Latife Hanm

LATFE H A N IM

Yazan: ipek allar Yayn haklar: Doan Kitaplk A I. baskt / ekim 2006 / ISBN 975-293-505-2 Bu kitabn I. basks 100 000 adet yaplmtr. Kapak tasarm : Aye elem Design Bask: Altan Basm Ltd. / Yzyl Mahallesi Matbaaclar Sitesi 222/A 34200 Baclar - STANBUL

Doan Kitaplk A H rriye t Medya Towers, 34212 Gneli-STANBUL Tel. (212) 449 60 06 - 677 07 39 Faks (212) 677 07 49 w w w .d o g a n k ita p .co m .tr

Latife Hanm
pek allar

^ H

JHd o a n K M
k TAP

indekiler

nsz.............................................................................................9 Tanma.......................................................................................11 Latifenin a ilesi..........................................................................17 zmir ve igal..............................................................................21 Mustafa Kemal Paadan evlenme teklifi.............................. 30 Evlilik ncesi bekleyi.............................................................. 34 Nikh kylyor.......................................................................... 40 Balay ve Ankaraya geli.........................................................44 Latifenin giysileri delik deik................................................. 55 Latife milletvekili olmak istiyor............................................. 58 zmirde el bombal suikast......................................................62 ankayaya ilk protokol............................................................65 Kadn hareketi ve Latife..........................................................70 Evlilik atrdyor....................................................................... 74 Muhalefet gnleri..................................................................... 78 Karlkl ak var m yd?......................................................... 82 Josephine ve Latife................................................................... 88 Yalnz yllar................................................................................93 Karalama kampanyas ve lm ............................................ 106 Latife Hanmn ailesinden Mehmet kenin aklamas.. 113 simler szl.........................................................................123

nsz

Latife Hanm ocukluumdan beri duvardaki bir fotoraftan bana bakp durmutu. Mustafa Kemal Paayla aralarndaki ili kiyi hep merak etmitim. Nedense, herkes Latife Hanma olum suz yaklayor, ondan Mustafa Kemalin bana gelmi bir kaza gi bi sz ediyordu. Dnemi anlatan kitaplar ise dikkatli bir gz iin farkl ipular veriyordu. Latife Hanm bilmecesini zmeye karar verdim ve onu aratrma, yazma servenim tam iki yl srd. Ortaya kan gerek uydu: Latife Hanm nemli bir kadnd. ankayada Mustafa Ke malin ei olarak bulunduu sre iinde zellikle kadnlarn gr nr klnmas iin kayda deer iler yapm, yllar sonra unutul mu ve unutturulmutu. Yazdm kitap, 2006 hazirannda Latife Hanm, adyla okura sunuldu. Latife Hanmn hikyesini okurlar ok sevdi. Yaz bo yunca en ok okunan kitap oldu. Glgede kalm bir kiilik 80 yl sonra yeniden hayata dnm, aramzda yaamaya balamt. Hakszlk ettiimiz Latife Hanma gsterilen sevgi sanki ondan dilenmi bir zr gibiydi. Latife Hanm, dayand anlatlar, alntlar ve belgelerle bir likte 520 sayfayd. Doal olarak gemie uzun bir yolculuk gerek tiriyordu. Ayn yaamyksn bir baka konseptle kitaplatr mak mmkn olabilir miydi? Zamanla yaranlar ve Latife Hanm gereine hemen ula mak isteyenler iin bilgisayarmn bana yeniden oturdum. On binlerce okura ulaan kitab bu kez yz binlere ulatrmakt ama. Latife Hanmm grd scak ilgi bizi, onun hikyesini daha da geni bir okur kitlesiyle buluturmaya zendiriyordu.

30

Latife Hanm bu abay hak ediyordu... Elinizdeki kitabn yks ksaca bu. Yeni bir anlay yani ye ni bir konseptle hazrland iin bu kitab konsept kitap adyla anmaya karar verdik. Biri uzun, biri ksa iki Latife Hanm biyografisi var artk. La tife Hanm gereini iki saatte renmek isteyenler elinizde tut tuunuz konsept kitap okuyacaklar. Ayrntlarla, belgelerle, dipnotlarla desteklenmi almalar tercih edenler de ilk versi yonu, yani 520 sayfa olan tercih edecekler. yle ya da byle Latife Hanm kendisini saklayan perdenin ar kasndan kt artk. Btn gerekliiyle aramzda.

Tanma

1919 ylnn sonbaharyd. zmirde 15 maysta balayan Yu nan igali, Trklere kt gnler yaatyordu. Abluka altndaki Beyaz Kkn nnde kapal bir fayton durdu. inden zarif gi yimli bir diplomat indi. Faytonda Fransz bayra aslyd. Evi gzetleyen Yunanl asker hzla Beyaz Kkn bahe kap sna ilerledi. Omzunda tfeiyle tehditkr bir biimde diplomatn nn kesti. Konsolos askere kt: Ben Fransz konsolosuyum. Muammer Beyle bri oynamaya geldim. Nbeti Franszca bilmiyordu, diplomat cebinden evrakm karp gsterdi. Asker kenara ekildi. Beyaz Kkn kaps daha zil alnma dan ald. zmirin nl tccar Uakizade Muammer, dostunu kapda karlad. Her zamanki gibi tiril tiril beyaz bir ceket giy miti. Kucaklatlar. Konsolos, alk admlarla selamla geer ken valizleri grd. Hazrlanmlar dedi kendi kendine. Uakizade Muammer Bey, zmirin en nfuzlu tccaryd. gal gleri nde gelen Trkleri saflarna ekmek iin byk bas k yapyorlard. Son dertlemelerinde Beni belediye bakan ol maya zorluyorlar; srekli lm tehditleri alyorum demiti. ki si de masondu. Bri Kulbnde balayan dostluklar igal nce sine uzanrd. Konsolos, Muammerin Yunanl igalciler tarafn dan ldrlmesinden korkuyordu. Daha nce zmirli Trk dost larndan bazlarnn kama yardm etmiti. ler yolunda gider se, o gece Marsilyaya hareket edecek gemiyle Muammer de aile siyle zmirden ayrlacakt. Uakizadeler iin hazrlatt bilet ve pasaportlar elindeki antann gizli gznden kard. Makbule Hanm gidecek mi? Ne karar verdiniz?

12
Hayr dedi Muammer. Annem, Yamn icabdr, burada ka lrm diyor. Yolculuk onun iin daha tehlikeli. Pasaportlar hazr. te, Latife, Adeviye, smail, mer, Mnci, Rukiye, Vecihe ve seninki... Bykhammmkini de getirdim. Bel ki fikir deitirir, ne dersin? O srada Adeviye ile Latife girdi ieriye. Latifenin surat askt. Babaannem dedi, Gelemiyor bizimle. Onu burada brakmak kolay deil. Bizler onun yanndayz. Bir ey olursa en fazla gnde z mirde olursunuz. Bu abluka ilelebet srecek deil, direni de ya ylyor... Kemal Paaya ok gveniyor herkes. Asker deha diyor lar onun iin szleriyle yattrmaya alt Latifeyi. Bri masas baheye kuruldu. Her ey eskisi gibiydi. Drtly tamamlamak iin smail ile Latife de oturdu masaya. Yksek sesle konuuyorlard. Bri partisi gece bastrana kadar srd. Hizmetkrlar saa sola kouturuyorlard. Ev dzeni normal sey ri iinde yryordu. Gece karanl ktnde faytona nbeti leri kollayarak bineceklerdi. nce Latife kt evden. Ardndan dierleri. Muammer, Fransz dostuyla vedalat. Makbule Hanm arkalarndan kristal srahiyle baheye kt, sessizce, yal morsalkmm dibine suyu boaltt. Fayton aileye dar gelmiti. Mnci ile meri valizlerin zerine yatrdlar. Kzlar kucak kucaa otur du. Limana geldiklerinde ortalk sessizdi. Fransz gemisi son yol cularn alyordu. Pasaporttan getiler ve geminin gvertesinden zmire son kez baktlar. Fransz konsolos, kaaklar yolladktan sonra geceyi dostu Muammerin evinde geirdi.

Marsilyadan dn
Marsilyadan kalkan geminin gvertesinden denizin koyu mavi liklerine dalp gitti Latife. Yunan igalinin srd zmire yl aradan sonra dnyordu. Korkulan olmu, babaannesi Makbule Hanm hastalanmt. Kt haber hemen ulamt Fransaya. Mu

13

ammer Bey dn hazrlklarna balaynca, Latife itiraz etti. Baba, sizi ldrrler, siz kaln, zmire ben dneceim. Kafasna koyduunu yapard. Dn iin gerekli evrak yoktu. l'Vansz makamlaryla ilikiye geildi. Muammer Beyin nfuzu btn kaplar ayordu. Latifeye bir Fransz pasaportu hazrla dlar. Gvenlik iinde gidebilmesi iin zerine bir de zel koru madadr diye not dtler. Gemi stanbula gidiyordu. Latife iki gn stanbulda kalp yola devam edecekti. Yurtdma kmadan nce Yunanllara kar yrtlen istihbarat iinde grev alan La tife, bu kez de stanbuldan verilecek baz belgeleri zmirdeki di reniilere gtrecekti. Yunanllar, btn cephelerde yenik dmekteydi. Fransada direniin haberlerini takip eden Latife, bir gazeteden Mustafa Kemal Paann fotorafn kesmi uur getirsin diye boynunda ki madalyona yerletirmiti. Latife, babaannesi Makbule Hanm iin yola ktnda, Mus tafa Kemal Paa da kilometrelerce uzakta, annesi Zbeyde Hantmla Adapazarnda buluuyordu. 17 haziran 1922 gn ana oulun birbirlerine kavumasn byk bir kalabalk gzyalar iinde izledi. Mustafa Kemal Paa, ankayaya annesiyle dnd. Rastlantlar birka ay sonra bu drt insan bir araya getirecekti. Latife gemideyken her eyi planlamt. stanbula vardnda kendisine verilen adresteki direniilerden evraklar kolayca tes lim ald, valizini amadan zmire giden gemiye bindi. stanbulda her ey yolunda gitmiti. Bu kez hi deti olmad halde arafa brnm, stn ban aramasnlar diye tedbir almt. Pasa portunda Fransz yurtta olduu yazl olsa da o, igal kuvvetle rinin ok yakndan tand zmirli bir ailenin kzyd. zmire geldii gn takvimler, 1922 ylnn 17 hazirann gste riyordu. Latife o gn yirmi yama basmt. Doduu kente gi rii stanbula girii gibi kolay olmad. Yunanl grevliler Fransz pasaportuyla gelen bu Trk kzndan casus diye phelendiler, zerini aramak istediler. Latife itiraz etti. Mslman bir kadn

14
arayamazsnz dedi. Bu dik kafal kz onlarla mtehakkim bir edayla konuuyor ve arafna el srmelerine izin vermiyordu. Direniilere getirdii belgeleri, i amarlarnn iine yerletir miti. gal askerleri stn aratmayan arafl kzla baa ka madlar. Onu hcrelerden birine attlar. Uakizade Latife gelmi, hapiste tutuluyor haberi kulaktan kulaa yaylmt. ehirde gerginlik kmasndan endie eden i gal gleri, nc gnn ardndan Latifeyi hcreden karmak zorunda kaldlar; Latife bir hafta gemeden babaannesi Makbule Hanmm baucundayd. Ne var ki sorunlar bitmiyordu. Latife, igalin hemen ardndan zmirin nde gelen bir yetkilisine Buralar dman igal etti ama, Mustafa Kemal memleketi kurtaracak, kurtulacaz diye zehir zemberek bir mektup gndermi, bu mektup da yolunu a rp Yunanllarn eline gemiti. Ayn mektup imdi bana yeni den dert olmutu. gal gleri Latifenin tehlikeli bir kz olduu nu bildikleri iin, Beyaz Kkn kapsna yeniden nbeti dikti ler. Onu ev hapsinde tutmaya kararlydlar. Uakizadelerin kapsnda iki Yunanl asker nbet bekliyor, her saat ba Latifeyi kontrol ediyordu. O da askerleri atlatmak amacyla sk sk arafa brnp, tc kadn klnda evden kayordu. galden bunalan Latife, bir kz arkadana yle de miti: Ne yapacam biliyor musun? zmiri kurtaracak kuman danla evleneceim. Afyonkarahisardaki Yunan cephesinin dt haberi, z mire 26 austos 1922de ulat. lk yaral Yunanl asker grubu ehre 1 eyllde geldi. Birka gn sonra da, zmir byk bir g akmna urad. oluklu o cuklu aileler yanlarnda hayvanlar, yrye yrye ehre geli yorlard. Hristiyan aznln bir ksm akraba ve tandklar ta rafndan misafir ediliyor, yaknlar olmayanlar ise sokaklar dol duruyordu. Hepsi de var gleriyle yabanc lkelerin konsolos-

15

Ilklarndan k izni almaya alyordu. Panik, ehrin yerli Er meni lorine ve Rumlarna da yaylmt. 7 eyll perembe gn Yunan kuvvetleri komutan Hacanesti hr grup subayla birlikte zmiri terk edince igal idaresi de son Imldu. L-tile o sabah erken kalkt, pencereden dar bakt. Heyecanla ::* ( set dzenlenmi baheyi stteki yola kadar trmand. Nbeti l e r ortadan kaybolmutu. Latife artk zgrd. Mustafa Kemal z m i r e 1 0 eyllde geldi. Byk haber annda yayld. Sevinten li;na donen Latife bir grup kz arkadayla birlikte muzaffer komu tan karlamaya koan zmirlilerin arasna kart. I.atilb 11 eyll gn, zmirin kurtuluu iin adad adaklar yerine getirecekti. Faytonun nne, arabac mahalline geip, ol unlu. ehre giren askerlere hediyeler datacak, bolca sigara, l o k u m , sarg bezi ve ila gtrecekti. Adaklarn datp faytonuna bindi yeniden. Evine geri dndr,nd(\ kuatma altnda olduunu grd. Yasak, giremezsin! diyen bir ses ykseldi. U aydr gz hapsinde tutulduu iin kap dar kamad eve, bu kez de giremiyordu. aknlk iinde hrpani adamlarn suratlarna bakt. Omuzla rnda tfekleri, gslerinde fieklikleri vard. Ama buras benim evim diyebildi. Latife, bir sreliine ayrld evinde, tutkuyla misafir etmek isledii komutan bulmutu. Mustafa Kemal uzaklara bakarak sigarasn iiyordu. Yzn birden ona doru evirdi ve gelenin evin hanm olduunu anlad. Nezaketle ayaa kalkt, karlamak iin merdivenlerden aa in meye balad. Latifeyi selamlamak iin kalpan kartnca, ey ll gnei sar salarnn, mavi gzlerinin zerine dt. Latife, kendisine uzanm eli fark etti. Ho geldiniz Paam peyim diye sarld. Mustafa Kemal, Siz de evinize ho geldiniz Kkhanm de di. Ben sizin elinizi peyim.

16
Latife ona durmadan teekkr ediyordu. Mustafa Kemal ksa konumalar srasnda Latifenin zmire dn hikyesini dinle mi, boynundaki madalyonda kendi resmini tadn renmi ti. Sohbet ksa srd ama, Mustafa Kemal Paa, Latifeden ve onun cokulu ruh halinden ok etkilenmiti. Karargh iin ev uygundu. Mustafa Kemal Paa o gece sca scana Halide Edipe (Advar) Latife Hanm isminde bir gen kadnla tantn anlatr ken, Boynunda, benim resmim olan bir madalyon tayordu de miti. Latife ise karlama anyla ilgili hislerini ve Mustafa Kemale ilikin duygularn sevgili amcas Halit Ziyayla (Uaklgil) pay lam, ona ki gzel mavi gzle karlatm diye yazmt.

Karargha gelen kz efsanesi

Herkes tarafndan gerek kabul edilen ilk karlama yks ne gre, Peesiz, yz ak, k giyimli bir gen kz Mustafa Ke malin kararghna gelir, srarla onunla grmek istediini sy leyip, odasna girer ve onu evine davet eder. Gerekte Latifenin geldii yer, yarm saat iinde karargh haline getirilmi olan kendi eviydi. Latife davet mektubunu da kendisinden istendii iin yazmt. Geri planda Mustafa Kemalin devrin grenekleri ne gsterdii incelik vard. Karargha gelen kz anlatsnn yl larca srmesine, belki de Latifenin bamsz tavrlar neden ol mutu.

Latifenin ailesi

mparatorluun ekonomik adan en canl kenti olan zmirde m fi s n yars Trklerden, dier yars Rumlardan, Ermenilerlct, Yahudilerden ve Levantenlerden olumaktayd. Herkesin mahallesi ayryd. Gelen yabanc seyyahlar Rumlarn ok kalaba lk olduklarm gzlemilerdi. Rum lar 1821de Yunan devleti ku mlana dek Osmanl tebaasnda yaam, devletleri kurulunca is leyen Yunan tebaasna gemiti. Krmeniler, yaam biimi ve gelenekleri asndan zmirli Trklere en yakn olan kesimdi. Trkeyi ok gzel konuuyor lard. Ermeniler, siyas olaylara karmadan sakin bir yaam s ryorlard... Daha ok Trklerle ve Erm enilerle iliki iinde olan Yahudile m do politikaya karm adklar ve ynetici snfla bir atm aya girmedikleri gzleniyordu. Trklerle en az ilikisi olan kesim Levantenler ve yabanclar d. Onlar konsolosluklar tarafndan ve arlkl olarak kendi ya salaryla ynetiliyorlard. Frenk M ahallesi diye anlan k m ahal lelerinde keyifli bir hayat sryorlar, vergi de dem iyorlard. zmir, i ie ehirler grnm ndeydi. 1908 ylnn zm irinde 53 cam i, 51 m escit, 35 kilise ile 17 hav ra vard. Farkl inan ve gelenekler nedeniyle, dinsel gruplara g re dzenlenm i bir yapda, herkes kendi m ahallesinde yayordu. Baz m ahallelerde duvarlar, gece karanlk basnca kapanan kap lar bile vard. Latifenin annesi A deviye, zm irin nde gelen varlkl ailelerin den birinin kzyd; zel hocalardan ders alm, A rapa ve Fransz ca renm iti. Latifenin babas M uam m er, kuak ticaretle u-

18
ram Uak kkenli zengin bir ailenin tek oluydu. Adeviye ile Muammerin tam on ocuklar oldu, ocuklardan ilk drd ld. Hayatta kalan en byk ocuk 1899 ylnn 17 hazirannda dn yaya gelen Latifeydi. Ardndan aileye iki olan ocuk daha katl d, smail ile mer. Sonra da Vecihe, Rukiye ve Mnci dodu. Aileye geleneksel olarak Batya dnk ama Doulu deerlere de saygl bir yaam tarz hkimdi. Abdlhamidin saltanat dne mine rastlayan o yllarda ihracatlar arasnda Trklere pek rastlanmyordu. Muammer Bey, ngiltereyle yapt ticaretle ye tinmedi, bir sre sonra da Amerikaya ulat. 1900 ylnda Trk tccar sfatyla Ttn Borsasnda ilk kez kendi adna bir san dalye elde etti. Trkiyenin New York ve New Orleans pamuk bor salarndaki ilk yesiydi.

Latife
Latife, mrebbiyeleri, alar, hizmetileri, bahvanlar olan bir evde byd. Onda, ekingenlikten hibir eser yoktu. Kar sndakinin dosdoru gzlerine bakan bir ocuktu. Kz kardei Ve cihe doana kadar smail ile merin dnyas onun da dnyas ol du. Hakkn aramay, ezilmemeyi renmek iin onlar gibi olma ya abalyordu. Bebekleriyle oynamaya pek frsat bulamad. Muammer Bey, d dnyayla i ie yaadndan ocuklarnn ok sayda yabanc dil konumasna nem veriyordu. Dnya dili nin ngilizce olacan fark ettii iin, ilk ocuu Latifenin mrebbiyesini ngiltereden getirtmiti. Kzn oullarndan ayrma d. 4 yanda ngilizce derslerine balayan Latife hemen ardndan da Franszcayla, Almancayla Latinceyle tant. Latife kardele riyle birlikte her biri baka dil konuan mrebbiyeler gzetimin de geliip serpildi. Muammer Bey bugnk zmir Trk Kolejinin altnda da ev lerini andran saakl bir binack yaptrp okula dntrd. Latifenin Trkesini, Farsasm ve Arapasm ilerletmesi iin bir zm arand. Latife bir sre stanbulda Sadk Dedesinin

19

kardei Hac Halil Beyin olu olan dnemin nl edebiyats Halil Ziyanm Yeilkydeki evinde kalacak ve eksiklerini kapa tacakt. Latife, stanbula geldiinde 14 yandayd. Halit Zivamn edebiyattaki ustal onu ok etkiledi. Latife, Halit Ziyadan Arapa dersleri, dnemin bir baka edebiyat ustas Tevftk Kikretten de Trke ve Farsa dersleri ald. 1lalit Ziya, Latifenin Trkesiyle, Franszcasyla, genel klt ryle de yakndan ilgilenmiti. Latife de, Halit Ziyanm olu Vedada yoldalk etmiti. Latifenin stanbulda bulunduu yl, Amerikan Kolejinin ha zrlk blmne de bir sre devam ettii biliniyor. Hep ev iinde yetitirildii iin, gerek bir okul grsn, havasn koklasn diye l.nlm olmal. Latifeyi erkez gzellerine benzetenler az deildi. Parlak cil di, siyah salaryla erkez babaannesi Makbule Hanm andrr d. Boyu daha ziyade aile iinde Minik Hanm diye adlandrlan anneannesi Havva Refika Hanma ekmiti. 1,55 civarndayd. ( io/.leriyle gler, gzleriyle fkelenirdi. Trkeyi, kh ok neeli, kah marur, mzikal bir tonlamayla konuur Ben buradaym d iven duruuyla ne kard. Lal.ifenin sanata, edebiyata ve mzie zel bir yetenei vard. Ituyukdedesi Salih Bey ona Londradan bir piyano getirtmiti. Un K AvusturyalI air Rilkenin yeeni olan piyanist Anna Grosi sc -Kilke, Latifeye sene piyano dersi verdi. Muammer Bey, 15 yana basan her kzma bir yardmc veriyordu. Latifeyle de Kalyopi adnda zmirli bir Rum kadn ilgilenecek, bir mr boyu on yannda kalacakt. Dinyadaki gelimeler Latifeyi yakndan ilgilendiriyor, olan bilen her eyi izliyordu. Aile fertleri dnemin fikir akmlarndan kilendiler, Osmanl mparatorluunda temsil edilen fikirlerin neredeyse tamam ailede ilgi ve kabul gryordu; Sarayda grev alanlar, Jn Trk hareketine ilgi gsterenler, ttihatlarla yakn ili.ki kuranlar, hatta sosyalistler vard.

20

anakkalede len mavi gzl gen

Latife bulu ana Birinci Dnya Savayla birlikte girdi. Ar dndan gelen anakkale Sava onun da yaamn deitirdi. O yllarda beendii sar sal, mavi gzl bir gen anakkale Savana gitti ve geri dnmedi. lk romantik duygular, lm acsy la noktaland. 1917 ylnda Trkiyenin yan banda byk siyas deiim yaand arlk Rusyas ykld, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii kuruldu. Latife, okumaya, yazmaya, iire, edebiyata meraklyd. Koca man bir ktphanesi vard. 1916 ylnda Latife kadn meselesi zerine okuyor, notlar kartyordu. 1918 ylnda Jn Trk hare ketini kadnlarn sosyal kleliine gz yumuyorlar diye uluorta eletirmeye balamt. yi bir binici olan Latife, gzel silah kullanr, ama ava gitmez di, nefret ederdi. Zira kan grmekten holanmazd. Canl ve ha reketli bir gen kzd.

zmir ve igal

zmir, otelleriyle, gazinolaryla Bat kentlerini andrrd. Evler l.u/cldi, caddeler dzgn ve iyi aydnlatlmt. Kordon iki katl yallaryla nlyd. Ancak kentin i kesimlerindeki sokaklar, bir l arabasnn geebilecei genilikteydi. I!) I5 Ermeni tehciri zmiri etkilememiti. XX. yzyl balarn da l/.mirin 250 000 dolayndaki nfusunun 55 000ini Rumlar, I OOOini Yahudiler, 10 000ini Ermeniler ve 50 000ini yabanc uyruklular, geri kalann da Mslman Trkler oluturuyordu. 'Trk mahallesi kentin en yksek yerine, eski Bizans kalesinin kuruluydu. Pek ok emesi olan bu incecik yollarn st hep ardaklarla kaplyd. ( la/.iolar, kulpler, tiyatrolar ve mzik ehir iin nemliydi. ( )pea, konser gibi etkinlikler sk sk tekrarlanr, mandolin ve gilar gruplar sokaklarda Rum arklar alard. Sokak kafelerini l'.ccch'ii k giyimli insanlar doldurur, kente iyi bir kumpanya geldiinde Operaya bilet bulunmaz, Kordonun kahve gazinola r uda varyete gruplar hi eksik olmazd. I)ounun kk Parisi olarak anlan zmirde dzenli gsteri lere kapsn aan ilk tiyatro 1775te yaplmt. Daha sonra say lar oalan tiyatrolar kentin nemli bir ekim merkeziydi. z miri ziyaret eden yazar Gustave Flaubert de 1850 ylnda izledi i iki oyunu gezi notlarnda anlatmt.

zmirin kadnlar
Kadnlarn hangi millete bal olduu, yzlerini saklama ko nusunda gsterdikleri abadan anlalrd. Rum ve Frenk kadn larn yzleri tamamen akken, Yahudi ve Ermeni kadnlar yz

lerinin ancak yarsn gsterirlerdi. zmirin en k giyinen kadnlar Levantenler ile Rumlard. Seyyahlar, kag geleneinden XIX. yzylda kurtulan Rum ka dnlarnn gzelliini anlata anlata bitiremiyorlar. Trk kadnla rnn tesettr nedeniyle araf giydikleri ya da mantolu ve peeli gezdikleri, ancak zaman zaman modaya uymak iin salarn k sack kestirip deiik alvar ve manto modelleri denedikleri an lalyor. Kadnlar, sokakta giydikleri ayakkablarn renkleriyle ayrl yorlard. Sar renk Trklere, krmz Ermenilere, siyah Rumlara, mavi de Musevilere zeldi. Canl desende ipekli kumatan giysilerle ve bileklerine kadar sar deri botlarla gezen Trk kadnlar XIX. yzyln yarsndan itibaren yzlerini gitgide effaflaan bir beyaz tlle rtmeye ba lamlard. zmirli Trk kadnlar anlald kadaryla giyim ku am ve sokakta gezme konusunda istendii gibi hareket etmiyor, mevcut duruma bakaldryorlard.

