evren kuramlar

MAYIS 2007 SAYISININ CRETSZ EKDR

HAZIRLAYAN: RAT GRDLEK

evren ku
Ban kaldrp hayranlkla seyrettii yldzlarn, gezegenlerin nasl ortaya ktklarn, nasl yok olduklarn, nasl hareket ettiklerini, enerjilerini nereden aldklarn zel olarak merak etmeyen biri iin gkbilimin temel sorunu, gnlk yaammzda altmz, hadi daha da ileri gidelim, okullarda rendiimiz ya da zihnimizde canlandrabildiimiz llerle, boyutlarla uyumsuzluu. Standart uzaklk birimi olan kyln, daha aina olduumuz bir lye evirmeye kalktmzda karmza kan say, yaklak 10 trilyon kilometre. Bu durumda bize en yakn yldz 40 trilyon kilometre temizde. Yolculuumuzu srdrelim. Samanyolunun yaklak 100 milyar yldz barndrd sanlan, 100.000 kyl apndaki diskini getik. Tanmadmz, mayan gkcisimleri ya da tanmadmz egzotik paracklardan oluan, ok daha telere kadar uzanan karanlk haleden de ktk. imdi gkadalar aras boluktayz. Kendi gkadamzn cce uydularn geride braktk, ufak tefek komularmz da selamladk, 2,4 milyon kyl uzaklkta, mahallemizin patronu Andromeda gkadasn da getik. Yerel Grup diye adlandrlan kmemizden dar ktmzda, aslnda bir arpa boyu yol gitmi olmuyoruz. Ne yana bakarsak bakalm, gryoruz ki ileride byle kk gruplarn oluturduu daha byk gkada kmeleri, bunlar bir araya getiren sperkmeler var. Arada muazzam boluklar, bunlarn evresine dantel gibi yaylm gkadalar, ipliklerin kesime noktalarna reklenmi, binlerce gkadadan oluan daha baka kmeler. Ne yana bakarsak bakalm, yaklak 14 milyar
BLM ve TEKNK 2 Mays 2007

uramlar
kyl uzunlukta bir dorultuda dizilmi gkadalar. Herbiri milyarlarca yldzdan olumu, en az 200 milyar gkada. Artk kozmolojinin (evrenbilim) ilgi alanndayz. lgi konusu evrenin ortaya k, ierii, ileyii, tarihi ve gelecei. Bu alann sorunuysa yalnzca ok daha bym saylar deil. nk evreni aklama iddiasndaki bu bilim dal, akl almaz uzaklklarn, olaanst byk yaplarn yansra, atomalt paracklarn etkileimiyle de ilgili. Burada yalnzca sradan merakllar deil, pek ok bilim adam iin de sorun, insanln binlerce yldr sorduu sorularn ok net yantlar olmamas. Olanlarn da yalnzca altmz leklerle deil, altmz mantk kurallaryla da eliir grnmesi. Grnen bir baka zellii de, sorular yantlar grnen aklama ya da kuramlarn, ksa srede geerliliini yitirmesi. Bu alma, daha nce Bilim ve Teknik Dergisinin Austos 2002 saysnda yaymland.

Mays 2007 3

BLM ve TEKNK

yk patlama, zihnimizdeki birok sorunu zd iin sarldmz bir kuram... geri brakn tm evrendeki maddeyi, Dnyay bile ok gerilerde bir zaman iinde bir nokta halinde dnmek g Ama evrenin 14 milyar yl nce balad yolundaki hesaplar, yaantmzda altmz bir balang duygusuna cevap veriyor... stelik byk patlama, evrenin ierii, younluu, madde ve kuvvet paracklarnn oluumu ve deriimleri , yldzlarn ve gkadalarn nasl ve ne
BLM ve TEKNK 4 Mays 2007

zaman olutuklar konusunda bize ok deerli bilgiler sunmu olan bir kuram. Ancak tek bana aklamada yetersiz kald olgular da yok deil. Bunlarn banda evrenin byk lekte nasl bu kadar homojen olduu geliyor. Byk patlama, hemen ardndan evrende meydana gelen younluk farklarn aklamakta da o kadar baarl deil. Ayrca evrenin genileme hznn sabit mi olduu, yoksa giderek hzland m yolundaki tartmalara da fazla yardm yok.

Kozmolojinin gnmzdeki standart modeli, orijinal byk patlama ile ime (enflasyon) senaryosunu birletiren bir model. ime, Byk Patlamadan hemen sonra, evrenin yalnzca saniyenin neredeyse sonsuz kklkteki bir kesiri sresince (1030 s) muazzam bir hzda genilediini syleyen, ve mikrodalga fon nm zerinde yaplan son gzlem ve lmlerle dorulanan bir senaryo. ime, evrenin homojenliini ve byk leklerde (100 megaparsekten daha byk) gzlenen dzgn (izotropik) yapsn, dz geo-

metrisini, gkadalatrn dalmn ve mikrodalga fon nmndaki dalgalanmalar aklayarak Byk Patlamann eksikliklerini gidermek zere gelitirilmi bir senaryo. Ancak, tm bunlar standart modele, gnmz gzlemleriyle tmyle rten bir geerlilik kazandrmyor. Standart model, son gzlemlerin kesinlik kazandrd ivmelenen genileme olgusunu ve karanlk enerji diye tanmlanan itici ve deiken boluk enerjisini ngrmyor. Standart modelin ok eletirilen bir kusuru da "za-

mann balangcn", evrenin balang koullarn ve evrenin uzak gelecekteki kaderi gibi nemli sorular havada brakmas.

