm Tuna eyaJetleri ile zaten Trk bo-. yunduruundan kurtulmak iin bir mddetten beri uyank duran Mora'dan baka bir paylamaya yananamt. <<Bir gn, uzun bir gezintiden dnen iki imparator, bir sr haritann asl olduu alma odasna kapandlar. Aleksandr ile balayan bir konumann btn heyecann tad belli olan Napoleon katibi Mennevarden bir Trkiye haritas istetti, haritay masann zerine serdi ve katibinn iitnesine aldrmadan, parman stanbul'un zerine bastrarak, <<stanbul! stanbul! asla! bu dnya inparatorluudur! dedi XXX Tarihi tarafndan Napoleon'un azndan kan bir blgelik patlamas eklinde yorumlanan bu szler aslnda hem veren, hem kabul etmeyen bir adamn zt' K.larla dolu pimanlk duygusundan baka bir ey deildir; zira Tuna eyaletlerinin, Karadeniz kylarnn Rusya'ya; Srhistan ile Bosna'nn Avusturya'ya verilnesinden Ye Yunanistan', Adriyatik kylarnn ve Msr'n Fransa mparatorluu tarafndan igalinde sonra str,nbul'un ne nemi kalabilirdi? Mahvolmu bir impar<'torluun bakentinin ad, papasz slamiyetn bir Rona's! !i48 Bu sayfalar yazm olan tarihinin, bir mddet sonra devlet adam olduktan sonra Sultan Mahmud'a

kar, aynen Napoleon'un ar'a verdii gasp msaade .. si bi0i anariarak Osman Bc'in Suriye. Arabistan ve NH \.izerindeki mirasn bir paaya verdirrnek i;in Fransa y seferter etmesine ve donanmamz harekde geirmesine ha)ret etn"!mek gerekir. Yine stanbul'a dnelim. XXXI Bir mddet sonra stanbul ve Londra'da renilen Napoleon'un Tilsitt siyaseti Trkiye'yi meoburen ngil tere'nin kucana att ve Londra kabinesinin stanbul' da grevlendirdii Lord Paget'nin padiah tarafndan barma ve ittifak hedefiyle kartanmasna sebep _oldu Bu diplomat, Sebastiani ile anlat bilinen Kabak Mustafa'dan ekiniyordu. evirdii dolaplar iin Sa. ray'n iinden bir adam olan IV. Mustafa'nn imrahorunu seti. mrahor, efendisini ve divam peinden srkledi; ok kah.n bir esrar perdesi altnda hazrlanan ngiltere ile ittifak anlamas imzalanmak zereydi. Bab- Ali'nin tercmanln yapan ve birka Avrupa dili bilmesi y. znden mecburen Divan tarafndan itimat edilen Rum. iardan biri olan skender Sutzo, general Sebastiani')i ngiltere ile vanlan anlamadan haberdar etti. Sebastiani bu itiraftan sonra tercmana. Fransa. ya gveomekle ok iyi ettiniz. mparatorun kran sizi ok iyi mkafatlandracaktr dedi. Sebastiani hemen Saray'a kotu, itiraz etti, hiddet gsterdi, . inrahoru korkuttu ve uyandrd 1749 dehet havas ile gr!?melerin kesilmesn. ve Lord Pagel'in uzaklatnlmasn temin etti. ngiltere ile olan grmeler aslnda tamamen askya alnm, hi bir surette: kopanlmamt. XXXII mrahor ile padiah, Sebastiani'ye bilgi veren ve anlama metnini tercme eden haini ksa zamanda ortaya ka~dlar. Bab- Ali nezdindek,i nfuzunu d~am ettirdiini sanan Sutzo, Sadaret'te Divan tercmanlar. nn bekledii lo odada uturmu baarrsryla nilyor ve cezasz kalacandan emin grnyordu. Kayma. kam'n verdii bir quyruk onu byk hlyalarmdan kopard. Hemen seyirterek, kendisine tercme edilmek zere bir metin getirdiklerini sand. Reisslkttap kendisini takip etmesi iin ona iaret etti; sessizce kaymakamn nne ,ktlar. O da, yine sessizlii bozmadan daima hazr bekleyen cell:Hlara iaret verdi. Rum tercman bouna suunun ne olduunu soruyordu. Cellatlar onu krba darbeleri altnda sijrkleyerek devlet adamlarnn idam edildii Saray'n byk kapsnn nne getirdiler. Kesilen kafas alaka hareketini belirtmek zere bqcaklarn arasna kondu ve gvdesiyle birliMe gn boyunca hainlere ibret olmas in tehir edildi. Bab- Ali, sahip olduu muazzam zenginl:klere el koydu, ailesini lkeden kovdu; ailesinin fertJeri Napoleon'un merhameti ile bile karlamadlar. htiras yznden yabanclara aklanan devlet srrnn abuk ve korkun adaleti! Pa is \e Ts.itt'ten gelen tut.:rsz ve her g.in brbirine zt emirler ver~: syasette bkn bir ~kilcie Se1750 b2sti:mi, hatralarna aaya aldmz satrlar ya1!yordu:

aFransa Trkiye'deki eski siyasetinden vazgeti, konferanslarda ve milletleraras anlamalarda Osmanl mparatorluu'ndan hi bahsedilmiyor. Tamam Ruslara bal olan Rumiara pek gvennemek gerek; prens veya voywoda olmak iin Fransa'ya dalkavukluk ediyorlar, sonra da ona ihanette geri kalmyorla~; Sutzo ile Kellimaki'yi bu sylediklerimden ayr tutuyoruro . Napoleon'a yazd gizJ,i bir mektupta, Sultan Selim, ye$eni Mustafa'dan hapiste bile iyi muamele gryor. Sultan Mustafa, devlet meselelerinde ona sk sk dan~,yor. mparatorluun deiik talihinden ve fela~ etlerinden bkm olan Sultan Selim taht'tan indirildii iin seviniyar ve artk meselelerin sorumluluunu tamad i:jn kendini kutluyor. Bu padiahla gizlice grtm; halk ve hatta Mustafa'nn bakanlar bile tahttan indirilen padiah iin takdir, pimanlk ve merhamet duygularn saklamJ~orlar; ben bile, yeniden tahta ge~irilmesi hususunda kukularn uyanp ta lml\ ne sebep olmamak endiesiyle onun Fransa'nn ka iin ne ifade ettiini aklamyorum. OTUZ DRDNC KiTAP I General Sebastiani, Divan tercman boboaz Sutzo sayesinde baanya ulamt; kaymakam ile eyhlislam st:de sayg gstererek elinin nfuzunu yok etmek iin urayorlard. Sebastiani artk hakim olamad ve bir de karsnn lmesiyle bsbtn gzne iren gelen siyaset sahnesinden ekiJdi. Saray kendi i entrikalar ile alkalanrken, Devlet te ngiltere'nin etkisine giriyordu. Kaymakam bir yandan hadmlarn, gzde cariyck;Y, Saray sul:ayarn ve harem'n do:imak bilmeyen harisliklcri ve dier - yandan eyhlislam iie Kab.ak Mustafa'nn rekabetiyle uramaktan bkarak grevinden ekildi ve kesinde devletin iinde bulunduu bu durumu nefret ve h~ddetle seyreden Alemdar Mustafa'nn yanna, Rusuk'a gitti. Artk bakent tamamen eyhlisliim ile Kabak'nn yarnaklarna kalmt. Padiah debdebeli hayatndan sklmaya balamt. Hal'edilen padi~ahlarn dairesinde unutulan talilsiz Sultan Selim, mparatorlugun knden fcvkdacle zlyor, tcselliyi birka cariyenin aknda ve Dou'nun yeniden domas hakkndaki fikirlerini r:lad. ehzadc Mahmud'a kar gsterdii muhabbette buluyordu. 1752 Her frsatta, benden daha mutlu olan ocukluun sayesinde tahtta bulunan padiahlarn kukusundan korunuyorsun. Benim saltanat dnemirnde snen yeni dzenin mealesinin bir gn senin elinde yanmas iin lahi Mukadderat ikimizi birletirdi; diyordu. Alicenap bir ehzade olan Mahmud kuzeninin talih!. zlrie ve azletie ,gn getik.; daha fazla balanyor, titlerin hatlasna nalediyor ve gn~n birinde buradan kurtulup ta tahta karsa onun eserini devam etirmeye yemin ediyordu. Esaret aylar bu eKilde akp gidiyordu. ll Bu arada Ruslarla imzalanan mecburi ve aalahc bar, Balkanlardaki ordunun i meselelerle daha fazla ilgilemnesine sebep oluyordu. Birlikler eitli fikir

aynikiar ile paralanmt. IV. Mustafa tarafndan sefer srasnda gtevleri banda braklan Sadrazam brahim Paa ile III. Selim'in vezirleri Edirne'de, ordunun iinde belirsiz bir ekilde hkm sryorlard. Hem Sultan Selim tarafndan seilmi, hem de Sultan Mustafa tarafndan 'geici olarale grevlerinde muhafaza edilmi olarak, her iki saltanat dnemine de bal olarak, duygularnn hangi tarafa meyledeceinden emin olmadan, sessizce, birbirlerinden ekinerek, gze arpmamaya dikkat ederek, boyunlan bkk, bakentin kaprislerini ve Kabak'nn srekli isyann takip ederek bekliyorlard. Edirne'ye tanm divan ile etrafn eviren kumandanlarn gerek durumu ite bu haldeydi. Bu durumu iyice anlayabilmek iin sadrazamlk rtbesinin 17f:3 seimle ibama gelmi bir hkmdarlk karakteri tadn ve padiahn otoritesi kadar mutlak ve kutsal bir hviyete sahip olduunu unutmamak lazmdr. Yine batrdan karlmamas gereken bir husus da Sadrazarnn sefere karken orduyla birlikte yanna ordu ve milleti birletiren kutsal bir sembol olan Sancak- erif'i alm olmasdr. u halde mparatorluun yars IV. Mu,tafa ile Sa:-ay'da bulunvrke:, dier yars da Hz. Muhammed'in sanca al-tnda, mparatorluun ikinci bakenti Edirne'de Sadnizamn karargahnda bu.lunuyordu. III Bu arada, tekil ettii ordu ve Ruslara kar taknd kesin tavrlar III. Selim tarafndan tulu paa yaplarak mkafatlandrlan Alemdar Mustafa Paa, Rusuk'ta hareketsiz bekliyordu. Sultan Selim'in urad felaketlerden ve taht deviren bir avu yamak yznden hakarete urayan Osmanllar iin kalbi kan alyordu. Fakat vatanseverlii, her an Tuna'y amaya hazr oian dman karsnda sessiz ve hareket.siz kalmasn emrediyordu. Srekli olarak Ruslar gzetlerken, kimse onun dncesinin stanbul'da olduundan kukulanm,yordu. Hr dncenin hakim olduu lkelerde sebepsiz bir kusur olan dncelerini saklama, keyfi ynetime sahip lkelerde bir fazilet olmaktadr. Fazilet bile -parlakl ile etraf rahatsz etmemek iin glgede kalmak zorundadr. Bu ihyat tedbiri alnmadan l.yk asar!;.,r, byi~k cilretler o!maktan t~ gidemez. Kalbin bir kesinde olgunlaacak a beklemek mecburiyetindedirler. Harem esrarlar Osmanl1754 lar bu eit siyast.:t esrariarna altrmtr. Sylendiine gre, Alemdar Mustafa Paa,. Sultan Selim'in kaderi iin duyduu zdrab ancak gzdesi olan Arnavut cariyenin ve Ha..!Q:_ hadmn yannda aklamaktaJd Onun sadece ordusu ve Ruslarla megul olduu sanlyordu; stanbul'dan ge.Jen haberler daima belirsizlik ayordu. IV Kaymakam Tayyas Paa'nn stanbul'dan eyhiiiisitm tar ... fnda ka;-lnasnJan ~n ra o ir st~ gn gibi Rusuk'a geldiini grmtk. Gzden dt!n bu bakan, ancak tadabilmek imkan bulduu iktidar hrsyla dolu olarak, azledilmesnden dolay ruhu yaralanm bir durumda, stanbul'daki eyhlislam'a, Kabak'ya dman ve kalbi, kolaylkla dmaniarna teslim ettii

pac:al.a kar pimanlk duygular k dolu ola ak gelr. .;>ti AkmJ<,r M..staf?. P<~<~ da ikayet lerine hass.1s ve verdii bilgilere merakl bir kii buldu. Tayyas Paa, Rusuk ayfm ile yapt uzun grmek rde III. ScJjn'i tahtndan eden ihtilalin b:.itn geliimini, eyhlislam'n entrikalann, meslekdann kaatili bir nceki k~ymakamn ihanetlcrini, yamaklarn kstaha hakimiyetini, yenierilerin isyan iareti ile nasl alaka harekete getiklerini ve Kabak adndaki koyu yobz,zn mahir ve gizli ynetimini anlatt. Sultan Selim'i Saray'n iinde bir daireele tek bana ,ve ihmal edilmi bir ekilde grm; onun tevekklne ve gz yaianna tank olmu; Sultan Selim'in ve chzadc Mahmud'un hayatlan iin her geen gn endie ciuvmutu. Osmanl Hanedam'ndan hu iki kiinin ida1755 m, padialu taht zerind_e rakipsiz olarak brakacaktl. Saray' da bu ifte cinayeti tasarlayacak kat kalpliler ve yerine getirecek zalim elliler mevcuttu. Zehir dob kadel, kiri~, 1\:J her an IV. Mu~tafa'nn dalkavwk. la~n di aHm<.l: bulunuyordu. <.nakkae bonn g,:diren, ~ultan Sclim'r yit aJ.:m smail P.:a ay: ekilde katlt:di!memi :r,iydi? Sultan Mu.5taf..'n: zaaf, cinayetlerine cinayet eklemek iin frsat kollayan eyhiilis!an'n hrs ve ulemann eline teslim ettii mparatorluu her geen gn geri)'e gtren Kabak Mustafa'nn vahi inad nerede duracakt? Nihayet, birka gn daha fazla iktidarda kalmak ve Saray'dan daha fazla ihsan koparmak iin yabanclara satlnaktan ekinmeyen stanbul Divan'nn alalmas nerede d,._ racakt?. V Rusuk ayan bu olaylar sahte bir ilgisizliklc dinliyol'du, yalnzca Tayyas Paa'y ,ikayctlerinde bsbtn i.imitsizlendirmemek ve intikam plann iyi tasarlay2bi1mck iin en ince ayrnty ve bilgiyi karmamak maksadyla btn dikkatini topladn belli ediyordu. Tayyas Paa'nn samimiyetinden iyice emin olduktan ve onun hayat ile servetini rehin olarak elinde tuttuktan sonra daha fazla ald; yarm azia tasarlarn ~klad ve bu entrika ve tecbbs adamndan meselcler d~!l;a cier;ninc inmek, kiileri y;..~indc oynatr.ak ve kendi admlarn aydnlatmak maksadyla yararlanmaya karar verdi. Bast yerden iyice c:nm olmadan her~.an:_~i bir tehlik::ye atlmak istemiyordu. Tas<:<ns ksteklenir veva son anda ortava karsa mutlakz ba1756 arszha urayacakt. Teebbslerine o kadar mphem grler, kark tefsirler, deiik grnler vermek zorundayd ki, ona hi bir ekilde belirli bir davran yaktrlmasn. Kararszlk ve tereddt, tasarlarn rtecek ifte rt haline gelerek herkesin onda bir mitten ziyade bir kuku grmesine ve her iki tarafn da onu karsna almaktan ekinmesine sebep olmasn arzuluyordu. VI Alemdar Mustafa Paa kk or.:lu~unu uaha fazla eitmeye ve di~iplin altna sokmaya abalyordu; en fazla on alt bin kii karacak bir kuvvete sahip olmutu. Ancak ordusunun Ruslarla yapt sk atmalarda kazand tecrbeler, baarlarmdan dolay duyduu ha.kl gurur, birlik zihniyet~ v~ bilhassa kumandaniarr.

a kar duyduklar derin haynnlk sayca azlklarn nemli ekilde telafi ediyodu; bu ordu smr boylarnn en seme birlii olmu.tu . .i)o"daki ordular Bat'da olduundan daha fazla br ekilde kumandanlar sayesinde ne kazanrlar. A<iker toplama kumanaanlarn eliJedir. Ordu sa.L-!ce kumandanlarnn ynetiminde deil, onlarn bir esc~ dir; her asker kumandannda, hayatn feda edebilecei bir efendi grr. Bir paann zaferi ve talihi her savamn da uferi ve talihi demektir. Disiplin le yascwn az nemli olduu yerde kii tek bana her t:.yin yerini tutar. Alemdar Mustafa Paa d~ askerlerinin hayalintle ve kalbinde nemli bir yere sahipti. Mutlu '\-e yiit maceraperesder olarak onun kiilii)de zah .. ricrini ve talihlerini griiyorlard. At!;, Tu'la boylarnda 1757 adeta efsane haline gelmiti. Tasavvurlarndan ve grlerinden kimsenin hesap somadan, her tarafta peinden geleceinden emindi. Ancak ilk adm atmadan nce, Divan'n ve Edirne'dek'i ordunun durum ve davraniarna gre byk ti"ir t:..:.:bhi..isn bdir~z n yarglarm serpme:'" .lerc mahir bir siyas~tiyi iin iine sokmak istedi. Ona, yer~ ne gre szle \eya skC.netle kanaatleri sarsabilme sanatna hakkyla vakf bir adam gerekiyordu. Tesadf bu hususta karsna Tuna Yals Mbaayacs Behi Efendi'yi :kal'd. Zeki, olduu kadar faal ve askeri deha ile yetimi olan bu gen adam, III. Selim'e kar ;ok dokunakl bir sadakat ve yenilik dmanlarna, yamaklara, uler:aya ve Efendisi'ni hal'erler yenierilere kar ar bir dmanlk besliyordu. Rusuk ayan Behi Paa'y, Sadrazam brahim Paa'nn itimadn kazar:maya, gzlcrir..i vaatler ve altn ile kamatr:aya, orduyu srekli memnuniyetsizliklerle rahatsz etmt.. y:o, C:tkin hi bir surette Sultan ~elim in o:.ci!n sylememeye memur etti. Bylece ord'i" iinde hedefi belli olmayan bir karklk attktan ve Sadrazam'n muhtemel desteini veya hi olmazsa tarafszln saladktan sonra, gizli grmelere balamak zere stanbul'a gidilebilecekti. Orada ihtiyatla, dehetin veya talihsizlir hala Sultan Selim'e ballktan vazgeiremedii enckr dostlar arayacak, onlara yeni bir dn mjddeyecek, y<placak harekatta ne dereceye kaJar yardm edebileceklerini w yarnaklar ne ~e.Klde ezip, IV !\1ustafa'y hal'ederek yeniden Sultan Selim' tahta karmnn yollanm aratracakt. Akll mbaayac sylenenleri sratle yerine getirH. Yarm az ile Sadrazarnn yannda Divan'n otori1' 158 tc:;nin g(krek az;ugn, ordunun itibarn hayb':'tiiri \c stanbul'da iktd:st bir padiah a~lna hkm si.i c:1 grhun edc psizliL!.:: i nden o::hsetti. Bu kaJar parlak szler zerine Sadnizamn krlan gururu, sylenecek eyleri saklayan dudaklarn stndeki m:ihr paralad. Dncesini uzun mddet saklamaya almam eski bir asker olarak Rusuk ayannn elisi ile birlikte ikayetlerini dile getindi. Yarnaklara kar duvduu nefreti ve saltanat srmekten aciz iktidar budalas bir padiaha kar hissettii kmsemeyi ortaya kard. Bu itiraflar zerine, Behi Efendi, Alemdar Must;.

I'D Paa'nn c~ hli.,lam'n, Kabak :1n \le Saray d:.d,, .-<.:klurnn devrilmesi hakkndaki t~sar:Jarr: Sadrazama aklamakta bir saknca grmedi. Kendi naklettiine gre eski iktidarn ykntlar zerine Sadrazam'n ve D~van'n geleneksel otoritesi kurulacakt. Daha fazla ileri gitmedi; Sultan Mustafa ile Sultan Selim'den hi bahsetmedi. VII S<,drfm.'n, belki y<rm azia kabul etmi gihi grnmek isternesir.LilP, belki de gerekten Divan'n ve kendi otoritesinin yeniden g kazanmas taraftar old _~c~i:Jan Alemdar Mustafa Paa'nr t.?rtiplerini vo t,_.;diflcrini knnh karl<d. Kararlam laaHyet sahasa dkmok zere, stanbul'da mevcut iktidara br~ : clduunu bildii kiilere hitaben mektuplar yazaral.: bunlar Behi' Efendi'ye vendi. Hi olmazs<.' gri.it konulzrn snrlarnda bile olsa SadrfZ<'rn'n desteinden emin olan Behi Efendi ha~k.:nte [!itti. cyhlislam'a ve Kabak'ya Alcr>1clar 1759 hakkndaki kukularn tanamen sndrecek szier syledi, Efendisi adna onlara bir sun armaan sundu, salad gvenden istifade ederek yeni dzen Lraftar olan adamlarla ili~kiler kurdu ve onlarla geni geni bir tertibin ilk iplerini dmlerneye baad. Edirne'ye geri dndnde Sadrazam'a, anlatmasna izin vailen taraftarlanyla yapt griimeL'ri aklad. Gerisini saklad; Sultan Selim'in ad yine sz konusu edilnemi';'ti. Sadeec Rusuk yannn hemen Edirne'ye gelerek Sadrazam ilc ilerde alnacak tedbirler zerinde gr~mesine karar verildi. Alemdar Mustafa Pna'n Edirne'ye gelirken, Edirne'de mevcut drtbin yenierinin Sadrazam'a kar ayaklanmas halinde bastrma kuvveti olarak ayn sayda seme bir birlik getirncsine de izin veril.di. VIII Alemdar Mustzfa Paa adamnn getirdii bilgileri dinledikten sonra, seme birliinin ba~nda hemen harekete geti; ancak hem Sadrazar?a hizmet etmek, hem de onu gerektiinde buyruk altna almak iin a kasndan onikibin ki~ilik ordusunu vri.itmcvi de ihmal etmedi. Yryn dedikodular Div;:m' da 'c orduda vaylmadn onaltbin adan ilc birlikte Edirne kaplarna dayand, S;:,drazam ile Rusuk iiyfmnn gizli ilikilerini bilme_ycn vczirlcr, Alemdar'n amacndan habersiz oldukl< rndan byk bir tclftf kapldlar. Bir ksm kamaya tccbbs etti. Btn planlarn alto;;t edecek bu kamalar nlemek, iin harekete geen \'C Div;:n'dan yetki olan Alemelar Mustafa Paa gecclc1'/ 60 yin ehrin btn kaplarna nbeti karakollar koydurdu. Kaacak deli.k bulamayan vezirler geri dndler; Mustafa Paa onlar arma::mlara bodu ve cesaretle pUmn a1klayarak ordusunu ehrin uzanda yerletidi, kendisi de yanna pek az bir kuvvet alarak ehre geldi. Bu davranlaryla, samimiyetimi belli etmek iin hayatrm rehin vererek size gveniyorum, si7 de bana gvenin>> demek istiyordu. Divan, Alemdar'a gvensizHkten, heyecanla desteklemeye geti. ekingen

tabiatl olanlar, kendilerini nce tehdit etmi olanlara kar sevgi beslerler. IX Vezirler ile Paa arasnda gizli grmeler balad. Hepsi stanbul'daki bu uzun ve utan verici salta. natn iini bitirmeye ve nihayet Sadrazam ile Divan'a eski ikt1darn vermeye karar verdiler. Rusuk ayan onlara, Ruslarla olan bar ordusunun artk Balkanlarda veya Tuna t()ylarnda bekleme~: ini gerektirmiyor; Sancak- erif be yere ve utan verC bir ekilde ba,kenten srlm gibi gzk yor. Hep birlikte harekete geelim ve onu Padiah'n Saray'ndaki kutsal yerine koyalm. Eer stanbul'un kaplarn kapatrlarsa orduyu desteklemek zere ben biraz arkadan geleceim. Hemen ar.kanroan ehre gL receim ve hepimizin utanc olan sefil yarnaklar ortadan kaldrp, iktidar sizin elierinize teslim edinceye kadar orada kalacam. 1761 X Bir asker dncesine yaraacak ekilde basit ve enerjik olan bu plfnn herhangi bir itiraza tahamml yoktu. Ancak, stanbul'daki iki milyon insan eria~ cJiye ayaklandrarak bu plan kanl bir i sava haline getirmek bir tek kiinin elindeydi. Hi olmazsa etkisi, dehas ve creti bakmndan Alemdar Mustafa Paa ayarnda olan bu adam Kabak Mustafa Aa'dan bakas deildi. Alemdar'n iki mahir adam olan Ramriz ile Tayyas Paa'lar, dostlar. n tecrbelerinden istifade ettirmek ve onu tuzaklardan korumak iin yannda gelmilerdi; birlikte, direnmeyi kknden kopartacak bir tertip teklif ettiler. Vahi olduu kadar cretli olan bu plan Alemdar Mustafa Paa'nn macerac ve vahi tabiatma tamamen uyuyordu. Hemen kabul etti. ki ordunun, Edirne'dt<n Marmara'ya doru uzanan geni ovada ilerlemesi devam eder.ken, birka yz seme svariden meydana gelecek bir 'birlik, bilhassa geceleri, sol tarafta kalan Karadeniz kysndaki dalarn zerinden geerek, Kabak'nn emrinde bulunan Rumeliihisar'na ani bir baskn yapacakt. Kabak Mustafa o hisardan yamaklarn ynetiyor, dolaplann hazrlyor ve eyhlislam'a, yenierilere ve Saray'a emirler gnderiyordu. Hac Ali adnda yiit bir svari seme birliin kumandasn zerine almt; her biri ehit olmaya and imiti. Sarazam Hac Ali'nin eline Kabak'y bodu~mak ve onun yerine Boazii'ndeki btn hisariarn ve bataryalarn kumandasn almak zere bir de ferman tututurmutu. F: lll 1762 Xl Bu tedbirler alnp, svariler hareket etkten sonsonra o:du bakent zerine yrmesine devam etti. Alemdar Mustafa Paa, Padiah'n buyruu olmadan b"kent zerine yryen bu ordunun niyetlerinden kukulanmaya balayan halk uyutmak ve Hac Ali'nin gizli grevini yerine getirmesi iin gerekli zaman kazandmak maksadyla mahsus yry yavalahyordu. stanbul ve Saray kendiliinden yrye km olan

bu ordunun nasl bir crete veya itaate kalkacan kestiremiyordu. Gnler kararszlk iinde akp gidiyordu. Alemdar Mustafa Paa sknt iinde Hac Ali'nin habercisini gzlyordu. Durmadan Boaz tarafndaki dalara haberci gndererek Haci Ali'nin baars vey:l yenilgisi zerinde bilgi almak istiyor, fakat en ufak bir haber bile elde edemiyordu. Bu arada otuzalt saatlik bir yryle stranca dalarnn en az kullanlan sapa yollarndan geen ve gnein gkyzndeki seyrine ayak uyduran Hac Ali kimsenin haberi olmadan denize pek yakn bir yere gelmi, Rumclihisar kasabasndan bir tepe geride dar bir boazda koaklmnt. Orada atiarn dinlendirdi, askerlerine yiyecek verdirdi; iddetli bir heyecan duyduu gl'evini alak sesle arkadalarna anlatt. Devlet'in kaderi ellerinde bulunuyordu; ya Devlet'i kurtaraca.klar ya da clld oJacaklard. Hac Ali, kasahava girmeden nce Bykdere minarcerinden akan eza.nn okunmasn bekliyordu. Yldrm gibi ileri atld; gven iinde hareminde uyuyan Kabak Mus1763 tafa'nn evini kuatt. Adamlanndan drdn yanna ald, silahlarn cppelerinin altna saklayarak evin kap}sn ald ve stanbul'dan acele bir haber getird, ini syledi. Bu szler zerine kapc, birka kle ve yamak hemen kapy atlar; Hac Ali ile adamlar hemen onlar baladlar, azlarn tkayarak darda bekle. yen svarilere teslim ettiler; Kabak'nn dairesini rendikten sonra, haremin dokunulmazlna aldr etmeden ieri daldlar onu karlarnn ve cariyelerinin arasnda plak olarak gafil avladlar; srkleyerek d: r kardlar. lgnca baran ve hi olmazsa son duasn yap mak istediini belirten Kabak iin Hac Ali'nin mer. harnet veya din ile kayledecek zaman yoktu. Dua edecek zamann yok aJ.ak, geber ve cinayetlerinin kefaretini de! diye haykrd. Hanerini ekerek Kabak'nn grtlana daldrd. Kabak Mustafa evinin eiinde '"Cansz yere dt. Hac Ali kafasn keserek bir torbaya att, iki svaryi hemen bu kelleyi Alemdar Mustafa Paa'ya yetitirmesi iin yollad. XII Hac Ali grlt karmadan kanl grevin yerine getirmit i. ounlukla Rumlardan meydana gelen kasahann evlerine atllarn datt; btn k noktala rn muhafaza altna alarak civar hisariarda ve batarya larda yatan yarnaklara herhangi bir haber szmasn nledi. Bu askerlere Sadrazam'n fermann gstermek, 1764 kumandanlarnn idamn haber vermek ve meydana gelecek aknlktan onlar itaat altna almak iin gn doumunu bekliyordu. Nitekim yama'klar hisarda nderlerinin katledildi. inden ve Sultan Selim'in intikamnn balar zerin de gezindiinden habersiz bir ekilde uyu~oriard Gn doduktan bir mddet sonra hisarn kap,sna gelen Hac Ali avluya girdi, subaylar artt, grevini aklad, Sadrazam'n fermann okudu ve Ka>bak Mu~tafa Aa'nn artk hayatta olmadn bildirdi. Aym

zamanda onlar kendisini Divan tarafndaa st.:lmi, ku.~mL=n ularak tann:1l.r iin zorlad. a:;.knlk, Dou'da sk S<,k raslanan beklenmedik deiiklikler ve ani ykselmeler, itaat gstererek ba. lanmalarn salamak isteyen baz subaylarn mevcudiyeti yarnaklar oldu bittiye tabi olmaya itti. Hac Ali direnme grmeden kumandanh almak :t.ereydi. Fakat askerlerin bu aknlk halinde, Kabak'nn karlar ve ocuklar perian bir halde avluya girdiler ve haykrarak, alayarak katillerin cezalandrlmasn istediler. Yamaklar katledilen nderlerinin ailesinin perianl karsmda mthi bir k:edere kap! dlar. XIII Kabak. Mustafa'nn amcas da ortaya kp askerleri kkrtc bir konuma yapnca, heps.i birden naralar atarak Haci Ali ve adamlarnn zerine atldlar abuk davramm Hac Ali ve atllar kasabann evlerine smdlar, yarnaklarn saldrsn iki defa geri piiskrttler; bu ekilde onlarla baa kamayacan kes1765 tiren yamaklar kasabay atee verdiler; kuzeyden esen rzgar ilerini kolaylatryordu. Hac ALi ve adamlar' tepeler:e doru kaacaklarna deniz tarafna do~ru ~ktlar, yarnaklarn emberini yard.lar ve deniz feneri olarak kullanlan geni, tatan bir kuleye kapandlar. Pelerinden gelen asiler kulenin kaplarn kapattlar, topa tuttular. gn, gee.: boyun~a bu seksen yiit yenierilern ve yarnaklarn atei altnda dayandlar. ehirden duyulan top sesleri iin tepelerden ehri basmaya iner ekiya etesine kar yarnaklarn arpt haberi yaylmt. Daha iyi haber alan Saray, ehrin kaplarmdaki ordu ile Hac Ali'nin yiitleri arasmda bir balantdan kukuland iin hibir teebbste bulunmuyor-. karar vermek iin olayn sonunu bekliyordu. Padiah toplant stne toplant yapyor, karar almadaki aczini rtebilmek iin bakentin en nfuzlu kimselern yanma artyordu. Herkes fikrini belirtmekten kanyordu. Yaklaan Edirne ordusundaki kardeleri iin yenieriler silahlanacr:klar m~yd? Yars Sadnizam' yannda bulunan topular arkadalarna silah ekecekl, er miydi? Kabak ile kaybolan ruhlar ile yamaklar, ayak takm ve imamlar ile, Rusuk ayan tan\fndan ynetilen ve Sancak- erif'i tayan otuzbin kiiye kar koyabilccekler miydi? Vakit geirmeye karar verildi. Nihayet Hac Ali'nin iki svarisi tarafndan Kabak'nn katlini renen Alemdar Mustafa Paa, ordunun yrynii hzlandrd. Rum.elihisar katJiamndan drt gn sonra, stanbul'a onsekiz kilometre uzakta konaklad. 1766 XIV Oradan Sadrazam brahim Paa, Reisslktta: Galip Efendi'yi Padiah'a yoll;d. Grevi, IV. Mustafa'y:: , Saurazan n ve Alemdar Paa'mn ordusu!lun srf Padiah', bak~nt~ \'e Devlet'i, Osmanl adn ktleyen bir avu kst.bn elinden kurtarmak L;n geldiini sylemekti. Padiah'a ve tahtna bir tecavzde bulunulmayaca gibi, onun urunda kanlarn yamaklar

temizlemek iin aktacaklard. Uyuma teminat olarak Padiah'dan ey rica ediyorlard: Yarnaklarn tekilatnn datlmas, eyhlislam'n aziedilmesi ve buyruuna kar p-elerek orduyu harekete geirdikleri iin af edilmeleri. xv Hal' edilmeyi ve ldrlmeyi bekleyen Padiah, saltanatnn baka vezirler altnda devam etmesi demek olan bu saygl szleri duyunca geni bir nefes ald. Yarnaklarn yasa d ilan edilmesi, nderlerinin cezalandrlmas ve eyhlislam'n aziedilmesi iin ferman vermekte acele etti. Hac Ali kuatld kulede, yarnaklarn subaylarnn idam ile kurtulurken, eyhlislam ksa ve crm dolu iktidarn, servetinin yamalanmas ve uzak bir yere srlmckle dedi. Padiah, etrafndaki adamlardan hangisinin yok edilmesinin Al~mdar'n houna gideceini tahmin etmeye calyordu. Hepsini harcamakta tereddt etmedi. l:.ric~ ~~u Davcpa~a Saray'na gderek Alemdar' k.rlad. Pa'a':.,(a bir h~li-iltifatla bulundu. Alemdar Mustafa Paa da inlde saklad dncesini aklaya1767 cak zaman beklerken Padiah'a derin bir saygyla d:vrand. htilal sona ermi gihi gzkyodu. Sadnizam ile Alemdar'n ordularnn glgesi bile Sultan Selim', in dmanlarn sindirmeye yetmiti. Sadrazam ve Divan IV. Mustafa adna grevlerine baladlar. Alemdar ise ordunun banda, stanbul-Edirne yolu zerindeki Davudpaa kiasnda hareketsiz bekliyordu. XVI Alemdar Paa'y siyasetin ve taHbin tek hakemi gren yksek memurlar ve eliler ziyaretine geliyorlard; byk bir tevazu iinde davranarak, her gelene devinin yerine getirildiini, Padiah' bir avu serserinin boyunduruundan kurtardktan sonra Tuna yallarndaki grevi bana dneceini tekrarhyordu. Bu szler Padiah'n dostlarna gven verirken, Sultan Selim'in dostlarnn midini krmyordu. En ufak bir kukunun Sultan Selim'in.hayatna mal olacan iyi bilen Alemdar, dostlarna dikkatli davranmalarn tlyordu. Alemdar Paa'nn szde dinlenme gnleri srasnda adamlar ehirde birer birer tasarladklar ihti1alin iplerini dmlyorlard. Sultan Selim tarafndan Kapdan- Derylla getirilmi olan ve duyduu krandan dolay IV. Mustaf'. ya ihanet eden Kapdan- Derya bata olmak zere III. Selim taraftarlar toplanybrlar, grmeler yapyorlar, Alemdar Mustafa Paa'nn desteini kazanyorlar, kamuoyunu bulandryorlar, ihtilal tohumlan ekijuriar, ka:p!eri w zih;nleri yen; o1'l.ylara hazrhj orlad. Harlmlarn ve c;:riyelerin aracl ile Alemdar 1768 Mustafa Paa tutsak efendis.ine haberler g-nderiyordu. Sevin veya tirnit belirtileri gstermcmesini, gizli adamlar ile yollad iecekten baka kimseden bir ey kabul etmemesini tavsiye ediyordu. Her eyden haberleri olan Selim ile Mahmud Padiah'n kleleri nnde hi bir eyden haberleri yokmu gibi davranarak, ateli bir sknt iinde yaklaan mit ile zerlerinde sallanan lm arasnda bekleiyorlard.

