Tercman _ 1001 TEMEL ESER Yazan: A. de Lamartine Hazrlayan: M. R.

UZ M EN ASiRETTEN DEVLETE [ TRKiVE TARiHi l BRNC CLT Tercman gazetesinde hazrlanan bu eser Kervan Kitaplk A. . ofset tesislerinde baslmtr 1001 Temel Eser i iftiharla sunuyoruz Tarihimize mn, mill benliimize g katan ktphaneler dolusu birbirinden seme eserlere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe, folklor gibi mill ruhu gelitiren,ona yn veren konularda "Gerek eserler" elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir. Gzden ve gnlden uzak kalm unutulmaya yz tutmu -Ama deerinden hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazanmbinlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay plnladk. Sevinle -karlayp, mitle alkladmz "1 0 0 0 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman 100,1 Temel Eser" dizisini yaynlamaya karar verdik. "1 0 0 0 Temel Eser" serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayattdaki geni imknlarn 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Mill deer ve mnda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturtmaktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eserfden madd hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gurur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL LICAK

A Sk Tercman Gazetesi Sahibi YAZAR VE ESER HAKKINDA TANITMA j?9 Ylnda Macon'da doan AipJtonse de Lamartine, zeki ve efkatli bir kadn olan annesi tarafndan yetitirildi, sonra renimine Lyon'da devam .etti ve tamamlad. 1811 1812 yllarnda talyaya gitti; 1814 de Muhafz Alay na girdiyse de 1815 de ayrld. eitli ak maceralar yaad 18151820 arasnda okumay, almay ve yazmay ihml etmedi. 1820 de onu hrete eritiren Meditations Poetiques (airce Dnceler)i yaynlad. Yine ayn vl Marianne Elisa Birch ile evlendi ve Napoliye elilik ataesi olarak gitti. Ertesi yl Floransa'da elilik ktibi olarak diplomatla devam etti. Bu dnemde yaynlad balca eserleri: Nouv.elles Meditations Poetigues (1823); La Mort de Socrate (1823); Le Dernier Chant du Pelerinaged dHarold (1823); Les Harmonies Poetiques et Religieuses (1830) dr. Louis Phillippe kral olduktan sonra elilikteki grevinden istifa etti ve 18321833 de Marsilya dan hareket ederek Douda Yunanistan, Osmanl mparator. luu'nun Anadolu, Filistin ve Lbnan eyletlerine uzun bir gezi yapt. Bu gezi srasnda edindii bilgiler ve tecrbeler Trkiye Tarihi ni yazarken pek ok iine yarayacaktr. O gezi srasnda kz .Tuliay kaybetti (832). 1839 ylnda Macon milletvekili seildi. Ksa zamanda partiler d muhalefete geerek hareketsizlik siyasetine kar, gelecee ynelen mitlerin temsilcisi oldu. 1842 den sonra rejime kar alan kampanyada gittike daha faal rol oynamaya balad. 1848 ylnda geici kabineye girdi ve dileri bakan oldu. Balangta halk tarafndan ok sevildi: 25 ubatta gsteri yapan sosyalistlerin kzl bayrak yerine Fransz bayran kullanmalarn salamtr. Daha sonra ilk itibarm kaybetti. Dargaud gibi dostlarnn etkisiyle hristiyanh terkettikten bir sre sonra bile din ihtiyalarn, kendisi iin bir du olan iirle gideriyordu. 1847'den sonra tarih .kitplar yazmtr. Bu arada Histoire de La Turquie (Trkiye Tarihi) ni kaleme almtr. Bu eser lkemizde bilhassa n sz ile tannmtr. Rusya'nn Trkiye ve Avrupa iin nasl bir bel olacan daha o zamanlarda anlam ve cesaretle ortaya koymutur. Rusyann yaylmasn nleyecek tek gcn Trkiye olduunu anlamasndan dolay Trkiyeye zel bir yaknlk duymu, bu yzden Trkiye'de Trk dostu olarak tannmtr. Okuyucu Trkiye Tarihi ni okurken baz hususlara dikkat etmek zorundadr. yle ki, Lamartine liberal bir siyaset adam olarak sert hkmdarlara ve devlet adamlarna kar, hizmetleri n olursa olsun, bazen hakszla kadar varan hkmlerde bulunmutur. Biz ou yerde dip notu vererek yazarn haksz yorumlarn dzeltmeye altk; ancak tarih gereklere ok aykr bulduumuz bir ka noktay, dip notu yoluyla dzeltmeye allmayacak kadar gerek d bulduumuz iin evirirken kardk. Yine okuyucu, Lamartine'in her ne kadar Trk dostu

olursa olsun bir Avrupal olduunu ve terketmesine ramen yine de hristiyanlm etkisi altnda kaldn unutmamaldr. Trkiye ile pek dmanca ilikileri olmayan Fransann dileri bakan olarak bir roman slbu ile kaleme ald eserinde ou yerde tarafsz kalm, hatt Osmanl Tarihi bakmndan ilgi ekici iddialarda bulunmutur. Sultan I. Ahmed'den sonra Taht'a olunun deil de kardei I. Mustafa'nn geirilmesi mnasebetiyle ileri srd, Osmanl Devle ti'nde hl Cengiz Han Yasa'snm devam ettii hakkmdaki iddias bir hayli ilgi ekicidir. Biz byle bir iddiay mevcut Osmanl Tarihleri'nin hi birinde grmedik. Trkler hakknda yazlan her eyin Trklerin bilmesini prensip olarak kabul ettiimizden bu eserin Trk okurlarna ve tarih aratrclarna faydal olacan umarz. Mehmet ZMEN B R NC KTAP NSZ I Hi bir milletin tarihi, Trklerinki gibi bu kadar nemli artlar altnda kaleme alnmamtr. Bir milletin bana felket ve adaletsizlik geldii zaman, ona kar adaletli olmak ve teessr duymak lzmdr. Gelecek nesiller, aynen adalet gibi, zayflan korumay ve ezilenlerin intikamn almay arzu ederler. Milletler, tarihte, bazen cezalandrldklarn, bazen de intikamlarnn alndn, hakl karldklarm ve zaferlerini bulurlar. Nmlarnn ve rklarnn yok olma tehlikesi karsnda derin uykularndan srayarak uyanan, bar zamannda denizlerinden ve karalarndan saldrya urayan, z yurtlarnda hakarete mruz kalan, bamszlklar ihll edilen, sayca okluu hak ve demiri ad olarak alan u moskof ordular' tarafndan limanlarnda yaklan, her taraf igale urayan Trkler, ellerinde kalan snrlarnda, dimdik, mitsizlik silhlaryla, Trkiyenin kendi kannda canlanacan veya anl lmleriyle yok olacan anlamak iin nlerine ve arkalarna bakmadan savayorlar. Eer Avrupa bundan duygulanmyorsa, dikkatli olmak zorunda deil midir? Hal Seferlerinden kalan din nefretlerin antipati uyandrd Osmanhlar'm gemite ne olduu, imdi ne olduklar ve yakn bir gelecekte ne olacaklarn aklamak zamam gelmitir. Bu nefret,, dnyann dengeye ulamas ve rklarn medeniyetlerinin karlar karsnda asrdan ara zayflamaktadr. Bundan byle, milletler yeryznde birbirlerini ldrmelerinin ve birbirlerinden nefret etmenin sebeplerini dinde aramayacaklardr. Artk birbirlerine, budist mi, musev mi, hristiyan m, mslman m, katolik mi diye sormayacaklar; fakat alkan m, adaletli mi, hogrrl m, kahraman m, namuslu mu, vatansever mi, yeryznde asrlar boyu kendilerine den toprak zerinde yaamaya muktedirler mi diye soracaklardr. gal ettikleri toprak veya deniz parasn baka bir rkn tehdit edici ve evrensel saldrlarna kar savunabilme imknlarn soracaklardr. stilc bir rkn sanki tabiatst bir fet gibi, topraklan, denizleri,

milliyetleri, kentleri, dinleri, medeniyetleri, hrriyetleri ve ticareti igal etmesine korkaka izin mi verecekler yoksa onu yatana sokmak iin nnde engel olarak birleecekler mi, diye birbirlerine soruyorlar. Bu soruya Trkiye cesaret ve kahramanl ile, Avrupa ise vicdann ayaklanmas ile cevfp veriyor. Hayr, Avrupa Rusyann mutlak kudreti karsnda, bir tabiat felketi gibi aresiz kalmayacaktr. Yerinden taan Kuzey, vaktini armtr. Trkiye henz lmemitir; ve ileriyi gren, metn Bat. Dou'daki bu topraklar ve bamsz rklar bir tek halkn istilsna brakmayacaktr. Bat hi bir zaman bu kadar ileri grl ve olgun olmamtr. Bir zamanlar iki air, Fransada Chateaubriand, ngiltere'de Byron, Fable (*) daki ilhlar adna Osmanllara kar, dnce yoluyla hal seferi yaratmak istemitir. Yazarlar kanaatleri, airler heyecan yaratrlar. iirin yaratt heyecan, Devlet adamlarna ramen Yunanistan' kurtard. Hayl gc bundan memnun kald. Siyaset zamanla dorulanan n varglar elde etti. O zamanlar gen olan biz bile, douda geenleri bilmeden, ne insanlar, ne yeri tanmadan, yunanllarn eski medeniyetleri iin hayranlk duyarak OsmanlIlara kar haksz davrandk. Biz de herkes gibi aldandk. Douyu ve Baty moskof istilsna kar koruyan Osmanl mparatorluunu paralamamak ve (Yunanistan' himye ederek Osmanl camias ieinde federal bir ievlet hline getirmek icap ediyordu. Navarin'deki heksz ve zlim yangn Rusya iin sevine atei oldu. Bu ate Sinop'u mjdeliyordu. O zamanlar imparatorluu yneten ve devletinin kalknmasn ho gr ve Avrupa medeniyeti ile salamaya alan Sultan Mahmud, byk glerin intiharn ve mantkszln renince gz yalarn tutamam ve lkesinin bu soukkanl cinayete katlmasn mazur gstermek isteyen bir yabanc diplomata u szleri sylemitir: Tek bama moskof istilsna kar koruduum Avrupa'nn beni yok etmek iin moskoflarla birlemesini grn! Benden sonra Avrupa istil ve yok edilmek mi istiyor? (*) Fransz yazan La Fontaine (La Fonten)in masalla r (eviren) Haklsnz; fakat Avrupa iin endie etmeyin. Bir gn gelecek, sizin gayretinizi anlayacak ve sizin denizlerinizde, Navarin'de gemilerinizi yakan Rus gemilerini yakacaktr; diye diplomat cevap vermitir. Lilheillllah, diyerek yzn fillerinin arasna alan Mahmud phesiz olunu dnerek, inallah arzusu gerekleir, diye bitirmitir. Arzusu gerekleecektir. II Bugn, artk Osmanl veya Hristiyan diye bir ey yoktur; nemli olan btn milletlerin bamszlklar ve tecavzden korunmalardr. Avrupa iin felket an Petersburg'ta alnmtr. Tten bir ocak kalmasn isteyen halklar silha sarlmaldrlar. Bize gre, byk gler bu ary duyurmak iin ge kalmlardr. ar imdi duyulmaktadr, o halde konumak zaman gelmitir. Kendi' lkesinin i rejimi hakknda antipati duymak

veya tercih yapmak, takdir veya takbih etmek kiisel vicdann haklar saylabilir. Hkmetin meseleleri zerinde bazen zntyle bazen de vatan dncesiyle, hrriyetin az olduu zamanlar susmak mmkn olabilir. Bu gibi eyler, milliyet duygusunun temellerini sarsmadan, zihnimizi zntye boar. Hkmetler, cemiyetler deildir, onlarn bir ekli ve parasdr. Para krlnca, elbiselerin kmas gibi, vatan meydana getiren btn unsurlar yerinde kalr. 17 Fakat, hkmetlerin bu ekilleri ve mekanizmas, zamanla, durumla, halkn takdiri veya cesaretini kaybetmesiyle geen bir ey ise, bu halklarn sinesinde kalc, hayat verici, hatt mill varlnn esasn tekil eden ve bir defa kaybedilince bir daha ele gemeyen eyler de vardr. Bunlar, milletin d menfaatleri, dnya zerindeki yeri, yeryzndeki zaf nemi, glerin dengelenmesindeki z arl, snrlar, denizleri, ittifaklar, ve nihayet onun corafyasdr. Bu nemde menfaatler iin, vatanseverliin verdii bamszlkla, daima ve heryerde dndn sylemek lzmdr; zira bu gibi eyler gnlk deil, lkenin ebediyetiyle ilgilidir. Byklkleri ve sreleriyle, hkmetlerin sresini ve deiikliklerini aarlar; sllelerden veya cumhuriyetlerden nce gelirler; diktatrl1/: ve imparatorluklardan sonra da yaarlar. Bu srekli karlarnn zorluklarla karlatn veya tehlikeye dtn grpte susanlar, sadece geree deil kendi vatanlarna da ihanet ediyorlar demektir. te bu sebepler bizi yazmaya zorlamtr. III I. Franois'dan beri Fransa ile Trkiyeyi birbirine balayan geleneksel siyasetin saysz sebeplerine dair analize girimeden nce Osmanl mparatorluu iin bir tek sz syleyeceiz: Osmanl mparatorluu Avrupa ve Asya'da, coraf, asker, siyas bakmdan 2 milyon kilometre kadar bir yer tutmaktadr, ve bu yer, eer Osmanl mparatorluu kaybolursa sadece Rusya tarafndan doldurulur. Eer Avrupa, neticede, bir haP : 2 kn imhasn ara brakrsa ki, o Avrupa/bu dnyann en mkemmel iklimlerinin, en verimli topraklarnn, en zengin limanlarnn topland kylarn, ticarete en elverili adalar topluluunun, anahtarn elinde tutmad en almaz boazlarn, denizcilie en uygun denizlerin ve eskiden olduu gibi btn dnyann merkezi olacak bir kentin iinde bulunduu 2 milyon kilometre karelik alan bo brakmak niyetinde deildir, olduu gibi Rusya'ya geecektir. Trkiye'nin yerine Rusya! te, bugn Fransa, ngiltere ve btn Avrupa iin dnlmesi gereken bir tercih. Btn bunlar sylendikten sonra, Osmanl mpatcrluunun dnya siyas haritasndan silinmesi veya kalmas iin baka hi birey ilve edilemez. Sadece bir dakika mesele zerinde dnlsn yeter! Tercih kara ve deniz zerinde Fransa ve Avrupa'nn hayat veya lm kelimeleri ile yazlmtr. Ya Osmanl mparatorluu yerinde kalacak, ya da Fransa kendi yerini kaybedecek. Fransa iin, ngiltere iin, Asya, Afrika,

spanya, talya iin; ve hatt, biraz daha hareketsiz kalrsa zaman gelince kendisini de bomak iin, okamaya devam eden ihtirasn kurban olan Avusturya iin, hep ayn tercih! IV , 1815 Anlamasndan nce ve o sralarda, Osmanl mparatorluu byk devletlerin ortak menfaati olan bar sistemi iine dahil olmutu. Bu imparatorluk kendi iinde, lsz bir ekilde gelien btn imparatorluklarn geirdii safhalar tayordu. Fakat gerileme devirlerinde bozulan imparatorluklarn aksine, Osmanl mparatorluu, toprak kaybederek, Avrupa ile temas sonucu, medenileiyor, genleiyor, Avrupallayordu,. imdiki sultann babas, gzpek Mahmud, lkesinin yenilemesi urunda tahtn ve hayatn defa tehlikeye atmt. Yenierileri, ayaklanmalar ile sust yakalayarak, tarihin en destan ve en doru olarak kaydedecei bir darbeyle yok ettikten sonra, Dou'nun Bat ile kaynamasn salamak iin hogrye dayanan byk dncelerini yerine getirmeye alt. nyargllar ve yobazlar, yenierilerin cesetleri ile beraber gmldler. te o zamanlar Avrupa, Yunanistan'n mparatorluktan koparlmas ve Trk deniz filosunun Rus'lar lehine imha edilmesi htsn iledi. 1840 ylnda, her yerde yanl yolda olunduunu aklamaa altmz daha htl bir politika takip edilmee baland. Bu sefer Sultana kar ayaklanm bir Msr paasnn taraf tutuluyordu. Fransz hkmeti, zaten zayflam olan mparatorluktan, Msr, Suriye, Arabistan ve hatt Toroslara kadar olan iller ile adalarn koparlmas iin, btn Avrupa y sava ile tehdit etti. Aka Trkiyeyi bir kenara itip, bu imparatorluun eyletlerini paylamak ok daha doru bir yol olurdu. AvrupalIlardan meydana gelmi bir konfederasyon, hi olmazsa koparlan topraklar Rusyanm hkimiyetinden koruyabilirdi. 1840 Fransasndan tam destek gren brahim Paa'nn Nizibteki zaferi, Sultan Mahmudun lmne ve mparatorluun bir maceraperestin eline dmesine sebep oldu. Hemen Fransadan bir korku l ykseldi. Kamu oyunu kaybeden hkmet filosunu ekmeyi ve htsm anlayarak erefi ile meseleden syrlmay kabul etti. Londrada 15 Temmuz anlamas ile Osmanl mparatorluu'nun toprak btnl garanti altna alnd. Avrupa'nn bu jesti ve Suriye'ye karlan bir ka bin AvusturyalI, imdiye kadar yenilmez diye tannan brahim Paa kumandasndaki Msr Orduunun bozguna uramasn ve tekrar Nil kylarna dnmesini salad. V Sultan Mahmud kendi politikasnn ters sonu vermesinden ve 1840 ylndaki Fransa'nn yanl siyaseti yznden lnce yerine olu Abdlmecid geti. Yeni padiah mparatorluun nispeten iyi bir devrinde tahta oturuyordu; zira inklplarn pek ou yerine getirilmi ve bir inklpnn kendi etrafnda yaratt nefret Mahmudun lm ile beraber kaybolmutu. imdiye kadar hi bir gen hkmdar onun kadar bir imparatorluu bar yoluyla dzeltme kabiliyetine, hem karakterce, hem de d grne sahip olmu

deildir. Burada, Abdlmecid ile bir ka yl nce yaptmz uzun bir grmeden sonra kaleme aldmz gerek bir portre sunucaz. Avrupadan binlerce tank bu portrenin hayal gc veya ar sempati ile etkilenmeden yazldna dair ahadet edebilirler. Abdlmecid bizi stanbul'daki saraylarnn grlt ve debdebesinden uzakta bir kkte kabul etti. Aada, o zamanki sayahat notlarmzdan buluma yerimizin ve padiah'm tasvirini aynen aktaryoruz. VI stanbul'dan ayrlp plak tepeleri atktan sonra, bir derenin izdii kk bir vdinin dibinde, fundalklar arasndan geerek slak kum zerine izilmi , drt patikann birletii aalkl bir yol kavanda attan indik. Bizi sol taraftaki karanlk patikadan gtrerek, dz kiremitli kare biiminde bir kulbenin bulunduu aydnla kadar yol gsterdiler. Tek pencereli kulbe, bizim Fransa'nn gneyindeki yoksul bir ky rahibinin evini andryordu. basamakl merdivenle yoldan evin i eiine vardk. Gzel meyva aalar glgeleri ile evi gne nlarndan koruyordu. Bu vdiye isimlerini vermi olan be, alt yal hlamur aac, dallan ile damn stne yaslanm gibiydi. Merdiven nnde, ilk bakta gze arpmayan bir fskiye, ancak yasemin aac boyu kadar ykseliyor ve bahedeki sebzelerin sulanmasn salayan, talarla evrili bir havuza melnkolik bir sesle dklyordu. Havuzun alt ksmnda, eyrek dnmlk bir sebze bahesi yemyeil uzanyordu. Padiah'm kknn yirmi adm berisinde bir Trk bahvan ve ailesi kk evlerinde barnyorlard. Bahvan ile ocuklar, ellerinde apalar ve su kovalan, sanki hkmdarlarndan binlerce kilometre uzakta, kendi bahelerinde dolarmasna rahatlkla, patikalarda bir aa, bir yukar gidip geliyorlard. te, Asya'nn, Avrupa'nn, Afrika'nn birer parasna sahip olan hkmdarn dinlenme ve alma yerlerinden en fazla itibar ettii yer burasyd. imdi onun kapsndaydk ve kendimizi ancak dnyadan elini eteini ekmi, babasndan kalan bir avu toprak paras iinde, bir orman kenarnda yaayan yoksul birinin evinin eiinde hissediyorduk. VII Abdlmecit henz gelmemiti. Baheye bakan kyl, itin tahta kapsn aarak bizi ieri ald. Kkn kaps, havuzun suyunun serinliinin, rltsnn ve rzgrnn girmesi iin ak braklmt. Geerken, ieri kaamak bir bak frlattk! Drt duvar da gri renkte yalboya ile boyanm, geni bir salon, ortada akl talarndan mozaik gibi ilenmi bir yol, beyaz pamuklu arafla rtl salonu epeevre saran bir divan, hlmurlardan birinin muazzam gvdesi ile var yarya kapanm bir pencere, mozaik yolun ortasnda fk yenin damlalarndan tatl nameler, karan kk bi havuz. Baka hi bir mobilya, hi bir ss. Kk yalnzl ile sslenmi, su sesi ve loluu ile denmiti. Asya'nn dalarnda ve vdilerinde domu olan obanlarn ocuklar bu mslmanlar, kr hayatna kar duyduklar hasreti t saraylarna kadar getirmilerdi. Kadn, at, silh, kaynak, aa, ite bir Osman olunun be cenneti.

Kke girerken gzlerimle sultan aradm. Duvarla pencere arasnda, salonun en karanlk kesinde, hemen hemen silinmi bir ekilde ayakta duruyordu. Sultan Abdlmecid, yandan daha olgun gsteren yirmibe, yirmialt yalarnda gen bir adamd. Endaml, ince, zarif bir grn vard. Bann hareketleri, gen skenderin heykelindeki zarif ve asil duruunu andryordu. Hatlar gayet muntazam, alm yksek, gzleri mavi, kalar, Kafkasllarnki gibi, kavisli, burnu dz, dudaklar dzgn ve hafif aralkt; insan karakterinin en belirgin unsun; enesi salam ve oturaklyd. Btn ile hkmedici deil ekici bir hli vard; endie duyulacak deil, sevilecek bir insan havas vard. Baklarnda alakgnllln mahcubiyet', aznda melankoli, duruunda vakitsiz bir yorgunluk seziliyordu. nsanda, bu gen adamn zamansz yorulduu ve zdrap ektii intiba uyanyordu. Karsndakini etkileyen ey rr ve olgun bir hassasiyet tamasyd. Bu adamn dncesinde bir millet gibi derin ve kutsal birey tadn ve bu ykn arl ile deerini hissettiini insan kendi kendine sylyordu. Davranlarnda ne bir gnck, ne bir hafiflik. Gen bir hkmdardan zivade, gen bir din adamn andryordu. Bu yz insann yreinde derin bir hzn brakyordu. nsan kendisini hkmdarla adam biri; imdi gen, yakkl, kudretli fakat ilerde, mutlaka hr, mutlu ve endiesiz olamavacak. Bykl iinde mesuliyetini kavrad farkedildii iin, ona kar hem merhamet, hem de sevgi duyuluyor. Taht onu beiinden beri avcuna alm; imparatorluunda o hari herkes mutlu olabilir. Basit, dz elbisesi ile mtemli gibi duruyordu. Koyu kumatan uzun bir ceket dizlerine kadar iniyor, siyah ayakkablar stnde bol plili bir pantalon grnyordu. Halk cezbetmek iin sadece yznn ifadesi yeterliydi. Majeste'de grdm bu melankoli iln heyecanlandm, ilgilendim ve ilendim. Grmeden ayrlrken arkadalarma dncelerimi akladm: Bir halkn yeniden douunda, byle bir gen adamn ortaya kmas ne byk bir kader! Kendisini hep byle devlere vermesi iin btn dillerden en derin dualar onun olsun! Kalbinde salad gibi, gerekte de Avrupa ile Douyu, slm dnyas ile hristiyan dnyasn hogr ile birletirmesini Tanr'dan dileyelim! Sadece iyi ve byk olmak kfi deildir, hkmdar olmak lzmdr; yalnz hkmdar olmak da yetmez, gen olmak lzmdr; yine iyi, byk, hkmdar ve gen olmak da yeterli olmyabilir, ayn zamanda sevilmeli, anlalmal, kendi ama zt dmemeli. Abdlmecid btn bunlar ahsnda toplamtr. Tanr, ona ait olan krk milyon insan, kt'alar, denizleri, dalar, nehirleri takdis etsin! Yukarya htralarmz aktardmz iin okuyucu bizi affetsin. Ama, bu imparatorluu kuran ilk padiahlar tasvir edeceimiz iin, bunlarn sonuncusu olan Abdlmecid'i burada anlatmakta fayda grdk. VIII . te, medenleme savanda verdii eserlerle Avrupa ile Asya'da takdir edilen, rk ve din ne olursa olsun kendi tebaas tarafndan sevilen ve kiiliine lyk

insanlarla evrili bulunan bu msum, alkan, barsever hkmdra, Rusya, kendi saraynda hakaret etmek iin bir eli gnderiyor, hakaretlerine destek olmas iin bir orduyu, ve gemileriyle limanlarm yakmak iin de bir filoyu seferber ediyor. Abdlmecid'in suu nedir? Halkn ada medeniyet seviyesine getirmeye alrken, gitgide onu glendiriyor, her geen yl onu Bat'mn geleneklerine ve dayanmasna sokuyordu. Kendi adna vezirleri tarafndan ortaya konmu u prensipleri btn kalbiyle vt dncesiyle yerine getirmeye alyordu. Siyas, sosyal ve din artlar, mslmanlar ve hristiyanlar arasnda yle eit klmal ki, imparatorluk iinde her rktan ve her dinden bir tek ve ayn halk meydana gelsin; yani Trkiye topraklarnda yaayan eitli milliyetler tarafszlk, tatllk, eitlik ve hogr ile milletletirilsin; bu halk topluluklar tek tek kendi ereflerini, uurlarn ve gvenliklerini, sultann himyesindeki monari ile idare edilen bu imparatorluun devamnda bulsun. (Abdlmecid'in szleri) Avrupa'nn kalbi ile beraber, olaylar da bu szlere cevap veriyorlar. zmiri, stanbulu, Suriye yi, Lbnan gezin; manastrlara, hristiyan misafirhanelerine, mbedlere, erkekler ve kadnlar tarafndan ynetilen hastahane veya din okullarna girin ve ilerinden birinin imparatorlua kar sayg duyup duymadn sorun. Hepsi birden, impartorlukta uygulanan tarafszl ve Sultan'n adn takdis edeceklerdir. Lbnan'n kuzeyinde ve gneyinde, dalarnda, kylerinde, kasabalarnda ve ehirlerinde raslanan inan hrriyetine Fransa'nn hibir ehrinde raslanamaz, Artk o topraklarda din ehitleri aramak bouna, her ey hr. AvrupalI, Rusya'nn sngleri ucunda nasl bir inan hrriyetinin tehdit edildiini bilmelidir. i . IX Btn dnya, Abdlmecid'in lkesinde tasarlanan yeniliklerin gereklemesini seyrediyordu. .) Ayn zamanda, Osmanl mparatorluu'nun kuvvetlenmesinde, disiplinli ve vurucu gc artan bir orduya sahip olmasnda, Rusya'nn yaylmasna kar engel olucu, nc bir kuvvet gryordu. Biz de, Fransa'nn d karlarn gzetmekle grevli olduumuz zaman, Avrupa'nn yine alevli gnler yaad sralarda, stanbul'daki elimize, u ksa, fakat kesin aklamay yaptk: Trkiye ile Rusya arasnda sava tahrik etmeyin. Osmanl mparatorluu'nu Rusya'ya kar her trl saldrdan vazgeirmeye aln; ancak Ruslar, Avrupa'nn iinde bulunduu buhranl durumdan faydalanarak Osmanl mparatorluu'nu tehdit etmeye veya saldrmaya alrlarsa, sultana syleyin ki Fransa, Trkiye'nin mecbur mttefikidir ve sultan Fransa'nn sadece filolarm deil, btn ordularn kendi ordusu gibi kullanabilir. Eer Rusya, Osmanl mparatorluu'na sava iln ederse, Fransa, ngiltere ve Osmanl mparatorluu arasnda derhal l bir ittifak olacaktr. Rusya bu szleri iitti ve yerinde kald; Trkiye Fransa'nn bu aklamasn hibir zaman ktye kullanmad ve Rusyay tahrik etmekten kand. Sen Petersburg,

tasavvur ettii byk cinayete bahane bulmaya alrken, savam sadece geciktiini dnyordu Fransa en uygunsuz zamanda Kutsal Yerler meselesini ortaya atmak htsn iledi. i gc olmayan baz eliler, yapacak bir ey bulamaynca ncelik hakk yznden rum asll rahipler ile ekien talyan veya spanyol rahiplerin tahrikleri ile bu meseleyle ocuk oyunca gibi oynamaya balarlar. Biz burada o mnsz kavgalar anlatmyacaz. Bir damla kan, rahiplerin kendini beenmiliinden ve Hac kskanlklarndan ok daha fazla nemlidir. Gerek u ki, yalnz Trkler o kutsal yerlerin etrafnda emniyeti, tarafszl, bar ve saygy salamaktadr. Yunanllar ile Ltinlerin arasndaki 1 ne o kutsal yerlerin tahrip edilmesine, yamalanmasna sebep olmutur. Fazla kurcalanmamas gereken kutsal yerler meselesinin kprdandn grnce ne gibi olaylarn olacan tahmin ettik. Fransann, stanbulda bu meseleyi kurcaladn gren Rusya'nn phesiz Doudaki YunanOrtodoks itibarn korumak ve arttrmak iin Asyal Yunanllara Eh bizim de Moskovada bir koruyucumuz var dedirtecek, grltl mdahalelere giriecei aikrd. Sultann hkmeti ile arm elisi arasnda atma bylece domu oldu. Bu arada Fransa'nn, Kutsal Yerler hakkndaki talebinin Rusya iin kt bir rnek tekil ettiini ve barsever bir Tanr elisinin yznden sava kma ihtimalinin belirdiini grp, srtme bahanesini hemen bomaya alt bir vkadr. Derhal ar taleplerinden vazgeti, notalarnn havasn yumuatt, Rusyaya tam teminat verdi, ve Trk hkmeti tarafndan, Kutsal Yerlerin idaresi ve hac teminat hakkmdaki milletleraras hukuk kurallarna uymay garantiledi. Fransz hkmetini sadece harbe sebep olacak btn bahaneleri ortadan kaldrd iin takdir edebiliriz. Diplomatik g ve keiler aras anlamazlk bir dnya barma asla deiilemezdi. XI Fakat Rusya bundan memnun kalmad. Kutsal Yerler meselesinde, btn Douyu yakacak bir kvlcmn kmay, Rusya'y, sultan'dan kabul imknsz ve hemen reddedilecek olan yeni talepler istemeye itti. Bu reddi kendisine kar hakaret olarak kabul edince, Trkiye'nin istils balad. Kabul mmkn olmayan bu talep neydi? Sadece sultann hkmranlk ve bamszlk haklarndan feragati, imparatorluu idarede ortaklk v e, ortakln aslan pay; ok nceleri Bizans imparatorlarnn alaka kabul ettii, Abdlmecid^in ar'm himyesini kabul etmesi! Padiah'm himayesinde ve topraklarnda yaayan on iki milyon Yunan asll vatanda o ekilde yabanc himayesine alnacakt ki, balarnda biri stanbul'da hkm sren resm imparator, dieri Sen Petersburg'ta bulunan bir koruyucu olacak ve resm hkmetin dar kararlarna kar gereinde Sen Petersburg kar koyacak, mdahale edecek! Rusya tarafndan talep edilen bu karmak hkmet teklifi o kadar sama ve ar idi ki, Trkiye'de sivil ve din hkmler bir tek kanun evresinde grlecek, fakat bylece sivil meseleler,

gya on iki milyon Ortodoks'un din haklarn mdafaa etmek bahanesiyle tamamen din hkmlerle halledilmeye allacakt. Yediyz bin adamn bam da bulunan bir Rus Patrii, stanbuldaki Divan atlayarak kendi fermanlarn tatbik ettirecekti. Bu artlar altnda artk mparatorluk diye bir ey kalmyordu; bu en berbat artlarda bir himaye kabul etmek demekti. arn basit bir teb as olan sultan feragat hakkna bile sahip olmayacakt. Sen Petersburg un stanbuldaki temsilcisi kendi fermanlarn yayacak ve z devletlerinde bakalar tarafndan idare edilen vatandalarn hkmdar szde bir Devlet Bakan olacakt! Byle bir durumu kabullenmektense, tahttan feragat ederek Konya ovalarna veya Uzak Asya topraklarna ekilmek ok daha gzeldi. Fakat daha baka yaplacak bir ey vard: O da, Avrupa'nn infialine ve adaletine bavurmak; silha sarlmak, rknn, adnn, halknn, haklarnn, bamszlnn ve miras ald btn tahtlarn ululuunu savunmak iin lmek veya yenmek. Trkler de bunu yaptlar ve hl btn dnyann hayret ve takdiri arasnda on aydr yapmaktalar. Rusya, yapt hakaret ve adaletsizlikle Osmanllar uyandrd. Kadercilie mahkm olmu sanlan bir millet, duyduu nefretle vatansever ve sava bir millet olduBu halk kadercidir, kabul; fakat kahramanlar seviyesinde kadercidir, nk kendi kaderini kendi yapar! Bir milletin, dzgn ordular, mal destei., idaresi, filosu olmakszn, modern harbin esaslarna almadan, hemen hemen silhsz ve yiyeceksiz, tkenmez ve dayanlmaz Rus ordularna kar Tuna kylarnda mucizeler yaratarak, mitsizce dvtn, btn dnya dikkatle takip etmektedir. Bylece savunulan bir imparatorluk yklmaz! Ruslar bir halk yutmak isterken onu dirilttiler. Bu zamanda hayranlkla seyredilen bir mucize yaratan merhametli ve hogr sahibi Trkler, arlarn istibdat idaresine kar mcadele ederlerken, katolik hristivanln takdirini ve Liberal demokrasinin desteini buluyorlar. Napoleon'un St. Helen'de dedii gibi, Trkler aslnda hristiyanl mdafaa ederek Avrupa'nn devini yapyorlar. Tuna kylarnda kinatn hrriyeti savunuluyor. XII Uzun zamandr, eytan grmeler yapan Fransa ile ngiltere nihayet tehlike ln iittiler. Byk 1 gler ezilenler iin ezmek isteyenlere kar seferber cluyorlar. Avrupann mruz kald tehlikeyi.0 uygun olmayan yardmlara ramen, ge kalnm olsa bile artk mdahale zaman gelmitir. Alman saraylarndaki Yunan entrikalar Ruslarn iine yaram, ngilizler'in gecikmesine sebep olmutur. Ancak. ngiliz halknn vicdan rmcek an yrtmay baarmtr. Artk bar masasna silh elde oturulacaktr. Ne Fransa'y, ne de ngiltere'yi Dnya barn salamak iin, gayretlerini en tehlikeli ekilde zaman geirme yolunda kullandklar iin ayplamyacaz. Adaletsizlik savan, ihtiras savam, rejim savan, kapris savam sevmeyiz. Fakat buradaki sava, ne Tanr nnde, ne de insanlar bakmndan bir savatr. Dpedz barn korunmas iin bir mcadeledir! yle

anlar vardr ki, en dokunulmaz prensipler, iddetle tahrip edilmek istenildiinde, silhlanmak ve bar ile insanln en son hakkm savunmak iin sngleri gstermek zorunda kalnlr. Fransa, ngiltere ve Trkiyeyi bugn silha sarlmaya zorlayan kutsal prensip udur: Bar isteyen bir asrda, Rusyann keyf ekilde ve ceza grmekten korkmadan nne gelene saldrmasna izin verilecek mi? Rusya'nn herkese keyf sava amasna raz olanlar evet desin! Bize gelince, hayr diyoruz! Bamsz, meden ve vicdanl Avrupa ile beraber hayr diyoruz ve hayr Trkiye, Fransa ve ngiltere'nin silha sarlmas ile glendiriyoruz. lerinden hayr diyen, fakat bunu dost ve dmanlan nnde yksek sesle syleyemeven Avusturya ile Prusyay alenen knyoruz. Bu glerin bir tek kelimesi kan dklmesini nleyebilirdi. Adaletsiz tarafszl, sessiz saldr olarak kabul edecek olan lh Adalet bu lkelerin sessizlik ve hareketsizlerini ar bir su olarak yarglayacaktr! Bu iki devlet kendi halklarnn m, yoksa arn m dostudur? lm olan ve lecek olan binlerce insann kannn Rusya'ya ltuf olarak sunulmas bunlarn elinde olan birey midir? Gerek dostluk saldrgana yle hitap etmeyi gerektirir: Siz bir adaletsizlik yapyorsunuz; sizin dostunuzuz, fakat su ortanz deil! Halbuki nlenmesi mmkn olan bir adaletsizliin yaplmasna izin vermek su ortakl deil midir ve tarafsz kalmak iin bu su ortakl ok mu msumdur? Hakl bir dva ile haksz bir dva arasnda tarafszlk sz konusu olamaz, nk insan tabiatnda vicdan diye bir ey vardr. O hlde bu iki Germen asll devletin sahte tarafszl ne demek oluyor? Eer bu Rusya'ya kar hrmetse, ar bir hrmet olur, eer iki taraf iin de ilgisizlik ise, byle bir ilgisizlik imknszdr; eer bu ardan duyulan korku ise, savamaktan korkan kadar di bir malp olamyaca iin, erge Almanya'nn igal edilmesi demektir. Rusya ile snrda olan Almanya ve Avusturya, Trkiye'nin asker veya mnevi Rus hkimiyetine girmesi ile tamamen dengesiz kalacak olan Rusyann stnlne kar ilgisiz kalamazlar. Yoksa aklama iin buluncak kelime tevekkl m olacak? Almanya'nn tevekkl m? Bu Almanlar iin bir utan ve bir son olur. Almanya Trkiye'den daha m fazla kaderci acaba? Polonya'dan ran ve ine kadar uzanan Rusya zaten dnya iin fazla ar olmaktadr. Bu arla bir de Trkiye'nin Avrupa ve Asya'daki iki milyon kilometrekarelik arl eklenirse, dnya gler dengesinin hlini dnn Bu konuda, hem kendisi, hem de Fransa iin kt sonu verecek olan gafilne bir davranla Trklere kar Rusya'nn mttefiki olan bir adamn grlerini aklayalm. Bilindii gibi Napoleon ionur^iy ok sever fakat cevaplardan pek iolanmazd Yaknlarnn gevezelikler olarak niteledii, yanic yapmas iin tarih konumalar yapard. Bir zamanlar mabeyincisi olan Rambuteau kontu'nun Tuileries saraynda yine bu i dkme srasnda kaydettii baz hkmler vardr. Bu konumalar

sadece konuann kiilii yznden deil, fakat zihninden geen fikirlerin zenginlii ve fevkaldelii iin hfzalarda yer etmitir. Ocak 1815 sralarnda etrafnda kumandanlar ile sohbet esnasnda, birden Napoleon, sr<pki gzlerinin nnde gelecein hayaleti canlanm gibi, konumay kesmi ve u szleri sylemitir: Ne yazk ki, en iyi hazrlanm plnlar bile, en umulmadk artlar altnda deersiz oluyorlar! 1812 ylnda btn Avrupa'nn banda, btn glere hkmeden ben, nihayet Rusya'y igal etmenin zaman geldiini sanmtm. Onun nnde yle bir engel tekil edecektim ki, hi bir zaman yerinden tamasn. Bvlece bu devleti en az bir asr gerileteceimi umarken, onu bir asr ileriye gtrdm! Eer stanbul'u bir gn eline geirirse, hem Balt'a, hem de Boazlar'a dayanarak, Asya ile Avrupa'y boyunduruu altna alabilir. Ah! eer stanbul'daki Trk hkimiyetinin denge salamadaki nemini daha nce farkedebilsevdim! XIV Ordularn, efendileri urunda dnmeden lme giden altm be milyon kiiden tekil eden bir arn, P : 3 krk milyon Trk, Arap, Yunanl, Ermeni, erkez, Drzi ve Abazay eline geirdii, Rusyann korkusundan titreyen yirmibe milyon ranlmm da buna eklendii dnlsn! Tek bir despotun elinde, geri kalan yz yirmi milyonu ezmek iin, yz otuz milyon insan! Avrupa ve Asya'nn gl Karadeniz ne olacaktr? Rusya'nn gemilerini ina ettii ve talim yaptrd sessiz bir deniz; ve nihayet bir gn bu gemiler, anakkale'den karak, Akdeniz'e alacaklar, Barbar kavimlerin bir zamanlar dedii gibi, rzgra Nereden esersen es, bizi nereye gtrrsen gtr, her yer bizimdir! diyecekler. Almanya iinde 900 km yol aldktan sonra, denizle birleecei Dounun gneine ve zenginliklerine karacak olan Tuna, birden moskof manias ile karlaacak. imdi Trieste ve Venedik yoluyla Adriatik rerinde deniz ticaretine balayan Avusturya gemilerine bu deniz de, Dalmaya, Epir ve Arnavutluun Ruslamas yznden tamamen kapanacaktr. ki boazn, denizin, iki ktann ortasna yerlemi olan ve ancak, tarafsz, dost ve hr bir elin altnda olmas gereken stanbula ne olacaktr? stanbul, Boaziinin Moskova s olacak, saraylarn bahelerine ina edilecek olan Kremlin, Avrupa gemilerini toplarnn namlular altnda geerken seyredecektir. Akdeniz ise, ya Rus gl olacak, ya da Avrupa ticaretini iki ate arasnda devam ettirmek isteyen ngiltere ile Rusyann bir asr srecek sava alan hline gelecektir. Ne Korfu'yu, ne Cebelitark, ne de Malta y elinde tutabilecek olan Fransa ne olacaktr? Ya Fransz deniz gc, ngilterenin deniz gcne snacak, ya da kendi limanlarnda Rusya'nn hakaretlerine mruz kalacaktr. Eer Rusya anakkale'ye yerleirse, snrlar Marsilya ve Toulona kadar uzanr. Zaten yllardr Rus diplomasisi ve mdahalesi altnda yaayan Almanya ne olur? ar arkasnda Trkiye arlm duymadka Almanya Ruslar. Bonaparte tarafndan

dnlen Ren konfederasyonu, stanbul'un dmesinden sonra Rusya tarafndan gerekletirilir ve Fransa'ya kar kullanlr. Buna karlk Prusya Polonyadan nemli bir toprak parasna ve Ren kys eyletlere sahip olur; Avusturya da talyay eline geirir ve eer talya Fransann arsna cevap vermezse, ikiyz bin Almann yardmna, kuzeyden inen ikiyz bin kiilik bir Rus ordusu koar. Kta Fransas ise kendi snrlarnda, Rusyann nc gc olan Almanya ile atmadan Rusya ile mcadele edemez veya Almanlarn yardmcs olan Rusya varken dorudan Almanya ile savaamaz. 1815 Anlamalar aleyhimize ok krplmtr ve bugn yalnz Rusya onu kendi menfaatleri uruna bize uygulamaya alabilir. Yalnz kalacak olan ngiltere, arada deniz olduu iin bir mddet daha hr kalabilecektir. Bonaparte'n ona uygulad kta bloksne kar bir de Dou bloks eklenecek, u anda Tuna kylarnda olduu gibi, hazrlanan bir Rus saldrsn endieyle bekleyecektir. Gerek topraklar, gerekse denizleri bakmndan Trkiye'nin Rusyaya braklmasnn sonulan bunlar olabilir. Dnya uygarlna gelince, onun sonular iki kelime ile ifade edilebilir: Zulm ve esaret; bir adamda toplanm arlk ve ruhan liderlik; hrriyetleri ile beraber, inanlar da fethedilmi halklar; yeryzndeki dnen zihnin rklarla beraber esareti; ada topluluklarn gerilie itilmesi; ve felsefeciler yerine Rus din adamlar. Ruslara barbar demek istemiyoruz. Onlar, Bat milletleri kadar medenilemi, ykselmitirler. Grek-Slav asll olmalar, onlara mkemmel bir zek esneklii ve medeniyetin zarafetini, geleneklerini, ltflarm vermitir. Bozkrlarn ve llerin iinden gelen kkl bir millettir. Yalnz Rus medeniyeti ile bizimki arasnda nemli bir fark vardr. Bu iki medeniyet, geldikleri kklere uygun olarak birbirine zt iki prensibe dayanr. Rus medeniyeti itaat, bizim medeniyetimiz ise muhakeme demektir: Onlar bir efendi, biz kanun isteriz. Onlar klelii asilletirirler ve liderlerinin ahsnda en u noktasna vardrrlar, biz ise vatan dncesiyle badam bir hrriyeti sever, arzularz. Rus medeniyeti esaret gibi sessiz dururken, bizim ki, durmadan dnr, konuur, yazar, ksacas devaml dialog hlindedir. Ruslara arn fermanlar yeterken, biz mahkeme isteriz. Onlar sessizliin halklar, bizler grltnn ocuklaryz. Onlar gemie, biz gelecee bakarz. Dnyay paylaan ve durmadan atan prensiplerimiz biribiriyle karlanca yok olurlar. Rusyann evrensel hkimiyeti, mkul dnce prensibinin, pasif itaat prensibi nnde malp olmas demektir. Bu prensip ile beraber onun ocuklar olan, Dou, Yunan, Roma, Almanya, ngiltere, Fransa, Amerika; byk krallklar byk cumhuriyetler, byk eserler, byk adamlar, ulu mahkemeler, yksek felsefeler ve edebiyatlar; san'at, ilim, liyakat, millet, her ey yok olacak; Bat Avrupa prensibi ile beraber hrriyet de kaybolacaktr. Bize yle sorulacaktr: Siz, kendi hrriyetinizi sk sk askya alyorsunuz; u anda Bat lkelerine bakn.

 Cevabm*: Gne tutulmas gn sndrmez, sadece geicf bir zaman iin nlarn gelmesini nler. Tutulma geince, k gelir. Avrupa milletlerinin imdiki durumu devaml deildir, yalnzca bir hldir, kazadr, yorgunluktur, iki zaman aras dinlenmedir. Dnya zerinde, ne ekilde grnrlerse grnsnler, birbirinden kesin farkl iki medeniyet vardr: Dou Medeniyeti ile oturan bir medeniyet, Bat Medeniyeti ile ayakta duran medeniyet. u anda grn olarak birbirlerine benzemekteler. Erge Bat kendine gelecek ve izdii yoldan ilerleyecektir. Rusyaya, Bat dinlenirken gafil avlama frsat verilirse, Bat bir daha dorulamaz veya zincirli olarak dorulur. Zincirlerini krar, ama imdi grld gibi sava ederek deil, btn dnyay yerinden sarsacak bir ayaklanma ile, ve ancak yenilenlerin yenenlerle beraber yok olduu bir sarsnt sonunda. u hlde, bizzat kendi kurtuluumuz olan Tuna'ya doru yryelim. Trkiye, hr Avrupann garantisidir. l zannedilen bir halkta canl bir millet yaadn grdmz iin kendimizi tebrik edelim, ve onun tarihini ya tekrar dirilmesi erefine, ya da bizim mezar tamza ithaf ederek yazalm. NSZE LVE Bu kitab yazarken faydalandmz eserler unlardr: . 1) Caussin de Perceval'in Arap Tarihi, Suriye, ran, Arabistan iiri, gelenekleri, dilleri, inanlar; tarih, din ve edeb, az tannm bir dnyann anahtar. 2) Osmanl mparatorluu Tarihi, Von Hammerin. On sekiz cilt. 3) Byk ordu hkimi, Saadel din in Vakayinme si. 4) Byk vezir Ltfnin Vakayinmesi. 5) Prens Dimitri Kantemirin minyatrl Tarihi. 6) imdi tannmayan, ama yarnn lmsz tarihisi Gibbonun Roma ve Yunan mparatorluunun k Tarihi. 7) Vertot abbesi tarafndan yazlan Malta valyeleri Tarihi. 8) De Salabery'nin, ksa, zl, Osmanl mparatorluu Tarihi. 9) De Salvandynin Sobieski nin Tarihi adl, Polonya Tarihi. 10) svein stanbul'a gndererek, Osmanl kanunlar ve gelenekleri hakknda aratrma yapmasn salad Murace d'Ohssonun deer biilmez eseri. Sekiz ciltlik bu eserde, Trkiye din ile kanunlar ile, idaresi ile, gelenekleri ile en mkemmel bir ekilde anlatlmaktadr. 11) Petis de Lacroix'nm Timur'un Tarihi. 12) Modern Epir'in kahramanm anlatan, skender bein Tarihi. 15) Daru'nun en mehur edeb eseri: Venedinin Tarihi. 16) Savoy Prensi Eugene in Hayat. 17) Rusya Tarihi. 18) Mezopotamya ve Filistin llerinin tasviri iin, gezginlerden Chardin, Tavernier, Savarv, Tournefort, Chateaubriand ve biz. 19) ngiliz sefiri Malcolm tarafndan ran Tarihi. 20) Rus ariesi, II. Katerinann Tarihi. 21) Tott Baronunun Htralar.

22) bulfeda tarafndan yazlan Muhammed in Tarihi . 23) Beaujour tarafndan kaleme alman. Osmanl mparatorluuna asker bir gezi. 24) Ortaan bilinmeyen taraflarn ortaya karan tarih eserlerden biri: Michaud ,ve Poujoulatnn Hallar Tarihi. 25) Sedillot ve Marigny abbeleri tarafndan yazlan. Araplarn Tarihi. 26) nan, bilim, keif ve gelenekler hzinesi bir eser. Pere Huc tarafndan kaleme alman Tibet ve Uzak Douva Gezi 27) 1833 Ylnda sarayn ktphanesinde tanmak imknna kavutuumuz tannm, tannmam btn Osmanl tarihilerinin yazmalar. 28) Yunan ayaklanmas ile ilgili tarihler. 29) Suriye eyhlerinin Arap Tarihleri, ve Drz emiri ile yaptmz ahs grmeler. 30) Onncii yzyldan onaltmc yzyla kadar Mill Vakayinmelerin Buchon tarafndan tercme ve yorumlanm nshalar. 31) Ayn yazar tarafndan tercme edilmi stanbul'un fethi ile ilgili Yunan Vakayinmeleri. 32) SaintDenysli Juchereau tarafndan yazlan stanbul htillleri. ' 33) Nihayet, tarafsz ve yabanc bir gzlemcinin yerler, detler, din, tarih zerindeki kavramlar ile, Doudaki uzun sayahatleri esnasnda btn rklarn temsilcileri ve imparatorluun her yerinde, Palmir lleri Bedevilerinden, Tuna boyu Bulgar ve Srplarna kadar, yaplan grmeler. (Lamartine'in kendisi). 34) Dou'daki yerler ve olaylar ile ilgili kitaplarn tarafmzdan incelenmesi, bu tarihin yazlmasn heves ettirmeden nce eserin yazarn on yl boyunca etkilemi ve o lkelerle har neir olarak, bizde bizden habersiz, onlar tekrar anlatmak ihtiras dourmutur. Yukarda okuyucuya sunduumuz gerek dokmanlar tetkik edildiinde belki yeterli grnmeyecektir. Bu kadar gzel anlatmlar iinde, airane olan tarihi deil, konudur. Yazar Trk Tarihini yazmadan nce, yabanc okuyucuya slm tarihini anlatmay uygun bulmutur. Biz Trk okuyucularn orada anlatlandan ok daha fazla slm Tarihini bildiini kabul ettiimizden o ksm atlayarak sadece Trkler ile ilgili ksm evirdik. (eviren) . . . I - ' Balangcnda Trkler de, Orta Asya yaylalarnda gelien ve zaman gelince, in'e, bat Asya'ya, Avrupaya ve hatt Afrika ya sel gibi akp giden gebe kbilelerdendi. in snrlarndan Tibet e, Tibet in eteklerinden Hazar Denizine kadar uzanan bu bakmsz havzada, Dnyanm en eski devirlerinden beri sadece insanlar ve hayvan srleri yetimitir. Yeryznde nsan Irknn ayaklan altna serilen en byk otlak orada toplanm, insanolu st ve eti ile beslendii hayvan, zerife bindii at, postuna brnd koyunu, ailesini ve adrn tad deveyi hep orada bulmutur. Topra glgelendiren ve glgesinde yrtc hayvanlar saklayan bir tek aa bulunmaz. Ot, raslanan tek bitki trdr. Bir tufan sonunda boalm amurlu ve tuzlu

deniz dibini andran, kaim ve tasz bir toprakla beslenen, Asyann en yksek tepelerinden, Tibet dalanndan inen rmaklarla sulanan, bitki tabakasn uzun k mevsimlerinde koruyan kaln kar tabakasnn altnda, ilkbaharda bulutsuz bir gnele snan ve dk_ scaklkta kavrulmayan ot tabakas, o blgede kendisine en elverili ortam bulmu, her trl aacn, meyvann, ekinin yerini alabilmitir. Bylece gevi getiren hayvanlar ekmi, bu hayvanlar da insanlan cezbetmitir. 0tlayarak semiren hayvanlarn tyleri uzuyor, postlar veya ynleri kalnlayordu. ldkten sonra da derileri efendilerinin iine yaryordu. Byle lkelerde insanlarn, beslenmeleri iin, tarla srmeye, sabit evlerde kalmaya ve topraklar evirerek zel araz yapmaya ihtiyalar yoktu. Usuz bucaksz topraklarda srlerinin gn takip ederken her tarafa gidiyordu. Bir yerdeki otlak tkendii vakit, adrn srtlayarak bozkrdan bozkra dolayor, veya deri kapl, kzler tarafndan ekilen kansnda ailesini tayordu. skitler gibi, mevsimden mevsime blge deitiriyordu. htiyalarn snrl ve kolay temin .edilmesi gibi. Dncelerin de kstl kald yle bir vre hayat insana ancak kr medeniyetiyle uygun meguliyetler veriyordu: Ak, hayal kurma, din ve toprak zerinde yaayanlara yeter gelmeyince, sk tekrarlanmayan savalar. Guruptan sonra parlak gkyzne bakarak gelien astronomi; kabilenin geleneklerini, masallarla kartrarak anlatan destan iirler, bu halklarn yegne san'atlaryd. Aile iinde baba otoritesi, baskya boyun eme eklinde deil de kana dayanan mirasla iktidar, nesilden nesile geiyordu. Bir aile kalabalklat vakit airet hline geliyor; airet reisi de o zaman siyas bir hviyete brnyor, Arabistanda eyh, Orta Asyada han oluyordu. Airetler topluluu milleti ve rk meydana getiriyordu. Bu airetlerin, rklarn, milletlerin bakanlarnda mutlak otorite topland hlde, bu otoriteyi hi bir zaman ar derecede tatbik etmezler, aile geleneklerine benzer ekilde, yani blli bal aile veya airet efleri ile danarak hkm srerlerdi. Sle ve monari hline gelmeleri, ancak byk ordularla yaptklar seferlerde fethettikleri lkelerde yerletikleri vakit mmkn olurdu. O zaman git-gide geleneklerini deitirirler; airetler kaybolurken, halklar teekkl eder, krallklar kurulur, kendilerini halka adayan slleler, siyas iktidarn ilh temsilcileri, Tanrmn yeryzndeki glgeleri olurlar. Orta Asyadan gelen u Trklere bakn; oradan eitli yollardan, eitli gruplarla yola kan, gelenek bakmmdan gebe, din bakmndan putperest, hayat anlay bakmndan oban, yrek bakmndan sava yirmi drt Trk airetinin bir de bugnk durumuna bakn! Bir ksm adlarn verdikleri Trkistan blgesinde yerleen, dirleri Hazar Denizi kylarndan Ermenistan ovalanna kadar yaylan u sava obanlar bir kenara brakalm. e Yazmz, nce islmiyeti kabul edip, Suriye'ye gelen ve Hicr 627, yllarnda, Mild onnc asrda, adm adm Kk Asya'y fetheden ve Osmanl mparatorluunu kuran dier Trklerle snrlayalm.