Kozmolojik Dnme Dolap

Daha nce evrenin ivmelenen bir hzla geniledii tezini ortaya atanlardan Paul Steinhardt (ve rencisi Neil Turok), evrenin bir "patlamayla" balayp "k"le sona eren kozmik

evrelerinin birbiri peisra sonsuza kadar sraland kozmolojik bir model nerdiler. Steinhardt ve Turokun nerisinin can alc noktas, standart modelin kusurlar olan balangtaki "tekillii", gnmzdeki karanlk enerjiyi (quintessence) ngrmemesi gibi kusurlarn tamayan, ayrca gnmzde giderek yanda kazanan sicim kuramnn nerilerini de ieren bir genileme tablosu izebilmesi. Standart modeldeki ime evresi yerine Steinhardtn "Dngsel Evren" modelinin her dngsnde, (son
Mays 2007 5 BLM ve TEKNK

Evrenin

ime

BYK PATLAMA

yllarda gzlemlerle dorulanan) ar bir tempoyla ivmelenen bir genileme dnemi yer alyor ve her seferinde bunu bir bzme dnemi izliyor. Steinhardta gre bu bzme, Byk Patlama modelinin tek bana aklamakta yetersiz kald evrenin dzl, homojenlii ve enerjisi gibi olgularn ortaya kmasn salayarak, bir sonraki dngnn hazrln yapyor. Steinhardtn modeli, sonsuz sayda genileme ve bzme evresinin birbiri ardna sraland bir evren resmi iziyor. Tahmin edilebilecei gibi bu tablo, zamanda ne bir balangca, ne de bir sona gerek brakyor. Ayrca bir balang olmadndan "balang koullar" sorunu da kendiliinden ortadan kalkm oluyor. Steinhardt, modelinin karanlk madde olBLM ve TEKNK 6 Mays 2007

gusunu da aklad iddiasnda. Ek olarak da ime senaryolarna gerek kalmakszn evrenin homojen yaps, dz geometrisi ve iindeki younluk dalgalanmalarn da yeterli bir biimde ortaya koyduunu sylyor. Steinhardtn modeli, 1930larda ortaya atlm "salnml evren" modellerinin, kusurlarndan arndrlm bir benzeri grnmnde. Salnm modelleri, madde youn ve dolaysyla ktleekiminin genilemeyi giderek yavalatp sonunda geri evirdii kapal bir evren dncesi zerine kurulmulard. Genilemeyi kme takip ediyor ve kmenin yol at enerji, bir yay gibi evrenin yeniden genilemesine yol ayordu. Bu modellerin sorunlarnn banda, yine bir tekillik noktasndan geme zorunluluu geliyordu. stelik

Anahtar :
kuark gluon elektron muon ntrino tau

bozonlar mezon

baryo iyon atom

bir dng srasnda oluan entropi (dzensizlik), bir sonraki evrenin dzensizliine ekleniyor ve sonuta her yeni dng, bir ncekinden daha uzun hale geliyordu. Bu da geriye doru gidildiinde giderek ksalan dngler, ve en sonunda da zaman iinde bir balang noktasn gerekli klmaktayd. Ayrca bugn evrenimi-

Tarihi
-LHC CERN clar: ndr Hzla tron -Teva FNAL HIC BNL-R EP RN-L C CE -SL SLAC

erjili ek en yks k nlar i kozm

kozmik mikrodalga nn ortaya kyor kozmik mikrodalga nn ortaya kyor

olas karanlk madde kalntlar

foton yldz

Gn mz

on galaksi

karadelik

zin madde youn, kapal bir evren olmadn biliyoruz. Tersine, iinde tandmz ve tanmadmz madde trlerinin, toplam enerji younluunun kk bir blmn oluturduunun da farkndayz. tici bir karanlk enerjinin egemenliinde dz bir evren olduunu da mikrodalga fon nm zerindeki lmlerden biliyoruz.

Baz benzemelere karn, Steinhardtn modelinin, salnml modellerden temel fark, kapal ve sonlu bir evren yerine, sonsuz ve dz bir evreni temel almas. Genilemeyi geriye evirip bzme devresini balatmak iin model, uzayn erilii yerine negatif (itici) bir potansiyel enerjiden (ktleekim) yararlanyor. Ancak, dngsel

evren modelinde genileme evresi olduka uzun. nce evren radyasyon ve maddenin egemenliinde kalyor, daha sonraysa giderek hzlanan uzun bir genileme sreci balyor. Steinhardt, modelindeki genilemenin, son yllarda farkna varlan genilemeyle rttn de vurguluyor. tici karanlk enerjinin srkledii genileme, moMays 2007 7 BLM ve TEKNK

del iin hayati nemde. nk genileme, mevcut evrendeki entropi, karadelikler ve teki enkaz zaman iinde yok ederek, bzme, yaylanma ve yeni dngnn balamas aamalarna gemeden nce evreni balangtaki orijinal boluk haline getiriyor. Dngsel evren modeli, elbette bir felsefi neriler dizisinden ibaret deil. nermelerini kuantum mekaniine, ksmen de sicim kuram adl yeni bir teorik modele dayandryor (Bkz: Yeni Ufuklara-Sicim Kuram). k noktas da ime modelinde olduu gibi, drt boyutlu bir kuantum alan kuram iinde ktlekiminin yansra bir skalar alan olumas. ime modelinden ayrld noktalar, ktleekimin biimiyle, skalar alann madde ve nmla birlemesinin deiik biimleri.