Muammer Bey belediye bakam

Muammer Beyin zmir Belediyesiyle ilikisi 1908 ylnda ba lad. nce zmir Belediye Meclisine girdi. Bakan olduu ttihat ve Terakki Tilkilik Kulb, belediye sorunlarn zmek iin Fe dakrlar Meclisi ad altnda bir komite oluturmutu. Merkez olarak ehir Kulbn kullanyorlard. 1909 ylnda, Belediye Meclisinin boalan sandalyeleri iin Merutiyetin ilk zgr seimi yapld ve en ok oyu alan Uaki zade Muammer Bey kasas tamtakr zmir Belediyesinin ba kanln devrald. Muammer Bey ibana geince, kkl deiiklikler yapmak iin harekete geti. ehrin acil gereksinim duyduu caddeler a lacak, umum baheler oluturulacak, aydnlatmann yaygnla trlmas iin bir elektrik fabrikas kurulacak, tramvay hatt Kokaryaldan Narldereye uzatlacakt. Yaplacak pek ok i vard,

23

ancak nce para bulmak gerekiyordu. Yeni belediye bakam, z mir Belediyesini iler hale getirebilmek amacyla 15 maddelik bir reform paketi hazrlad. Belediye gelirlerinin artrlmasna ilikin nerilerin yan sra, yaam biimi asndan da ehri mo dernletirecek balklarn yer ald paket, Vilayet Meclisinden trpanlanarak geti. Kabul edilen ksmyla ie baland. Ksnafin tart ve lleri denetleniyor, frnlarn temizlii, ek meklerin nitelii gzetiliyor, sokaklarn temizliine zen gsteri liyordu. Bir millet bahesi, kulp, tiyatro ve ktphane planlan yor, basn, Belediye Heyetini byk lde destekliyordu. Valilie atanan Muhtar Paa ehre geldii andan itibaren be lediyeyle atnca Muammer Beyin bakanl ksa srd.

zmir igal ediliyor

zmirin 15 mays 1919da igalini stiklal Harbi gazetesi u sa l rlnrla duyurdu.
Yunan asker igali dn sabah byk bir katliam la birlikte bala d Yedi buukta zm ir Lim anna giren nakliye gem ilerinden ilk Yu. askerleri 8,40ta karaya kt... gal gn lim anda ok sayda Trk ldrld, pek ou tutukland.

Latifenin doup byd kent artk eskisi gibi deildi. Hali de Kdip anlarnda, igalin ilk haftasn anlatrken, kadnlara te cavz. edildiini, denizin renginin pembeye dntn sylyor. zmirin igali Trklerin sabrn tarmt. 16 mays gn Mustafa Kemal ilide oturan annesine veda ettikten sonra 18 subayla birlikte Bandrma vapuruyla Samsuna doru yola kt. Hu bir direniin habercisiydi. 24 maysta da Sultanahmet Meydamnda Halide Edip, ok sa yda kadnn da yer ald mitingde nl konumasn yapt ve 100 000 stanbullu igale kar direnmeye yemin etti. gal g lerine kar ayaklanma balyordu.

24
Yangna doru...
1919 ylnn sonbaharndaki tehlikeli kan ardndan Uaki zade ailesi, Avrupann drt bir yanma dalmt. Muammer Bey ile Adeviye Hanm o sralar ocuk felci geirmekte olan kk oullar Mnciyle birlikte Fransann spanya snrnda bir sahil kenti olan Biarritze yerletiler. Latifenin eitimine ve kltrne uygun bir kz okuluna gitme sine karar klnd. Londra yaknlarnda, Chislehurstte Tudor Hail School adyla bilinen okul her bakmdan uygun bulundu. Akademik anlamda Tudor Hail, o gnlerin tipik kz okullarn dan farkl olarak derinlemesine ve bol seenekli bir eitim olana sunuyordu. 11-18 ya grubundaki kz renciler iin yatl b lm vard. Kltr ve dil arlkl okulda matematik, corafya, tarih, botanik, astronomi, kimya, edebiyat, Latince, Franszca, resim, yaz dersi ve jimnastik okutuluyor, hemen her dersi dei ik hocalar veriyordu. zellikle dans ve piyano dersleri Latifeye ok cazip gelmiti. Zamann nde gelen akademisyenleri ve mzisyenleri okula konferans vermeye geliyor; renciler bask altna alnmadan ye teneklerine gre eitiliyordu. Sk sk mnazaralar yaplyordu. Seilen konular da birbirinden ilginti; sufrajetler (oy hakk iin kavga veren kadnlar); basn zgrl, Man Tneli -1994 y lnda ald - alsn m almasn m gibi balklar vard. Kzlar sk sk Londraya resim galerilerini, mzeleri, Londrann nemli yerlerini gezmeye gtrlyordu. Kendileri tiyatro oyunlarn hazrlayp ehrin yoksul semtlerindeki halka gsteriler yapyor lard. Gen kzlk yllarnda Latifenin gnl ilikileri olmu muydu? ngiltere yllarnda karsna holand bir delikanl kmt. Aile iinde anlatldna gre bu delikanl sar sal, mavi gzl bir dkt. Uakizade ailesi Biarritzde yayordu, ama Pariste de bir ev leri vard. niversite a gelen Latifenin Parise gitmesi karar-

25
kstrld. Kendi kendisini idare edecek yaa gelmiti. Latife bir denbire kendisini Parisin pek ok sanat akmna nclk eden ortamnda buldu. Birinci Dnya Savaim izleyen yllarda Paris, bata Amerikallar olmak zere pek ok lkeden entelektelin akmna uramt. Birbirinden nemli sergiler alyor, dnya lull re] olarak Paristen besleniyordu. Latife, tiyatrolara, opera lara gidiyor, sergileri geziyor Parisin kltrle i ie havasn so luyordu. Mzikle ilgisini srdryor, piyano almaya devam edi yordu. Latife, Sorbonne niversitesine yazld; ok sevdii edebiyat yerme hukuk okumaya balad. ( ielecek iin planlar vard; avukat ya da eitimci olabilir; bir elilikte alabilirdi. Kadnlar alma yaamndan dlayan koMillar btn dnyada olduu gibi kendi lkesinde de deimek leydi. Uakizade ailesi, Trkiyede igal kuvvetlerine kar balat lan direnii dnya basnndan ve Trkiyedeki yaknlarndan ge l e n mektuplardan izliyordu. Umut verici haberler btn aileyi mutlu ediyor, geri dn iin hayaller kuruluyordu. Aile nemli Cimlerde ve okul tatillerinde bir araya geliyordu. uzun yl ge irdiler Avrupada. lk geri dnen Latife oldu. Hastalanan baba annesinin bakma ihtiyac vard. zmirde igalin arl sryordu. Latifenin dnnden be ri yaadklar btn bir mr dolduracak kadar youndu. Hayal nle edemeyecei eyler gerek olmutu. Hapis gnleri sona er mi, zmir kurtulmu ve o karargh arayan Mustafa Kemal Paa'yla tanmt. Uurlu madalyonu boynundan hi karmyor, Iteyaz Kk Mustafa Kemal Paaya karargh olarak hazrla mann telan yayordu. Byk yangn, 13 eyll aramba gn le saatlerinde bala d. Alevler gkyzne ykseliyordu. Yangndan kaan byk bir kalabalk limanda kurtarlmay beklerken byk devletlerin donanmalar, aresizliin lklar na akamzeri konserleriyle yant veriyorlard.

26

Yangn, Mustafa Kemalin kararghna doru ilerliyordu. Ya verleri bir kamyon dolusu askerle birka otomobil getirdiler, Mustafa Kemal zmirlilerin hediyesi olan ak arabasna bindi. Sadk Bey kk olarak anlan Uakizadelerin evi karargh ola rak en gvenli yerdi. Latife kapda karlad Mustafa Kemal ve arkadalarn. Gnlerden 14 eylld. Mustafa Kemal, gen ev sahibesine, Eviniz ok gzel Latife Hanm dedi. Her eyi yerli yerine koymusunuz. Bana gzel bir karargh saladnz iin teekkr ediyorum. Ann marifeti ilk akamdan belli olmutu. Denize bakan terasta Mustafa Kemal ile Latife bir ara yalnz kalmlard. Yangn btn dehetiyle sryordu. Mustafa Ke mal, Latifeye sordu: Bu yangn yerinde size ait emlak var myd? Latife, Emlakimizin mhim bir ksm yanan sahadadr dedi ve heyecanla ekledi. Paam, isterse hepsi yansn. Yeter ki siz sa olun. Bu mesut gnleri gren insanlar iin maln ne kymeti olur? Memleket kurtuldu ya. leride onlar yeniden ve daha mkemmel bir surette yaptrrz. Bu cevap Mustafa Kemalin ok houna gitti. Evet! Yansn ve yklsn dedi. Hepsinin telafisi mmkndr.

zmir neden yanmt?

zmiri bugn sylendii gibi gerekten Rumlar m yakmt? Kaybeden tarafn yakm olmas akla uygun gelse de yangnn k zerine yazlanlar elikili. 15 eyll tarihli Nev York Times gazetesi zmiri Trklerin yaktn ne srmt. Yunanllar sulayan yaynlarn says da az deildi. Dnemin nl gazeteci si ve o gnlerde Beyaz Kke konuk olan Falih Rfk Bey (Atay.) yangndan Nurettin Paann sorumlu olduunu yazyor. smet Paa yangn nereden balad, kim balatt bilmiyorum ifadesini kullanyor ve yle diyor: zmire girdiimiz gnlerin

27

bende kalan en ac hatras yangndr. Bu yangnlarn sebepleri byk tarih hadiseleri iindeki sebeplerdir. Kkler emir aldk larn sylerler bykler disiplin kalmadn sylerler. Latife, konuklarn yerletirdikten sonra kk karargha b rakp babaannesiyle birlikte evden ayrld. Karyakadaki eve yerleip Beyaz Kk uzaktan idare etmeyi denedi. Ancak ilerin dzgn yrmediini renince nc gnn sabah evi kontro le gitti; btn dzen bozulmu, ev yaanmaz hale gelmiti. Adamlar getirtip evi temizlettirdi, evi uzaktan ekip eviremeyeceini anlaynca geri dnd ve Beyaz Kkn bahesindeki m temilata yerleti. Latife ilk gnlerde, Mustafa Kemali rahatsz etmemek iin glgede kald, ama kendisine ihtiya duyulduu an isteneni yapt. Misafirinin sevdii yemekleri renmiti. Kurulan her sofra Mustafa Kemal Paann sevdii yemeklerle donatlyordu. Bah ede yrmeye ktnda bir uak arkasnda belirip srtna bir ceket veriyor, serinlik basnca penceresi mutlaka kapatlyordu. Odasna braklan gazetelerde yaymlanm fotoraflarnn ev resine iekler iziliyor, baucundaki vazoya her gn kokulu i ekler konuyordu. zmir gnlerine ilikin bilinmeyen bir gerek de Mustafa Ke malin rahatszlanmasyd. arlan doktor, Kemal Paanm kalp spazm geirdiini syleyip iki ve sigara konusunda ciddi kstlamalar getirmiti. Latife doktorun tavsiyelerini hemen uy gulamaya koyuldu; ortadaki iki ielerini kaldrd, yemek ve ev dzenini deitirdi. Kemal Paanm baucuna geceleri sadece iki tek sigara braklyordu. Mustafa Kemal, isteklerine kar gelinmesine hi alk deil di, kstlamalara itiraz etti, sinirlendi. Ama tepkisini Latifenin nnde hi aa vurmad. Kendisine hizmet edenlere bu derece sz geiren bu gen kz yakndan tanmak istedi. Uzun uzun ko nutular. Mustafa Kemal Latifeden etkilenmiti. Mill Mcadele Beyaz Kkten yrtlyordu. Bahedeki ev ler de karargha ayrlm, zmire gelen komutanlar karargha

28
yerlemilerdi. smet Paa, Bavekil Rauf Bey (Orbay), Dileri Bakan Yusuf Kemal (Tengirek) ve Mdafaai Hukuk Grubu Bakan Ali Fuat (Cebesoy) da Uakizadelerde kalyordu. Komutanlar da neferler de grdkleri misafirperverlikten ok memnundu... O gnlere ilikin anlarda evde kalanlar Latifeyi ve ve bitiremiyorlar. Diplomasi gnleri balamt, bu yzden ciddi bir evirmene ihtiya domutu. Latife grmeye gelen yabanc gazeteciler ile Mustafa Kemal arasnda evirmenlik yapyor, onun notlarm al yor, birikimi ve aklyla ona yardmc oluyordu.

Beyaz Kkte unutulmaz gece

18 eyll gecesi, Latife zmir zaferini kutlamak iin smet Paay Halide Edipi ve bir grup gazeteciyi evine davet etti. Evin ve randasna kan merdivenler ile veranda birbirine gemi sarma klar, yaseminler, morsalkmlar ve gllerle kaplyd. Bu karma a denizin mavi sularna bakan baheyi daha da ekici klyor, Uakizade]erin kk olaanst bir gece yayordu. Konuklar ev sahibi olarak karlayan Latife, Beyaz Kkn verandasnda gelenlere ho geldiniz derken, merakl gzlere hazrlklyd. Halide Edipi, Gztepedeki eve Mustafa Kemal gtrmt. Halide Edip Mustafa Kemalin o andaki ruh halini tarif ederken, Bu sert askerin sesinde, nihayet yuva kurmak iin hazrland n ifade eden bir eyler vard yorumunu yapyor ve yle diyor: Mustafa Kemal Paa onun akln bandan almt, kendisinin de Latife Hanma k olduu aikrd. kisi arasnda iki insann birbirine cezbolmasmdan kaynaklanan bu gl akm geceyi en lendiren hadiseydi. Yoksa skc ve donuk bir gece olacakt.

Latifenin kaleme ald nota

Latife, artk yalnz ev sahibi deildi, evirmen ve sekreter ola rak da Kemal Paann ihtiyac olan hizmetleri stlenerek onun

29

yaverleri arasna katlmt. Tanmalarndan ksa bir sre son ra Mustafa Kemal Latifeye Latif diye hitap etmeyi alkanlk haline getirmiti. Onu yaver diye ard da oluyordu. zmir Limanndaki 64 para dman gmisi sinirleri bozuyor du. Mustafa Kemal, Hariciye Nazr Yusuf Kemal Beye ngiliz Donanma Komutanlna bir nota yazn. 24 saat zarfnda zmir Limanm terk etsinler. Artk onlarn burada hikmeti vcutlar yoktur. Biz zaferi kazanmz ve bir hkimiyetin verdii huzurla burada duruyoruz. O donanmann burada hi lzumu yok. Terk etmemekte srar ederlerse batrrm o tekneleri dedi. Bu nota bir trl yazlp gelemedi. Diplomasinin incelikleri Yusuf Kemal Beyi temkinli davranmaya zorluyordu. Gecikmele re sinirlenen Mustafa Kemal: Ne oluyor, yazlmad m bu drt satrlk yaz diye syleniyor du. Mustafa Kemalin gerginliini fark eden Latife: Paam, msaade buyurursanz ben yazvereyim dedi. ngilizce yazlacak buyurun yazn! Latife, onun istedii notay yazmt. Harika tam istediim gibi yazlm. Yusuf Kemal Bey, sizin byle urap urap da yazamadnz notay Hanmefendi iki dakikada yazdlar, kendisine teekkr ettim, siz de istirahat edin... dedi. Sonra Latifeye dnd. Hanmefendi bu notay hangi kalemle yazdnz? Latife elindeki zeri ilemeli altn kalemi gsterince, Verin bana o kalemi deyip, kalemi Latifenin elinden ald ve dudakla rna gtrp pt. Latife, Kemal Paamn pt altn ilemeli dolmakalemi m rnn sonuna kadar saklayacakt.

Mustafa Kemal Paadan evlenme teklifi

Mustafa Kemal ile Latife, lk zmir gecelerinde birbirlerini kefettiler. Konuup tarttka daha ok haz aldlar. Latife cazip bir gen kadnd, zekiydi, hayat doluydu, gzel konuuyor, derin dnyor, fikirlerini korkusuzca savunuyordu. Yzyllardr ka dnlar kleletiren gelenekleri ykmak, erkeklerin klesi olmak tan kurtarmak iin almaya kararlyd. Fikirleriyle eliyordu Mustafa Kemalin kalbim. Mustafa Kemal de ona Trkiye iin hedeflerini anlatyor, orta dan kaldrmaya kararl olduu batl inanlardan, nyarglardan ve cehaletten sz ediyordu. Gen kz onu kendinden geerek din liyordu. Ak kapdayd. Mustafa Kemalin biyografisini kaleme alan Patrick Kinross ... dnceleri, tleri ve aklc konumasyla Mustafa Ke malin zihnini kamlyordu. te, evresindeki erkeklerin oun dan daha iyi konuabilecei bir kadn. Uyank bir erkek kafasy la ekici bir kadn vcudunu kendisinde birletirmiti, diye an latyor o gnleri. Sonunda Mustafa Kemal kararn verdi. Trkiyeyi deitirme yolculuuna Latife gibi bir kadnla kmas pek ok eyi kolaylatrabilirdi. Her tanyan onu kendisine yaktryordu. smet, Kzm, Rauf, Ali Fuat, Salih, Ahmet Emin, Ruen kza baylm lard. Engel elbette vard. Fikriye vard, onu uzaklatrabilirdi. Ankarann ar koullar vard. Bunu da Latife halledebilirdi. Sava can ekiiyordu. Bar kapdayd. Latifeyle hayatn bir letirmeye dair engelleri kafasnda znce karar uygulamak zere harekete geti. Krfeze kar ba baa yemek yedikleri bir gece ona Hemen evlenelim teklifinde bulundu. Dar kacak lar ve oradan geen ilk mftye nikhlarn kydracaklard. La-

31
t ile, bu teklife Kesinlikle olmaz dedi. Babas Biarritzden dnmeden byle bir ey mmkn deildi. Ailesinin onayn almadan evlenmeyi dnemezdi. Latife Mus tafa Kemale Hayr demiti, ama bu, daha ok zamanlamayla il gili bir hayr gibi duruyordu. Btn scaklyla evin iindeki varln hissettiriyor, her sabah baheden kopard bir pembe '.l Mustafa Kemalin baucuna brakmaya devam ediyordu. Kz kardei Vecihe lmenin anlatmlarna gre, zmirde kald 1 "i gn iinde Mustafa Kemal Paa Latifeye kez evlenme teklif etmiti.

Lirik evlenme teklifi

Bir sabah Mustafa Kemal evden karken kendisini geiren Latifeye beklenmedik bir ricada bulundu. Latifiim bugn odam siz toplayabilir misiniz? Elbette Paam diye cevap verdi Latife. Mustafa Kemalin yatak odasna girince Allah Allah diye mnldand. Yatak yaplm, her ey yerli yerine konmutu. Acaba niye odam topla demiti. Yerli yerinde olmayan tek bir ey vard o da Mustafa Kemalin duvardaki resmiydi. Neden se yatan zerine braklmt. Her sabah baheden koparp onun baucuna brakt gl de erevenin zerinde duruyordu. Latife resmi, aklna bir ey gelmeden yeniden duvara ast. Unu tulduunu sanmt. Belki o gece, belki de ertesi gece, Latife ile Mustafa Kemal ba baa sofraya oturduklarnda, Mustafa Kemal, Latif, o gn oda m toplarken dikkatinizi eken bir ey olmad m? diye sordu. Latife bu soruya ilk anda cevap verememiti. Yatan zerinde bir resim vard, alp duvara astm dedi. Mustafa Kemal, balad oyunu srdrmeye kararlyd. Ltfen odaya gidip, o duvara astnz resmi getirir misiniz. Muzip bir hali vard. Latife de bir anlam veremedi, ama hemen gitti ve resmi ivisinden kartp getirdi. Ltfen arkasna bakar msnz? dedi Mustafa Kemal.

32

Latifenin sabah ona brakt gl de resmin kenarna ilitiril miti. Resmin arkasnda Kemal Paamn evlenme teklifi yazlyd. Mustafa Kemal, Latifeye gerekelerini de sralamt. Latife, evlenme teklifi alm bir gen kzdan ok, ilikilerinin evlilik biiminde srmesinin gereki olacan dnen bir ruh hali iindeydi Mustafa Kemale evet derken. Bizim birlikteliimiz en ok kafalarmzn birlikteliinden dodu diyecekti bir yabanc gazeteciye.

lk ayrl
Dn akam sana sylemeyi unuttum. Gidiyorum dedi bir sa bah Mustafa Kemal, Latifeye. Sizi yol boyu yle merak edeceim ki! Ankaraya dnnz de de bu merakm hi eksilmeyecek sanrm. Sizinle birlikte An karaya gelmeyi ne kadar isterdim Paa Hazretleri, kabil olsa, be ni de yannza alsanz. Ankaraya gelmeme izin veriniz... Mustafa Kemal raz olmamt. Hayr burada kaln! Bekleyin! Biz evvela gidelim, sonradan lzum grrsem sizi de yanma aldrrm cevabn verdi. Latifenin hemen Ankaraya gitmesi mmkn deildi, Anka rada Fikriye vard. Fikriye Mustafa Kemalin vey babas Ragp Beyin kardei Miralay Hsamettin Beyin kzyd. Moranm Yeniehir blgesin de 1897 (baz kaynaklara gre de 1887) ylnda domutu. Foto raflarndan da bildiimiz gibi endam yerinde, hlyal baklar olan zarif ve gzel bir kadnd. Mustafa Kemal Anadoluya getikten sonra yakn akrabalar onu Mill Mcadelenin nderine yardmc olmas iin Ankaraya gndermilerdi. Tehlikeli bir yolculuun ardndan kasm 1920de Ankaraya gelen Fikriye, ankayann hanmefendisi konumun dayd. ki kadnn ayn anda orada olmas byk bir skandala ne den olabilirdi. Mustafa Kemal tilaf Devletlerinin nerisi olan Mudanya Kon-

33

l'eransm kabul ettiini bildirdikten sonra, 29 eyll gecesi z mirden ayrld. Latife ok mutsuzdu; yaamn Mustafa Kemalle mi yoksa kendi bana m kuraca konusunda tereddt iindeydi. Latifenin annesi ve kz kardeleri Muammer Beyden nce dndler. Latife heyecanla babasnn gelmesini, Mustafa Ke malle beraberliklerini onaylamasn bekliyordu. Kafas karkt. Sonunda evet dedii yazl evlenme teklifi duvarda asl kalmt. Mustafa Kemal kanadnda da bir sessizlik hkm srmekteydi.

Evlilik ncesi bekleyi

Latife habersiz kaldka kendi kendini yiyordu, ama anka yada konuulanlar duymu olsa bouna dertlendiini anlaya cakt. Zira, Mustafa Kemal her frsatta, ondan, bilgisinden, kl trnden, derinliinden sz ediyordu. Bir gn ankayada arkadalarna ak ak sordu, Ne d nyorsunuz Latife hakknda? diye. smet Paanm yant netti: Ben her bakmdan Latife Hanmdan yanaym. Birincisi kl trl bir kadn. Sadece kolej okumu, bitirmi deil, amzn nemli kitaplarn okumu, anlam bir gen kzmz. Dnyay ve memleketimizi tanyor. Bildii yabanc diller, gelecek yllarda da ha da geliecek diplomatik mnasebetlerimizde paamza daha da yararl olacak. zmirin soylu ve zengin bir ailesinin kz... G rebildiim kadar size de tapyor Paam! Gzel, seven, bilgili, soy lu bir gen kz iin bilmem ki baka ne sylenebilir? Bunun zerine Mustafa Kemal Gryorum ki, bilgi, soy ve g zellik zerine hepiniz birlemisiniz dedi. Ben, Latifeyi fazla gzel bulmadm iin kendisiyle evlenmeyi dnyorum. Bir ressamn portresinde bile bir anlam, bir derinlik varsa onu tutu yoruz. Latifede bir anlam, bir derinlik sezmekteyim. Eer sonra dan deimezse -bugnk ereve iinde- evlenme iin ideal bir portre. Mustafa Kemalin her akam sofrada laf dndrp dolatrp zmirdeki kza getirmesi annesinin dikkatinden kamad. Gr sen anne... diyordu. Sen de beeneceksin. ok anlayl kz . Zbeyde Hanm, olunun evlenmek istediini fark etmiti. Ben u Latifeyi muhakkak grmeliyim dedi.

Fikriye Mnihe gidiyor

Mustafa Kemal Latifeyle evlenmeye karar verdiinde Fikriye tberkloz geiriyordu. Gazi duruma uygun bir forml bulmutu. Fikriye, Mnihte ayarlanan sanatoryuma gidecekti. Fikriye sa natoryuma yatmaya razyd, ancak nce Mustafa Kemalle Bursaya gitmek istiyordu. Fikriye de zmirdeki kzn farkndayd. Latifenin Fikriyeden haberi var myd? Mustafa Kemalle ilgi li her eyi ince ince takip ettiine gre Fikriyeyi de mutlaka bili yordu. Ancak Fikriye, Mustafa Kemalin uzaktan akrabas oldu u iin onlarnki ilan edilmemi bir beraberlikti. Evlenme teklifi alan kadn olarak bir nceki ilikinin sona erdiini dnm ol mal. Ancak haberlemedeki aksaklklar hep Fikriyeye yoruyor ve Mustafa Kemal Paay kaybettiini dnyordu. Mustafa Kemal, Latifenin byk bir keder iinde olduunu renince ok zlmt. Gen kadn merak ve endieden kurtar mak iin ona hediyeler hazrlatt. En sevdii at Sakarya ile birka teneke bal iki neferle zmire yollad. Salih Bozoka da Latife Hanimi memnun edecek bir mektup yazp gndermesini syledi. O gnlerin en nemli siyas olay 1 kasmda saltanatn kald rlyd. Bu karar Vahdeddine Yldz Saraynda Refet Paa ta rafndan tebli edildi. Saltanat ve egemenlik makamnn Trkiye Byk Millet Meclisi olduu ilan edildi. Halifelik ayr bir kurum olarak bir sre daha devam edecekti. Vahdeddin 17 kasmda Maltaya kanca, Abdlmecid Efendiye halifelik makamna se ildii bildirildi. Mustafa Kemal nemli kararlara imzasn atarken Latife'yle de nikh kymaya hazrlanyordu.

Muammer Bey, evlilie itiraz ediyor

Latifenin ailesi alevlenen evlilik meselesine tereddtle bak yordu. Gelimeleri Fransadayken renen Muammer Bey kara kara dnyordu. Latife mektuplarnda babasnn Mustafa Ke

36

male byk hayranlk duyduunu, evlerinin karargh olarak kullanlmasndan ok mutlu olduunu yazyordu. Bir komutan olarak Mustafa Kemal Paaya hayranl gerek ten de bykt. leri grl bir iadam olan Muammer Bey Latifenin yllar dr savaan bir komutanla mutlu olamayacana inanyordu. Te reddtlerini ak ak iletmi, Latife de ok seviyorum diyerek kararl olduunu belli etmiti. Zaten artk Zbeyde Hanm da yola km geliyordu. Muammer Beyin Fransadan dn Zbeyde Hanmm z mire geliiyle ayn tarihlere denk decekti.