XVII ierde yaplan iler darya szmadan be . gn geip gitmiti. Alemdar Mustafa Paa btn tedbirlerini alm sadece frsat kmasn bekliyordu. Altnc gn byle bir frsat ortaya kt. Yazn Padiah'larn karadan veya denizden Boaz kysndaki yallarndan birine gidip birka gn dinlenmes i adet haline gelmiti. 28 Temmuz gn IV. Mustafa halka sebeste hareket ettiini gstermek maksadyla erkenden Saray'dan ayrld. Gezinti kayklarndan birine bindi; Padiah'n geiini seH1mlayan top atlar arasnda limandan geti ve birka sultan ve gzdesi ile Kiiksu kasnna geldi. Bu kasr Sarz..y'dan deniz yolu ile iki saat mesafede bulunuyordu. Saray'a geceleyin dnecekti. XVIII Her an casuslar vastasyla Padiah'n hareketlerini izleyen Alemdar Mustafa Paa harekete geme zaman geldiini anlad. Hemen ibirlik.ilerine haber gn(lererck ayr kapiardan Davudpaa Klas'na gel1769 melerini syledi. Birlikler arasnda patlak veren bii ayaklanmay bastrmas bahanesiyle, ekindii Sadrazan' yanna a:rd. Sadrazam bu haber zerine hemen karargaha geldi. O zamana kadar brahim Paa'ya ruhunun bir yzn gstermi olan Alemdar Mus. tafa Paa imdi btnyle ona ald. Alemdar'n arkasndan att ilk admnn onu byle bir sonuca gtreceini tahmin edemeyen Sadrazam sarard, tereddt etti ve korktuunu belli etti. Harekatn orta yerinde dnebilecek olan tehlikeli bir arac o anda ortadan kaldrmay daha doru bulan Alemdar, Sadrazam' zayfhkJa ve III. Selim'e nankrlkle sulad, kendi elleri ile zerinden Devlet'in mhrn kopard, en gvendii birka adamnn muhafa~ zasmda yanndaki adrlardan birine kapatt. Sonra hi vakit kaybeorneden daima Sancak- erif'in askeri erefini kurtarmak bahanesiyle harekete getiini sanan orduyu silah bana ard, Davudpaa K.lasm terkederek Saray'n kap,sna dayand. Ordunun yrynde bar .,ve muzaffer bir ta: . vr gren evre halk, Alemdar Mustafa Paa'y alk w icklerle karlyordu. Saray'n kapsn koruy<n yenieriler Sancak- erif'in gemesi iin kaplar ardna kadar atlar. Yenierilerin bu aknlndan istifade eden Alemdar, birinci avluya ordusunun kalabalk bir birliini yerletirdi. lk defa olarak bir ordu bu avluya tecavz ediyordu. Bu ekilde Saray' igal eden Mustafa Paa her trl direnmeyi ve kan dklmesini nleyeceini sanyordu. Ancak Saray';; varmas iin nnde daha iki avlu vard. Saray'n i ksmlarn muhafaza eden ikibin kiiHk bostanc birliinin kumandan, sonunu pek be1770 enmedii bu davrantan kukulanarak, iolanlarn ve y}c,sek rtbe1i Saray subaylarnn dairelerinin ald ikinci avlunun kaplann hemen kapattrd. Alemdar'n birlii bu engel karsnda duraklad. Btn ihtiyatn bir yana brakan ve her trl tedbiini kaybeden Rusuk ayan baltaclarn kapy paralamasn emretti. Baltaclar kapya vurmaya balaynca o ksmn yneticisi olan Akaas sapsar yzyle kapnn

zerinde gzkt, titrek bir sesle neye dayanarak kutsal Saray'a tecavz ettiklerini sordu. Alemdar hemen kapy amasn, Sancak- erif'i getirdiklerini syledi. Akaas tam itaat edecekken, onu bir kenara eken bestancba Alemdar Mustafa Paa'ya~ bu kapnn ancak Padiah'n buyruu ile alacan bildirdi. Artk daha fazla dayanamayan Alemdar Mustafa Paa, kendileri iin Sultan Mustafa diye birisinin mevcut olmadn, Sultan Selim'i kapatld yerden kurtarmaya geldiklerini haykrd. Hemen arkasndan birka para topun ieri so. kulmasn emretti. Sultan Selim'i isteyen askerin haykrlar, Alemdar Mustafa Paa'nn kararl ve hiddetli sesi ve birinci avluda srklenen toplan1 grlts Saray'n kalabalk ahalisini o derece rktmt ki, bostancbann abalarna ramen kaplar alacakt ki Sultan Mustafa gzkt. Alemdar Mustafa Paa'nn ordusu ehre doru hareket ettii srada Saray'n bir habercisi hemen bir kaya atlam, Padiah Boazii'nin serinliini ve letafetini tadarken onu olup bitenlerden halherdar etmiti. Sancak- erif'in Saray'a gtrlmesi gibi nemli 1771 bir trenc kendisi olmadan Alemdar Mustafa Paa'nn ve Sadnizam'n emiyle balanmasnda cretli bir tertip karsnda olduunu sezdi. Korkudan, canszln terkederek Kasrn nnden geen ilk kaya atlad, kiiliini saklayarak Saray'n kysna ayak bas. t. Bu zayf Padiah'dan byle bir abukluk ve cesaret beklemeyen Alemdar denizi gzetmeyi aklna getirme. miti. Saray'n kapsna geldiinde kimliini aklad, sratle merdivenlerden karak, adamlarnn Alemdar'n tehditleri nnde tam boyun eecekleri srada ortaya kt. Mevcudiyeti, h~reketleri ve szleri Saray'n savunucularna yeni bir gayret kazandrd. Kzlaraasnn Alemdar Paa'nn nne .karak Sultan Selim'in ordunun niine kmak zere hazrlanln bunun iin biraz beklemeleri gerektiini syleyerek vakit kazanmasn istedi. htiyatsz Alemda Kzlaraasnn szlerine inand. Topularn ve askerlerin gerek Hkmdarlarn sessizlik iinde beklemeler: ni emretti. XIX Bu arada hayatn Sultan Selim'e borlu olduunu unutan mmkr Stlt<!n Mustafa, alak sesle kzlaraasna hemen yeenierinin dairesine gitmesini ve Sultan Selim'in cesedini getirmesini buyurdu. O rkn hayvanca ballnn bir rneini IVeren zenci haremaas tereddt etrfeden itaat etti. Yannda sekiz, dokuz cell<1t ile ehzadelerin dairesinin kapsn vurdu. erdekiler, dardaki olaylardan iki avlu, saray ve bahe ile ayrlm olduklanndan hibir 1772 eyden haberleri yoktu. Ordunun haykriar bile Saray'n bu ksmnn skunetini bozmam.t. Kleler hibir eyden kukulanmadan kaplar atlar. Kzlaraas Sultan Selim'i le namazn ktarken grd Kzlaraasnn ve hadmlarn suratlarn gren es\. Hkmdar lmn geldiini anlad; onu bekliyordu

Zaten tahttan ndii gndenberi kaderine teYekklil g...tci mt. Ccllatlarna ne )alvard, ne korktu. Sadcce ruhunun daha temiz bir ekilde ge kmas iin namazn bitirmelerine msaade etmelerini istedi. Ancak IV. Mustafa'ya Taht'nn tek rakibinin cesedini gtrmek iin acele epen K~laraas, eski Efend.isinin son andaki arzusunu kabul etmedi ve ceilatlarn onu bomas iin iaret verdi. lmden ziya. de Kzlaraasnn reddine ve kaatillerinin sabrszlna hiddetlenen Sultan Selim, kendisini halnn zerine yatrarak boj!mak isteyenlerle mthi bir uraa girdi. Gen.liinde ~rd askeri eitinle soyundan gelen kuvveti bir misli daha arttndan zerine geleri zencilerden n yere devirdi, saldran Kzlaraas da ayn ekilde yere yuvarland. Fakat yerden doru" lan bu vahi zenci, Sultan Selim'i arkadan boazn yakalad ve onu bayltt. Hemen Padiah'n zerine atir.n cellatlar kemendi boynua geirerek sktlar. (*) xx Kzlaraas ile cellatlar cesedi kollar zerinde tayarak sabrszlkla bekleyen IV. Mustafa'nn ayak(*) III. Sultan Selim, neyi ile kendini savunmu, aka ndan ald bir kl yarasnd"r.m ehid olmutur. (Trkiye Tarihi, Y. ztuna. c. 11, s. 144) lar dibine koydular. Yanndakilere dnerek, kaplar an, Alemdar Mustafa ieri gelsin ve Padiah'n grsn;>> dedi. 1773 imdi istedii Sultan Selim'in ayaklarna kapanmak iin aceley. le ieri koan Alemdar Mustafa Paa ayaklarna taklan eye bakt ve dehetle ir:kildi. Ellerini ge kaldrarak, Oh AUah'm! Padiahm atalarnn tahtna karmak istiyordum, halbuki sadakatJim onun lm. n abuklatrmaktan baka bir ie yaramad! lahi Adalet'in bunca faz il ete deyecei bu kadar m? diyerek ocuk gibi alamaya, Sultan Selim'in yzn okamaya balad. Sesi soluu kesilen askerleri dehetten geri ekildiler, sessizce gz ya dktler. XXI Ancak zaman kaybedilmesi bakmndan bu gz yalar tehlikeliydi, zira IV. Mustafa'nn taraftarlar durumlarn kuvvetlendirrnek ii~, bundan yararlanabilirlerdi. Alemdar Mustafa Paa urunda ok aba gsterdii Padiah'n yannda cansz yatmasndanberi ne yapacan kestirecek durumda deildi. Balatt ihtih1li tamamna erdirne zahmetine demeyecekti. htilal ona kendisinin ve ibirlikilerinin gvenliinden baka birey verneyecekti. Sultan Selim'in lmnden sonra Saray'n herhangi bir ehzadesinir Taht'a kmasnn onun iin ne nemi vard? Alemdar' bu kadar uzaklara srkleyen ey ihtiras deildi; bu sadece dostluktu. Selim'i canlandrp yeniden Tahta oturtmak iin imdiye kadar tehlikeye att kanr seve seve verirdi. 1774 Sultan Selim'in yuzune sar bir rt rterlerkt: Rusuk ayann karanhk dnceleri bunlard. XXII

Alemdar'n gizli ibirlikileri arasmda saydmz Kapdan- Derya Said Paa, Sulan Selim'e kar daha az sevgi duyduundan olaydan fazla etkilenmemi soukluunu ve IV. Mustafa'nn kanlmaz intikamn dnyordu. Paa'nn bir mddet daha alamasna gz yumduktan sonra onu kolundaii yakalad ve sanki bir ryadan uyandrr gibi sarst ve <<Rusuk ayanma bir kadn gibi alamak yarar m? Sultan Selim'in imdi bizden bekledii gz yalar deil intikamdr! Bilhassa, velinimetinin ve kuzenin lm karsnda bir an bile gerilemeyen kanl Mustafa'ya kardei Ma:hmud'u katetmek frsat vermeyelim! dedi. XXIII Kapdan- Derya'nn sesi ile ryadan uyanm gibi olan Alemdar ban kaldrd, gz yalarn sildi, yeniden ihtilalin ba olarak eski tavrn takmd. Sultan Selim'in yatt halnn etrafnda sralanm olan askerlere, iolanlarna, hizmetkarlara, grevlilere dnerek, Mustafa yakalansn, onun yerine Sultan Selim'in dostu ve talebesi gen ve masum chzade Mahmud Padiah ilan edilsin, lmne sebep olanlar ve tavsiye edenler hemen cellatlarn nne gtrlsn!> diye baro. Bu buyruk zerine ayn skntnn penelerinde kvramm askerler, Saray subaylar, seyirciler kartlar, 1775 bir ksm ieri kam olan IV. Mustafa'nn peinden koarken, dier ksm II. Mahmud'u kurtarmak ve Taht'a karmak iin ehzadelerin dairesine seyirtti! er. Bu arada, kendilerine bir Hkmdar sunulmasn bekleyen askerler ve halk kederli bir sessizlik iinde bekleiyorclu. Mahmud'u bulmak mmkn olmuyordu; kalaba. lk arasnda uursuz sylentiler dolayordu. Sultan Selim'in canna kasteden cellatlarn, IV. Mustafa'nn gvenliini teminat altna almak iin gen ehzade'yi de feda ettikleri sanhyordu. Kkter gelen kleler ehzadenin durumu hakknda hibir bilgi veremi yorlard. Daireleri dolaanlar her an karianna ikinci bir ceset kmasndan endie ediyorlard. Bu arada, daha nce kzlaraas ile zenci hadmlar, IV. Mustafa'nn buyruunu yerine getirmek zere Saray'n o ksmna girerlerken, gen ehzade'nin sonu hakknda duyulan endie adamlarn harekete geirmti; hadmlaan nne atlarak, ehzade'niu dairesine giclen kordorun bdnda bir 'mi.iddeL clayanrlard. Bir mddet sonra Selim ile bouacak olan hadmlar, belki imkfmszlktan, belki merhametten Mahmud'u ihmal etmilerdi. Sultan Selim ile kaatilleri arasnda meydana gelen boumann uzamas srasnda ';)d1z~de M~im,ud Saray'n en hara:;lk koridoriarna kamt. Orada, kendi yanda bir kle efendisini bir halnn iine yuvarlam, dolaptaki denklenn yanna kaldrmt; Efendisinin yannda durarak yerini belli etmek istemediinden d.ar km.t. ehzade Mahmud bulunduu yerden kuzeni ve dostu Selim'in son nefesini veriini, avlularda ve bab1776 edeki grltleri, servili yollarda kouan adamlarn kard kark uultular iitiyordu. Sultan Selim tarafndan

daha nce Alemdar'n teebbsnden haberdar edildii iin duvarlarn tesinde bir eyler olduunu anlyor fakat bu karma-kark seslerden Alemdar'n baanya ulap ulaamadn kestiremiyor, dostu iin gzya dkp, kendi kaderine tevekkl gsterirken strap iinde bekliyordu. XXIV Onu saklam olan .kle kalabaln arasna karn<: a Padiah'n hal' edildiini ve II. Mahmud'un Padiah ilan edildiini duyun<:a onu dcnklerin arasndan kurtarmaya ve Hkmdar' selamlamaya kotu. Heyecandan sarho hale gelen kalabalk Sultan Mahmud'u Alemdar'n nne getirdi. Sultan Mahmud nnde dizleri zerine ken Alemdar Mustafa: Paa gen Hkmdar'n yenini ptkten sonra bann zerine koydu. Sonra ona dnerek hitap etti: Sultan'm, gren bir cinayet Devleti Sultan Selim'in ahsnda kanuni Hkmdanndan etti! Sizin ikinci bir babanz gibiydi, siz de nun rencisi ve dostu oldunuz; Peygamber'in dinini savunmak iin yaayn; Osmanllarn an ve kudreti iin yaayn!.>> Saray'n etrafnda ve iinde yzbin kii, bir md-. det sonra da btn ehirde bir milyon insan Alemdar Mustafa Paa'nn II. Mahmud'a sylediklerini tekrar ediyordu. Hem kederden, hem saygdan ve hem de sevinten tkenmi bir halde olan Alemdar, gen Padi1777 ah ancak birka defa kalkmasn tekrarladktan sonra ayaa kalkt. nsan kalbinin duygularnn, kanaatlerden, ihtiraslardan ve siyasetten daha fazla yer tuttuu, mparatorluun ehresini asla deitirerneyen ihtiHillerden en feci ve en dokunakl olan da byle son buldu. Bu ihtiHH, Osmanllarn erefine ve huzuruna kasteden Kapkulu Ocaklarnn artk snmeye balamasn~, Hkmdarlarn bu ayak takm aristokrasinin boyunduruundan kurtulmasn ve Dou'da medeniyet ve dzenin kesin zaferini mjdeliyordu. XXV Alemdar Mustafa Paa'nn ad milletin kalbini ve hayalgcn doldurmutu. Herey onun nnde eiliyordu; imdiye kadar hibir Sadrazam onun gibi avucunun iinde hem, Sultan Mahmud gibi .minnet .duygusuna sahip bir ocuk Padiah'n zerinde nfuza, orduda o kadar sevgiye, Divan ve bakentte de otoriteye sahip olmamt. Onun mev,fudiyetinde hibir rekabete yer yoktu. Kudretinin fazlasndan ve byklnn parlaklndan baka endie edecek bir eyi yoktu. lk i olarak Sultan Selim'in intikamn almaya balad. O rklarda genellikle adaletle kartrlan intikam, kalpterin ilk iddetli arzusudur. Galipler cezalandrmadka adaletli olduklarn kabul etmezler. Ayn gn iinde III. Selim"in dmanlarndan otuzii kiinin kcllesi vuruldu ve Saray'n nnde tehir edildi. Yok etmek sterierken kendileri yok olan kiilerin kaderini seyredenler bu kelleler arasmda Sultan Selim'i F: 112 1778 ehid eden vahi kzlaraasn n, IV. Mustafa'nn danman

imrahorun ve nihayet btn bir orduya savunmakta grevli olduu Saray'n kaplarn kapatan yiit bosmcbann kellelerini griiyorlard. Suta ve cezada Trk.in rtbeye gsterdii saygy ihmal etmeyen Osmanllar kzlaraasnn kellesini gm bir tepsi iinde tehir ediyorlard. Kamalar ile Alemdar'n a~aletinden kurtulamayan yarnaklarn nderleri Boaz'n sularna atld. Hac Ali fedakarlnn mkafatn grd. ntikam, su ortakln IV. Mustafa'nn cariyelerinde karlarnda dahi aramaya balad. Sultan Selim'in lmnden sevindikleri ihbar edilenler cellatlar tarafndan uvallara kondu ve Saray'n nnden denize atld .. Sevgili Padiahna kavu. amayan Rusuk ayan intikam hrs uruna yirmi kadar kadn bylece yok etti; Selim'siz elde ettii kudret onun iin hibir ey ifade etmiyordu; kazand haktan sadece intikam almak iin istifade ediyordu. III. Sultan Selim'e nltm milyonun Hkmdarna layk bir cenaze treni yapld. Bir hkmdaro iyiliinde Tanr'nn en saf tezalrn grenler gizlice III. Selim'i stwiyorlard. Sadece yenieriler, Sultan Se! im'i, boyunduruklar altnda tuttuklar halkn kurta. rcs olarak grdklerinden ondan nefret ediyorlard. Btn konumalarda ondan sitayile bahsediliyordu. eme balarnda, k_ahvehanelerde, cami avlularnda Sultan Selim'in dokunakl artlar altndaki hal' edilmesi, hapsedilmesi, gen Mahmud ile yapt ark::.dahk, dairesindeki mca8elesi son namaz ve idam anlatlvordu. Hibir Padiah'a arkasndan bu kadar ok 1779 alayan nasip olmamt. Halbuki on ay nce ayn halk bu gen Padiah' bir avu yaman ayaklanmasna, yenierilerin basksna, ulema'nn intkarnma terketmiti. Ancak Alemdar'n eli saknma ve korkaklk mhrn koparmt. Sevgi gz yalarnda pnarlamyordu. Daha nce belirttiimiz gibi III. Selim, Fransz Ihtilali'nin Taht'tan alarak giyotin nne karak son kral ile normal ilikilerin tesinde balant kurmutu. CU di i h2.reketieri Deli Petro'nu.r.kil-:!ri andrnakla birlikte onun gibi zalim bir inatla hareket ederek ellerini kana bulamamt. Yenilik hareketlerini baaracak kimseler ya di adam ya da aSker olmadrlar. Sultan Selim ne biri, ne de dieriydi. Taassuba kamadan dindar, atlgan olmadan cesur bir ahsiyet olarak t verir fakat bir trl eyleme geme~. lkenin bilgeleri ile sohbet yapmaktan holanr ve dndn uygulamalar iin adamlarna fazla gvenirdi; tabiat onu, yenieriler gibi tekilatianm ve ynetimi eline geirmi bir asker tekilat ile lm .. kalm savama girecek ekilde yaratmt; yenierilerin basksn hissediyor, o tekilat ortadan kaldrmay ok istiyordu; tehdit etti, ancak tam olarak vurmaya cesaret edemedi. Yumuak huylu olmas kstahl cesaretlendirdi. mparatorluu beraberinde srkleyerek yuvarland gitti. III. Sultan Selim, lmekten ziyade arkasndan alanlnn, pimanlk ile talanm, kendinden sonra gelenlerin faziletlerini t<~klit etmesi ve dsnden rnek arnas iin lmlerinden sonra Taht'n dibine konan, hayranlm daima merhamet ile kark olduu adamlardan

biriydi. 1780 XXVI III. Selim'in cenaze treninden sonra Alemdar Mustafa Paa, II. Mahmud'un kl kuanma trenine katld. Trkievde Hkmdar'n ta giyme treni, Padia; h'n Osman Be'in klcn kuanmak zere Eypsultan Camii'ne yapt tantanal yryten ibaretti. Asker ve fatih bir millette Hkmdar'n tac bata deil eldedir. Osman'n oullarna yaraan asa klcn kabzasdr. Aabeyinin talihinin ykntlar zerinde tahta geen, esaretten henz kurtulmu bu genci seyredenler mfik bir iigiyle bakyorlard. II. Mahmud'un yakkld nvann salad kadar nfuz tem~n edi;yordu. imdiye kadar Trkler Padiahlarnn yznde bu kadar byk bir kad:rin kehanctini ve tatllk ile kudret vaitler.i gnnemilerdi. Padial onalt ya!;>nda bile yoktu; orta boylu, yumuak ve kuvvetli olan cssesi, Doulularda gcvetici Saray hayatnn ksa zamanda kerttii asabi eviklie sahipti. Saray'n hepz bozamad ve krtramad genliinin parlak ve renkli teni sakal ile glgelenmemiti. Irknn asaleti ile kalkk duran kalar gzlerinin zerinde Osmanl yay gibi duruyordu. Tatl, fakat hareketli ve nfuz eden bir ate baklarnda parhyordu. Dudaklar kapal, tebessm zarif bir stnl gsterir gibiydi. Bir keder bulutu yz ifadesini hafifletiyordu. Saray'da tutsaklk gnlerini dnd ve eS'k~ olaylar hayalinde canlandrd farkediliyordu. Omuzlar geni, kollar omuzlarna kuvvetiice balanm, ata binnekten ve divancta oturmaktan hafife eilmi bacak1781 lar ksa ve evikti. Trkmen at zerinde ustalkla duruyordu. 1834 ylnda iolanlarnn bana naklettikleri tesvir byleydi; daha sonra bizzat onu seyrettiimde ahkan, skntl fakat meseleler zerinde sebath dehasnn ifadesini farkettim. XXVII Alemdar, Sultan Mahmud'un genlg .. efkatle izliyor ve saltanatn orman gibi kalabalk kliann glgesi altnda koruyor gibiydi. lk defa olarak bir Sadrazam, Padiah'n kl kuanma treninin sivil ve dini grnlerini silahlarn glgesine sokmaya cesaret edebilmiti. Ycnier!!er ise, Padiahn Taht'a veraset ve hu kuk yolu ilc sahp olduunu, kuvvetin bir rol oynamadn gstermek bakmndan beyaz sopalflr ile trene katlmlard. Ancak Rusuk ayan, belki IV. Mustafa taraftarlarnn bir ayaklanmasndan ekindiinden, belki Taht' kurtaran askerlerim; bir kran borcu olarak, belki de silahlardan baka ihtiaml birey tanmama alkar.lna sa:hip bir asker olduundan bu eski gelenei bozmutu. nnde ve arkasnda tfenk, .kl, ve haner ile silahl yz Rumeli svarisi ona elik ediyordu. Bu uygunsuzluun yreklerde uyandrd honutsuzluk yenieriler ve halk arasnda dolaan sylentilerle su stne kyordu. Alemdar'n kendi askerlerine bir imtiyaz tand ve Padiah'a kar saygsz davranld dnlyordu. htilalin etkisi ile sinmi olan muhalifler maceraperesi paann halktan nefret ettiini

\'C Padiah'a aldrmadn ~rayyorlard. 1782 XXVIII Sadrazam hkumetini istedii ekiLde kurdu. Son olaylar srasnda en faal ve en nahir davranan belli bal ibirlikilcrden, eski Kaymakam Tayyas Paa'nn \:e IV. Mustafa"ya ihanet edef1 Kapdan- Derya Said Paa'nn Divan'a girecei umuluyordu. Fakat hi de .mulduu gibi .kmad. Belki her iki Padiah'a ihanet eden adamlarn zel kabiliyetlerndcn kukulandmda, belki de III. Selim'e daima sadk kalmam olmalanndan onlar kullandktan sonra cezalandrmay dnen Alemdar, Tayyas Paa'y tlerinin ve hizmetlerinin karl olarak idam ettirdi. Cellatlar tarafndan vurulan kafas, Saray'n nnde Kzlaraasn yerine kondu. Kapdan- Daya Ege Denizi'nde kayalk bir adaya srld. Alemdar'n tek gvendii insanlar olan Ramiz Paa ile Behi Efendi mkafata layk grldler. Ramiz Paa Said Paa'nn yerine K"pdan- Deryala getirildi. Kurnaz n yrekli Behi Efendi vezirlie getirildi. htiUin balangcnda tutuklanan esk Sadrazam'a gelince, Alemdar onun hayatn ve servetini muhafaza edecek kadar bnlnden nefret ettiini gsterdi. Alemdar hiddet ve ithanda bulunmadan, bu adil fakat zayf adarnn mehullere karmasna gz yumdu. XXIX iktidar salamlatrmak ve Taht'n bamszln salamak iin Alemdar'n yapaca tek ey yenieriierin yok edilmesiydi. Bu gerekleinceye kadar onun iktidar tasarlanm bir darbeden ve Padiah da, nce 17d3 sevilen sonra yine Kapkulu askerlerinin boyunduruu altna girecek olan bir oyuncaktan baka birey deildi. ocukluundan beri felakete tank olmu ve Kapkulu ocann kaldmlmas gereine inanmJ olan Padiah'a bu dncesini at. Ra~iz Paa ile Behi Efendi Alemdar ile aydn kiilerin bu ocaa kar duyduklan nefret ve kini paylayorlard. Yamakiar ortadan kaldrmak birey ifade etmiyordu, yenierileri de ezmek gerekiyordu. Kabak'nn lmnden ve Alemdar ile ordusunun nfuzundan ekinen yenieriler yeniden kaynamaya ve D1van zerine bask yapmaya baladlar. ehirlere ve ktatara hakim bu kibirli ve tembel ocan kendi kendini yenilemesini ve sert eitime, disiplinin kurallarna girmesini salamak bir hkmetin stesinden gelemeyecei bir eydi. Onlara yenilikleri kabul ettirmek iin ya ortadan kaldrmak, ya da Avrupa rneine gre tekil ediimi dzgn ve disiplinli yeni birliklerle dengelemek gerekiyordu. Yeni ve eski ordu arasnda doacak birlik ruhu -ile tabii rekabet kurnaz, sebath ve yrekli bir Padiah'n elinde yenilik hareketlerinin dayanag ve kendi bamszhmn hedefi olacakt. Alemdar ile iki arkada Taht'n ve milletin kurtuluu j.in uzaktan uzaa tasanlar kuruyorlard. II. Mahmud'a da fikirlerini kabul ettiriyorla:d; bu Padiah tarafndan byk bir azim ile gerekletirilen yenierilerin imhasnn Alemdar Paa'nn eseri olduu sylenebilir. Btn imparatorluu, bilhassa yenieriler tarafndan

yamalanan ve ezilen eyaletleri bu teebbse dahil etmek artt. Milli ruhun ayaklanmas sayesinde, ye1784 nierilerin hakim ol<luklar byk ehirlerin direnci krlabilir<li. XXX Bu gr asndan hareket eden Alemdar, XVI. Louis'nin, imiyazhlar, soylular bir mecliste toplayarak gemi zamanlardan beri sahip olduklar ar haklarn hafifletmesini istemesi gibi, mparatorluun btn eyaletlerindeki yksek ahsiyetleri stanbul'a aran bir hatt- erif yaynlatt. Trkiye'de Devlet'in banda tam bir mutlakiyet hkm srmesine ve eyaletlerde seilerek ibama gelen paalar olmasna ramen blgesel otoriteler, airetler zerinde eyhlerin sahip olduu nfuz, rsi ve feodal baz byk ailelerin eyaJetlerde ve evrelerinde gsterdikleri byk bask Deviefi i ilerinde bagmsrz, birok eylem merkezinden olu~mu bir federasyon haline getiriyordu. Fetih, seimie ve feodal ilikikrle eitli ::dlar altnda btn mparatorlua yaylm bu memurlar snfn itaat altna <;m fakat tamamen ortadan kaldramamt. Gzlemci ve tarihi tarafndan iyi bir ekilde incelenen Trkiye, Saray'a, hkmdarlk klcnn kabzasna sk skya yapmt elin sayesinde bal, deiik ve dank unsurlardan meydana gelen bir federasyon manzaras gsteriyordu. Ynetme ve hkumet etme gr asndan bakldmda, kamuoyu, Padiah'n yce ve itiraz kabul etmez iradesi altnda topluluklara hkmeden, rsi, pederahi veya feodal iktidarlarn aka veya kapal tasvibi ile oluuyordu. Ancak Padiahlar, bu topluluklar ynetmenin kendi geleneksel iktidarlar ile daha kolay 1785 olacan dndklerinden, hibir zaman onlar dorudan seilen memurlarla ynetmeyi dnmemilerdir. Vezirlerinin paalarnn, seraskerlerinin, belerbelerinin ahsnda i:taat grmekten; vergi toplayp, sefer zamannda gerekli ,birlikleri ve donannaya tayfa bulmaktan memnun olarak, zamann ak iinde lkelerin ve rklarn gelenekleri sayesinde ortaya kan bu araclar kullanmaktan vazgcmiyorlard. imparatorluk dahilindeki eitli halk gruplar zerinde otoriteye sahip bu rklarn, eyaletlerin, airetlerin ve ailelerin temsicilerinin genel bir meclisinde alnacak yeniHk karararnn muazzam bir otorite, genel bir irade ve milli bir duygu yaratacandan emin grnyorlard. Parliah'n buyruu bakent ve yenieriler zerine btn iilkenin arl ilc kecekti. Alemdar'n dncesi bu merkezdeydi. Bu dnce aydn kiileri ierahlatt, cahillerin gzlerini kama. tn d, uleml ile imamlar tehla sevketti. Yenieriler ile taraftarlan arasnda ise, henz aklamaya cret cdernediklcri bir dehet havas yarat-t; gen Padiah'n sahip olduu itibar, Alemdar'n hreti ve stanbul .'~:.~plarnJaki onalt bin kiilik ordusunun mevcudiycti ikayetlenn ses!iizce yaplmasn gerektiriyordu. XXXI imparatorluun en cra kclerinden, ayanlar, asiret eyhleri, Anadolu'nun, Rumeli'nin, adalarn hakimi byk ailelerin temsilcileri, belerbeleri stanbul'a gediler veya yetkili temsilcilerini yolladlar. Her biri