ien Boluk
Parack fiziini yneten yasalara gre, ok yksek enerjilerde, rnein Byk Patlamay hemen izleyen anlarda evren trilyonlarca derece scaklkta, neredeyse sonsuz younlukta bir noktack halindeyken ortaya kan madde, garip biimler alabiliyor. Baz

durumlarda, bu paralar ktleekimini tersine eviriyor ve ktleli paracklar birbirlerini ekecekleri yerde itebiliyorlar. Yine kurama gre, bu tr paracklarn garip bir de zellii oluyor: inde bulunduklar uzay muazzam lde genilese de paracklarn younluu ayn kalyor. Parack fizii kurallarna gre, uzay dolduran bu itici madde, bir skalar alan olarak tanmlanabiliyor. Peki skalar alan ne? En basit anlatmyla, uzayn deiik noktalarndaki bir say setini ifade etmenin bir yntemi. Herhangi bir parametreyi farkl noktalarda lebiliyorsanz, (bir odadaki hava basnc gibi) o zaman bir hava basnc skalar alanndan szedebilirsiniz. Skalar alanlarn bir zellii de kuantum dalgalanmalarnn etkisi altnda bulunmalar. rnein, yerekiminin tersi etki yapan bir skalar alanda ortaya kan kuantum dalgalanmalar yeterli byklkteyse, uzayn bir blm hzla genileyebilir. Bu skalar alann iinde bulunduu en kk uzay paras bile, ok ksa bir sre iinde exponential biimde (katl arpanlarla) iebilir. Princeton niversitesinden fiziki Alan Guth, gelitirdii ime kuramn,

Evrenin ilk dnemlerinde maddenin uzay zaman iindeki dalmnn evrimi. Bilgisayar simlasyonunda 75 megaparsek (yaklak 250.000.000 k yl) geniliindeki bir alanda gaz ve toz bulutlarnn gkada kmelerini oluturmas izleniyor.
BLM ve TEKNK 8

yerekimine kar etki yapan itici bir skalar alan zerine bina ediyor. Guthun gelitirdii senaryo yle: Evren henz saniyenin 10-35 yandayken bu skalar alanda meydana gelen kuantum dalgalanmalar, o anda bir protondan daha kk olan evrenin boyutlarn, yine saniyenin trilyonda birinin trilyonda birinin trilyonda biri kadar bir sre iinde 100 basamak birden katlad (nce 2 kat , sonra 2 x 2 = 4 kat, daha sonra 4 x 4 = 16 kat . gibi 100 basamak). Bu ime, itici maddenin kararsz hale gelip sonunda imenin oluturduu enerjiyi madde ve nma dntrmesiyle sona erdi. Bu noktadan sonra evren genilemesini ok daha ar, ama gnmzde hzlandn gzlediimiz bir tempoda srdrmeye balad. Guthun bu modelinin, bata evrenin bugnk durumunu aklar grnmesine karn, daha sonra baz sorunlarn kmas, kendisi de dahil olmak zere baka kozmologlarn yeni yeni ime modelleri gelitirmelerine yol at. Guth, ilk modelinde, itici kuvvetin egemen olduu dnemden, nmn egemen olduu dneme geilmesini salayan faz geiini, suyun kaynamasna benzetmiti. Kaynayan suyun iinde oluan kpkler gibi, Guthun orijinal modelinde de evren, imenin ardndan arpp birleme olana bulamayan kpklerle (ya da baloncuklarla) dolmutu. Bu soruna ilk zm, 1981 ylnda Andrei Linde ile Paul Steinhardt ve Andreas Albrecht, birbirlerinden bamsz olarak gelitirdikleri modelle getirdiler. Bu model, daha ar ileyen bir faz geiini temel alyor ve kpkteki baloncuklar, giderek pelteleen bir ortam iinde ortaya kyorlard. Bu sre imeyi yavalatp baloncuklara olaanst leklere kadar byme olana salyordu. Gutha gre bu modelin doru olmas halinde ylesine byk bir balon iinde yayor olmamz gerekir ki, snrlarn hibir zaman gremeyiz. Daha sonra Steinhardt ve arkadalar, faz geii senaryosu yerine skalar alann deerinin deimesine dayanan ve yeni enflasyon adn verdikleri bir ime modeli gelitirdiler. Bu modelde itici skalar alan, balangta tpk yokuun bandaki bir top gibi yksek bir potansiyel enerjiye sahipken, to-

Mays 2007

pun yuvarlanarak bir dzlkte durmas gibi, en dk enerji dzeyinde dengelenmek eiliminde. Dolaysyla, sistem denge noktasna doru yol alrken, potansiyel enerjinin bir ksm kinetik enerjiye, bu da sonunda ime srecini durduran nma dnyor. Inmn bir blmyse daha sonra evreni dolduran maddeye dnyor. Lindeyse, daha sonra evrenin zorunlu olarak Byk Patlama gibi scak ve youn bir dnemin rn olmas gerektiini reddederek, kaotik ime denen bir model gelitirdi. Bu yaklama gre, tmyle rastlantsal olarak skalar alann farkl farkl deerleri olabilir. Skalar alan, baz yerlerde potansiyel enerjinin en alt dzeyi yaknlarnda denge durumunda bulunurken, baka yerlerde daha fazla potansiyel enerjiye sahip olabilir. Enerjinin minimumda olduu yerler imeyip dz kalrken, potansiyel enerji fazlas olan yerler ierek katl biimde genileyebilir.1980li yllardan beri kuramclar, imenin yeni modellerini gelitirmeye devam ediyorlar. Ak ime, iki aamal ime, ya da farkl ime modellerinin bileimleri gibi

Spersimetri ve sicim kuramlar, tandmz byk lekli uzay boyutunun dnda, kk, kvrlm boyutlar ngryor. Temsili resimde, Calabi-Yau manifoldlar biiminde katlanm 6 ek boyutun uzay zamandaki yerleimi gsteriliyor.

