W. Wundt - Milletler Ruhiyatı Esasları İptidai İnsan (İnsanlığın Psikolojik Bir Tekâmül Tarihinin Ana Hatları), (Trc. Ziya Talat)

W.
WUNDT
Yazan:
Dr. Ziya Talt
Trkej'e eviren:
Milletler Ruhiyat Esaslar:

PTDA NSAN
nsanln psikolojik bir tekml tarihinin ana hatlar
REMZ
K T A P H A N E S
1 9 3 4
s t a n b u l
stanbul
Brhaneddin matbaasr
NDEKLER
B a l a n g ...................................................................... 1 Milletler ruhiyatnn tarihi ve vazifesi. Kavmyat ile mnasebeti. Tahlil ve terkib anlatma. Milletler ruhiyat, insanln manev tekml tarihi olarak. Drt byk devre methal
Birinci Fasl
PTDA NSAN 1 ptida insann k e f i ........................................ 12 Eski zamanlarda tabiat felsefesinden doan farziyeler. Tarih devrinden evvel bulunan eserler. Yukar Kongoda Schweinfurthun Pyg-menlar bu luu. Filipin adalarndaki Negr'tolar. Malakka iin deki kabileler. Seylan adasndaki Weddalar. 2 ptida! insann madd m e d e n iy e ti.................... 22 Elbise, oturacak yer, yiyecek, silhlar. Okla yayn icad. Atein kazanlmas. ptida mefhumu nun nisp manas.
III
NDEKLER
Evlenme ve ailenin a s l ...................................37 Bachofenin anne hakk ve ilk defaki intizamsz tenasl mnasebat nazariyesi. Gurup izdivac ve Malayadaki akrabalk sistemi. Bu hadiselerin yanl tefsiri. Bir tek kar ve kocal aile. Bir karl ve bir ka kocal bir koca ve birka karl aile. ptida milletlerde tek kar ve tek kocal aile. ptida c e m i y e t ................................................. 56 ilk sr. Hayvan srsile olan mnasebeti. Tek aile ve kabile. Kabile tekiltnn noksanl. Dilin b a la n g la r ............................................ 59 ptida kabilelerin bu gnk dilleri. Sar dilsiz lerin ve baz iptida milletlerin el ve yz iareti dili, tabi el ve yz iareti dilinin tabii iareti. Cmle tekilt. El ve yz iareti dilinden umum neticeler. ptidai insann dn . . ....................74
Dnn nisbeten iptida ekline misal olarak Sudan dilleri. Kelimelere kk olarak kabul edilenler. ptida dnn basit olmyan vasf. Gramerdeki umum mefhumlarn'olmamas. ptida insann, eyay, gznn nnde gibi dn. Sihir ve cinler tikadnn ilk ekilleri . . . 83
Din mefhumunun muayyen bir manaya malik ol may. Dinin, bir tek ilhl, yahut bir ok ilhl dinden kt hakkndak' nazariyeler. Pygmaen kavmlerinin vaziyetleri. Sihir ve dinler itikad iptida dnn mevzuu olarak. Hastalk ve lm. Vcut ruhu. Elbise ve sste sihir vastalar- Sihirden ileri g-elen illiyet.
NDEKLER
8 San atn balanglar....................................... 103 ptida insann dans sanati. Sihir vastalarnn ehemmiyeti. Grlt yapan musiki aletlerinin refakati. Dans arks. Musiki aletlerinin balangc. Kaynana gcrts ve Rassel. lk ssleme kabartmalar. Basit hendes resimlerle (slup yapma)eyann taklidi ara sndaki mnasebetler. Buschmannlarn resimleri. Onlarn hafza sanati olarak vasflar. 9 ptida insann zihn ve ahlk vasflar. . 119
htiyaszlk. nzivann ehemmiyeti. Mahede kabiliyeti ve muhakeme. ptida insandaki kabiliyetin noksan olduunun ispat edilememesi. ptida insann menfi ahlk. Muhitin tesiri.
Trkeye eviren tarafndan Bir Ka Sz

Wilhelm Wur,dt, 1832 de Garb Alamanyada dodu. Darlfnunda tp tasil etti. Ksa bir mddet siyasetle urat. 1875 de Leipzig darlfnuna felsefe profesr oldu. 1879 da ilk tecrb psikoloji lboratuvarn at. 1920 ye kadar burada alt. 31 Austos 1920 de Leipzig civarnda vefat etti. Onun urat saha, ok genitir. Felsef bilgilerin hepsinden birok eserler brakt.[1] Fakat en byk hizmeti tecrb ruhiyattadr. Geri ruhiyatn, elli sene evvel Herbart tarafndan tecrb bir ilim olmasi imtnn sylenmi idi. Fakat ilk defa Wundt, drki ruhiyat, tecrb ilmin metotlarn kullanarak, kat surette tesis etmitir. Ve ru hiyatn asl babas onu saymak icabeder. Onun Leipzigte at ilk tecrb ruhiyat lboratuvar, ruhiyata ait bilgi lerin ilerlemesinde bir gne vazifesini grmtr. Ruhiyat, terbiye sahasnda tatbik eden Meumann, orada okumu ve W undtn teviki ile ilk terbiye lboratuvarn amtr. Meumannn sonradan itiraf ettii gibi kendisi tecrb ruhiyat denilen eyin samalna kanaat getirmek iin W undtn yanna gelmi, sonradan ise yeni yolun en kuvvetli dervilerinden olmutur. Mehur
[1] K itaplar: Fiziyolojik ruhiyat. 3 cilt 1911. Mantk. 3 cilt 1921. Ahlk. 3 cilt 1924. Felsefe sistemi. 2 cilt 1919. Ruhiyat esas. 1920. Milletler ruhiyat. 10 cilt 1910-20. Felsefeye methal. 1910. insan ve hayvan ruhuna dair dersler. 1922. Kk yazlar. 3 cilt. 1910 21. Yaanlm ve Tannmlar ( kendi hayat ) 1920.
VII
BR KA SZ
asabiye mtehasss Kraepelin W undttan ders grm ve ondan ald feyizle, mesai direktiflerile asabi hasta lklar sahasnda ki muvaffakiyetini temin etmitir. Bir ok gen Amerikallar, W undtn yannda almlar, mem leketlerinde sonradan, W undtdi taklit ederek, lboratuvarlar amlardr. Bazlar, W undta olan meftuniyetimizi ho grmezler. Azlarndan kan ilk sz, Wundt artk eskimitir! olur. Bu, dorudur. Wundt, ferd ruhiyat sahasnda, bugn ok itmam edilmitir. Fakat ancak W undtdir ki, psikolojiyi, tecrb ilmin metotlarile, fiziyolojiyi elinde misal tutarak, kurmutur. Ruhiyatla alkadar olmak iste yenler, temel ta olarak, bu metotlar ve Wundtn yap tklarn bilmelidirler; taki psikolojiyi esasndan anlaya bilsinler. Bugn modern tabiiyeciler; 2300 senelik stat Aristoya kar hl meftundurlar. Onlar, [kki Aristo gibi mahede yapabilsek, gzlerimiz onun gibi grebilse! ] diyorlar. Yoksa, son senelerdeki bir ok psikoloji mek teplerinin iinden, psikolojinin esas mevzuunu ve alma metotlarn bilmeden, kmann imkn yoktur. Evet, Wundtn ferd ruhiyat eskimitir. Fakat, bugn k muarzlarnn ve felsefe tarihilerinin dedikleri gibi, Wundtn milletler ruhiyat sahasndaki yarattklar bir abide olarak kalmtr. Ve kimse bunu, bugn asla,. W undttan bir adm ileri gtrememitir. Wundt, milletler ruhiyatna mevzu olarak, bir millet ruhunun eserlerini, dini, efsaneyi, dili... Mevzu olarak gstermitir. Bu hususta iki eseri var: birisi Vlkerpsychologie adl on ciltlik mufassal kitabdr. Onda her meseleyi ayr ayr tetkik eder, ikinci eseri ise, ilk fasln burada terceme ettiim, Elemente der Vlkerpsychologie, dr. Bu insanln ma nev tekmlnn bir tarihidir. Tabiiyeciler, madd tekml ile megul olurlar. Me
VIII
BR KA SZ
sel tek hceyreli bir hayvandan balayarak, en yksek hayvana kadar olan tekml takip ederler. Bu herkesin bildii mehur bir eydir. Fakat memleketimizde, imdi ye kadar, madd tekmln yannda, bir de manev tek mln bulunduu az kimselerin tetkik mevzuunu tekil etmitir. Wundt, burada manev tekmln akn gstermee alr. Cemiyet, aile, ahlk, sanat... Balangcnda nasld? Nasl akt? Ve bugnk ekillere kadar nasl ykseldi? Bu meseleler biz Trkler iin fevkalde bir ehemmiyeti haizdir. Bugn, nk gzlerimiz, kendi mill benliimize evrilmitir. Artk kendi tarihimizi, dilimizi, dncemizi, sanatmz bilmek istiyoruz. O halde dilin, dncenin, sanatn umum tekml kanunlarn, Avrupa medeniyetinde bir usta tamlm ve yazdklar bir abide kalm adamn azndan dinlemek bizim iin fevkalde mhimdir! ite bu kitab tercemedeki amil budur 1 Esasen W undtu sevdiren, ikinci bir sebep de, onun umu m ruhiyata olan hizmetinden baka, btn almalarnda, kalbindeki sonsuz bir millet ak ile ilerileyii olmutur. Bu adamn, kendi milletine olan akn ve her eyi, bu gne ile grmesini, phesiz ki, Trk okur yazarlar ok takdir edeceklerdir. Ksa bir kanaat yapmak isteyen deerli okuyucularm, 1920 sralarnda, artk 90 yana yaklaan ihtiyarn, Alman milletine hitaben neret tii son szleri okusunlar. O zamanlar Almanya, fel ketten felkete yuvarlanyordu. Wundt, Alman tarihinden misaller alarak, milletin umum inkiafn lm surette gstermee alarak her tarafa mit vermee, gelecek cenneti anlatmaa alyordu. Milletler ruhiyat esaslar drt fasldr. nmz deki terceme, yanlz birinci fasl olan iptida insandr, iptida insann btn madd ve manev medeniyeti ile
IX
BR KA SZ
oturduu yerden, giydii elbiseden balyarak, ahlkna kadar tetkik eder. Ksm balan gsterilmitir. Terceme edilmiyen ksmdan ikinci fasl Totem dev ridir. [Ksm balar: Totemizmin umum vasflar. Totem devrinin medeniyet dairesi. Totemcilikte kabile tekilt. Dardan evlenmenin zuhuru. zdivacn ekilleri. Totemci likte diardan evlenmenin sebepleri. ok karl veya kocal evlenme ekilleri. Totem itikadnn tekml ekilleri. To tem tasvurunun asl. Tapu kanunlar. Totem devrinde ruh itikad. Sanemin asl. Hayvan ve insan ecdat. Totem iba deti. Totem devrinde sanat.] nc fasl: Kahramanlar ve ilhlar devri. [Kahra manlar devrinin umum vasflar. Kahramanlar devrinin haric medeniyeti. Siyas cemiyetin tekml. Siyas ce miyet iinde aile. Snflarn ayrl. Mesleklerin ayrl. ehirlerin asl. Hukukun balangc. Ceza hukukunun te kml. Hukuk sahasnn ayrlmas- lhlarn zuhuru. Kah ramanlar menkbesi Yeryz ve ilhlar zuhuruna ait efsane. Ruhlar itikad ve ahiret. lhlar ibadetinin asl. badet ekilleri. Kahramanlar devrinin sanat.] Drdnc fasl: nsanla doru tekml. [nsanlk mefhumu. Cihan devletleri. Cihan medeniyetleri. Cihan dinleri. Cihan tarihi.] Vundtun lisan ok ardr. ok g anlalr sylenen Kantn eserleri, W undtun baz yazlarna nisbetle ok kulaydr. Ben, tercemevi kolay bir Trke ile, dorudan doruya konuulan halk Trkesi ile yapmaa altm. Birok yerlerde uzun cmleleri paraladm. Okumaktaki glk, varsa bu da, biraz mevzudan ileri gelecektir. * * * Wundtun milletler ruhiyat sahasndaki muvaffakiye tinden bahsederken, baz okuyucularm, bu bilgi sahasnn
BR KA SZ
lm usullere gre tarif edilmesini istiyebilirler. Bunun iin de onun mufassal eserinin balangcndan, u satr lar naklediyorum: Ruhiyat, ruh denilen hdiseleri, gerek kendi kendi lerine ve gerekse birbirlerine olan mnasebetinde tetkik eder. Bu, ferd ruhiyat, Individualpsychologiedir. Buna mukabil birok fertlerin, yekdierlerinin uurlar zerine yaptklar mtekabil tesir ile uramaz. Bunun iin ferd ruhiyat, itmam eden bir tetkika ihtiyacmz var. Bu da milletler ruhiyat Vlkerpsychologiedir. O halde ruhiyatn bu ksmnn vazifesi: nsan cemiyetlerinin umum tek mUliinde ve mterek manevi varlklarn zuhurunda umum bir kymeti haiz olan ruh hdiseleri tetkik etmektir. Milletler ruhiyat, ferdin haricinde kalan mtekabil mnasebetleri tetkik eder. Ve bu ad onu kfi bir surette tavsif etmez. Fert yalnz bir milletin azas deildir. lk daire olarak onun etrafnda ailesi vardr. Bulunduu yer, douu, hayatnn seyri dolaysile dier balarn da tesiri altndadr. Btn bunlar, milletler ruhiyat kelimesi kfi surette ifade etmiyor. I Ve bundan dolay ferd ruhiyatn karsna tima ruhiyat koymak dorudur. Bu mefhum, itimaiyata veri len mana dolaysile yanl anlamalara sebep olur. Bir millet, yksek medeniyet merhalesinde de, hayatn m terek olan manev varlklarnn kendisinden kt mhim hayat kaynadr. Onun iin milletler ruhiyat mefhumunu burada kullanmaa mecburuz. Fakat kelimenin dorudan doruya olan manasndan hareket ederek u vasf da onda bulabiliriz . Mnferit milletlerin manev hususiyetleri. Bun dan dolay, bu plnda dil ilminin, efsane ve det ilminin yannda, ruh etnoloji; milletler ruhiyatnn zaruri art olur. Bu, milletler ruhiyatnn husus bir ksm olarak alnabilir.
XI
BR KA SZ
Dier bir gr de, tarih bilgilerile, milletler ruhiyat arasndaki hudutlarn ayrlmasdr. Tabi, milletler ruhiyat hadiseleri, insanln manev tekml ile alkadar ol duklar mddete ayn zamanda tarihin de mevzuu dahi lindedirler. Fakat tarih, yanlz madd ve manev vaziyet leri tetkik eder. Ve tekml fil gidiinde tavsif eder. Milletler ruhiyat ise, hadiseleri psikolojik irtibatlar ve kanunlar ile gz nnde tutar. Medeniyet tarihi, bilhassa ilk tarih, Urgeschich de ile milletler ruhiyatnn burada temas vardr. lk tarih te, dil, efsane gibi mil letlerin braktklar eyleri gz nne alr. Madd ve coraf almetleri tetkik eder. Tarih ksmlarn yukarsn da kalan karanlk devreleri tamamlama alr. Milletler ruhiyet ise, buna mukabil dikkat nazarn, beraber yaa mann psikolojik kanunlarna evirmitir. Mterek ha yatn hadiseleri ile urar. Etnoloji ve tarih ile beraber nc bir saha vardr ki milletler ruhiyat ile alkadardr : itimaiyat. O , umum bir cemiyet ilmidir. O , bazlarnn iddia ettikleri gibi felsef bir ilim deildir. Vazifesi, cemiyete ait hadiseleri, heyeti umumiyesile beraber, birbirlerine olan mnasebet lerini gz nnde tutarak tavsif ve onlarn artlarn tetkik etmektir. Bu manada olarak itimaiyat, muayyen bir za man ve mekn dahilinde, cemiyet vaziyetinin tavsifidir: [ Zustandschilderung der Gesellschaft. ] O , bir taraftan tarih, dier taraftan mnferit tima ilimlerle, hukuk, iktisat, devlet ilmi ile ok sk bir surette alkadardr: Buna mukabil, umum cemiyet mahsllerini, bilhassa dili, efsaneyi, deti ve medeniyeti, tecrb ruhiyatn ianesile psikolojik bir tahlil ve tarife tabi tutarak tetkik etmek ancak milletler ruhiyatnn vazifesidir. Ve nihayet ierdeki baz basma yanllar iin, de erli okuyucularmn beni balamalarn dilerim.
Dr. Ziya Talt

XII
N SZ
Bu kitapta milletler ruhiyatnn urat balca mese leleri, mufassal kitabmda [1] olduu gibi, tek tek birbiri arkasna deil, aksi olarak mmkn olduu kadar yanyana ve beraberce, ayn artlar, karlkl mnasebetleri ile birlikte, tetkike altm. Ve bu tetkiki sylediim mufas sal eserimin ikmali saydm. Evet. Milletler ruhiyatna ait bu tetkikdeki g-ayenin, btn noktalar bir birine birletir mekten ibaret olduunu zannederim. Tek tek meseleleri tet kiki ise bu gayeye erimek iin geilecek yolu dzlemee yarar. Uzviyet tekml tarihinin g'ayesi, yalnz tek tek uzvlarn teekkl deil, ayn zamanda onlarn beraberce a lmalarn ve beraberce tesirlerini anlatmaktr. Yine, her hangi bir insan cemiyetinin, hatta btn insaniyetinin ma neviyat tarihini [2] tetkik ederken takip edilecek biricik yol udur: tek tek vakalarn birbirlerile olan mnasebetlerile birlikte btn manev tekmln bir kanun daire sinde akmasn gz nnde tutmak. Bu v a z iie je kitabn ikinci ad - nsanln psikolojik bir tekmlnn esas lar - dellet eder. Bizim gayemiz ksa bir tetkiktir. Onun iin uzun uzadya tetkik edilecek olanlar tek tek vakalar deil, ana izgilerdir. Fakat tek tek meselelerin ayrca tetkikinden kurtulur.amazsa ve bundan kan umum neti celer- ki tekmln seyrinde hakimdirler- ksaca tetkik
[t] W . W undt. Vlkerpsychologie 2.-3. A. 10 Bde. [2] Geistesgeschichte
XIII
N SZ
edilirse, ozaman eserin vazifesi u olur: btn bu ayr ayr hadiselerin ve tekmln kanunlara bal olduunu gstermek. Asl gayemi gz nnde tuttuka, hadiseleri mtenasip surette tetkik edemiyeceimi tahmin ettim. Bu tertip iindeki hadiselerin kabul edilmi olanlarn yalnz ksa hatlar ile tarif ettim, ve hepisi ile mnasebetlerini aratr dm, buna kar az tannm ve hatta hi tannmam olanlar zerinde uzun mddet durdum. Bundan dolay aaki sahifelerde kabile tekilt, ruhlara-, cinlere-, toteme ibadeti [1] ve iptida medeniyete ait dier baz hadiseleri mufassal surette tetkik ettim. Halbuki tarih zamanlara kadar uzanan baz hadiseler, mesel devletlerin ve ehirlerin tesisini, hukukun k... lah, ksa izgilerle anlattm. Tabidir ki bu hareket tarz hadiselere verilen ehemmiyet iin bir l olamaz, ancak demin sylediim mel ihtiyacn yerine getirilmesi iindir. Sylediim az tannm veya hi tannmam olan hadiselerin tetkikinde milletler ruhiyat ve bilhassa milletler ruhiyatna ait bir tekml tarihi - nitekim bu kitabn vazifesi budur - ancak tahminler ve faraz'yelerle ilerler ; byle bir hareket, tek tek hadiseleri birbirine balayan iliii elden karmamak iin lzmdr, insan cemiyetinin balangcndaki meseleler - ki yukarda zikredildi - cemiyetin daha sonraki zamanna ait olupta henz balyan tarihin yar karanlnda duran dier baz meseleler - mesel ilhlarn ve dinin kmas,, efsanenin tekml, ayr ayr ibadet ekillerinin, manala rnn deimesi ve sebepleri... lah - hakknda kat bir dnce yoktur. Bir birine zt bir ok grler vardr. Bu gn daha ziyade vakalar gz nnde tutulmyor. Vakalar izah ettirilmek istenilen faraziyelerle uralyor. Fa kat milletler ruhiyat bu hususta da, dier tecrb ilimler gibi, bilhassa cemiyetin balancma ait bir ok mesele[1] Dle Seelen-, Dmonen-, und Totemkulte.
XIV
N SZ
lerde temas ettii, tarih gibi, temamen tecrbeye dayanr. Milletler ruhiyatnn faraziyeleri, tecrbe bilgisinden ve eya ile alkas olmyan bir temelden mahrum deildirler. Onlar, aksi olarak tecrb bir eniyete dayanrlar. Dora olduklar tahmin edilir, fakat her hangi bir sebepten do lay kat olarak ispat edilemezler. Eer biz mesel kabul edersek ki ilhlar tasavvuru kahraman idealile evvelce var olan cinler itikadndan husule gelmitir; bu nihayet bir faraziyedir; dorudan doruya bir cinden bir ilha inti kal devresinin var olmas hi bir tarafta kat olarak ispat edilemez. Fakat bu tahmine temamen eniyetin sinirleri iindedir. Dier bir ok hadiseler, hatta milletler ruhiya tnn balancna ait baz mesailin kffesinde de vaziyet budur. Burada mahede edebileceimiz bir vaka yoktur ki ona istinaden hkm verelim. Ancak ruhiyatn kabul ettii bir ihtimal vardr. Yani ayan kabul olan nazariye [1] fert ve milletler ruhiyatnn malm meselelerine en iyi bir surette uyandr. Ruhiyata ait tekml tarihi - ki bu kitap bir taslan yapmaa alacaktr - bu tecrb vazifesinde ruhiyatn tatbikat ve bir parasdr. Prensip itibarile tarih felsefesinden bakadr. Bazlarnn zannna gre ruhiyata ait tekml tarihi, tarih felsefesinin mevzuu olmalyd. Halbu ki byle bir vazife tarih felsefesine ait deildir. Son fasln hitamnda ruhiyatn felsef vazifesi nazar itibare alnm, ruhiyata ait bir tekml tarihinden tarihe bir tekml felsefesi karlmaa uralmtr. Leipzig 31 Mart 1912 W . W undt-
[1 Die gebotene Annahme. ]
XV
Balang
Milletler ruhiyat sz, dilimizde yeni kmtr. O na ancak on dokuzuncu yz senenin ortalarna doru rastgelinir. Dikkata lykdr ki, bu zamann yazlarnda kelimenin iki trl manas var: 1 Bir milletin zihn, ahlak ve dier manev vasflarnn birbirile mnasebetleri tetkik edilir; ede biyatn, siyasetin ve sanatn ruhu ile bu vasflar ara sndaki mnasebetler aranr ve buna millet ruhiyatna ait bir tetkik denilir. O halde byle bir millet ruhiyatile milletlere ait bir Seciye bilgisi [1] murat ediliyor du. Bu grden meden milletler, Franszla; Ingilizler, Almanlar, Amerikallar ilh..... dikkate ok lyk bir mevzudlar . En ziyade edebiyat tarihinde gen Almanya [2] denilen devirde milletler ruhiyat sznn byle bir manas vard. Son zamanlarda Kari Hillebrand n zamanlar, milletler ve insanlar [3] adl yksek kitab {8 cilt, kma tarihi 1855 ve sonraki seneler) byle bir millet ruhiyatna ait tetkikler iin gzel bir misaldir. Bu fikrin kitabmzn mevzuundan temamen uzak olduunu ilk nce kayt ederim. 2 Kelime yine bu zamanlarda ikinci bir mana
[1] Elne Charakterologle Der Vlker. [2] Yurges Deutschland. [3 Zeiten, Vlkerund Menschen. ]
MLLETLER RUHYATI ESASLARI
kazand. Manev ilimler, ruhiyata dayanmak ihtiyacn duy dular, ve yahut kendisinden istifade edilecek bir ruhiyat mevcut olmad zaman, ayrca ruhiyata ait bir esasa ma lik olmak istediler. O n dukuzuncu asrn ortasnda, bilhassa lisan ilimlerinde ve efsaneye ait yazlarda yava yava bu dnce yer tutdu: Lisann, dinin, adetin muhtelif cephelerinden intiar edip insann manev tekml zerine akseden klar bir adese zerinde toplamak; bir filosofla bir lisan alimi, Lazarus ile Steinthal milletler ruhiyat kelimesine bu manayi ka zandrmak erefini aldlar. Manev ilimlere mevzu olan btn vakalar millet denilen birliin mahsuldr. Mesel lisan, yalnz bir ferdin tesadfle vcude getirdii bir eser deildir. Onu bilkis millet yaratmtr. Ve ilk iptida birbirinden mstakil ne kadar millet varsa o kadar da lisan vardr. Sanatn, efsanenin ve adetin balangc da byledir. Tabiat dini [1] denilen Yunan, Roma, Cem an dini gibi dinler, hakikatta millet dinleridir. Ve onlarn baz mnferit ksmlar deil, btn hepsi, millet denilen birliin maldr. Fakat bu gr bize yabancdr. nk biz manev varlklarda, dinde, lisanda ve adetde yalnz tek bir mille tin tesiri olduunu kabul etmiyen bir devirdeyiz. Lkin bu sz sylemek millet, denilen birliin demin zikrettii miz manev varlklara ilk kaynak olduunu inkr etmek demek deildir. Bununla beraber Steinthal ve Lazarus eserlerinde ve kardklar milletler ruhiyat ve lisan ilmi mecmuas nda [1860 dan beri 20 cildi kd.] milletler ruhiyat mefhumu bu gnk gibi'kati olarak tesbit edildi. Bylece yeni bir ^balang yapld, ve bu sahada muhtelif istikametlerde bir ka adm atld. Onun felsefe ile olaa
[1 Dle Naturrelgion ]
p t Jd a n s a n
mnasebeti ve ruhiyatn bu sahada gdecei usul bir de receye kadar tayin edilmemiti. Ruhiyata ait mahede tarz zamann seyri ile bu sahann her bir ksmnda tatbik edilmee balannca, mesele bakalat. Biz bugn millet ler ruhiyatn, ruhiyatn bir ksm olarak alabiliriz. Onun salhiyeti, vazifesi hakknda artk hi bir suretle phe edilemez, tnsan birlikleri sayesinde husule gelen ve bir tek insan uurile izah edilemiyen - nk onlar karlkl tesiri istilzam eder - Btn manev mahsuller bu vazife iindedir. Bu vasf - yni tek bir insan uurile izah edi lememek ve karlkl tesiri istilzam etmek - milletler ru hiyatna ait meseleler iin bir miyardr. Bir dil, bir tek insan tarafndan hi bir suretle yara tlamaz. Fakat Esperanto ve baz yapma diller bir fert tarafndan vcuda getirilmitir. Lkin dier diller olma sayd, Esperanto yaayamazd. Byle diller varlklarn tabi dillerden alman eylere borludurlar. Tek bir insan tarafndan bir din nasl yaplabilir ? Biz baz din kuranlar tanyoruz: Mesel Hristiyanl, Budismi, slml kuranlar. Fakat bu dinler, kendilerinden nceki dinler zerine da yanrlar. Millet denilen birlik dahilinde din saikler dur makszn baka ekillere girerler. Ve bu sayede dinler karlar. Kezalik milletler ruhiyat, yksek manev vakaIarn tahlili esnasnda tek insan uuruna ait ruhiyatn zarur bir tamamlaycsdr. Bu ruhiyat baz meselelerde milletler ruhiyatndan istifade etmek mecburiyetinde kalr. Fakat unutmayalm ki millet denilen birlik yekdieri zerine karlkl tesir yapan tek insanlardan ibarettir. O halde milletler ruhiyatnn varl iin fert ruhiyat, veya bazlarnn dedii gibi, umum ruhiyat arttr. Bununla beraber milletler ruhiyat ferd ruhiyatn mhim
bir tamamhycsdr. Ferd uurun kark, mufassal hadi selerini aydnlatmak iin yardm eder. Dncenin kark almalarn yalnz kendi kendini mahede ile izah edil mek istenmitir. Fakat bu uramalar daima neticesiz kalmtr. nsan dncesinin tekml tarihi bize ferd uuru izah edemez. Bu tefekkr tarihi, tarihden evelki devirlerin tesiri altndadr; tarihten evelki devir ise bize bu hususta hi bir bilgi vermiyor. ocuk ruhiyatnn bu meseleyi halledeceini zannetmekte yanltr. Meden bir milletin ocuu yle dardan gelen bir tesir altndadr ki onlar ocuun ruhunda kendi kendine doan eylerden ayrt etmek kabil deildir. Buna kar insanln manev tekmlnn-ki biz hal iindeyiz - mer halelerini tetkik ederken millet ruhiyat bizi hakiki bir ruh olua [1] gtrr. O bize olup bitmi olan iptida vaziyetler gsterir. Bu vaziyetlerle daha mtekmil ve yksek medeniyetler arasnda kesilmeksizin ilerleyen ikin ci derecedeki basamaklar, kprleri buluruz. Bu suretle milletler ruhiyat kelimenin hakiki manasile Tekiiiil ruhi yat olur. Bu umum vazife gz nnde tutularak milletler ru hiyat kelimesine itiraz edildi Denildiki, o yalnz millet ler ile deil geni ve dar birlikler ile de uraacaktr. Me sel bir yandan aile, gurup, kabile, mahall bir cemaat..ilh mahdut bir birliktir. Dier taraftan yksek, manev ky metler, muvaffakiyetler bir ok milletlerin birlemesinden karlkl tesirlerinden husule gelir, bu suretle milletler ruhiyat insaniyet ruhiyatna inklp eder. Fakat bir ismin belli bir manas olmas lzmsa, onu anmasile anlalan balca mefhuma gre koymaldr. Onun iin milletler
[1] Die Psychogenese.
PTDA NSAN
ruhiyat kelimesini deitirmek ve yerine baka birini koymak kabil deildir. Birlik ruhiyat [1] kelimesinden yanl manalar kabilir, millet birliinden baka birlikler hatra gelir. Veyahut tima ruhiyat [2J denilirse umumiyetle ruhiyata ait tetkiklerinde bile yalnz son me deniyetin hayatile megul olan yeni itimaiyat [3] hatr lanr Manev hayatn heyeti umumiyesinin tekmlnde -imdi en mhim nokta buras - millet en byk birlik mefhumudur; (^ier btn birlikler onun iindedir. Aile snf, kabile, gurup bir millet iindedir. Millet denince bu mnferit birlikler onun dnda kalmazlar, bilakis ondadrlar. Millet kelimesinde bir birliin balca yarattk larn ifade eden Milliyet [4] gibi kkden bir mefhum vardr . Fakat bu grten baklnca hatra u sual gelir: Mil letler ruhiyat tarafndan yaplan vazife acaba etnoloji (Kevmiyat) tarafndan ifa edilmezmi? Veya edilemezmi? Fa kat dnmelidir ki son etnoloji ilminin mevzuu ok kenilemi, oalm ve zerinde ilenecek hale gelmitir; mil let ruhiyatnn yapt, ruhiyata ait bir tetkik, onun va zifesi dndadr. Burada bir adamn ismini zikrederim. Bu adam son zaman corafyaclarnn hepsinden ziya de etnoloji mevzuunun kenilemesini istemitir. Bu Friedrich Ratzelsdir. O, antropacografya [5] ve milletlerin meden eserleri hakkndaki bir ok yazlarnda unlar syledi : Etnoloji yalnz millitlerin vasflar ve oturduklar yerlerle megul olmaz. Ayn zamanda milletlerin nasl
[1] Die Gemeinschaftspsyehologie [2] Die Soziaipsychologie [3] Die moderne Soziologie [4 Das Volkstum ] [5] Eski corafi eserlerin hepsine verilen isim
zuhur ettiini ve bugnk madd ve manev vaziyete na sl iritiklerini tetkika alr. Etnoloji milletlerin zuhurundan, vasflarndan ve yer yzndeki kenilemelerinden bahs eden bir ilimdir. Byle bir tetkikte ruhiyata ait vasflar ikinci derecede kalrlar. Etnoloji iin kk sanat eserleri, ve onlarn dier ekle girmeleri mazideki muhaceretlerin, ihtilllerin ve intikal lerin [1] tesbiti iin ok mhimdir; bundan dolay Etnolo ji tarih ve tarihten evvelki zaman iin mhim bir yardm cdr. Yalnz milletlerin bugn ne halde olduklarn deil, nasl bu hale girdiklerini, nasl deitiklerini, kendilerini dierlerinden nasl ayrt ettiklerini tetkik etmek. te et nolojinin balca mevzular. Milletler ruhiyat Etnolojinin kard neticelerden istifadeye mecburdur. Fakat asl megul olaca ey, manev tekmldr. Milletler ruhiya tna gre mhtelif asldan gelen, fakat ayni manev tek ml basama stnde duran milletler bir snfa dahildir ler. Buna kar Etnoloji grnden ayni, snftan birbirine akraba olan milletler, ruh vasflar sebebile manev tek mln mhtelif basamaklar zerindedirler. Birbirlerinden bakadrlar. Etnologlar iin mesel Obi milletlerinden olan Macar ve Ostiyaklar ayni asldandr. Fakat ruhiyat grnden bu milletler birbirinden ayrdrlar. Macar milleti medenidir. Ostiyaklar ise nisbeten iptidaidir. Millet ruhiyatnda iptida [2] denince bunuu ruhiyat bakn dan olduu hatrlanmaldr. Halbuki Etnoloji mtahassisleri iptida kelimesile milletlerin eceresindeki ilk milleti, ana milleti murat ederler. Milletler ruhiyat Etnolojiden bir ok istifadeler yapar. Etnolojide milletlerin manev
[1] Die Ubertragung [2] Prlmitiv.
PTDA NSAN
vasflar hakknda milletler ruhiyatndan bir ok eyler alr. Fakat iin znde her ikisinin de vazifeleri bakadr. Milletler ruhiyat bu vazifelerini ifa iin baka baka usuller kullanabilir. Mterek hayatn mhim hadiselerini birbiri arkasna sra ile gz nne alr, ve nasl tekml ettiklerini tetkik eder. Hatra gelen ilk usul budur; nite kim umum ruhiyat da ferd uurun tahlilinde ayni usulu gdlr. En evvel dil tarihinin vakalar yardm ile dilin ruhiyata ait tekml izah edilir. Dil ruhiyatndan sonra sanatn tekml iptida insan daki balangcndan meden milletlerdeki ilk devrine ka dar, gz nnde tutulur. Sanatn meden milletlerdeki ilk devrinden sonra tarihini tetkik etmek, sanat tarihinin vazifesidir. Ondan sonra efsane ile dinin saikleri ve kar lkl tesirleri tetkik edilir.... ilh. Bu milletler ruhiyatna ait tekmln gidiini uzunluuna yarklar halinde [1] - zincirvari uzayan, -tetkik eden bir usuldr. Derin ve mufas sal bir tahlil iinde ilk nce hatra bu usul gelir. Fakat bu usuln bir mahzuru var: manev tekml, birbirinden ayr bir ok ksmlar halinde paralyor. Halbuki bunlarn birbirine paralar baldr. Hele ilk devirdeki manev hayatn muhtelif ksmlar birbirine okadar baldr ki ayrmak imknszdr. Efsane, dil zerine tesir yapar. Sanat, efsane tekmlnn bir parasdr. Adetler ve gre nekler de efsaneye ait dncenin izleri vardr. Lkin ikinci bir yol daha kabildir: yukardaki benze tie gre uzunluuna yarklar yerine geniliine yarklar [2] yapmak. Milletler ruhiyatna ait balca basamaklar sra ile tetkik edilir. Her basamaktaki hadiseler ve basaman, mevzuunun hepsi ile mnasebetleri aranr. O halde burada ilk
[1] Die Lngsschnitte [2] Die Querschnitte
vazife ptida insan tetkik etmektir, iptida insann hare ket tarz, itikad, dn etnolojik vakalara istinaden ruhiyat bakmndan aydnlatlr, iptida insandan sonraki tekml basamaklarnda, bir devri dier devirden ayrt iin glk kabilir. Hadiseler durmakszn birbiri arka sna giderler- Bundan dolay onlar taksim iin ihtiyar bir surette hareket etmemek imknszdrocukluk, genlik, olgunluk devirlerinin, ayrc sinirleri nasl kati olarak izilemezse milletlerin tek mlnde de muhtelif safhalarn hududunu vazih surette bir birinden ayrmak mmkn deildir. Milletler tekmln deki basamaklarn ald vaziyet de byledir. Yalnz bazt muayyen tasavvurlar,ihtisaslar, fiil saikleri vardr ki hadiseler bunlarn etrafnda toplanrlar. O halde bu manev olan merkez saikler gz nnde tutulur, ve milletler ruhiyatna ait hadiseler bir dereceye kadar doru olan devirlere tak sim edilir. Burada bir noktay kaydedelim: tabiidir ki iptida insan, byle bir tetkik iin hareket noktasdr. Fa kat iptida kelimesi zaf bir manaya maliktir; o, me deniyetin, bilhassa manev medeniyetin en aa derece sini gsterir. Bu iptida basama sonraki merhalelerden ayrt eden hi bir muayyen etnoloji almeti yoktur. Yal dz. ruhiyata ait bir ok vasflar vardr. Onlar ilklik, asilli lik, meneilik hassasna maliktirler ve ayn zamanda ipti da mefhumunu vcude getirirler. Bundan dolay biz ev vel iptida medeniyetin harici almetlerini, sonra iptida hayatn ruha ait saiklerini tetkik edeceiz. ptida insan devrinden sonra ikinci bir devir gelir. Bu devir bizim iin bir ok noktalardan yeni kef edilmi bir dnya gibidir. Tarih bu hususta bir malumat vermez lik evvel yeni etnonoloji lm, yer yznn muhtelif ma hallerinden bu devre ait hadiseleri tenvir etmitir. Bu dev
PTDA NSAN
re Totem devri deriz. Bu isim gsteriyor ki kaybolmu bir dnya yeniden kef ediliyor O uzak Amerika yerlisi lisanndan alnmtr. nk hi bir Avrupa lisannda mevcut deildir, tak bu devrin esas hakknda bize tak ribi malumat versin. Totemizmi ksaca tavsif edersekr Hayvann insana olan bugnk mnasebetinin aksi olduu devirdir. Totem devrinde insan hayvana hkm etmez, bilakis hayvana insan hkm eder- Hayvan hareketile in sanda korku, hayret, hrmet uyandrr. llerin ruhu hayvanda sakindir; bu suretle hayvan insann dedesi olu yor. O hayvann eti, adn tayan kabile efradna haram dr. Yahut mesele bunun zdd olur, merasimde Totem olan hayvann etini yemek mukaddes bir ibadet haline geer. Totem fikri; cemiyet tekilt, kabile taksimatn, nikh ve aile ekilleri zerine tesir eder. Bu zamann fikirlerinden tek tk baz bakiyeler zamanmza kadar uzanmtr. Mesel Asur ve Babillilerin, Msrllarn ve eski me den milletlerin mukaddes hayvanlar vard; bu hayvanla rn vasflarndan veya hareketlerinden manalar karlr* idi. Dier milletler de baz hayvanlarda sihirli bir kuvvet gryorlard. Totem devri yava yava nc bir devre dklyor: Kahramanlar ve ilhlar devri. Daha evvelki devre it kabile tekiltnda bir tek fert bir kabileye hkm eder. Bu hadise ilk nce muvakkat idi. Sonra yava yava daim bir ekil ald. Totem devrinde bir kabile dier dman kabilelere kar harp tekilt yapm ve kabile reisi b yk bir nfuza malik olmutur: cemiyetten bu suretle Devlet vcude geldi. Harpte ve devletin idaresi dolaysile sulh zamannda da kabile reislerinin stne ykselen adamlar kt; onlar numunelik bir seciyeye malik ahsi yetlerdi. Bu suretle Totem devrindeki kabilenin en ihti
yar veya reisi yerine yeni devrin Kahraman kaim oldu. Totem devrinde masala benzeyen hikyeler vardr; onlar kendilerine iman edilen efsanelerdir; hayvan olan dede lerden bahsederler; bu dedeler atei getirmitir, yiyece in hazrlanmasn retmitirHarpte kumandanlk yapan kahraman baka bir dn yann ocuudur. Kahramanlar arksnda, yani des tanda, onun sadk bir aksi vardr. Homerin kahramanlar, haric vaziyetlerine gre henz kabile reisleridir. Fakat harp meydannda bu kabile reisine byk meziyetler atfolunur. Kabile reisi bir kahraman olur. uurun tek ml ile lisann ekilleri dahi deiir ve zenginleir. Destandan sonra ekl Plastik ve dram sanatleri inkiaf ederler. Btn bu hadiselerin, eski devrin iptida kabile tekilat yerine gelen devletin kmasile mnasebeti vardr. Ayn zamanda adet ve din de deiir. Mill kah' ramanlar ve mill devletlerle birlikte dinler kar. Bu dinlere gre, gz en yakndaki muhite, hayvan ve nebat dnyasna deil, daha ziyade ge evrilir. Bu suretle yksek, kemale ermi bir dnya tasavvuru vcuda gelir. Kahraman ideal bir insan olduu gibi ilh da ideal bir kahraman olur. Ve gkteki hayat, yer yznn ideali yerine geer. Bundan sonra drdnc bir devir gelir. Mill bir dinin ve mill devletin izmi olduu hudutlar insan ru hunun almalar karsnda daim bir engel olamazlar. Mill cemiyetler geniler, nsan olurlar. Bu suretle hal iinde yaadmz bir tekml balar. Bu tekml, bugn devam ediyor. Biz burada insanln tekmlnden deil, insanla doru bir tekmlden bahsedebiliriz. Bilhassa milletleri birbirinden ayran din tasavvurlarn ortadan kalkd zaman bu tekml balar. Manev tekmln en mhim bir ayrtc vasf, dinin dar olan mill hududlar
10
PTDAt NSAN
amaa balamasdr. Mill dinler, yahut yanl anlalacak bir surette sylendii gibi,birinci karndaki [kurunu ul]byk milletlerin tabi dinleri [1] kendi hududlarn aarak insanlk dini olmak isterler. Biz byle tane dnya dini tanyo ruz : Hiristiyanlk, slmlk ve Budizm- Her birisi insanl n bir parasna, mazisine ve seciyesine uymutur. Bu mesele daha ziyade Hiristiyanlkla Budizmin biribirine olan ztlnda grlebilir. Fakat her ikisinde de mterek bir nokta vardr: Dnya dini olmak. Dnya dini olmak iin almak derun bir almettir. Buna mvazi giden haric bir almet v ar: lk nce kabilelerin bir lii zerine devletin mill hududlardan amas. Artk bu devirde meden milletler birbirleri zerine ktisad hayatda, detde, sanatta ve ilimde karlkl tesirler yaparlar. Bunlar insan cemiyetine mill ve nsan saiklerden mrekkep bir vasf verirler. Yunan ve Roma imparatorluklar bu nevi ha diselerdendir. Ve garbn tekml noktasndan ok mhim dirler. ptida insann gece vakti vahi ormanlardan sr np karak bir yere avlanm bir hayvan koymas ve onu bir alet veya bir ss eyas mukabilinde gizlice m badele etmek istemesile, filolarn denizleri yard, hava gemilerinin btn dnya milletlerini birbirine birletirmek iin gkte utuu bir zamann ticar mnasebetleri ara snda ne derin bir uurum vardr. nsanln btn tarihini tayan bu tekml btn inceliile anlatmak mevzuumuzun dndadr. Biz yalnz ruhiyata ait balca saikler le uraacaz. Bu saikler sayesindedir ki ilk asldan daha sonraki, iptidadan mkemmel haric hayat artla rnn tesirile, ve biraz da insann yaratma kudreti saye sinde domutur.
[1] IDie Naturreligton