rknn veya lkesinin trelerine gre giyinmi, sahip olduu zenginlik, kudret veya debdebesinr.: grt' orant1786 l piyade veya atl birliklcrle bakente geldiler. Bakentin kaplarndan her saat altnlan, gmlei, prlantalar, garip silahlar parlayan, deiik sankl kervanlar ieri giriyorlard. ehrin etafnda, civar kasabalarda, meydanlarda adrlar kuruluyodu. Sanki Bat'nn zerine yrmeye hazrlanan btn Dou slaleriin bu byk sefere hazrlanmas temaa ediliyordu. XXXII Bu kalabal.k arasnda maiyetlerinin okluu ve ihtian, atlarnn gzellii, koum takmlarnn debdebesi ile Anadolu ve Rumeli belerbeleri, Karaman'n byi.ik tmar sahipleri, Toros dalarnn yaylalarmdan her bii birer ordu toplayp getiren Karamanolu ve apanolu aileleri gibi yksek ahsiyetler fankediliyordu. Grmelerden ve toplantlardan sonra kuvvet gsterisi yapnay tasarlayan Alemdar, Sultan Selim'in askeri yeniliklerini destekiemi olan ve emrinde yenierilerden bamsz yeni usullere gre yetitirilmi bir ordu besleyen Kad Abdurrahman Paa'y da bakente armt. Kad Abdurrahman Paa, yeni Padiah' seHimlamak zere skdar'a kadar bin askeri ile gelmesi iin gizli bir buyruk almt. III. Selim'e olduu kadar Alendar'a da bal olan Kad Paa'nn buruk yrei, bir zamanlar onu htanbul'dan kovan venierilerden ve bakentcn int i ka m almak dncesi ile sevinle arpnaya balad. am ve Badad be1erbekri uzakta olmalarndan dolay top!nntya katlamamlard. Bir mddettenbe1787 ri bamszlk sevdasnda olan Yanya belerbei Ali Paa, Tahta sad.:.katle bal olduunu gstermek gayreti iindeyse de bir tuzaktan ekindii iin bakente gelmeye cesaret edememiti; sadece bir kumandan ile bir svari birliini stanbul'a yollayarak btn partiler ile gizlice temasa gl~mesini, Padiah'a kar hi biri le bir korp!oya girmemesini ve daima en kuvetlinin yannda Dimasn iitlemiti. Msr belerbei Ali Paa ise, Msr'da yenieri tekilat olmad iin bunlar hakknda alnacak kararlarda bir kanaat olamayaca bahanesiyle ne kendisi gelmi ne de tems.ilcisini yollamt. nsan ruhunun belirgin bir iareti olarak Bulgaristan ve Arnavutluk ayfmlarnn, byk ailelerin temsilcilerinin, kendi aralarndan kan Alemdar'n durumunu kskandklarndan istarbul'a gelmediklerini gryoruz. Bu byk adamn kt toprak bile en azndan onun ykselmesini ekernediini ortaya koyarak, dnyann her tarafnda insan tabiatnn kusurlarnn hep ayn olduunu bir kere daha ispatlam oluyordu. XXXIII Alcmdar'm Saray'nn arz odas imparatorluk temsilcilerinin toplant salonu oldu. Salona geldiklerinde Sadnlzam' zevirlerinin ortasnda, saltanatn btn ihiam iinde grdler. Alemdar Mustafa Paa Padah'm adna konutu. Devlet'i sadk destekileri, Osmanl milletinin en glleri ve en nlleri olan sizler! Yce Tanr'nn savs7 nsanl::r- Uzc:rindc hlikmetmesi iin yolbdfn 1':88 hcpimiz.in Efendisi, milletimizin sk_ntlar. zerinde

tlerinizi almak iin beni sizin bilgeliinize danmak zere grevlendirdi. Asy;'da, Afrika'da, Avrupa'da yzyllardanberi dmanlarmz zerine kazandmz zaferlcr, hatta son zamanlarda i dmanlanmz zafcrle ezmemiz btn dnyaya Osmanllarn cesaretinin kaybolmadn ispat etmektedir. Ancak son seferler srasnda, Ruslar ve Avusturyallar tarafndan tecavz edilen snrlarmz, Tanr'nn bizlt!ri eski geleneklerinzi ihmal ettiimizden dolay cezalandrdn gstermektedir. Kimse, bizzat dahil olduum yenieri ocana kar benim kadar saygya sahip olamaz. Eer zararl arlklar yenieriterin arasnda yay:lp da, Hac Bekta'n tekiHHn bozmasayd Kappulu Ocaklar eskiden olduu gibi daima yenilmez olarak kalacakt. Satlan grevler, sefil pf!Zarlar haline gelen klalar, askerin itaatsizlii ile rtbe satn alan kumandanlar, gnah iine batm ortalar, bu tenbel eller tarafndan sanki kt bir imi gibi terkedilen topuluk eitimleri, Padiah'n kullarna zorla kabul ettirilen fidyeler, talimatara riayetsizlik, bakentin ve Padiah'n korunmasnda ihmal; cehalet, tembellik, itaatsizlik, kendi karlarn dn. meden lkelerini kurtarmaya karar vermi yiit Osmanhlara kar kan kstaha davranlar; ite bugnk yenieriler! Bildiiniz gibi, Devlet'i kurutan ulufeleri byk ahsiyetlerin hizmetkarlarn ve ayak takmnn pespaye isteklerini beslemekten baka bir ie yaramyor. Gnlk bir maaa hak kazandran ulufe czdanar alkan milletin terini emmek iin bir takm sEiklere vnhudiler tarafndan satlmaktadr. Bu utan verici 1789 olaylara ve yamalara bir son vermek zaman gelmitir. Yce Rnkar byle istiyor, her sadk Osmanl yle stemek wrundadr. Benim sesimle sizlere seslenerek, bu Oca'n ilk kurulu artianna uygun olarak: Rtbelerin bundan byle satlmayacan, ancak hizmet karlnda tevcih edileceini; Tabiata aykr sefahat yerleri haline gelen klala-. rm, _bu ireniiklerden ve ticaretten kurtarlacan ve dzgn askeri biriikiere teslim edileceini; Askeri talimat kurallarna uymayan ve klada oturmayan yenieriye hibir maa denmeyeceini; Her yenierinin askerlik ei timine ve di siplinine tabi tutulacan; Hristiyanlarn bizi aalatan zaferlerinde kullandklar silahlarn her eidinin kabul edilip kullanlacan ilan ediyorum. Bu ye~Hi klerin, Devlet'in mahvna ramen zenginleen kudretli adamlarn ikayetlerine sebep olacan bilmez deilim. Gerek yenieriler onlar. susturacaklardr. Yce Rnkar onlarn arasndan en yiit olanlar seerek segban- cedid olarak seecek, yeni bir tekilat ve silahianma rneinden hareket edilerek dierleri de buna uydurulacaktr. Bununla beraber Padiahmz askeri gcmzn yeniletirilmesi hareketine balamadan nce sizlerin dncesini almak istedi. Herbiriniz hr dncesini yazarak imzalayarak ve Efendimizin amaz iradelerine balln gsterecektir.

XXXIV Sadrazam byl~ce grlerini aklad; szleri bu Ocak tarafndan hask altna alnan ve ticaret meta yaplan milletin temsilcilerinin gizli ve umumi duyguIanna tamamen uyuyordu. Belki, Alemdar'n birlikleri mevcut olmasayd ve kanaatlerini yazp imzalamak mecburiyeti bulunmasayd, Rusuk ayann sesinde ve ruhunda kabaran enerji ile bu duygularn dile getiremczkvd; Hepsi birdw kabul nidalar ile Sened-i IttifaJ..' inzaladl<r ou, ses karamadan bashsn l,.abullendikleri yeni,erilerin yok ed!lmesinden dolay intikamlarnn alndm hissediyorlard. Kad Abdurrahman Paa yeni,eriler itaat altna alnncaya kadar skdarda kalacana sz verdi. Karamanolu ile apanolu lkelerine dnerlerken yanlarnda getirdikleri birliklerden bir ksmn Alemdar'n yannda brakhlar. Tepedelenli Ali Paa, uran iine karmasndan <,~ekindiinden btn birliini geri ard; ancak, Arnavutluk'tan toplad altnlar ile Alemdar'a ve Devlet hazinesine paraca yardm yapt. mparatorluun geri kalan hareketi desteklediklerine dair yazlar gnderdiler: Kamuoyu tarafndan iddetle yerilen yenieriler, eyaletlerin snmez kini karsnda boyun ediler ve birka gn mddetle ortalarnn yenilenmesine istekle katlyor gibi davrandlar. Ulema snf sessizliini koruyordu; Alemdar tarafndan ibama getirilmi olan yeni evhlislam yaynlad fetvasnda Devlet'in, dinin ve yasalarn savunmas iin askeri birliklerin yeniletirilmesini ve Avrupa silahlarnn kullanlmasn kabul ettiini aklyordu. Bilgelii sayesinde cretine uygun bir yol aan Sadrazama herey yolunda gidiyor gibi gzkyordu; talihinin birden almasndan gzleri kamanut. Bo ian;larna kar~ ne lu e cret edildiini grp de aan 1791 halkn kolayca Haat altna girmesi bu bo inanlarn yenildiini sanmasna yol at. Halbuki sadece bask altna alnm ve sesi soluu kesilmiti. Btn imparatorluk zerine dalm ve zellikle bakentte toplanm yzbin yenieri ile atmbin ulemfmn karlan bo inanlar uyandrmakta fazla gedkmeyecekti. Bu erefsiz topluluk, aleyhine dnmek iin, Sadrazam'n hata yapmasn bekliyordu. Korkun kudretinden aran Alemdar birka hata yapmakta gecikmedi. leri grllkten ziyade enerjik olan, malv iin alan hilekar dalkavuklar tarafndan etraf evrilen Alemdar Mustafa Paa, onu ok fazla ykselmekle itharn eden, dolaysyla halkn, ulemfmn, asabi yenierilerin hatta II. Mahmud'un Saray'nn gznden drmeye al~an kamuoyunun aleyhindeki bu ilk teebbsn farkedemedi. Bulgaristan'da fakir babasnn bahesinden, Rusuk ayanlna oradan da imparatorluun ikinci byk mevkiine kan admlarn bir kehanet sayarak, kendisinin Tanr tarafndan gnderildiini iddia etmeye, taassuba sanlmava, nne kan he- engelden nefret ._etmeye ve yldznn muhafazasna gvenneye balad. Onun yannda sessiz kaldkiar mddete daha tehlikeli olan dmanlan Alemdar'n bu sarholuunu fark ettiler ve onu daha ar hareketlere itmenin yollarn

aratrmaya baladlar. Hatta Padiah'n ruhuna Sadrazan hakknda baz gvensizlik ve Padiah'n, mutlak gce sahip obcak ordu arkasnda ikinci plana atlaca eklinde huzursuzluk tohumlar atmay baardlar. XXXV Bu urada Alemdar Mustafa Paa, yenierilerin yenilik hr:reketlerine uymasnda, ihtilal yapmadan yen1792 lik hareketlerine girien her Hkumetin uygulamak zorunda olduu, zaman verme, deiim ihtiyat gibi temel esaslara dikkat etmiyordu. ,Ktye kullanmalan yok etmeden hepsinin kkn kazmaya kalkyor, eski hizmetlerine bakmadan iyilerle ktleri ayrdetmeksizin ortalardan kovuyor; aylklar istedii gibi kesiyor; sebepsiz yere ulufe datmn erteliyor; memnuniyetsizlik seslerine bir de sefalet manzaras ve ikayetleri ekliyordu. Yeni askerleri dzgn birliklerde grev almak iin yeteri kadar cesaretlendiremiyordu. Eski yenierileri bu birlikler iine ekmek iin gerekli olan aylklar ve tehizat iin onlarla pazarla giriiyordu Segban- Cedid birlikleri muvafakatieri alnmadan toplanan civar kasabalarn ayak takm arasndan meyrlana getiriliyordu. Halk arasnda adlarnn namusa aykr bir hret kazanmasna gz yumuyordu. htiyatszhklarnn sonuncusu olarak, yeni erilerin ilk dmanlar ve HI. Selim'e kar balayan ayaklanmann ilk kurbanlar olan Nizam- Cedid'in se.vilmeyen Levend ktasn Segban-. Ccdid'e tahsis etti. Gerek dostlarnn kar gzetmeden yaptkiar uyanlara sinirleniyor; kudretine gvenerek ona snyor; tasaniarna hizmet etm olanlar; imdi srf kendi isteklerine paralel grlere sahip olmad iin yenilmez iradesiyle eziyordu. Dmanlar onun daha fazla yalnz kalmas n ellerinden geleni yapyorlard. stanbul kaplarnda olduu mddete iktidar iin yenilmez bir destek olan kendi birliklerinden onu koparmak iin imdi de sessiz ve kurnaz br pazarlk balamt. Osmanl kannn enerjik doruluuna ramen Osrnr, nl mparatorluu'ndaki ihtilallerde Rumlarn hile1793 kar ve entrikac mizaiarna rastlamak mmkn oluyordu. Belki bu nizacn Trk haremlerine giren Rum kadnlarndan belki de Saray'n glgesinin bu tr entri. kalarn karanlk dehasna uygun geldii ve istibdat hkmetlerinin gizli, sakl tertiplerinden doduu ne srlebilir. XXXVI Bu tertiplerden biri de Alemdar'a kar Osmanl Devleti'nin en kabiliyetti dostlarn da kendisine balayarak oluuyordu. Alemdar'n, eer halka kar yaplm basit bir meydan okuma deilse de, su;lu bir pcrvaszl, Parliah'n tehdit eder gibi grnen Sadrazam'n ortadan kaldrlmasna karar verdirecek kadar dmanlarn kzdrd. Eer Osmanl hanedam stanbul'da tkenirse taht'a kacak tek hanedan Cengiz Han soyundan gelen Krm hanlar idi. mparatorlua bal Krm Hanlnn son Han olan Saim Giray bakentten pek uzak olmayan bir yere kamt. ehirde ve Saray'da Padia:h' ortadan kaldrmak iin tertipler yapt iddia edilen Sadrazama kar en iddetli hcumlar' yaplrken, Alemdar saniki kamuoyuna meydan okurcasna veya Saraya

icabnda kutsal bir gen hkmdardan vazgeecegn gstermek istercesine Cengiz Han n torunu Saim Giray'a bir Hkmdar'a layk armaanlar gnderdi. B~ hareketiyle kendisine bir destek ve mparatorlua hir efendi bulduunu gstermek istiyordu. XXXVII Bu pervaszlk, Saray'da ve yal msliimanlar arasnda ok derin yan klar yapt ve nihayet bir zamandan F: 113 1794 bai birlemek iin ortak bir merkez arayan tertibin dank ip ularn bir araya getirip dmlcdi. Fesatlar Arnavutluk ilc Bulgaristan' ayran Rumeli dalarna gizli adamlar gndererek Trkiye Avrupas'nda ve zclikle Rusuk dolaylarnda bu dallarn ayaklanma~ n kkrtma ya baiadlar. Rodop dalarnn eteklerinde nernli bir ehir olan Filibe'de bir aann dallarn ba~na gt:'t:rek, asi bir ordu hazrlamasn istediler. Bu yagna h:..reketlcrinin Istanbul'dan tevik grdnden kukularmayan Sadrazam, kendi ehrinin ve topraklarnn ekiya srleri tarafndan tahrip edilmesindc" n duyduu utan yznden stanbul'daki ordusundan altbin kiilik bir birlii ekiyay bastrmaya voliad. Molla Aa ilk karlamada. perian edildi, fakat bir mddet sonra yeni eteler ile Rusuk civarnda ortaya ,kt. kinci bir defa hazrlanan tuzaa den A!t:mdar yeni bir;i!<ler g~;ndererek stanbul'dak o~dusunu iyice zaytlatt. Onaltbin kiilik ordusu, k.n balangcnda bu ekilde::: altthin kiiye inmiti; gnden gne bakent iin daha nefret verici bir duruma gelen iktidarn gven altnda tutmak iin bu, pek az bir km vetti. Alemdar gvenliini salamak ve tasanlarn geckle~ rmek iin ona lazm olan birlikleri cretle tutabilrd ama bunu da hmal etti; Devlet'in hazinesim ortaya kard adamlarna harcyordu. Daha da fazlasn yapt; komu eyaJet paalarnn ve ayan'nn emrine birJiikler vercei szne fazla gvenerek ordusunun Davutpaa'daki karargahn kaldrtt, altbin askerini damk bir ekilde ehre yerletirdi. Henz tekil edilmi olan yeni birlikler, zaten sevilmcdiklerinden veni ihtilalleri hastracaklar yerde 1795 onlar kkrtacak bir hviyete sahipti; Alemdar Mustafa Paa'nn Balkan dalarndan toplad yiit askerleri, hrri yetlerinden, elbiselerinden ve siHihlarndan vazgeilerek, ba kentif sprntlerinden tekil ettirilen Scgban- Ccdid saflarna katlmaktan utan duyacaklard. Ramazan ay gelip atm, otuz gnlk oru, faaliyet, vaazlar ve taassup mslmanlan en tehlikeli isyalara hazr bir hale gelirniti; gecele> gdzlerir yerine geiyordu; gn batmndan sonra cami avluiarnda. nezarhklarda, umumi alanlarda, kahvehdnelerde toplanyorlar; o:-alard;, Batda gazetelerin yerini tutan gezici vaizleri dinliyorlard. Gnlk olaylardan, mille-ti ilgilendiren meselele!'den, vezirlerden, hatta Padiah'tan byk bir serbestlik iinde bahsediliyordu; ne kadar fazla din kisvesine brnlrse ve zabta bakmndan ne ka~ar dokunulmaz olunulursa o yerler kamuoyunun o derece ateli ocaklar oluyordu. Eski Rusuk ayann hristiyan soyundan gelen bir gavur, kstah bir

adam, Padiah' boyunduruk altna almak iin frsat kollayan bir zalim ve Kabak'nn Osmanllar boyunduruundan kurtard III. Selim'in -vezirlerinden bin defa kt olarak tartyorlard. Bu gece solpetleri aa tabakay o derece yobazlatryordu ki, hamamlarda, eme balarnda bu gavur kpekten artk kurtulmak zaman geldii aka syleniyor, hatta Saray'nn kapsna yaptrlan bildirilerde Ramazan Bayram'nda halkn ayaklanaca ve intikamn alaca belirtiliyor~u. XXXVIII Alemdar'n yakn danmanlar onu bu ayaklanma belirtilerinden saknmaya, stanbuJ'u terketmeYC, lf. : 7flfj Mahmud ilc IV. Mustafa') Edirne'ye gtrmeye, Rumeli'deki yama hareketlerine aldrmamaya, kendi birliklerini yanna armaya ve ancak ondan sonra byk bir kudret iinde istanbul'a yiiriimeye davet ediyo. !ard. Alemdar bu ihtiyat tedbirlerinden ve endielerden nefret ediyordu; birka yz Anadolu'lu yamak ile bakenti ayaklandran, itaat altna alan Kabak'nn rneinden hareket ederek altbin adam ile, ayaklanmalardan bkm ve birbirine dman partilere blnm bir ehri rahat rahat boyunduruk altna alacan hesap ediyordu; ancak Alemdar'n unuttuu bir husus Kabak'nn yannda halkn destcine sahip olduu ve bu desten on orduya bedel olduu idi. Daha ziyade kiistaha davranarak isvana pein bir cevap vereceini sanyordu. XXXIX Yln bir gnnde sivil, ynetimin dini otoriteye balln gstermek bakmndan Sadr::'zam eyhlislam'a resmi bir ziyaret yapard. Sadrazam ikiyz kiilik silahl maiyetiyle eyhlisJ.am'n Sarayna gitti; belki meraktan, belki de bireyler sezdiinden o gn muazzam bir kalabalk Saray'n civarndaki alanlar ve sokaklar doldurmutu; halkn kaynamasndan ve sy. Jentilerden bir ayaklar.ma hazrl olduu anlalyordu. Alemdar Mustafa Paa tehlikeyi sezince, danmanlarnn tlerine aldrmadan, asker yreklifii ile atnn dizginlerini evirmedt:n yoluna devam etti. Bazlarnn kstahlklarndan ve kar karya kald tehlikeden bsbtn cesaretlenc n Alemdar, muhafziarna 17'17 emir vererek kalabal atlar ilc yarmalarn i:>tedi. Yar vahi askerleri, yenieriterin bayram gnlerinde halka gstedikleri itibar da bilmediklerinden, saa sola krbalar ve kllarnn enieri ile vurarak kadnlar~ dan, ocuklardan, erkeklerden meydana gelen ka\a,bal dattlar. Hiddetlenen fakat itaat eden kalabalk Sadrazam'n atnn nnden ka t. Alemdar giderken ve gelirken skunetten baka birey bulmad. Ancak muhafziarn nnden kaan halk pazarlarda ve komu mahalle kahvehanelerinde toplanmt. Muhaf(l.larn krhacn yiyen kadnlar ve erkekler o a\ arda yenierikrc ikayetlerini bildiriyorlard. Onlar da halkn heyecann kendi taraflarna yontacak ekilde konumalar yapyorlard. Halk, eriata ve ~ Ilimanlara dman Saddizarn devirmeye davet edi .rard. XL Bu nutuklar, kadnlarn barts, ocuklarn alamas

sonunda her mahalleden koup gelen muazzam bir kalabalk toplanarak Yenieri Aasnn Sarayna yrd. Byle bir frsat kollayan isyann elbalar ile ulema daha nce orada toplanmt. Yenierilerden tekil edilecek birlikkrin, daha nce grdrniiz gibi ih. tiyatsz bir ekilde datlan Paa'nn askerlerini gafil aviamasna ve yok etmesine; altbin ki-:;ilik silahl bir kalabaln Alemdar'n Sarayna gitmesine ve ayaklanmann nemli engelieric karlamas halinde yardma komak zere nemli bir ihtiyat kuvvetinin Yenieri Aasnn Saray nnde beklemesine karar verildi. Ulema'nn mcvcudiyeti, imamlarn sayg duyulan c::l!rhr, elebalarn ie karmas, klkn hidckti, asl'i98 kerlerin uzun mddettir ilerinde sakladklar intikam duygusu hep bir araya gelmi ve patlamaya dayanlmas imkans~ bir hareket serbestlii kazandrmt. Her tarafta gafil avianan Alemdar'n askerleri ya direnneye frsat bulamadan bouldular, ya da. ehrin dna kamaya zorlandlar. Sadrazarnn ve Sarayn avlularnda vaziyet alm olan Alemdar'n ordusu isyan durdurabilecek tek kuvvetti. Sylendiine gre, ulema tarafndan ynetilen bir yenieri bl Sadrazarnn Saray civarndaki mahalleleri atee verdi; Marmara'dan esen rzgar bir mddet sonra buralar bir alev deryas haline getirdi. XLI Bu arada, Sarayna dne'r.ken sokaklardaki sessizlikten gven alan ihtiyatsz Sadrazam, iinde hibir endie olmadan haremine ekilmi, uzun bir akam yemeinden sonra cariyesinin kollarnda derin bir uykuya dalmt. ehirdeki uultu, blgesel arpmalarn grlts, sil<%hiarn tkrts yatt yere zorlukla ericbiliyordu. Sarholuk ve sefahat yorgunluu uykusunu bir kat daha arttrmt. Hadmlar onu uyandrmakta zorluk ektiler. Bu uyku ona ok pahalya mal olmutu. Sarayna sanki gkten ate yayordu. Alevlerin shk sesleri, yklan duvarlarn dehetli grlts, kamaya alan muhafzlarnn ve klelerin tirnitsiz haykrlan, sanki bir mabedde Tanr'ya y<karr gibi hep bir azdan h<:ran halkn mthi sesi, nihayet duvarlarn zerind~::"... avlu}qrda, cariyelerini, klelerini, muhafzarn ldrenlerin zafer ve sevin lklar, binicileri tarafn:l~m 1799 terkedilmi ikiyz atn alevlerden kamak iin saa sola koumalan ve ac ac kinemeleri Alemdar Mustafa Paa'ya kanlmaz bir lm haber veriyordu. Ancak mitsiz bir teebbs ile kurtulabilirdi; en yiit adamlarndan bir ksmn toplamak, kl elde ortaya karak Saray'a veya ehrin kaplarmdan birine kamak. Fakat byle bir k iin hazinesini toplayp, adamlan ile kamaya hazrlanrken, anszn y1klan bir evden ~kan alevler kaacaklar kapy da tututurdu. Bu durumda herkes cann kurtarmak iin bir tarafa doru kamaya balad. Tamamen imha olduunu bilmedii ordusuna gvenen Alemdar, her tarafndan yamur gb yaan ateten ve kur~unlardan saknmaya alyordu; vakit k:;zanmak, onun iin kazanmak demekti. Ahap bir yap olan Saraynn sa tarafnda, yangn olduu vakit Sadrazam ile ailesinin ve servetinin

muhafaza edilecei tatan bir kule vard. stste kemerlerden meydana gelmi bu kule yine tatan oyulmu bir kap ile saraya balanmt. Alevlerin ve kurunlarn etki edemeyecei birka demir kap ile kapatlmt. Ancak top glleleri ile bu gninit kule zerinde gedik alabilirdi. Belki bir gn bir isyann kendisini saraynda kuatacan tahmin ettiinden daima o yerin anahtarlarn yannda bulundurduundan, belki de son anda tabii bir igd ile kurtuluu kulede grdnden gzdesi ve haremaas ile oraya kapand. Giderken vanna siliih, yiyecek ve en deerli mcevherlerini almay ihmal etmemiti. Kimse onu ieri girerken grmedi. demir kapnn kilitlerini kapad ve kaderlerini onunla birletirmi olan dier iki kii ile kulenin en yksek katna geti. ;lllJ gn, gl cc boyunca alevlerden ctkilenmeyen bu kulede olup bitenleri hibir yerden renemedi,k. Fransz eliliinin yollad mektuplar bu konuda birbirine zt tahminler ihva etmektedir. XLII ~larnara kysdaki Yeni eri Aasnn Saray, Bizans'tan kalan surlarn iindeki eski stanbul, bugn sen.:.\:erin oturdlu Eski Saray, stanbul sokaklar, pazarlar, camileri, Eyp semti. Saray'n btn civar, ksaca btn stanbul yenierilerin ve taraftarlarnn elinde bulunuyordu. Arak, bylesine genel ve dayanlmaz bir ihtilali hibir eyin eviremeyecei ve kaderi deitirecei dnlemezdi. Buna ramen iki kii byle bir eye cesaret ederek, Alemdar'n tehlikeli durumlar iin setii iki desteinin mizaiar ve sadakatleri hakknda ne kadar doru karar vermi olduunu ispat ettiler. Bu iki kii Kapdan- Derya Ramiz Paa ile skdar'da karargah kurmu olan yiit Kad Abdurrahman Paa idi. Topu birliklerinin kumandan ile Levend ifliliideki Segbanlarn kumandan da onlara katlmlard. Soukkanlllklarn ve birliklerini muhafaza etmesini bilen bu drt aciamn oana, o srada yangn iinde mah" sur kalm olan Sadrazam geseydi, Alemdar'n, bir aknlk anndan sonra, isyanlar ve alaklklar yznden mparatorluun paralanmasna sebep olacak yenierileri onalt; ~-l nce yeryznden silebilirdi. Ancak sarholuk, ak ve uyku herevi kaybettirmiti. XLIII Ramiz Paa, Eyp'ter, ehirden ve Saray'dan liman nevdana getiren Hali'in avrdj! tersaneele otll1801 nyordu. Pcm:ercsindcn grd yangnn yaylnasmdan isyann ilerlemesini gzlyordu; savaanlarn lklar, alevlerin fsldamas ile parlts Hali'te yanklandktan sora buiunduu yere kadar eriiyordu. Grnmeden ehirden kamasn beceren birka haberci kydaki kayklara ctbmlar, kydaki yen!erilerin ateleri arasnda tersaneye gelerek olaylar anlatmlard. Sadn1zam'n ne olduunu bir trl kestirememiti. ok kalabalk bir Trk mahallesi olan tersanenin bulunduu semt Sadrazarnn gz pek kumandanna bi ok tehlikeler sakhyordu; tersanenin giri yerlerini kapatt, levendleri silah bana a~rd, subaylarn toplad. Gen, ateli bir kumandan olarak levendlerine, subaylarna

dayanarak askerlerine bir nutuk ekerek her eyden nce kendilerine sayglar olmalan gerektiini beJ;rtti. ballk yemini ettirdi ve bu kargaalk arasnda sadece Padiah'dan gelecek buyruklara itaat etmelerini istedi. Askerleri kendilerine duyulan gvenden ve itaatlerinden son derece gururlanmlard. Bal kalacaklarna dair yemin ettiler ve yeminlerinden asla dnmedile;-. Tersanenin srllarna rastlayan Lcvend iftlii'ne bir blk levend gnderen Ramiz Paa, Segbanlarn kIahrn terkederek kendisine katlmasn istedi. Bir baka bl de, Tophane'deki topulada temasa gemesi iin Galata'nn solundaki rhtma yollad; Saray'n ve eski stanbul'un karsndaki btn kyda ve nemli noktada tamamen hakim duruma gemiti. Zeki ve yrekli bir manevra ile dorudan doruya is yann mcr kezine hcuma geti. Limandaki filodan iki ~cminin S 'burnu'nu dnerek ~n aklanmann merke:ti 1802 olan Yenieri Aasnn, ihtiyat yenierilerin mahallesi" nin ve k!asnn bulunduu yeri bombalamasn buyurdu. Nihayet Kadky'de drtbin askeri ile karargah kur. mu olan Kad Abdurrahman Paa'ya haber sald. Ona verdii buyrukta adamlarndan ikibinini taassubun en koyu olduu skiidar\la brakmasn, geri kalan ikibini ile gemilere binerek Padiah'n Sarayna kmasm ve sonuna k::dar orada direnmesini istiyordu. Bu sert ve akll tedbirler alndktan sonra, Ramiz Paa bir kcaf bln K athane vadisinden Edirre yoluna yollayarak, ehirdeki asilere yardma giden btn yenierileri katietmelerini ve stanbul'a girii herkese yasaklamalarm emretti. stelik bir sr gizli adamn ehre sokarak kahvdanelerde, umumi yerlerde Alemdar'n kurtulduu, ordusunu toplayarak ehre girmeyi ve asileri cezalandraca rivayetini yaydrd. Bu tedbirler, Marmara Denizi zerindeki gemiler, Saray takviye etmek iin Hali'i aan asker dolu kayklar, <.:zdan aza yaylan sylentiler ayaklanmay sarst, halk c::,ydrd ve yenitrilcr ile hayatlarn yama ile kazanan ayak takmn tek bana brakt. Eer Alemdar etrafn saran alevlerden kurtulup da Ramiz Paa'ya eriebilseydi daha neler olurdu! mamlar ayaklanm2.y destekledikleri krslerinden ekiliyorla , ulcmf ihtiyatl bir tarafszlkla evlerine dnyordu. Zaaflarndan, asilere katlmak zorunda k>lan Yen ieri Aas ile subaylar davay kaybettiklerini belirtiyorlar ve cezalarna rza gsteriyorlard. Alemdar'n kurtulduua ve askerlerin geri dneceine inanan halk stanbul'un kaplarna koarak Sadrazam'n ieri girnesini engellemek istiyordu. Marmara'ya bakan mahal1803 !eler iki gnden beri zerlerine yaan gllelerden tarnamn boaltlmt. Saray, iolanlar, bostanclar ve Kad Paa'nn askerleri tarafndan sk skya muhafaza altna alnmt. Asilerden Saray'n duvarlarna trmarma cesareti gsterenler annda cansz yere seriHyorlard. Evden eve, sokaktan sokaa yaylan yang~n sadece asilere yardm ediyordu. htilalin ikinci gn sonunda, ehrin durumu bu haldeyken Alemdar hala ortalkta gzkmyordu. XLIV Saray'a girelim ve Padiah II. Mahmud'un ruhunu

okuyalm. Saray'da kapal geirdii gnlerden ve grd eitimden olgunlaan, bireyler yapabilmek arzusuyla yanp tutuar bu gen Hkmdar iki zt duygunun etk,isi altnda kvnmyordu. Dalkavuk olmaktan ziyade sa(hk bir askerin sert vesayeti altnda silinmi, kmsenmi, mecburiyeHer karsnda braklm hatta bazen tehdit ediimi olarak, halknn sevgisi sayesinde arln duydugu bir vezirden kurtulmaktan gizli bir mennuniyet duyncakt. Ancak alicenap ve adil bir kimse olarak sahip olduu hereyi bu adama borlu olduunu unutmuyordu; onu terketmekten biiyk zdrap ekiyor, ona ihanet etmi olmaktan utan duyuyordu. Tahtnn bamszl uruna bu Sadrazam ura vermi ve belki de u an lmt. Dier taraftan III. Selim'in ruhu yenierilerin zaferini Saray'n boyunduruk altna girmesi, esaret, Tahttan indirilme, ehzadelcrin katledilmesi, bakentin 1804 anari iine yuvarlarnas, mparatorluun k olarak gsteriyordu. Btn hatralar, btn duygular ve ileri grl dnceleri Padiah' onlara kar kinle besliyordu. stelik yenierilerin baanya ulanasnn tahtndan indirilmesi, hapsedilnesi, lm ve IV. Mustafa'nn yeniden taht'a gemesi demek olacan hstir diinden byk bir korkuya kaplyordu. Bu kardein zalimliini ve kanl intikamc duygularn iyi biliyordu; Sultan Selim'i tedbir olarak ldrtcn, Mahmud'u c almak iin rahat rahat ldrtrd. Kaderi, dnceler, mitler ve korkular frtnas arasnda sallanp duruvordu. te o anlarda, acnacak kararlar ile kt danmanlar olan zevceler, anneler, gzdeler, hadmlar, kleler milletierin tarihine uursuz sayfalar ve Hkmdarlara ebcdi pimanlklar hazrlarlar. XLV Kad Paa'nn ikibin askeri \'C Segbanlar tarafndan Saraynda emin bir ekilde muhafaza edilen Padiah, Kad Paa'nn tecrbesi ve enerjisinden ilham alar.k, isyann geliimne gre her an mdahaleye hazr bir durumda tutaca bir ordu tekil etme yoluna gitti Segbanlar duvarlarn zerindeki mazgallara yerletiler. Daima fedakar ve sadk olan iolanlar silahlanarak Padiah'n etrafnda topland.Iar. Ne kadar kap varsa o kadar bli.ic ayrlan bostanclar kaplar ln ceye kadar savunma grevini zerlerine aldlar. skdar ve Kadky'den getirilen yiyecekler ve cephane S:lr: n ' skntya soknuvorcl. ' ' 1805 XLV fkeli )enieriler ilc mazgallardaki Segbanlar arasnda meydana gelen srekli tfek atlar 15 Kasm gn sabahtan akama kadar istanbul tepelerinde, servilerde ve Jimanda yankland. Sarayburnu civar haricinde yedi tepcli ikinci Roma'da uursuz bir sakinlik ve skntl bir sessizlik hkm sryordu. skdar'n, Galata'nn, Eyp'n, Tophane'nin yksek yerlerinden, Ayasofya'nn kubbesinden ve minarcierinden berrak ve gneli bir gk altnda Segbfmlarn Saray surlarn epeevre eviren tfek atlarnn beyaz dumanlar grlyordu.