Zbeyde Hanm grc geliyor

Mustafa Kemal annesini istasyondan uurlarken, Salih Bozoka yle demiti: Salih annemin hastal ok vahimleti. Korkarm ki, yolda kendisine bir hal olmasn. Son isteini yerine getirmek iin engel olmak istemedim. Zbeyde Hanm trende yol boyu Salihle Latifeyi konutu. Vardr bir Ltfiye zmirde. Benim olum beenmi o kzca z... Gidip bir bakaym nasl bir kzdr, oluma yakr m yak maz m? Sen ne biersin bu ie anlat hele... diyordu. Zbeyde Hanm oluna e olacak kz grmek ve tanmak iin gidiyordu zmire. Zbeyde Hanm, zmire beyaz arafyla geldi, peesizdi. Ev latlklar Abdrrahim ile Fatma, Ali avu ve Mustafa, Yaver Salih, ei Pakize ve doktoru Yzba Asmla birlikteydi. Fran sadan babaannesinin hastal nedeniyle apar topar dnen Lati fe, imdi de Mustafa Kemalin annesi Zbeyde Hanm salna kavuturma planlar yapyordu. Latife Zbeyde Hanm karlamaya gelmiti. Onlar yaver Salih tantrd. Bak anacm, bu kzcazdr Latife deyince, Kzmz ok gzelmi Salih olum diye karlk verdi.

37

Latife, martyorsunuz beni Hanmefendi Hazretleri, elinizi peyim diyebildi. Zbeyde Hanm, Latifeyi batan aa iyice szdkten sonra, Maallah, resimlerinden daha gzelmisin yavrum demiti. Zbeyde Hanm kendisine hazrlanan kk sevmiti. Eve te kerlekli sandalye getirten Latife, btn eikleri de kaldrtmt. Zbeyde Hanm, tekerlekli sandalyesini kolayca evin iinde dolatrlabilmesi iin eiklerin kaldrlmasndan ok honut kal mt. Rumeli ivesiyle tatl tatl konuuyor, herkesi gldryordu. Kkn uaklar, alar, hizmetileri canla bala ilerini yap yor, Zbeyde Hanm memnun etmeye alyorlard. Latife, Zbeyde Hanm birka gn olsun rahat ettirmek, ac larm azaltmak iin kendisini paralyordu. Yaklar yaktryor, ilacm bir hemire titizliiyle veriyor, inelerini takip ediyordu. ki kadn birbirine hi benzemiyordu. Zbeyde Hanm Mustafasnm gelin adayn dikkatle izliyor, ona ataszleriyle ssl tler veriyordu. Olunun ocukluk gnleri, karakteri ve asker olarak geirdii hayat zerine Latifeyle uzun uzun sohbet ediyor, tand bildii Mustafay Latifeye anlatarak Latifeyi evlilik gnlerine hazrlamaya alyordu. Zbeyde Hanmn Muammer Beyle de ok iyi anlatklar uzun ve keyifli sohbetler yaptklar anlatlyor. Gnler nce yola karlan Mustafa Kemalin sevgili at Sakar ya Latifeyi ok mutlu etti. aya sekili bu Arap atn, Musta fa Kemal, Mill Mcadele srasnda ok sevmi, yanndan ayrmamt.

Mustafa Kemal: Evleniyorum

Zbeyde Hanmm zmire gittii gnlerde Kemal Paanm ev lenmek zere olduu Ankarann en ok konuulan dedikodusuydu. Mill Mcadele Ankarasnn unutulmaz isimlerinden Sefir b rahim Abilov, 4 ocak 1923 cuma gn yeni yla giri nedeniyle

58
Cebecideki Azerbaycan Eliliinde 20-25 kiilik bir ziyafet veri yordu. Mustafa Kemal o gece kurulan ziyafet masasnda Evleni yorum! dedi. zmir Fatihinin kalbini fetheden bu bahtiyar kim? sorusunu da yle yantlad. Pek yle ahm ahm deil. Fakat yle zeki ve samimi konu uyor ki... nsann kafasndan geeni biliyor! Sonra da ekledi: Ben zaten evlenmek iin evlenmek istemiyo rum. Vatanmzda yeni bir aile hayat yaratmak iin nce kendim rnek olmalym. Kadn yle umac gibi kalr m? Kendisini ziyaret eden ngiliz yazar Grace Ellisonla grt srada, sz kadnlara geldiinde Mustafa Kemal, Gelecek yl bu zaman kadn zgr olacaktr. Yzn aacak ve erkekler ara sna karacaktr demiti. Bunun zerine Grace Ellison Mustafa Kemale, arkadalarnn, onun bir prensesle evlenmesinden korktuklarn sylemiti. Bu hibir zaman gereklemeyecek diye sze balayan Kemal Paa syle devam etmiti: Ben kendi halkmdan, okumu bir ka dn semi bulunuyorum, tm ilerimde gerek ortam olabile cek karakterde bir kadn. Karakterinin sadece yars ve yaam nn sadece yars iin oluan bir birlemeden mutluluk beklene mez. Ben demokrasinin yannda yer aldm... Mustafa Kemal ile Latife, Zbeyde Hanmn lmnden nce nianlandlar. Trensiz, yzksz ve damatsz bir nian treniy di zmirde yaplan. Mustafa Kemal Bat Anadoluda gezideydi. O gnlerde telefonla uzak mesafe konumalar yaplamadna g re, telgraf marifetiyle nianlanm olmallar. Zbeyde Hamm nikha kadar hasta yatanda bekletmek yerine uzaktan kylan bir nian tercih etmilerdi.

Zbeyde Hanm Latifeyi sevmiti

Zbeyde Hanm gerekten de oluna kimseleri layk greme yen annelerdendi. Latifeyi ok beenip benimsediini syleyen-

39

tur de var, onun bu evlilie kar ktn anlatanlar da... Zbeyde Hanmn kendisine bu denli efkatle yaklaan Lati feyi sevmemesi bence pek mmkn deil, ama yakn evresinde kilere zaman zaman kukularndan sz etmi olmal. Zbeyde Hanmn o gnlerde lm deinde olduunu ve ok ac ektii ni unutmamak gerek. Zaten, Trk Tarih Kurumu Bakan Halaolu da, Latife Ha n m) n evraklar arasnda Zbeyde Hanmn kendisine ilikin tu tumunu ilk kez aa karacak belgeler bulunduunu sylyor. Burada vurgulanmas gereken belki de u; Latife ile Mustafa Kemal Paa Zbeyde Hanmn salnda nianlanmlard. Z beyde Hanm sylendii gibi isteksiz olsa herhalde son gnlerin de onu zecek bir niana kalkmazlard.

Zbeyde Hammm lm
Zbeyde Hanm 15 ocak 1923 akam ld. Dzenlenen cenaze trenine neredeyse btn zmir katld. Si yah bir manto giyen, siyah pee rten Latife, cenaze yryn de bulunmak istedi. Ailesinin ve din adamlarnn itiraz zerine bir faytonla cenazeyi arkadan izlemekle yetinmek zorunda kald. slamda kadn cenazeye katlamaz demilerdi. Latife ilk gece zmirin tannm otuz hafzn artarak sa baha kadar hatim indirtmi, gn st ste dua, krknda da mevlit okutmutu. Ayrca 52. gece de fakirlere aure datlp, hatimler indirilmiti. Kaynvalidesinin gnlnden geenleri fazlasyla yerine getiren Latife Mustafa Kemalden bir teekkr telgraf ald.

Nikh kylyor

Mustafa Kemal, Karyakaya 27 ocak sabah geldi. Lozan G rmelerinde Trkiyeyi temsil eden smet Paa dnda btn ko mutanlar zmirdeydi. Cenazesinde bulunamad annesine o gn veda edecek, ardndan kendisini bekleyen bir baka kadna, Lati feye gidecekti. Mustafa Kemal trenden istasyona admn atar atmaz zmirli lerin sevgi gsterileriyle karland. Byk bir kalabalk eliin de Zbeyde Hammn mezanna gitti. Mezar bandaki konuma s ok iten ve duygu yklyd. Mustafa Kemal, Zbeyde Hanmn mezarndan ayrlrken Va li Abdlhalik Beye Programda ne var imdi? diye sordu. Em rinizi bekliyoruz efendim cevabn alnca, yleyse Latife Ha nmlarn evine gidelim dedi. Aile ile tanan Mustafa Kemal, hastal srasnda annesine gsterilen ilgi ve bakm iin teekkr etti. Kahveler iildi. Mus.tafa Kemal, Muammer Beye zin verirse niz, kznza sylemek istediim bir ey var dedi ve Latifeyi elin den tutup gtrd. Salonda bulunanlar bu szn ne anlama geldiini biliyorlard. Hemen hazrlan dedi Mfty aryorum. Hcum emrini andran evlenme kararna, Paam iki saatte nasl olur! diye itiraz etti Latife. Emir emirdir diye srar ediyor, Mecbursun! diyordu. Ama Latife, ki dostumuzu armalym demi, dediin den de geri dnmemiti. Bunun zerine Mustafa Kemal, Muammer Beyin yanma gitti. ok asi bir kznz var Muammer Bey! dedi.

41

Latifenin direnii karsnda aresiz boyun emiti. Hadi sana iki gn izin diyerek ii tatlya balad.

Mustafa Kemal nikh bir gn ne alyor...

29 ocak sabah, Asm Gndz, Mareal Fevzi akmak ile Karabekir Paay alarak otomobille Beyaz Kke gitti. Vali Abdlhalik Bey ile Kzm Paa (zalp) daha nce gelmilerdi. Latife Ha nm da aramzda olduu halde bir saat kadar salonda oturduk, ko nutuk... Fakat ortalkta bir fevkaladeliin olduu da muhakkak t. O srada kap alnd, mft gelmiti diyor Asm Paa. Uakizade ailesi de 29 ocak pazartesi gn evde zmirin kur tuluu iin komutanlar ile yakn tandklarnn arl olduu bir davet veriyordu. Latifenin Mustafa Kemalden zar zor ald iki gnlk sre sal gn bitiyordu. Ancak Mustafa Kemal bir emri vakiyle, evdeki daveti mahirane bir biimde evlilik trenine d ntrd. Ziyaretilerin hepsi gelmi, Latife de mutfakta yeme in hazrlanmasyla ilgileniyordu. Mustafa Kemal Paa mutfaa geldi ve bir el iaretiyle onu ard. Dudaklarnda bir glmse meyle, Bu daveti dne dntrmemize bir itirazn var m? diye sordu. Latife ona babasyla konuup konumadn sordu. O da Konuacaz dedi. Muammer Bey, Size uygunsa bizim iin de uygundur deyince nikah merasimi balad. Latifenin bana rtt earp mordu. Eldivenleri de... Elinde bir beyaz gl tutuyordu. Vcudunun hatlarn belli etmeyen tu valeti koyu griydi. Mustafa Kemalin arzusu zerine hafif makyaj yapmt. Mustafa Kemal koyu mavi, paral takm elbise, ayn renk te iinde krmz desenler olan bir kravat takmt. Ceketinin k k cebine keten bir mendil ilitirilmiti. Gri astragan bir kalpak takmt. Masaya alt kii oturdular. Latifenin ahitleri Bayaver Salih Bey ile zmir Valisi Abdlhalik Bey, Mustafa Kemalin ahitleri ise Fevzi (akmak) ve Kzm (Karabekir) paalard. 40 kiilik bir

42

davetli topluluu bu tarih nikh izliyordu. Mustafa Kemal, Eer gen olsaydm bu treni baka trl yapmak isterdim. Latife Hanm bir ata bindirip koturur kar tr alrdm ama imdi bunu yapacak kadar gen olmadm an lyorum dedi ve mftye sordu: Efendi Hazretleri! Biz Latife Hanmla evlenmeye karar ver dik. Ltfen siz lazm gelen muamelesini yapar msnz? Mft, geline ka para mihri muaccel deyeceini sordu. Mustafa Kemal, On dirhem gm deyiverdi. Mft uzun dualarla vakit geirmeye balaynca Mustafa Ke mal skld. Arkadalarna dnd. nallah zaman olur, nikh Vali Bey kyar dedi. Nikh, 29 ocak 1923 saat 17.00de kyld.

Modern bir nikh

Nikh allm gn olan perembe yerine pazartesi gn kyl d. Din nikhta kadn, velisi araclyla temsil edilir, gelin ni kh masasna oturmazd. Latife ise masadayd ve kendisine evli lii kabul edip etmedii sorulmutu. Nikh, 10 dirhem gibi sembolik bir para zerinden kylmt. Kadn iin bir mal gvence olarak kabul edilen mihri muaccel er kein nikh treninde eine verdii veya vermeyi kabul ettii mal ve parayd. Bu bedelin dk tutulmas kadn ile erkek ara snda eitlik gzetildii biiminde yorumlanmt. Evliliin bir ilgin yan daha vard. Nikh yz alnmam t. Lozanda evlilik haberini duyan delegeler, bata smet nn, hep birlikte yeni ifte bir okul ocuu heyecanyla armaan ola rak bir nikh yz almaya karar vermilerdi. Yz smet Paa getirecekti. 30 ocak gn Vakit gazetesinde evlilik haberi zmirde Pek Kutlu Bir Evlenme balyla verilmi, haberde Latifeyi tantan u satrlar da yer almt:

43

Latife Hanmefendi pek mstesna meziyetlere sahiptir. Avrupann her tarafn gezmi, grm, anlayarak tanmtr. Fransz, ngiliz, Al man dillerini gayet iyi bilmektedir. Musikide de byk bilgisi vardr. Trkeyi pek iyi yazar. Latife Hanmefendiyi tanyanlar, zeks, azim ve iradesi hakknda pek takdirkr lisan kullanmakta, pek ateli bir vatanperver olduunu sylemektedirler. Mill Mcadelenin ardndan Trkiyenin Batiyla m yoksa Douyla m birleecei dnyada byk bir merak konusuydu. zmirde kylan nikh izleyen Bat basm yeni evli iftin bir likte ekilen fotoraflarn ok nemsemiti. Gelinin Avrupada eitim grm olmas, kadn haklarndan sz edii, gazetecilere Mustafa Kemalin yannda poz verii, yzn Batya dnen Tr kiyenin fotoraf olarak kabul edilmiti. stelik tam da Lozan grmelerinin kesintiye urad gnlerde kylan nikh d dnyaya, bizde iler yolunda, bakn nderimiz dnya evine giri yor, yolumuza devam ediyoruz mesajn veriyordu. Nikhn zamanlamas bu anlamda ok zekiceydi.

Balay ve Ankaraya geli

Mustafa Kemal ile Latife kk bir balay gezisi planlamlar d. Yakn evreyi dolap geri dneceklerdi. Balkesire doru yo la ktlar. Savata yaklp yklan blgelerde dolatlar. Kk tur 10 ubatta tamamland. Yeni evliler, bir hafta da z mirde kaldlar. Latife bu bir haftalk sre iinde ankayaya g trecei eyalar toplayp veda ziyaretleri yapt. Mustafa Kemal de ok nem verdii ktisat Kongresinin al hazrlklaryla il gilendi. Kongre 17 ubat cumartesi gn 1100 kadar delegenin katlmyla topland. Trkiye ktisat Kongresinde kadnlar ile er kekler toplu halde bir arada bulundular. Bylesine nemli bir toplantya kadnlarn hem delege hem de izleyici olarak katlmas dikkat ekiciydi. lk gn Latife de kong reyi izleyen kadnlar arasndayd. Mustafa Kemal kadnn kamu sal alanda temsiline nem veriyordu. Kongreye bu kadar ok ka dnn katlmas da bu abann rnyd.

Ankara
Latife gzel mi diye Ankarada herkes merak ediyordu. Musta fa Kemal Paa ok yakkl bir erkekti, acaba Latife onun yan na yakacak myd? Latife, gzelliiyle ne kan biri deildi, g zellii dikkatli bakldnda kendini belli ederdi. Yz hatlar dz gn, kahverengi-siyah karm gzleri parlakt. O gnlerde kan yabanc gazeteler de Latifeden sz ederken sk sk Kemalin gzel kars tanmn kullanmlard. Mustafa Kemal ise Latifeyi fazla gzel bulmadn bir iki yer de tekrarlamt. Ancak zmirde Uakizadelerin evinde kalrken ona Sen Latife deil, Latifsin ocuk. Sana bundan byle Latif di

45

yeceim dedii biliniyor. Latif, gzel ve ho anlamnda kullan lan bir szck. Gerekten de Latife fotoraflarndan daha gzeldi. Tanp ko nuanlar ondan hemen etkileniyorlard. Karizmatik olduu tart lmazd. Mehul gelini karlamaya gelenler onu ok merak edi yorlard. Sabahn erken saatinde Ankara Gar yeni evli ifti, ieklerle bekliyordu. Trenden, nce Mustafa Kemal indi arkasndan Latife. Alklar ykseldi. Mustafa Kemal bekr gitmi, evli dnmt. stasyondakiler evresine prl prl bakan Latifeyi grmek iin birbirlerini eziyorlard.

Yoklar diyan
Merasim uzun srmedi. ankayann yolu tutuldu. Latifenin baba evinden bu ilk ayrl deildi, ama Ankaraya ilk geliiydi. Ankarann bir yoklar diyar olduunu renmiti. O sralarda Ankara, Anadolu yaylasnda bir ift tepeden baka bir ey deil di. Kn plak ve aasz bir bataklk haline gelen bu boz ova, akamzerleri krmz ve erguvan bir kla aydnlanrd. Eski ve yeni Ankarallara bunca yoksulluk ve hilik duygusu iinde umut veren de sanki bu kt. O gnlerin Ankara gecelerini anlatanlar hep karanlk bir kasabadan sz ediyorlar. Neyse ki Latife gndz gzyle gelmiti ankayaya. ubatn 20siydi ve hava buz gibi souktu. Yerler buz tutmutu. ankaya, istasyona otomobille 20 dakika mesafedeydi. Tek tk ba evleri nin nnden getiler. Birka clz ide ve armut aac dnda ala bildiine bir bozkr uzanyordu nlerinde. ankayaya giden yol da bozuktu. Otomobilin iinde sarsla sarsla trmandlar. Sonunda, zirveye birka metre mesafede, bir kayann girintilerine yerlemi kartal yuvasn andran ta ev g rnd. Pencere kepenklerinin insana glmseyen krmz boyas, Latifeye tedirginliklerini unutturdu. Sert rzgrlara ak bu ev,

46

evresine inat tam bir sknet hissi yayyordu. Evin evresinde Karadenizli korumalar mill kyafetleri iinde siyah elbiseleri, fieklik kemerleri, balarnda atklar bekliyor lard. Mustafa Kemalin emir subay ile evin hizmetini yrten ler byk bir heyecanla yeni ifti karladlar. Mustafa Kemal, Latifeyi yeni evine brakp Bakanlar Kurulu toplantsna bakanlk etmek zere meclise gitti. Ankara aac, suyu, barnacak evi olmayan bir kyd. Samanpazar iinde ne barakas ne de satlk eyas bulunan bir pazar d. Meydanlkta kyller kan arabalarn kenara ekmi, man dalaryla birlikte yerlere serilip yatyorlard. sokaklar tek bir arabann bile geemeyecei kadar dard. Eski Ankara Evliya elebinin Seyahatnamesi'ndeki Ortaa ehirlerini andryordu. Tepeler zerine kurulmu teneke veya ahap evlere insanlar, ke iler gibi trmanarak kyorlard. Herkes ok yoksuldu. Ankara denilen yer, insana boluk ve l hissi veren bycek bir kasabayd. Tarihinin en byk yangn fe laketini 1917de yaam, Hisarnnden Bent Deresindeki Tabakhaneye kadar yap ustas ya da kuyumcu Ermenilerin de oturduu ok geni bir yerleim blgesi yanp kl olmutu. Birinci Dnya Sava srasnda kan yangnn sonunda nfu su kimine gre 20 000e kimine gre de 30 000e inmiti. Kalenin etekleri hl kapkarayd. Ykk dkk kerpi evler zikzakl yo kulara yan yana sralanmt. Yeni meclisin yeleri birer ikier Ankaraya geliyorlard, ama kalacak yer bulmak bir sorundu. Hepsi de aileleriyle birlikte yer leebilecekleri bir ev ya da kulbe peindeydiler. En revata olan da ba evleriydi. Tek konaklama yeri olan Ulustaki Tahann odalar milletvekilleri iin yatakhaneye dntrlmt. Bak kallarn nnde mebus kuyruklar oluuyordu. Kadnlarn yokluu hep kendini hissettirirdi. Latife kadnsz bir Ankaraya gelin gelmiti.

47
ankayada ilk gnler...
Mustafa Kemal, meclisten dnnce Latifeye Yemee baz ar kadalar ardm. stersen sen de in dedi. Fakat sklrsn sa nyorum. Ben sofray erken toplamaya alrm diye srdrd szlerini. lk gece yalnz braklmak Latifeyi incitmiti. Yolda al d notlar bir deftere geirdi, yapaca ileri not etti. Aadan kahkaha sesleri geliyordu. Konu demek ki sadece Lozanla snr l deildi... Yeni yaymlanm bir felsefe kitabn okuyarak Mus tafa Kemali bekledi. Ertesi sabah Mustafa Kemal istasyon bina sndaki ofisine gitmek zere evden ayrlnca byk temizlik ba lad. Paspastan lambaya kadar her ey elden geti, kilimler y kand, kap tokmaklar parlatld. Fikriyenin ayrlyla birlikte ankayadaki evi emir erleri ekip evirmeye balam, bu yz den pek bir dzen kalmamt. Akama doru kk tannmaya cak bir grnme brnd. Egenin en byk deve kervanna sahip olan Uakizade ailesi, evin byk kz iin ankayaya gnderilmek zere yedi deve yk eyiz hazrlamt. Gmler, antikalar, altn amdanlar, porselen ler, el ilemesi rtler, hallar, oturma ve yatak odas takmlar. Birka gn iinde Latifenin eyiziyle ankaya, orta halli bir komutan evinden iddial bir mekna dnt. ankayadaki evi Latife, kendi zevkine gre yeniden dzenlemiti.

Yatak odasn yaverlere kapatt

Latife Ankaraya geldikten sonra yaverlik konusuna iyice sn mt. Bir gn Mustafa Kemale Bana yaver diyorsunuz, ama bir klcm bile yok diye serzenite bulundu. Mustafa Kemal birka gn gememiti ki, Buyurun sizin diyerek Latifeye minicik bir kutu uzatt. Kutunun iinde kadn yaverine yakacak, altn pr lanta karm minicik bir kl vard. Mustafa Kemal, Latifenin bu ikyetine ince bir jestle karlk vermiti. Gerilla dzeninden yerleik dzene geiliyordu. Latife byk

48
bir kumandann kars olarak koskoca kararghn ortasndayd. Yaverler gelen evrak yatak odasna gtrebiliyorlard. Kktekilerin ou askerdi. Gen kadn erkek kalabalnn iinde ya yordu. Yaverler, emir erleri, hatta konuklar, hep erkekti. Mustafa Kemalin yaverleriyle ilikileri ok eski yllara dayan yordu. Ayn kavgann iinde yer almlar, cephede birlikte olmu lar, idealleri iin lm gze almlard. Aralarnda ast st iliki si srerken dostluklar da eksilmeden devam etmi ve birbirleriyle deta btnlemilerdi. Bu ok zel ortak gemile hi alakas olmayan bir bakasnn ii zordu. Hele bu bakas bir kadn ise ve Mustafa Kemalle evli ise durumu iyice zordu. Henz bar anla mas imzalanmamt. Her an bir kvlcmla savan yeniden ba layabilecei fikri herkesin aklnn bir kesinde dururken Lati fenin yatak odalarn zel klma eylemi ok da kolay olmad.

1 martta meclise gidiyor

Latife 20 ubatta geldii ankaya Kknde ok youn haf ta geirdi, yeni insanlar tand. Fethi Beyi ve zellikle de Galibeyi (Okyar) ok sevmiti. Artk Ankarada hem yat hem de kafa dengi bir arkada vard. Evleri de ok yaknd. ubat aynn son gnyd. Mustafa Kemal Latifeye ertesi gn mecliste okuyaca nutku dikte ettiriyordu. Meclisin drdnc top lant senesini aacakt. Latife ona aklna gelen uygun kelimeyi tek lif ediyor, birlikte alyorlard. saatin sonunda yaz bitmiti. Konumada Latifeyi ok heyecanlandran, eitim ve retimin birletirilmesi fikri de vard. Latife zerinde birlikte altklar nutku canl olarak dinlemek iin meclise gitmek istiyordu. Mus tafa Kemale bu isteini syleyince, onun da aklna yatt. Kadn dinleyiciler de gelmeliydi meclise. nderlik etmi olursun dedi karsna. Latife ok sevindi. Mustafa Kemal ileri srncemede brakmay sevmezdi. Hemen yarn balayalm. Seni meclise Yaver Mahmut getirir. Kordiplomatik locasnda birlikte oturursunuz.

49

Latife, dolabndan en uygun kyafeti bulup giydi. Trkiyenin kadnlarna rnek olacak, dnyaya da nemli bir mesaj verilecek ti. Arabann hazr olduunu bildirdiler. Prl prl parlatlm Benz narka otomobille ankayadan hareket ettiler. Havada bahar ko kusu vard. Ulustaki Byk Millet Meclisi binasna geldiler. Latife, kordiplomatik locasna girdii an byk bir sessizlik ol du. Ak sarklar, krmz fesler, koyu kalpaklar locaya giren Lati feye dnd. Fransz Bykelisi Mengin ile Sovyet Bykelisi Aralov ayaa kalkt. Trkiye iin tarih bir and. Mustafa Kemal eini meclise davet ederek bir iaret veriyordu. Sessizlik az son ra yerini mrldanmalara brakt. Yan gzle Latifeye bakmay .srdryorlard. Bakan vekillerinden biri yoklamay yapt ve oturumu at. Mus tafa Kemal yan kaplardan birinden girdi, krsye doru yrrken byk bir alk koptu. Salonun her taraf dklyordu, ama her ya na sinen o canllk meclise bambaka bir hava veriyordu. Mustafa Kemal, bir gece nce yazdklar nutka pek az gz ata rak konumaya balad. Geen sene iinde gerekletirilenleri ve 1923 yl iinde gerekletirilecek hedefleri tek tek ayrntlaryla anlatt. Latife, locadan kocasn izliyordu. Herkes sessizlik iindeydi. Mustafa Kemal, frak giymi, bana da krkl kalpan takm t. Latife ok mutluydu. Meclise dinleyici olarak gelen ilk Trk kadnyd. Mustafa Kemal nutkunu bitirince meclisteki alma odasna geti.