11
BRNC - FASIL
PTDA NSAN
p t i d a
in s a n in kefi
ptida insan kimdir? Nerede bulunur, vasflar neler dir? Bu bahiste hatra gelen mhim sualler bunlardr. Fa kat hayrete lykdr ki bu suallerin cevaplar yakn zaman lara kadar tecrb vakalara, tarihe, etnolojiye deil srf nazariyelere dayanarak verildi ve bu srada gz nnde tutulan iptida medeniyet deil, bugnk medeniyet ve bugnk insand. Bundan dolay medeniyet ile tabiat ara snda mcerret bir ztlk dodu. Felsefe ve hatta et noloji bu ztla dayanarak tabiat insann izah etmek istediler. Onlar iptida insan aramak ve mahade etmek zahmetine katlanmadlar, kafalarndan icat ettiler. Bun dan dolay tabiat insan ile medeniyet insan arasndaki ztlk dodu. Onlarn zannna gre tabiat insan btn medeniyet eyasndan mahrumdur. Medeniyet eyasna lzumundan fazla kymet veren 18 inci asr felsefesine[l] gre bu, iptida insann menfi ayardr. ptida in san vahidir; geri vahinin bir para nsan" vasflar vardr; fakat btn grnmle bir hayvandan baka bir ey deildir. Yalnz bir para nsan vasflar, bir az dili
[1] Die Phfilosophie der Aufklrung.
12
PTDA NSAN
ve biraz akl onu merhamete lyk halinden kurtarmaa kifayet eder. Thomas Habbes diyor ki tabiat halindeki in san dier insan iin bir kurttur, fnsan hemcinsi arasnda tpk hayvanlar gibi, yaamak iin mcadele eder. Bu id dia bizde vahi tabiatla sulhu medeniyet, muntazam dev letle, intizamsz sr ve kabile arasndaki ztlk fikrini husule getirir. Fakat bu iddiay ileri srerken hkim olan ey, mede niyet ve tabiat gibi iki haric mefhumun birbirine zt ol mas deil, hakiki dnya ile temsil edilen veya yeni kef edilen dnyay tetkik ederken malik olduumuz enfs li lerdir Bu enfs hislere dayanarak bazlar iptida insandan korkun bir surette bahsederler; bazlar ise-ld aksi hislere malikdirler -iptida insan pek ok methederler. Artk medeniyetten bkm ve maziden gelen hayat ekillerini rahatsz edici bir boyunduruk eklinde duyanlara gre tabiat hali lm ideal bir dnyadr. Netekim Thomas Hobhesin ve zamannda yaayanlarn vahet hali nazariyesine mukabilJean Jeacque Rousseautabiat insan nazariyesini koymutur. Bu nazariyeye gre iptida devir insan larn birbirlerine sevgi ile balandklar hr ve ihtyasz bir hayat geirdikleri bir sulh devridir. Fakat daha o zamanlar tabiat insan hakandaki bu nazariyelere kar baz iddialar karld. Bu iddialar ortaya koyanlar eniyet hudutlar dahilinde kalmak istiyorlard. Bugn bir vaka olarak tesadf ettiimiz hayat ekilleri bizim ilk dedelerimizde ne iin mevcut olmasn? Bu ha yat ekilleri izdivala ailedir. zdiva tabi ve tenasl bir irtibat eklidir; aile ise onun zarur bir neticesidir. Eer izdivala aile en batan itibaren mevcut ise o halde btn medeniyet onlarn bymesile husule gelmitir. Aile evvela peder ah umum bir ailedir; ondan ky ce
13
MLLETLER RUHYATI ESASRLER
maatleri dodu; ve bir ok ky cemaatlerinin birlemesile devlet husule geldi, cemiyetin aileden tabi bir su rette inkiaf ettii hakkndaki bu nazariyeyi Aristo ilk defa ilm bir ekle soktu- Nazariyenin hkim fikirleri ta efsane ve rivayetide mevcuttur. Btn milletler ilk al larnn bir tek aileden ktna inanrlar. Tek bir evlenmeden bir millet, ve bu tasavvur umllendirilirse, nihayet btn insanlk kmtr. Bir kar ve kocal ilk aile efsanesi ilk anne baba rivayeti kadar yaylmtr. Bugnk bir tek kar ve kocal aileyi maziye, bir neslin, bir kabilenin veya insanlin meneine atfetmek tir. Bir tek kar ve kocal ailenin varlm ispat eden deliller mevcut olmad yerlerde efsaneler, milletlerin ve insanlarn muhtelif tarzda zuhur ettiklerinden bahsederler. Tatan, topraktan yaratldklarn, maaradan ktklarn sylerler, insan ecdadnn hayvan olduundan bahseder ler... ilah. Eski yunanllarn Pyrrha ve Denkalion ef sanesinde eski grten artklar ve ilk anne baba hakkn da rivayetler vardr Denkalion ile Pyrrha arkalarna talar atyorlar. Talardan yeni bir insaniyet douyar. lk aile fikri, hali hazrdaki ailenin maziye atfndan husule gelmitir. Bu yalnz bir faraziye, hatta daha iyisi bir uydurmadr. Dayanacak bir temeli yoktur, ancak Tevrat ve ncilde geer; insann ilk vaziyeti hakkndaki peder ah aile nazariyeside bugne kadar mukaddes kitaplardan ilham almtr. Yine Aristo nun cemiyetlerin yava yava bymesi, hatta devleti husule getirmesi hakkndaki nazariyesi de bir uydurmadr. Feylesof kendi zamannda birbiri yannda duran tima tekilat birbiri arkasnda, yani bir zaman silsilesi iinde tarihde farzetmitir. lk aile hakkndaki efsane ve felsef farziye, ilk insann bugnk tabiat insanndaki vasflarla donanm olduunu
14
PTDA NSAN
kabul ederler; ilk insann tabiat hakknda bize fazla izah vermezler. tik defa olarak bugnk antropoloji bu meseleyi hakiki vakalara dayanarak izah etmek istedi. lk insann hayatn anlamak iin ne bugnk yaayan milletler, ne de tarih bir kaynak olabilir. Meselenin halli iin lzm gelen vesikalar tarihden nce [1] dedir; ilk insanlardan kalm olan artklarda, toprak altndaki kalm olan al* ma meyvalar, aletlerdedir. Toprak stnde bulama dmz, denildii gibi, toprak altnda arayacaz, tak riben altm sene evvel antropolojinin tarihden ncesi ile uraan ksm bu hususda malzeme toplamaa balam ve toplanan malzeme gittike oalmtr. Fakat bu usu ln ruhiyata ait tetkiklere pek az hizmet edebilecei anla ld. Halbuki bu evelce grlebilirdi. Yalnz sanat eser lerinden bir para istifade edildi. Burada cesareti kran bir netice kd: Diluvial zamanndaki insann sanat tadan aletlerile, iinde ikamet ettii maarann diyar larndaki resimlerile, yine kemik veya boynuz zerindeki taklidi resimlerile bugnk vahi insann resimlerinden farkszdr. Yalnz vcut kemikleri bulunduu zaman Diluvial devri insannn bir para baka olduu grld. Fakat bunlarn dorudan doruya ruhiyata ait netice karlamazd. Yalnz dolambal yollardan gidilerek baz manalar karlabilirdi: Mesel iskelet bir dereceye kadar hayvana benzerdi. Ve kafa tasnn bykl kkt. Bu ise dnce itibarile aal gsterir. Hele kafa tas ile dima arasndaki mnasebet gz nne getirilirse o devir insannn mahdut bir zeks olduu anlalr. Fakat bu kemiklerle kati bir netice elde edilememitir. Muhtelif rklarn varln gsteren bu kemikler bugnk iptida
[1] Die Vorgeschlchte 15
insann kemiklerine benzerler. Bunlarn yannda miktar az olan baz kemikler vardr ki haklarnda hal phe edilmektedir. Tarihden ncedeki bir insana ait olan kemik artklar nn hikyesi bu hususda dikkate layktr. 1856 ylnda Almanyada Dsseldorf yanmdaNeandertalde bir maa rada bulunmu olan kafa tas ok garipti. Kafa tasnn yalnz yukar ksm vard, ehre taraf mahvolmutu. Bu nun iptida bir insana ait olduunda herkes birdi. Bugn baz iptida rklarda bir dereceye kadar mevcut olduu gibi, gz boluklar stndeki kemiklerin ikin olmas bu hususda byk bir delildi. Baz mutahassslar uzun zamandanberi aranlan ilk insann [1] en nihayet kef edildiini zanettiler. Kafa tasnn ekli daha ziyade bugnk Avusturyallarnkine benzerdi. Bu yolda btn limler birdiler. Fasat o zamandan beri Antorpoloji mutahssslar daha eyi usller buldular, yalnz bir ksm mevcut olan kemii lmee ve eksik ksmn tamamlamaa muvaffak oldular. Hermann Klaatsch namndaki limNeandertalde bu lunan kafa tasn bu usuller yardm ile tetkik etti; ve garip bir neticeye vard. Bu kafa tasnn bykl bu gnk Avusturalyann kafa tasnn byklnden daha fazla idi. Bundan ilk insann hakik zeks hakknda kat bir netice karlamad, ayn zamanda tarihden nce devir le uraan Antropolojinin ne kadar pheli neticelere vardn bu misal gsterdi. O vakittenberi Almanya, Fransa ve dier memleketlerde birok insan bakiyeleri bulundu. Tarihden ncedeki devirde ok insan rklarnn Avrupada yaam olduu tesbit edildi. Bu insan rklar nn buz devrinin [2] son ve hatta ondan evvelki ksmnda
[1] Homa prlmigenius [2] Die Eiszeit.
PTDA NSAN
yaadklar meydana kt. Fakat bulunan kemiklerle bu gnk insan rklar arasnda byk bir fark bulunamad. Bu farkn bulunamamas onun mevcut olmamasn icap etmez. Yalnz fark imdiye kadar kati olarak tesbit edi lemedi. ptida insann tabiat hakknda ruhiyatn ortaya att suale tarihden nce ki insann anotomisi bir cevap veremez. Halbuki insan almasnn mahsul olan eski aletlere, silhlar, eski sanat eserleri bu hususta daha fazla izahat ve rirler. akmak tandan yaplm topuz, kalem, bak, haner eklindeki alet ve silhlar Dilivium ve hatta Tertir devrinin ilk zamanlarndan kalmtr. Ayni ekilde fakat keskinle* tirilmi olan eya daha sonraki zamana aitdir. Maaralar da bulunmu olan sanat eserleri, bilhassa mamot, maara ays gibi tarihden nceki hayvanlarn resimleri dikkate ok lyktr. Fakat btn bu sanat eserlerinin bu gnk vahi insann eserlerinden daha yksek ve daha aa olup olmadn tayin edemiyoruz. kisi arasndaki muka yeseyi glendiren iki sebep var: 1 Bu gnk vahi insan, aletlerini ve silhlarn aatan yapyor, hatta kap gibi eya yine ksmen aa tandr. Tarihten nceki eya ise havann ve zamann tesirile harap olmutur, tarihden nce ki insann bu cins eyas tamamen kaybolmutur. Okla yayn silh olarak kullanlp kullanlmadn bilmiyoruz. nk ilk nce yay ve hatta ok da aadan yaplmtr. 2 Bu gn muhitinden tamamen ayrlm ve her yerde mevcut olan mbadele usulile daha yksek mede niyetin eyasn, bilhassa maden ve madenden mamul aletleri ieri sokmam hi bir iptida kabile yoktur. imdi tarihden nceki devrin aa eyasnn bize gememesini bu gnk iptida kabileler zerindeki ecnebi tesirini bir
17
MLLETLER RUHtYATI ESASLARI
tarafa brakalm. Ayn zamanda Diliviun devrinden daha evvel kalm olup haklarnda phe edilen baz artklardan vaz geelim. Tarihten nceki insann alet ve edevat ve sanat eserleri bu gnk iptida kabilelerin, Filipin ada larnda oturan Negrto ve Seyln iinde oturan kabilelerin eserlerinden pek farkl deildir. Aletlerin baka baka maddelerden yapld yerlerde bile baklarn, baltalarn ekilerin ekilleri bildiimiz adi surettedir. Bugn seyIn adasnda Veda kabilesinin kulland bambos aacn dan yaplm bak ile, Diluvial zamannn baz ta bak lar birbirinden ayrt edilemiyecek derecede benzerler. Yine oturduklar yerlerden ziynetlerinden kalm olan baz artklar ve adetleri hakknda bize fikir veren baz eserler bu gnk eserlere pek ok benzerler. Avrupada en eski devirdeki tarihten nceki insan maarada oturdu. Nite kim bu gn scak yerlerdeki iptida insan da yamur za mannda maaraya snr. Fransada Le Moustier yannda bir kaya iindeki maarada bir iskelet bulundu. skeletin melmi olan vaziyeti, onun gmlm olduuna dellet eder. Nitekim bu gnk iptida milletlerdede gmme bu ekildedir. Ayni zamanda bu vaziyetten Cinler itikad devrinin varlna byk bir emniyetle hkm edebiliriz. Onlar ly geriye dnecek zan ediyorlar, ve bunun meni iin adam akll balyorlar. Bulunmu olan tarihten n ceki eserler vastasile, o zamanlar, bugnk iptida kabile lerin medeniyetine benzer bir medeniyetin mevcut olduuna hkm ederiz. Bu gnklerden byk bir fark gsterme yen bu artklar iptida insan tanmak hususunda byk bir ehemmiyete malikdirler; onlar iptida medeniyetin uzun mddet ayn ekilde devam ettiini [1] isbat eder ler. Bu medeniyet ne kadar orijinal olursa o kadar uzun
[1] Die Stablitt der primitiven Kultur 18
PTDA NSAN
mddet ayn ekilde devam eder. Yalnz muhaceret ve ihtilat gibi amiller mevcut olmamaldr. Bu fikir bize ilk bakta hayret verebilir. Fakat unutmayalm ki iptidai insa nn mhim bir ayrtc vasf muhitinden tecrit edilmi ol masdr ptida insan dier milletlerle temas ederek bir tesire maruz kalmad takdirde eski zamanlardan beri muhitinin icabile alm olduu vasflar deitirmez, bu hususda bir amil yoktur. ptida medeniyetin uzun mddet devamndan vaz ge elim. Byle uzun mddet devama bu gnk iptida me deniyetle tarihten nceki iptida medeniyetin tetabuku dellet eder. ptida nsan zerinde arayacamz yer-ki biz ancak bu sayede onun vasflarn bulabileceiz - bu gnk oturulan yer yzdr. Biz bu hususda Etnolojinin toplam olduu vakalardan istifade edeceiz, iptida insan topran altnda deil topran stnde ara yacaz- Fakat onu nerede bulacaz? Bir ok seneler Avusturalyann yerlilerini iptida medeniyetin hakiki bir tipi zanettiler. Hakikatte ise, Avusturalyallar madd mede niyetlerinde ve baz efsaneye ait tasavvurlarnda byk bir ihtimalle ok orijinaldirler. Yirmi senedenberi Etnololar tercih ederek en iptida insandr diye Avusturalyallar tetkik ettiler. Gerek ahalisi, gerek nebatlar ve hayvan itibarile tamamen numunelik olan Avusturalya dnyas hakknda bir cihetten yksek olan eserler yazdlar. Bu tetkiklerinden hele Howitirt 1900 de kan eserlerinden, Spencerin, Gillenve nihayet Alman misyoneri trehlowin yazlarndan btn vuzuhile anlalyor ki Avustu ralya medeniyeti iptida deildir, aksine olarak olduka ilerlemitir. Avusturalya medeniyeti baz tek paralarnda en iptida unsurlara malik olabilir. Hatta bu unsurlar dier iptida medeniyetlerde bile bulunmayabilir. Fakat onu
19
iptidalik stne ykselten bir ey var Bilhassa cemiyet tekiltnn ok kark olmas. Bu medeniyet binlerce senelik bir tekmln mahsuldr. O halde Avusturalyallar iptida insan hakkndaki bahse mevzu olamazlar. Avusturalya ile ileride Totem devrinin en mkemmel numunesi olarak megul olacaz. Bununla beraber Avusturalya To tem devri hakkndaki bahse sokmaa sebep olan vasflar rk karmas dolaysile gittike gaib olmaktadr. Hakikaten evvelce tamamen ve bu gn ksmen zan edildii gibi Avusturalya yerlileri iptida deildirler. Fa kat arzn baka taraflarnda iptida insan - iptida kelimesi yine zaf bir manaya malik - hakikaten vardr. Eer ipti da insan kefeden bir mtahassisin isminin zikri lzmgelirse bu kef erefini ilk defa Alman seyyah alim Georg Schvveinfurth kazanmtr. Sclweinfurth, haric tesirler den tamamen azade olan ilk iptida kabileyi bulmutur. Schweinfurth 1870 senesinde yksek Nilde seyahat eder ken sandaln gtren Nubi gemicilerinin ok dafa iki ayak boyunda ki bu phesiz mbalaa idi - bir cce milletten bahsettiklerini iitmiti. Bu millet Nilin kayna olan byk gllerin arkasndaki girilmeyen ormanlarda oturu yordu. Schvveinfurth derhal Homerin zikretmi olduu Pygmen efsanesini hatrlad Kezalik Herodot ile Aristo yine ayn milletten bahsetmilerdi. Hele Aristo cce kabileler hakkndaki rivayetin bir ef sane olmadn bu kabileler Afrika ortasnda hakikaten mevcut olduunu aka, sylemi idi. Schvveinfurth, Monbuttularn memleketine geldii zaman Pigmenleri kendi gzile grmee muvaffak oldu. Pigaenler bugn hl ara sra dillerde dolaan gemici efsanesinde tavsif edildi i gibi deildirler. Gemicilerin anlattklarna gre Pigmenlerin yere deen uzun sakallar ve kocaman kafalar
20
PTDA NSAN
yoktur. Gemiciler Pigmenleri bizim halk itikadnda byk bir rol oynayan cce efsanesindeki tipler gibi tavsif et milerdi. Hakikatte ise Pigmaenleri orta insan bykl nden bir para kktler, vcutlarnn tekilt yakkl, kafalar kk, ehreleri sakalszd. Schvveinfurthnn bu kefinden sonra arzn muhtelif ma hallerinde bu nevi insanlar bulundu. Emin Paa refakatindeStuhlmannolduu halde,Kongoda Schweinfurthdan da ha iyi bir vaziyette bu Pigmaenleri tetkik etti. Filipinde oturan Negritolarm da Pigmenlere benzeyen bir cce millet olduu anlald. Bu milletin vcutlar kktr, or manlarda yaarlar. Kendilerini memleketin ilk sakinleri zan ederler. Komular olan kabileler de ayni zandadrlar. Malaka yarm adasnn ierilerinde oturan Semang ve Senoi kabilesi hele iki amca olu olan Paul Sarasn, Fritz Sarasn tarafndan tetkik edilen Seyln vedalar.. ilk ormanlarda yaayan btn bu milletler, medeniyet dnyasile temas etmemilerdir. Yine o zamandanberi malm olan Buschmann, civarndaki kabilelerden bir para tesire ma ruz kalm olsalar da, bu snfa dahildirler. Bu kabileler evvelce byk bir ihtimalle geni arazide oturuyorlard, fakat imdi ormanlara, hcra yerlere snmaa mecbur olmulardr. Cenub Hindistan havalisindeki Celebes, Sumatra, Sunda adalarnn ilk sakini olarak tahmin edilen kabile artklar da yine bu smfdandr. Mamafi biz bu ka bileler hakknda pek az malmata malikiz. Andaman ada larnn sakinleri de ksmen yine bu snftandr. Mamafi Andamanllar gerek haric medeniyet ve gerek Asyann meden milletlerinin nufuzuna dellet eden efsaneleri itibarile artk iptida milletler arasna sokulamyacak de recede ykselmilerdir-Bir dereceye kadar iptida olan bu kabilelerin tetkikile tamamen birbirine tetabuk eden neti-
21
eler bulunmutur. Bu dikkate ok lyktr. Filipin adalarn daki Negritolarn vasflar, adetleri, yaay tarzlar mutalea edilir, sonra Malakadaki Semang ve Senoi kabileleri yahut Seyln adasndaki Vedalar gz nne getirilir ise her tarafta ayn olan grne tesadf olunur. Yalnz ta bi muhitin husus tesirile husule gelen farklar mstesna dr. lm tetkikler iin icap eden malzemeyi bu kabilelerde buluruz. Yalnz maziye bakan nazariyelerden yahut dilsiz bir kemik bakiyesinden veya eski birka sanat eserinden ibaret olmayan malzemeye dayanarak iptida insan hak knda, hkmler, neticeler karrz. Bu hadiseler ne kadar basit, ve izahlar iin evvelki hadiselere mracaat ne ka dar lzumsuzsa iptida olduklar okadar katidir. Bu sz den anlalyor ki iptida bir medeniyetin balca miyarla r Ruhiyata ait olandr- Irk almetlerinin ve ilk akrabal n hi bir ehemmiyeti haiz olmamas ok muhtemeldir. Mutlak surette iptida olan bir medeniyet manev tekml bakmndan hi bir mazisi olmayandr. Halbuki byle mutlak bir varlk tecrb hayatta asla mevcut deildir. O halde iptida kelimesi ancak bir trl anlalabilen za f manadadr. Bu ise btn nsan vasflar gz nnde tutarak tasavvur edebileceimiz manev muvaffakiyetlerin en aa derecesine yakn olandr. Byle bir muvaffakiyetin ilk ve en ziyade gze arpan lsn medeniyetin haric ksmlarnda, elbisede, oturacak yerde, yiyecekte kendile rinin icat ettii aletlerde silhta, ve dier zarur eyada buluruz.
2 PTDA NSANIN MADD MEDENYET ptida medeniyetin yukarda zikredilen miyarlar gz nnde tutulursa iptida insann haric medeniyeti
22
PTDA NSAN
hakkndaki suale ksaca cevap verilebilir: iptida insann elbiseleri ok fakir olan bir balang halindedir; belinde aa liflerinden yaplm bir ip vardr. Bu ipe edep yer lerini rtmek iin aa yapraklar aslmtr- Eer gizli ticaret vastasile komu milletlerden pamuklu kuaa, deri ve buna benzer eya sokulmam ise kullanlan eya bun lardr- Ss eyas da yine pek ok iptidadir. leride greceimiz gibi, bundan sonraki merhale olan Totem devresinde ok kuvvetli bir ss ihtiyac uyanr, bilhassa boya ile tersim ve dme ile [1] vcut sslenir, halbuki iptida kabilelerde ss pek noksandr. Ve mevcut olan ssn de bir ksm dardan sokulmutur. iptida insan yalnz bir ka izgiden ibaret olan pek eksik bir dkmeye, yze konulmu bir ka krmz veya beyaz noktaya, yahut burun direine geirilmi bir pe maliktir. Filipin adalarndaki Negritto kabileleri, iine yeil imen sktrmak iin dudaklarn delerler. Gerdan lk, bilezik, ba ba, atma, tarak, iekten veya daldan yaplm sa sslerine... ilh malikdirler. iptida insann oturduu yerde elbisesi gibidir. Btn grnten anlalyor ki insann ilk daim meskeni maa radr. Scak mntakada iptida insan yamur zamanlarnda tabi maaralara ve pek nadir olarak suni kum maaralarna iltica eder. Senenin msait mevsimlerinde ise altnda snacak bir yere ihtiya yaktur. iptida insan byle zamanlarda bir aa altna yerleir, veya kendisini vahi hayvanlarn taarruzundan kurtarmak iin aacn stne kar. Eer bozkrlarda yamur ve ruzr dolaysile bir snacak yer icap ederse aalar rnek tutarak yaprak ve dallardan emsiyeye benzer bir ey yapar. Bu em[1] Die Bemalung und die Ttowierung
23
siyenin yukar ular biribirine yaklatrlr ve bir daire halinde birletirilirse ilk kulbe husule gelmi olur. ptida insann meskeni olan maara ile alkadar iki hadise vardr. Bu hadiseler medeniyetin balangcnda mevcut deildirler: 1 Daim surette iptida insann yannda bulunan en eski ve biricik ev hayvan Kpektir. Kpek bu gne kadar ev hayvanlarndan insana en sadk olandr. Byk ehirlerde oturanlar bir hayvan arzu ederse umumiyetle kpei tercih ederler. Kpek iptida insann da en sadk arkadadr. Bu ev hayvannn nasl zuhur ettii karanlk lar iindedir. Eer stanbul sokaklarndaki vahilemi kpekler [1] veya kpein ayn cinsi olan kurt gz n ne tutulur ise insann kpekle dost olmak arzu ettiini iddia edemeyiz. Bir ok tarafdarlar olan mukabil nazariyeye gre kpek evde hizmet iin altrlmtr. Bu akl bir nazariyedir. Bu nazariye iddia eder ki insan her vakit evvelce hazrlanm olan bir plna gre hareket eder. Ve binaenaleyh insan kpein avd; yardm iin yaratlm mkemmel bir hayvan olduunu biliyordu. Bundan dolay kpei kendine altrd. Halbuki kpein bu evsaf evvelce mevcut idi, ve insana altrldktan sonra belli oldu. O halde bu nazeriye yanltr. imdi biz insan ile kpe in cemiyetin balangcnda nasl dost olduklarn ara tralm. Bu sualin cevabn zannederimki yamur ve frtna zamanlarnda insana snacak yer olan maara verir. Maara insan ii olduu gibi hayvan hele, kpek iin de ilk snacak yerdir. Maara bu suretle iinde oturanlar birbirine arkada yapmtr Bundan baka insann yakmasn rendii ate,
[1] Kitabn yazld tarih 1912 dir. Tercme edin.
24
PTDA NSAN
scakl dolaysile kpei cezbetmitir. Kpek arkada olduktan sonra insana hareketlerinde, almasnda hele avda arkadalk etmee balad. Bundan baka kpein et yiyen hayvanlardan olmas bu hususta ayrca bir saiktir. nsan gibi, kpek de ava gider. Kpek terbiyesinde av esnasnda insann kpei idare etmesi gz nnde tutulmaz. Kpek, hatta av kpei olmyanlar bile, ken diliinden insana tabi olur. Kpek terbiyesinde en ziyade dikkate alnan nokta, kpein eline geirdii hayvan yememesidir. Bu insann maksat altndaki ilk muvaffaki yetidir, ve esasen buna, ihtiyac dolaysile mecburdur. Bu suretle maarada ilk ev hayvan vcuda geldi. Ve bu hayvanlar zerinde hayvan terbiyesinin ilk muvaffakiyeti grld, 2 nsann her zaman oturduu yer olan maarada yeni balayan medeniye'in ikinci kazanc oldu. ptida milletlerde ve ksmen onlardan bir para yksek olan milletlerdeki ekli sanata ( Plastik ) ait basit hayvan resim leri, baz insan resimleri, maarada bulunmutur. Buschmannlarda bu nevi maara resimleri epi mddet saklanlmtr. Ormanlarda serbest olarak dolap duran tabiat insannn muhayyelesi kendi vcuduna ait sse veya ufak eyaya ait eylerden baka bir ey dnemez. Bu hususda ne zaman ve ne de frsat bulur. Marann yar karanl-ki pek az meskenler bu hassaya p maliktirler -muhayyeleyi grlm olan eyleri tasavvur iin almaa sevkeder. Maarann sakini haric tesirler den azadedir, karanlk onu renkden ve ziyadan bir leme atmtr, hayalinde gndzn ovada, ormanda grd eya, bilhassa vahi ormann hayvanlar canlanr. Maara nn yalnz ve isiz olan sakini bu hayalleri duvara resmetmee alr. Burada bizim kendimizde de mahede
25
edebileceimiz bir vasf byk bir rol oynar. Hayalleri miz, karanlkta veya yar karanlkta gn ndakinden daha canldr, insann ilk oturduu yer olan maara da ziynet veya sihir maksadile balyan ekl sanat daha ba langcnda serbest bir tahayyl sanatna inkilp etmitir. Bu, iki manada olarak tahayyl sanatdr: 1 ekillerini hayatta mahede edilmi lerden alr. olan ey
2 Yaratlm olan sanat eserlerini hafza iin sak lamak ister. Elbise ve oturacak yerden sonra yiyecek meselesi gelir, iptida insan muayyen zamanlarda yemek yemez, yemeini muayyen zamanlarda yiyen meden insandr. Almancada yemekde selm olarak sylenilen Mahlzeit kelimesinde zaman iki defa kullanyoruz. Zeit za man demektir. Mahl kelimesi de yine zaman demektir. Bu kelime ile yemek zamanndaki intizam murat ediyo ruz. iptida insan byle bir intizam bilmez. A ise ve yiyecek bulursa yer- Eer yiyecek bulamazsa a durur. Hatta fazla yiyecek bulursa ileride a kalmamak iin shhatini tehlikeye koyacak derecede yer. Onun yiyecei neden ibarettir diye sorarsak iptida insan hakknda yanl dnen bir nazariyeye dokunmu oluruz. Bu nazariyeye gre iptida insan avcdr, ve kendisini avla besler. Ara sra toplatlm ve yahut tesadfle bulunmu nebat veya meyvay yer. Fakat bu nazariye doru deil dir. iptida insan muayyen bir plna gre avlamaz. Av ara sra olur. Avla elde edilen hayvan ancak, toplanan yiyecein b'r parasdr. Tabit insan bu toplamada [1] o gn bulduunu o gn harcar. O yalnz bu gnk ihtiya
ti] Die Sam m lung von Nahrung
26
PTDA NSAN
cini gidermee alr. Nebat yiyecei belki gelecek iin saklyabilmesij mmkndr. Burada ilk defa i bl mnn izleri grlr. Kadn nebat yiyeceini, kkleri, gvdeyi ve taneleri toplar. Erkek ise frsat bulduka avla urarNebat yiyecei uzun mddet saklanabildii iin ilk evvel kadn tasarrufa ve gelecek iin dnmee balar. Medeniyetin balangcndaki bu hal bu gn bile ksmen mevcuttur. Bu gn de yaplm olan yar nebat yar hay van yiyecei ayn zamanda ilk insann yiyeceidir. Fa kat haric hayatn artlar burada, sonraki devirlerden daha fazla bir tesir yapar. Cenub Amerikadaki Buschmannlar bunun iin canl bir misaldir- Buschmann'Iar elli sene evveline kadar daha ziyade av ile urayorlard. Ok ve yayla silhlandklar halde zrafalar, filler zerine taar ruz etmekten ekinmiyorlard. Fakat vaktaki Buschmann'lara komu olan kabileler, Hottentottenler, Eetschuanlar, Hereroslar, Buschmannlarn kuvvetini hie sayan Avrupa silhlarn elde ettiler; bunun zerine vahi hayvanlarn bir ksm mahv oldu, BuschmannIarda hcra,talk yerlere ekilmee mecbur oldular. Buschmannlar bu gn avla pek az urar, kzartp veya kaynatp yenebilecek nihayet kkleri, dallar ve dier eyler top larlar. Hayvan yiyecei, artk av hayvanlar deil, toplana rak bulunan kurbaa, kertenkele, ylan, solucan ve hatta bcek gibi kk hayvanlardr. Avclk her tarafta yiye cek tedariki vastalarndan birisidir- ptida insan ise avc olmaktan ziyade toplaycdr. Toplayc [1] kelimesinden anlalyor ki tabiat hazr olarak ne verirse iptida insan onu alr. ptida insan ziraat, hayvan yetitirmei bilmez.
[1] Der Sammler.
27