Yen ieri Aasnn Saray karsnda yerlemi olan iki geminin aralkl top atlar g sarsyor, denizi titretiyordu. Hala Alemdar'n Saray civarnda devam eden yangnn trmanan alevleri isyanla birlikte snecee benziyordu. XLVII Buti.i(liJylc m~'taneti ve dehfs sayesinde isyan basw. ncsH.ian memnun olan Ramiz Paa zaferin belirtilerini halkn ve yenierilerin maner sarslmasnda giivordu Bir defa zaferi eline geirdikten sonra katlama l"ln ver neyecek, itaat altna alaca isyan istedii gibi kullanacakt. Yenilmi, yorulmu ve itaat altna alnm bir , , aklanma Sultan Mahmud'a gl ve tam ikidar sahib, bir Hi.ikume: vaad ediyordu. Tersaneden ayrlarak Saray'a geldi. Bir mddt>tten beri darda, pi'Tl<m ynicri subaylan ile Padiah'n savunucular arasnda bar grmeleri balamt. Karar \ crne zaman ~elip atmt. Saray'n nazgallar 1806 zerinden ve minarelerden, bir kii hari btn halk ve ortalar iin genel bir af ilan edilmesini _teklif etti. Aftan hari tutulan bu kii Yenieri Aasndan baka kimse deildi; onun ahsnda btn yenieriler malup ediliyor, eziliyor ve cezalandrlyordu. Bu t hem Padiah' zarardan, hem bakenti alevlerden, hem de hkumeti yenierilerin krlm boyulliduruundan kurtaracakt. Bu teklif, ide ve dta mcadele edenler tarafndan kabul edildi. Padi,ah da, Osmanl kannn akmasn nleyerek, kendisini de, mparatorluu veya aabeyi Mustafa'nn hayatn tercih etme meoburiyetinden kurtaran bu zm yolunu uygun buluyordu. XLVIII Ancak ateli Kad Paa, zaten yar yarya yenilmi asilerin kan ile elde edilecek daha mutlak bir zafer dndnden byle bir ihtiyata kar kt. Talihsiz Sultr n Selim'in hr,l' edilmesi sra~mda onu ordusuyla Anadolu'ya dnmeye mecbur eden yenierilerin hahretlerini unutmamt. Kendi birlikleri ile Karamanolu'nun atllarna intikam alacana dair sz vermiti. Hemen Saray'n iinde, en seme birlikle~den ve birka topla bir saldr ordusu kurmay, bununla ehrin iine ani bir baskn yaparak ihtiU\lin son direnme yuvalarn tahrip etmeyi, yenierilerin kkn kazmay teklif etti. Bu gz pek nutuk herkesi cezbetti, orduyu coturdu ve Padiah'n akln eldi. Kad Abdurrahman Paa bt saldr iin ordusunun bakumandanln zerine ald. XLIX Hemen drtbin kiilik bir birlik hazrland, drt top karld; uygun admlarla, Saray lalkn :\lk~ 1807 se!>!eri arasnda alan kapdan dar kldL A~kerleri ile birlikte dar kmak isteyen Sultan Mahmud, Ramiz Paa tarafndan zorlukla ala konuldu; ehre hakim yksek bir terasa kan Padiah bir drbn vastasyla askerlerinin baansn veya yenilgisini izlemeye koyuldu. Mazgallara ate etmekte olan yenieri blnn zerine Kad Paa ve adamlar demir bir duvar gibi atldlar. Hepsini gerilettiler, dattlar, izlediler, arka1arndan Ayasol'ya alannda k klalanna girdiler, din. nenkri pencerelerden attlar, Atmeydan'na geldiler,

S-clr.-.L.1n'n :)uray'n ku.h ~lsikri . .;ilip !>Uf.rdlcr. Ahap duvarlar ve me di verleri sarm olan ate, ieri girilmesine engel oldu. Atmeydam'nda gl bir birlik braktktan sonra ordusunu ayr ksma ayrd, ayr koldan stanbul'un iine dald; kollardan ilki Yedikule ynne, ikincisi hem Hali'e hem Marmara'ya hakim Sleymaniye Camii'ne; onun bamda olduu ncs de isyann oca olan Y cnieri Aasnn sarayna doru h<nc-ketc geti. Dier iki yola nlerindeki sokaklar temizlemeleri ve acmakszn silall taya herkesi katidrneleri iin emir verdi. Birlikler nlerinde engel grmeden nce ilerlemelerine devam ttiler; ancak sokaklarm tenhalna tazla gvenen askerler zorla girdikleri evlerde yama ve hatli<>m yaparz,k ilerlerken zayflyorlar, arkalannda nefret ve intikam duygular brakyorlard. Kadnlarn i,tlklar, ocuklarn alamas, evlerin eiine sa kalanlar taralndan ylan kurbarlarn cesetleri halka, dehc:tin arlndan doan bir cesaret verdi. Karlkl olarak korkaklklarn \iize vur<rak hirhirikrini lliOtl ccsaretlendiriyorlar; geen birliklerin arkasnda nce ufak gruplar, sonra byk kabbalklar halinde toplamyurlar; savaa dal1a yatkm olan yenierileri kendilerini ynetmeye ararak, Kad Paa'nn birliklerine her trl silahla saldryorlard. Hulk ve asiler tarafndan .ehri mahvetmek, Kad Paa'nn askerleri tarafndan )se dmanlarn yok etmek maksadyla karlan yangn bir mddet sonra genel bir yangn haline gelmiti. Yryleri esnasnda iyice knlan birlik nce zorlukla Etmeyuan'na, sonra Bab_- Hmayun'un nndeki alana geldi; orada, alana alan dar sokaklarn aznda ve mazgallardan alan atein koruyuculuu altnda Kad Paa'nn yiitfii ile asi kalabalna kar aslanlar gibi dvtler. L Padiah'n yeni birliklerinin dar kmadndan emin olan yenieriler Ayasofya'daki kialarn kurtarmak iin oraya kotular. Orada Kad Paa tarafndan unutulan yz Segban bulunuyordu. Klay teslim etmeleri halinde bile hayatta kalmayacaklarn bilen bu yz adam, hi olmazsa arparak lmek istediler. Yenieriler her seferinde baarsz kalan yirmi saldr dzenlediler. Baanszlklar karsnda klay atee \erdi ler. t:gbanl:lr du\'arian zerlerine yklnca) a ve son fertlerine kadar dvtler. Kladan srayan alevler civar mahalleleri de yakmaya balad, saray da bir alev denizi ortasrda kalmak tehlikesiyle kar~ karya idi. Kad Abdurr;hman Paa s,gbanlar kurtarmak iin houna ~mvrct sarfediyordu. Yangn ve evierden "r'l"n 1809 ate ancak Ayasolya'ya kadar ilerlemesine izin verdi. Nizam- Ccdid birliklerinin ilk eitimcilerinden olan Prusya dnmesi Sleyman Aa ka-arken yaraland, atndan dt, halk tarafndan yakaland ve para para edildi. Marmara'dan esen rzgar ehrin Etmeyclan Ve Ayasofya ile Saray'n kaplarna kadar olan ksmna yangn yaymt. Kadnlar, ihtiyarlar, ocuklar binlerce alevlerin iinde can veriyordu. Vuruma~tan gz dnm

yenieriler kurtarnay deil ldrmeyi dnyorlard. Ll II. Sultan Mahmud Saray'n kulesinden askerlerinin kan ve yan~nn bakentini mahvediini seyrediyordu. Hem bozgunun, hem de bunca kurban iin duyduu merhametin etkisinde kalarak Kad Abdurrahman Pca'ya mazgallarn zer!nJe yenierilerin ateine karik verilmemesini buyurdu. Surlarn zerinden yaynlad bir bildiri ile Yenieri Aasna ura durdurmasn ve yangn sndrmesini buy.,ruyordu. Aa, Padiah'n buyruuna sayg gstermek bakmndan yangnn ucundaki evleri ykt d ve alevleri bir enber ic,: ne ald. Halk, scnen yangndan ve maz.gallardan zayflayan ateten bsbtn cesaret alarak Saray'a kan btn yollar doldurdu. Alemdar'a, Karamanolu'na, Ramiz Paa'ya, Kad Abdurrahman'a, bostanclara. segbfmlara, iolanlarna ve Padiah'n ahsna yadrlan lanetler gklere kyordu. Tehditkar lklar, uok y~c:. Sultan Mi.:"taL:' >> J!y~ yksclyor. Sultan Mahmacl'a, lll. S.::lim'i sou layk grlyordu. Kan!. ma7 yeniigisl .1eya imparatorluk'ta ctoritesinir ve baF: 114 HHO nn ;.;.rulmas arasnda Vt'rilmesi gereken bir iek karar vard: Sultan Mustafa'nn derhal idam edilne<>i. Sultan Mahmud'un hizretkarlar, danranlan, hadmlar Padiah'n ayaklarna kapanarak bu kararn verilmesi iin yalvarmaya baladlar. IV. Mustafa bir tek hareketle lme 'ahkurn ediiince, llL Selim'i katletm('s; iin gnderdii ayn cellatlarn elleriyle hayata gzlerini _vurndu. Bu hkmdar da, btn zalim hkmdarlar gibi, saltanat srmesi gibi kolayca lm kabul edemedi. Yenik den Kad Paa bu idama nezaret etmek suretiyle dendisine son ve kederli bir hizmette bulundu. Beyz yldr karde katlinin ykselme ta olduu bu imparatorlukta IV. Mustafa'nn katli son cinaye ttir. Ikvlet dzeni uruna ilenen cinayetleri silen zamana ne mutlu! Lll Halk henz Sultan Mustafa'nn idamm bilmyordu; ancak Alemdar'n her an dnc;cei haberlerinden korkuya kaplarak; yangnn hibir engel brakmad Sadrazarnn sarayna girdi. gn sren yangn srasmcia eriyip kle haline gelen ::ltm ve gmleri aram;, k ;; .. yan..cta h.lkrin sogum.sn iJ.:k:,~m!yodu. Sadra~anl.r: ~>a aynn harar olmu.? odalar arasnda dolaan kalabalk, tatan bir kulenin altnd:. kaln r,.r duvarn tnde henz ateten kpkzl h..:lde duran bir kap farketti. Garimet hrs ilc baltalarn ve demir ubuklarn yardm sayesinde bu kapy de\ irdiklcrinde, ilerde bir demir kap ile kapal d:r bir koridor 1811 nlerine ald. Bsbtn meraklanan yamaclar, o demir kapy ve onun arkasndaki dier iki demir kapy da paraladlar, nlerine kan merdivenlerden kulenin yukarsndaki odaya vardklarnda rastlayabilecekleri en muhteem ganimeti grdler; Alemdar Mustafa Paa yanndaki birka cariyesi ve haremaas ile cansz yat~ordu.

Her nedense Alemdar'n cesedi hi bozulmamt; ieri girenler haykrarak halk oraya ardlar. Cesedi bir zafer nianesi olarak omuzlarna alan halk ve yenieriler mazgallardan bakan segbfmlarn ve bostanclarn gz nnde tehir ettiler, sonra Sultanahmet Meydanna kadar srklediler, klalarn nnde nefretlerinin kefaretini deyen bu byk adamn cesedini gn mddetle orada braktlar. C) Ll ll Sadnizamn :lrdusu banda geri dnecei umudunu besleyen saray savunucular, Alemdar'n cesedini grnce cesaretlerinin krldn farkettiler. Mazgallarn vukansnd;:m Kad Pa"nm askerleri ile Segbfmlar haika aldatldklarn, yoksa din kareleleri yenieriler ile 8Sla sa.vaa girmek istemediklerini akladlar. Ramiz Pa~ a ilc Kad Abdurr;::hnan Paa'nn kanlannda aktlan ('') Dikkat edilirse cAlemdar vak'as burada bildiimizden ok deiik bir tarzda anlatlmalcfadr. Yazarn ada olduu bir olay tamamen yanl bir ekilde haber almas imkanszdr. Lamartine eserine kaynak olarak Istanbul'daki Fransz eliliinin mektuplarn ve stanbul'u ziyaret ettiinde istifade e 1 tii devlet arivlerini almtr. Bu konunun tar.;hilerimiz tarafn dan incelenmesi faydal olur. () 1812 Osmanl kannn intikamn alacaklarna dair sz verdiler. IV. Mustafa'nn katledilmesi ile galipleri iin bile kutsal bir kii haline gelen Sultan Mahmud kendisi n hi endielenmiyordu. Yararsz bir ura uzatmaktansa, dmanlar ile hesapiamay baka bir sefere brakarak kaderine raz oldu. Segbanlar ile Kad Paa'nn askerlerinin yenierilerle barmalarn ho karlad. Barma birinci avluda meydana geldi. Durumdan memnun olan yenieriler sadece birka kiinin kellesini istiyorlard; Padiah onlar idamdan kurtard. Ramiz Paa, Kad Abdurrahman Paa, Behi Efendi gilbi Alemdar'n yakn dostlar Sarayburnu'nda bekleyen gemiye bindirildiler ve Marmara kysnda bir kasabaya karldlar. Oradan Rusuk'a kaarak, hala Alemdar'a sadk olan taraftarlarn yannda gizlendiler. Bakenti be gn mddetle yakan ve kana boan ihtihil ka"'mahm ik yat5t. Ayn gn yenieriler iin kt l;ir hatra olan Levend iftliktc'ki Nizam- Cedid klasn tamamen yaktlar. Akam st de Padiah'a eliler gndererek bakaldrmalar iin zr dilediler ve sadakatlerini tekrarladlar. Gizliden gizliye Alemdar'a d~ man olar cyhi:s!an ulema'nn banda Saray'a gelerek Padiah'n yerilgisini bir zafer gibi kutlad. lhtilaldc mutlakiyt'lin, dinin ve eski yasalann zaferini :,sryordu. Her ey eski dzene gre yerli yerine geldi. Ll V Bir mddet sonra aslen Krml olan Ramiz Paa Ruslarn dinde olan lkesin-: snmak istedi. Kad Abdurrahman Paa, Karaman'da birka gn dolaank ycniailere kar yeni birlikler dzrnek isterken dervi !...lda tanml. KLsikn kaL:~ stanhul'a gndcrild, H\ U kaiuamaKa sa\'tH.luu Saray' kaps zerindeki mazgallarda bir ay tehir edildi. Uzun mddet korku yznden skutla ge.i~tirlen Alemdar'n ad ona kar

deiik duygular duyanlarn hafzasnda deiik ekillerde yaad; ycnic ilere \e :lema'ya gre nefret edilecek bir adam bilge Selim'in dostlar iin kutsal ki~ ' Sultan MzJmud iinse hem aranlan hem de korkulan bir ad olarak kald. Bi::ka yl sonra onun hakknda daha iyi hkm verildi. daha fazla sevildi ve acnd. Bir iirc benzeyen Dou tarihini oluturan heyecanl olaylarn en byk adlarndan biri olarak gnllerde vaamaktad. Bulgaristan ile Anavuluu ayran yaylalarda bir obann olu olarak dnyaya gelmi, kklnde obanlk yapm, civar paalarn seyisliinde bulunmu, savas sava iin yapm, uralarda gsterdii yreklilik ve sezi kabiliyeti ile nder olmu, III. Selim'in generallc i t<.rafndan farkedilerek Paa rtbesine kadar ykselmi, Osmanl ordusunun yenilgilerini d. n~an topraklama kadar girerek yapt\ aknlarda telafi etmi; stiilk \'c kumandana ballk duygusu ile )ahsz, <'it bir ordu yaratm; Devlet banta iken gstermelik ordu, s<.vata iken babozuk sr olan yenierikrc kar daima dr:.:t duymu; bu paral askerlerin sevdii efendisini dreceklerini uzaktan anlam, ;ntikann daha ivi hazrlamak in ilgisiz gzknesini bilmi, tam baanya ulaacak iken intikam alnmas gereken br ccsedle karl::.m, bir kadn gibi gz ya dkn~; kazand zaferle bir ocuu Taht'a ge ~1mi~. isyandan sonra gerilemernek iin ihtilali devam ettirmi, iktidarn kudretle ama sertlikle srdmii), kcndi-;i.: ,::-,ldrnakta dc\cm eden Sara\' c ntri1814 kalar ile ycnierilerin dmanca duygular arasnda bocalan, sadece khcna gvenmi, mutluluu akta aram, ayaklanma ile derin uykusundan uyanm, alevler srasnda son nefesini vermiti. Bulgarlar, Arnavutluk ve Tuna boylarndaki obanlar hala onun hayatnn vahi ve dokunakl maceralarn anlatrlar, Trkler ise onu unutmu grnmekteJirler; Devlet ynetmekten ziyade sava iin yaratl. m olan bu byk adam, ama kt vezir, byle yaayp byle imt. LV stanbul kahvehanelerinde halitelerin maceralarna benzeyen baz yrekli hareketleri anlr. Galata'da gen bir hristiyan tacirin dkkannn stnde zengin bir tacirin gzd kars oturmaktayd. ocukluktan yeni kan zengin dul sokaa bakan ahniin kafesli penceresi arkasnda gnlerini geirmekteydi. Gen taeiri gidip gdirken grerek ona derin bir akla balanmt; ancak, bir 'Trk kadn ile bir gvur arasnda olacak ba lm ile cezalandran yasa yznden bu ak sessizce srp gidiyordu. Gen du1, gzelliinin ve 1.engnliinin gen hristiyam dininden dndreccini sanyordu. Her trl hileye bav~rarak onunla evinde bir grme yaratmaya alt. Ancak, b.ir mslman kadnn evine lm gze alarak girme korkusu karsnda btn teebbsler netice vermiyordu. Sonunda tacirin dkkanndaki btn nallar veres.iye satn ald, hesaplama srasnda isteyerek anlamazlk yaratt. Hu durum kar.;;da btn servetini kaybetme tehlikesi. 1815

ni gren gen hristiyan lm gze alarak dulla gr~ meyi kabul etti. Karlar kar.'?Jlamaz birbirlerine derin bir sevgi.) le ba!andlar; bu ekilde byk korkular iinde birka ay sevitiler; servetlerini hristiyan bir lkeye kardktan sonra orada yaamay kararlatrdlar. Bu arada gzeilikleri herkesin onlar hakknda dedikodu yapmasna sebep oluyordu. Yine de kimse ilikileninden kukulanmyordu. Gen t.kir yzndeki mutluluk ifadesinin suunu belli ettiini sanyordu. Gizli merdiven ile sevgilisinin yanna kt bir gn hibir eyden haberi olmayan drt yenieri karlar iin koku almak zere dkkana girmi.lerdi. rak yenierilerin arad kokuyu bulamaynca askerler patronu beh! eyeceklerini syiediler. Telaa kaplan rak tikiri aramaya git.ti. Tes::dfte bir gaye, srarda bir tuzak gren gen hristiyan, yenierilerin nne o kadar sararm, o kadar endieli bir ekde kt ki, onun bu durumundan kukulanan askerler aratrma yaptlar ve dulla olan ilikisini ortaya qkardlar. Gen iristiyan tuttuklar gibi kadnn nne kardlar, o da onu bir mslman kadnnn haremine teca vz et. tii iin lmle cczalandrd. Ol;:y renen Alcrnclac Kad'nn hkmn geri e. virdi \'C sevgililt.!rin Arnavutlua kadar kendi himaye_ si altnda kan;:,sn salad. O lkede hala Alemdar'. n yapt bu alicenaplk al:-tlr durur. OTUZ BENCi KiTAP 1 IV. Sultan Mustafa'nn lm ve Taht'a gen ve talihsiz ll. Sultan Mahmud'un kmas dnyann hakimi Napoleon'da ne ilgi ne de acma uyandrmt. Bartan sonra Rus ar Aleksandr' Osmanl mparatorluu'ndan byk bir pay almas iin k~krtyor, gen Padiah'a kar Bodan ve Eflak'ta dengesiz bir sava balatmas iin izin veriyordu. Daha nce bahsettiimiz tarihi, Trkler III. Selim'in Taht'tan indirilmesindenberi mevcudiyetlerinin sonuna gelmi~ gibiydiler; Napoleon, daima tehditkar duran bu kntnn iini bitirmek zamannn gelip gelmediini kendi kendine soruyordu; yine ayn ekilde Akdeniz sahillerini eline geirdikten ve Rusya'nn ahsna duyduu geici ballktan istifade ederek pay; alm Asp topraklarndan itibaren Hindistan'a bir sefer yapmann mmkn olup olmayacan da kendi kendine dnyordu. imdi dahil olduumuz eli kolu bal ntsil iin hayal gelen bu dnceleri imdiki gr asndan deerlendirmernek gerekir; bu hayal~ tasarlayan bir adamn krallar indirip kardn, Avrupa'nn bi.iyiik Devletlerini bir kelime ile dize getirdiini bilerek ve k::mza gre anva kam::sna ra1818 men, imdiki gon amzdan hatasnn bykln o srada kavramasn bekleyemcyiz,, demektedir. Askeri ann cezbettii bir tarihinin ayn adan bakt bu siyaset ancak hayal dnyasnda kald mddete byktr. Napoleon'un Rusya'ya, yanltc bykl srasnda verdii tavizler sonunda 1814 ve 1815 de Fransa, tarihinin vatanseverliinin itharn ettigi acki duruma dmtr. Bizi kmseycrek kahramannn lsz boyutlarn kklmz ile yarglayarnayacamz

sanmaktadr; Napoleon'un o zamanki Rus d siyaseti hakknda yanld gibi o da bu noktada yanlmaktadr. Napoleon'un Do,u'yu Rusya'ya feda etme eilimi yznden, ll. Mahmud saltanat srasnda zorlanm ve tabii desteklerini kaybeden bu Hkmdar insanst gayretleri ile Devletini yenilet,irmek isterken bitik dmtr. Fransa bl}gn, lkenin an hayran dalkavuklarnn iirdii dncelerin kefaretini demektedir. II Saray'daki iki ihtilal srasnda stanbul'da meydana gelen kargaalklar Ruslara ok yaram, Osmanl ordusunu paralamt. Tilsitt anlamasnn kendisine \'erdii arabulucu roln kasten unutmu gr'..inen Napolon 1809 Nisannda atmalarn balamasna gz yumdu. General Miloradovi Trkleri Giurgewo'da yendikten sonra Tuna'y at ssaki'yi el<ine geirdi. Bakaldran Srbistan'n nderi Kara Yorgi mparatorlu~ u lntd~, paralarken Kafkasva cephesinde general 1819 Torm:.zof Trabzon belerbcinin kuvvetlerini perian ediyordu. Washington gih ezilen bir milletin kurtarcs olzrak tadhe geen Srp kahraman Kara Yorgi Srhistan'da dnyaya gelmemiti. Fransa'da Nancy yaknlarnda bir kasahada domutu. Sava ve vatanperverlii 1792 ylnda Fransa'daki ihtilal mcadeleleri srasnda renmiti. Haksz olarak verilen bir ceza sonunda dilini iyi bildii Avusturya ordusu saflarna katlmt. Bl ile Erdel'de bulunduu srada disiplinsizlii ile dikkati ekmi, subayn delloda ldrmt; idamdan kurtulmak iin Srbistan'a kaarak ekiyala balam, bir mddet sonra dier ekiya etelerini emrinde toplayarak Srlbistan'n ormanlk topraklarnda faaliyetlerine devam etmiti. Trkler tarafndan saldrya urayan eteleri, durmayan yeni Srp kuvvetleri ile d?steklendiinden ksa zamanda bir ordu hal ine gelmiti; bu maceraperest, ekiyalktan birden generallie kmt; askeri ve i da i de has ialihi ile birlikte gclimiti; Belgrad' ele geirdi, himayes-ini !),abul ettii Ruslar,, bil'!eti, bakan olduu hr bir hkmet kurdu. Bir asinin nnde eilmek zorunda kalan Trk-iye 1803 ylnda bir anlama ile onu Srhistan voyvodas olarak tand. ar Aleksandr'n 1809 ylnda kkrtmas Uzerine yeniden silaha sarld; Ruslarla birleen ordusu dalar at ve Karadallar ayaklandrd. Bosna helerbei Srplar r:nde yenik dserek Ye:i Pazar' asilere brakt. III Bosna'da bu felaketler dc\'.:rn ederken Tuna'y c~;,an Prens Bagrat;on, isnail \'C hnlil kalelerini dEr1~ 20 di., Pehlivanolu brahim Aa Rus ilerlemesini Tatarit:' de durdurdu ve hepsini Tuna'nn teki kysna srd. 1810 Martnda yeniden atmalar balad. Sadrazam Yusuf Ziya Paa orduyu umnu'da toplad. Fransz gmenlernden olan v~ cesareti le kaabWyetleri yiznden ar'n ordusunda nemli bir mevkiye ykselen Langeron Kontu Slistrc'yi kuatt ve ele geirdi.

unm ba.nyla Rus kuatmasn krd. Ruslarn geri c;ekilnesinden ce sa etlenen Sadrazam, umnu'dan otuz bin kilik bir Kll\'\'etle ayrlarak Rust,:uk'un yardmna komak istedi. Bu sefer Trkler hezimete urayarak bin ehit verdiler ve otuziki sancak kaybettiler. Bir dier Fransz gmeni olan ve hakkyla bir Rus kolordusunda gencrallie kadar ykselen Sa intPrit: st Kon tu Zito\'i 'yi drd \' ..' ehri tamamen yakp ykt. Kadn, erkek, c,:ocuk, ihtiyar oniki bin kii a su. mz Balkan dalarna katlar. Bulgar vakanvis,inin naklettiine gre Trk ehirlerinin sadk ve saysz konuklar olan c hli gvcn:inkrden baka ehirde kimSC' kalmamt. Rusuk LangL ron Kon tu nindc teslim oldu. Rsya ite ou ekilde vatanlarndan srlm olan kimsek i baka rklar ocaklarndan srrnek iin kilan~ or.du. Rus Bakumandam Kaninski'nin liimnden sona Kuduzot .;; \l seferi i<;in bakomutan seildi. IV lbrail'in kahraman savunucusu inrahor Ahmed Paa Sadrazam oldu. Gavrl'tivlc altrnhin kiilik ordu11! 21 ~unu harekete .geri, Ru~uk muharebesinde Kuduzof'u Tuna'n te kysna att; kurtarlan ehre muzaffer olarak girdi. Bir mddet sonra Ttna'y gizli<:e ;1\.i noktadan aaral.;. nchrin sol kysnda karargah ktrdu. Karli<.l tabyalarnda iki ordu birbirlerini gzler. krken Ahmed Paa'y aldatmak isteyen Kuduzot sekzbin kiilik br bl nehrin sa kysna geirerek Rus;ul('taki ihtiyat kuvvetler-- bir baskn yaptrd, bu nahir manevra sayesnde Ahmed Paa'nn esas ordusuna aknlk ve korku tohumlan ekti. Arkalarndan evrildiklerini sanan Trkler tabvalarn ve kumandanlarn terkcttiler; nehrc hakim olan bir Rus ince donanmas Tuna'nn her iki yakasm da bombalyordu. Bar in Bkre'tc alan grmeler sonunda Tirklcr iin kt hkmlar tayan bir anlama imzaland. 28 Mays 1812'de Bkre'tc imzalanan bu anlama snrlarcia pek az deiiklik yapyordu. Yeniden Napoleon ilc sava~a giren Rusya iki cephede birden arpmak zoruncia k.1lmarnak iin t-aleplerini hafifletmiti. Rusya, Bab- Ali'yi bana zorlarken Napokon yzbin kiilik ordusu ile Niemen'i ayordu. Tuna deltasn Ruslara terktcderken can sklan II. Mahmud bu son savntaki yerilgilerin de tek ~ebebi olan. ycniei ilere kar artan nefretini yaknlarna aklamaktan ekinncdi. Siy..;i olma k tan t.iyadc asker gibi davranan N apo. Jeon tabiatn kendisine mttefik olarak sunduu iki milleti her zamanki gibi kmscdi; bu milletler Lehliler ilc Trklcrcli. Ne Lelist:n'a istiklal, ne de Trkiyc'\ c' ~'ti\ c sa~lan~l. Hi.,bir esasl temele dayanma1822 dan Moskova zerine yrd, Bkre anlamas le serbest kalan Kuduzof'un Ukrayna ovalarnd.a kn mahvettii Fram.z ordusunun iin bitirmes,ine gz yummu oldu. Sultan Mahmud'la yaplacak bir ittifak ve yardmc bir ordu Rusya seterinden nce Dalmaya'Jan hareket ederek Tuna boylarnda yzbin Rusu megul eder ve Berezina'daki feci hezimeti nlerdi.

