13

Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 23 (1-2) 13 - 23 (2007) http://fbe.erciyes.edu.tr/ ISSN 1012-2354

GENET DETRLM ORGANZMALAR (GDO) Venhar ELIKa, Dilek Turgut-BALIKb,*

a

Frat niversitesi, Fen-Edebiyat Fak., Biyoloji Bl., Molekler Biyoloji Anabilim Dal, Elaz, TRKYE b Yldz Teknik niversitesi, Kimya-Metalurji Fakltesi, Biyomhendislik Blm, stanbul, TRKYE

ZET
Organizmalarn genetik yapsnn deitirildii genetik mhendislii konusu, bilimsel platformlarda hl tartlmaktadr. Genetii deitirilmi organizmalar destekleyen gruplar, bu teknolojinin besin kalitesinin ve sala ynelik faydalarnn artrlmasnda, meyve ve sebzelerin raf mrlerinin ve organoleptik kalitelerinin iyiletirilmesinde, bitkisel ve hayvansal rn veriminin artrlmasnda, yenilebilir a ve ila retiminde, insan hastalklarnn tedavisi ve organ nakli iin kullanlmasnda ve evresel olarak bir ok faydalar olaca grndedirler. Bu organizmalar eletirenlere gre ise besin kalitesindeki deiiklik, gda gvenlii, allerjik reaksiyonlar ve bunlarn toksik etkileri ile ilgili nemli riskleri olabilecei ve genetii deitirilmi rnlerin etiketlenmesi, evresel ve eitli gruplarn kayglar ile dini, kltrel ve etik sorunlarn olduunu/olacan dnmektedirler. Anahtar Kelimeler: Genetii deitirilmi organizmalar, Gen aktarm teknolojisi, GDO, GD.

GENETICALLY MODIFIED ORGANISMS (GMO) ABSTRACT

Genetic engineering has been debated in the scientific community for years. Groups that support the use of genetically modified organisms claim that this technology is useful in increasing the food quality, have advantages for health, help to external the shelf life of the fruits and vegetables, increase the organoleptic quality, increase the vegetable and animal product yield, allow to produce edible vaccines and drugs, can be used in the human diseases and organ transplantation as well as they have environmental advantages. Groups that oppose to the use of these organisms think that there might be risks in the change of food quality, food safety, allergenic reactions and their health effects. They also worry that there are some concern about the labeling of the genetically modified products, environmental problems, religious, cultural and ethical issues. Keywords: Genetically modified organisms, Gene delivery technology, GMO, GM.

*E-posta: dilekbalik@gmail.com

14

Genetii Deitirilmi Organizmalar (Gdo)

1. GR Son yllarda biyoteknolojik uygulamalar arasnda en ok tartlan konular arasnda genetik mhendislii ve bu teknik ile elde edilen genetii deitirilmi organizmalar yer almaktadr [1]. Genetik materyali deitirme veya bir trden dierine transfer etme ilemi biyoteknolojinin temeli olup klonlama gibi dier biyoteknolojik ilemlerin potansiyeli ile birlikte kamuoyunda atein kefi, matbaann icad ve atomun paralanmas ile edeer grlmtr [2]. Genetik mhendislii teknolojisi kullanlarak retilen organizmalar literatrde genetii deitirilmi organizmalar (GDO), genetii deitirilmi rnler (GD), genetik olarak modifiye edilmi organizmalar (GMO), genetik olarak modifiye edilmi rnler (GM), gen aktarml organizmalar, transgenik organizmalar, bio-mhendislik organizmalar vb. adlarla tanmlanmaktadr [2]. Bu organizmalara aktarlan genler ise transgen olarak ifade edilmektedir [3]. ISAAA (International Service for the Acquisition of Agri-Biotechnology Applications) verilerine gre, 2004 ylnda GD rn ekim alannn 81 milyon hektar olduu, 17 lkede yaklak olarak 8,25 milyon iftinin bu rnleri yetitirdii ve bu saynn gelecek 4 yl ierisinde iki katna kaca tahmin edilmektedir [4, 5]. Ancak ticari olarak retimine 1996 ylnda balanm olmasna ramen GD rn retimi kresel deildir [6, 7, 8, 9]. Tarmsal ticari GD rn retiminin %96s ABD (%59), Arjantin (%20), Kanada (%7), Brezilya (%6) ve in (%4) olmak zere sadece 5 lkede yaplmtr. Dnya ticaretinde ise soya, msr, kanola ve pamuk olmak zere sadece 4 rnn zerinde younlalmtr. Ayrca GDOnun karakteristii asndan herbisit dayankll ve bcek direnci uygulamalar yaygndr [4, 5, 6, 7, 8, 9]. GD rnlerin en ok retildii ABDde zellikle soya ve msr ieren ilenmi gdalarn %60ndan fazlas GD rn iermektedir [10, 11]. GD rnlerin ABDde yaygn kullanmnn, rnlerin tketici tarafndan kabul edildiini gsterdii iddia edilse de gerekte ABDde tketicilerin byk ounluu GD rn yediini bilmemektedir. GD rn reticilerinin ABDde yrtt etiketleme kart lobi, bu rnler iin arzu edilen etiketleme taleplerini bastrmtr. ABDde 1997den beri yaplan pek ok anket, ABDlilerin etiketleme istediini ve ayrca eer etiketleme yaplrsa, halkn byk ounluunun GD rn yemeyeceini gstermitir [12]. Avrupada ise Avrupa Birlii lkelerinin dier lkelere gre GDOya kar sert tutumuna ramen 2004 ylnda AB yesi spanya ve AB aday ye Romanyada 50.000 hektardan fazla alanda GD rn retimi yaplrken yine AB yesi olan Almanyada ise 50.000 hektardan az bir alanda ekim yaplmtr [4, 5]. Avrupa Birlii lkeleri GDOlarn alan denemeleri ve piyasaya srlmesi konusunda Avrupa Birlii Komisyon kararna bavurmaktadr [6, 7, 8]. Komisyon, 1998den beri Bt-11 ve NK603 msrn ithalini onaylarken bu yl Mon810 msr ithalini de onaylamtr [5, 13]. Ayrca Avrupal tketicilerin bu rnleri kabullendikleri grlmektedir. GD rn tketimi konusunda Greenpeace tarafndan daha nceden yaplan bir oylamada Avrupal tketicilerin % 70i bu rnlere karyken bu yl ayn konuda yaplan bir oylamada tketicilerin sadece % 40.4 bu rnlerin tketimine kar olduklarn sylemilerdir [14]. Trkiyede GD rn retimi yasak olmasna ramen 1998 ylndan itibaren alan denemeleri yaplmaya balanmtr [12]. Deiik firmalar tarafndan ithal edilen rnlerde alan denemeleri Tarm ve Ky leri Bakanl Aratrma Enstitleri tarafndan baz illerde yaplmtr. GD rnlerin alan denemelerini takiben tescili, retime sokulmas ve gda zincirinde kullanlmas gndeme gelecektir [6, 7, 8]. Trkiyede i piyasada ilenerek rn halinde pazara srlen hammadde veya yurtdndan ithal edilen ilenmi rnlerden nemli bir ksmnn GDO ieriine sahip olduu ileri srlmektedir. zellikle msr ve soyann byk bir ksm ABD ve Arjantinden ithal edilmi olup neredeyse tamamnn GDO ierikli olduu iddia edilmektedir. Ayrca 20ye yakn ilin pazarlarndan alnan domates ve patateslerin GD rn olduu saptanmtr. Bunlarn hemen hemen tm, Trkiyeye kaak yollarla giren GD tohumlarnn hibir denetime tabi tutulmadan tarlalarda veya seralarda ekilmesi sonucunda retilmektedir [15]. Bu derlemede, GDOlarn dnyadaki ve Trkiyedeki durumu gz nne alnarak bu rnlerin potansiyel fayda ve riskleri ile insan sal asndan etkilerinin irdelenmesi amalanmtr.