Gda tedarik ederken, eyann vasflar hakknda edindii hayrete lyk derecede mkemmel olan bilgisinden istifa de eder. ptida insan bu bilgiyi yiyecek ararken yapm olduu baz zararl tecrbeler sayesinde elde etmitir. Bu bilgi vastasile atee muhta olup ham iken yenilemeyen veya zehirli olan baz nebatlarn kknden veya meyvasndan istifade eder. O , baz nebatlarn mazarratlarn izale etmei renmitir, onlar ufak ufak ksmlara ayrr, suda brakr, atete kzartr, yenilecek bir hale koyar. Toprak iindeki gvdelerin veya kklerin karlmas zira at aletlerinin en basiti ile olur. Bu, kazmak iin bir aa deneidir bir ucu sivrilenmi, atete sertledirilmitir, sonraki ziraat aletlerinin ilk anasdr. Yenilmesi kabil nebattan zeh'rin su ve ate vastasile izale edilmesile iptida bir kef vukubulur; zehrin kendisinin kullanlmas. Nebat zehirinin oka srlmesile ok ve yay hakik bir silh olur. Yalnz okun am oldu u yara vahi hayvan ve dman ldrmee kfi deil dir. Bunlarn lmesi veya ksa bir zaman hareket edeme yecek bir hale gelmesi iin ok zehirlenmelidir. Avusturalyadaki Veda kabilesile Malaka yarm adasnn ierilerinde oturan kabileler, Upas nebatnn suyunu ve Strychnosarten nebatnn suyunu birbirine kartrrlar, zehir ya parlar. Mehur bir ok zehiri olup Cenub Amerikada ve bil hassa Guyanada kullanlan Curare namnda zehir Strychnaceem nebatnn suyundan hazrlanmtr. Bu tetkikle iptida insann silh meselesine dokunu ruz. Burada dikkate lyk bir nokta var: yukarda isimleri geip ok ve yay kullanmasn bilen kabilelerde bunlar biricik silhlardr. Bu milletlerin aletlerinin ve silhlarnn pek az tatan yaplmtr, ekserisi aatan yaplmtr.
28
PTDA NSAN
Onun iin bu devri aa devri diye anabiliriz. Biz bu izahlarla Arkeolojik kazmalara dayanarak iptida kavimler hakknda elde etmi olduumuz fikirden baka fikire ma lik oluruz. Aacn istenilen ekle sokulmas tatan daha kolaydr. Ayn zamanda aa istenilen ekilde hazr ola rak bulunur. O k aalar, ilk zamanlarda, her tarafta aa tand. Bugn hl baz yerlerde yine aatandr. Ok ucu bilhara sivrilmi tatan veyahut mbadele ile elde edil mi demirden yapld. imdi nasl olduda aacn tabiatta hazr bulunan e killerinden zahmetsizce topuz, balta, yeri kazmak iin denek yapldn; yahut kemik, boynuz, hayvan kabuu gibi alet sslenme eyas olduunu anlarz. Fakat bu ipti da insan okla yay nasl icat etti, tik evvel bu silhn zeki bir adam tarafndan bulunduu kabul edildi, tcat edici diye anlmaa lyk olan bir adam ne icat edeceini ev velce bilmelidir. O halde ok ve yay ilk defa dnen adam bu hususta bir fikire malik idi. Mevcut olan aletleri birletirmek veyahut daha mkemmel bir ekle sokmak bir dereceye kadar kolaydr. Yeni birey haline sokmak, malzeme mevcut olmad halde- yoktan bir alet yaratmak, kimsenin ii deildir. Yeri kazmak iin denek, topuz eki gibi aletler tabiatn birer hediyesidir. nsan, onlar ufak deiiklikle kullanacak bir hale getirdi. Fakat ok ile yay tabiatn hediyesi deildir. Onlarn nasl vcude geldii mes elesinin halli hususunda daha sonraki Totem devrine ait olan, fakat haddi zatnda ok ve yaydan daha basit olan, bir silh bize yardm edebilir. Bu silah Avusturalyann Bumerangdr. Bu ismi her kes bilir. Fakat silhn dikkate lyk eklini, bu ekil sayesinde hedefe isabet etmedii takdirde havadan av cya tekrar geriye geldiini pek az kimse bilir Bu has-
29
saya malik olan Bumerang mnhani ve iki taraf sivri, atl maa mahsus bir deynektir. Bu eri denein ta uzak lara kadar gittiini, dner ekildeki deynekten daha zi yade hedefe isabet ettiini Avusturalyal tecrbe sayesin de renmitir. Eer Bumerang dz bir ekilde yaplrsa geriye dnmez, olduu yere der kalr. Deynein iki ucu karlkl ekilde deildir. Bir ucu helezon vari bkl mtr. Eer silh mail olarak ne doru atlrsa atma balastik [1] kanunlarna gre bu havada geri dnen mnhani bir hat resm eder. Silhn byle mtenazr ol mayarak yaplmas tesadfen bulunmutur. ptida aletler llmiyerek yapld iin bu tesadfn huslu ok ko laydr. Mtenazr olmamann faideli olduunu ilk defa tecrbe gstermitir. Bundan sonra yukarda geen hassalare malik olan aletler noktas noktasna taklit ile yapld. Atlmaa mahsus olan bu deynei ilk defa yapmak iin husus bir icat kudreti lzm deildir. phesiz muayyen bir mahede kabiliyeti icap eder. Uzun mddet devam eden faydal vasflar evvel tesadfle bulunmu ancak dikkatli bir mahadeden sonra daim olmulardr. Okla yayn kmasmda buna benzer surette dnebilirmiyiz? phesiz okla yay btn ksmlarile bir hamlede icat edil medi. Sk, vahi ormann dallar arasndan ilerileyen tabiat insan geriye erilmi dallarn ac vurulern vcudnde duyar. Ve onlarn alestik kuvvetleri hakknda canl bir fikir edinir. Eilen daln kuvvetinin oaldn mahede ile kolayca rendiine Asya ve Asya adala rndaki yay ekli canl bir delildir. Bundan baka yay ta biatta eri olan bir deynek parasndan yaplr. Yayn tabi erilii daln eriliine uymaz, aksine olarak yayn istenilen eriliine gre dal eilir. Mnhani olan yay
[1 Die Ballistk ]
30
PTDA NSAN
husule gelir. Ve bunun geriye arpt zamanki kuvveti daha fazladr. Yayn geriye doru erilmesini temin iin medeniyette ilerlemi milletler onu aga ip... lh bir ka tabakadan yaparlar. Bir daln eilmesile byk bir vuru kuvvetinin husule geldii anlalr anlalmaz, buna daim surette malik olmak istenilir. Dal eilir, aa liflerinden yaplan bir iple, yahut bambo aacndan karlm ince ve uzun bir kabukla iki ular birbirine birledirilir. Bu suretle yayn tabi ekli doar. Ipdeki itme kuvvetinin hafif bir denek parasn ileri ataca kolayca anlalr. Bu suretle yayla beraber, yayn ve ipin kuvveti sayesinde ileri frlatlan ok husule gelir. Burada ayr bir ey daha husule geldi. Bu iptida icatlara tabiatn insan kadar amil olduunu ve bir ka saikin beraberce tesir ettiini gs terir. Okun ucunun sivriltilmesi veyahut ucuna bir ta veya bir demir paras taklmas pek azdr. Okun dier ucuna ku tyleri daklr. Bu i dorudan doruya bir kuun tyleri olsun, ister Orta Afrikada sakin Pygmenlerde olduu gibi, ku tynn hurma yapraklarila tak lidi olsun. Ku ty taklmasndaki sebep, okun atlan istikamete gitmesinin temin edilmesidir. Bumerangda ol duu gibi burada da u suali sorarz : insan, okun isteni len istikamete gitmesi iin ku tyleri taklmamas, mihanik kanunlarndan bir ey bilmedii halde, nasl kef etti? Bilmecenin halli atlan okla kanatlan sayesinde ha vay yarp geen kuun insan zihnindeki tedaisindedir. nsan kuun hareketini ok zerine nakleder. Fakat iptida insan bu nakil keyfiyetini mihaniki dncelerle yapmaz. Meselenin sebebi bakadr. ptida insana gre bir eya nn resmi bizzat o eyadr. Bir insan resminde o insann ruhu oturur. Eer bir ressam iptidanin resmini yapar ve beraberinde gtrrse o byk bir korku duyar. Ty
31
taklm ok da bu suretle ku olur. Kuun umak hassas sihr bir tesirle oka geer. Hakikatta burada sihr dn ce ile mihaniki netice bir noktada birbirlerine uyarlar. ptida insan aletlerini ve silhlarn yaparken tabiatteki eyay numune tutar. Lzm gelen kaplarn yaplmasndada yine bu suretle hareket eder. ptida kabilelerde mlekilik sanat yoktur. Toplanm olan yiyecei sak lamak iin tabiatn buna yarayan eyasn kullanrlar. Filipindeki Negritto kabilesi hindistan cevizi kabuu nu, Malazya yarm adas ierlerinde oturan kabileler bambo aacn kullanrlar. A a gvdesinin muhtelif b yklkteki kalnl hele budaklar vasitasile istenilen kap yaplr; gvde budan st ve alt tarafndan kesilir; bu suretle istenilen kap olur. Vedalar, Buschmannlar gibi ip tida milletler aatan kap yaktklarna gre demir bakr gibi... ilh madenlerin ve tan mevcut olmadn emni yetle kabul edebiliriz Bu maddelerden yaplan aletler ok sonra icat edilmitir. ptida insan yemek piirmek iin kaplara malik deildir. Yiyecei eyi dorudan doruya ate zerinde veya scak klde hazrlar. Burada iptida medeniyetin son ve mhim bir meselesi ortaya kar: Atein cad. Ate insan ruhunda derin ve efsanev devaml bir iz brakmtr. Totem devrinde, leride greceimiz gibi, insana ate getiren uurlu hay vanlardan bahsedilir. Kahramanlar devrinde ise atei ge tiren hayvan yerine atei getiren kahraman gelir. Atei gkten indirdii iin ilahlarn intikamna maruz kalan Promethe hatra getirilsin. Atein ilk defa hazrlanmas hakikatta ok basittir. Baz ev eyas ve aletlerde olduu gibi tabi artlar vasitasile kendi kendine husule gelmitir. nsan atei icat etmedi. Aksine olarak onu buldu, nk ate ev eyasn yaparken yaplan srnmeden husule
32
p t i d a
in s a n
geldi. Bu ev eyas ve dierleri dolaysile insanln ilk devrini, eer o devirde kullanlan aletlere gre at verir sek ta devri deil, aa devri diye at veririz. Yukarda Bambo aacndan mayi ve meyvalarn saklanmas iin kaplar yapldn grm idik. Destere gibi keskin bir Bambo kymile [1] bir Bambo aac muhtelif ksmlara kesilir. Ve bu ksmlarn her birisinden istifade edilir. Kesmek ii kuru havada olursa aa toz olur. Destere yerine kullanlan kymk snr ve yanar. Yanmak nce alevsiz olur. flenince alev parlar. Destere ile kesmek suretile ate hazrlanmas byk ihtimalle ilk usuldr. Ate, bilinmeyerek bylece bir defa husule geldikten sonra bu usulle artk istedii zaman ate yaklr. Mede niyetin daha yksek bir basamanda aa zerinde delik ald. Bylece ate hazrlanmas iin ikinci usul, delme usul kt. Bu aa paras ucu sivri bir denekle deli nirse keserken olduu gibi burada da ate kar, delmek usul daha tesirlidir, ate daha abuk elde edilir. Fakat usullerin her ikisi de zahmetlidir ve zaman ister. Eer bir vahi, Avrupahnn kibriti bir akta ate elde etmesini sihir adederse buna amamaldr. Yakmas ok zahmetli olan ate, bir defa yandktan sonra byk bir ehemmi yetle saklanr. Vahi baka bir tarafa gerse yeniden yakmaktan kurtulmakl iin yanmakta olan atei beraber gtrr. ptida insann haric medeniyeti hakkndaki bu izah lara bir nokta daha ilve edilmelidir. O da onun muhitine kar ald vaziyettir. ptida insan hemcinsi ile sk bir mnasebete giriir. Fakat komu kabileler ile asla temas etmez. Kendisi bakalarna fenalk yapmad halde kom u kabilelerin onun varln tehlikeye koymas bu hususa [1] D er Splltter.
33
yardm eder. Nitekim Orta Afrikadaki Pygmenler insan eti yiyen Monbuttu kabilesinin kurban olurlar. Bunun zerine iptida insan kendine kurtaracak vastalar arar. Bu vastalar kendisi yapamaz. Fakat byle vastalarn varl n her hangi bir suretle renmitir. Gizli mbadele [J denilen ey bu suretle husule gelir. Sarazin amca oul larnn W eda kabilesinden zikretmi olduu bir misl dikkate lyktr. Bir W edal gece vakti bir Singhal de mircisinin evinin nne gider, mbadele iin vermek is tedii eyi, mesel avlanm bir hayvan, fil diini... ilh oraya kor. Ve yanna istemi olduu ok ucunun bir res mini hurma yapraklarile yapar. Ertesi gece tekrar gelir. Demircinin bulduu eyaya mukabil koyduu ok ucunu alr gider. Byle bir mbadele iin cretli bir itimadn zarur olduu sylenebilir. Fakat demirci kendisine takdim olunan eyay alr ve yerine mukabil eyay koymazsa pusudan atlan okun kendisini bulaca muhakkaktr. Gizli mbadele vastasile elbise kuma, demirden yaplm aletler ve ss eyas gibi baz eyler iptida insann eline der. Bu eya onun haric medeniyetini bir basamak daha ykseltir. imdi bu medeniyet hakkndaki bir tetkiklerimize gz atalm, iptida sfat insan hakknda kullanld taktirde zaf bir manaya maliktir- Mutlak bir surette iptida olan bir insan biz tanmyoruz. Byle bir insan; hayvan, yani insan dan evvelki devirde olduu iin nasl tekml ettiini bilemeyiz. ptida insann iptidailii izafidir. nk mede niyetin muhtelif balanglar ondadr. Bunlar her cihee balangtrlar, tabiata ve tabiatn verdii vastalara da yanrlar. Balanglar vastasile iptida insan hayvanlardan ayrt edilir. Oturulan yerin, elbisenin balang ekilleri
[1 Der geheime Taschandel ] 34
PTDA NSAN
ondadr. Fakat bu hususta iptida insan yalnz tabiatn verdii vastalar kullanr, o bu vastalar ya olduu gibi taklit eder yahut birbirile birletirir. Mesel dallardan yaplm rzgra kar emsiye, ve bu mrsilenin en b yk muvaffakiyeti olan okla yay gibi. Bu balanlardan sonraki tekmln tohumlar vardr. Rzgr emyesinden kulbenin, denek ve oktan mzran, hindistan cevizin den veya kabak kabuundan rlm sepetin husule gel mesi tabiattan medeniyete doru giden yol zerinde atl m admlardr. Bu ilerilemelere atein yardmile yiyecek hazr lanmasn da ilve edilmelidir . Yiyecek hazrlanmas atein kefine sk bir surette baldr. Ate ise aatan aletler yaparken biraz tesadf yolle bulunmu ve birazda icat edilmitir. te bir taraftan aletlerin icad dier ta raftan buna bal olan ate hazrlanm taki iptida insan ta batan itibaren hayvandan ayrt eder- Bu eyay itmam edici olarak dier aletlerden tamamen baka olan ilk ha kik silh gelir; okla yay. Bununda hepsi tabiatn verdii vastalara istinat ederek husule gelmitir. Yalnz bu silhla iktifa etmeklik bize iptida cemiyet hakknda kfi bir fikir verir. O kla yay ve barutlu silhlarn icadna kadar uzun mddet hem harpte hem avda kullanlmtr- Fakat ok ve yayla muntazam surette harp edilemez. Onun iin medeni milletlerin en eski abidelerinde ok atclar grlr. Onlar kalkan ve mzrakla silhlanm askerlerin yanndadrlar. Kal kan ve mzrakl askerler kapal saflar halinde drler. O k atclar ise tek tek dmee mecburdurlar. Bundan dolay iptida kabilelerde toplu olarak harp edilmez, tek teke vuruulur. Yalnz ok ve yay kullanlan yerlerde ak d yoktu. Bu silhla iptida insan dmann allk arkasndan ldrr: iptida olan Vedal, medeni Vedaly, kendisini gizli mbadelede aldatan Singalliyi, karsn al
35
datan kabile efradn al arkasndan okla ldrr. Eya mbadelesi gizli olduu gibi harp de gizli olarak geer. Fakat okla yay, ilk evvel harp iin deil, av iin kullanld. Bundan anlalyor ki iptida hayatta hakim olan ekil Thomas Hobbeflun syledii gibi herkesin herkese kar harbi deil, sulh ve barkldr. Fakat bu sulh iptida halde de mevcut olan menfaat ayrl dolaysile ara sra bozulabilir.
36
3 BR EVLENM E V E ALENN ASLI
Evlenme ve aile aslnn tetkiki icap etti-i, uzun md det gz nne alnmamtr. nsann tenasl ihtiyac dolaysile evlendii kabul edilmitir. Bu gnk bir tek kar ve kocal aileyi karanlklar iinde duran ilk devirde var diye farzedilmi, balang olarak ilk ana baba kabul edilmitir. Efsaneye ait tasavvur bir tarafa braklrsa bu faraziye yine msbet esaslara dayanabilir. Bir ok hayvanlarn bir tek kar ve kocal olarak yaadklarn biliyoruz. Yuva yapan kulardan baka insan cinsine en yakn olan memeli hay vanlar, mesel ilk ekil [1] olan Goril maymunu, kat delil ler eksik olmakla beraber byk bir ihtimale empanze maymunu da bir tek kar ve kocaldrlar. O halde ne iin insanda bir tek kar ve kocal aileyi tekmln hayvani devresinden iptida medeniyete beraber getirmemi olsun? Bu faraziye on dokuzuncu asr ortasndan sonraki zaman lara kadar aikr bir kaziye olarak kabul edildi. 1861 tari hinde svireli bir hukuk alimi ve ilk devri tetkik etmi olan Y.Bachofen Anne hakk[2] namnda dikkate lyk bir eser yazd. Bu eserinde ilk ailenin bir tek kar ve kocal oldu unu, ailede kocann nfuzu olduunu, hulsa Peder ah denilen ailenin varln kabul eden nazariyeyi
[1] Die Primatenporm. [2 Qas Mutterrecht ]
37
redde alt. Bchofen, tarihi Heredotun kitabnda Likyallar hakkndaki bir kayitten hareket etti. Likyallarda ki adete gre ocuun hani kabileye mensup olduunu tayin eden baba deil anne idi. O ulla kz babaya deil anneye mensup miras yine baba cihetinden deil, anne cihetinden idi- Bachofen dier milletlerde de byle ba langca dellet eden misaller buldu. Facitus'un Germania adl eserinde baz Cermen airetlerinde oulun day sna babasndan daha yakn olduu zikredilmiti. Buna yakn kaytler imparator Sezarn Beritanyallar hakknda yazm olduu Bellum Gallicum adl eserde vard. Bacho fen byle bir ok misalleri ve efsanenin, kadnn erkee ha kim olduunu gsteren ksmlarn toplad, ve dediki eer efsane temamen manasz adedilirse ona pek az kymet ve rilmi olur. Bu dnce phesiz o zaman iin doru idi. Efsane hakikatin ifadesi deildir. Fakat gemi zaman lar hayat bir ekilde ifade eder. Bachofen mnferit mahadelerden umum bir nazariye karmak istedi. O na gre Peder ah aile veyar peder hakimlii devrinden evvel anne hakimlii devri Die Gynkokratie vard. lk evvel anne ailenin reisi idi. Gzel kadn cinsinin be eriyet taliini ifade ettii devri Bachofen airce renklerle anlatt. Sonra erkek kaba tabiat ve bilhassa zeksile ka dnn yerine geti . Ve hakimlii eline ald. Bachofen. bu meselenin sebebini aratryor: Erkek tabi bir surette kadna hakim olduu halde kadn ne iin aileye hkm etti. Bachofen burada kadn hakkndaki airce dnce lerinin zddna olarak yksek Realist ve mahadeci bir tavurla tetkika giriiyor. O diyor ki biz meseleyi hal iin bu gnk ocuk isminin, verasetinin kadn tarafndan oldu u aileleri gz nne almalyz. Eer ocuk meru olma yarak doarsa byle hadiseler olabilir. ocuk babasn
38
PTDA NSAN
tanmaz, hatta onu kadn bile tanmaz. Eer biz anne ha kimiyetinin kmasn izah etmek istersek bu hadiseyi umum olarak kabul etmeliyiz. O halde kadn hakimliin den nce ailesizlik, izdivaszlk, erkekle kadnn hi bir kaideye tabi olmakszn cinsi mnasebata girimeleri var d. Bu suretle meden milletlerdeki ailenin zddna olarak aile sahasnda da Thomos Hobbesn ilk siyasi vaziyet hakkndaki izmi olduu plna benzer bir vaziyet vard. Thomas Hobbesn ve Bachofennin nazariyelerinde mterek olan ey bir nizamn mevcut olmamasdr. Bachofen diyorki kadnn baz hassalarn nazar itibare alrsak hakimiyetin sebep lerini izah edebiliriz. O na gre kadnn umuma ait olmas kadna ruh hassalar dolayisile bkknlk verdi. Kadn kendisini yalnz bir erkee teslim etmek istedi ve dier btn erkekleri redetti. Bylece kadn zrriyetin ve ah lkn bekisi oldu- Ve o vazifeyi bu gne kadar ifa etti. 0 halde bir tek kar ve kocal ailenin tesisi erefi erke e deil kadna aittir. Ailenin tabi bekisi ve koruyucusu yine kadndr. ocuklar, kadnn kabilesinden adedildiler; veraset, kadn tarafndan idi. Umum sebeplerden zuhur eden bu vaziyet, Bachofene gre uzun mddet yer yz nn her tarafnda hkm srd- Fakat ne iin bu gne ka dar kalmad. Bachofen buna cevap veriyor, diyor ki: bu de vam edemezdi, nk kadnn tek karl ve kocal aileyi kur maa ruhan mtemayil idi, erkek ise bunu yapamazd. Bununla beraber kadn bu vaziyeti uzun srdrmee kuv veti yoktu. nk kadn hakimlik iin domamtr. Mad d kuvvetler ve zek itibarile erkein dunundadr. Umum bir gz atlrsa birbiri arkasna devrin olduunu grrz: 1 Erkek ve kadnn karma kark bir surette cinsi mnasebata girimesi devri.
39
2 Kadn hakimlii anne hakk devri. 3 Erkein hakimlii veya baba hakk devri. Bundan sonraki senelerde Bachofenin nazariyesi hakknda ok mnakaa edildi. Baz vakalarn varln ilk devir bilgisi inkr edemezdi. Fakat anne hakknn umu m surette mevcut olduu ve ailenin intizamsz bir sr halinden kd hakl olarak rededildi. isvireli hukuk liminin belli bal dili ve Arkeolojik delillere dayanan nazariyesi yava yava ortadan gayip oldu. Nazariye yal nz 1870 senelerine doru baka bir noktadan destek bu lur gibi oldu. imdi Etnoloji (kavmiyat) ilmi ona yardm ediyordu. Hele en iptida medeniyetin yurdu zan edilen Avusturalya hakkmdaki tetkiklerden bu hususda neticeler karlmak isteniyordu. Hakikatte Avusturalya Bachofennin meden milletlerde ailenin ilk ekli olduunu iddia ettii anneden kma [1] hl vard. Bu gn Avusturalya kabilelerinin 3 /5i anneden kmay 2/5i ise babadan kmay [2] kabul ederler. Bu gn babadan kma y kabul eden kabilelerde evvelce anneden kma nn mevcut ol mas ok ihtimal iindedir. Avusturalyadaki tima vazi yeti esasl bir surette mutalea eden Howit Cenup dousda oturan kabileler hakkmdaki eserinde Bachofenin ilk devir tetkiklerinde bulduu ayn neticelere vard. Hovitin dncesine gre ailenin ilk asl anneden kmadr. Bunun Amerikada, Malenezyada, Polonezyada, eski dnyann baz ksmlarnda hele imali Sibiryann baz milletlerinde, Cenubi Hindistandaki Dravvida kabilelerinde mevcut olduu ispat edilmitir. Bu vakalara dayanarak bu gnk Etnoloji mtehassslar Bachofenn nazariyesine yakn bir nazariyeye maliktirler. Bu mtehassslar anne
li] Qie Mutrrfolge [2] Qie V oteflge
40
PTDA NSAN
den kma nn nasl zuhur ettiini aratrdlar. Sebep ola rak byyen kz ve olann ilk defa babay deil, an neyi tandn gsterdiler. - Bu netice yine bu gnk me den cemiyette meru olmyarak vukua gelen tenasl mnasebetin kyas tarikile karlmtr. - Onlara gre ilk zamanlarda tenasl mnasebette intizamszlk vard, ve bundan evlenme vcude geldi. lk nce mevcut olan e kil, ne aile ve rede evlenmedir. Bu ancak izdivaszlktr. Bu tabiat hakk nazariyesinin farzettii devletsiz vaziyetin, erkek ile kadn arasndaki mnasebete tetkik edilmesidir. Etnoloji bu dncenin dorulduunu tasdik eder g rnen baka hadiseleri anlad. Hele iki delil zenciri bu hususta evvelce byk bir ehemmiyete malik olduklar gibi hl bu gn de maliktirler. Birinci delili Etnoloji yine Avusturalyadan almtr. Avusturalyada dikkate lyik bir hadise vardr. Bu hadise ne bir tek kar ve kocal aile ekli, nede tamamen intizamsz olan tenasl mnasebettir. lk bakta tanlaca zere ikisinin arasnda bir ekildir. Bu guruplarn evlenmesidir.[1] Gruplar evlenmesi yledir: bir gurup erkek dier bir gurup kadnla mtereken evlenirler, ya bir ka er kek karde dier bir ka kz kardele, yahut bir kabile nin erkekleri, dier kabilenin kadnlarile evlenirler. G u ruplar evlenmesi intizamsz tenasle ait mnasebetten [2] bir tek kar ve kocal aileye doru bir gei merhalesi dir [3]. Herhangi erkein her kadnla olan tenasl mna sebeti evvel bir guruba mahdut kalyor. En sonra bir ka dnn yalnz bir erkee ait olmasna kadar iniyor.
[1 Die grupenele. ] [2 Die Promisfeuitt. ] [3 Die Monogamie. ]
41
ocuun anneden kmas ve guruplar evlenmesi gibi hadiseler, Avusturyann iki byk mdakkiki olan Spencer ile Gilleni, mkayeseli Etnoloji mtehassisi Erazer ve daha bir ok kymetli Etnologlar kandrmaa kfi gelemez di. Fakat Amerikal Etnoloji mtehasss Morgan tarafndan yazlan insanln eski tarihi (Ancient Humanity 1870) adl mufassal eserde tetkik edilen dier bir delil, mese leyi isbat eder grnd. Bu delile Morgan Malayada akribalk sistemi [1] diye at vermitir. Bu hakiki bir akribalk mecmuas deildir. Yalnz baz kabilelerin dilinde isim lerden ibaret bir sistem, yahut, hulasa olarak, isim lerin btn hepsi [2] den ibarettir. Bu biraz akribala ve daha ziyade bir kabile efradnn yana gre tanzim edilmitir. Bu tabirdeki M alaya kelimesi doru de ildir. nk hele Hawii adasnda ve yine Mikronesie ada larnda da byle isimlerin btn hepsi bulunur. Bunun ne demek olduu kolayca anlalabilir. Mesel Havi adasndan bir ocuk yalnz kendi babasn baba diye sylemez, Ayn zamanda babas yanda olan btn er kekleri, hlsa ayn kabiledeki evvelki nesil efradn baba diye arr. Anne diye de yalnz kendi annesini ar maz, annesi olabilecek her kadna anne der. Kendi ya nda olanlara kz karde ve karde der. Kendi neslin den sonraki nesle mensup olan ocuklara olum ve kzm der. Byk baba; byk anne ve torun diye ardda byledir. Neslin uzak olmas onun iin ehemmiyeti haiz de ildir. ikinci derecedeki byk babas, birinci derecede ki byk babas ile, ikinci derecedeki torunu birinci de
[1] Das Malayische Vervandlschaftssystem. [2] Eie Nomenklatur.
42
PTDA NSAN
recedeki torunu ile birdir. Bu at meselesi ok basittir. Bu kabile ferdine M diyelim ayn yadaki efrat onun kz karde ve kardeidirler. Eevvelki nesil onun babas ve annesidir.Daha gen olan nesil ise olu ve kzdr. Btn sistemde yalnz be nesil vardr:
B k A rr\tl< r
Her hangi bir kadnn her erkekle tenasl mnasebete girimi olmasndan dolay bu sistemin husule geldii id dia ediliyor, ve deniliyor ki eer baba tamamen mehul olmasayd bir ocuk baba olabilecek bir yata olan bir adam nasl baba diye arrd? Haydi biz bu delili ka bul edelim. Fakat onun ok zaif bir noktas var: evvelki neslin yalnz erkekleri baba deil, kadnlar da anne diye arlyor. Anneler ise iptida! millerlerde gerek uzun mddet sren st verme ve gerek anne yannda byme dolaysile her ocua malmdur. Sonra, Malayo - Polonezya [1] lisanlarnda akribalk bizim lisanlarmzdan da ha tafsiltla ifade edilmitir, Bu vaka da faraziyenin aley hinedir. Mesel Hawi [2] li bir erkek kendi karsnn erkek kardeini, bir kadnn kendi kocasnn erkek kar[1] Die Malayo - Polynischen Sprachen [2] Hawall
43
deini ardndan baka bir adla aryor- O halde bizim Kayn Der Sehuvager kelimesinin orada iki trl manas vardr. Bu kayn kelimesi bir ahs hakknda kul lanlr, ve bunun iin evlenme arttr. Bu tabirlerin varl n izah iin onlarn isimlerin btn hepsi nden sonra ktn, ona ilve edildiini kabul etmek lzm gelir. Bu isimler dorudan doruya olan manalarna gre ya derecelerini gsteriyor. Fakat onlar acaba akribal da ifade ediyorlarm? Eer bizim mahedemiz kfi ise bu adlarn akribalkla bir alkas yoktur. Bildiimize gre HawiiIi bir ocuk anne ve babasn tanmtr. Yalnz bu ikisi iin husus bir isim yoktur- Eer pederini kendi ismile armazsa ona kabiledeki dier yal adamlar ard adla syler. Dier erkek ve kadnlar zerine anne ve ba ba atlarnn umumiyetledirilmesi Avrupal milletlerde de mevcuttur. Ruslar, detleri mucibince akriba olmayan a hslar bile babacm, anneciim diye arrlar. Ma laya isimlerin btn hepsinde kabul edilebilecek ihtimal udur: bu isimlerle mradolunan ey akribalk dereceleri deil, ya dereceleridir. Burada bir hadise unutulmutur: isimlerin btn hepsi o'an yerlerde genlerle erkekler, kadnlar ve ocuklardan tamamen ayr yaarlar. Bunun se bebi erkekler evi [1] dir. Erkekler evinde muayyen yata olan erkek ahslar bir snf tekil ederler. Bu messese aile nfuzunu kracak bir ehemmiyete maliktir. Her fert ayn yata olan arkadalar ile alkadardr. Ayn yata olanlar birlikte dierlerinden ayr bir dairede otu rurlar. O halde bu Malaya akribalk sistemi hakik bir akribalk sistemi deildir. Ayn yata bulunanlarn isimleri nin btn hepsinden (veya fihristinden) ibarettir. Ve onun sebebi ise tima hayatn artlardr. Bu artlar dolaysile ayn yata bulunan erkeklerin birbirlerine olan merbuti[1] Das Mannerhaus 44
PTDA NSAN
yetleri, kadnlara olan merbutiyetlerinden daha fazladr. Erkekler evinde ayn dairede oturanlar birbirine karde, ve kendilerinden yal olanlarn da oludurlar. Herkes kendi arkadaile harbe ve ava gider. Bu hadiseler yalnz iptida medeniyete mahsus deildir. Ayn zamanda bir yata bulunanlar arasndaki bu mnasebet, baz nikh ekillerinin mevcut olmamasn istilzam etmez. Yalnz bizim baba, anne, karde., ilh kelimelerile muradettiimiz mana burada yoktur. Aile ister bir tek kar ve kocal [1] ister bir ka kar ve kocal [2] olsun. Ondan evvel her hangi bir kadnn her erkekle tenasl mnasebete giritii [3] bir devrin mev cut olduunu iddia eden bir faraziye var. Bu faraziye dier bir delili, yukarda zikredilen anneden kma [4] ve Malaya, Polenezya isimler sistemi nin baka, bir gu ruplar evlenmesidir. - Guruplar evlenmesi birka erkein birka kadnla beraberce evlenmesi yani gurup iinde bulu nan her hangi bir kadnn, erkek gurubundan herhangi bir erkekle tenasl mnasebete giriebilmesidir. - Gurup lar evlenmesini u suretle tefsir ediyorlar, diyorlar k i : - Bu tefsir ilk bakta hakikatta doru gibi grn yor. - Bu, bir insan srsnde [5] her erkein her kadnla tenasl mnasebete girimesi eklile, sonraki tek kar ve kocal aile arasnda bir geit murslasdr. Byle bir mursla acaba vukubulmu mudur, vuku buldysa nasl olmu tur, bu hususta bir karar verebilmek iin guruplar evlen mesinin vukubulduu kabilelerde onun dier evlenme ekillerile mnasebeti tetkik edilmelidir. Byle bir tetkikte
