Trakyann gali ve Yunan Mezalimi (1919-1922)

Occupation of Thrace and the Greek Atrocities (1919-1922)

Trkmen TREL*
zet 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesi sonras, Osmanl Devleti ile Trk Milleti iin kt gnlerin de balangc olmutur. Bu mtarekenin 7. Maddesi tilaf devletlerine igal hakkn vermi ve lkenin her taraf igale ak hale gelmiti. Nitekim Yunanllara Osmanl topraklarna asker karma izni bu maddeye dayanarak, ngilizler tarafndan verilmiti. ngilizlerin Yunanllara verdii bu izinde, onlar Orta Doudaki menfaatlerinin jandarmas yapma amac gdlmt. Yunanllar zellikle Trakya ve Bat Anadolu blgelerinde nfusun ounluunun Rumlardan olutuunu iddia etmi, bu blgeler zerindeki igallerini meru hale getirmeye almlard. Gerek Trakya gerekse Bat Anadoludaki igalleri Rum nfusun ounluuna dayanarak meru hale getirme abas, Yunanllar bu blgelerde Trk ve Mslman nfus zerinde katliam ve mezalim yapmaya sevk etmiti. Trk halk zerinde uygulanan bu katliam ve mezalimler korkun boyutlara ulam, on binlerce insan ikencelerle katledilmitir. Bu almamzda, zellikle Trakya blgesindeki Yunan igali ve mezalimi ariv belgeleri ile de desteklenerek ortaya konulmaya allmtr. Anahtar Kelimeler: Trakya, Yunan, mezlim Abstract The Armistice of Moudros, signed on October 30, 1918, marked the beginning of uneasy days both for the Ottoman Empire and the Turkish people. The seventh article of the Armistice granted the Allies the right to occupy any Ottoman territory in case of a threat to security, leaving all parts of the country vulnerable. By making use of this article, England allowed the Greeks to land troops on the Ottoman soil.
*

Yrd. Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, zmir.

238

Trkmen TREL

The underlying reason for such an approach was to protect Englands interests in the Middle East, in which Greece acted as the gendarmerie force. Greeks claimed that the majority of the population, especially in the Thrace and Western Anatolia, belonged to them, and thus tried to legitimize their occupations in these regions. Their efforts in making their allegations true resulted in atrocities. The Greeks committed genocide against the Turkish and Muslim population and tens of thousands of people were massacred and tortured. This study, tries to examine the Greek occupation and atrocities on Thrace by providing archival documents and materials. Key words: Thrace, Greeks, Atrocities

Giri Gemiten gnmze cereyan eden tarih olaylar phesiz ki gelecek nesillere iyi aktarlrsa bir neticeye varlr. Yoksa tarihi gerekler unutulur, yozlar ve ayn hatalar tekrar tekrar ilenir. Tarihte Trkler kadar zulme urayan, ancak kendine yaplanlar da Trk milleti kadar abuk unutan bir baka millet belki bulunmamaktadr. ok eski tarihlerde Moollar, inliler yakn tarihimizde ise Yunan, Srp, Ermeni, Bulgar, Karada hatta Irak Araplarnn Trklere reva grdkleri mezalimi buna rnek olarak gsterilebilir. Nitekim Osmanl Devletinin Balkanlardan atlmas srasnda srekli olarak orada yaayan Trkler hakknda Balkanlarda var olan Slav kkenli milletlerce bu tr mezalime uradklar belgelerle sabittir. Ancak bilindii zere Trkler en gl zamanlarnda dahi ynetimi altndaki millet ve uyruklara kar byle bir baskya kalkmadklar da bilinen gereklerdendir. Nitekim Tevfik Byklolu bu durumu; Trkler, en kuvvetli devirlerinde bile, hkimiyetleri altna geen Hristiyanlar hibir vakit, kitle halinde ne ldrmtr ne de g etmeye zorlamlardr. Hatta din deitirmeleri iin bask bile kullanmamlardr. Eer Trkler Bulgarlar ve dier Balkan milletleri gibi hareket etselerdi, bugn bir Bulgar, bir Yunan, bir Srp, hatta Romanya devlet ve milletinin mevcut olmamas lzmd szleriyle en gzel ekilde dile getirmektedir1. Dnyaya medeniyetin beiinin merkezi olan bir yerde yaadklarn, Avrupa medeniyetinin temelini oluturduklarn her frsatta vnerek syleyen Yunanllarn bu medeniyetlerini Bat Anadolu ve Trakyay igalleri srasnda yaptklar vahetlerle aka gstermilerdir. Trakyada, Marmara, Ege ve Anadoluda gerekleen Yunan mezalimi, hemen hemen her yerde planl ve ayn sistem dorultusunda
1

Tevfik Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, I, Ankara 1987, s.21.

Trakyann gali ve Yunan Mezalimi (1919-1922)