V. elik, D. Turgut-Balk / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 23 (1-2) 13 - 23 (2007)

15

2. GENET DETRLM ORGANZMA GRUPLARI Bitkilerde genetik mhendislii teknolojisi almalar, 1982-1983 yllarnda balam ve 1983de transgenik bitkilere aktarlan genin ekspresyonunun salanmas ile yap ve fonksiyonlarnn analizi, dzenleme mekanizmalarnn aydnlatlmas gibi temel biyolojik konularn aratrlmasnda yeni ve gl bir yntem olarak yerini almtr [16]. Bitkilerde genetik mhendislii teknolojisi uygulamalar rn kalitesini, zararl organizmalara diren geliimini ve agronomik zellikleri gelitirmek amacyla yaplmaktadr [17]. Genetik deitirme almalar msr, pamuk, patates vb. bitkisel rnlerde zararllara dayankllk; soya, pamuk, msr, kolza, eltik vb. bitkisel rnlerde yabani ot ilalarna dayankllk; patates, eltik, msr vb. bitkisel rnlerde viral bitki hastalklarna dayankllk; ayiei, soya, yerfst vb. bitkisel rnlerde bitkisel ya kalitesinin artrlmas; domates, ilek vb. bitkisel rnlerde olgunlamann geciktirilmesi ve dolaysyla raf mrnn uzatlmas; domateste aromann artrlmasna ynelik olarak kullanlmaktadr. Ayrca bitkilere gen aktarmnn dier hedefleri arasnda insan ve hayvana ynelik ila, hormon ve a (rnein; kolera alarnda patatesin kullanm) gibi maddeleri bol miktarda retmeleri saylabilir [18, 16]. Son yllarda ise bilim insanlar, belli vitaminlerce zenginletirilmi genetii deitirilmi tarm rnleri gelitirmilerdir. Bunun en iyi bilinen rnei, pirince beta karoten (provitamin A) reten genlerin aktarlmasdr. Dnya nfusunun yarsnn temel besin maddesi olan pirin, vitamin asndan zengin bir besin deildir. rnein pirincin en ok tketildii Gney ve Gneydou Asyada 5 yan altndaki ocuklarn % 70i A vitamini eksiklii ekmektedir ve bu durum birounun salnn bozulmasna ve kr olmalarna neden olmaktadr. Fotosentez iin gerekli bir pigment olan beta karoten, pirin bitkisinin yeil dokusunda bulunmakla beraber tohum gibi fotosentez yapmayan dokularda genellikle bulunmamaktadr. Tohum hcrelerinin beta karoten retmesi iin pirin bitkisinin genomuna, beta karoten sentezinde anahtar enzimlerden sorumlu olan gen aktarlmtr. Gen aktarml bu pirincin daneleri parlak sar-yeil renkte olduu iinde bu rne altn pirin ad verilmitir [19, 1]. Genetii deitirilmi hayvanlar elde etmek iin yetikin bir koyunun meme bezi hcresinden Dolly adl kuzunun klonlanmas nemli bir adm olmutur [17]. Genetii deitirilmi hayvanlar biyomedikal aratrmalarn ou alanlarnda gerekli olmutur [18]. rnein; Polly isimli ilk genetii deitirilmi kuzuya, insanlarda eksikliinde hemofiliye neden olan kan phtlatrc faktr-9u kodlayan insan geni aktarlmtr. Bylece bu proteinin hayvann stnde ticari olarak bol miktarda retilmesi salanmtr [20]. Genetii deitirilmi iftlik hayvanlarnda retilen farmakolojik rnlerin dier bir rnei antitrombin III (ATIII)dr. AT-IIIn normal dzeyi kan phtlamasn kontrol altnda tutmaktadr. AT-III eksik hastalar, yetikinliin erken dnemlerinde tromboembolik sorunlara sahip olabilmektedirler. Byle hastalarda teraptik AT-III salanmas phtlama riskini azaltabilir. nsan hemoglobini, insan serum albumini, doku plazminojen aktivatr (fel tedavisi iin kullanlr), insan alfa-1-antitripsini (alfa-1-antitripsin eksiklii yaam tehdit eden amfizeme neden olur) ve eitli a proteinleri ve monoklonal antikorlar ieren dier teraptik proteinlerin genetii deitirilmi hayvanlarda retimi amalanmtr [20]. Genetii deitirilmi hayvanlarn gda amal kullanmnda ise et verimlerinin artrlmas, byme hormonu retimini tevik eden genin aktarlarak ineklerde st retiminin artrlmas, peynir retimi iin kazein miktarnn artrlmas veya laktoza duyarl tketiciler iin laktozun stten karlmas gibi st ieriinin deitirilmesi gibi faydalar salanabilir. Ayrca dk kolesteroll yumurta reten kmes hayvanlar elde edilebilir [20, 18]. Ayrca sazan, kedi bal, somon, kiremit bal, bata olmak zere yaklak 20 eit balkta byme art ya da souk koullara dayankllk art salayan genlerin aktarm almalar devam etmektedir [18]. Genetii deitirilmi bitkisel ve hayvansal rnler dorudan kullanlmakla beraber, genetii deitirilmi mikroorganizmalar (bakteriler, mayalar ve kfler) ekmek, bira, peynir, baclk rnleri vb. eitli retimlerde, enzim ve gda katk maddesi olarak amino asit elde etmek iin kullanlmaktadr [18]. Bylece mayalanma teknolojisi, biyodegradasyon sreleri, ayrtrma metotlar gibi alanlarda kullanlan mikroorganizmalar yeni zellikler kazandrlarak veya istenmeyen zellikler elemine edilerek endstriyel retime katk salanmaktadr. Genetii deitirilmi mikroorganizmalar, ayrca mikroorganizma kkenli olmayan proteinleri retmek iin rnein; a almalarnda kullanm iin saflatrlm protein retimi- rutin olarak kullanlmaktadr [21]. Yine bu