[tj [2] [3] [4] [5] Dle Dle Die Die Die Monogamie. Polygamie. Asonie ader Die Promlsklutt. Mutterfolge. Horde
en evvel guruplar izdivacnn birka kar ve kocal bir evlenme ekli olduu grlr. Bu phesiz birka kar ve kocal ailenin bizce belli olan eklinin yani bir erkein birka kars olmasnn ayn deildir. Bundan baka Polygamie nin ok nadir olan ikinci bir ekli vardrki guruplar evlenmesi hakknda hkm ver mek iin ok mhimdir. Bu ise yalnz bir kadnn birka erkekle evlenmesidir. Biz birinci ekle Polygine (bir kocal ve birka rl aile), ikinci ekle Polyandrie (bir karl ve birka kocal aile) deriz. Birka koca ve karl aile denince bu ekillerden hangisinin murat edildii sylenmelidir. Bir koa ve birka karl aile bu gn ok dalmtr. slm memleketlerinde, Aferikann bir tek Allaha inanmyan ka bilelerde, ve dier baz yerlerde vardr. Yine eski Beni srail kabilelerinde de grlr. Hint ve cermen kabilelelerinde ta batan balyarak bir_tek kar ve kocal aile mevcut olduu halde bu kabilelere mensup olan eski Yunanllarda da bir koca ve birka karl aile epi mik tarda vardr. Bir kar ve birka kocal aile ise pek ok azdr. Bir dereceye kadar iptida olan baz milletlerde grlr. Avustralyada; Cenubi Hindistanda sakin Oranvida kabilesinde - bu kabile Hindistana hicret eden ya banc kabileler tarafndan cenuba srlmtr - Behrenk boaznda oturan Eskimolarda Sibiryada Pschuktseh ve Giljak kabilelerinde ve nihayet Byk evirici Denizin cenup adalarnda oturan baz kabilelerde vardr. imdi birka kar ve kocal ailenin bu iki trl ek linin birbirlerile olan mnasebetini tetkik edelim: onun iin bu hususta tesir eden saikleri, det daim olduu takdirde, ilk k zamanndaki saikleri aratralm. Bir koca ve birka karl ailede' ilk saikferkein tenasl ar
46
PTDA NSAN
zusudur- Bu arzu, birka kadnla daha iyi tatmin edilir. Fakat bu saik biricik deildir, buna yardm eden baka saikler de vardr. Hele temellk ve hakimiyet dier iki saiktr. Temellk ve hakimiyet mefhumlarnn mevcut ol duu ve ailede erkein hakim olaca fikrinin kabul edil dii yerlerde bir kocal ve mteaddit karl aile reva bulur. Bu saiklerin beraberce tesiri neticesinde kadn ta mamen erkein mal olur. Bir koca ve mteaddit karl ailenin det olduu Barbar milletlerde kadn hediye ve mbadele edilir. Bir cemiyette mlkiyet ve snf fark dolaysile snflar arasnda byk ayrlklar doar, netice olarak memleketin zenginleri ve ayan birok kadnlara malik olurlar. Islm memleketlerinde adi bir adamn yal nz bir kars vardr, burada aa tabakada bir tek kar ve kocal aile (Monoamie) detdir. Bir karl ve birka kocal ailede ise mesele ve saikler bakadr, hatt denilebilirki bir koca ve birka karl ailedeki saiklerin temamile zddmadr. Bir kar ve birka kocal ailenin kadnlar az olan memle ketlerde det olmas dikkate lyktir. Bu nevi aile Barbar me deniyetinin fena bir detile mnasebetdardr: ocuk ldrl mesi. ocuk ldrlmesi, bir kar ve birka kocal ailenin cari olduu Polyenersienda resmen iddetle hkm sr yordu. Bu detin hl cenub Hindistandaki Drawida ka bilelerinde car olmas ok muhtemeldir. Avustralya kabi leleri hakknda da yine byle bir ihtiml vardr. Polenezyada byk ihtimlle dier memleketlerde ldrlen ocuklar kz ocuklardr. Bu suretle kadnlar azalr, kadnlarn miktar erkeklere nisbetle ok az olur. Bir ngiliz seyyah* Ellis mntakasmda kadnn er kee kar olan muhabbetini ( l) e kar (6)i olarak tahmin ediyor. Byle artlar altnda bir kar ve bir ka kocal
47
ailenin det olmas kolayca anlalr. Her erkek bir ka dna malik olamaz; bir ka kii birleirler. Mtereken bir kadna sahip olurlar. imdi ne iin tercih ederek kz ocuklarnn ld rldn tetkik edelim. Vahi tabiat halinde hayat zahmeti ve mcadelesi, veya ocuklarn yetitirilmeleri iin meydana kan glk yznden ocuklarn feda edilme leri bir dereceye kadar anlalr. Yalnz muayyen mik tarda ocuklar hayatta braklr, dierleri doar domaz ldrlr. Polenezyada yeni doan ocuk eer bir saat bile yaarsa ldrlemez. Ara sra sihere ait sa'klerde tesir ederler: Mesel tabiat insannn, tabi olmayan v cut teekklnde veya ikiz doularda hissettii korku gibi. Erkek ocuklarn kz ocuklardan daha ziyade ko runmasnn sebebi yalnz u olabilir: Erkek oyunda, avda, dier kabilelerle olan muhare bede arkadalk eder ve bundan dolay kymetli saylr. Erkek ocuu dounca onun ileride byle kymetli iler yapaca dnlr. Bu dnce ile alkas olan dier bir vaka daha var. Kz ocuunun blg ana erdii za man yaplan merasimle erkek ocuunun bali olduu zaman yaplan merasim arasnda byk bir fark vardr. Bir kz ocuunun bla ermesi grltsz geer. Hal buki bir erkek ocuu delikanl olunca byk enlikler yaplr, erkekler cemiyetine kabul edilir. Hakknda ayn yata olanlarla beraber anane olan merasim yaplr. Bu merasimde kadnlarn hazr bulunmas yasaktrDemek ki bir kar ve birka kocal ailenin saikleri bir koca ve ka karl ailenin saiklerinden temamile ba kadr. Bununla beraber bunlardan birisinin varl, dieri nin var olmamasn icap etmez. Her ikisi de yan yana mev cut olabilir. Filhakika baz memleketlerde bu vardr. Fa kat bu iki eklin guruplar izdivac ile olan mnasebeti
48
PTDA NSAN
sedir? Guruplar izdivac bir kar ve birka kocal aile ile bir koca ve bir ka karl ailenin birlemesinden ibarettir. Hakikatta bir gurup erkek bir gurup kadnla evlenirse her iki ekil de husule gelmi olur. Her kadn birka kocaya her erkek birka karya malik olur. Yalnz baz haric ve sath dnceler dolaysile bu iki aile eklinin birbirine zt olduklar ve birleemiyecekleri dnlebilir. Fakat bu ztlk hakikatta mevcut deildir. imdi yukarda tetkik edilen saikleri gz nne alalm. O zaman bilhassa iptida medeniyette mevcut olan baz artlar altnda bu iki aile eklinin birbirinin mevcut olmamasn icap etme sini deil, birlemelerinin mmkn olduunu grrz. Mlkiyet ve hakimiyet farklarnn fazla inkiaf etme d ii yerlerde, mesel Avusturalyallar gibi, her erkek bir ka kadna malik olmak ister. Yani bir koca ve birka karl bir aile tekil etmek ister. Buna mukabil mevcut kadn miktar azdr, bir kar ve birka kocal aile iin saik mevcuttur. O halde bu iki aile ekli tabi olarak birbirile birleirler. Guruplar evlenmesinin zuhuruna se bep olan artlar ile bunun deimi, birbirinden farkl muhtelif ekilleri tetkik edildii zaman bu iddiann doru olduu grlr. Avusturalyallarda, bilhassa cenupta oturan kabilelerde ok yaylm olan bir gurup evlenmesi var. Bir erkein bir veya bir ka tane asl kar s [1] var. Bu adam ayni zamanda dier erkeklerin # asl kar iarma kendi ikinci derecede k a r lan [2] diye malik olabilir. Buna kar kendisinin asl kar s bu erkeklerin veyahut her hangi baka bir kabileye mensup erkein ikinci derecede kar s olabilir. Bu, en ziyade yayl m olan bir koca ve bir ka karl aile ekline yakndr.
[1] Die Hauptfrau [2] Die Nebenlrau
49
Byle bir ailede erkein bir tane asl kar s ve bir ka tane de ikinci kar s vardr. Bu ekil bir kar ve bir kocal ailenin esasdr. Bir kar ve bir ka kocal aile ile bir koca ve bir ka karl aile arasndaki bu orta ekli harp kolaylkla husule getirir. Ilias destannda kadnn ganimet mal olarak eline dtn grrz. Bu kadn, galibin cariyesi veyahut ikinci derecede kars olur. Yine Tevratta brahimin asl kar s kendi kabilesinden Sara olduunu ve msrl cariye Hacerin de ikinci derecede kars olduu geer. Bir koca ve bir ka karl ailenin dier bir sebebi de mlkiyet hakknn kuvvetle inkiaf et tii yerlerde kadnn satn alnmasdr. Eger burada bir kar ve birka kocal ailenin varl bir tesir yapmaz ise kadnlardan birisi asl kar olur. Islm aleminde son zamanlarda asl kar ya gzde, en sevgili[l] denilmesi bu nevi ailenin bir koca ve bir karl aileden ktn gsterir. nk eski dete gre yalnz bir tane asl kar vardr; bununla srail oullarnda olduu gibi, erkein ka bilesinden alnan kadn murat edilmez. Islmdaki asl kar kudret sahibi olan erkein arzusundan doar, o hangisini isterse asl kar s yapar. Gruplar evlenmesinin kmasndaki sebepleri aratrr ken bir kar ve birka kocal aile ile bir koca ve bir ka karl ailenin, bir kar ve bir kocal aileden do mas ihtimali hatra gelir. Gruplar evlenmesinin yukarda zikredilen ekilleri hakknda da yine bu ihtimal vardr. Evlenmede kz karmay ancak bir dn merasimi ola rak kabul eden kabileleri bir tarafa brakalm. Fakat cidd bir surette kz karmak isteyen erkek kendine arkadalar bulmaa mecburdur. Bu arkadalar ise karlm olan kz zerinde bir hak kazanrlar, bu hak phesiz muvakkattir*
[l] De Favoritln.
50
PTDA NSAN
fakat arkadalar yekdierine kar ayni yardma borlu olur, ve netice olarak ayni haklar husule gelirse bu nevi evlenmeler artk gruplar evlenmesi olur. Buna yakn olan dier bir saik de ayni suretle tesir edebilir: mu ayyen bir semiyeye [1] mensup erkekle evlenen bir kadn o kabile efradile artk sk bir mnasebette bulunur. Semiye cemaati hakim bir vaziyete malik ise, yeni gelen kadn zerinde evlenmeden sonra btn kabile erkekleri muvakkat bir hakka malik olurlar. Eer kadn ile erkek muhtelif semiyeye mensup iseler, ileride tetkik edilecek olan Totem devrinin Dardan evlenme [2] ekli husule gelir. Bu takdirde kabile erkeklerinin yeni gelen kadn zerinde hak kazanmalar daha kuvvetli bir surette olur. nk kabile efradndaki kabile ayrl uuru, onlardaki temellk hakk uurile kuvvetlenir. Orta devirde Fransa ve skoyann baz vilyetlerinde yeni gelinin ilk geceyi dere bpinin yannda geirmesi [3] deti iptida kabile lerin bu detine benzer. Yalnz arada bir fark var: pti da kabilelerde yeni gelen kadn zerinde btn kabile efrad bir hakka malik olduu halde orta devirde yalnz dere beyinin lakk vardr. Tetkik etmi olduumuz bu ailelerin-ki bunlar bir kar ve bir kocal aile ile birka kar ve birka kocal aile arasndaki intikal ekilleri ve ikinci ailenin iki ekli olan bir kar ve birka kocal aile ile bir koca ve birka karl ailenin birleme ekilleridir - esas eklinin bir kar ve bir kocal aile olduu anlalr. Saydmz btn bu aile ekilleri bir kar ve bir ko cal aileden muayyen artlar altnda kmtr. Yine anneden
[t] Die Sppe. [2] Die Exogamie. [3] Yus primae noctis.
51
kma sistemi de - her tarafta cari olup olmadn bir ta rafa brakalm - ilk zamanlarda her hangi bir erkein her kadnla tenasl mnasebete giritiine bir delil olamaz. Erkekler evi ni ve orada kabile erkeklerinin ve delikan llarnn pek sk bir surette birbirine bal olduklarn gz nnde tutalm. Burada tima vaziyet dolaysile ocuk, annesine heryerden daha fazla baldr. nk ocuk erkekler cemi yetine girmeden nce kadnlar arasnda yaar. ocuun, annesine olan bu ball anneden kma usulnn zu huru iin kfi bir sebeptir. Sonra medeniyet artlar de ierek mlkiyet ve hakimlik mefhumlar husule gelir, anneden kma usul yerine babadan kma usul kaim olur. Baz kabilelerde iptida medeniyetin ilk zaman larnda babadan kma usulnn mevcut olmas ihtimal dahilindedir. Bu hususta kati bir delil yoktur. Bir semiyeye mensup olma ve veraset hatra geldii zamanda er kein muayyen bir nfuza malik olmas ihtimal dahilin dedir. Medeniyetin en iptida basamanda baba ve an neden kma usullerinin varl iin icap eden artlar yoktur. nk ne muayyen bir semiye, ve ne de anmaa deer ahs bir mal vardr. Bu meseleyi yaknda greceiz. tik nce evlenme ve aileden mahrum karmakark bir insan srsnn [1] mevcudiyetini ispat iin bu gnk iptida kabilelerden deliller karlyor. Yukarda mna kaa ettiimiz gibi bu deliller doru deildir. En mhim delil olmak zere irat edilen gruplar evlenmesi ve birka kar ve kocal aile nin basit ekilleri bile ilk zamanlarda bir kar ve bir kocal aile nin mevcut olduunu gsteriyor. Bu deliller yle bir faraziyeye da yanrlar. Trl trl evlenme ekilleri ve hele bir kar ve
[1] Die Horde.
52
I p t I d a n s a n
birka kocal aile ile bir koca ve bir ka karl ailenin birlemesinden ibaret olan gruplar evlenmesi detinin cari olduu kabilelerin tima tekilt ok eksiktir. Bu faraziye de [1] rededilmitir. nk iptida adedilen Avusturalya kabilelerinin tima tekiltnn ok kark olduu grlmtr. Bu tima tekiltn uzun ve det deimesinin tesiri altnda kalan bir gemii vardr. O zamandanberi iptida insan -dediimiz gibi iptida kelimesinin zaf bir manas var- hakik surette kefedil mitir. ptida insan olan ne Avusturalyallar, ne de Byk evirici Atlas Denizi adalarnda oturan kabilelerdir, iptida olanlar, bir ka yz senedenberi mnzev, bir keye ekil mi, dier medeniyet dnyas ile iliii kesilmi, ve ayn medeniyet basama zerinde kalm kabilelerdir. iptida insann haric medeniyetini tetkik ederken bu iptida kabileleri tanm o ld u k : bunlar ormanlarda oturan kabilelerdir, zerinde seyahat edilmesi g olan mntakalara snmlardr, hayatlar gayet basittir, ve komular ile pek az mnasebete giriirler. Onlar kendi lerini bu mntakada ilk oturan sayarlar. Bu szn doru ve yanl olduunu imdi bir tarafa brakalm. Yaknda oturan kabileler de bu kanaattedirler. Cenub Hindistanda oturup imdiye kadar pek az tetkik edilmi olan baz kabileler, bilhassa Malakka yarm adasnda oturan Semang ve Senoi, Seyln adasndaki W edda kabilesi, Orta Afrikada ve Flippinlerde oturan Negrito kabileleri, ve nihayet bir dereceye kadar cenub Afrikada oturan BuschmannIar bu snftandr. Oturduklar yerler birbirinden ok uzaktr. Saylan olduka fazladr. Haric medeniyetleri tamamile birbirinin ayndr. Onlar mmkn olabilen en iptida bir medeniyet
[1] Die Voraussetzung.
53
basama zerindedirler. Bu medeniyet tima tekiltn ve detin balangcdr. O k ve yaydan baka silhlan yoktur, topraktan yaplm kaplara malik deillerdir, do rudan doruya tabiatin verdiinden baka aletleri bulun maz. Yalnz pek erkenden renilmi olan ate yardmile yiyecek hazrlanmas bu devirde insan hayvandan ayrt eder. Bunlar tandmz iptida medeniyetin hulsa edilmi esaslardr. Byle bir basamakta aile ve evlenme nasldr ? lk zamanlarda intizamsz bir insan srs [1] olduu hakkndaki faraziyeden kalklrsa verilecek cevap amaa deer. Fakat bu farziye iyice tetkik edilirse cevabnn ne olaca evvelce anlalabilir. Btn bu kabilelerde bir karl ve kocal aile, bir tek aile ve ayn zamanda en tabi evlenme eklidir. Bu evlenmeler tek ekiidedir. Birbirine akraba olan ailelerin beraber yaamalarndan ibaret olan Byk aile nin [2] balamas az grlr. Yalnz Buschmann kabilesi bu hususta mstesnadr. Bu kabile dier kabile lerle beraber yakndaki Hottentottenlerin, Bentularn tesirine maruz kalm ve bir koca ve birka karl aileyi de kabul etmilerdir. Komularndan tamamen ayrlm olan Semang ve Senoi kabilelerinde, tabiat W eddalarrda [3], - Sarazin amca ocuklar bunlar yakndaki meden W eddalardan [4] ayrdetmek iin byle at vermilerdir car olan ve hatt btn hayat mddetince devam eden bir tek aile ekli bir kar ve bir kocal dr. Byle bir ailede kadn ve erkek arasnda ilk i blm ya[1] [2] [3] [4] Der Die Die Die Hordeuzustand, Gesamtamilie. Naturansddas. Kulturweddas.
54
PTDA NSAN
plr. Erkek ava giderek yiyecek bulmaa alr. Kadn ise meyva, kk, tohum gibi nebattan yiyecekler toplar. Bunlar ve avlanm hayvanlar icabnda atete kzd rr, yiyecek bir hale koyar. Erkek ve kadnn kabiliyet lerine gre bu tabi i blmnde, sonraki medeniyet derecelerinin zddna olarak, bir msavilik vardr. Malakka ve Seylndaki kabileler hakknda tetkikatta bulunmu olan Rudolf Martin ve Sarazinamca ocuklar, bu kabilelerde ailenin gayet sk olan bir adete gre dardan tecavze kar mdafa edildiini meth ile yazyorlar. Bu hadiseleri ahlk bakmdan methederken bir kadna yapa yalnz malik olmak iin kskanln karlkl sadakat kadar tesir etti ini unutmamaldr. Bu hakka tecavz eden yabancy W eddal bir alln arkasndan okla ldrr. Adet de bu intikam hareketini mazur grr. Tetkikata kan bir Fransz seyyah burada neticeyi illet yapyor, diyorki bu kabilelerdeki bir kar ve kocal aile kskanlkdan husu le gelmitir. Ve byle ailenin varln kuvvetlendirmek iin intikam hakk kabul edilmitir. Fakat bu hadise, ipti da medeniyette kaytsz ve artsz hkm sren bir kar ve bir kocal aileye ait bir vasftr. ntikam alan semiye deil, ferttir, ve evlenmelerde ferd evlenmelerdir. Yekdie rine kanla akraba olanlarn birlemesinden husule gelen byk aile olsa olsa ancak balang halindedir.
55
4. PTDA CEMYET
Byle geni balarn husul u ekilde olur: yamur zamannda aileler bir maaraya ekilirler, birbirine yakm akraba olan aileler byk bir maarada otururlar. Byle beraber yaamaktaki sebep semiye akrabal deil ma hrann bykldr. cabnda bir tek aile kk bir maarada oturabilir. Beraber yaamak iin insandaki grup tekili arzusu da bir msebbip olabilir. Bu arzu dolaysiledir ki W edda kabilesinden bir ka aile senenin iyi mevsimlerinde bir araziyi benimser. Orada avlanacak olan hayvanlar, kadnlarn toplam olduu nebat yiye cekleri kendilerinindir. Bu suretle Etnolojik sebeblerden ziyade coraf sebeblerin tesirile her kabile topra pay lam olunur. Her nahiye kendi dairesindeki hayvan av lamaa ve nebat yiyeceklerini toplamaa izinlidir. Mnferit evlenmeyi iddetli bir surette koruyan kabile deti bu mterek mlkiyeti de yine yle korur. Mesel W edda kabilesinden bir fert bakasnn arazisine geerse, sanki ailenin namusuna dokunulmu gibi, pusu dan atlan oklara maruz kalr. Btn bunlarn hepsi yeni bahyan tima tekilta dellet eder. Fakat bu, ne klan ve ne de Pederah aileye malik byk aile dir; serbest olarak fertler tarafndan toplanld gibi dalabilir. Herkes kendi karsnn serbest 56
PTDA NSAN
sahibidir. Kabilenin hi bir tesiri olmakszn ocuklarna malikdir. ilk zamanlarn mnferit ailesinde olduu gibi tekml etmi ailede de det byledir. Sonraki medeni yet basamaklarnda grlen erkekler evi, ayni yata olanlarn cemiyeti gibi erkeklere mahsus cemiyetler burada yoktur. Yalnz muvakkat olarak mterek teebbs ler, fazla kuvvet icap eden hayvanlarn avlanmas, yahut yabanc araziye gemek gibi topluluun yapabilecei ilerde bir ihtiyarn riyaseti altnda toplanlr. Teebbs bitince reisin de nfuzu kalmaz. Burada daim bir kabile reisi, klan ve kabile tekilt yoktur. O halde sylediklerimizin hepsini u suretle hlsa edebiliriz: medeniyeti yksek milletlerin tesirinden azade kalan iptida kabilelerin tima tekilt ok noksan olan tima rabta balanglarndan ve bir kar ve bir kocal aileden ibarettir. Bu aile insandan evvelki dev rin, insana yakn olan maymun devrinden beraber ge tirilmitir; ferdidir ve daimidir. Bu kabilelerin heyeti umumiyesi Hord denilen intizamsz cemaatler ha linde yaar. Hord kelimesile tekilta malik bir kabilenin mukabili olarak tekilta malik olmayan bir kabileyi murat ederiz. Bu kelime manasn tebdil ede ede ayan dikkat olan bugnk manasn kazand. Kelimenin evvel bir Mool ivesinden kt, ve oradan Rusaya sonra Avrupa lisan larna geldii kabul edilmektedir. Tatarlarda muhariplerden mrekkep bir frkaya Horda denilmektedir. Kelime ev vel Almancada on sekizinci asrda bu manaya malikti. Tatarlarn altn ordu su dnlrse muharipler arasnda ok korkun olan bir snf hatra gelir. Asya ordularnn vahi kuvveti ve etrafa satklar korku dolayisile kelime tamamen intizamsz ve ba bo insan ktleleri zerine
57
amil oldu. Kelimeyi bu geni manada alrsak yle diye biliriz: iptida insan hakknda Hord sfat tamamen do ru deildir. Kapal ve mnferit olan aile byk aile ye doru giden bir balangtr. tima ba bundan ibarettir, ve kabile tekilt iin ok zaif esaslar vardr. Eer Hord kelimesile byle bir vaziyeti murat edersek o halde Horda insan zerine temil edilmi olan bir hayvan srsnden (A l manca Die Herde) den ibarettir Horda kelimesinin manas nn byyerek asl Cermen olan Herde kelimesile insan zihninde bir teda yapm olmas muhtemeldir. Horde bir insan srsdr. Fakat bir nsan srsnn azas ara snda bir ba vardr. Byle bir ba hayvan srlerinde, mesel sr ile uan kularda, koyun ve sr srlerinde yoktur. Bu ba vcude getiren ve temin eden dildir. Alman airi Herder* hakl olarak diyorki insan ilk za manlardan balayarak sr hayvandr, nk o cemiyeti arzu eden tabi evklere maliktir, dilin teekklne de tesir etmilerdir. Fertlerin birbirlerile ba, ve biz de ilve ederek diyelim ki fertlerin birbirine olan karlkl tesiri, olmazsa bir dil husule gelmez. Buna kar lisan bu ba kuv vetlendirir. Mterek hayat yalnz o andaki ihtiyac sndrmek iin bir birlemenin - mesel hayvan srle rinde byledir - stne karr. ptid insann tima vaziyeti hakkndaki bu tetkikler bizi baka hadiselere gtrrler. Bu hadiseler bize ayn zamanda iptida insann ruh vasflar hakknda bir fikir verir. Bu H o rd e yi, H erde suru den ayrteden ey, yani iptida insann dili ve bununla pek yakndan mnasebeti olan dncesidir.
58
5 DLN
B A L A N G I L A R I
Evvelki zamanlarn yanl fikirleri kabul edilmemitir. Biz iptida adettiimiz milletler hakknda bugn bir ok malmat edindik. Afrika ve Asya'da oturan ve atlar yukarda geen kabilelerin hakik surette iptida olduuna kanaat getirildi. Bu kabilelerin dili yalnz Etnoloji mutahassslarnn deil, ayn zamanda dil limlerinin de id detle merakn uyandrdMesele ruhiyatlar iin de ok mhimdir. Dil, dnceye merbuttur. D il hadisele rinden dncenin belli bal vasflar hakknda neticeler karlabilir. Diller arasnda esasl farklar olursa, mesel ince ile H int ve Cermen dilleri gibi, manev medeni yetler arasnda da miktar itibarile fark olduunu kabul edemeyiz. Fakat bu iki dili konuan insanlardaki dnce gidii eklinin baka baka olduunu anlarz. Dnce gidi ve eklinin zarur deimesi esnasnda dil zerine gerisin geriye tesir yapar. Ve dil de buna kar insann manev vasflar zerinde tesir yapar. Dedelerimizin eski yksek Almanca [1] devrinde hatt eski Cermen devrinde bugnk dn ekillerine malik olduu kabul edi lemez, byle deiiklikler ancak uzun zamanlar iinde olur. Bundan dolay iptida insann dili, ruhiyat bakmm-
[1] Milttan sonra 750- 10501ye kadar.. Tercme eden
59
dan ok mhimdir. D il mtehassslar, o zaman tetkiki mmkn olan mevzu zerinde almlar, ve bir netice ye vasl olmulardr. Bu neticeye gre btn dillerin asln yalnz bir tek dile irca etmek yanltr. Ayn zamanda, iptida insann yaay gz nne getirilirse, bu netice ok dikkate ayan grnr. ptida kabilelerin tetkikinde anlald ki dilin ilk zamandaki ekli bugn yoktur. Geri lgat kitaplarn da baz kelimeler vardr. Bunlar Malaya adalarnda sakin Semang ve Senoi kabilelerinden, Seylndaki Weddalardan, Filippinlerdeki Negrito kabilelerinden toplanmtr. Bu kelimeler yakn kabilelerde grnmez. Bilhassa ok ve yay isimlerinin byle kelimelerden olmas manldr. Bu hadise de gsteriyor ki o kelimeler nisbeten iptida olan kabileler tarafndan meydana getirilmitir. Btn W eddalar, Senegal ve Famil [1] kabilelerinin dilini Semang, Senoi ve Negrito larda, yakndaki Malayallarn dilini konuurlar. Btn grne gre Orta AfrikadakiPygmen lerde Monbuttu ve dier zenci rklarnn dilini, Buschmann da Hottentot larn dinini konuurlar. Bu dikkate lyik hadiseyi izah etmelidir. Bu kabile lerin evvelce husus dilleri olduu muhakkaktr. Vuct tekilt itibarile de tamamen baka bir rkdandrlar. Sonra yaknlara hicret eden kabilelerle mnasebete girimezden evvel husus dillerinin mevcut olmamas imkn szdr. O halde nasl olduda bu kabileler kendi dillerini kaybettiler? Bu suale ksaca cevap verilir. Yaamak iin mcadele prensibi maneviyat zerine tatbik edildi. Her tarafta vukua gelen hadise burada da oldu; Kuvvetli rk en mhim manev yaratmas olan dilile dier rk yendi. ptida kabilenin zayf olan dili mtekmil dile yenildi. Bu anlat iptida millet hakknda ilk bakda
[1] Dle Singhalesen und FamUen
60
PTDA NSAN
edindiimiz fikirle zt gibi grnyor: bu kabileler nasl bir korku ile komularile temasdan ekinirler! Buna en canl delil gizli ticaret dir [1] ptida insan gece vakti ormandan kar. Allm bir yere avlad bir hayvan kor. Ertesi akam gelir, daha meden olan komu kabilenin buna karlk koyduu e yay, demirden yaplm alet, silh, kuma, bilhassa ss eyas gibi eyleri alr. Bu ticareti yapanlar ne birbirlerini grrler, ne de konuurlar. O halde yekdierile temas et meyen kabileler nasl olurda birbirinin dilini alrlar. Bu mesele haledilmez gibi grnyor, byk lim olan HollandaI Kern tetkikleri ile bu mkl hal iin ok doru grnen bir are buldu. Bu are Malaya adasnda ki ivelerin tekmlne dayanr. ptida kabilelerin yak nndaki meden kabilelerin dilini kabul hakkndaki kaide nin burada bir istisnas var: bu, Filippinlerde oturan Negrito kabilesidir. Negritolarn komusu olan kabileler, birok yerlere hicret etmi olan Malaya rkna mensuptur lar, netekim Malakann iinde oturan kabileler de ayni rkdandr. Malayallarn dilindeki terkipler ile Negrito larn dilindeki krk seneden beri toplanm olan terkipler yekdierile mukayese edilirse bunlarn birbirinden temamen farkl olduu meydana kar, veyahut birka istisna grlmezse byle olduu zan edilir. Vaktaki Hollandal Kern kelimelerin tekmln tetkik etti. Onlar Malaya adasndaki bugnk ive ile deil, mazideki ive ile mu kayese etti, grd ki bu ivede Negrito'larm kelimeleri tamamen mevcuttur. O halde bugnk NegritoIar birka yz sene evvel yaknlarna hicret eden bugnk Malayallar tarafndan hi bir tesire maruz kalmamlardr. Fakat lisanlarn byk bir ihtimalle daha evvelki Malayallardan
[1] Der geheime Tauschhandel.
61