239

Yunan st yneticilerince verilen emir ve direktiflerle gereklemitir. Bundan nce ve bu srada yaplan bu facialar birka ana balk halinde sralamak mmkndr. Bunlar; 1)Yama ve hrszlk, 2) Zorla din deitirmek, 3) Irz ve namusa tecavz, 4) kence ve katliamlar, 5) Yakma ve ykma2 Yukarda 5 ana balkta toplanan bu vahiyane durum aslnda, ilerinde Yunanistann da bulunduu Balkan milletlerince 93 harbinden itibaren savunmasz Trklere uygulana gelmitir. Eskiden olduu gibi, bu defa da, igal edilen blgelerdeki Trk mallarnn yamalanmas, paralarnn ve ziynet eyalarnn gasb edilmesi, cami ve trbelerin talan edilmesi, Kuran- Kerimlerin yrtlmas, camilerden bazlarnn ahra, bazlarnn kiliseye evrilmesi, mslmanlarn zorla kiliseye gtrlerek din deitirmeye mecbur edilmeleri, Trk gen kz ve kadnlarna zorla tecavz edilmesi, baz uzuvlarnn kesilmesi, ehirlerin atee verilerek harabe hale getirilmesi gibi insanlk d mezalimler Yunanistann Bat Anadolu ve Trakyay igalleri srasnda dnya zulm tarihine belgelerle gemitir3. Ancak biz mezalim deyince birok insanmzn aklna o kadar da orijinal olmayan bir konu gibi gelmektedir. Ancak dnldnde hi de yle olmad anlalr. Zira gnmzde Ermeniler, gerekte var olmayan byle bir mesele yznden dnyay ayaa kaldrabilmektedirler. Buna ramen ne yazk ki, tarihte belki de en fazla zulme uram bir millet olarak biz bu konuyu yeterince dnya kamuoyuna yanstamamaktayz. Nitekim bu hazin ve ac tablolarn gndemde tutulmasyla, istiklalimizin, cumhuriyetimizin, devletimizin ve bu devleti kuranlarn deeri insanlarmzca daha iyi alglanabilir. A- Trakyann Yunanllarca igali Birinci Dnya Harbinden sonra Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri arasnda 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mtarekesi ve onu
Bunun iin bkz. Kadir Msrolu, Trkn Siyah Kitab Yunan Mezalimi, stanbul 1979, s.6780. Ayrca bkz. Metin Ay, Unutulan Soykrm: Bat Anadoluda Yunan Mezalimi, Trkler, c.15, Ankara 2002, s.777. 3 Balkan Sava srasnda Yunanllarn ve dier Balkan devletlerinin Trklere yaptklar mezalim hakknda bkz. Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri(1912-1913), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995. Bat Anadoluda yaplan Yunan mezlimi hakknda bkz. Ahmet Halaolu, a.g.m., Mill Mcadelede Alaehir Kongresi ve Ege Blgesi Sempozyumu.
2

240

Trkmen TREL

takip eden gnlerin getirdii olaylar, Osmanl Devleti ile Trk Milleti iin yeni bir devir balatmtr. Nitekim bu mtareke ile Trkiye drt bir yandan igallere maruz kalmtr. galler, Mondros Mtarekesinin 7. maddesi gereince tilaf devletlerine verdii, gvenliklerini tehlikeli grdkleri herhangi bir stratejik blgeyi, igal etme yetkisi erevesinde gerekletirilmekteydi. Ancak byle bir gereke mevcut olmad halde, ngiliz temsilcisi olan Amiral Calthorpe, bu maddeye dayanarak Yunanllara, zmire asker karma izni vermitir. Bu izinle ngilizler, giderek Ortadouda yok olacan dndkleri Trkiyenin yerine Yunanistan koymak, Yunan Devletini Ortadoudaki menfaatlerinin jandarmas haline getirmek urunda Anadoluya saldrtmlardr. Mondros mtrekesinin imzasnn hemen sonrasnda Boazlar, stanbul ve memleketin birok yerleri, haksz ve mtarekeye aykr olarak igal edilirken, Dou Trakyaya, 14 Kasm 1918de bir Fransz alay gelerek, Uzunkpr-Sirkeci demiryolunu ele geirdi. Bir mddet sonra ise tilaf Devletlerinin gerek dncesi ortaya kt ve 1919 Ocak aynda Franszlar Trakya demiryolu hattnn muhafazasn bir Yunan taburuna devretmilerdir4. leride grlecei ve belgelerden de anlalaca zere, Yunan kuvvetleri srekli takviye edilmi ve blgedeki asker says Yunanllarca artrlmtr. Bunda da en nemli sebep, Venizelosun Dou Trakyaya ve biraz da rkek olarak stanbula gz dikmesi ve nitekim Anadoluda Aydn vilyetinden baka, Dou Trakyann da Yunanistana braklacana dair, daha sava bitmeden nce tilaf Devletlerinden, en azndan vaat olarak sz alm olmasyd5. Venizelosun Trakyay tilaf Devletlerinden sz almasnda en etkili silah blgenin demografik yaps hakknda ileri srd aslsz rakamlar olmutur. Nitekim o, Edirne vilyetiyle atalca sancanda, yani Dou Trakyada 600 bin civarnda Rum bulunduu ve Rumlarn blgede toplam nfusa oranlarnn 3/5 olduunu iddia etmektedir. Ancak buna kar TrakyaPaaeli Md. Hukuk Cemiyetinin verdii istatistik bilgilere gre, ayn blgede 850 bin Ruma kar 286.137 Rum bulunmaktadr6. Kald ki 1912 ylnda yaplan Balkan savalar srasnda Bat Trakyadan g etmeye zorlanan ok sayda Trk nfus, sava sonrasnda zellikle, blgeyi daha sonraki fitne ve fesatlardan korumak maksadyla7, Rum nfusun youn yaad yerlere yerletirildiini dnrsek, buradaki Yunan iddialarn rtebiliriz.
4 5

Tevfik Byklolu, a.g.e., s.145. Tevfik Byklolu, a.g.e., s.126. 6 Tevfik Byklolu, a.g.e., s.161. 7 Bunun iin bkz. Ahmet Halaolu, Rumeliden Trk Gleri, Ankara 1995.

Trakyann gali ve Yunan Mezalimi (1919-1922)