Osmanl mparatorluundan baka tabii mttefiki bulunmad bir srada bu mparatorluu payiama teklifleri, Rusya'nn Dr nehri lzerinde cezasn buluyordu. Siyasette insan hatasn ok ge farkeder ama bunu ne zaman ve nerede yaptn bir trl aniayamaz. Kader sz kiinin ileri grten yoksunliluna bir bahaneden baka birey deildir. nsann bderi kendi dndedr. 1812 yinda Napoleon'un kaderi Lehistan' Avusturya emellerine ve Trkiye'yi ar'n tecavzlcre Sdtmak!a belirlenmiti. V II. Mahmud Ruslarla yaplan bartan istifade ederek, bu sefer Rus desteinden mahrum olan Srplan ezmege karar verdi. Hurid Paa Bosna'da ilerlerken bir baka Trk ordusu da Ni zerinden Belgrad'a yryonlu. Gzun bar dneminde ii geveter ve dier Srp nderlcrinjn kskanlna hedef olan Kara Yorgi Trklerin nnden kat, faydasz bir direnmeden sonra Avusturya topraklanna snd. Srbistan'm kurtarcs, Srplar ayakLndrmak iin Ruslar tarafnda para ile satn alnm alelade bir srgnd; Srbistan'a gillice dndnde yamnda kald Srp voyvodalarndan biri tdfafndan ilbar edildi ve kafas vuruldu. Bclgrzd ycnckn Trk htkiniyctine girdi. lkekrinin bamszl iin Kara Yorgi jle ibirlii yap.:n Srplarn cezalandrlmas yeni ayaklanmalarn balamasna vcsile oldu. K.u a Y orgi'nin rakiplerinden MiJo Obrenovi Bdgrad'dan kat ve dalarda bumszlk l att. ocukluurda basit bir oban olan Milo Obrenovi'i tabiat byk, bamszlk sava :viit, ihtiya duyulan siyasi yapmt;. Srp byklerinin Yukar SPbi<>tan'da bir kasahada yaptklar toplant sonunda Srp bamszlk hareketinin nderi oldu. Za1imlere sava hg btn Srhistan dalarnda ve ovalarnda ya nk !and. Trklerle yapt btn muharcbclcrdc galip gelen Milo, Trkiye ile olan baglan koparmak deil, zayflatmak istiyordu. Hurid Paa'nn adrnda yaplan bir gri.imedc Srbistan'n hiir ve silkln iinde Prens Milo'un bakanlnda Hab- Ali'ye bal bir Devlet haline gelmesi kararlatrld. Bir krallk kadar geni topraklara sahip olan bu Devletin hkmdan adm yazmasm dahi bilmiyordu. .. Bu eserin yazar olaylardan onbe yl sonra, Srhistan ormanlarnn kral olan bu oban ailesini ziyaret etmitir. VI Napoleon'un d, Pransa'da Bourbon kmcdar. nn yeniden ibz,na gelmesi v ~ dnya bar li. Mahmud'a daha agrba:;;l ve dolaysyla Osmanl mparatorluuna kar daha dengeli bir siyaset i vaadcdiyordu. Rus ar Alcksandr ile bakanlannn dnya siyasetinin huzura knvu:-;;tuu anlarda sahip olduklar ftliccnaplk 11!24 ilc lmll, c"r Sultan Mahmud'un kendisine liyk bakanlar olsayd, Trkiye'nin i dzeninin ve ordusunun yenilemesi in kvk31ade uygun bir ortam hazrlandgn da unutmamak gcrek:r. !\iapokon'un kalkan hakimiyeti ile birlikt: onalt yldr Avrupa ve Asya'y malveden savalarn da sonu gelmic benziyordu. Milletler

ve hkmdarlar derin bir nefes alyorlard; bar vt hrriyet, nilletkre rskcri zafer ve fetihlerde kaybettikleri eyleri kazandryordu. Sadece, talinin byk bir adam olmasn nledi i.Jir Padiah' hakimiyetinde olan Osmanl mparatoriuu, dnyann taelma vard bu bartan istifade edemiyordu. Fetlten ve fetih iin domu olan kt kttnnlar, zamanla kullanlmaz bir duruma gelerek sava zamannda olduu gibi bara da uyamyordu. Eyaletlcrin paalar tarafndan gtr usul ile ynetilmesi>> !le 1 ahfn korku ordunun isyan kayna olan yenieriIc in paral asker ~tat~. mparatorluun paralar' nas bir an Jun.lu~u vakit Devlet'i iin iin kemiriyordu. II. Mahmud. Devlet'in bu iki kusuruna kar zor! ukla ve o ana kad<r da hep yenilgiyle mcadele etmiti. NcreJe olrlar~a o!sunlar, Pa-alar kul olmaktan <:ktklar an [s oluyorlard. Arabistan n, A navutluun, Srbislan'n, Eflak'n, Badan'n Cc;ayir. Tunus, Trablus, Suriye, Lbnan ve nihayet Msr e~'alctlcrinin durumu bir mparatorluktan ziyade anar-:;iler konfederasyonu grnm sunuvordu. Arabi!->lan da, taassup sayesinde bamsz olan Vahabilcr Mckke ve Medine ~ehirlcrini ellerine geirmiler, hac kL:rvanlarna yollar kapamlard. Arna1825 vutluk'ta, Yanyal Tepedelenli Ali Paa skender Bey'in yolundan giderek bir krall k yaratmak sevdasna d. mt. Afrika'da Berberi krallklar Devlet'in temsilcilerini klla kariyorlard. Suriye'de Akka kalesi kumandan kendisinden baka kimseyi dinlemiyordu. Lbnan'da putperest Drziler ile hristiyan Marunilerin eyhi olan emir Beir, dalarn tepesinde Dar-el-Ka. mar kalesinde krkbin askeri ile barnyor, arada srada am vadisine, Beyrut ovalarna inerek Belerbein ordusu ile atlyordu. Srbistan'da ayaklanm bir Prens, Eflak ve Badan'da Bab- Ali tarafndan seilen fakat Rusya tarafndan ynetilen voyvodolar yllk vergileri zerinde pazarlk yapyorlar ve itaatte kusur gsteriyorlard. Nihayet Msr'da kah Trkler.in yardmcs, kah felaketi olan oynak bir adam nce Nil kylarnda, sonra Suriye ve Arabistan'da rsi bir Hkmdarlk kurmak peinde kouyordu. Feda edilemeyecek kadar yararl, haklar elinden alnamayacak kadar saygl, cezalandrlamayacak kadar kuvvetli olan M:sr belcrbei Kavalal Mehmcd Ali Paa. Sultan Mahmud'un bir kulundan ziyade bir mttcfikiydi; o durumdan bir asi ve dman olmas iin zaman ve artlara ihtiya vardr. Ortaya kn, bymesini, saltanat srmesini ve lmn grdmz bu adamn, Memllklarn, Tiirklerin, Franszlarn 'JC ngilizlerin miras Msr zerine nasl hidivlie ykseldiini anlatalm. VII Mehmed Ali Pa'?a, Epir'de Kavala k~sabasnda grevli kk bir aapn olu idi. Kk yanda yetim F : 115 1826 kalnca kasabann orbacs onu yanna alm ve kendi ocuklar ile birlikte bytmt. Ergenlik ana ge. len Mchmcd Ali annesinin geimini salamak zere Sel[ nih. pazarnda ttn satyordu. Zekas ve gayreti orbacnn

hayranln ekiyordu. V ergi tahsildarn kabul etmeyen as kasabalardan vengi toplamas iini Ali'ye brakarak, ona bu mnasebetle blkba nvan verd. ol'bacnn nkrabalarndan Kavala'h bir dul kadn gen Mehned'in yz ifadesine hayran kalmt; evliliklerinden brahim. Tosun ve smail adlarnda ogullar oldu. Bu ocuklar daha sonra Mrsr'da babaiarrn ynetm altnda paa ve prens olacaklardr_ Lion z,dnda Marsilyal bir tccar ttn ticareti iin Kavala'ya geldiinde gen Mehmed Ali ile tant, ondan holanan Marsilyal Ali'ye Avrupa medeniyeti hakknda ilk kavramlar rettri, merakm uyandrd. Sava, sanatlar, halknn medeniliine ve velinimetinin hatrasna bal kalan Mehmed Ali Paa btn milletter iinde en fazla Franszlar scvmitir. kran bor. cunu unutmam, gzlerini yeni rnedeniyetin ufkuna atran ihtiyar Fransa'da aratp buldurmutur. VIII III. Selim bir ordu hazrlavarak Msr' Fransa'nn haksz igalinden kurtarmaya karar verdii gnlerdi. Kavala bci dalardan yz Epirli toplayarak Msr'a 5efere kan Sadrfz<'m'n ordusuna yollad; bu gnlllerin kumandanlna kendi olunu getirdi. Mehmed Ali. vcllnimetini; olunu aile dostu olarak bu seferde 1827 takip etti. Deniz yolculuundan ve sefer hazrlklarndan yonlanan gen Trk, blnn kumandanln Mehmed Ali'ye brakarak Kavala'ya dnd; Mehmed Ali o sralarda binba rtbesine sahip oldu. Msr toprana ilk defa admn ahyordu. Trklerin, Memluklann, Arnavutlarn, Franszlarn, ngilizlerin, Araplarn hakimiyet abalar arasnda sratle daha st rtbelere trmand. Bab- Ali tarafndan Nil i Devlet'e bal tutmak iin gnderilen btn hidivler ve amialler arafndan sevilen Mehmed Ali Arnavutlardan meydana gelen bir ordu tekil etti. Hidivlerle birlikte Kahire'yi Memifklara kar savundu ve kendi askerlerinin zulmn nleyerek ehrin Arap halk arasnda gerek bir sevgi sahibi oldu. Hurid Paa ona Trk birli kkriin ynetimini vererek kah Msr'n crkcz dcspotlarn~. kah Arabistan llerinin Vahabilerinc kar savamasn salad. Bab- Ali tarafndan paa nvan ilc Ciddc valiliine getirilince bu harekette hidiv Hrid Paa'nn onu Kahin:'den erefiyle uz<klatrmak iin yapt bir hile sezdi. B.kent'tc Hurid Paa ya kar kkrttg isyan sonunda hidivlie getirildi. Kaleye kapanan Hmid Paa halkn arsna ramen teslim olmamakta diredi. Hakim olduu Mukattam dandan ehri bombalanay balad. Daima halkn destekledii galibi, gzden de m<lf.ba tercih eden Bab- Ali, Kapdan- Dery<l'y skt:nderiye'ye gi)ndererek Hurid Paa'nn azledilmcsni ve asi Mchmed Ali Paa'nn Hidiv seilmesini temin etti. Uzun grmelerden sonra Hurid Paa kaleyi Yf'ni !1idivc vermeye raz oldu. Gccckvin le alan ka1828 pdao bir avu sadk adam ile birlikte kt ve stanbul'a doru giden bir gemiye bindi. Kader Huti<! Paa'ya Teselya'da ikinci bir asi ilc savamasn, onu

yenneyi ve mkafat olarak bodurulmay hazrlaya. cak tr. IX Msrn feodal despotlar olan Kafkasl Klemenler bundan byle Mehmed Ali Paa'nn tek dmanlan olacaklardr. Kah grmelerle, kah silahla kurnaz Hidiv onlar bastrd, sindirdi, aldatt, adm adm tuzaa gtrd ve sahte bir gvenlik tedbiri bahanesiyle beyz Klemen nderini Kahire'ye toplamay baard. Vahabilere ka:P alacak bir seferi bahane ederek, olu Tosun Paa'nn kumandasmda drtbin kiilik bir kuvvet hazrlamt. 1 Mart 1811 Cuma gn cuma namaz i ;:in Tosun Paa ehre inecek ve oradan Arabistan'a hareket edecekti; Msr'n asker, sivil ve dini btn otoriteleri gen Paa'ya refakat etmek zee bakente arlmt. Beyzyetmi Klemen bei ile bakanlar ahin Be btn maiyetleri ile trene katla.: aklard; Msrllara, Araplara ve Trklere yllardar.1~tTi zulm yapan Klemen aristok asisi sularnn kefaretini deyecekti. Mehmed Ali Paa katliama, corafi dunmun yardmyla bir kurnazhk ve esrar katmt. Tabiat tuzak verini hazrlant. Kahire'den Mukattan dana kadH giden dar yol bir taraf sarp kayahklarla kapl, dier taraf uurumlarla dolu idi. Hidiv'in saray dadaki kalede bulunuyordu; Tosun Paa'nn ordusu da kbla da n~ :vlularda karargah kurnutu. 1829 Msr'n intikamn nceden duyurmak korkusuyla Mehmed Ali Paa katliam iaretini en son anda kumandanlarna verdi; kumandanlarn hemen arkasnda kat. liama daha fazla inanm adamlar vad. Kumandanlar afak skeken Divannda elinin ve gznn allnda toplanmt. Bir gn nce, eyhlerin, ulema'nn, k. Jemenlerin ve ordu birliklerinin yry dzenini tespit etmiti. Tosun Paa tarafndan ynetilen deliler, treni aacaklard; onlardan sonra yenieriler, eyhler, kadlar, din adamlar, kumandanlar Salih Paa ynetiminde Arnavut kuvvetleri geliyordu; onlarn ar kasnda hibir eyden kukularmayan Klemenler kymetli talarla bezenmi koumlu atlar ve maiyetleri ile ihtiamla ilerliyorlard; Tosun Paa'nn piyadeleri ve atl. lar dolu silahlar ile lmn glgesi gibi onlar izliyorlard. Gayet sarp olan yol iki atlnn yan yana yr. mesine izin vermiyordu; Mukattam dandan aa doru inen bu pusu yerinde atllarn geri dnmesi, manevra yapmas veya kamas imkfmszd. Kalenin avlusunu terkedip, trerideki yerlerini aldktan hemen sonra Arnavutlar'n kumandan kalenin kaplarn kapattrd ve katliam iareti verdi. Bu iaret zerine yolun kayalk ksmnda nevzilenen piya1eler, r alwt'-' niau alarak Kolemenleri tfek atei ile dcviriyorlard. Krp geiren ilk ateten sonra sa kalan Kiemenler atiarn geri evirip kaleye srrnak istediler; yerin darl, rken atlar, yerdeki cesetler bir yere kaamadan onlar tfek ateinin dna kartamyordu; yere atlayarak, kllarn ektiler hi olmazsa dverek lmeye karar verdiler, ancak karlarnda yaln kayalklarn ardna gizlenmi tfekli piyadelerden bak.. dman bulamadlar.

11\30 Yar<ilanp d< yere denler, Arnavutlar tarafndan sng..ileniyor, kesilen k<falar piramid gibi ylyordu. nderleri ahin Be'in cesedi boynuna taklan bir iple yerlerde srkleniyordt. Tanklarn ifadesine gre kalenin evresi gH'idyatrlerin kanl bir savandan sonraki arenay andryordu; yerlerde kan glckleri olumutu; zengin koumlu azgn atlar, cesetlenin zerinde kouup duruyordu; Klemenlerin hizmetkarlan, kleleri de alan ateten kurtulamamlad; lenlerin prlanta ilemeli kaftanlar, sarklar, murassa hanerleri kaat llerin ganimeti oldu. Beyzyetmi Klemenden sadece bii, Emin Be, Arap atnn fedakarl sayesinde bir mucize kabilinden katiiamdan kurtuldu. Herhangi bir sebepten kalede geciken Emin Be, soydalarnn ardndan kale kaplarnn kapanmasn \'C alan atele hepsinin ldrlme. sini farkettkten sonra kalenin _vannda kendisine en vakn da yoluna doru atyla atlad, son sratle le doru kaarak cann kurtard. Bugn Kahire kalesinde <<Memluk'un Atlay>> denilen ukuru ve uurumu gczcnlere gsterirler. X Divan zerinde sahte bir skutla kurulmu olan Mehned Ali Paa sknt iinde dardaki sesleri dinleri<. cr baardan emin olmayan bir tavr iindeydi. CeL \atlarn merhameti le cilmden kurtulan kurbanlarnn silah elde kendisini ldrmek iin kaleye kotukfarn duyar gibi olmutu. Ayaklarnn dibine atlan lk kelleler yznn <>clukluunu giderdi, fakat azn a< ntnad. Mavelindeki Cenevizli hir hekim nihaw t, 1831 Bizim iin ok byk bir gn Hametmeab! d iyerek sessizlii bozunca, su istedi, sunulan suyu sanki ok susam gibi kana, kana iti. Msr arhk tamamen Trklerin lakimyetine gemiti. Padiah tarafndan istenen ve Hidiv tarafndan bunl:a kurnazlk ile gerekletirilen bu katliam, ilerde yerierilerin bana gelecekler iin de ilham olmutu. Cinayet zerine kurulmu askeri bir istibdat anc<.k katliam ile ortadan kaldrlabilirdi. Anari katliam, katliam da anariyi dourur; klca dayanan Devletler ne kadar talihsi.dir! Kahire iki gn nddetle Klemenleri katleden a!'kcrle in yamalarna ve a n hareketlerine sahne oldu; mkftfat olarak koca bir bakentin heybesine dalmlard. Mehmed Ali Paa kendisine byle bir hizmette bulunanlar ezmeye cesaret edemiyordu. gn bovunca sren yama, rza tecavz ve cinayetten sonra sua doyma nihayet Kahire'ye skunet, orduya disiplin getirdi. XI Cesaret ve zeldi bakmndan vaktinden nce gelimi onalt ya~;nda bir gen-; olan Tosun Paa Vahabilere kar seferi balatt. Bu tarikat adn ve fikir sistemini Ayeyneh kasabasndan eyh Abd-al-Vahao uan alyordu. O lkeler in ;:engin saylan bir babann adrnda dnyaya gelen eyh. din ve edebiyat tahsili iin Basra'ya gndenlni, dndnde islamiyetn zamanla bozuhm

saflli dzeltmek gibi dnceleric dolu olar< 1k Mekkc ve Medine've hac ziyaretinde bulunmu. 1832 baka or airetten bir kzla evlendikten sonra, mslmanlarn kusurlarna kar kt iin o airetten kovulmu, Derrayeh ehri eyhi Muhammed bin Suud tarafndan kabul edilmi, o eyhin aireti tarafndan nder olarak kabul edilmi, nihayet Derrayeh'de, seksenbe .yanda arkasnda slamiycti yeniletirmeye kararl bir tarikat braktktan sonra lmt. mezi ve kumandan Abdlaziz ran'a saldrm, ehirleri yakm. Mekke'yi eline geirmi, hac ziyaretlerini nlemi, iilere kar amansz bir mcadele amt. ntikam almaya yemin etmi bir ii camide Abdlaziz'i katletniti. Onun olu Suud krkbin Vahabi'nin banda Trklerden ve ranllardan intikam almak iin harekete gemi, Badad' ve Basra'y tehdit etmiti. Arabistan'daki bu karklklan nleyemeyen Padiah, Mehmcd Ali Paa'nn Msr ordusu ile Vahabileri ezmesini buyurmutu. Msr Hidiv'i, mslmanlara yaplacak bir hizmetle Trklerin, Msrllarn, ve Araplarn gznde parlamak iiu btn gayretini harcyor. du. Vahabilerin ezilmcsi ve kutsal hac ziyaretlerinin almas, adnn btn mslmanlarn kalbinde kran. la anlmasna sebep olacan gayet iyi biliyordu. Tosun Paa Medine ik Mekkc'yi yava yava fethctt. l bu silahl tarikattan tamamen temizlemek iin sabrszlc.H1an Mehmed Ali Paa ikinci bir ordunun banda 8 Mart 1813 tarihinde Mekke'ye hareket ett:i. Abdlaziz'in olu Suud, Derrayeh'de altmsekiz yan. da ld~r davasn devam ettirmeye kararl drt oul brakmt. Byk olu Abdullah bin Suud Vah;!bilerin bam: geti. Btn Arabistan geni bir sava alan 1833 haline gelmiti. Biri Tosun Paa'nn, dieri Hasan Be~'in ncs de Mehmed Ali'nin kendi ynetiminde olan k:.lorduya ayrlan Msr ordusu yl boyunca yenilgiler ve zaferieric Abdlvahab'n askerleri ile arp~ t. Tosun Paa ik Abdullah lin Suud'un cll"asnda varlan mtevazi bir bar Hidiv'in Kahire'ye dnmesine izin , erdi. Hidiv'in ordusunda yerletirmeye altg Avrupavari disiplinden holanmayan kumandanlarn bir isyan onu bekl;irordu. Kendis Kahire kalesine kapanrken, as kerleri asileri temizledi. Avrupa rneine gre kurulan disiplin ve kurumlar Msr' tamamen disiplii ve hu.zur altna ald>. Ta niclarn ve taci:r:erin zararna olarak eline ald buday ticareti hazinesini doldurdu. Sevgili olu Tosun Paa Yukar Msr'd:J. vebadan ld. Vahabiler yeniden Arabistan'da kar.klklar karmaya balamlard; onlara kar savamasn iyi bilen olu brahim Paa'y yollad. brahim Paa lleri ve dalar aarak Vahabilerin bakenti Derrayeh zerine ilerledi. Her biri smlarla, kulelerle ve tabyalarla evrili be ayr ehir bir tek ad altnda Vahabilerin bakentini meydana getiriyordu. manla dolu, ehid olmak iin gzleri dnm tarikat mensuplarnn amansz savunmas be aydanberi kuatmay k amam t. Kurtulm~. k iin muczelerin 0lmasn. bcl<liyorlard.

26 Mays 1818 tarihinde korkun bir kum frtnas le mmsz srasnda brahim Paa'nn kararg~h ?erine ktii; ateler zerine devrilen adrlar tutuunca alev karargahn dnda bulunan cephanelie srad; drtyz barutun, beyz sandk kurunun, binlerce humbarann patlamas on dakika mddetle karargahn zerine ate yadrd; arpa ve buday depolar tututu, 1.834 binlerce insan ve hayvan ls yeri kaplad. Felakete tank olan Vaha'biler ordunun aknlndan istifade ederek karargahn zerine atlmakta tereddt etmediler. Kllarla yaplan ura sonunda geri pskrtldler. brahim Paa kader ile yara girmiti; kuatmada srar ett Krkibin deve zeriude gdirilen yeni kuvvetler ve cephane kayplarn karlad. Derrayeh'i meydana getiren ehirlerden drdne ayr ayr saldrd. Abdullah yannda beyz Sudan'l asker iJe beincisinde mahsur kald. Derrayeh'in son gnne tank olan bir Fransz, Vahabilerin ocann sndrlmesini anlatmaktadr. brahim Paa'nn alicenapl, cesareti kadar dikkati ekmektedir. Birka saat sonra ikiyz askeri ile Abdullah, brahim Paa'nn adrna geldi. Abdullah, brahim Paa'ya yaklaarak elini pmek istedi ise de teki buna engel oldu; sonra Abdullah' yanna oturtarak, halkn istememesine ramen neden sava srdrdn sordu; Abdullah, Kader byle emrediyordu, imdi sava bitti dedi. Paa, <<Eer hfla devam etmek isterseniz size cephane verebiiirim diye devam etti. <<- Hayr! Allah sizin ordularnz muzaffer kJ.d. Beni yenen sizin askerleriniz deildir, bana ders veren O'dur! Alamak zereyken brahim Paa onu teselli etti. Vahabilerin eyhi bar istedi. Galibi ona her trl imkan salad; fakat babasnn buyruu zerine onu Der1835 rayeh'de brakamayacan, beraberinde Msr'a gtreceini belirtti. Abdullah bir mddet dndkten sonra bir karara varmas iin yirmidrt saat mhlet istedi. Kahve ve ubuktan sonra yine saygl hareketlerle kt, gitti. Tutsak olarak tutulan olu Suud serbest brakld. Ancak Abdullah'n kamasndan endielenen brahim Paa btn atllarn seferber ederek yollar tutturdu. Alnan tedbirleri gren AJbdullah, kamasnn ailesinin bama felaket getirmemesi iin Msr'a gitmeye karar verdi. Yirmidrt saatlik mhletten sonra brahim Paa'nn adrna dnd. Abdullah, hayat teminat altna alnd takdirde Msr'a gelmeye raz olduunu bildirdi. brahim Paa ne babasnn, ne de Padiah'n buyruklarna karamayacan, ancak her ikisinin de onu ldrtmeyecek kadar alicenap olduunu aklad. Abdullah ailesini brahim Paa'ya emanet etti. Derrayehi yakmamasn ve Trklere kar silah ekenleri katIetmemesini rica etti. Btn istekleri kabul edildi. Kahire'ye gelen Abdullah'a, Mehmed Ali Paa ok y muamelede bulundu. Sohbetlerde eitli meseleleri tartt. Abdullah Mekke'den cld gayet kymetli murassa Kur'an- Hidiv'e armaan etmek istediyse .c Mehmed Ali Paa onlar stanbul'a gtrmesini tavsiye

etti. Abdullah, stanbul'a giderken Hidiv onun balanmasn rica etti, ancak Bab- Ali'nin siyaseti amanszd. Abdullah mutaassp bir airetin duygularna kurban edildi. gn ehirde dolatrldktan sonra Ayasofya alannda idam edildi. Yalabiler tarikat olarak deil de askeri bir g olarak onunn birlikte yok oldular. Saf tannC1hkbn. 1836 her trl hurafelerden temizlenmi maneviyatlar ile ln derinliklerinde ve Derrayeh'in kalntlar zeriw de srp gittiler. XII Vahabi'lere kar sava, Klemenlerin yok edilmesi, geni bir imparatorluk k:rurnlarna e olan ordu, donanma ve ynetim Kavalal ttn taeirini sadece ismen Divan'a bal bir Hkmdar yapmt. Uzun saltanat dneminin nemli unsuru olan sabr ile Mehmed Ali Paa, Padiah kendisinden Msr' istemedike, Bab- Ali'ye itaatte kusur etmiyordu. Sultan Mahmud da, atalarnn, paalarn sadakati zerinde fazla durmamak ilkesini kullanarak kendisine sunulan saygy memnuniyetle karlyor, mparatorluun iine dt her bulranda Msr hazinesini ve ordusunu yardma aryordu. Sultan Mahmud'un, Araplarn galibinden Yunanllara kar istifade etme an yaklayordu. OTUZALTINCI K TAP Manevi hayatta olduu gibi dinde de baz esrarl olaylar vardr. Bir milletin eski veya imdiki efendilerine kar bakaldrma hakk bu esrarlardan biridir: Sululuk veya fazile{-fie zaman anlalr? Hrriyet iin zaman an bahis konusu olabilir mi? Mev cut olmak veya yeniden yaamak hakknn hkrnszl olabilir mi? Hala yaayan veya henz dirilmi bir millt~tin zerine vicdan ve din ebediyen mezar ta koy<tbilit mi? Ezeli kulluk bir grev midir? Balangta nefret edilen fetih, sonunda hakl ve kutsal olabilir mi? FatibIere kar silahianan yurttalar asi. midirler, vatansever mi? Vicdan onlar mahkum mu etmelidir, yok<>a hakl m gstermelidir? Bunlara benzeyen bir sr soru, ezenler ve ezilenler tarafndan t~,ban tabana zt cevaplarla karlar. Aslna bakasanz, <<Sezar'n hakkn, Sezar'a verin! S~ ile hristiyanlk soruyu, hakl veya haksz kuvvete kesin itaat edilmesi eklinde kesip atar; fakat hristiyanlk tabiatst dnceleri ile griinmeycn dnya ile megul olurken siyasi difnyay gznne almaz; yeryz, kutsal ruha isyan eden sefil bir madde gibi ayaklarn altna atlmaldr; dnya, ona sahip olmak lti38 isteyene verilmelidir; onun iin yeryznde nefes alan, fakat sadece Gkte yaayan Tanr'nn ocuklar vardr; hristiyanlk maddeye ve eyaya kar duyduu nefretten her trl siyasi yasalar koymaktan kanmtr_ Buna ramen Sezar hristiyanlk vicdanm ezmek ve fatihlerin inancn hakim klmak iin alrken, hristiyanlk Sezar'a da isyan ederek itaat etmeyi reddediyor ve hrriyeti iin lyordu. Kollarn isyann inkar ederken, ruhlarn isyann benimsiyordu; her ne

kadar tevekklle boyun eerse de kendi elleri ile zulme bir snr koyuyor ve zulm vicdanara dakunduu an, isyan ediyor ve lmn bamszln ilan ediyordu. Halbuki, bir milletin dier bir milletin boyunduruu altnda olmas.nn dncenin, ruhun ve vicdann kutsal haklar zerinde asla haksz yere hak iddia edilmedii sonucunu kim karabilir? Nitekim tarih ne teorik, ne de pratik olarak milletietin ftuhata direnmelerini veya isyan etme haklarn mahkum eden hibir hkm vermemitir. nsan tabia~ bunun aksE olan hkme her ada kar km ve tabii haklara inanan hristiyanlk mahkum etmek istedii dnceyi asimda kutsal klmtr. Vatanseverlerin zamannda veya zamansz olnrak lkelerini kurtarmak iin yaptklar teebbslerdeki sular ve faziletleri, hristiyanlk daima Tanr'ya yollam ve ayaklanma hakk ve suu vicdanlarla uraanlar tarafndan deil de durum ve ahlak tamfmdan yarglanmtr. Aklanamayan ve aklanmayan bir ekilde bu mesele hakl olarak esrarl. olaylara dahil edilmitir. Biz de onu burada braoyoruz. 1839 ll Bu tarihin ak iinde Mora'nn, Ege Adalarnn, -.tunbui u~ ve;; Ar.aduiu k!ylannn .:ski sc.h~i olan Yunanllarn, khnemi ve gnah dolu mparatorluklarn savunamayarak Osmanllara kaptrdklarn ve onlarn boyunduruuna girdiklerini grmtk. Fatihleri tarafndan siyasi haktan men edilmiler, fakat bir milletin esas yaama unsurlar olan dini, milliyeti ve mlkiyeti muhafaza etmilerdi; iilkelerinde ne hkmran, ne de Trk tebaas idiler, fakat sadece Yunan insan, halk ve yurttaydlar. Siyasi hayat bakmndan ehirlerinde, kasabalarmda, adalarnda tamamen Osmanl Devlet memurlarnn hakimiyetinde bulunmakla beraber, sivil hayatta medeni milletierin sahip olduu btn haklardan istifade ediyorlard. Bab- Ali'nin, hkmranl altndaki yabanc milliyetlerden sadece Yunanllara verdii dosta imtiyazlarn garantisi nitnda mfbedlerine, kilise adamlarna, patriklerine, seimle ibama gelmi blgesel hakimlerine, gemilerine, ticaretine ve ortodoks imtiynzlanna sahiptiler. Baz insafs.z paalarn tecavzlerine ve hakaretleine ramen nfuslar, zenginlikleri, stanbul'da Divan zerindeki nfuzlar, hemen hemen mparatorluk'ta tek cr,!a: ;1a jrttlikicri ticaretiPri. deriz-.:ilie olan milli yatknlklar, askerlik ve klelik dnda tutulmalr r, onlar aa yukar btn Trkiye'de efendileriyle eit ve baz durumla:xia stn hale getirmiti. Soylarndan gelen prensler Erdel'e, Srbistan'a, Eflak'a, Bodan'a, Adalara. bakan olarak Bab- Ali tarafndan seiliyordu. Divann d siyaseti onlarn elindeydi; Bab- Ali'nin Rum tercmr,nlar gerek Dileri Bakanlarv1& 40 d. Boazii'ndeki yallar zenginliklerinin deliliydiler; Romallar tarafndan aza d edilmi . kleler ne ise onlar da Trkler iin yleydiler. Soylarnn bir imtiyaz olarak, dnya zerinde baka hibir millette bulunmayan tabii dehalar, gayretleri, uysalhklar, ikna kabiliyetleri, entirakalar, klelik zihniyeti olan kurnazlklar, ltuflarn smrdkleri

ve servetlerini paylatklar paalara kar gsterdikleri uaka dalkavukluklar, nihayet Trklerden daha yksek ve daha Avrupai olan eitimleri Yunanllan mparatorluun halklan iinde en gelimi aristokrat halk yapmt. Hemen hemen efendileri kadar kalabalk, onlardan ok daha zengin onbir milyon Yunanl, Bat Anadolu'yu, Ege Adalarn, Peloponez'i ve Osmanl Avrupa'smn dier eyaJetlerini kaphyordu. Fatihlerin hakimiyetinin uzun basks milliyetlerin: dai;n; mevcut r.l . .u yay krn.aJan gergin tutmutu. Ortak bir rk, bir dil, bir din, kolayca bamszlk -.iiincesine dnebilecek. olan bir aile zil~ niyetini yaatabilmiti. Bams zlklann ve hakl::.rn istemeleri iin frsat ve silah kullanma alkanlndan yoksudular. Topraklarn muhafaza edebildikleri gibi, fetih hareketlerinden sonra Karadeniz kylarna, Makedonyaya, Bulgaristan'a, Anadol.u'ya, ve Suriye'ye yerletirilen Yunan kolonileri sayesinde topraklarn daha da geniletiT'ilerdi. Trabzon'dan Yafa'ya, Yunan denizindeki Venedik adalarndan Athos dana kadar ehirlerin ve kasabalarn aa yukar en kalabalk ve en faal nfusu olmulard. Grnte Trklerin tebaas oldukiar lc y~rdv asl;da l;ikn, sren anlard. Eitilmi old.iklar kr.clar sw:!~ ulsa:ard okt~L "i:asl hkm1841 ranhklann da kazanm olabilirlerdi, lakin hrriyet iin askerleri ancak Adalar ve Peloponez verebilirdi. Mora dalarnda ekiyabk, kylarda ve adalarda korsanlk, sadece o yrelerin tayfalarnda ve haydutlarnda askeri zihniyeti ayakta tutabilmiti. Yunan kurnazl her tarafta, Yunan savah ile ancak orada iqi. Tabiat ve alkanlk olarak sava olan o topluluan cesareti says kadar ustin degildi. Bi( rilletten ziyade bir topluluk halinde bulunmalarna ramen, Mora ve Adalar'daki topluluk bir millet ruhuna en fazla yatkn olan idi. Hibir zaman tamamen kabul edilmemi bir fethin hakimleri, kt bastmlm isyann her zaman yaayan hatras, ruhlar zerine devaml esen Avrupa dnce sistemlerinin yaknl, Rusya tarafndim destek greceklerine dair olan mitleri, 1790 ylndan beri hala da!arda yaaya Orlortarn ajanlar, eme faciasnn alevleri. Rusya'da kendilerine din kardeleri gsteren din adamlarnn kehanetleri, nihayet Napoleon'un zulmnden kurtularak halka dnk ihtilaller veya kurumlarla yeniden dirilen talya'nn, spanya'nn, Fransa'nn ve ngiltere'nin liberalizmi Yunanistan'da hrriyet iin sabrszianan ruhlar sarsyordu. Fransann 1814 ylndaki istilasndan sonra ar Aleksandr, Avrupa krallarnn Agamemnun'u olarak II. Katerina'nn hiyanetine sahip olsayd, onun tarafndan tahrik edilen veya sadece cesaretlendiri:en Yunanistan uzun zamandan beri Sultan Mahmud'a kar isyan halinde olurdu. Fakat, unu teslim etmek gerekir ki, Rus ar, Yunanllar, Padiah'a kar deil tahrik etmek, isyanlarna gz yummay bile inatla reddediyordu. -.Ju F : 116 1M2 sadece Hkmdar'n su gtrmez doruluu deil, Yunanllarn kkrmalarma kar kan siyaseti icabyd. Napoleon'un dnden sonra Avrupa'da belirgin iki hareket meydana gelmiti; kulluktan meruti krallklar