Paam gerek bir ihtilal meclisi

Latife de ayaa kalkan Mahmutla birlikte yerinden kalkt, el iler yeniden kendisini selamladlar. Mustafa Kemalin odasnda Ruen Eref, Hamdullah Suphi ve Latifeye davetiye gnderen eyh Servet vard. Gazi ayaa kalkt ve Latifeye yannda yer gsterdi.

50

Latife durumu ok iyi kavramt. ok heyecanlandm Paam dedi, Meclis gerek bir ihtilal meclisi. Ruen Eref, Meclisi bylediniz Hanmefendi Hazretleri di yerek Latifeye iltifat etti. eyh Servet, Latifeye bu gn kyamete kadar unutmayaca n sylerken Hamdullah Suphi de yle dedi: Sizin ahsnzda bugn Trk kadm bir ihtilal yapt. Siz loca nzda bir ihtilal bayra gibi bizi heyecanlandryordunuz. Latife herkese uygun karlklar veriyor, tantrld elilerle Franszca konuuyordu. Nezaket iinde yantlarn verirken Paann yzne bakyor, herhangi bir sz verecei zaman dan yor, sonra kararn bildiriyordu. ki saat boyunca oda doldu, bo ald. Latife trenlere alk bir kadn olarak herkesle tek tek il gilendi ve herkesi kendisine hayran brakt. Mustafa Kemal de bakalaryla konuurken bile gznn bir ucuyla Latifeyi izliyor du. Pek memnun olduu her halinden anlalyordu.

Dnya basn ankayada

ubat ve mart aylarnda dnya basnnn temsilcileri anka yaya kabul edildi. zellikle ubat aynn son gnlerinde verilen bir davet ok ses getirdi. Bayan Kemal Amerikal ziyaretiyi b yledi; Gzel gelin, yabanc erkek gazetecilere ay ikram etti; O bir kadn haklar savunucusu; Kemal ve ei Trk kadnnn zgrln istiyor balklaryla nde gelen gazetelerin birinci sayfalarnda haber oldu. Latifenin ay ikram, Be yzyllk ge lenei atlatan, yeni Trk hkmetinin varlna modern bir at mosfer ekleyen olay olarak deerlendirilmiti. Hepsi de Lati fenin kendinden emin, kltrl duruundan, kadn meselesine ve dnya sorunlarna hkim havasndan etkilenmiti. Latifenin, Mustafa Kemalin ei olarak yapaca almalar anlatrken ei tim ve siyaset alannda Mustafa Kemalle birlikte aktif olarak a lacan sylemesi byk yank uyandrmt. Latifenin erkek

51
gazetecilere ay ikram Byk Taarruzda kazanlan zafer kadar nemsenmiti. ankayada karlarna kan Dou-Bat sentezi gazetecilerin ilgisini ekiyordu.

Berthe Georges-Gaulis: Bu sizin ilk yenilginiz!

ankaya ve Latifeye dair izlenimlerini yazan bir ziyareti de Mill Mcadeleyi gazeteci olarak izleyen Berthe Georges-Gaulisti. Mustafa Kemalden her zaman itibar gren bu Fransz ka dn, Le Temps muhabiri olan eiyle birlikte Trkiyeye 1896 yln da gelmi, onun lm zerine gazetecilie balam ve Mill M cadeleyi izlemiti. 1922 ylnda ankayann bahesindeki evler den birinde konuk edilen Georges-Gaulis Mustafa Kemalle za man zaman yazyordu. Berthe Georges-Gaulis 1923 ylnn 11 martnda yeniden An karadayd. O gn daha sonra La Nouvelle Turquie adl kitabn da yle anlatacakt:
D nyann neresinde olursa olsun henz evlilie alm am btn evli erkeklere m ahsus o tarifi zor m ahcubiyet hali onun stne de sin miti. Bu nedenle azm dan dklen ilk szcklerim le ona takldm: im paratorluk ya da cum huriyet kuranlarn evlilie dair tutum larna ilikin yaptm z uzun tartm alar hatrlatarak N erede kald bizim ilkelerim iz? dedim. O da glyordu. O size izah eder dedi. Hem en ilave ettim: Bu sizin ilk yenilginiz. K abul etti ve yle dedi: Y aknda sebeplerini anlarsnz. G enliinin verdii, ne olursa olsun sarslm ayan o gzelim cesare tiyle, cazip ve kararl Latife H an in im kendinden ve bakalarndan en u fak bir kukusu yoktu. Parisin tannm bir terzisinde hazrlanm son derece sade fakat k, D oulu gzelliiyle tam bir uyum iinde olan tuvaletiyle ilerledi. Franszcay bir Fransz gibi, dilimizin en kk ayrntlarna bile hkim bir ekilde konuuyordu. Canl, ok neeli ve her vesileyle att

52

gen kahkahalaryla, hem en ciddi konulara getiim iz iin bizi knad. Grne gre szn geirmeye alk ve kudretinden de emindi. G zel ban gururla kaldrarak bana yle dedi: Ben kocamn yaveriyim . H azrcevaplnn, klar saan glnn ve m utluluun verdii gururun altnda son derece ince ve esnek bir zeknn oyunlar gizliy di. Sahip olduu zelliklerle bir virtz ustalyla oynuyordu. Ayrca alkanl ve derin gzlem kabiliyeti ortadayd... Onun nihai bara ulalm adan kesinlikle evlenm em e kararn ve dolaysyla u m ehur prensiplerini tepetaklak eden eyin ne olduunu im di anlyordum . M ustafa K em al gibi bir adam batan karm ak ve elinde tutabilmek iin gereken vasflara sahip olduunu dndm . Yani hem ok kadm, hem ok yolda, alma, yolculuk, i arkada, sevgili ve becerikli bir arkada. M ustafa Kemalin nne geilm ez enerjisine iddetle kar durm ayan, onu kendi enerjisini kabullenm eye iten bir arkada. Bu iki insandan hangisi dierini alt edecekti? M uhakkak ki birinden biri ka nlm az olarak dierinin karsnda boyun eecekti. Etraflarndaki hi kim senin kestiremedii, ancak herkesin m erak ettii ey buydu.

L atifenin kendini korum ak iin yeterince silah vard. Ancak, bu gne kadar her trl tahakkm reddetm i, biim ve yap olarak s rekli deien, olaanst prltl o zeknn srekli cazibesi altnday d. Kim kazanacakt?

Adana yollarnda
Mustafa Kemal Paa ile Latife, 13 gnlk bir yurt gezisi iin bavullarn topladlar. Adanaya geldiklerinde damlarda ve pencerelerde ok sayda kadm olduunu grdler. Kadnlar zlgt ekerken, erkekler de al klaryla tempo tutuyordu. Biriken kalabalk mareal niforma s iindeki Mustafa Kemali kucaklayp pt. Tabi Latifeyi de. O gnn gazetelerinde Adana mftsnn ilgin bir aklama s yaymlanmt. Mft, Mustafa Kemalin eiyle birlikte geziye kmasnn s

53

lam dinine aykr olmadn, einin giyiminin normal olduunu, hu giyimle grlmesinin eriata uygun bulunduunu bildiriyor du. Latife uzun bir tayyr giymi, bana yzn akta brakan zarif bir yemeni rtmt.

Refikasnn meziyetlerinden memnun

Alk tufanyla karlandklar Konyada, Mustafa Kemal bele diyeyi ziyaret ederken, Latife kadn temsilcilerle ayr bir salonda ay iti. Konya Kz Muallim Mektebinde verilen msamerede kzlar sahnedeydi. Mustafa Kemalin yolculuk srasnda karsy la sk sk vnd, gazeteci smail Habibin gznden kama mt. smail Habib o gn yle anlatyor:
Latife H anm Avrupal byk isim lere istinaden kadnlk hakkn da gzel szler sylyordu. K ant dem i ki: K adnn en byk ss fa ziletidir. D ekart (D eckartes) dem i ki... Seyahatte refikasnn m ezi yetlerini m eydana karacak frsatlar zuhurundan ok m em nun kald na m teaddit defalar ahit olm utuk. H erhangi bir vesile ile mesela Byrondan bir iir okusana Latife, m anasn anlam yoruz am a ahengi hoa gidiyor der, ve tannan bir sesle ezbere okunan iirden sonra ila ve eder: Bir de H ugodan oku da bari m anasn da anlayalm . Bir gn Yunan esirleriyle konum asna dahi refikas tercm anlk yapnca Bizim hanm n aslm der gibi gzlerinin nl klary la bize bakmt.

nce Mersine gidildi, ardndan Tarsusa. Tarsusta karlama ya gelenler arasnda ok sayda kadn gze arpyordu. Siyah be yaz kareli zarlaryla (bir eit araf) kadnlar daha ok Latife Hanm grmeye gelmilerdi. Dursun Blblolu o gn kz Fazilete anlatrken yle diyecekti: Latife Hanm grmeye gittik hep birlikte. ok merak ediyorduk. Neyse ki yz kapal deildi. Rus ba yapmt. Latife ile Mustafa Kemal Tarsus sokaklarnda gezinirken

54
zerlerine pencerelerden glsuyu ve iekler serpildi. Gezi bo yunca halk Latifeye ok scak davrand. smail Habibin yazdklarndan gezinin olduka neeli getii anlalyor. Gezi boyunca Paanm nutuklaryla ilgili olarak sk sk Latifeyle fikir alveriinde bulunduklar, aralarnda iddialap tatl tatl tarttklar gzlenmiti. Latife, Mustafa Kemalin her szne kafa sallamak yerine kendine has slubuyla fikirleri ni savunuyordu. Latifenin eini eletirirken muzip bir yol tutturduu smail Habibin notlarndan da anlalyor.

Latifenin giysileri delik deik

Mustafa Kemal ile Latife yurt gezisinden 25 martta dndler. Ankaraya geldiklerinde onlar olaanst gnler bekliyordu. 28 martta mecliste kinci Grup diye anlan muhaliflerin lideri ola rak bilinen Ali kr kayboldu. Olan biten Latifeyi de germiti. Henz iki aylk evliydiler. Ali kr Bey hl bulunamamt. Mecliste sert tartmalar oluyordu. Eletiri oklarnn hedefi meclisin nderi olarak Mustafa Kemaldi. Ali kr Beyin kaybolduu akam Karaolan arsndaki Kuyulu Kahvede oturduu, daha sonra Osman Aann mfreze sinden Mustafa Kaptanla kol kola yrdkleri grlmt. Ay rca kr Beyin kaybolduu gece Osman Aanm evinden lklar duyulmu, ertesi gn de evin kapsna eya nakli bahane siyle bir araba getirilmiti. Topal Osman Giresunluydu. Mustafa Kemal 1919 maysnda Samsuna geldiinde, Pontus Rumlarn ezmek zere Mill Mcadelenin emrine girmi, gnll alaylar oluturmutu. Karadeniz yresinde acmaszlyla n yaparak 5 000 kiilik silahl gcyle ne km, yarbayla kadar ykselmiti. Ama cahil ve mmiydi. Cinayete kurban giden 39 yandaki Ali kr Bey, Trabzon luydu. kinci Grupun temsilcisi olarak mecliste bulunuyordu. h tisasn Amerikada yapan Ali kr Bey, mkemmel ngilizce bilen, bilgili bir aydnd.

Meclis yenilenecek
Ali krnn kaybolmas zerine gelien olaylar zinciri iin de Mustafa Kemal areyi meclisi yenilemekte arayacakt.

56

1 nisan 1923 gn meclisin yenilenmesine karar verildi. Ali kr Beyin kaybolmas Ankarada ok etkisi yaratmt. Her taraf didik didik aranyordu. Beinci gnn sonunda, 2 ni sanda, sineklerin uutuu bir toprak kmesinin altnda Ali krnn cesedi bulundu. Ali kr gl kuvvetli bir adamd, To pal Osman ise clz... Olay srasnda direndii, sekiz on kiinin boynuna adr ipi geirmesi sonucu boulduu anlalyordu. Ce set, ankayaya ok yakn bir yere, Topal Osmann Papazn Ba diye bilinen yazlk evinin bahesine gmlmt. Osman Aa ve Mustafa Kaptan iin tutuklama karar verildi.

Kk her an saldrya urayabilir

ankayada resm muhafz ktas kurulmadan nce Mustafa Kemal Topal Osman ve etesi tarafndan korunuyordu. Bu gre vi devralmak zere dzenli bir muhafz taburu kurulmu, bana da smail Hakk (Teke) getirilmiti. Topal Osmann etesine ar tk ihtiya kalmamt, ama bunu onlara bir trl kimse cesaret edip de syleyemiyordu. Sonunda korkulan olmu Topal Osman etesi Mustafa Kemali hedef almt. Topal Osman etesi ankayay kuatt. Latifenin kz kardei Vecihe de oradayd. Vecihe lmen yllar sonra yakn akrabalarna o gn yaadklarn anlatmt. Bu anlatm Topal Osman olaynn bilinmeyen bir ynn gn na kartyor. Mill Mcadelenin lideri tehdit altndayd. Ksa bir tartma yaand. nemli olan Mustafa Kemal Paann yaamyd. Ona bir ey olursa zaten hibirimiz hayatta kalamazdk. Dardakilerle pazarlk balad. det olduu zere Kadnlar ve ocuklar nden ksn dediler. Plan uydu. Mustafa Kemal Paa klk de itirerek kadnlar ve ocuklarla birlikte dar kacakt. Fakat evin iinde de birilerinin kalmas gerekiyordu. Latife muhafzlar la birlikte evde kalmaktan yanayd. Ben onlar oyalarm diyor du. Mustafa Kemal Paa nce iddetle itiraz etti. Ancak Lati fenin inadn bilirdi. Bir araf buldum getirdim. Mustafa Kemal

57

araf giydi benimle birlikte dar kt. Latife de bu arada onun kalpan kafasna takmt. Erlerden birine Mutfaktaki portakal sandklarn getir dedi. Sandklar pencerelerin nne dizdiler. Evde klar yanyor ve baheden ba kldnda ierdekiler fark ediliyordu. Boyunun ksal dardan lark edilmemeliydi. Latife, portakal sandklar zerinde bir ileri bir geri yryor, dardan gelen habercilerle iletilen mesajlar evde Mustafa Kemal varm gibi alp cevap veriyordu. lm teh didi altnda eteyi oyalamay srdryordu. O srada Mustafa Kemal, Topal Osmana kar yrtlecek harekt planlyordu. Sonunda Topal Osmann adamlar eve kurun yadrmaya ba ladlar. Ardndan eve girdiler. Mustafa Kemalin gittiini anla ynca lgna dnp ne buldularsa paraladlar. Onlarn arad Mustafa Kemaldi. Ama ellerinden karmlard. O srada Topal Osman etesi muhafz taburu tarafndan sarld. Osman Aa ve alt yardmcs ldrld. Topal Osman gmld mezardan kartlp meclisin kaps na topuundan aslm, btn dnyann dikkatle izledii Trki ye Byk Millet Meclisi dnya nnde bir yara alm, anka yadaki huzurlu ortam kesintiye uramt. Latife lmn eiinden dnmt. Bu ilkti, ama son olmaya cakt.

Latife milletvekili olmak istiyor

Lozan grmeleri sonunda imzalanacak bar anlamas her eyden nemliydi. Meclisten yenileme karar kmt, seime gi dilecekti. Yeni rejimin kadnlara oy hakk konusunda bir karar vermesi gerekiyordu. Latife, Adana gezisinin ardndan kadnla rn siyas haklar iin Mustafa Kemale bask yapmaya balam t. Latife, bir dou ilinden, Ardan aday olmay hedefliyordu. Latife, ngilterede okurken kadnlarn seme ve seilme hakkn 1918de elde ettiklerini, ayn yl Avam Kamarasna ilk kadn mil letvekilinin girdiini biliyordu. Finlandiya, Norve, Sovyetler Birli i, Almanya, Avusturya, sve, Letonya, Polonya, Estonya, Hollan da, Belika, sve, Amerika, Arnavutluk, ekoslovakya, Ermenis tan, Azerbaycan, Burma, Moolistan, Tacikistan, Yeni Zelanda ve Amerika Birleik Devletierinde kadnlar oy kullanyor, milletveki li olabiliyordu. 50 yldr sren kadn mcadelesi rn vermeye ba lamt. Trkiyede de kadnlar yeni rejimle birlikte siyas hak iste ini yksek sesle dile getirmekteydiler. Nezihe Muhiddin ncl nde bir grup kadn siyas hak talebiyle ortaya kmt. Kadnla rn kurtuluuna dair net fikirleri olan Latife, ankayada bulundu u sre iinde bir kadn haklar savunucusu olarak davrand, fikri ni soran yabanc gazetecilere grlerini aka dile getirdi. Bat basn da Mustafa Kemalin evlendii kadndan sufrajet -sem e seilme hakkn savunan kadnlar byle anlyordu- ve kadn haklar savunucusu olarak sz ediyordu. 18 nisan 1923 gn Vakit gazetesi kadnlarn siyas haklar konusunda bir anket balatt. Anket ilgi grnce Vakit gazetesi Kadnlardan mebus namze di kim olabilir? sorusunu ekledi. Gelen yantlar iinde namzet olarak Latifenin de ad geiyordu.

59

Kadn evresindeki siyas canllk 30 mays 1923te zirvesine ulat. Nezihe Muhiddinin ban ektii on kadm siyas hak larn elde edilmesi iin mcadeleye baladklarn duyurdular. 15 gn sonra da Kadnlar Halk Frkas ad altnda bir siyas parti kurmaya karar verdiklerini akladlar.

Sandktan Latifeye oy
Seimler, haziranda yapld. Kadnlar dlanmt. Ama erkek semen, baz illerde Latifenin de aralarnda olduu nc kadn lara aday olmadklar halde oy vermiti. zmir, Konya, Malatya ve Diyarbakrdan gelen sonular ar tcyd. Latife, Halide Edip, Mevhibe Hanm, Nezihe Muhiddin, Kara Fatma, Mfide Ferit, Aliye Fehmiye de oy verenler olmutu. Semen Meclisten daha duyarlyd. 1923 yl sonuna dek Kadnlar Halk Frkasna devletten bir yant gelmedi. Onlar da faaliyetlerini Trk Kadnlar Birlii ad altnda srdrmeye karar verdiler. Merkez eilim kadn hakla rn ertelemek ynndeydi. Kadnlarn meclise girmesi iin tam 11 yl daha beklenecekti. 24 temmuz 1923 gn ankayada bayram vard. smet Paa Lozanda anlamay imzalamt. Mustafa Kemal ile Latife bu ke yifli haberin neesiyle trenle zmire hareket ettiler. drt gn tatil yapacaklard.

Cumhuriyet ilan ediliyor

ankayada bir sredir gece sofralar hareketlenmiti. Musta fa Kemalin nemli bir karar arifesinde olduu anlalyordu. Mustafa Kemal Anayasay deitirip Cumhuriyeti ilan etmeye ilikin fikirlerini yakn evresiyle ve gazetecilerle paylayordu. Mustafa Kemal Paa, Cumhuriyetin ilanndan bir sre nce Yusuf Kemal Beye, Latife seni grmek istiyor demiti. Bunun zerine Yusuf Kemal Bey Latifeyi ziyaret etti. Grme srasn da Latife ona pek de beklemedii bir soru yneltti. Israrla fikrini

60
almak istiyordu. Nasl kabul eder mi millet bunu? Cumhurreisliini ho grr m? diye soruyordu Latife. Yusuf Kemal Beyin cevab, Hibir mahzur yoktur. Unvan de iti, baka bir ey yok... Zaten ne zamandan beri eumhurreisi deil miydi? olmutu. Bir mddet sonra yanlarna gelen Mustafa Kemal Paaya La tife konuulan anlatt, Mustafa Kemal Yok canm benden vaz gein, ben bavekil olaym da alaym. Mcadele edeyim. Cumhurreisi Fevzi Paay yapalm... deyince, Yusuf Kemal Bey, da yanamayp, Hayalatla uramayalm Paam demiti. 29 ekim pazartesi gn Mustafa Kemale kt bir di ars musallat olmutu. Ar bir nezle geiriyordu. Bir gece nce smet Paayla ge saatlere kadar almlard. Byk bir gayretle kalkt giyindi. stiklal Madalyasn takt. Latife de giyinip hazr lanmt. ok nemli bir gnd. Cumhuriyet ilan edilecekti. Mus tafa Kemal mecliste bulunan 158 milletvekilinin oyuyla Trkiye Cumhuriyetinin ilk cumhurbakanlna seildi. Latife, Rukiye ve Vecihe Cumhuriyetin ilann Mecliste locadan izlemilerdi. Vecihe lmen o gn anlatrken, Hastalna ramen cumhur bakan seildikten sonra ok gzel bir konuma yapt. Biz btn ev halk onun durumunu bildiimiz iin ok heyecanlanmtk diyor. Cumhuriyetin ilanyla Mustafa Kemalin Mill Mcadele arka dalarndan Ali Fuat Paa (Cebesoy), Rauf Bey (Orbay) ve Kzm Paa (Karabekir) bir ekilde devre d kalmlard. Mustafa Ke mal onlarn Cumhuriyete tavr aldklarn dnyordu. Nutukta da bu dncesine yer vermiti.

Kalp krizi
Cumhuriyetin ilann izleyen gnlerde Ankara ok gergindi. Mustafa Kemal, kasmn ikinci haftasnda ciddi bir kalp krizi ge irdi. lkini kincisi izledi.

61
Mustafa Kemalin rahatszl srasnda kendisini ziyaret eden Rauf Bey, Latifenin kocasna gsterdii ilgiye hayran kald ve anlarna unlar yazd: Latife Hanm o kadar bilgili, dikkatli, ayn zamanda mfik ve hassas idi ki, gelen uvesterlere ihtiya olmadn doktorlar katiyetle sylediler. Doktorlar Mustafa Kemalin dinlenmesi gerektii inananday dlar. Latife, Neresi uygun? diye sormutu doktorlara. Neet mer de Bir ky ehri her bakmdan iyi olur, dier arkadala rm da benim gibi dnyorlar deyince zmir gezisine karar ve rildi. Ba baa kaldklarnda Mustafa Kemal,Ynetimi iyice eline aldn Latife, bravo! Bu kadar becerikli olduunu bilmiyordum demiti. Ardndan yol hazrl balad.

Bayan Kemal Trkiyeyi ynetebilir...

Mustafa Kemal salna kavutuktan gnler sonra, 23 aralk ta New York Times gazetesi Kemalin dul ei Trkiyeyi ynete bilir balyla bir yoruma yer verdi. Frederick Cunliffe-Owen imzal yazda Trkiyenin mill liderinin hastal nedeniyle An karada dolanan dedikodulara dikkat ekiliyor, Mustafa Ke malin lm halinde dul ei Trkiyeyi ynetebilir deniliyordu. Bu habere bakarak o gnlerde Latifenin d dnyadaki imaj lkeyi ynetmeye kadir bir kadnn imajyd diye dnmek abartl olur mu bilmiyorum.

zmirde el bombal suikast

Mustafa Kemal Paa ve Latife bir pazartesi akam Anka radan uurland. Gle oynaya gittikleri zmirde Latife ile Mustafa Kemal l mn eiinden dnd. Resm tarihe ve dnem anlarna yansma yan bir suikast giriimiyle yz yze kaldlar. Dnya basnnn El bombasyla Trkiye cumhurbakanna suikast giriimi olarak sunduu haber 7 ve 8 ocak tarihli gaze telerde yer ald. Habere gre, Mustafa Kemale isabet etmeyen bomba karsn yaralamt. O gnlere dair anlardan da Musta fa Kemalin can gvenliiyle ilgili bir tedirginlik yaand anla lyor. Cumhurbakan Mustafa Kemal Paay hedef alan bu su ikast giriimi Trk basnna yanstlmad. Latife, Kemal Paay sk perhize sokmutu. Mustafa Kemalin doktoru Neet mer, bir ay sonra Gazinin sa lnn gayet iyi olduuna dair bir rapor yazp yanlarndan ayrld. Mustafa Kemal Paa iki imiyor, gayet dzenli bir hayat ya yordu. Latifeyle evrede at gezintilerine kyor, okuyor, al yor, keyifli bir tatil yapyorlard. Latife ona kahvalt zorunluluu koymutu. Masadan sadece kahveyle kalkmasna izin vermiyordu. Kemal Paa, ksa sre iinde Nemse hamurundan yaplm pirokilerin ba mterisi haline gelmiti.

Hilafet bize tehlike kayna

Bir ikindi vakti ay ierlerken, smet Paadan ifreli bir telg raf geldi. Halife stanbula gelen hkmet yelerinin kendisini

63

aramadndan ikyet ediyor, hilafet hzinesinin masraflar iin hkmetten para yardm istiyordu. Bu bir bakma hkmetten temsilcilik istemek anlamna geli yordu. Mustafa Kemal kzm, Padiah m bu adam, halife mi! diye syleniyordu. Latife de merak iindeydi. ifrenin zlm ekli ni ona uzatt. Al oku dedi. Mustafa Kemal resm yazmalar Latifeye okutmakta tereddt etmiyordu. Latife dikkatle okudu ve fikrini syledi: Bana, Devlet ilerine karyorsun deme. Fakat Fransada bi le krallk devrileli yz yl getii halde krallar lkelerinde yaaya mazlar. Cumhuriyet iin hilafet bir tehlike kayna deil midir? Bravo Latif... Doru dndn. Batan ayaa haklsn. Al eli ne bir kt kalem; hemen hkmete bir mektup yazalm. Hkmete, halifelik makamn eletiren ac bir mektup yaz drd Latifeye. Mustafa Kemal ve Latife zmirde tam 52 gn kaldlar ve ikin ci bir balay yaadlar.

Canm sana siper ederim

Ayrl gn geldiinde, Mustafa Kemal karsna beklemedii bir teklifte bulundu. smet Bozda aralarnda geen konumay yle aktaryor: Ankaraya dnyoruz. Fakat sen istersen birka gn daha z mirde kal. Neden sizinle gitmiyorum da birka gn sonra gidiyorum? Misafirler geldi gitti, ok yoruldun. Belki birka gn kalp dinlenmek istersin diye dndm. Bilirsiniz ki ben sizin yannzda dinlenirim. Bana bu teklifi yapmanzn bir nedeni mi var acaba? Nedeni var elbet... Fakat sana sylemek istemedim. Vesvese li kadnsn.