16

Genetii Deitirilmi Organizmalar (Gdo)

organizmalar zellikle evre sektrnde biyolojik temizleme (biyoremediasyon) ve koruma almalarnda uygulama alan bulmutur. Bitkilere gen aktarmnda, konuku hcreye girerek yolunu kendisi bulan ve genleri ona aktaran genetii deitirilmi virus ve bakterilerde kullanlmaktadr [6, 7, 8]. 3. GDO LARIN POTANSYEL FAYDALARI Genetii deitirilmi organizmalar destekleyen zel endstri yeleri, gda teknolojisi uzmanlar, gda ileyicileri, distribitrler, perakendeciler, gda uzmanlar, bilim insanlar, baz tketiciler, Amerikal iftiler, dzenleme ajanslar, dnyadaki fakir ve a insanlar savunanlar ile yeil devrim taraftarlar; genetik mhendislii teknolojisinin son yllarda ok kolaylatrldn ve bu teknolojiyle, dnya populasyonunun giderek bymesi sonucu gerekli olan gda ve ilacn byk boyutta retilebileceini dnmektedirler [2]. lave olarak, bu teknolojinin, hzl byyen, hastalk, hava ve bceklere direnli, herbisitlere dayankl bitkisel rnlerin yan sra daha lezzetli, daha gvenli, daha verimli, daha besleyici, uzun mrl ve salk asndan daha faydal bitkisel ve hayvansal rnlerin, endstriyel ve farmakolojik retime katk salayacak organizmalarn elde edilmesi gibi potansiyel faydalara sahip olacan dnmektedirler [2, 20, 6, 7, 8]. Genetii deitirilmi organizmalar destekleyenler, insanla faydalarnn snrsz olduuna ve GDOlarn dnyann nemli tarm, salk ve ekolojik problemlerini potansiyel olarak zebileceine inanmaktadrlar. Ayrca GDO kart dncelerin salk, evre ve gelimekte olan lkelerdeki iftilerin geimini salamas gibi gereki olmayan korkulardan ziyade mantksz korkular ve ticareti koruma siyasetinden kaynaklandn dnmektedirler. GDO teknolojisinin faydalarn imdiden sylemenin ok erken olmasyla birlikte potansiyel risklerinin varsaym olduunu [2] dnen GDO destekleyicilerine gre genetii deitirilmi organizmalarn potansiyel faydalar aada tartlmtr: 3.1. Besin Kalitesinin ve Sala Ynelik Faydalarnn Artrlmas Gen aktarm teknolojisi ile protein kalitesi rnein proteinin metiyonin ve lisin ierii- artrlarak rnlerin esansiyel amino asit ieriklerinde art salanabilmektedir [2]. Bylece tavuklarda remeyi olumsuz etkileyen lisin azl dolaysyla genellikle tahllarda ok az bulunan lisin miktarnn artrlmas, et, st ve yn retimi kkrt ieren amino asitlere (metiyonin ve sistein) bal olan iflik hayvanlarnn besinlerinin bu amino asitlerle zenginletirilmesi mmkn olabilmektedir [22]. Ayn zamanda eitli gdalardaki protein kullanmnn genilemesiyle organoleptik kaliteyi de ieren fonksiyonel zelliklerin artrlmas mmkndr. rnein; lipoksigenazlarn karlmas ile soyadaki faslyemsi tadn uzaklatrlmas amalanmaktadr. Beslenmede iyi bir protein kayna olan baln daha ksa peryotta daha iyi bymesi salanarak ucuz olarak retimi ve bylece su kltr iin uygun artlarn gerekletirilebilmesi amalanmaktadr [2]. GDOlarn karbohidrat ierikleri artrlarak ketap, domates sosu vb. yapmak iin gda ilemede kullanlacak domateslere youn ierik kazandrlabilmektedir [2]. Monsanto irketi tarafndan retilen niasta ierii artrlm Russert Burbank patatesleri ile kzartma ilemi srasnda daha az ya eken, piirme sresi ve maliyeti azaltlm patates retimi salanmtr [11]. rnlerin besin kalitesi dnda sala ynelik faydalarn artrmak iin de GDO retimi yaplmaktadr. Gen aktarm teknolojisi ile baz kanserler, kalp hastal ve krlk (vitamin A durumunda) geliiminin sebebi ve zararl bir kimyasal reaksiyon olan biyolojik oksidasyonu yavalatan veya engelleyen bileikler olarak doal olarak bulunan anti-oksidant vitaminlerin (karotenoidler, flavonoidler, vitamin A, C ve E) ve minerallerin rnlerdeki dzeyi artrlmaktadr. Gda rnlerindeki anti-oksidant dzeyinin artrlmas toplumda var olan belirli kanser ve dier kronik hastalklarn orannn azalmasn salayabilir. nemli bir anti-oksidant olan likopen genetii deitirilmi domates, domates rnleri ve biberde bol miktarda bulunmaktadr [2]. Doymu ya oran yksek olan yalar, vcutta kolesterol retiminden sorumludur. Doymu ya oran dk ve doymam ya oran daha yksek olan yalar, salk asndan nemli olup kzartma ve dier ilemlerde kullanlan yksek scakla dayankldr. Bu amala yaygn olarak kullanlan kanola, soya, ayiei ve yer fst gibi bitkisel sv yalardaki doymam ya asidi dzeyini daha da artrmak iin bu bitkilerin genetii deitirilebilmektedir [2]. Besin deeri artrlm rnler yetersiz beslenmeyi azaltmaya yardm edecektir ve gelimekte olan lkelerin temel besin ihtiyalarn karlamay salayacaktr. Kassava, birok nc dnya lkesinde 500 milyonun zerinde