II Mild 1285 yllarnda Konyadaki Seluk Sultan, dank Trk topluluklarndan biri olan Erturul'un airetime, kara dalar yresinde, otlaklar lkesi denilen, Ankara ehrinden pek uzak olmayan, Karadeniz o ile Akdeniz arasndaki ilenmemi topraklar verdi. Erturul ve elli bin adamna bu topraklarn balanmas. Mool istils srasnda gsterdikleri yararlktan dolay gereklemitir. Erturul'a fazladan, Sarayck kentinin idaresi de verildi. Bu lke eski Frigva'mn bulunduu yerlere raslyordu. Bugn, Hal Seferlerinde nemli yeri olan Dorylee (Eskiehir) kenti yaknlarnda, bahe ve balarn ssledii bir yamata, OsmanlIlar vaad edilen topraklara gtren Erturul'un kabri bulunmaktadr. Bu trbenin civarnda, Osmanl Trklerinin babas ve Erturul'un olu, Osman veya Otman'm sevgilisi gzel Malhatunun yaad, tburnu kasabas vardr. Daha ilerde, nn yaknlarnda, Osman'n silh arkadlarmdan bir ihtiyarn adn tayan Akbyk kenti bulunur. Frigya dalarnn ortasnda, bu vhya yerleen Erturul, Patrik Jacopunki gibi bir ry grd. Rysmda, yabanc topraklarda ilerlerken, Tanr nm sevgili kullarndan olan gezgin dervilerden birinin yannda konuk oluyordu. Yataca odann duvarnda asl bir kitap dikkatini ekti. Bu kitap nedir? diye dervie sorunca; Bu Tanr'nm kelm, Kur'an Kerm, diye cevap ald. Yal adam ekilince, Erturul, gizlice duvardaki kitab ald ve btn gece, ayakta gzn krpmadan okudu. afak skerken, uykuya dalnca, rysmda ilh bir ses iitti: Madem ki benim kelmm bu kadar hrmetle okudun, oullarn ve torunlarn ebediyven bu topraklar zerinde sayg greceklerdir. Erturul, trkede doru yrekli adam demektir. Bir zaman sonra, Erturul'un olu Osman dnyaya geldi. Savaacak ve sevecek yaa gelince, babasnn miras zerinde, kahramanl ve iyilii ile gnlleri fethetti. Suriye Toroslarmm kenti Adana doumlu bir bilgin Arap eyhi, tburnu kasabasna gelerek Trk'lere lke ynetme yasalarm retti. Bu bilgini sk sk ziyaret eden Osman, gzlerin zenginlii anlamma gelen, eyhin Malhatun adl kzm grd ve beendi. Edebal * adl eyhten, kzn evlenmek zere istedi. Osman'n sllesinin gz pekliinden ve tannmam olmasndan dolay kznn sadeti zerinde endielenen eyh, Malhatun'u vermedi. Gen kzn gzelliini bilen baka komu prenslerin de tlip olmalar bir sonu vermedi. Osman yllarca rakipleriyle mcadele etti. Sabr, Tanr nn katnda en fazla mkfat gren ey olduu iin Osman'n sebat Edeblinn yreine dokunuyordu. Bir gn, kederli fakat eskisi kadar sebatl Osman, Edebal'ya gelerek o gecelik konuu olmak istedi; hi olmazsa Malhatun'u bir an grmek istiyordu. O gece Erturul'unki gibi bir ry grd. Bu ryada, Edebal'nn gsnden kan dolunay, gelip kendi gsnn zerine konuyordu; sonra, nnde bir aa peydah oluyor, dallar sr'atle byyerek, kt'ann, Asya, Afrika ve Avrupa'nn ufuklarna doru uzanyordu. Drt byk da, Kafkas, Atlas, Toros ve Hemus (Balkan), aacn ykl dallarna alttan destek oluyordu. Dalarn

eteklerinden ise drt nehir douyordu: Dicle, Frat, Nil ve Tuna. Yataklar, giderek geniliyor ve yeil otlaklar, sar baakl tarlalar, kara ormanlar katediyor, drt denize zerinde gemiler tayarak dklyordu. Kuleler kaleler, kubbeler, minareler, dikilitalar ve piramid(*) Edebali, adndan da anlalaca gibi, Arap demi Trktr, (eviren) ter, gl ve servi aalar ile bezenmi ovalarn etrafnda hill eklinde bir ta meydana getiriyorlard. lh blbl seslerine benzeyen melodilerle, duaya arlar, bu yksek binlardan her tarafa yaylyordu. Birden, aacn dal ve yapraklar mzrak ucu veya kl gibi parldamaya balyorlar, ni esen bir rzgrla stanbul'a doru ynleniyorlard. Derken. stanbul, iki zmrt arasnda gk yakut gibi parl damaya balyordu. Bu, Osmann driya nm bakenti ile evlenmesini gsteren yzkt. Uyandnda, parmanda yz grd. . III " Gen sava, uyand zaman, grd ryy Malhatun'un babasna nakletti. htiyar adam kendi gsnden kp Osman'n gsnde kavbolan dolunay'm kz Malhatun ve evrensel dallar olan aacn, Osman'n soyunun ululuunu gsteren bir iarrt olduunu inkr edemedi. Tanr'nm bu tabiatst mdahalesi karsnda, kzn vermeyi kabul etti. Osman, o zaman mslmanla tam olarak girmedii halde, ak ksa zamanda bu ii hlletti. Gen Trkn, Suriye li gzelle olan evlilii, mslman geleneklerine gre, Edeblinin arkada, Turud adnda bir dervi tarafndan kutland. Osman, Turud'a (1) mkfat olarak, rvs gerekletii vakit, kk bir vdi kenarnda bir cmi ve bir ev vaad etti. Gl olduu zaman, Osman vaadini unutmad ve yerine getirdi. Turud'un ad, nesli, evi ve camii hl Ermeni yaknlarnda yaamaktadr. (*) Kumral Dede olmas gerek. (eviren) . ? ki sevgilinin birbirine kavumasndan bir mddet sonra, Trklerle Rumlar arasnda kan atmalar sayesinde, ry gereklemeye balad. Bitiik otlaklarn mevcudiyeti, obanlarn karlkl mcadeleleri ve hayvan srlerinin sk sk el deitirmesi, iki rk arasnda ilk temaslar ve kavgalar dourdu. Ftihleri yaratan uzun savalar bylece ilk defa obanlar arasnda balam oluyordu. Osman'n ve islmiyetin yeni fetihlerini anlatmadan nce, khne Bizans mparatorluuna bir gz atalm. V Konstantin bakent deitirdikten sonra, Roma mparatorluu tek elden idare edilemeyecek kadar arlat, ve ok gemeden zld. Teodosiyus'un oullar arasnda ikiye pay edilen mparatorluk'tan dou daki, bakent setii ehrin adn alarak Bizans mparatorluu diye anld. Uzun zaman snrlar Dicle'den Adriatik kylarna, bugnk gney Rusya'dan, Idil'in do duu Habeistan'a kadar uzand., Bu imparatorluun hkm altnda bulunan kark halklardan, Yunan topluluu, sayca okluu, gemii, ok nceleri kabul ettii hrstiyan dininin tekilt, san'atlar, zenginlii, sz kaabiliyeti ve politikas ile dier topluluklara hkmediyordu. Roma mparatorluu'nu Bizansa getirmekle,

Konstantin sadece bakent ve din deitirmekle kalmyor, rkn da deitirmi oluyordu. Yunanistan'da her ey Yunanl, Asyada ise Asyal oluyordu. Dou Romallar ve mparatorlar, talya Romallarndan yalnz kendini beenmilii ve despotluu miras aldlar. Ayn kt huylar, bu defa, baka kan iinde akyordu. Bizansa, Persin bir kolonisi de deniyordu. mparatorun vrisine, yerine geene verilen Sezar ve Avgustus gibi eski Roma adlar sadece benzerlikte kalyordu. badetin srlar zeninde yaplan din mnakaalar, fikir mnakaalarnn ba^lcasm tekil ediyor, Roma forumundaki dnce alverileri, burada sirk gsterileri hline geliyordu. An lks, lgn detler, geveklik, Devlet iinde hadmlann ve kadnlarn hkm srmesi, nesilden nesile karakterlerin ve gcn kadnlamasn salad. stanbul saraylar, debdebede Neronun ve Pers mparatorlarnn saraylarn ayordu. Zafer merasimleri yerine bol bol halk elenceleri grlyordu. Sen Jan Krisostomos tarafndan nakledildiine gre, son mparatorlarn elbiseleri bile, Romulusun torunlanndan ziv de, Kserksesin (Pers mparatoru) torunlannmkini hatrlatyordu. Sen Jan Krisostomos diyor ki: mparator, bann zerinde paha biilmez talardan yaplm altn bir ta tar. Efltun rengi elbiseleri ve ssleri yalnz ahsna aittir. stndeki ipekli kuma ejderhalan temsil eden altn tel ile ilenmitir. Taht, som altndan olup, halkn karsna etrafnda muhafzlar, dalkavuklan ve hizmetkrlar ile beraber kar. Mzraklar, kalkanlar, zrhlan, atlarnn gem ve koumlan, ya altndand, ya da altn taklidiydi. Kalkanlarnn ortasnda geni bir altn levhann etrafnda daha kk altn levhalar gz gibi bir ekil yapard. mparatorun arabasna koulmu iki dii katr tamamen beyaz olup, zerleri hep altm doluydu. Som altndan mml araba ise etraftakilerin hayranln ekerdi. Halk, merakla, perdelerin efltununu, hallarn beyazln, mcevherlerin deerini ve gz kamatran altn plkalarn parlakln, arabann zarif hareketlerini seyrederdi. mparatorun resimleri, gk mavisi fon zerine beyaz olarak temsil edilirdi. Bu resimlerde, imparator, silhlarm kuanm, yannda adamlar ve malp edilmi dmanlarnn zerine ayan basarken gsterilirdi. Haklar, bu disiplin altnda antik an serbestliini tamamen unutmular; kaytsz artsz boyun eme, kiinin an olmutu. Bu sahneyi bazen, kanl ihtilller bozard. Asyavr klelik artk geleneklerinin mal olmutu. Derebeyleri, kendi ykselmelerini ancak adamlarnn alalmas ile lyorlard. Efendilerinin, hadmlarn, gzde adamlarn, kadnlarn, veya dalkavuklarn kaprislerine boyun emeye alm halklar kendilerine olan sayglarn da kaybetmiler ve gittike yaklaan yabanc kavimlerin cretlerinden kendilerini koruyamaz olmulard. Sarayn en di ilerinde kullanlan kleler olan hadmlar, ordularn kumandasn ellerine geiriyor, patrik, konsl olabiliyorlard. stanbulda hl eski Roma nm hrriyet bidesi gibi kalan Senato suda, bunlarn mermerden veya bronzdan heykelleri dikiliyordu. Tarihilerden biri, Bu rezillerden bir tanesi, eskicilik yapar gibi, Frattan Hemus dana kadar olan Roma

topraklarm, paralyor, ufalyor ve satyor; bir bakas, ahane av evine karlk Asya Konslln saF : 4 tn alyor; bir dieri, karsnn mcevherleri ile Suriyeyi eline geiriyor; yine biri Bitinyay (kuzeybat Anadolu) eline geirmek iin, babasndan miras kalan mallar kaybettii iin yaknyordu. Sarayn duvarlarna aslan byk bir pankart zerinde eitli eyletlerin fiyat iln ediliyor; ve zaten kendisi satlm olan hadm, insanl satn almak istiyordu. Pompe zaferlerinden, Antakya bozgununa gelen Romallarn deerlerinin meyvalar ite bunlard. diyor, Bvlesine satlk ve dejenere olmu bir Devlet, uzun zamandan beri yabanc kavimlerin ilgisini ekiyordu. Hunlar, ran' yamalyorlar, Atill, Almanya ve Sarmatyay (dou Avrupa) boyunduruu altna alyordu. Ordular, uzun zamandr stanbul kaplarn zorluyor. mparatorlar kurtulularn, kanla satn alacaklarna, altn ile satn alyorlard. Yine bunlar, Gotlardan, Trklerden, Bulgarlardan, parayla ordular tekil ediyorlar, ve mparatorluktan geri kalan savunmaya alyorlard. Karalar olduu krdar. denizler de clara artk emin gzkmyordu. Norman asll maceraperestler ve Slvlarn atalar, Ldoga gl kylarndaki kavimlerin kh mttefiki, kh rakibi olarak, Kiev'de daha sonralar Rus kralln kuracaklar ve Dniepr nehri boyunca gneye inerek, Karadenize alacaklardr. Kuzey in Semerkand denilen, Novgorod ve Moskova, am ormanlar arasnda ykseliyordu; muazzam kayn aac gvdelerini oyarak yaplan gemilerle, bu Kazaklar srlerle etrafa yaylyordu. Etraf yksek tahtalarla evrili bu gemiler, piindeki krk, altm savann yiyecek ve silhlarm tayabil iyordu. Bunlarn iki bini, bazen Boaziine iniyor, stanbul'un kaplarn zorlayarak, imparatoru tehdit ediyor ve hara alyordu. Rumlarla beraber srr kaybolan Rum Atei, (1) bouna gemileri yakyordu. lkbaharda, yerden biter gibi, daha oalm olarak tekrar geliyorlard. Bizans ile anlamay kabul eden ihtiyar Ruslara, genler kzdklar vakit, onlar yle cevap veriyorlard: Savamadan altna, kymetli talara, ipee, esirlere sahip olmak iyi deil mi? Her zaman zaferden emin olabilir miyiz? Deniz ve rzgrla bir anlama yaplabilir mi Bataklklar arasna saklanm olan bu esrarl d halk- . larm ve kuzey kutbundan geliyormu intiban brakan filolarn, doudaki nlkleri iin saldrgan zorbalar olduklarm, hangi nsezinin Yunanllara hissettirdiini anlayamadk. Bizas'ta, eski devirlerden kalma atl bir heykelin alt ksmnda, Ruslarn birgn, Bizans Rum mparatorluuna hkmedecei anlamna gelen silik yazlar olduundan bahsedilir. VI Daha 1038 yllarnda, Halifenin bakumandan olacak kadar ykselen Trkler, onun inancna yrekten bal kalmakla beraber, silhlarm ve topraklarn elle(1) stanbulun fethi esnasnda da karlalan, muhtemelen barut vesair patlayc maddeler karm bir tahrip silh. rine geiriyorlard. Irkndan yz bin adamn banda,

Turul be, Sultanm adna Badada giriyor, ve byk bir saygyla, Halifeyi atnn geminden tutarak, dmanlarnn onu kapatt hapishaneden saraya gtryordu. Halife'de Trkler ile olan mecbur ittifakn daha salamlatrmak iin, Sultan'in kzkardeini zevce olarak kabul etti. Fakat, rk dncesiyle, kendi kzn Sultan'a vermekten hayat boyunca kand. Seluklular sllesinin kurucusu Seluk Bein torunu Turul Be byle anl devirler yaadktan sonra ld. Turul Bein yeeni Alparslan yerine geti. Uzun dinlenmeden sklan itirazsz kendi rknn mal olan Asya mparatorluu'ndan pek memnun olmayan Alparslan, Frat aarak, Hazar Denizi, Toroslar ve Karadeniz arasnda kalan btn bir lkeyi korkun bir Trk seline bodu. Ermenistan, Grcistan ve Kafkasya hemen boyunduruu altna girdi. Rumlar, o eyletleri boaltmlar ve bat blgelerine ekilmilerdi. mparatorie Evdoksiya, gevemi Rum rkndan bir hayr beklemedii iin, gerekten cesur ve sadk olan Romen Diyojen adnda bir barbar ile evlenmi, bylece onu tahtna ortak ederek hkmdarln kurtarmay dnmtr. Romen nceleri byk yararlklar gstererek Frigya, Kapadokya ve Ermeni kralln nc Trklerden kurtard. Ancak Alparslan, geri ekilen airetlerin yardmna kotu; atllarndan en sekinlerinin banda, stde dikkati ekmek iin beyaz elbiseleri olduu hlde, tehlikenin en son haddinde tanmaya lyk grmedii ok ve yayn brakarak, kl ve gfz ile silhland, orduunu coturan din bir konuma yaptktan sonra en nde savaa girdi. Sava alan onun iin ya zafer yeri ya da mezar olacakt. Uzun bir yaz gn, her iki ordudan seller gibi kan akt. Gn batarken Kk Asya yeniden Rumlarn elinden gitmiti. Romen Diyojen ele getii zaman, savan bandan beri onuncu atmin ls yannda ar yaral olarak yatyordu. stanbulda Evdoksiya ile beraber grdkleri iin onu tanyan, Trkler tarafna gemi olan klesi ve bir barbar askeri tarafndan hemen Sultan'a gtrld. Alparslan, Diyojen'e nnde yeri pmesini emretti ve kanl ayan ensesine bastrd. Olaya tank olan Rumlar gzyalarn tutamadlar; ama, bu yenileni aalama hareketinden sonra, Alparslan, mparatoru yerden kaldrd, elinden tuttu, kucaklad ve yenilgisinden dolay teselli etti. Benim gibi cesur olanlar takdir etmeyi ve kaderin cilvelerini kabullenmeyi rendim. Benim size kar nasl davranacam umuyorsunuz? diye sordu. Eer zlimseniz beni ldrrsnz; kibirliyseniz atnzn arksma zincirletirsiniz; olgun ve merhametliyseniz, fidye alarak beni lkeme iade edersiniz. diye Diyojen cevap verdi. Alpaslan anna lyk bir kumandand. Romen Diyojenin fidyesi bir milyon altn oldu ve Rumlar Sultan a her yl drt yz bin altnlk vergi de meyi kafoul ettiler. Diyojen stanbul kaplarna geldiinde, btn mparatorluun bozgundan dolay kendisine kar ayaklandm duydu. Fidyesi iin ancak bin altn toplayabildi, ve onlar Alparslan'a gnderdi. Bu ciz sadakattan mteessir olan Sultan, mparatordan fazlasn istemedi. Romen'i kurtarmak ve tekrar tahta oturtmak iin silha sarld; ancak Romen Diyojen, Sultan yetimeden nce hapiste ld. Anadolu, Antakya,

Ermenistan, Karadenizin Asya kylar Alparslan n genileme isteine yetti. Yurt lan btn bat Asyay kaplyordu. Tahtnn- etrafnda bin iki yz Trk prensi veya prenslerinin oullan toplanm; Badaddan Trabzona kadar iki yz bin asker, onun adna, lkeyi gzlyordu. Asl vatan olan Trkistanda, Hrizm Sultan r yok etmek isterken, nne engel olan Amuderyay gemek istemi ve bir kpr kurdurtmutu; askerleri o kadar kalabalkt ki, bir kydan dier kyya gei tam yirmi gn, yirmi gece srd. Malp edilen Hrizm Sultan' nne getirildiinde, her zamanki merhametini unutan Alparslan, onun ayaklarndan ve ellerinden direklere balanmasn ve o ekilde lme terk edilmesini buyurdu. Bu vahetten dehete kaplan esir, birden muhafzlarn elinden kurtularak/ hanerini ekti ve Alparslann kalbine saplad. (*) lmle peneleen Alparslan yle konutu: Bunu hakettim: Genliimde bir lim bana, Tanr nnde alak gnll olmak, kuvvetine gvenmemek, ve dmanlarn hor grmemek gerektiini tlemiti. Ben ise bu tleri tutmadm; ve kibrim yznden cezalandrldm. Dn, tahtmn zerinde askerlerimi ve 1 c onlarn disiplinini, cesaretini seyrederken, dnyann (*) Sultan Alparslan aslnda bir kale muhafz tarafndan ehit edilmitir. atmn ayaklar altnda titrediini sanyordum. Kendi kendime: Sen, dnyann en byk efendisi ve yenilmez savassn diyordum; halbuki imdi lyorum ve bu ordular artk benim deil!.. Onu Seluk Sultanlarnn kabrine gmdler ve mezar tann zerine unlar yazdlar: Alparslann annn ge ykseldiini grenler, buraya gelin ve onun toprana bakn! Alparslann lmnden sonra, Seluk Trkleri Melikahm ve ,vrislerinin muzafferne idaresi altnda bat Asya ya yaylmaya devam ettiler ve Rum mparatorluunu gitgide bakentinin surlar iine soktular. Evdoksiyann oullar, Avrupa yakas saraylarnn karsnda, skdar civarlarnda Trk emirlerine ziyafetler veriyorlard. Hristiyanln cn almak iin hazrlanan Hal Seferlerine kar hristivan impatorlar, mslman sultanlarla gizlice anlayorlard. Din bir heyecanla harekete geen Hallar, tabiata, geleneklere, iklime kar gelerek Filistine doru yollandlar ve btn Dou hepsine mezar oldu. Hristiyanlk gibi yeni ve sert bir dini tamak > iin pek khne bir rk olan Rumlar, din mnakaalarla onu paralyorlard. Rumlar tarafndan dejenere edilen hristivanlk, bu arada Batda parlyor ve arlmaynm vrislerinin imparatorluunu yceltiyordu. . Dou, peygamberini Arabistanda bulmutu. Roma rk stanbulda yok oldu; ftihlerin rk ise henz yeniydi. Onu Boaziinin bir kysndan Avrupa kysna geirmek iin bir kahraman gerekiyordu. te bu sra da Osman Be ortaya kt. Yine Osmanl mparatorluu'nun tarihine dnelim. VI Erturul ve olu Osman'n airetinin igal ettii dalk lke, Bursa, Gelibolu ve stanbul'un yer ald geni havzaya geit ve su veren, derin, vahi vdilerin

birletii yerde bulunuyordu. Adalar serpitirilmi bir gle benzeyen Marmara, bu havzann iinde Avrupa4 ile Asya arasnda, bir yandan Boazii, dier yandan anakkale Boaz ile daralm olarak uzanmaktadr. Marmara Denizi, stanbul tepeleri arasnda ylan gibi kvrlarak akan Boazii yoluyla Karadenize dklr; anakkale den ise Akdenize alr. Verimli ve dzgn kylar, geni bir rktm gibi uzanyor, ve tabi limanlar, kasabalar, kentler ile ssleniyordu. Yunanistan'n i ve d ticaretini Avrupa'dan Asya'ya, Asyadan Afrika ya durmadan mal ve insan tayan yelkenliler salyordu. Bu eyletler, Rum imparatorluunun adet kalbiydi. Msrn, Mezopotamya nn, Suriye nin ve Anadolu nun kaybedilmesinden sonra, Bizansm bu gl ve bahesi iine skmt. O zamanlar tahtn banda bulunan Rum imparatoru Andronik, saraynn yksek teraslarndan baktnda btn mlkn grebilirdi. ki bakent, yz kadar ehir ve bir deniz, hi olmazsa kendisine eski anl gemilerinin haylini yaatabilirdi. Bu bakentlerden ilki, bir kentten ziyade bir imparatorluu andran, tepeler zerine kurulmu ve Asyada skdara kadar uzanan stanbul'du. Bakentlerin kincisi, Bitinya'nn ezel karl tepesi ile Olimpus dann (Uluda) kara ormanlarla kapl eteklerinde bulunan eski kralln merkezi Bursadr. Trelerin, kuruluunu halknn nankrlnden kaan Annibal'a balad Bursa, anakkale Boazndan pek uzak olmayan bir yerde, Olimpus dana yaslanm, sanki Asyann ileri bir kalesi gibi hem denize, hem de karalara hkmediyordu. nemli mevkii, lml iklimi, srtnda onu muhafaza eden ormanlar, yazn kpkl sular aktarak ovalarm sulayan rmaklar banyolarna Dou'dan ve Bat'dan her yl yabanclar eken scak su kaynaklar narlarnn glgesi, dutlarnn yapra, balarnn al rengi, yayllarmm buday ve otlak bakmndan bolluu, ok eski zamanlardan beri surlarnn iine kalabalk ve faal bir halk toplamt. Mevkii bakmndan stanbul'u geiyor, nfusu ve zenginlii bakmndan ona yetiiyordu. Rum imparatorlarnn Bursadaki yazlk saraylar, Edirne ve stanbul saraylar ile elence ynnden aa kalmyordu. Ayrca Bursa onlar iin, Asya topraklarnn kilidi ve ana yolu idi. Uluda'n eteklerinden kan geitler, kuzey ve bat ynlerinde aldktan sonra, dalk Lidya, Frigya ve Karaman yrelerine giriyordu. Bu geitler, daha nceleri, yabanc kavimlerin istils beklendiinden, hisarlar, kaleler, atolarla kapatlmt. Uluda'n arkasndaki geitler, kaleler, hisarlar, oralar tmar eklinde idare eden Rum derebeyleri tarafndan igal ediliyor, derebeylik babadan oula kalyordu. Alparslan'n istil ettii Anadolu'da ilerleyen Seluk boylarnn tekil ettii Trk kyleri o blgede Rum kyleri ile kark ekilde bulunuyordu. Birbirlerinden devaml kukulanan iki rk, bakanlarmm onlar kr hayatna veya fetihe srklemesine gre, kh ahenkli bir bar iinde, kh savaarak yayorlard. Her blge, her ehir, her kale kendi imknlar ile hazrlanm kuvvetlere dayanyordu. Avrupadan Bulgarlar, Srplar, Ruslar; Asya dan Trkler ve Moollar ve bir yandan kendi ilerindeki isyanlar ile sktrlan Bizans

imparatorlar, kendi hallerine terkedilmi derebeylerie gerektiinde dahi asker gndermiyorlard. Trklerin iaha hzl ve daha geni bir istil hareketine girimelerini nleyen ey saylarnn azl idi. Rum halklarn, Uzak Asya'nn oban dini ile rkma sahip topluluklarna kar dvtren gayret, rk fark ve yeni dinden duyulan korkuydu. VIII t Uluda'n geitlerini koruyan hisarlardan birinin ad Angelokoma (1) idi. Bursa Ktahya yolunu gzlyordu. Her yl, Erturul'un srlerinin taze ot bulmak iin dalara kt ve indii zamanlarda bu hisarn insanlar obanlara hakaret ediyor ve koyunlar datyordu. Yalanm olan Erturul, bar niyetlisi olduundan Angelokoma derebeyine ikyette bulundu. Derebeyi suu, gya Rumlara sopalar ile vuran. Trk obanlar zerine att. Anlama tarafls olan Erturul (1) Blekoma ve Linoe adlanyla da bilinen Bilecik. otlma zaman daa kan obanlarn silhsz gndermeyi teklif etti. Ayrca. Trklerin iyi niyetlerini aklamak gayesiyle, zerlerindeki kymetli eyay Angelokoma kalesine brakmalarm ve geri dndklerinde rehinleri almalarm talep etti. Rum beyi, Erturul'un iyi niyetle yapt teklifleri kabul etti. Fakat, rehin eyay atoya gtren Trklerin silhl adamlar deil, kadnlar olmasn ileri srd; bylece herhangi bir srprizin nne geeceini dnyordu. Erturul, gcne giden bu talebi de kabul etti. Rehinler, her iki rk da ycelten bir davran iinde, yllarca alnd, verildi. Bizans derebeyinin sadakatini takdir eden, Erturul'un olu Osman, her yl, srlerin dnnde, Trkmen kadnlarn bugn de dokumakta olduklar tatl renklerle bezenmi hallar, kara kuzu postlar, rme kseleden at koumlar, bal ve stten mml yiyecekler armaan ederdi. Ancak, derebeyinin kendisine ltfen verilen hediyeleri, sanki kendisine tbi bir airetten vergi alr gibi, saygszca kabul etmesi, sonunda Osman Beyin gururuna dokundu. Sava arkadalarndan bir kama ve airetin yal alplarndan, babasnn arkadana iini dkt. Her zaman olduu gibi, Angelokoma derebeyine, kadnlarn elinden allm hediyeleri gtren heyet, bu sefer, uzun elbiseler giymi, balarnda kadn rtleri olan, diinden trnana silhl altm savadan meydana geliyordu. Kaleden ieri girdiklerinde, verilen bir iaretle, rtlerini atacaklar, silhlarn ekerek kaleyi alacaklard. . Bu esnada, kale dndaki am ormanlarnda, yannda yz seme svari ile bekleyecek olan Osman Be, ayn gece, baka Trk airetlerine yapt seferden dnecek olan Angelokoma derebeyini ve alayn karlayacakt. Olaylar tasarland gibi gerekleti. Osman Be ile Rumlar arasnda sava Ermeni geidinde meydana geldi. Gen Trk bei hem kalede hem de kale dnda galip geldi. Fakat kanl kavga, savalarndan bir ounun hayatna mal oldu. lenler arasnda yeeni Baykodah (Bayhoca) da bulunuyordu. Onun htrasna, dere kenarnda kk bir trbe yaptlar. , IX

Bu zafer Osman Bei, daha fazla toprak kazanmak arzusuna itti. Uludan berisinde en sonuncu geidin knda bulunan KaraHisar'a sefer dzenledi. Ayrca savan _ kazannca, merkezini Kara Hisar'a nakletti. Zafer bu defa en kk kardei Savc'nm bam yedi. Savc, ehit dt am aacnn altnda topraa verildi. Gen kahramann bykleri ve arkadalar, htrasn yaatmak iin, yllarca, aacn dallarna kandil astlar. Geceleri uzaktan bakanlar, am aacn tamamen kl olarak gryorlard. Treler, hl o yreye Kandilli am derler. Ayn yl, gen savaya duyulan kederden bir bakas daha aireti etkiledi. Hicr 687, mild 1288 ylnda, olunun istikbalinin pek parlak grnd bir devirde, Erturul Be hayata gzlerini yumdu. Sanki Osman Bei babasnn lmnden dolay teselli etmek istermi gibi, Malhatun ayn gn, Osman Bein ilk ocuu Orhan dnyaya getirdi. O zamanlar henz Suriye ve Anadolu Trklerinin resm hkmdr olan Seluk Sultan III. Aleddin, Osman Bee, kendi fethi olan KaraHisar ve dier btn Trk emirleriyle (Beyleri) aym seviyeye getiren emirlik nvanm verdi. Yeni makamn tasdik anlamnda gnderilen bir davul, bir bayrak ve bir tuu, Osman Be saygyla kabul etti. Kuzey-bat Anadolu boazlar ilk defa olarak, mslmanlarm gnde be defa namaza arlarnda, Trk musik letlerinin sesini iitti. KaraHisar kilisesi, cami hline getirildi. Bilgin Edebal tarafndan devaml telkin gren Osman Be, her Cuma Pazar meydannda kadlk yapyor ve sadece tarafsz kalmyor, siyas bakmdan hristiyanlara msamahakr da davranyordu. Osman Bein himayesinde, aradklar adaleti ve ilgiyi bulan hristiyanlar, Rum halkn ve ticaretini KaraHisara ardlar. Anadolu'nun baka eyletlerinde hkm sren Trk Bey'leri. Osman Be'in ikbal ve anna haset ettiler. Ancak byle rekabetler onu yolundan alakoymad. Yava yava, fakat devaml olarak ilerlemesine devam etti. Kara Hisar'dan sonra, tahta kak ve tarak iml edilen Yenice Tarak kentine, oradan da, kadn el ileri iin ine yapan, iki dan glgesine snm Modren (Geyve) kasabasna uzand. Uludan evresini bylesine dolarken, korkusu oktan Bursa'ya ulamt. Kara Hisar'a, yannda bol ganimet ve hret ile dnd. Bir ihnet, Osman Bei, Bilecik Trk kumandanna emnet ettii babas Erturulun ilk kentine ekti. Kendisini kskanan bu kumandan, onun iin bir tuzak hazrlamt. Bir Rum derebeyinin kz Nilfer ile yaplacak olan dnne Osman Bei dvet etmi, dn kargaal esnasnda Osman Bei katledeceini hesaplamt. Ancak Osman Be tuza, komplonun iine girmi gibi davranan dostu Mihal'den rendi, kenti bir harp hilesiyle tekrar kendisine balad; Nilfer'in mstakbel eini ldrd ve onu da kendi kalesine gtrd. Osman Be, Nilfer'i, daha on iki yanda savata yararllk gsteren olu Orhan'a mkfat olarak nikahlad. (D Sonra, ordusunu toplayarak, \ f a savan sebebi ve ganimeti olan Nilferin babasnn bulunduu Yar

Hisara gitti. Hisar ile birlikte, Frigya nn dalk blgelerinden nemli bir ksm fetihlerine katt. Seluk Sultanlarnn sonuncusu III. Aleddinin lm, Osman Bei basz brakt. Dier Trk Beylerinden stn bir durumu vard ve Uluda'n eteklerine kadar nnde dman kalmamt. O gnden itibaren lkeyi kendi adna ynetmeye ve sikkeler zerine kendi turasn vurdurmaya balad. O zamana kadar Cuma hutbelerinde Aleddinin ad okunurken, artk Osman Be'in ad okunmaya baland. Arkasnda kalan topraklarn ynetimini kardelerine ve kumandanlarna brakt. KaraHisarn idaresi ise, annesi Malhatun'un vesayeti (1) Mneccimba ve Oru Bey Tarihleri ile karlatrlmas... (Tercman 1001 Temel Eser Yaynlar) altnda Orhan Bee emnet edildi. Kendisi ise yannda en yiit savalar ile Uluda'a ve Uludan tesinde Marmara Denizine alan ovalara doru ilerlemeye balad. X Rumlar, kendilerini evreleyen Trk Beylerinden sadece Osman Be'in adn tanyorlard. Kuran Adlar, gkten inerler ve gelecein peygamberlerini tyin ederler. demitir. Osman (Otman) kemik kran demektir. Genliinde mruz kald hakaretin htrasyla Kpr Hisar kentine doru yrd. Bu kalenin derebeyi, eskiden dere kenarnda, incir aalan altnda bir elence tertiplemi, yemein ortasnda birden elini uzatarak, o zamanlar henz tannmayan Osman Bee ptrmek istemitir. Osman Be bu eli pm, fakat acs iinde yer etmiti. Ne pahasna olursa olsun bu hakaretin intikamm almak istiyordu. Hrs aklm o kadar bandan almt ki, bu seferi yapmak iin toplad heyette, babasnn aabeyi ve Osmanllarn ok sayg gsterdikleri, bir asrlk Dndar beve, kendisine tembihte bulundu diye, yaynn tahtas ile vurdu. Yal adam, yeeninin darbesinden kurtulamad ve cann verdi. Osman, hiddetinin neye mal olduunu anlaynca mthi kederlendi fakat dncesini deitirmedi. Kpr Hisar, Trk Ordusuna dayanamad ve dt. O blgedeki btn kentler ve kaleler, himayesini kabul ettiler. Eline geirdii kalelerden g alarak, kendisi de znik (Nicee) kalesinin civarnda o kenti ablukayE almak iin bir hisar ina ettirdi. Bylece kendi hisarnn yksek duvarlar altnda, znik (Nicee) kentini savunan Bizans mparatorunun muhafzlar ile sk sk atmak imknn buluyordu. llerle dolan ova artk nnde alyordu. Sava srasnda len yeenlerinden biri iin bir trbe yaptrd. Bugn bile mslmanlar, bilinmeyen bir gelenein etkisiyle, hl o yere yaral atlarn gtrerek, atalarnn kanyla sulanan topraklardan yaralar iyiletirmesini beklerler. Yksek ve kaln surlaryla evrilmi olan znik, bir takn sonunda ortaya kan ada gibi kalmt. Bursaya kar yaplan ikinci bir sava ile Uluda'dan akan bir nehrin her iki kys da Osman Bein eline geti. Os' man Be, savalarnn ve srlerinin hi bir zaman nehrin yatandan gemeyeceine dair sz vermiti. Ancak askerleri, denizden, nehrin azn aarak, kar kyya ayak bastlar. Bylece verilen sz harfi harfine

yerine getirilmi oluyordu. , XI _ . Anlamalarn muhteviyatn galipler tyin eder. Rumlar, daha nce Ltinlere yaptklar gibi, Trklere de topraklarn adm adm terkediyoriard. Onlar Bizans'a ekildike, Osman Be ilerliyordu. Yeniehir'e yerletiinde, Uluda'n eteklerinde imparatorluk kenti Bursa'y seyrediyordu. Yakn arkadalarndan birinin olu Kara Ali, ertesi yl Osman Be'e irin Rum adas Kalolimnos'u fethediyordu. Hafif meyilli, yemyeil otlaklarla kapl etekleri ve dar kylarnda verimli topraklar olan sevimli bir dadan meydana gelen ada, Mudanya ve Gelibolu Krfezinde, sanki Asya'dan Avrupaya atlamak isteyen bir yarm kpryd. Osman Be, bu baarsndan dolay yzbasna, adann en gzel kzn verdi. XII OsmanlIlara komu dier byk Trk Beylikleri, bilhassa Germiyan, Kastamonu, Mentee ve Karaman Beylikleri, BizanslIlara karada ve denizde byk kayplar verdiriyorlard. Toroslarin btn geitleri ele geiriliyor, Lidya blgesi igal ediliyor, Efes'e giriliyordu. mparatorlar kendilerini ancak dmanlarna dostluk eli uzatarak koruyabiliyorlard. O zamanlar tahtn banda bulunan Andronik, kzkardei Maria'y dier Trkleri ve zellikle Osman Bei durduracam vaadeden Trk bei Kocabende (1) ye veriyordu. Mstakbel einin kudretinden fazlasyla gurur duyan Maria, dn alay ile beraber negl'e kadar ilerledi ve Osman Be'den kendisine, daha gl bir Trk beinin kars olacandan dolay, sayg istedi. Osman Be bu ihtarlara bizzat banda bulunduu ordusunu Yeniehir'den Karadeniz kylarna kadar ilerletmekle cevap verdi. Olu Orhan'n ve babasnn silh arkada, larnn yardmyla hem kendisine rakip Trk beyliklerini, hem de Bizans'n son oyunlarm ezdi, bitirdi. stanbul'un karsnda, Bursa, znik ve zmit hari, btn Bat Anadolu'da egemenliini kurdu. na et(1) Hocabende: lhan Olcayto. Osman Be bu lhanlna baldr. P : 5 tirdii kalelerle, Uluda yresini evreliyor ve Bizans'n bakentinin, lkenin btnyle olan irtibatn kesiyordu. XIII Hastalktan ve savatan dolay zamanndan nce yalanan Osman Be, bunca fetihten sonra bar iinde lmek zere Yeniehir'e ekildi. Uzun zamandr ektii gut hastal, Trklerin taht olan ata binmesine engel oluyordu. Her zaman hr ve fjih olan dehas Orhan' hayatnn en byk'' emeli Bursa'ya itiyordu. Uludaa adm adm trmanan Orhan Be sonra bu bakent zerine bir gibi dt. Ordughn Kaynakba mevkiinde kurdu. Orada, dadan akan sular birleiyor ve ehri besleyen geni bir yalak oluyordu. Her ne kadar yrekli bir kumandan tarafndan ynetilen kuvvetli bir Rum garnizonu ehiri koruyorsa da, ehrin direnmesi, kn geciktirecei iin ok daha vahim sonulanacakt. Trklerle ak arazide arparak ablukay kramyacak gte olan Andronik, Bursa kumandanna, Orhan Bele, hristiyanlarm deyecei

ylda yz bin dka altnlk bir vergi karlnda mtareke yapmasn emretti. Vergi, Osman Bein haleflerine yz yl sreyle denecekti. Bursa halk ve ordusu, servetleri ile beraber Gemlik'e ekilmeyi kabul ettirdiler. Orhan, kan dklmeden OsmanlIlarn yeni bakentine girdi. Ocaklarndan ebediyen ayrlmaktansa, Trklerin egemenliini kabul eden Bursa ahalisinin hayatna, servetine ve dinine msamaha edildi. Yeniehir'e yeni zaferin mjdesini gtrmek zere bir haberci Bursa'dan yola karken, ayn anda Yeniehir'den gelen baka bir haberci Orhan Be'e babasnn lmek zere olduunu bildirmeye hazrlanyordu. Zafere sevinmekten ziyade, ok sayg duyduu babasnn lmek zere olmasndan son derece kederlenen Orhan Be, ordusunun kumandasn Mihl Be'e brakarak, babasnn son nefesine ve hayr duasna yetimek iin derhal Yeniehire hareket etti. Osman Be'in hayattan pimanlk duyaca veya arzu edecei hi birey kalmamt. Sevgili ei Malhatun ondan nce vefat etmiti. Osman Be'in de ona mezarda kavumaktan baka bir emeli yoktu. Nasihatlerin kayna, islmiyetin ve siyasetin en selhiyetli azlarndan biri olan deerli hlim, kaymbabas, eyh Edebal da yz on yanda hayata gzlerini yummutu; nihayet, kahraman olduu kadar itaatkr olan olu Orhan Be, savalarnn tek hedefi olan Bursay alarak, bundan byle yenilmez bir gce kavuacak olan OsmanlIlara bir ba ve bir merkez hediye etmiti. Hayatlar ile beraber devleri de biten insanlarn rahatl iinde, ne hayattan ne de lmden ikyette bulunarak, ld. Yere serili kee yatann etrafna ocuklarn, kumandanlarn, danmanlarn toplad ve halefi Orhan Bee henz kudretini kaybetmemi olan bir sesle, Osmanllar tarafndan yzyllar boyu unutulmayan u konumay yapt. Tarihi Saadi, (1) doulu atafat iinde, gelecek nesillere, len babann oluna syledii bu son szleri aktarmtr. (1) Tc t tevarih mellifi Hoca Saadeddin Efendi. ki bey olu, kalplerinde derin bir sz, gzlerinde keder, kar karya geldiklerinde, Orhan Be, derin bir i ekiten sonra: Ah Osman Be! Kinata beyler ve krallar verecek olan, bunca milleti kendine balayan sen misin? demitir. Feri kam gzlerini Orhan Bee eviren, lmsz Han, ancak iitilen bir sesle oluna seslendi: (1) Ruhumu ferahlatan sen, kederlenme! Beni, herkes gibi u ktlklerle dolu dnyada ilk nefes almzdan beri penesi altnda tutan kaderin ellerinde, can ekiirken gryorsun. Ben gerek hayat dnyorum; gelecein, saadetle, zaferle, anla dolu olsun. Senden ayrlmaya hazrlandm u sralarda iim piman deil, nk seni yerime brakyorum. imdi son nasihatlerime kulak ver. Hayatn endieleri senden uzak olsun. Seni evreleyen kutlulukla, asla mstebit olma, baklarn zalimlikten kar. Adaleti gelitir ve yeryzne ss yap. Vcudumdan ayrlacak ruhumu, kazanacan zaferlerle daima mutlu kl- Dnyay fethettiin zaman da, klcn kullanarak dinimizi yaymaya al.

Hristiyan krallklar le hakka dayanan dostluklar kur. limleri daima ereflendir; bylece ilh adaleti salamlatrm olursun; ve nerede olursa olsun, bir adamn lim olduunu duyarsan, onu servete bo, onu ykselt ve efatini esirgeme. Ordularn ve servetin seni hi bir zaman kibirli yapmasn. Etrafnda daima kanunla aydnlanm kiiler bulunsun; ve kanunun, krallklar ayakta tutan tek temel olduuna inanarak, onu daima darbelerden koru. lh kanun bizim tek gayemiz olmaldr; attmz her admda Tanr'ya biraz daha yaklaalm. Ne bo teebbslerde, ne de verimsiz kavgalarda vaktini geirme, nk yanl ihtiraslar, dnya imparatorluunun sonu olur. Bana gelince, ben iman gcn yaymak iin altm. Sen ise benim arzularm tamamlayacaksn. Bulunacan mevki, senin herkese kar byk bir ltfla davranman gerektiriyor. Halkna kar pek ok devin var; ona kar iyilik ve balama ile davranrsan Hanlk nvanna lyk olursun. Durmadan, tebaama kar nasl iyilik yapacam diye dneceksin. Ancak o zaman Tanr'nm tevecchn kazanrsn. , Mminlerin sna Osman Bein son szleri bunlar oldu; oluna hitabn tamamlaynca, ruhu sonsuzlua doru utu gitti. XIV Osman Be, son nefesini vermeden nce, olundan, hayatnda o kadar zledii Bursava gmlmesini istedi. Savalarndan da Bursa'nm bundan byle OsmanlIlarn bakenti olmasn talep etti. Orhan Be ve askerleri, ftihin son arzusunu yerine getirdiler. mamlar ve zafer arkadalarnn arasnda Osman Be'in na' Bursaya getirildi. Gm Kubbe diye anlan yere gmld. Trbesinin bulunduu salona, islmiyete geen Trk'n Tanrya kr ederek parmaklarnn arasnda yuvarlad, gayet iri taneli, tahta tebih asld. Kara Hisar'daki hkimiyetini gstermek zere Sultan Aleddin tarafndan gnderilen davul mezarnn zerine kondu. Bursa atosunda kan son bir yangn, Osman Be'in imann ve hkimiyetini gsteren bu iki ulu eyay yok etti. Ancak klc ve sanca, imparatorluk hzinesinde olduu gibi muhafaza edilmektedir. OsmanlIlarn balangc hakknda en byk aratrmay yapan Hammer, bu klc iki sivri ulu, enli bir pala olarak tarif etmektedir. Byle iki ulu ve iki taraf keskin klc Halife mer'in bulduu sylenmektedir. Osmanoullan, bu silh bayraklarna ileyerek, bir ucu ile Asyay, dier ucu ile Avrupay tehdit eden bir sembol hline getirdiler. Osman Be'in miras, bir svarinin silhlar ve bir obann letlerinden baka bir ey deildi. Yeniehirdeki evinde en ufak bir servet bulunmad. Kendine bal topluluklardan ald vergiler arkadalarna datlmt. Bir tahta kak, bir tuzluk, renkli iplikle ilenmi uzun bir ceket, keten trban, tarla srmek iin bir ka ift kz, koyun srs ve Arap atlar, btn servetini tekil ediyordu. Atlar oullarna kald: Mezopotamya koyunlarmdan meydana gelen srs padiahlara ait mlke dahil edildi, ve hl o zamandan beri Uluda'n

yemyeil dzlklerinde otlamaya devam eder. Elbisesi, gelenekleri gibi basitti. Koyun ynnden, kaba bir kaftan giyerdi. Kollar genellikle srtndan aa doru sallanrd. Plili geni bir pantalon, Trklerin dinlenme hareketi olan bada kurmaya elverili bir ekilde dikilmi olup, plak ayak bileklerinin zerinde bir kordonla sklrd. Dzgn ve oval ehresi, cmert bir kanla ve Anadolunun gneiyle esmerlemi olduundan, ona, Dou'da erkek gzelliinin ifadesi olarak KaraOsman lkabn kazandrmt. Gzleri, Orta Asya bozkrlarnn ocuklarnn souk mavi rengini muhafaza ediyordu; fakat kalar ve salar, Toros kargasnn kanatlar kadar siyat. Bacaklar, melmeye alm v<? atlan zerinde, ksa zengili eyerlerinden dolay oturur gibi giden rklara has bir ekilde, ksa idi. Gvdesi ise aksine uzundu. Uzun kollar ile rakiplerine daha uzak mesafeden kl sallayabiliyordu. obanlardan meydana gelmi bir airetin efine yarar ekilde, mant basit fakat tarafsz ve doruydu. Btn dehas, yeryznde Tanr fikrini glgeyecek her trl putperestlik ve hurafeyi, Hz. Muammedin Bir Tanr dncesiyle silip sprmek inancndan douyordu. Ancak, mrnn son zamanlarnda Bizans Rumlar ile ilikileri, peygamberlere has basitlikteki dncesini bilemi, hkmettiklerine sahip olmak isteyen ftihlerin siyasetini retmitir. Fetihlerinde adm adm ilerleyecek, her zaferden sonra duracaktr. Yava yava ilerledi, fakat asla geri ekilmedi; ite bu, btn byk Devlet kuranlarn srrdr. Malkatun'a kar iyilik, namus, samimiyet, sadakat ve akla; oullarna kar efkatle, arkdalarma kar tatllkla, malp ettiklerine merhametle dolu olan kalbi, yalnzca, seferlerinden birine kar kan amcasna vurduu sopa darbesinin gnah ile burkulmutu. Fakat bu gnah da yine kalbinin ktlnden deil, kendisine hkim olamhymdan domutu. lmne kadar vicdan azab ekti; ktiplerine talimat vererek, kendinden sonra gelecekler, hiddet hareketlerinin istemeden akraba katili yapabileceklerini, bunun Tanr tarafndan affedilmesi iin insanlar nnde azap ektiini gstermesi bakmndan, o gnah tarihe geirmelerini istedi. Kanndaki bu iddete ramen, halklar iin o kadar iyilik, dmanlar iin de o kadar efat salad ki, kendisine bal topluluklarda efkatli Osman diye hret yapt ve halk, yeni padiahlarn tahta gemesi srasnda yapt dileklerde, btn faziletlerin yansira, Osman'n efkatini alsn diye yakanrd. K N C K T A P I : Osman Be arkasnda, karakterinin iki nemli yann paylam gibi gzken, iki oul brakyordu: Byk oul Orhan Bede kahramanlk; kk oul Aleddin'de sofuluk. Her ikisi de gzel Malkatun'un ocuklar olup, dedeleri, byk lim Edebal'dan ilmi ve dini renmilerdi. Osman Be'in ayn zamanda gzde kumandanlarndan olan Orhan Be, Trk savalarnn banda babasnn adna yeni topraklar, yeni kentler fethederken, Yeniehir'de Edebal, Aleddine hukuk ilminin inceliklerini

ve fziletini retiyordu. Bu gen Be, kk yanda bile bir limin ve siyasnin olgunluuna erimiti. Anneleri tarafndan birbirlerine kar sonsuz sevgi ve efkat balar ile bal olan iki karde asla kskanlk emreleri gstermiyorlard. Orhan Be, Aleddin Bein kabiliyetlerine kar derin bir sayg gsterirken, Aleddin Be de aabeyisi Orhan Bein fetihleri ile seviniyordu. Osman Be'in kendisine tevcih ettii yksek otoriteyi kabul etmeden nce Orhan Be, kardeine mparatorluu paylamay teklif etti; fakat Aleddin Be, hem Orhan'n yaa bykln, hem de baba arzusunu ileri srerek kesinlikle otoritenin paylalmasna kar kt; bylece kudretin paylalmas neticesinde, imparatorluun paralanmasna sebep olunabileceini OsmanlIlara gstermi oldu. Hatt babalarndan kalan koyun srsn, zel miras olmasna ramen, reddet* ti. Mlk olarak kabul ettii, Uluda'n eteklerinde Kete vdisinde, Fatur adl ky oldu. O yre ormanla kapl olduundan, bugn bile Yaprak Denizi diye adlandrlr. Orhan Be, kardeine Mademki, sana kalan koyunlar, boalar ve atlar almak istemiyorsun, o hlde, gel benim milletimin oban ol! Vezirim ol! dedi. Vezir kelimesi trkede yk tayan anlamna gelir, veya daha dorusu imparatorluu tayan. Aleddin, bunca iltifat altnda nihayet eilmek zorunda kald ve kardeinin Devlet ilerini tekiltlandrmasnda ve ynetmesinde ona yardmc olmak erefine eriti. Daha ilerde, onun devleti nasl hogr ve kolaylkla idare ettiini greceiz. Orhan Be babasnn na'm topraa verince hemen, lkesinin snrlarm geniletmek zere abalara giriti. Kumandanlar, arsna uyarak, Yeniehir'den, Bursa'dan, yapraklar Denizi'nin lo geitlerinden karak, Gemlik Krfezini evirmeye ve Mudanya dalarnn arkasndan itibaren, Marmara ile Karadeniz arasnda kalan yarm ada zerindeki kasaba ve kentleri bir bir ellerine geirmee baladlar. Kumandanlarndan biri Konur Alp, dieri Aka Koca idi; her ikisi de Osman Be zamanndan beri savalarda pimilerdi. stanbul'un Asya kasabas olan skdar'a yrme iki saatlik mesafede oan Samandraya iki kumandan birden ni bir baskn yaptlar. Kale kumandan olunun cenazesini karmak iin kaplar atnda ieri dalan Trk aknclar kaplarn kapanmasna frsat vermeden kale'yi drdler. Btn o blge, iki kumandan sayesinde fethedildi. O yzden Karadeniz kysndaki kentlerden birinin ad Akakoca, yarm adannki ise Kocaeli olarak kalmtr. Aydos Kalesi ise, Orhan'n silh arkadalarndan, gen Abdurrahman'n ak sayesinde ele geirildi. Aydos tekfurunun kz, Abdurrahman kale duvarlar nnde savarken grnce yakkllna hayran kalmt. Her gece ryasnda onu gryordu. Doyduu ihtiras, btn devlerinin zerine kt. Gen Osmanl'ya, taa sarl bir kt att. Abdurrahman bu ktla gzel Bizansl kzn kendisine kar olan akn ve bu yzden vatanna ihanet ettiini anlad. Zira, ktta kale duvarlarnn altndaki gizli bir geidin yeri gsteriliyordu. Abdurrahman yanma bir avu gzpek adam alarak, gece bastrnca, gizli geitten kale iine girdi; darda