patlamadan ve ateten douyor; ama bu patlama bir tekillikten kaynaklanmyor. Patlamann kayna, evrenimizin douuna yol aan, ok boyutlu bolukta yanyana duran iki byk plakann arpmas! Daha sonra Steinhardt ve ekibi, ekpirotik evren modelini gelitirerek, yukarda zetlediimiz, arpmalarn bir deil, sonsuza kadar tekrarland, balangc ve sonu olmayan bir dngsel evrenler modelini oluturdular. Steinhardt, kendi modeline gre evrenimizin bugnden sonraki yol haritasn yle iziyor: Standart modelde Byk Patlama olarak tanmlanan

Ek Boyutlarda Srf
Daha nce ime kuramcsyken, zar evren modellerine transfer olan Steinhardt ve arkadalarnn kafasn kurcalayansa, daha nce de deinildii gibi, Byk Patlama ve ime srecini ieren standart modelin, fizik yasalarnn geerliliini yitirdii bir tekillikten kaynaklanmas. Steinhardt, Cambridge niversitesinden Neil Turok ile birlikte geen yl Yunancada ateten doma anlamna gelen "ekpyrosis" szcnden esinlenerek ekpirotik evren adn verdikleri, sorunlaryla birlikte Byk Patlama ve imeyi de ortadan kaldran bir model gelitirdiler. Geri bu modelde de evren bir

En kk lekte (Planck lei) uzayzamann ok alkantl bir yap kazanmas, sicim kuramna kadar ktleekimiyle teki temel kuvvetleri zdeletirmemizi engelledi

olaydan yaklak 14 milyar sonra, bugn evren, skalar alann neredeyse sabit kald nm ve madde egemenliindeki dnemlerini geride brakm durumda. Bugn, potansiyel enerjisinin baskn hale gelerek, trilyonlarca yl ya da daha fazla srecek, ar bir kozmik ivmelenme srecinin bandayz (ekildeki 1. aama). Bu sre iinde evren, her Hubble hacmine yalnzca bir parack decek kadar genilemi olacak. Bylece evrende byk patlamann yaratt maddenin, nmn ve karadeliklerin oluturduu entropi giderek azalacak, yzeyindeki krklklar, buruukluklar ortadan kalkacak ve dzgn, bo ve dz bir evren ortaya kacak. Daha sonra potansiyeldeki eim, skalar alann ters yne doru ar ar kaymasna neden olacak (ekilde 2). Ancak kozmik ivmelenme, potansiyel enerjinin sfr noktas yaknlarna kadar srecek (ekilde 3). Artk evren, skalar alann kinetik enerjisinin egemenliinde; ancak, genileme bu enerjiyi zayflatyor. Sonunda toplam enerji (kinetik + negatif potansiyel) sfrlanyor ve evren bir an iin statik duruma geiyor. Daha sonra evrenin dzgn younluunda bozulmalar balyor. Skalar alan -a doru yuvarlanmaya devam ettike, alann kinetik enerjisi artyor. Yani ktleekim enerjisi, skalar alan kinetik enerjisine dnyor. Bylece skalar alan potansiyel minimumundan geiyor ve yaylanma (geriye dn) yaknlarken, kinetik enerji giderek baskn hale geliyor (ekilde 5). Yaylanmadan nm ortaya kyor ve evren genilemeMays 2007 9 BLM ve TEKNK

Baz modellerde uzay-zamann deiik blgelerinin ierek, farkl zelliklerde ok sayda evrenin ortaya kabilecei ne srlyor.

ye balyor. nceleri skalar kinetik enerji younluu nma stnlk salyor (ekilde 6), ancak hemen ardndan evren, nmn egemenliine giriyor (ekilde 7). Skalar alann hareketi hzla azalyor ve bylece standart Byk Patlama evrimi sresince (15

milyar yl kadar) en yksek deerine yakn bir yerde duruyor. Bundan sonra egemenlik, skalar alan potansiyel enerjisine geiyor, alan -a yuvarlanmaya balyor, bir sonraki byk k gerekleiyor ve dng yeniden balyor.

Bal Boyutlar
Peki ama bu plakalar ya da zarlar ne? Bu fazladan boyutlar da nereden kyor? Steinhardt ve Turok, yeni modellerini, son yllarda yeniden kuramsal fiziin gzdeleri arasna giren spersi-

Bir Fosilin Anlattklar

.

Byk Patlamadan sonraki ilk 300.000 yl sresince evren, iinde madde paracklar ve nmn bir arada bulunduu opak bir plazma orbas halindeydi. Ik, bu scak orbadan kaamyordu; nk fotonlar serbest elektronlara arparak salyorlard. Ancak evren yeterince souduunda elektronlar atom ekirdeklerine balandlar ve nlerindeki engel kalkan fotonlar uzay boluuna saldlar. Gama nlar biiminde kan bu ilk nm, evrenin genilemesi sonunda krmzya kayarak bugn evrenin her tarafn dolduran, elektromanyetik tayfn mikrodalga blgesinde 2.7 K scakla karlk gelen bir fosil nm halini alm durumda . Mikrodalga fon nm zerinde son 20 yldr yaplan gzlemler, evrenin ilk dnemleri konusunda yararl bilgiler salad. Kozmik Fon Aratrmacs (COBE) uydusunun bu fosil nm zerinde belirledii younluk farklar, nce Byk Patlama kuramnn geerliliini kantlad. Daha sonra da, yerden balonlarla ve zel teleskoplarla yaplan daha duyarl gzlemler, fon nmnda bir derecenin 10.000de biri leine kadar scaklk farklar belirlediler ve bunlarn madde younluundaki farklara karlk geldiini saptadlar. Bu farklar, evrenin il evrelerinde madde younluk farklarndan ortaya kan ve akustik salnmlar biiminde kendini gsteren ses dalgalarnn varln gsteriyor. Bu salnmlarn bykl, Byk Patlamann ilk annda ortaya kan kuantum dalgalanmalarnn, ancak bir ime sreciyle imdi gzlenen
BLM ve TEKNK 10 Mays 2007