241

Blgede Rum nfusun okluunu ispat ederek, Trakya blgesinin tamamen kendilerine braklmasn plnlayan Venizelos, Trakyay ksmen igalleri srasnda bile yaptrd ilk i, blgede nfus saym yaptrmak olmutur8. Trakyada yaplan nfus saymnda btn ticaret hnelerin kapatlarak, datlan listelere blgede yaayan btn aile fertlerini, yalarn ve tahsillerini, hangi dili konutuklar, hangi ite altklar, bunlardan ne derece msbet veya menfi sonu elde edilebilecei, d memleketlerde aile fertlerinin bulunup bulunmad gibi zelliklerinin de yazlmasnn istenmesi9 hem bu gayeye, hem de ilerde vergi sisteminde kullanmay dndkleri sonucunu karabiliriz. Bu oldubittilere ilk zamanlarda Osmanl hkmeti kaytsz kalmsa da, ayn savatan km olan Bulgaristan menfaatlerine zararl grdkleri bu olay Byk devletler nezdinde protesto etmilerdir. Osmanl hkmetinin Trakya hususunda kaytsz kalmas ve blgede Yunanllarn emellerini gz ard etmeyen baz Trk aydnlar, blgenin mahall kurtuluu iin 2 Kasm 1918de Trakya-Paaeli Mdfaa-i Hukuk Cemiyetini kurmulardr. Bu cemiyet daha sonra Mustafa Kemlin nderliinde Anadoluda balatlan Mill Mcdeleye katlm ve onunla ortak hareket etmitir10. Ocak 1919da Franszlarn yerine, Uzunkpr-Hadmky demiryolunu, bir Yunan taburunun tutmas, Trakyada huzursuzluk yaratmtr. Bu Yunan taburu demiryolu istasyonlarndan baka, hat boyundaki Hadmky, atalca, orlu, Muratl, Lleburgaz ve Uzunkpr gibi Trk ehirlerini de kk mfrezeler yerletirmitir. Dedeaa Muradl imendifer hattyla Tekfurdana 1000er mevcutlu drt tabur Yunan kuvveti yerletirilmitir11. Yunanllarn Trakyadaki asker birlikleri Osmanl Devleti yetkililerince de gnbegn takip edilmitir. Nitekim Jandarma Umum Kumandanl ve atalca mutasarrflndan alnan haberlere gre, Trakyada Yunan kuvvetleri bir frka kadardr ve bu kuvvetler orlu, Krkkilise, erkezky ve Lleburgaz taraflarnda konulandrlmlardr12. Ayrca Yunanllar blgede ose yollar yapmna nem vermi ve bunun iin her kylnn ve ehirlinin
Yunan hkmetinin Trakyada nfus saym yaptrd Hriciye Nzr tarafndan bildirilmektedir. Bunun iin bkz. BA, DH..UM., Dosya 20-26, Gmlek 14/22, 29 R.1339(9 Ocak 1921). Ayrca bkz. BA, DH.EUM.SSM, Dosya nu.45, Gmlek nu.18, 22 R. 1339(2 Ocak 1921). 9 BA, DH.EUM.SSM, Dosya nu.45, Gmlek nu.18, 22 R. 1339(2 Ocak 1921). 10 Hatta Mustafa Kemli bu cemiyetin bana gemesi teklif edilmise de, Mustafa Kemlin sadece Trakyann deil, btn Trk vatannn kurtulu davasnn ele alnmas gerektii dncesiyle kabul edilmemitir. Bkz. Tevfik Byklolu, a.g.e., s.158. 11 BA, DH..UM, Dosya 20-31, Gmlek 14/16, 24 L. 1340(21 Haziran 1922), leff 4. 12 BA, DH..UM, Dosya 20-28, Gmlek 14/91, 25 Z. 1339(30 Austos 1921). Yunanllarn Trakya blgesindeki asker mevcudu, asker nakli ve cephane temini hakknda ayrntl bilgi iin bkz. BA, DH..UM, Dosya 20-31, Gmlek 14/16, 24 L. 1340(21 Haziran 1922), leff 2-3.
8

242

Trkmen TREL

bizzat almasn mecbur tutmutur13. atalca mntkasna da bir boy siperler kazdrmaya, makineli tfekler sevk etmeye14 ve istihkmlarn etrafn tel rg ile evirmeye balamlardr15. Bu sevkiyatlarda blgede toplanan yaklak 15 bin Yunan askerinin yannda, Yunan hkmetinin tevikiyle erkezkynde kuvvetli de ete tekil edilmitir16. Yunanllarn bu teebbsne kar Osmanl hkmeti tilaf Devletleri nezdinde teebbslerde bulunmutur17. Bu ekilde balayan ve btn Bat Anadolu ve Trakyada devam eden Yunan igali srasnda, silahsz ve savunmasz Trk halklarna benzeri grlmemi zulmlerle dolu tarih sayfas, Trk ve insanlk tarihi iin ac dolu safhalar tekil eder. Bundan daha znt verici durum, asrlarca i ie, koyun koyuna yaam ve varlklarn srdrm olan yerli Rum halkn da bu insanlk d hareketlere itirak etmi olmalardr. B- Trakyada Yunan Mezalimi Mondros mtarekesiyle, yukarda bahsettiimiz zere, Dou Trakyada kurulmu olan Rum eteleri Yunan taburunun demiryolu boyuna yerlemesiyle meydana karak, faaliyete gemilerdir. Nitekim blgedeki bu gelimeler zerine Trakya Rumlar marmlar, Osmanl hkmetini blgede yok saymaya balamlardr. Yunan taburu ve bunlardan cesaret alan Trakya Rumlar Trakyada istediklerini yapmaya balamlardr18. Karlarnda cidd bir karlk da Rum eteleri, ii daha da ilerletmiler ve Uzunkpr ve civarnda, devlet memurlar, polis ve jandarmalar, Keandan psalaya giden Trk savcsn ailesiyle birlikte ehit ettiler. Bir bucak mdrn tala, ahaliden bazlarn ise balta ile ldrmlerdir19. yle ki Keanda Rumlarn gerekletirdii katlim, yama ve gasb gibi olaylarn tahamml snrn atndan halk evlerinden kamaz duruma gelmitir. Yunan askerleri de yollarda rastladklar Mslmanlar ldrp, para ve hayvanlarn gasbediyorlard. Mesel Yunan askerleri Derbend Boaznda 40-50 mslmann kollarn kesip, eyalarn gasbettikten sonra plak bir
Nitekim Saray, erkezky, Tekfurda arasndaki yol Mslman ahaliye yaptrlmtr. BA, DH..UM, Dosya 20-31, Gmlek 14/16, 24 L. 1340(21 Haziran 1922), leff 15. 14 BA, DH..UM, Dosya 20-31, Gmlek 14/16, 24 L. 1340(21 Haziran 1922), leff 3, 12, 13. 15 BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 44, 19 N. 1340(17 Mays 1922). Yunanllarn Trakyadaki asker hareketlilii, baz noktalarda yeni karakollar ina etmeleri, tel rg ve siperler yapmalar ve yeni askerler sevk etmeleri hakknda ayrca bkz. BA, EUM.AY, Dosya 59, Gmlek 93, 14 B. 1340(13 Mart 1922), leff 1. 16 BA, EUM.AY, Dosya 59, Gmlek 93, 14 B. 1340(13 Mart 1922), leff 2. 17 BA, MV, Dosya 221, Gmlek 239, 27 Za. 1339(3 Austos 1921). 18 Rum etelerinin Osmanl huddunda yaptklar icraat hakknda hazrlanan rapor hakknda bkz. BA, DH.KMS:, Dosya 60-1, Gmlek 83, 24 B. 1339(3 Nisan 1921). 19 Tevfik Byklolu, a.g.e., s.202 v.d.
13