ve hr milletler yaratan liberal hviyetli hareket ile temsili demokrasiden ve basn hrriyetinden yararlanarak yeni ihtilaller hazrlayan radikal demokrasi hareketi. Napoleon eli ile ykntlarndan henz doruimu olan Napoli, Roma, Piemonte, spanya, ngiltere ve hatta Fransa iin iin kaynyorlar, mutlak hrriyetlerinin arlklarndan istifade etmeden nce btn anlamalar bozmak ve btn tahtlar sarsmakla tehdit ediyorlard. Tehdit altnda kalan hkmdarlar aralarnda anlayorlar, silaha sarlyorlar, Troppau, Laybach k;:.grelerincle ~rai!arn sehiml:!ti iin dncelerini tartyorlard. Btn imparatorluklarn davas Hkmda> ar birbirikrini nter ... ke:l kefil yapyordu. Hukuki Padiah'a kar Yunanistan'da ayaklanmay desteklemek, Bat'da ayn elin bastrmak istedii liberalizm volkann Mora'da amak, ar Aleksandr'a saderece akl d bir hnreket olarak deil, ayn zamanda bir su olarak gzkyordu. Osmanl mparatorluu'nun paralanmas Sultan Mahmud'un ahsnda sk sk dman olan bir komuyu zayflatacak, ama Avrupa'da siyasi bir din haline getirmek istedii tahtlarn hukukilii davas Yunan ihtilali ile zaybf!ayacakt. Bu yzden yaknndaki Yunanllarn bir ihtilal kartmas iin yaptklar btn teklifleri sarslmaz bir bilin ile geri evirdi. mparatorluu iin bilinmeyen bir kaderin mstakbel armaanlarn beklemesini biliyordu; Paciiah'rc kar bir hakszlk borcu kalsn iste1843 miyordu. Ancak her ne kadar ordularnn ar ise de, karnuoymun ar deildi. Kukularna kar iddetle rnukabelede bulunmak isteyen kamuoyu tevikleri, tertipler haline dntrd. Yunanllarn ilk tertibi. ar'n harberi d.nda Rusya'da nvelendi; Aleksandr'n ordularndaki Avrupa'l liberalizm ile geliti. syann temelinde bir de aile intikarn yatyordu. Tertibin ilk kurucusu, vaktiyle Ruslarla ibirlii yaptndan kukulanlan Eflak voyvodas ile mektuplatgnda IIJ. Selim tar-ufmdr.n kafas vu rulan psih1nti'nin olu Prens psilanti idi. III 1820 ylnda Viyana'y ve Rus ordusunu terkeden psilanti, Bodan ve Eflak asilerine ayaklanma iareti verdi. Fenerli Rumlardan Aleksandr Sutzo, Trklerin adna Eflak' ynetiyordu. Padiah'n buyruunda o eyaleti boyunduruk altnda tutmak iin getirtilmi olan Arnavut birliklerinin psilanti'nin ajanlar t~rafndan ayartlmasna gz yumdu. ki yldr ,_bulunduu voyvod<> lkta iyice servet yapm olarak, stanibul'a dnerek Divan'n intikarnna hedef olmak veya asilere kar savaarak soydalarna ihanet etmek arasnda bocaladndan asilerin fr:aliyetlerine aldrmam,, servetinin btnn Avrupa'ya geirdikten sonra Efilk'tan ayrlrnt. Asiler, Yunan milletinin temsilcisi adn alan psilanti'ye ballk yemini ettiler; ksa zamanda Bodan'n bakenti Ya'ta asilerden meydana getirilen bir ordu kuruldu. Oradan Eflak'a, Bodan'a, Srbistan'a, Epir'e ve Mora'ya dalan ajanlar milyonlarca adam hrriycte ardlar. 1844 IV an balangcndan beri Osmanl mparatorluunun

ve zellikle Peloponez'in durumu hristiyan topluluklarn kurtulmasna ve slamiyet'in paralanmasna uygundu. Devlet'in eski kuvveti olan yenieriler nceki saltanat dnemlerinde disiplin ve deerce bozulnulard. Darda Avusturya ve .Rusya'ya kar mparatorluu savunmaktan aciz kalrlarken, ierde, Padiah'lar indirip, kartan veya boan huzursuzluk kayna haline gelmilerdi. Faziletli ve talihsiz III. Sultan Selim'in, iki defa yenieri isyanna hedef olduktan sonra feci bir ekilde ldrlmesi zerine taht'a geen gen Padiah Sultan Mahmud, saraynda bir hkmdardan ziyade onlarn bir tut,sa gibi yayordu. Tf beikten beri yenieriterin kstahlklarna ve sularna tank olmu olan bu hkmdar sessizce bu ocan yok edilmesi iin tertipler dnyordu; ancak gen ve ekingen olan bu Padiah kiilii ile bir hret sahibi olmadndan ve siyasi tasarlarn gerekletirecek g leri elinde bulundurmadndan, kinini sakl&mak ve son darbesini vurmadan nce yenierileri halkn gznden drmek zorundayd. Yenieriler de sebep olduklar anari, seferberlik anndaki isyanlar, Avusturya ve Rusya ile yaplan savalarda gsterdikleri korkaklk ve zayflk yznden gerek Osmanllarn gznde zaten rlmeye balamlard. Bu muazzam mparatorluun k yaplan her anlamada, elden giden kalelerde ve eyaletJerde ve komu Devletlerin durmad,an sktklar daralan snrlardr. kendini ortzya karvordu. 1845 V Dtaki yenilgiler yetmezmi gibi imdi de imparatorluk iinde, Epir ve Mora'da kan yeni bir skender Bey, ke yardm ediyordu. Bu adam Osmanllarn iinden kan Yanya bei Tepedelenli Ali Paa'dan bakas deildi. Son alarn yetitirdii en kahraman ve en hilekar karakterlerden biri olan bu Paa, ileri yann grd savalardan, hilelerden ve sefahat hayatndan hi etkilenmemi olarak siya~i ihtirasn devam ettirmiti. Epir'in ortasnda bir vactide bin trl dalavere ile Osmanllar ve hristiyanlar kullanyor, Efendisinin kudretini dengeliyor ve mparatorluu askda tutuyordu. Padiah'tan adeta bamsz olarak eitli geleneklere, diniere ve yasalara sahip topluluklar yneten paalarn, Padiah"tan aldklar yetkileri ona kar kuliai:m.~ sar=y' endi~.:lendirdiklerini Csmanl Devlet ynetiminde grmtk. Bu ksa sren isyanlar ve bamszhklar mparatorluu paralamadan rahatsz ediyor, isy2n genellikle bakaldran ile birlikte lyordu Osmanl hanedanna kar saygda'. kusur etmeyen bu isyanlarda irsi bir yn bulunmazd. Bylece Devlet'ten koparlan eyaJetler ve biriktirilen servetler eninde sonunda samy'a dnerdi. Trkiye'de ayaklanmalar bir mr boyu srerler, ama imparatorluk her zaman mevcuttur. VI Tepedelenli Ali Paa Arnavut, Yunan veya hristiyan mcneli, siinn gelenekli bir aileye mensuptu. Babas Veli bey, ailesinden kalan mirastan kardelerinn Hl46 akgzll sayesinde yoksun kalnca, Epir ekyalar

arasna katlmt. Tepedelen kentine bir avu adam ile giren Veli bey, kardeleri ile ekitii evi onlarla birlikte yakm' ve intikamn almt. Bu baansndan sonra mehur ve korkulan bir adam olmu, ehrin Aalna getirilmi ve bir bein kz ile evlenmiti. Irknn btn enerjisini, ihtiraslarn ve zalimliklerini ocuklarna int kal CL tir en bu anneden Ali ile k .kardei dnyaya geldi. Veli bey gen yanda lnce kars, entrika, ak ve silah yolu ile kocasnn elde ettii ehri ocuklarna kazandrmaya karar verdi. Kadnca davranlar bir kenara atarak, sava elbiseleri giydi, silaha sarld, yukar Arnavutluun airet bakanlarn cesareti, g zellii ve ak ile coturdu, Tepedelen'i ok ekien die airetler ile savaa tututu. YeniJip tutsak dtkten sonra, civardaki Kardiki ehrine srld; fidyesini deyen bir Rum tarafndan kurtarld ve tekrar Tepedelene dnd, ancak bu sefer kendisini tamamen olu Ali'yi sava, hile ve intikam iin yetitirmeye adad. Ali erginlik yana gelince arkadalar ile hayvan srlerini yamalamaya, kasabalara baskn yapmaya balad. VII Bir seferinde mcadeleden kat iin evinden kovulan Ali, eski bir atonun ykntsnda bir hazineye raslad, parayla otuz palikarya kiralad ve blgeyi kasp kavurmaya balad. Arnavutluk belerbei Kurd Paa'nn askerleri tarafndan yakalanp Berat'a gtrldii; idam edilecek iken genliini ve gzelliini farkeden Kurd Paa onu annesine iade etti. Balanan ve Tepe1847 delen'e dnen Ali, Delvino paasnn kz Emine ilc evlendi. Bu birleme ona, hem ak, hem de ihtiras, tattrmt. Kaynbabasnn gvenini kazandktan sonra, 1790 ylnda Ruslar tarafndan kkrtlan Yunun isyann desteklemesi iin onu ikna etmeye alt. Bu yzden siyasete kurban giden Delvino paas Trkler tarafndan Manastr'da idam edildi. Ali, kzkardeini yeni Paa'ya zevce olarak verdi. Bir mddet sonra enitesi i.izer~ de sahr o!duu az elkiyle yetir:meyerek kakardt.ini kocasn zehirleyerek ldrmesi iin cesaretlendirdi. Kzkardei cinayet ilemeyi reddedince Ali enitesini, onun kardei Sleyman'a ldrtt ve kardeini Sleyman'a verdi. Bir mddet sonra yeni Delvino paasn ortadan kaldrmay dnen Bab- Ali'nin niyetlerini ogrenen Ali, bsltn paann samimiyetini kazand. Bir gin evinde verdii yemee davet ettii paay kaatillere ldrtt, kafasn keserek stanbul'a yollad. Kendisine mkafat olarak Paa rtbesiyle Teselya valilii verild. Toplad servetle az zaman sonra, E.pir'in en zengin \C mrcffeh vadilerinden bri olan Yanya paaln satn ald. VIII Atalarnn dini olduunu iddia ettii hristiyanla zel bir yaknlk gstererek Yunanllar elde etmesini bildi. Toplantlarna Yunanllar da aryor, gerekli grd durumlarda hem Osmanllardan hem de btmlardan istifade ediyordu. Rumlarla gizlice Meryem Ana'nn orefine kadeh kaldnyordu. Zeki ve haris ynetimi sayesinde Yanya gl ortasnda ina edilmi saraynda saklad mcazzam bir servt:te kavutu. Bu servet

1&48 saye3inde parayla asker tutabiliyordu Pa<.:iah. bakaldranlar ezmek bahanesiyle komu eya I etleri yava yava fethetti. Annesinin tutsakh srasnda ona kt muamele eden bir Epirli'yi bu fetihleri srasnda ele geirince zavalhy hafif atete kzartt, uzuvlarn kerpetcnle kopartt. Trklere hizmet etmeyi daha elverili bulduundan, Rus tahriki ie ayaklanan Sulyot Rumianna kars seferler dzenledi, topraklarn igal etti. Emrinde otuz bin kiilik mslman bir ordu toplanmt. Epir Aslan' Ukab her tarafta adndan nce sylenir olmutu. Korfu adasna hakim olan Fransa Cumhuriyeti, onun gururunu okamak ve Adriyatik Rumlarnn ayaklanmasn desteklemesini temin etmek maksadyla eliler Ye generaller gnderiyordu. Gelen elileri cill k<:Jr,.,yor, onlar Yany:'n letffetleri ile honut klyordu. Yunanl Rhigas'n, saraynda en gzel iirlerini sylemesine izin verirken anszn, Rhigas'n Yunan davas iin ayartt Vidin paas Pasavanolu'nun zerine yryor; Yanya'ya dndkten sonra, kendi eliyle Epir'in en gzel kz ile evlendirdii Fransz generali Rose'u tutukluvor, zincire vurdurarak Yedikule'de idam edilmesi iin stanbul'a yolluyordu. IX Her ey talihine glyordu. Yokluu srasnda Yanya'y ynetmekle grevl_i olar olu Muhtar, Yanyal gen ve gzel bir Rum kzna duyduu aktan tr babasnn hiddetini ve kukularn uyandrd. Ali Paa, Tcsdya'd;:, yaplan bir seferi bahane ederek olunu Yanya'dan uz2klatrd. Geceleyin olunun metresinin evine girdi, gen kz zincire vurarak, oullar ile gizli ilikiler 1849 de bulunan dier on be gen kzla zindana attrd; ertesi gn hepsini glde bodu. Hakim olduu eyaletlerde Rumlarn oluk gibi kan akyordu; kans Emine masum hristiyanlarn balanmas iin ayaklarna kapanmt. O gece karsna kar yapt hareketlerden onu o derece korkutmutu ki. kadn sabaha kar ld. Hiddetinin sonucu olarak oullarnn annesinin lmne sebep olmaktan dolay daima vicdan azab ekmitir. X Padiah ilc yenieriler arasnda devam eden uzun mcadeleler srasnda kah Divan'n, kah asilerin ta~ rafn tutarak siyasetini dengelemesini bilmi, hatta seksen bin askeri ile Edirne kaplarna kadar dayanmt. Her ik: tarat i,.in de korkulu olan ama ashmi: onlarda; ekine: Ali Pa~a, stanbul'a hi; bir zaman gitmemi ve her gn Taht'n sadk bir destei olarak gzkmt; bakentini gleadirmi, oradan kah kat~ liam yaparak, kah okayarak btn Yunanistan' ynetmiti. En ufak bir harekci:i i!e ona '"fazla sivrilmi gbi gztiken Moral ndeder Arnavutlarn kurunlar veya yataanlar altncia can vermilerdi. Yanan br Rum kasabasnda grd on iki yandaki Vasiliki adndaki kzn gzelliine hayran kalm, onu yanna alm, haremine sokmu, yetitirdiktcn ~onra onunla evlenmiti. Altm yana eritii o alarda servt'tinin bir ksmn ajanlar sayesinde stanbul'da datarak padiahlarn ve vczirlerin desteini hi bir zaman kaybetmemitir.

ki olu, M11htar ve Veliyedilin Paalar, Mora'da 1&50 ikinci durumda eyaJetler olan Makedonya ve Teselya'da valilik yapyorbrd. Gzpek, hain ve esrarl bakann iki rk korkutarak veya mit vererek ynettii Mora bir ailenin boyunduruu altna girmiti. Ali Paa bununla da yetinmeyerek kendine yeni gler bulmak maksadyla Fransz ve ngilizler ile iliki kuruyordu. Yunan halk arasnda kan isyanlarn sorumlus~ olduuna inand Ali Paa'y ortadan silmeye karar veren Sultan II. Mahmud, mizac icab Yanya valisine ak bir sava at. Bcyle bir sava, isyann bymesine yardmc olan iki yzl siyasetten mparatorluuna daha az zarar verecekti. En bilgili, en sava kumandanlar tarafndan y1etlen ordular iki yldan beri Ali Paa'y kapand: kalelerinde kuatyordu. Surlarnn arkasnda sakin grnen Ali Paa, karsna gnderilen vczilcri daima satn alarak veya uyutarak bazan galip, bazan yt>nik olarak mcadelesini srdrrken padiaha i<.ars saygl bir kul gibi grnmeyi ihmal etmiyordu. Halk da hrriyetleri zerinde kesin sz sahibi olan Paa'y rklarnn kaatili veya kurtarcs olarak grmeye devam ederken aka bir tavr taknnakt<: n ckiiyordu. Xl psi!iinti'nin bildirileri ve ajanlar, Mora'da bamszlk iaretini vermiierdi. lk Yunan ayaklanmalar sra~;,nda nderlik yapan ve yaknlar Trklerin palas allnda can vermi olan Kolokotroni adndaki Rum o wmandan beri srgnde bulunduu Zenta adasndan Mora'ya gelmi, clz:larclaki etelerini toplamaya balam. t. vi hir hatip, elin adam ve sava olan Patras 1851 bapiskoposu Gcrmanos, Erimantc dann maarala nda kilise <damlarr toplayarak kilise evresinde yapacr. klar faaliyetleri gryordu; hristiyanlar imanszlardan ebeciiyen ayrlmaya, ral1pleri, karlar ve ocuklar ilc dalara .;karak Osmanllara kar kutsal sav.: a katlmaya zorluyordu. agrs zerine ehirler ve kasabalar boalcl: bu yalnzlktan akna dnen Trkler kolayca boyunduruk altna almaya altklar bu insan srleri zcrin~ yaptklar saldrlarda her defasnda geri pskrtldler ve Jaha dn hakim olduklar ehirlerin hisariarna kapandlar. Makedonya, Tcselya, Epir, Akarnanya, Etolya, PeIoponez, Arboz ve Adalar, zalimleri ve kleleri yiyip bitiren, deniz ve karacia geni bir sava alan haline gelmiti. Dmanianna kar yeni dmanlarn ortaya i-.:masnda memnun kalan ;\li Paa, bir zamanlar ezdii Sulyot!ara kzldcrini ve topraklarn geri verdi. Trklere kar~ direnmeleri iin cephane ve top ternin etti. Dalanlan lJinlerle inen kyller karsnda ehrler ayaklanyorlar, 1 rk le i k.tlccliyorlar. hisariara kapanmaya mecbur ediliyorlard. Hrriyet iin yaplan ;Gltliamlar V.: ;>cbr. zulm clevirlcrirclc yaplanlar aratyordu. Peloponez hilal devrinde olduu gibi ha d!llmindc de at:: \'C kan iinde kalnt; yzyldr sregelen kkl!,, iic yzy~l\.;, b3sknr intikamn alyordu. Ht:r iki rk, her iki din de ayn sayda kurbana, ayn sayda c:llcla salipti. Avrupa bu ateten ve clkiikn

l-anclar; ckh.;ctc !(aplmt. ki rk, iki topluluk, iki elin denizierin zerinden Pindus ve Teselva'np tepelerine kadar boaz boa7a geliyorlard Patras, Misolongi harabeye dnmt. Teselyal Riga~ Ltraimcian ka1cne alr.a avakianm:1 ve mitsizlk mar1852 ;. kutsal kilsc ay;nleriy:e birlikte her tarafta anlyordu. Milli airin bu mar zerine Trkler yksek yerlere, Trpolie, Monembasy~ . Koron, Modon, Navarin gi bi gl kaleleleri olan ky ehirlerine ekiliyorlard. Bir hristiyan tekilatnn banda olan Vladimiresko bir avu Arnavut'l ile Eflak'n bakenti Bkre'i eline geirdi. Kararsz bir durumda olan psilanti, Bodan'n bakenti Ya'n civarnda Ruslarn msaadesini beklerken karargah kurmutu. Bir mddet sonra Trkler tarafndan saldrya uraynca Heterya'clarla birlikte derek Avusturya topraklarna snd; orada Avrupa'nn ilgisizlii ve soydalarnn kukular altnda l d gitti. Ancak Yunan davasnn Avusturya ve Rusva tarafndan desteklenmemesi, psih1nti'nin yenilgisi Mora ve Adalar'daki Rumlarn mitsiz cesaretini kramamt. Eflak ve Bodan'da nazari ihtiHUcileri harekete geiren ey siyaset, liberalizm ve ihtirast. Mora'da, dalarda ve adalarda halk ayaktandran ise soy, vatan ve din kavram olmutu. Byle bir isyan iin zafer \'eya lmden baka bir sonu yoktu. XII Din, soy ve vatan taassubu da Osmanllar az etkiIemiyor deildi. Onlar iin, atalarnn fethettii ve lslamiyetin hkmran olduu adalar ve ehirleri yeniden tek tek fethetmek meselesi ortaya kmt. Padiah isyan hastnrken ayaklanan halk lmden ve yoksulluktan uzak tutmaya alacakt, zira btn ser\'et1853 leri ve kudretleri ile alt milyon Yunanlnn imhas Bab- Ali iin bir intihard. Ancak asabileen ve geleceinden endie eden yenieriler ve halk kurtuluu hristiyanlarn imhasnda gryor ve duyduklar korkuyla vrantl ekilde idam ve vahet yaplmas iin hkumeti sktryorlard. stanbul'da idamlar birbirini kovahyordu. Yenieriler savamaya gideceklerine adam bo~ azlyorlard. Mslmanlarn kap,ld tela zulmlerini arttrmt. Bakent'te, Trklerin imhas iin btn hristiyanln birleerek harekete getiinden bahsediliyordu; endie taknh,, taknlk cinayeti douruyordu. stanbul'da oturan Efiakl ve Bodanl byk aileler dindalar ile ibirlii yapt gerekesiyle idam edildiler. Yunanl hristiyanlar evlerini ve servetlern terkederek Odessa'ya katlar; kaamayanlar ise, elbi;, eleri ile halkn hiddetini uyandrmamak iin evlerinin bir kesinde saklanmaya meobur oldular. Bykderede oturanlar, psilanti'ye kar Bodan'a gnderilen ve arkalarnda dman brakmak istemeyen birlikler tarafndan imha edildiler. Bu, Paris'te 92 Eyll denen ve ayn taknlk ile ayn hiddetten doan katliamn br benzeriydi. Deiik iklimler altnda ayn sular ileniyordu. Ayak takm stanbul'un iki yakasnda ileyen kayklarda yakalad Rum tacirleri denize atp bouyordu. Hkumet, dzeni ancak stanbul'lu byk aileiTe mensup Rumlardan ikiyz tanesini yenieri1ern ':llalarna teslim ederek salad. Basit halkn peygam'

7-.erleri olan derviler yaknda hristiyanlarn btn rslmanlara kar bir katliam hareketine giriecek,_~ rini haber veriyorlard. Divan, dileri tercmanlaLndnn Moruzi'nin psilanti'den mektup ald bahanec54 siyle kafasn vurdurdu. Seksendrt yandaki Ortodoks Patrii Grigorios, Paskalya mnasebetiyle krsye karken yakaland ve patrikhanenin kapsnda asld. Bakentin btn Rum kilise bakanlan ayn gece evlerinden alndlar ve kiliselerinin kaplannda asldlar. Paralanm cesetlerin banda nbet tutan yenieriler hristiyanlarn cenaze treni yap_malarna engel oluyorlard. gn tehir edilen cesetler fakir yahudi srlerine teslim edilerek denize attrld. stanbul liman ve Boaz kylar denizin att cesetlerlc dolmutu. dam edilenlerin, srlenlerin kanlar ve kzlar kle pazarlarnda satld. Divan'da Rumlarn toptan imhas grlyordu. Padiah byle bir teklifi geri evirdi ve yapdan zorbalklar hristiyan glerin gznde hafifletmek maksadyla Sadrazan azletti. Avrupa aknlkla olanlar seyreder ve dehetten irkilirken, hibir Devlet isyan sebebi ile kaynam hristiyanlk davasna sahip kmyordu. Donanmay- Hmayunu harekete geiren ve bana Kara Ali Paa'y atayan Padiah, amiraline Peloponez'in kllerini getirmesini ve dalan yakmasn buyurdu. XIII stanbul'daki katliamdan, Trk donanmasnn sefere kmasndan sonm btn Ege Adalar'ndaki adalar ticaret maksadyla ellerinde bulunan gemileri silahlandrmaya baladlar. Toprak bakmndan en fakir, fakat adalarn iinde en zengini olan dra tek bana mparatorluun donanm:sna kafa tutacak bir donanma yaratt. Gzpek denizcilerden Tombasis, <<Temistokles .. adndaki gemiye binerek asilerin byk amirali seildi. 1855 Tek bana yakaladklar Trk gemilerini imha ediyorlar ve Osmanllarn zulmn taklit ederek ellerine geirdikleri tutsaklar ve haclar bouyorlar, denize atyorlar veya kle pazarlarnda satyorlard. Hep birden zengin ve kalabalk Sakz Adasna saldrarak aday ellerine geirdiler. Zenginlii ve Trklere yaknl dolaysyla onlarn intikamndan korkan Sakz Adas halk isyana katlmay kabul etmiyor ve ihtiyarlardan meydana gelmi bir heyeti stanbul'a gndererek Divan'n kendilerini soydalarndan korumalarn istiyordu. Bab- Ali gelenleri rehine olarak alakoydu ve sadakatlerini cezalandrd. Naksos, Andros, Paros, Mikoni ve hemen hemen dier btn adalar Psara ve dra'nn arsna uyarak ayaklandlar ve Osmanllar katlettiJer. XIV Bu karlkl savalar ve katliamlar srasnda Epirdeki Osmanl Ordusunun banda b~lunan Hurid Paa kuvvetlerinin yars ile Peloponez isyann bastrmaya urarken dier yars ilc Ali Paa'y bakentinde kuntmaya devam ediyordu. Burlar zerine sedyede tanan Ali Paa yapt mitsiz bir saldrda galip gelince, eline geirdii tutsaklan Hurid Paa'ya geri yollad. Askerlerinin sadakatinden ve kalesinin gcnden emin olan Tepedelenli mtevvekkil bir kaytszlkla \ki milleti kasp kavuran atei seyrediyor, ortaya kmak

in han:ri tarafn galip geleceine bakyordu. Kzkarld56 dei lmt; sevgili Vasiliki'si, sertlik ve zulm iinde geen hayatndan sonra ihtiyar, ak ile teselli etmesini biliyordu. Buna ramen, bir mddet sonra, Trklerin artan saldrlar ve gleri karsnda kalesini terkederek Y anya gl ortasndaki sarayna ekildi. E traf suyla evrili, toplarla donatlm, bombalarn etkisinden uzak mahzeninde, sadk kleleri tarafndan hizmet ediliyor, faziletli ve efkatli karS tarafndan seviliyor, arada srada darya baskn yapyor ve hayatnn sonuna yaklatn hissettii halde an ve aktan vazgemiyordu. xv Avrupal aydnlar arasnda bir nevi hayall din anlamna gelen Yunanistan ad, din birlii, insanlar arasnda ruh yaknl, atalarna layk zaferler elde eden asilerin hreti, din sava haline dnen muharebeler, adyla lmszle erimi ehirlerin batralara hitap eden yanklar, oban bir halkn gl bir mparatorluun ordularna kar yapt savalarn, balk kayklar t:xafndan yaklan donanmalHn, yamalann, kitle halinde glerin, eyaletlerdeki katliamn, bir ta- . raf iin vahet dier taraf iin yiitlik saylan olaylarn hemen hemen efsanevi hikayeleri her geen gn Avrupa'da Yunan bamszlk davasnn taraftarlarn oainyordu. Avrupa'da herkes, geni bir alan iinde hrriyet ve han bir derek, bir kalkarak yapt ura izliyor; Avrupa'nn dou ucunda ekien iki rkn ve iki dinin hristiyan dnyas nnde lm kalm mcadelesi yapt izleimi hasl oluyordu. 1857 Heyecanndan ve acma duygusundan baka siyaset bilmeyen halkn duygusu Yunanistan'n her titreyiinde cellatlara kar nefret, lenlere kar hayranlk li ile ayaklanyordu. imdi Yunan davasmn hristiyan i.ilkderde uyandrd ihtiras, 1785 ylnda Amerikan bamszlk hareketinin Fransa'da uyandrd ihtirastan uk daha i.isti.indi.i. Szn gelii kiisel olan bu duygu, Yunanllara gerekli destei, paray, cephaneyi, yardmc kuvvetleri vermek iin henz kararsz ve tarafsz olan hkumetleri megul etmiyordu. Btn bakentlerde Yunan komiteleri kuruluyor . para toplanyor, gemiler donatlyor, subay ve asker temin ediliyor, gazetekr yaynlanyor, nutuklar atlyor, iirler yazlyor, ihtilalin lehinde uydunlan efsaneler halka oaltlarak datlyordu. Halklarn kalbinin dnmeden ve kar gzetmeden sahip olduklar alicenapln kendi kendini ya at<Jn ve dayanlmaz ifadesi olan bti~n edebiyat, ir.san dnce~.inir babalar saylan Ho;11ens'un, Demostenus'un, Eflatun'un torunlarn bir oulluk g7 revi olarak destekliyordu. Cenevre'li Eynard gibi basit vatandalar, bir milletin kurtuluu i-in kurulmu tc~kilatlara katlyorlar, milyonlar aktyorlard. Fransa'nn ngiterc'nin, Almanya'nn yrekli maceraperestleri, artk kollarn:, askeri bilgilerine veya anlarna frsat vermeyen bir ktann baboluundan bkkn bir ekilde tccar gemilerinin zerinde Mora kylarna kyorbr, Maynot'larn veya Palikarya'larn gebe hayatlarn benimsiyorlar, oban !ara sava_ ve tabiye retiyorlard. Yeni aiann en byk airi Lord Byron, ann, ahane hayatm, ltalya'daki leziz yaay,n, sevgili karsn:

br;k:r:k ''up;n'":n'ca h~bir i-'"ar gozetnedcn ad:>. ko!u;, taihii ve c lmi.in Yu~m davasna F : 117 1&58 ad:yurciu. Br gC':i iazrlyor, parayl:: aske ~emin ediyor, isyann kasasna servet aktyor, en fazla tehdit edilen bir ehre kapanyor ve orada onun adn bile bilmeyen bir milletin anl gemii ve kukulu gelecei urun lyordu. Nihayet, meruti devletlerde, davalar, hakl olduu iin deil de, iktidardaki hkmete kar olduu ve halk tarafndan desteklendii iin benimseyen muhalefet kt krslerde Yunanllarn lehinde konuuyor, Osmanllarn ve hristiyan milletleri, mslmanlarn ate ve demirine terkeden hkmdarlarn ilgisizlii hakknda nefretlerini dile getiriyordu. spanya'da karihtilalci mdahaleyi iddetle knayan ayn kiiler, imdi, o mdahaleyi gerekletirmi bulunan Chateaub: riand'n Yunanistan'daki mdahalesini gklere karyorlard. XVI Ancak Fransa, hkumetinden nce davranarak kendini gstermiti. Bidassao'da bir avu Fransz gmeni ile yapt isyandan baar elde edemeyen general Fabvier, Yunanistan'a gemiti. Macerac ve dinleornek bilmeyen dehas onu her tarafta rastlant lan. tehlikele , am aray~n bir adam haline getirmiti. Adalete olan merak her taraftan kovulmasna sebep olmutu. Genliinde Fransz elisi ile lran'a giden Fabvier, ah'n gzne girmi, ordusunu eitmiti. lkesinden kap ran'a gitmek zere bindii gemi onu Mora'da karaya karnc:, mevcut savaa hayran kalm~. ran'a !"il~ktc-n .-a ~:,t',:crck riilhe-.i:t ve p.ra:;:. zayfl. r va1859 nnd. yer al:;,t. Yunan kylkrini daJI<.ra kadar izlemi, onlara savamasn ve disiplini retmiti. O sralarda Sultan ~tahmud slamiyetn karlat tehlikeden Msr'n yar bamsz Hidiv'ini ya~dma arm, Kavalal Mehmcd Ali Paa'nn olu brahim Paa da Mora'y batan aa yakp ykmaya balamt. Argos ovasnn giriinde bulunan Anabolu (Nauplion) Yunan bamszlnn elindeki tek ehirdi. Fabvier, Ana~ bolu'yu iddetle savunduktan sonra Atina'ya geti muharebelere katld. Si .lah arkadalar tarafndan, siyasi' maksattarla deil de, ortak din ve insanlk narnma Fransa'nn yardmn salamas iin lkesine gnderiidi. Fransa ile padiahlar arasnda mevcut eski ve tabii ittifak, Akdeniz'de ve Dou Avrupa'da saldrganl nleyecek tek kalenin stanbul'da yklmasn kabul etmeyen Bourbon'larn ileri griii siyaseti; nihayet Petersburg'a nceden onun ihtiraslarna satlm bir Yunan krall veya cumhuriyeti salamak tehlikesi souk diplomat toplantlarnda iddetle knamyordu; halkn duygusall oktan her trl insani. tedbiri amt. Avrupa'nn kalbinde bu kadar geni bir baskya dayanamayacan anlayan Fransz Dileri Bakan Villele, Fabvier'nin Bourbon'lara yapt hakszlklar unutmak wrunda kald; Yunanistan'n temsilcisine kiisel fedeikarlklar iin tebriklerini sundu ve Yunan bamszl iin silahl bir mdahale yapamayacaklarsa da, Fransamn kurlanlar ile cellatlar arasnda etkili bir arabuluculuk yapacan va3d etti.