boyutlarna ulam olabileceini gsteriyor. Ayrca, gzlemler scaklk farklarnn, gkyznde birbirlerinden 1 derece farkla ayrlm olan yaplarda en yksek noktasna ulatn ortaya koydu. Bu da, yaplan hesaplara gre, evrenin dz bir geometriye sahip olduunu gsteriyor. Fosil nm iindeki ses

dalgalarnn harmonik dizilimi, evrenin ieriine de k tutuyor. Veriler, evrendeki tandk maddenin, toplam enerji younluu iindeki paynn %4, karanlk madde dahil tm maddenin paynn yzde 35, itici karanlk enerjinin paynnsa %65 olduunu ortaya koyuyor.

Kozmosdaki Madde ve Enerji Trleri

Ntrinolar %0,3 Yldzlar %0,3 Serbest hidrojen ve helyum %4

Ar elementler %0,03

Karnlk enerji %65

Karanlk madde %30

cim kuramnn son hali olan M-kuramna dayandryorlar. (Bkz: Yeni Ufuklara Sicim Kuram) Doa kuvvetlerinden iddetli ekirdek kuvveti, zayf ekirdek kuvveti ve elektromanyetik kuvvetin etkileimlerini kuantum mekaniiyle aklayan standart model, bildiimiz paracklar noktasal varlklar olarak tanmlar. Kozmolojik lekte etkileen ve Einsteinn genel grelilik kuramnca aklanan ktleekiminiyse aklayamaz. Atomalt leklerdeki ekirdek kuvvetleriyle, ktleekimini zdeletirebilme iddiasnda olan spersicim kuramna gre paracklar, sfr boyutlu noktasal varlklar deil, ok kk de olsa (1035m) uzam, bir boyutlu (izgi), iki boyutlu (zar) ya da boyutlu yaplar olarak tanmlanr. Tandmz ve tanmadmz paracklar da bu ak ya da kapal "sicim"lerin titreim biimlerine gre kimlik alrlar. Spersicim ve sonraki versiyonu olan M-kuram, birbiriyle badamayan kuvvetleri tayan paracklarla (bozon), bunlarn etkiledii madde paracklarn (fermiyon) zdeletirecek simetriyi kurabilmek iin, her iki trden paracklarn, kar trden e paracklar olmas gerektiini ne sryor. Ancak kuram, bu paracklarn varl iin, tandmz drt boyutun ( uzay boyutu ve zaman) dnda ilave boyutlarn varln da temel alyor. Spersicim ve M-kuramlarn oluturan fizikiler, bu ek boyutlardan altsnn sicimler iinde akl almaz kklkte yaplar halinde

Kozmozun evresine sarlm olan k gkte rntler meydana getirir. Belirli bir zamandan ya da dnyadan belirli bir uzaklktan gelen k (rnein kozmik fon nm) bir kreyi temsil eder. Eer bu kre evrenden bykse kendisiyle kesiecektir ve kesime noktalar bir daire oluturacaktr. Bu daire bizim iki kez grdmz noktalardan oluur.

Dnya

Dnya

bir arada kvrlm olduunu dnyorlar. Bakalarna greyse, bu kadar kk olmalar gerekmiyor. Btn bunlar, ister kvrk, ister ak, ister bir arada, ister ayr olsunlar, bir "ktle uzay" (bulk space) denen bolukta etkileiyorlar. M-kuramna dayal koz-

molojik modellerse, bu uzay iinde bizim tandmz uzay boyutlu zar evrenler olduunu ne sryorlar. nk sicim kuramnn karsamalarna gre madde ve boyutlar zarlara hapsedilebilir. Ayrca zarlar enerji (gerilim) tarlar. Yani, ktle uzayda ne kadar boyut olursa olsun, yalnzca bizim tandmz byk lekli uzay boyutuna sahip zarlar (ya da evrenler) olabilir. Byle bir boyutlu zara yapan bir foton, fazladan boyutlar inceleyemez. Dolaysyla bu uzay + 1 zaman boyutlu, yani bizimki gibi drt boyutlu evrenlerde, ktleekimi dndaki kuvvetler, teki boyutlar hissetmiyorlar, bunlara etki yapmyorlar ve bunlardan etkilenmiyorlar. Bir baka deyile, zerlerinde bulunan zara bal durumdalar. Dolaysyla bunlara "snr zarlar" da deniyor (boundary branes). Ancak teki kuvvetleri drt boyutlu (3 uzay + 1 zaman) zara balayan mekanizma, ktleekimi iin ilemiyor. nk ktleekimi, tarifi gerei ktle iinde, yani uzay-zamann tm iinde bulunmak zorunda.
Mays 2007 11 BLM ve TEKNK