Trakyann gali ve Yunan Mezalimi (1919-1922)

243

halde brakmlardr20. Bylece tarih tekerrr ediyor, Yunanllar daha nce Balkanlarda yaptklar mezalimi bu defa Bat Anadolu ile Trakyada uyguluyorlard. Yunan hkmeti Dou Trakyadaki faaliyetlerinde asker gcnn yannda, oluturduu eteleri de kullanmtr. Nitekim erkezkyde oluturulan kuvvetli ete tekilinden birisinin mevcudu 20, dierinin 25 kiilik olanlar Deirmenky ve civarnda, 40 kiilik olan ise Vize taraflarnda faaliyet gsterdii tespit edilmitir21. Yine, Fenerde Trakyal Nikolaki kumandasnda 60 kiilik, antada Trakyal Todori kumandasnda 100 kiilik, orluya bal Deirmen kynde stifan isimli elebann kumandasnda 50 kiilik, atrosda(Celliye) 10 kiilik birer ete bulunmakta ve bunlar gelip geen Mslman halka eziyet ve zulm ettikleri istihbar edilmitir22. Ancak Rum etelerinden en azls Malkarann Prnar kynden Karabyk Dimitri olarak gsterilmektedir23. Yunanllarn Trakyadaki ete tekilat ve harektna dair atalca Jandarma Tabur komutanl Dhiliye Nezretine raporlar sunmutur. Rapora gre, Rum eteleri ou zaman islm kyafeti ile Mslman kylerine gelmektedirler. Ancak bunlarn Rum olduu konutuklar dilden anlalmaktadr. Ayrca bazen de birka kiiden oluan Rum etelerinden bazs silahl, bazs ise silahsz kylere gelerek slam ahaliyi korkutmak maksadyla ikence yapmaktadrlar24. Bunlardan baka, Yunanllarn blge halkna yapt mezalimin boyutunu gstermesi asndan, Yunanllar tarafndan tevkif edilen ve be ay hapishanede tutulan Tekfurda ahalisinden Mustafa olu Abdullah ile orlu ahalisinden brahim olu azlinin Polis merkezinde verdii ifadeden daha ak anlamak mmkndr. Bu ifdeye gre, brahim Yunan askerlerince ete olarak ihbar edildii iin yakalandn ve kasabann evresinden 140 mslmann daha kendisiyle hapishaneye gnderildiini sylemektedir. Hapsedilmiler arasnda paras olanlar dverek ve ikence ederek ellerinden paras alnm ve olmayanlar ise hakaret grerek, darp edilmilerdir. Yine brahim olu Sazikin verdii bilgiye gre, baz kylerde Yunanllar kyn varlkl kiilerinin parasn almak iin sopalarla dvd, kollarn krd ve bu sebepten lenlerin olduunu anlatmaktadr. Yine slam ailelerinin rzlarna getikleri ve Hayrabolunun Mandiye karyesinde de gelin
BA, HR.SYS, Dosya 2602, Gmlek 50, 3 Nisan 1335(1919). BA, EUM.AY, Dosya 59, Gmlek 95, 15 B. 1340(14 Mart 1922). 22 BA, DH..UM.EK, Dosya 62, Gmlek 39, 16 L. 1340(13 Haziran 1922), leff 4. 23 Tevfik Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, I, Ankara 1987, s.203. 24 Trakyadaki ete tekilatna dair gnderilen rapor iin bkz. BA, EUM.AY, Dosya 57, Gmlek 18, 27 S. 1340(29 Ekim 1921).
21 20

244

Trkmen TREL

arabasnn nne geerek, gelini grmek bahanesiyle ahaliye tecavz ettikleri gibi birka kiiyi de darp ve bu meseleden dolay ldrdklerini haber almtr. Ayrca Mslmanlara her gn ayr ayr ve akla gelmeyecek derecede eziyet ve ikence etmektedirler. Kendim de bir frsat bularak hapishaneden katm demektedir25. erkezkyde kmr ticaretiyle megul olan Osman Ltfi Bey de Yunanllarn yerli halka yaptklar hakaret ve ikencenin saylamayacak derecede ok olduunu ifadesinde vermektedir26. Yunanllar sadece igal blgesinde halka uyguladklar zulmlerle kalmamlar, blgede grevli devlet memurlarn da eitli tacizlerle yldrmak istemilerdir. Nitekim 31 Mart 38de atalca Reji Mdriyeti svari kolcusu Murad olu Slihi hibir suu yokken tevkif etmilerdir27. Bu tevkifler daha sonra o kadar artmtr ki, sbk Defterdar Emin Bey olu ile, Eski Cmi imam Hfz Rkm Efendi, Belediye reisinin biraderi brahim Bey 23 kii ile beraber, Burgazdan 18 ve Saray kylerinden de 40 kii Yunanllarca hibir neden yokken tevkif edilmilerdir28. Slih Bey daha sonra serbest braklmsa da ahaliyle grmesi yasaklanmtr. Yine de Silivride ikmeti srasnda kendisiyle gren bir Mslman Yunanllar tarafndan feci ekilde dvldn, yredeki islm ahalinin ise pek acnacak bir halde olduunu anlatmtr. Ayrca Silivride hlihazrda 200 kadar Yunan askeri olduu, ancak bunlarn ounun sivil kyafetli olduklar, ancak balarnda Yunan asker apkas olduunu anlatmtr29. Bu ekilde Yunanllar belki de sivil halka yaptklar mezalimin resm bir nitelik kazanmasn nlemek istemilerdir. yle ki, Yunan asker ve eteleri tarada grdkleri btn Mslmanlar hi sebep yokken tevkif edebilmektedir. Bundan dolay halk can ve mal gvencesi olmadan yaamak zorunda braklmtr. Mesel, 20 Nisan 1921 gn Mandra ky ahalisinden Mustafa olu brahim, birderleri Mustafa ve Tevfik ile hizmetkr Mahmud ky ile Krdler ky arasndaki Yankkla mevkiinde kmr yaktklar srada yanlarna gelen silahl on Yunan askeri tarafndan brahim ve Mahmudu yanlarna alarak gtrmler ve hayat ve mematlarndan hibir haber alnamamtr. Yine Istranca kynden iki kii odun kesmekte iken Yunan iki Yunan neferi tarafndan esir alnmlar ve ikenceyle istedikleri bilgilerin verilmesini istemilerdir30. Tevkif edilenlerin birou hapishanelerde grdkleri zulmden lmlerdir. Nitekim Yunan zulmnn canl bir ahidi olarak gsterilebilmek iin hapishanelerde ikence ile vefat eden Trklerin isimleri
25 26