almlardr. Bundan baka Malaya kabilelerinin arada b yk faslalarla baka memleketlere hicret ettiini gz nne alalm. Onlar iki tarafa alkanan yelken kayklar iinde yaknlardaki adalara hicret etmilerdir. Yukarda bahsettiimiz dil tetkikleri gsteriyor ki bu muhaceretler iki defa oldu, birbiri arasndan uzun zamanlar geti. Ayni zamanda MalayaIlarn hicretinden evvel adalarda oturan Negritolar mnkariz olmulard, yahut artk tanlmaz bir ekilde Malaya dilini kabul etmilerdir. Bunlardan baka bir netice daha karabiliriz. Onlarn dili, eski za manlarda istiare edilmitir. Bugn bunun husule gelmesi mmknsz gibidir. O halde mahacirlerle adalarda oturanlar arasndaki karlkl mnasebet eskiden baka idi. iptida kabileler arasnda dolaan Avrupallarn yazdklar hatralar okununca bunun ihtimal dahilinde olduu grlr. Bu iptida kabileler komular olan daha meden kabileler karsnda korkar ve kin tutarlar. Buna kar; bu meden kabileler de daha yksek medeniyetleri dolayisile iptida kabileleri hor grrler. Yeni gelen muhacirler eski oturanlar tamamile yok edebilirlerdi. Fakat Negritolarn pusudan attklar zehirli ok buna engel oldu. Bu kabilelerin birbirinden uzak ve temassz yaamalarnn sebebini bu hadiseler anlatr. Bundan baka Malakka ve Seyln adalarndaki bu kabileler arasna sokulabilen AvrupaIlar ittifakla yle anlatyorlar: Bir defa bu kabilelerin arasna girilebilir, ve itimatlar kazanlabilirse onlarn ne kadar iyi huylu ve yardma hazr olduu grlr. O halde bu kabilelerin dierlerile ilk zamanlarda temas etmi olmas ihtimali kuvvetlidir. Te mas etmemenin sebebi yeni gelenin eski oturan arazi sinden kovarak hakknda tatbik ettii ortadan kaldrma
62
PTDA NSAN
harbidir. Daha bu neticeler ak bir surette ortaya kmazdan evvel mbadele ticareti de gizli mbade le eklini ald. Gizli mbadeleyi ancak kin ve korku husule getirdi. ilk zamanlarda zaruret dolayisile birbirile mnasebete girien bu iki kabilenin dilleri ara snda da bir harp balad. Bu harpte daha fakir, daha az tekml etmi olan dil malp oldu. Bununla beraber zaifin dili gizliden gizliye karlkl tesir yapt. Bir tarafta adete azlkta bulunan fakat medeniyete daha stn bir mil let var. Dier tarafta ise bunun aksine olarak medeniyete geri fakat adete ok olan bir millet var. Bu iki milletin dili birbirile mcadeleye giriince medeniyete aa olan okluk medeniyete yksek olan azln dilinden bir ok kelimeler ve hatt baz artlar altnda dilin eklini alr. Buna mukabil telaffuz tarz zerine tesir yapar. Bu vaka dillerin daha sonraki tekmlnde de grlmtr. iptida dilin ilerlemi dil tarafndan emilmesine kar talaffuz tarz zerinde karlkl tesir yapmasna Buschmann larn dili bir delildir. Buschmannlarn dili iptida dne dellet eden vasflara malik olsa da bile btn hepsi H ottontotlardan alnmtr. Buna kar Hottantotlarn mehur az aprdatarak konumalar [1] Buchmannlardan gelmitir. Bu konuma tarz H ottontotlardan ya kndaki Bantu lara da gemitir. Mademki iptida milletlerin dili, yalnz pek ufak bir bakiye mstesna olmak artile, artk kaybolmutur, o halde ilk dil ekillerini, ve ilk dili aramakdan vazm geelim? Burada ortaya bir hadise kar. Ve biz onun vastasile bu suale hayr diye cevap veririz. Dil ile medeniyetin dier paralan adm adm beraberce gitmez. D il istilhlarnda ifade edilmi olan dnce, olduu gibi kalr. Bu
[ ] Der Schnalzlaut. 1 63
MLLETLER RUHYAT I ESASLARI
na mukabil harici medeniyet ok erlemi bulunur. Mede niyette bir para terakki etmi milletlerde baz dil ekil leri vardr ki biz onlar ruhiyatta iptida sayarz. Afrikada Sudan dilleri bu hususta dikkata lyk bir mevzudur. Bu dillerdeki kelime tekili bir cmle tekiltnn ken disine dellet ettii dnce ekilleri tahlil edilirse kan intiba udur: btn hepsile bundan daha iptida olan bir lisan tasavvur edilemez. Bir Alman kolonisi olan Togoda kullanlan Evre dilini, Sudan dillerinden birisini, tetkik ettiimiz zaman bunu ak olarak grrz. Alman misyoneri D . Westermann bu dil hakknda kymetli bir gramer kitab yazmtr. Bu Ewe dili nisbetle iptida olan bir tefekkrn btn ev safna deilse bile balcalarna maliktir. Bu ve dier Su dan lisanlarn bir nevi lisan eklile mukayese ederek bu neticeye varrz. Geri bu lisan ekli terakki etmi medeniyet artlar altnda husule gelmitir, ve bize yeni olarak grnd iin iptida addederiz. Bu lisan ekli ise el ve yz iareti ile konumadr. [1] Bunda ses yoktur. Bir insan dierile yz ve el iaretlerile anlar. El ve yz iareti dilini ilk dillerden addedebiliriz. nk o, lisann .kma zamannda vardr. Bu kma zaman bizde medeni yetin yksek basamamdadr. Bu basaman artlar iptida tefekkrn artlarndan bakadr. El ve yz iareti dilinin muhtelif nevileri var. Bunlar dan kma zamanndaki ekle en yakn olan udur: Eitmeyerek ve ses olmayarak husule geleni. Bu ise sar ve dilsizlerin el ve yz iaretleridir. Baz iptida kabilelerde de el ve yz iareti ile anlal d olur. Biribirinden farkl ivelere malik olan kabileler konumak istedikleri zaman el ve yz iaretile anlarlar. Sar ve dilsizlerin kendi kendine husule gelen el ve yz
[t] Die Gebrdensprache.
64
PTDA NSAN
iaretleri hakknda on dokuzuncu asrn ilk ortasnda tet kikler yaplmtr. Yine son zamanlarda imali Amerika nn kzl derilileri, Avusturalya kabileleri hakknda da, her ne kadar eksik olsa bile, byle tetkikler yaplmtr. El ve yz iareti ayni zamanda gizli dil vazifesini grebilir; ba z Cenub Avrupa milletlerinde, Napolililerde byle iaret ler vardr. Fakat bu sonuncu vaka mevzuumuzun haricin dedir. Burada bir ey ifade etmek isteine gizlemek arzu su karyor. Artk burada tabi surette zuhur etmi bir konuma deil muayyen maksat altnda yaplan bir anla ma vardr. Baka bir sahaya ait olan bu vakalardan vaz geelim. Bu hususta arzn muhtelif ktalrndan, muhte lif medeniyet merhalelerinden toplanm olan maddeler yekdierine tamamile uyar. Tabi bu uyma baz mnferit ksmlarda olmayabilir. Kzl derlierin dnceleri medeni Avrupallarnkinden veyahut Avusturalyallarnkinden biraz bakadr, fakat baz mrekkep eya hakkndaki yz ve el iaretleri, birbirinin ayndr. O kadar ki Avrupal sar dil sizlerin bir ok iaretleri Amerikada Dakota nam kzl de rililerde aynile vardr. Avrupal bir sar dilsizjbu kzl -derililer arasna gelirse byk bir ihtimalle kolayca anla acaktr. Son zamanlarda el ve yz iaretini tetkike me dar olan byle bir kaynak ortadan kalkmtr. nk sa r ve dilsizler terbiye ediliyorlar. Sesle konumaya al tryorlar sar dilsizlerin tabi el ve yz iaretleri hakknda ar dilsiz muallimi Schmalzn (intiar tarihi 1838. kinci tabl848) eseri, ondan biraz sonra ngiliz mellifiScottun tetkikleri (intiar tarihi 1870) hl balca kaynaktr. El ve yz iaretinin nasl kd hakkndaki mahadeler, ve onu husule getiren sebepler aceba bize ne retiyorlar? A di gre gre bu ya kendini anlatmak iin bir tabi evktir, yahut zihn hadiseler, htiyari olan reflex ve
65
hareketlerden ibarettir. Bunlar vastas'le bir uurun iinde kiler dierine bildirilmi olur. Fakat biz el ve yz iareti dilini ilk zuhurunda tetkik edersek baka neticelere varrz. O , dnceden ve istiyerek bir maksat gtmek ten deil, heyecandan ve heyecana refakat eden iradesiz ifa de hareketlerinden kmtr. O , insann kendini ifade iin yapt hareketlerin tekmlnden ibarettir, bu hareketler bir tebli maksad olmad zamanda da husule gelirler. He yecanlar yalnz ehrenin mimik hareketlerinde ifade edil mezler. Canl ihtisasa malik tasavvurlara heyecan refakat ederse yzle yaplan mimik hareketlere, kolun ve elin hareketleri de iltihak eder hiddetli bir adam bir ok ha reketler yapar. Bunlar hiddette sakl olan taarruz mey lini ifade ederler; yahut tasavvurlara heyecan refakat eder ve tasavvurlarn ait olduu eya gz nnde ise bu eyayi iaretlerle gsteririz. Burada istediimizi dierine anlatmak iin bir maksat yoktur Yine mekn daki istikamet, gemi ile gelecek, istemiyerek elin ileriye doru hareketile gsterilir. Kk ve byk elin alaltlp ykseltilmesile... ilh ifade edilir. Bundan baka eyann ekline dellet eden hareketler yapar, ha vada elle biimini izersek el ve yz iareti lisannn esaslarn cemetmi oluruz. Bur.a ilve edilecek bir ey v a r: heyecanl tasavvurlar yalnz herkesin kendi uurunun husus ifadesi deildir. Dierlerininkinin de ayndr, ayn hareketlerle dier lerinde ayn tasavvurlar husule gelir. Bylece onlarda da heyecan uyandrlr. Ayn veya bir para deien ifade haraketlerile cevap verirler. Bu suretle mterek bir dn ce doar, tabi bir sevk nevinden olan hareketler birer birer irad harekete inkilap ederler; ayn zamanda tasavvur larn muhtevas ve onlar ifade eden el ve yz iaretleri en birinci ehemmiyeti haiz olurlar.
66
PTDA NSAN
Heyecana tasavvur refakat eder. Bundan dolay heye cann dourduu harekette tasavvur ifade edilir. Ve bu, iki fert arasnda fikir mbadelesi eklini alr, yani lisan olur. Bu inkiafta btn ruh melekeler, bil hassa heyecan ve tabi sevkn irad hareketlere inklb byk bir ehemmiyete malik olurlar. Bir cemaat iinde yeni kan ve ohalde iptida say lacak olan el ve yz iareti dili acaba ne gibi hassalara maliktir ? Buna ksaca cevap veririz : bu dilin gsterdii eya tamamen havasla idrak olunur ekilde canl dr [1], Ve o halde dorudan doruya anlalr. Ba ka baka yerlerden gelip ilk defa birbirini gren sardilsizler birbirlerini kolaylkla anlarlar. El ve yz iareti dilinin kolayca anlalmasnn sebebi udur : onun iaret leri, sesle konuulan dile terceme edildikte, kelimeleri eyay, vasflar, hadiseleri havasla idrak olunur bir ekilde can gz nne gitirirler [2]- Hakknda konuulan eya gz nnde ise o eya zerine parmakla, elle aret edilir. Bu suretle o en kolay bir ekilde anlalr. Ben ve seni ifade iin sz syliyen adam doruca kendisi veya karsndaki zerine elle iaret eder. Orada hazr olmyan nc bir ahsdan bahsedilmek istenilirse sz syliyen ahs parmaile arka ciheti gsterir. Umumiyetle gz nnde bulunan btn eyay sar dilsiz elile gs terir, dier btn zahmetlerden kurtulur. Fakat eya ok defa gz nnde deildir. O eyayi ifade iin el ve yzle iaretler yaplr. Bu suretle el ve yz iareti dilinin ikinci ksm husule gelir. Biz bunlara tersim edici [3] deriz. Avrupal bir sar dilsiz, bir
[1] Die sinnliche anschaulichkeit. [2] Die Veranschaullchung. [3] Zeichnende.
67
Avusturalyal, bir kzl derili bir eyadan bahsetmek ister ve eya gz nnde olmazsa elile havada resmini yapar. O nun aa yukar izgilerle yapt bu resim alkn olan lar tarafndan derhal anlalr. Kezalik muayyen bir ce miyet iinde de byle iaretler kolayca anlalr. Mesel ev den behsedilmek istenilirse yaplacak kroki dam ile duvarlardan ibarettir. Yrmek i ifade iin sa elin iaret ve orta parmaile yere muvazi olarak tutulan sol kol zerin de yrmek hareketi taklit edilir. Dvmek iinde elle dver gibi iaretler yaplr. El ve yz iareti nin anlalmas iin ok defa birka iaret birbirile birle tirilir. ngiliz ve Alman sar dilsizleri bahe yi yle ifade ederler : iaret parmaile evvel bir daire izilir. Bu bahenin zeminini gsterir. Sonra sanki birey kokluyormu gibi ba ve iaret parma buruna gtrlr. Muallim mefhumu dorudan doruya ifade edilemez. Bu mefhum, byle bir dil iin ok karktr. Sar ve dilsiz olan adam iaretini yapar. Bunun iin tali bir vasftan istifade eder, apka kar mak hareketini yapar. Kadnlar selm verirken apka karmadklar iin erkek bu suretle kadndan ayrt edilir. Kadn ifade etmek istenilirse eller gse gtrlr. imdi muallim i sylemek iin adam iareti yaplr. Buna ilave olarak iaret parma yukar kaldrlr. Bunun sebebi udur: Talebe derste sorulan suali bilir ve sylemek isterlerse iaret parman kaldrrlar. Y a bu hatrlatr. Veya talebe dikkat etmedii veya cezaya lyk olduu zaman muallim iaret parman ileri kararak elini sallar. O halde el ve yz iaretleri ikiye ayrlr: 1 - Eya rerine iaret etmek 2 - Gaip eyay tersim etmek. kinci
68
PTDA NSAN
ksmn tali bir snf var. Buna, beraber iaret etmek [1] deriz. nk eyada dorudan doruya kendi resmile deil tali bir vasfile gsterilir. Mesel apka karmak suretile bir adam hassalarile anlatld gibi. Bu eya sanki idrk olunuyor gibi gz nne gelir. Bu suretle mhim ve ilk olan ve pek dikkate lyk vasf husule gelir ; onda mcerret mefhumlar yoktur. Hassalar ile idrk olunuyor gibi can gz nne gelen tasavvurlar vardr. Fakat bu tasavvurlarn bazlar timsali bir mana alm lardr. - Bu insan tefekkrnn en batan itibaren mefhum tekiline meylettiine bir delildir. - Dorudan doruya havasla idrk olunur gibi gz nne gelemiyen mef humlar', bu timsal! mana vastasile hassa ile ifade edilir bir ekil almlardr. Bu neviden yalnz bir iareti misal olarak zikredelim. Bu iaret dikkate lyktr. nk gerek Avrupann sar ve dilsizlerinde ve gerek Amerikann Dakota atl kzl derililerinde birbirinden habersiz olarak var dr. Hakikat anlatmak iin iaret parma dudaklardan ne doru izgi halinde getirilir. Yalan anlatmak iin bu parmak saa veya sola doru gtrlr. Birincisinde doru bir sz, kincisinde eyri bir sz muratedilir. Bu sz air ifadelerinde, hatta ad dilde de kullanlr. Fa kat el ve yz iareti dilinde byle tabi, sun olarak e kil deidirmemi timsali iaretler umum olarak azdr. Onlar daima haseler ile idrak olunur gibi can gz nne gelen bir hasseye maliktirler. Bununla alkadar olan ikinci bir vasf daha vardr ki tabi bir surette km olan btn el ve yz iareti di linde vardr. Bu nevi dillerde sarftaki Kelamn ak am Kategorie aranrsa beyhude yere zahmet edilmi olur. Byle bir ey yoktur. Onlarda isim, sfat, fiil, mef[1] Mitbezeichnende
69
lbih, r.aflleyh, muzaf... ilah ayrt edemez. Her tasav vur olduu gibidir, zikredilen tasavvur bizim dilimizde hem fiil, hem sfat, hem isim olarak anlalabilir. Mesel gitmek iin yaplan iaretlerin * gitmek fiili anlald gibi gitme ve y o l isimleri de murat edilebilir. Kezalik dvmek iaretindende gerek dvmek fiili ve gerek dvme ismi anlalabilir. Bu vaziyette de el ve yz iareti dili, hasseler ile idrak olunur gibi can gz nne gelen tasavvurlar iin bu nevi stlahlar kullanr. Bu dilde sz syleyenin szleri birbirini bir kaideye nazaren takip etmez ; yani ksaca ifade edersek el ve yz iareti dilinde cmle tekilt yoktur. Dilimizdeki cmle tekiltna gre, artk kklemi olan kaideler nasl icap ederse ayn mefhuma ait olan kelimeler bir birinden tefrik edilir ; yahut dorudan doruya birbi rine ait olmayan kelimeler birbiri arkasna gelebilir. El ve yz iareti dilinde ise yalnz bir tek kaide vardr. Bir tasavvuru gsteren iaret ya dorudan doruya bizzat kendisi vastasile veyahut daha evvelki tasavvur vastasile anlalr. Bundan u netice kar: Mesel, bir eya ile onun vasf ifade edilmek istenilirse vasf eyadan evvel gsterilmemelidir. nk vasf eyadan ayrlrsa an lalmaz. Ancak ait olduu eyadan sonra zikredilir. Mesel el ve yz iareti dilile iyi ad m demek is tersek adam iyi eklinde ifade ederiz. Fiil ile mefl yanyana olursa mefl evvel gelir. Fakat fiil ile ifade edil mi olan am el faile sk bir surette bal ise bundan baka bir vaziyet husle gelir, fiil dorudan doruya failden sonra gelir. El ve yz iareti dili o halde fkeli mual lim ocuu dvd cmlesini nasl ifade eder ? Mual lim in ve dvmek in nasl ifade edildiini yukarda sylemidik. fkeli ifade iin kalar atlr.. ocuk u anlatmak iin de sol kol sa kol zerine konarak iki ta-
70
ip t id a
n s a n
raf sallanr. O halde yukarki cmle el ve yz iareti diline yle terceme edilir. Evel muallim i gster mek iin iki iaret yaplr, apka karlr ve parmak kal drlr. Sonra ehre ile fkeli iareti yaplr. ocuu ifade in de kollar iki tarafa sallanr. En nihayet dvme iareti yaplr. Cmlede faili S sfat A meflu O fiili V ile gsterirsek kelimeler tizim dilimizde -almancada - bir birini u ekilde takip ederler : A S V O el ve yz ia retinde ise S A O V eklinde mstesna olarak V O ola bilir) birbirini takip ederler. Muallim fkeli ocuk dv mek . El ve yz iareti dili o halde sfat ile failin, fiil ile meflun birbirne olan vaziyetlerini tersine eviriyor. Dvld ocuk muallim tarafndan gibi bir ciira e adi dilde bir dereceye kadar mmkndr: hatta Latincede ok defa kullanlr el ve yz iareti dilinde ise mmkin deildir. Ruhiyat, el ve yz iareti dili vastasile iptida dil hakknda, baz neticelere var'r. ptida bir dili el ve yz iareti dilile mukayese etmek byk faideler verir. Nisbeten iptida olan bir dnn btn evsafn haiz iyi bir misal, O rta Afrikadaki Sudan dillerdri. Bunu bir az evvel sylemidim. Bu diller cenubdaki Banto kabile leri, imal H am i kabileleri dillerinde HotantotMarn <lili bunlara akrbadr. daha iptida ve da orijinaldir. Bu dil akrbal ve ehrelerinin zenci tipine benzeme mesi u zannn douruyor. Hotantotlar imalden hicret etmi, yerli kabilelerle ihtilat ederek tebeddl etmitir. imdi Sudan dillerinden birisini mesel Ewe dilini el ve yz iareti dilile mukayese edelim. lk evvela zan ederim ki eyann hasselerle idrak olunur gibi can gz nne gelmesi ve dorudan doruya anlat kabiliyeti bu iptida ses dilinde yoktur halbuki bunda el ve yz iareti dili maliktir ses tahavvldr [1]. Yabanc dil[1] Der Lautwandel
71
lerden kelimeler: tasavvurlarn sesden mstakil mefhum larn ifadesi bu zanna sebebiyet verir. Bu hadiseler btn dillerin tekmlnde mevcuttur. Her ses dillerin tekml balanc o kadar uzaktr ki artk onu bulmak kabil deildir. Fakat Sudan dillerinde artk olarak kalan baz vasflar vardr. Onlar sesle man arasndaki ba gsterirler; bizim medeni dillerimizde artk byle bir ey yoktur. O vasflarda unlardr: manadaki basamak basamak ini veya zdlk sesin basamak basamak inii veya zdl ile anlalr. Onlardaki tahasssler tasavvurlara tekabl eder. Bizim dilimizde byk kk , burada urada kelimelerinde sesle mana arasnda bir mnasebet yoktur. Halbuki Ewe dilinde mesele baka trldr. Kk ve byk olan bir eya yine ayn kelime ile ifade edilir. Fakat byk derken aa bir ses, kk derken yksek bir ses kullanlr, iaret edici kelimelerde aa bir sada uzak a yksek bir sada yakn a dellet eder. Baz Sudan dillerinde trl uzaklk veya byklk vardr. Orada, uzakta en aa sesle, urada, yaknda orta bir sesle burada, yaknda yksek bir sesle ifade edilir. Keyfi zdlklarda yine ses vasitasile anlatlr, tatl yksek bir sesle ac aa bir sesle muannitlik yksek bir sesle mutavaat aa bir sesle anlatlr. Sudan dillerinden baka bir ok dillerde u mutavaat ifade eder, bu ya ke limenin kkne bir lhika olarak ilve edilir, yahut Hami ve Sami dillerinde olduu gibi kelimenin asl sadasndadr. Mesel branicede Pual ve Piel kelimelerile Haphal ve Hiphil kelimelerinden birinciler mutavaat, kinciler mteaddi eklindedirler. Bunun tesadfden veya sesi tahavvl gibi bir sebepten ileri geldii zannedildi. Fakat birbirinden tamamen baka olan dillerde sesle manann ay n tahavvl mahede edilirse burada ayn ruh kaidenin hkmettii grlr. Bu kaide bilhara kaybolmutur. Yal
72
PTDA NSAN
nz baz kelime artklar vastasile varl anlalr. o cuklara nasl hikye anlattmz gz nne alalm. B yklerin ocuklar yannda kulland dil de ayn hadiseler vardr. Bunun sebebi byk ihtimalle irad olmayan bir tabi evktir. ocua bir tasavvur ifade eden sesi tahas ssne gre anlatmak. ocua dev hikyeleri anlatanlar seslerini derinletirirler. Perilerden, ccelerden bahsedi lirse ses ykseltilir. Eer iztirap ve keder anlatlmak iste nilirse ses yine alalr, neeli heyecanlarda ses ykselir. Bu noktay gz nnde tutarak diyebiliriz ki nisbeten ip tida olan dillerde sesle mana arasndaki bu bilvasta mnasebet artk kaybolmutur. Bu mnasebet halbuki b tn dillerin en iptidasi olan el ve yz iareti dilinde mevcuttur. Byle artklar en iptida ses dillerinde meden dillerden daha fazladr. Meden dillerde baz kelimelerde bu mnasebet grlr. Bu kelimeler sonralar tabi sesi taklit ile husule gelmitir. Sausen : vzlamak, brummen : homurdanmak, Knistern: hrdamak kelimeleri hatrlansn. [1] El ve yz iaretinin dier vasflar var : hele isim, sfat, fiil gibi sarf mefhumlarnn mevcut olmamas, cmle tekiltndan kelimelerin dorudan doruya hassalarla id rk olunur gibi can gz nne gelmesi, bu vasflarla iptida sesi dilleri arasndaki mnasebet acaba nasldr ? Bu vasflar ses ile mana arasndaki haric tesirlere maruz olan mnasebetten daha tnhimdirler. nk kelime e killerinde, kelimelerin cmledeki yerlerinde dnn ekli akseder. sim, sfat, fiil gibi sarf mefhumlarnda ve cmle tekiltnda ifade edilmeden dn tebeddle orayamaz.
[1] Trkedeki aldamak, rldamak, fsldamak, gm gm gibi kelimeler. Terceme eden.
73
6 PTDA NSANIN DN
ptida insandaki sarf ekilleri onun dnn tet kik iin ok mhimdir. phesiz iptida kabilelerin dili evvelce sylendii zere ilk eklinde olduu gibi kalma mtr. Sudan dilleri sesinde tabi sesleri taklit ile hu sule gelen kelimelerinde sarf ve nahiv ekillerinde mu ayyen bir dne dellet ederler. Bu dn iptida bir kademe zerinde durup kalmtr. Onlardan bizim dil lerimizdeki isim, sfat, fiil gibi sarf mefhulmarnn mevcut olmamas bunu daha iyi gsterir. Westermann n Ewe dili hakknda yazm olduu gramer kitab bu hususu teyit ediyor. Bu zattan ok zaman nce Steinthalin dier bir Sudan dili olan Mande dili hakkmdaki tetkikatta bulunmu ve ayn neticelere varmtr. Bu dillerin kelimeleri tek hece lidir. O na manay tebdil edici dier bir hece ilve edilmez. Dil limleri byle dillere kk ( cezir ) dilleri derler. Dil ilminde sonradan gelerek manay deitirici heceler ka nhrsa geriye kalp asl manay tayan kke dil kk denilir. Ltincede Fero nun asl Ferdir, tamak mana snadr ve kktr. Tamak manasna gelen Ferre fiilinin btn mtaklar Fer kelimesinin sonuna ilve edilen lhikalarla husule gelir. O halde bir dil, yalnz kke dellet eden seslerden ibaret ise ona kk dil derler.
74
PTDA NSAN
Bu dil, mnferit ve bir tek heceli kelimelerden, kklerden teekkl etmitir. Binaenaleyh kendi dilimizdeki kelimelerin tahlilile husule gelen kk mefhumunu bu dillere tatbik etmek yanltr. Byle bir dil mnferit ve bir tek heceli kelimelerden teekkl eder, bu heceler den her birisinin muayyen bir manas var. Fakat isim, sfat fiil., ilh. gibi sarf mefhumlarndan hibirisine dahil deildir. Bir heceli olan ayn kelime hem bir eyaya, hem bir fiile ve hem de bir sfata dellet edebilir. Netekim el ve yz iareti dilinde de dvmek iareti hem dv mek fiilini, hem dvme ismini gsterebilir. Bu halde kk ve kk dilleri gibi gramere ait mcerret kelimelerin byle iptida diller hakknda kullanlmas - bu diler deki kelimeler gz nne alnrsa - yanltr. Gramer mtehassslar nce u bakma malik idiler : dil tek mlnde kelimeler asl kk ifade eden basit veya m rekkep seslerden husule g e lir; netekim bir kkten de gvdesi ve dallan kar. Bu iddea yanltr, byle kkler, dilin balca unsurlar deildirler. Her basit ve tek heceli kelime dierile birleir. Ve bu birlemeden ksmen manann tebeddl ksmen cmlenin tebeddl husule gelir. O halde dil bir nebat gibi nevnema bularak deil, birbirile birleerek, yaparak tekml eder. imdi Sudan dillerinin vasf mmeyyizi u noktadadr: Onlar da mnferit hecelerin birbirile birleerek mevcudiyetlerini kaybetmeleri ok azdr. Sudan dilleri bu hususta el ve yz iareti diline benzerler. Bu dillerde isim, sfat, fiil ilh. gibi sarf mefhumlar yoktur. Onlar da isim, sfat, fiil hatta edat ayn iaretle ifade edilir. Mesel Sudan dillerinde ve el ve yz iareti di linde ayn tasavvura ait ve birer kelime var. Bu keli meler yeni husule gelmitir ve mesel o vakte kadar mehul olan bir medeniyet eyasna verilen isimlerdir.
75
Biz bu kelimeleri birbirile mukayese edelim- O zaman her iki dil arasndaki tetabuk daha ziyade gze arpar, sz syliyen adam yeni mefhumu ifade iin bildii keli meleri birbirine birletirir Togo da mektepler ald zaman ta kalem ke limesini zenciler yle tercme ettiler: ta kazmak bir ey yani kendisile birey kazlan ta; bu kabilelerden tamamile mehul olan mutbak kelimesi yer piirmek birey iviyi ise demir ba geni diye tercme ettiler. H er mnferit kelime hasselerle idrki kabil olan bir eyay gsteriyor- Yeni mefhum, marifet nazariyecilerinin kabul ettii gibi, muhtelif eyann mukayesesile husule gelmez. Haselerle idrk olunabilen eyaya ait ke limeler birbirini takip eder. Ve yeni mefhumu tekil eder ler. Dilimizde ismin, fiilin, sfatn deimesile ifade ettiimiz tefekkr stlahlar Sudan dillerinde yine byle ifade edilir, isimle fiil arasnda kati bir avrt yokturMeflibih, meflialeyh, muzaf.. gibi ismin ahvali ve fiilin tasrifi yoktur. Bu hususta daima mstakil kelimeler kul lanlr. Mesel kraln evi ifade iin ev mahsus kral denilir, ismin meflibih, meflialeyh, muzaf gibi hangi halde olduu ancak aradaki tasavvur vastasile anlalr. Meflibih, aleyh., ilah olmas dorudan doruya ifade edilmez. Ancak szn eliinden anlalr. Kezalik fiilde de istikbal sias filan yoktur. Burada yine mstakil bir kelime kullanlr. Biz onu gelmek ile terceme edebiliriz. Ben gitmek gelmek demek ben gideceim demektir. Mazi sasnda olan ben gitmek nce demek ben gittim demektir. Mazi sigas ayn zamanda kelimenin tekrarile ifade edilir. Yani meselenin olup bittiini bir dereceye kadar hasseler ile idrk olu nur ekilde ifade etmektirTogo zencisi ben yemek derse bu ben yiyorum,
76
PTDA NSAN
yemek zereyim demektir. Ben yemek yimek derse yedim demektir, Bazan da dorudan doruya havasla idrki kabil bir surette ifade edilen ameller ve vaziyetlerin tasavvurlar bir araya gelir. O hareketin hepisi mnferit aksama ay rlr. Getirmek kelimesini Togo zencisi almak git mek vermek diye ifade eder. Bir kimse dierine birey gtrrse o eyi evvel alr. Sonra dierinin yanna gi der, ve sonra onu verir. Hi bir ihtiya olmad halde gitmek kelimesi ekseriya fiili vazih bir surette ifade iin ilve edilir. fkeli muallim ocuhu dvd cmlesini Togo zencisi byk ihtimalle yle ifade eder: adem mektep - hiddetli - gitmek - dvmem - ocuk. Byle bir teakup, hasselerle idrk olunur surette tasavvurlar can gz nne getiren dnde dorudan doruya mev cuttur. Dilde de yine bu suretle ifade edilir. Bir mef humun hasselerle idrk olunur gibi can gz nne gel mesi lzm ise birok kelimeler birletirilir, o kadarki bu btn bir ka cmleye muadil olur. Togo zencisi garp mefhumu u suretle ifade eder: gne - oturmak - yer. Yani gnein oturduu yer, zenci, gnei muayyen bir yol aldktan sonra bir yerde oturan ahs bir varlk gibi dnyor. Bu misller byle bir dilin basitliini ve ayn za manda mrekkepliini gsterir. Byle bir dil basittir; nk onda gramerin muhtelif tefrikleri yoktur. Mrekkektir, nk onun btn tasavvurlar haselerin idrk olunur gibi can gz nne gelirler ve bizim mefhumla rn birka paraya ayrlmasndan ibarettirler. Bu hkm bu dillerde umumiyetle mevcut olmayan mcerret mef humlar hakknda da cari olabilir. Hatta mrekkep olan tecrb mefhumlar iin de ayn vaziyet vardr. U paraya ayrlman getirm ekfiili dnlsn. Yahut garp mefhu
77