V. elik, D. Turgut-Balk / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 23 (1-2) 13 - 23 (2007)

17

insann beslenmesinde nemli bir besin kaynadr. Son yllarda Afrika kassava mozaik virusuna ve genel mozaik viruslarna direnli ve yksek besin deerine sahip kassava retmek iin bu bitkilerin genetii deitirilmitir [2]. 3.2. Meyve ve Sebzelerin Raf mr ve Organoleptik Kalitelerinin Artrlmas Calgene irketinin rettii Flavr Savr domatesleri ABD Gda ve la daresi (US FDA) tarafndan onaylanan ilk genetii deitirilmi rndr. Bu domatesler olgunlama, yumuama ve rme ilemleri geciktirilerek uzun bir raf mrne sahip olan bitkilerdir [2]. Olgunlama ve yumuama, byk lde, meyve hcreleri tarafndan etilen retimine baldr [22]. Etilen retiminde rol oynayan genlerin kontrol edilmesi veya farkl bir strateji olarak hcre duvarn bozan bir enzim olan poligalakturonaz enziminin basklanarak pektin ykmnn ertelenmesi ile meyve ve sebzelerdeki olgunlama geciktirilebilmektedir [22, 2]. Bylece koku, lezzet, yumuaklk/sertlik derecesi gibi yksek kalitede organoleptik zellikler ve daha uzun raf mr salanabilir. Olgunlamann yavalatlmas veya geciktirilmesi, ayn zamanda ahududu, ilek, ananas ve eftali gibi rnlerde de yaplabilir. rnlerin raf mrlerinin uzatlmas retici ve satc iin nakliyat, depolama ve ilenmeyi kolaylatrmakla birlikte tketici iinde rn uzun sre bozulmadan kullanma imkn salayacaktr. rnlerin nakliye ve ilenmeye dayankl olmas, soutma sistemlerinin gvensiz ve pahal ve nakliye ann yetersiz olduu gelimekte olan lkelerdeki iftiler ve tketiciler iin de faydal olacaktr [2, 6, 7, 8]. 3.3. Bitkisel ve Hayvansal rn Veriminin Artrlmas 2025 ylnda 8 milyar amas beklenen dnya nfusunun besin gereksiniminin karlanmas nemli bir sorun olarak dnlmektedir. Ekilebilir alanlar artrmak mmkn olmad gibi, tarmsal retimde kullanlabilecek tatl su kaynaklar da hzla azalmaktadr. Artan nfusu besleyecek miktarda retim iin ekilebilir alanlarn geniletilmesi deil, birim alandan alnan rn veriminin artrlmas gerekmektedir. Klasik slah yntemleriyle elde edilebilecek biyolojik verim artnn da artk snrlarna gelindii dnldnde, bitki ve hayvan slah almalarnda gen aktarm teknolojisinin kullanlmas kanlmaz grnmektedir [6, 7, 8]. Genetii deitirilmi bitkiler, rn verimini artrmak iin ve bcekler, yabani otlar, herbisitler, viruslar, tuzluluk, pH, scaklk, don, kuraklk ve hava gibi eitli evresel faktrlere dayankl bitkiler reterek rn kaybn azaltmak iin kullanlabilir [2, 6, 7, 8]. Verimin artmas ve rn kaybnn azalmas ile global rn retiminin art salanabilir. Bir yllk olan nemli tahl rnlerinin genetii deitirilerek ok yllk rnlere evrilebilir. Bylece topran daha az ilem grmesi (ift srme vb.) ile erozyonun azalmas ve ayrca yl boyunca rn veriminin alnmas salanabilir [2, 17]. Ayrca genetii deitirilmi bitkilerin kurakla direnci, tarmda su kullanmn azaltarak suyun yetersiz olduu baz tropikal ve kurak blgelerde bu bitkilerin yetitirilmesini uygun duruma getirebilir. rnlerin dier evresel streslere (rnein; u snrdaki pH, tuz, bcekler, scaklk vb.) dayanklln artrmak dnyada u anda rn retimi iin uygun olmayan ekim alanlarnn yeniden kullanlmasna yardm eder. Bylece yamur ormanlar gibi telafi edilemeyecek doal kaynaklar zerindeki basklar azalr [2]. evresel streslere dayankllk zellikleri ok sayda genin karmak etkileimi sonucu ortaya kyor olabilir. Bu nedenle bitkilere bu zelliklerin kazandrlmas zaman alabilir [19]. Hayvanlarda ise klonlama, protein rnleri ve et talebini karlamak iin byk lde iftlik hayvanlar retimine yol amtr. 1993de ABD Gda ve la daresi (US FDA) tarafndan onaylanan rSBH (rekombinant sr byme hormonu) verilmi samlk ineklerdeki st retimi artrlmtr. Dolaysyla et ve st kayna yetersiz olan lkelere bu rnlerin daha ucuz olarak ihrac edilmesi iin bol miktarda retilebilecei dnlmektedir. Genetii deitirilmi hayvanlar; laktozsuz st, dk yal st, dk yal et, zel proteinli et, zel kalitede et ve st retimi gibi amalar iin kullanlabilirler [2, 20]. 3.4. Yenilebilir A ve la retimi GDOlar hem gda hem de ila olarak etki edecek rnler halinde tketilebilirler. rnein brokoli, anti-oksidant ieriini zenginletirmek iin; ay, flavonoidlerle zenginletirilmek iin; patates, muz ve domates, a depolamak iin genetik olarak deitirilebilir. zellikle olgunlat zaman i olarak tketilen muz gibi baz tropikal rnler; hepatit, kuduz, dizanteri, kolera ve ishal ile gelimekte olan lkelerde yaygn olan dier barsak enfeksiyonlarna kar kullanlabilen proteinleri retmek iin genetik olarak deitirilebilmektedir [2]. Yenilebilir rnlerdeki bu

18

Genetii Deitirilmi Organizmalar (Gdo)

alar, bu rnlerin yetitirildii ve dk maliyetle datld ve zellikle a retimi iin kaynan ve tbbi alt yapnn yetersiz olduu gelimekte olan lkelerde ocuklar iin faydal olacaktr [2, 20]. Baz biyoteknoloji irketleri ttn gibi baz bitkileri ila sentezi iin deitirebilmektedir. Ttn, ayn zamanda insan ve iftlik hayvanlarnda kullanlan antikorlar retmek iin deitirilmitir. nsan antikoru ieren bitkiler, yaygn olan hastalklara kar a iin pahal olmayan ve genetik materyal salayacak tohumlarnda da bu materyali tayacaklardr. Ayrca bu bitkisel alar uzun bir raf mr ve stabil bir depolama kapasitesine sahip olacaklardr. Baz insan genleri, deneysel biyoilalar byk miktarlarda retmek iin bitki kromozomuna ilave edilmilerdir. Ttn ve patates, insan serum albumini retmek iin; kolza tohum ya ve Arabidopsis, insan nrotransmitteri, lenkefalin ve monoklonal antikorlar retmek iin deitirilmektedir. Son zamanlarda diyabet hastalarnn inslini ine yoluyla almas yerine az yoluyla alabilmesi iin bitkilerde inslin retimi amalanmtr [2]. 3.5. nsan Hastalklarnn Tedavisinde ve Organ Naklinde Kullanlmas Genetii deitirilmi hayvanlar, meme bezindeki stte fibrinojen gibi rekombinant proteinleri byk miktarda retmek iin kullanlabilmektedir. Transgenik proteinler, HIV veya deli danann potansiyel kayna olarak korkulan verici insan kanndan elde edilen kan proteinlerine alternatif olarak kullanlabilirler [2]. Klonlanm hayvanlar ou insan hastalklar iin model olduundan dolay bilim insanlar halen tedavisi olmayan kistik fibrozis gibi insan hastalklarn etkili bir ekilde alabilmektedir. Genetii deitirilmi hayvanlar, hemofili hastalar tarafndan kullanlan phtlama faktr veya diyabet hastalar tarafndan kullanlan inslin gibi farmakolojik proteinleri retmek iin kullanlabilir [2]. Kei, koyun ve domuz gibi baz iftlik hayvanlar klonlanabilir ve insana nakil iin uygun olan kalp, karacier, bbrek ve fetal hcreler vb. gelitirmek iin kullanlabilirler [2]. Doku reddinin nemli bir nedeni insan hcrelerinde bulunmayan fakat domuz hcrelerinin yzeyinde bulunan -1,3-galaktoz karbohidratnn immn reaksiyonudur. 1,3-galaktozil transferaz geninin knock out teknolojisi kullanlarak uzaklatrlmas hcre yzeylerinde bu karbohidrat tamayan hayvanlarn retilmesini salayabilir [20, 23]. Bylece hastalara organ nakli iin uzun bekleme periyotlar ortadan kaldrlabilir [2]. 3.6. Bio-fabrikalar ve Endstriyel Kullanm in rn Ham Materyali Olarak Kullanm Genetii deitirilmi organizmalar ila endstrisinde kullanlan vitaminler, monoklonal antikorlar, alar, antikanser bileikleri, anti-oksidantlar, plastikler, fiberler, polyesterler, afyonlu ilalar/uyku ilalar, interferon, insan kan proteinleri ve karotenoid retmek iin kullanlmaktadr. GDOlar ayn zamanda gda endstrisinde kullanlan protein, enzim, stabilizatr, kvam artrc, emlgatr, tatlandrc, koruyucu, renklendirici ve tat verici gibi gda karmlar retmek iin de kullanlabilirler. Gda ileme ve patojen belirlemede kullanlan mikroorganizmalar gen aktarm ile deitirilebilir [2]. rnein, peynir retiminde kullanlan imosin, rennin gibi gda enzimleri mikroorganizmalara aktarlarak daha kolay ve daha ucuz olarak retilebilmektedir [22, 2]. Gen aktarm teknolojisi ile bu gda, ila ve biyoteknoloji endstrisinde kullanlan maddelerin retimi geleneksel ilemlere gre ok daha avantajldr. nk yeni teknoloji ile arzu edilen bir rn, fazla miktarda, ok daha ucuz, nakil ve depolama ilemleri daha uygun olarak retilebilir [2]. 3.7. evresel Faydalar Tarmsal amal bitkilerin ounun genetii deitirilerek viruslar, bcekler, yabani otlar, herbisitler, hastalk ve eitli evresel etkenlere kar diren kazandrlabilirler. rnein, patates, soya ve msr gibi bitkisel rnlerin ouna Bacillus thuringiensisin (Bt) insektisidal (bcek ldrc) potansiyele sahip bir geni aktarlarak bceklere kar direnli Bt bitkiler elde edilmitir. Bt proteini msr kurdu, patates bcei gibi bceklere kar toksik olmakla beraber insan iin toksik deildir ve mide asidi ile paralanmaktadr [2]. Bitkilere bu proteini retme zelliinin kazandrlmas kimyasal insektisit ihtiyacn ortadan kaldrr ve bylece bu insektisitlerin hedefi olmayan ar, predatr gibi bceklerin zarar grmesi de engellenir. nsektisidal Bt proteininin bitkinin dokularnda retilmesi ile bitkinin btn ksmlarna ulamayan kimyasal insektisitlere gre daha etkili bir bcek kontrol salanabilir [24, 20].