Daha Byk Patlamann, sonsuz kklkte bir noktac, 200 milyar gkadaya evirmesini, imenin, evreni nkinden ok daha byk bir hzla akl almaz boyutlara geniletmesini zihnimizde canlandrmakta glk ekerken, bu yeni evren modelleri, boyutlu zarlar aklmz biraz daha zorluyor. Ama nerilen modelleri daha iyi kavrayabilmek iin, zerinde durduklar temelleri biraz daha yakndan tanmak gerekiyor. Daha nce maddenin ve boyutlarn zarlara hapsedilebileceini grmtk. ok boyutlu ktle uzayda drt boyutlu (3 uzay + 1 zaman) bir zarn bulunabilmesi iin bunlarn gerilim tamas gerektii de belirtildi. nemli bir gereksinim de, ktle uzayda, zar zerindeki gerilimle ayarl itici bir negatif boluk enerjisi bulunmas. Hatta baz kuramlara gre ktleekimi de "tuzaklanabilir" ya da en azndan tuzaa dm gibi davranabilir. Ayrca, Nima Arkani-Hamed, Savas Dimopoulos ve G. Dvali adl fizikiler ksaca ADD modeli diye adlandrlan

Saylarn Dili
.

kuramclara kald m, evren biimlerinin haddi hesab yok. Drt boyutlusu da var, 11 boyutlusu da, 25 boyutlusu da. Ancak biz bir tanesini tanyoruz. Belki de henz yalnzca bir kesini demek daha doru olur. Bizim grebildiimiz boyutlar da yalnzca drt tane. Bu durumda her biri milyarlarca yldz ve kat kat fazla ktlede karanlk madde ieren 200 milyar kadar gkadadan olutuu dnlen evrenimizin, yle vitrine konacak hali yok gibi grnyor. Ancak, ngilterenin Kraliyet Baastronomu (bizim eski bamabeyinciye karlk geliyor) Sir Martin Rees ayn kanda deil. Rees fazla konukan olmayan biri. Nedenleri uzun uzun sralamak yerine, yalnzca alt rakam veriyor: Bir helyum atomunun ekirdei, birleip kendisini oluturan iki proton ve iki ntronun toplam arlnn %99,3 kadar. Yani, ekirdei oluturan paracklarn ktlesinin %0,7si s olarak salnyor. Helyum, yldzlarn scak merkezinde muazzam scaklk ve basncn tetikledii termonkleer tepkimelerle birleen hidrojen ekirdeklerince oluturuluyor. Yani hidrojen atomlar birletiklerinde ktlelerinin 0,007sini enerjiye dntryorlar. Bu say, bir atom ekirdei iindeki paracklar birbirine yaptran kuvvetin (iddetli ekirdek kuvveti) gcnn bir trevi. Peki bu niye bu kadar nemli? Bu say birazck daha kk, rnein 0,006 olsayd, bir ntron, protona (hidrojen ekirdei) balanamaz ve evren yalnzca hidrojenden oluurdu. Anlam: Ne kimya dediimiz sre, ne de yaamn varl. Tersine,

0,008 olsayd, bu kez Byk Patlamada muazzam llerde retilen hidrojenden tek bir atom bile geriye kalmazd. Yine sonu: Ne Gne Sistemi, ne de yaam... teki saylarsa unlar: 1036. Bu say da atomlar bir arada tutan kuvvetlerin gcnn, aralarndaki ktleekim kuvvetine blnmesiyle elde ediliyor. Anlam, ktleekimin, atomlar arasndaki ekime kyasla ok daha zayf olduu. Say bundan biraz daha kk olsayd, ancak ok ksa mrl, kk bir evren ortaya kard. Omega : Evrende gkadalar, gaz, karanlk madde dahil tm maddenin younluunu gsteren

bir parametre. Genileyen bir evrende ktleekiminin greli etkisini gsteriyor. Ktleekimi biraz daha gl olsa evren kendi stne ker; biraz daha zayf olsa hibir yldz ve gkada oluamazd. Lambda : 1998de kefedilen, evrenin genilemesini yneten kozmik bir itici g. Neyse ki deeri olduka kk ve bir milyar kylndan daha kk yaplar zerinde gzlenebilen bir etkisi yok. Ama biraz daha gl olsayd, yldzlar, gkadalar ve yaam ortaya kamazd. Q: Genileyen evrende gezegenler ya da gkadalar gibi yaplarn olumasn tetikleyen dzensizliklerin genlii. Oran 1/100.000. Oran biraz daha kk olsayd evren, iinde yaam olmayan bir gaz bulutundan baka bir ey olmazd. Buna karlk biraz daha byk olsayd, evrendeki maddenin byk ksm dev karadeliklere yem olurdu. D: Evrenimizdeki uzay boyutlarnn says. Bildiimiz gibi bunlarn says 3. Eer 2 ya da 4 olsayd, Reese gre yaam varolamazd. Aslnda Reesin sylemek istedii ak. Yalnzca tek bir evren olduunu varsaymak, canl bir tr olarak kendimize fazla nem vermek olurdu. Dolaysyla uzay-zamanda pek ok evren bulunabilir. Ancak, bu saysz olas evren iinde varln srdrebilen kardelerimiz, ancak yaama olanak verecek kadar "ince ayar" geirmi olanlar. Reesin dnda "insancl ilke" (anthropic principle) denen bu modelin, aralarnda Max Tegmark gibi gen "yldzlarn" da bulunduu savunucular olsa da, kozmologlarn ou bu gre "teolojik motifler ierdii" gerekesiyle kar kyor.