64

Beni meraktan atlatacak msn Kemal? Asl imdi vesveseye deceim. Mustafa Kemal alak sesle devam etti: Emniyete bana bir lm tuza kurulduu ihbar edilmi. Fa kat nasl ve nerede yaplaca bilinmiyor. stedim ki hi yoktan bana bir i gelmesin. Trenlerde senin yannda olacam da lm tehlikesi kar snda ayr olmaya raz m olacam sanyorsun! Mutluluksa bera ber. lmse yine beraber. Hatta atlacak kuruna ben gsm gererek sana canm siper ederim. Mustafa Kemal Latifeyi omuzlarndan tutarak yle syledi: Oldu ocuk. Bu akam gidiyoruz. Fakat en gvendiklerine bi le gideceimizi syleme. Mustafa Kemal yeni rejimin din politikasn ilan edecekti. s lam dini, siyasetten uzaklatrlacakt. Aklama 1 martta mec liste yapld. 3 mart gn eriye ve Evkaf Vekleti kaldrld. Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edildi. Btn ilim ve retim kurumlan Maarif Vekletine baland. Bu dzende artk halife ye yer yoktu. 3 mart gecesi sabaha kar Halife Abdlmecid yurtdma kartld. 4 mart gn Byk Millet Meclisi, hilafeti ilga eden kanunu kabul etti. Devletin dini slamdr maddesi Anayasada 1928 y lna kadar kald. Mete Tunay, Hilafetin ve hemen ardndan eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas, sonra da eitimde ve yargda birlik salanmas, laiklemenin yasal adan en nemli admlaryd di yor.

ankayaya ilk protokol

Kke gelen giden oktu ve bu geli gidiler yaverler tarafn dan geliigzel dzenleniyordu. Mustafa Kemal bu dzensizlik ten yorgun dmt. Kimi arkadalar sabahn erken saatinde onu grmek gibi bir alkanlk sahibiydi. Latife, kke geli gidi leri, kabul trenlerini bir dzene balamaya karar verdi. Latife gece davetlerinin de nceden planlanmasn istiyordu. Evin alanlarna bir rnek kyafet diktirtti, yemek servisi yapa cak olanlara da beyaz eldivenler bulundu. Ancak beyaz eldivenle ri giyen garsonlar, savatan yeni km erlerdi. Eldivenler y znden yemek servisi srasnda iyice sakarlayorlard. Latife, kararghtan bir bakanlk kk yaratmakta kararly d. Misafirlerini ok gzel arlyor, kolal rtlere kadar tek tek urayordu. Bugn ok sayda grevlinin dzenledii protokol iini Latife tek bana stlendi.

ocuklar ve kadnlar
Latife, Ankaraya gelince Babakan Fethi (Okyar) Beyin ei Galibeyle sk bir dostluk kurdu. Babas Mnih konsolosuyken Almanyada okumu, Almanca, ngilizce, Farsa renmi, ok kitap okuyan kltrl bir kadnd. Biri kz biri olan iki ocuu vard. Latife iin bulunmaz bir nimetti. Pek ok lkede bakan elerinin hayr cemiyetlerinde alma s dettendi. Latife de ocuk Esirgeme Kurumu (Himayei Etfal Cemiyeti) fahri bakanln stlendi. Himaye-i Etfal Cemiyeti 1923-1925 arasnda youn bir faaliyet yrtt. Kadnlarn kocalarnn grevleriyle anld yllard. simlerini

66
renmek bile aba gerektiriyordu. nk hemen hepsi, filan ve kilin ei, filan ehir mebusunun kz diye anlyordu. Kadm ile er kein bir arada bulunmas gelenee aykryd. Halbuki sava s rasnda kadnlar evden kmlar ve kocalarnn yokluunda pek ok ii omuzlayp gtrmlerdi. gal srasnda cepheye gidenler olmu, cephe gerisindeki mcadeleye saysz kadm katlmt. Yani kadnlar bir zgrleme sreci yaamlard. Ama bir tara kasabas grnmndeki Ankara, bakent olduktan sonra da kadnsz olma zelliini srdryordu. Dnemi anlatan anlarda kadnlarn isimlerine rastlamak ok zor. Hatralar, sanki kadnlar hi yaamam gibi kaleme alnm. Ankaray deitirmek iin nce kadm-erkek arasndaki kage son vermek gerekiyordu. Latife ile Mustafa Kemal uzun uzun planlar yapp ankayaya kadnlarn da gelmesi iin kabul gnleri balattlar. Vecihe lmenin anlatmna gre, cumartesi gnleri 15:00-18:30 arasnda hanmlar geliyordu. Sonra Mustafa Kemal, baz gnlerde ben de kacam, beyler de gelsin diyerek bu gnlerin anlamn deitirmiti. Bu davetler Ankarann en nemli sosyal olay olmutu. Latifenin misafir salonu olarak kul land mavi salonda yer bulunmuyordu. Misafirler arasnda Ankaral hanmlar, bakan, milletvekili, gazeteci eleri de oluyordu. Yalnz ankaya evresinden deil, Dikmen ve Keirenden de gelenler vard. Hanmlar mavi salonu evreleyen koltuklarda ses siz sessiz oturuyor, yemek odasnn kaplar alnca, Latife Bu yurunuz efendim diyerek konuklar aya davet ediyordu.

Sofra
Mustafa Kemalin sofras bir muhabbet yeriydi. Latife sadece erkeklerin katld sofra muhabbetini kendisine ynelik bir saldr olarak alglyor, nezaket kurallarna uygun davranlan bir sofra istiyordu. Misafirlerin, bu davetlere eleriyle birlikte gelmelerini salamak iin urayor, kendi evinde yemek masasn hazrlayp donatan bir kadn olarak geri plana dmek

67

hi houna gitmiyordu. Kadnlarn yer almad sofra, onun iin ardndan gerginliklerin yaand gecelerin habercisiydi.

Kocasna Kemal diyor, mahmuz takyor

Latife ile Mustafa Kemal Paa arasnda hiyerariden uzak eit bir iliki vard. O yllarda kadnlardan kocalarna Beyim, Paam, Beye fendi, diye hitap etmesi beklenirken, Latifenin mill ndere Ke mal diye seslenmesi huzursuzluk yaratyordu. Latife eine, ba kalarnn yannda Paam veya Paa Hazretleri de dese aklda kalan Kemal diye sesleniiydi. Latifenin her Kemal deyiinde kadnlar kzaryor, erkekler fkeleniyordu. Bunu marklk olarak grenler de vard, saygszlk olarak grenler de. Aslnda, Kemal Mustafa Kemal Paanm sevdii isimdi. Son raki yllarda da imzasn Kemal Atatrk diye atacakt. Trkiyeye ilikin Sovyet belgelerine bile Latifenin kocasna nasl hitap ettiine dair bir not dlm. Kocasna Paa diye hitap ediyor deniliyor. Latifenin Mustafa Kemale kalabalk or tamlarda Paam derken sinirlendii zamanlarda ve samimi or tamlarda Kemal diye seslendii anlalyor.

ok k giyiniyordu
Latife k bir kadnd. Evlendikten sonra da aynen gen kzl nda alt gibi Avrupann nl butiklerine smarlad kya fetlerle geziyor, araf giymiyor, pee takmyordu. zellikle siyah rengi tercih eden Latife zaman zaman kulakla rna prlanta ya da elmas kpe takyor, parmandan da babas nn hediyesi olan tek ta yz karmyordu. Ankaray ziyaret eden Batl gazeteciler, onun klk kyafetin den bol bol sz etmiler pee takmadna vurgu yapmlard.

68

Kadnn, Trkiye apnda sosyal hayatta daha fazla yer ald na ve pee ile yaman hzla ortadan kaybolduuna dikkat eken 14 mart 1923 tarihli New York Times, Yeni rejimin en nemli amalarndan biri Trk kadnn zgrletirmektir ifadesini kul lanyor. Mustafa Kemalin ei dnya nnde yeni Trkiyeyi temsil edi yordu.

Mustafa Kemalin yardmcsyd

Latife Hanm einin en byk yardmclarndan biriydi diyor kz kardei Vecihe lmen. Latifenin ankayada geirdii 1 000 gnn bir zeti bir bak ma bu satrlar. Sabah Mustafa Kemalden nce uyanr, gazeteleri, ajans bl tenlerini grmek iin aa inerdi. Latife, bir iki gnlk gecikmey le gelen gazeteleri heyecanla nne koyar sayfa sayfa tarard. Bu gazetelerde yalnz kocasnn deil, kendi fotoraflar da yaynlan yordu. rnein 1923 ylnda yayn yaamna balayan Time der gisi 24 mart tarihli kapan Mustafa Kemale ayrmt. Birlikte, dnya gazetelerinde yaymlanan haberleri neeli bir sohbet eli inde deerlendiriyorlard. O, bir bakma Mustafa Kemalin dn yaya alan penceresiydi.

Latife ile Mustafa Kemalin ev oyunlar

Latife ile Mustafa Kemal zaman zaman evde kk oyunlar oynarlard. Oyunlar icat eden Latifeydi. Odadaki eyalarn yeri ni deitiriyor sonra da Mustafa Kemalden bunlar bulmasn is tiyordu. Bir akam havuzlu salonda paravana asl duran kk ini taba Kemal Paanm oturduu koltuun altna bantla tut turdu; ini taba uzun uzun arayan Mustafa Kemal aramasna ramen bulamaynca da koltuun altndan kartverdi. kisi de bu oyuna saatlerce glmlerdi.

69

Mustafa Kemal, Pes diyordu, bizim hanm hokkabaz olmu! Bir sabah cebimden mendil yerine tavan karsa hi amayacam. Karkocamn en byk keyiflerinden biri de at binmekti.

Hanm bize aykovski al!

Yeni Trkiyeyi ilk tanyanlardan biri Sovyetler Birliiydi ve Ankarada elilii vard. Mustafa Kemal ile Latife lkesine geri dnmeye hazrlanan Bykeli S. . Aralov ile kars Sofya lninay 1923 yl iinde yazlk meknlarnda ziyaret etmilerdi. O gn Mustafa Kemal Latifeye, Hanm! Veda mzii olarak bize aykovskinin u sevgili romansn al... diye srar etti. Latife gnn nemli bir ksmn okuyarak geiriyordu. Kitap larn ankayaya tamt. Kzm Karabekir, st katta, Latife Hanmn da birok zarif ciltli, kymetli kitaplar bulunan ktp hanenin btn duvarlar kapladn anmsyor. Mustafa Kemal, Latifenin kendisine kitap ve iir okumasn dan, piyano almasndan holanyordu. Mustafa Kemal Paa ile Latife, gece sofra kurulmad gnler de ba baa otururlard. Latife onun dinlenmesi iin elinden ge leni yapyor, okuduu kitaplardan zetler karyor, bildii gzel hikyeleri anlatyordu.

Kadn hareketi ve Latife

Latife daha 18 yandayken Jn Trklerin kadnlara ilikin politikalarn eletiriyordu. Gen kz, XX. yzyln ilk eyreinde, henz Avrupada eitime balamadan nce de gerek bir kadn bilincine sahipti. O yllarda onun gibi kadnlarn says az deil di. Latife de onlar gibi, dnyada ve Osmanl mparatorluunda ykselen kadn hareketinden beslenmi olmal. Latifenin kadn haklar konusunda dnceleri berrakt. Kadnn peesini atma sn bir zgrlk kavgas olarak gryor, siyas temsil hakkn sa vunuyor, milletvekili olmak iin Mustafa Kemale bask yapyor, talak (erkein kadn tek yanl boamas) ve okelilii sona erdi recek bir Medeni Kanun projesini destekliyor, eitimin dinden ayrlmasnn kadnlarn ilerlemesi iin art olduunu savunuyor du. Btn bunlar sylerken de bir lider ei olduunu unutma dan, kadnlar zgrletirme mcadelesinde Mustafa Kemale ak tif destek verdiini sylyordu. Yllar iinde Latifenin o gnlerde oynad nc rol tamamen unutuldu, unutturuldu. Cumhuriyetin nde gelen isimlerinden ilk kadn avukat S reyya Aaolu, Cumhuriyetin 50. yl iin Trkiye Barolar Birliinin dzenledii trende yalnz Mustafa Kemale deil, Latifeye de teekkr etmi, mrmn sonuna kadar da, Trkiyeye ve bilhassa Trk kadnna yapm olduu hizmetler iin Atatrk ve balangta yardmcs olan Latife Hanm hatrlamay bir va zife bileceim demiti. Latife ile Mustafa Kemalin evlilik yllar ayn zamanda Trki yede kadnn grnr klnmas ve eit haklara kavumas yo lunda nemli admlarn atld yllar oldu. Dnya, Latifeye evlendii gnden itibaren kadn haklar pen-

71

esresinden yaklamt. Bunun hakl nedenleri vard. Latife An karadaki yabanc eliliklerin temsilcilerini de kadn haklar ko nusunda sktryordu. Bir resepsiyonda talyan elisiyle sohbet esnasnda lkenizde feminizmin durumu nedir diye sormas gerginlie neden olmutu. Eli Latifeye glmseyerek u yant vermiti: Madam feminizm lkemizde az gelime gstermitir. lke min kadnlarnn feminizmi kendilerine has bir yorumlama bii mi vardr. Onlar iin feminizm yuva kurmak ve salkl evlatlar la kocalarn temsil etmek demektir. Bunun zerine Latife, Bu ne kadar an gerisinde bir anla y diye tepki gstermiti.

Pee, devrimle deil, evrimle kalkmal...

Latifenin pee konusunda iki aklamas var: lki Lozan anla mas imzalanmadan nceki gnlere ait. Marcossonla konuur ken, Peenin kalkmasndan yanaym ama biz hzl bir deiim den yana deiliz; bu zaman iinde salanacak. Devrimden ziyade bir evrim eklinde gereklemeli diyor. Alt ay kadar sonra da Amerikan dergisi The Current OpinorCda yaymlanan demecinde kadnlarn peeden kurtulmasn bir zgrlk kavgas olarak grdn sylyor. Kinross, Mustafa Kemalin zellikle kadnlarn zgrle ka vumalar konusundaki tasarlarn Latifeyle tarttn yaz yor. Vecihe lmen de Latifenin kadn devrimleri iin Mustafa Ke malle birlikte ura verdiini anlatyor. Johannes Glaesneck 1923 ilkyaznda ktklar yurt gezisi sra snda Latifenin topluluklara konutuunu, seyircilerin akn baklar arasnda krsye ktn anlatyor. Vecihe lmen, Kemal Paann, Latifenin kadm toplantlarn da, derneklerde konumasn arzu ettiini sylyor. Latife de ya paca konumalarn etkili olmas iin ankaya Kknn bah esinde prova yapyordu. Hsrev Gerede anlarnda bu konuma

72

provalarndan sz ederken, Latifenin uran, hrsl bir kadnn, komutan einin ne kma abas olarak yorumlamt. Latifenin halka hitap etme isteini Mustafa Kemale kar bir kalkma gibi grenlerin says az deildi

Medeni Kanun
Kadn haklar asndan deiimin en nemli gstergesi yasa lard. Kadnn zgrl nndeki en nemli engel okelilik ve talakt. okelilie ve erkein kadn boamasna dayal aile hu kukunun deitirilmesi iin komisyonlar kurulmu, youn al malar balatlmt. 1924 yl banda stanbulda Trk Ocanda kadnlar byk bir toplant dzenleyerek mecliste grlmekte olan Aile Huku ku Yasasnn eriata dayal hkmlerine kar ktlar. Erkekle rin kadnlara hkmeden tutumunu eletirdiler. Trk Kadnlar Birlii adna sz alan Nezihe Muhiddin boanma konusunda ka dnn dt ackl durumu anlatrken Kadn millet toplulu undan ayrmayan laik Cumhuriyetimizden evlilikte, boanma da, mirasta, kadn ve erkek haklarnn eit olarak gzetileceini beklemek hakkmzdr diyordu. Sonunda svire Medeni Kanununun baz deiikliklerle bir btn olarak benimsenmesinde karar klnd. 20 aralk 1925te meclise gnderilen, 17 ubatta Resm Gazetede yaymlanan Medeni Kanun 4 ekim 1926 tarihinde yrrl e girecekti. Yerli kaynaklarda byle bir noktaya deinilmese de, d basnda Medeni Kanunu, Latifenin abasyla ekillenen ve ondan ilham alan bir kanun olarak deerlendiren yorumlara rastlamak mmkn. Time dergisi, Latife Hanm, pozisyonunu ve prestijini kulla narak kadn haklarn geniletmeye almt ama geleneklerine bal olan bu muhafazakr lkede bu haklar yasallatrmaya g c yetmemiti. Ancak, onun tekelilik konusundaki srarl tutu mu byk lde baar elde etmiti grne yer veriyor.

73

Trk kadn hareketinin o yllardaki temsilcisi, Nezihe Muhiddin nclndeki Trk Kadnlar Birliiydi. Latife de bu kuru luun faaliyetini destekleyen bir tutum sergiliyordu. Resm tarih, Latife Hanm hep grmezden geldi. Ancak, Mus tafa Kemalin yabanc yazarlar tarafndan yazlm biyografile rinde, Latifenin kadn haklar asndan oynad role ve katk larna deinenlerin says olduka kabark. Arjantinli diplomat Jorge Blanco Villata Latifenin reformla rn gerekletirilmesinde, zellikle de kadnlarn kurtuluuna ilikin reformlarda rol oynamasndan Mustafa Kemal honut kal m, onunla gurur duymutu. Ancak o, katlmcl ile Trkiye cumhurbakannn kars olma konumunun ok tesine gemiti diyor. Trkiye kadn hareketi de Latife Hanm zerinde pek durma d. Belki Cumhuriyet dneminde sahneden ayrlan bir kadn olu undan dikkatleri ekmedi, belki de nemsiz olduu varsayld.

Evlilik atrdyor

Tahminen, 1924n mays ayyd. Mustafa Kemal ile Latife ba baa oturuyorlard. Sohbeti derinletirmilerdi ki, emir avuu Ali girdi ieriye. Tedirgin bir hali vard. Mustafa Kemal Paann yzne bakyor, bir ey sylemek ile sylememek arasnda du raksyordu. Gazi, Aliye nedir der gibi bakt. Fikriye Hanmefendi geldiler, Paa Hazretleri... Fikriye, Latifenin evlilii srasnda ankayaya iki kez geldi. kinci gelii bir felaketle son buldu, gen kadn yaverler tarafn dan geri evrildikten sonra duyulan silah sesleri onun lmnn habercisiydi. lmn 2 haziran 1924 tarihli gazeteler duyurdu. Fikriye hayattayken Latife ile Mustafa Kemal arasnda byk bir soruna neden olmamken lm ikisini de ar biimde etki lemi, lmn arl evliliin zerine kmt. Fikriyenin lmn izleyen gnlerde Latife ile Mustafa Ke mal arasnda byk bir kavga kt. Mustafa Kemalin Latifeye o gnlerde Fikriye diye hitap etme si zerine Latifenin ok fkelendii, yatak odasn ayrd anlat lyor. Latife bununla da yetinmemi, annesiyle babasn Anka raya arm ve boanmak istediini sylemiti. Ancak Adeviye Hanm ile Muammer Bey onun boanma isteini ocuka bulmu lar ve kzlarn evlilii srdrmesi gerektiine ikna etmilerdi.

Sonbahar gezisi
Latife ile Mustafa Kemal 30 austos 1924 gn bir buuk ay srecek bir yurt gezisine ktlar.

75

Byk zaferin yldnmnde Dumlupmardan balayan gezi nin ikinci dura Bursayd. Hamidiye Kruvazr Mudanyada onlar bekliyordu. Marmarada bir tur atmaya karar verdiler. Mustafa Kemal, zaferden sonra hi uramad stanbula Mar maradan ve Boazdan bakacakt. Hadi dedi, gidip birka saat Marmarada tur atalm. Hem deniz havas alr hem de yorgunluk karrz. Bu gezi Latifeyi ok sevindirmiti. lk kez bir sava gemisine biniyordu. Toplar, torpil kovanlarn merak ediyor, tek tek hepsini inceliyordu. Bir ka saatte Marmarann altn stne getirmilerdi. stanbullular Hamidiyeyi, 12 eyll gn saat on bire doru uzaktan grdler. Btn gemiler ddklerini alarak kruvazr selamladlar. Kz Kulesi aklarna gelindiinde de Selimiye Klasndan 21 pare top atld. ki kyda karlkl byk bir kalabalk birikmiti. Hamidi yeyi karlamaya kanlar skdar-Beikta arasna gelince ge minin kyya yanaacan dnyorlard. Ama resm heyetlere gemiyi selamlama ans bile verilmemi, kruvazr Boazdan ge ip gitmiti. Gazeteciler durmadan Boazdaki karakollar arayp soruyorlard. Ama aldklar cevap hep aynyd. Mustafa Kemal geerken stanbullulara bir selam bile gndermemiti.

Latife ile Mustafa Kemal ark sylyor

stanbula uramadan Boazdan geip Karadenize aldlar. Hava ok gzeldi. Gvertede byk bir sofra kuruldu. Gne ba tarken kadehler kalkt, arklar balad. Mustafa Kemal, Kara deniz, Karadeniz, Gelen dman deil biziz diye bir ark tuttur mutu. arkya elik edenlerin banda Latife vard. Gemiye ok neeli bir hava hkimdi. Hamidiye bir sava gemisinden gezi ge misine dnmt. Kylarda duruyor, kasaballarla konuup dertleiyor, yiyecek alp tekrar kruvazre dnyorlard. deta bir mavi yolculuktaydlar. Trabzona kadar elene elene gittiler. Trabzona yaklatklarnda mutluluk yerini hzne brakt. 13

76
eyll gn Erzurumda deprem olmutu. O gece iki iilmedi. Karkoca erkenden odalarna ekildi. Latife depremden ok etkilenmiti. Mustafa Kemale Korku yorum. Sanki deprem Erzurumda deil de benim iimde olmu gibi... Yeni bir felaket olacakm gibi tuhaf bir duygu iindeyim dedii anlatlyor. Mustafa Kemalin, Gelme seni Samsundan Ankaraya yolla yaym teklifine: Bizi grmek bile onlar iin bir teselli diyerek itiraz etti Latife. 30 eyll gn Erzuruma geldiler. Mustafa Kemal, Erzurum evresindeki btn felaket blgelerini tek tek gezdi. Latife, depremzedelere Mustafa Kemalle eit oranda para yardm yapt. Ka ytlara yle gemiti yardmlar... Mustafa Kemal cebinden 10 000 lira, Latife Hanm 10 000, milletvekilleri er bin, yaver, umum ktip ve dierleri yz, iki yz lira bata bulundular. Latife, kendisini eiyle eit lde sorumluluk sahibi ve davann bir paras olarak gryor; parasn zgr iradesiyle harcyordu. Gezi srasnda sevinci ve lm bir arada yaamlard. Hal kn byk sevgisi ve depremin unutulmaz grntleri i ie gei yordu. Gezi bir anda karkoca arasnda alevlenen bir kavgayla glgelendi.

Boanmann eiinden dndler

Sarkamta Ordu Kumandan Ali Sait Paamn evinde Gazinin onuruna verilen resm akam yemeindeydiler. Sofrada Er zurum valisi, Sarkamtaki ordu kumandanlar, asker ve ml k davetliler vard. Latife ile ordu kumandannn ei Naciye de sofradayd. nce iildi, sonra da yemee geildi. Mustafa Kemal Naciye Hanma iltifat ediyordu. Mustafa Kemal ile Latife bir gn nceden beri konumuyorlard. Biraz da bu yzden Mustafa Ke mal srekli Naciye Hanmla konuuyor, onun gzelliini ve ko numasn ven szler sylyordu. Bir garson makarna taban Mustafa Kemale uzatt. Latife birden yksek sesle:

77

Kemal ayaklarna dikkat et. Bana kadar uzanyor dedi. Ortal bir lm sessizlii kaplad. Mustafa Kemal izin isteye rek Latifeyle sofradan ayrld. Yemek salonunun yan bandaki zel dairelerine ekilmiler di. Kl Alinin de aralarnda bulunduu bir grup odadan gelen seslere kulak verince kyamet koptuunu anladlar. Ancak sesini ykselten Latifeydi. An kitaplarnda yer almayan bir anlatma gre Latife o gece Mustafa Kemale Boa beni demiti. Einin nezaketen de olsa bir bakasna kur yapmasna katlanabilecek yapda deildi. Mustafa Kemalin bir baka kadna kur yapmas eklinde an latlan kavga neredeyse boanmayla sonulanacakt. Bu srete Kl Ali de Yaver Salih de ayrl krkleyen bir tavr iine girmediler. Latife Hanm kafileden ayrlnca, Kemal Paann ok zgn olduunu grmlerdi. Demek ki barmak istiyordu. Latife de bu denli byk tepki gsterdiine piman ol mu, Mustafa Kemale bir mektup kaleme almt. Kl Ali Latifeden gelen mektubu haber verdi Mustafa Ke male. Latife Mustafa Kemalden zr diliyor ve szlerini yle biti yordu: Ben btn kt huylarm Erzuruma felaket blgesine gm dm. Artk beni affet. O mutlu yuvamza, ankayaya yine birlik te neeyle dnelim. Mektup Mustafa Kemali ok memnun etmi, bar salanmt. Mustafa Kemal karlatklarnda yle diyecekti Latifeye: Bakn Hanmefendi, Ankaraya bu kadar acele gitmeniz iin bir sebep yokmu.