Abdurrahman'n iaretini bekleyen ordu, mukavemet grmeden, alan kale kaplarndan ieri szld ve ehri fethetti. Abdurrahman, gen kz Orhan Be'e gtrd, o da kz ona e olarak verdi. Yakkll ile tannacak bir oullan oldu. Adn KaraAbdurrahman koyduklar bu sava, Bizansh annelerin ve ocuklarn korkulu ryas olacaktr. Orhan Be'in idaresi altnda Trkler ksa zamanda zmit Krfezi'nden stanbul kaplarna kadar, btn ky, kasaba ve kentleri ellerine geirdiler. Sava alanlarnda, dman kellelerinden piramidler brakyorlard. lmden sonra da intikamn devam edeceini anlatmak isteyen bu kemik ynlar, bir zafer bidesinden ok, yamyamlarn artklarna benziyordu. Biz de bu kafa ynlarndan meydana gelmi zafer bidelerinin yanndan geerken, bozkr rzgrnn kafataslarnn boluklarnda slk aldn btn dehetiyle iittik. Bizans'n deniz ss olan zmitte, krfezin muhafazasnda yatan gemiler, gereinde her iki yaka ile de irtibat salyordu. Bu nemli s az zaman sonra Orhan Be'in eline geti. . III ' Aabeyi yeni lkeler fethederken, mtevazi Aleddin, Bat Anadolu'da domakta olan mparatorluu tekiltlandryordu. nce hkmdar ile ilgili kanunlar karan Aleddin, Ordu'yu, paray, Hkmdarn elbisesini dzene koyuyordu. Hkmdar, Arapa nvan olan Emir'i almt; Sultan ismi, daha pek yakn bir tarihte baka Sultan'a bal olan beylere fazla muhteem grnyordu. Para zerine Orhan Be'in turas basld. Cuma hutbelerinde Orhan Bein ad geiyordu. Elbisesi yine obanlarn ve Trk atllarnmki gibi kalyordu. O devirlerde Trkler krmz keeden bir klh giyiyorlard. Ayn klh imdi, Sultan Mahmudun yeniletirdii Osmanl Ordusunda grlebilir. Savalar, keenin etrafna Hindistanda dokunan beyaz muslin al saryorlar; byece hem kafalarna isabet eden kl darbelerini yumuatyor, hem de Anadolunun kavurucu gneinden korunuyorlard. nce Emirler, sonra Sultanlar, balarna altn tel ilemeli trban saryorlar, bunun eklini zevklerine gre, kh katlar vererek ranl sihirbazlarmkine, kh almlarnn stne dz bir ekilde sararak Arap obanlarnkine benzetiyorlard. O zamanlar, her Osmanl savayd; Ordu, sefer hlindeki airetten baka bir ey deildi. Artk srekli bir ordu, mparatorluun kudreti hline geldi. Atl askerler daima silh ve at bakmndan zengin Trklerden; piyade ise yine varlkllardan tekil ediliyordu. Her piyadeye, gnde eyrek dirhem para veriliyordu. Balarnda, idare ettikleri asker says ile anlan, sava grm kumandanlarn emrinde onar, yzer, biner kiilik birlikler meydana getiriliyordu. Ancak bu yeni birlikler, bamsz hareket etmeye alm olan askerlerin eski ferd cesaretini zayflatyor ve emirden ziyade heyecana bal olan kahramanlklar azaltyordu. Aleddin ile Orhan Beler nceleri, dzene sokmak istedikleri ordularnn, asker zihniyetini kaybedeceinden endie ettiler. lim Edebal'nm kaynbiraderlerinden olan andarl toplanan divana arld ve Osmanllarn eski kahramanln canlandrmak ve devam ettirmek hususundaki

fikirleri sorulduunda, eski Msr ve ran'da tatbik edilen usl anlatt. Oralarda, sadece yabanclarda meydana gelen bir asker snf yaratlyor, bunlar hem dmana hem de lke iindeki ayaklanmalara kar kullanlyordu. OsmanlIlarn byle bir snf yaratmalarn ileri srd. Yeni tekiltn elemanlar eski cesur savalarn kumandasnda olacaklard. Avrupa yakasna ve adalara yaplan srekli basknlarda, yzlerce ocuk ve gen, Rum ailelerinden koparlyor ve harp ganimeti olarak Trk kamplarna sevkediliyordu. Kzlar, ya esir olarak satlyor, ya da zevce oluyordu; erkek ocuklar ise galiplerinin yannda oban veya hizmetkr olarak kalyorlard. Eitimin tesiri, hayranlk veya mecburiyet ile krpe yalarnda, ksa zaman sonra hristiyanl terkederek, slm dinine geiyorlard. Bir defa islmivete geenler, hristiyanlarm nefretini kazannca, ar bir taasup ile yeni efendilerinin Tann'sma balanyorlard. sa'nn hayranlar bu kadar kindar bir dman grmemilerdi. ekilip alndklar ehirlerdie, ailesiz, vatan, aile ve din kalanlar, artk Muhammed'den baka vatan, aile ve din tanmyorlard. Bylece, bunlar asker hizmet karlnda hrriyetlerinin iade edilmesiyle, Bey'e bal yeni OsmanlIlardan kurulu bir ordu meydana gelecek; artk aile ve bamszlk dncesi olmadan, sadece hkmdara sonsuz bir itaat tayan askerler, onun iin lmeye hazr olacaklard. Badad halifesinin bir zamanlar islmiyeti semi Trklerden ordu kurmas gibi, andarl tarafndan ne srlen tasar, Aleddin ve Orhan Belere cazip geldi: Kur'an bile blye der; her doan ocuk, doutan slm inancna meyleden esrarl bir zellik tar. Bu yabanclar, millet tarafndan kendilerinin savunmasmda kullanlmakla, kanlarn hrriyetleri urunda dkmekle kalmayacaklar; hkmdar tarafndan kendilerine balanan hrriyetin, silhlarn, rtbelerin, ereflerin hakkn deyerek, binlerce hristiyan ocua, artk kendilerini koruyamayan bir dinden kmalarn ve onlar yceltecek, mkfatlandracak ve esirgeyecek olan yeni imn semeleri bakmndan misl olacaklardr diye fikir yrttler. Hemen Yenieri ad altnda, bu yeni tekilt kuruldu. IV Orhan Be'in etrafnda derhal islmiyete yeni gemi genlerden bir avu asker topland. Orhan Be bunlar, Osmanllarn sava ruhu olan dine adamak istiyordu. Ulu dervilerden, Hac Bekta adl birisi, nasyadan pek uzakta olmayan Sulca kasabasnda yayordu. Orhan Be yeni askerlerini bizzat alarak, derviin yanma gtrd, ve ondan dinin bu yeni ocuklarna sancak, ad ve hayr vermesini rica etti. Kurulan yeni tekiltn, imanszlar htlarmdan koparacam ve Muhammed'in Tanrsna bir milyon yeni mmin kazandracam anlaynca, yerinden doruldu, yeni milisin gen askerlerinden birine yaklaarak, onun ahsnda btn birlii takdis etmek zere, elini gen askerin bana koydu. Bu srada, derviin kaftannn yeni, omuzunun zerinden kayarak askerin ensesi zerine dt. Dervi Orhan Be'e dnerek, Bugn kurulan bu milisin yz gn gibi ak ve aydnlk, kolu ar, klc keskin, oku delici olacaktr. Giderken muzaffer, dn-

_ nde galip olacaktr. Haydi, yolunuz ak olsun! dedi. Yenieriler, derviin bo yeninin garip duruunu, omuzdan aa uzamasn, sava balklarnn yeni eklini iaret eden tabiatst bir tesadf saydlar. Bundan byle, beyaz kee klhlarmn zerine balarnn arkasndan sarkan, bir kuma paras ilve ettiler ve sorgu taklacak yere, dier gnll ve maasz birliklerden ayrlmak maksadyla, yani emr tarafndan maa aldklarn ve beslendiklerini gstermek iin tahta bir kak oturttular. zel birliklerinin btn rtbelerinin isimleri, nafakal asker olduklarn belirtecek ekilde veriliyordu. Albaylar Byk orbac; st ve alt subaylar, biri Mutfakba, dieri Suba olarak niteleniyordu. Yn zerine hill ve iki ulu kl ilenmi olan Yenieri sancandan sonra en nemli sembolleri, Kazan, ayn zamanda toplanma ve daha sonralar isyan anlamm tayordu. Osmanl milleti be asr sonra, bu obanlarn g etmesinde byk rol olan adr eyalarna kavuuyordu. Yenieriler, Orhan Bein emrinde ancak bin kii kadardlar. Daha sonralar hem sayca, hem kahramanlka dier padialarm emri altnda gelieceklerini greceiz. V Aleddin Be, dier asker bi r l i k l e r e maa olarak, dman zerinden kazandklar topra veriyordu. Tmar balanan bu liderlerin de lkeye kar devleri oluyordu. Bylece zamanla saylar yirmi bine ulaacak olan piyadeler meydana geldi... Bunlardan sonra, hafif silhlarla donatlm, dzgn olmayan birliklere sahip Azablar tekil edildi. Yine dzgn olan ve olmayan svariler, kutsal sanca ve emr'in korunmas iini yrtmekle ereflendirildiler. Her tmar sahibi ayrca, sava zamanlarnda, vergiden muaf, silhl ve tehizatl asker birlikler vermek zorunda idi. Nihayet, ordunun en nemli unsurlar olan Aknclar geliyordu. Hkmdarn ars zerine adrlarm terk ederek, sadece imanlarnn sesine gre hareket ediyorlar ve aldklar tek maa, dmandan elde ettikleri ganimet oluyordu. Bu disiplin d, fakat korkulu birliklerin balarna uzun yllar, Osman Be'in silh arkadalarndan olan Mihloullar'nm nesli hkim olmutur. Aleddin Be, orduda yol gsterici ve emr'in haberlerini iletici olarak, avu adnda yeni bir snf yaratt. te, Aleddin ve Orhan Be'lerin, nlerindeki topra fethetmekten baka birey dnmeyen ve komu halklarla, ancak islmiyetin dman kalmad zaman bar yapmay isteyen bir halka saladklar ordu tekiltnn esaslar budur. VI Ordu, tekiltm henz tamamlamken ve Orhan Be'den sancan almken, Uluda'dan dzle inme arzusuyla, kendisini znik Kalesinin duvarlar dibinde buldu. Bu yeni cret karsnda, iyice endielenen gen Andronikos,. nihayet Rumlarn cesaretini uyandrmak iin teebbse geti. Edirne ve stanbul arasnda, Trakyada dank duran birliklerini biraraya toplayarak, saraynn duvarlarn ykayan Boazii'nden, balannFi da olduu hlde skdara ayak bast. Buradan, harp nizam iinde, znik zerine yrye geerek, sayca

kendisinden az olan Osmanllar dzlkte malp etmek niyetiyle ilerlemeye devam etti. Ancak, harp stratejisi ve manevralar bakmndan Rum kumandanlarna nazaran daha tecrbeli olan Orhan Be, dalk blgelerde, geitlerde kol gezen on bin kiilik bir kuvveti zamannda toplad. Bu geitler ve dzgn olmayan arazi, Trklerin say azlm rtyor ve Andronikosun kalabalk fakat gevek alaylarna istendii zaman ve yerde saldrmak imknn veriyordu. mparator bo yere defa, ordularn bu ekilde saklanm olan OsmanlIlar zerine saldrtt. Durumlar ve cesaretleri onlar yenilmez yapmt. Bir zaman sonra Trkler, en ileri durumdaki Rum birliklerine, geitlerden karak, dalardan inerek, ni baskn yaptlar, Andronikosun kanatlarm oklar ile dattlar, sonra vahi atlarnn sayesinde sr'atle geri ekilerek Merkezi kuattlar. Bizzat imparator, baka milletlere, baka zamanlara has" bir cesaretle dvyordu; birara, generali ve tarihisi Kantakuzinus, vcudunu ona siper yapnca kendisi vuruldu ve ld. Kalasndan okla yaralanan Andronikos, etrafndaki bir avu askerle Orhan Be'in eline dt. Fakat, ordusundaki yabanc askerlerden Bergamal Sebastopolos, yz atls ile mparatorun yardmna kotu, ve onu kurtarmay baard. Sebastopolos'un ni saldrs ile biran geri ekilen Trkler ellerinden kymetli esirlerini kardlar. Andronikos'u ld zanneden ordusu, hereyini brakarak, deniz istikametinde kamaya balad. Yaral olarak sedyede ordusunun peinden gelen mparator, stanbula mesaj stne mesaj gndererek, skdara ordusunun artklarn toplamak iin gemiler getirilmesini istiyordu. Andronikos, kan iindeki halsyla ancak skdardan ayrlmt ki, Orhan Be'in ncleri kyya eritiler. Bu utan BizanslIlara nedmet verdi. Yine imparatorlarnn kumandasnda Boaz' geerek, Orhan Bele ovada yeni bir sava vermek istediler. Marmara kylarndaki yeni sava alan, asker ve silh bakmndan zaten pek stn olmayan Bizans birlikleri iin felket oldu. Koca Ali tarafndan ynetilen yz Trk atls, Rum garnizonunu zorlamaya balad, onlar koyun srs gibi datt, imparatorun adrna kadar geldi. Altn koumlu, Jurmz kymetli kumalarla rtl imparatorluk atlar Trklerin ganimeti oldu. Civardaki kaleye, deetlerinden acele ettikleri iin tam zamannda smamyan Rum ordusunun nemli bir ksm, imparatorun yaknlar ve akrabalar, Trk kllar altnda can verdiler. Geri kalanlar, apar topar, kayklara doluarak kar kyya canlarn zor attlar. mparator bir defa daha sarayna hakarete uram ve cesaretini kaybetmi olarak dnyordu. VI Saraynn kulelerinde OsmanlIlarn znike yaptklan son saldrlarn hikyesini dinledi. indekilere terkedilmi olan znik kalesi etrafna, Aleddin'in istihkmclar derin bir hendek atlar. yllk kuatma, t ' znik halknn midini ve cesaretini krmt. Meydan btn svarileri ile dolduran Orhan Be, bir tek ehri

fethetmek iin, btn bir halk seferber etmiti. Bu ekilde kuatlan znik, sonunda, hi olmazsa halkn, yama ve esaretten kurtarmak iin, teslim oldu. Babasnn htrasna hrmeten, Yeniehir yolundan ehre giren Orhan Be'i, btn znik halk efat iin toplanarak karlamaya gitti. Malp imparatorlarnn yardmndan ziyade, Han'n efatinden medet umuyorlard. ehrin garnizonunu meydana getiren mparaiorun ordusu, silhlar ile ekilme msaadesi ald. Byk ounluk ise, ne yaamasn, ne de lmesini bilen bir imparatora hizmet etmektense, galiplerin egemenliini kabul etmeyi ye buldular. , VIII . Bylece, kk bir airetin bakan Orhan, topu kuvveti olmadan, bir zamanlar balarnda hristiyanlm en byk prensleri ve kumandanlar tarafndan ynetilen ve Avrupa'nn btn silhlarna sahip, be yz bin kiilik ltin hallarnn yedi ay muhasara sonunda bile ele geiremedikleri znik'i fethetmi oluyordu. Bunun sebebi ise, o zamanlar znik'in Rumlar tarafndan deil, fakat paral Trk askerleri tarafndan savunulmasdr. Surlarn stnden, Godefroy de Bouillon'un askerleri zerine byk kaya paralar atan, son derece iri yapl ve gl bir Trkt. Ayrca hallar bu ilk muhasarada sadece an ve eref ararlarken, Osman h Trkleri lmde cenneti ve kanda vatan aryorlard. lk gelenlere direnen Dou mparatorluu, sonra gelenlere boyun eiyordu. lk gelenlerin iman zayflarken, sonrakilerinki yeni douyordu. Zafer, yeni rklarn ve yeni fikirlerin olacaktr. Orhan Be kendi zaferini arya gtrmedi; babasnn son szlerini unutmamt. Hristiyanlar sadece askerlerine itaate ve vergilerini demeye zorlad. Dinlerinin icaplarn yapmakta tamamen serbest brakt. Yalnz en gzel hristiyan mbedlerini, kendi dini iin ibadet yeri hline getirdi. Bir zamanlar, Konstantinin bakanlnda toplanan Dou ve Bat'nn yz on sekiz keiini barndran, feylesof Arius'un mahkm edildii, resimlerin ruhun kutsal ibadeti olarak kabul edildii, hristiyanlm balca prensiplerinin grld kilise artk bir cami olmutu. Camilere ilk defa olarak, ilim ve din okullar olan, Medreseler ilve edildi. Taceddin ve Davud adnda iki Trk, ilk Osmanl Hukuk profesrleri oldular. Fakirleri doyurmak iin ilk imrethaneler ald. Hz. Muhammed'in dininde, zenginlerin gelirlerinin bir ksminin fakirlerin beslenmesi iin ayrlmas prensibine gre kurulan imretlerde, Orhan Be, peygamber ve halife gibi znik fakirlerine orba datyordu. IX Ancak bir mddet sonra bu ilk gayeler, imanlarnn ar taassubu ve arkadalarnn zorlamas karsnda yava yava yerini hristiyanlara kar bask ve yamaya brakt. slmiyete gemi olan znikli ailelerin ocuklar, Yenieri yaplmak zere zorla almyordu. Cevheri lhnin madd olmamasna kar mmin lerde mevcut inanc kt yola sevkedeceine ikn olduu iin btn aziz resimlerini ve tasvirlerini yaktrd. Rumlar arasnda bunca yanl fikirlerin kayna olan znik sinodunu feshetti. Klcnn ucuyla, sinodun duvarlarndaki yazlar kazd, ve altn harflerle OsmanlIlarn

dininin esasn yazdrd: Lilheillllal ve Muhammeden Resulllah. Sonra, veba veya harp yznden kocalarn, babalarn kaybetmi Bzansl dul ve gen kzlar askerlerine datt. Silh arkadalarna ehrin en gzel saraylarn pay etti. On iki yandayken evlendii Nilfer'den doan, en byk olu Sleyman, znikin kumandanlna getirildi. kinci olu Murat'a, yallktan dolay len Konur Alp'in yerine, kk yama ramen, Sultannnn (*) idaresi verildi. Yeni hkimleri tarafndan bundan byle znik adn alan ehir, konsillerine, sembollerine ve fikir atmalarna borlu olduu hretini bir mddet daha muhafaza etti; sonra eski alardan kalan ad sadece Dou'nun seramik eyalarnda kulland, fayans fabrikas sayesinde duyuldu. Hammer der ki: Bugn, kaln ve yksek olmalar sayesinde yllarn ve insan elinin bozamad surlarn etrafnda dolaan bir yolcu, kendisini, sada solda serpitirilmi birka kulbenin ortasnda, ssz bir bozkrda sanar. Hac kervanlar oradan geerken, Osman Be'in kardei Gndz Alp'm ve Trk airi Khiali'nin tr(*) Sultann (Sultan y), Bugnk Eskiehir, nn. Seyitgazi blgelerini iine alan geni mntkadr. (.) belerinden baka bir ey gremezler. Surlar ve kuleleri saran yapraklar ve sarmaklar aralayan merakl, vaktiyle Bizans mparatorlarnn kazdrdklar debdebeli yazlar hl okuyabilir. Orhan Be'in veziri, ve rknn kanunlarnn yaratcs -Aleddin Be, yeni kanunlarm sknet iinde dnmek zere ekildii Uluda'daki kyde vefat etti. Orhan Be imparatorluun ykn kendisiyle paylaan bu sadk ve sevgili karde iin ok gz ya dkt. Amcas Aleddinin yerine olu Sleyman vezir yapt. Kanun adam olmaktan ziyade sava olan Sleyman, imparatorluu tekiltlandracana onun snrlarn geniletti. Orhan Be, Marmara Denizinin Asya kylarnda, kar kydaki Gelibolu ile mcadele edebilmek iin, bir liman istiyordu. Yunanllar ok eskiden Mudanya Krfezinin dibinde bir liman ehri ina etmilerdi. smini de nceleri Deniz Bursa's, sonra da Kibotos (Gemlik) koymulard. znik muhasarasna giden Hal ordular bu kaleden gemilerdi. Bylece daha o zamanlar. Dou'daki Hristiyan mparatorluunun kalelerini zayflatm oluyorlard. Sleyman Be, ordusunun yaklarken, Gemlik halknn silhlarn atarak, oluk, ocuk, servetleri ile beraber kayklarla kar kyya katklarn grd. znikin d, Asyann btn bu kysnda derin yanklar yaratmt. ehirler ve Kaleler kendiliinden dyordu. Rumlar zerinde bu fetihler devam ederken, yannda olu ve veziri olduu hlde, rknn btn savalarnn banda Bursa'dan ayrld ve Anadoluya doru ilerledi. Gayesi, imdiye kadar, Toroslardan, Uludaa kadar Bizans mparatorluunun eyletlerini yama eden bamsz Trk Beyliklerini kendine balamakt. Osman Be zamannda millilemi Trklerin kendilerine dnmesi, vve Orhan Be zamannda disiplin altna girmesi, imdiye kadar Seluk Sultanlarnn tahtndan kopmu olan dokuz beylik, tek isim ve tek bakan altnda toplanyordu. Onlarla tek tek savaan ve

kendisine balayan Orhan Be, imparatorluunun snrlar iine Kuzey Bat Anadolu'yu ve parmen k-. dmn icad edildii Bergama'nn merkezi bulunduu yreyi katt. inde iki yz bin yazma eser bulunan Bergama kitapl, Trkler arasndaki bu karde savalar srasnda telef oldu. Hristiyanlar Bergamaya ayak bastklarnda, baka bir dinin tanrlarm yok etmek iin btn mbedleri yerle bir etmilerdi, imdi de Trkler, hristiyanlardan kalan heykelleri ve tasvirleri imha ettiler. X Kendi rkna kar bu seferden, ve fethettii yeni topraklara kendi kanndan gelen kumandanlar braktktan sonra, Aleddin Be tarafndan kurulan messeseleri kkletirmek iin, bara ihtiya olduunu hissetti. Bizans mparatorluu artk elinden kaamazd; fakat, Asya'da kazand topraklardan bir kar- kaybetmeden, Avrupa'ya yerleecek bir Osmanl toplumu yaratmak mecburiyeti vard. Bayrandaki, hill ve ift ulu kl, gelecek nesillere bu ift imparatorluu vaadediyordu. Yirmi yllk bar, imparatorluunu kuvvetlendirmeye, medenletirmeye, eitmeye ve nfusunu oaltmaya yetti. Ayaklar dibinde yklan imparatorluun ganimetleri ile zenginleen Bursa, Bizansl esir ve san'atkrlarla, ufukta grnmeye balayan stanbul'dan hi de aa kalmyacak ekilde, surlar, bentler, camiler, minareler, trbeler, binalarla sslenmeye balad. ki bakent, ilerinden birinin dierini imha etmesini beklerken, sanki karlkl meydan okuyorlard. Muazzam kervansaraylarn kubbeleri ykseliyor, Anadolu'nun her tarafndan Bursa'ya mal getirip gtren kervanlara bol su temin ediliyordu. Dervi tekkeleri, yava yava Uluda'n eteklerini kaplyordu; bunlar arasnda ormanlarn loluunu sevdii iin, Geyikli Baba diye anlan bir dervi ok mehur olmutu. En mtevazi ifti veya oban aileleri byk itibar, iltifat gryor ve tevik ediliyordu. Toprak anaklarda st mmllerini sertletirmeyi baaran yal bir oban, bugn bile ayakta duran trbesiyle bideletirilmitir. Trbeye, Dolu Baba trbesi derler. Trbenin yannda, nar aalarnn altnda, Gkpnar denilen bir pnar domakta ve hl rldamaktadr. Saf halk, fatihin ilk yllarndan kalan bu ermileri, dervileri ve zanaatkrlar, kendilerine efsnev hikyeler bularak yaatmaya devam ederler. Trklerin halk vak'anvisleri, Geyikli Baba iin, devaml Uludan ormanlarnda yaadn ve aaya ancak Orhan Be'e Tanr'nm buyurduklarn anlatmak iin indiini sylerler. Birgn ehliletirilmi bir alageyiin srtnda Bursa'ya indiinde Uluda'da ok raslanan nar aacnn bir daln, Orhan Be'in saraynn bahesine dikmi ve imparatorluun, bu nar gibi geliip, dal budak salacan sylemiti. Aa ve saray Bursa'nn yangnlarndan birinde yanp kl olmutur. Orhan Bein gzde savalarndan, Abdlmurad (*) adnda baka bir dervi, savalarda, nar aacndan yaplm tahta bir kltan baka silh kullanmyacama sz vermiti. Sylendiine gre, kolunun kuvveti bu tahta parasna, demirin gcn ve keskinliini veriyordu. Abdlmurad lnce, Orhan Beji, tahta klcn

imparatorluun mukaddes eyalar arasna koydu. XI Orhan Be'in Devlet ve ganimetler sayesinde zenginleen akrabalar, vezirleri, silh arkadalar da, bakentte saraylar, camiler, tekkeler, kervansaraylar yaptrmaya baladlar. Btn evre emeler su yollan ve irin bahelerle dendi. Eski zamanlardan beri, Uluda'n lo ve sessiz vdilerini kendilerine iskn yapan Bizansl keiler, yerlerini mslman dervilere devrettiler. Btn ozanlar ve ermiler, Toroslarm, Suriyenin, Arabistan n en gzel yerlerini terkederek buraya gelip yerleiyorlard. (*) Baba: Abdal derpilerinde olup Bursa fethinde bulunduktan sonra Denizli yoluyla Finikeye gelmitir. OsmanlIlarn ilk airi eyh, Ferhad ile irin adl ak iiirini burada kaleme ald. Badad ve am'dan gelenler, islmiyetin yeni Badad'm imn, ilim, edebiyat ile doldurdular. Bu din limleri, airler, kanUn yapclar, vezirler ve kahramanlar adna dikilen be yz trbe sultanlarn ihtiamn ve bu sava obanlarn din tefekkr ile iirin zihn taknlna nasl yatkn olduklarn ispat etmektedir. Bozkrdan karak, iman gc ile hareket eden, silh ile hret bulan bu millette u andakinden daha fazla olarak, tema, ak ve kahramanlk gibi dehy yanyana grmek mmkn oluyordu. Orhan Be'le stanbul arasnda kararlatrlan yirmi yllk mtreke, sadece OsmanlIlara yarad. Bizans mparatorluu i harple kasp kavruluyor, eskimi Devletleri paralayan fikir ayrlklar vatanseverliin yerini alyordu. Orhan Bein kesin olarak son saatini bekledii bu acnacak imparatorluu daha yakndan seyredebilmek iin bar yllarna dnelim. XII Zorba VIII. Miel Paleologosun tahta gemek iin gen imparator Lascaris in gzlerini dalad ve bu zorbal kilise ileri gelenlerine kabul ettirdiinden beri Andronikos Paleologos'lar zaman zaman taht ekiip paylayorlard. II. Andronikos, byk babas ve sllelerinin kurucusu Miel Paleologos'u anmak iin oullarmdan birine Miel adm takmt. Babas Andronikos, onu tahta ortak yapmt. Mevkiini ktye kullanmayan Miel, yirmi yl babas ve orta Andronikos'un savunmas ve zaferi iin alt. ldnde arkasnda, byk babasna mit veren bir oul brakyordu. Bu ocua, kendisini taht iin yetitiren ihtiyar Andronikos'tan ayrdedilmesi iin, gen Andronikos denildi. Ama babasnn faziletli kanna lyk olmayan bu gen, ksa zamanda stanbul saraylarnn dalkavukluk ve iltifatlarna kurban olarak, dejenere oldu. Sefhat arkadalar, onun iktidara gemesini sabrszlkla beklerken ve ihtiyar Andronikosun, ihtiraslar iin engel tekil edecek kadar fazla yaadna hkmederek, Gen Andronikosu imparatordan, imparatorlua alabilmesi bahanesiyle, tam yetki ile bir eyleti istemesini sylediler. htiyar Andronikos taht kaybetmemek ihtiras iinde yle bir tepki gsterdi ki, stanbul bir anda Doulu Neron'un yaratt bir karde kavgasna gmld. Bu arada z kardeini kendi hts ile ve yanllkla ldrtmesi kendisinde iyice pimanlk dourdu. Bu kargaalk

arasnda Gen Andronikos'un veliahtlm iptl ederek, yerine Miel'in nc olunu getirdi. Ancak, evresi kuvvetli olan Gen Andronikos, silh gcne de dayanarak, mahkemeden yine kendi lehine karar kartt. Halk bile onu tutuyordu. Geleneklerin bozulmaya yz tuttuu devirlerde, halk topluluklar fzilete deil crete ballk gsterirler. stanbul'un btn ahlkszlklar yeni Andronikosun banda talar gibiydi. XIII Bu arada sarayda gizliden bu suikast geliti. Suikastn ba aktr, ba mbeyinci Kantakuzinosdu. ahsnda konuma sanatn, muhterislerin satn alnabilme zelliini, suikastilerin zeksn toplam olan ba mabeyinci, karn baka bir rejim altnda daha iyi srdrebileceini anlaynca, Gen Andronikos'u bir gece saraydan kard ve beraberce Edirne Sarayna gittiler. mparatorluu korumaktan ziyade ykmaya, paralamaya hazr, elli bin kiilik bir Rum Ordusu, civar ehirlerden gelerek, Gen Andronikos ile Kantakuzinos emrinde toplandlar. Bylece paralanan imparatorluk, yedi yl boyunca, iki bakentli, iki ordulu, iki liderli olarak yaad. Bykbaba ile torun arasndaki bu anlamazlk, sonunda fazla nemli olmadan, eyletlerin, otoritenin, servetin paylalmas eklinde hlledildi. Ancak bu paylama, gen muhterisin ayaklanmasn dorular nitelikte olduundan, kendisini uzun mddet tatmin etmedi. htiyar Andronikosun Trkler karsnda ald malbiyetler, gen orta iin arad frsat oldu. XIV Yapt konumalarla halk iyice kandran Gen Andronikos, nihayet tahta gemee muvaffak oldu. Meryem Ana heykeli dibinde lmn veya affedilmesini bekliyen yal imparatora hayat baland. Fakat bu balanma, ilerde bir intikamdan korkan Kantakuzinosun sayesinde oldu. Gzleri de kr edilen eski imparatora, sarayn cra bir kesinde daire, bir miktar para verildi. Onun bu hline acyarak tekrar imparator yaplmasndan ekinen dalkavuklar, Gen Andronikos'u bir daha tevik ederek, dedesinin resmen taht kendisine braktna dair bir beyanat vermesini istediler. Bu da gerekleince, ihtiyar ad^m krln de verdii ciz^ likle, tam bir seflet iine gmld. Bylece hem halkna, hem de tarihe nankrln en byk rneklerinden birini vermi oldu. Nihayet, imparatorluun krmz elbisesine kar deitii kei cppesi iinde hayata gzlerini yumdu. XV Nankr Andronikos, yaad sefih hayata fazla dayanamad ve gen yanda ld. Arkasnda, Savoie'l bir prensesden olma Jan Paleologosu brakyordu. Daima ba mabeyinci olan Kantakuzinos, ocuu kk yandan itibaren idare etmeye balad. Ksa zamanda o kadar fazla servet sahibi olmutu ki, ilk srgnnde, nakit para ile altm gemiyi donatabidi. Sahibi olduu topraklar, hayvanlar, imparatorlarmkini bile geiyordu. Byle kiilerin ar zenginletii yerlerde, Devletin fakir dt her zaman grlmtr. Byle bir servet bir ka fikir ayrln besleyecek gteydi.

Kantakuzinos'un bir dman tarafndan uyarlan, ocuk imparatorun annesi, olunun vsiliinin kendisine verilmesini talep etti. stanbul halk ve kilisesi, bambeyincinin aleyhine, annenin lehine karar verdi. Bu haber zerine, tahta gemedike kendisine rahat olmadn anlayan Kantakuzinos, kat Demetoka'da kendisini imparator iln etti ve bir ordu tekil etti. Subaylan ve savalar kendisine imparatorluk senbol olan al rengi giydirdiler. XVI stanbul ve Avrupa eyletleri, bu sefer ordunun isyanm benimsemediler. Gerek kilise, gerekse halk ve ileri gelenler, ocuk imparator ile bir kadnn zayf idaresini, byk bir siyasnin kudretli hkmranlna tercih ediyorlard. Saraylarn ve Kilisenin servetleri Bulgaristandan Kantakuzinos a dmanlar buldu. Sonunda, ordusu tarafndan terkedilen zorba, malp bir ekilde Selnik'e kat. Buradan Srbistan'a geerek, o zamanlar henz barbar bir kavim olan Srplarn despotlarndan yardm bulacan zannetti. Dou'nun siysetine, ordularnn gc ile yeni y^ni karmaya balayan Srplar, Kantakuzinosu karladktan sonra, hakaret etmeden lkelerinden, kovdular. Bu sefer denize doru gelen Kantakuzinos, lkesinin ftihleri OsmanlIlardan yardm dilendi. Kzlarndan birini, anlamalarnn mkfat olarak emr'e verince stanbuldaki dmanlar korkulu rylar grmeye baladlar. Bu srada taraftarlar stanbul'da zindanda isyan karmay baardlar; byme istidad gsteren isyan, imparatorienin gz yalarna dayanamayan halk tarafndan vahi bir ekilde bastrld. Ayn anlarda Kantakuzinos, bir Trk birlii ile ehre yaklayordu. Kendisine destek olan Trkler sayesinde stanbula rahatlkla giren Kantakuzinos, imparatorie ye hrmetle davrand, kzlarndan birini gen imparatora vererek, kendisi on yl daha bambeyinci olarak kalmakla yetindi. mparator ve kzndan doacak ocuklar, imparatorluk iin ok kan dken iki aileyi birbirine yaklatracakt. Ancak sivil harp imparatorluu o kadar fakir drmt ki, dn ziyafeti esnasnda arap, toprak ve, kalay kaplarda ikram edilebildi. XVII Bu bar havas ksa srd. Mbeyinciden kurtulmak isteyen gen imparator Selnik'e kat, o da Srplarn yardmn istedi, fakat malp olarak, anakkale Boaz karsnda kayalk bir adaya ekildi. Bu duruma ierleyen Kantakuzinos, z olunu mparator iln ettirdi. stanbulun, Halie gre karsnda, imparatorun iznini alarak bir ehir kurmu olan Cenevizliler, Paleologoslarla birlikte olarak Kantakuzinos a suikast hazrladlar. Gece, n bir basknla Kantakuzinos un dairesine kadar giren isyanclar, zorba mbevinciyi gafil avlayarak, tahttan feragat etmesini saladlar. Bundan byle, hayatnn son yllarn Josafat Peder ad altnda bir manastrda geirdi. XVIII Bizans mparatorluu, Kantakuzinos sayesinde hristiyan bir prensesin ilk defa olarak bir Osmanl emri ile evlendiine ahit oluyordu. Orhan Be'in elileri,

Kantakuzinos'un ve mparatorie ren'in kzlar gzel Teodora'y almaya stanbul'a kadar gelmilerdi. Deniz ... . . . 9? kysnda mparatorie ren ve kzlar iin srf ipekten muazzam bir harem adr hazrlanmt. Geceyi orada geiren kadnlar, ertesi gn, gne doarken mparator Kantakuzinos ve ordusu adrn arkasnda belirince, adrn etrafndaki perdeler birden ald. ki rkn anlamas uruna kurban edilen gen ve gzel Prenses Teodora, mtevazi Osmanllarm hayranlkla seyrettii ipek ve altnla bezenmi taht zerinde grld. Trklerin daha sonralar ahlksz Bizans imparatorlarndan miras alacaklar saray hadmlar., tahtm etrafnda balar yrde secdeye kapanm hlde duruyorlard. Borular etrafa canl melodiler samaya balad. Bu iaret zerine annesi, Tanrs ve vatan iin alayan Teodora, Orhan Be'in elilerine teslim edildi. Bir Trk gemisi onu kar kyda bekleyen kocasna ulatrd. ki rk yaptklar fedakrlklarla halklarnn gznde temize kmak istiyorlard. Teodora, Bursa hareminde ocukluk dininin icaplarm yerine getirmekte serbest olacakt. Saraynda baka eleri olan bir kocann yeni ei olan Teodora, mslman gelenekleri iinde dinine sadk, sofu bir Hristiyan olarak kald. Orada kocasnn sevgisini ve Trklerin saygsn kazand. ki imparatorluk arasndaki bu evlenmeden bir ka ay sonra, damadnn yardmyla stanbulda tahta geen Kantakuzinos, Bursa sarayna gelerek kzn ziyaret etti. Dier karlarndan olan drt olu ile Orhan Be, mparator'un nnde giderek, onu skdar'a kadar yolcu etti. Orhan Be'in yapt bu misafirperverlik, Bursa.da eitli elenceler ve av seferleri yaplmak suretiyle kutlanyordu. Teodora, Osmanl Beinden za' ; F : 7 man zaman stanbula annesini ve kzkardelerini ziyarete gitmek iznini ald. Her defasnda byk bir sadakatle Bursaya geri dnd. Bizans mparatoru, bu arada, hem insan haysiyetine, hem de hrstiyan inancna tamamen ters den bir anlamay kabul ediyordu. Bu anlamaya gre Trkler, ellerinde bulunan hristiyan harp esirlerini stanbula getirerek satabileceklerdi. Bizansl tarihilere gre, stanbul sokaklarnda, basz kalm srler gibi, her cinsten hristiyan esir kalabalna raslanyordu. Trkler, vatandalar ve dindalar Rumlarn hislerine dokunmak iin, esirleri bilhassa zincirliyorlard. Buna ramen, pek ok esir ocuk ve kz, stanbul'da satlamyor, baka Trk illerine gnderiliyordu. XIX Kendisi on iki yandayken, gzel ve mehur Nilfer ile evlenen Orhan Be, Teodora ile sonuncu evliliini yaptnda altm yan gemiti. Byk olu Sleyman, kendi emri altnda, sava ve siyasetle urayordu. daresi altnda olan Kapda Yarmadas evresinde bir gece, antik devirlerden kalma eski bir ehirde, yeni doan ay seyrederken iine garip bir heyecan geldi. i getii srada, hillin hem Avrupay, hem Asyay aydnlattn garip sisler iinde seyretti. Uyandnda grd ryay, vaktiyle bykbabas Osman Be'in grd ry ile balyarak, kaderin

ona Avrupa yolunu atna hkmetti. Dounun her tarihinde rylara yer vardr. OsmanlIlar, nce Bat Anadolu ya (Frigya), sonra Avrupaya gtren hep bir hill olmutur. . XX ; : Dald hlydan aylnca, babasnn siyas ve asker ilerde kendisine yardmc olmas iin yollad silh arkadalarna grd ryy anlatt. Bunlar, Ece Be, Gazi Fazl, Evrenos ve imdi Orhan Be'e tbi bir Trk prensliinin baveziri lbe idi. Yrekleri ne kadar salamsa, dnceleri de o kadar saf olan bu adamlar, ryy, tabiat olay eklinde beliren bir mucize olarak nitelediler. Peygamberin inancn yaymak iin ilerini kemiren gayret duygusu, kendine olan gveni yksek cesaretle birletiriyordu. Hemen vakit geirmeden, yldzlarn buyruunu yerine getirmek iin faaliyete baladlar. adrlarnn yannda daima koumlar taklm duran atlarna atlayarak yakndaki kk liman Gurucuk'a vardlar. Bir balk yelkenlisi onlar Gelibolu yaknlarnda Avrupa topraklarna kard; Trakya'daki sava kentlerinden olan impe civarndaki krlar sratle atlar. Bu arada ehir dna km olan bir Rum'u zorla yanlarna alarak, yelkenliye dndler. Esirden, impe kalesinin kolay alnp almamyacam renmeye altlar. Sleyman Be ve arkadalarnn, yanlarnda gerekli bir orduyla kar kyya gemeleri iin gemileri yoktu. Ertesi gn, birbirlerine deri kaylarla balanm, yelkenleri ve krekleri olan aa ktklerinden mey dana gelmi iki byk sal ina ettiler. Akam karanl bastrnca yz sava bu iri sallarn zerinde denize ald. Aknt, rzgrn yn ve gece onlara yardmc oluyordu. Hasat mevsimi olduundan hemen hemen bo olan impe kalesi nnde kimseye grnmeden sahile ktlar. Tahta merdivenlerle kale duvarlarm aarak, zaten az sayda olan nbetileri hemen imha ettiler. Anadolu kylarndan daha fazla asker getirterek, impe kalesinde ksa zamanda bin kiilik bir kuvvet kurdular. Bylece yeni alman s, civardaki, zengin ve kuvvetli Gelibolu kenti iin ban ba oluyordu. XXI Bundan byle, Orhan Bein on bin svarisi, impe ssnden aldklar gvenle Trakyaya hkim olmaya baladlar. Sanki gk de, Trklerle beraber, mparatorluun bu buday ambar eyleti zerine felket yadryordu. Kentler ve kyler, uzun yer sarsntlar sonunda harap oldu. adrlarnda oturduu iin zelzeleden mteessir olmayan Trkler, lmden kaan halk esir alyordu. iddetli bir sarsnt, Gelibolunun gl surlarnda iki geni yark at. Sleyman Be askerleri ile yarklardan ehre girdi. anakkale Boaznn ve Marmara Denizinin anahtar, imparatorluun tersanesi ve en gl hisarlardan biri, skenderin ilk fethettii kent Gelibolu, Ece ve Gazi Fazl Belerin kumandasndaki Trk Ordusunun eline dt: ehri evreleyen zengin ovaya adlarn veren bu iki kumandann mezarlar, Hammere gre, hl Trkler tarafndan, imparatorluklarnn Avrupada diktii iki snr ta gibi, ziyaret edilir. . ' 1357 Ylnda Ergene kylar ve Hayrabolu Sleyman

Be'in atllar ve adrlar ile rtlyd. Yllarca, tkenmek bilmeyen Asyal kafileler, Avrupa kylarna det boalyordu. Dou geleneine gre, yeni fetihleri bildirmeye yarayan zafer mektuplar. Orhan Be tarafndan, btn beyliklere, hanlklara ard kesilmeksizin yollanyordu. Gnderilen bu zafer mektuplar, Orhan ve olu Sleyman Belerin hretini git-gide yayyor, Bat, Dou Anadolu ile Toros ve Karaman Trk Beyliklerini daha ziyade Osmanl hanedanna baml klyordu. Orhan Be, Sleyman Bein bakent olarak Gelibolu'yu seerek, Avrupa topraklarnda devaml oturmasn buyurdu. Etrafnda yeil tepeler, kylarnda mavi denizin ssledii Gelibolu kentinin civarndan geen yolcular, hl kale surlarndaki geni yarklar, Bizans kiliselerinden evrilmi cami kubbe ve minarelerini grerek, bir zamanlar savap, sonra kaynaan iki hlakm ve iki dinin izlerini merakla tema edebilirler. ehre komu topraklar, Orhan Be tarafndan, olunun yakn silh arkadalarna ebediyen tmar olarak balanmtr. : XXIII Talihli Sleyman Be an ve hret iinde fazla yaamad. Avrupaya, bozkrn zevkini, elencesini ve sava eitimlerini beraberinde gtrmt. Ergene bataklklarnda, Trakyann yaban rdeklerini avlamak iin durduu byk bir nar aacnn dibinde, elindeki doan kadar hain tabiatl olan atnn niden rkmesi ile nar aacna arpt ve bir lk dahi atamadan son nefesini verdi. Hanm Nilferden doan ilk olunun bu ni lm ile byk kedere den Orhan Be, rknn bu byk zafer evld iin, kendi fethettii Bolayr'da bir trbe yaptrd. Zamanmzda bile Osmanllar tarafndan ziyaret edilen bu trbede yatan, Avrupann ilk ftih Trkne hl.methiyeler, zntler dile getirilir. Trbesini glgelendiren servi aalar, onun Avrupa'ya ayak basmasna sebep olan ayn hill tarafndan aydnlatlp, onu, sallar zerinde Avrupa'ya gitmesini salayan ayni denizin zerine aksettirir. Byk tehlike anlarnda, Trkler Sleyman Bein adn anarlar. Bazen, savalarda barut dumanlar arasnda, aynen kendi grd hayaller gibi, beyaz at zerinde ve silh arkadalar ile beraber grnr. ' XXIV Orhan Be, fetihleri arasnda, sahibi olduu geni Asya topraklarnda, asker, idari ve din tekiltn yerletirmeye alyordu. Tpk Konstant-in ve ariemayn gibi, ok ey borlu olduu, hrafelere dayanan ar din ibdetine gz yumdu. Kap eii anlamna gelen, nk drt duvar arasnda yaayarak daima gelecee dair dncelere dalan derviler ile, bakalarnn sayesinde geinen, bu yzden, gnll yoksul anlamna gelen fakirler, hep onun gnl saffeti ve saygs sayesinde itibar grmlerdir. Byle kiiler sayesinde says durmadan artan ve hatt onlar tarafndan zaman zaman hkmedilen slm din adamlar snf, gitgide ar basmaa ve eski gelenekler ile Hintvri ibdet ekilleri tatbik ederek islmiyetin o ilk safln bozmaa baladlar. Hristiyan manastrlarnn, uydurma mcizelerin

ve hatal bilgilerin nasl lszce oaldn, bunlarn cahil keiler elinde nasl Incilin saf kaidelerini bozmakta kullanldn, Suriye'ye yapt geziler srasnda tespit etmi olan Hz. Muhammed, tehlikeyi nceden kestirerek yle demitir: slmiyette kei yoktur . nceleri kesinlikle uygulanan bu szler, sonralar, Araplarn eski putperestlie dnecek ekilde gelenekleri yeniden diriltme gayretleri yznden fakirlerin tpk czzam gibi islmiyete yapm olanlarnn davranlar ile dejenere edildi. Kuran Kerimin dier bir sz olan Yoksulluk benim anmdr hkm, Medine, Badad ve amda baz din bilginleri tarafndan, mnzev hayata ve sofu dilenciliine tevik olarak yorumland. Bunu takiben, yine Hammerin lm grlerine gre, Trkiye, Arabistan ve randa otuz alt tarikat ortaya kmakta gecikmedi. Kimine gre, Hindistandan gelerek yerleen din mkemmelliin bir belirtisi; dierlerine gre, insanlarn ounluunun arzusuna kar duyulan kmseyici gurur; bir baka gruba gre, hayret ettikleri kimseler nnde daima eilmeye hazr olan halkn hrmet duygusu; teki gruba gre de. ekmediini bierek geinen serser bir hayatn holuu, bu islm keilerinin eitli dnce prensipleri olmutur. Zamanla Yakn ' Dou'daki hristiyan mezhepleri ve keilerini sayca aarak muazzam bir seviyeye erien, kimisi ar dar grl, kimisi gln, bazs da Trk fetihleri iin faydal olan Trkslm edebiyatnn yaratcs bu tarikatlar ve dervileri, ksa zamanda Uluda ve Bursa evresine tler. ' Orhan Be devrinde yenileri ortaya kt. Bazlar, toprakta kurumu bitkilerden iek atryor, atele oynuyor veya ylanlarla dostluk kuruyordu. Bu tarikatlarn bakanlar fikirlerini islmiyetin drt byk imamndan birine mal ediyordu. Orhan Be devrinde tevik ve msamaha gren azizler, bilginler ve airlerin yaratt kutsal edebiyat Arap ve ran edebiyat ile boy lecek seviyeye erimiti. Bu din bilginlerine, slm hukukuna vakf olanlara, bazen fars* a p (ayak) ve ah kelimelerinden tretilmi paa nvam veriliyordu. Byle nvanlar verme gelenei Pers mparatoru Sirus'dan gelmektedir. Yararlklarn grd kumandanlarna organlarndan birinin adn verir, bylece onlar zerindeki otoritesini belirtmi olurdu. Mesel, devleti ynetenler onun gzleri, vergi memurlar elleri, nzrlar kulaklar, yarglar dili, valileri, vezirleri, il mfettileri ayaklar olarak tanmlanrd. . XXV Olu Sleyman Be'in vakitsiz lmnden duyduu znt Orhan Be'in de lmn cabuklatrrd. Yetmi be yanda saadete ve zafere doymu olarak, kendi devlerini devam ettireceklerin dnyadan yok olmasn gren insanlarn dt kedere brnmt. mrnn yansm bir kahraman sava olarak geirdikten sonra, geri kalan yarsn bir kanun adam ola* rak geirmiti. Kardei Aleddin Bein dehs ve Bursa da, dnyann her tarafndan zaferine koup gelen yzlerce aziz, bilgin, tarihi ve air'in arasnda geen bar yllar, Osmanllar, Amuderya'dan Marmara kylarna

kadar savaarak geldikleri asrdan daha fazla medenletirmiti. obanlar aireti, bir millet; adrlar, saray olmutu. BizanslIlardan, znik'te, Bursa'da Gelibolu'da ve hatt stanbul'da alman zenginlikler camilerin, trbelerin, misafirhanelerin, kervansaraylarn, okullarn, tekkelerin, klalarn, saraylarn, hamamlarn ve emelerin yaplmasn salam, n Asya'nn ovalarnda yeni bir Badad yaratlmt. Hazineler, halkn eitilmesi, edebiyatn gelimesi ve slm inancnn yaylmas urunda cmerte harcanmt. . OsmanlIlarn bu krk yllk uzun devirde, hukuk ilmi, dinbilim, gzel sz sanat, iir alannda yaptklar sratli ilerleme, Orhan Be'i Trklerin en ulularndan biri hline getirmitir. Bugn bile Bursa, onun kemiklerinden ve htrasndan meydana gelmi muazzam bir trbe gibidir. r Bizans mparatorluunun kmesinden dolay, Asya, Afrika ve Avrupada meydana gelecek boluun doldurulmas iin bu halk sratle kalkndrmak isteyen Tabiat, Osmanllara, nce fetihler yapan sava bir bakan, Osman Bei, ve ftihleri medeniletiren, kanun yapc ikinci bir bakan, Orhan Be'i gnder: miti. . Orhan Bein Trk ve hristiyan tarihiler tarafndan yaplan tasvirleri, Osmanl ailesinin bu zeki, zarif ve din bir ululua sahip olunu iyi belirtmitir. Babas Osman Be gibi, Toros kartal misali burnu, kara ve kaim kalar, rknn kumral salar, bozkr ocuunun souk mavi gzleri, yksek aln, gl dudaklar, geni omuzlan, uzun kollan, ksa bacaklar zerinde salam vcudu olmasna ramen, yznn ho izgilerinde Orta Asyal hain ifade kaybolmutu. Annesi Malhatun'un gzellii renginin beyazl ve effafl ile, kendisine intikal etmiti. Asil hareketleri; okayc bir ses tonu; annesi Malhatun'dan geen, kula ile yana arasnda zeri kumral tylerle kapl, siyah bir beni vard. Doulular byle bir benin, deri zerine yazlm, kutlu bir mizac gsterdiine inanrlard. Kurduu tekiltlarn baarya ulamas, devri boyunca yaplan fetihler, son yllarnn ihtiam hep bu bene balanyordu. Halbuki tarih bunlar onun dehsna balar. Atas Edebal tarafndan gelitirilen her arta uyma zelliine sahip dehs, ift bal klc gibi, Bursanm iki ufkuna doru ynelmiti. Bir yn, Asya ve yksek cesaretli arkadalar, dier yn ise, hem silh ile, hem de fikir rekabeti ile zaman zaman fethettii ve mcadele hlinde olduu Avrupa ve onun medeniyetleri olarak tevcihlenmiti. Musa peygamber gibi, ayaklar Asyada, ama gzleri Avrupa da olduu hlde ld. Oullarna iki nemli davrann miras brakyordu: Direnenleri boyunduruk altna almak, ve nnde gerileyenlerin iyice zlmesini beklemek sabr. Bylece, aslnda yaamayan bir mparatorluun Avrupa'da brakaca glgesine sahip olmak iin hem aceleci, hem yava davranyordu. . . ' ' . . N C K T A P I Orhan Bein ilk kars Nilfer Hanm dan olan

ikinci olu, I Murat, hayataki en byk oul sfatyla tahta geti. Mirasn Sleyman Be'e brakmak zere hazrlanm olan Orhan Be, Murat'a tahtn yollarn aan zafer frsatn vermemiti. Sleyman Be'in lmne kadar, iki karde arasnda rakiplemeden ve kskanlklardan ekinmiti. Srdalarndan bazlar, soyun gelecei bakmndan gerekli grdkleri vahi bir kurban, yani Muratn ldrlmesini teklif etmilerdi. Daha sonralar, Osmanl Hanedannda ilkel bir gelenek hline geleciek ve u anda bile Sultan Abdlmecid tarafndan bile mantk grnecek olan bu nasihatlere kulak asmad. Babasnn ihtiyat sayesinde, bo zamanlarnda veya bar zerine grd derslerde bile snrl olan Murat, babasndan cesareti annesinden iyi huylan almt. Marur, dnceli ve yumuak ehresinin salad tabi ihtiam bakaca hi bir taa lzum gstermiyordu. Tahta getiinde itaate alm bir halk, yerine oturmu kanunlar, sadk idareciler, muntazam sava ordular, korkun bir hret ve Osmanllarm admlar nnde btn Avrupa ve Asya'ya yaylm evrensel bir korku dalgas ile karlat. Sultan Muradm irs hrs, aabeyi Sleyman Bein Trakya ve Makedonyada yapt fetihlere yenilerini eklemek, ve putperest inancnn beii saylan eski Yunanistan'a kadar inerek tek Tanr inancn yaymakt. , Buna ramen devrindeki btn tarihiler, gen Murat'n babasnn saray evresinde ranl air ve feylesoflarn yannda eitildiinden ve hristiyan olarak doan annesi Nilfer Hatun'dan da hristiyan telkinleri aldndan, dncelerinin derinliinde ve szlerinde belirlendii gibi, aslnda bir slm gayreti tamadn iddia ederler. Siyas olmaktan ziyade msamahasz olarak tannmt. Din, onun savalar iin bir sebep deil bir bahane oluyordu; o, daha ziyade rknn vatann geniletmek, adn ve soyunu ululatrmak is. tiyordu. Ftih bir rk iin hkm srmek demek, yenmek demektir. Kaderlerine doru yryen gen milletler hkmdarlarn ancak zafer sonrasnda tanrlar. Yaknnda ve arkasnda bir engel vard. Bu, onun gibi Seluk Sultanlarna tbi olmaktan kurtulmu, ksa zamanda Bat Anadolu krallklarm eline geirmi gl bir Trkmen Devleti olan Karamanl Beylii idi. II Karaman Beyinin kendi. aleyhine gelitirdii silhl rekbetin getirecei tehlikeleri sezen Sultan Murat, Uluda'n eteklerine babasnn btn ordusunu toplayarak, eski Galatya krallnn merkezi olan Ankara'ya doru yrmeye balad. Kk Asya dalarnn ortasnda yer alan bu gzel belde, geni kuyruklar yere kadar uzanan koyunlarnn yn ve Ankaral hanmlarn koyun postlarna srdkleri zengin renkler ile mehurdu. iftiler ise, blgede mevcut, armut, elme ve zm balar ile dolu olmas ve Aya suyu ile beslenen meyva baheleri yznden oraya itibar ederlerdi. Meyva aalarnn bolluu eski adyla Adoreus dana Elma Da denmesine sebep olmutur. Kaynar sulu mehur banyolar, btn Yunanistan'n