V. elik, D. Turgut-Balk / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 23 (1-2) 13 - 23 (2007)

19

nsektisit direncinin yannda baz bitkiler herbisit uygulamalarna dayankl hale getirilmek iin genetik olarak deitirilmektedir [2]. Herbisit dayanklln artmas bitkilerin byd topran daha az ilem grmesini veya hi ilem grmemesini salayarak toprak erozyonunun ve su kaybnn azalmasna ve toprak mikrofauna ve mikrofloralarnn korunmasna yardm edecektir [24, 25, 20]. Domates, ttn, kabak ve msr gibi rnler virus direnci kazandrlmak iin genetik olarak deitirilmektedir ya da baka bir ifadeyle bu rnler virus ve viral hastalklara kar alanmaktadr. Ayrca insan gda zinciri ve evrede yer alan kanserojen fungusitlere gereksinimi azaltmak iin fungus direnli rnlerin retilmesi amalanmtr [2]. Gnmzde bitkilerin topraktan daha fazla azotu dorudan kendilerinin alabilmesi iin genetii deitirilmi bitki retimi artmtr. Bu da, buharlaarak veya nehir azlarna srklenip su kirliine neden olarak evreyi tehdit eden kimyasal gbre gereksinimini azaltacandan evre iin yararl bir uygulama olacaktr [2]. Genetii deitirilmi bitkiler ya da mikroorganizmalar, evredeki toksik atklarn uzaklatrlmasn saladklar iin bioremediasyon iin de kullanlabilmektedirler. Baz aratrmaclar endstri, tarm ve petrol retim atklarnn temizlenmesi iin hardal yeili, kaba yonca, nehir kamlar, kavak aalar ve zel yabani otlarn kullanmnn mit verici olduunu rapor etmilerdir. Baz durumlarda bitkiler, evreye bulaan zehirleri paralayp zararsz hale getirebilmektedirler [2]. 4. GDO LARIN POTANSYEL RSKLER 1990larn bandan beri GDOlar ile ilgili tartmalar devam etmektedir. GDOlar eletiren tketici ve salk savunma gruplar, gda savunma gruplar, gda reticileri, ahlar, Avrupadaki tahl ithalatlar, organik tarmclar, halkla ilgilenme gruplar, baz kaygl bilim insanlar, evreciler, politikaclar, ticaret korumaclar, etikiler, insan haklar gruplar, hayvan haklar gruplar ve dini hak ve zgrlk gruplar, zellikle insan gdas olarak tketilecek rnler genetik mhendislii tekniklerinin uygulanmasnn istenmeyen neticelerinin olabileceine inanmaktadrlar. Bu gruplarn bazlar, bitki ve hayvanlardaki genetik mhendisliinin her ekline tamamen kardrlar ve GDOlarn yasaklanmas konusunda srar ederler. Eletiriciler iin gvenlik, etik, dini ve evreci kayglar GDOlarn getirecei eitli faydalardan daha ar gelmektedir. zellikle Avrupa Birlii lkelerindeki muhalifler GDOlarn dnya tarmn, saln ve ekolojisini tehdit edeceini dndklerinden bu gdalar franketayn gdalar olarak nitelendirmektedirler. rnein ngilterede gda gvenlik kanunlarndaki halk gvenini andran Salmonella salgn ve deli dana hastalndan dolay GDOlara kar nemli bir direni vardr [2]. GDO kartlarna gre genetii deitirilmi organizmalarn potansiyel riskleri aada tartlmtr: 4.1. Besin Kalitesindeki Deiiklik ve Gda Gvenlii Gda rnlerine aktarlan transgenler, baz besin deerlerinin dzeyini artrrken dierlerinin dzeyini azaltarak tahmin edilmeyen bir ekilde gdalarn besinsel zelliklerini deitirebilirler. Bu durum genetii deitirilmi rnler ve geleneksel edeerleri arasnda farklla neden olur. Bitkisel ve hayvansal gdalarn besin ieriklerindeki deiimlerin besin etkileimleri, besin-gen etkileimi, canlda besinin varl, besin gc ve besin metabolizmas zerine etkisi hakknda henz yeterli bilgi yoktur. Ayrca bu besinlerin gen ifadesinin kompleks dzeni ile ilgisi hakknda da bilgi yetersizlii vardr [2]. Genetii deitirilmi rnlerin salk zerinde, zellikle uzun dnemde meydana getirebilecekleri etkiler zerinde henz tam/net bir bilgi bulunmamaktadr. Bu nedenle GDOlarn salk asndan riskleri gz nne alnarak etiketleme yoluyla tketicilerin bilgi edinme ve seme hakknn salanmas gerektii dnlmektedir [18]. GDO rnlerin gda gvenirlii deerlendirildii zaman GD rn trevli gdalardaki rekombinant DNAnn insana yatay gen transferi ve bunun insan sal iin sonular nemli bir konudur. Gda rnlerine aktarlan genlerin insan barsak mikroflorasnda veya insan ya da hayvan genomunda yer alp almayaca ve bunun sonularnn ne olaca nemli bir sorudur [26]. Tketilen btn gdalarn canllardan geldii ve DNAnn tm canllarn bileenlerinden birisi olduu dikkate alnrsa gda rnleri ile birlikte DNAnnda vcuda alnd bir gerektir. Vcuda alnan DNA sindirim sisteminde paralayc etkiye sahip olan eitli parametrelere (rn; scaklk, pH, basn, reaktif kimyasallar (radikaller)) ve enzimatik aktivitelere (eksonkleazlar ve DNAazI ve DNAazII gibi endonkleazlar) maruz kald iin paralanp sindirildikten sonra vcuttan dar atlmaktadr [27, 12]. DNA, memeli barsanda genellikle hzla paralanmakla birlikte bu paralanma tamamen ve bir anda olmaz ve bazen DNA stabil/kararl kalabilir [27]. Eer