XVII Ancak Yunan bamszl Epir'de en korkun ve en heklcnmcdik darhcyi almt. O yld Osmanl 1860 kuvvetltrii megul eden Epir diktatr son anna yaklamt. Krkbin Osmanlnn banda Hurid Paa, Ali Paa'y Yanya'da gn getike sklaan bir kuatmaya almt. Ali Paa, her trl kirli ilerine kar'an askerlerinin savunmas altnda zaferi veya lm beklt: rken gvenle kalesinde oturuyordu. Onu ancak ihanet dize getirebilirdi. Bab- Ali en sonunda buna bavurdu. Eskiden yenierilerin klcndan kurtard topu kuvvetlerinin kumandan Napolili Caretto, bir gece gldeki kaleden kat \'e Hurid Paa'nn karar gahna snd. Bu ihanet Ali Paa'y en mahir mhendislerinden birinden mahrum ederken, Hurid Paa'ya kalenin zayf noktalarn retiyordu. Ali Paa'nn bunaka hasisliinden memnun olmayan birliklerinin bir ksm da yerlerini terketmiti. Bab- Ali. savunucularn bu manevi bozgunundan istifade ederek, genellikle lmle biten grmelere balamay teklif etti. Hurid Paa, Ali Paa'ya teslimi karlnda hayatn, hrriyetini, karlarn, servetini, vezir nvann ve erefli bir sUrgn vaad ediyordu. Ali Paa tarafndan kabul edilen bu teklifkr, PatHah tarafndan imzalanp Yanya'ya gnderilmek i.izerc stanbul'a yolland. imzalanan anlamay Ali Paa'ya sunmak zere Hurid Paa, Tcpedelenli'nin kalesinden karak. gl zerinde baka bir adada bulunan yazlk evine gelmesini ve eit kuvvetler altnda grmelere balanmasn teklif t tti. Ali Paa bu teklifi kabul etmek gafletini gsterdi; a:cak 1-.a!csini terkederken bir guvenlik ternnat veya intikam arac braknay ihmal etmedi. Hizmetkarlarndan bir Arnavut, Ali Paa tarafndan verilecek ~n ufak bir iaret \izerine kalenin baruthfmesini, hazineler. 1861 harem, Yanya ve Trk garnizonu ile birlikte havaya uuracakt. XVIII Bylece her trl ihtimale kar tedbirini alan Ali Paa, Vasiliki'si, birka hizmetkar ve en cesur Ama~ vutlar ile grmelerin ve karlamann yaplaca adaya gitti. Hurid Paa adrnda geirdii gnlerde eitli oyalamalarla vakit kazanyor, Ali Paa'nn ordu~ sunu ayarmaya alyordu. Ancak Arnavut klenin ba~ nda nbet tuttuu fener sndrlmedii mddete hi bir tedbir esasl saylamazd. Hile, kuvvetin baaramacln baard. Hurid Pa~ a ve kumandanlar Padiah'n gnderdii fermann el lerinde olduklarna dair yemin ettiler, ama Hkmdarlarnn verdii kararn korku yznden alnmadn gstermek bakmmdan baruthanenin kapsnda yanan fenerin sclrlmcsini istediler. Ali Paa ilk defa ola~ rak tuznk kokusu duydu ve klesini:t_ ancak kendi szn dinleycceini bahane ederek kaleye ekilmek is~ tediini belirtti. Ancak, Trk kayklar ada ile kynn voiu!:u ~okwn tuttuklar i,in bu nii:-kn deildi. Dnanlarnn szlerine gvenmek zorunda kalarak Hurid Pc:;.a n: kumand<:rlarna bo)nunda asl cJc.n ve klesi ile gizli bir i~,;aret anlamna gelen ytiz teslim etti.,

Hurid Paa'nn adaniar yzk ilc kyya ktlar, kleye gsterdiler ve isteklerini sylediler. Hrmetle eilcn kle hem:n feneri sndrd. Trkler hemen zerine rtlank Arnavut kleyi cansz yere serdiler. Gven iinde olan Tepedelenli. bin:zdan kendisine Padiah'n fermann ve Hurid Paa'y getirecek olan kayJ bek, iyordu. 1862 XIX leye doru kayklar gzkt; iieri Hurid Paa'nn kumandanlar ile doluydu; saygl hareketlerle kyya ktlar. Ali Paa yannda en cesur oniki adamyla onlar merdivenle klan bir terasta bekliyordu; aralarnda Hurid Paa'y gremeyince ve gelenlerin yz ifadelerini beenmeyince eline tabancalarndan birini ald, durmalarn syledi. Gelenlerin banda olan Hurid Paann Silahdan kendisine Padiah'n lm fermann getirdiklcrini, son duasn yaparak kadere boyun emesi ti sylediler. Kolay kolay bcn vermeyeceini belirten Ali Paa bir kurunla silahdan devirdikten sonra Hurid Paa'nn kurmay subayn da ldrd. Bu srada yannda bulunan Sulyotlarn bakan da atee balanut. Bir anda merdivenler cesetle doldu; yalnz Ali Paa da alnndan yaralanmt, Sulyotlarn bakanna dnerek hemen ieri girmesini ve Vasiliki'yi ldrmesini istedi. Ancak alan ateten ieri geremeyen bakan kurtuluu kaykla kamakta buldu. Bu srada belinden ikinci bir kurun yiyen Ali Paa, sendeteyerek merdivenlerden kmak istedi. Arkasndan yetienler, hemen ihtiyar asiyi yere yatrdlar ve kkniin mermerleri zerinde kafasn keserek stanbul'a yolladlar. Kars Vasiliki hibir tecavze uramadan Hurid Paa'nn adrna getirildi. Aralarndaki ya farkna ramen derin bir sevgiyle bal olduu kocasna dini tren yaplmasn istedi. istei kabul edildi. Yanya ve civar Pindus dalar Vasiliki'nin ve Ali Paa'nn hem dikt~:tiirii, hem kahraman oldui!u Mslman \'C' Rum 1863 halkn hkrklar ile yankland. Padiah, Vasiliki'yi oralarda bir kasahaya si\rd, Ali Paa'nn serveti Hurid Paa'nn ordusumin ihtiyalarn karlad. yldr nlerini kapatan isyandan artk kurtulmu olan Trkler btn gleri ile Mora ve Epir'e ~tler. Bir anda her taraf ate ve demir altnda kalrken, Yunanllarn lklan Avrupa'da daha fazla mitsizlik ve acma uyandrd. xx Ancak halklar bu lklar iitirken, hkmdarlar kulaklarn tkamakta srar ediyorlard. II. Katerina'dan daha adil olan Rus ar, Fransa, talya, spanya ve Almanya'da bastrmaya yemin ettii ihtih11 kprtlarn Yunanistan'da cesnretlendirmekten ekinerek, ihtiras siyasetini pronsip siyasetine feda etti. Metternich, Almanya'da nrldanan dnce aknlarn, Avustury~ snrlarnda iitmek istemiyordu. Prusya, her zaman olduu gibi ngiltere, Avusturya ve Ru.sya arasnda bocalyordu. ngiltere ise, Trkiye'yi zayflatarak, belki ilerde anakkale'yi Rus donanmaianna a-acak ve Akdeniz'de kendi ticaretine rakip yaratacak bir milletin

vakitsiz isyann kukuyl~arlyordu. Nihayet, aklla deil de duygularyla hareket eden Fransa, hristiyan hir millete kar acma ile Padiahlarla olan eski ittifak arasnda kederli fakat kararsz bir ekilde bekliyordu. Ancak, halkn basksna dayanamayan hkumetin, gayri siyasi olarak deerlendirilen ikinci bir mdahale iin toplanp karara \'arna zaman yaklayordu. Ergcnlik yandr:n beri Rus Sanyna girmi olan ps:i{lnti, h.az~.nd~ il'bar ilc Rus 0rdusunda [!en~rallll64 liJ~:: kadar yksdmiti. ar Aleksandr'm, Alm..ny"'lla, Framzlara ka; - yapu savalarda o r ~(;!unu kaybelmiti. Vatansever olduu kadar gen, kahraman, at:~li ve ihtirasl psilfmti, Yunanllara, Ruslar Kuzeyli soydalar, Ruslara. Yunanllar soylarnn Dou kolu olarak gsteren geleneksel kardelik fikirleri ile beslendinden, Katerina'nn, Lehistan'da, Ponyatovski'ye salad gibi irsi bir krallk tasarlayarak, nce Viyana'da, sonra Basarabya'da okumu, liberal dncelere sahp Yunan genliinin en seme tl\bakasn toplad. Bu genler Heterya yani arkadalk denen gizli bir cemiyette bir araya geldiler. inde ar Aleksandr'n gzdeleri ve hatta bakanlar olan bir cemiyetin Rus hkmeti tarafndan desteklendiine dair uyanan kukular pek de haksz deildi. Ruslarn Boaz'a sahip olmas demek Yunanllarn eski bakentlerine kanmalar demekti. Bu dnce veya bu hlya Peloponez'de ve Adalarda midi glendi-iyordu. Yunanistan teebbste bulunacak Avrupa onu destekleyecekti. Milletleri en mkemmel grdkleri ve en fazla korktuklar sonulara iten kacle, insanla arasndaki olaylarda olduu kadar hu kadar aklkh: ortaya kmaz. Boazlara; stanbul'a, \'e Yunanistan'a sahip bir Rusya, Avrupa, Asya ve Akdeniz zerinde evrensel bir imparatorluk demekti. Bu nun ne nemi \ ard, hrriyet l Epir dalarnda yanklanyor, Avrupa'da ona cevap vererek varlnn sonuna giden :-.:olda karlarna aykr bir ekilde inivordu. Din hrriyet iin bahane olacak, ada felsele 1\vrupa'da hristiyanl paralar veya yeniletirneye alrken Avrupa Jiberalizmi Yunanistan'da hristiyan! ~n davasn viiklenecck n ihtilal adna hal seferleri lll65 dzcnleyecekti. Dokuz yldr sren kanl savalar ne Yunanlarn vatanseverliini, ne de Sultan Mahmud'un kararn dndrmt. Avrupa kavgaya mdahale et meye tereddt gsteriyordu. Navarin deniz savann haberi Fransa'da patlad vakit, partiler en ateli bir dnemi yayor ve dileri bakan grev;nden istifa ediyordu. Kamuoyu bu hareke~ tin ann haki olarak bakana deil de kendisine ver~ di. Gerekten Navarin krfezinde, emir almadan, baha~ ne gstermeden ve tarihin karbul etmek zorunda kald~ ekliyle, mmussuz bir tarzda ate acan kamuoyun~ dan bakas deildir; ngiliz, Fransz ve Rus donanma~ sn yneten arniraller bu zaferin veya suikastin btn sorumluluunu zerlerine aldlar. Onlarn hatralarna dnmek daha doru olur; ite olaylar: Rusya, Fransa ve ngitere'nin, Yunanistan ile Osmanl Devleti arasnda silahl bir hakemlie bavurmaya karar aldklarn grmtk. O sralarda, blge}i itaat cltna almak zere Sultan Mahmud'un gnderdii

ordular tketen Yunanistan, Msr Hidiv'i Mehmed Aii Paa'nn olu brahim Paa'nn ordular altnda son nefesini veriyordu. Ordulan ile Mora'ya, Trk donan~ mas ile birlemi donanm2s ile denizlere hakim olan brahim Paa, Padiah ile byk Devletlerin arasnda bir <nlamaya vanlmasn bekliyor, her an verilecek emirleri uygulamnya hazrlanyordu. Grmelere vakit kazandrmak maksadyla iki taraf arasnda bir aylk bir mtareke yapld. Bu mtareke 20 Ekim 1827'de son buluyordu. Bab- Ali'ye kar kimse sava ilan etmemiti; nksinc hristiyan g-ler ile Osmanl Bakumanclan: ar::snda iist kapal bir bar hi.ikm sriivor1866 du. Ruslarn amiral Heyden'i, ngilizlerin amirat Codrington'u ve Franszlarn amirat Rigny'si, Mora kylarnda dman olarak deil de, arabulucular olarak dolayorlar, brahim Paa ile her gn muhabere ediyor lard. Sadece brahim Paa'ya insani gr asndan, beklemeyi ve arpmalarn durdurulmasn telkin ediyo~ lard. Zaten o da stanbul'daki giimeler bir sonuca varncaya kadar yle davrannay dnmt. XXI Bu st kapal mtareke srasnda Msr ve Osmanl donanmai-:r Navarin kaiesini. toplar: :ltda krfez de hilal eklinde ;i sra halinde demir atmlard. Tahir Paa'nn kumandasndak Osmanl donanmasnda otuzu kozvet olmak zere doksan gemj bulunuyordu. Donanmann mevcudu onaltbindi. Osmanl Devleti hi bir Avrupal Devleti ile sava halinde olmad iin~ donanma tarafsz bir denizde mttefik donannasna gei yeri brakmak maksadyla limann sadece bir tarafna gvenle ylmt. Bu gven, Trk ve Msr donanmalr, rm Avrupa'nn bir tek atei ile yanmaya hazr bir hale getirmiti. imdilik hibir atmaya haz.r dunmda deildi. Bakumandan brahim Paa ise, belki milletleraras hukuka inandndan, belki de hristiyan amirallerin emredici isteklerine tek bana muhata? olmamak kaygusuyla Navarin'deki karargahn birka gJ.liii;,rr.e ter;,.ec!erek Peloponez'deki odular. teftie gitn~ti. Bab- Ali tarafndan istenen ilk miihieti: . 20 Ek:mde son l::ulmasna ramen, byl. sim: kan~ ;k bir mese!eyi zmlerr.ek iin ne:;buren baka mh!etlee bavurulmutu; atma balam~fl<n nce yaplan ekB 1867 ihtarlar da olmadndan Avrupal amirallerin ani ve tahmin edilemeyen bir baskn iin ortada bir sebet yoktu. Bir mddet nce bar iinde, limana giren yabanc donanma, kumandanlar karada olan Osmanl gemilerinin yanna dizilmiti. Bar ve sava yasalar, tarafszltk, doruluk, insanlk gibi kavramlar. amiralleri, henz dost bir donannaya kar, milletlerine layk bir ekilde davranmaya zorluyordu. arniralin nndeki yazl talimat byleydi; lakin, Yunanistan uuna dnceleri dolduran din, hrriyet ve insanlk rzgar amirali, talimatlar artk kendi vicdanlarndan almaya srklemiti. Aktlan kann Avrupa ve hiikumetleri nnde halkn destei ile mazur gsterileceini, hele olaydan sonra elde edilecek bir halk zaferinin hatalarn rahatlkla rteceini hesap ediyorlard. Londra, Sen Petersburg ve Paris'teki Yunan davas taraftarlarndan

aldklar szl veya st kapal talimatla:. amir:: llere, hereye hatta yazl talimatlnra bile kar koymacesareti ve serbestlii salamt. Hal kn dnceleri hkumetierin siyasetini amtl. Devlet amirallerine kesin ekilde saldry men etmiti; ama o sr<.:da Byk Amiral olan ngiltere Kral ayrlmadan nce amirat Codrington'a kel~me oyunu yaparak mit vermiti. Rusya'nn, Avrupa ve Asya'daki alt milyon ortodoks Rum nezdinde parlak bir mdahalede bulunmasrda byk karlar vard; Akdeniz'de ngiltere'nin ve Rusya'nn deniz gcne kar koyabilecek tek dost Devlet'in donanmasn imha etmemek i in dier iki Devlet'ten daha fazla kar olan F:-ansa, don:: nmasnn bana, hereyin nceden baland hir lli(i8 frsatta adn ve bayran yceltmekten kanmayacak olan gen ve ihtirasl bir amiral getirmiti. XXII Hangi milletin gemisinden geldii anlalnayan, tesadfi veya nceden tasarlanm bir top atei atmann balamas iin iareti veya babaneyi verdi. ngiliz amirali yann bykl dolays~;la hristiyan donanmasna bakumandanlk ediyordu; iki meslekdann desteinden emin bir ekilde Osmanl Donann-s zei"ine btn toplar ile ate at; amiral Rigny ile arniral Heyden nlerindeki Trk gemilerine ate amakta gccikmediler. filonun aralksz atei altnda Trk gemileri birer birer patiayarak paralanyordu. Demir zt:~rinde hareketsiz, skk nizarn bulunduklarndan yangnn sratle yaylmasn engelleyemeyen Msrllr, r ve Trkler c2nla bala hristiyan ateine cevap veriyorlard. Batmak zere olan gemilerin sulara batmam son topuyla bile ate ediliyordu; havaya uan gemiler g kaln bir' duman, !imam da paralan ile dolduruyordu; glltierden veya aleverden kopan clem;r ipcri hala tten kadrgalarn kayalklara srklenmesine sebep oluyordu. ki saat iinde sekizbin Trk denizeisi dalgalarn zerinde yzmeye bqlamt; Avrupa donanmnbrnn ierisine alnan ancak birka yz yaral Osmanl donanmasnn can ekimesinin ne kadar g-l olduunu ortaya koyuyordu. Dalan duman doksan sava gemisinden sadece harabclerin kaldn gsterivordu. Navarin zaferi deil. Navari idam ite byle cercvan etti. Bir dehet l onu A<>vada haber verdi. hir 1869 kurtulu l Yunanistan'da selamland, bir heyecan l Avrupa'da alk tuttu. Soukkanllk yerini ald vakit, Avrupa iki donanmann yaklnasna ne ad vereceini ard; bir ksm i in kahramanca olarak nitelenirken, dierleri onu kundaklkla suluyordu. Olay rten esrar perdesini fazla aralamamak ve adaletsi1 bir durumu ortaya dkmemek iin sessizlik iinde geitirilmek istendi. Yunan dfwasnn, Navarin faciasna itirak eden amirat Rigny'i nce bir hayli mehur yaptn, ancak zaman getike vicdaner kabul etmedii bu hareket yznden kedere kapld ve vaktinden nce lmne sebep olduu sylenmektedir. Bu olay rendii vakit btn Fransa bunda dinin, hrriyetin ve kendisinin bir zaferini grd ve sanki

Fntnsa Kral ilc Dileri Bakan Villele, kaybettikleri sevgiyi Navarin'de bulacaklarn sandlar; halbuki halkn gzne girme geici bir olay, nefretini kazanma ise amansz bir sonutur. Navarin ve Cezayir olaylar bunu X. Charles'a ispat edecektir. xx n I on d ra konferansnda bir araya gelen Avrup~ Devletleri temsilcileri, Sultan Mahmud'un mparatorluu'nu paralamakta tereddt ediyorlard Yunanistan'n claimn Padiah'n hakimiyetini tanyacan, yllk vergiyi deyeccini ve kendine zg ve irsi hkumetinin Eflak ve Bodan prensliklerinin statsiini.in andracan art olarak ortaya koyuyorlard. 16 Kasm 1828 tarihinde varlan bu anlama, Rus\ :'nn himan'sindeki Pcloponez'in geici diktatrii 1870 Kont Capo d'I.stria tarafndan nefretle reddedildi. Mavromkali ailesnn nderleri ve taraftarlar aralarnda anlaarak diktatr ldrmek iin gen Mavromikali'yi ve yeenini silahlandrdlar. Capo d'Istria, bamszla cinayetle balayan bu katillerin kurunlan altnda can verdi. Katillerin nderi yakaland Fransa eliliinde bir narn atnda kuruna dizildi. Dalarn vahi palikarya eteleri katillerin arkasndan gzya dktler ve onlar tarihlerinin kahramanlan ile karlatdlar. Aslnda bu yobaz kafallar Capo d'Istria'da yeni vatanlarnn n ve faziletini ldrmlerdi. O zaman Fransa, Rusya ve ngiltere bamsz Yunanistan tacn, d siyasetin yaratmak gereini hissettii tahtiara oturmaya hazr Saxe-Cobourg hanedfmndan prens Leopold'a verdiler. Fransa, bu Yunanistan kralnn yan;a tam yetkili eli olarak bu satrlarn yazarm atad. Yunanistan a hareket etmeden nce SaxeCobourg prensi, ok eski veya ok yeni bir medeniyete sahip lkede meruti bir krallk kurmann zorluklarn dnerek tereddt etti. Onun zerine Savyeral prens Othon, Yunanllarn kral ilan edildi. XXIV Yunanistan'n imparatorluktan koparlmasn bir solukta ::nlatabilmek iin daha nce meydana gelmi olaylan atladk. Yeniden 1826 ylna kalm ve II. Suitan Mahmud'un paralanmak zere olan lmparatorlugunu yeniletirmek iin sarfettii kahramanca ve mit'> zce gayretleri anlatalm. Yenierilcrin saltanat dnemi srasnda gsterdikleri al:-kln, J<stahln ve disiplinsizliin Osmanl 1871 ordularnn yenilgisine ve zayflna sebep olduunu grmtk. Ruslara Krm', Basarabya'y, Bodan', EfH\k' k<:ptran yenieri tekilat, imdi de asi Rumiara Peloponez'i ve Adalar kaptrmak zereydi. mparatorluu savunacana kartrmaktan baka bir ie yaramayan Kapkulu ocaklarna kar ayaklanan kamuoyu, nihayet Sultan Mahmuda, kendinden ncekilerin bouna bekledikleri frsat veriyordu. Padiah da bu ezeli suikastlara kar tertipler hazrlamakta vakit kaybetmedi. Strelilerin katliam Deli Petro iin bir kzgnlk patlama! i olmutu, halbuki yenieriterin imhas Sultan Mahmud iin uzun uzun dnlen bir plan oldu.

XXV Sert otoritesini grd Sadrazam'dan emin olarak, dzgn birliklerin yaratcs ve efendisinin selameti uruna her trl tertibe girmeye hazr Vidin belerbei Hseyin Paa'ya dayanarak, ulema'nn tam yetkisi ve eyhlislam'n izni ile Sultan Mahmud harekete gemeden nce Kapkulu ocaklannn isyann bekleyerek onlar sust yakalamak istedi. nkilap kurulu tekil ederek, eyhlislam', ulema'y, Sadrazam', Kulbealt vezirlerini, Hseyin Paa'y, zzet Paa'y, Hsrev Paa'y toplantya ard, onlarn nnde hastal aklayank ihkn teklif etti. Bu. yenieri tekilatn Ni7Jim- Cedid rneine gre yeniden tekil edecek krkalt maddelik bir fermand. Saddizarn tarafndan bu fermann yaynlanmas Padinh"n ~kl-erl'i~' gibi' )>~iWei'i~ti't' t'e~R'i'sl' i1tf k2rlat. nce sessiz, sonn grltl bir ayaklanma 15 Haziran l S26 gecesi ortal kaplad. 1872 Ayaklanma anszn patlamadan nce bir aydan beri bir kararszlk hkm sryordu. 15 Haziran 1826 gecesi isyanclar tek tek n:ya ikier ikier, hareketlerinin balang noktasi olarak setikleri Etmeydanma doru gelmeye baladlar. Birka subay ve orta hari dier btn neferlere ve subaylara kendilerine katlmalan iin arda bulunmulard. Bir mddet sonra alan binlerce asi ile doldu. syann nderleri Yenieri Aasn paralamak zere sarayna bir birlik gnderdiler. Yenieri Aas Celaleddin Aa ldrmek zere gelen birlik sarayna vardnda, henz bir teftiten gelmi ve yatmak zere gizli bir yere ekilmiti, hayatn bu davranna borlu kald, Arayp da bulamadkl<. m Aa'nn evinde olmadna hkmeden asiler, bir an nce yamaya katlmak zere Etmeydanl'na dndler; ancak ayrlmadan nce mmkn olduu kadar fazla zarar vermek iin sarayn kaplarn, pencereler.ini yktlar, birka yerde ate kardlar. Mutlu bir tesadf eseri olarak yangn kendiliinden snd. afak skerken, yenieriler kazanlarn Etmeydanma tadlar; cebecilcr ile saraiarn kialarma da giderek onlarn .da kazanlarn Etmeydanma tamak istediler. Cebecibann 5. ortas kazanlarn asilere teslim etti ve bylece bu kahraman birlik de ayaklanmaya katlm oldu. O srada asilerin nderleri Yedikule, Asmaalt, Kabanidnkik semtlerine adamlar gndererek oralarn ~yak takmn da isyana ardlar. Sadrazam Hseyin Paa'nn, Yenieri Aasnn ve Devlet'in btn il,'ri gelenlerinin katiedildii haberini yaydlar. Bu sahte h<;hcrkrle halk ayaklanmaya ve yamaya tevi!-- etmek 1873 :stiyorlard. Bir mddet sonra hanallar, ayak takm ve kararsz halk stanbul sokaklarn doldurmutu. Bylece asiler gl bir toplulua sahip oldular. Bunlard< m bir grup manav Mustafa'nn nderliinde Sadrazam'n sarayna yryordu. Sarho Mustafa'nn ynetiminde bir baka grup da Davud Aa'y; ve Msr Hidivi'n: r:. elisi Necip E~endiyi almak zae haekee gemiti. Necip Efendi o srada Kanlca'daki yazlk evind-: bulumluunrlc.; x.:ya h:hli\:eye ~irmed, anLak bir

ok paadan ald paralar olduu gibi asilerin eline geti. Yine mutlu bir rasiant olarak Sadrazam da Beylerbeyi'ndeki kknde bulunuyordu. Yaklaan asilerin grltsn duyan kar lar korkuyla sarayn altndaki gizli mahzene sndlar. Bylece ~enicrilerin tecavznden korunmu oldular. Asiler saray yamaladlar, kynem eyalar ve altbin kese altn ardlar. Bu arada yenieriler, ehrin her tarafna dalarak, Fetva verenlere, yazarlara, kcr...._.k ta~.yan herkese lm! Onlarn ocuklarn ve k~tlarn on paraya satacaz. Btn tacirler dkkanl><rn asm, bir cam paras kaybol<'na hir prlanta v"recciz, her kim yamaya kalkrsa kafasn kesect-~iz!, diye haykrarak sa hahn erken saatinde h<.lk '-yandr naya baladlar. syann korkulu haberi Devlet byklerini tatl uykularndan uyandrd. Haber Beylerbeyi'ndeki evinde Saddham'a bir yldrm sratiyle ulat. Sadnimm annda btn uygun tedbirleri aldrd. Kardeini ve mabeyincisini Hseyin ve Mehmed Paa'lara yollayarak hemen saray'a gitmelerini ve sadk birlikleri harekete geirn1elerini buyurdu. Kendisi de bir kaya atlayarak, F : llll 1!174 kadere snd ve ka.hveciba Osman Aa ile ehre hareket etti. Yalkkne geldiinde Kbrsl Mehmed Emin Efendiyi ararak hemen Padiah'n yanna kmasn, olanlar haber vermesini, Sancak- erif'in - . karlmas ve bizzat Padiah'n askerlerin bana gemesini temin iin grevlendirdi. Ayn anda eyhlisl.fun' da haberdar ederek hemen gelmesini salad. Hseyin ve Mehmed, Paa'lar da derhal buluma yerine kotular. O zaman, mderrisIere, 'hocalara ve talebelerine haber uurarak, tahtn savunmas iin hepsinin mcadeleye katlmasn istedi. Sadrazam, sa,b- Ali ricallerine, saray subaylarna, tersane eminine, topuhana, humbaraclara buyruk gndererek askerleri ile en sratli ekilde saraya gelmelerini talep etti. Bu arada Kahya Hasan Aa evinde endie iinde kvranrken, grevlerinin sesine uyan mtevelli heyetlerinin ve odabalarn yanna geldiklerini grd. ogu Etmeydan civarndan gemiler ve byyen olaylan gzleri ilc grmlerdi. Onlarla birlikte Yenieri Aasnn sarayna gitti. Celaleddin Aa etrafta yoktu. Kahya, sarayda kald ve yazarlarn bakan Raid Efendi'yi asilere gndererek ne istediklerini ogrenmesini syledi. Asiler hep bir azdan, Gavur talimi istemiyoruz; eski yenieri talimi mleklere ate etmek ve kec kesmektir. Ferman uygulayanlarn kellelerini istiyoruz,, dediler. Ve baz Devlet byklerinin, Padiah'n subaylarnn adlarn saydlar. Hasan Aa bu istekleri yine RAid Efendi arach~ ile yahkk'ndeki Sadrazam'a iletti. Sadrazam nefretle karlk verdi: Kabul ettiimiz ~'eni askeri eitim akla uygun ol1875 du~ gibi dini yasann da kabuldr; ttn ulema onu kabul etti. Osmanl Devleti'nin erefi ve kudreti in bunu uygulamak zorundayz. Bu kutsal yapdan bir t.:.:;.,n K~:;.;rlra<;;dan ac ;<ekme~ cceiz; Tanr'nn izni ile i.: iler czeceiz; 'Jnlar:. i\.ar i::tikamn klcw <:,.ckeceiz.

Haydi ~imdi bu cevab onlara gtrn. Orada bulunanlar bu szleri btn samirniyetleri ile onayladlar. Raid Efendi geri dnd. Sadrazam ve etrafndakiler saray'n iine ekildiler. Bir miiddet sonra ulema, mderrisler ve renciler kalabalk bir ekilde ka geldiler Topuba, arabacba, Karacehennem lakab ilc aninn Topu Yzbas tbrahim Aa, toplar ile birlikte Sadrazam'a katldlar. Tersane avuu Ahmed Aa deniz piyadeleri ile sarayn civarna yerleti. Biraz sonra bal<'rnda subaylan humbaraclar gzkt. Devlet'in bu sadk kullar, Padiah'n ortaya kmasn beklemek zere sarayn geni avlularn doldurdular. Saray haznedar Mchmed Emin_ Efendi, Padiah':: haber vermek zere Beikta'a gitniti. Padiah'a yenerilerin isyann haber verdi, sadk askerin saray'da toplanarak, asilerin zerine yrmek zere buyruunu l~cklcdiini syledi. Padiah hemen kaynn hazrlannasn buyurdu. Denize almadan nce yakn adamlarndan Ebubekir Efendiv, Sadrazama gndererek olavlar hakknda daha fazla ayrnt istedi ve yeni buyruklarn iletti Anc:.;.k taht'n yiit savumcularn daha ~azla bcklctnenek iin Ebubekir'in dnmesini beklemedi; ateli ces::.retindcn baka bireye kulak vermiyordu; kl1!.: 76 cn ku~and \'C yana s<.<Ju:c sadk kahyas Mustafa Efendi'yi nlarak hareket etti. Sih1hdar' ve dier subaylar baka kayklarda Hkmdarlarn izliyorlard. Biraz sonra Padiah ve maiyeti Topkap s civar:da karaya ktlar. Osmanl Padiahlarnn devaml mekan olan bu cennet gibi bahcl~ri aarak geni Snnet odasna girdiler. Getii her y~rde yeni bir hayat veriyor, btn kalpllTe heyec::nn ve fedakarln kutsal ateini aktyordu. Sadrazam', eyhlislam', Devlet byklerini \'e ulemy huzuruna ard ve onlara u szlerle hitap etti: Hepiniz, taht'a ktm gnden beri, dinin karlarna hizmet , e Mukadderat taraf;ndan bana emanat edilen halkn iyilii iin nasl itina ve gayretle uratm bilirsiniz. Yine bilirsiniz ki, tahtma kar yaptklar saygszca hnreketleri en uysal s~brlan bile aacak olan yenierileri kan dklmesini nlemek iin baladm; h<tta daha da ileri giderek onlar ni.ikafatlancrdm. Nihayet vilikten bak:. birev grmeyen yenieriler sun karlan buvruun gaei gibi dm ranmay da kabul ettiler. Bugn szlerini tutmayarak, inzal< dklar \'C btn sivil ve dini otoriteler tarafndan kabul edilen anlamay ihlal etmi oldular; u anda gsterdikleri ki.istah: tavrl<r, Pzdiahlarna kar aka :.:vaklnndklarn gstermiyor mp? Bu hainleri ezmek, ayaklanmalarn bomak iin nasl bir tedbir alnmasn uygun buluyorsunuz? Silah kullanlmas hakknda ukn:mn kanaati edir? Llc.: hep bir ;!zda ':\ap \'CJ'~ii: .'ri:t asl.-rc kar::; sav::.-:lmasn ister. Kur'an- Kerim yic dcr: Eer adaletsiz ve kat insanlar kardelerine saldrrlll77 !arsa, bu saldrganlara kar~ mcadele ~ din n onlar h1hi Kad'ya gnderin. Btn cnderun rencileri de bu karara katldlar

ve ., Yenmek veya lmek, i~ te kararmz! Tarn yardmcmz olacak ve eer gerekirse hayatmz Padi::hmz iin feda edeceiz!, Genel heyecan i inde m.lerris Abdurrahman Efendi, ~avaI,'! heyecannn son kertesine gelerek elindeki tesbihi yan: ald, ayaa kalkt ve Ne bekliyorsunuz? D~mann zerine koalm, ezelim, paral::yalm dedi. Kuvveti salayan birlik dncesi ilc canlanm bu bir avu kahraman Padiah'tan Sancak - erif' i karmasn rica ettik ten sonra asilerin zerine yrmeye b~~:~ya.:aklar ~rada Padiah onlarn unlar syledi. <d3u1 d..: gc<;..:k mcininkrie birlktc s.:va~;n::::.. ve ban. ,;ar gelen nan!crlcri ccza!am:irnay.1 gid~..-ceiL. Bu sz:er zerine yanndaki subaylar he;' birJen onu bu kararndan vazgeirmek iin yalvarmaya baladlar: Padiah'mzn bir avu serseri asinin nne karak yce v;.;rln tehlikeye sakmasn dpru bulmuyoruz. Sancek- erif'i karsn, mparatorluun selameti in ducl::nn csirgemcsin. Onun dualar sadk kullarnn baanya ulanas iin yeterlidir. Padial, srarlar karsnda kaarndan cayd; stanbul'un sokaklarna ve Galata, Pera \'C skclara tellullar gnckrilcrck btn mslmanlarn Sancak- erif altnda. Halife'nin yannda toplanmas istendi. st~ nhul mftlndcn kan bu buyruk mahkeme mbairleri vastasyla eitli nahal\elerin imnmlarna iletildi. Tellallar n~ nba!;:irler ilahi talibin sonucunda kendilerini [\~ilere belli etmeden grevlerini yerine ge1:: 78 tirdiler. Seslerini duyan halk ayakland. Yarm saat gemeden, balarnda hocalar yeni renci gruplar, balarnda imamlar, eitli mahalle sakinleri, kadlar ile Galata, Pera ve skdar halk her taraftan sarayn nn doldurmaya baladlar. Onlar gelirierken Padiah, Kutsal Emanetler Dairesinden Sancak- erif'i karmaya gitmiti. Tanr'nn yardmn dileyerek yel sanca Sadrazam'a ve eyhlislam'a teslim etti. Mderris Alskal Ahmed Efendi sanca alanlara hitaben hepsini aiatan bir nutuk verdi. Sarny'n cephaneliinden karlan khlar, barut ve kurun, siiM olmayanlara datld; din ve Devlet uruna canlarn ortaya ko~ anlar korkun Allah! Allah! sesleri arasnda Sany'n kapsndan frladlar, Sultanahmet Camii'ne kotular ve Caminin nne Hz. Muhammed'in anl sancan diktiler. Padiah, Sancak- erif'i teslim ettii savalarr galibiyeti iin yeniden Tanr'ya yakardktan sonra, sih1hdar' Ali Aa, Hasodaba Ebubekir Efendi, kahyas Mustafa Efendi ve mabeyn subay Ahmed akir Efendi ile atma bindi. Saray'n zel bc..helerinden geerek Bab- Hmayun zerindeki dairesine, haberleri daha abuk alrr.ak iin wrleti. nndl'ki meydanda gerek mslmanlarn Sancak- erif'in altna girmek iin koutuklarn gryor hepsine hayr dualarn yolluyordu. XX\'1 Cesur yrekli Sultan Mahmud, sahip olduu yce makamn erefine halcl gelmemesi iin kki.ide otu18" 9 rup olaylar seyretmeye mahkum olduundan hi memnun deilken hareketin gerek nderleri olan Hseyin.