hasta ve yarallarn ekerdi. Putperestlerden kalan tapmak ykntlar arasnda ykselen hristiyan kiliseleri, an kuleleri yannda islm minare ve kubbelerine raslanyor, kudretli kale surlar, kayalar iine oyulmu hendekler, oyma bronzdan kaplar ve eski zenginliinin kalntlar Ankara'y hemen hemen Bursa seviyesine karyordu. ehrin surlar dibinde malp olan Karaman Beyi, Ankara'y Sultan Murata ganimet olarak brakp, To ros geitlerine doru ekildi. Sultan Murat ald kenti, topraklarnn kuzey ksm iin merkez ve kale yapt. Karaman Beyliinin ordusundaki Trkler Osmanl Ordusuna getiler; hristiyanlar yeni Devletin egemenliini tanyarak vergilerini demeye devam ettiler. Bylece sonulanan kk bir sefer, iki deniz arasnda yer alm olan zayf Trkmen Beyliklerini daha fazla kendi hkimiyetine sokmu oldu. Ankara ve civarn kumandanlarndan birine tmar olarak baladktan sonra, Bursaya muzaffer olarak dnd. III Amcas, fziletli Aleddin Be gibi, fethetmeden nce tekiltlanmaya gitti. Yeni kurduu tekiltlardan en etkilisi ve cretlisi, Beylerbeyi oldu. Bylece bir tek adamn elinde, hem adalet, hem mlk idare, hem ordu toplanyordu. Ancak bu adam, hkmdarn sorumlu bir organ olmasna ramen kendisine emnet edilen grevde her an kellesini kaybedebilirdi. Bir babakandan daha yksekti, hatt mutlak otoriteye sahipti; ama, ayn zamanda bir kul idi. Belerbeyi nvam sava zamanlarnda, vezir zm rtbesiyle e anlama geliyordu. Sultan Murat, Belerbeyi olarak, babasnn ve aabeyi Sleyman Be' in eski silh arkadalarndan ihtiyar Lala ahin'i seti. Lala ahin'in Osmanl hanedan ile bir akrabal yoktu; byle bir seime gitmesinin sebebi, yksek mevkilere geecek olan yakn akraba veya oullarn ilerde Devletin geleceini tehlikeye drecek maceralara atlmasn nlemek iindi. f Devletin gcn hareket birlii iinde toplayp ve ailesindeki beyleri nemsiz mevkilere atadktan sonra, aabeyi Sleyman Be'in izinden hareket ederek, btn Dou Trakya'y adm adm egemenlii altna ald. Kendisi, Ergene nehrinin doduu dalara doru ilerlerken, kumandanlar Evrenos ve lbei, bideleri ve fayans fabrikalar ile mehur, imparatorluk ehri Demetoka'y alyorlard. Demetoka ehrinin Rum kumandan, bir k hareketinde esir den ve gz nnde ldrlmekle tehdit edilen tek olunun hayat karlnda kaleyi teslim etti. Demetoka'mn kuatmas devam ederken, Sultan Murat Bizans mparatorluu'nun Avrupa'daki ikinci bakenti saylan Edirneye yaklayordu.. ehir iin \ hem geit, hem savunma hatt olan Meri'i sulad zengin ovann merkezindeki Edirne'ye vardnda, kumandanlar Evrenos ve lbei ile mzakere yaptktan ve ordu mevcudunu tespit ettikten sonra, BizanslIlarn elinden, imparatorluun bu kuzey kalesini almaya karar verdi. Bylece Rumlarn elinden herey, hatt

bu Dou imparatorluunu kurmaa geldikleri Avrupaya ka yolu bile alnm oluyordu. IV Roma mparatoru Adrian tarafndan, eski bir barbar ehrinin kalntlar zerine kurulmu olan Edirnenin ilk bakldnda Makedonya dalarna davanm hliyle, An tiLbnan dalarna yaslanm am' htrlatan bir grn vardr. Ayn am'da olduu gibi, yakn ufuk iin bol imli, geni tepeli dalar grmek mmkndr. Yine amda olduu gibi, berrak ve kpkl rmak tarafndan sulanr; nihayet bir vdi' nin aznda, geni bir ovann balangcnda, gl, ayva, ceviz aalar ile balarn ortasnda oluu da am' andrr. Her devrin tarihi ve airleri, onu topran bereketi ve imparatorun kudreti olarak tasvir ve terennm etmilerdir. stanbula nazaran sayca daha az. ama daha alkan ve daha cengver olan halk onu savunmasn bilmitir.. Elence ve ticaretle gevemi olan halk, Trklere kar pekl yar vahi Bulgarlar, Srplar ve Arnavutlar asker olarak kiralayabilirdi. Surlarn ii bir ka orduyu alacak kadar geniti. Ancak bozulma hlinde olan imparatorluklarn en brz belirtileri olan korku, cesaretini kaybetme ve ihnet her eyin stesinden geliyordu. stanbul'dan gelecek yardma inanmayan, galibiyet hlinde bile ksr bir mtareke olacandan emin olan ehir, geleceini kadere brakt. Sultan Murat'a gerektiinde meydan okuyan kumandam Adrian, yannda bir avu yabanc askerle, hi olmazsa erefini koruyarak, sallarla Meri zerine ald; aknt ile denize kavutuunda, oradan stanbul'a yolland. V Eer Sultan Murat'n gznde stanbul olmasayd, Edirne'yi bakent yapmas iten bile deildi. Zira herey byle bir dveti gerektiriyordu. Yerin nemi, nehir, otlaklar, ovanm verimlilii, zengin ve faal bir halk, gzel bideler, boyunduruk altna alnmas nispeten daha kolay olan Bulgar Srp ve Arnavutlarn yaknl gibi etkenler byle bir seimi kolaylatryordu. Fakat, bu kentteki elence ve servetin, askerleri ve kendisinden sonra gelecekler iin Bizans'a kar duymalar gereken hrs azaltacandan endie ediyordu. Sanki bir karargh terkeder gibi, Bursa'dan ayrld vakit, Avrupa tarafnda, devaml bir merkezden ziyade geici nitelikte bir kampa ihtiyac olduunu dnyordu. Bu maksatla Edirne, Bursa ve stanbulun arasnda yer alan Demetoka y seti. Ayn zamanda Belerbeyi ve veziri zm olan Edirne Valisi Lala ahin Paa'y Trakyay, Bulgaristan , Srbistan ve Tunaya kadar olan topraklar fethetmek zere grevlendirdi. Lala ahinin ordular Sultann adna Filibe surlar nnde zafere ulat. Arkasndaki dan eimine dayanm, nnde Meri'in geni ve kpkl yata olan Filibe, ihtiyar Lala ahinin saldrlarna Edirneden daha iyi dayand. Filibe, Sultan n hzinesine kabark bir gelir kayna oluyordu. Bizans imparatorlar devrinde, hububat ve meyva ticaretinden alnan vergi drt milyon ake tutuyordu; bir de buna Kur'ann hristiyanlardan alnmasn

istedii vergi de eklenince ehrin getirecei servet anlalm olur. Osmanl ordular iin, dalarn arasnda uzanan vdilerden, ovalardan geen bir yol amak gayesiyle, Edirne ve Filibe savalarndan elde edilen harp esirleri altrld. Bugn bile, Lala ahin tarafndan iki ok atm uzunluunda, kayalara oyularak yaptrlm bir kprnn altndan Meri kprerek akar. Lala ahin'in kulland binlerce esir sayesinde, Trk askerlerinin harp ganimetini ve esirlerinin bete birini, Devlet'in emrine vermesi gelenei domutur. Filibe'nin alnmasndan sonra, Sultan ile mparator arasnda, geici bir bar, daha dorusu bir mtareke yapld. Bir ka ay iin Bursaya dnen Sultan Murat, btn Trk Beyliklerine ve Arabistan a kadar haberciler gndererek zaferlerini etrafa yayd. VI , Bir yandan Filibe nin d ile Trklere Balkanlarn ve Tuna'nm verimli ovalarnn yolunun almas, bir yandan Evrenos Be'in Epirlilerin ve Arnavutlarn zerinde kurduu hkimiyetle Adriyatik sahillerinin de peygamberin ocuklarna gemesi, Bat Jiristiyan dnyasnda geni, yanklara sebep oldu. Hal Seferleri ile Trkler kadar Bizans mparatorluunu datan Ltinler, Papa tarafndan, Eflk, Srbistan, Bosna ve Macaristan halklarnn bu bilinmeyen millet tarafndan istil edilmesi tehlikesine kar birlemeye dvet ediliyordu. Hristiyanla henz gemi, yar. barbar baz kavimler, Papa'nm arsna uydular. Yirmibin Srp, Macar, Eflkl ve Bulgar'dan meydana gelmi bir ordu, Srbistan ve Bulgaristan dalarn aarak,' Lala ahin ile Balkan'lar ve Meri'i ekimek zere ilerlemeye balad. Vezir zm Lala ahinin elinde ancak onbin sava vard. Fakat ocukluklarndan beri sava meydanlarnda pimi olan bu onbin kii Lala ahin'in Bursadan istedii yardmc kuvvetleri beklemeden dmann karsna ktlar. Osman ve Orhan Beler zamanndan kalan tecrbeli sava lbei, bir avu seme askerin banda, geceleyin Merici evreleyen bataklklar at. Birleik hristiyan ordusu, nlerindeki nehrin almazlna gvendiklerinden, tamamen babozuk bir hlde, ikiye dalmlar, gven veren bir gecenin karanlnda derin uykuya yatmlard. lbei, aslnda yiit olan fakat disiplini olmayan bu asker topluluu iine, basz kalm bir srye olduu gibi n iden dald. Atllarn nrlan ve grltleri, hristiyanlara, daha gl bir ordunun saldrsna uradklar kanaatini veriyordu. Bylece, bir aada neye uradklarm anlyamyan hiristiyan ordusu, lme, ajee, kana bouldu. Osmanl kllarndan Kamak isteyen binlerce hristiyan kendi' lerini Meri'in azgn sularna braknca, nehir onlar yuttu; cesetleri gnlerce Filibenin kprlerinin altndan akarak, denize ulat. Srplarn dalmas ve kaybolmas anlamna gelen Srp Snd ad, savasz zaferle biten kk ovaya verildi. Macar Kral Layoun, atnn eviklii ve gc sayesinde, belki de tek bana kltan ve dalgalardan kurtulduu bu yeri ziyaret ettik. v ; " Yiit lbei, Edirne'ye muzaffer olarak dndnde,

zaferin erefini kendine ml etmek isteyen Lala ahin'e, halkm sevgisini an derecede kazanm olarak grnd. Vezir, ona iinde zehir bulunan bir kadeh ile fazla sratli ve fazla mkemmel bir zaferin kefreti iin lm emrini yollad. lm veya yaama karar, sultana ve vezir- zma aitti. Tlbei, kskanln sebebini anlamakla beraber, haksz sulamadan emre itaat etti. Vezirinin imdadna komak iin bizzat harekete gemi olan Sultan Murad, Hal ordularnn tamamen imha edildii haberini alnca durdu. Tekrar Bursa'ya dnerek, Trakya ganimetleri ile iki bakent, Bursa ve Demetokada din mabedler inasna devam etti. Elindeki Bizansh mimarlar, minare ve camilerin yapmnda dehalar ile katkda bulundular. Bol m mbedIere girmesini temin ettiler. Bizans kiliselerinin bask tavanlar, camilerde yksek kubbelere dnrken, avlularn stnde, kubbelerin arasnda yer alan askl dehlizlerde, mminler, mimberde vaiz veren imam dinleyebiliyorlard. Heran rldayan emelerin ve servilerin glgeleriyle serinleyen, yivli uzun stunlarn tuttuu kemeraltlar, medrese hocasn ve talebesinin barnd odalara alyordu. Kendine has mimarsi ile slmiyet yerden fkryordu. Mimarler dinlerin kzdr. nsanolunun Tanr'nn adn yazd bu ta ynlarm sarstmak iin Tanr fikrinden baka hibir dncenin yeterli olmad inanc kalplere dolar. Hintliler, Msrllar, Yunanllar, Romallar, Gotlar ve BizanslIlar, kutsal inanlarnn dehas ile herbiri deiik mimari eserler yaratmlard. Bazlarnda panteist (vahdeti vcud) felsefesine gre yaratlm tabiatla kucaklaan eserler; dierlerinde, gizli inanlarn ortaya kard srlan halktan saklamak iin yaplan piramidler; tekilerinde, hayl gcnn btn taknlklarn gsteren ok tanrl inann, kalabalk heykellerle dolu Partenon tapma; yine bakalarnda, inanlanmn dehlizlerde geliecei gn bekleyen insanlarn kayalara oyduklar maaralar ve ehir altlarndaki gizli odalar; nihayet, putlar soldurmak istercesine, gn ile dolu, basit ekilli kubbeler altnda, Allah'n bir sevgilisinin szlerini yorumlamak ve dua etmek iin yaratlan mbedler. Birbirleri tarafndan yok edilmeye allm, ancak hep stste gelmi bu eski din grlerin izleri, dnya ze^ rinde hi bir yerde, Osmanl topraklarnda olduu kadar ak ve seik gzler nne serilmez. Msr piramidlerinden, Efes veya Atina harabelerine, Partenon harabelerinden Kuds yeralt mezarlklarna, stanbul'daki Ayasofyanm kaim kubbelerinden Bursa ve Edirne camilerine *adar her yerde birbireriyle mcadele etmi inanlarn eserlerini grmek mmkn olur; ve Bursa'da olduu gibi aa yukar her yerde, malplarn mimarlar, galiplerin eserlerini yaratmakta kullanlmtr. Bylece heryerde, malp plmu dinin tapmaklar ile yenen dininkiler arasnda bir gei hli farkedilmektedir. Yeni gelen halk, eski inanlar uzaklatrm, tapma kendi grne gre deitirmitir. Her ne kadar Sultan Murad babas ve kendinden sonra gelenler gibi cami yapmnda ve halknn din ve edeb eitiminde esasl gayret gstermi ise de,

kendisi, sava ve siyasetin dnda fazla bir ey bilmez' di. Hatt baz rivayetlere gre yazmasn dahi bilmiyordu. Ancak bu rivyet, zeki bir anne ile bilgili olmasyla tannan bir ailenin devaml gzetimi altnda doan, byyen ve eitilen birisi ile tezat hlindedir. Nilfer Hatunun olu, Edebalnn torunu, Orhan Be'in halefi, lim Aleddin Be'in hem yeeni, hem talebesi olan bir adam Bizans kaynaklarnn gsterdii gibi nasl cahil olabilir? Bizzat kendisi ranl edip ve bilginlerin yannda yaayan, halknn tek ferdine kadar eitilmesi iin bunca gayret harcayan Orhan Be, nasl olur da, olunu, Kuran Kerim'in menettii ve rknn da nefret ettii cehaletin kucana atar? Herhalde tarihiler, bu noktada halkn basit dedikodularna nem vererek, en kolay bir aratrmann bile samalm ortaya koyacak iddialara sapmlardr. mparatorluundaki imamlarn ve okumularn koruyucusu olan Sultan Murad'm okuma yazma bilmemesine imkn yoktur. Bu tarihiler ve ilerinde en fazla aratrma yapm olan Hammer, Sultan Murad'm Dubrovnik Cumhuriyeti ile yaplan bir anlamann altna gya koyduu belirtilen imzasna dayanarak iddialarm ileri srmektedirler. Anlattklarna gre Sultan Murat, Trklerin deniz ve kara ticaretini serbest brakmalar karlnda bebin dka altn vermeyi taaht eden Dubrovnik Cumhuriyeti ile yaplan anlama esnasnda, sra imza atmaya gelince, elini mrekkebin iine daldrm ve tpk bir aslann penesinin kumda brakt iz gibi, kdn altna elinin be parmann izini brakmtr. Yine anlatlanlara gre, tesadfen Sultan bu hareketi yaparken elinin ortasndaki parmak bitiik, ba ile kk parmak ayrk olarak baslmtr. Bylece, kendinden sonra gelenler, dnya zerindeki hkimiyetini, etraf kk grmeyi ve kudreti temsil eden bu imzay gelenek olarak devam ettirmilerdir. mparatorluun ktipleri, bu cesaret ve esrar tayan imzaya, usta kalemleriyle byk harfler ilve etmiler, ve sanatlaryla bir aheser yaratmlardr. Tura demlen bu imzann ortasnda imparatorun ad ve says okunmaktadr. Romallar ve BizanslIlarn kendi imparatorlarna Caesar nvanm vermeleri gibi,, sultan'a, daima muzaffer sfatn eklemilerdir. a Sultanlardan ncsnn cehaleti ile ilgili rivyetleri btn delillerine ramen kabul etmek mmkn deildir. yle ki, Dou'da yaayan herkes, hkmdardan en basit halka kadar, imzasn kazdrd bir mhr veya yze sahipti. Eer Sultan Murad, bir defaya mahsus, bu gelenein dna kmak ve yaayan mparatorluunun bir belirtisi olarak elinin izini kullanmak istemise, bu, phesiz kfirlere verilen bir kt parasnda imparatorun gcn gstermek, onlara bir nev tehdit savurmak anlamnda olmutur; yoksa denildii gibi, eitim noksanlndan deil. Kur'an, btn mminlere Tanrnn kelmn okumalarn ve yazmalarn emreder Mminlerin liderinin yazmasn bilmemesi demek en azndan bir ihml, hatt bir dinsizlik ifadesi saylrd. Szde okuyup, yazmas olmayan bu Sultrfn devrinde yetien, matematikiler,, feylesoflar, ve airler,

Bursa'da doup gelien bilim ve edebiyat, rana, Orta Asya ya kadar gtryorlard. Bursa kadlarndan birinin olu olan Kadzde Semerkanda geometri retmeye gittiinde dersleri o kadar ekici oluyordu ki, ders verdii saatlerde, btn kentin krsleri boalyor, hatt mderrisler bile gelip onun talebesi oluyorlard. Yine Bursa'l bilginlerden Cemaleddin, Arap lgatim ezbere biliyordu ve grevi Sultan Muradn medreselerinde dil retmekti. Ayn devirde mehur olan Burhaneddin'in Tann'mn zellikleri ve ruhun mukadderat zerine yapt yorumlar btn Kk Asya krslerinde ilgi ile takip ediliyordu. Hz. Muhammed'in Efltun'dan yerini ald Kk Asya, Yunanllarn ok tanrl felsefesi ile slm dncesinin birbiriyle mcadele ettii bir blge olmutu. X Sultan Murad, Bursa ve Demetokada ilerine devam ederken, kumandanlar Evrenos, Timurta ve Lala ahin, Avrupann, Karadeniz, Adriyatik ve Tuna nehri arasnda kalan ksmm fethetmekle meguldler. Tabiatn Rum mparatorluunun bir kalesi hline getirmi olduu bu dalk arzi Trk askerlerine Trakya'da olduundan daha fazla bir direnme gsteriyordu. Bulgar geitlerinde ve Epir boazlarnda adm adm ilerlemek zorunda kalyorlard. Yava hareket etmesinden dolay Sultan Murad tarafndan knanan Timurta, Meri nehrinin kollarndan olan Tunca'nm doduu dan evresinde bulunan btn ehirlere doru hcum etmeye balad. Balkan dalarnn vdilerinde bulunan demirhaneler Lala ahin tarafndan ele geirilince, Bizans mparatorluunun tkenmez silh fabrikalar, Trk Ordusuna hizmet etmeye balad. Nihayet sakin durmaktan sklan Sultan Murad, Demetokadan karak, Selnik Krfezi ile Karadeniz arasnda kalan yarmaday aarak, Tuna nehri azndan stanbul Boaznm giriine kadar olan yerleri, kentleri topraklarna katt. Dou Avrupa'nn bu blgesinin Osmanl Devletine katlmas aralksz be yl srd. Avrupa iine yaylan topraklar, Edirne'yi mecburen OsmanlIlarn merkezi ve bakenti yapyordu. Sultan Murad dnnde oraya, Bizans mparatorlarnn rakibine yarar zerafette bir saray yaptrd. Asker hkmetini Edirne'ye getirdi; bu arada Asya topraklarnda adl ve mlk mir ^Qarak Hayreddin Paay brakt. Osmanllar arasnda saygl bir htraya sahip olan bu ihtiyar paa, zihni, ilerin arln kaldramad yaa kadar alt, sonra dinlenmek iin ekildii, Osman Be zamannda doduu Yeniehirde vefat etti. htiyar Belerbei Lala ahin hizmetlerinin mkfat olarak, kendinden sonra geleceklere kalacak olan Filibe ehri ve civarm ald. Lala ahin iin Filibe bir u beylii oldu. Oradan balatt seferlerle ve dinmek bilmeyen bir gayretle, iki deniz arasnda kalan da ve vdilerle kapl arzide ilerlemeye balad. Rodop, Balkan ve Epir dalar arasnda kalan Arnavutluk, Bulgaristan Srbistan gibi, hayvancla elverili ormanlk blgeler Lala ahin tarafndan igal edildi. Ele geirilen ehirlere kumandanlarn yerletirdikten sonra, boyunduruk altma alnamayan halklar civar dalara srld.

Sultan Murad, vezirinin seferlerini dikkatle takip ediyor, zaman zaman bizzat ona yardmc oluyordu. Trakyann Karadeniz sahillerindeki tbi Rum ehirlerinin, kendisinin barbarlarla yapt savalar frsat bilerek bamszlk iin isyan- ettiini duyunca, Trakya'y yeniden hafif bir kuvvetle dolat, isyan bastrd, isyanclar cezalandrd. Ayn sratle geriye dnerek Arnavutluk'taki Apolonya kentini muhasara etti. ehrin kaln surlar nnde lzumsuz yere uzayan bir kuatmay kaldrmay dnrken, yasland nar aacnn altndaki yer birden sarslmaya balad, kan tozlardan ehir gzden kayboldu. ' Kale surlar kendiliinden yklmaya balamt. Alan gedikten derhal ieri dald ve hibir diren ile karlamadan kenti zaptetti. Sultan Murad'm tesadfen dayand nara Mesut nar dendi; ehrin ad da, trke Tanr tarafndan devrilen ehir, anlamnda bir adla deitirildi. XI Elde edilen ganimetler muazzamd. Eski ok tanrl dinlerden kalan tapmaklar, daha sonralar kurulan hristiyan tapmaklar zenginletirmiti. Kiliselerin iindeki altn ve gm kupalar gz kamatryordu. Sultan Murad'm askerlerinden biri almak istedii altn kupalardan birini bana geirmi, ancak klah ile pek rtememiti. Bu hliyle sultann dikkatini eken asker arld ve ganimetinin vergisini demediinden dolay knand. Ama, Sultan Murad, klhm altnda gzken altm eritin duruunu beenmiti. Sulu asker af fedildi ve bundan byle Osmanl Ordusu subaylarnn sava klahlar altna altm bir erit ilve edilmesine dair buyruk verildi. Kendisi de, imdiye kadar giydii etraf muslin earpla sanl kee klh yerine, altm e ritli klh giymeye balad. Krmz ynden bir ceket ve kaftan, atalarndan beri Osmanolu'nun sava elbi sesi olmutu. . XII Apolonya'nn teslim olmasndan sonra hareketle rinde serbest kalan Sultan Murad, en iyi kumandan larndan olan Evrenos Gazinin Teselya fethine itirak etti. Buradan Hemus dann kuzey eteklerine inerek Bulgar prensi iman ile birlemi olan Srp Kral Lazar'm mterek ordular ile karlat. Sultan Murad'm bu iki dman, ordularn Konstantin'in doduu Ni vdisinde toplamlard. Justinyen tarafndan glendirilmi sur'ar, Avrupann anahtar gibi, bir vdinin aznda yer almas ve bir nehrin drt cephesinden ikisinin etrafm evirmesi, ehri Srplarla Bulgarlarn nemli bir mstahkem mevkii hline sokmutu. Ancak, Sultanm ordular Hemus dann zerinden kopup dzle inmeye balaynca, Ni kenti teslim olmaktan baka bir ey dnmedi. ki prens de kurtuluu kamakta buldular. Padiah onlarla geici bir mtareke yapt, Nii hkimiyetine ald ve Edirne ye muzaffer olarak dnd. Yeni bakentin coraf durumunun getirdii nem, lml iklimi, rl rl akan sulan, zengin otlaklar, leziz meyvalar, Hemus ormanlarnda yaplan avlar ve nihayet saraylarnn debdebesi ile gl bir hkme^ tin Avrupa siyasetine dikkatle eilmesi, Sultan' bir ka yl Avrupa ve Asya'da bar iinde yaatt. Bu arada

ordularnn tekilt, disiplini, niformas, rtbeleri ve sancaklar ile megul oldu. Osmanl Trklerinin bayran, Hz. Muhammed'in araplarmm gne rengi sar bayrandan; Fatmlerin, topran rengi yeil bayrandan; Emevlerin gn rengi beyaz bayrandan; Abbaslerin gece rengi kara bayrandan ve BizanslIlarn gk rengi mavi bayrandan ayrmak iin, kendi ftih gayesinin sembol olan, kan ve ate rengi krmz bayra seti. Yllarn etkisiyle iyice kocayan Lala ahin'in yerine Timurta beylerbei olarak geti. XIII Murad'm olu, saraylarda ve sava meydanlarnda yetiiyordu. Oullarnn en by olan ve sonradan Yldrm sfatn alan Byezid veliahtehzade olarak yetitiriliyordu. Babalarnn izinde giden, Sultan Murad, gelininin eyizinin imparatorlua ilve edilecek bir toprak olmasn istiyordu. Bursa topraklarnn gneyinde yer alan Germiyan Trk Beyliine eliler gndererek, Beyin tek kzn olu iin istetti. Byle yce bir birleme ile memnun olan Germiyan Beyi kzn derhal vermeyi kabul etti. Birinci y ver i, ms takbel gelinin atm geminden tutarak Sultan Murad'r sarayna kadar gtrecekti. Murad ve olu Avrupa' dan Asya'ya geerek gen kz karlamaya gittik Arap, ranl, Msrl, Suriyeli, Trk ve hatt Bizansl emirlerden gelen heyetler, sultan ve oluna Badad hrikalarndan beri duyulmam zenginlikte armaanlar getiriyorlard. Bu armaanlar arasnda, Arap atlar, ran hallar, Msr ipeklileri, Habe veya Egeli, kara ve beyaz, kadn veya erkek esirler de vard. Hz. Muhammed'in Allah iin Rumlarn Tanrs* m terketmi olan Sultan Murad'm kumandan Evrenos Gazi, OsmanlIlar iin Yunan topraklarn fethediyor du. Veliahte onun verdii armaan, Adriyatik kylar ve adalarnn ganimeti oldu. Teselyadan seilen, rknn en gzel ve gen ikiyz Rum esiri, armaan kervannn en nnde gidiyordu; bu esirlerden onu, balar stndeki altn tepsilerde Venedik dka altnlar tayordu; dier bir on tanesinin balar zerinde, eski talyan altnlar ile dolu gm tepsiler vard; onsekiz esir, som altndan abdest ibrii tayordu; geri kalanlara ise kupalar, kristal cam eyalar, Venedik camlar, kymetli talarla ilenmi ss eyalar verilmiti. Btn bu nefis eylere sa dendiinden, Bayezidin ve nianlsnn ayaklarna sald. Gen kz da eyiz olarak, Sultan Murad'm ve mstakbel kocasnn ayaklar dibine Germiyan Beyliinin sahip olduu drt byk kentin altn anahtarlarn koydu. Bu ehirler arasnda yer alan Ktahya, yedi camisi ve yedi hamam, meyva taan baheleri, bol yaprakl aalar ile mehurdu, ' " XIX Ktahya kenti bylece Osmanl mparatorluu tarafndan Toroslarm balangcnda dikilen bir kk gibi oldu. Germiyan ve Karaman'daki fazla gl olmayan beylikler ve bilhassa Hmid Bey, Sultan Murata tbi olmay, faydasz rekabete deimek istemediler. Onun himayesi altnda eski mevkilerini ve servetlerini korumak iin Ktahya civanndaki bitn ehirleri ve

vdileri OsmanlIlara braktlar. Sultan Aleddin tarafndan ina ettirilen ayn adl gl yanndaki Beyehir; Sula gl yaknlarndaki Seydiehir; Akehir, sparta, Eridir Karaaa gibi gl kylarnda veya adalarnda kurulmu olan orman, dere, otlak, nfus ve hayvan srs bakmndan zengin olan , dokuma fabrikalar bulunan bu ehirler, Sultan Murat'n kanunlarm ve adamlarn kabul ettiler. Kk Asya'y paylam olan beyliklerden sadece tanesi bamszlklarn koruyabiliyorlard. Bunlar: Diyarbekirde Karakoyun Trkmen Beylii, dierleri Anadolu ile Arabistan arasnda yaylan Mara ve Adana beylikleri idi. Trklerin Avrupa'ya yrylerinde arkalarm emniyete alan gler olduundan Sultan Murat onlarla ilgilenmiyordu. Onun hedefi daima Bat idi. Zafer ve servetin orada olduunu biliyordu. Karadeniz kysnda veya Suriyedeki bir ka airetin bamszlklarnn kendisi iin bir tehlike tekil etmediini, vakti gelince onlar da egemenliine alacan bildii iin, Trakya ve Yunanistandaki seferlerine aralksz devam etmekteydi. XV Veziri Timurta yeniden Rodop ve Hemus geitlerini am, Makedonya'ya inmi, Manastr' igal etmiken, ordunun sa kanad, Rodop ve Hemus vdisinde kalm zengin nfuslu ve kuvvetli Sofya ehrini kuatmt. Sofya, stanbul ile Tuna yata arasnda Edirne, Filibe ve Ni ile bir hat tekil ediyordu. Solunda Arnavutluk dalan, sanda Balkan dalan, aalkl bir gl kys gibi birden alarak, Sofya'nn ortasnda bulunduu, yksek nehirlerle sulanan geni bir ova meydana getiriyorlard. Sofya ehri, am ve Edirne gibi, kh sularn, kh dalarn glgelerinde uzanyor, armut ve kays aalarnn yapraklar altnda dinleniyor, meyva baheleri, bugn olduu gibi, gz alabildiine uzanp gidiyordu. Tarm, hayvan ve meyva ticareti, Srp ve Bulgarlarn pazarlar, ehri devaml bir kalabalkla besliyordu. Srbistan tarafna bakan cephesinde, ortasnda nehrin akt, zerleri zm balar ile kapl iki yksek burun tabi bir geit meydana getiriyor, darl sayesinde ok az sayda asker oray rahatlkla tutabiliyordu. Osmanllar tarafndan fethedilen bu kent onlara yalnz zevkli gnler geirecek bir belde deil, zellikle barbar kavimlerin ortasnda bir mstahkem mevki salyordu. Fakat ehrin surlar, kaleleri, dar geit arasndan akan nehri, atolar, yllardan beri Timurta'n kuatmasna ve saldrlarna kar koymutu. Trklere has bir kurnazlk ile Rumlara zg bir ihanet, ehrin Timurta'm eline gemesine sebep oldu. Timurta'n ordusundan gen bir Osmanl subay, gya lmden kam gibi kuatlm ehre snm ve ehrin kumandanndan hayatnn balanmasn talep etmiti. Sunduk adndaki gen askerin yakkll, yalvarmalar, yeminleri, gz yalar Sofya kumandann kandrmt. Bylece kale iinde kalmay baaran gen Trk, yeni devlerini o kadar sadkane yerine getiriyordu ki, onun artk bir daha O s inanllarla uzlaamayaca kanaati meydana geldi. Aylardan beri devam eden kuatmann verdii skntyla,

kumandan bazen tek bana Sofya'nn Srbistan tarafna bakan ormanlarnda doan avna kard. Yine bu avlardan birinde, Sunduk, sanki atnn nnde kaan bir av hayvann kovalarm gibi yaparak, kumandanla beraber drtnala ehirden uzaklamaya baladlar. Gzden iyice uzak olan bir yerde, birden ku mandann zerine saldran Trk, onu yere drd, bir gzel balayarak civardaki Trk Kararghna gtrd. Sofya surlar nnde halkna gsterilen kumandan yznden btn midini yitiren ehir, halk Sofyann kaplarm Timurta'a atlar. Bundan byle Sofya ehri, Sultan Murat'n Arnavutluk, Srbistan, Romanya ve Macaristan zerine yapaca seferler iin bir kla vazifesi grecektir. XVI Arka arkaya devam eden ve pek az direnmeyle karlaan fetihler* sayesinde stanbullun etrafndaki ember daralmaya balamt. Sultan Murat'n yeni emelleri ile tehdit altnda olan imparator onnes Paleologos, artk ne Rumlar'dan ve datacak serveti kalmad iin ne de kiralk barbar kavimlerden medet umabilirdi. Etkili olduu kadar gitgide daha iddetlenen din kavgalar Ltin ve Rum Kiliselerinin arasnda korkun bir fikir ayrl meydana getirmiti. Batl hristivan halklar ve prenslerini Doulu hristiyan kardelerine yardma koturacak din evkin sadece Romadaki Papa'nin arsnda olduunu ve bu ary salamak iin de btn iddialarndan vazgemeleri gerektiini Bizanslr gayet iyi biliyorlard. onnes Paleolo^os bu nemli siyas ve din grmeyi bizzat kendisi vapmak istedi. Zira gnn birinde Pier Lermit adnda serseri ve ne id belirsiz bir keiin km ve peine saysz Avrupal takarak, sa'nn mezarn Halifelerin elinden kurtarmak iin Dou'ya Hal Seferlerinin yaplmasn salam olduunu bilen onnes; Konstantin'in krmz elbisesine brnm bir imparator'un ltin prenslerin saraynda ve Havarilerin haleflerinin ayaklar altnda, hristiyanlm ilk bakentini ve ilk halkn, Muhammed'in boyunduruundan kurtarmak iin Avrupadan biraz altm, biraz kan dilenmeye gelmesinin kendisine bir ka ordu, bir ka harp gemisi sala' yacam umuyordu. Bat'y harekete geirmek iin imparator'un katlanmak zorunda kald hareketleri, beraberinde bulunan Bizans tarihileri ok ackl bir dille kaleme almlardr. XVII Talihsiz Manuel'in olu ve taht orta olan onnes Paleologos babas ve meslekdamdan saray siyasetiyle ilgili gelenekleri renmiti. f ' . htiyar imparator oluna yle demiti: Trklerin ilerleyiini durdurmak iin yaplacak tek ey, bunlarn ekindii LtinBizans birliinin salanmasdr. 3u kfirlerin (Trklerin) saldrlar karsnda son are olarak, imdadmza koacak olan Bat Hristiyan ordularn nlerine karmaktr. Byle bir birlemenin mmkn ve gerek olabileceini onlara gstermek iin Ltinlerle Rumlarn arasndaki fikir ayrln gidermeye al.

Ltinlerden, her iki Kilise'nin grlerini tartmak zere bir konsil toplanmasn talep et. Her iki kiliseyi birbirine dren fikir ayrl ile rekabet arzulanan Birliin her zaman kurulmasna engel olacaktn Fakat Trkler daima Birliin kurulmas endiesi ile yaayacaklar ve sizin nihayet baarya gittiinizden kkulanacaklardr. Tabiatn kucandan yeni km bir halktan beklenmeyecek derecede Trkler, ksa zamanda diplomasinin inceliklerine o kadar vkf olmulard, ki, Alman mparatoru Sigismond a bavurarak, konsil toplanmasn, dolaysyla iki Kilisenin birlemesini nlemesi karlnda byk para teklif etmilerdi. onnes Paleologos babasnn bu mkemmel nasihatlerini kmseyerek dinledi. Konumalarna tank olan birisinin naklettiine gre, olu yanndan ayrldktan sonra Manuel, Ne yazk! Olum kendisini bir kahraman ve byk bir kral gryor, halbuki biz kahramanlk ve byklk am oktan getik. Olumun cesareti, baka bir ada vatanmz kurtarabilirdi, ama imdi felketimiz olacak. Bize bir kahramandan ziyade, akl banda bir hkmdar lzm. demitir, Bir ka hafta sonra, Bizans'a bal kalan bir ka prenslii oullan arasnda pay eden Manuel, ld. F : 9 kinci olu Andronik, Selniki; dier drt olu, Teo* dor,, Konstantin, Tomas ve Demetrius, Yunanistan' paylatlar. Selnie henz sahip olan Andronik, onu hemen altn karlnda Venediklilere satt ve hayatnn son gnlerini karanlklar iinde, czzam hastalnn penesinde geirdi. Sultan Murat'n kumandanlar tarafndan ksa zamanda prensliklerinden kovulan dier kardeler, stanbul'a, aabeyleri onnes Paleologosun himyesine sndlar. Tahta yeni geen bu prens, gzellii Karadeniz Rumlar arasnda dilden dile dolaan Trabzon prensesi ile evlenmek iin karsn bpad. Rum Kilisesini Ltin^Kilisesine birletirmek gayesiyle bir konsilin kurulmas iin siyas abalara giriti. Papalkla, dier katolik konsillerin aras ak olduu iin, zaman byle bir teebbs iin ok msaitti, sviredeki Ble konsili, Papa Eugenei yerinden indirip bir manastra kapattndan dolay, kendi hareketini hristiyanlm menfaati iin yaplm gstermek istiyordu. Alman mparatoru Sigismond, Paleologosun tekliflerini geri evirmesi iin Sultan Muratn yollad altn dolu tepsileri geri evirmi, konsilin arsn kabul etmiti. Konsildeki papazlar, onnes Paleologos'un, hristiyan Dou ile Batnn birlemesini grmek ve anlamak iin patrikleri ile beraber gelmesini talep ediyorlard. onnes hzinesinin fakirliini bahane edince konsil, seyahati iin on bin duka altn vereceini, Avrupa'da maiyetiyle beraber geirecei gnler iin btn masraflarm deyeceini bildirdi. Yokluu esnasnda stanbulu Trklerden korumak iin Ltin askerler, sava gemileri ve para gnderildi. Paeologos'un muhtemel itirazlarn da ortadan kaldrmak iin konsilin, Adriyatik kylarna yakn olan Ferrarede toplanacan belirttiler.

Karlkl mzakereleri renen ve iki Kilisenin birlemesinin karsna bir halk yerine btn hnstiyan dnyasn karaca tehlikesini anlayan Sultan Murat, onnes Paleologosa, papaln teklifini geri evirmesi hlinde gvenlik garantisi ve hatt servet vereceini hatrlatt. stanbul kilisesinin byklerinden bazlar, kararsz imparatoru Birlie itiyorlar, dierleri geri ekiyorlard. Nihayet stanbuldaki ackl durumu, ona hem atalarnn ann, hem de imdiki sefalet ini hatrlatan bir sarayn vaadedilmesi ve bir mddet de olsa stanbuldan kama frsat olmas, kalbini eldi. Yannda stanbul Patrii ihtiyar Jozef olduu hlde Papanm gemilerine bindi. Maiyetinde, mranlar imparatorluun kkl ve zavalll ie badamayan bir sr patrik ile tarihiler, edipler ve airler vard. Bylesine saray ve kilise erkn ile ykl filo, yava yava Ege Denizinden geerek, Adriyatik zerinden Venedik'e doru yolland. Rzgrla ve dalgalarla bouarak geer? seksen gnlk uzun seyahat srasnda, Marmara, yonva, Trakya, Yunanistan, Epir; Arnavutluk kylarn gzleriyle takip eden imparator, bir zamanlar atalarnn sahip olduu imparatorluun bykln bir defa daha anlad. Limanlarnda ve adalarnda kendi bayraklarn tayan gemilerin serbeste girip kmasn ve ticaret yapmasn salamak maksadyla Venedikliler, bu imparator msveddesine ancak arlemayn veya Konstantin'e yaplacak derecede misafirperverlik gsterdiler. Cumhuriyetin dou ve senatrleri, yzen saraylarna binerek, imparatorun nnde btn kanallar dolatlar. Btn ordu ve falk, gondollara binerek, Bizans, Roma ve Venediin birlemi renkleri ile beraber, imparatorun arkasndan geliyordu. Deniz zerinde ina edilmi kentin muhteem binalar arasnda dolamaktan hayrete den Doulular, Venediklilerin Yunanistan ve Adalardan aldklar heykel ve stunlar grnce gz yalarm tutamadlar. Venedik'te geen bir ka gnlk dinlenmeden sonra, mparator maiyetiyle birlikte, ayn sayg gsterileri iinde karadan ve denizden Ferrareye uurland. Oraya vardnda kendisini, hkmranln iareti olan beyaz ve mtem anlamna gelen siyah bir at bekliyordu. mparator siyah at tercih etti; zeri altndan Bizans kartal ilenmi krmz kadifeden rts olan at, uaklar dizginlerden tutarak ekiyorlard. Papa, misafirini Ferrare saraynn merdivenlerinde karlad- Patrik Jozef merasimlerde Papa ile ayn derecede olmas gerektiini ileri srd. Papazlar ise, Papanm ayan pmeyi kabul etmiyorlard. ncelik hakknn kime ait olmas ile ilgili tartmalar din tartmalar izledi. lk tartmalarn berteraf edilmesine karlk, sonradan kan tartmalar ebediyen uzad. Ble konsili tarafndan reddedilen, Papa tarafls talyan kilisesi tek bana konsile itirak ediyordu. Hi bir eye karar veremeden grmeler baka bir toplantya ertelendi. Papa tarafndan kendisine asker temin edilecei vaadi ile oyalanan onnes Paleologos, kendisine tahsis edilen Ferrare atosunda, alt ay boyunca, zevk ve elence iinde yaad. Sefil hayat, etrafndaki

Ltinler nezdinde itibarm dryordu. mparatora ho grnmek maksadyla, inanlarn Ltinlere satmaktan ve stanbul'a dKdklerinde bu yzden halkn kendilerinden intikam almasndan korkan papazlar, yava yava mparator'dan uzaklayorlard. Papa onlar ancak zor kullanarak muhafaza edebiliyordu; nihayet, 1438 ylnda konsil Floransa'ya tand. mparator ile subaylar ve papazlar, her birinin nvanmm nemine gre, her ay zavall bir cret alyorlard. Verilen toplam para, ayda alt yz florini gemiyordu. Bu doulu haylet hkmdara kar mevcut itibar giderek acma duygusuna dnyordu. Ferrare'den vebal gibi kovulmu, Milnohlar ise Floransa dan gelen yolu onlara kapatmlard. Papa ve imparator, Apenin dalarnn en sapa yollarnda vakit ldrmeye baladlar. Bu gezi esnasnda, Ble Konsili, V- Felixi Papa olarak tahta karyordu. Ancak katolik dnyas, bu hareketten alnm ve yeni Papay tanmayarak eskisine ballnda devam etmiti. Dokuz ay sren tartma, tviz, sknt ve kabullerden sonra, Floransa Konsili nihayet Dou ve Bat Kiliselerinin birlemesini tasdik ediyordu. Patrik Jozef'in lm, Bizans patrikliinin Bessarion'a verilmesi, birlemesinin meyvasim bir an nce almak isteyen imparatorun yalvarmalar, Papanm Dou papazlarna yapt tehditler, Kutsal l (Teslis) meselesinin halli, din yorumlardan bazlarnn her iki taraf halknn vicdanna braklmas, bu uzun savan huzura kavumasna sebep oldu. Bunun neticesinde Papa Eugene, V. Felix zerinde mutlak hkimiyetini kuracak, bu sonuncusu* hayatnn geri kalan ksmn Leman gl kysnda srgnde geirecektir. XVIII Ancak, imparator ve papann siyasetleri sonucu salanan iki kilisenin birlemesi, halk tarafndan kabul edilmedi. stanbul'a dnmek zere Venedik'ten gemilere binen imparator ve papazlar, mill inanca ihanet eden insanlar gibi karlandlar. Yokluklar srasnda, mutaassp papazlar halk kkrtmlar, imparator, papa ve papazlara kar vicdanlar ve vatanseverlii harekete geirmilerdi. Halkn tehdit ve kinayeleriyle karlaan papazlar sinmiler ve hatt umum yerlerde yaptklar toplantlarda, ht ettiklerini, mecbur brakldklar iin o yola saptklarm ifade etmilerdir. XIX ada Bizans tarihileri tarafndan aynen nakledilen bu szler zerine, iki Kilisenin birlemesi, daha Dou'da tatbik frsat bulamadan kullanlmaz hle dyor ve nefretle karlayordu. Dou konsilleri Bat konsillerine ate pskryorlard. Papa, bo yere Rusya'ya eliler gndererek hi olmazsa Rus kilisesinin Roma tabiiyetinde kalmasn temin etmek istiyordu; ancak, Rum papazlar tarafndan hristiyanlatrlan Ruslar, Rumlar fikir ayrl meselesinde de tutu vorlard. f Sonunda tahtndan ve hayatndan endie etmeye balayan onnes Paleologos, kendi hayatn balamalar karlnda, halkna inancn iade etti ve kendi imzalad anlamay feshetti. Bylece, stanbul imparatorluunu

Ltinlerin silh ile kurtaracak olan sonuncu teebbs de bozulmu oluyordu. XX Sultan Murat ise, Bursa'da imparator'un baarszln kutluyordu. Hi olmazsa onun affn kazanmak isteyen Paleologos, nc olu Teodos'u gndererek, Osmanl yenierilerinin yannda askerlik san'atm renmesini rica etti. Sultan'm maiyetinde bir ka ay geiren Teodos, oradan Mora Yarmadasna geerek, Kantakuzenlerden kalan sparta topraklarnn tmarna sahip oldu. Bylesine hareketli bir hkmdarlk devresi geirdiinden iyice yorulan imparator, otoriteyi byk olu Manuele brakt. Kardeinin ykselmesinden byk haset duyan dier olu Andronik, Sultan Murat'n olu Savc Be'le birleti. Bu iki muhteris gen, tahta olan arzular yznden ortak bir isyana bavurarak, biri stanbul'da, dieri Bursa'da iktidara gelmek istiyordu. Bu ortak isyan ilk anlayan Sultan Murat oldu. Hemen Avrupa'ya geen Sultan, ordusu tarafndan hem hkmdar, hem baba olarak selmland. stanbul'un yaknlarna geldiinde mparator ile buluarak, oullarna kar beraber hareket etmeyi ve onlarn bir daha tahta gz dikmemeleri iin kr edilmelerini teklif etti. Savc Be ve Andronik, taraftarlar ile beraber Trakyada kk bir nehrin kysnda toplanmlard. Su orta olduklar iin adamlarndan hi phe etmiyorlard. Halbuki yrekli Sultan Murat, eski silh arkadalarm kendi olundan daha iyi tanyordu. Bir gece tek bana nehri aarak kar kyya geti ve atnn zengileri zerinde dorularak askerlerinin ok iyi tand sesiyle bard. Bu barn sahibini tanyan Trk nbetilerini byk bir korku ald; hemen silhlarm atarak ordugha kotular, arkadalarm uyandrarak hep birden gece gelen atimin etrafnda toplandlar. Askerlerine hitap eden Sultan Murat, onlar affettiini syledi. Hepsi, babasnn emirleri ile hareket ettiini sandklar Savc Be tarafndan aldatlmlard. Htsyla babaa kalan Savc dier su ortaklar ve Rum prensi ile Meri kysnda kk bir kaleye ekildi. Onlar takip eden Murat, kaleyi kuatr, teslim olmaya zorlar ve kaleye girer, olunun nce gzlerini oydurur, sonra kellesini kestirir; babalk ve taht hakkndan istifade ederek dier isyanc Rum prenslerini kalenin surlarndan Meri'in akntsna atar. Kendisi ise, yannda kumandanlaryla beraber nehrin daha ilerdeki kysnda oturmu, sanki ilenen crmn kefretini ekercesine dudaklarnda hafif bir glmseme ile kh kpeklerinin allar arasnda kovalad tavanlara, kh sularn tad cesetlere soukkanl baklar atyordu. Savc Bee kar gsterdii merhametsiz davrann saray ve ordu evresinde tenkid edilmemesi iin, isyanda suu grlenlerin z babalan tarafndan ldrlmelerini emretti. Trklerde yasalarn yasas olan baba otoritesi, ancak byle tedbirlerle yerinde tutulabilirdilk defa byle bir ortamda adalet ve hiddet duygulan o otoriteyi harekete geiriyor ve bundan sonra Osmanllarda sk sk grlecek olan korkun olaylar yaratyordu.

Suun ilk tevikisi ve Savc Be'i yolundan karan Andronik, Sultan Murat tarafndan ayn ekilde cezalandrlsn diye babasna teslim edilir. Sultan' honut etmek isteyen mparator, olunun gz ukurlarna kzgn ya dktrr. Buna ramen babann duyduu merhamet, cezay tam krle kadar gtrtmez. Andronik yar kr hle getirilir ve su ileyerek almak istedii tahtn btn haklarn kaybeder. XXI Savc Be'in bu suu Sultan Murat'a o kadar affedilmez gelmitir ki uzun zaman ve nefretle anlmtr. Feridunun, Sultan Murad ve veliaht ehzade Byezid ile yapt mektuplamay toplayan yazs, vrisinden endielenen bir babann ve bir hkmdarn duygularm ok gzel ifade etmektedir. Bir mektubunda oluna yle demektedir. lkbaharda Macarlarla bir sava yapacaz, umarz ki bu sava mminler iin hayrl olsun ve Tanr sonunu iyi bitirsin. Bu mektubu alr almaz hemen emrindeki birlikleri toplayarak harekete geeceksin. Ancak, Karasi'de bulunan kardein Yakub'a ve Bursa kumandan aabeyin Savc'nn hareketlerine dikkat et. Emirlerimi yerine getir ve etrafta olup bitenleri hemen bana bildir. Grld gibi Byezid, Sultanm oullar arasnda en fazla gvendii kimse idi. ster Byezid gerekten Savc Be'de isyan kprtlar sezmi olsun, isterse aralarnda gizli bir ekime olsun, babasna yazd cevapta yle anlatyordu: Kardeim Yakup devini yerine getirmekte ve doruluktan ayrlmamaktadr. Tanr ondan raz olsun. Savc Be'e gelince bu mektubun zarf iinde Bursa Byk Kadsnn onun hakkmdaki mektubunu yolluyorum. Karar sizin adaletinize kalmtr. Kulunuz Byezid. XXII Daha nce grld gibi, ionnes Paleologos tarafndan tahta ortak edilen Manuel, Sultan Muratn mparator ailesine bile tatbik ettii muameleyi hatrladka korkudan titriyordu. Serez kenti civarnda Sultan'a saldrmak cesaretinde bulundu. Lala ahin'den sonra byk vezir olan Hayreddin Paa Manuel'in zerine yrd, ordusuyla beraber ezerek Selnik'e kadar kovalad, ehri de zaptederek btn emellerini suya drd. Babas ve orta olan ihtiyar im p a ra to r, tarafndan Murata teslim edilmek korkusuyla, o zamanlar Cenevizliler elinde olan Midilli adasnn Lesbos ehrine kat. Cmert olmaktan ziyade ok daha fazla siyas ve hilekr olan Cenevizliler onu son kurtulu yerinden attlar. Kendisi iin, karalar ve denizler kapannca, tek kurtulu aresini Sultan Murat'n byklnde arad. Uluda eteklerine geldiinde yerlere kapanarak af diledi. Sultan Murat dmannn tlihsizliinden faydalanmak istemedi. nnde tozlar iinde ayaklarna kapanan ve durmadan af dileyen hkmdar merhametle ayaa kaldrd. Yanna imparatorlara hs bir heyet vererek ve babasna da bir mektup yazarak, kstah fakat si olmayan olunu affetmesini diledi.