BA, DH.EUM.AY, Dosya 71, Gmlek 2, 11 S. 1339(24 Ekim 1920). BA, DH.EUM.AY, Dosya 76, Gmlek 47, 17 . 1339(26 Nisan 1921). 27 BA, DH..UM, Dosya 20-31, Gmlek 14/16, 24 L. 1340(21 Haziran 1922), leff 1. 28 BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 70, 9 B. 1339(19 Mart 1921). 29 BA, DH..UM, Dosya 20-31, Gmlek 14/16, 24 L. 1340(21 Haziran 1922), leff 1. 30 BA, DH.KMS, Dosya 60-2, Gmlek 9, 19 . 1339(28 Nisan 1921).

Trakyann gali ve Yunan Mezalimi (1919-1922)

245

zaman zaman Harbiye Nezaretince Dhiliye Nezaretine bildirilmektedir. Bunlardan, rnek olmas asndan, Yunanllarca orlu hapishanesine koyulan ve ikence ile vefat eden ahslarn isimleri aadaki gibidir: Emir-zde Hlid Bey, Arnavud Ali Bey, Ressm Niyzi Bey, Temel Efendi-zde Zeki Bakkal Mehmed Aa Hc Osman kalfa(ikence netcesi vefat etmitir) Bakkal Mehmed Aa damad Hakk Bey Sleyman avu Ali Pehlivan-zde Hseyin Kalle Receb(ikence neticesi vefat etmitir) Kalle Receb birderi Halil zzet olu Emin Mslim Kahya Arnavud Ali Kahya Uzun Hacl Bakkal Kzm Ferhad olu brahim Emir Efendi zbitlikden mtekid Hoca Hseyin Efendi olu Fik Efendi Reji memuru Fevzi Efendi Mehmed Beyin ktibi Mustafa Efendi(Krkilise hapishanesinde Yunanllar tarafndan katl edilmitir. Krkkilisenin Kavakdereli Yusuf Aa Edirne ve Krkkilise hapishaneleri de tevkif edilenlerle dolu olduu bildirilmekte ve sadece Krkkilise hapishanelerinde 2500 mevkf olduu bildirilmektedir. Akamlar btn mahbusnin kaln kaylarla dvld, bundan dolay bir ksmnn vefat ettii de bildirilmektedir. slm ahali ise rza tecavz hadiselerinin oalmas ve basklarn tahamml snrn amas zerine hicret etmeyi dnmektedirler. Kald ki Yunan hkmetinin btn Trakyadaki Trk ahaliyi tehcir ettirme emelinde olduu Dhiliye Nezaretince alnan istihbarattan anlalmaktadr. Ancak Yunan hkmeti tehcirin Trkiyeye mi yoksa adalara m yaplmasnn daha uygun olaca konusunda ihtilaf yaamaktadr31.
31

BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 16, 7 M. 1340(10 Eyll 1921), leff 2.

246

Trkmen TREL

Blgede konulandrlan Yunan asker ve eteleri, orlu kazas civarndaki Mslman ahaliye de tahamml derecesini aan bir tazyiklere baladklar da gelen haberler arasndadr. Mesel Yunanllar ihtiyarlar arabaya komak, sebepsiz yere baz kylerden Mslman kadnlar tutuklamak gibi olaylar yapmlardr. Ayrca yerli Rum ve Ermeni ahaliye de kkrtmaktan geri durmamlar ve Rum kiliselerine topladklar Rum ve Ermenilere blge Trklere braklrsa Trklerin hi kimseyi sa brakmayaca ve bunun iin hep birlikte mcadele vermek gerektii propagandasn yapmlardr. Nitekim orludaki Rum ve Ermeniler bundan etkilenmiler ve 60 yana kadar olan herkesi gnll yazmlardr32. Yine Yunan igal kuvvetleri, Trakyada Mustafa Keml ile harp edilecei bahanesiyle, eli silah tutan btn Mslman ahaliyi tevkif etmiler ve eitli ikencelere maruz brakmlardr33. Yunanllarca yaplan bu tazyikt btn iddetiyle devam etmi ve harekt- askeriyeye itirak ettikleri bahanesiyle pek ok ky baslmtr. Nitekim bu duruma dayanamayan birok ky halk da stanbula doru karadan kamaya balamlardr34. Ayrca Yunanllar, yerleim yerlerini kontrol altna almak amacyla, Trakyada Trk nfusun ok fazla olan yerlerinde saat yedi buuktan sonra sokaa kmas ve evlerinde lamba yakmalar da yasak edilmitir35. Yunanllar, blgedeki islm unsurunu rencide etmek iin, din duygulara da saldrmlardr. Nitekim Pnarhisar, Lleburgaz ve Krkkilise kazalarnda ezan okumak iin minareye kan mezzinler Rum ahali tarafndan talanarak men edilmek istenmitir36. Ayrca Hayrabolu mftsn de ayandan iple balayarak srklemiler, bazen de kadnlar, kocalarnn gz nnde, yine bacaklarndan aaca balayarak, altnda ate yakmlar ve dumanyla bunaltarak, ikence yapmlardr37. Yunanllar Dou Trakyada Mslmanlara kar hareketleri her geen gn daha da iddetlenerek artm, adeta blgedeki islm unsurunu imh derecesine varmtr. Nitekim blgede aratrma yapan jandarma umum kumandanlnca durumun bu boyutta olduu tespit edilmitir. Mesel Babaeski kazasnn Mandra kynden yedi Mslman Yunanllar tarafndan dayakla ldrldkleri, ilerinden kaan biri tarafndan bildirilmitir. Yine ayn kyden on Mslman kadn da yine Yunanllar tarafndan aslarak idam edildikleri ve kyn topa tutulduu da belirtilmektedir38.
BA, DH..UM, Dosya 20-31, Gmlek 14/16, 24 L. 1340(21 Haziran 1922), leff 17. BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 60, 27 C. 1339(7 Mart 1921), leff 1. 34 BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 60, 27 C. 1339(7 Mart 1921), leff 5-6. 35 BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 60, 27 C. 1339(7 Mart 1921), leff 7. 36 BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 71, 9 B. 1339(19 Mart 1921). 37 Bu ve daha fazlas iin bkz.BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 28, 23 R. 1340(23 Aralk 1921). 38 BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 70, 9 B. 1339(19 Mart 1921).
33 32