20

Genetii Deitirilmi Organizmalar (Gdo)

DNA paralanmadan ince barsan son ksm, krbarsak ve kolon gibi DNA paralama aktivitesinin en az mikroflorann yksek miktarda olduu sindirim sisteminin (gastrointestinal sistemin) bu ksmlarna ularsa mikroflorann plak DNAy hcre iine alma olasl/riski vardr [27, 12, 28]. Mikrofloradaki bakteriler ayn zamanda hcre iine aldklar yabanc DNAnn kendi genomlarna katlmasn ve ifade edilmesini engelleyen mekanizmaya sahip olmalarna ramen bakteriyel kkenli genlerin bakteriler tarafndan yapya alnmas teorik olarak mmkndr [12, 27]. GDO retimi srasnda markr gen olarak kullanlan antibiyotik diren genleri ounlukla bakteriyel kkenli olup bu adan en ok tartlan olaslktr [12]. GDO rnlerin tketilmesi ile bu antibiyotik diren genlerinin insan barsak mikroflorasna veya patojen mikroorganizmalara aktarlmas doada zaten yaygn bir olgu olan mikroorganizmalarda antibiyotie kar diren dzeyinin artmasna yol aabilir [26, 12]. Bu durum patojenik mikroorganizmalarn tedavisi iin antibiyotiklerin teraptik deerlerini ortadan kaldrarak insan ve hayvan sal iin bir risk oluturabilir [26]. Tketilen GDO gdalardaki DNAnn memeli hcrelerine aktarlmas ve bylece yatay gen transferinin insana sramas gda gvenlii asndan ele alnan dier bir konudur. Gdalardaki eitli kkenden DNA paracklarna (rn; bitki, hayvan, mikroorganizma, virus) maruz kalan barsak astarndaki somatik epitel hcrelerin, devaml olarak dklmesi ve yenilenmesi ile vcuttan atlaca ve bu nedenle salk asndan nemli bir risk oluturmayaca dnlmektedir. Ancak yaplan almalar, msrla beslenen sr ve tavuklarda msr kloroplast DNAsnn eitli dokulara girdiini gstermitir [17, 29]. Yine fareler zerinde yaplan deneysel aratrmalarda ift zinzirli M13 bakteriyofaj DNA ile beslendikten birka saat sonra incelenen farelerde DNA fragmentlerinin tamamen paralanmad, kan dokusu ve dier eitli dokulara ulat ve fare DNAsna kovalent olarak baland tespit edilmitir. Ayrca hamile farelere yedirildii zaman transplasental transferin olduu grlmtr. Tketilen gdalardaki DNAnn somatik hcreler tarafndan alnmas gsterilmi olmasna ramen imdiye kadar eey hcrelerinde bu durum kantlanmamtr [17, 30]. 4.2. Allerjik Reaksiyonlar ve Toksik Etkiler Gen aktarm teknolojisi ile organizmaya yerletirilen yeni genin zellikleri, insanlar iin allerjik reaksiyonlara neden olabilir veya mevcut alerjik reaksiyonlar iddetlendirebilir [19, 2]. Bu konunun ciddiyeti, Brezilya fndnda bulunan bir genin soyaya aktarlmas ile salanan gen modifikasyonunun, Brezilya fndna allerjisi olan tketicilerde allerjik reaksiyonlara neden olmas ile somut olarak kantlanmtr [6, 7, 8, 28]. Konuya ilikin temel iddialardan birisi genlerin bamsz, tek bana almad ve bir organizmaya transfer edilen genin ya da genlerin daima beklenmeyen ve istenmeyen yan etkilerinin olabileceidir [9]. Genetii deitirilmi organizmalara aktarlm olan transgenin ekspresyonu ve genetik fonksiyonu tahmin edilemeyecek deiimlere yol aabilir ve bylece transgenin protein rn, beklenmeyen reaksiyonlara ve potansiyel toksinlerin ortaya kmasna neden olabilir [31]. Ayrca transgenlerin, genom zerindeki doal bir toksinin dzenleme blgesini etkileyerek toksin retimine neden olabilecei bildrilmektedir [20]. 4.3. Gen Patentleme ve Terminatr Teknolojisinin Etkisi Biyoteknoloji irketleri nemli genleri patentleyerek kontrol altna almak isteyebilirler [1]. Ancak genlerin patentlenmesi, kamu sektrnde alan aratrmaclarn almalar asndan engel olarak grlmektedir. Eletiriciler, etik olmad ve bu genler hakknda aratrma yapmak isteyen aratrmaclara engel olduu iin, genlerin patentlenmesine kar kmaktadrlar [19]. Biyoteknoloji irketleri ayn zamanda rettikleri genetii deitirilmi bitkilerin tohumlarn kontrol altna almak iin terminatr teknolojisini gelitirebilir [1]. Terminatr teknolojisi, biyoteknoloji irketlerinin patentleri kendilerine ait olan GD tarm rnlerinin tohumlarn toplayarak bir sonraki yl yeniden retilmelerine engel olmak iin gelitirdikleri ksr bitki retme teknolojisidir [27, 32, 19]. Terminatr teknolojisi bir ok ekilde uygulanmakla beraber genelde adm ierir [27, 32]: (i) Genetii deitirilmi rne terminatr gen ilave edilir, (ii) Tohum irketleri, tohumu satmadan nce bir indkleyici ilave ederek terminasyon ilemini balatr, (iii) iftiler, bitki tohumunu ekerek rn elde ederler. Ancak elde edilen tohum veya rn ksrdr. Terminatr teknolojisi, iftilerin her yl uluslararas irketlerden tohum satn almalarn gerektirerek bu uluslararas irketlere bamllk ve tohumlarn yksek fiyata alnmas sorunlarn beraberinde getirecektir [2, 18]. Ayrca tohum