Muhalefet gnleri

Sarkam krizini atlatan Latife ile Mustafa Kemali siyasetin gergin gnleri bekliyordu. Aslnda huzursuzluk yeni saylmazd. Gerginliin arka plan Lozan gnlerine uzanyordu. Rauf Bey babakanl srasnda, smet Paanm Lozandaki tavrndan ra hatsz olmu, onun Ankaraya dnd gn istifasn sunmutu. Musul sorununun zmnn Lozan sonrasna ertelenmesini ok isabetli bulmadn daha sonra anlarnda uzun uzun anlatm t. Mill Mcadelenin nde gelen komutan, Ali Fuat, Karabekir paalar ve Rauf Bey, Cumhuriyetin ilanm top seslerinden renince dlandklarna kanaat getirmilerdi. Hilafetin kald rlmas srasnda ortalk yeniden gerilmi, komutan bu karara muhalefet ettiklerinde hilafet yanls olmakla sulanmlar, bunu da kendilerine yedirememilerdi. Pek ok politik karar ankayada verildii iin Latife de btn sreci dikkatle izliyordu. Mustafa Kemale yzde yz hayrand, ama kendi fikirleri de vard. Hep tartyor, itiraz ediyor, dn dn korkmadan sylyordu. Hukuk eitimi gren Latife, iki yl da Mustafa Kemalin politika mektebine devam etmiti. Sa dece evin dzeniyle ilgilenip siyas olaylara seyirci kalan bir cum hurbakan ei deildi. Meclis tartmalarn eiindeydi. Musul sorunu zerine veri len nergeler bekliyordu. Ancak, kopua gtren gerginlik Lozan mbadilleri yznden patlak verdi. Ankara Birinci Ordu mfet tiliini yrten Kzm Karabekir bu grevinden istifa etti. Karabekir Paay Refet Paa ile Ali Fuat Paa izledi, onlar da ordu mfettiliklerinden istifa ettiler. Komutanlar muhalefete gemi lerdi. Muhalefetin mecliste 30-40 sandalyesi olduu tahmin edili yordu. Latifenin eski babakan Rauf Beyle yakn bir dostluu

79

vard. Ali Fuat ise Mustafa Kemalin en eski arkadalarndan bi ri olarak Latifenin zel olarak yemee davet ettii bir kiiydi. 5 kasm nemli bir gnd, zira Mbadele, mar ve skn Vek leti hakkmdaki soru nergeleri gensoruya dntrlmt. Ra uf Bey stma olduu iin o gn mecliste deildi. 19 kii hkme te gvenoyu vermedi. Oylamadan hemen sonra Rauf Bey ve on arkada Halk Frkasndan istifa ettiler. 40-50 istifa daha bekleniyordu. Meclisin 5 kasm oturumunda su yzne kan gerginlik bir muhalefet partisi dourmutu. Terakkiperver Cumhuriyet Frka s 17 kasmda kuruldu. Tekpartili Cumhuriyete ikinci parti gelmiti, Halk Frkasndan istifalar birbirini izliyordu. stifa edenlerin hepsi de stik lal Savana katlm, devletin nemli kademelerinde grev al m nemli isimlerdi. Bu isimlerin siyas durularndaki deiik lik bir sre sonra Latifeyi de etkileyen bir ortam yaratacakt. Bugn, gemii deerlendiren tarihiler Terakkiperver Cum huriyeti Partinin programnn Halk Frkas programna gre daha liberal olduunu sylyorlar. rnein Mete Tunay, yeni partinin beyanname ve programn siyasal ve ekonomik adan li beral demokrasiyi savunan belgeler olarak nitelendiriyor. Ancak TCF kadnlara oy hakkm programna koymad gibi kadnlarla ilgili bir politika da gelitirmemiti. Kadnlarn ge mi kazanmalar bir trl kalc metinlere dnmyordu. TCFnin kuruluunu Mustafa Kemal sknetle karlarken, smet Paa skynetim ilan edilmesini nermiti.

Latife TCFye ye miydi?

Latifenin TCFye yaklam neydi? Ali Fuat Cebesoyun yee ni Aye Cebesoy ve tarihi Cemal Kutay Latife Hanm TCFnin aktif yesiydi diyorlar. Mustafa Kemal, Latifenin muhalif partiye girmesini belki Trkiyedeki siyas gerginlii giderecek bir yntem olarak dn

80
mt. Mustafa Kemalin taktiklerinden biri de gerginliklerin gi derilmesinde Latifeden yararlanmasyd. TCF oluumunun ardndan ubat ayna kadar yaanan en nemli olay smet Paa ve hkmetinin istifasyd. Yeni kabine yi Fethi Bey (Okyar) kurdu. TCFnin kuruluu zerine skyne tim ilan etmeyi neren smet Paa ekilmi, ortam yumuamt. TCFnin bana Kzm Karabekir geti ve Fethi Bey hkmetini destekleyeceini aklad. 13 ubat 1925 gn Gente (bugn Bingln bir ilesi) hakla rnda ekyalktan tutuklama karar olan eyh Saide bal 10 ki i jandarmalara teslim olmak yerine silahla karlk verdiler. s yanclar Elaz ele geirdiler, Diyarbakr kuattlar. Ayaklan mann n almamyordu. Trkiyenin geleceini etkileyen, belki de Latifenin kaderinde dnm noktas olacak ayaklanma bala mt. Doudan silah sesleri geliyordu. Blgede, skynetim ilan edilmesi isteniyordu. Kzm Karabe kir, hkmeti destekledi ve Trk ulusunun tekvcut olduunu belirten bir konuma yapt, skynetim oybirliiyle kabul edildi. Sert tedbirler iin sert kanunlar gerekiyordu. Meclisteki bar, Fethi Bey hkmetinin drlmesiyle bozuldu. Yeni babakan, douda alman nlemleri yeterli grmeyen smet Paayd. lk icraat olarak meclise hkmete olaanst yetkiler tan yan Takrir-i Skn Kanununu sundu. Bu kanun, hkmete iki yllk bir sre iin lkenin her yannda snrsz yetki veriyordu.

Latife, Trk Oca fahr bakam

Latife, 1925 baharnda, Himaye-i Etfal Cemiyetine gre daha iddial bir kurumun Trk Ocaklarnm merkez heyetine ve fahr bakanlna seildi. Trk Ocaklar o yllarda Cumhuriyet ideolo jisinin anlatld, yaplacak reformlarn duyurulup tartld bir kltr kurumuydu. Bu yzden modernleme abasnda da nemli bir yeri vard.

81
eyh Said syan nedeniyle, Trk Ocaklanmn 1925 ylndaki ku rultayna milliyetilik ve Trklk politikalar damgasn vurdu. Latife kurultayda yapt konumada, lkeyi blen mezhep ve fikir akmlar olduunu, Trk Ocaklarnn milleti kartran bu akmlara kar srekli mcadele ettiini ve etkili bir sonu aln dn vurguluyordu. Latife bu konumasyla devletin politikala rna aktan destek veriyordu. Konumann basnda sunulu bi imi de Latifenin hkmete verdii destein olduka nemsendi ini gsteriyor. Kurultayn ardndan 17 maysta Merkez Heyeti, Latifeyi fahr bakanla getirdi. Latife, ankayadaki iki buuk yllk abasnn sonularn alm, Trk fikir hayat asndan son derece deer verilen bir kurumun fahr bakanlna seilmiti.

TCFnin son gnleri

Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnm stnde kara bulutlar dolayordu. ki partiyi meclis bir trl hazmedememiti. Terak kiperver Cumhuriyet Frkas 3 haziran 1925te yasakland. 28 haziranda eyh Said ve 46 arkada Diyarbakrda Ulucaminin nnde idam edildi. Latife politikann neresindeydi? D basn srarla Latifenin politik yaamda etkili olduunu yazyor. Latifenin ankayada politik olarak Mustafa Kemalin yann da olduu anlalyor. Ancak onun her eyi sorgulayan, muhase be yapan kimlii belki de muhalif olarak grlmesine yol ayor du. Latife, Mustafa Kemale mutlak bir kar k ya da mutlak bir boyun ei sergilemiyordu. Latife ile Mustafa Kemalin arala rnda sk sk kan gerginliklerde Trkiyede yaanan politik al kantlar rol oynam olmal.

Karlkl ak var myd?

Saysz filme konu olabilecek trden ayrntlar ieren iki bu uk yllk evlilik aka ne kadar yaknd sorusuna herkesin baka bir yant var. evket Sreyya, iki tarafn da aktan baka faktrler nedeniy le evlendiini dnyor, Karlkl ak yoktu diyor. evket Sreyyann aksine Halide Edip tanmalarnn hemen ardndan Mustafa Kemalin Latifeye k olduunu dnenler den. Halide Edip hem kadn gzyle bakyor hem de olayn bire bir tan. Mustafa Kemal Paa onun akln bandan almt, kendisinin de Latife Hanma k olduu aikrd diyor. Armstrong da Mustafa Kemalin lgnca k olduunu yazyor. Mustafa Kemalin Latifeye derin tutkusu yazl anlarn satr aralarnda kolayca okunabiliyor. Mustafa Kemal belki evket Sreyyann kastettii anlamda kara sevdal deildi, ama kar sna k olmak istedii tarzda bir kadn kmt. Latife, Mustafa Kemale fazlasyla kt. Daha onunla tan madan balamt ak ve artarak srd. Ancak Latifenin ak kaytsz artsz bir ak deildi. Onurunun inendiini dnd anlarda kontroln yitiriyor ve btn kprleri yakarak mey dan okuyordu. Bu kadar kuvvetli iki karakter bir arada nasl yaayacakt? Dnemin kimi biyografi yazarlar srarla bu soruyu sormulard.

Bir aile istiyordu

Latife, Mustafa Kemalin, kurduklar ailenin bir paras olma sn istiyordu. evket Sreyyann yorumu yle: Latife Hanm bir ev adam ve bir aile reisi aryordu, Mustafa Kemal ise hayat

83
boyunca devam eden alkanlklarna balyd. Latife, Trkiyeyi yneten erkekle evliydi ve sabaha kadar sof rada oturmasndan holanmyordu. Latifenin ikili sofralar snrlama gayreti Mustafa Kemali f kelendiriyordu. Oysa, o gnlerde Trkiyenin kaderi zerinde et kili olan isimlerden nemli bir kesimi sofra konusunda Latifenin gayretlerinden medet ummaktayd. Mareal Fevzi akmak, ok zeki ve grgl olan Latife Hanmdan ok mhim bir vazife bek lenir. Latife Hanm, kumandann iki sofrasn kurduklar aile nin haremine nakledebilirse memlekete en byk hizmeti yap m olacaktr diye ifade ediyor grn. Ondan, salna hi aldrmayan Mustafa Kemali daha mazbut hayat koullarna ynlendirecek mahareti gstermesini bekleyen ler az deildi. Latife de elinden geleni yapt, ama beklenen biraz daha incelikli, daha hnerli bir idareydi. O ise karakteri icab da ha dobra bir yol izliyor, cebinde anahtarlarla dolayor, Mustafa Kemal de zgrlnn kstlanmasna dayanamyordu. Kavgalara dair yazlp izilenleri st ste koyduumuzda iki buuk yl iinde sonuncusu boanmayla sonulanan byk kavga yaand anlalyor. Bu kavgalarda da sylendii kada ryla hep kskanlk rol oynamt. Sreyya Aaolu, Her eyden nce Latife Hanm Atatrke k bir kadnd. Ve her kadn gibi kskant. Sevdiini kskanr kadn. Atatrk kskanyordu, buna hi phe yok. Herkes diyor ki, dnmesi lazmd. Ben ayn fikirde deilim diyor. Mustafa Kemal, Latifeye ihanet etmedii inancmdayd. Bir keresinde Nuri Conkere evlendikten sonra Latifeye sadk kald n, onu hi aldatmadn sylemiti. Demek ki, birlikte olduklar sre iinde Mustafa Kemal, Latifeyi krmamak iin aba gsteriyordu. Bozkurtun yazar Armstrong, Mustafa Kemalin Latifeden boandktan sonra kendisini tmyle igdlerine terk ederek pervaszca yaadn yazyor. Mustafa Kemal Paa, sk sk kendisinin de belirttii gibi, evli erkek modeline uymayan bir karaktere sahipti. Evlenmekle b

84
yk bir hata yaptn dnmeye balamt. Ankarada yaayan lar, yabanc temsilcilikler evliliin byk bir bunalma gebe oldu unu konumaktaydlar. Ancak Latife bunu fark edememiti.

Boanma yks
ankayada Latife ile Mustafa Kemal arasnda onlar lme kadar ayracak tartma, sonunda bir geceyars sofra daldktan sonra patlad. Latife belli ki o gece btn kontroln yitirmiti. Ama o gece yaanan olayn ayrntlarndan kimseye sz etmedi. nk, Mustafa Kemale sz vermiti. Boanmalarna neden olan olay her ne ise ankaya Kknn kaplar arkasnda kald. Bir akamzeriydi. Pembe Kkn kaps alnd. Uak ama ya kotu. Mevhibe Hanm seslerden gelenin cumhurbakan ol duunu anlad, derhal misafirini karlamaya kt. Antrede Mustafa Kemal Paa ile kar karya geldi. Gazinin yz o ka dar askt ki, ev sahibesi ne syleyeceini ard. Ho geldiniz efendim, Hanmefendi nasllar? diyebildi. Gazi ok gergindi. Ters bir ifadeyle, yidir dedi ve ieri girdi. Mustafa Kemal smet Paayla konumaya gelmiti. Boanacakt. smet Pa a haberi karsna verirken sesinin zntden titremesine engel olamad. Btn srarna kar Gaziyi fikrinden caydramamt. ABD Dileri Bakanl raporunda da, Latifenin zmire bir telgraf ekerek artk Ankarada yaayamayacan bildirdii, ge lip kendisinin alnmasn istedii bilgisine yer veriliyor. zmire giderken, Latife bu gidiin bir son yolculuk olduunu dnmyordu. Mustafa Kemal de ilk bata bir sre ayr yaa malarnda fayda olduunu dnm olmal.

Boanma evrak arkadan gnderiliyor

Mustafa Kemal Latifeye ayr yaayalm derken aklndan ke sin olarak boanmay geiriyor muydu, yoksa bu karar arada ge

85
en gnlerde mi verdi bunu tam olarak bilmek mmkn deil. zmire gnderilecek talakname (boanma evrak) daha sonra hazrlanmt. Latife boanma evraklarm zmire gidiinden iki buuk hafta sonra teslim ald. Boanma bildirisi 12 austosta Anadolu Ajans tarafndan ga zetelere gnderildi. Teblide iki tarafn ayrlmaya karar verdik leri belirtilse de taraflar hkime dileke vermemiler, dolaysyla karlkl bir beyanda bulunmamlard. Latifenin kz kardei Vecihe lmen olay yle anlatacakt: Atatrk ayrlma arzusu gsterdi. Ayrlalm dedi. Bir yaz yaz d. Bunu bir adam ile gnderdi. Aramzda karar vermi bulunu yoruz... Bu izdivaca son verme... diye. stiyorum demedi. Yaz aynen byledir. Alaturka boanma byleydi. Yani alafranga ev lendiler fakat alaturka ayrldlar.

Boanma nasl karland?

Latife ile Mustafa Kemalin boanmas kimi evrelerde mem nuniyet, kimi evrelerde de derin bir znt yaratmt. Kocas na zulmediyordu, o da onu boad diyenler de vard, ok kt oldu diyenler de. Rauf Orbay, Aaolu ailesi, Fahrettin Altay, Asm Gndz, smet Paa ve Mevhibe Hanm Mustafa Kemalin Latifeden ayrlmasna zlmlerdi. zden Toker, smet Paann gnlerce kara gzlk taktn anlatyor. Boandklarnda babam ok zlm. O kadar ki, zntsn gizlemek iin kara gzlkler takm diyor. Fethi Okyar ile Galibe Okyar Paristeydiler, rendiklerinde ok canlar skld. Galibenin Latifeye gnderdii mektup Trk Tarih Kurumundaki evraklarn iinde. Fahrettin Altay Paa, 1925 ylndan sz ederken, Bu yln en zc olay Atatrkn Latife Hanmdan ayrlmasdr diye yaz mt anlarna. O gnlerde Mustafa Kemal Paayla yollar ayrlan Rauf Or-

86
bay ise boanmay Mustafa Kemal asndan byk bir kadersizlik olarak tanmlyor. Ahmet Aaolu, bu boanmaya ne kadar zldn Mustafa Kemale syleyenlerdendi. Paam, Trkiyede iki byk ansszlk oldu, biri Latife Hanmdan dieri eski silah arkadalarnzdan ayrlmanz demiti. Mustafa Kemalin yakn evresinden olup anlarn yazanlar dan, Salih Bozok ile Kl Ali, boanmadan memnun kalan iki isimdi. Salih Bozok, Latifenin bir noktaya geldiinde piman olabile cei eylerin hepsini bir anda yapabildiini, kezzap gibi beynini yakan fkesini durdurmann ve yattrmann mmkn olmad n sylyor. Kl Ali anlarnda ailede dirlik ve dzenlik kalmadn, La tifenin Mustafa Kemale eza cefa ettiini sylyor.

Fedakrlk etmeliydi...
Latifenin kk kz kardei Rukiye, ablasnn daha ok feda krlk etmesi gerektii kansndayd. Arkada Leman Karaosmanoluna bir konumalarnda yle demiti: Bir gn bana, Biliyor musun Leman, benim ablam ok byk bir hata etti. Ben Atatrkn kars olsaydm, derdim ki, Sev ca nm... Btn kinat sev... Sev canm her ey senin hakkndr. Hepsi senin hakkndr. Ve hi mesele karmazdm. Mnci Uakizade de, Ablam fevkalade bir kadndr. Fakat Gaziye kar herhangi bir erkee yapaca muameleyi yapt. Ta rihte ender yetien bir dhi ile evli olduunun farknda deildi. Bu yzden Gazi iin bir handikapt diye aktarmt grn. Sabiha Gken ise, Latife Hanm biraz daha sabrl olsayd, akll olsayd, aklsz demiyorum yanl anlalmasn, belki mr boyu bir evlilik olabilirdi demiti. Latife de yllar sonra yaknlarndan ehvar alayana evlili ini deerlendirirken, Bak imdiki aklm olsayd baka trl

87

idare ederdim. evrede o kadar yiyici vard ki, ben de ok toy dum, mcadele edemedim diyecekti. Amcas Halit Ziyamn Latifeyi anlatan satrlar onun karakte rini sergilemek asndan ok arpc: Latifeyi pek akll, pek uyumlu ve uysal, eitli bilgi ve kltrle ssl, aile iin vnme ye deer, esiz benzersiz bir kz olarak tanmakta hepimiz gr birlii halindeydik. Onda ilkbahara zg gelip geici kasrgalar eidinden kaynamalar tamalar olurdu. stelik bir seferinde kendisini aydnlatp uyarma gerei bile duymutum. Mustafa Kemalin Latifeden boanmas Trk basnnda ksa ck bir haberle duyurulurken dnya basn ise Mustafa Kemalin ltramodern kars ndan boanmasna geni yer verdi. Bu yorumlarn bir ksm boanmann biimi ile ilgiliydi; Mus tafa Kemalin karsn hkmet kararnamesiyle boamas tuhaf karlanm ve yeni Trkiyenin imajna uygun grlmemiti. Trkiye cumhurbakannn kars politik sfatlarla anlyor, Mustafa Kemal sufrajet karsn bir kararnameyle boad deni liyordu. D basn boanmaya politika kartm iddia ediyordu. Bu haberlerde, Latifenin zmire geri dnd gnlerde bir gaze teciye yapt aklama da rol oynam olmal. Latife, boanmala rn Josephine ile Napolyonun boanmasna benzetmiti.

Josephine ve Latife

Boanmann ardndan Latife iin ok acl bir sre balad. Onun fkesi bir anda patlar, ksa srede snerdi. zmire gittiin de fkesi gemi, geriye sadece znts kalmt. Byle bir son dan dolay kendisini de sorumlu gryor, ocukluk ettiini d nyordu. zmirdeki Beyaz Kk ona hep gemii hatrlatyor, hangi oda ya gitse anlar canlanyordu. Latifenin bakmak bile istemedii ngilizce, Almanca, Franszca gazeteler, kendisinden sz etmek teydi. zellikle Amerikan basn Latifeye vgler yadryor, bo anmay srekli gndemde tutuyordu. Latife, sersemlemi bir vaziyette bana gelenleri anlamaya abalarken kaps alnd ve bir Amerikal gazeteci onu ziyarete geldi. Gazeteciyi kabul etti ve onunla konutu. Toronto Daily Star, Time dergisi ve New York Timesta 1925 austosunun son haftasnda yaymlanan szlerini birlikte okuyalm.
Eim , evresindekilerin kendisini, kariyeri nndeki engelin ei olduuna ikna etm elerine izin verdi ve N apolyon gibi akn em elleri ne feda etti. te yeniden bir Napolyon ve Josephine vakas. Ben koca m sevdim . Onun kendisi ve lkesi iin tm arzularn gerekletirm e si uruna elim den gelen her eyi yaptm. Am a artk birlikteliim iz onun daha fazla ilerlem esine engel oluturuyor. Josephinein duru m unda olduu gibi yine feda edilm esi gereken, kadn. Am a benim h i bir ikyetim yok. Eer boanm akla onun m utluluunu salayabile ceksem , bundan m em nuniyet ve gurur duyarm , ama yaadklarm hatrladm zam anlarda belki biraz yreim burulur. A llah n bir araya getirdii bu iki kii ayrld, ok yazk oldu. B i zim ki, sizin B atda anladnz ekilde tam anlam yla bir ak evlili

89
iydi. Kocamla ben cennet bahesinde bir kadnla bir erkein olabile cei kadar mutluyduk. Ta ki ylan kp gelene kadar...

O gnlerde Latifeye Amerikal bir Kongre yesinden Paris ve New Yorkta konferans vermeye davet eden vg dolu iki mektup geldi. Zeknz, inceliiniz, cesaretiniz ve prltnzla btn dn yann ilgisini ektiniz; gen yanzda lkeniz iin yaptklarnz la unutulmaz bir konuma ykseldiniz diyen ve onu bir konferans turuna davet eden satrlar ona byk moral vermiti. Latife, ilk aylarda bir ie girip alabileceini zannediyordu. Bu nedenle aklna gelenleri not olarak Mustafa Kemale gnder di. Skntlarn da aktard. Bu notlar, 1925 ekiminde bir aile dostu araclyla Mustafa Ke male iletildi. Kendisine, bir okulda retmenlik, yahut bir sefaret ktiplii, bir memuriyet verilmesini rica ediyordu. Latife bu istei ne olumlu yant alamad. Bunca eitim gren, pek ok ey yapmak isteyen bu gen kadna bundan sonra btn kaplar kapanacakt.

1926 haziran; zmir suikast giriimi

14 haziran 1926 gn Mustafa Kemal Paa zmire hareket et meye hazrlanrken, zmir Valisi Kzm Dirikten gelen telgraf btn Trkiyenin keyfini kard. zmirde Mustafa Kemale kar bir suikast giriimi ortaya karlmt. Paadan yolculuunu ertelemesi isteniyordu. Herkes fkeliydi. Suikastlarn stiklal Mahkemesinde yarg lanmasna karar verildi. stiklal Mahkemesi, olayn arkasnda bu lunduu ne srlen sanklar tutuklamaya balad. Hedeftekiler Terakkiperver Cumhuriyet Frkas milletvekilleri ile Cumhuriyet ncesi yllarn iktidar partisi ttihat ve Terakkinin nde gelen isimleriydi. zmirde ve Ankarada, milletvekili, eski bakan, vali ve brokratlardan oluan sanklar, hukuku olmayan bir heyet tara fndan yargland, ilerinden bir blm avukat tutmalarna izin verilmeden idama gnderildi.

90

Latife stanbulda
Latifenin ikinci hayatyla ilgili bildiimiz uydu. nzivada ya ayan, terk edilmi, mahvolmu kadn! Yeeni Muammer Erboyla yaptm uzun konumalar sonunda karma baka bir La tife Hanm kt. Acsn hazmetmeye alan, gnlerini sevdikle riyle geirmi, pek oumuzdan daha iyi bir hayat srm bir ka dn. Trkiye ve dnya sorunlarn srekli izleyen, ktphanesi ne ekilip durmadan okuyan, yazan, d dnyaya kar Mustafa Kemali silse de hep iinde yaatan bir Latife Hanm. Uakizade ailesi, Ayaspaadaki Boaz manzaral drt katl ahap kona satn alnca, Latife de drdnc kata yerleti. Bir sre sonra da rahatszland. Fatma Sadk ad altnda ald pasaportla ekoslavakyaya gitti ve uzun sre Tatrada bir sanatoryumda tedavi oldu.

Ayrlk Mustafa Kemali de zmt

Latife boanmay izleyen gnlerde felaketzede bir kadn ol duuna inanyordu. Mustafa Kemal ise boanmay isteyen taraf t. Bekrd, tamamen zgrd. Zaman zaman eline ayana dola nan evlilik bandan kurtulmutu. Planlad reformlar, sahip ol duu iktidar, bir dediini iki etmeyen silah arkadalar ve say sz hayran olsa da o artk yalnz bir erkekti. 1922 eyllnde zmire giren ilk Trk komutan olarak bilinen Fahrettin Al tay Paa o gnlerden sz ederken Bu ayrln onu ok zd fakat kimseye hissettirmemeye alt hissediliyor du. Odasnda Bar Yank Blble Dndm trksn aldra rak alad duyulmutu diyor. Fahrettin Paa samimi bir slup iinde karsn boayan koca nn znts aktarrken Mustafa Kemalin bir sinir buhran ge irmesinden korktuklarn yazyor. Latife gittikten sonra, Daire Mdiresi diye adlandrlan 55 yandaki Madam Baver ile Mustafa Kemalin manev evlat ola

91
rak benimsedii drt kz ocuu ankayada yaamaya balam lard. Madam Baver svireden getirtilen uzunca boylu, ar ba l, kibar bir kadnd. Atatrkn kzlarna Avrupa terbiyesi vere cekmi diyor Altay. Latifenin evden ayrlmasyla ortaya kan boluk, drt kz ocuu, Afet Hanm ve Madam Baverle doldurul mutu... Kzlardan biri Bursadan gelen Sabihayd (Gken).

ankayada Latifenin aleyhine konuuluyor muydu?

Ahmet Aaolunun torunu ve Tezer Takranm kz Suna G ler Mustafa Kemalin Latifenin aleyhine konuulmasna izin ver mediini anlatyor: Boanaca zaman yakn evresinden birisi Latife Hanmm aleyhinde konuurken o kar diye sz etmi. Mustafa Kemal bunun zerine hiddetle, O bir hanmefendidir, her zaman da bir hanmefendi olarak kalacaktr demi, dedemin hazr olduu bir mecliste... Mustafa Kemal, 1927 ylnda stanbula ilk geliinde Dolmabahe Saraynda bir balo veriliyordu. Kemal Paa, Vecihe ve Hayri lmen iftinden srarla davete katlmalarn istedi. Vecihe lousa yatandan yeni kalkmt, zr diledi, gidemeyeceini bil dirdi. Israr devam edince gitmeye karar verdiler. Boanmann ar dndan bu ilk grmeleriydi. O gece balo salonuna girerken karlat Vecihe Mustafa Ke malle. Yannda, her zamanki gibi Kl Ali vard. Veciheye elini uzatt; Vecihe ise Kl Aliye elini vermedi. Bunun zerine Musta fa Kemal, Ablasnn kz kardei... Yanmda grdnz iade-i itibar ediyorsunuz, ama o size hak ettiiniz muameleyi yapyor demiti. Ardndan konumaya baladlar. Mustafa Kemal Vecihe, u halime bak deyince o da ona, Ne var Paam? dedi. u halime bak, bana bakan kimse yok... O srada Latife Ayaspaada oturuyordu. Mustafa Kemal, Ayaspaadaki evi kastederek Orada, deil mi? diye sordu.

92
Orada Paam diye yantlad Vecihe Hanm. ok yazk deil mi Vecih? diye devam etti konumasna... Ve cihe (lmen) Paam dedi, bunu siz arzu ettiniz. Kimsenin ka bahati yok. Bunun zerine Mustafa Kemal, Benim kabahatim anlamnda kullanlan ar bir szckle kendisini sulad.