Trakyann gali ve Yunan Mezalimi (1919-1922)

247

Blge halkna yaplan mezalim sadece eteler vastasyla deil, Yunan takip taburu tarafndan da yapldn grmekteyiz. Nitekim saylar 200-300 kadar olan Yunan neferi Trakya kylerinde Mslman ahaliye zulm etmekte ve saylar belli olmayan baz kiileri ikence ile bazlarn testere ile kesme yoluyla ldrmlerdir39. Yunan birlikleri Trakyay terk ederken bile ahaliye zulm yapmaya devam etmilerdir. orluya bal Kara Mehmed ve Karaca kyleri slam ahalisinin de Yunan karargh efrd tarafndan katliam edildii haber alnmasyla, blgede tahkikat yaplm ve ahalinin bir ksm Yunanllar tarafndan katl edildii, bir ksm ise kamak sretiyle katliamdan kurtulduu tespit edilmitir. Gelibolu sancann Bigal kasabas ile baz kylerin ve Kilitbahre yakn Yalva ky de Yunanllar tarafndan baslarak Mslman ahaliye ikence yaplm ve sekiz kii feci surette katl edilmitir. Bundan baka Yunanllar islm kylerine gece ve gndz basknlar yapmlar ve ele geirdikleri gen, ihtiyar btn erkekleri baladktan sonra bilinmeyen bir yere gtrmlerdir. Bunun etkisinde kalan kadn ve dier erkekler kylerini terk ederek, dalara ve ormanlara kamlardr. Yunanllarn bu ekilde davranlarnn sonucunda blgedeki Trk nfusun heder olabilecei anlaldndan, bunun iin tedbirlerin acilen alnmas istenmektedir40. Yunanllar bundan baka Edirneye bal Krmut kynde Hac Aann hanesine silah atarak girmiler ve istedikleri parann verilmemesi zerine ise ailesi Tepe Hanm onsekiz yerinden baklayarak ldrmlerdir. Yine Buuktepe mahallesinden Mustafay da ayn istekle alt ocuuyla ldrmlerdir. Yunanllar sadece yre halkna deil, tabiata da zarar vermilerdir. Nitekim hudud blgesindeki ormanlar yakmlar ve yangn drt-be gn devam etmitir41. Yunanllar blge ahalisine yapt zulmden baka Dou Trakyada yalar 26-29 arasndaki slam ahaliden asgari 400, azami 1000 drahmi olmak zere bedel-i nakd de almaya baladklar Sinekli Hudud Emniyet
Belge yer yer zarar grm olduundan ka kiinin bu olayda zarar grd anlalamamtr. Bkz. BA, DH.EUM.SSM, Dosya 48, Gmlek 16, 27 C. 1340(25 ubat 1922). 40 Halal ky civarna da Yunanllar dikenli tel rg yapmlar ve bin-binyz kiilik Mslman kafilesi a ve b-ila olarak buraya konulmu, bylece Yunanllarca Mslmanlara reva grlen mezalimin hl iddetle devam ettii anlalmtr. Bkz. BA, DH.KMS, Dosya 62, Gmlek 78, 9 Ra. 1341(30 Eyll 1922). Yunan askerlerince Edirne, Krkkilise, Tekfurda, Gelibolu ve Ecebat liva ve kazalarnda ahaliye yaptklar mezlim ve nfus zayiat hakkndaki izelge iin bkz. Ariv Belgelerine Gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan Mezalimi, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, I, Ankara 1995, s.327. 41 BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 2, 4 Z. 1339(9 Austos 1921), leff 3, 4 ve 6.
39

248

Trkmen TREL

Mfettiliinden gnderilmitir42.