V. elik, D. Turgut-Balk / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 23 (1-2) 13 - 23 (2007)

21

irketleri, tekellemenin boyutunu gen patenti ve tohum kontrol ile snrlamayp spesifik GDOlar iin spesifik kimyasal ila reterek iftileri bu rnlerden almak zorunda brakabilirler [6, 7, 8, 9]. 4.4. GD Gdalarn Etiketlenmesi le lgili Kayglar Avrupa Birlii ynetmelikleri herhangi bir gda rnnn geleneksel benzerlerinden farkllat anda GDO kkenli olduunun etiketlenmesi gerektiini ortaya koymaktadr [18]. ABDde ise gda kaynaklarnn gvenirlii ve salkl olmas (et ve kmes hayvanlar hari) ABD Gda ve la daresi (US FDA) tarafndan dzenlenmektedir ve bu ajans GDOlarn etiketlenmesine kardr [2]. evre Koruma Ajans (EPA) gda gvenlii asndan GDOlara kar tketicilerin korunmasna zel nem verilmesi gerektiini belirtirken, Amerikan Tp Birlii (AMA) bu rnlerin etiketlenmesinin zorunlu olmasn ve genetii deitirilmi gdalar iin tketici gvenliinin henz ak olmadnn belirtilmesi gerektiini savunmaktadr [18]. Eletiriciler, GD rnlerin etiketlenmesinin tketilen belirli gdalarn beklenmeyen neticelerini izlemek iin tketiciye yardm edeceini sylemektedirler ve u sebeplerden dolay etiketlemenin faydal olacana inanmaktadrlar [2]: (i) Etiketleme, zellikle bu rnleri (rn; sala ynelik faydal olan) tketmek isteyen veya etik, kltrel ve dini sebeplerle bu rnlerden uzak durmak isteyen tketicilere imkn tanr, (ii) reticilerin, artrlm lezzet, uzun raf mr ve bcek direnci gibi tketiciye cazip gelen iyi sat hususlar olan rn kalitesini vurgulamalarna imkn tanr, (iii) Etiketsiz rn, tketicinin rnn kimliini bilme ansn ortadan kaldracaktr. Dzenleme ajanslar gibi GD rnleri tketme taraftarlar ise aadaki sebeplerden dolay etiketlemeye kardrlar [2]: (i) Etiketleme, GDOlar hakknda kt imaj uyandrabilir, geleneksel gdalardan farkl olarak etiketli GDOlarn farkl etkilere sahip olduu dnlerek yanl anlamalara yol aabilir ve tketiciler bu konuda tedirgin edilebilir, (ii) Gda olarak tketilecek olan GDOlar ayn zamanda gda karmnda da bulunabileceinden etiketlemenin btn gda zincirinde devam ettirilmesi gerekir. Bu durum byk bir gl beraberinde getirecektir, (iii) Etiketleme maliyetinden dolay bu rnler pahal olabilir. 4.5. evresel Kayglar GDOlarn evre zerinde dorudan ya da dolayl olarak olumsuz etkileri ve zellikle trler arasndaki gen kann doal ekosistemde oluturaca riskler yaygn olarak tartlmaktadr. Bitkiler arasnda gen alverii hayvanlara gre daha kolay olduundan gen ka, genetii deitirilmi bitkilerin barndrd en nemli risktir [12]. evreciler, genetii deitirilmi rnlerin geni bir alanda ekimi yapld zaman evresel risklerinin olaca konusunda kayg duymaktadrlar [2]. GD bitkiler, doal trlerle rekabet ederek onlarn ortadan kalkmasna da neden olabilirler [19]. Ayrca apraz tozlama srasnda bitkilere aktarlan yeni genetik zelliklerin doal trlere, yabani trlere ve bceklere ka sz konusu olabilir. Ayn durum slah yntemleriyle elde edilmi bitki trleri iin geerli olsa da herbisitlere dayankllk veya bcek ldrc toksin retmek zere bitkilere aktarlan genlerin apraz tozlama ile yabani trlere gemesi durumunda ok zor ortadan kaldrlabilecek sper yabani trler oluabilir [2, 12, 31]. GD bitkilerin rmesi srecinde ise yklan bitki DNAlar ile birlikte eitli dayankllk genleri toprak mikroorganizmalar tarafndan alnabilirler [12, 31]. GD bitkilerin yakn gelecekte herbisit, pestisit ve suni gbre kullanmn azaltaca dnlse de uzun vadede direnli yabani ot ve bceklerin ortaya kmasna neden olabilecei dnlebilir. Bu durum tarmsal kimyasallara (herbisit, pestisit ve gbreler) olan ball daha da artrarak evresel kirliliin de artmasna neden olabilecei ileri srlmtr [6, 7, 8]. 4.6. Biyolojik ve Genetik eitliliin Tehdidi evre asndan ciddi tehlikelerden biri genetii deitirilmi bitkilerin evreye salndktan sonra doal trlerde genetik eitliliin kaybna, ekosistemdeki tr dalmnn ve dengenin bozularak genetik kaynaklar oluturan yabani trlerin doal evolsyondan sapmalarna neden olabileceidir. Bu adan genetik kaynaklar zengin lkelerin gen kaynaklar (lkemiz de bu lkeler arasndadr) tehdit altna girmitir [9]. GDO eletiricileri, birka rn eidinin evrensel olarak benimsenmesini destekleyen mevcut zirai uygulamalarla rn genetik eitliliinin tehlikeye atldn ve genetii deitirilmi rnlerin ticaretinin, zaten tehlike altnda olan genetik eitlilik iin yeni bir tehdit oluturacan dnmektedir [2]. Genetii deitirilmi bitki trleri ile rekabet edemeyen doal trlerin hzla kaybolmas genetik eitliliin yan sra biyolojik eitlilii de tehdit etmektedir [15]. Dnya

22

Genetii Deitirilmi Organizmalar (Gdo)