Yalnz yllar

Latife, Trkiyeden klarnda belli bir gizlilie dikkat ediyor, dostluk kurduu insanlara da kendisini pasaportunda yazd gi bi Fatma Sadk olarak tantyordu. Bu gizlilik, gzlerden uzak kalmak isteyen Latifeye rahat hareket etme olana veriyor, Trkiye cumhurbakannn eski kars olarak tannmaktan kur tuluyordu.

Emil Ludwigle dostluk

Henz ok genti, ok da etkileyici bir kadnd. Ancak, krk kalbi onunla ilgilenen erkeklere kapalyd. Tatrada, sanator yumda kald gnlerde ona yakn ilgi gsteren ilgin bir erkek kt karsna. Yakkl ve kltrlyd. Ya da Mustafa Kemalinki kadard. Bu erkek Latifenin kald sanatoryumda teda vi olan dnemin nl yazar Emil Ludwigdi (1881-1948). Kitap alveriiyle balayan yaknlklar, ortak noktalar olan derin bir arkadala dnt. Ludwig, Birinci Dnya Sava yllarnda stanbulda gazetecilik yapmt, bu yzden Trkiyeyi yakndan tanyordu. 1925 ylnda yaymlanan Napolyon biyografisi o gnlerde zerinde ok konuu lan bir kitapt. Emil Ludwigin Latifeye gsterdii yaknlk, arka dalk snrlarn amaya balaynca Latife allak bullak oldu. Kar sna beyin olarak tam da anlaabilecei bir erkek kmt yeni den. Ancak Latife, kendisini ok yorgun hissediyordu, bir baka ilikiye mecali yoktu. Fatma Sadk kimliiyle kt sanatoryum yolculuu onu beklemedii bir anda gafil avlamt. Emil Ludwige gerek kimliini aklamaya karar verdi. Mustafa Kemal Paamn eski ei olduunu, yaamn bir baka erkekle paylamasnn

94
mmkn olmadn anlatt. O gecenin duygusal ortamnda Lati fe, yaamna dair pek ok ayrnty Ludwigle paylat. Emil Ludwig aslnda evliydi. Anlarnda vgyle sz ettii ei Elgayla o sralar yollar ayrlm olabilir miydi? Zira, Emil Ludwig, Latifeyle mr boyu srecek bir ilikinin araylar iine gir miti. Bir erkein kendisine ilgi gstermesi Latifeye gemii hatr latmt. Onarmaya abalad yaralar hl acyordu. Mustafa Kemale aknn bitmediini anlamt.

Avrupadan dn...
1930 austosunda Latife Avrupadan dnmt. Trkiyede hl demokrasi konusunda pek bir adm atlamamt. zmir Suikastnn ardndan kurulan idam sehpalar kaldrlm olmasna karn, mahkemenin yaratt korku sryordu. Meclisten ve ba sndan muhalif ses ykselmiyordu. Zaten yoksul olan lke, dn ya ekonomik bunalmndan da payn almt. Latife, boandk tan sonra ilk drt yln paralanan ruhunu, iflas eden bedenini tedavi ederek geirdi. Artk acsyla eitilmi, hayatn yeniden dzene koymaya istekli bir kadn vard baba evinde. Parisin Trkiye Bykelisi Fethi Okyar, 1930 temmuzunda ei Galibe ve ocuklaryla iki aylk iznini geirmek iin Trki yeye gelmiti. Latifenin babas Muammer Beyin de yakn dostu, dnemin hukuk bilgini, Necmeddin Mollamn Bykderedeki ya lsnda kalyorlard. Fethi Okyar, Yalovaya Mustafa Kemali gr meye gitti. Eski arkadana Fransz hkmetinin Trkiyeye da ir grlerini aktarmt. Mustafa Kemal de ona Trkiyedeki du rumu yle zetlemiti: Bugnk manzaramz aa yukar bir dictature manzaras dr... Ben ise memlekete miras olarak bir istibdat messesi brak mak, ve tarihe o suretle gemek istemiyorum. Ardndan, Ben bunun aresini buldum diye devam etmiti: Memlekette muhalif bir frka tekil etmek lazmdr. Byle bir

95

frka vcuda gelirse, mecliste mnakaa serbest olur. Mesela siz byle bir frkann bana geerseniz bildiklerinizi serbeste mec liste sylersiniz. Cumhuriyetin ikinci muhalif frkas Serbest Cumhuriyet Fr kas (SCF) adyla Fethi Okyarm bakanlnda 12 austos 1930da kuruldu. (Bu parti daha sonra genellikle Serbest Frka olarak anld). smet Paayla yaplan pazarlk sonucu yeni parti nin 70 milletvekiliyle yola kmas kararlatrld. Mustafa Kemalin, yeni frkann Cumhuriyet Halk Frkasna gre daha liberal ve bu manada daha sol bir konumda olmasn istedii syleniyor. Latifenin Avrupadan dn tam da gazetelerde SCFye ili kin haberlerin kt gnlere rastlamt. Yeni parti, Latifeyi de heyecanlandrmt, byle bir oluumu gerekli gryor, ama gele ceinden emin olamyordu. Siyaset, onu terk etmeyen bir alkanlk haline gelmiti. Siya s olaylar gnlk gazetelerden ve dostlarndan takip etmekten zevk alyordu.

Serbest Frka ve kadnlar

Latifenin ankayadayken destek verdii kadn hareketi sus kundu. Trk Kadnlar Birliinin lideri Nezihe Muhiddin tasfiye edilmiti. Serbest Frka, Halk Frkasndan bir adm ne geerek kadnlara da siyas hak tannmasn programna alm, kadn meselesi programa bizzat Mustafa Kemal tarafndan eklenmiti. Latife o gnlerde Mustafa Kemalin kuruluuna nayak oldu u Serbest Frkanm oluumunu adm adm izliyordu. Fethi Okyar ve ei Galibe onun en yakn dostlaryd. Fethi Bey, Latifenin Serbest Frkaya ilikin dncelerini merak ediyordu. Ne dersiniz, son hadiseyi nasl telakki edersiniz? Latife, Fethi Beyin sorusundan memnun kalmt. ok mtehassis oldum, bu milletin midi sizdedir. Herkesin

96

can yanm, biraz nefes almak istiyor dedi. Fethi Okyar, propaganda gezilerine Latifenin memleketi z mirden balad Ancak byk bir engellemeyle karlat. kan olaylarda bir ocuk yaamn yitirdi. 7 eyll gn Fethi Beyi dinlemeye 50 000 kii geldi. Latife, Fethi Beyin zmir gezisiyle ilgili haberleri veren gaze teleri saklam zerine de u notu dmt. Bravo hemerilerime! zmir olaylarnn ardndan Serbest Frkann aleyhinde bala tlan yaynlar hem yeni partiyi hem de zmirlileri topa tutmak tayd. zmirlilerin knanmasna ok can sklan Latife, zmirlile ri eletirenlerle tartyordu: Bu taknlklar elbette olmamaldr. Fakat sebebiyet veril mitir. zmirlileri bundan dolay tahkir etmeye kimsenin hakk yok. Halk atr, plaktr, halkn diinden trnandan artrd parayla o, bu zengin olmaktadr. Can yanm bu adamlara yar dm etmek lazm. Tekparti dnemine son vermek isteyen Mustafa Kemal, zmir olaylarndan sonra, Halk Frkasnn geleceinden kukuya d m, Serbest Frkann bymesi karsnda safn belirlemeye karar vermiti. Kararn, Ben artk biraz tarafgirlik yapacam. Yoksa Halk Frkas yklacak, gene tek frkayla kalacaz, ki do ru deildir diyerek aklad. Fethi Okyarm zmir gezisini izleyen gnlerde, Fethi Okyar ile Galibe Okyarm kald Bykderedeki eve gelenlerden biri de ye ni frkann kurucularndan Makbule Hanmd. Latifenin Galibeye gittii bir gn eski gelin grmce karlatlar. Latife ile Mustafa Kemalin ayrlndan duyduu znty ifade eden Makbule Hanm, Latifeyi Ayaspaadaki evinde de ziyaret etmiti.

lelebet byle sakin yaayamazsn

Latife hareketli gnlerine geri dnmt; Mustafa Kemal Dolmabahede kalyor, onu grmeye gelenler Dolmabaheden ayrl-

97

diktan sonra Latifeyi de ziyaret ediyorlard. Bu ilgin trafik iin de Mustafa Kemal Paanm haberlerini Latifeye ulatranlar, byk olaslkla Latifenin haberlerini de Paaya iletiyorlard. Bykderedeki evde, Latife ile Galibe gemie ve gelecee da ir konuuyorlard. Kemal Paadan da sz ettiler. Galibe, Latifenin, Mustafa Kemal Paayla yeniden birleebi leceini dnyordu. Benim ok umudum var, olsun istiyorum dedi. Latife, Buna imkn yok, ben kararm verdim. Drt sene a ladktan sonra dnyann gzelliklerini baka trl grmeye ba ladm. Evlenmek elzemse, ki bu kanaatte deilim, yeni bir haya t tercih ederim. Aile hayatnn samimiyetini tadamayacak ol duktan sonra, ne hacet! Galibe, Bykderede Latifeye Makbule Hammla karlat gnden sz etti: Makbule Hanmefendi, arkandan ok alad. Seni methetti. Ben orada olsaydm, byle olmazd diyor. Latife, suskunluunu bozarak yle dedi: Bu tesadfler tabidir. Cemiyet hayatnda igal ettiim mev kie veda etmedim. Byle bir mecburiyet hissetseydim, memleke te veda ederdim. Galibe, Sen ilelebet byle sakin yaayamazsn, buna imkn yok. Herhalde memlekete hizmet edeceksin... Bu zamana kadar ok doru hareket ettin. Hi kimsenin tenkidine mahal verme din diye cevap verdi. Latife, Vazifemi yapyorum. Daima ona kar hrmetkr ka lacam. Artk almak istiyorum. Fakat henz nasl ortaya at lacama karar veremedim dedi. Galibe, arkadan, Serbest Frka ats altnda almaya da vet etmekteydi. Latife ise aktan siyas faaliyete girimesinin so nularn dnyordu. Serbest Frka deneyiminin ksa mrl olacan grebiliyordu. Bunu syleyip Galibenin moralini boz mak istemedi. Galibe, Sensiz Ankarada nasl yaarm, bilemiyorum dedi

98
Latifeye. O srada yanlarna birileri gelince sustular. Seimler 1930 yl ekim aynn banda yapld. Kadnlar ilk kez adayd. Seimlerin ardndan Serbest Frka, irtica sulamalaryla yz yze kald. Fethi Bey 17 kasm 1930 gn Serbest Frkay feshetti. Trkiye yeniden tekpartili gnlerine geri dnd. Muhalefete geenler ezilmilerdi. Bu srecin sonunda, nasl ortaya atlacana bir trl karar veremeyen Latife de geri planda durmasnn daha uygun oldu unu fark etmiti.

Mncinin lm
1932 yl sonlarnda Latife yeni bir felaketle yz yze geldi. ok sevdii kardei Mnci bir sevda hikyesi yznden yaam n yitirdi. Bu lmn intihar m kaza m olduu anlalamad. Mnci stanbulda Hukuk Mektebini bitirdikten sonra, Trki yenin tantmn stlenen Reif Saffet Beyin bakanlndaki Turingde almaktayd. Ablasna sk sk mektup yazar, onunla scak ilikisini srdrrd. Latife tam yaralarn tedavi ettiini dnrken, ok sevdii kardei Mncinin lm btn aclar n yeniden depretirdi.

Atatrkten Latifeye zel soyad

1934 ylnda Soyad Kanunu knca, Halit Ziya, Uaklgil so yadn alyorum diye Muammer Beye haber yollad. Baz Lakap ve Unvanlarn Kaldrlmasna Dair Kanun nedeniyle, zadeyle bi ten isimler soyad olarak verilmiyordu. Bu yzden aile, Uakizade soyadyla anlamayacakt. Ne var ki, Muammer Bey gilli so yad istemiyordu. Uaklgil soyadn Halit Ziyayla paylamay uygun grmemiti, o da Uakl soyadn istedi. Kanun gerei La

99

tifenin de babasnn ald soyadn almas gerekiyordu. Ancak iler bir yerde taklmt. Nfus czdanlar, st makamlar der ken ankayaya kadar kt. Muammer Bey ve aile sonunda Uakl soyadn aldlar. Ancak Latife Hanma baka bir soyad uy gun grld. Anlatldna gre Atatrk, getirin bakaym ktlar demi, ardndan Muammer Beyin soyadn onaylamt. Ancak sra, La tife Hanmmkine gelince Uakly izip Uaki yapmt. Ardn dan, yanndakilere bakp, Ne demektir bilir misiniz? diye sor mutu. Sonra da klardandr manasna gelir diye eklemiti. Muammer Erboy soyadma ilikin bu any aktarrken kafalar daki soyad karmaasna aklk getiriyor. Lgat anlamna ba kn, klardr. Yl 1934 diyor. Soyad Kanunu srasnda, tandklarna en ok yakan soyad n bizzat semekten holandn bildiimiz Atatrk, Latifeye, pek zel bir soyad aram ve aile isimlerinden yola karak tret tii bir kelime oyunu ile klar soyadn armaan etmiti.

Mustafa Kemalden Latifeye gller

Muammer Erboy, Atatrk stanbula her geliinde, ltfen bu yursun diye haber yolluyormu. Araba yollar, yaver yollarm La tife Teyzeme. Gller gnderirmi. Anneannem ile dedem btn davetlere gitmiler. Dedem Atatrkle hep poker oynarm diyor. Kz kardeler Mustafa Kemali o kadar severlerdi ki yaz ya zarken kk k harfini hi kullanmadlar srarla. Birbirlerine sk sk Mustafa Kemalin seslendii gibi seslenir Vecih ve Latif derlerdi. Ancak, Latife Mustafa Kemalle birlikte resimlerini koyma mt evine. kisinin de tek fotoraflar dururdu. Mustafa Kemali darya kar silmiti hayatndan. Boandktan sonra hi karlamlar myd? Latifenin kz kardei Vecihe lmen, bir gn Gksuda karlatklarn syl yor:

100

Latife Hanm Gksuda sandalla dolayormu. Atatrkn de bir motoru vard. Adn hatrlayamyorum. Birbirlerini grnce, Atatrk kalkm selam vermi. ok alad Latife sonradan, tek karlamalar budur. Fakat grd gnden lnceye kadar sevdii insand... Mustafa Kemal ile Latife boandktan sonra hi konumular myd? Birbirlerinden dolayl haberler aldklarn biliyoruz.

Tek ta prlantasn hi kartmazd

Latife Hanm nasl yayordu, giyimine kuamna zen gsterir miydi? Latife, gezmesinden, keyfinden lksnden, vazgememiti. ok k ve zenli geziyordu. Favori rengi siyaht. Babasnn armaan tek ta prlanta yzn parmandan hi karmyordu. Latife piyanosunu neden terk etmiti? Piyano, onun yaralarn actyordu belki de. Bu yzden uzak durmay tercih ediyordu. Piyanonun onda derin bir izi olmal yorumuma katlyor Mu ammer Bey, Tabi kesinlikle ve derin bir iz olmal. Neden devam etmediini bilemiyorum, aslnda onun ruh yarasna en iyi ila olurdu ama, yazlarn yazmay tercih etti galiba.

1938: Ac yl
1938 yl geldiinde Atatrkn hastal kulaktan kulaa ya ylmaya balad. Kendisi de lmn yakn olduunu gryordu. 5 eyll gn Atatrk Dolmabahe Saraynda vasiyetini yazdrd. Latifenin sevdii erkek ar hastayd, ama onun bundan haberi yoktu. Aylardr tedavi grd sviredeydi. 10 kasm gn, La tife, svirenin Bern kentinde bir hastanede yatyordu. 11 kasm gn kendisine getirilen gazeteler sevdii erkein ldn yaz yordu. Latife beyninden vuruldu. Anlalan bu ac haberi yaknlar ona sylemeye cesaret ede memiti.

101

O gn Latife, smet Paaya yazd mektupta acsn satrlara dkt: Reisicumhur General smet nn, Ankara ok Aziz ve Muhterem efim, Bu sabah, aylardan beri yattm hastane odasnda, mutat zere gelen gazeteleri grnce beynimden vurulmua dndm. On senedir ektiim azab btn vicdanyla tartm, beni her suretle korumu olan zat devletinizin, bu byk felaketle ne kadar sarsldm tahmin buyuracana eminim. u anda, beni millet ve memleket adna mteselli eden, onun tad ar mesuliyetin sizin omuzlarnza yklenmi olmasdr. Size ne derin bir samimiyetle hitap ettiimi bilirsiniz. Btn merbutiyetimle daima muvaffakiyet, shhat ve uzun mr diler ken, bu kanatlar krk ve hasta kznz efkat ve himayenizden mahrum etmemenizi rica eder, mbarek ellerinizden perim. Latife... Adres: F. Sadk, Lindenhospital, Bern, Suisse Latife evlilii srasnda Mustafa Kemalin sal iin evdeki bar ortamm bozmu, ikisini, sigarasn, sofrasn snrlamak, onun mrn uzatabilmek iin ok aba harcamt. Son gnle rinde yannda olamad, ona bakamad iin yas lm kadar ard.

Atatrke veda...
Atatrkn ardndan Latife Hanma kimler basal dilemek nezaketinde bulundu bilmiyoruz. Mustafa Kemalin lmne b tn Trkiye alyordu, ama Latife iin bu bambaka bir acyd. Ona veda bile edememiti. Atatrk Antkabire 1953 kasmnda tadlar. Latife, Ayaspaadaki eve ziyaretine gelen Jale Tulgann Ankaraya gidecei

102

ni rendi. Ondan bir ricada bulundu. Nezihe Araz Mustafa Ke malle 1000 Gn adl kitabnda, Latifenin Mustafa Kemale yllar sonra nasl veda ettiini anlatyor:
Kim bilir ne kadar deiti koca Ankara? O ehri yle m erak ediyo rum ki. D em ek bana bir istediin var m diyorsun. Pekl ite sana bir sr; daha dorusu bir emanet... Y llardan beri gerekletirm ek istedi im bir ey vard; cesaret edip kim seye sylem ediim . A nkarada bir iekiden, bir tek krm z gl al ltfen. Am a bir tek. Onu Antkabire gtr ve M ustafa K em alin m barek kabrinde yere brak. Ayak ucuna. K im den geldiini o anlar, ama sen yine de, Bunu Latife gnderdi di ye syle! Bu iyilii bana yapabilir misin?

Jale Tulga gerekten de kpkrmz tek bir glle sabah erken den Antkabirdeydi. Merdivenleri ktnda resm kalabalktan rkt, kocaman elenkleri grnce kenara ekildi, ilerini bitir melerini bekledi. eri girmeden bir subaya sormutu, erde kim var? diye, Devlet bakanmz yantn almt. Demek ki, Antkabir ziya reti yaplan resm gnlerden biriydi. Gen kadm bir an geri dn meyi dnd. Sonra Latife Hanmm sesi kulaklarnda yank land ve yoluna devam etti. Protokol kalabalna taklp ieriye kadar girmeyi baard. Bunu size Latife Hanm gnderdi diye mrldanarak gl kabrin ayak ucuna brakt. Herkesle beraber dar kt. Muammer Bey 1951de kalp krizinden ld, Ad eviye Hanm ise 1956da. Muammer Bey, Latifeden efkatini ve madd deste ini hi esirgemedi. Evleneceim dedii gn, Latifeye yle demiti: ayet boa np benim evime dnersen bana bu meseleden sz etmeyecek sin... Latife babasna evlenirken verdii sz tam 26 yl tuttu ve onun yannda evliliinden, boanmasndan hi konumad.

103

Daima gururluydu, ba dikti...

Kadnlar grnr klan bir kadn sembol olan Latife, geri ka lan yllarnda grnmez kadn olarak yaad. Trkiyede yapabi lecei onca ey varken ona biilen rol sessiz ve ilevsiz bir hayat t. Sahneden ekilmiti, ama kulisleri izliyordu. Kendi ifadesine gre, Cemiyet hayatnda igal ettii mevkie veda etmemiti. Yakn evresinin anlatmna gre Byle bir mecburiyet hissetseydim, memlekete veda ederdim diyordu. Latife ok bedbahtt, ama yklm bir kadn deildi. Hep gururlu ve szn geiren karizmatik kiiliini korudu. Latife evlendiine piman myd? Yeeni Meral Bebenin anla tmna gre piman deildi. Bir daha dnyaya gelsem, yine ay n eyi yapardm derdi. Latife Hanmm ikinci kez evlenmeye ilikin gr netti. ABD Bakan Kennedynin lmnden sonra ei Jacqueline, Yunanl iadam Onassisle evlenince, ok mu ih tiyac varm hem paraya hem adama. Attan inip eee binilir miymi? diye konumutu.

Konaktan apartmana
Latife annesinin ve babasnn lmnn ardndan Ayaspaada uzun bir sre tek bana yaad, sonunda kendisine ok b yk gelen, stmakta zorland evden ayrld. 1960l yllarn so nunda Harbiyeye Safir Apartmannm en st katma tand. Ye ni evine piyanosunu gtrmemiti. Ssn diye de ktphanesini ortasndan kestirdi. Muammer Erboy, Harbiyedeki evde zeri in ipei kapl mi ni mini bir pufun zerine neredeyse yarm popo oturup aay seyrediyordu. Nasl diye sordu. Bakn bakn tam karya bakn diye srar etti. Tam karda Harbiye Orduevi vard. Sonra gster di. Atatrkn bir heykeli. En sadk kalnarak yaplm olan, ona en ok benzeyen dedi. Sonra ekledi. Yoksa byle bir apartmana gider miydim?

104
Ak hi bitmedi diyor Muammer Erboy. Latife Hammn boandktan sonra Rusa renmi, Rus kla siklerini okuyordu. Latife ocuklara ok dknd. zmirdeki Beyaz Kk bo du ruyordu. 1950 ylyd. zmir Trk Kolejinin kurucusu Bahaattin Tati Bey geldi ziyaretine. Beyaz Kk okul yapmak istiyordu. Okul kurmak istediini anlaynca, Benim paym kiralamaya hazrm. Bu sayede kk Mustafa Kemaller yetiir demiti ona. Sonunda zmirdeki ev okul oldu. Yaknlarnn ocuklaryla ilikisi ok scakt. Kuzenlerine, ye enlerine incelikle seilmi doum gn hediyeleri veriyor, ken disi de doum gnlerine katlyordu. O yllarda ocuk olanlar, Latifenin, kendilerine hi durun, yapmayn demediini, deerli eyalar iin Aman krlacak di yenlere, Ne var, ocuktan kymetli mi, kalbini krmaya demez ki diye itiraz ettiini hatrlyorlar. Latife Hanmla ilikisini srdrenlerin says az deildi. En sk grt ailelerden biri de nn ailesiydi. Mevhibe Hanmn yeri ayryd. Muammer Erboy, Mevhibe Hanm, Latife Teyzemi hep arard diyor. nn cumhurbakan olarak Dolmabahe Saraynda kald gnlerde Latife sk sk le yemeine davet edilirdi. Davetli oldu u gnlerde, Latife Hanm geliyor diye sarayn hareketlendii, Latifenin sarayda gece yatsna kald da anlatlyor. Latife Hanm tanmayanlar, smet Paay alnndan pen bir kadn grdklerinde Kim bu diye merakla sorarlard. smet Paay alnndan pen Latife Hanmdan bakas deildi.

27 Mays
Latife Hanm Trkiyedeki siyas olaylarla hep yakndan ilgi lendi. 27 Maysm ardndan Menderes ok yanl yapt, ok geri cilik yapt dese de darbeyi sevinle karlayanlar arasnda deil

105
di. Yassada Durumalarndan idam kararlar knca smet Paaya telefon ettii anlatlyor: Paam demiti, Siz Kzlay Meydamna karsanz, size ha yr diyemezler, o zaman siz kn Kzlay Meydanna; arkanzda bir sr kiiyle, size bir ey yapamazlar; size kar gelemezler. Demokrasiyi siz getirdiniz bu memlekete, bu darbe size kar ya plm saylr.

Karalama kampanyas ve lm

Zirvedeki gnleri sona erince, Latife saldrya ak bir kadna dnt. Onu star konumundan mutlaka indirmek gerekiyordu. Mustafa Kemalin yakn evresinde Latifeyi sevmeyenler, onu karalamak iin seferber olmulard. Kocas tarafndan baba evine gnderilen kadn toplumun g znde kusurludur. Karsn gnderen erkek, Mustafa Kemal Pa a olduu iin, Latife kusurlu bulunmakla kalmad, kt kii ol maya mahkm edildi. nce, Latife, Mustafa Kemale dman bir kadn olarak yeni den yaratld. Sonra da bu sahte imaja durmadan saldrld. Mu haliflere uygulanan ypratma taktikleri aynen Latifeye de uygu lanyordu. Latife bir eski lider ei olarak potansiyel bir tehditti. Eski e lidere zarar verebilirdi, toplum tarafndan dlanmas salanma lyd. Saland da, genel hava ksa sre iinde Latife asndan boucu bir hal almt. Karalama kampanyasnn bir nedeni de Latifenin ankayada yaarken tank olduu olaylard. Herkesin iini dn biliyordu. Mustafa Kemal nemli evrakn Latifeye saklatyordu. Trk si yasetinin nemli isimleri birka eksiiyle o gnlerin simalaryd. Latifenin Atatrke atfta bulunarak syleyecei birka sz siya seti bulandrabilirdi. Latifenin karalanmas, hem onun geride durmasn salayacak hem de ona kulak kabartanlara verebilece i bilgileri deersiz klacakt. Latifenin etrafnda onu tecrit eden zel bir ember oluturul du. Onun aleyhinde konumak artk bir modayd. Latifeden duyulan tedirginlik Mustafa Kemalin lmnn ar dndan giderek artt. Ya bir gn siyasete atlmak isterse korkusu

107

pek ok eyi etkilemi olabilir. Siyaset iinde yorulmu, kadnn statsnn deimesi srasnda arac rol oynam bir Latife Ha nm iki partili siyas yaamn yeni isimlerinden biri olabilir ve oy da alabilirdi. Belki de byle bir ihtimalin nn kesmek istemilerdi. Zaman iinde anlarn seyri deiti; szl karalamalar artk yazya dklmekteydi. Latifeyi yerden yere vuran ilk isim Kl Aliydi. 1951-1952 y lnda Milliyet gazetesinde yaymlanan anlarnda Kl Ali, (l. 1971) Latifeyi, yemek salonunun st katndaki odada avizeyi deta yere serecek gibi ter ter tepinerek davetlileri rahatsz ede cek kadar hrnlk eden bir kadn olarak tarif ediyordu. Tarih yazar ve gazeteci smet Bozda, duyduklarn, dinledik lerini not alyordu. Bozda da Mustafa Kemale her frsatta haka ret eden, onu ileden karan, arkadalaryla arasna mesafe koy maya alan, gece sofras uzadka st kattan topuk vuran bir Latife Hanm portresi izdi. Topuk senfonileri dinleten ve lklar atan bir Latife Hanm imaj ok ilgi grd. Onu anlayan olmam myd? Elbette Latifeyi anlayanlar da olmutu. Asm Gndz, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy, Sreyya Aaolu gibi isimlerin ycelterek and Latife Hanmn hakkndaki olumlu szler kaybolup gitmiti. Aile dostluklar nedeniyle Makbule Atadanla yaam sresince sk sk beraber olan Profe sr Yurdakul Yurdakul, karalama kampanyasna fkesini dillendirenlerdendi.