Emniyet-i

Ummiye

Mdrlne

raporlar

Yunanllarn, bu ekilde davranarak, blgedeki Mslman halk korkutarak karma ve blgeye Rum halk yerletirerek, Trakyann tamamn kalc olarak igal etmek istedikleri de bilinmektedir. Nitekim bir belgede, buralarn asl sahibi Rumlar olduunu ve Balkan Savandan sonra buralara Mslmanlarn yerletirildiinden bahisle, Saray ve Vizede bulunan 200 hne Mslman evlerinden zorla karlarak, buralara Rum ahali yerletirilmitir. Bu ekilde iftini ubuunu terk etmek zorunda kalan Mslman halk, tarlalarnn da zorla Rumlar tarafndan ekilmesiyle, Rumlarn tarlalarnda almaya balamlardr43. Ayrca Yunanllar Trakyada yaayan Mslman ailelerin hayvanlarna da el koymulardr44. Dou Trakyada Yunan etelerince yaplan mezalime engel olmak amacyla, Trk jandarma kuvvetleri Rum etelerini iddetle takip etmi, bunlar zaman zaman yldrm ve bylece Trk halk biraz olsun rahatlatmtr45. Ancak, yukarda da deindiimiz zere, Yunanllar ve Rum eteleri Trakyay tamamen boaltana kadar da Mslmanlara kar yaptklar ete faaliyetlerinden vazgememilerdir. C- Yunan Mezalimine Kar Tepkiler Yukarda ayrntlarn verdiimiz ve burada ayrntlarna girmediimiz daha pek ok vahetler karsnda, ne yazk ki Osmanl Hkmeti protestodan te bir ey yapamamtr. Trakyann igaline kar en byk tepki Trakya ve Paaeli Mdafaa-i Heyet-i Osmniyesi tarafndan gsterilmitir. Cemiyet Edirne, Krklareli, Tekirda, Gelibolu, Gmlcine ve Dedeaa iine alan ve bir btn tekil eden Trakyann rk, kltr, ekonomi ve tarih bakmlarndan Trklere ait olduunu ilm ve tarih vesikalarla ispat etmek iin kurulmutur. Bunun iin Trakya davasyla da en
BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 33, 8 Ca. 1340(7 Ocak 1922). Yunanllarn Trakya blgesinde halktan zorla aldklar nkd, eya ve hayvan iin ayrca bkz. Ariv Belgelerine Gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan Mezalimi, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, I, Ankara 1995, s.324 v.d. 43 BA, DH.EUM.SSM, Dosya 47, Gmlek 42/A, 11 S. 1340(13 Eyll 1921). 44 BA, EUM.AY, Dosya 76, Gmlek 44, 12 . 1339(21 Nisan 1921). Yunanllarla Rum etelerinin Mslman halkn hayvanlarn gasplar hakknda ayrca bkz. BA, DH.EUM.AY, Dosya 76, Gmlek 70, 10 M. 1340(13 Eyll 1921); Ariv Belgelerine Gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan Mezalimi, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, I, Ankara 1995, s.324 v.d. 45 Tevfik Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, I, s.203. Rum etelerinin Trakyada yaptklar mezlim hakknda ayrca bkz. Azmi Yldrm, Rum etelerinin Trklere Kar Faaliyetleri(1912-1922), Trkler, c.15, Ankara 2002, s.802.
42

Trakyann gali ve Yunan Mezalimi (1919-1922)

249

etkili mcadeleyi vermilerdir ve Edirnede kardklar Trakya isimli gazete ile de Trakya ile ilgili vesika ve haberleri yaynlamlardr. Bylece Trakya meselesinin Trkler iin bir lm-kalm davas olduu anlalmtr. Yunanllarn blgeyi igalleri srasnda ise Osmanl Meclis-i Vkelsnca 1919 yl Haziran ay toplantsnda, Trakyaya Yunan askerleri gelmeden nce sknet hkimken, Yunanllarn gelmesiyle, blgede yaayan Rum ahalinin mard ve elemli hadiselerin meydana geldiinden bahisle, tilaf Devletlerinin duruma mdahale etmesi yolunda bir kararlar ve bir dizi tedbirler yaynlamtr. Ancak tilaf Devletleri komiserleri bu teebbslere cevap verme nezketini bile gstermemilerdir. Mustafa Keml da, Heyet-i Temsiliye Reisi sfatyla, olayla yakndan ilgilenmi ve Yunanllarn ve yerli Rumlarn tekilat ve teebbslerine kar, Trk halk tarafndan da ayn tekilat ve teebbslere giriilmesini istemitir. Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ise Dou Trakyada beki-korucu sistemi uygulanmasyla igal ve Rumlarn yapt mezalimin nne gemek istemitir46. Bundan baka tilaf Devletleri temsilcilerine de igaller ve katliamlar knayan telgraflar gnderilmitir47. Ayrca Yunan mezalime ait evrak ve vesikalar toplanarak Trke ve Franszca olarak mecmualar da bastrlmtr48. Yunanllar Dou Trakyadan ekilirken de Mslman halkn hayvanlarn gasp ettikleri ve yine yerli Mslman halka reva grdkleri zulm ve cinyetleri kontrol ve men etmek iin muhtelif heyetlerce gerekli tedbirlerin alnmas istenmitir. Ancak tilaf Devletlerine mensup heyetlerin gelmesinden sonra bile, temsilcilerinin gz nnde, Yunanllar mezlime devam etmilerdir49. Yunanllar, tilaf Devletlerince Dou Trakyann Trklere braklaca haberi Edirne, Tekirda50 mntkalarnda, ahalinin zorla katlmnn salanmasyla miting yaptrmlardr. Ayrca Mslman halkn Yunan idaresinden honut olduklar ve tekrar Osmanl idaresi altna girmeyi kabul etmeyecekleri ve bu uurda Yunanllar ile birlikte mcadele edeceklerini bildiren mitingler dzenlemekten geri durmamlardr51.
Tevfik Byklolu, a.g.e., s.203-204. Yunan mezalimi anlatan ve deiik yerlerden sadarete gnderilen telgraflar iin bkz. BA, DH.KMS., 52-2/64, 27 N. 1337; DH.KMS., 52-4/42, 1 S. 1338(26 Ekim 1919). 48 BA, DH.KMS., 52-5/11, 17 S. 1338(11 Kasm 1919). 49 BA, DH.KMS, Dosya.62, Gmlek.78, 9 Ra. 1341(30 Ekim 1922). 50 Tekirdada cebren yaptrlan miting iin bkz. BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 22, 20 Ra. 1340(21 Kasm 1921). 51 Cebren yaptrlan mitingler ve alnan tedbirler hakknda bkz.BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 60, 27 C. 1339(7 Mart 1921).
47 46