yzeyindeki karasal biyoeitliliin yaklak % 80inin gen aktarm teknolojisi iin gereken hammaddeleri salayabilen lkelerde olmas ise tehdidin farkl bir boyutudur [9]. 4.7. eitli Gruplarn Kayglar ve Dini, Kltrel ve Etik Kayglar Hayvan haklar gruplar, hayvanlarla yaplan genetik mhendisliinin ve klonlamann her ekline ve aratrmalarda hayvan kullanmna iddetle kar kmaktadrlar [2]. Organik tarmclar ise etiketleme olmamasndan dolay GDO gdalarn organik gdalar rteceinden ve insanlarn organik gdalara ulamasnn gleeceinden korkmaktadr [2]. Baz insanlar, tketici seme hakknn ihlli, GDOlarn doal benzerlerinden ayrt edilememesinin yan sra kiisel, etik, kltrel ve estetik sebeplerle GD gdalara kar kmaktadr. Genetii deitirilmi rnler baz inanlarda etik sorunlara da neden olmaktadr. rnein; Mslmanlar, Hindular ve Yahudiler gibi baz inan gruplar, iinde bcek, hayvan ve insan geni olan meyve ve sebzelerden uzak durmak istemektedirler. zel dinsel yiyecek kurallar olan Mslmanlar ve Yahudiler, genetik olarak deitirilmi gdalarn dinsel kstlamalarna aykr olmadndan emin olmak istemektedirler. rnein; hem Mslmanlar hem de Yahudiler domuz geni tayan tahllara kardrlar ve genellikle helal ve koher gdalarda bu zelliin olmamasnda srarldrlar. Benzer ekilde baz vejetaryenler, hayvan geni ieren meyve ve sebzelere kar olabilmektedirler [2, 6, 7, 8]. 4.8. Bilinmeyen Korkular Tketiciler ayn zamanda ldrc mikroorganizmalar veya sper bitkilerin alan denemeleri ve alan testleri srasnda serbest kalabilecei ve biyoteknoloji laboratuvarlarndaki kazalarn insan ve hayvan populasyonunu tehdit eden toksik ajanlar, zehirler veya biyolojik toksinlerin serbest kalmasna yol aabilecei gerek bir bilinmeyen korkulara sahiptirler [2]. 5. SONU Dnyada genetik yaps deitirilmi canllarn ve bunlardan elde edilen gdalarn dalm hzla artmaktadr. Msr ve soyadan retilen ya, un, niasta, glikoz urubu, sakkaroz, fruktoz ieren gdalar; biskvi, kraker, pudingler, bitkisel yalar, bebek mamalar, ekerlemeler, ikolata ve gosssfretler, hazr orbalar, msr ve soyay yem olarak tketen tavuk ve benzeri hayvanlardan elde edilen gdalar ile pamuk GDOlu olma riski tayan tarmsal rnlerin banda gelmektedir [15]. Bu rnlerin zellikle insan sal zerinde ksa ve uzun dnemde oluturaca etkiler ise yeterince bilinmemektedir. Ayrca bu rnlerin genetik eitlilii tehdit etmesi durumunda geri dn olmayan bir srece de girilmi olacaktr. Tm bu nedenlerle bu tr rnler yeterli bilimsel aratrmalar yapldktan sonra tketime sunulmal ve ayrca kullanmlar yasal erevede srekli kontrol edilmelidir. 6. KAYNAKLAR 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Zlal, A., Gen Aktarml Bitkilerin Gelecei, Bilim ve Teknik, 388, 92-94, 2000. Uzogara, S.G., The Impact of Genetic Modification of Human Foods in The 21st Century, Biotechnology Advances, 18, 179-206, 2000. Cellini, F., et al., Unintended Effects and Their Detection in Genetically Modified Crops, Food and Chemical Toxicology, 42, 1089-1125, 2004. International Service for the Acquisition of Agri-Biotechnology Applications , http://www.isaaa.org, July 2005. Study, Strong Growth for Biotech Crops, European Biotechnology Science&Industry News, 4 (1-2), 5, 2005. Kyak, S., Genetik Olarak Deitirilmi Gdalar, Cartagena Biyogvenlik Protokol ve Trkiyede Durum (1), evreye Gen Bak, 4, 14-22, 2004. Kyak, S., Genetik Olarak Deitirilmi Gdalar, Cartagena Biyogvenlik Protokol ve Trkiyede Durum (2), evreye Gen Bak, 5, 1-20, 2004. Kyak, S., Genetik Olarak Deitirilmi Gdalar, Cartagena Biyogvenlik Protokol ve Trkiyede Durum (3), evreye Gesn Bak, 6, 1-13, 2004.

V. elik, D. Turgut-Balk / Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi 23 (1-2) 13 - 23 (2007)

23

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23.

24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.

Yanaz, S., Genetik Olarak Deitirilmi Organizmalar (GDO) Konusu ve Cartagene Biyogvenlik Protokol, T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl Dergisi, http://www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/nisan2003/genetik.htm, 2003. Ahmed, F.E., Detection of Genetically Modified Organisms in Foods, Trends in Biotechnology, 20 (5), 215223, 2002. Whitney, S.L., et al., This Food May Contain What Nurses Should Know About Genetically Engineered Foods, Nursing Outlook, 52 (5), 262-266, 2004. Tyszolu, B.B, et al., Trkiyede GDO, Bilim ve Teknik, 443, 36-43, 2004. European Comission, European Comission Approves Monsantos GM Maize NK603 for Food Use, European Biotechnology Science&Industry News, 3 (11), 8, 2004. European Union, Study Sheds Light on GM Acceptance, European Biotechnology Science&Industry News, 4 (1-2), 8, 2005. Gnaydn, G., GDO: Nedir O?, Popler Bilim, 130, 32-36, 2004. Gzkrmz, N., Bitkilere Gen Transfer Yntemi ve Transgenik Analizleri, http://www.istanbul.edu.tr/fen/mbg/Bitkilere%20Gen%20Transfer%20Yontemleri.htm, 2005. Hemmer, W., Foods Derived from Genetically Modified Organisms and Detection Methods, BATS, http://www.bats.ch , 2005. Topal, ., Genetik Deitirme lemleri ve Biyogvenlik, Buday, 26, http://www.bugday.org, 2004. Zlal, A., Gen Aktarml Tarm rnleri, Bilim ve Teknik, 426, 38-43, 2003. Genetically Modified Organisms (Online Textbook), http://www.learner.org/channel/courses/biology/textbook/gmo/gmo_1.html , 2005. Turgut-Balik, D., et al., Cloning and Sequence Analysis of Lactate Dehydrogenase Gene from Human Malaria Parasite Plasmodium vivax, Biotechnology Letters, 26, 1051-1055, 2004. Arda, M., Biyoteknoloji (Baz Temel lkeler), KKEM Dernei Bilimsel Yaynlar No:3, Ankara, 1995. Arat, S., Transgenik Hayvan retiminde Kullanlan Teknikler (Mikroenjeksiyon, Embriyonik Kk Hcre Teknolojisi ve Nkleer Transfer) ve Transgenik Hayvanlarn Kullanm Alanlar, Biyolojik Bilimlerde Aratrma Yntemleri Yaz Okulu Bilimsel Program, Ege niversitesi Fen Fakltesi Biyoloji Blm Eubiyoloji Topluluu, Ege niversitesi, zmir, 2002. Hails, R.S., Genetically Modified Plants-The Debate Continues, TREE, 15 (1), 14-18, 2000. Genetik Modifiye Organizmalar, Avrupa lkelerine Ya Meyve Sebze hracatnn Artrlmas Projesi alma Grubu, http://www.aib.org.tr/html, 2005. Kuiper, H.A., et al., Concluding Remarks, Food and Chemical Toxicology, 42, 1195-1202, 2004. Van Den Eede, G., et al., The Relevance of Gene Transfer to The Safety of Food and Feed Derived From Genetically Modified (GM) Plants, Food and Chemical Toxicology, 42, 1127-1156, 2004. Genetii Deitirilmi Organizmalara Hayr!, GDOya Hayr Platformu, http://www.gdoyahayir.org/makaleler.html, 2005. Einspanier, R. et al., The Fate of Forage Plant DNA in Farm Animals: A Collaborative Case-Study nvestigating Cattle and Chicken Fed Recombinant Plant Material, European Food Research and Technology, 212, 129-134, 2001. Schubbert, R. et al., Foreign (M13) DNA Ingested by Mice Reaches Peripheral Leukocytes, Spleen, and Liver Via The Intestinal Wall Mucosa And Can Be Covalently Linked To Mouse DNA, Proceedings of The National Academy of Sciences of The United States of America, 94, 961-966, 1997. Fagan, J.B., Genetically Engineered Food-A Serious Health Risk., http://www.netlink.de/gen/fagan.html, 2005. Terminator Technology for Transgenic Crops, Virginia Cooperative Extension, http://filebox.vt.edu/cals/cses/chagedor/terminator.html, 2005.