Bylece Amuderya kylarnn bir airetinin bakan, silhnn gc ile Asya'da saysz insana ve Bey'e, Avrupa'da imparatorluunun kudreti ile baka imparatorlarn ailesine bile hkmediyordu. XXIII . lm, Selnik ftihi Hayreddin Paa'y kendisinden ayrd. Sultan Murat, bu derin bilgili adamla, siyaset ve askerlik zerinde konumaktan byk zevk alrd. am Bizansl tarihilerinden Kalkondil'in eserinde Sultan ve Veziri arasnda geen bir konumaya yer verilmi, burada birinin samimiyeti, dierinin kat hrriyeti gzler nne serilmitir. Selnik seferine giden Hayreddin Paa' Sultana; Her zaman zaferden ve imparatorluun geleceinden emin olmak iin sava nasl srdrmek lzmdr? diye sormutur. Bunun iin daima Tanr'nm verdii frsatlardan faydalanmal ve inanlar uruna dven askerlerin fedakrlklarna gvenmelidir. Peki, frsatlardan nasl-istifade edilir? diye tekrar Vezir sorunca, . Zihnimizde abucak, saladklar faydaan ve tehlikeleri dnerek istifade edilir; diye cevap verdi Sultan. Ah, Sultanm, diye vezir glerek devam etti, gerekten tabiat size olaanst bir kabiliyet vermi; ama, insan zihninde frsatn iyi ve kt taraflarn ta rtmaya zaman bulamadan, o kap gider. Onun iin nasihatlerine, abuk karar verme ve uygulama zelliini de kat. Byk asker demek, hareket etmeden iyice dnen i fiiliyata dkld zaman da yldrm hzyla hareket eden demektir. Bir de askerinin sevgisini ve gvenini kazanmak iin, onun banda dmana bizzat ldrc darbeleri vurmas gerekmektedir. XXIV Hayreddin Paa ld zaman, Sultan Murat, babasnn htrasna hrmeten olunu vezir' zm iln etti. yle bir babann verecei bilgilerin ve rneklerin, oulun gen yandan ileri gelen eksiini rteceine inanmt. Sultan Muratn yall, vezirin genlii, Savc Be olay ile bsgtn su yzne kan Osmanl ailesi iindeki kanl geimsizlik, nihayet Manuelin Trakyay tekrardan eline geirmee almas, Sultan kskanan Karaman Bee Osmanl egemenliinden kurtulma frsat gibi gzkt. Kilikyay igal eden ve adlarn oraya mal eden Trk Beylerinden en mehuru ofan Karaman Hnedan, dinin ay anlamna gelen Bedreddin nvanm tard. O devirde Trkmenlere hkmeden Beyin ad Aleddin idi. Ballndan emin olmak isteyen Sultan Murat, ona kzlarndan birini evde olarak vermiti. htiras, bu sevgi ban kopard. Aleddin Be, nce, bugn Karaman denilen Kilikya ve Kapadokyada yaayan Trkmen airetlerini harekete geirerek, Seluklularn ilk bakenti Konya zerine yrd. Sultan Murat ve gen veziri Ali Paa, ellerindeki birliklerle derhal Bursa'dan ayrldlar. Avrupa ordular bakumandanlnda bulunan Timurta'a haber gndererek, elindeki orduyla hemen Anadolu'ya gemesini

ve Konya zerine yrmesini buyurdular. Timurta, Konya ovasna Sultan ile hemen hemen ayn zamanda eriti. Aleddin Bein atllarnn yars Konya ovasn kaplamaya yetmiti. Sultan Murat, kendisine lyk bu dman karsnda genliini hatrlad. Avrupada zaferden zafere koan askerlerini gzden geirdi; onla^ n n tecrbeleri ve gvenleri sayca oklua kar bir teminatt. Sava dzenini kendisi hazrlayarak, vezirinin tecrbesizliini rtmek istedi. Olu Yakub'a sa kanadnn, Byezid'e ise sol kanadn kumandanlklarn verdi. Onlarn gerisinde, ihtiyar Timurtan kumandasnda salam ve yenilmez Rumeli Ordusu yerletirildi. Kendisi de ortada, atllar ve yenierileri ile ilk ve son darbeyi vurmak zere yer ald. En gzpek atllarnn banda, atnn stnde duran Aleddin Be, ara sra att oklarla ve atnn hareketleri ile Sultan Murat'a meydan okuyordu. Davul ve boru sesleri arasnda Aleddin Bein sol cenah, Sultan Muratn sa cenahna salc}rya geti. Sa kanadn kumandan Byezid, emrindeki askeri sava hattna srmeden nce, babasna koup, atnn ayaklan dibine kapanarak, soyu ve hnedan u, runda yenmek veya lmek iin iznini talep etti. Sultan olunu kaldrp, buyruunu tekrarlad. Timurta tarafndan tkip edilen Byezid, Trkmen ordusunu ikiye biip, datt/ Sultan Muratn ordusu, Byezid ve Timurta tarafndan datlan birlikleri sarp tesm alyordu. Bir anda Cesetlerle dolan ova, Konya ehrini, surlarndan baka bir savunma hatt brakmaan Osmanllarm nne ayordu. Oluna yalnz bir aht verecek olan Sultan Murat, imdiye kadar hibir )smanlya tevcih edilmemi olan tuu Timurta aa'ya sava alannda verdi. On iki gndenberi kuatlan Konya, Osmanl salrlar karsnda direncini kaybediyordu. ehrin bk kaps alarak, Aleddin Bein evdei, Sultan Muat'n kz, ocuklar ile beraber karak babasndan ocasnm aff iin yalvarmaya geldi. Kznn mevcudieti ve gz yalan karsnda yumuayan Sultan Muat, Aleddin Bein Konya nnde gelip elini pmemi istedi. . Ailesini ve devletini Osmanl eliinden ve ateinlen kurtarmak iin Karaman Be'i boynunu emeye necbur olur. Sultan Murat'n tecrbeli siyaseti kendiinden sonra gelenlere, intikam yerine balamann ok daha iyi sonular olduunu retecektir. Aledlin Bein etrafnda toplanan kk beyleri tek tek boyunduruu altna almakla uramad. Dncesine ;re Br aslan tavanlarla uramazd. Ordusunun aferi ile yalanan gven duygusu iinde, an ve erefe Bursaya dnd. i XXV , Ancak, Timurtam ve Rumeli ordusunun yokluu, sofya savandan beri Osmanl egemenliine giren, fa^at henz tam hkimiyet kurulamayan Srbistan, Bosta ve Bulgaristan halklarnn cesaretini .arttrd. Srp' Kral Lazar, ile Bulgar Kral iman, lkelerinin ftihlerine kar yeniden birletiler. Dal ahaliyi korumak iin Timurta tarafndan braklan yirmi bin kiilik

Trk garnizonu imha edildi. Bu olay zerine, Sultan Murat btn Anadolu ve Rumeli ordularm silha ard. Karamanllar zerindeki zaferinden sonra, balanmalar iin frsat kollayan Kilikya (Orta ve Gney Anadolu) ve Kapadokya beylikleri harekete getiler. Bursa kalesi nnde biri Anadolu, dier Rumeli iin iki geni ordu meydana getirildi. Padiah, Tunal mttefiklere kar Rumeli ordusuna bizzat kumanda ediyordu. Artk kendi mttefiki olan Bizans mparatorluu ile bar salamlatrmak iin, kendisi ve iki oluna mparator ailesinden gelin ald. l dn, baba oca olan Yeniehirde, sanki atalarn kendi zaferleri ve debdebesi ile hayret ettirmek istercesine kutland. Dzenlenen elenceler smanllarm sadelii ile Rumlarn zenginliini bir araya getirmiti. Gelenekleri, kendilerini yenenlerin gelenekleriyle kartka bozulan hristiyanlar ise hi bireyin farknda deillerdi. _ Dn kutlamalar sona erince, Murat, oullan ve byk veziri Ali Paa,-krk bin erinin banda Avrupa'ya getiler. Yllarn gemesiyle, savatan ve zaferden yorulan Timurta, Bursa'da taht ve Asya topraklarn korumak zere brakld. Emrindeki nc kuv kuvvetlerle ilk olarak Ali Paa Bulgaristan zerine yrd. Tabiat sanki, bir yandan Tunanm geni yata, dier yandan Balkanlarn bir kolu olan Rodop dalan ile bu dalk lkeyi gl bir kale hline getirmiti. Trakya'dan Bulgaristan'a girmek iin sadece sekiz kap, sekiz aralk mevcuttu. Bu sekiz geidin azna, Tuna ovasnn kuzeyine Bulgarlar, Srplar, Romallar, Yunanllar ve nihayet Trkler hem Almanya, hem de stanbul tarafn kapatacak ekilde yedi kaleehir kurmulard: Vidin, Silistre, Rusuk, Nibolu, Zitov, Ni; Sofya ve DemirKap. Dalar zaman zaman alyor, yerlerini havzalara ve ovalara brakyorlard: Eskiler, bu iftiler ve obanlar cennetini tasvir etmekten ziyade terennm ediyorlard. Bizansl corafyaclardan en gereki olan yle anlatyordu: Bu dalarn arasnda uzanan ovalar, bakldnda insana son derece haz veren yeil bir rtyle kaplanmtr. Ormanlarn glgelikleri, tepeleri trmanan yolcuyu tabi bir adr gibi korur. Fakat le vakti topran derinliklerine kadar ileyen gnein kzgn nlar havay teneffs alnamayacak kadar boucu yapar. Tepelerde bolca kaynayan souk sular yolcunun susuzluunu giderecek niteliktedir. Ormann en nrin dallarna konmu kular, yorgun denleri tatl nameleri ile dinlendirirler. Yer sarma, mersin aac ve porsuklar etrafa yaydklar ltif kokularla duyulan sarho ederler ve sanki boazlardan geen konuun yorulan uzuvlarna taze kuvvet verirler. Bulgaristan'a yaptmz gezi srasnda hayran kaldmz ve tasvir ettiimiz havza ve tepeleri, Teofilaktus byle anlatyordu. Kuzey blgesi ile bu eylete komu olan Srbistan ayn zellikleri gstermekle beraber, Bulgaristan'dan daha sert ve kasvetli bir gr. nme sahiptir. Bulgarlar hem oban, hem ifti ve hem de sava bir halkt. Srplar ise o zamanlar sade. 145 ce obanlk ve odunculuk yapyorlard. Arazi, Balkanlarn

eteklerinden Tuna ve Sava eteklerine doru dtizleirken, Bulgaristanda Srbistan a nazaran daha dz olmasna ramen, Srplar kendi blgelerinde daha fazla orman brakmlard. Belki, kaynaklarn domasna sebep olduu iin tabi bir igd ile, belki de mee aalarnn smak ve engel tekil etmesi yznden, balta o blgede ok seyrek olarak parldamak frsatn bulmutur. Gnlerce sren uzun yolculuk srasnda, insan, derinliklerini sadece vahi hayvanlarn bildii mee ormanlarnn glgesinden kurtulamaz. nsanda, sanki yeni dnyann bkir ormanlarnda daha mavi ve daha lk bir gn altnda seyahat ediyormu intib kalr. eitli sarmaklarn doland dev aalar ancak yzyllarn arlna dayanamadklar iin kerler. Baz av kular ve kuzgunlar tarafndan tercih edilen l dallar, meelerin tepesinde topran yeni filizlendirdii yeil dallarla karma kark bir hlde dururlar. Boazlarn derinliine inilince siyah bklmler hlinde kvrla kvrla akan derelere den ve ryen yapraklarm kokusu ve serin bir loluk gk yzn rter. Tekrar tepelere kp etrafa bakldnda, Uluda'dan ge* len Osmanllarm neden buraya yapraklar denizi dediini insan daha iyi anlar. Btn evre rzgrn her esiinde, sanki bir deniz gibi, dalgalanan yeillikle kapldr. XXVI rktc karanlklar iinden tek tk patikalar dzle varrlar. Kara koyun postu giymi obanlarla beraber inek ve manda srlerinin, omuzlarnda balF : 10 ta lan oduncularn, veya aydnlklarda kurulmu ekin ynlarna yeni biilmi ekinleri tayan gen kyllerin neeyle ormana girip kt seyredilir., Saln be^ lirtileri yanaklarnn krmzlnda, gven ve doruluk gzlerinin ve dudaklarnn arasnda okunmaktadr. Kii kendisini, geleneklerin basitliinin ruhun temizliinin ve hrriyetin ululatrd bu insan neslinin arasnda, gney topraklarnda kurulmu bir svirede sanr-A ra. sra, orman bir aklk brakyor, hemen bu dar yerde, kk bir kyn saman daml evleri ykseliyordu. Bu kulbelerin civarnda erik, kiraz, elma aalarndan meydana gelmi ufak meyva bahelerine Taslanyordu. Geni orman iinde kurulmu kk kyleri birbirine balayan patikalar, kanlarn tekerlek izleriyle meydana gelmiti. Daha seyrek Falanan ve sabit ehirden ziyade hayvan pazarlarm andran kentler, tccar ve yolcu kervanlarn kabul ediyorlard. te saylar az olduu iin lkeler zaptedemiyen, fakat uzun zaman boyunduruk altnda kalamayacak kadar vatansever ve gururlu olan Srbistan ve Bulgaristan halk byle bir topluluktu. Yar vahi olmalarna ramen yumuak bir tabiata sahip olan bu topluluklar, kendilerini evreleyen eitli mparatorluklarn arasnda, bu imparatorluklar yahliktan veya dejenere olmaktan ykl salar bile, din ve gen federasyonlar olarak yaamasn biliyorlard. . . . XXVII . Hayreddin Paamn olu ve' halefi Ali Paa, Sultan a Bulgaristan yolunu aacak olan Nadirderbend geidine saldrd. Bulgar kral iman Trk. Ordusu nnde gerileyerek Tuna kysndaki Nibolu kalesine

ekildi. Tuna'dan Macaristana kadar uzanan usuz bucaksz ovalar bir gn onlar Avusturya nn bakentine kadar gtrecek ekilde OsmanlIlarn nnde alyordu. iman, Sultan Murat'n, Asya'nn bir ucundan bu kadar abuk ve ezici bir ekilde geleceini ummadndan, Nibolunun Osmanh hcumundan kurtulmas iin mtareke yapmak zorunda kald- Srplar, Valahyallar (Rumenler) ve Macarlar ile yapt ittifak terkederek, Osmanl mparatorluuna tbi devlet olarak cizye vermei kabul etli. Ancak bu art karsnda Ali Paa ona Bulgaristan tacm balad. Bulgarlarn bu tbiiyeti, Sultan'a bir zaferden daha kymetli gelmiti. ' Bu tarafta rahatlayan Ali Paa, Srplarla BosnalIlarn birletikleri Arnavutluk zerine doru yrmeya balad. Ancak, Vezir ordusuyla Balkanlar zerine inmeye balar balamaz, iman, Trklerin arkasndan ordusunu toplayarak yeniden bamszln kazar maya balad. Ali Paa tekrar geri dnerek, iman yeniden muhasara etti- Bu sefer onu esir ederek, zincire vurdu ve Sultan Murat a gndererek, malp kraln kaderini onun tyin etmesini istedi. O zamanlar Filibe civarnda karargh kurmu olan Sultan, Bulgar kralnn hayatn balad, kendisine eski anna yakr ekilde bir maa balatt, fakat bundan byle Bulgaristan' bizzat kendi ynetimine ald. Tuna vadisine ve yksek Balkan dalarna alan btn nemli noktalara garnizonlar ve kumandanlar tyin edildi. . Kendi halk, Bonaklar, Macarlar ve Arnavutlar arasnda meydana gelmi kuvvetli ittifaktan g alan kahraman Srp kral Lazar, daha iyi toparlanabilmek iin Arnavutluk dalarnn sarp yamalarna ekildi. Bir mddet sonra, sayca Trklerden fazla olan bir orduyla dzle indi. Tunanm iki yakasnn ve dalarn btn sava rklarndan meydana gelmi seksen bin asker Srbistan'n geni havzasnda toplanmaya balad. Sultan Murat, nnde, o gevek Rumlarla dil ve din benzerliinden baka bir yaknl olmayan binlerce vatanseverin tehdidi altnda kalnca, Anadolu'ya bir ar yaparak oradaki ordusunu istedi. ki olu, Yakup ve Byezid Beler, kuvvetli birliklerle yardmna kotular. Eski Bizansl, Mekkeden yeni hacdan dnen ihtiyar Evrenos, bu kadar hizmet ettii dininin icaplarna gre sava meydannda ehit olmak arzusuyla Sultan Murat'a iltihak etti. Osman Be'in bu eski silh arkadann mevcudiyeti ve nasihatleri, padiaha bir ordudan daha kymetli geliyordu. k kolay olan Sofya ovasnda mttefikleri beklemek, Sultan'a yakmazd. Arkasnda dmann bulunduu Suluderbend boazna doru sr'atle ilerledi. Kstendil'e vardnda, kumandanlar ile grmek zere durdu. Evrenos Gazi, bizzat kendisinin gsterdii gibi, cretli davran tavsiye etti. Yannda sadece elli gzpek atl ile geceyars Kstendil'den ayrlarak dmann gcn anlamak iin ilerledi. Lkin gecenin sessizliinden baka birey bulamad. Srplar, Macarlar ve dier mttefikleri, kendilerine dvmek iin uygun bir ovay, tabi bir engel olan nehiri ve geri ekilecek dalar salayan mevkii bulmak gayesiyle Srbistan ile Bosnann

birletii Morava nehrinin arka kysna ekilmilerdi. Evrenos Gazi, Sultana, tabiatn salad bu l avantaja zafer inanc ile kar koyulabileceine dair teminat verdi. Sultan Murat, ona ordunun nc kuvvetlerini emnet etti. Byk Vezir Ali Paa Ordu'nun birinci ksmna, Byezid ikinci ve Yakup nc ksmma kumanda ediyorlard. Dier iki tmen yine Be ve Sarca Paa tarafndan idare ediliyordu. Sultan ise ortada, yannda en cesur ve seme yenierileri ile yer alyordu. XXIX Hal ordusunda, hepsi birbirinden seme krallarn, liderlerin emrinde yer alan Macarlar, Arnavutlar, Epirliler, Bonaklar, Srplar, dinlerinin, bamszlklarnn ve vatanlarnn ars ile imdiye kadar yenilgi grmemi olan Avrupann felketi Trkler karsnda sayca stn bir ordu olmulard. Hal ordughnn mevkii silh ve say stnln bir kat arttryordu. Kosova ovasnn batsn evreleyen dalarn eteklerinde basamak hlinde yerlemi olan piyade ve atllar gitgide sabrszlanyordu. Onbin adm uzunluunda, bebin adm geniliindeki bu ova, Trklerle savamak iin dzle inecek kalabalk hal ordusunu ancak alabilecek byklkteydi. afak skerken Albanik. dalarnn ardndan szlen ilk gn klar, Macarlarn zrhlarnda, miferlerinde, mzraklarnda yansdktan sonra, Sultan Murat ve askerlerinin gzleri nnde serilen zengin Srp ve Bonak kasabalarn aydnlatyor, diz kerek askerlerinin baars iin dua eden kadnlara, kzlara, ocuklara, ihtiyarlara kadar eriiyordu. Yemyeil otlaklar, karanlk ormanlar, meyva baheleri, srler, ekilmi tarlalar ve halk, Trklere Anadolu'ya geldikleri zaman elde ettikleri Toros dalarn andryordu. Fakat, Dou Avrupann bu zengin ovalarm almak, an kulesi ve kilise yerine, minare ve camilerini dikmek, OsmanlIlara, toprak kazanmaktan ok daha fazla b ir evk veriyordu. Her sava onlar iin kutsald. Karlarndaki Srplar ve Arnavutlar resimlerle heykellere tapan putperestler olarak gryorlard. Kosova ovasnda karlkl tepeler zerinde boy len sadece iki rk deil, fakat iki ayr inant. Ortada akan nehir, savalar ikiye ayryordu. Sultan, akll veziri Hayreddin Paa'ya defalarca gsterdii metoduna uygun olarak, ordusunu maceraya atmadan, sava dzenini grmek zere durdu. Oullar ve kumandanlar, bir narn altnda etrafna toplandlar, gzleriyle dman sayarak ve aralarnda eitli birlikleri paylaarak, bu hristiyan srsn datmak ve gerekli dehet havasn yaratmak iin neler yaplacan tartmaya baladlar. Karlarndaki kitleleri datmak iin ellerinde topu kuvveti olmadndan, eyalar ve cephaneyi tamak iin Asyadan getirilen alt bin deveyi, Osman Ordusunun n hattna koyarak, imdiye kadar bu hayvan grmemi olan Avrupal askere korku vermek istediler. Bu teklif kabul grecek iken, valye ruhlu. Byezid tarafndan iddetle tenkid edildi. Osmanoulan dmanla karlamaktan korkuyorlar m yoksa?. diye baran Byezid; kadnlar gibi,

eyalarn, fillerin, develerin arkasna saklanarak m Asya'da sayca ve silha ok stn ordularn hakkndan geldik? Byle uydurma tedbirler, urunda savatmz dvaya j^akr m? Kurtuluun yalnz cesarette olduu bir esnada bu bir korkaklk ifadesi deil midir? nsanlar nnde Tanr'ya kar bir gvensizlik saylmaz m? Ona olan inancmz hem gcmz ve hem de en salam siperimiz deil midir? Zafer, muzaffer olacana inananndr, yoksa yenileceinden korkann deil dedi. Gen vezir li Paa da bir gn nce, gemii, hli, gelecei ihtiva eden Kutsal Kitapta bir vhiy okuduundan, Byezidin kn kutlad. - Sknt iinde Kurn Kermden rasgele bir yer atm, gzlerim u satrlar zerine dt: Ya nebi, imanszlarla ve putperestlerle sava! Bu emir, dmanlarmz saymak iin deil, onlarla nerede karlarsak savamak iin verilmitir. Kitabn baka bir sayfasn atmda u satrlarla karlatm: Neden endie ediyorsun? Unutma ki muazzam bir ordu, kk fakat cesur savalar sayesinde yok edildi! Tesadfen karlalan bu vhiy, tpk Incilde kurtulularm arayan Hristiyanlar gibi Sultan ok etkiledi. htiyar Timurta, sopa darbeleri ile azgnlaacak olan hayvanlarn dalmas ile geriye dnebileceklerini, bylece piyade ve atl birlikler iine dalarak, sava nizamm bsbtn bozarak, ordunun paralanmasna sebep, olabileceklerini anlatnca padiah bsbtn ilk fikirden vazgeti. Btn gn karlkl tartmalar, silhlarn yenilenmesi ve sava dzenine girilmesi ile geti. Gn batarken batdan kopan iddetli bir rzgr, ovann tozunu Trklerin yzne doru savurunca, Sultan Murat endielendi. Kalkan toz bulutunun, yarn, askerlerinin ve atlarnn gzlerini krletmesinden korkuyordu. Gecenin byk bir ksmn armm iinde dua ederek geirdi. Biliyordu ki, doan gn, kendinden sonra gelecekler iin Avrupa'nn kaplarn ya tamamen aacak, ya da kapatacakt. Byk bir heye1 canla Tanr'dan, savata muzaffer olarak ehit dmeyi niyaz etti. imdiye kadar ok muzaffer oldum. Artk benim iin, peygamberin yolunda lenlerin eritii yce kutluluktan baka birey kalmad. Akacak kanmn deeri bu olsun! Duadan sonra uykuya dald. Uyand vakit, bir gece yamurunun rzgr ve tozu bastrdn ve doan gnein, Arnavutluk dalarnn eteklerinde yer alan kk beyaz kasabalar aydnlattm grd. XXX * Srp kral Lazar, Bonak kral Twarko ve kahraman skender Beyin babas Arnavutlarn, bakan Jan Kastrio, sayca ve mevkice olan stnlklerine gvenerek ve zaferden emn olarak, afak skmeden nce eitli milletlerden meydana gelen ordularn, saldrlarm pskrttkten sonra Trkleri sarp imha etmek dncesiyle, hill ekline getirmilerdi. stnlklerine o kadar gveniyorlard ki, OsmanlIlarn gecenin karanlndan istifade ederek kamalarn salamamak iin saldrmyorlard. lk defa Sultan' bizzat merkez ordular banda,

btn cephe boyunca saldrya getiini grnce hayrete dtler. Yanlarda ilerlemi olan Hal birlikleri, ortaya yklenen Trkleri embere almak maksadyla geni iki kanat gibi kapanmaya balad. Bu kargaalk arasnda, Sultan Murat bir ara gzden kayboldu. Olu Yakup, idaresindeki sol cenah ile babasnn yardmna kotu, hristiyan kalabaln iine dald ve yarma yaparak Trklerin merkezine eriti. O zamana kadar hareketsiz duran Byezid, ova iine dolarak kardei Yakupu zorlayan babasn kuatmaya alan Arnavut svarisine kar kendi atllarn harekete geirdi. Yannda bulunan ve bizzat savaa katlan bir tarihi olay yle anlatmaktadr: Elinde eki gibi sallad ve her vuruta miferleri datan ar silhlar ile donatlmt. Kendilerine rnek olan bakanlarm gren Osmanllar, hal kalabal yarkrak, Yakup Be ile Sulta'm imdadna kouyorlard. Prlanta gibi parldayan kllar inip kalktka Yemen ta gibi kpkrmz kesiliyordu. Birliklerinin gerilemesini durduran Yakup Be, bir mddet nce basks altnda bunald Srp ve Arnavut kuvvetlerini daa ve nehire doru srmeye balad. Dmann sol kanadnda bulunan Macar birliklerine kar Byezid hcum emri vermitir. Sava alann tekrar boydan boya aarken, zaten arm durumda olan hallarn zerine atllar ile an hcumlar yapmaktadr. Sipahiler birbiri ardndan yere derken yerleri hemen dolduruluyor ve durmadan srtm kayalklara vermi olan dman piyadesini bastryor, Bvezid'in ars ile Sultan'm dvt merkeze doru yaklayor; seme hristiyanlardan meydana gelmi ordunun bozguna uramasna sebep oluyor; nehir kysn dman cesetleriyle dolduruyor; malplarn daa kamasn nlemek iin yollarn kesiyor, direnen herkesi imha ediyor; zaferden sonra kle olarak satlacak sava esirlerini tepelerin arkasna doru sryordu. . ' Bu manzara karsnda da kylerinden bir korku l ykseldi; kyller, evlerini atee vererek yakndaki ormanlara ve dalara kayorlard. Onlara sahip olacandan emn olan Sultan Murat takip bile ettirmiyordu. Sabahleyin ayr dmanla dolu olan, imdi akam olduunda bir tek dman ferdi gzkmeyen bu ovada olunu kucaklyor ve Tanr'ya krediyordu. Yenierilerinin en nnde ehitlik mertebesini ararken zaferi bulmutu. Bu zaferi, oullar iinde en fazla kendisine benzeyen ve kendisinden sonra da ayn idareyi srdrecek olan Byezid sayesinde kazanmt. Zaferinden duyduu gurur, inancndan gelen iddetli gayret, sllesinin ezel ve ebed an, herey u anda onda birleiyor ve sevincini bir kat daha arttryordu. Hayatnn en mesut akamnda, llerin saysndan zaferin bykln anlamak iin, sava alannda dolamaya balamt. Nihayet, Macarlarn cesetlerinden ve kanlarndan temizlenmi bir kyya kurulan adrn altnda hal zerinde oturdu. Zaman zaman nne esir gruplar getiriliyor, yalvarmalar sonunda, hayatlarn veya hrriyetlerini kazanyorlard. Btn hiddeti savala beraber sona ermiti; gayesi dmanlarn imha etmek deil, onlar egemenlii altna

almakt. Bu adamlar ona kendi rknn kahramanln hatrlatyordu; sadece atalarna lyk olamayan 155 i Kumlardan nefret ederdi. Dier milletlerin kahramanln bu dalarda bulmutu. Hr kalpler ve kuvvetli kollar, lkelerini korurken, kendilerini yenenlere daha fazla an veriyordu. XXXI Srplar vatanlarn Trklere brakrken, sava alannda Sultan'm ayaklar dibinde lerek braktlar. lenlerin iindeki saylar, bir tekinin bile kamadn gstermektedir. Kan iinde yaral yatanlar, galiplerin hayatlarn balamasndan ziyade erefli bir lm tercih ediyordu. Bu halkta yle bir yrek vard ki, tpk ormanlarnn mee aalar gibi yarlabilir fakat bklemezdi. Bunun byle olduu o gn ispat edildi. Sultan, adrna getirilen yaral bir Srpm vatanseverliinden gayr btn Srplar yenmiti. Srplar da, syal Trkmenler gibi, milletin en byk efine az ok baml olan airet veya ky bakanlar tarafndan idare edilirlerdi. Bu tip idarelerde sk sk grlen fikir ayrlklar milleti paralard. Kral da, taraflardan biri olarajc, kendisine tbi olan airetlerin t: tesirlerini dengelemeye alrd. Sultan Murat zamannda hkm sren Srp Kral Lazar kzlarnn ikisini, lkenin belli bal iki lideri olan, torunlar hlen Srbistan' idare eden Mio'a ve Brankovi'e vermiti. ki rkip aile, dalarda daha da keskinleen bir kinle birbirlerinden nefret ediyorlard. Karde olmalarna ramen, dman ailelere giren kzlar aradaki dmanlklar krklemeye devam ediyorlard. Karlkl ekimeler Lazar'n sarayn da kartryordu. Vatanseverlik ve gurur, kzkardeler arasnda en byk ekime kayna oluyordu. Brnkovi'in kars Wukaawa, kardeinin kocas Milou savalarda korkaklkla ve vatann gizli anlamalarla Trklere satmakla suluyordu. Milo'un kars Mara bu iftiralardan dolay mthi hiddetleniyor ve kocasnn eref ve stnln Brankovie kar savunuyordu. Bir gn aralarnda geen iddetli bir mnakaadan sonra, Mara kocasna yaplan iftiralardan dolay kzkardeini tokatlamt. Srplar iin bu hakaret ancak iki kocann kanlar ile temizlenebilirdi. Kral iki bacanan dvmesine izin verdi. ki rakip babalarnn ve karlarnn gzleri nnde dvtler. Milo, Brankovii atnn ayaklar altnda inedi ve yendi. Mert galip olarak dmannn hayatn balad. Bu mertlik ortadaki kini kaldracana, utancn verdii hiddetle daha da keskinleti. Kosova savandan bir gece nce, kraln sofrasnda btn asillerin nnde Brankov bacanann yine Sultan Muratla ibirlii yaptn ve vatann sattn iddia etti. Brnkoviin iddias ile phelenen kral ve asiller Cevap ver dediler. Milo cevabm yarn vereceim dedi. ittii hakaretten mi, yoksa pimanlk duygusundan m olacak, htrasn affettirecek veya msumiyetini ebediyen tescil ettirecek bir karara vard. Eer gerekten susuz isen u kupay benim erefime i dedi Lazar. Kupay verin! Gn doarken sadaktmi ispat etmi olacam diye cevap verdi

Milo. XXXII . Ertesi gn, vahi bir kheylnm zerine binen Milo, ovada bir avu Srp kalncaya kadar kahramanca vurutu. Bir kargaalk esnasnda yaraland. Kaybettii kan, cesaretini azaltmamt. Savatan sonra nehire yaklam, atyla beraber yzerek karya gemi ve kaak bir asker gibi srne srne padiahn adrna kadar yaklaarak, Sultann ayaklarn pmek istediini sylemiti. Kraln damadnn tb olmasndan gururlanan Sultan, adrnn rtsn kaldrm, yaral Srb ieri almalarn sylemiti. avular Milo'u ieri alnca Sultan'n nnde diz km, bir eliyle padiahn elini tutarak, sanki pmek ister gibi azna gtrm, teki eliyle ceketinin iinde saklad haneri kararak niden Murat'n gsne sokmutur. Sultann haykr zerine avular ieri doluurlar, frsatn bulan Milo atma kadar kaabilir. Fakat orada yetien Byezid'in askerleri katili para para ederler. Kosova meydannda, biri Miloun Sultana indirdii lm darbesinin bulunduu adr, dierleri kamaya alt yeri ve yenieriler tarafndan ldrld nehir kenarn gsteren ta vardr. Grnleri, su ve intikam gibi me'mdur. Bosna dalar erken saatlerde onlar mtem rengine boyar. XXXIII ' lmle kar karya gelen ve o kadar arzulad ehitlik mertebesine kavuacak olan Sultan Murat, lmne sebep olduuna inand Srp kral Lazar'm ldrlmesini buyurdu ve son nefesini verdi. O srada adra getirilmi olan Lazar, damadnn Sultan' ldrdn, onu kanlar iinde yatarken ve kendi lmn emrederken anlad. Milletinin gz nnde, erefini kurtarmak iin gzn krpmadan lme giden bir Srp'm vatanseverliini imdi anlyordu. . Ellerini bititirerek Tanr'ya yakarmaya balayan rLazar: , Byk Tanrm! Haksz yere itham edilen bir savann eliyle ailemin, halkmn ve dinimin en byk dmannn benden nce ldn grmeme izin verdiin iin beni yanma arabilirsin. diye duasn bi^ tirdi. Kaarken yakalanan btn akrabalar ve dier asiller ile beraber kafas Sultan'n adr nnde kesildi. ntikam duygusu Sultan Murat'n oullarn teskin edilmez bir hle sokmutu. Mtem havas hem yenenleri, hem de yenilenleri kaplad. Ayn yerde arka arkaya len iki hkmdardan biri, yenilenlerin bsbtn umudunu yok ediyor, dieri, yenenlerin sevincini ortadan kaldryordu. Kosova ovasnda gn sren cenaze merasimi tertr_edildi. Bat Avrupa'y kapayan kap Lazar'n lmesi ile ardna kadar alyordu. Fakat Osmanllar, Sultan Murat'n hayatnn ortasnda dnyadan ayrlmas ile Adriyatik kylarndan itibaren gelien imparatorluklarm devam ettirecek ok dirayetli bir padiahdn yoksun kalyorlard. Milo'un kendini feda etmesi kederli lkesine zaman kazandrmt. branler iin Judit, eski Yunanllar iin Harmdius ne ise, Srplar iin de Milo unutulmaz bir

isim olarak kald. ster sava meydannda vatanseverce bir ldrme, ister gayri mer bir cinayet plarak takdir edilmi olsun, Mi lo'un hareketi ailesinin hretini arttrd ve zamanla, mill destanlar seviyesine ykselerek, o dalarda daima halkn kalbinde yaad. D R D N C K T A P I . Ordunun en nemli iki birliinin banda bulunan ve gerek OsmanlIlarn, gerekse babalarnn gznde eit derecede kahraman saylan ve sevilen iki karde, Yakup ve Byezid, babalarnn kanl mirasna beraberce tlip olabilirlerdi, mparatorluk henz tahtn sahibinin byk karde olacana dair kesin bir kanuna sahip olmadndan, her iki karde taht yznden korkun bir savaa tutuup, hristiyanlarm intikamn mslmanlarn elinden alabilirdi. Yakup, emrindeki askerler arasnda en az Byezid kadar sevilir ve saylrd. Ordunun karar savan sonucu kadar belirsizdi. Akacak kanlardan sonra birinin bana geecek olan ta, yenilenler iin ebed bir ikyet, yenenler iin devaml intikam kayna olacakt. Kararsz kalan ve eitli fikirler ileri sren ordu, nce tahta geen kardee kar kesin tavrlar gsterebilir, tam bir i savan kmasna sebep olabilirdi. Zaten ilk olu Savcnm isyan ve katledilmesi ile iyice endieli olan Sultan Murat her frsatta kendisine halef olarak sevgili olu Byezid'i gsteriyordu. Belki de byle erken vris gstermek suretiyle Yakup'un gururunu kracan ve kskanlm sndreceini umuyordu. As veya muhteris baka bir olu ikinci defa lmle cezalandrmak ona cesaretinin de stnde bir i gibi geliyordu. Olaylarn geliimini kadere veya yle bir cinayeti halefine brakmay uygun buluyordu. Zaten daha nce, Sultan Murat'la Byezid'in karlkl mektuplarndan anlald gibi, Yakup ile Byezid, birer rakip gibi davranmyorlar, aabey karde mnasebetleri iinde birbirlerini sevip sayyorlard. Daima itaatli ve kusursuz olan Yakup, babas Murat'n yrtcl veya kardei Byezid'in sava iddeti yerine, byk amcas leddin'in faziletlerine sahip bulunuyordu. Sultan Murat'n kendisine verdii rtbeleri, kardeini tercih etmesini her zaman tevekkl ile karlamaya almt. Sultan Murat'n divann, kumandanlarn ve belerbeyini endienlendiren ey Yakup'un kendisinden ziyade ordu iinde onu tutan taraft. II len sultanin btn dncelerine vakf olan, onun gvenilir adam vezir zam Ali Paa, kederleri ile babaa kalan Yakup ve Byezid belerin haberi olmadan ve onlar armadan, ordunun, olgunluu ve otoritesi ile tannm yksek rtbeli kumandanlarn hemen toplantya ard. Teekkl eden divan, Sultann adrnda ve onun ls banda durumu mzakere etmeye balad. Osmanl tarihileri, ya gerekten bilmediklerinden, ya da ketm davranmak istediklerinden, bu gece toplantsnda tartlan konular aklamamaktadrlar. Sadece, Hz. Muhammed'in haleflerine syledii bir cmleyi, Kur an Kerm'den aktarmlardr: Bir idam, bir isyandan daha hayrldr!

 Kutsal kitabn bu ksm phesiz vezir ve Osman bein eski arkadalarnn yorumladklar tek ey olmutur. Baba elinin tereddt etmedii Savc Be'in idam olay, onlarn gznde yeni bir idam iin yeterli zemini hazrlam oluyordu. Her ne olmu ise, afak skmeden nce Sultan'm adrndan kan avular, Yakup Bein adrna girerler, onu uyandrarak, din adna verilmi olan lm kararm bildirirler; son ibdetini yapmasna msaade ederek, byk bir hrmet iinde devlerini yerine getirirler. Sabah olup da ordu uyannca, herkes balarnda tek bir hkmdarn, Sultan Byezid'in bulunduunu renir. III Bu infazn abukluu, orduya, Osmanoullarmm imparatorluun selmeti ve birlii iin kendi kanlarn bile aktmaktan kanmayacan retmi oluyordu. Bizansl vaknvisler, cinayetin abukluunu Byezid'e ykleyerek, sonradan ona verilen Yldrm lkabnn bu geceden kaldm iddia etmektedirler. Buna karlk ada Osmanl tarihileri, divanin ve vezir zamin kararlarnn Byezidin kararszln nlediini, masm kardei iin fevkalde mteessir olduunu kaydetmektedirler. Daha ilerde, Yakup'un ldrlmesi ile balayan cinayetler Osmanl saraylarnda resm bir vahet hline dklecek, mparatorluun dzeni bozulmasn diye nice padiah oullar bodurulacaktr. Nihayet bu drm, olgun ve merhametli Abdlmecid Han tarafndan dzeltilecek, padiah F : 11 kardelerinin lm celltlarn elinden alnp, tabiatn hkmne braklacaktr. ' IV Kadere olan derin inanc, orduyu, Yakup be'in cesedini grd zaman duyduu infiali bastrmasna sebep oldu. Yldrm Byezid, askerlerinin dnmesine ve son derece saydklar kumandanlarnn ldrlmesinden dolay gcenmelerine frsat vermedi. Kosova meydanndan Srbistann ierlerine doru sefere balad; sa ve sol kanatlarnn manevralarndan istifade ederek, dalara kam olan Srp ordusunun kalntlarn :emizledi; btn asillerin kendi egemenliini tanmas kabul ettikten sonra, Lazar'm yerine geen olu Etiyeni kendisine sadakat yemini ettirip arada akrabalk ba olmas iin, henz ocuk olan kzn e olarak ona vermeyi kabul ettiBulgaristan, Srbistan ve Epirde her trl bakaldrmay sindiren Yldrm Byezid. babalarna isyan eden oullarn yznden hristiyanlarn ortak dmannn adaletine ve klcna snmak zorunda kalan Bizansa doru dnd. Biraz da Paleologoslarn tahtm sarsan anlamazlklara dnelim. Hatrlanaca gibi, ihtiyar imparator II. onnes Paleologosun olu Andronik ve torunu tonnes, Savc be ile babalarnn tahtlarn gasbetmek iin ortaklaa isyan karmaya almlar, bunun zerine iki im parator, isyanc oullarndan intikam almak zere birlemilerdi. Sultan Murat sznde durarak olunu ldrtm, ihtiyar Paleologos ise olu ile torununun

gz kapaklan zerine kzgn ya dktrerek onlar krle mahkm etmek istemiti. Ancak bu hkm yerine getirecek olanlarn sulularla anlamas ve babalk duygusunun galebe almas, cezann iddetinin azaltlmasna sebep olmutu. Andronik ve onnes, gn ndan tam mnsyla mahrum kalmamlard. Hatt, yeniden tahta gz dikmek iin frsat gzlemeye balamlard. stanbul'da Blakemes saraynn bir hcresinde yatan Andronik, muhafzlarnn merhametini kazanm ve onlar elde etmiti. stelik yazd mektuplarla, Yldrm Byezid'i babas ihtiyar imparatora kar kkrtyordu. Savc be'in isyanndan nefret duymasna ramen, Sultan Byezid, ortaya kan frsat tabi abukluu ve her zamanki kararll ile deerlendirerek, stanbul saraylarnn iilerine karmaya balad. Seme on bin askerin banda Belgrad ormanlarn geerek stanbul zerine yrd. Rumlarn korkakl ve Andronikin gizli faaliyetleri sayesinde kaplar ardna kadar alr. Andronik ve olunu kurtarr, bu zorba ve vatan hainini imparator iln ederken, ihtiyar imparator ile tahtn payTat olu Manuel'i Marmara denizi kylarnda bir kuleye kapatr. Sultan Byezid bu kulenin anahtarlarn ve drlen imparatorla olunun kaderini Andronik'in eline teslim eder. eitli sylentilere gre, gya Yldrm Byezid Andronike, Osmanllar gibi tahta baka ortak kmamas iin babas ile kardeini ldrtmesini tavsiye etmitir. ster endieden, ister ihmlden olsun, Andronik ekimser davrannca, kendi bana buyruk, paral askerler olan Bulgarlar, muhafazalarnda olan kuleyi aarak iki imparatoru yanlarna alrlar ve gecenin karanlndan istifade ederek Marmara'nn Asya kylarna kararak Sultan Byezid'e teslim ederler. Btn deliller, Sultan Byezidin Bulgar askerleri parayla satn aldn ve onlar kendi siyaseti urunda kullandn gstermektedir. Bizans imparatorluunu, oulun babaya kar isyanyla sarstktan sonra, babann olundan hak aramas ile yeniden kartrmay uygun buluyordu. Bylece bu bedbaht ve sulu imparatorluk ailesi iinde daima atma karmaya yarayacak rehineleri elinin altnda tutmu oluyordu. htiyar imparatoru hkmdar olarak karlad ve btn haklar ile intikam duygularn kabul etti. 1390 ylnda, eski Roma generallerinin Asya krallarna yaptklar gibi, Manuel ve onnes'e kendi hazrlad anlamay kabul ettirdi. mparator bu anlama ile, Trk sultanna her yl krk bin Venedik duka altn vermeyi, islm peygamberinin dini uruna Avrupa ve Asya'nn fethedilmesi iinde yardmc olacak oniki bin hristiyandan meydana gelen bir orduyu emrine sunmay ve nihayet Bursa ve Edirne ftihlenne tb bir devlet olmay kabul ediyordu. V Bu artlar kabul ettiren Yldrm Byezid, geen yl tahtan drmek iin harekete geirdii ordusuyla, bu sefer onnes ile Manuel'i imparator yapmak zere stanbul zerine yrmeye balad. Andronik, Sultan ile harbi gze almaynca, pazarlk yapmak istediini belirtti. Gayesi, imparatorluun

son artklarn paylamakt. Bu paylama imparatorluun yok olmasn gerektirecek nitelikte olmasna ramen, uygun grlmedii iin Yldrm tarafndan kabul edilmedi. stanbul, arkasndan alad imparatorlarn sessiz bir heyecanla karlad. Andronik, hl ismen de olsa Paleologoslara tbi olan Selnik, Rodosto gibi Yunanistan ehirlerini ynetmeye balad. Bu glge imparatorluun yakn bir gelecekte keceine inanan Yldrm Byezid, szde bile olsa hkmdarlarn birbirlerine karlkl sayglarm bile Andronik'e uygulamyordu. Nitekim, gzellii ile dillere destan olan Venedikli bir prensesin, Andronik'in nianls olarak, Selnik krfezinden geeceini ve Andronik ile evlenerek Bizansn o topraklarnda hkm sreceini renince, vezirlerinden, amiral Sarca Paa'y gndererek Venedik kadrgasn iindekiler ile beraber ele geirmitir. Edirne'ye getirilen Venedikli prensesin gzelliine hayran kalan Yldrm Byezid, debdebeli bir dnle evlendii prensesi hareminin en mtena mevkilerinden birine oturttu. VI Creti, serveti ile orantl olarak artyordu. Asya'da kendine tb olmayan bir tek Bizans ehri kalmt. Bu Aydn vilyetine komu eski bir Bizans prenslii idi. Yldrm Byezid, kendi imparatorluklarnn son savunucularna kar Bizans imparatorlarn savamaya mecbur edemedii iin, bunlar yeter derecede aalamad kanaatine vard. Srp kral, imparator Manuel ve ailesiden dier prensler, Bizansa hl sadk kald iin Aydn Rum prensliini cezalandrmak iin birletiler. Yldrm Byezid ile Aydma kadar giderek, Trklere kulluklarn ispat etmek iin btn gayretleri ile son Rum kalesini ykmak gayesiyle kendi Rum askerlerini seferber ettiler. Byezid fethettii ehre Alaehir adm verdi, Bizans kiliseleri yerine camiler yaptrd, halkna vergi balayarak bu vergiyi yeni ina ettirecei caminin bakmnda kullanlmasn buyurdu. VII ' Kazand zaferden gurur duyan Yldrm Byezid. Alaehir'den Rum ve Trk ordusuyla hareket ederek. Toros dalarnn eriilmez yaylalarn istilya balad. Blgede hkm sren Mentee bei, Padiah'm nnde geri ekilmeye balad ve ba edemeyeceini anlaynca, btn kaleleri ile teslim oldu. Sultan Mura tn yal silh arkada Timurta bu yaylalarn ve ehirlerin idaresini zerine ald. Sultan Byezidin hareketlerinde grlen abukluk, sayca ok olan rakiplerini yldrmt; her an grnmesi korkusuyla titreyen halklar arkasnda brakarak, endie duymadan baka taraflara gidebilirdi. Bursaya kp, ordusuyla Boaz' at, Geliboluda hem stanbul liman ile rekbet edecek hem de Venedik, Ceneviz gemilerine meydan okuyacak bir liman inaatna balad vakit, herkes onu hl Kilikya'da sanyordu. Osmanllarm ilk asker limanndaki uzun dalgakranlar tutan kuvvetli kolonlar bugn bile hayranlk uyandrmaktadr. Geni gverteli altm harp gemisi ksa zamanda Sarca Paa'nm emrinde sefere kmak zere asker ve mhimmat yklemesi yapmaya

balad. Denize alan filo, Sakz, Midilli, Bozcaada, Rodos, Kbrs ve dier takm adalar tehdit etmeye balad. kinci defa kendi z halkna kar Yldrm Byezidin fetihlerine itirak eden mparator Manuel, efendisinin nnde tamamen boyun emiti. Bizans'a balanan vergiyi ve her ilkbaharda verilmesi mecbur olan asker birlii bizzat kendisi Gelibolu'ya kadar gelip teslim etmiti. Siklad adalar ve Sakz adas bir nceki saldrnn izlerini tarken, yeniden Osmanl akmnn balamasna ahit oluyor, istilclar portakal bahelerini atee verirken, gen kzlar ve ocuklar yanlarna alp gidiyorlard. Bu manzara btn ky ve denizleri yasa bodu. Saldrnn iddetlenmesine dayanamayan onnes Paleologos itiraz etmek cesaretini buldu. Takm adalara yaplan taarruzlarda, stanbul'a kar saldrnn izlerini grmeye balamt. Surlarn onarmak ve Marmara denizi kysnda yeni duvarlar, kaleler yaptmak cesaretinde bulundu. stanbul'un Trakya ovasna bakan tarafnda surlarn denizle birletii noktada bulunan be kuleye iki kule daha ilve ederek en nemli mevkilerini salamlatryordu. Yldrm Byezid, kudretine kar alman tedbirleri, kendisi' iin hakaret telkki- etti. Edirne'de de rehin olarak onnes'in olu Manuel'i elinde tutuyordu. Bu gen adam, imparatorun dediine gre, Yldrm'm ordusunda, onun nezaretinde, harp san'atn reniyordu. Byezid, gzde at uaklarna taknd tavrla Manel'i himye ediyordu. onnes Paleologos'a yazd bir mektupta, stanbulda yeni onarlan ve ina edilen surlarla, kuleler derhal yerle bir edilmez ise elindeki rehinesinin hemen gzlerini oyduracan bildirdi. taat etmek veya olunun kr edilmesi klarn tercih etmek zorunda braklap ihtiyar, tehdit altnda bulunduu saraynda, izdi rap, utan ve dehet iinde ld. Gizli bir haberci sayesinde, Yldrm Byezid'den nce babasnn lmn renen Manuel, bir yolunu bularak Edirneden kat ve stanbul'a giderek tahta oturdu. Bu kama olayna sinirlenen Yldrm Byezid, gzetlemede ihmlleri grlen saray muhafzlarn idam ettirdi. Hristiyan gururu iin eskilerinden daha aalk bir anlama, Sultan Byezid'in hncn hafifletti. Bundan byle padiahn kadlar stanbul ehrinin iinde kendi tebasma adalet datacaklar ve Rumlarn hristiyanln daha yakndan tehdit edercesine, cmiler Ayasofya'nm karsna ina edilmeye balanacakt. Yeni anlamadan da memnun kalmayan Sultan, btifn Anadolu ordusunu Geliboludan Trakyaya yayarak, krlk blgeleri istilya, yollan keserek, Rum ehirlerini kuatmaya ve mahsur brakmaya balad. Duvarlar iinde hapsolan Rumlar ya son nefeslerini vereceker, ya da teslim olacaklard. Rumlarn korkusundan, daha ziyade gszlnden emin olan Yldrm, Anadolu ve Rumelf ordularn sel gibi Macar ve Ulahlarm zerine srd. Tunanm sol kysnda yerlemi olan bu sava kavimler madeki Sultann komusu olmulard, ayn zamanda onun dman da oluyorlard. Zamana hi birey brakmadan sratle hareket ederek, dmana kar, galebe almak olan siyaseti,

atas Osman Bein hristiyanlarla vakit geirmek esasna dayanan siyasetiyle hi badamyordu: VIII . Her trl ahlkszln merkezi olan, dejenere BizanslIlarn bakenti stanbuldan uzaklatka daha yeni, daha salam, kendi ordusuyla boy lebilecek milletler ile karlayordu. Tuna boylarnda yaayan rklar, onun sularnda her zaman kahramanlk erbeti imilerdi. Hunlar, oraya doutan bir barbarlk, macerac cesaret ve Kafkas rklarna has bir vahi vatanseverlik brakmlard. Osmanllar gibi oban olan, onlar gibi bozkr ve insann sava arkada atlar seven Macarlar, nceleri Romallar yenmiler, fakat sonralar Trajan'a malp olmular, bir mddet sonra da mcizeler yardmyla hristiyanl kabul etmilerdi. Tabiatn bir tesadf sonucu, Srbistan'n son dalar, ile Transilvanya'mn da sralar arasna yerletiklerinden, doudan gelen kavimlere Bat'nm yolunu tkamlard. Trkistan'a Macaristan kadar hi bir yer benzemez. Babasnn zamannda katuld savalarda grmek frsatn bulduu Macaristan'n geni ovalar ve mmbit topra, Asya'da kendi etrafnda toplanan, kalabalklatka huysuzlaan Trkmen airetlerinin yerletirilmesi iin uygun bir lke olarak, Yldrm Byezid'in hlylarna giriyordu. Sultan Byezid, Bursa civarndaki korkak Rumlardan hi endielenmiyor; fakat Anadolu ve Suriye Beyliklerinin, Osmanoullarnn hkimiyeti ile badaamayacak bamszlklarndan kukulanyordu. Onlar Avrupa'ya srmek, Tuna ovalarn istil ettirmek, bylece Asya mparatorluunu gven altna almak istiyordu. Osmanl Sultanlarndan drdncsnn bu siyasetinin igdnn bir sonucu olduu kadar, dehnn ileri grll olduunu da itiraf etmek gerekir. Sava ve din heyecan iinde Osmanllar bu politikay farkedememilerdir. Yldrm nce kendisini sonra Boazii'nden Tuna'ya akacak olan kitleleri hem Asyada, hem Avrupa da harekete geiriyordu. Fakat, Osmanllarm bu sistemli yaylmasnda karlalacak direnci iyi hesap edememiti. Zamamnmzda grld gibi, Osmanl idaresine geen Tuna tesi eyletler, Osmanl egemenliinden yine ilk kurtulanlar olmaktadr. Aradan geen be asr onlar eritememitir. Ormanlar milliyetleri muhafaza ederler. IX Kuzey Asyadan gelen Macarlar, nceleri Macar ovalarnn eski halk ile kartktan sonra, kan ve ate iinde Avrupann kuzeyinde kendilerine bir yer edinmeye alyorlard. Almanya, Fransa ve talyadan elde ettikleri ganimetlerle, hristiyanl bozkrlarna sokmu oldular. Airet bakanlarmdan meydana gelmi bir diyet, bakentleri Budada kral tyin ediyordu. Sras geldike, Rusya, Polonya, Bohemya, Avusturya Fransa ve talya'ya aknlar dzenlemilerdi. Sava onlarn tabiatnn bir parasyd. Adriyatik kylarna kadar inerek Venediklilerden Zara limann almlard. eitli evlenmeler ile Avrupa tahtlanna oturan Macar prensleri, hristiyanln ileri gelen krallarnn tertip etikleri birliklerde her zaman aranlan mttefikler oluyorlard. Kllarnn eritii yere zaferi

de gtryorlard. O zamanlar i karklklar lkeyi sarsm, en siyas ve cesur krallarmdan Layo lnce yerine kz Maria gemiti. Bu tac gen kza fazla gren Napoli kral Karlos, gelerek Maria'y tahttan indirdi. Macar asilzdeleri ile beraber hareket eden Maria'nm annesi kzn tahttan indiren Karlosu ldrtt. Adriyatik kylarnda hkm sren yar vahi. Hrvat airetleri, Karlos'un intikamn almak iin bu sefer anne ile kzn kardlar, anneyi idam ederek gen kralieyi rehin olarak ellerinde tuttular. Bu olaylardan nce Maria ile nianl olan Brandeburg valisi Sigismond, gelerek gen kz hapisten kurtarr, mkfat olarak onunla evlenerek Macar kral i o|ur. Siyaset, valye ruhu ve kahramanlk z iklerini stnde toplayan bu prens bir gn Almanya mparatoru seilecektir. O zamanlar Trk istilsna kar Avrupann ileri kalesi rolnde olan bir lkenin kral oluyordu. Daha nceden malp edilen Srp ve Bulgarlarn desteinden mahrum olduundan ve devaml Yldrm Byezid tarafndan tehdit edildiinden, Avrupaya son bir ar yaparak, kendi idaresi altnda dvmekten eref duyan hristiyan kavimlerden bir ordu toplamay baard. X Yldrm Byezid ile arpmak zere yirmi bin Fransz, Burgonyal, talyan, Alman, Hrvat Sigismond'un ars zerine toplanmlard. eitli ksmlara ayrlan Sultan'm ordusu Bulgaristan, Srbistan ve Ulahyay igalleri altnda tutuyordu. Dalk blgeler direnirken, dzlk yerler teslim oluyorlard. Ulah prensi Mire OsmanlIlarn hkimiyetini kabul ederek mttefikleri olmutu. Bu tarihten itibaren Ulahya (Romanya) hep Osmanl egemenliinde kalmtr. Sigismond emrindeki generalleri yardmyla Trkleri Bosna ovalarnda durdurmay baard. Bastran k iki dman birbirinden ayrd. Trkler de bir daha bu blgede bir adm ilerleyemediler. OsmanlIlarn tereddtnden cesaretlenen Sigsmond, 1392 yl ilkbaharnda Tunay aarak, Trklerin ileri kalelerinden olan Nibolu'yu kuatt. Bu, hayatnn dnm noktasn tekil edecekti. Edirneden imdada koan Yldrm Byezid, Bosna, Arnavutluk ve Trakyada seferde olan kumandanlarn yanma ard ve Sigismondun hal ordusunu Nibolu ile kendi ordugh arasna ald. Tam Nibolu kalesinde aradklar av yakalayacaklar srada tehdit altnda kalan Hal ordusu, kendi deerlerine ve asker bilgilerine denk grmedikleri Trkleri meydan muharebesinde yeneceklerini sandlar.-.. Halbuki Trkler in tek taktikleri korkun cesaretleri ve imanlar idi. Macarlar vatanlar, hristiyanlar an ve eref, Trkler ise islmiyeti yaymak iin dvyorlard. Yirmi bin Fransz, Macar, Bohemyal, Alman Nibolu meydannda tamamen imha oldular. Gn batarken Sigismondun mehur birliinden sadece ller, yarallar ve Bulgar ormanlarna snan bir ka yz kaak kalmt. Sigismond bile takn Tunay yzerek aamaymca, bir sipahinin palas altnda can verecek iken valyelerinden biri hkmdarn nne geer, darbeyi kendi yer, yaral olmasna