250

Trkmen TREL

Sonu Mondros Mtarekesi sonrasnda ngilizler tarafndan Yunan Ordusuna Anadoluya asker karma izni verilmi ve blge insan zerinde katliam ve mezalim uygulanmasnn da n almt. Yunan Hkmeti Trakya Blgesindeki faaliyetlerinde askeri glerinin yannda sivil eteleri de kullanmt. Nitekim Yunan ordusu ve bu sivil eteler, bazlar silahl bazlar silahsz Trk ve Mslman ahaliyi korkutup karmak iin korkun ikenceler uygulamlardr. Bu igaller ve zulmler esnasnda kurtulabilen halk kendilerini daha emniyetli grdkleri yerlere kamaya almlardr. Baz yerlerde ise daha igale uramadan zulm korkusuyla kyleri, kasabalar nceden boaltmlardr. Esas gayeleri de bu olan Yunanllar bu sayede blgedeki Trk nfus azaltacak ve yerlerine Rum gmenleri yerletirilerek, blgede nfus ounluu temin edilecekti. Ariv belgelerinden kan nemli bir sonu ise Trakyada Yunan igal kuvvetlerinin karsna, Mslman Trk ahalinin Mustafa Kemal liderliinde birleerek kmalar korkusudur. Nitekim Yunanllar, bu korkunun verdii endie ile blgede eli silah tutabilen Mslman-Trk ahaliye akla hayale gelmeyen ikenceler uygulamlardr. yldan fazla bir zaman Yunan igali altnda kalan Dou Trakya blgesindeki halkn maruz kald vahetin ve urad zararn tamamnn anlatlmas burada imknszdr. Zira bu konuda belgelenmi vesikalarn yan sra, belgeleri ele gememi veya belgelenmemi daha nice vahet ve cinayetlerin varl muhakkaktr. Bu konuda Babakanlk Osmanl Arivlerinde saysz belgeler mevcuttur. Sonu olarak Yunanllarn bu igaldeki en nemli politikasnn Mslman-Trk halkn uyguladklar sistematik vahet ve katliamla korkutup sindirmek, bu yntemle bulunduklar blgeden i ksmlara doru ge zorlamak, onlar madur etmek olduu grlmektedir.

Trakyann gali ve Yunan Mezalimi (1919-1922)

251

Kaynaka Ariv Belgeleri: BA, DH.KMS(Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahss Mdriyeti Belgeleri), Dosya 603, Gmlek 44, 19 N. 1340(17 Mays 1922). BA, DH..UM.EK(Dahiliye rde-i Umumiye Ekleri), Dosya 62, Gmlek 39, 16 L. 1340(13 Haziran 1922), leff 4. BA, DH..UM(rde-i Umumiye Belgeleri), Dosya 20-28, Gmlek 14/91, 25 Z. 1339(30 Austos 1921). BA, DH.KMS., 52-5/11, 17 S. 1338(11 Kasm 1919). BA, DH.EUM.AY(Asayi Kalemi Belgeleri), Dosya 71, Gmlek 2, 11 S. 1339(24 Ekim 1920). BA, DH.EUM.SSM(Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Syrsefer Kalemi), Dosya nu.45, Gmlek nu.18, 22 R. 1339(2 Ocak 1921). BA, DH..UM., Dosya 20-26, Gmlek 14/22, 29 R.1339(9 Ocak 1921). BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 60, 27 C. 1339(7 Mart 1921), leff 1. BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 70, 9 B. 1339(19 Mart 1921). BA, DH.KMS, Dosya 60-1, Gmlek 71, 9 B. 1339(19 Mart 1921). BA, DH.KMS:, Dosya 60-1, Gmlek 83, 24 B. 1339(3 Nisan 1921). BA, DH.EUM.AY, Dosya 76, Gmlek 44, 12 . 1339(21 Nisan 1921). BA, DH.EUM.AY, Dosya 76, Gmlek 47, 17 . 1339(26 Nisan 1921). BA, DH.KMS, Dosya 60-2, Gmlek 9, 19 . 1339(28 Nisan 1921). BA, MV(Meclis-i Vkel Mazbatalar), Dosya 221, Gmlek 239, 27 Za. 1339(3 Austos 1921). BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 2, 4 Z. 1339(9 Austos 1921), leff 3, 4 ve 6. BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 16, 7 M. 1340(10 Eyll 1921), leff 2. BA, DH.EUM.SSM, Dosya 47, Gmlek 42/A, 11 S. 1340(13 Eyll 1921). BA, DH.EUM.AY, Dosya 76, Gmlek 70, 10 M. 1340(13 Eyll 1921). BA, DH.EUM.AY, Dosya 57, Gmlek 18, 27 S. 1340(29 Ekim 1921). BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 22, 20 Ra. 1340(21 Kasm 1921). BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 28, 23 R. 1340(23 Aralk 1921). BA, DH.KMS, Dosya 60-3, Gmlek 33, 8 Ca. 1340(7 Ocak 1922). BA, DH.EUM.SSM, Dosya 48, Gmlek 16, 27 C. 1340(25 ubat 1922).

252

Trkmen TREL

BA, EUM.AY, Dosya 59, Gmlek 93, 14 B. 1340(13 Mart 1922), leff 1. BA, EUM.AY, Dosya 59, Gmlek 95, 15 B. 1340(14 Mart 1922). BA, DH.KMS, Dosya 62, Gmlek 78, 9 Ra. 1341(30 Eyll 1922). BA, DH.KMS, 52-2/64, 27 N. 1337 BA, DH.KMS., 52-4/42, 1 S. 1338(26 Ekim 1919). BA, DH..UM, Dosya 20-31, Gmlek 14/16, 24 L. 1340(21 Haziran 1922), leff 1. BA, HR.SYS(Hariciye Siyas), Dosya 2602, Gmlek 50, 3 Nisan 1335(1919). Kaynak Eserler: Ariv Belgelerine Gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan Mezalimi, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, I-II, Ankara 1995, 1996. AYIII, Metin; Unutulan Soykrm: Bat Anadoluda Yunan Mezalimi, Trkler, c.15, Ankara 2002, s.777. BIYIKLIOLU, Tevfik; Trakyada Milli Mcadele, I, Ankara 1987. HALAOLU, Ahmet; Aydn ve Nazilli Civarnda Yunan Mezalimi ve Tepkiler, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi ve Ege Blgesi Sempozyumu, 30-31 Ekim 2003. HALAOLU, Ahmet; Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri(19121913), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995. MISIROLU, Kadir; Trkn Siyah Kitab Yunan Mezalimi, stanbul 1979. YILDIRIM, Azmi; Rum etelerinin Trklere Kar Faaliyetleri(1912-1922), Trkler, c.15, Ankara 2002.