mu hatrlansn. Bunu ifade iin yalnz gne ve yer deil, onun oturmas da syleniyor. Grlyorki btn bu vasf lar iptida ses dili ile el ve yz iareti dilinde m terektirler. Her iki dildeki cmle tekilt da yine ayndr. Cmletekilt kaideleri gerek Sudan dillerinde ve gerek el ve yz iareti dilinde ne intizamsz ve nede tesadfi dir. Hatt onlardaki cmle tekilt kaideleri bizim dilimizdekinden daha skdr. Bizim dilimizde ehemmiyet verilen mefhuma gre kelimelerin mevkii tasrif sayesinde bir dereceye kadar tebdil edilebilir. Bu iki dilde ise yalnz bir trl ekil vardr: nk buraya hakim olan biricik kanun var : kelimelerin hasselerle idrk olunur surette can gz nne gelebilmesi onun iin mevsufun sfattan eyann hassasndan evel gelmesi arttr. sim ile fiilin birbirine olan vaziyeti mtebeddildir. Ewe dilin de fiil evvel gelir. Mamafih isim de evvel gelebilir. Fakat fiil mutlaka failden sonra gelmelidir. ptida dilde kelimelerin hasselerle idrak olunur gibi can gz nne gelebilmesi en ziyade yle gze arpar : iptida dilin mrekkep olan her hangi bir fikrini evvela manaya gre sonra kelime kelime kendi dilimize terceme edelim. Buman dilinden bir misal naklediyo rum. Fikir aa yukar udur Bir Buman koyunlarm gtmesi iin beyaz adem tarafndan evvela dosta kabul edildi. Sonra beyaz adem Bumana fena muamele etti. Buman kat. Bunun zerine beyaz adem baka bir Buman yanna ald. Bunun da akbeti dierinin ki gibi idi . Buman dili bunu yle ifade eder ; Buman orada itmek. Komak doru -beyaz adem. Beyaz adem vermek ttn. Buman gitmek imek. Gitmek doldurmak ttn torba. Beyaz adem vermek et 78
PTDA NSAN
Buman. Buman gitmek yemek et. Kalkmak git mek ev. Gitmek keyifli. Gitmek oturmak. Otlat mak koyunlar beyaz adem. Beyaz adem gitmek dvmek Buman. Buman barmak okamak. Buman gitmek kamak beyaz adem. Beyaz adem komak doru Buman. Buman orada di er biri. Bu otlatmak koyunlar. Buman hep ka mak. Tabiat insannn grd zulum hakkmdaki bu i kyeti mrekkep, hasselerle idrk olunur bir ekildedir. Buman evvela dosta kabul edildi denilmiyor. Beyaz adem ona ttn verdi, o ttn torbasn doldurdu ve idi. Beyaz adem ona et verdi. O yedi ve neelidir... lah diye ifade ediliyor. Beyaz adem Bumana fena muamele etti denilmiyor. Beyaz adem Bumam dvd. O acdan haykrd diye ifade ediliyor. Bizim mceret mefhumlarla ifade ettiimiz ey temamile hasselerle idrk olunur e kilde can gz nne gelen tasavvurlarla ifade ediliyor. Her tarafta gzmzn nnde mnferit eya var. iptida dilde hi bir fiil sigas olmad iin hikye ederken mazi deil hal kullanlyor. Byle bir dn eyaya raci olan [1] diye tesmiye edebiliriz. ptida insan bir man zara, bir vaka ve onun mnferit ksmlarn gryor. Grdn dilinde aynen ifade ediyor. O halde ipti da dilde isim, sfat, fiil... ilah gibi sarf mefhumlar yoktur. Kezalik mcerret mefhum da yoktur. Tasavvurlarn birbirini takibinde yalnz teda kanunlar hkimdir. Yeni den idrk ederken ve evvelce idrk olunmu olanlar ha trlarken yine bu kanunlar caridir. Biraz nce sylediim Buman hikyesindeki dnceler bir nokta etrafnda top lanmamtr- Havasla idrk olunurken hangi eya daha evvel hangi eya daha sonra gelmi ise, ifade ederken de ayn vaziyet muhafaza edilir- iptida adamn dn yalnz
[1J Das gegenstandliche Denken
79
teda ile iler Mefhumlarn birbirile en mkemmel birleme ekli olan ince idrk [1] Die Apperzeption - ki bun larn heyet umumiyesinin irtibatn temin eder. Onun baz hatralarnda fevkalde zayftir. Bu dil hadiselerinde iptida dnn btn ekl vasflar mndemitir. ocuun dilinde buna mmasil baz eyler bulabiliriz, iptida dille ocuk dilinde bir nok tada birbirinden ayrdrlar, bu nokta iptida lisanda ta mamen kaybolmutur, Bu nokta sesle mana arasndaki sk mnasebettir. Bu hususta ocuk dili daha ziyade el ve yz iareti dilinde yaknbr. Bu yaknlk uzun bir tarih tekml yapm olan dilerdede daha azdr. nk ocuk dili bir dereceye kadar daima yeni den zuhur eder. phesiz bu bazan zannedildii gibi biz zat ocuk tarafndan vcude getirilmez. Ksmen ocukla konuan anne ve stninelerin itibar konventionell dilidir. Ksmen de ocuun muhitinde bulunan kimseler tara fndan evvelce intikal etmi olan misallere kyas ederek tamamlanmtr. ocuklarn hayvanlar iin kulland sesler, mesel kpek iin vav vav, at iin hott hott, tavuk iin tuk tuk, Anne,ve baba iin baba ve mama kelimeleri, sesin manaya uyuudur. Ve kelimeler ocuun pepeliyici diline mmkn olduu kadar tevafuk etmitir. Fakat btn bunlarda muhit
[1] Mesel muayyen bir zamanda uurun bak sahasnda birok tasavvurlar var. Dikkatimiz, uurun bak; sahasnn yalnz bir kismina evrilecektir. Byle bir noktaya bak noktas denilir. Bir tasavvurun bak sahasna girmesine Perzeption, bak noktasna girmesine ise Apperzeption derler. Wundt. siste matik felsefe lgati. Muharrirleri: G lavberg: Dubislaw Sahife 30. apperzeption kelimesi Leipzig 1923.
80
PTDANSAN
ocua rehberlik yapar. Yalnz olsa olsa baz ksmlarda ocuk tesadfle baz eyler katar. Bundan dolay ocuk dili, dilin ve dncenin tekml hakknda bize fazla birey retemez. Eer baz ruhiyat ve terbiye mtahassslar, ocuk dili, dnn zuhuru meselesini halle yardm eder der lerse, bu yanltr- Bu mesele, ya hariten intikal etmeyip konuan ahsn bizzat kendi kendine icat ettii el ve yz iareti dili istilahlarile hal edilir; yahut balca va sflarnda dnn iptida merhalesini muhafaza eden iptida milletlerin dilile hal edilir. Bu dillerde ayn zamanda dnn ekilleri [1] bulunur. Dilin muhte vas - bu ekli vasflarnda mndemitir - havasle idrak olunur bir ekilde ve canldr, mefhm eklinde deildir. Bu muhtevann z, cinsi; dilin ekillerinde grle mez, bu husus iin tasavvurlarn husus vasflarna, ve ta savvurlara refakat eden tahasss ve heyecanlara mracaat deriz. imdi u sual ortaya kar : iptida dnce ne ze rine dnr? Yani onun muhtevas nedir? Buna cevap vermek iin iki ey taksim edilmelidir. 1 - Her gnk hayatta dorudan doruya idrak olu narak uura dahil olan tasavvurlar, mesel gitmek, ayakta durmak, oturmak, istirahat etmek., ilh gibi tasavvurlar. Hayvan, aa, bilhassa filn hayvan, filn aa, erkek, kadn, ocuk, sen, ben, siz ve bir oklar... Bunlar iptida dnn her gnk idrakleridir. ptidai dn bunlara almtr. 2 Bunun yannda ikinci bir dn mevzuu var dr. Bunlar dorudan doruya idrakten husule gelmezler. Ksaca ifade edersek heyecandan, gnln comasndan
[1] Die Formen des Denkens
81
doarlar. Onlar alandaki dnyada mevcuttur diye zan edilir. Onun iin bu mhim ve vasfmmeyyizi tekil eden ikinci ksma dorudan doruya idrakle vasl olunamaz, bunun haricindedirler. Her ne kadar daima haselerden gelen tasavvurlara bal olsa da haseler onu idrak ede mez Gnln comasndan husule gelipte harici dnyada mevcut zan edilen dnlere biz, efsanev [1] dn deriz. Bu haselerle idrak olunan eya ve hadiselere yeni eyler katar. Bu yeni eyler haselerle idrak olunamazlar; Grlen dnyann arkasndaki grnmeyen dnyaya ait tirler. ptida insann sfatnda da ilk nce bir ifade bir ekil bulmu olan yine bunlardr.
[1] Das mytlotoglsche Danken.. 82
SHlR VE CNLER TKADININ [1] LK EKLLER
iptida esatirin nasl husule geldiini tetkik ederken esatir mtehassslarnn, etnoloji ve din limlerinin hak knda kavga ettikleri bir meseleye dokunuruz. Din nerede ve ne zaman balar ? Din her yerde hassalarla idrak olun mayan [2] lemle mi meguldr. ptida insan, iinde bu lunduu havas dnyasndan gelen sahih tasavvurlara ma liktir. O bu tasavvurlardan zamandan ve mekndan mcerret olan mefhumlar yapmyor- Halbuki hassalarla idrak olunan bu Dnyaya hassalarla idrak olunamayan bir Dnya katyor. Ayn zamanda o bu Dnyann hassalarla idrak olunamayacan bilmiyor. Biz imdi sorarz: Henz bu noktada din mevcutmudur, yoksa bir kabiliyet, inkiaf edecek bir tohummu vardr? Eer sonuncuya cevap verildi ise yine sorarz: Din nerede balar ? Esatirin teekkl tarihi hakkndaki merakmz, onun dinin zuhurile merbut olmas dolaysiledir. Esatirin balangcna kar bir derece ye kadar kaytsz kalabilirdik. Fakat dinin nasl kt mhim bir meseledir. nk o, dier iki mesele ile alkaldr: 1 - Din insan uurunun zarur bir unsurmudur? yoksa deilmidir? 2 -Din insan u[1] Die Urformen des Zauber.und Dmo nenglanbens [2J Ubersinnlich.
83
urunda ilk iptida mevcutmudur, yoksa esatiri baz nceki artlarndan inkiafm etmimidir?
dnn
Bu eski kavgann gidiini hele son on sene iinde takip etmek ok faydaldr. 1880 senesinde Roskoff adl alim en iptida milletlerin dini Das Religion der niedersten Natursvlker adl bir kitap yazd. Orada bulabildii btn maddeleri toplad. Ve bu maddelere da yanarak u neticeyi kard; dinsiz hi bir millet yoktur. Sarazin amca oullar Seyln adasnda ve iptida olan Weddalar hakknda tetkiklerde bulundular. Ve yle bir neticeye vasl oldular: Weddalarn hi bir dini yoktur. Fakat Roskoffun iptida kabileler hakknda toplad mad deler ile, Sarazin amca oullarnn bahsettii Weddalarn sihir ve cin itikad birbirlerile mukayese edilirse u ne tice kar: gerek Roskoffun ve gerek Sarazin amca oul larnn bahsettikleri vaka ayndr. Birinin din dediine dieri sihir itikad diyor. Fakat yazclar din diye neyi murat ettiklerini tarif etmiyorlar. Bir eyin ne olduu ev velce anlalmazsa tabi o eyin varl veya yokluu hak knda ittifak edilemez- ptida milletler hakkndaki bu me sele vaktinden evel ortaya atlmtr. Ona ancak, esatirin tekml merhaleleri ve dinin nceki artlar tetkik edildik ten sonra cevap verilebilir. Onun iin biz aada, nc faslda, birok dinleri - ki onlarn din olduunda artk p he edilemez - tetkik ettikten sonra bu mesele ile uraa caz. imdi onu bir tarafa brakalm. Yalnz bu bahsa ait olan baz hadiseleri kendi husus isimlerile yadedelim. Bu isimler onlara husus vasflar dolaysile verilmitir. Ancak bu manada olarak iptida insann sihir ve cin itikadndan basedebiliriz. Byle bir itikat herkesin tastik ettii gibi, iptida merhalenin her ksmnda mevcuttur. Fakat burada ikinci bir sual hatra gelir: sihir ve cinler itikad nere
84
PTDA NSAN
den balar, istinat ettii esaslar hankileridir. iptida ka bileler hakknda uzun uzadya tetkikatta bulunmu olan etnoloji alimleri iki trl bakma maliktirler. 1 Bunlardan birincisinin adna tabiat esatiri bakm[l] diyebiliriz. Bu bakm udur: daha ilk zamandan balyarak btn hadiseler, bilhassa gk hadiseleri insan d n zerine byk bir tesir yapm ve onu dorudan doruya haselerle idrk olunan dnyann stne karm tr. Onun iin btn esatir, en batan balyarak tabiat ve hele gk esatirinden ibarettir, Bunda din bir nokta veya hi ol mazsa inkiafa hazr din bir kabiliyet vardr.
2 kinci bakm ise ayn istikamette olarak daha ileri gider. Ona gre iptida insann haselerle idrk olunamyan dnya hakkndaki tasavvuru, daha mtekmil olan milletlerin bu husustaki tasavvurundan daha basittir. Bundan dolay iptida insann tasavvuru daha mkemmel dir, yksek dinlere daha yakndr. Semang, Senoi, veya Wedda kabileleri Avusturalyamn yerlilerde mukayese edi lirse aradaki ayrln ok byk olduu grlr. Avustralyallarn efsanesi sphesiz bu tabiat milletlerinkinden daha karktr. Esatirin tekmln takip edersek bu ka rklk daha fazlalar. En basiti en ziyade orijinal olan dr. Ayn zamanda en yksei en ulvisi olmaldr. Henz insan elile bozulmam lah bir vahy olan balanta son da var. En yksek olan din, birok ilahileri havi olan esa tir deil, yalnz bir tek Allah olan itikattr. [2] ptida in sann kefinin bu bakm kuvvetlendirdii zan ediliyor. Bu bakmn ayn zamanda beeriyata[3] ait mhim bir mesele ile mnasebeti vardr: bu Pygmaen denilen kavmin, insann
[1] Die Naturmythologische Anschauung. [2] Der Monstheismus [3] Die Anthropologie
85
tekml tarihindeki yeri meselesidir. Asyada ve Aferika da oturan bu cce kabileler bize son zamanlarda esasl bir surette tetkik edilmidir. Yolius Kollmann namndaki alim onlar vcutlarnn vasflarna gre insanln ocukluk milletleri diye tavsif etti. Onlar tekml tarihinde vcutca daha byk olan rklnrdan evvel mevcut idiler. Filha kika byle ocukluk vasflar yalnz vcutlarnn kk lklerinde deildir. Dier hassalarnda da grlr. chmeinfurth orta Aferikada oturan Pigmenlarn, bilhassa yeni domu ocuklarnn, vcutlarnn ince bir tyle rtl olduunu grd. Bu ty vastasiyla Monbuttu kabilesinden yetimi bir ocuk bir Pigmainden tefrik edilir. Kezalik Negrito kabilesi de deri altndaki guddeleri iddetli bir faaliyette bulunduu iin, iptidadir. Bu gudde dier zencilerinkinden daha fazla bir vcut kokusu husule getirir ler. Bu koku baz hayvanlarn kzm zamanlarnda daha oalr. Vcuda ait btn bu vasflardan baka birde ip tida olan medeniyet basamaklar gz nnde tutulursa PigmenIarin iptidai olduu fareziyesi kabul edilebilir. Wilhelm Schmidt insann tekml tarihinde Pigmenlerin mev kii [1] adl eserinde bu farziyeye dayand. Ve onun Pigmenlern manevi medeniyetleri hakknda da cari olduunu iddia etti; PigemanIer insanln ocukluk milletleridir, de di. Pigminlerm zeklar mahduttur, ahlakan masumdurlar. Bunu bir ok detlerinden mada bir tek kar ve kocal aileleri ve en byk mlkiyetleri olan bir tek Allaha iman lar isbat eder. Bu son iddia Pigmenlerla iptida insann ayn olmasna dayanr. Bu iddia bundan baka Pigmenlerin bir kabilesin de mahede edilen hadiselerin Pigmen tarihinde ilk za il] Die Stellung der Pygmetin der Entwlckelungsgeschiehte des Menschcn. 1910
86
PTDA NSAN
inanda mevcut olduunu kabul eder. Fakat Pigmenlerle iptida insann ayn olduu iddias doru deildir. Seylan adasnda sakin Wedda kabilesi iptida manevi medeniyetin en bariz noktalarna maliktirler. Fakat Weddalar hakik Pigman deildirler, vcutlar Pigmanlardan byktr. Bu na mukabil baz iptida kabileler vardrki asla Pigmen de ildirler, vcutlar byk olan rka mensupdurlar : mesel imdi mnkariz olmu olan Tasmanlilar gibi. Bunlar byk bir ihtimalle bugnk Avustralyallardan bir basa mak daha aa idiler. Orta Asyada oturan kabilelerden bir ou, tima tekiltlar ilerlemi olsa bile, iptida medeniyetin pek ok vasflarna maliktirler. Avrupada en eski Dilovial tabakasnda bulunmu olan insanlarda byk vcutlu rklardandr- Buna mukabil vcutlar kk olan milletler vardr ki birinci derecede meden milletlerden dirler, mesel inliIer ve Japonlar gibi. O halde manev medeniyeti lmek iin vcut bykl mikyas olamaz. Manev medeniyet yalnz kendisile llr. Manev ky metler her tarafta manev vasflarla tayin edilir. Wilhelm Schmidt Pigmen nazariyesini ispat iin dier bir delil da ha gsterdi. BirPigman kabilesi olan Andamanlirarda[l] bir tek Allaha itikada dellet eden dikkate lyk esatir buldu. Bir ngiliz seyyah olan E. H. Man bu cce kabile hakknda malmat vermitir. Wilhelm Sehmidt indi yle bir iddiada bulunuyor. Andaman adalar Bingale krfe zinde bir grup tekil ederler, sakinleri aradaki deniz dolaysiyla dier kabilelerle mnasebete giriemezler. Bina enaleyh bu itikat dorudan doruya onlarda zuhur edebi lir, baka bir taraftan intikal etmemitir. tikatlarnn mer kez noktasnda bir tek Allah vardr. Bu insanln ba langcnda bir tek Allaha iman edildiine de delildir.
[1 Dle Andamanesen ]
87
Andamanllarn esatirinin balca noktalar E. H. Mana gre unlardr: aen byk Allaha olan Puluga nce erke i yaratt. Sonra -burada birbirinden baka rivayetler varkadn yaratt. Kadn, ya dorudan doruya erkek gibi yaratld. Yahut erkek onu bir tahta parasndan vcuda getirdi. Bu Ademin ee kemii meselesini hatrlatyor. Sonra Allah, insana emirler verdi. Hrszl, katli, zinay., ilah mennetti. Ayni zamanda ilk yamur mevsiminde ye* tien meyvadan yemei de haram etti. Fakat insanlar Cenabhakkn emirlerine itaat etmediler. Bundan dolay Cenabhak bir tufan gnderdi. Yeryzndeki btn mahluk lar mahvoldu. Yalnz tesadfen bir kayk zerinde bu lunan iki erkekle iki kadn kurtuldular-- ilh. Bu hik yenin aslnda birok eyler birbirine katlm ve bir fikre gre tanzim edilmitir. Bu esatirin ncildeki hilkat, cen net, tufan hikyelerinden alndna zerre kadar phe edi lemez. Eer denilirseki Andamanllar denizle dier Dn yadan tamamen ayrlmlardr, ve adaya hi bir misyoner uramamtr. Buna yle cevap veririz: bu hikyenin ne zaman ve ne suretle vcuda geldiini bir tarafa braka lm. Fakat evvelce ncil hikyelerinin buraya kadar gel diini yine bu esatir ispat ediyor. Netekim baz Cenub Amerika efsanelerile Asya efsanelerinin birbirine tetabu ku da birinin dierinden alndn ispat eder. Halbuki As ya ile Cenub Amerika arasndaki deniz mesafesi Andaman adalarile cenub Hindistan ve dier adalar arasn daki mesafeden ok byktr. Bundan baka dier bir vaka daha var : Andamanllar, Malakkallar, Seylandaki Weddalar ve Filipnindeki Negritolardan daha medenidirler. Onlar iptidai milletlerde mehul olan anak, mlek yap masn biliyorlar. Reislere ve tima tekilta maliktirler. Bunlar mterakki bir medeniyete mahsus olan hadiseler dir. Binaenaleyh hakiki iptidai insann itikad mevzuubahs
88
PTDA NSAN
ise AndamanIlar bu mevzuun haricinde kalrlar. Elimizde bulunan btn vesikalar gsteriyorki hakiki iptida insan ne bir tek Allaha, nede birok lahlara inanr. Hatt ip tida basaman daha stndeki basamaklara muntazam bir gk esatiri yokturki ilahlar itikadna [1] delalet etsin. phesiz baz sema hadiseleri hakknda tasavvurlar vardr. Bu tasavvurlar, yer yzndeki baz mevcutlarn, hele in san ve topraa ait tasavvurlarla tedai etmilerdir. Fakat' onlar ok deiirler, hi bir zaman hakiki bir esatir v cuda getirememilerdir. Mesel Brezilya ormanlarnda otu ran kzl derililere gre gnele ay, yaprak, yahut ty den yaplm iki toptur. Sudandaki zenci kabileleri ise ayla gnei insann ge atarak aslp kalan iki top ola rak tasavvur ederler. Bu tasavvurlar dierlerile deiir ler, bunlara gre ise gnele ay iki kardetirler, gne, ay takip eder., ilah. Btn bu tasavvurlarda ayn dei mesi byk bir ehemmiyete maliktir. Tabiat ve medeniyet milletlerinde bu hususta birlemi olan yalnz bir tasav vur vardr; bu tasavvur pek az tekrar edildii iin hakik bir efsane tekil etmez. O da udur : kara bir cin gnei yutar, bu suretle gne tutulmas olur. Bu tasavvur galiba iptidai muhayyelenin houna gidiyor, Orta Aferikada, Avusturalyada, Amerikada ve hatt Hint efsanesinde var dr. Fakat bu tasavvur bir efsane tekil edecek kadar kuvvetli deildir. Zengin bir surette tekml etmi olan cinler itikadna ayr bir para olarak balanr. Cinler iti kad yeryzndeki hayatta hakim bir mevkie maliktir, ve iptida insanda ak olarak grlen bir tek itikattr. Ayni zamanda henz balayan efsanenin hayata derin bir suret te ilemi unsurudur. ptida insann devaml ve uzun bir varla malik olan bu itikad sihir ve cinler itikaddr.
[1 Die Polythelsmus. ]
89
MLLETLER RUHtYATI ESASLARI
Bu itikadn domasna sebep olan iki nokta var: lm ve hastalk. Bunlar husule getirdikleri tasavvurlarn ve heycanlarn ekil ve renklerini de tayin ederler. lm! iptida insan zerine bu kadar tesir yapan bir hadise yoktur. O meden insan zerinde de kfi tesir yapar. Bir arkada ld zaman iptidanin ald tavr ve hareket dikkate lyktr. Bir insan lnce ilk yaplan ihtiyarsz hareket ly olduu yerde brakmak ve ka maktr. l kendi haline braklr ve hatt hayvanlar ce nazeyi yiyip bitirene kadar uzun mddet kimse oraya ayak basmaz. Bu hadise de gze arpan, korkudur. Ka makln ikinci sebebi de lnn vcudunda husule gelen allmam ve korkun deiikliktir. Hareketsiz kalan bir vcut., uuk renkli bir beniz.. Birdenbire duran nefes.. Bunlar en byk korkuyu husule getirmee kfi sebepler dir. Fakat korkun intibala yerleen tasavvurlar nasldr? Cenazeden ka gsteriyorki insan her eyden evvel kendi hesabna korkuyor. lnn olduu yerde durmak insan lm tahlikesile kar karya brakr. Bu tehlikeyi husule getiren, lm olan insan ldren eydir. ptida insan, lmn husule gelmesini ancak u suretle dne bilir: hayat husule getiren ey birdenbire len insandan ayrlr. Bu tasavvura dier bir tasavvur daha balanr. O tasavvur ise udur: hayat kuvvetleri, ldkten sonrada insan vcudunda kalr. Byle dnmenin sebebi ise in san vcudunun kuvvetli bir surette hayalle tedai etmesi dir. Bu noktada ilk defa birbirini nakzedici bir tasavvur husule geliyor. Bir eyki hem hayat douruyor, hem v cuttan ayrdr, hem de vcuda baldr. Birbirinden baka olan bu iki saik insann zihninde ayrlmaz bir surette ba lanmtr. lmn iptida insan ruhunda yapt intiba hakknda alabildiimiz malmat bu merkezdedir. ptida 90
PTDA NSa N
insana gre hayat yle bir varlkdrki ksmen cenazede gizli bir surette yaar, ksmen cenazenin etrafnda grlmeksizin dolap durur. Bundan dolay l, iptida insana gre bir cindir. Bu cin gze grnmez, insan yakalar, hakimiyeti altna alr, hasta yapar veya ldrr. Byle iptida bir cin tasavvurundan baka bir de Vicut ruhu [1] tasavvuru vardr. Vcut ruhu ile hayat tayan vcudu murat eder. Bu hayat tadka vcut mahvolmaz. V cut ruhu bir kldr. Vcuttan ayrlnca bir cin olur, ve baka bir insann vcuduna girer. Henz bu merhalede nefes veya glge vari bir ruha itikat yoktur. Byle bir itikat en iptida medeniyet merhalesile Totem merhalesi arasndaki gei devrinif bellibal bir alametidir, bunu ilerde greceiz. Eer baz seyyahlar rivayet ederlerseki Malakka adasndaki Semang kabilesi, ruh bir kk kutur, insan lnce havaya uar. Burada iki ihtimal v ar: 1 - Ya Malaya medeniyeti. Semang medeniyeti zerine tesir etmitir. 2 - Yahut baka bir medeniyete mensup olan ayr bir itikat Semang kabilesi arasna nufuz etmitir. nk en iptida olan merhalelerin hibirinde bizim an ladmz manadaki ruha Die Psyche ait bir tasavvur g rlememitir. Malaya adasndaki iptidalerin yaknlarnda oturan kabilelerin ve melezlerin cenaze gmme merasimi bakadr. ptidaler cenaze nnden kaarken bunlar byle bir hareket yapmazlar. Hastaln, hele insan birdenbire yakalayan hastaln husule getirdii intibadan doan tasavvurlar da, vcut ru hu sahasna aittirler. Cenazeden sihirkr ve cin vari kuv vetlerin ayrlmas vcut ruhu iin bir almettir. Fakat bu kuvvetler, insandan uzaklaan grlr bir varlk, nefes
[ ] Die Kperseele : Trkeye 1 dilebilir. belki can diye tercme
91
MLLETLER RUHYATI ESA SLARI
veya abucak giden bir ku eklinde tasavvur edilmezler. Buna kar cenazeden kp bir baka insan ldrc hastalk halinde yakalayan cin gze grnmez. Byle bir cin tasavvurunun sebebi udur: lnce husule gelen kor ku ile hastala yakalannca husule gelen rkeklik birbirile tedai ederler. l daima cinlerin oturduu yer ola rak tasavvur edilir. Bu cinler cenazenin yunna yaklaan insanlar zerine tesir ederler. ptida insana gre cin v cut iinde herhangi bir ekle girebilir. Yalanc tp adam lar [1] -hekimler- bu itikattan istifade ederler. Hastalbir aa paras veya bir ta eklinde vcuttan koarlar. Fakat bu tasavvurlarla bizim anladmz manadaki ruh (Die Pesyche) ve onun bir cisim ekline girmesi arasnda, bir mnasebet yoktur- Yine cenaze, hastalk cini tasav vurunun domas iin ilk sebeplerden biridir, fakat biri cik sebep deildir. Yalnz hastalk, cinden korkmaa kfidir. Semang ve Senoi kabilelerine gre birbirinden baka bir ok has talk cinleri vardr. Bu cinlerin resimleri, Malaya ve Singallilerde hastala tutulmamak iin sihir olarak kul lanlr. Bu resimler, bu kadar byk ve hayali hay vanlar tasvir ederler, ve daha sonraki bir medeniyet merhalesine aittirler, tleriki faslda tetkik edilecek olan ruh. hayvanlar (Die Seelentieren) ile bu resimler arasnda birlemi olan yalnz bir nokta v ar: her ikisi de hayvan resmidir. Onlar galiba korku ve an korkunun tesirile hu sule gelmi hayal resimlerdir; darda, serbest tabiatta var zannedilen dev kadar byk mahluklar gibidir; yalnz insan vcudndeki dzgnle uyacak bir surette yapl mlardr. ehir vastasile gelen hastaln
[1] Die Medlzinmnner.
yannda bir de ona
92
PTDA NSAN
karlk sihir vardr[l]. Karlk sihirle hastalk bertaraf edilir. Cinin veya hastaln yakalamasna kar kullanilir ptida insan bile byle yardmc vastalar arar. Burada bir sanatn tekili iin lzm gelen sebebler vardr. Bu phesiz ilk zamanlarda kat olarak tekkl etmi bir meslein vcude gelmesi iin icap eden sebebleri hazr lamtr. Bu da Amerikallarn tp adatnlar[2] -herkimler- dedik leridir, veyahut imali Asya milletlerinin dedii gibi a manlar, umum suretde ifade edilirse efsuncular dr [3] Tp adam kelimesi yanl deildir. Vahi kabilelerdeki tp adam, bugnk hakik doktorun, ve ayni zamanda bir dereceye kadar bugnk rahibin babasdr. Tp adam karlk sihirle fertleri hastalkdan kurtarmya alr. Ayni zamanda sihir yaparak tesir eder. Cinler zerinde hkmeder, onlar vcutten uzakladrr. Ayni zamanda onlar vcuda sokabilir. Bu suretle tp adamnn acem klc gibi iki yzl bir meslei var. Hem kendisinden korkulur, hem de ztrap zamannda kendisenden yardm umulur. Bu iki ihtimalden birisinin hkmettiine gre mevk taayyn eder. Tp adam ilk defa olarak otlarn in san zerindeki tesirini tecrbe etti. htimal zehiri o buldu, okun ucuna zehir katt; bu suretle vahinin gznde b yk bir nfuz kazand. nk ok da bir sihir vastasdr. Tp adam ayni zamanda zehirleneni iyi etmek aresini buldu. Zehirli nebat yenilecek bir hale getirdi. Tp adam l bylece mhim bir meslek oldu. Mamafih, meslek sahibi iin tehlikelidir. Kendisinden beklenilen eyi yapamaynca bak snn hcmuna maruzdur; ayni zamanda yoklukdan sahtekrlk yapmaya da mecbur olur. Tp a[1] Der Gegenzauber [2] Die Medizinmnner. [3 Der Zauberer. ]
93
damlarnn dolandrcl byk bir ihtimalle ilk zaman da vardi Koch - Grnberg- Orta Brezilyada tp adamlarnn hastal nasl kovduklarn anlatyor; onlar yanlarnda bir deynek tayorlarm, bu deynei bir ok defalar teye beriye srdkten sonra cinin bu deynekde otur duunu sylyorlarm. Bu suretle onu inandrabilecek bir tesir yaparsa hasta kendisini eyilemi olarak hisse der. Fakat btn halkn sihire inand kabul edilemez. Onun iin tp adam bir ok hadiselerde bizzat kendisi aldatlm bir aldatc olur. iptida merhalede, lm ile hastalk sihir ve cinler itikadnn balca kaynadr. O andan itibaren bu itikat hayatn btn sahasna amil olur. Korunmak iin Sihir[l], Cin tesirinden kurtulmak iin areler doar. Bu itikat ihtimalki ilk elbise eklinin husuline sebep olur. Ss eyasnn kullanlmasnada sebep odur; bu hal uzun mddet devam eder ve gze arpar. Bu ss eyalar ilk zamanlarda ssten ziyade sihir ihtiyacn tatmin eder. iptida insann diar medeniyetini tetkik ederken elbi sesinin pek noksan olduunu, ancak bele sarlan aa kabuu ve buna asl yapraklardan ibaret olduunu sylemidim. Bu elbise nasl husule geldi ? iptida insann yaami olduu scak memleketlerdir. Burada elbise hava tesirlerine kar kullanlmaz. Bunun sebebinin utanmak hissi nin olmas muhtemel deildir. Bir oklar, ekseriya ayp yer lerinin rtldn gz nnde tutuyorlar ve bunun sebebi utanmak hissidir diyorlar. Elbisenin zuhuruna sebep olan saikleri tetkik ederken tutulacak usul udur: elbisenin ilk balancndan hareket etmek ve onun unsurlarnn ne olduunu tesbit etmek. Elbise ilk defa nlkden deil, beldeki ipten ibaret idi. Bu ip, ekseriya bir ey ilave et[1 Der Schutzzauber ]