ramen Sigismondu karya geirir; gnlerce sren zorlu bir yolculuktan sonra stanbula varrlar ve ancak talya zerinden Buda'ya dnmek mmkn olur. Artk Yldrm'n ad, dehet iinde kalan Tuna kylarnda tek hkim olarak duyulacaktr. 1 XI . Son zaferinin sevinci iindeyken Bursa'dan yetien bir haberci Asya topraklarndaki yeni geliimleri iletince ne'esi endieye dnd. Bat Anadoluda brakt veziri Timurta, Karaman Beinin n bir salds ile gafil avlanmt. Bursa bile tehdit altna girmiti. Karamanllarn bu isyan Macaristan' Trk istilsndan korumu oluyordu. Yanndaki iki muazzam orduyla derhal Bulgaristan, Trakya ve Boaz'dan geerek Uluda eteklerine eriti. Cretinden dolay pimanlk duyan Karaman Bei zr dileyip, htsn tamir etmek istemise de, Sultan Byezid sadece intikam almay dnmektedir. Kaan Karamanllar Akta ovasnda yakalar, yener ve Aleddin ile iki olunu zincire' vurdurarak, henz sabahleyin Karamanllarn elinde esir olan Timurta'a emnet eder. Hiddetine malp olan Timurta, Sultan Bayezid'e danmadan Aleddin Bei bodurur. Trk tarihileri, bir Be'in ldrlmesi, bir eyletin kaybedilmesinden daha evldr. derler. Timurta'm bu hareketini affeden Yldrm Byezid, Karaman Beliini tamamen imparatorlua balad. Buradan hareket ederek, eski Kapadokyay, yani Akdeniz ile Karadeniz arasnda kalan Orta Anadoluyu, Tokat , Sivas , Kay seriyi, Kastamonu yu topraklarna katt. Sinopa hkmeden Ktrm Byezid adl be, sanki skenderin istilsna karlk verirmi gibi Dou'dan Bat'ya ilerleyen yeni istilc Trklerin bandaki Aksak Temre (Timurlenk) kaar. Ktrmn ve btn belerinin Temre kamalar sayesinde Yldrm Byezid Sinop'tan stanbul Boazna kadar btn Karadeniz sahillerine sahip olur. Kastamonu valiliine gen olu Sleyman tyin eder. Bu ehir civarnda zengin bakr madenleri olduu gibi, eski Yunan ve Arap eserlerine de raslanr; edeb hayat bir hayli canl olup belli bal kltr merkezleri arasndadr. Bugnk ad Samsun olan, Atinal ve Milasllarm kolonisi, Romallar devrinde Pontus krallnn bakenti Amisus, Byezid'in ftuhat sonunda Osmanl topraklarna ilhak olunur. Bu ticaret merkezlerinde ykselen tula, halat ve Katran fabrikalar Sultan'n hzinesine yeni gelirler salyordu. Abidelerinin, su yollarnn ve mezarlarnn zarif yaps yznden Rumeli Badad' diye anlan Amasya, kilise kubbe ve kulelerinin yan sra cami minarelerinin ykselmesini grd. Yldrm Byezid ilmi, sz ve doruluu ile hret yapm Pr Ali adnda bir eyhe raslaymca ona byk sayg gsterdi. Bir mddet sonra Temr zamannda da aranan ve sayg gren bu zat, lkesini arka arkaya fetheden hkmdarlarn hepsine hretini duyurmutu. O zamanlar Amasya'da yaayan Mihr adnda bir kadm yazar ve dnrn trbesinin bugn bile Trk airleri tarafndan ziyaret edilmesi, bu Trkmen ehirlerinde dnce sanatlarmm kadnlar arasnda bile yaygn olduunu

gstermektedir. Osman Be'in halknn ak destan olan Ferhad ile irin'in hayal olaylarndaki yer bile Amasya olarak seilmitir, Amasyada, gya oban irinin srlerinin stn aktmak iin oyduu sylenen bir su yolu gsterilir. Biraz ilerde, bir kaya kntsnda Ferhad'a irin'in ldn uyduran ihtiyar dilenci kadnn durduu yer vardr. imdi Kzlrmak adn alm olan eski Rum kenti Halis, Byezid zamannda ina edilmi, Trk mimarisinin en gzel rneklerinden biri olan kprs ile mehurdur. Bu kprye, dalgnl ile tannm, din dncelerinden ayrlma ihtimali yznden insanlarla temas kurmayan Trkmen dnr olan Koyun Baba Kprs derler. Gnde be vakit dua zamanlarnda koyun sesine benzeyen sesler kard iin kendisine o ad verilmitir. Bu evliymn trbesi yannda, Avrupada benzerleri olmayan, bedava yiyecek datan kervansaray vardr. XII Zafer ve fetihlerle gz doyan Yldrm Byezid, aralarnda uzun zamandr yaad barbarlarn ve Rumlarn detlerinden etkilenmi olarak Edirneye dnd. Srp kralnn kz olan kars ona arabn tadn ve sarholuun alaltc zevkini retmiti. Macar ve Kbrs araplar, Yldrma Hz. Muhammedin emirlerini unutturmutu. Peygamber, mmetinin fikr stnln salamak iin fermente edilmi ikileri yasaklamt. Medler ve Perslerden aldklar bir takm sefil gelenekler ile bozulmu olan Rumlar bu gelenekleri Osmanii sarayna sokmakta gecikmediler. Saraylar yalnz harp ganimeti olan gzel kzlarla deil, ayn zamanda bir ksm hadm edilen dierleri ise tabiata ters den cins ilikiler iin kullanlan gzel olan ocuklar ile doluyordu. Kadnca gzellikleri ile tannan olanlardan bazlar Harem gzellerinin en iddetli rakipleri oluyorlard. Byle aalk bir ite kullanldktan sonra i olanla kadar ykselenleri, imparatorlukta daha byk rtbelere sahip olabiliyor ve bylece kendilerini o mevkiye getiren ahlksz zevkin devam ettiricisi oluyorlard. Dou lkelerinden, ok kadnla evlenmek geleneinden kt tahmin edilen bu kt huy Trklerin saf trelerini pek erken bozmaya balamtstanbul saraylarndaki gibi reyen hadmlar ok gemeden, kadnlarn ve ocuklarn koruyucusu rolnde nc bir cinsiyet yaratmlard. Erkekteki cesaret ve ak kaynaklarndan mahrum olduklarndan, sahip olduklar arzular sadece kinin souk ihtiras, kskanlk ve ykselme hrs idi. Hz. Muhammed'in kanunu, bu iki tabiat d ahlkszl bouna yasaklam gibiydi. Eski Yunan devirlerindeki, hadmlar ve MakedonyalIlarn lmszler diye adlandrd ahlksz olanlardan kurulu topluluu taklit etmek isteyen OsmanlIlar, seme kleler yapmak maksadyla, Grcistan ve erkezistan'm en gzel olanlarm topluyorlard. Yldrm Byezid, toplanan hristiyan ocuklarn saraylarnda ve ordusunda kullanyordu. detlerdeki bozukluklarla pek badamayan asker zihniyet, btn bu arlklara ramen Sultan ve evresinde yaamaya devam ediyordu. kili olduu zamanlar hari tutulursa

adaleti mkemmel, disiplini ok sertti. Ve2iri zm Ali Paa btn arlklarnda yannda olmas na ramen soukkanllm muhafaza eder ve Sultan m kararlarn dzeltmek yoluna giderdi. XIII Ya ilerledike Yidrm'm kt huylar kayboluyor, din daha ar basyordu. Savalar, Halifenin elisi saylan imamlarn mnev kudretinden bir ey kaybettirmemiti. Sultan halk zerine hkmederken, Kur'an da onun zerine hkmediyordu. eyhlislmlar nasihat, tekdir ve hatt lnetleme hrriyetine sahiptiler; bir dervi, sarayda yapt tenkidlerle bir ftihi utandrabiliyordu. O zamanlar Bursa civarnda bir tekkede yaayan, yal, bilgili ve sayg gren bir Arap eyhi yaard. Bukara adndaki bu eyh Msr Halifesi tarafndan Sultan Byezid'e her din sefere kta kl kuatmak ile grevlendirilmiti: Halifenin de itimadn kazanm olan Bukara, Yldrm Byezid ile yapt her grmede, iki kt huyunun islmiyeti zedeleyeceini ileri srerek bunlardan vazgemesini telkin ediyordu. eyh nihayet Sultanm vicdann etkilemeyi baard. htiyarn ilminden de istifade eden Yldrm, kendi yaad hayat ile Kurandaki emirlerin saflm grnce yaptklarndan utan duydu. Bukara bir gn: Ya Hz. Muhammed Tanrnm sahte bir elisidir, ya da sen gerek peygamberin kt bir yoldasn dedi. Bu szler zerine kendine gelen Sultan Byezid, bundan byle gnahlarnn kefretini vermek iin aF : 12 acama yemin etti. Saray i olanlarndan temizledi, Tokay ve Kbrs araplar ile dolu olan flar topraa dkld. Alkanlklarn irade zerine galebe alanayaca bir yaa gelmiti. Savalarda ve gnahlarnda olduu gibi faziletlerinde de iddetli olan Yldrm Byezid; mminler tarafndan yaplacak dualarn, kurucusunun htrasn tazelemesi iin mermerden camiler yaptrtt. Seferlerinin Tanr tarafndan kutlu klnmas iin Halife'nin elisine kl kuattrmak geleneini ilk defa o yerletirmitir. Bu sralarda stanbul'u daha yakndan gzlemek ve tehdit etmek maksadyla stanbul Boaz'nm Asya kysnda Gzelce Hisar denilen kaleyi ina ettirdi. Bu hisar daha ilerki yllarda II. Mehmet tarafndan kurulacak olan bir seri hisarlarn balangcn tekil edecektir. Kalntlar halen Sultanm saraynn bahesinde bulunmaktadr. XIV Buna ramen Yldrm Byezid hl bu zavall imparatorlara kar cmert davranyordu, Doudaki kargaalk yllarnda Selni'i ellerine geirmi olan Ltinlere kar savaarak ehri fethetmi ve Paleologoslara geri vermitir; bylece Bizansn gnn birinde nasl olsa keceini ve bu ganimetin kendisine daha kolay geeceini dnmtr. Kahramanlk ve eref uruna yola km alt bin Fransz ile beraber olan Macar kral Sigismondun son hareketleri, Yldrm Tuna kysndaki Nibolu kalesine gtrd. Fransz birlii iinde lkenin en tannm

kiileri bulunuyordu; bunlardan, Fransa bakomutan Eu Kontu; Ne ver s Kontu; henz ocuk saylacak yata Burgonya dknn olu Korkusuz Jean; Bunbon hanedanndan Marche kontu; amiral Jean de Vienne; Fransa maeral Boucicault; Coucy sir'i Guy de la Tremouille saylabilir. Tuna nehri Nibolu kalesinin surlarnn dibine kadar bu hal ordusunu silhlar, erzaklar ile beraber ahlksz detleri de tayordu. Nehrin sol kys Hal ordularnn grnmesiyle teslim oldu. Yuvalar iin mslman efendilerinden ok daha zlim olan hal kurtarclar, Srbistan, Bulgaristan ve Transilvanya'y yamaladlar. Nibolu surlarna vardklarnda seksen bin kiiyi bulan Hallar, OsmanlIlarn mstahkem mevkiini kuatmaya baladlar. Kale kumandan yiit Doan, tecavz edilen topraklarn koup kurtarmas iin Yldrm Byezide zaman kazandrmak iin kalede son ferdine kadar direnmeye karar verdi. Bulgaristan n ka ranlk ormanlarnda sr atle ilerleyen Yldrm ne Franszlarn, ne de Macarlarn phesini uyandrmad. Saylarnn okluundan gven iinde olan Birleik Hristiyan Ordusu kararghlarnda sefhat ve elence iinde yaarken, Sultann yaklatm, hafif svariler olan Azap'larm saldrs ile anladlar. Cesaretli olduklar kadar disiplin d olan Macar ve Franszlar, meydan savanda ncelik hakknn kendi birliklerine verilmesi hususunda aralarnda kavgaya tututular. Sigismondun komutasnda mevki alan Macar piyadesi hatlarn dzene sokmaya alrken, sabrszlndan baka emir tanmayan Fransz svarileri, Yldrmn sipahilerine daldlar. Meydan bir anda on binlerce lyle dolarken, Franszlar esir aldk lan bin Trk hunharca katlettiler. Tecrbesine dayanan Coucy Sir i, Fransz valyelerine bu gnlk zafer ile yetinmeleri iin bouna yalvard. Gzlerini bencillik, cr'et ve kan brm olan bu genlere her nasihat korkaklk gibi geliyordu. Daha nceki arpmada gleri tkenen atlarn bile dinlenmesine frsat verilmeden tekrar hcuma geildi. Yldrm'm sipahi* leri asl ordunun gizlendii bir tepeye doru muntazam olarak geri ekiliyordu. Batan gnn son klarnda birden krk bin mzrak parldad. Bu mzrak ve kl orman ortasnda yer alan Yldrm Byezid d mana dnmek frsat bile vermedi. Fransz svarilerini merkezden karlayan Sultan, ordusunun iki kanadn da aarak, tekrar birletirince btn Frasz birlii demir bir ember iine alnm oldu. Franszlara seslenen Sultan Byezid silhlarn brakrlarsa hayatlarnn balanacan ifade etti. Birlik adna sz alan amirel Jean de Vienne, Ha yr, diye haykrd, Tanr bize hayatmz, ancak Fransa'nn erefine karlk deitirmemize izin verir. Za_ fer iin deil lmek iin savaacaz. j Ellerinde kalan son silha kadar dven askerler ya teslim oldular ya da lme kavutular. Uzaktan bu katliam seyreden Macar, Ulah ve Alman piyadesi savaa girmeye bile cesaret edemedi. Macarlar tarafndan terkedilen kral Sigismond kamak zorunda kalrken, Yldrmm gizli mttefiki olan Srp kral OsmanlIlara iltihak etti. Yalnz Avusturya ve Bavyera

birlikleri Franszlarn cesaretine kadar kabildi ler. Vcutlarn siper ederek Sigismond un ekilmesini gizlediler; onu bir sandala atarak Tuna nm akntsna braktlar. Nehir cesetlerden dolay grnmez olmu, Nibolu ayrlar altm bin l ve yaral ile dolmutu. Trk ler de hristiyanlar kadar kayp vermilerdi. Ertesi gn sava alann atla dolaan Yldrm zntsnden alayarak, dklen Osmanl kannn intikamn almaya yemin etti. adrnn eiinde oturarak, ikier ikier at kolanlar ile balanm on bin hristiyamn nnden geiriliini seyretti. Nevers kontu ve Schilberger adndaki Bavyeral gen bir asilzade Yldrm'm arkasnda bu intikam sahnesine nezaret etmeye mecbur oldular. XV Byezid nce Nevers kontuna ve tannm yirmi drt asile hayatlarn baladn bildirdi. Sonra katliam balad. Bal olarak adrn nne getirilen her esir boynunu cellda uzatyordu. Olaylar anlatan gen Shildberger de be arkadandan sonra lme giderken genliine acyan ehzde tarafndan kurtarlmtr. slm kanunu yirmi yan doldurmam olan dmann ldrlmesine karJdi. (*) Sultan, Schild bergerin ve birka ocuun daha hayatlarn balad. Bu tann yazdklarna gre btn valyeler af dilemeden, Tanr'nm adn ararak lme boyun e(*) Byle bir katlimn yapld ok muhtemel, bir hristiyan uydurmasdr. Bu on bin esir Trk ehirlerinde satlmtr. ! H' ; i ' i diler. On bininci esir de lme giderken, Nevers kontuna ve dier yirmi drt asilzdeye dnerek yle barmtr: Elved, hepiniz biliniz ki, kanmz Hz. Isa iin zaaf gstermeden dkyoruz. Bugn lrken gk te muzaffer olacaz. . XVI Schildberger'in anlatma gre on bin esirin katliam, afaktan gn batmna kadar devam etti. Aktlan hristiyan kan, len Osmanllarm intikamm alacak seviyeye gelince, zaten oullar ve kumandanlar tarafndan devaml olarak yakarlan Yldrm geri ka lan esirleri askerleri arasnda datt. Burgonya dk ile beraber yirmi drt valye ve asilzde Sultan'm zel esiri olarak Gelibolu kalesine kapatld. Tuna'nn dalgalarnn Karadenize kadar srkledii, oradan bir Venedik gemisiyle stanbula gelen Macar Kral Sigismond, bir ka ay sonra bir Bizans gemisiyle lkesine dnerken, hal mttefiklerinin mr tkettii Gelibolu kalesi nnden geti. Onlardan ok daha fazla talihli olan kral, Adriyatik yoluyla lkesinin topraklarna ayak bast. Esirleri kalenin ze rine karan Trkler, kraln gemisine doru bararak, Cesaretin varsa gel de arkadalarn kurtar, diye bardlar. Bu manzara zerine aczinden ve utancndan alayan Sigismond, Avrupa'ya dndnde esirleri kurtarmak iin fidye dilenecektir. Macar Tarihilerinden edinilen bilgiye gre, fidyeyi karlamak zere Fransa ve Kbrs krallar Byezid'e nemli hediyeler gndermilerdir. Yine ayn kaynaklara gre Kuds Kral Lusinyan, altndan antika bir vazo iinde on bin dka; Yldrmn doan ile av

cla olan merakm bilen VI. Sari, seme doanlar ve kymetli kumalar yollamtr. Bylece lkeden lkeye, iki yz bin dka tutarnda fidye toplanmtr. Yl* dirimn zel esirleri ise uzun zamandan beri Bursa da kendi saraynn civarndaki baka bir sarayda misafir ediliyorlard. Aralarnda bir ka kurtulularn gremeden ldler. Coucy Sir'i ihtiyarlktan; amiral ise yaralarndan hayata gzlerini yumdular; Bouci cault ve la Tremouille Venedi'e sevk edildiler. Yldrm Byezid'in yanndan ayrlmak zere olan Nevers kontu, genellikle malplarn galiplerine verdikleri yemini sylemek isteyince Byezid itiraz etti. Benimle bir daha savamayacana dair verdiin sz geri evirdiim gibi, bana yeniden bir zafer salaman iin Avrupa'nn btn hristiyan glerini toplaman ve en ksa zamanda karma kman iin seni grevlendiriyorum. Prenslerle valyeleri serbest brakmdan nce Ulu da'da muhteem bir av treni dzenledi. Yedi bin zaarc ve bir o kadar doanc ile srdrlen, zerleri canfes denilen kymetli kumalarla kapl kpeklerin bulunduu av, Osmanoullarmm ksa zamanda ne kadar servet sahibi olduunu gstermekte idi. XVII Yldrm Byezid, Nibolu'da kazand zaferin tadn Edirne ve Bursa saraylarnda karrken, kumandanlar Evrenos ve Timurta Beler bo durmuyor, Tuna ve Sava nehirleri boyunca durmadan aknlar ya pyorlard. Veziri Ali Paa, bir ka yldan beri Trakya ovasnda, stanbul surlarna pek uzak olmayan bir mevkide, ehiri kuatmaya devam ediyordu. Kara tarafndan salanan kuatma ile ehir alk tehlikesiyle kar karya kalm olduundan, kendisini korumaktan ciz efendilerin szde bamszl altnda olmaktansa, Trklerin mert ynetimini kabul etmeye oktan raz idi. Macaristandan dnen Timurta, hl Bizans imparatorunun himayesinde olan Karadeniz sahilindeki kentleri teker teker ele geirdi. Buradan Asyaya gee rek Toros lara ve Frata kadar uzanarak Osmanl airetinin geldii yerlere bu airetin egemenliini gtrd. Timurtan seferleri devam ederken, bir ka Yunanl hainin lkelerinin zenginlii ve gzellii ile akln eldikleri Yldrm Byezid, Yunanistan fethetmeye balad. Hallarn Bizans mparatorluunun kalntlar zerine kurduu Pelopones prenslikleri ve dkalklar hi bir direnme gsteremeden birer birer Yldrmm eline dtler. Pelopones prenseslerinden olan, spanya hanedanndan Delvvosun dul kars, babakan rum Strates ile ahlk d bir ak hayat yaad gerekesiyle papazlar tarafndan Yldrm Byezide ikyet edildi. Hakknda yaplan iren ihbarn tesirini gidermek maksadyla Yldrm Byezidin karsna kan bu prenses yanma servetini ve gzellii ile mehur olan kzm da almt. Her eyini Byezid'e verdi. Sultan kzm dinine dokunmadan onunla evlendi. Bir ka ay inde btn Pelopones'e hkim olan Yldrm, binlerce hristiyan Yunanly Anadolu'ya gnderirken, oradan

da Trkleri Yunanistan'a sevk ediyordu. Bylece Adriyatik kylarm islmlatrmay dnyordu. Eski kahramanlk devirlerden sonra nce Burgon* yal bir hanedan, olan Laroche'larn, sonra Floransal Acciolli ailesinin idaresinde yaayan Atina, imdi Partenon tapmann altndan slmiyetin korkun hvarisinin geiini seyrediyordu. Buna ramen Osmanl mparatorluuna ilhak edilmedi. Yldrm Byezid, kentin snm anna deil, onun surlar iinde kendisini arlayan talyan tccarna sayg gsteriyordu. XVIII Bursaya muzaffer dnen Sultan Byezid, devrinde yaam olan Bizansl tarihi Dukasn dediklerine inanlrsa, Hz. Sleyman gibi yayordu. Dukas yle anlatyordu: Bursa'y her yere tercih ederdi. Her trl elence ve zevki orada bulmak kabildi. Saraylarnda ve bahelerinde, Tanr'nn insanlarn duygularn okamak zere yaratt herey vard. Sabahlar kularn cvlts ve Uludan tkenmez aylarnn rltlar ile uyanyordu. Her iklimden getirilen hayvanlar, kymetli talar, saraylarn canlandryor, sslyordu. ki cinsiyetten seilmi fevkalde gzeller baklarna huzur veriyordu. Ordular ile fethettii uzak diyarlardan, Macaristan'dan, Ulahya'dan, Arnavutluk'tan, Yunanistan'dan, Ege adalarndan Venedik'ten, Roma'dan getirilen arkclar ve danszler, Sultan'm huzurunda kendi lkelerinin arklarn sylyor, kendi danslarn yapyorlard. eyh Bukara'nn sert uyandan ile bir an an zevkleri brakan Yldrm Byezid, devaml olarak zevk ve bolluk iinde yaadndan, yine gnlerini ve gecelerini elence ve sefa iinde geiriyordu. Frat kylarndan gelen bir habercinin kulana fsldad Temr adna kadar, ne Avrupa'da ne Asya'da hi bir varlk, imparatorluuna ve hayatna kasdedecek gibi gzkmyordu. Bu ad duyduunda yerinden srayan Byezid, ok ge kalmt. Gzlerini Avrupa ve Bizans'a dikmi olduundan Amuderya kylarnda geliip, F ra ta kadar dayanan korkun Tufan n nne gemek iin en ufak bir tedbir dahi almamt. Kk Asya'y ve Dou Avrupa'y boyunduruklar altna alan Trklerin ilk gnden beri, byk istilclar yetitiren Trkistanda olup bitenleri anlatmaya alalm. B E N C K T A P . I Sibirya ile Hindistan, in ile Hazar Denizi arasnda, okyanusu andran geni bir lke yer alr. Bu topraklar zerinde yer olan Tibet dalar sanki bir burun gibi uzanrken, zaman zaman grlen tepeler, memleketler ile insan rklarm ayran dalardan ziyade, deniz yzeyinde grlen dalgalanmalar andrr. Dnya'nn bu yksek yaylsma verilen ad Trkistan'dr. Dnyann en bereketli, fakat en tannmam topraklar olan Trkistan', gezip grmeyi sevdii kadar, grdklerini anlatmay da seven bir misyoner olan Peder Hucun kaleminden rendik. Temr'n Kk Asya zerine yollad bu insanlarn kaynann derinliklerine in' mezsek, byk istilnn sebeplerini anlayamayz. Temr'n seferi, skender'in Hindistan'a yapt seferin

bir cevab gibidir. Avrupa Hindistan'a kadar ilelemiti, imdi Trkistan Avrupay istilya hazrlanyordu. II ' Trkistan'n genel gun hznl ve vahidir, insann gzleri manzarann deiiklii veya gzellii karsnda dinlenemez. Bozkrlarn deimeyen grnts, arada srada sel ukurlar, geni atlaklar, tal tepeler ile bozulur. Kuzeye doru kldka, tabiatn daha canland tepelerin ormanlarla kapland, bol sulu rmaklarn sulad yemyeil otlaklara daha sk raslanld mahede edilir. Ancak k aylarnda btn lke kaln bir kar tabakas ile kapl kalr. ine doru gidildike otlaklarn yerini ekili arziler alma' ya balar. Bu yzden, Mool obanlar gittike daha Kuzeye doru srlmektedirler. ller, Mool Trkistammn byk bir ksmn kaplamaktadrlar. Bir tek aaca raslamak mmkn olmad gibi, grnen tek bitki, ksa otlar, ve kuru allklardr. Su bulmak ise tamamen imknszdr. Sadece o lkeyi gemek talihsizliinde olan kervanlarn iine yarayacak ekilde tek tk kuyulara isabet edilir. Trkistan'da iki mevsim hkm srer: Dokuz ay k ve ay yaz. Bilhassa kumluk blgelerde scaklk tahamml edilmez bir hl alrlarsa da bir ka gn iinde iddetlerini kaybederler. Geceleri ise daima souk olur. ine komu lkelerde, btn tarm ay iinde yaplmak zorundadr. Toprak yeterince zldkten sonra, hemen srlmeye balanr, tohumlar atlr. Ekinler hayret edilecek bir sratle byrler. Hasat alnr alnmaz k btn iddetiyle bastrr. Geni dzlkler zerine su yaylarak buz tutmas temin edildikten sonra ekinlerin tohumu buz zerinde vurularak ayrlr. Tenha bir memleket olmasndan dolay Moolistan her trl vahi hayvann vatan olmutur. Adm banda yavanlara, slnlere, kartallara, boz renkli sincaplara, tilkilere ve kurtlara rastlanr. Moolistan kurtlarnn hayvanlardan ziyade insanlara saldrdklarn iaret edelim. Bazen sr hlinde geen kurtlarn koyunlara dokunmadan dorudan obann zerine tne tank olmuuzdur. in eddi civarndaki kentlere sk sk baskn yapan kurtlar, evlerin iine kadar girerek bulduklar canllar paralarlar. Geyik, da keisi, yaban eei, yaban deve, yak, boz ve kara ay, vaak, Asya pars ve kaplan, Moolistan bozkrlarnn dier vahi hayvanlardr. Trkler, ok, mzrak ve tfek ile iyice silhlanmadan katiyen yola kmazlar. ^ . Trkistan'n bu iddetli iklimi, daima karanlk ve buzlu tabiat gznne gelince, insanlarn da son derece sert ve vahi karakterli olmas dnlr; yzlerinin ifadesi, davranlar, giydikleri elbiseler, her ey - bu kanaati kuvvetlendirir. Trk'n (*) yz bask, elmack kemikleri kk, enesi ksa, aln arkaya doru eik, gzleri kk, badem biiminde ve sar renkli, salar sert ve kara, sakal seyrek derisi koyu esmerdir. Orta boylu olmasna ramen giydii izmeler ve koyun postundan bol elbisesi, vcudunu daha ufak gstermektedir. Grnn tamamlamak iin onun ar ve azmetli yrdn ilve edelim. Ancak bu

sert ve vahi grnne karlk Trk'n karakteri tatllk ve sllkla doludur. En lgm nee hlinden ni-. (*) Astl metinde Tatar olarak gemektedir. Ancalc Tatar ve Tataristan adlan uydurma olduundan Trk ve Trkistan olarak evrilmitir. (evirenin notu) id en melnkolik bir hle geer. Her zamanki geleneklerinde arlktan kanrken, inan veya intikam hrs ile bir anda korkun yrtc olur, hi birey onu durduramaz. Gereinde ocuklar gibi sevimli olur, onlar gibi mucizev hikyeler dinlemeye baylr. Gezgin bir lamaya raslamak, onun iin bir servettir. Genellikle Trklere yaktrlan kt huylar arasnda, yerleik hayata olan nefretleri, yamay sevmeleri, kabalklardr. Gebe topluluklarn sahip olduklar btn zellikleri tarlar. itme, grme ve koku duygular son derece gelimi olup, ok uzak mesafelerden bir atm nal seslerini, eyann eklini, srlerin veya yaklan atein kokusunu hissederler. . III f detlerin deimeden kalmas bugnn Trkistanlsn aynen dnn Trkistanls gibi muhafaza etmitir. Yeryznn dier lkelerine daima kapal kalan bu havzada, nesillerden baka hibir ey deimemitir. Bizim dinimiz, fikirlerimiz, medeniyetimiz ve geleneklerimiz meydana gelen deiiklikler lleri ap oralara varamamtr. Onlar ise etraflarnda her eyin deitiini seyrederler, fakat kendileri eskisi gibi kalrlar. Bozkr hayatnn icab olarak evler yerine adrlarda oturan, gezici kular gibi mevsimden mevsime yre deitiren bu insanlar, adrlarn tayan develeri, silhlarn ve kendilerini tayan atlar ve giyecekleri ile yiyeceklerini salayan koyunlan ile bakanla' rnn verecei her iarette savaa hazr olacak ve derhal in'e, Hindistana, rana akacaktr. Putperestlie meyleden dinleri de, Semerkandh hkmdarlarn sayesinde slmiyete dnmtr. Cengiz Hann torunlar tarafndan idare edilen Moolistan ite bu durumda iken Temr dodu; daima gen kalan rkn eskimeye yz tutmu arka doru srd. Temrn ad bile sanki hayatnda yapaca ileri gsteren bir iaretti. Temr, trkede Demir demektir, yani dnyaya hkmeden ve felket gtren let. Orta Asyadaki topluluklar meydana getiren airetlerden birinin bakanmn olu olarak dnyaya geldi. Babas Targay, Trklerin ilk ftihlerinden olan ve kurduu imparatorluun iki asr sonra kmeye balad, Cengiz Han'n soyundan geldiini sylyordu. Temr, hicretin 736, mildn 1335. ylnda domutu. Genliinin ilk yllarn kaydetmeyen tarih, onun henz yirmi yedi yanda iken Bat Trkistan'da yapt savalarla mehur olduunu yazmaktadr. Temr'n bu hretini, Amuderya'nm iki kysna da hkmeden ve ranlIlarla savaan emir Hseyin'in ordularnda kazand sanlmaktadr. Temr daha o zamanlar Aksak Temr lkabm almt. Vatan iin yapt savalardan birinde bacandan ald yara onun topallanmasma sebep olduundan bu lkab erefle tard.

Belki de damarlarnda akan Cengiz Han'n kannda olacak, dou Trkleri ile, gebe dehas ve cesareti dnda baka bir benzerlii yoktu. Daha ziyade Bat Trklerine benziyordu. D grn ve konumas bir obandan ok bir Be'i andryordu. Boyu uzun, ince ve zarifti; ten rengi beyazd; yz hatlar ok dzgnd; tebessmnde zek, kudret ve azmet okunurdu. Trk tarihilerine gre bu gen ve erkek yzde tek aykr olan ey, salarnn t beikten beri olan beyaz* l idi. Dou Trkleri bu beyazlkta erken yata meydana gelen bir olgunluk grmler ve bunun ilerde byk iler becereceine inanmlardr. V Karakteri de, yal bir kafa ile gen bir kalbi tayan grnm gibi, ztlklarla doludur. Cidd, dnceli hi bir zaman glmeyen karar vermede yava tat* bik etmede sratli, bir kere inand ey zerinde sonuna kadar sebatkr, olaylarn nceden deimeyen bir kaderde yazl olmadna inanm ve bunlann insanlarn hr iradelerinin neticesi olduuna, bylece olaylarn, doru tehis edenlere ve kendi gayeleri uruna kullananlara tbi olduuna ikna olmu; Trkler iin ruhun saylan ak szlle sahip; gereinde ezmesini bilen, fakat asla yalan sylemeyen, dalkavukluk yapmayan ve aldatmayan; rkdalarmn saflkla hayran kald efsneleri sevmeyen; insann yceliini aalatan soytarlardan nefret eden; mehl dnyalarn perdesini kaldrmaya alan filozoflara hayran; kendi deyimiyle, Tanr'nm canl sedlar ve tabiatn aynalar olan gerek .ozanlarn koruyucusu; Semerkand'm en saygya deer eyhleri ile tartmasn yapt, din, tp, tarih, hukuk ve astronomi bilimlerinde bilgin; ok okuyan; Asya'nn en nemli dili, Trke, Arapa ve Farsa'y ok iyi bilen; zarfet ve kudretle yazan; Kurandan da ilveler yapt Cengiz Hann mill kanunlarna olan hayranl; bo zamanlarnda, kendi hayat gibi dnceli ve hesapl bir elence olan satran oyununa kar duyduu arzu; tahrip etmeseydi, dnyay idare etmeye lyk insan olan Temr budur! Cengiz Han'n sllesi yklmaya yz tutarken meydana gelen savalar Temr' beiinde yakalamt. Dncesine gre rkm yeniden yceltecek ve bytecek olan savaa byk nem verirdi. Balangta Trkistan'n tannmam bir airetinin asker kumandan idi. VI Yeni bakannn idaresinde Horasan dolaylarnda fetihler yapan bu airet birden parlad. Temr ordusuyla bir aile tekil ediyordu. hreti yayldka zafere ve ganimete susam olan dier airetler kendisine balanyorlard. Hatt kahramanlarnn hayatlarn ve savalarm terennm eden airler, edipler ran'dan kalkp yanma geldiler. Ksa zamanda Temr'n adna yazlan iirler Trkistan'n en cra adrna kadar duyulmutu. n o kadar yaylmt ki, kahraman savalar daima tebcil eden rk, bir anda kendisinde Hz. Muhammed gibi zellikler grmeye balad. Artk efsneleen Temr, gayelerini gerekletirmek iin bir frsatn ortaya kmasn bekliyordu. Nihayet o da gzkmekte

gecikmedi. Herat ve Balkt'da hkmdar olan emr Hseyin Amuderya'mn iki kysndan, Cengiz Han'n son kalntlarn ykmaya alan Cetlerin saldrsna uramF : 13 t. Temr, aireti ile emrin yardmna kotu. Cet'le" ri srp, imha ettikten sonra Cengiz Hann son neslinin tahtm glendirdi. Kendisine yaplan bu hizmeti demek ve/byle kudretli bir mttefikten yoksun kalmamak iin kz Trkan Temr e verdi. Bylece Temr hkmdar ailesine dahil oluyordu. Ancak Temrn n ve liykati, Trklerin gznde onu hkmdarn koruyucusu deil rakibi yapyordu. Gn evdeinin zamansz lm iki Be arasndaki kan balarn kopard. Rekabet ksa zamanda isyanlara sebep oldu: Hseyin'e bal emirler kendisine kar ayaklandlar; Temr kendilerine bakan setiler. Meydana gelen bir savata Temr Hseyinin vezirinin kurduu tuza atlatarak Herat' kuatt, nihayet ordusuyla birlikte alan delikten ieri girdi. Yanndaki emirlerin eski kaymbabasmm saraym yakp ykmalarn, askerlerinin ehri yamalamalarna gz yumdu. Tarih, onu bu cinayetin ilenmesinden deil, fakat gz yumduundan ve istemeyerek de olsa sonularndan faydaland iin sorumlu tutacaktr. Ordusunun istei zerine kan ve atele devirdii tahta kendisi oturdu, ancak l ortasnda dumanlar tten bir harabeden farksz olan Herat'ta kalamazd; btn ordusu ve halkla birlikte Bat Trkistan'n en gzde ehirlerinden olan Semerkand'a doru yola kt. Yeni imparatorluunun yeni bakenti oras olacakt. \ ' VII . Gallilerde olduu gibi Trklerde de halkn oyu zafer zerindeki haklar tyin ederdi. Semerkand ova* snda airetlerin bakanlar ve yallar tplaftarak Kurultay' meydana getirdiler. Kurultay TemtifHin, Cengiz Han'n kanun vrisi ve btn Trklerin'Han olarak seti. Devrin en ileri gelen din adamndan, hkmdarln sembolleri olan, milleti birlie aran Davul'u, askerlerini toplayan Sanca ald. Kendisine nvan olarak, meknn ve zamann en byk hkmdr denildi; imparatorluun mhr zerine Kur'an'dan u szler kazld: Adalet insanln tek kurtuluudur. Trkistan'da mevcut yirmi yedi emirlik ve btn airetler egemenliini kabul ettiler. Kendi sert iklimlerini brakp, daha yumuak iklimlere g etmek isteyen yz elli milyon insan onun siyas ve asker otoritesi altnda topland. Bu imparatorluk Rusyanm ortalarndan in eddine, Tibet'ten ran'a kadar uzanyordu. Byle milyonlarca insann tama arzulan iinde kendisini daha da ycelmi hisseden Temr bu insanlar kedere drmek istemedi. Hkmdarlnn geen yllar srekli savalar ve Harezm, Kpak, Grcistan, Hindistan, ran, rak; Suriye ve Kk Asya ile birlikte ikiyz milyon insann daha kendi egemenlii altna girmesi ile doludur. Bu bir sava deil, bir istildr. Avrupa ne skenderde, ne Atillda, ne de Moskova seferini yapan modern ftihte bu apta bir sevk ve idare grmemitir.

VIII . Temr, yenmek kadar gz kamatrmak da istiyordu. Dou'nun insanlarm boyunduruk altna alacak olan klcn hem parlamasn hem de vurmasn istiyordu. ran snr yaknlarndaki bir hkmdarn kz ile henz ocuk yata olan olunun dnnde, Hindistan seferinden elde ettii hrika ganimeti gzler nne serdi; altndan bir taht, mcevherden talar, gen evlilerin ayaklarna su gibi dklen deerli talar, iinde mis ve anber yaklan buhurdanlklar; geni arazi zerine yaylan hallar, ipek ve altn tel ile ilen* mi adrlar; gerdek adrnn zeri kymetli lpis ta ile kapl olup, yldzlar andran mcevherler vard. Btn bunlar, bir Arabn bile geni haylhanesine samayacak derecede muhteemdi. IX Btn bu efsnenin ortasnda ykselen Semerkand, byk ftihin her seferden dnnde biraz daha zenginleiyordu. Saraylar, baheleri, su yollar, camileri ile Babilonu, stanbul'u, Persepolis'i, Palmir'i, Baalbek'i, am' Roma'y, Atina'y geride brakyor, Trkistan bozkrlarnda Temrn an ile prl prl parlyordu. Horasan'dan esir alman bir prenses ile Temrn dnnde, nehrin yannda hepsi birbirleriyle irtibatl olan on iki bahe yaplm, bu bahelerdeki elenceler ve debdebe onlara Cennetin Baheleri denmesine sebep olmutur. . X Servet ne kalbini sertletirmi, ne de akln datmt; nsan duygularn kaybetmedii iin nrd. Bir olunu ve kzkardeini vakitsiz kaybedince, kederini sefahatle unutma yoluna gitmeden, kalbine huzur verecek olan lm arzulad. Hayata yeniden dnmesi ve olaylar tevekkl ile kabul etmesi, insanlara aclarn, Tanr tarafndan yapld iin, olgunlukla unutmalarn tleyen Kur'an okumas ile mmkn oldu. Ancak ihtiras ksa zamanda ruhundaki lm arzusunun yerini alm gibi grnmektedir. Asker baarlarnn kolayl ve abuk gelimesi, iinde, Tanr nn ordularnn nnde gittiine ve bylece her trl sapk inanlar ykp tek bir inan altnda btn insanlar birletirmesine yardmc olduuna dair bir inan dourmutu. Gelmi gemi nl ftihlerin bile ancak lrken dndkleri, dnyaya hkim olma fikrini sk sk kendi kendine tekrarlyordu. Mademki gkte bir Tanr var, dnya zerinde de bir hkmdar olmal. Zaten yeryz bir kiinin arzularn tatmin edemeyecek kadar kk diyordu. Semerkand eyhi bir gn kendisine yle cevap verdi: Ulu bir ruhun ihtirasm karlamak iin sahip olunan bir toprak parasna baka bir toprak paras ilve etmek yeterli deildir, Tanr dncesine sahip olmak lzmdr. Zaten Tanr kavram tek bana ebed bir dnceyi kaplayacak yceliktedir. XI eyhin cevab Temr' etkilemesine ramen, onun gebe ve sava karakterine tesir etmedi. Ordusunun en seme birliklerinin banda, henz iddetine uramam olan ran topraklar iine dald. nnde

ehirler alyor, krlar boalyordu; islmiyetten sonra da yaamaya devam eden eitli mezheplerin varl, onun ran ve Arabistan'da korkun katliam yapmasna sebep oldu. Binlerce putperestin cesetleri ordusunun arkasnda bir yol gibi uzanyordu. Saygyla durduu yerler ancak Hz. Muhammed'in dininin tefsirle* rini yapan imamlarn, mehur airlerin ve bilginlerin trbeleri oluyordu. Girdii ehirlerde ilk i olarak bu trbeleri ziyaret ediyordu. Badad, Tris, Culfa gibi ehirler yaklatn haber alnca direnmeden teslim oluyorlard. Bu sefer douya gitmeden kuzeye yneldi, Akdeniz ile Karadeniz arasnda bulunan krallklarn topraklarna girdi, Grcistan' fethetti, Kafkas dalarm amadan nce k geirmek iin Tiflis'te kald. Grcistan ve irvan krallar Devletlerini korumak maksadiyle hristiyanlktan ktlar. Halklar da onlar takip etti. Temrn adr, altn, kle, at gibi hediyelerle doluyordu. Temrn gelmesini nlemek isteyen Ermenistan ve Mezopotamya kendilerini Dou Trk Hakanlna tb iln ettiler. Surlarnn arkasnda direnmek isteyen kentler yeryznden silindiler; Tenr bunlarn yerine, harcnn iinde insanlar bulunan kuleler ina ettirdi. Bu lm kuleleri ve taklar daha sonra Osmanl Trkleri tarafndan Srbistan ve Bulgaristanda tatbik edilecektir. XII Kafkas dalarnn eteklerinde klarken ve av elencelerinde vakit geirirken, daha nce ordusunun bir birlii tarafndan igal edilmi olan sfahan, bayrak olarak kseleden nln kullanan bir demircinin nderliinde ayakland. syan eden Farslar ehirdeki bin Trk askerini kltan geirdiler. Bu durumu renen Temr, hemen yz bin kiilik bir orduyu sfahan'a gndererek isyan bastrmalarn ve her biri" nin bir Farsn kafasn getirmesini buyurdu. Demircinin isyann sfahan ok pahal deyecekti. Temr sadece bilginleri, din adamlarn ve airleri katliamdan uzak tutuyordu. Onun gznde ilim, din ve deh son derece ulu eylerdi. Bir mddet sonra ehrin bo meydannda yzbin kelleden meydana gelen bir piramid ykseliyordu. lkbahar gelince doru ran'a giren Temr, byk ehirleri yerle bir ederek, ahalisini Trkistan'a srd. XIII Dnnde Semerkand geliini kutlayan elencelerle alkalanyordu. Dou Trkistan'da isyan etmi olan bir Hana kar sefer hazrlklarna balarken, buz tutmu gl zerinde kuu av tertip ediyordu. Cengiz Han tarafndan, hkmdarln bir imtiyaz olarak yerletirilen kuu av, Byk Han'n etrafnda airet bakanlarmm ve genliin toplanmasn ve savalar iin eitilmesini salyordu. Temr kendisine baml yirmi yedi Emrlik'ten meydana gelen divan topladktan sonra, beyz bin atly silh altna ald ve k sonunu beklemeden sefere kt. Bu defa haremini ve saray erknn Semerkandda brakarak, kadn ve ocuklarn Tibet etekle" rinde geecek olan zor seferlerde yormak istemedi.

Yalnz sevdii ve itimat ettii bir kadn file bindirilmi olarak kendisiyle beraber bu sefere katlyordu. Bir Cet prensinin kz olan bu kadn mlik olduu gzellikten dolay sabah yldz anlamna gelen olpan adm almt. Haremlerdeki kadn bolluu Hz. Muhammed'de plduu gibi, Temr'de de bir kadna kar ar n ilgi duyulmasna engel olmamtr. Semerkand terkettikten hemen sonra isyan eden Han n elilerini nnde at kotururken grd. Trkistandaki gelenee gre eliler Byk Hanla aralarnda olan mesafeleri atlaryla koarak alrlar, fakat Han'n glgesinde kalmamaya dikkat ederlerdi. Bar habercileri Temr'e efendilerinden af mektubu, ehliletirilmi av hayvan ve dokuz at getirdiler. Af dileme Temr yolundan dndrmedi. Trkistana hkim olan sra dalara geliceye kadar at koturdu. Yksek bir tepenin zerine karak, nnde uzanan ve gkten baka ufkunu snrlamayan sonsuz yeil ovalara bakt. erilerinin her biri Hanlarnn nnden geerken, ald bir ta brakyordu; bylece biraz sonra bu muazzam birliin nianesi olacak bir bide Temrn ayaklar dibinde ykselmiti. Yaylnn eteklerinde gnlerce sren bir av tertiplendi. Bu sayede ordu av hayvanlarna ve vahi srlere sahip oluyordu. Ayrca binlerce sr, koyun, deve ve kei orduyu biraz arkadan takip ediyor, yeil ovalarda otlayarak, bu ordumillete et ve st salyordu. Avlanma bitince, bir fars atnn zerinde, banda yakut tac, elinde altm ss ordusunun geit tre" nii takip etti. nnden geen her airet bakan atndan iniyor, yere kapanarak hkmdarn selmlyordu. Temr'ii henz parlamamken, gelecein ulu nderi olarak iln eden ihtiyar eyh de sras geldiinde Hanna selm verdi, yerden bir avu toprak alarak dmann bulunduu tarafa doru savurdu ve sanki gkten gelen bir sesle bard: Dmanlarn yzleri utan ve malbiyetten kirlensin! imdi ilerle Byk Hakan, nereye gidersen git daima muzaffer olacaksn! Borularn sesi havay doldururken btn Ordu tek bir azdan bard: Srn! (*) XIV syan eden emr, savatan nce yaratlan dehet havasndan korkuya kaplm, savaamadan kamaya balamt; bozguna Uraya, uraya dil (Volga) nehri nin kuzeyine kadar kt. Haremi, serveti, srleri, halk kendisi gibi abuk geemediinden Temr'n ordusunun eline diit. Bata Temr olmak zere btn kumandanlar ve erileri ele geen ganimeti paylatlar. Zaferin erefine dil nehri kylarnda muazzam bir elence tertip edildi. Vaknvislerin anlattna gre Pers mparatorlar Darius ve Kserkses'in debdebesi bile buradakinin yannda snk kalmt. . (*) Franszca me t inde aynen bu kel ime y e r almtr. Asl nda bu bir haykr deil, Dou Trk lehesinde harp l anlamna gelen bir kelimedir . Ertesi yln ilkbaharnda tekrar Mezopotamya'ya inerek Badad ve irz'dan nc kere geti. Zafer ve imparatorluk cesaretinden hibir ey kaybettirmemit. Yenmek, onun iin hkmetmekten daha nemli

bir eydi. ou zaman, yannda en yiit beleri ile ordusunun nnde ilerler ve basit bir sava gibi de katlrd. Bir seferinde yine dvrken ran'n dalk blgelerine hkmeden zorba ah Mansurun klc altnda kalma tehlikesi geirdi. Olu Mirza ahruh, Han ile dman arasna girerek ranl savay bir mzrak darbesiyle ^ldrd ve ban keserek babasna sundu. Bylece btn dmanlarnn kelleleri atnn ayaklar altna decek, dedi. Olaya tank olan Trkler atlarndan inerek iki kahraman iin balarm dokuz defa yere vurdular. ran'n idaresini oluna brakarak kendisi Badad'a dnd; ordusunu dinlendirirken bozulan disiplini salad, ehirde bulduu btn araplar Frata dktrd, istilsn durdurmak isteyen Msr ve Suriye Sultanlarnn elilerini kabul etti. Tekrar Mezopotamya da ilerlerken getii yerlerde direnenlere son derece sert, her iki dinin byklerine, bilginlere, ediplere ise son derece saygl davranyordu. Fark gzetmeksizin btn azizlerin ve byk -dervilerin trbelerinde dua ediyordu. lime ve fazilete kar duyduu sonsuz hrmetin felsef dncelerinden mi yoksa siyas hedeflerinden mi olduunu Tarih hi bir zaman anlayamad. Ermenistan zerinden, Kafkas dalarm kapayan Demir Kap geidine geldiinde, Trkistan'da yendii Toktam Han'n milletini kurtararak dil'i atn ve yeniden kendisiyle savamak iin Kafkas geitlerine ilerlediini haber ald. Harp meydan Hazar Denizinin dou kylarnda idi. Uzun yolculuk Temr'n ordusunda kayplara sebep olmutu. Savatan nce her askerini teker teker gzden geirerek, herbirinin klca, mzraa, ve grze ve aa sahip olup olmadn inceledi. En seme otuz tmenin banda yldrm gibi dmannn merkezine yld. Ortadaki dman imha etmeye alrken her iki kanadn kendi svarileri nnde oktan tutsak dtn grd. Bylece nnde alan Idil ve Dniepr ovalar, Temr'n be yl boyunca Moskova'ya kadar olan Rusya topraklarn ezdiine tank oldular. Daha nce Bizans Rumlarn titreten Ruslar bu sefer Temr nnde titriyorlar, btn topraklar, denizleri servetleri Trklerin eline geiyordu. Baka bir yol takip ederek Semerkand'a dndnde, kendisini karlayan evdeleri ile edipleri ve ozanlarnn methiyeleri geirdii be yllk yorucu seferi unutturdu. Su mermerinden ina ettirdii saray, souun ieri girmesini nlerken, gn n geiriyordu. Bizans'tan arlan ressamlar, sarayn kubbelerini savalarn anlatan fresklerle donattlar. Bu enfes eseri olu Miran ah'm kzlarndan birine armaan etti. Daha uzak yerlerde fetihler yapabilmek ve lmnden sonra imparatorluunun dalmasn nlemek iin, kendi dncesinde en nemli eyletler olan ran topraklarn olu ahruh'a brakt. Dier hanlklar oullar ve torunlar arasnda pay etti. Altm drt yana gelmi olmasna ramen gen bir Kuzey Trk kz olan Tukel Hanm'la evlendi. ' XVI Bu yeni ak kendisine btn ftiflerin ryas olan

Hindistan unutturmad. Yapt seferde tndus nehrinden Delhiye, Okyanus tan Tibete kadar btn Hindistan kat etti. Elde edilen ganimetin haddi hesab yoktu. Savaa katlan her asker yz kleye sahip oluyordu. Kendisine baml Iran, Kpak ve Trkistan Hanlklarna zaferlerini anlatmak iin yazdrd mektuplar gtrecek olan filler, on sra meydana getiriyordu. imdiye kadar Hindistan ssleyen san atkrlar, ressamlar, mimarlar ve ustalar srler hlinde, ayn eserleri Trkistan da meydana getirsinler diye, gtrlyordu. Putperest hindularn mbedlerindeki eyalar Semerkand camilerini sslemek zere kaldrldlar; atee tapan hintliler Ganj nehri kylarnda kafalar vurdurulduu vakit nehir kpkrmz kesildi. Her seferinden sonra yapt gibi tertip edilen av elencelerinde aslanlar, kaplanlar, gergedanlar, mavi geyikler tavus kular ve papaanlar avland. Esrarl Kemir vdisine indiinde blgenin gzellii ve zenginlii karsnda hayretini gizlemedi; btn putperest mbetleri yerle bir edildi. skenderin on ylda yapt Hindistan seferini on iki ayda tamamlayarak Semerkand'a dnd. Bir ka gnlk dinlenmeden sonra batya ynelerek Hazar Denizi kylarna indi. Derin vdilerden geerek Kafkasyaya girdi; tabiatn kendiliinden meydana getirdii bu kaleyi kendi rknn yurdu vapmak istiyordu. Grcler lkelerini, bir asrdr Kuzey'in hkimi ar'a kar direndikleri gle Temr'e kar dayandlar. Grclerle boaz boaza arpmak iin geitlere ylm kayalar amak gayesiyle erilerini byk alara doldurarak makaralar yardmyla geitleri artyordu. Kar tarafta karlalan Grclerle amansz savalar yaplyordu. Temr bile askerlerine cesaret vermek amacyla kendisini yedi defa bu sepetlerle artt. Trk ordusu nnde tutunamayan Grcler sndklar klalarnda dumanlanarak boduruldular. Kafkas eteklerinden Trklerin yeni topraklar olan Kayseri ve Sinop'a doru yry balad. Daha nce grdmz gibi Yldrm Byezid tarafndan tahtlarndan edilen iki Trk bei, Germiyan ve Karaman Beleri, biri maymun oynatan soytar dieri dervi klnda btn Orta ve Dou Anadoluyu aarak Grcistana eritiler. ntikam hrsndan gzleri dnm iki srgn prens bylece Kuzey ve Orta Asya arasnda tereddt eden Temr'n ordularnn karargh olan Karaba'a vardlar. Yine Sultan Byezid tarafndan srlen Belerden Aydn Bei, cambaz klna brnerek dier beler ile ayn anda Temr'n huzuruna kt. ikyetlerini dinleyen Temr, intikamlarn almaya ve Yldrm Byezidin saraylarnda islmiyete aykr cereyan eden olaylar bastrmaya sz verdi. Amuderya kylarndaki kardeleri Trklerin Batda bu kadar abuk bymeleri hem Temrn gururuna dokunuyor hem de cesaretini krbalyordu. Dnyay iki sultan iin ok kk grmeye balamt. Buna ramen tehdit etmeden ve haber vermeden saldrya gemedi. Sultan Byezid'den kendi rknn belerine kar neden haksz davrandn soran ve bu hakszlklar tamir etmesini dileyen bir mektup ile elilerini gnderdi.