BLM ve TEKNK 12 Mays 2007

bir modelde, fazladan boyutlarn aplarnn Planck lei (10-33 m) deil de ok byk, rnein 1 mm kadar olmas halinde, hibir ek parack ya da kuvvete gereksinim kalmadan evrenle ilgili tm gzlemlerin geerli olacan ne srdler. Bu durumda yalnzca be boyutlu ( 4 uzay + 1 zaman) bir ktle uzay iinde bile zar evrenlerin bulunmas mmkn. Byle bir ktle uzayda, ktleekimi tad dnlen parack olan graviton, be boyutu hissedecektir. Ancak bu be boyutlu gravitonun, zar zerinde younlam ve yalnzca drt boyutu hissediyormu gibi davranan bir bal biimi de olacaktr. Ktleekiminin milimetrik, hatta snrsz boyutta olabilecei, ancak, drt boyutlu zar evren zerinde younlaaca benzer bir model de Harvard niversitesinden Lisa Randall tarafndan neriliyor. Byle bir geometride, metrenin uzunluu bulunduu yere gre

deiecektir. Evrenin dz olmasna karn uzay-zaman bklm grnecektir. nk ktleekimsel balanmann iddetinin her tarafta ayn olmasna karlk, fiziki ktle lekleri zar evrenden uzaklatka katl biimde azalacak; bylece zarn uzaklarnda ktleekimi zayf gibi alglanacaktr.

Ktleekiminin farkl davran yetenei ve zar zerinde younlamasnn ilgin baka kozmolojik sonular da var. rnein, bir zar modelinde gravitonun drt boyutlu bir biim almas nedeniyle zarn yzeyi ve yaknlar drt boyutlu grnyor. Ancak ktle uzayn byk ksm bu moddaki gravitonla etkilemediinden, buralarda bulunan canllar be boyutlu bir evren alglayacaktr. Bu dnceye gre uzay-zaman ierisinde bizler, pek ok bakalarnn olduu gibi bir "ktleekim adas"yz. Biz , kozmolojik lekteki gzlemlerle bile uzayn ok kk bir ksmn grebiliyoruz, ve grdmz yerin drt boyutlu olmas da, bulunduumuz yerin yol at bir rastlant. Uzayn geri kalan ksm be, hatta on boyutlu olabilir, ama bunu hibir zaman bilmeyebiliriz.

Kim Hakl?
Uzak gkadalardaki spernova patlamalar zerinde yaplan duyarl incelemeler, kozmologlara gre evrenin giderek ivmelenen bir biimde genilediini kukuya yer brakmayacak biimde ortaya koyuyor. Peki genileme hangi hzda gerekleiyor? Sonular pek net deil, ve biraz da elikili. Uzak spernovalar giderek artan bir ivmelenmeyi gsterirken, evrenden yaylan ilk n fosili olan kozmik mikrodalga fon nm zerinde yaplan duyarl gzlemler de, evrenin dz bir geometride olduunu gsteriyor. Bu da ime kuramclarnca kendi tezlerinin doruluuna bir kant olarak sunuluyor. nk evrenin yapsndaki byk apl dzensizlikler ancak, balangta ortaya kan kuantum dalgalanmalarnn, ktleekim dengesizliklerinin yolat imeyle bugk boyutlarna tanmasyla oluabilir. Ama grdmz gibi, zar evren kuramclar, bu dzensiz yapya farkl aklamalar da getirebiliyorlar. imdilik ortalk toz duman. Eldeki veriler her iki tarafa da hak verdirecek kadar belirsiz. Ancak daha gl uydular, sondalar, teleskoplar uzayda yeni gzlem yerlerini aldlar ve yeni iaretlere bakyorlar. Bunlardan biri mikrodalga fon nmn daha duyarl biimde gzlemek zere yerini alm
Mays 2007 13 BLM ve TEKNK

Hzlanan Genileme
.

Kozmologlar, evrenimizin artan bir hzla geniolan Ia spernovalarn grnr parlaklklar, olmalediini nereden biliyorlar? Yant: len yldzlarn s gerekenden biraz daha dk kyor, ve bu evverdii mesajlardan. Spernova patlamalar, norrenin genilediine iaret ediyordu. Ancak evrenin malde Gneten ok daha byk ktleli yldzlarn hzlanan genilemesini kabul etmeyenler, gzlenen ksa mrlerini noktalayan bir solukluun aradaki toz bulutlason. Ancak spernovalarn Ia rndan kaynaklanabileceini ne srdler. Hakl gibi grnen bu tr denen bir eidi var ki, Gne ktlesindeki yldzlarn eletiri nasl rtld? Dikkatdolayl bir rn. Ktlesi Glerden kaan kk bir noktayla. neinki kadar olan yldzlar, Giderek hzlanan bir tempoyla yaktlarn tkettikten sonra genileyen bir evrende bile, gebir patlama yerine, d katmite ilk genilemenin ktleemanlarn sakin bir biimde kim etkisiyle yavalad bir duzaya savururlar; skan mernem olacaktr. Bizim evrenimizkezleri, yaklak Dnya boyutde itici "karanlk enerji"nin mad1997 ff spernovas larnda bir "beyaz cce" halinde younluuna stn gelmesi, de aa kar ve yava yava son 1-1,5 milyar yln olay. Bu sour. Ancak, ikili yldz sistemlerinde bazen bir nedenle kozmologlar, belirli bir uzakln tesindebeyaz cce, henz gen olan einden ktle almaki spernovalarn nn toz perdelenmesiyle mi, ya balar. Beyaz ccenin kazanabilecei ktlenin, yoksa ivmelenen genilemeyle mi soluklatn Chandrasekhar limiti denen bir st snr vardr. ayrdedebiliyorlar. Eer spernovalar soluklatran Ccenin ktlesi 1,4 Gne ktlesini atnda, zinaradaki tozsa, daha uzakta olanlarn daha ok cirleme bir nkleer tepkime sonucu yldz patlayatoz bulutundan geecei iin, daha soluk grnrak tmyle yok olur. Bu tr spernovalarn zelmeli. lii, yaydklar nmn hep ayn iddette olmas. Ama eer genilemesi hzlanan bir evrende Dolaysyla gkbilimciler, bunlarn grnr parlakyayorsak, yaklak 10 milyar k ylndan daha lklarna bakarak uzaklklarn hesaplyorlar. Paruzak (dolaysyla klar hl ktleekiminin genilaklk ne kadar azalrsa, spernova ve iinde bulunlemeyi frenledii dnemde yola km) sperduu gkada o kadar uzakta demektir. yi de, hznovalarn, beklenenden daha parlak grnmeleri lanmay nasl belirleyeceiz? 1988 ylnda 10,7 beklenir. 1997ff spernovasnn da bu beklentileri dorulayarak evrenin hzlanan genilemesine milyar kyl uzaklkta belirlenen bir Ia spernokant oluturdu. va, bu sorunu zd. Dnyaya belirli bir uzaklkta

Evren neden dz?