Mehmed Paalar, Sadrazam, Vezirler, Padiah taraftar ulema. Sultanahmet Camii civarnda toplanyorlard. Her geen dakika sadk mslmanlar ve Hseyin Paann toplad askerlerle artan kalabala isyan bastrmak veya yok etmek areleri zerinde teklifler yapyorlard. Hseyin Paa, savama annda tartma yapmann gereksiz olduunu savunurken, Mehmed Paa, asilerin kukularn ortadan kaldrmak iin tek arenin klca sarlmak olduunu belirtiyordu. Sonra din adamlarnn cevabn beklemeden Hseyin ve Mehmed Paalar en gsterisiz sava el biselerini giydiler, atianna atlayarak arkalarnda toplar ile bir topu bl ve gz pek denizcilerle Divanyolu'ndan yenierilerin, klalar nnde topland Etmeydanma doru ilerlemeye balcdlar. Silahl halk bu ilk birliin mevcudunu arttnrken, baka sokaklardan Etmeydanma doru dierltri sessizce. ilerliyordu. Kararsz birka yenieri, Sultanahmet Meydanna relerek Sadrazama ve eyhlislama Of' yapacaklarn sordu; birden galeyana gelen eyhlislam aEy mmet-i Muhammed, daha ne beklersin? Tanr'y ve onun glgesi Padiah honut klmak iin imanszlarla kavgaya tutuan kardelerinin yanna ko! diye haykrd. Bu szler zerine hala Cami etrafnda bulunan halk haykrlarla Hseyin Paa'nn ve topularm arkasmdan taze kuvvetler olarak Etmeydanma doru atld. XXVII Divanyolu ve Beyazt Camii avlusunda nc kuvvetleri olan y: ni<,~eriler. halkn bir azdan kan hay1880 kr~lar duyar<k \'C zaferin kutsal i!;iareli olan Sancak erif'in karldn renerek, imha edilmekten kurtulmak iin Etmeydanma ekildiler. Kiann byk kapsn kapatarak, kuvvetli bir kaleele bulunuyorlarlill gibi barikatlar kurdular. Saldrya gemeden nce kumandanlar seslerini iittirecek kadar klaya yaklatlar ve teslim olmalarn, Padiah'n neclamet getirecek olanlan balayacam bildirdiler. )imdiye kadar Padiahlar ve halk alteden bu ocakta kfr seslerinden baka birey duyulmad; yem,;eriler hayatlarnn unn noktasnn gddiini anlayamyorlard; haH' sama isteklerini saraya ve Dcdet'e kabui ettireceklerini sanyorlard. Halk memnun etmek iin son anlama teebbsnde bulunan Hseyin Pa!;ia o zaman topulara dnerek ate analarn n' k iann kapsn ykmalarm emrctti. Yenierikrin gii\enini ldrc bir hile ile arttrmak maksauyla zdliklc sesini duyuracak kadar ykseltti ve Hayr, ate amayn, beklediimiz barutlar i't:lmedi! diye seslendi. Bu szlere kamm ve tehlikesizce kapnn arkasnda toplanarak topulara kfr edebileceklerini sanan yenieriler, toplarn aznda budala bir sr gibi duruyorh, rd. Kapy ve barikatlar paralayan glleler toplanan yenierileri cansz yere serdi. Mehmed P:la ;ork< sncla bir avn:; topu neferi ve tersane iman ile venierikrin att!jine aldrmadan bu gedikten ieriye ilk ularak girdi; arkasndr:n ayrlmaz bir kitle halinde h2.lk ve a!.kerler geliyordu. Alann askcrkr, halk, toplar tarafndan doldurtlduunu gren yenieriler bozgun halinde Etmeydannn teki ucunda, yklan kapnn

karsntbki kialarma ekildiler. Klada yedi. sekizbin ci\ arndn toplanan basz, ccphancsiz, destcksiz yenieriler pencerelcn.len ve kaplardan durmadan ate ediyorlard; Mustafa adnda yiit bir topu nekri yaylm ateini durdurmak zere yt>nierikrin odun deposuna yaklat n elindeki mqakyi ieri att; biraz sonra esen rzgarn da etkisiyk muazzam bir yangn ve duman klalara doru ilerlemeye balad. Bir anda alev girdaplar binay sard, ayn anda misket glleleri atan toplar, alevden kamak iin dar kan yenierileri biip ge\iyordu, Bu muazzam mealenin duman, bin asiyi yutarken, Etmcydan, Sultanahmet Camii ve Saray'n serviierini '"arak Pera'daki yabanclara, henz mahiyetierini bilmedikleri uursuz bir olay haber veriyordu. Top, ininde lm l atan yenierilere lm kusuyordu. Bunlar lm veya zafer l myd? Geni ehirde hi kimse kestiremiyordu. mparatorluun kaderini etkileyecek olan btn buhran sarayn kaps ile Etneydan '"rasndaki dar alanda toplanmt XXVIII Artk yenieriler yoktu; alevlerde kavrulmayan veya misketler altnda lneycnlcr halkn ve Padiah'n ge, fakat k:.H;nlmaz inlikamndan kurtulmak zere sDa sola k;~mt. Hseyin \'e elier galip paalar, katiiz, mn olduu alanda adrlar dikerek, aln lcrden ve top <!leinden kurtulan yenierilcrin bulunmas iin btn stanbul sokaklarna blkler yollamlard; yakalamon yenieri subaylar veya neferleri oraya getirildikten sonra kafas Ytrufuyor \'C cesedi denize atlyordu. Bunca yzyldr bu dikkafal srlerin saray zerinde kurdukh~r del)ct hm as imdi onlarn tarafnda olan11182 lar kaplamt. Sultan Mahmud, III. Selim'in intikamn alm, nihayet gerek Hkmdar olmutu. Kat'i, tehlikeli fakat uzun bir sredir hazrlanan o gn hayatn, tahtn ve mparatorluu ortaya koymutu. iradesi galip gelmiti; artk mparatorlua eski kutretini kazandrmak iin ona bahtiyarlktan baka bir ey lazm deildi. Yenilik yapanlar mutlulua ancak ldk~ ten sonra k:.wuurlar. XXIX lsyan tamamen snmt. Yenieriterin byk hir ksm savata hayatlarn kaybetmiti. Katliamdan kurtulanlar ile yenieri taraftar olanlar endie ve korku iinde itina ile saklanyorlard. Bu arada ihtiyat, gvenlik tedbirleri almay ve yeni bir inzibat kuvveti kurmay gerektiriyordu. stanbul'un kaplarndan il;lerine, civar kasabalara kadar her yere birok inzibat karakolu kuruldu. ok sk arama tarama emirleri karld. Zaferlerinden sonra Hseyin ve Mehmed Paa'lar, kialar w civ;:rn sk sk a'ratmlard. Etmaydan'ndan kanay baarp da civarda yakalanan yenieriler toplanarak Sultanahmet Meydanna getirildiler. Ertesi gece de aramalara devam edildi. syann elebalar kyafet deitirmelerine ramen tanndlar ve yakalandlar. isyanclardan pek ou saklandklar yerde, Trk tarihinin souktan sinen ylan gibi dedii ekilde ele ge :;irildiler. Sadrazarnn kurduu mahkemeye karlarak yasalarn intikamna ve idamn penelerine yakalandlar. Aralarnda eski Segbanba Mustafa; Kahya Mustafa; 25. orta yneticisi Krt Yusuf; kardei

Ekntki Mehmcd; ctbecilerin kazanlarn karan 5. 1883 orta abas; eski a~ba~ Yorganc Hseyin; Kazanc Necip gibileri bulunuyordu. Bu kurlanlarn arasnda her ayaklanmada faal bir rol oynayan tulumbaclarn avuu da vard. Her seferinde yamalarda ve tulumba takmlarnn yenilenmesi bahanesiyle Devlet'ten ald paralarla zenginlemiti. Sadnizarn ile Necip Efendinin evlerini yamalayan as gruplarnn banda bulunan Manav Mustafa ile sarho Mustafa uzun aratrmalardan sonra saklandklar evlerde ele geirildiler. Sakland sandkla birlikte Padiahn huzuruna karld, Bostancba'nn sorduu sorulara korkuyla kark sama sapan cevaplar verdi; Padiahn yaknlarnn kanlzxn, kzlarn, oullarn pazarda on kurua sataca hakkndaki suu yuzune vurulunca bsbtn ard. idam edilmeye gtriiirken Sultan Mahmud bu iren tasarlar gereklemedii iin Tanr'ya kr etti. XXX Birka gn sonra stanbul'u her zaman hurafeleri, dilencilikleri ve rezaletleri ile mahveden yirmibin dervi Toros Dalarna srld. Bir ka ay iinde kurulan dzgn bir ordu Osmanllarn savaa olan tabii dehfsn, cesareti ve disiplini ile bir kere daha ortaya koydu. Il. Mahmud yalnzca yknakla kalmam yeniden yaratmasn da bilmiti. Ancak ar Aleksandr'n fazileti Sen Petersburg'taki toplantlarda Rus ihtirasn nkyecek durumda deildi. Yunanistr.n'n, imparatorluk'tan kopnrlmas meselesinde ngiltere ve Fransc'nn ibirli?i ar'a, mttefikleri11: 184 nin Osmanl Dt:vkti snrlarn kendisine engelsiz aacaklar hakknda br kanaat vermiti. Peloponez'in bamszl anlamasnn Bab- Ali tarafndan bir an ce imzalanmas bahanesi gden Rus ordular yzyirmibin adamla Tuna'y atlar. Ruslar, drtyzbin yenierinin imha edilmesiyle Osmanl Devleti'nin zayf dtn, ilk darbed:: yenikceini sanyorlard. Fransa v.: :giitcr..: elik:--i Sultan Mahmua'u aiuka Ruslarn basksnda braktlar. Tabii mttefikleri tarafndan terkedilen Sultan Mahmud cesaretini asla kaybetm;di. Yenierilerin azraili Hseyin Paa'nn kumandasnda yzbin kiilik bir ordu Varna ve umnu'da topland. Rus ar N!kola mevcudiyeti ile generallerine gayret vermek istedi. brail ve . isak kaleleri Rus saldrlarna boyun edi. Kapdan- Derya lzzet Paann iki ay boyunca kahramanca savunduu Yama da ihanete kurban gitti. Varna kumandan Yusuf Paa. Kapdan- Derya'nr savunmasnn bouna kan kaybna sebep olduu gerekesiyle Rt;slarn tarafna geti. Zaten Serez ve Makedonya'da zengin topraklara sahip olan bu alan ihanetinden Ruslar ok istifade ettiler: Varna dt. Zayt'lkla itham c:dilen Sadrazam Selim Paa, De\'Iet'in mhrn ihanetle yenik duruma den zzet Pa~; a'ya devrtctti Bu paann cesareti btn askeri dehasn !t'kil ediyordu. Ancak 1829 ylndaki Tuna iizerindc Rus scferi srasnda Kulea'nn kaybedilmesi ile sonulr: mn baarszl zerine Sadrazamlktan aziedildi

yuine Rc:;;id Paa getirildi. Reid Paa, umnu'ya ekilmek zorunda kald; bu srada Silistre, Rus generali Dihic;'in toplann: teslim oldu. O zamana kaLI:r Edirne1885 nin almaz hisariar olan B<.lkanlar a$lmt; Reid Paa, sratle Edirne zerine yryen Ruslar durdurmak iin umnu'yu terketti. slimye'de yenilen Sadrazam, Dibi'in mparatorluun ikinci bakentine girmesine engel olamad. Artk stanbul'a girmeye hazrlanan Ruslarn nnde Osmanllarn zayf kuvvetjnden ve mitsizliinden baka birey kalmamt. Sultan II. Mahmud, Bkre Anlamasndan pek farkl olmayan Edirne Anlamasn imzalamak zorunda kald Rusya, gelecekte mhrn basacan gstermek iin Osmanl Avrupas zerinde admlarnn izlerini brakmaktan memnun olmua benziyordu; daha sonra, dnyann tepkisini ekmernek zere gsterili bir teV<.' Zll ilc geri ckiliyordu. XXXI Btn aksilikler Devlet'in talihsiz slahats zcr; ne dyordu; Ruslara yenilmi, Yunanisan kaybetmi, ngilizler tar<'fndan hrpalannf, Franszlar taratndan terkedilmi olarak imdi de onun sayesinde ykselmi bir paann <;a\drgan isyann gslemek durunnda kalmt. Yunanistan'n bamszl, Edirne'nin dmesi, Trkiye Avrupasnn paralanmasnda ngiltere ile Fransa'nn ibirlii Kav<:h:l Mehmed Al Paa'y mparatorluu daha byk bir paralamaya itmiti. BtUn imparatorluk Hidiv'in ihtirasnn btnn kapsavacak ekilde deildi. T<:lihi onu hereyden mit etmeve scvkcdiyordu. Fnmsa'daki \830 ihtilali Liberal Parti'vi i~ba~na getirmiti; imdi de garip bir anlama ik Bo1(: 86 naparte' Parti ile ibirlii yapyordu. Hangi grle hareket ettikleri anialmayan Bonaparte' i Parti'nin, asker nderleri Napoleon gibi iktidara gelmi bir asker olan Mehmed Ali Paa'ya kar lerin bir sevgi duyuyorlard; bu paaya Arabistan'n Bonaparte' diyenler bile_ vard; yanl yere, bu Svey l hakiminin ngilizlere Kanal kapataca diii.inlyordu. Aslnda, daha nce gerekletirilen iki ngiliz igali ile bu dnce bir hlyz,dan ibaretti; ancak ngiltere'ye kar alma duygular besleyen Bonaparte'lar hayilileri ile halk oyalamakta devam ediyorlard. Mehmed Ali Paa da Fransa'daki itibarn biliyor ve Napoleon'un ordusundan kalan Franszlar ordusunda grevlendirerek bu itibarn devamn salyordu. Napoleon'un bu kumandanlar Msr ordusunun yetitirilmesinde bir hayli faydal oluyorlard; Arap dehas Fwnsz dehas nnde hayranlkla eiliyordu. Muazzam bir ordu ve donanma, geni bir servet, dalkavuklukta ve rvet vernede mahir bir d siyaset, o adaki Fransz gazetelerinde salanan byk destek ve nihayet brahim Paa'nn ahsnda birleen kahraman bir bakumandanlk Mehmed Ali Paa'nn baaramama kukularn siliyordu. XXXII Bu Epir'li paa, Rumiara has kurnazl ile, Akka kalesi kumandan Abdullah Paa ile olan anlamazln bahane ederek anszn Suriye'yi igal etti. Olu brahim

Paa, Akka'y kuatt, Gaza, Yafa, Hayfa ve Filistin'in ky ehirlerini eline geirdi. Samnda Abdurrahman Paa ay dayandktan sonra Akka'y !eslim etti; tutsak olarak Msr'a yoll.nd. 1887 Abdullah'n yardmna komas iin ok ge gnderilen Osman Paa, brahim Paa ik atmaya ce snret edemedi, ordusu ile birlikte Halep'e ekildi; Msrllar, Suriye'nin bakenti am'a yrdler. am ku.mandan arpmadan kutsal ehri teslim etti_ Yukar kan brahim Paz,, nceden adnn uyandrd dehetten manen yenik olan yirmibin Osmanl ile karlatiHt!ms savandan sonra Halep'i drd. Yenierileri yok eden ;.;dam Hseyin Paa, Karaman'n geitleri olan Toroslar tutuyordu; brahim Paa, Antakya ile skenderun arasnda Bel en ovasnda Hseyin Paa 'nn yirmibin askerini yendi_ Btn Suriye :brahim Paa'nn dine gemitiMehned Ali Paa oluna Toroslar amasn ve Bab- Ali'den istedii tavizleri kopanneaya kadar yryne deYarr: etmesini istedi Arnavutluk ve Yunanistan'daki zaferlerinden dolay gze girmi olan Reid Paa Sadrazam iHin edilerek atmbin adamn banda Ktahya ile Konya arasndaki tepelerde Msr ordusunu bekliyordu_ Sava srasnda brahim Paa'nn ordusu tarafndan hrpalanan ve cepheden hcuma uray<m Reid Pa: yaral olarak Msrllarn eline dt_ Salrazamn tutsakl orduyu datt ve stanbul'u sarst. Talihi tarafndan terkedilen Sultan Mahmud. mitsizlik iinde Ruslara dnd ve asilere kar dmanlarnn hin:ycsini is~~d :'v )uaat 1~33 t::riiinde Rus d Jr~z .. n,ls Bcaz'cla dcm;r :t~ \',' ,J!uzbin Rus'u karaya brd:_ Asi bir paann ayaklanmas, Trklerin mtsizlii ve Fransa !le ngiltere'nin siyasi harekds?..: g \UZn,k:< hin.len iubar k,z.n:-.n Rus r, Padi1888 ah'larn ba~kcntire ve imparatorluunu likimdi. a Nikola'nn emir subay Kont Orlof, Divan'a istediini kabul etirebilirdi. Nihayet Frans< harekete geti, ama artk ok geti. Elisi arnira\ Rouss)n, Mehmed Ali Paa ile Divan <n:snda arabuluculuk teklif etti. Zaferleri sayesinde iyice kibirlenen Hidiv, Suriye'yi, Arabistan' ve hatta Karaman'n kaps Adana eyaJetini kendisine garanti etmeyen hibir anl<o>maya yananyordu. Fransa'nn gnderdii faal diplomatlardan Varennes, asilerin isteklerini yumuatn'ak maksadyla brahim Paa'nn karargahna kadar gitti. brahim Paa ve babas eilrnek bilmiyorlard. Padiah, Suriye ile Adana eyaJetini Mehmed Ali Paa'ya verdi. Dileri Bakanlnn krl yznden Msr'n ihtirasm destek\emi olan Fransa imdi bu hareketin'n kefaretini dyordu. mparatorluun yars Rus hiriayesine, dier yars Asya'nn tek hakimi olan bir Paann klc altna dmt;Fransa, Avrupa'da Rusya'ya, Asya'da ngiltere'ye kar denge kuvvetini kaybetmiti. Tuilerics Saray'ndaki kabinenin beceriksizlii, Pari~ basnn ve ;;uursuz .kamuoyunu okamak iin Akdeniz'i, Tuna boylarn, Prut'u, Frat', Svey Kanal'n, Yunanistan', Karadeniz'i ve Kzldeniz'i dmaniannza

tcrketniti. Dileri Bakanlrnzn k olmayan bu yoldaki siyaseti, K;.valal macerapcresti tutmak pahasna Avrupada geni bir yangna sebep olabilirdi. Aldatlm Fransz kamuoyunu sanki bir sersemlik sarmt. Osmanl imparatorluunu A\'rupal gler arasnda eit -:;ekilde hina\'c bl~clel'ie ~vrmak bile, nparatorlu: 11189 Rusya ile Msr arasnda blmekten daha makul bir davran olurdu. Av~turya iie ngiltere bu durumu anlamaya balyorlard. Bu arada fetihten ziyade Trkleri tarafna ekmeyi daha uygun bulan Rusya bile Fransa'nn anlamsz Msr taraftarln tenkid ediyordu; Bab- Ali ile gizlice Hnkar iskelesi anlamasn imzalamakla yetindi. Bu anlama hkmlerince, Rusya Padiah i ve d dmaniarna kar korumay taahht ederken, Osmanl Devleti de anakkale Baaz'n yabanc devletlerin sava gemilerine kapatacakt. Bylece anakkale anahtarlar Padiahn elinde olan bir Rus kaps haline geliyordu. XXXIII Bu arada Toroslarn, Suriye'nin, Arabistan'n ve Msr'n tek hakimi olan Mehmed Ali Paa, Osmanllardan silah zoru ile koparlm olan bu eyaJetler zerinde rsi hakimiydinin kurulmas maksadyla kah Bat Devletleri, kah Padiah ile grmeler yapyordu. Avustur ya, ngiltere ve bunca istek zerine biraz akl bana gelen Fransa bu talepler zerinde pazarlk yapyorlard. Ruslarn desteinden emin olan Padiah, byle ralatc talepleri iddetle geri eviriyordu. Mehmed Ali Paa bu kadar hakaretinden sonra ii t<>tllkla halletmeye alyordu; Valide Sultan' elde etmek maksadyla stanbul'a, olu smail'in gen ve dul eini gnderdi. Bu dii diplamatn zenginlii, gzellii ve h:tabeti, Sultan Mahmud'un intikam duygular karsnda Haren'd baarszla urad. Zehra Hatun M sr'a Padah'n reddinden baka birey gtremedL F : 119 1890 Kend~ni bir i yapn~ s<.yan Fransa, Sultan Mahnud'dan, Msr'n Mchmed Ali Paa'ya irsen verilmesini kopard. Fransann btn srarlarna ramen Padiah, Suriye'nin hu ekilde v~'rilmesine kar kmt. Epir'den Nil kylarna gelen bir Paa'nn karlar dokuz yl Avrupa'y mc~gul etti. XXXIV 1838 yilnda Bab- Ali ile Msr arasnda yeniden sava patlad. Yeniden Sadrazam ve Serasker olan Reid Paa, Sivas'taki karargahnda ld. Kahraman, mahir, fakat talihsiz bir kumandan olan Hflfz Mehmed Paa Seraskerlii eline ald. Buyruu altnda yzyirmibin asker Frat vadisinden aa inmeye balad. Fransa, brahim Paa'nn karargahna gzlemci olarak Callicr r:dnda bir subay gndermiti. 24 Haziran gn Hafz Paa, dmana cesaretle saldrd. brahim Paa, Osmanl saldrs karsnda tam yenik decek iken, Msr'da yerlemi olan ve Sleyman Paa diyt anlan general Seve'in topular, Osmanl birliklerini d.-rmadam etti ve Msr ordusunu

kurtard. brahim Paa dalan birliklerini toparlavarak, Siikyma P<ti.i'nn bitii Osmanl ordusu zerine ddd; Hafz Paa'nn ihtiyat kuvvetleri Osmanl ordusunun kan salad. Hafz Pa~a'nn ordusu kasarken bir s-i.i top, tiifek, adr, vs. brakmt. Fransz gzlt.'mcisi Callier muharebc gn Msrllarn krargahna gelmiti. Bu gzlemci bin trl hile ve tehditle brahim Paa'nm Toroslar amasna engel oldu. Nizip s;.n a! h ahir gzlenci savesinde Msr1891 Jlara bir fa:tla galibiy..'l, Osmanllara bir fazla yenilgi salamaktan teye gitmedi. Bunca gayret ve yenilgiden iyice yonlan Pacliah daha fazla dayanamad. Karlat felaketler en az on ta-l slahaty perian etmeye yeterdi; ancak sadece vcudu yenik dm, ruhu asla teslim olmamt. Otuz yldan beri durmadan yeniktirmeyc alt bir mparatorluun kn ~. kniti. Ancak g.::lecek nesiller onu deerlendinneye muktedirlcr; Persepolis'teki yere devriimi de\ stnlar gibi am:ak toprak zerine yattktan sonn hi.ivkl anlalabilir. Kkmdar saraynn iinde inceleyebilmek zere siyasi hayatn burada brakalm. XXXV lahi Kader ~ultan Mahnud'a, Kprller gibi, hki. imdarlarnn dncelerini anlayp, uygulayan, yenilgilerin sorumluluunu. tayan ve baarlarn erefini dendilerine veren sadrazamlan esir.gemiti. Bir sr adam clennlikten sonra kendi kendisinin veziri olmll';>tu. Dnelleri baka ellerde ok ar ekiyordu. Bu yzden halknn ikayetlcrini, ekingenliini v.: nefretini tt:k b~na yi.iklenmiti. Buna ramen iyi niyetle hareket l:derek, gn n \'C dostlua dayanan gzdeler ve dostlar aramt. Baland adamlardan, arasnda Halit Efendi ilki n~ en uzun olandr. Il. Mahmud'un saltanat dnemini yakndan tanyaniara gre istanbul Rumlarnn katledilmesi ve yenierilere kar alnan ilk sert tedbirler hep bu entrikac, zalim vczir savesinde olr.utur. Halit l92 Efendi e:itli Sadri.zamlnr ortaya karyor ve onlardan ustalkla istifade ediyordu. Kulland adamlardan Saddizarn Deli Abdullah Paa, onu hkm altna almak isteyen ele kar gelmiti. Sactarete geldii gnn akam klalarda yangn ve isyan km, saraya gelen Sadrazam ise askerin, Halit Efendi'nin kellesini istediini Padiaha bildirmiti. Sultan Mahmud sevgili dostunun hi olmazsa hayatn kurtarmak iin onu istemeyerek Konya'ya srmt. Konya'ya giderken muhafziarna syledii u szler ilgi ekicidir: <<ktidar, yalnz bir kiiyi alabilen bir minare ucuna benzer; benim gibi oraya km biri, her geleni aaya atmak pahasna bile olsa kimseyi yanna kartmamaldr. Demek ki, peinden minareye kmaya alanlara kar insafsz olacaksn. Rakibi Deli Abdullah Paa bu d tutmutu. Konya'da rahatsz edilmeden yaayacan umarken, bir gn stanbul'dan gelen bir kapcba Padiahn idam fermann gstermiti. Mcadelesi fayda vermedi, kafas kesilerek stanbul'a yolland. XXXVI

Halit Efendi'den so;ra Sultan Mahmud'un en sevgili dostlarndan biri olan kimse de Pertev Paa'dan L;akas deildir. Ne yazk ki o da ayn akibete maruz kald. Edirne'de idam edildii vakit Trkiye Onunla, Trklerin sonuncusunu kaybettiini sand. Sultan Mahmud'dan gizlenen bu liim tabii ve ani bir hastala baland. Reid daha sonra onu Padiaha 1893 akiad vakit II. Mahmud gzyalarn tutarnad ve eskiden dostu olan bu bilgenin kaybndan hibir zaman teselli bulmad. XXXVII II. Mahmud'un nc gzdesi, yz yan akn zaman yaayan, saltanat dneminde Devlet'in en yksek mevkilerine birok defa inip km olan erkez Hsrcv Paa'dr. crkezistan'dan stanbul'a kle olarak getirildikten sonra gz peklii, stn zekas ile ksa zamanda ykselmiti. Bonaparte'n seferinden sonra Msr belerbt: lii yapm, Kahire'de stnlk salam olan Mehmed Ali Paa'ya kar savamak cretini gstermiti. Bu istikbalin asisinin vatanna kar hazrlad felaketleri nceden tahmin etmiti. Uzun hayatlar kadar uzun sren bir dnanlk iki rakibi ayrm, Hsrev Paa sonunda Mehmed Ali Paa'nn hilesine ve altnma yenik dUm. Msr'dan sarldktan sonra Kapdan- Dryalk, seraskerlik, Divan bakanl, Sadnizamlk yapm, Hseyin Paa ilc yenierilere kar gelmi, askeri sahada yenilikleri desteklemiti. Halii ve Said Paalmn vey babaln yapm, her birine Sultan Mahmud'un gen kzlarn almt. Sultan Mahmud seksen yandayken btn Unvaniarn geri < larak onlar vey oullarna vermi, o da yllk drt yz bin frank ve krk kiilik muhaf.z ktas ile sarayna ekilmiti. Her saraya geliinde Padiah onu, gzden dm bir vezir olarak deil de bir baba gibi karlyordu. Divan toplan l larnda hala tlerinden is ifade ediliyordu. W14 Efendisinin lmnden ~onra seksenini am olan Hsrev Paa ocuk padahn elinden tutarak ona yol gstermiti. Salad itibar btniiyle bizzat setii. yetitirdii, dncelerini kabul ettirdii zeki genlerden geliyordu. mparaorluu son onbe yldan beri ynetenler Hsrev Paa'nn okulundan yetienlerdir. XXXVIII Sultan Mahmud gt:nliinde, Asyal Hkmdarlarn adetleri zerne du~ ulan kukulardan kurtulamamt. Cenlcri ve yakkl olanlar kendisine gozde olarak semesi, en samimi dostluklar zerine iftiralar atl: nasna sehcp olmutur. Haremindeki cariydcrdcn birine kar duydugu ciddi ve sebati :l';;k bu dedikodular yalanlar. Kathane deresi kysdaki, imdi harap olmu saraynda bu ca iyesinin kollarnda saltanatnn endielerini ve zoriuklann unutmay: alrd. O cariye lrken, Padial en zevkli al::rn geirdii h sarayn asla onarlnamasn emretmiti. Kendisi de bir daha o yerden g-emcmc~ re dikkat dmtir.

Birka yl surra b;r eyhin kzna kar romantik bir aka kaplmt. Sk sk dervi kyafetine biirnel'\:' k cyh C\ !lll' gelyor, scvgil.sinin giizelliini. lttrasnn zd ;'rla~ n dile getiren satrlar Y'-'.zyordu. SaltaLt di~minin son yllarnda karlat klaketleri unutab:lmci< kin kendisn ~arabn duma.l hav; .sna ve st~.nbul A.d. alarndaki Rum kzlarwn serahctinc tt::rkcdiyordu. Umitsizlik, sefahatta bir n.:vi indhar aramasna ,c, kctniti. Yenilikten deil. ha, attan 1895 bezmi~t i. Gkyz, dnya \ L' halk aleyhine dndnde, milletinin ynetimini masum oluna braknay d_ ~ni.iyordu Hayat n: o dnemlerine bizzat tank olmuuzdur; ehresi hen hayrnlk hem hzn ilham ediyordu. Bu, kaclcrin pen,::ler;nde kvranan kahramaniktan baka birey deildi. Knderin stn kuvvetine yenik den dah;ni kudretini hemen farketmek mmknd; fclfketint' dosdoru giderek mahvoluyordu. Erkeke metankolisi kaderine kar son bir meydan okurnayd. Bu kader hkmn vaktinden nce yerine getirecekti. XXXIX Nizip muharebesi lmne sebep olmutur denebilir. Hafz Paa'nn emrinde savaan askerlerine cesaret verebilmt>k iir zdrabn sarayndan \'e milletinden ho~una s.klamaya almtr. Boaz'n Anadolu yakasndaki ~<.zlk sarayn terk ederek, yine Anadolu yakasnda aalk bir tepenin eteklerindeki kkne Hsre\ , Halil ve Said Pa~alar ile ekilmiti. Pem:crcsinden, atas Fatih Sultan Mehmedin His.::rn Devlet'in hu vkl~ annda duyduu derin zdrupla seyrediyordu. Manevi zdrap btn kuvvetini y;;wa ya\'a eritiyordu. Oullarn, zen:clerini, vezirlcrini. yzlerinde uursz \cdf ifadelerini grmemek iin yanna kabul etmiyordu. Yall sayesinde Padi2hr yanna gireb! Ln Hsrt::v Paa gizlice grmeler yapyordu; ancak salt::: n:.> tn devam i~' in vapt teehhsle Lk baar ka; ananad. 1896 Sultan Mahmud'un lmnden sonra iyi bastrlmam olan eski yenieri partisinin bir hareketinden endie ediliyordu. Serasker Said Paa ordusu ile stanbul'a gelerek beklenmedik bir hareketi bastrmakla grevlendi. Valide Sultan ile oullar tehlikeden haberdar edildiler. Hsrev ve Halil Paalar, kkte yalnz bana lmek isteyen Padiahn yannda ola!bilmek hl geceyi bahede geirdiler. 1 Temmuz 1839 sabah son nefcsi duyulmadan hayata gzlerini yumdu. Henz ergenlik yana gelmi olan Abdlmecid, Halil Paa'nn haberi z~rine amlca'daki kkte babas iin alad. Anadolu yakas kylerinden gelen binlerce Trk kyls hkrklar arasnda kkn bahesine doldular. lgdleri ile pek tanmadklar byk bir adamn ldn anlamlard. Said Paa tarafndan zamannda toplanan birlikler ycnierilerin herhangi bir hareketine meydan \'ernedi. Kyda hazr bekletilen bir kayk yeni Padiah beklerken hisariardan ve tersaneden atlan toplar, bakente Sultan Abdlme.::id'in Taht'a getiini haber veriyordu.

Sultan Mahmud yenierilere kar kazand ebcdi zaferin niantsi olan Sultanahmet Meydannda gmlneyi vasiyet etmiti. Osmanl milletinin dostlar orada Sultan Mahmud'un kaderine alayacaklar ve mezarndan yen mitterin fikrmasn bekleyeceklerdir. Sultan Abdlmecid'in kurdugu yeni ynetim bu mitleri btnyle dorulad. Onun sa:tanat dnemini anlatmayacaz. Gerek Tarih ancak gelecek kuaklarla balar. -S ONFYATI: lO TL.