XVIII Asya'da sonu belli olmayan bir imparatorluk kurmaya heveslenen bir Han'dan, en az nesilden beri salam temellere oturmu ve Asya ile Avrupann en eski medeniyetlerinin bulunduu topraklara hkmeden bir hkmdara lyk bulmad mektuba cevap olarak, Yldrm Byezid elinin hemen idam edilmesini emretti. Celltlar hemen buyruu yerine getirmeye hazrlanrken, Sultan'm ayaklarna kapanan byk veziri, saygdeer eyh Bukara ve Bursa kads, kendilerine gre hakaret eden birisinden gelmi olsa bile elilerin dokunulmazl ilkesine halel gelmemesini dilediler. Dileklerini ve nasihatlerini kabul eden Yldrm Byezid elilere, Temr'e gtrmeleri iin hakaret ve kmseme dolu bir mektup verdi. Bu tecavz ve meydan okumay duyan Temr Karaba'da slenmi olan sekiz yz bin kiilik ordusunu Kk Asya'ya srmekte tereddt etmedi. Arkasnda bu muazzam kalabalk ve hayvan srleri olduu hlde Osmanllarm ilk gl kalesi Sivas zerine yrd. Eski Roma'mn Sebast adl zengi ehri Sivas, Seluk Sultan Aleddin tarafndan nce yklm sonra tekrar ina edilmiti. Etraf akar sulu hendekler ile evrili, ok kaim surlarla zrhlanm ehir yzelli bin kii barndryordu. Topu kuvveti olmayan Trkistan ordusunun kenti ele geirmesi biraz gt. Nitekim nne geldiinde Temr bir an tereddt etti. Ancak okluu ile sava kazanma hnerini ok iyi biliyordu. Derhal hendeklerin dikine su kanallar atrarak nce suyu baka yne evketti. Sonra civar* daki ceviz aac ormanndan istifade ederek ve binlerce insan altrarak, yerin altndan lmlar kazdrarak tam surlarn altna barut yerletirdi. Tututurulan lmlar patladnda ehrin surlar toz duman arasnda yerle bir oldular. Yirmi gn yirmi gece kendisine Sivas ehri surlarnda nemli gedikler amak iin yeterli olmutu. nnde rlplak gibi kalan Sivas kaderine raz olarak saldry bekledi. Fakat o bu sefer mslman ve hristiyanlann hayatn balayarak kendilerine balanmalarn istedi. Ancak ehire girdiinde sz verdii gibi davranmad ve etraf kana bodu. ster siyas bir emel olsun ister hiddetinden ileri gelsin, yapt hareket btn Dou'yu titretti. Btn kahramanlar, cesaretleri dierlerine gemesin diye, korkaklar da srf korkak olduklar iin ldrldler. imdiye kadar Trkistan'da bilinmeyen bir hastalk olan czzamn erileri arasnda yaylmasndan ekinen Temr, Sivas bakmevlerinde bulunan czzamllar da imha etti. Sivas' savunan Sultan Bayezid'in olu, arkadalarna rev grlen kt muameleye tank olsun diye bir ka gn canl olarak muhafaza edildi. Sonra kafas kesilerek, cesedi Dou Anadolunun kartallarna atld. XIX Gvendii cephenin ktn ve olunun urad cezann iddetine fena hlde ierleyen Yldrm Byezid, tehlikenin kendi kapsn aldn hissedince, Bizans kuatmakla megul olan Rumeli ve Anadolu ordularm aceleyle ard. Bursadan hareket ederek Sivas yolunda milletinden eli silh tutan btn erkeklerin

banda ilerlemeye balad. Malp ve idam edilen olunun hayali biran gznn nnden gitmiyordu. Onu eskiden beri tanyan kumandanlar ve yaknlar artk eski gven ve ne'e hlini gremiyorlard. Btn yol boyunca keder hkimdi. XX Bu arada Temr, Sivas zerinden Halepe doru ynelmi ve o zamanlar Suriye'ye hkim olan Msr Sultannn eski bir hakaretini detmeye alyordu Msr, Suriye ve Arabistan'n btn ordular Halep nne toplanmt. Fillerin zerine km olan ve BizanslIlardan rendikleri grejua ateini atan Trkistanllarn grn Msrllar rktt. nce duvar gibi hareketsiz duran filler Temrn buyruu ile ilerlemeye balaynca nlerine gelenleri ezmee, inemeye ve bomaya baladlar. Bylece Trkistan ordusu nnde bir anda geni bir yol ald. XXI Merkezden filler, kanatlardan da ikiyz bin Trk svarisi ile mthi bozguna urayan Msrllar sratle ehre doru kamaya baladlar. ehrin hendekleri bir anda ller ve canllarla doldu. Bu durumu gren Temr fillerini bu canl kprden geirerek Halepe girdi. 30 Ekim 1400 tarihinde Halep de Sivas gibi Dou Trklerinin istilsna urad. Toroslara, Lbnan'a veva le kaamayanlar ya elik altnda can verdiler, ya da Temrn erilerine kle oldular. Her yerde olduu gibi Temr edipleri himayesine ald ve katliamdan saknd. Fetihten bir ka gn sonra ehrin en yksek kulesine kan Temr, etrafnda grd baheleri, rmaklar, tepeleri ve karl Suriye dalarn zevkle seyretti. Hemen yanma Arap kltr ile mehur olan ehrin en tannm bilgin edip ve din adamlarn getirtti; kendileri ile bir efendi olarak deil bir talebe gibi sohbete dald. Bir ara onlara dnerek baz ince sorular sordu; yle ki verilecek cevap ayn incelikte olmazsa syleyenin hayatna mal olabilirdi. Hadi bakalm, Semerkand'daki medreselerdeki hocalarn zmeye muvaffak olamadklar bir mesele var, siz zn, dedi. Hepsi birden tehlikeli erefe erimek iin atldlar fakat yalnz tarihi bni uhne tartmaya girdi. Surlarnz nnde savaanlardan, Tanrya gre kimler ehitlik mertebesine erimitir? diye Byk Han sordu. Peygamberin hdisinden bir cmle alarak tarihi cevap verdi: ehit olanlar Tanr adna savaanlardr. Temr, verilen cevapta her iki tarafn savama gayesinin merluunu Tanrnn takdirine brakan incelii ok beendi. Tebessm ettikten sonra eliyle sakat bacan ve yallktan iyice zayflam olan vcudunu Haepli limlere gsterdi. F : 14 Grdnz gibi bir yarm adamm, buna ramen Irak ',. ran' ve Hindistan' fethettim. yle ise Tanrya kret ve kimseyi ldrme, diye Halep Mfts cevaplandrd. Tanr ahidimdir ki, imdiye kadar kimseyi nceden ldrmek arzusuyla ldrmedim; yemin ederim

ki kimseyi zlimlikten dolay da ldrmedim; fakat daima karmdakiler kendi ruhlarn katlediyorlar! Haydi, hayatlarnz ve servetlerinizi baladm! Akam ezan okunduu srada dier mminler gibi Tanr'nm huzurunda diz kt. XXII ' 1 Halepi terkederek Lbnana doru ilerledi, Baka vdisinden geerek l ortasndaki hrika diyr Baalbeke vard. Oradaki bideler ve tapmaklar kendisine eytan ii gibi geldi. AntiLbnan dalarn atktan sonra ordusunun bir blm Trkistan andran ormanla kapl, rmaklarla sulanan verimli am ovasna inmiti. Ovann kuzeyinde yer alan sra dalarna karak hayranlkla nefis manzaray seyretti.. Dehete kaplan Msr ordusu oktan ehrin ierisine ekilmiti. Dnyada hi bir ehir yukardan bakldnda bu kadar gzel bir manzara gstermiyor, bir ftihin arzusunu kamlamyordu. Yedi rman sulad yemyeil bir ovann ortasnda bir tarafnda yasland Anti Lbnan dalar dier tarafnda esrarla dolu usuz bucaksz l, mazgallar ile deiik bir manzara sunan beyaz ve kara mermerden yaplm surlar ortasnda am, ayn zamanda Emev halifelerinin trbelerinin bulunduu kutsal bir ehirdi. Sevimli kubbeleri ve minareleri ile Trkistan'da oktan beri arzulad bir bakentin grnn veriyordu. Nihayet ordularna kuatma iin gerekli emirleri verdi. ehrin hemen deceinden emindi. XXIII Ancak kendi ailesinden gelen bir ihanet, zaferi bir ka gn geciktirdi. Hangi karanlk ihtirasn kurban olduu bilinmeyen yeeni Mirza Hseyin, geceleyin ordugh terkederek am'n kapsna gelerek Araplarla birlikte Trklere kar savaacan bildirdi. ehirde, kurtarc olarak karland, tpk krallara lyk bir merasim dzenlendi. Halk kendisinde Dnya ftihine kar koyacak bir g gryordu. Ancak hyl fazla uzun srmedi, nce ynleri deitirilen sularla boalan hendekler, sonra alan lmlarla atlan kale surlar, am' Sivas gibi Trkistan ordusuna at. Temr'e yaranmak isteyen halk, yeeni day'ya teslim ettiler. Temr ise ona hain olarak deil, akln kaybetmi birisi olarak muamele etti. Falakaya ektikten sonra kzkardei o^an annesinin yanna gnderdi. ehir halknn hayatna karlk bir milyon dka eltini verildi. Kalenin garnizonu ve kumandan fetihi geciktirdikleri iin lmle cezalandrldlar. Edipler, bilginler, sanatkrlar Semerkanda srldler. ehrin dnda bulunan ordu, Temr'n muhalefetine ramen ieri girerek mer'e kar Hz. Ali'nin hakkn iade etmek maksadyla her yeri yakt. ehrin yann kederle izleyen Temr, hi olmazsa eskiden hristiyan 'tapna olan ehrin en byk camisini yanmaktan kurtarmak istedi. Fakat ok ge kalmt, yangnn iddetinden caminin kurun kubbesi eriyip kt. Bylece Arap mimarsinin mmtaz rneklerinden biri ebediyen yok oldu. Ayakta yalnz bir minare kald. . XXV

Bu felketten sonra Temr ordusunu dnyann drt cennetinden biri diye anlan am ovasnda dinlendirdi. Akar sular ile serinleyen, meyva baheleri ile glgelenen am ovas, randaki Bevivan ovas, Badadm altnda Frat vdisi ve nihayet nemli Semerkand ovas Trkistanllar iin rklarna vaad edilmi drt cennetti. Frsat olduka oralarda konaklamaktan zevk alrlard. Ordusu dinlenirken, kendisi nc defa isyan eden Badad'in kuatmas iin seme birlikleri banda l krk gnde aarak sefere gitti. Bu sefer intikam korkun oldu. Ordusunu tekil eden yz bin Tiirkistanh'dan herbiri bir sinin kellesini getirecekti. Yediden yetmie herkes kltan geirilirken yine bilginler, sanatkrlar, edipler, yani insanl lmszletirenler katliamdan kurtuldular. XXVI Badadin nc defa fethinden sonra yanma btn oullarn, torunlarn, yeenlerini ve ordu birliklerini alarak kuzeye doru kmaya balad; nihayet Sivas'n harabeleri civarnda Osmanl snn yaknnda ordughn kurdu. Yldrm Byezid ile Temr arasnda yaplan mektuplama bar salayamad. Temr kendi rkndan Osmanl Trklerine saldrmay ve bylece hristiyanlara kar islmiyeti savunan bir imparatorluu ykmay asla istemiyordu. Bu sava kendisi' ne hi bir siyas sonucu olmayan bir i sava gibi geliyordu. Savatan nce yaplan grmelerin Temr tarafndan lml, sabrl ve uzlatrc, Yldrm tarafndan ise iddetli, mutlak ve hakaretmiz olduunu hi kimse inkr edemez. Sultan Byezid'in son elilerini arlamak belki de gz da vermek iin Temr konaklad yerde muazzam bir av treni dzenledi. Btn yre onar kiilik Trkistan askerleriyle meydana gelen bir ember ile sarlmt. Giderek daralan ember, Temrn ayaklarna kadar av hayvanlarn srd. Byezid in elileri zengin hediyelerle dndler. Temr ilkbahara kadar, Yldrm Byezide dnme ve tvbe mhleti tand. stedii ey bir kalenin kendisine iadesi ve Germivan ile Karaman belernin tahtlarna kavumas idi. Temrn oullar ve torunlar yava yava kendisine iltihak ediyorlard. Torunlarndan en genci ve sevdii olan Muhammed Mirza dedesi tarafndan veliaht olarak karland. Kollar arasnda skan Temr, bana altndan bir ta koydu. Kendisine Trkistan geleneine gre armaan olarak dokuz attan meydana gelen dokuz sral Arap, ran ve Trkmen atlar verdi. 1401 1402 k byle elenceler iinde geti. Ayn mevsim gkte grnen ve sava mealesini andran bir kuyruklu yldz Hindistandan Bizansa kadar btn milletleri titretti. Temrn mektubuna Yldrm Byezidden gelen kstah bir cevap bu uursuz sava sylentilerini su yzne kard. Sultan Byezid Temrn derhal topraklarn boaltmasn emrediyor ve islmlar arasnda en korkun hakaret saylan u ihtar veriyordu: Temr, topraklarn igal ettiinden dolay cezalandrmaz ise bir daha haremine girpeyecekti. Mektubun sonunda Yldrm Byezid kendi adn altm harfler ile Temrn adnn stne yazdrmt.

Douda birbirine sayg gsteren erkekler hi n zaman haremlerinden bahsetmezlerdi; ihtiva ettii edepsiz kelimeleri ve kstah anlam ile hakaret ve tehdit dolu mektubu okuyan Temr: Muratn olu ldrm! diye haykrd. Ertesi gn ordularn gzden geirdi ve torunu Muhammed Mirzay erilerine bir rnek elbise giydirdii iin tebrik etti. Hammer tarafin dan z i k r e d i l e n tarihi erefeddin Asyada ilk defa niformal ordunun tekil edildiini sylemektedir. Muhammed Mirzanm atllarnn sancaklar, kaftanlar, eyerleri, zrhlar, miferleri; kalkanlar ve ar silhlar hep krmz renkte idi. Piyade ise hem beyaz hem krmz rengi tayordu. Tamamen zrhl birlikler tekil edilmiti. Byk Hann nnden ordusunun gemesi btn bir yaz gn srd. Gn batarken atndan indi erileri ile birlikte namaz kldktan sonra, Sultan By ezid e son defa bar teklifinde bulundu. Dnceli bir tavrla elilere dnerek. Gidin efendinize syleyin, hakl ve mkul tekliflerimi kabul ederse, islmiyetin iki ordusunu savamaktan kurtaracaktr. Yldrm Byezid, vezirlerinin ve kumandanlarnn tekliflerine olduu kadar bu szlere de sar kald. Osmanl ordusundaki baz Trkistan birliklerinin Temr'n tarafna gemesi, ve maalarn bahane ederek yenierilerin ayaklanmas ordunun genel kanaatini belli etmesine ramen Yldrm fikrinde srar etti. Kendisine nasihat edenler: Hi olmazsa askerlerinin maan arttr. Bursa saraynzda muhafaza ettiiniz servet o saraylar korumakta ie yaramadktan sonra ne olacak? Geceleyin yenen bal iine balmumu ve ar lleri karr. Sandklarda saklanan hazine de yledir: lm kalm meselesi olduu zaman harcanmakta saknca yoktur. Gururu son haddine varan Byezid, hzinesini kendi zevki iin saklamakta devam ederek, Sivas ile Bursa arasnda yar yol olan Tokat'a vard. Avrupann en mkemmel ordularna kar kazand zaferler Trkistan ordusunu kmsemesine sebep oluyordu. Onun nazarnda Temr ve ordusu OsmanlIlarla boy lemeyecek bir insan yn idi. XXVII Sultan Byezid'in yryn ve ordusunun saysn adm adm takip ettiren Temr kendi ordusunu Ankara'ya kadar srd ve Kapadokya'nm bu eski eh rini meydan muharebesi iin uygun grd. Bizansl tarihi Dukas'a gre Romava isyan eden son kral Mitridatn Pompe tarafndan imha edildii yer yine Ankara civardr. Sanki sava igds asrdan ara b ir birleri ile ekien imparatorluklarn karlama yerlerini hep aym meydanlarda yapyor gibi idi. Yldrm Byezid'i tahrik etmek isteyen Temr kendi setii alanda sava balatmak maksadyla Ankara ehrini kuatrm gibi yapt; Osmanl padiahnn ehri kuatmadan kurtarmaya geleceine emin idi. Surlar berhava edilirken, ehrin civarndaki meyva bahelerini sulayan Ankara aynn yata deitirildi. Tokat ile Ankara arasnda karargh kurmu olan Yldrm Byezid, hazrlanan tuzaa kand ve derhal ha~

reket ederek Orta Anadolunun merkezini kurtarmaya kotu. Dou Trk ordusunu Ankara Kumandan Yakup Paa'nn ve kendi ordusunun arasna almak istiyordu. Ancak Ankara ovasna geldiinde Trkistan ordusu Ankara duvarlarndan 12 km. uzakta ve ayn teki kysnda mevzi almt. ay ap savaa giri mek iin yamur gibi yaan oklarn arasndan gemek gerekiyordu. I _ - XXVIII ki sava kumandan bir an birbirlerini szerek karlkl htlarm aradlar. Hayvan srs, erzak bakmndan olduu kadar, bulunduu mevkiin neminden, Temr, Yldrm Byezid nnde bir adm bile kmldamad. Sultan Byezid ise rkibini daha uygun bir meydana srklemek iin sanki Trkistan ordusuna nem vermiyormu gibi Ankara istikametine dnd ve ordusuna emir vererek erzak temini iin byk bir ava balatt. Temmuz banda olduundan scak Ankara ovasnda kavurucuydu. Avm sonunda scaktan, susuzluktan ve yorgunluktan be bin at ve bir ok asker ldBu yldrc av Dou Trk ordusunun gzlerinden uzakta yaz gn srd. Temr ise Osmanl ordusunun korkusundan tekrar Tokata ekildiini sanyordu. Halbuki Sultan Byezid ekilmek bir yana gururundan nn gremiyordu. nc gnn sonunda yorgunluktan bitmi, fakat cesareti yerinde olan ordusu Ankara ovasnda grnd. Bu arada Temr bo durmam ayn kenarlarna barikatlar kurdurmu, OsmanlI ordusunun susuz kalmas iin mevcut kuyular da doldurtmutu. Bylece Osmanllara iki k kalyordu: Ya peinen malbiyeti kabul edecekler ve ekilecekler, ya da Temr'n tyin ettii ve kendisi iin hazrlad meydanda savaacaklard. XXIX Cengiz Han ve skenderden beri Asya gnei imdiye kadar bu kadar kalabalk ordular aydnlatmamt. Temr yannda en seme askerlerini getirmi olmasna ramen en az beyz bin kiilik atl veya yaya Trkistan erisi Ankara'nn kuzeyinden itibaren her taraf doldurmutu. Yldrm ise kendisine tbi olan airet ve milletlerden, Adriyatik kylarndan Tuna boylarna kadar her taraftan asker toplam olduu hlde ayn sayda bir orduya hkmediyordu. Arap, Yunan, Osmanl tarihileri bu kapal havzada en az bir milyon insann topland kanaatini paylamaktadrlar. Ankara ovas ve etrafn evreleyen dalar, iki Asya'nn gldyatrleri iin tabi bir arena tekil ediyorlard. XXX Yanmda silh tutan btn ailesi olduu hlde Te* mr ordusunu, Trklerin kutsal rakkam olan dokuz birlie ayrmt. Oullarnn drd ve torunlarnn bei bu dokuz birlie kumanda ediyordu. Kendisi ise en tecrbeli savalar yanmda olarak btn Trkistan Ordusunun tek kumandanln yrtyordu. Olu Miran ah sandaki tmenlere kumanda ederken onun olu Ebubekir, babasnn irtibat subayln zerine almt. Temr'n ikinci ve nc oullan ahruh ve Halil, sol taraftaki tmenleri idare ediyorlard,

lmnden sonra ok alad olu Cihangir'in olu olan Mirza Muhammed dedesinin nezaretinde Dou Trk Ordusunun merkezinin komutanlm zerine almt. len olu Cihangir'e kar duyduu muhabbeti torununda sembolletirmek isteyen Byk Han, sa* vata en byk pay sevgili torununun almasn istiyordu. ' ran ve Trkistan'n en gz pek krk kumandan ordu iindeki harp nizamna girmilerdi, Temr ise yksek bir tepe zerinden her taraf gzlyordu. Tepenin arkasna gizlenmi olan seme krk tmenlik svari kuvvet Byk! Han'n iareti zerine sava esnasnda alacak bir gedii kapamaya veya zaferin son darbesini vurmaya hazr bekliyordu. zerlerinde ku* leleri ile elli fil seyyar kaleler gibi Ordunun nnde yer almt. XXXI Sultan Byezid ise yine Trk geleneine uygun olarak kumandanlarn oullarndan semiti. Kapadokya valisi olan en byk olu Sleyman ah Anadolu Ordusunu kumanda ediyordu. Kzkardei ile evlendii Srp Kral Lazar sol tarafndaki Avrupal birliklerin kumandanln yapyordu. Yldrm Byezid ise merkezde bulunuyor ve Anadolu ile Rumeli ordularnn | en seme birliklerini idare ediyordu. Gen oullarndan , sa, Musa ve Mustafa, Sultan'n harp erknn tekil ediyorlard. kinci olu Mehmed, OsmanlIlarn arkasndaki boluu daraltan dalarn arasna yar gizlenmi olan ihtiyat kuvvetlerin banda idi. XXXII Gnn ilk nlar Ankara ovasn aydnlatnda harp nizamna girmi, fakat henz yerlerinden kmldamayan iki muhteem Trk Ordusunu gzler nne serdi. Gne gkte ykselip de tepelerin glgesinde tamamen kaybolunca, davul sesleri arasnda ve Allah! lklar arasnda Osmanl Ordusu ay ile aralarndaki mesafeyi kapamak iin kmldad. Bu grlt ve toz bulutu arasnda Dou Trk Ordusundan bir tek ses ykseldi: Srn! Temr elinin bir hareketiyle ordusunun ilerleyiini durdurdu, atndan inerek Tanr'ya dua etti. Sanki kazanmaya olan gveni kendisinden savamaya olan sabrszln yok etmiti. Sonra tekrar atna binerek, Trkistanllara ok yaklaarak, yaslandklar dalar ile aralarndaki mesafeyi aan Srplara hcum iin ilk iaretini verdi. Olu ve torunu Miran ah ve Ebubekir, Byk Han'm dncesini hemen tatbik iin ileri atldlar, ancak Srplarn sarslmaz cesareti sayesinde Trkistan atllarnn hcumu eridi. Bunu gren gen Muhammed ah dedesinin at nnde diz kerek hemen amcasnn yardmna komak iin msaade istedi. Temr, Yldrm'm Anadolu ordusunun Osmanl hatlarn aarak kendi ordusuna ait tepeleri evirmeye altn grnceye kadar sessiz kald. O zaman seme kuvvetleri ile ve ihtiyattaki krk tmenlik atllar da yanna alarak sratle ilerledi ve OsmanlIlarn Anadolu ve Rumeli ordularn ikiye ayrd. Biri sandaki tepelere, dieri solundaki bataklklara srlrken, kendisi Osmanl Merkezine dald, bylece Sultan Byezid'i yanmda on bin Kapkulu askeri

ile gerileterek dik bir tepe zerinde sktrd. XXXIII Harp hattnn ni kesilmesinden dolay duraklayan ve dzeni bozulan, stelik devaml ekilmek zorunda kalan Sultan Byezid ile irtibat kesilen ve Rumeli ordusundan ayr den Anadolu Ordusu ounlukla Germiyan ve Karaman askerinden meydana geliyordu; Temrn ordusunda arpan kardelerini ve eski Belerini grnce toptan Trkistan saflarna getiler. Bu taraftan serbest kalan, merkezde bastran, yalnzca solda Srplara kar duraklayan Dou Trkleri, bir anda o cepheye yldlar. Anadolu ordusunun dmana gemesi ve Yldrm Byezid'in geri ekilmesi ile durumu iyice bozulan Lazar mitsizlie kaplmadan savaa devam etti. XXXIV Yava yava geri ekilerek sabahleyin igal ettii dalarn eteklerine gelen Srp Kral Lazar, kavnbr raderi ve dostu olduu Yldrm Byezid'i bulunduu mkl mevkiden kurtarmak istedi. Kendisini Sultandan ve yenierilerinden ayran mesafeyi ok yamuru altnda aldktan sonra Byezid'e yaklaarak: Bu meydanda artk zafer bulamayz, sizi ve oullarnz buradan gtrelim bylece hi olmazsa imparatorluu kurtarm oluruz dedi. ' Belki cesaretini kaybettiinden, belki gururundan, belki de kaderciliinden, kaym biraderinin teklif ettii ekilmeyi bir utan gibi reddetti. Hi olmazsa yeenlerini kurtarmak isteyen Lazar ar yaral olarak Yenieri Aas Haan ve byk vezir Ali Paa tarafndan kurtarlan byk oul Sleyman ah' sava alan dna kard. Yannda veliaht olduu hlde geitlerde bekleyen hazr atlara binerek sratle Ankara dan Karadeniz istikametine doru kamaya baladlar. Yldrm'a baml olan Amasyal emirler de dier oul Mehmed'i yanlarna alarak almas imknsz dalk blgelere girdiler. ki olunun selmete erdiini gren Yldrm B* yezid, etrafnda vcutlarndan tabi bir siper yapan on bin yenierinin ortasnda zafer veya lm iin arpyordu. imdiye kadar sadakatin bu kadar mitsizce ve sarslmaz bir inanla ortaya kt grlmemitir. Sultanm ruhunun derinliinde mevcut kahramanlk sanki etrafndaki gen erilere siryet etmi gibiydi. Pers mparatoru Sirus'un lmnden sonra meydana gelen On Binlerin ekilii bile, sultanlarnn evresinde intihar eden on bin yenierinin ululuuna eriemez. Akamn glgeleri arpt tepeyi karartmaya balaynca, bir kayann arkasna gizledikleri atn alan Yldirim yanmda bir avu sipahi ile yakndaki dan karanlk ormanlarna doru kamaya balad. Oullarnn drd kaybolmutu. Mehmed Amasya'ya, sa Karamana, Sleyman Lazar ile Avrupa ya kamt; Mustafa'nn akibetini bilen yoktu. Geceleyin Sultan'n arkasndan gelenler arasnda sonuncu olu Musa, Ali Be, Mustafa Be, ve Anadolu Beylerbeyi olan Timurta Paa vard. XXXV l Temrn atllar Yldrm ok yakndan takip

ediyorlar, Hanlarn ok sevindirecek olan av btn gleri le yakalamaya alyorlard. afak skmeye balarken hl arkasnda Trkistan atllarnn nal seslerini duyan Byezid, ellerinden kurtulmak iin iddetli akan bir sel suyundan yzerek gemek istedi. Bu srada, nal eskimi olan at tkezlendi ve Sultan yere dt. Hemen kendisine yeni bir at verilirken, Cengiz Han'n soyundan gelen aatay Han' Mahmud atllar ile yetiti, Yldrm'm etrafmdakileri fazla bir atma olmadan bertaraf etti. Yldrm Sultan Byezid, yannda Timurta Paa, olu Musa, dier belerle tu t- .. sak dtler. Ertesi gn hepsi birden Temrn huzuruna getirildiler. H Artk nnde dman kalmayan Temr, muzaffer ordusunun yanmda Osmanl Trklerine olduu kadar Dou Trklerine de has olan bir neeyle adrnn glgesinde, olu ve Dou Anadolu Han ahruh ile satran oynuyordu. Galip, malp nnde hi bir .zaman marur olmad ve saygsn kaybetmedi. Bunca tannm ! tarihinin yanmda ve nice savalarda incelip ululam olan hayat felsefesi sayesinde kendisine hkim olmay renmiti. Sultan Byezid'in de ayn din, ayn rkla savatn bildiinden nerdeyse kazand zaferden zr dileyecek duruma geldi. Hemen balarn karttrd, adrnn nne kendi yanma oturttu; yumuak bir sesle hitap ederek, cesaretini vd, malbiyetinden dolay zntsn bildirdi. Kendi imparatorluuna denk bir imparatorluu ykm olmaktan dolay duyduu kederi kendisine nakletti. Kendisine sz vererek ne erefine, ne de hayatna dokunulmayacan bildirdi. Hemen emirler vererek, kendi adrnn yanmda Sultan Byezid iin adr daha kurulmasn, kendisinin burada tutsak olarak deil, konuk olarak arlanacan duyurdu. Byle bir karlan beklemeyen Yldrm ok duyguland ve hl kbetleri hakknda bilgi sahibi olmad drt olunu hatrlayarak gzlerinden bir ka dam- , la ya szld. Temr henz atndan inmemi birliklerine emir vererek, derhal Yldrmn oullarn canl olarak bulup babalarna getirmelerini istedi. Muhtemelen altm bin Osmanlmn cesedi arasnda bulunamayan Mustafa hari dier kardelerden Sleyman ve sa oktan Toros eteklerine varmt. Trkistan askerleri yakndaki bir dada yaralarn tmar etmekle megul olan olu Musay ele geirebildiler. Musa y gren Sultan aclarm bir an olsun unuttu. XXXVII Ankara savandan kamay baaran Yldrm'm iki olu, Temr'n babalarna kar gsterdii iyi muameleden cesaret alarak, Sultanm hrriyetine kavumasnn karlnda imparatorluktan toprak gitmesinden korkarak, kendisiyle dervi klna brnm ulaklarla temas kurdular. Gayeleri babalarnn kamas idi. Ka hazrlklarn daha iyi hazrlamak maksadyla Mehmed, Trkistan Ordusunun iyice yanma sokulmu, Anadolu ordusuyla Temr'e iltica eden eski adamlarn buldurtmu ve onlarn yardmn salamt. Kale surlarn lm aarak maynlamakta usta olan

adamlar, yer altnda sessizce alacak letlere sahip bulunuyorlard. Yldrm her ne kadar adr iinde serbeste hareket edebiliyorsa da gece ve gndz hareketlerini gzleyen nbetiler mevcuttu; bu yzden ancak yer altndan kaabilirdi. Mehmed Be tarafndan hazrlanan plna gre, adamlar Byezid'e en yakn adrdan mesafeyi gzleri ile lerek bir yeralt tneli kazacaklar, Sultan'n adrna vardklarnda verecekleri iaretle Sultan da yanlarna alarak dnecekler, nbetiler tutsak hkmdar ararken Mehmed Be'in temin ettii sratli atlarla Amasya'ya doru kaacaklard. . ' XXXVIII Yldrm ve hadm aas Firz silhlarn kuanmlar, elbiselerini giymiler verilecek iareti bekliyorlard. Ancak gece nbetini deitiren askerler ayaklan altnda garip darbeler duyunca hemen Sultann adrna girerler ve onu ayakta giyinik grnce kamaya hazrlandn anlarlar. Gz karar k noktalarm aran lmclar stlerindeki grltlerden nbetilerin ayaklandn anlaynca, hemen ellerindeki kazmalar atarak adrlarna karlar, oradan da atlarna atlayarak kaarlar. ~ XXXIX . Misafirperverliini ktye kulland iin Yld' rm'a fena hlde ierleyen Temr, kendisini huzuruna ararak, ar lflar syler ve efendisinin kamasna yardm etti diye Firz bei idam eder. Bundan byle Byezid gndzleri adrnda ayn hrmetle karlanrken, geceleri Kafes'e konur ve zincirlenir. Yldrmm Nibolu savanda hayatn balad ve onu Ankara savama kadar takip eden, sonra ahruhun gzde klesi olan Bavyeral Schildberger byle bir kafesten bahsetmemektedir. Baka tarihilere gre, Temr'n arkasnda atyla seyahat eden Yldrm Byezid etrafn merakl baklarndan utand iin, etraf perdeli kafesi bizzat kendisi istediini yazmaktadrlar. Dier ranl tarihiler, Bizansl tarihilerin Temr'n atma binmek iin Yldrm'm srtna bast rivyetini kesinlikle yalanlayacak tarzda olaylar nakletmektedirler. Tutsam memnun etmek isteyen Temr, Yldrm'm en sevgili elerinin gelmesine izin vermitir. Lazar'm kzkardei Srp prensesi Temr'n kararghna kadar gelmi ve kocasnn galibinden byk kabul grmtr. Bir gn Byezid'e dnerek: Oullarn benim aleyhime Anadolu ve Rumeliyi ayaklandryorlar. Eer sa... F : 15 na hrriyetini iade edersem seni tekrar hkmdar olarak tanrlar m acaba? diye sorunca; Benim zincirlerimi kr, onlara tekrar grevlerini reteceim. Cesaret sultanm, seni Semerkand'a gtrerek imparatorluumu ve bakentimi grmeni istiyorum; ondan sonra emrine bir ordu vererek hrriyetini iade edeceim. Ancak oullan Sleyman ile Mehmed'in imparatorluu paralanmaya gtren faaliyelterini duyan Yldrm Byezid tedavi edilmez bir kedere dt.

Bir savala fec yara alan imparatorluk, Sultanm gz yalar gibi akp gidiyordu. Olaylar daha iyi anlamak iin Ankara savam takip eden gnlere, galiplerin admlarn ve malplarn felketini tyin eden hdiselere dnelim. A L T I N C I K T A P 1 Yldrm Byezid alt bin yenierinin cesedi zerinde lm kalm sava verdii sralarda, oul' larmn Temr'n eline dmemesi iin kamalarm istemiti. Byk olu Sleyman, yanmda fedakr bir ka kumandan ve byk vezir ile Ankara Yeniehir arasnda yer alan geit vermez dalar zorlukla atktan sonra Bursa'ya babasnn yenilgi haberi ile bera-, ber geldi. Ancak Temrn sevgili torunu Mahmud ah (Mu* hammed ah)'m, Sleyman'n babasnn sarayndan bir ey almasna frsat vermeden gelmesi ileri bozmutu. Sleyman Be, bakente henz vardnda Mahmud ahm otuz bin Trkistan atls Ankara Bursa arasn devaml drtnala giderek be gnde alm ve ehre bir sel gibi girmiti. Hemen dinlenmi bir ata atlayan Sleyman Bursa ile anakkale arasndaki ovay son sratle komu ve kyda temin edilen bir balk tekne* siyle kendisini Avrupa kysna zor atmt. Mahmud ah'm svarileri hi savamadan gen mparatorluun bakentini ele geirmiler ve ehri yamalamlard. Mahmud ah, Bursa hareminde ele geirdii kadnlarn ve kzlarn rzlarna asla dokunt . ' mam, onlar dedesine gndererek geleceklerini onun tyin etmesini istemitir. Ayrca Bursa'da tutuklu olan Karaman Beleri de hrriyetlerine kavuturulmutur. Nihayet Temr'n intikamn almak isteyen Mahmud ah ayn zamanda yendikleri imparatorluu yeryznden silmek iin ehri atee vermiti. ehrin ateinin stanbul, anakkale gibi civar vilyetlerden grld rivyet olunur. Ancak Bursa halknn hayatlarna dokunulmamtr; bilhassa Osmanl bakentinin saylan eyh Buhar, byk lim emseddin ve din bilgini Cezer, Temrn adrn kurduu Ktahyaya getirilmi ve kendisinden Semerkand'a gelmeleri iin byk iltifatlar grmlerdir. Sultan Byezid'in kzkardei ile evli olan eyh Buhar kayn biraderini kt talihi ile brakmak istememi, buna karlk bir ailev ba olmayan Cezer ftihin peinden giderek Trkistan'n bakentine yerlemitir. Bir zaman sonra Temr onu Semerkand'a molla yani ba kad yapmtr. Bylece Cezer Dou Trk mparatorluu'nun kanun' yapcs olmak erefine erimitir. II Temr ve torunu tarafndan Sleyman ve dier ehzadeleri aramaya kan Trkistan birlikleri znik ve hatt Avrupa kylarna kadar ilerlemilerdir. Sada solda kalan Osmanl birlikleri Temr'n askerlerinin takiplerinden ancak Trakya ve Kk Asya dalarna snmakla kurtulmulardr. Temr'n torunlarndan Muhammed Mirza esir Sultan'm ve dedesinin de bulunduu bir trenle Yldrm'm byk kz- ile evlendi. Bu evlenme ile Temrn kan Osman Be'in kan

ile karyordu. Temr, bilhassa Srp Kral Lazar'n kz ve Sultan Byezid'in en gzde karkma ok sayg gsterdi. imdiye kadar Osmanl hareminde hristiyan dinini brakmam olan bu imparatorie, Ktahya'da kocasnn dinine geti. III Osmanl Asyasnn fetihlerinden dnen Temr n btn kumandanlar, oullar ve torunlar ltif Ktahr ya ovasnda bulutular. Byk Han'n seferleri iin muazzam elenceler dzenlendi. Eski hizmetlerine bakmadan, Kur'an'm ve insan vicdannn zddna harekette bulunarak zafere glge drm olan kumandanlarndan bazlarn insafszca idam ettiren Temr, ordusunun tamamna verilen bir ziyafet tertip etti. Yldrm Byezid de Hann yannda eref mevkiinde oturarak yemee itirak etti. Her lkeden deiik el* biseler iinde kleler Temrn ordusuna arklar sylediler ve dans ettiler. iraz ve Kbrs arab su gibi akt. Bu ikinin kullanlmasn kesinlikle yasaklayan islmiyetin hkmleri arabn verdii samimiyet, kuvvet ve ne'e hissi yannda geerliliini kaybetmiti. ran Dou Trkleri, Yunanistan ise Osmanl Trklerine arabn zevkini tattrmt. Temr, Msr ve stanbul'a eliler gndererek, Memlk Sultannn sikkeler zerine kendi turasn basmasn ve BizanslIlarn her yl Trklere dedii vergiyi kendisine gndermelerini istedi. yi tahkim edilmi Gzelce Hisar'a yerlemi olan Sleyman elebiye eli gnderildi ve Temr kendisinin babas Yldirimin galibi deil, koruyucusu olarak kabul edilmesini istediini belirtti. Sleyman elebi kendi elisi Ramazan aracl ile Temr'e ykl bir armaan gnderdi. Temr ise Ramazana yle hitap etti: ^ Git efendine syle, gemii hfzamdan tamamen sildim. Bizzat kendisi gelsin dostluuma ve barmak istediime ahit olsun. Marur duruu ve Kapadokya ile Karaman' iine alan mlk yznden bir tek Timurta Paaya kar amansz davrand. * Ne dnerek bu kadar servete sahip oldun? Hzineni Hkmdarn iin harcayarak, benim hiddetimden topraklarnz koruyabilirdiniz. Servet sahibi olan kumandanlar ve vezirler imparatorluklarn kmesine sebep olurlar. Temr'n bu sert itham karssnda kendini: savunmak isteyen Timurta yle cevap verdi, Benim hkmdarm yeni peydah olmu bir hkmdar deildir. imdi ortaya kan hkmdarlar gibi her eye sahip olmadan nce hi bireye sahip olmayanlardan deildir ve ordularnn geimini salamak iin kumandanlar ile vezirlerinin altnna ihtiyac yoktur. Kstah! Bu yaptn hakareti kendinin ve ailenin esareti ve yoksullukla deyeceksin. diye Temr hiddetlendi. Bylece Timurta ve oullan esarete derken, btn servetleri ellerinden alnarak datld. Korkun zenginlikten bir anda dervi yoksulluuna dt. Fakat kader bu Osmanl kahraman iin son szn henz sylememiti. Temr, hristiyanla felket getiren

bu adam bsbtn ezmek istemiyordu. ' IV : eitli ihsanlarda bulunant Temr, oullar tara* fndan Akdenize kadar fethedilen bu yeni imparatorluu ziyaret etmekle, Semerkand'a dnmek arasnda tereddt ediyordu. Nihayet seferini uzatmaya ve zmir krfezine kadar olan yerleri ziyaret etmeye karar verdi. Siyas bav kmdan, Sultan Byezid'i serbest brakmaya veya tutsak tutmaya karar veremiyordu. Bir yandan Yldrm'm cesur ve kahraman karakteri, byle bir ban Osmanl mparatorluu'na hkmetmesi bakmndan kendisine endie veriyor; dier yandan Yldrm'm olunun taht kavgalarna girimesi mparatorluu o kadar zayf dryordu ki, islmiyetin Avrupa'dan silinmesi mmkn olabilirdi. Irknn Batda kurduu bu imparatorluun erken kmesini nlemek iin, Sleyman elebi'ye eliler gndererek kendisini Avrupa topraklarnda hkim olarak kabul ettiini bildirdi. Asya topraklan ise, hrriyetini ve tahtn iade ettiinde ya Yldrm Byezid'e, ya da olundan birine kalacakt. V Temr Semerkand'a dnmek ile Anadolu'da kalp bir iki ftuhatta bulunmak arasnda kararsz kalrken, hem din, hem de siyas yn olan bir mesele niden onu yeni kylara yeni lkelere gtrd. Bilindii gibi, Hal seferleri sirasrda Dou'da pek ok yerde, zellikle, Kuds, Teberiyye, am, Antakya, Pelopones Kbrs ve Yunan adalarnda ireti, krallklar ve feodal prenslikler kurulmutur. Halifeler ile yaplan savalarn ganimeti olarak kurulan bu kral' lklar ve prenslikler zamanla, sultanlar, emirler, Arap kumandanlar, Msrllar ve Trkler tarafndan ortadan kaldrlmtr. Hristiyan Avrupann Douya doru olan ak, ksr savalarda akan kanlarla nce cesaretini kaybetmi sonra tamamen durmutur. Kk Asya'da bir asrdan daha az zamanda ilerleyen ve salam bir ekilde yerleen Trkler, bu lkelerde slmiyet'in almaz kalesi hline gelmilerdir. Bizzat hallar tarafndan yolundan km mezhep iddiasyla topraklar igal edilen, ehirleri kuatlan, bakenti ya' malanan ve eyletleri paralanan Bizans mparatorluu sadece isimle de olsa Boaziine skm kalm tek Hristiyan kalesi idi. Tarihinde her zaman kaydettii gibi, Trkler, kendi dinlerinde ve siyasetlerinde mevcut olan bir ho gr ile igal ettikleri ran, Srbistan, Lbnan, Yunanistan, Bulgaristan, Yunan adalar, Anadolu, Traka'da yaayan hristiyanlarm ibdetlerine, papazlarna, manastrlarna, tapmaklarna dokunmamlar, yalnzca, baz muhteem kiliseleri kendi dinlerinin zaferini belirtmek zere camiye eviriyorlard. Siyas idare ve silh tama haklan hari tutulursa, mslmanlar. ile hristiyanlar arasnda, ftih millet ile fethedilen millet nvanndan baka bir ayrlk yoktu. Mslman Trklerin, egemenlikleri altna geen hristiyan topluluklara tandklar meden ve din ho grnn su gtrmez delilleri olaylardr. Badad ve amdan, Tuna ya kadar, Karadeniz in bir ucundan Adriyatik denizinin kylarna kadar, ran'da, Suriyede,

Gney ve Orta Anadolu da, Trakya da, Bulgaris* tan da, Srbistan da, Peloponez de ve Arnavutlukta her yer hristiyan ky, kasaba ve ehirleri ile dolu olup, baz Avrupa'l tarihilerin iddia ettii gibi, bunlara hi bir zaman ya lm, ya slmiyet diye gaddar bir teklif yaplmamtr. Sadece siyas bakmdan baml olan bu ehir, kasaba ve ky halklar, inanlarnda ve ibdetlerinde daima serbest kalmlar, Bizans hkimiyetinde olduu gibi, almlar, ticaret yapmlar, denize almlar ve oalmlardr. Bunun iin verile' cek en briz ispat, o zamanlar olduu gibi imdi de hristiyanlarn Trkleri sayca gemeleridir. Trk hkimiyeti baladndan beri Batl hristiyanlar, din deitirme veya lm arasnda kalan kardelerini kurtarmak bahanesiyle, Douya arlmamlardr. Zaten o sralar, kendi i savalarna, menfaatlerine ve ih* tiraslanna dalm olan Avrupa, son peygamberin taraftarlarna kar sonu belli olmayan savalara giriecek gc kendinde bulamazd. stelik gz nnde, Srplarn, Macarlarn, Bulgarlarn krallarn, stanbul Rum imparatorlarn, hristiyan ve katolik Venedik, eneviz cumhuriyetlerini, Mora dklerini ve prenslerini, durmadan hristiyanlarn celld diye tantlan Trkler ile bar anlamalar yaptn, onlara asker, filo ve vergi verdiini gryor; abartlm ve bilhassa tahrif edilmi olaylar yalanlayan, adalarn, vilyetlerin, limanlarn, el sanatlarnn ve ticaretin mevcudiyetini takdir ediyordu. Birbirleri ile kaynam rklarn, iie girmi topraklarn, geleneklerin, siysetin ve dinlerin bulunmas, Akdeniz'de Venedikliler, Cenevizliler, SicilyalIlar, Yunanllar ve Trkler arasnda dostne ilikilerin gelimesini salam, uzun zaman hkim olan karlkl antipati duygusu yava yava kaybolmaya balamtr. Papalk bile sultanlar ile grmelere girimiti. lerde Papa VI. Aleksandr'm altm karlnda Osmanl mparatorluunu karkla srkleyecek bir ehzadeyi tutsak tuttuuna ahit olacaz. . VI x Hal zihniyeti saraylarda, halk arasnda ve hatt Roma Kilisesinde bile snmeye yz tutmu iken, o zamanlar zayf olmasna ramen, hem kei, hem asilzde, hem de asker niteliklerini bir araya toplayan ne eski alarda bir rnei olan, ne de gnmzde devam bulunan bir tekilt iinde yayordu. Avrupann her tarafndan ve her milletinden seme insanlar toplanyor, bunlar arasndaki mill ayrlklar, hristiyanl silh zoruyla yayma gayreti iinde eritiliyordu. Liderleri bir asker heyet arasndan mr boyu kaydyla seiliyordu. Deniz ortasnda bir aday veya bir liman igal ediyorlar, her Avrupa lkesinde yardm toplama gayesiyle ubeler ayorlard, gayeleri hristyan olmayanlar insafszca ezmekti. Eer Osmanl. Trkleri buna benzer bir Tekilta sahip olsalard, acaba, deil hristiyanlk, btn insanlk ne hle gelirdi? ~ Hem kahraman hem de barbar olan, bu tekilta Kudsl Sen Jan tarikat denirdi. Halk arasnda tannan ad Rodos ve Malta pvalyeleri'dir. V II ' " Kudsl Sen lan valyelerinin asker ve din tarikat, Hal seferlerinden sonra yaayan tek valye

tekilt olmutu. O zamanlar Avrupa asilleri l bir ruh yaatyordu; imn, sava ve macera. valye diye adlandrlanlar ite bu zihniyetten kaynak buluyorlard. Sofu bir yrek, sava bir bilek ve ar hayalperest bir gr, kusursuz hristiyan valyesini mey dana getiriyordu. Avrupa henz genti, daha yeni hristiyanla gemiti; asillii iinde, kendisini Orta Asya'dan, Kafkasya'dan Almanya'ya, Fransaya, talya'ya, Ispanyaya srkleyen igdy muhafaza ediyor du. Unutamad barbarl onu yeni iklimlere, bilinmeyen adalara, masal diyarlarna gtrmek istiyordu. Btn bu igdlerin sonucunda, iyi ve kt ynleri ile valyelik gelimitir. Hkiimdarlar din savalarndan bknca, din valyeleri bulmu, onlar kendisi iin militanlar hline getirmi; Tanr hkmdarlar, Papa da koruyucular olmutur. VIII . Kuds'de hristiyan misafirhanelerinin kurulmas Mildn ilk yllarna kadar kar. Kutsal yerlere asrlar boyu hkim olan halifeler ve fatmler hristiyan haclarn sa'nn mezarn ziyaret etmelerine izin vermilerdir. Dokuzuncu asrda, ada Charlemagne ile bu konuda bir anlama yapmak isteyen Harunel eid, kendisine Kutsal mezarn ve kilisenin anahtarlarm yollamtr. Daha sonra gelen halifelerden biri# h r ristiyan misafirhanesini datm, keileri Kuds'den kovmutur. mal'li talyan gemiciler kaanlar toplam ve tekrar Kuds'e yerlemeleri iin arabuluculuk yapmt. Btn Filistin blgesinin deniz - ticareti ni ellerinde tuttuklar 4 iin kolayca istedikleri imtiyaza sahip olmulard. Yklan misafirhanenin yerine, biri erkekler, dieri kadnlar iin iki misafirhane ina etmilerdi te bu misafirhaneyi idare eden rahiplere, Aziz JeanBaptiste iin yaplan kiliseye izfeten, SaintJean (Sen Jan) tarikat denmitir. Ancak hristiyanlarn gvenlii Amalfi denizcileri- * nin elinde uzun mddet dayanmad. Blgeyi yeni igale balayan Trkler, hristiyanlar Kuds'ten kovarak, misafirhanelerini yerle bir ettiler. Ellerinden kaan hristiyanlar Avrupa'ya geldiklerinde grdkleri zulm anlatarak birinci Hal seferinin yaplmasn saladlar. O zamanlar, hal seferini beklemeyen Gerard de Martigues adnda bir Fransz, Suriye kylarna karak bir avu hristiyanla Trklere kar savaa balad. Ancak Trkler ksa zamanda bu ayaklanmay bastrdlar, Gerard esir edilerek Kuds'e hapsedildi. Ancak Kuds yeniden hristiyanlarn eline getii vakit hrriyetine kavuabildi. nce yarallarn tedavi grd bir hastahane kuran, sonra, Avrupa'dan gelen yardmlarla Sen Jan kilisesini ina ettiren Gerard'm tarikat fevkalde zeginleti. Bu arada tannm valyeler de tarikata girmeye balaynca, tekiltn yn deimeye balad. Gerard'm lmnden sonra Byk stad seilen Raimond Dupuy, gayeleri arasna nanszlar ile Sava temennisini ekledi. Trkler ve Araplara snrda olan Kuds hristiyanlar kendilerini korumak iin asker bir milis tekiltna ihtiyalar vard. Yeni kurulan tarikat bu grevi zerine ald. Tekilt genellikle kma ayrl' yordu: Savalar, rahipler ve hastahaneyi iletenler.