94
PTDA NSAN
meksizin, bele sarlr. O hpesiz soua ve hava tesiratna kar korumaz. Ayni zamanda hem ss, hem elbise olan bu balang ekil zerinde ayp hissi de bir tesir yapamaz. O halde bunun mans nedir? Weddahlarm hayatndan alnan bir nokta bu meseleyi aydnlatyor. Bir Wedal evlendii zaman ilerdeki zevcesinin beline bir ip balar. Bunun bir ok yerlerde yaylm olan ip efsunu olduu aktr. p efsunu bu gnk batl itikada sahip insanlar arasnda da byk bir ehemmiyete maliktir. p efsunu, sa lam balanm dm vastasile bir eyini emniyet altna alr. Bu ip timsl deildir. lk nce btn sembollerde olduu gibi, efsun vastasdr. Yaylm bir batl itikada gre ip evvela ycudun hasta uzvuna, sonra bir aaca balanrsa hastalk aaca geer. Bir aa altnda durulur, ve bir dman hatra getirilirse, o dman hastala veya lme tutulur. Weddalarn iple yaptklar efsun ok basittir. Doruca kendisi bir ip rer karsnn beline ba lar, bununla karsnn dorulun emniyet altna almak ister. Bele balanan ipten iptida elbise paralan husu le gelir. Bu elbise paralar evvela bu ipe balanr. Dier taraftan ilk ss eyas husule gelir. Bu gne kadar ka dnlarn en beendikleri ss eyas olan gerdanlk, bile zik, baz tabiat milletlerinde tercih edilerek tanlan ba ba atma bel bann mkemmellemesinden do mutur. Bunlar bir dereceye kadar bel bann dier v cut ksmlarna naklinden ibarettir. Bel ipine elbise ba land gibi, boyuna aslan ipe de korunmak iin efsun vastas, nsha balanr. Bugn tercihen boyunda tan lan ss eyas byle bir asldan kmtr. Bugn elbise giymekle istenilen maksadn, ilk ncede var olduu farzediliyor. Yalnz belde ip kullanlrsa, bu 95
atlm bir elbisenin artdr. Yoksa bel ipi ilk ekil de ildir, deniliyor. Fakat bu fareziyeyi u vakalar yalanc karyor: 1 -Hele iptida kabilelerde yalnz bel ipi var dr. Baka hi bir ey yoktur. 2 - Elbisenin umum tek ml, vcut ss hele dme ve vcut zerine resim yapma [1] bu farziye aleyhindedir. Tekml umum olarak mrekkepten basite doru deil, basitten mrekkebe do ru gider Ve sihir tasavvurlar ne kadar iptida bir me deniye te ait iseler o kadar fazla ehmiyetleri vardr. Bel ipinde de ehir maksatlar grlr. Bu ancak her ta rafta yaplm olan ip sihirile anlatlabilir. Weddal bir erkek kendi elile rd aa kabuundan ipi gelecek karsnn beline balar. Bunun bir evlenme merasimi olduu aktr. Ve mans udur : bu ip bir efsun vas tasdr, o kadn btn hayat iin balar. Yine bu efsun mansn kuvvetlendiren baz vakalar, adetler vardr. Erkein kendi elile rd ipi kadnn beline balad gibi, kadn da byle bir ipi erkein beline balar. Bu kar lkl bir sihirdir. Bizim bugn nianda ve nikhda yzk deitirmemizin bir balangcdr. Yzk deitirilmesi bir dereceye kadar iptida insandaki ip deitirilmesinin bir numunesidir- Yalnz arada byk bir fark var: iptida insann ip balamasnda bir sihir maksad var. Bugnk yzk deitirmenin ise ancak timsal bir mans vardr. Btn bu hadiseler, elbisenin zuhuru annda sihir saiklerin tesir ettiini gsteriyor. Bu hususta tesir yapan baka saikler de vardr. Ve bunlar bu hareketle murat olunan ma ny deitirirler. Evvel iklim deimesi dolaysile ko runmak ihtiyac kendini gsterir. Bu ihtiya ne kadar iddetlenirse efsun da ehemmiyetini o kadar kaybeder. Bu suretle iptida milletlerde bel ipi yerine nlk geer.
[1] Die Bemalung und die Tiitowprung
96
PTDA NSAN
Artk nl balamak iin ayr ipe ihtiya yoktur. Bylece bel ipinden korunma vastasna doru intikalde utanmak hissi de yardm eder. Baka artlar altnda da yine ayn suretle tekerrr eden kanunlar vardr. Onlara gre utanmak hissi adetin rtlmesini emrettii aza hak knda da caridir. Adetin menettiini yapmak utanmak his sini uyandrr; byle bir hareket dorudan doruya adete aykrdr, hemen gze arpar. Onun iin baz aza nn almas utanmak hissini dourur. Afrikadaki bir Hottentot kadn nnde ve arkasnda iki tane nlk tar. Arka nlk altnda ve k stnde ii katk dolu bir minder vardr. Bu minder kabile nezdinde ok bee nilir ve gzellik nianesidir- Eer birisi Hottentot kad nnn nndeki nl alrsa o fazla kzmaz. Fakat arka sndaki nl alrsa mesele bakadr; bu taktirde olduu yere oturur, elbiseleri verilene kadar yerinden asla kml damaz. Leonhard Schultze Hottentotlarn Nama arazisinde seyahat ederken yle bir vakaya rastlamtr. Bu kabile efrad adetleri mucibince yere oturduu zaman bacakla rn dmdz uzatrlar, dizlerini bkmezler- Seyyahn ya nnda bulunanlardan birisi byle bir adeti bilmediin den, bacan dizinden bkerek oturdu. Hottentot kabile sinden bir adam onun baca stne elile vurdu- Bacak dmdz oldu. Bunun zerine kendisinden bu hareketi ne iin yapd soruldu. O da yle bir cevap verdi: Byle oturmak uursuzluk getirir. Bu dikkate lyk bir noktadr. nk ilk evvela biricik saik olan sihir tasav vurunun verdii utanmak hissi douyor. Bu bir taraftan adete baldr. Sonra teda yolile eski sihir tasavvuru zerine tesir ediyor. Adete aykr hareket etmek tehlike lidir, errinden kurtulmak iin korunma efsunu yapmak lzmdr. Adete aykr haraket edince yalnz kendi kendine enfs olarak korunmamaldr, afak olarak da
7 97
saknmaldr; nk kabahatten sonra ceza gelir. retle saikler birbiri iine karrlar.
Bu su
Bundan baka boyuna aslan ip, bilezik, yzk ve bazen aln atmas da husus efsun vastalardr. Bunlar bel bann yerine geerler. Yine baz yerlerde kulak \ r e burun halkas; Dudaklarn delinmesi, stlerine dal ve yaprak taklan taraklar vardr. Bunlardan boyuna aslan ipe nsha taklr; nsha bu gnk medeniyette bile var dr. Nsha efsunu, tayan her trl tehlikeye kar korur. Parmaa taklan yzkte ise daha ziyade tli bir efsun kuvveti vardr.Eyay sahibinin arzu ettii ekle sokar. Bu tlsmdr. Bileziin tesiri en iptida merhalede bulunan boyun ipinin tesiri gibidir. Alndan ve kafa gerisinden balanan atma da yine byledir. Semang, Senoi kabi lesi efradnn bandaki atmalar tp adam - hekim tarafndan taklr. Ve hayatn mhim anlarnda - me sel bir ocuk erkek ana girerse, bir gen kz evle nirse - baka bir atma ile deitirilir. Eski aln atma lar efsuncunun evinde muhafaza edilir. Eer evlenen ka dn dul kalrsa kzlk atmasn yine alnna takar, evlili in devam mddetince devam eden efsun tesiri ortadan kaldrlr. Bu sihirin phesiz bir tek kar ve kocal ailenin kuvvetlenmesi ile mnasebeti vardr. Aln atmasile be raber isim de deitirilir. Kadn evlenince, ocuk erkek ana girince ismini deitirir. Bu isim deidirmesi adi bir timsal deildir, bir sihir hareketidir. smini deitir mekle sahibi baka olur, isim kendine sk bir surette baldr. sminin sylenmesi bile sahibi zerinde efsunlu bir tesir yapabilir. Elbise ss gibi insana dorudan doruya ait olma yan dier eyaya da lm ve hastalktan doan efsun ta savvurlar amil olur: mesel aletlere, hele silha, oka ve 98
PTDA NSAN
yaya. Fakat burada sihir tesir ekseriya vahinin hatrndan kmtr. Sarazin amca oullan Weddalar, dikili bir ok etrafnda dans ederken rdler ve bunun sebebini sorduk lar zaman yle bir cevap aldlar: bunu babalarmz, b yk babalarmz yaptlar, biz ne iin yapmayalm? Bir ok isim, hatta ok defa sihir merasiminin sebebi hakknda verilen cevap budur. Kark olan iim, nesilden nesle geer, dikkatle saklanr. Bir ok unsurlarn bulunmas sihir Ediklerini oaltr- Onun iin iptida milletlerin ok kar k olan danslar ve efsun merasimi hakknda u sual so rulabilir : bu kadar ok tasavvur, nasl olduda bir araya g-eldi? Ve bu tasavvurlar nasl olduda byle haraktla ifade edilebildiler? Bu suallere ksaca cevap verilebilir: bunlar bir defalk yaratma ile husule gelmedi. Yaplan merasimin byk bir ksmnn hakik sebebini o merasimi yapanlar hatta onlarn ecdatlar bile bilmezler. Fakat eski g-renee uyarak yaplan hareketlerden maksat, sihirdir. Onlar bu hareketler ile arzu edilen maksad elde edecek lerine inanrlar: uur ve uursuzluktan korunma. O merasim ne kadar noktasna tatbik edilirse hedefe var mak da o derece emniyet altna alnm olur. Her kabilenin ve hatta meden milletlerin ibadetinde bu maksat vardr. Hele saiklerin unutulmas o merasimin sonsuz surette karmasna sebep olur. Yukarda ok etra fnda dans edildiinden bahsetmidik. Bu hadisenin saikleri var olabilir. O saiklerden yalnz bir tanesi hatrda kalmtr: gerek ferdin, getek kabilenin saadeti iin o merasimi bilinen zamanda ve belli vesilelerle yaymak. ptida insann gznde tabi hadiselerin umum sebep leri, sihri amillerden ok az ehemmiyetsizdir- Bir bulut arasra bir cin olarak telkki edilebilir. Yukarda zikredildii gibi, az olan bir tabiat hadisesi, mesel gne tu tulmas, her yerde cinlerin sebebiyet verdii bir hadise 99
saylabilir- Fakat gk hadiselerinin iptida insana gre umu m olarak geici ve deiici bir ehemmiyeti vardr. Has talk lmden doan tasavvurlar ve onlara dayanan amel ler ne kadar birbirinin ayn ve dznse gk esatiri de o kadar intizamsz ve birbirini nakzedicidir. Her halde bu hadiselere iptida insann hayatnda byk yer verilmez. Bu sz bu gn ilimde kabul edilmi olan bir nazariyeyi yalan kartyor. Bu nazariyeye gre btn esatiri dnce gk hadiselerinin -bu ister ayr ayr ekillere giren ay, is ter gne, frtna, ister bulutlar olsun -yapd intihalardan husule gelmitir. Fakat bu nazariye iptida insan hakknda varit deildir. Nazariyenin bu noksanlar grlmtr. Onu rtmek iin bu yksek ve aa esatir, birbi rinden ayr ayn cins olmayan iki snfa taksim edilmitir. lerde bu meseleden bahs edeceiz. Burada tabiat esa tiri nazariyesinden bahs ediyoruz. nk o iptida insa nn aa esatirinin tefsirinde byk bir ehemmiyeti vardr. Btn esatirini, hatta iptida insan esatirinin, en son ruh saiki hakknda bu gnk fikir udur : Esatire ait d nce balangcndan tabiat hadiselerinin, yahut insann kendi hayatnda grd hadiselerin saf surette bir izah dr. O halde btn esatir, bir nevi iptida ilim, yahut hi ol mazsa bir felsefe balangcdr. Bu fikirde bulunanlar vehb olan izah ihtiyac ile kabli [1] olduu sylenilen illiyet pren sibi [2] arasnda ba aryorlar. Ve diyorlarki efsaneye ait tabiat telekkisi illiyet kanununun hadiseler zerine naks bir tatbikidir. Fakat biz tabiat insann gz nne getirelim, ilerini tetkik edelim, illiyet mefhumu ile beraber dnyay izaha alan bir ihtiyacn var olmadn grrz, iptida insan her gnk hadiseler karsnda, etrafnda olup biten eylerin ve muntazaman tekerrr eden vakalarn karsnda bir izah ihtiyac duymaz.
[1] A Priori. [2] Das Prinzip der Kausalitiit
100
PTDA NSAN
ptida insana gre bu hadiseler byle idi, nk imdi ye kadar byle olmulardr. Bir ok etrafnda dans eder. nk babalar, byk babalar da yle dans etmilerdir. Yine ayn zihniyetle yle dnr : gne bu gn dou yor, nk dn de dodu. Bir hadisenin dzn bir suret te vukuu, onun varlnn hem sebebi, hem izahdr. pti da insanda heyecan uyandran, korku ve ani korku veren ey; cin ve sihir itikadnn mevzuudur. ptida merhale sonraki tekmlden ve insana ait dnceden u noktada ayrlr: nsan korkutan hadiseler sihir ve cinler itikadnda en byk ehemmiyeti olanlardr. lm ile hastalk bura da ilk evvel sylenmelidir. Ara sra belki bir frtna, bir gne tutulmas, yahut her hangi bir tabiat hadisesi ne kadar az gze arparsa o kadar kolaylkla sihir tasavvur larnn mevzuu olabilir. Fakat iptida efsanenin dzn eklini douran en yakndaki muhit, ruh hayatn saikleri ve ani korkudur. Hadiselerin nasl kt ve birbirile nasl bal olduunu bulmaya alan zek dnce deildir, efsaneye ait dnceleri vcude getiren he yecandr. Tasavvurlar bir malzemedir; heyecan onlar ze rinde alr, istedii ekle sokar. Yukarda zikrettiimiz vucut ruhu tasavvurunu korku heyecan yaratmtr. Bu ruh ldkten sonra hem cenazede kalr, hem cenazeden ayrlarak tehlikeli bir cin olur. Hastann vcudunda devler otururlar. Bu devler ya hastay ldrrler, yahut hastadan uzaklarlar. Bu taktirde hasta iyileir. Btn bu ruh ve cin tasavvurlar, heyecann mahsuldr, onlar ruh gibidir, hassalarla idrak olunamazlar. Heyecandan husule gelmi lerdir. Fakat gerek insann iinde gerek dnda mesel hayvanda, nebatta, silahta, alette hassalarla idrak olunur bir ekil alabilirler. Daha sonraki devirlerde cinlerin bu eyadan ayr, deimiyen vasflara malik olduuna inanlr. Halbuki bize gre burada hata yaplyor. Bu gnk 101
ilm bakmla iptida insann dncesi birbirine kartrl yor, ve iptida insann dnceye ait hadiseleri izaha a lyor deniliyor. Bizim murat ettiimiz illiyet prensibi ip tida insanda yoktur. Onun uurunda byle bir ey ara nrsa elde edilen netice u olur: iptida insana hakim olan sihire ait illiyettir. [1] Fakat bu sihire ait illiyet tasav vurlarn tedaisinden husule gelmez. Onu vcude getiren heyecann saikleridir. Tasavvur ve idraklerimizin dzgnce takip etmesinden husule gelen mantki illiyet nasl kanun lara bal ise, heyecanlarn ileri gelen sihir illiyet te c kadar basz dznszdr. sihr illiyetin mantik illiyetden evvel var olmas mhimdir. nk sihr illiyet yolu evvelce hazrlam olsayd, bu giink tabiat illiyeti g lkle kabilecekti. Tabiat illiyeti sihr illiyetten u ands dodu: adet olmayan hayret ve korku veren ey artk insann dikkatini celp etmemeye balad. Dikkat her gn dzn olarak akan ey zerine evrildi. Tabiat kanunla rnn tetkiki iin yaplan en byk adm u oldu : temamile; her gn her saat vukua gelen bir hadiseyi, bir cis min dmesini tetkike balad. Bu husus hakknda iptida insan, hatta ok zaman sonra meden insan bile dnme di. Bu insanlara gre, havaya atlan bir cismin yere d ecei kendi kendine anlalr nk o daima byle olmutur. lk bakn bir aksi eski fizikte vardr. Aristonun fizikte yle bir izah var: cisimler derler, nk arzn merkezi cisimlerin dinlenme noktasdr; yani bunu dier kelimelerle ifade edersek: bu her zaman byle olmutur, her zamanda byle olmaldr!
[1]
Die Zauberkausalitat.
102
8. SANATIN BALANGILARI
Efsaneye ait dncenin, hele sihir ve cin itikad devrinde, bugnk ilimle pek az mnasebeti vardr. Ef saneye ait dnce buna kar sanatm balaglarile ok alkadardr. Her ikisinde de mterek olan bir ey daha var: en basit ekle malik olmak. Bu itirakin biricik se bebi sihir tasavvurlarnn bir dereceye kadar sanatta ifa de edilmesi deildir. Sihri dncenin ifade vastas olan sanat, dnce zerine gerisi geriye tesir yapar; ve onun saiklerini daha kuvvetlendirir. Bu mesele, sanatn balanglarnda bir eyde ak surette grnr: Dans sanatnda. Meden insan derki, iptida insan yal nz dans bilir; ve onu tekemml ettirmitir. ptida insan dier sanatlarda bu kadar muvaffak olamaz, iptida in sann vcudu, meden insann vcudundan mukayese edil mez surette daha ustadr. Ormandaki hayat, aalara tr manmak, vahi hayvanlar avlamak.. Ona bu hususta b yk muvaffakiyetler verir. Bu muvuffakyetlere varmak, meden bir dans sanatkr iin ok gtr. Tabiat insa nn dansn grm olanlar, onun maharetine, hele vazi yetlerdeki muvaffakiyetine, hareketlerine, el ve yz ia retlerine hayran oluyorlar, iptida merhalelerdeki tekml dolaysile dansn o zamanlar ibadet maksacile yapld tahmin . edilmektedir. Dans ilk evvel sihir vastas idi, fakat bandan ba103
lyarak tekrar edilmesi lzm gelen bir zevk oldu. B < suretle bu ilk dans sanatnda iki trl saik var: 1 - Ha ric olan sihr tesir. 2 - Enfs olan zevk. Enfs zevk ya plan hareketlerden, ve onlara refakat eden ihsaslardan doyulur. Mterek surette yaplan dans, ferdin heycann* ve muvaffakiyet kabiliyetini ykseltir. Malakkayarm ada snn dahilinde oturan kabilelerin dansnda bu aikr ola rak grlr. Bu kabilelerde halka halinde yaplan dansyoktur. Her mnferit dans yerinde kalr. Vcudunun muhtelif ksmlarn ok gzel bir surette kvrr, hareket ettirir; herkesin byle ayn surette hareketi ahenkli bir tesir yapar. Bu hareketlere intizam sokan dier bir saik da ha var: hayvan taklidi. ptida merhalede hayvana verilen byk ehemmiyet sonraki tekml basamaklarnda asla yoktur. ptida basamaktan sonra gelen Totem devrindede dansda hayvan taklit edilir. ptida merhalede en b yk sanat muvaffakiyeti udur : bir ve ayn mahalde en kk hayvanlarn bile taklidini dile gelen bir canllkla ifade etmek. Hayvan maskesi henz burada yoktur. Bunu ilerde bir sihir ve ibadet eyas olarak grece iz. Fakat dans ederken hayvanlar el ve yz iaretile taklit etmekte sihir maksad vardr. Eer bir Weddal ok etrafnda dans ederken av hayvanlarn taklit ederse, ok burada sihir vastasdr. Ve bundan u netice karlr : onun vurduu av hayvanlar bu sihir vastasile avcya uyarlar. iptida milletlerde dansa umumiyetle musiki refakat etmez. Ancak grlt yapan aletler kullanlr. Bunlar tem poyu temin ederler. En basit grlt aleti birbiri ieri sine geirilmi iki denektir. Davul da ilk zamanlarda ok yaylmtr. Fakat bunun dardan sokulmu olmas ok
[1] Das Volkslied.
104
PTDA NSAN
muhtemeldir- Asl dansa refakat eden musiki, dans ede nin kendi sesi, dans arksdr, dans ilk zamanda sihir vas tas olduu iin dans arksn da bir nevi ibadet arks zan etmek hatadr. Bu devirde byle bir eyden asla eser yoktur. arklarn muhtevalar yevmi hayattan alnmlar dr onlar tavsif veya hikye edici para para nesirlerdir, dansn saikile hakik bir iliikleri yoktur. Onlar ark ha line sokan nakarattr. Hatta dilin airce ekli hakknda bile o, nakaratla balar denilebilir. ark, her hani bir tabi sesten husule gelmitir. arknn muhtevas kendisinden yaplm veya mahede edilmi bir vaka veya baka bir ey olabilir. Byle bir mevzu artk arkya girerse mte madiyen tekrar edilir. Dans ederken sylenilen halk ar ks olur. arknn musikisi ok yeknesaktr. Eer bizim musikimize terceme edilirse bir Sexte = alt nota iine sar. Bir Weddal veya bir Malakkalt ancak bu Sexte alt nota dahilinde teanni eder. Teanni ahenkli faslalarla vuku bulmaz. Bu sesler gramofonla tespit edilmemitir. Bizim musikiye notamzla ifadesinde yanllklar olmas ok ihtimal iindedir; arknn muhtevas hakknda u misal bize bir fikir verebilir. Bir Wedda arks yledir ; Taravelzita gvercinleri kuturung diyorlar; Talagoya nn kzartlp yenildii yerde rzgr esiyor. Meminna nn kzartlp yenildii yerde rzgr esiyor. Geyiin kzartlp yenildii yerde rzr esiyor. Semang larm aadaki arks biraz daha yksek tir. ark deniz kedisi [1] hakkndadr. Bu Malakka orman[1] Macacus
105
larnda ok tesadf edilen ve maymuna benzeyen bir hay vandr. Semang 1ar ona kra derler: Dallar stnde koan kra, inde korku olan kra. teye beriye koan kra; Dikili bambo stnde koan kra, Devrilmi bambo stnde koan kra; Dallar stnde koan kra. teye beriye srayan ve haykran kra, Kendini bir para gsteren kra, Gcrdyan dilerini gsteren kra. Bu, Semang kabilesinden bir ferdin ormanda deniz kedisini seyrederken grd eylerin basit bir tavsifin den ibarettir. Bu tavsif dil musikisinin mevzuudur; ve bu rada ahenkli olan nakarattr. Nakarat ise bu arkda yal nz kra kelimesidir. Bu dil musikisi, dans ykseltir ve tamamlar. Dans esnasnda vcudun btn azas hareket ettii gibi konuma azas da beraber alr- Bugnk dans sanatr.da musiki aletlerinin refakati sayesinde bu tabi heyecan refakatinin -dansla beraber ark sylemenin -n ne geilmitir. Fakat bu, bizim medeniyetimiz dahilinde bile kylerde halk oyunlarnda hal btn iddetile devam ediyor. iptida insan, hakik musiki aletlerini bilmez. Baz kabi lelerde mkemmelletirilmi musiki aletleri bulunur, bun larn dardan sokulmu olmas ok ihtimal iindedir: me sel Malakka yarm adasnn ierlerinde oturan kabilelerde burunlarnda flenen kaval vardr; bu bambo aacndan yaplmtr. Ve bizim filutlermize benzer. Aradaki fark, yan taraftan flenecei yerde yukardan flenmesidir. Az la flenmez, burun deliine dayanr. Burun kanad icap 106
PTDA NSAN
eden ses derecesini, tonu temin eder. Bundan baka onun 3-5 delii vardr. Bu delikler parmakla kapatlabilir Bu alet hakik bir Melanezya mamulatdr; ve Melanezya dan buraya gelmi olmas muhakkatr. ptida ka bilelerde grlen telli musiki aletleri, dardan sokulmu, bu kabileler tarafndan icat edilmemitr. Malakkada g rlen eklin byk evirici deniz adalarndan geldii ok ihtimal iindedir. Buna kar Buman ve onlara komu olan kabilelerde bu aletin bir nevi bulundu. Bu belki bu aletin en basit eklidir; ve bu nevi musiki aletlerinin nasl kt hakknda bize kfi fikir verebilir. Buman, telli musiki aleti olarak bir yay kullanr, bu yay avda kullan dnn ayndr. Yayn ipi musiki aletinin teli vazifesini g rr, fakat aletin sesini yalnz alan ahs iitebilir. Bu man, yayn bir ucunu dileri arasna sktrr. Parmaklarile tele vurur. Kafa kemiklerindeki tinnet [1] sayesinde sesi iitir, alc, teli ortasndan veya bir ucundan tutar, bu suretle sesin yksekliini deitirir. Bu sesten etrafmdekiler birey iitmezler. Halbuki alc onu kuvvetli bir surette iitir. nk ses, dilerden kafatasnn sabit ks mna geer; kemikler vasitasile iitme sinirlerine gelir bu garip bir hadisedir. Btn sanatlarn en enfssi musikidir. Enfs hissiyatn husulnde byk amil olan telli musiki aleti icat edildii anda yalnz alcya mahsus, enfs bir .zevk temin eder. Fakat yine bu dakikadan balayarak tedaile olan basit intikller vasitasile baka baka sesler ve ren ve afak bir tesir yapan musiki aletler husule gelir. Avda kullanlan yayn bir tek teli artk kfi gelmez. Ve musiki aletinin kprs icat edilir. Bu bir denektir, yu kar ucu yayn orta tarafna birletirilir. Aaa ucunda ayr ayr telleri tutmak iin dili yerler almtr. Eer
[1] Die Resonanz.
107
yayn teli bambo eridinden ise erit aatan ayrlr, vetel olarak kullanlr. Sonra ikinci mhim bir adm daha gelir: musiki aletinin sesi bakalarna iittirilir, yayn ucu aza alnmaz, yay ucunu baa dayanmaz yayn bir ucuna ii bo bir kabak konur.Bunun iin en mnasip yer kpr y tayan denein ucudur. Tnneti imdi insann kafas deil, onun yerine kaim olan musiki aletinin karin ksm yapar. Bu karin, harici ekli itibarile kafaya benzer. Ka fann ayn olarak telekki edilir, stne gz, kulak, az resimleri yaplr. O halde bu hususta kafa ile tedai, tesir yapar, icat eden bu sun'i kafa ile aletin tekemml iin byk bir adm att; musikisini artk dierleride iidebilirdi. Musikinin bu balanncnda dier bir alet daha gr lr: Das Schvvirrholz: kaynana gcrds; bu alet iptida kitara gibi tekemml etmemitir. Nisbetle iptida milletlerde ses ve grlt aletidir. Onun mkemmel ekli tima ba kmdan iptida olan bir merhalede duran kabilelerde yok tur. ilerde greceimiz gib;, ilk defa Avusturalyann to tem devrinde bir sihir aleti olarak kullanlr. Buman larda bu aletin bir nevi grlrki bir dereceye kadar ilk zu hurundaki ekle yakndr. ptida insann harpte veya avda her hani bir mnasebetle yaydan iittii sesi kitarenn icadna sebebiyet verdi. Netekim onun titreyen sesi, veya uan kuun yapt grlt - ki ok bunu taklit eder-yine byle bir hadiseye sebep oldu. ptida insan oka ve kua benzer bir vasta ile ayn sesi husule getirdi. Das Schwirrhalz: kaynana gcrts denilen alet, Cenubi Afrikada oyun cak olarak kullanlr. ekli dorudan doruya uan kua veya oka benzer: bir denee amud olarak bir ku t y birletirilmitir. Denek bir daire halinde evrilirse vzldyan bir ses karr. Daha sratli evrilirse daha hzl bir ses kar. Fakat bu ses daha mkemmel bir ekle ko nulamaz. Onun iin Schwirrhalz, den mtekmil bir musiki 108
PTDA NSa N
aleti husule gelmedi Buna mesel kanat yerine iki diiz tahta paras taklrsa bir dereceye kadar kua benzer. G rlt iddetli, fakat sesi Der Ton vazih deildir. Schwirrholz da ilk zamanlardan balyara k musiki aletleri srasn dan kmtr. Yalnz ksa bir mddet iin sihir aleti ola rak kullanlmtr. Yeryznn bir ok noktalarnda Scwhirrholz gibi iptida bir alet olan Die Rassel dan burada zikretmek icap ederTotem devrinden evvelki iptida merhalelerde sihir ve cinler tasavvurundan mada sekli sanat 1ar, yahut dahaiyi bir surette ifade olunaca zere baz unsurlar olduka tekml etmi idi, ekl sanatlar, bu unsurlardan tekml etmitir. Malakka ve Seylndaki iptida kabilelerde ekl sanat larn (Plstik) balanglarn ve saiklerini bir dereceye ka dar tetkik edebiliriz. Buman 1ar burada mevzu ola maz. nk ilerde greceimiz gibi, Bumanlarn dar dan tesir ald ak bir surette grlr. Wedda, Semang, Senoi kabileleri ancak hatlardan mrekkep mimari ssleri nin basit ekillerini bilirler. izilerek veya oyularak yapl m olan basit hatlar, ilerdeki tekmln balancdr. Bambo aac, byle basit bir sanat iin ie yarar. Bundan baka Bambo aacndan alet, silah, yay, mezar tahtas, dana sonralar flt, kaval yaplr. Bu bahiste Malakka ka dnlarnn taraklarnda ok adette izilmi olan izi ssleni syliyebiliriz. Bu taraklarda ilk nce hakim olan ekil mselles eklidir. Mselles hendesede doru izili bir e kil olduu gibi izi sslerinde de en basit ve kapal e kildir. Silahlar zerine bu ekilden sra sra yaplmtr. Msellesler iki muvazi hat arasna izilmitir. En basit .ekle malik olan byle iptida sslerin umum vasf mun tazam surette tekerrrdir. [1] Mselleslere amud surette
[1] Die reg-elmssige Wiederholung
109
inen hatlar izildii zaman ekiller daha mrekkep olur lar. Bu amud hatlar arasndaki boluklar kk mselles eklindedirler. ki msellesin kaidesi mterek olursa if te mselles busule gelir. Doru izi yerine yuvarlak izi lir, bu suretle dier ekiller husule gelir. Mesel demin bahsettiimiz mselleslerin kaideleri doru izi deil, yuvarlak olur- Daha sanra yuvarlan iki ucu bir doru izile birletirilir, yuvarlak paras husule gelir bu, basit veya deien tekerrrle yaplr. Bu basit ekiller bir az veya hepsi birbirine kartrlr, bu suretle mrekkep e killer husule gelir. Malakka yarm adasndaki kadnlarn taraklarnda bu ekiller sanatkrane bir surette birbirine kartrlr. Tarak, tabiat milletlerinde ok dalan bir ss eyasdr. Fakat Semang, Senoi kabilelerindeki ekli vastasile anlarz ki o, evvel ikinci derecede bir ss idi, sonra yava yava ilk derecede mhim bir ss eyas oldu. Oradaki taran ekli bizim kadnlarmzn tarana benzer. Diler aaya dorudur ve salar tutmaa yarar. Taran st tarafnda genie bir ksm vardr. Taran asl ksm burasdr. Diler yalnz tara baa tutturabil mek iindir. Geni ksma yukarda sylenen ssler yaplr. Bu ssler ne ie yarar diye Semang ve Senoi kabilesinden bir kimseye sorulursa yla bir cevap alnr: bu ssler hastala kar korur. Malaya yarm adasnda yaayan erkek tarak takmaz. Belki bunda amel bir maksat var: bu erkek ormandaki ile ve allar arasndan gemee mecbur olmas dolaysile salarn ksa keser. Polanezya gibi yerlerde byle bir sebep yoktur; o halde hem kadn hem erkep tarak tar. Tarak ilk zamanlar ss eyas olmak tan ziyade sihir vastasdr. Hastalk cinlerine kar koru yan bir nshadr. Onun iin iptida kabileler, tarak stn deki izgi ssleri ile belli hastalklar arasnda mnasebet ararlar. 110