.

kmas gerekiyor. Bu, kk Evrenin geometrisi, madbir krenin yzeyinin, olaadenin toplam younluuna bal olarak biimden birinst bykle eritiinde eriliin gzle grlemeyecek ni alabilir. Eer younluk kritik ktle denen bir lye kadar klmesi anlamn takarlk gelirse, evren geniyor. Gkbilimcilere gre mikrodalga fon nmnda ler ve dz bir geometrik biim alr. Younluk kritik degzlenen yaplarn byklk spektrumu da dz bir evren erin zerindeyse, evren kendi zerine kecek olan kapadncesini destekler grnMikrodalga fon nm iinde yor. Ancak matematikte gidel (kresel) bir biim alr. Yoyounluk farklar. unluun kritik deerin altnrek gelien bir dal olan topoda olmas halindeyse ak olarak tanmlanan evre- lojinin zmleri, dz bir evrenin kat gibi dz nin biimi, bir eerin yzeyini andrr. Evrenin yo- olmayabileceini, eitli farkl biimlerde, runluunu belirlemek zere eitli dalga boylarn- nein bir simit (torus) biiminde de kvrlm da yaplan gzlemler, dz bir geometriye iaret olabileceini gsteriyor. Evrenin geometrisi ediyor. Ayrca ime srecinin, evrenin homojen, henz kesin olarak belirlenebilmi deil. lerideki kk bir blgesini,erilik dzelinceye kadar b- daha duyarl gzlemlerin bu bilinmeyene k tutytmesi nedeniyle de dz bir geometrinin ortaya mas bekleniyor.

inden, uydular bunlar, mikrodalga fonu zerinde yol at dolayl etkileriyle incelemeye alacaklar. Evrenimizin, bir sonraki sil-batana daha en azndan trilyonlarca yl zaman var. Bizimse fazla zamanmz yok. Gneimiz geri daha birka milyar yl yacak, ama insanln o kadar yl ayakta kalaca pheli. Neyse ki, evrenin hzlanna paralel olarak bilgi birikimimiz de hzlanyor. Geri yeni bilgilerle kafamz biraz daha karyor; ama artk can alc sorular yantlamaya yaknz gibi. Binlerce yl merak ettik, dndk. Evrenimizi kaplumbaa srtlarndan, ok farkl yerlere tadk. erii hakknda ok ey rendik. Ancak temel sorunlar hl yantlanmad. Ne zaman, nasl ortaya kt, neden yapl, ne olacak? Yantlarn en az bazlarna yakn olmak heyecan verici. Belki yant, bunlarn hibirini renemeyeceimiz, bir balang ya da son olmad, evrenin de bakana ve bakt yere gre deiebilecei eklinde olacak. Ola ki, yeni gzlemler, yeni kuramlar gerekecek. Olsun. Gezegenimiz de bir Byk Patlama, bir sil-batan yaamazsa, belki hereyi deil, ama pek ok eyi renmemize ok fazla kalmad. Rait Grdilek
Kaynaklar Randal, L., Extra Dimensions and Warped Geometries Science, 24 Mays 2002 Steinhardt, P. J., Turok, N., A Cyclic Model of the Universe Science, 24 Mays 2002 Seife, C., Eternal-Universe Idea Comes Full Circle, Science, 26 Nisan 2002 Nadis, S., Cosmic Inflation Comes of age, Astronomy, Nisan 2002 Livio, M., Moving Righ Along, Astronomy, Temmuz 2002 Lemley, B., Why is There Life?, Discover, Kasm 2000

Olas evren geometrileri (solda). vmelenmi genileme, her noktas eyer biimli karmak bir matematik manifoldunu gerektiriyor. Hiperbolik uzay, kar kenarlar birbiriyle ilintili bir sekizgen tarafndan oluturulur. Topolojik olarak ak uzay, ift delikli bir ree benzer. Sonlu evren modelleri, kre yerine boyutlu bir torus biimi alabilir. Krmz gkadadaki insanlar iin uzay sonsuz grnr. nk, gr hatlar hibir zaman kesilmez.

olan MAP (Mikrodalga Anizotropi Sondas). MAP ve 2007 ylnda uzaya frlatlacak Planck uydusunun hedeflerinden biri de, Einsteinn kuramna gre evrende bulunmas gereken ktleekim dalgalarn yakalayabilmek. Ktleekim dalgalar, karadelikler ya da ntron yldzlar gibi byk ktleli cisimlerin arpmasndan da kaynaklanyor; ama MAP ve Planckn arayacaklar, Byk Patlamadan kaynaklaBLM ve TEKNK 14 Mays 2007

nan ktleekim dalgalar. Bunlar evrenin ilk anlar hakknda daha salkl bilgiler verip rakip kuramlarn snanmasna olanak salayacak. Ancak, Byk Patlamann yol at ktleekim dalgalarnn boylar da evrenin boyutlar kadar olduundan ve bunlar saptamak iin de evren boyutunda aralar gerekti-

Evrende imeden kaynaklanan ktleekim dalgalar