Ancak savan icaplar, feragat ve tevazu faziletlerini ortadan kaldrd iin, sadece Tanr sevgisi hissi ile hareket etmeye baladlar. Zamanla tarikatn idaresi asilzdelerin eline geti, nc kma ait olan Yardmc Kardeler ad altnda, savalarda valyelerin arkasndan gelen ve yarallara yardm eden insanlar olarak kald. Hristiyanln, gerek mslmanlara, gerekse hristiyan ortodokslara kar yapt savalara katlan Sen Jan valyeleri Papalk tarafndan da takdis alnca tam anlamyla kendi bana buyruk bir tekilt hline geldiler. Artk Kuds'n savunmas gibi iler onlarn ihtiraslarn tatmin etmiyordu. Daha byk fetihler yapabilmek amacyla, Rodos ve Malta adalarn ellerine geirdiler. Nihayet 1370 yllarna doru Papa XI. Greguvar, Byk stat Robert de Juillac'a zmir'i igal etmesi iin talimat verdi. Ancak Byk stat etraf tamamen Trkler ile evrili bir yerin hristiyanlar tarafndan igalinin ne gibi sonular olabileceini kestirdiinden bu sefere kar koymak istedi. Papa ise kendisini afaroz edeceini bildirince, byk sava gemilerine bindirilmi Rodos askerleri zmir Krfezine ktlar. ok kanl geen bir savatan sonra ehrin zerine Rodos valyelerinin bayra ekildi. te slm topra zerinde meydana gelen hristiyan ban ban ezmek maksadyla Temr Ktahya'dan hareket ediyordu. Temr, Kk Asya'y bu hristiyan tekiltnn basksndan kurtarmak, on Denizini ellerinden almak ve Sen Jan valyelerinin zindanlarnda ryen saysz mslman tutsa hrriyetlerine kavuturmak is" tiyordu. Mevcut mslman hkmdarlar arasnda, slmiyete bu muazzam hizmeti yapacak tek gl hkmdard. Yapaca sefer dier seferlerin tac olacakt. Hint Okyanusu kylarndan gelen bu ftih iin bir Avrupa gl olan Akdeniz'de durmak sonsuz bir e* refti. Ordusunu Ktahyada toplayarak yavaa zmir zerine yrmeye balad. Akdeniz kylarna yaklatka nnde alan Bat Anadolu yayllar, Akdeniz bitkileri, irin kasabalar, yeryznden silinmi imparatorluklarn kalntlar ile gzleri nne seriliyor ve kendisine haz veriyordu. yz bin Trkistan erisinin banda bereketli Manisa ovasna eriti. Ordusuy la birlikte Anadolunun bu cennet kesinde bir ka gn geirdi. . X Daha sonra evredeki dalarn dou eteklerinden kvrlarak, glge veren tepeleri, serinleten ormanlar ve sulayan elleleri ile gl ve am aac reinesi kokan svire ehirlerine benzeyen Tire ehrinin boazlarn at. Yars hristiyan olan Tire Dou Trk Or^ duu nnde direnmeden teslim oluyordu. XI Muhammed ah idaresindeki dier bir Trkistan ordusu, Manisa vdisinden geerek zmir havzasna yaylmaya balamt. Ordunun dier yarsn alan Temr, ayn anda zmir ehrinin tepelerinde gzkt. Kemir vdisinden beri hi bir manzara kendisini bu kadar etkilememiti. Kemir ovas Hint dalan ortasnda

yeillikler ve gller ile kapl bir vaha iken, zmir'in etrafm saran deniz dalarla, ovalarla, insanolunun eserleri ile kaynayor, gzleri okarken, Byk Han'm ihtirasn kabartyordu. . XII Eski lonyanm bakenti olan zmir ehri, ikliminin yumuakl, toprann bereketi, kadnlarnn gzellii, ve halknn sanatlar ile edebiyata olan yatknl ile tannmtr. Eteinde kurulduu da, daima berrak mavi olan gkyznde tabi mazgallar am gibidir. Hafif eimli tepelere doru kldka sklaan kara amlar tpk kale itlerini andrr. ki ucunda denize bakan kaleleri olan krfez iinde Sen Jan valyelerinin ve hristiyan lkelerinin gemileri demirlemiti. Hem ticaret, hem ordu merkezi olan kalabalk ve geni ehir, denizden tepelere kadar yaylmt. Sada ve solda ormanlarla rtl tepelerin arasndan binbir kvrmla krfeze giren deniz bir gl andrrken, daha uzaklara doru sonsuzlayor ve ufukta kayboluyordu. zmir Krfezinin ok aklarnda, ufkun maviliini ancak lekeleyen Midilli adasnn silueti seilebiliyordu. Her iki yaka arasnda dolaan yzlerce yelkenli, hem balk, hem tahl tayarak byk kentin yiyecek meselesini halletmeye alyorlard. te Temr'n sabrszln deil, ama saldrsn bir an geciktirmesine sebep olan manzara byle idi. Kurandaki hkmlere de uygun olan usllere gre savatan nce teslim olma ve bar teklif ederdi. Nitekim, Temrn adr zerinde birinci gn boyunca, grme isteme anlamnda beyaz bayrak; ikinci gn, sava iln anlamnda krmz bayrak; nc gn de yama ve lm anlamnda kara bayrak dalgaland. Bu gnlk sre iinde Muhammed ah Dou Trk Ordusunun dier yars ile Manisa boazlarn am, zmirlilerin sayfiye yeri olan Burnabah ovasna yaylmt. , Silhlar elikten dereler gibi parldayarak tepelerden krfeze akan bu insan seli karsnda endielenen valyeler, buna ramen kararszlk gstermedi* ler. Surlarn yksekliine, hendeklerin derinliine, ve sa nm dmanlarna kar kendilerine zafer verecek olan Tanr'ya gveniyorlard. Temrn isteklerine boyun emediler. Sicilya, talya ve Ispanyadan gelen bir sr filo oktan beri Ege adalar civarnda dolayor, krfeze girmek iin rzgrn yn deitirmesini bekliyordu; bylece yardm veya kaacak yer bulacaklarndan emindiler. ' XIV nc gn akam st btn ordu saflarnda iitilen Srn l ile harekete gelen Dou Trk Ordusu bir anda zmirin kaderini karartt. Temr, Sivas ve Baddda olduu gibi binlerce lmcy kale surlarm havaya uurmak iiyle grevlendirmiti. evredeki ormanlardan toplanan aa dallan ile birlikte hendeklere atlyor, uzaktan yollanan grejua atei ile tututuruluyordu. Bir anda ehrin surlarn eviren ate ve duman, gediklerde duran valyelerin ya dumandan boulmasna, ^ya da ekilmesine sebep oluyordu. Muazzam tekerlekler ile hareket eden kulelere bindirilmi eriler, kale surlarna, yaklatrlarak atein

zerinden kalenin iine kartlyordu. Hristiyanlar artk sokak balanna acele ile kurulmu barikadlarda savamaya balamlard. Yangn kaleden ilerleyerek btn ehri sarmaya balamt. valyelerin ellerinde bir tek kar yaka kalmt. Limann aznda bir ok gemi rzgra kar gitmeye alarak ieri girmeye alyordu. Atndan inmi olan Temr elinde klc ve grz bizzat savaa katlmt; dmanlarnn elinden kamasna tahamml edemezdi. ki yz bin okunun emrinde on bin kiilik mancnk birlii, limann azn hristiyan gemilerinin giriine engel olacak tarzda kapatmak iin ilerlemeye balad. Dalardan koparlan byk kaya paralar krfezin azna doldurulmaya baland. Limann giriini deitiren muazzam bir dalgakran haline gelen bu engelin izlerine zamanmzda da raslanmaktadr. Bylece ieri giremeyen gemiler, valyelerin ve hristiyanlarn son kurtulu umudunu da yitiriyordu. Deniz kysnda yer alan kalelere girmek isteyen Temr, deniz zerine aklan kazklar zerine oturtulmu kprlere, askerlerinin muhafazasnda, devaml toprak tatyordu. Bir mddet sonra kprlerin hizas kale surlarnn hizasna eriince, korkun bir insan yn kalelere t. valyeler, dehF : 16 ete deil sayca oklua yenildiler. Arkadalarnn kalelerde yok olduunu gren dier valyeler ve Byk stad, ellerinde kllar olduu hlde, kendilerine kan ve ate iinde bir yol aarak, evre dalara katlar. Tepeleri aarak tekrar denize ulatklarnda, kendilerini bekleyen hristiyan gemilere binerek Anadolu topraklarndan ebediyyen uzaklatlar. valyelerin arkasndan gelen kadn, ocuk ve ihtiyarlar, gemilerin iplerine, demirlerine aslyorlar kendilerinin de kurtarlmas iin yalvaryorlard. Ancak ok dolu olan gemiler batmak tehlikesi karsnda bu insanlar lmle hahaa brakt* . Krfez civarnda dolaarak hristiyanlan cesaretlendirmeye alan bu gemilerden kurtulmak isteyen Temr, idam edilen askerlerin kellelerini zmir liman toplarna doldurarak zerlerine ate etti. Bir anda denizi kaplayan balardan mthi bir dehete kaplan denizciler, bt yelkenlerini aarak, derhal zmir civarndan uzaklatlar ve hristiyanlan, Temrn dinmek bilmez intikam duygusuyla babaa braktlar. Krfez iinde, eski devirlerin Foas yaknnda tahkim edilmi bir limana ve Sakz ile Lesbos adalarna sahip olan Cenevizliler, Asya'dan gelen felketin kendi zerlerine dmemesi iin eliler gndererek, hkimiyetini tandklarn ve zmir'in fethini kutladklarm bildirdiler. Bu hareket karsnda onlar rahat brakan Temr, coraf mevk, ve zenginlii, itibariyle her zaman ykselmeye namzet olan zmiri de yakp yktktan sonra Akdenize ved ederek Efes yoluyla Gediz ve Menderes vdilerini aarak tekrar Ktahyaya dnd. Daha nce hristiyanlar tarafndan yklan putperest Roma mn Efes ehri kalntlarn otuz gn mddetle ortadan kaldrmaya alt. Putperestlerin ve hristiyanlarm torunlarna kar duyduu hiddet, giderken

yolda karlat eski ve yeni Yunan kolonilerini grdke daha da artyordu. En iren, en aalk artlarla teslim olmalar bile Temr'n kalbini yumuatmyordu. ' _ XV t , t Yunan medeniyetinin asrlar boyu onya (Bat Anadolu) kylarnda yerletirmeye alt edebiyat, gelenekler, san'atlar, yerle bir edilen zmir, Efes ve daha yzlerce ehirle birlikte tamamen yer yznden siliniyordu. Getii yerlerden arkasnda kl ve dumandan bir iz brakyordu. Srlerini otlaktan otlaa gtren bir oban gibi, ksa zamanda ran ve Trkistan yollarna dt (*). Yannda tutsak bir sultan ve kk Asya'nn btn ganimeti vard. Birka ay gibi ksa bir zamanda yanndaki muazzam orduyu Boaz'dan geirecek bir donanma kuramayacandan, Rum mparatorluunun bakenti stanbul'u haritadan silmekten vazgemiti. Eski Dou'nun imhasn Osmanoullarma brakyordu. Tasarsna gre Yldrm Byezid'i Semerkand'a gtrdkten sonra ona hemen hemen evrensel olan ( * ) Temrn Bat Anadoludan Yunanllar temizlemedi ve oralar ebediyen Trkle kavuturmas olaylarna okuyucunun dikkatini ekeriz. (evirici) mparatorluunun hametini gstermek ve kendisine tbi bir Sultan olarak tekrar Osmanl mparatorluunun bama geirmek istiyordu. stemeden sebep olduu Ankara Savann tesiriyle iyice sarslan Osmanl Devletine yeniden eski gcn - kazandrmak amacn gdyordu. Fakat vakitsiz gelen lm tasarsn altst etti. Merhametli ve mert bir galipin tutsana gsterebilecei her trl davran grmesine ramen Yldrm Byezid esaret altnda yaamaya alamamt. Tahrip edilmi topraklarnn hazin manzaras, oullarnn taht yznden birbirine dmesi, daima kmsedii rakibi tarafndan zaferinin bir nianesi olarak onun lkesine gtrlmesi, Trkistan'n bu sert ikliminde belki de mr boyu srecek olan bir esaret hayat ihtimali ve nihayet, zaman zaman melnkoliye, mitsizlie den sert ve yenilmez karakteri, imparatorluu olmayan imparator yaay iinde Sultan Byezid Han' yedi bitirdi. Atalarnn ikinci vatan olan bu zengin topraklar ebediyen terketmek zere iken Sivas civarnda Akehir'de gzlerini dnyaya yumdu. Temr, Yldrm'm nn alarak olu Musa elebi'ye teslim etti. Evdei Srp prensesine ve dier haremindeki kadnlara hrriyetlerini verdi. Bir ka yz Trk atls tarafndan refakat edilen Yldrm Byezid'in cenazesi Bursa kaplarna geldiinde, mparatorluun kalntsn paylaamayan iki olu sa ve Mehmed'in ordularnn arpmas yznden ehre giremedi. evrede bir yerde nar aalar altna gmlen Sultan, mparatorluk kendine eki dzen verdikten sonra Bursa'da bizzat kendisi iin hazrlad trbeye nakledilecektir. Osmanilar iin balangta ne kadar msait olmusa sonunda da o kadar felket ile biten Yldrm'm saltanat devri karakterinin bir aynas gibidir. Lkab olan Yldrm, hayatnn ksaltlm bir mns oldu.

Avrupa zerine yldrm gibi derken, Asya'da kendi inkraz iinde snd gitti. Avrupa topraklarn oullarnn taht kavgalarna brakrken, Asya'y Trkistanl ftihe brakyordu. Bakenti bile kendisine bir mezar vermemek iin ls nnde kaplarn kapatyor gibiydi. Belki de lh Adalet, Devlet ynetmek maksadyla ilk defa karde kanma girme rneini veren bu Sultan'a, imparatorluunu, hrriyetini elinden almakla cezalandrmak istemiti. Yldrm Byezid'in lmnden sonra Avrupa ve Asya'da meydana gelen olaylar incelemeden nce, Temr'n ordusu ile Semerkand'a dnn takip edelim. XVI ' Yalln verdii glkleri ve kendisinden nce umutlarnn suya dtn kederle izliyordu. ki defa babalk duygular duyduu torunu Muhammed ah, onsekiz yanda Akehir'de ld. Kendi z oluna sadece ran'n hkmdarln verirken, Semerkand'taki imparatorluuna lyk grd torununun ls yannda az kalsn kederinden lecekti. Kur'an Kerm'de ki, lenlerin bir daha geri gelmeyecei, bunun iin kederlenilmemesi hakkmdaki hkmne ramen, kumandanlar nnde zntsn gizlemedi. Asya ktas byk bir cenaze treni ve impatorluu gibi evrensel bir yas bile yreindeki acy dindiremedi. Btn imparatorluu sanki kendi ailesiymi gibi, en byk kumandandan en basit halka kadar mezarlklar rengi siyaha brnd. Kaftanlar ve elbiseleri ssleyen kymetli krkler karlarak, devecilerin ve dilencilerin kullandklar boz renkli kee taklmaya baland. Tabutun getii yerlerde kadnlar salarn datarak tozlar iinde yuvarlanyorlar, bir yandan eteklerine doldurduklar talar sallarken, dier taraftan gslerini yrtarcasna lklar atyorlard. Akehir'de btn ordunun davetli olduu byk bir yu treni dzenlendi. Tren esnasnda, milyonlarca davetli tarafndan dinlenilmesi iin yzlerce imam etrafa dalm Kur'an okuyorlard. Hint gongu gibi sads ok uzaklardan iitilebilen Mool davulu, bir insann gsne vurmas gibi mutazam aralklarla almyordu. Tren bittii vakit, bir daha hibir fni iin bu kadar byk bir ac duyulmamas maksadyla davul paraland; onun yerine btn gece gkleri kadn hkrklar doldurdu. Temr'n en eski yedi arkada ve kumandan, gen ahn kymetli talar ilenmi kumala rtlm ve altndan tahtrevanda taman tabutunu Amuderya'nm kylarna kadar ordular ile takip ettiler. Trkistanllarm bu gen kahraman lmyle, Himalayalarm eteklerinden in snrna ve Frat llerine kadar ender grlen bir yas brakt. Temr ise imparatorluunun devamn salayacak olan son ans da beraberinde mezara gtren torununun tabutu arkasnda sessizce ilerliyordu. 10/ Temmuz/1404 tarihinde anl bakenti Semerkand'a zafer iinde fakat midi krk bir ekilde girdi. Trkistan'n her tarafndan gelen temsilciler rklarnn bu bii-j yk ftihini kutlamak iin Semerkandda toplamlard. Fethettii lkelerden Trkistan' yceltmek iin yollad limler, bilginler, san'at krlar ilk ilgisini ekenler

oldu. Hareminde evdeleri ve ocuklar geliini kutlarlar iken, o, ehre varnca doru airlerin, ediplerin, tarihilerin barndklar nar Bahesine gitti. Bir nevi akademi olan bu kuruluu, sevgili torunu Muhammet! ah'n htrasna adad. Buradan kh Su Bahesi Sarayna, Jth Cennet Bahesine, kh sevgili ei Tukel Hanm'm oturduu Baheye gidiyordu. Trkistanl tarihilere gre, mermer ve servi aalar ile bezenmi baheleri dolaarak, adrlar iinde geen sava ve gebe ruhunu tatmin ediyordu. am ve zmirden getirttii mimarlar, bu dinlenme gnlerinde kendisine ahane bir saray ina ettiler. Kalntlar bugn bile hayranlk uyandran bu saray, zamanndaki tarihiler, mkemmellik bakmndan Delhi, Badad ve Bbil saraylar ile karlatrrlar. Baalbek Saraynn cephelerine eit olan her bir cephesi bin beyz dirsek uzunluunda idi (takriben yedi yz elli metre). Bu drt duvarn iinde, glgelikleri, iek baheleri, fskiyeli havuzlar olan avlular uzanyordu. Suriyeli heykeltralar, duvarlarn i ksmm partenon tapma gibi tamamen oymalarla sslemilerdi. Duvarlarn d, vernii ve deiik renkleri gnein nlarn andran parlaklkla gzleri kamatran in ve ran porselenleri ile denmiti. Renk ve ekil bakmndan Horasan hallarna benzeyen mozaikle kapl odalar ve s alonlarn duvarlar abanoz ve fildii ile bezenmiti. Anadolulu ressamlar tarafndan boyanm kubbelerin glgesinde rldayan emelerin sulan mermerlerin arasnda akarken insana hayat katyordu. Yokluunda erginlik ama erimi olan alt torununun dnn bir gnde bu sarayda yaptrd. Arap masallarnn ihtiam bu dnlerin yannda snk kalr. Btn imparatorluun ganimetleri gen evlilerin ayaklar dibine seriliyordu, nciler, gk yakutlar, prlantalar zerlerine yamur gibi yayordu. Habeistan zrafalarndan, Sennar deve kularna ve Afrika aslanlarna kadar dnyann en ender hayvanlar nianllara takdim edildi. Bu elenceler Temrn Semerkanda veds oldu. Hayat, yeryznde devaml dolaarak peygamberin inancn yaymak ve Trklerin hkimiyetini salamak olan bir hac gezisi gibi devam ediyordu. Yetmi drt yanda otuz at oul veya toruna, ve gl prenslerin evlenmek iin birbirleriyle yar ettikleri on yedi kza sahip olmasna ramen, bunca zafer, ikbal ve zevk iinde hl in fthtm hayl ediyordu. XVII Yal ftihin yeniden bakentini, ailesini brakarak, hatt hayatn ve anm tehlikeye atarak, muazzam bir orduyla Trkistan llerini aarak iki yz milyon insan boyunduruu altna almak istemesini insan ruhunun dinmek bilmeyen (doymazlna ve ihtirasna balayamayz. Onu bu sefere iten tek ama slm din birliini salamaktr. En az kendi milleti kadar medenlemi, bilgelemi olan in milletini, Tanr'ya kar ibadetler yapan putperest bir halk olarak gryordu. Budada grlen senbolik Tanrinsan kavramlar ile Konfyus un fikirleri Temr ve adalar tarafndan iyi anlalmad iin, onlara Yunanllarn ve Putperestlerin ibdetleri gibi gzkyordu. yi bir mmin olarak onun grevi de gcnn yettii her yerde putperestleri

ezmekti. Bu dnce ve pimanlk duygusu altnda daima kendini rahatsz gren Temr, dinin buyurduu bir sefere kmakla, yalln tek ihtiras olan dinlenmek abasnda bocalayp duruyordu. Oullarnn anneleri ile daha gen karlan kendisine durmada. bar telkin ediyorlar, danmanlar ve bilgeleri imparatorluunu genileteceine onu salamlatrmasn tavsiye ediyorlard. Kendisi de bu son tavsiyeleri doru buluyordu; fakat geceleri rysna giren peygamber ihtiyat tedbirlerini ve sefere kmamasn tenkid ediyordu. Nihayet bir karara varabilmek maksadiyle, imparatorluun btn emirlerini ve bilgelerini Kurultaya ard. Dou Trk mparatorluu'nun btn baml prensliklerini bir araya getiren Kurultay, Semerkandm dnda adrlar altnda topland. Dnyada hibir bakent bu kadar muazzam bir asker toplantya msaade edecek byklkte deildi. Bu toplantnn yaplmasna vesile tekil eden oullarnn dn bir ka hafta daha uzatld. O trenlere itirak etmi olan iki ada tarih inin grdklerini, dou dilleri uzman olan Petis de Lacroixnn evirisinden sunuyoruz. lk gnler, annesi Kanzade ye teslim edilmek zere Semerkanda getirilen gen Muhammed ahm cenazesi yznden kederli geti. lk olu Cihangirin evdei olan Kanzadenin teselli bulmas iin tabutun onun dairesine ivilenerek konulmasn buyurdu. Olaya tank olan erifeddin Ali dYezd, annenin btn gece tabutun banda alayp szlandn anlatmaktadr. XVIII Ovada ipleri ipekten, yerleri abanoz zerine fildii resimler kaklm olan binlerce adr gerildi. mparatorun adr simetrik bir ekilde dizilmi drt byk adrdan ibaret oluyor, sadece imparator hanedanna iki yz adr tahsis ediliyordu. Her adr drt ayr odaya blnm olup, dars erguvan renkli, ii ise yedi renkli saten kumala kaplanmt. pler ipekten, adr kazklar altnl gmten iml edilmiti. Kalabalk bir halc grubu bu daireyi sslemek iin bir hafta aralksz almlard. Eylet valileri, ordu kumandanlar, byk Beler burada toplanmlar ve adrlarn dzgn bir ekilde kurmulard. Oyunlara ve elencelere itirak etmek isteyen halk drt bir keden kopup gelmiti. Her milletten, inli, Rus, Hintli, Yunanl Mazenderanl Horasanl ve Farsl'ya raslamak mmknd; ksacas ran'n Turan'm, Anadolu'nun ve Msr'n krallklarndan her trl millet orada toplanmt. Muhammed ah'm kardei, Kuzndin eyleti valisi Pir Muhammed ald emre gre hareket ederek, Han'n huzuruna km, yeri perek gz ya dkmt. Temr ise onu aabeyinin lmnden dolay teselli etmi ve yas da bylece sona ermiti. Bundan sonra Dou Trk mparatorluuna dahil olan btn lkelerin el sanatlar, zenaatleri, sanayii tehir edilmitir. En usta san'atkrlar yarattklar hrikalar adrlarnnn nne sermiler, etraflarn son derece dikkatle tanzim edilmi iek demetleri ile sslemilerdi. Mcevhercilerin hazrlad inci, pembe ve krmz

yakuttan kolyeler, akik ta zerine kaklm prlantalar, mercandan yaplm ss eyalar, saysz yzk bilezik ve kpeler, iek bahesi diye hret yapm olan ovay det altm ve kymetli ta oca yapmt. Drt bir yana anfiteatr eklinde sralar yerletirilmi, oturacak yerler brokar kumalar ile ipek ran hallar ile rtlmt. Musikiinaslar yerlerini almlar, soytarlar gsterileri ve szleri ile halk elendirmeye alyorlard. Anfiteatrlardan biri kadnlara ayrlm iken bir dierinde her meslekten insanlar bulunuyordu. Bir baka yerde, davul ve kk fltlar alan yemiiler yer almlar sattklar fstk, nar, badem, armut ve elma kokulan havaya yaylarak etraf mest ediyordu. Kasaplar ise elendirici gsteriler yapyorlard; mesel koyunlar insan gibi giydiriyor, gen kzlarn zerlerine gayet ustalkla kei postlar koyarak, ve altm boynuzlar takarak konuan keiler gibi takdim ediyorlard. Beri yanda krkler, postlarm aldklar hayvanlar taklid ediyorlard. lerinden bazlar gerekten tilkiye, srtlana, leopara ve aslana benziyordu. Demecilerin ortaya koyduklar eyler ise bir baka ustalk tayordu: Tahtadan, sarmaktan, iplerden ve boyal bezlerden hakik deve gibi yryen sun' bir deve yapmlard. Pamuk harmanclar, pamuktan ylesine itinal kular yaratmlard ki bir canlar eksikti Ayrca kam ve pamuktan bir minare ortaya karmlard; halk bunu grdnde gerek minareden ayrt edemedi. Hasrclar da ustalklarn gstermede geri kalmadlar; sazlardan bitiik yaz yazmlar bunlar ustalkla birbirlerine balamlard- Saray yverleri, iri cins ssl atlarn zerinde saa sola giderek hizmet gryorlar, sofralarn eksikliini gideriyorlard. Bir baka tarafta, zerlerine gayet pahal kumalar rtlm ve kymetli talar taklm son derece iri filler grnyordu. Geni yer sofralarnda her ey altn ve gm tabak ve bardaklarda sunuluyordu. Rak, kmz, tarml arap, eitli likrler su gibi akyordu. Sylendiine gre bu ziyafetteki etleri piirmek iin btn bir ormann aalar yaklmt. Sofra avuu yannda adamlar ile devaml ayakta duruyor ve arzu edilen eyleri derhal yerine getiriyordu. Yerlere kurulan sofralarn uzunluu ise ova iinde gz alabildiine gidiyordu. Byk Han'n buyruu zerine herkese eit muamele yaplyor, kimsenin horlanmasna veya ilgi grmemesine izin verilmiyordu. XIX Btn elenceler sona erdikten sonra Temr imparatorluun en tannm bilgeleri ve din adamlar ile birlikte adrna kapand ve hem bir filozof, hem de bir fni olarak Tanrya dua etti. Bu dua yle idi: Yce Tanr! nsan idrakinin eriemedii yerde olan, tabiatn yaratcs, akl almaz tek Tanr! Ben ki zavall bir yaratm, senin s sonsuz eserlerinin yannda bir hi olan kendi hizmetlerim iin sana ne kadar kran duysam azdr. Hiten beni yarattn, dknken beni ycelttin, kk soyumu dnyaya hkmettirdin. Savalarda kazandm zaferler ve elde ettiim btn krallklar hep senin eserin, nk ben zavall bir

yaratm. Eer benden gcn ve efkatini esirgeseydin ben hibir ey yapamazdm. Barta bana huzur ve nee veriyorsun; savata zaferin benim olmasn istiyorsun; devlet iinde beni hkim yapyorsun. Dmanlar tarafndan korkulan, millet tarafndan sevilen bu kulunu daima esirge. Biliyorum ki bir toz parasym ve eer beni bir an brakrsan btn anm zillet ve btn byklm bir hi olacaktr. Htlarmdan dolay beni utandrma, daima ltflarm verdiin kulunu unutma. Ve bil ki zamanm geldiinde, senin eserini tamamladktan sonra adn anarak son nefesimi vereceim. Bozkrlarn Hz. Sleymannn yapt bu dua bile tek bana baz Batl tarihilerin Dou'lu Byk Adamlara kar yaptklar sulamalar yalanlayacak niteliktedir. . , , XX Temr bu esrarl duay yaptktan sonra milletin Kurultay nnde btn Belere, yallara, imparatorluun aydnlarna hitaben aadaki konumay yapt: Tanrmn bize salad yce tevecch ile elimizde kl Asyay fethettik, yeryznn en tannm krallarn yendik ve tutsak ettik; gemi yzyllar arasnda bu kadar geni topraklara hkmeden, bu kadar byk bir gce erimi olan, bu kadar ok orduyu idare eden hkmdarlar pek azdr; ve btn bu ftuhat iddet kullanlmakszn salanamayacandan saysz insann hayatna ml oldu. Tanr'm, gemi gnlerimde ilediim gnahlar affettirmek iin, herkesin yapamayaca bir ii baarmaya karar verdim. Btn bir g ve byk bir kudret isteyen in'in fethini, oradaki putperestlerin cezalandrlmasn yapacam. te aziz arkadalarm imdiye kadar bir takm htlara sebep olan ordumuz bu sefer ok kutsal bir sava iin seferber olacak, putperest tapmaklarn ykarak yerine camiler ina edecektir. Bylece, Kur'an Kerm'de yazd gibi, dnyada yaplan iyi hareketler gnahlar siler. XXI Dou Trklerinin hem geleneksel bir nefretini, hem de din nyargsn kapsayan bu teebbs Kurultay tarafndan byk bir ounlukla kabul edildi. Tanr'mn ehitleri mkfatlandrmas ve in gibi zengin ve geni bir imparatorluktan elde edilecek ganimetin hlyas Trkistanllar Sar Nehir'e doru srklemeye yetiyordu. Beler hemen Kanigul ovasm terkederek, birlikleri ile beraber koyun ve deve srlerini toplamaya gittiler. Onlarn dnmesini bekleyen Temr, Semerkand'a dnd. Dou'da sk sk meydana gelen ve hkmdarlarn siyaseti ile imparatorluklarn kaderi zerinde rol oynayan harem entrikalarndan biri ile ailesinin birbirine girmi olduunu grd. Gelenekler ve din hkmler kadm istedii kadar haremin karanlklarna mahkm etsin, o daima tabiatn, gzelliin ve akn sayesinde Tanr'nm kendisine erkein kalbinde tand yeri bulacaktr. Dn enliklerinin ihtiamn grdmz Temr'n torunlarndan Halil ah aradan bir ka ay getikten sonra gebe karsn ihml ederek sarayda

baka bir prensesin klesi olan bir kza tutulmutu. Yunanl Gzel Helende olduu gibi sebep olduu byk ihtiras ve felkeler ile bu kle kz randan Trkistan a kadar mehur olmutur. Byk Han'n ayn zamanda yeeni olan Halil ah'm kars bu kleyi Te_ mr'e, kocasnn kendisine kar gsterdii ilgisizliin sebebi olarak ikyet etti. Saraynda karklk kmasna sebep olan klenin idamna karar verildi. Halil ah ise sevgilisini, Han'n emirlerini yerine getirmek iin onu arayan haremaalarmdan kard- Btn imparatorluk haremini idare eden Valide Sultan, Halil ah'n yakarlarna dayanamayarak, gen kleyi kendi dairesinde saklamaya sz verir. Bir mddet sonra Halil'e bir olan ocuk verecek olan klenin hayat Temr tarafndan balanr fakat bundan sonra bulumalar yasaklanmtr. Ancak Halil atasnn koyduu yasa akn ilham ettii binbir hile ile atlatarak yine sevgilisi ile bulutu. Trkistanllarm byye yorumladklar bu derin ballk, sonunda nikhsz kadnn kralie seviyesine kadar ykselmesine ve Temr'den kalan byk imparatorluun kmesine sebep olmutur. Ailesinde meydana gelen bir hiss anlamazl gc ile geici olarak nlediini sanan Temr, yanma iki milyon eri alarak, btn maiyeti ile Semerkand' terketlji. Trkistann uzun k bozkjlaran zerinde hl kaim bir kar tabakas muhafaza ediyordu. Corafyaclar tarafndan in'e varmak iin ne kadar muazzam bir mesafe katetmek zorunda olduunu iyi bilen Temr, ilkbahar beklemeden yola kmt. lk gnler, yollarda bir sr insan ve hayvan telef olduBunlarn yerine derhal yenileri geliyor, bylece sadece sonularn nemli olduu, insanlarn sadece birer vasta grevi grd byk sefer devam ediyordu. Her iki tarafn tarihilerinin yazdna gre, her gece ordughn arkasnda kalan cesetleri paralamak iin yrtc kular kfi gelmiyordu. . XXIII . e , Ancak Temr'n insan deposu bitmek tkenmek bilmiyordu. Nihayet lk rzgrlar ile kendisini gsteren ilkbahar kan eritti, ayrlar ortaya kard, corafyaclarn bildirdikleri akar sular belirlenmeye balad. Nihayet Temr Trkistann ortasnda bulunan Otrar kentine vard. nlerindeki bir nehri amak iin zerindeki buzlardan istifade edilip edilmeyeceini anlamak iin ileriye svariler yollad. Geri dnen keif kolu, nehrin. dalardan gelen kar sulan ile kula boyunda kabardn, - dolaysyla buzlarn krldn ve ordunun geemeyeceini bildirdiler. Temr, ttevsimin yumuamasn Otrarda geirmeye mecbur kald. Semerkanddan uzakl ise yirmi gnlk yoldu. Yer yznde her tarafa gtrd yangn kendisini bu llerde de brakmamt. Ailesiyle birlikte oturduu Otrardaki saray bir gece tamamen yanarak, servetinin bir ksmn da yok etti- Otrar ehri de, Moskovann Napoleon a yapt gibi atele esaretten kurtuluyordu. Ordu ile beraber gelen saray erkn souk ve alktan krlyordu- Temr evdelerini ve ocuklarn Semerkanda gndermek istediyse de, onlar Han en tehlikeli durumlarda ve yallnda brakmayacaklarm

sylediler. Kederinden atelenen Temr, kendinden getii sralarda, lh olarak yorumlanan ryalar gryordu. Genliinde kendisini pek ok elendiren hurileri gryor, bunlar kendisine eskiden iledii gnahlar imdi demesini sylyorlard. Tann katnda kendisi iin verilecek hkmn arl altnda eziliyordu. Asyann en mehur hekimi olan ve Temr'e her seferinde refakat eden Tebriz btn ilmini ve gayretini bouna kullanyordu; lm artk Onu almaya gelmiti. Btn hayat boyunca sava alanlarnda byk bir cesaretle arad lm, onu yatanda yakalamtYatan etrafna evdelerini, oullarn, torunlarn, vezirlerini, belerini topladktan sonra vasiyetini bildirdi ve ancak bir bilgeye yaraacak ekilde altm yl boyunca hkmettii dnya hakknda onlara ders verdi. Henz kudretini kaybetmemi olan bir sesle hitap ederek: Artk iddetle hissediyorum ki. ruhum, ihtiyarlam ve yorulmu olan vcudumu terk etmek istemektedir. Tanrmn glgesinde uzun bir dinlenmeye eki. F : 17 * : lecegini tahmin ediyorum- Alamayn, arkamdan ne gz ya ne de hkrk istiyorum. Gz yalarnn ve yakarlarn Tanrnin iradesine etki ettiini hi grdnz m? Elbiselerinizi yrtacanza, gsnze vuracanza, salarnz yolacanza ellerinizi an ve ge dua ederek, beni gnahlarmdan ve uzun hayatm boyunca yaptm arlklardan kurtarmas . ' iin ltf dileyin. Bugn Iran topraklar zerinde yle bir adalet ve yle bir dzen kurdum ki, kimse yanmdakini ezemez, ve kuvvetliler daima zayflara sayg duyarlar. dedi. Sonra Cihangir ve dier miraslarna dnerek unlar ilve etti: mparatorluumda dengesizlik olduunu biliyorum, fakat size braktm kudreti ne terkediniz, ne de kmseyiniz. Aksi hlde, hanlklar iinde boluklar ve dzensizlikler doar; buncan da en fazla, insanlarn en byk serveti olan toplum gveni sarslr. Hesaplama gn gelip attnda Tanr bizden, doarken ykledii grevlerin hesabn sorar. Sonra Pir Muhammed Cihangiri Asya topraklarnn vrisi ve Semerkand n hkimi iln ederek, btn Belerin kendisine sadakat yemini vermelerini istedi. O sralarda ran' idare etmekle megul olan olu ahr ruh'u son defa kucaklayamad iin zntsnden alad; sonra yanndakilere dnerek, Haydi, artk benden iiteceiniz baka bir ey kalmad; imdi Allah ile babaa kalmak istiyorum. O zamana kadar perde arkasndan kendisini dinleyen evdeleri ve ocuklar, son szlerini iitince, hkrklar iinde yanna kotular. Onlar teselli ettikten sonra, ocuklar arasnda henk yaratarak birbirlerine dmemeleri iin gizli nasihatlerde bulundu- Sonra, her zaman tekrarlamaktan zevk duyduu ve kendi dncesine gre insanolunun Tanrnn iradesine kar tevekkln belirten cmleyi syledi: Hepimiz Tanrdan gelir, yine Ona dneriz! ve son nefesini verdi. XXIV

Ruhunu ve bakann kaybeden Trkistan Ordusu Semerkanda dnd- Bu zafer imparatorluu, merkez olarak bir adamn hayat ve ba olarak onun kudretli penesini tandndan sr'atle paralanmaya balad. Temr'n ad, skender'i, Cengiz Han', Sezar' ve Napoleon'u hari tutmakszm, dnyann en byk imparatorluk ykan adam olarak Tarih'e yazlmtr. Pek aydnla kavumam amalan ve arkasnda brakt harabelerin tesinde, Temr, batl tarihilerin iddia ettii gibi gzn kan brm bir barbar olarak yeryzn darmadan eden ve lkesini koyu bir esarete, krallklar da yklmaya mahkm ederek sadece annn bymesini isteyen birisi olarak grnmemektedir. Mizacn, hareketlerini, szlerini, kurumlarm daha yakndan dikkatle incelersek, btn bunlarn, onun Trkler ve Dou iin din ve medeniletirici bir ama gttn ve hayatnn sonunda fetihlerinden zafer elde ettii kadar ilim de kazandn grmekteyiz. Ayn bir inancn Hz. Muhammed yaycs, Temr ftihi olmutur. Putperestlere felket gtren silhl havr, her gittii yere lm de getiriyordu, ama onun nnde byk bir fikir gidiyordu. Asyada ortaya kan btn kutsal kitaplar arasnda Kuran Kerm, ona hurafelere en fazla kar koyan ve Allah kavram ile ibdetine en fazla akl sokan kutsal kitap olarak grnmt. Kendisini Kur'ann, bana buyruk ve felsef askeri yapmt. Hristiyanl, Kur'ann saf kaynaklarndan biri olduu iin sayard. Eer yallk ve lm onu in yolunda durdurmasayd, ve Konf' yusun ruhu (spiritualiste) dncelerini renseydi, bir ihtimal, topraklan zerinde, katln, ahlkn ve medeniyetini ald dinin bir sentezini tatbik etmek isterdi. skender'i iten glerden en nemlisi geleceine duyduu hayranlk, Sezar'n ki imparatorluk, Cengiz Han'n ki geni saha, Napoleonun ki zafer olmu tur; Temr ise, Charlemagne gibi, bunlara ilve olarak din gcn de katmt; gerekten Dou Trklerinin Charlemagne' olmas iin zaman yetmedi... Ancak Tanr hibir zaman dklen kanlan, sebepleri ne olursa olsun affetmez ve bu kan iinden sadece ksr isimler kar ve insanln yzn karartr. Osmanhlarn rkda ve onlarn katili Temr ite byle yaad ve ld. Biz yine Osmanllara dnelim. Y E D N C K T A P i Ankara Meydan Muharebesinde kt talihine yenilen Yldrm Byezid savaa alann terkederken, hanedann tek umutlar olan oullar da Trkistanllarn nnden kayorlard. Oullarndan Musa elebi, babas ile birlikte yakalanm ve Temr'n kararghna getirilmiti; byk oul Sleyman elebi kuzeye doru ilerlemi, dalar aarak Karadeniz'e kmak, ora" dan deniz yolu ile, yanmda vezir zam Ali Paa ve yenieri aas Haan olduu hlde Edirne'ye varmak istiyordu. Henz on be yanda olan dier ehzade Mehmed elebi, sava alanndan babasnn en yiit kumandanlarndan biri olan Byezid Paa tarafndan, karlm, varal bir hlde etrafn saran Trkistan askerlerinin elinden kurtulmu, ve henz Osmanl idaresinde olan Tokat'a ulam, oradan da Amasya Kalesine

kapanmt. Bu ocuun yann tesinde bir kahramanl vard. Amasyada Temrn kumandanlarndan biri tarafndan kuatld vakit, bir yarma hareketine girimi, bu srada gs gse savamak zorunda kald Trkistanl Bei okla ldrmt. Kk Asyann her tarafnda yaayan Osmanllar, Sultanlarnn olunun mitsiz cesaretinden duygulandklar ve Byezid Paa'nm asker dehasna gvendiklerinden koup yardmlarna gelmiler, bylece dank Trkistan birliklerini her tarafta yenilgiye uratan kk bir ordu meydana getirmilerdi- Osmanoullarn imha etmek deil ceza' landrmak isteyen Temr Mehmed elebi'ye haber gndererek gven iinde kendisini grmeye gelmesini syledi. nce tutsak babasn grmek arzusuyla hareket eden Mehmed elebi, daha sonra, bu dvette bir tuzak olmasndan endielenen Byezid Paa'nm tavsiyelerine uyarak, yolu zerinde savamaya devam ederek geri ekildi. zmir kuatmas Anadolu'yu Temrn ordularnn istilsndan kurtard. Mehmed elebi Trkistanllarn boaltt btn topraklar yeniden igal etti. Byk Han'n Semerkand'a dnmesi ve Dou Trkleri tarafndan Anadolu'da yeniden ihya edilen Trkmen belikleri ile yaplan savalar o lkelerden yeniden eski topraklarn kazanlmasna sebep oldu. Kardelerinin hak iddiasn hie sayarak Amasya ve Tokat'ta hkm sryor, Sivas yeniden fethediyordu. II Bu arada aabeyi Sleyman elebi, yannda imparatorluun iki nemli ahsiyeti olan vezir zam ve yenieri aas ile stanbula erimi, geerken Bizans imparatoru ile, o zamanlar sk sk grld zere, bir de anlama imzalamt. Konstantin'in vrisi ile Osman Be'in vrisi arasnda karlkl teminat olmak zere, Sleyman elebi imparatorun yeeni Teodora ile evlendi, kendi z kzkardei Fatma Sultan Bizans saraynda brakt. Avrupa topraklarnda ihtiyac olduu gveni bylece elde eden Sleyman elebi, taht, hkmeti ve orduyu eline geirmek iin hemen Edirneye hareket etti. III Yldrm Byezidin nc olu sa elebi, Temrn elinden kurtulmasn bilmi, hl dumanlar tten Bursaya yerlemiti. Yannda, Trkistanllarn ekilmesinden sonra serbest braklan Timurta Paa olduu hlde, kardeleri Musa, Mehmed ve Sleyman elebiler ile Anadolu hkimiyetini ekiiyordu. ld veya tutsak dt kesin olarak bilinmeyen Sultan'm kumandanlar ve paalar, eilimlerine ve karlarna gre tahtn vrislerinden birini tercih ediyorlard. Te~ mr'e kar Ankara'y savunarak byk hret yapan Yakub Paa, Mehmed elebi'nin, Timurta ise sa elebi'nin ordularna kumanda ediyorlard. Ulubad civarnda bir geiti savunan Timurta'a kar saldrya geen Yakup Paa ile ilk defa Osmanl kam bir i savata dkld. Yaplan savata malp den Timurta, sa elebi'nin ordusundan kalanlarla geri ekilmek zorunda kald. Ayn gece adrna giren bir kle kendisini ldrerek, kafasn Mehmed elebiye gtrd. Bylece zaferi kesinleen Mehmed Celebi, bu kelleyi Edirnede

hkm sren aabeyi Sleyman elebi'ye gndererek, kendisinin artk Anadoluda kesin olarak hkmdar olduunu ve onunla imparatorluu paylamak niyetini gsterdi. Sleyman elebi ise kendi amac iin tehlikeli bir engelin ortad?n kalkm olduuna sevindi fakat bunu belli etmedi. Mehmed elebi, Bursaya rakipsiz olarak, muzaffer bir ordunun banda girdi. Varn younu kaybeden Osmanl prenslerinin snak yeri olan stanbul'a ekilen sa elebi, bir yandan strap ekerken, dier yandan yeni tasarlar dnyordu. Temrn ekilirken Germiyan Beliine rehin olarak brakt Musa elebi, Mehmed elebi'ye teslim edildi. . ; . IV Bu arada aabeyi Sleyman tarafndan kkrtlan ve Bizans mparatoru tarafndan yardm gren sa elebi, yanma on bin kiilik bir Osmanl kuvveti toplayarak tekrar Anadolu'ya geti, Mehmed elebi'nin topraklarn ineyerek, Bursa nlerine kadar geldi. Onun tarafnda savaan Aydn, Teke, Mentee Beleri Mehmed elebi'nin klc altnda can verirler iken, S a n r han Bei, gzel manzaral Manisa ovasnda yatan atalarnn yanma gmlmek istemediinden Mehmed elebiden hayatnn balanmasn istedi, ve bu istek yerine getirildi. Atnn srati sayesinde sa elebi kurtulabildi ve tek bana Toros dalarna, obanlarn yanna snd; hayatnn geri kalan ksmn onlarn yanmda ne bir iz, ne de bir htra birakarak geirdi. Ankara Meydan Savanda btn aramalara ramen bulunamayan kardei Mustafa gibi, Toros dalarnda kayboldu gitti. V Zevkine dkn olan Sleyman elebi, o zamana kadar imparatorluun sadece elence ve sefahat taraf ile megul olduundan, birden kardelerinin en knn Bursada imparatorluun artklarndan faydalanarak gittike glendiini farketti. Bizans tahtndan indirilen sonra tekrar imparator yaplan Manuel Paleologos ile beraberce, Boaz'dan yars Trk yans Arnavut olan bir o r d y ^ Anadoluya geirdi. Ordusunun sayca okluu ve "aabey hakk sayesinde Mehmed elebiyi nnden kard ve Asya topraklarnn bakenti Bursa'ya muzaffer olarak girdi. Oradan, Osmanl mparatorluunun zaafndan faydalanarak Bat Anadolu'da bamsz bir Beylik kuran Cneyd'i cezalandrmak zere zmir zerine doru yrd. Cneyd ise belki gerekten pimanlk duyduundan, belki de kendisini zayf hissettiinden, geceleyin ordusunu tek bana terk ederek, boynuna bir ip geirmi ve Sleyman elebinin adrnn nne gelerek kendisinden af dilemitir. Kumandan tarafndan terkedilen ordusu aknlk iinde dald. Sleyman elebi dalan orduyu izledikten sonra Efes'e girdi, orada imparatorlara has bir zevk ve elence hayatna dalarken, veziri Ali Paa'v Gediz vdisinden kardei Mehmed elebi ile savamak zere Tokat ve Ankara zerine gnderdi. Bu elebi ise Ali Paanm ordusunu baka vdilerde sktrarak ypratrken, beklenmeyen bir anda Bursa zerine yryerek, Efes'ten Asya bakentine gelen ve

elence hayatna orada devam eden aabeyi Sleyman kuatmaya balad. Sleyman elebi hamamda ykanrken kendisine kardeinin ordusunun ehrin surlarna dayand haberini verdiler. Hemen Avrupaya kamay tasarlad. Mehmed elebinin ordusunda grlen birlik havas bu be'in mneviyatn bozduundan Yeniehir'e kadar ekilmek zorunda kald. B ara-, da Mehmed elebi ile ibirlii yapan dier kardei Musa elebi Edirne'ye girerek Sleymana kar nc isyan bayran kaldrm oldu. Mehmed elebinin desteini gren Musa elebi Srbistan ve Bulgaristana giderek oralardan ordu toplamaya balad. Sleyman elebi, yapt anlama gerei Bizans mparatorundan yardm isteyerek, yanmda en seme eri 1 eri ile Boazii'ni geer ve stanbul surlar yaknnda kardeini beklemeye balar. stanbul yaknlarnda meydana gelen savata Srplar Musa elebiyi terkederek Sleyman n tarafna geerler. Bir anda durumu deien Sleyman elebi kardeini kovalamaya balar v e ' Edirne'ye girer. Terkedilen Musa elebi Hemus dalarnda babo bir hlde dolaarak yeni bir intikam iin etrafna tek tk Epirlileri toplamaya alr. v . : Soydalarnn pek ou gibi Emr Sleyman da ancak tehlike annda btn gcn toplamaktadr. Btn deerini iddetli galeyan hlinde gsteriyor, gvenlik derhal onu gevetiyordu. Ak, av, ziyafetler ve Edirne vdisinde serinletici sularn yanndaki bahelerde geen dinlenme anlar btn canlln gtrmt. Srbistan barbarlarnn tadna altrdklar arabn sarholuu ihtirasn sndrmt. Saraynda trl sefhet lemleri yaplyor, hremi kendisini divanndan daha ziyade ilgilendiriyor, dnyann her tarafndan getirtilen criyeler ile dolu dairesinden haftalarca kmyordu. . Buna karlk Musa elebi, rekabetin verdii hrsla bilenmi, yorgunlukla sertlemi, zafere susam bir hlde bir avu cretkr adamyla Hemus dann geitlerinde dolaarak frsat kolluyordu. Yenilgisinden dolay Edirne'de ahsna duyulan nefretten bile istifade ediyordu. Btn dalarda bir anda duyulan bir iaret ile hemen ordu durumuna gelen dank birlikleri Edirneyi kuatmaya balad. Sleyman elebi'yi dald zevk ve elenceden ancak byle nemli bir haberle uyandrmaya cesaret edebildiler. Bu tehlikeli vazr feyi zerine alan hadmaas efendisini uyandrd zaman kendisine kmseyici bir tebessmle ranl mehur bir airin msralarn okudu. Bu air, arap iip zevke dalanlara endieleri gndze brakmay, geceleri ise kederi bile rten hayl dnyasna dalmalarn tavsiye ediyorduYal Bizansl kumandan Evrenos Be, Sleymann kendisine fazla gvenmesinden kukulanyordu. Emr Sleyman kendisine yle cevap verdi: Bir haydut etesinin Osmanl Sultan'm bakentinden atabileceine inanacak kadar saflatn m? Sleyman elebi'yi Ankara Meydan Savandan kurtaran sadk Yenieri Aas Haan Paa, efendisini ikinci bir defa kurtarmak iin daha fazla bir otorite ile hareket etmek gerektiine inanmt. Ancak doruluu

Sleyman elebi'ye bir kstahlk gibi gelince, avulara emrederek bir Osmanlya yaplacak en byk hakaret olan sakalnn kl ile kesilmesini salad. Herkesin nnde kk drlen ve bylece midini yitiren Haan Paa, saraydan ktktan sonra atma binerek, kendisine hakszca yaplan bir hareketi btn ehre ve yenierilere gsterdi; sarho hkmdar bunaklk ve nankrlk ile itham ederek onun mminlere ba olamayacan bildirdi. Haan Paanm grn, hareketleri ve szleri zerine Sleymandan souyan halk ve yenieriler ehrin kaplarn Musa elebiye atlar- Ancak kendine gelen Sleyman en sratli Arap atna atlayarak yannda sadece svari ile stanbul ynne doru kaacak frsat bulabildi. Gn doarken Trk ky Douncudan avlanmaya kan be oku karde ufukta drtnala yaklaan atllar grnce dikkat kesildiler. Aralarnda hkmdarlarm tanynca hemen yakndaki bir tepeye koarak kendisini daha yakndan grmek ve selmlamak istediler. Fakat hl arabn tesirinde olan Sleyman elebi, kendisinin tehdit edildiini sanarak hemen okuna sarld ve bir atta nce byk kardei, sonra ikinci atta dier kardei ldrnce, aran ve galeyana gelen dier karde hemen Sleyman elebinin kalbine nian alarak onu ldrdler. Okular kafasn keserek kye getirdiler, cesedini ormanda vahi kulara braktlar. Hayatn lekeleyen tek suun kefreti altnda bylece Sleyman elebi hayatm verdi- Bir kahraman yrei, eitilmi bir akl olmasna karlk fazla hiss bir ruhu vard. Kendisine iddetle kzan halk yine de sevmekten geri kalmamtr. Onu sulu yapan ahsiyeti deil, sarholuu idi. Ayk olduu zamanlarda iire, edebiyata, gzel sanatlara kar ar bir hayranlk duyard. Sleyman, Horace ve Anacreonun ehvet dolu hyllerine din bir olgunluk sokan Hafza ve fars edebiyatna kar zel bir ilgisi vard. Duygularm saran arap gibi ruhuna asil bir sarholuk veren Trk airlerini daima yannda bulundurur, her trl balar yapard. En sevdii Ham/a ve Ahmed adnda iki karde olup, bunlar a g amanda devrinin tarihini yazyorlard. Onlarn yamnda. hkmdarlk yceliini brakyor, bu neeli hazrcevaplar ile tam bir eitlik iinde kalyordu. Temr de ayn ekilde davranlarda bulunurdu; bir gn ykanrken, yannda bulunan Ahmed'e sordu: Bu plaklm ile bana ne paha biersin? Seksen Ake, diye air cevap verince, Temr. Bu fiyat benim hamam elbisemin fiyatdr, dedi. Bunun zerine, air Ahmed hemen cevab yaptrd: Ben de zaten sizin hamam elbisenizden bahsediyordum, size gelince bir ake bile etmezsiniz. Han kendisine bu kadar bile fiyat bimemi ola* cak ki airin bu arlna gz yummu, hatt bu edep" siz fakat cretli gerei beenmi olduundan sahibine pek ok ihsanda bulunmutur. VII Henz Sultan iln edilen Musa elebi, istemeye' rek Sleyman elebinin katili olan kardeten OsmanlI

kannn intikamn ald. Sanki intikam almak iin tahta gelmi gibi gzken Musa elebi, aabeyi ile stanbul kaplarnda yapt savata kendisini terkeden Srplar cezalandrmak maksadyla altm bin erisini Srbistan zerine srd, iilkevi batan baa yakp ykt, binlerce Srb imha etti. Bu seferden dndkten sonra stanbul'u kuatt. Bakenti iin iyice endielenen Manuel Paleologos, Bur270/ sada hkm sren Mehmed elebiyi yardmna ar rarak kardeleri birbirine drmek istedi. Kendisine gemiler temin ederek Boaz amas salanan Mehmed elebi, Bizans mparatoru tarafndan skdar'da karland. Mehmed elebi'nin mdahelesi Musa'nn kararn deitirmesine sebep oldu. Musa elebi'nin ihtiyarlndan dolay itibar etmedii, drt Sultan devrinde hizmetleri olan Evrenos Be, gizlice Mehmed elebi'ye haber gndererek hi endie etmeden Avrupaya gemesini ve Srplar Musa ya kar ayaklandrmasn tavsiye etti. Evrenos Be sayesinde yolu alan Mehmed elebi bu nasihatleri yerine getirdi. Srplar ve Evrenos Be'in aknclar ile glenen Mehmed elebi Filibe vdisinden inerek Edirneyi kuatt. Yardmclarndan pek ounu kaybeden Musa elebi kupalar iinde datt gayet yksek para karlnda sadece yedi bin yenieri tarafndan korunuyordu. ki ordu aniden Hemus dann eteklerinde karlatlar. Yenieri Aas Haan Sleyman'dan grd hakaretten sonra Mehmed elebi'nin tarafn tutmutu. At zerinde yenierilere doru tek bana ilerledi, kumandanlarnn bulunduu tarafa gemesini syledi. . \ ' VII ' Yenierilerini ayartmak isteyen Haan Aa'nm tahriklerini dinleyen Musa birden gazaba gelerek yanndaki bir ka atl ile geri dnmek zere olan Haan'a yetiti ve bir yataan darbesi ile omuz bandan kalbine kadar vcudunu yrtt. kinci darbeyi vurmak iin elini kaldrd srada Haan Aann sadk bir adam kl darbesi ile Musa nn kl tutan elini kopard. Musa elebi nin akan kan bir anda yenieriler arasnda dehet yaratnca Mehmed elebinin svarileri nnde daldlar. Sakat kalan kolunu ipekli kumalara sardrtan Musa elebi gecenin karanlndan ve atnn sratinden istifade ederek, Bulgaristan'a erimek maksadyla Meri kysndaki bataklklardan kamaya balad. Ancak devaml akan kan btn gcnn kaybolmasna sebep oluyordu. Ertesi gn cesedini bataklk iinde amurlara bulam bir hlde buldular, Bu arada, on yldr devam eden i harpten bunalan ve imparatorluu kurtarmak isteyen iki kumandann Musa'y takip ederek boduklar dedikodusu lkeyi batan baa kaplad. Musa elebi hfzalarda sadece ihtirasnn bykl ve talihinin sk sk vn deitirmesi ile yer etti. Bir fesat olarak yaad ve bir asker gibi ld. . IX Rakibinin lmnden sonra tahta tamamen yerleen

I Mehmed bir trl bara kavuamad. Hkmdarlk devlinde n Asyada Temr tarafndan diriltilen Trkmen Belikleri'nin isyanlar ile urat. Durmadan yenmek art! ile hkmdarlk edebiliyordu. ocukluundan beri sava alanlarnda yasad iin, sava ona bir ihtiya, kahramanlk bir alkanlk gibi geliyordu. Yrtc davranlar sava karakteri ile uyuu: yordu. Daha henz, ok gen iken sahip olduu yksek aln, vuvarlak v/i, Trk yay gibi kvrk kalar ile glgelenen kara gzleri, bol bir kan deveran le renklenen yz, sevimli az, geni ve kk gse, salam omuzlan altnda kl kullanan milletlerde grld gibi haddinden fazla uzun kollar, tarihilerin kartaln asaletine ve aslann hametine benzettikleri fizyonomisi, bu tabii gzellii bir kat arttran zarif ve pahal elbiseleri, ve nihayet yksek bir ruh ve asalet tayan karakteri kendisine, bat dillerine tam anlamyla evrilemeyen elebi lkabnn taklmasna sebep olmutur. Bylece I. Mehmed veya Mehmed elebi, btn OsmanlIlarn takdiri, sevgilisi ve umudu olmutu. Vaktinden nce salad an sahip olduu haklar daha da glendiriyordu. Genliinde sahip olduu imparatorluk topraklarm Sleyman ve Musaya brakmad iin muhterislik ile sulanabilir. Ancak unutulmamas gereken bir nokta, henz o alarda Dou'da Jg imparatorluk tacnn en* byk oula gemesi gelenei yerlememiti ve imparator halefini tyin etmedike miras kalan topraklar oullar arasnda pay edilir ve ekiilirdi. Zaten dier kardelerin yaptklar kusurlar ve sular, imparatorluu dzelteceini vaad eden kk kardein haklln Osman.larn gzlerinde bir kat daha arttryordu