PTDA NSAN
Semang kabilesinden bir kadn istemedii btn has talklara par taranda sihir iaretleri tar- Ba galiba byle sihir iaretlerini tamak iin en mnasip uzuvdur. ok yaplm olan bu ss eyasnn sebebi galiba budur. Malakka adasnda taraklar dikkatle saklanr onlar, zerle rine izilmi olan iaretler dolayisile mukaddestirler. pti da sslerin nasl olup ta byle bir mana kazandn yerlilerin verdikleri cevaplar dorudan doruya izah ede miyor. Yayn ve kavaln stndeki izgiden ssler iyi bir av iin sihirdir. Bu, bu hadiseleri anlatmak iin ufak bir iarettir. Yay ve" Kaval zerinde bazhayvan resimleri grlr. Bu vaka ile kari von den Steinenin Orta Brezil yada Bakairi kabileleri nezdinde yapt tetkikler arasn daki mnasebeti aratralm: Orta Brezilyada aa zerine dikkate lyk ssler yaplmtr. Bunlar gayet basit hendes sslerdir. Bu ssleri yerliler, sihir vastas deil, eya resmi olarak kabul ederler- Balar yuvarlatlm ve bir birine birletirilmi olan msellesler, ylan iaretidir. Bir ok murabbalarn keleri aaya doru ve birbirine do kunur. Bu bir ar srsdr. Bu resimler yalnz hayvan hakknda deil, dier eyaya da amildir. Ba aaya doru olan mselles kaimzzaviye aada ayni vazi yetteki msellesin kaidesine dokunur. Bu ise bir sr ka dn nln gsterir. Yukardaki mselles, nln ba aadaki ise nln kendisidir. Ksaca hlsa edersek yle deriz: iptida insan mrekkep olan eyay basit izgili sslerle anlatmak ister. Biz bu iaretleri kolayca anlarz. Netekim Kari von den Steinen her hangi bir basit izgili sslerle ne mrat edildiini kolayca bulduunu syl yor- Bu, her mutasavverde bulunan temsil ameliyesidir,[l].
[1 Der Assimilationssprogess. ]
111
Bu ameliye , daima serbest tabiat iinde yaayan insan da, meden insandan daha fazladr, ve bunun sebebi kolayca anlalr. Fakat burada ortaya bir sual kar: ilk defa var olan hangisidir? Bakair kabilesinden bir fert ylan, ar, nlk resimleri yapmak istedi de yapt resimlerden byle hendes ekiller mi husule geldi? Yahut bir maksat altn da olmayarak nce basit izgili ssleri yapt; sonra bun lar ylan, ar, nlk, gibi eyay gsteriyor diye mi kabul etti; sonuncu; bakm hakikate yakndr nk; evvel ba sit izgiler izmek, sonra bu basit izgiler,kark bir ok eya gosteriyor diye kabul etmek ok kolaydr. Buna kar kark oian eya resimleniri basit hendesi ekillere yaknlatrmak ok gtr. Bakair li bir fert bir eyann resmini yap mak isterse bizim ocuklarmz gibi haraket eder. Elin den geldii kadar o eyaya benzer bir resim yapmaa alr. Netekim Bakairi li bir fert yolu gstermek iin kum zerine balk resmi yapar ; yahut insan ve hayvan resmini yapmaa alr; bunlar bizim ocuklarmzn yapt resimlere pek ok benzerler. Bu hendes sslerin varlnn sebebi eyay tersim hususundaki kabiliyetsizlik deildir. Hendes ssler evvelce vard. Ve onlar her gnk hayatta tesadf edilen eyay gsteriyor diye ka bul edildi. ptida insan hendes ssleri ne iin yapt diye kendi kendimize bir sual sorabiliriz. Semang ve Senoi li bir ferdin bambo zerine mselles, yuvarlak gibi ba sit ve dzgn ekiller izmesinin sebebini aratralm o zaman bu suale kolayca cevap veririz: iptida insan dans ederken kuvvetli adaleleri sayesinde bir haraketi dzgn aralklarla tekrar eder ve bu ahenkten zevk duyar. Bir doru izginin izilmesi de ki - bu dzn bir tekerrrdr ona ayni neeyi verir. Byle hatlar izerken karlkl ekillerin husule geldiini grrse neesi daha oalr.
112
p t i d a n s a n
nk ilk nce bedi bir tesir yapan ahenk ve tenazurdr. Bunu bize sanatlarn en iptidasi olan dans gsteriyor. Ahenk ve tenazurun bedi tesiri, dansn hare ketlerinde olduu gibi, ekl sanatlardaki - plastik - ilk muvaffakiyetlerde grlr. Bu sanatlar balangta baka san'atlarla imtiza etmezler- ptida ark, dzgn surette tekerrr eden, muhteva ile fazla bir alkas olmayan na karat dolayaile ark olmutur. Tabiat insan aa ze rine izgiler yapt, ahenktar tekerrrlerin houna gitmesi dolaysile bu izgileri karlkl bir ekile soktu. Bir tek ekilden, mesel bir tek msellesten ibaret izgi ssle rine asla rastlanmaz ; bilkis bir ok ekiller vardr, bun lar ister stste, ister yanyana dursun. Yahut daha mte rakki bir merhalede grld gibi ayn zamanda hem st ste, hem yan yana dursun. Byk bir zevk veren bu ssler stste izilirse eya ile mnasebeti olan e killer husule gelir. ekillerin tekerrr etmesi de bu hu susa yardm eder. Keleri ufk ve amud bir surette ko nulmu olan bir tek msellesin ary gsterdiini Bakairli bir fert asla anlamaz. Fakat byle bir sr murabbalar yanyana getirilirse biz bile bunlarn bir ar sr sn gsterebileceini anlarz. Bu suretle nebata, hay vana, iee olan benzeyiler kar. Hele karlkl ekle malik olan iekle hendes ssler arasnda mecbur surette tedai husule gelir. Hem hayvan cazibeli bir tesir yapar. Avlnacak olan hayvann resmi kaval ve yay zerine ya plr : bu hayvan, avcnn nne karmak iin sihirdir. Semang ve Senoi kabilesi Karlarmzn taraklarndaki resimler hastala kar sihirdir derler. Bunu imdi daha iyi anlarz. Bu iki vaka iki trl sihiri gsterirler. Bu sihirler daha yksek medeniyet basamaklarnda nsha ve tsm [1] eklinde mevcuttur. 1 - Tehlikeden koruma
[1] Das Anulett, Der Talsman
113
2 -Bir ie balarken yardm. Malakka kabilelerinin taraklar zerinde, birbirine karm hendes ssler, insan ruhun daki temsil ameliyeleri [1] vastasile canl varlklar - bu ister hayvan, ister nebat olsun - saylr. Yine bu e killer hastalk cinlerini gsterirler. Bu cinler gzle asla grlmemitir. Binaenaleyh korkmu olan insan muhayye lei onlara en tuhaf ekilleri verebilir. Bu bir yar me den milletlerin yapt resimlerde vardr. Yine ayr ayr milletlerde bulunan maskelerin bir ou bu bahsin iin dedir. Bunlar, soytar gibi olan hayvan ve insan maske leridir, ve korkun cinleri temsil ederler. Muhayyele ne kadar serbest surette alrsa, her hangi bir hendes ssde bir cin resmi o kadar kolaylkla atfedilebilir. Sayi itiba rile ok olan cinlere hendes sslerin ayr ayr ekilleri te kabl eder. Semang ve Senoi li bir kadn; bir ok hasta lk cinlerinin resimlerini, bandaki tarakda tar. nk cin, eski bir sihir kaidesine gre ayn zamanda iki ey dir : hem hastalk husule getirir, hem de hastala kar korur. Bir eya, kendi resminde vardr. Bir cin tasvir eden resimde de cinin doruca kendisi vardr. O resmi yannda tayan insan cinin hucumundan emindir. Sihiri ve mteka bil sihiri birbirine balayan yine ayn badr. Kar sihiri yapan tp adam [2] sihir de yapabilmelidir. Her ikisi de ayn eyin baka baka ekilleridir ; bu ise korku ve an korkudan husule gelen sihir illiyetidir [3J. iptida insann ekl sanatlar hakkndaki tetkikatmz hlsa edelim: bu sanat temamen sihir ve ss sanatdr. Bu ifade ile, sanatn husulne sebep olan sihir ve ss gibi iki saik gsteririz. Bu iki saik byk bir ihtimalle badan balayarak beraberce tesir etmi[1] Die Vorgnge psychischer Assimilatlon [2] Der Medizinmann [3] Die Zauberkausalitat
114
PTDA NSAN
lerdir. Dzgn ve karlkl tekerrrlere malik olan basit hatlarn izilmesi hareketin dzgnlnden doar. Bu hareket dzgnl dansda ve dansn kmasndan evvel yrmede, komada vardr. Ressam yapt resimde es rarl bir mana bulur. Sanat eseri karsnda duyulan hayret haz da buna karr. Sanatkrn kendi yaratt, muhayyelesile can ver dii, baka bir ekle sokduu eseri karsnda duyduu hayret o resmi bir sihir eyas haline sokar. Vcutte ta nlan veya kullanlan bir eyaya iliik resimler, insan hastala ve dier zararlara kar korur. Yahut silha ve alete muvaffakiyet temin ederler. Yalnz her cihete iptida olan bir kabile vardr. O n larn sanat eserleri yukarda saydmz kabilelerden daha ileridir. Bu kabile sanata byk ihtimalle temamen baka yoldan varmtr. Dier kabileler sihir ve ss sanatna maliktir. Halbuki bu kabilenin olduka mtekmil bir sanat vardr. Bu, bizi belki ilk nazarda hayrete d rebilir. Bu kabile Buschmann lardr. Yukarda saydmz kabileler boya ile resim yapma bilmezler. Yine bu eyay gsteren resimler yerine onu aynle tersim etmei de bilmezler. Eyann, mesel insan larla hayvanlarn gurup halinde aynle tersimi de yoktur. Halbuki Buschmannlar byle resimler yapyorlar. Hatlar halinde ss ve sihir iin yaplan resimler, silh ve alet ze rinde olsa, bu kabile yannda okadar mhim deildir. Buschmannlarn'boyal resimlerinde ne 6s ve ne de sihir maksad vardr. Bu resimler ilk defa maaralarda yapld. Bu tahmin doru olmasa bile onlar maarada bulunmutur.Yukarda ma arann hayalleri hafzasnda canlandrmakla alan san at iin nekadar mhim olduunu sylemitik. Harc inti halarn bulunmad yerlerde, mesel maarada muhayyele faaliyete geer; hatrlad hayalleri tespit etmek ister. 115
Bu resimlerin basit olanlar, ocuklarmzn boya ile veya izgile yaptklar resimlere benzerler. Fakat onlarn ipti da ve mterakki olanlar kolayca ayrlabilirler. Hayvanlar' - mesel boynunun uzunluu dolaysile hoa giden Zrafa Geyik gibi- aynen tersim edilmilerdir. Arasra drt ayakl bir hayvan yan taraftan -profil- iki ayakl olarak resme dilir. Bu resimlerin ou ocuka yaplan resimlerden da ha yksektir, ilk nceden boyal maddeler ile, hamzl krmz demir ve lacivert ta[l] ile resim yaplr. Bu maddeler birbirine kartrlr, dier btn renkler elde edilir. Buschmannlarn yapt hayvan resminin, dier iptida insann yaynn zerindeki resimlerin manasn haiz olduu hatra gelebilir. Yay zerindeki bir sihirdir. Silha muvaffakiyet temin eder, iinde resim bulunan maara harp ve av yerlerinden uzaktr, o halde bu resimlerde byle bir maksat yoktur. Yine hayattan alnm sahneleri gsteren mkemmel resimlerde byle bir maksat olmad aktr. Mesel bu resimlerden birisi bir Buschmannn bir Avrupal ile grmesini gsterir. Avrupal rengi ve vcut bykl itibarile Buschmanndan kolayca ayrtetilir. Dier me hur bir resim de Buschmannlarm Bantu kabilesinden bir kz nasl aldklarn gsterir. Bantu'larn vcudu byk tr, Buschmannlarn ise kktr. Buschmannlar canl bir sahne iin de hayvan karrlar. Kuvvetli admlar ile ilerliyen Bantular ise arkalarnda uzak bir noktadadrlar. Resimle iptida sanatkrn muvaffakiyeti hakkmdaki sevinci anlalr. Bu resimler, sihr bir sanata ait deildir. Byk ihtimalle tahattur sanatnn ilk eserlerindendir. Bu resmi yapan sa natkr hatrladn tespit etmek istedi. Yine bu sahneyi dier arkadalar iinde ebed yapmak istedi. Bunun ta hattur sanat olmas iki manadadr: 1 Yaanlm olan
[1] Erdpigment, Iioteisenstein, Blausteln.
116
PTDA NSAN
vaka hafzadan Douyor. 2 Gemi olan vaka hafza iin tesbit ediliyor. Fakat bu sanat nede olsa iptidadir. nki o taklit eden bir sanattir, daha yukar ykselememitir. O tersim ettii eyay sonradan husule gelen resimle mukayese edipte, eyay resimde gren sanat de ildir. Bu manada olarak bugn insan ve manzara resim leri yapan sanatkrlarn eseri birer taklittir. ptida me deniyette sanat, sihir ve ss devresinin stne ykse lirse bir tahattur sanat olur. Buschmann, nnde eya olduu halde resim yapmad. Hafzasndaki hayalleri hatrlyarak ezberden yapt. Maa ra tahattur sanatmn kmas iin en mkemmel bir yerdir. Burada taklit sanat eserleri vcude getirmenin imkn yok tur. Fakat nasl olduda Buschmann gibi iptida bir kabile sihr tesirinden kurtularak byle mtekmil bir sanata vard? Komular olan Afrika kabileleri byle bir neticeye varmadklar iin Buschmannlarn bu muvaffakiyeti daha yksek olarak taktir edilir. nki gerek Hottentotlar. ve gerek Betschuan ve Bantular Buschmannlar kadar yksek bir sanat kabiliyetine maliktirler. Halbuki bu kabileler me deniyetin dier ksmlarnda Buschmannlardan daha yksekdirler. Malakka ve Seyln kabilelerinin sanatlarnn sihir ve ss maksadile husule geldiini sylemitik. Bu tahattur sanatnn da ayn saiklerden husule geldiini iddia ede bilir miyiz? Bu sanat, dans gibi, dorudan doruya ayn saiklerden mi kt? Bu suale cevap vermek iin en evvel bu sanat eserlerinin hangi zamanda yapldn tetkik etmek lzmdr. Bu da Wedda ve Malakka kabileleri nin izgi ssleri gibi tahayyl bile g olan eski bir ta rihe mi maliktir? Lkin iki nokta vardrki bu sanat eserleri nin olduka yeni olarak yapldklarn ispat ediyor. 1 Bu resimlerin tasvir ettii eya srasnda baz hayvanlar vardrki Buschmannlar bunlar ancak onsekizinci 117
asrn sonunda tandlar. Mesel at ve koyun gibi. Geri bu hayvanlar daha evvel yedinci asrda Kap mstemleke sinde vard. Fakat Buschmannlar bu hayvanlar sonradan grdler. 2 ikinci dikkate lyk nokta da bu sanatkrlarn Avrupa sanakrlarnn resim aletlerini kullanmalardr. Bugn rkn deimesi, kmee yuz tutmas dolayisile bu sanat lmtr. Fakat aratrma sonunda bulduumuz eya gsteriyorki ressamn stne boyalar koyduu bir tabelesi (palet) ve iinde boyalar birbirine kartrd tatan bir havan vard. Boyay ince kemik paralar ucuna taklm fralarla vuruyorlard. Baka kabileler ise boyay parmaklarile vuruyorlard. Btn bu izler mevzu bahs olan sanatn ilk zamanlarda bulunmadn ispat eder. Aslnda birbirile mnasebetli ol masalar bu sanat eserleri byle birbirine bu kadar fazla benzemezlerdi. Sonra elimizdeki resimler ancak 60-70 sene kadar eskidirler. Btn bunlardan u neticeyi karrz ki bu sanat iptida deil, dardan sokulmutur. Dardan gelen bir eyle iptida bir kabilenin dikkat nazarn celp edebildii kadar bu sanat ta onlarn dikkatini elmitir. Dier bir ok noktalarda iptida olan Andamanllar Tevrat ve ncil hikyelerinin balca noktalarn bakalarn dan renmilerdir. O halde ne iin bir Avrupal sanatkr Buschmannlara resmi, Avrupa medeniyetinin dier ksm lar gelmemi olduu halde, getirmi olmasn? Herhalde resmin bulunmas bu kabilede dikkate lyk bir kabiliyetin bulunduum ispat ediyor- Bu szle biz iptida insann ruhi yatna ait bir meseleye. onun manev kabiliyetleri mese lesine dokunmu oluruz.
118
9. PTDA NSANIN ZHN VE AHLK VASIFLARI
Bir rkn veya bir kabilenin manev vasflar hakknda umum bir hkm vermek iin bir tek veya birka fert hakkndaki aratrmalar kfi deildir. Byle bir hkm ancak manev medeniyet yan dil, ahlk, efsane, sanat zerine dayanmaldr. Fakat bundan baka bir milletin veya bir kabilenin manev kabiliyeti hakknda bir fikir edinmek iin o kabileden tek bir ferdin ruh faaliyetini de gz nne almaldr. nk manev kabiliyet diyince hatra yalnz elde edilmi olan muvaffakiyetler gelmez, elde edilmesi mmkn olan muvaffakiyetler de gz nne alnr, burada baka baka bakm var : mesel biz yalnz iki mhim ksm ile iktifa ederiz, bu iki ksm dier vasf lar zerine tesir yapar. Bunlar da ahlk ve zekdr. Bu suretle ahlk ve zihn bir hkm kazanrz. Her ikisi de gerek zihn - bunu en geni manas'le almaldr - gerek ahlk vasflarn byk ehemmiyetleri vardr ve birbirlerine mvazi olarak ilerlemezler. Bu tecrbe ile ispat edilmitir. Manev tekml ve onun saiklerinin birbirile olan mna sebetini tetkik iin medeniyetin balang zamanlan ok mhimdir. ptida insan medeniyetinin umum vaziyetini tetkik eder sek u neticelere varrz: bu medeniyetin d vastalar ok eksiktir. Vastalarn mkemmelletirilmesi iin icap eden her 119
trl saik de eksiktir. O halde bu kabilelerin zihn kabi liyeti iptida bir merhalede durup kalmtr. Nasl olur da Buschmann barutlu silhlar kullanmaya bilir? * Bu sual hakikaten sorulmudur. - ptida bir zekya malik olma sayd, komu kabilelerin yapt gibi o da bu silhlan te darik etmez mi idi? Ayn dnce Seylndaki Weddalar, Filipindeki Negrito 1ar hakknda gelir. Ruh kabiliyet leri komularnnkinden daha aa, daha mahdut olma sa idi, nasl olurda meden kabileler arasnda yaadklar halde bir ok seneler ayn medeniyet basama zerinde kalrlard? fakat biz bu hususta tesiri grlen iki mhim amili gz nne alrz : 1 -Birinci amil iptidai insann htiyacszldr. ptida insann komu milletlerle pek az mnasebette bulunmas bu amile yardm eder. 2 -kinci amil udur: scak memleketlerde yayan iptida insan son zamanlara kadar - yalnz son zamanlarda baz dei iklikler olmaa balad - istedii hayvan ve nebat yi yecei, elbise ve ssleri ormanda ok miktarda bulur O halde ihtiyacn yerine getiren bu basit eyadan daha bakalarn adamak iin bir sebep yoktur. ptida insann en byk meziyeti kanaatkrldr. Bu noktada Malakka ve Seyln arasndaki iptida kabileler hakknda tetkikatta bulunmu olan btn seyyahlar ayn fikirdedirler. ptida insan daha fazla almak istemez, nk istedii eyleri etrafnda ya hazr olarak bulur, yahut babadan kalma usulle elde eder- Onun iin Semang ve Senoi kabileleri Malayallar ile karm olan melez kabilelerini, Weddalarda Singhal ve Tamil ile karm olan melez kabilele rini sadakatsizlik ile itham ve istihfaf ederler; ve baba larndan kalm adetlerden, dncelerden zerre kadar bir ey terk etmezler. Bundan baka iptida medeniyetin uzun zemandan beri talap kalm olmas tesir yapar. Bu talama; digerlerile temas etmemekten, inzivadan i 120
PTDA NSAN
leri gelir. Bir milletin itiyatlar ve adeti ne kadar eski ise onlar atmak da o kadar gtr. Bir inklbn meyda na kmas iin iddetli sarsntlar, harpler ve muhaceret ler lzmdr. Medeniyetteki btn inklplarn baka bir rkla karmadan, muhaceretten, muharebeden doduunu ilerde greceiz. Fakat bu gn aa yukar iptida de necek bir merhalede kalm olan milletler eski, pek eski zamanlardan beri mcadelesiz, sakin bir hayat geirmek tedirler. Eer birisi namusuna ve arazisine tecavz ederse iptida inaan onu ldrr. Yoksa o, silhn yalnz avda kullanr, yalnz dardan muhacerete kar mdafa etmesi mstesna bir vaziyettir. Thomas Hobbes, ilk tabi vazi yet hakknda bir nazariye ortaya a tt: herkesin herkesle harbi. Biz bu iddiay tersine evirebiliriz: tabiat hali sulh halidir. Eer diardan tecavz olmazsa - tecavz oldu u taktirde daha yksek bir medeniyetle temas vukua gelir - bu vaziyet olduu gibi kalr, iptida insan mahv eden ey, yksek ve kemale ermi bir medeniyet deil, eksik bir medeniyetin barbarldr. Eer arazi ve zarur eya iin bir defa harp balarsa bu barbarlk btn iddetile cari olur. Neu England da dindar Puritanerlerin k zl derililere kar yoketme harbi tatbik ettiler. Bundan Hottentot ve Herero da BuschmannIara kar, yahut Monbuttular Orta Afrika'daki Negritolara kar yok etme harbi yaptlar. Dindar Puritaner'lerin kulland silhlar, vahi kabilelerin silhlarndan bir para baka fakat daha mkemmel deildi.iptida medeniyetin ayrtc almeti onu uzun mddet ayn medeniyet basamanda durduran artlar dr. Bunlar ayn zamanda birbirine benzeyen hayatn esaslardr. Bu birbirine benzeyen hayat arzn birbirinden uzak baka baka noktalarnda grrz. Fakat bu artlar, iptida insann dnyas olan dar gr sahasnda zeks nn meden insan zeksndan daha az almasn icap 121
MLLETLER RUHYATI ESASI,ARI
etmez. ptida insan, bir av hayvann gzetlemek, avlamak ve ya bir tuzaa drmek iin vastalar kullanr. Bu va stalar gz nne getirilsin. Bunlar yakmak iin bir m ahede ve mlhaza kabiliyeti lzmdr. Buschmann byk csseli bir av hayvann yakalamak iin ortasnda birer du var olan bir ok ukurlar aar : bu ukurlarn stn al rp ile rter. Hayvan ieriye dnce asla darya kamaz. nk iki aya duvarn sanda, iki aya so lunda kalr. Kk hayvanlar tuzak, ip gibi bizce malm olan usullerle yakalanr. Fi!ipindeki Neritolar, aalar daki bal eytanca bir usul ile arlarn zararna ura madan alrlar. Aacn dibinde koyu duman karan bir ate yakarlar. lerinden birisi bu duman iinde aaca kar. Arlar dmann koyuluu dolaysile yukar kan ah s gremezler. Kabilenin en nefis yiyeceini tekil eden bal bu suretle elde edilir. ptida insandaki icat kudreti ne byktr ki bununla ok ve yay bulundu. Ok ve yayn havadan inme bir icat olmadn bir ok tecrub sebep lerin, hatta sihir tasavvurlarnn - mesel oka ku ty taklmas - bu hususta amil olduunu grmtk. Fakat iptida insann hayatnda byk bir tesire malik olan bir silh vcude getirmek iin bu unsurlar birbirine kart rr, bundan bir btnlk husule getirilir; bu hayrete deer bir muvaffakiyettir. Bu muvaffakiyet zek grnden bu gnk barut silhlarnn icad kadar ehemmiyetlidir. Seyyah lar bu rklarn kabiliyetinden taktirle bahsediyorlar. Malakkayamadasnda bir misyoner muallimi hanm[l] mektebe inliler, Senoililer, Malayallar almt ve bunlara hep birlikte ders veriyord. stidat itibarile inliler birinci.Se^noililer ikinci, Malayallar nc idiler. Ve bu Malayallar olduka zeki bir rktlar. Byle sra tertibi azok te
fi] Eine Mlssionslehrerin
122
PTDA NSa N
sadfe bal olabilir. Fakat biz bundan u neticeyi ka rrz. iptida insann zeks hattzatnda meden insann zeksndan pek farkl deildir. Yalnz iptida insann ze ksn mahdut bir sahada kullanr. Onun ufku dardr. nk iptida insan ufkunun hudutlarndan memnundur. Fakat sylediklerimizden u neticeyi karmamaldr: in sann zek itibarile aa bir basamak zerinde durduu bir zaman yoktu, bu basamak zerinde iken insanlktan ziyade hayvana yakn deildi... Bunun aksi ihtimalvarit ve muhakkaktr. Fakat nsan tekmln en aa ve iptida basaman tetkik etmek bizim iin kabil deildir. imdi iptida insann ahlk vasflarnn nasl olduunu aratralm: yalnz burada iki trl kabile ayrt etmeliyiz. Bir ksm bu gne kadar haric tesirlerden azade olarak yaayan kabilelerdir. Dier ksm ise uzun mddetten beri yakmdeki daha meden milletler ile harp yaparak bin g lk iinde varlklarn devam ettirebilenlerdir. Komular nn tesirinden zade olarak yaayan iptida insanla Seyln adasndaki tabiat Weddalar, Malakka yarmadas iindeki kabileler bu hususta tipik bir misaldir - bin ztrapla kendisini komularna kar mdafaaya mecbur olan iptida insan arasnda byk fark vardr. Seyln ve Malak ka adalarndaki bir para medenilemi olan melezler bir nevi set vazifesini grrler: Seylandaki iptida kabileler, Singhallerin ve Tamillerin Malakkadaki iptida kabileler, Malayahlarm tesirinden bu sayede kurtulurlar. ptida kabileler bu melezleri hakir grrler, bundan dolay melezler de iptida kabilelerle temas etmezler. Dardan gelen meden tesirde iptida kabilelere geemez. Bu suretle bu kabileler istedikleri gibi rahat olarak eski tarz zere yaarlar- Bitaraf seyyahlar bu iptida kabileler hakknda mttefikan yle sylerler: iptida insan doru 123
kalplidir, namusludur, yalan sylemez, hrszlk yapmaz iptida insan phesiz heyecana gelebilir. Birisi karsna tecavz ederse, veya av yerine girerse onu zehirli okla ldrr. Bu hareket bir hukuk kanununa istinat etmez. Ora da yle bir ey yoktur. Fakat adet ona hak verir. Wilhelm Schmidt -bu seyyahn fikrine gre iptida milletlerin insan ln ocukluk milletleri olduuna bir delil de onlarn bir ocuk kadar masum olmsdr - ve dier seyyahlar, haric tesire maruz kalmam olan yksek bir ahlka malik ol duundan bahsediyorlar. Dar erait yalnz bir insann ahlk fikirlerine deil, ayn zamanda ahlk seciyesi ze rine de icray tesir eder. Netekim sylenen misal bunu gsterir. ptida insan yabanclar tarafndan rahatsz edil mezse bir ey saklamaa mecbur olmaz. Doru szll ve namusluluu da byk bir meziyet deildir. Hrsz lk meselesine gelince, mlkiyet olmayan yerde nasl hrsz olur ? Birisi arkadann silhn ksa bir zaman iin dn alr ve kullanr. Fakat bu hareket dorudur. Her kes okunu ve yayn yine kendisi yapar. Elbise ve ss te byledir. ptida insann menf olan bu ahlk, ihtiyaszlktan, bizim gayri ahlk dediimiz hareketi yapmak iin icabeden saikn bulunmamasndan ileri geliyor. Ihtimalki insandan evvelki devirden beraber getirilmi olan bir tek. kar kocal aile de bu hususta msbet bir tesir yapar. Yakndaki kabilelerle muharebe eden iptida insann ahlk ise tamamen bakadr. Entr paa ve Stuhlmannn yukar Nilde oturan Negritolarda mahede ettikleri gibi, bu insann balca seciye vasflar ilk evvel korku, sonra hile ve hiyanettir. Fakat Pygmaen lere mensup olan bu kabilenin eti, yaknlarda oturan Monbuttu adl Aniballer tarafndan ok lezzetli diye yenilmektedir. Pygmaenlern pusudan attklar zehirli ok bir dereceye kadar bu insan avnn nne gemektedir. Burada artk Negritolarn ah 124
PTDA NSAN
lksz saylan seciye vasflar karsnda hayret etmemeli dir. Artk burada Negrito larn ak kalplilii, namuslu luundan konuulamaz. Hrszlk bile bu vaziyette doru bir harekettir, o hazr bir ey bulursa derhal alr. Kezalik Cenub Afrikadaki Buschmannlar da byledir. Onlar Hottentott ve Bantu kabilelerine kar kendilerini mda faaya mecbur kalmlardr. Buschmannlar Cenub Afrikann en mehur hrszlardr. Yukarda Buschmannn sr hrszln tasvir eden bir resimden bahsetmitik. Bu resim o hrszl taktis ile torunlara saklar; ve iddiamz iin canl bir ahittir. Buschmann hilekrdr, haindir. Mmkn olursa derhal alar. Fakat onun bu hareketinin sebebi var: komusu olan Hottentot ve Bantu kabileleri Buschmannn eski yiyeceinden mahrum ettiler. Onun avlayaca vahi hayvanlar, hatta mdafaa ettii taktirde kendi nefsini ba rut silhlarile ldrdler. Hlsa: iptida insann zeks mahdut bir sahada a lr. Bu mahdut sahada onun zeks meden insann ze ks kadar alr. Ahlk, yaam olduu etrafn tesi rine baldr. Serbest ve hr olarak 3 'aarsa ideal bir ah lka maliktir. nk bizim anladmz manadaki ahlk sz hareketleri yaymak iin ortada bir sebep yoktur. Ta kip edilir ve skdrlrsa onun artk hi bir ahlk yok tur. Bu noktalar gz nnde tutmaldr. nk haric muhit basit bir hayatta bile ahlk kabiliyetin inkiaf zerine sonsuz tesir yapar.
SON

W. Wundt - Milletler Ruhiyatı Esasları İptidai İnsan (İnsanlığın Psikolojik Bir Tekâmül Tarihinin Ana Hatları), (Trc. Ziya Talat)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

W. Wundt - Milletler Ruhiyatı Esasları İptidai İnsan (İnsanlığın Psikolojik Bir Tekâmül Tarihinin Ana Hatları), (Trc. Ziya Talat)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

W.

Dr. Ziya Talt

Milletler Ruhiyat Esaslar:

Trkeye eviren tarafndan Bir Ka Sz

Dr. Ziya Talt

[1 Die gebotene Annahme. ]

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

[1] IDie Naturreligton

MLLETLER RUHYATI ESASRLER

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHtYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

3 BR EVLENM E V E ALENN ASLI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

[1] Milttan sonra 750- 10501ye kadar.. Tercme eden

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYAT I ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

[1] Das mytlotoglsche Danken.. 82

SHlR VE CNLER TKADININ [1] LK EKLLER

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHtYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESA SLARI

yannda bir de ona

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI

MLLETLER RUHYATI ESASLARI