Kanserini saklamt
1975 ylnda Avusturya Lisesinde okuyorum, karneyi aldm gittim. Ar bir yank kokusu geldi burnuma. Latife Teyzem kan serdi. Yazdklarm m, hatratn m yakmt bilmiyorum. 31 ma yst. Onu temmuzda kaybettik. Yeeni Muammer Erboy, teyzesinin lmnden iki ay ncesi ne ilikin ansn byle aktaryor.

108

Latife Uaki kansere yakalandn svirede rendi. Dok torlar akcierinde bir eyler grmler ve bunu kendisine de sy lemilerdi. Hastalnn 1969 ylnda balad tahmin ediliyor. Latife Hanm, Trkiyeye geliinde doktora gitmedii gibi hasta lndan kimseye de sz etmedi. Kanserini srda Kalyopiye sy lemekle yetindi. Ancak nlemini almt. Kalyopiye kimseye syle meyeceine dair Hristos zerine ve ha zerine yemin ettirdi. Yeeni Glmserin ei Profesr Doktor Nevzat ke bir gn Harbiyedeki evde Latife Hanmm alt katnda yaayan bir yak nnn doum gnne gitmiti. Bir de Teyze Hanmefendiye u rayaym diyerek st kata kt ve Latife Hanmm kapsn ald. Bu habersiz ziyaret her eyi ortaya kartt. Kendisine kapy aan Kalyopide bir tuhaflklk gze arpyor du. Latife Hanmefendi hasta, bugn sizi kabul edemeyecek di yordu. Nevzat ke, bir anlam verememiti onun davranna. Is rar etti, Latife Hanm grmek istiyordu. O ieri girdiinde, La tife Hanm kolunu rtmeye alyordu. Nevzat ke, Latife Hanmm kolunda byk bir yara grd. Akyordu. Biraz sktrn ca da uzun sredir kanser olduunu rendi. Latife Hanm, srarla Nevzat keden kimseye sylememesini rica ediyordu. Ancak Nevzat ke bir doktor olarak byle bir ey yapamazd. Anlatmak zorundaym dedi. Yine de gn bana izin ver, ben herkese kendim syleyece im. Ama nce yapmam gereken iler var demiti ona Latife Ha nm. Nevzat ke, verdii sze ramen ei Glmsere Latife Teyze sinin durumunu anlatt. zleceksin ama, bil ki Teyze Hanmefendinin durumu kt dedi. Kanserde her dakikann kymetli olduunu bilen bir uzmand. O ise yllarca tedavi ettirmemiti kendisini. Latife Hanm, bu gnlk sreyi kullanarak baz evrakn yakmt. Muammer Erboyun duyduu yank kokusu, Latifenin

109
lme gitmeden nce yok ettii baz anlarn kokuuydu. Kalyopi onun yaamak istemediini biliyordu, belki de doru olan yapmt. Muammer Erboy teyzesinin hastaln saklama sn yle yorumluyor: Kanserini tedavi ettirmedi, nk, Haya tm boyunca canl lydm, iki gn fazla yaamak azap demiti. Latife Hanmm pek ok yaknma Ben iki kere ldm, 1925te ve 1938de dedii biliniyor. Yeeni Dilek Bebe onun lmn intihar olarak tanmlyor. Hastalk ortaya ktktan sonra da hastaneye yatmak isteme yen Latife Hanm, son gnlerinde Gzelbahe Kliniine yatrld. Yakn dostu Sreyya Aaolu, hastanedeyken ona yazd an kitabn gndermiti. inde kendisine dair anlar da vard. Lati fe Hanm, kitab okumu ve memnun olmu, Hi kimse beni S reyya gibi anlatamad demiti. Sreyya Aaolu Latifeyi bir ga zeteciye anlatrken, Latife Hanm kendini tantamad, onu anla yamadlar diyecekti. Latife Hanm, lmnden iki gn nce ziyarete giden yeeni Dilek Bebe, Atatrk resmi bulunan kravat inesinin gsne ta kl olduunu grmt.

Yaama veda...
Latife Uaki 1975in 12 temmuz gn sabah alt sularnda ya ama veda etti. Yaknlarna ldkten sonra eve gtrlmesini vasiyet etmiti. Bu yzden topraa verilmeden nce evine gt rld. Ailesi Milliyet ve Cumhuriyet gazetelerine eyrek sayfalk lm ilanlar verdi. lm ilanlarnda dikkati eken bir nokta da ha vard; Aziz ve deerli varlmz Latife Uakinin diye ba layan ilanlarda Mustafa Kemalden hi sz edilmemiti. Latife Hanm 13 temmuz gn Tevikiye Camiinden uurlan d. Cenaze iin devlet treni yaplmad. Geleneimizde lenin ar dndan onu ycelten ve ven yazlar yazmak gibi bir det varken

110

Latife Hanm iin byle bir ey yaplmad. Yllar iinde onu yok saymay ya da karalamay tercih eden anlay lmyle bile k rlmad.

Kasasnda Cumhuriyet tarihini saklad

Latife Hanm ldkten sonra, nemli bir gerein farkna va rld. O, Mustafa Kemalli yllarna ilikin tek sz sylemeden bu dnyadan ayrlmt. Bu durum Latifeye dmanlkla yaklaan lar artm ve onu yeniden hanmefendi konumuna oturt mutu. Artk sze yle balanyordu: Saygdeer bir tutum ald ve hi konumad... Nedense herkes onun Mustafa Kemal Paa aleyhine konuacana inanyor ve bu yzden korkuyordu. Hal buki Latife, Mustafa Kemalin dman deil, eski karsyd. Onu dman klna sokanlar sonunda kendi yarattklar dman dan korkmak zorunda kalmlard. Latife Hanm anlalmadan ld, ama onu anlamamza imkn verecek pek ok belgeyi zenle saklad ve stanbulda iki ayr ban ka kasasnda muhafaza etti. Ailesi, Latife Hanmdan kalan bel gelerin aile iinde paylalmasnn yanl olacan dnd. Cumhuriyet tarihine ait bu belgelerin aile fertleri arasnda pay lalmas btnln bozacak, belgelerin dalmas tehlikesine yol aacakt. Tam da byle bir sknt yaanrken, Trk Tarih Kurumunun (TTK) o gnlerdeki bakan Ord. Prof. Enver Ziya Karal 17 mart 1976da aileye bavurdu. Bize vermeyi dnr m snz diye bir teklifle gelince, belgelerin TTKya verilmesi ka rarlatrld. Ordinarys Profesr Reat Kaynar, TTK adna belgeleri oku yup inceledikten sonra 10 nisan 1979da kanaatini yle yazmt:
Bu belgeler gerek devrim tarihim izin gerek Cum huriyet tarihinin gerek belgelere dayanm as yolunda balca vazife grecek nitelikte dir. Bu belgeleri incelem eksizin devrim tarihinin daha dorusu Cum h uriyet tarihinin yazlm as m m kn olm az. Belgeler her ne kadar La

111
tife H am m efendinin kim i zam an hiss ifadelerini belirtm ekte ise de btn bunlarn tarihim ize ok kuvvetli kaynak olm a roln asla de itiremez. 219 kaytl belge arivde aklanacaklar gn bekliyor.

Latife Uaki, varlkl bir kadn olarak lmt. Mcevherleri dnda, stanbul Pangaltda bir dairesi, zmirde bir evi, bir ha n, iki arsas ve yine zmirde 35 adet hisseli arsas ile bir de his seli binas vard.

Nikh yzklerini saklamlard...

Latifenin zel eyalar tasnif edilirken bir nikh yz kt. inde Eski Trke Latife 1339 (1923) yazlyd. Latifenin kasa sndan kan yzk, Mustafa Kemalin ona nikh srasnda mihri muaccel olarak verdii 10 gm parayla birlikteydi. Atatrkn lmnden sonra alan kasadan kanlar arasn da da ince bir parmak iin yapld belli olan bir nian yz vard. Yzkte 1339 Gazi M. Kemal yazlyd. Yzkleri ayrldktan sonra birbirlerine iade etmilerdi. Latife de, Atatrk de Lozandan smet Paanm armaan ola rak getirdii nikh yzklerini mrlerinin sonuna dek sakla mlard. Mustafa Kemal Paa ile Latifenin yarda kesilen evli liklerinden bir hatrayd bu yzkler.

L a tife H an m b iyog ra fisi y a y m la n d k ta n k sa b ir s re son ra T op al O sm a n bl m zerin e b a sn d a b ir ta rtm a b alad . L a tife H a n m m k z k a rd ei V ecih e Ilm en in a n la tm la r g e r e k mi d e il m i ta rtm a s V ecih e Ilm e n in y a k n la r n h uzursuz etti. sta n b u l B a c la r S a v cl n n d a bu k o n u d a k i b ir ik y eti d e erlen d irerek k ita p ta k i ilg ili blm dava kon u su ya p m a s zerin e V ecih e Ilm e n in toru n u ve L a tife U a kin in k k y e en i M eh m et S adk ke, o g n ler e ilik in a ile a n la rn a k l a kavuturm a, y a n l a n la m a la r o rta d a n k a ld rm a am a cyla e k te k i a k la m a y yap t.

Aada anlatlan sebeplerle Gazi M ustafa Kem al Paann sabk ei Latife U akinin kz kardei V ecihe lm enin anlarnn bir kay nak olarak geerlilik sebeplerini ve Topal Osman olaynn aile yele rinin bildii ekliyle perde arkasn ve konu ile ilgili hissiyatm z Y ce Trk H alk ile paylam ay bir bor biliyoruz.

Sn. pek allarm Latife H anm m biyografisini ieren Latife Ha nm kitab Trk halk tarafndan byk bir ilgi ile karlanm tr. Bu sayede birbirlerine verdikleri sz nedeniyle evlilikleri ve zel hayatlar hakknda konum ayan Latife U akinin hayat ve kiilii hakknda kam uoyu daha derin bir bilgi sahibi olm a im knna sahip olabilmitir. Trk halk Sn. pek allarm kalem inden Latife H am m tanm ve sevmitir. Bu evlilik, o dnem de yalnzca aile bireylerince ve birtakm zevat ve ok yakn evre tarafndan bilinen zel baz ankaya K k ii ve d sebepler ile oluan eitli zor artlar altnda ne yazk ki yrm emitir. Ancak; aralarndaki sayg ve sevgi lm lerine kadar devam et mitir. Vecihe H anm m da M. K em al Paa ile dostluu ayn ekilde devam etm itir. Hatta, Vecihe H anm m ei Serasker Rza Paam n to runu ve Sreyya Paanm (lm en) olu Hayri Bey ile evlenm esine tah kikat yaptrdktan sonra onay veren Paann ta kendisi olup Vecihe Hanm ve ei eitli vesilelerle boanm adan nce ve sonra Paa ile de falarca byk bir m uhabbetle grm lerdir. Bu sebeple; M. K em ale ve onun deerlerine kar herhangi bir yak lam iinde olunabilm esi asla m m kn deildir. Vecihe H anm ablasnn srda olarak bu bilgilerin ok az bir ks mn aile dnda sonradan evlilik yoluyla uzaktan akraba olan sm et

116

Paann torunu G lsn Toker Bilgehan, dam ad M etin Toker ve 12 Eyllden sonra dnem in zel(!) istei zerine yaplan bir TV sohbeti ve gazeteci Yaln Peksen dnda kimse ile paylam am tr. Sn. pek allarm zellikle bu alm asnda kimi aile bireylerinin ifade ettii baz zel bilgiler de yer almtr. Ancak, pek allarm ahsna anlatlan bu bilgilerin bir ksm kitapta yer alm; bazlarnn ise kitaba konulm as aile bireyleri ve pek allarm kendisi tarafn dan doru bulunm ayarak esere konulm am tr. zellikle baz kesim lerin Trkiye Cum huriyeti devletine laik C um h u riy ete ve Atatrk D evrim lerine hatta dem okrasiye kar kasti bir takm tavrlar iinde olduklar bu gnlerde en m asum bir bilginin bi le yanl anlalm aya m sait olarak algland gz nne alnrsa ai le bireylerinin sahip olduu her bilgiyi kam uoyu ile paylam alar el bette beklenem ez. Trk kam uoyunun hassasiyetinin nem ine binaen yanl anlam a lara sebebiyet verilm em esi iin her ne kadar iinde baz hissi feveran lar ve m utat zevat hakkm daki dnceleri haricinde M. K em al Paa aleyhinde herhangi bir yaz olm am asna ram en Latife H anm m an larnn aklanm asna aile tarafndan izin verilm edii de zellikle dik kate alnm aldr. Her eyin bir zam an vardr. Baka bilgilerin de, anlarn da ak lanm asnn zam an elbette bir gn gelecektir. A ncak bu bilgiler, aile tarihinin bir paras konum undadr. Bu se beple bu bilgiler aile iinde kuaktan kuaa aktarlm tr. H er eski aile gibi aile tarihim izin ayrlm az bir paras konum una gelen bu an lar bize byk bir gurur verm ektedir. Latife H anm yetitirm i bir aile olarak onunla vnm ekte, kendisinden feyz almakta, ailem izin vgye m azhar bir yesi olduu iin hakl bir sevin ve gurur duym ak tayz. Trk m illetinin onu, bunca zam andan sonra tanm asndan ve anlam asndan duyduum uz m utluluk ise kelim elerle anlatlam az bir noktadadr. Bu adan bakldnda; Sn. pek allarn biyografi alm as ai le bireylerinin tam am na yakn tarafndan son derece baarl ve den geli bulunm utur.

117

Bu nedenle Topal O sm an m eselesi byk bir yanl anlam a ile bizleri ok zmtr. Bizce; kitapta ifade edilen m esele Latife H anm m gsterdii cesa retle ilgilidir. Bu an, aile tarihesinin en nem li paralarndandr. Kald ki Latife Hanm , zm irde Vorbes K knde yaplan suikasttan da yaral olarak kurtulm u, kendisini Paann nne atp, suikast nn dikkatini datarak hedefi arm asn salam ve elinden yara lanm tr. M ustafa K em al Paa bu surette m utlak bir lm den kurtul mutur. V orbes K k olay ve Topal Osm an olay veya bunlardan daha farkl olsa da Latife H anm m H alifeliin kaldrlm as gerektii yolun daki teklifi ailem izin onunla gurur duym asna esas tekil eden saysz sebepten yalnzca tanesidir. Esasen, Latife H anm la ilgili herhangi bir any anlatm ak ok zor dur nk Latife Uaki, M. K em alden bam sz olarak dnlem e m ektedir. Bu noktada byk bir hakllk pay olsa da ayn balamda bir bam szln var olduu gereinin de dnlm esi gerekm ekte dir. Zira Latife H anm etten ve kem ikten, ruh ve vcuttan olumu, kalbiyle beyniyle m anen ve m addeten farkl bir kiiliktir. A nlatlan anlara ynelik eletiriler; ncelikle ve genellikle kendi lerini nem setm ek istiyorlar noktasna gider, sonrasnda ise boan m adan dolay M. K em ali ktlem eye alyorlar noktasnda buluur. Ve m a alesef bu yaklam lar deitirm ek ve nyarglar krm ak pek kolay deildir. Bu sebeple aile hep konum aktan kanm ay tercih etmitir. Sn. pek allarm eserine kadar genel durum aa yukar bu e kilde tezahr etm itir. Ancak bu kitapla Latife Hanm , bir kez daha yce Trk m illetinin tevecchne m azhar olm utur. Bu olayda da Latife H anm gereine ynelik ayn kt yaklam n bir kez daha egem en olm aya altn zntyle grm ekteyiz, fakat bu kez yce Trk halknn Latife H anm dan tevecchlerini geri ek m eyeceklerine dair yeeren inancm z gittike kuvvetlenm ektedir. Bu sebeple aadaki aklam alar necip Trk kam uoyu ile payla mak bir zaru ret olm utur.

118
Topal Osman Olaynn ardndaki gerek
K itap iinde yer alan Topal O sm an O laynm m aksatl veya m ak satsz olarak yanl yorum lanm as ile ortaya kan bu durum bizi zi yadesi ile zmtr. Bu tarz yorum lar ve bunlara paralel olarak ortaya atlan kitabn ve an bilgisinin znde olm ayan arptm alar ve bu am ala yaplan ig zar ilem ler M. Kemal Paaya daha ok zarar verir niteliktedir. Gazi M ustafa Kem al Paay, B yk A tatrk, yaptklarnn anla m m ; ruhunda, kalbinde ve beyninde yaayan ve yaatan Trk halk iin; Atatrkn byklnn ve A tatrk sevgisinin A tatrk K o rum a K anununa ihtiyac olm ad ok aktr. Tm bunlara ilaveten, zellikle baz kiiler ve ke yazarlarnn hakl olarak Vecihe Ilm enin bir kaynak olarak geerliini sorgulam a lar fakat m aalesef bu sorgulam a esnasnda yine baz kiilerin ve ya zarlarn ho olm ayan, m aksadn aan, terbiye ile badam ayan ifade ler (dava am a hakkm z sakl kalm ak zere) kullanm alar bu konuda bir aklam a yaplm as konusunda gereken zarureti artrmtr. Vecihe H anm asndan olaylar aada anlatld ekilde tezahr etm itir ve bu V ecihe H anm asndan tartm asz gerektir. O lay esnasnda Vecihe H anm bizzat K kte olup bizatihi olaylara tank olm utur. Latife H anm m teklifine nce hayr diyen Paaya durum un vaham etinin artm as karsnda Paa da dahil orada bu lu nan herkesin lebilecei ve Paanm lm durum unda yeni T rki y eye dair arzu ve ideallerin hibir zam an gerekletirilem eyecei La tife Hanm tarafndan srarla anlatlarak M. Kem al Paanm teklifi kabul etm esi salanm hatta bu srarl yalvarm alara Vecihe H anm da katlm tr. Bu srarl yalvar ve yakarlara ve Latife H anm m krlm az inadna tem el tekil eden yukardaki satrlarda belirtilen fi kirleri m akul bulan Paa en sonunda teklifi kabul etm i ve anka yadan ayrlm aya zorla da olsa ikna olm utur. A ncak bu noktada Pa a, K kten ayrlm ann hayrl olacana kanaat getirerek bir strate ji oluturm u ve bir kar saldr plan vcuda getirmitir. Latife Hanm m boyu 155 cm Vecihe H am m n boyu 168 cm dir. M. K em alin bo

119

yu da 169 cm dir. Bu sebeple Vecihe Haram kendi araflarndan biri ni Paaya vererek Paa ile beraber K k terk etm itir. M. Kemal, Vecihe H am m la beraber K kten ayrlarak T opal O s m ana kar yrtlecek harekt bizzat planlam ak zere nce R auf Beyin evine sonra stasyon B inasna inmitir. Fethi B ey ise yan ta raftaki ba evindedir ve karsnn hasta olm as sebebi ile tm tehlike ye ram en A n karaya inem em itir. R a u f Bey Osm ann adam larnn oray talan edeceinden ve Fethi Beyin ei G alibe H anm daa ka racandan korkm utur. A ncak bu gereklem em itir. eitli anlarda geen M ustafa K em al Paanm ei L atife H anm ile nce Babakan R a u f Beyin evine sonra da stasyon B inasna gittii yolundaki bilgi aslnda basit bir yanlgdan ibarettir. Zira tehlike m a hallinden ktktan sonra yannda araf iinde bulunan kadm asln da baldz V ecihe H am m dan bakas deildir. Durum u tam olarak bil m eyenler asndan P aan m yannda gelen kadnn k an s Latife H a nm zannedilm esi son derece norm aldir. Ancak bu bilgi zaman iinde unutularak ya da unutturularak de im i veya deitirilm itir. Latife H anm ise ieride kalarak portakal sandklar zerinde To pal O sm an oyalam ay srdrm tr. M. Kem al Paanm harekt plan bu aldatm acann anlalm am asm a ve vakit kazanm a esasna g re ekillenm itir. Zira en byk tehlike m uhafz alaynn em irlere kar gelerek Topal Osm an ile birlem esi ihtim alidir. A n cak korkulan olm am ve bylece . H. Teke kom utasndaki askerler rahat bir e kilde Osman Aa ve adam larna kar harekete geebilm i ve netice de M. Kem al Paaya h ibir ekilde zarar verm e endiesi olm adan sal dr sonulandrlarak Topal Osm an ele geirilm itir. Topal Osman, ieride Paa olduu m ddete askerlerin kendisine saldram ayacana inanm; Paann serseri bir kuruna h edef olm a ihtim alinin ya da ak atm ada vurularak ldrlm e olaslnn askerlerin kar sal drsna engel tekil edeceini sanmtr. Bu am ala Latife H anm kendi en sevdii tabiri ile K em ali cesa ret ile (olgunlua erim i cesaret, manen ve m addeten; ruh, kalp ve beyin olarak cesur olm a hali) yani M. Kemal Paadan, kendi kocasn

120

dan ald cesaretle ve onun en ksa zam anda geerli bir harekt pla n ile kendilerini kurtaracana tam bir itim at iinde evde kalarak bir kalpak giym i ve pencere nne dizdirdii portakal sandklarnn ze rinde yryerek boyunun ksalnn -1 5 5 c m - dardan fark edilm e m esini salamtr. Kkn kuatmas srasnda K ke silah da atlm dolaplardaki giysilerde delikler olduu gibi baz eyalar ve aynalar da krlmtr. K ke saldrdklarnda ise karlarnda Paa yerine kalpa ile La tife H am m bulm ularsa da bu aknlkla ok ge kalm ve . H. Teke kuvvetleri tarafndan hal edilm ilerdir. Latife Hanm bu nokta da kendini korum ak iin st kata ekilm itir. M. K em al Paa; saldrm ay da, savunm ay da ok iyi bilen pratik, pragm atik, radikal bir stratejisttir. Ancak yukarda aklanan stratejiyi anlam aktan yoksun baz kiile rin ya da m aksatl olarak anlam ak ve anlatm ak istem eyen baz kiile rin gnm zde bu any
11 e

amala kullandklar sorusu, zerinde cid

diyetle dnlm esi gereken bir olgu olarak karm za kmaktadr. Latife H anm n anlarnn alm asna bile hassasiyetle yaklaan aile bireylerinin M. Kem alin bir kaak, bir korkak olarak gsterilm e sine onay verm esi asla m m kn deildir ve kabul edilemez. Ancak bu balam da gerek de yadsnamaz. Anlar ve tarih bir m ahkem e salonuna ait deildir. Bu gibi konular bireylere, tarihilere ve toplum a braklm aldr. D olays ile Vecihe Hanm 17 yan getirdii heyecanla bu any ha yatnn en nem li zaman, lm den dnd gn olarak hatrlam ak tadr. Vecihe H anm m ; Latife H anm n boanm adan sonra stanbulda oturan kz kardei olarak en byk srda ve arkada olduu da el bette unutulm am aldr. Bu vesile ile Vecihe Hanm , Latife H anm tm hayatm en ince ayrntsna kadar bilmektedir. Aile bireyleri asndan, Vecihe H anm m torunu olarak szlerinin doruluunu tartm ay son derece gereksiz bulduum uzu ve bu ko nuda herhangi bir saptrm aya gitm esinin gereksizliinin ok ak ol

121
duunu dndm z sanrz takdir edersiniz. Latife H anm da V ecihe H anm m ocuklarna ve torunlarna anlat t gibi yeenlerine ve akl yam a gelm i yeenlerinin ocuklarna e itli vesilelerle gem ite yaanm bu ve benzeri ilgin, heyecanl ve duygusal olaylar anlatmtr. Ancak Latife H anm tm bunlar genlere bir ders niteliinde an latm olup ailedeki herkese zellikle kklere M. K em ale, Cumhuriyete ve D evrim lere sk skya bal kalm alarn tlem i; anlam larn ve nem lerini retm itir. Ailedeki herkese M. Kem al sevgisini ncelikle ilk alayan kii hep Latife H anm m kendisi olm utur. Kk ocuklarn bu tarz hikyelere bayld insanlarn da ya landka anlatm aktan daha fazla holand unutulm am aldr. Bu sebeple bu ve benzeri ac, tatl anlar aile tarihem izin bir par as haline gelm i ve bizleri her eye ram en ziyadesi ile m esut ve bahtiyar ederek onurlandrp gururlandrm tr. Bu balam da Sn. pek allara Latife H anm n en zld ko nu olan anlalam am a sorununu ortadan kaldrp onu Trkiyeye anlatarak tantt ve kam uoyuna mal olm asn salad iin ncelik le teekkr ederiz. Ayrca, modern Trk kadnnn her devirde var olan ve hep var olacak olan gcn gen kuaklara gstererek yarn lara daha gvenle bakm am z salad iin de kendisine bir kez daha kranlarm z iletm eyi nem li bir bor bildiim izi ifade etm ekten de byk bir zevk duym aktayz. Bilvesile, sonu olarak, Topal Osman V akas esnasnda Paanm kam adn ve bir stratejik plan dahilinde ankayay terk ettiini, Vecihe H anm 'm bilfiil yanlarnda olduunu bir kez daha hatrlatarak necip Trk kam uoyunun bilgisine sunm ay elzem olarak grm ekteyiz. Saygyla duyurulur. Takdir yce Trk halkm ndr.

Mehmet Sadk ke, Latife Uakinin kk yeeni, Vecihe lmenin torunu. 30 austos 2006

simler szl

Ahmet Emin Yalman (1888-1973): Gazeteci. Gazetecilie, 1907de Sabah gazetesinde muhabir olarak balad. Maarif Ba kanl tarafndan ABDde gazetecilik eitimine gnderildi, Columbia niversitesinde doktora yapt. Mtarekeden sonra Ingilizler tarafndan Maltaya srgne gnderildi. Dndkten sonra Vatan gazetesini kurdu. Kuruluunda DPyi destekledi. Ali Fuat Cebesoy (1882-1968): Asker ve siyaseti. ok saydaki cephede komutanlk stlendi. lk TBMMye Ankara mebusu se ildi. Kurtulu Sava srasnda eyll 1919- haziran 1920 ara snda Garp Cephesi komutanlna atand. zmir Suikast da vasnda yargland ve akland. 1927de orgeneral rtbesiyle emekli oldu. 1950 ylma kadar Konya ve Eskiehir milletvekil lii yapt. eitli bakanlklarda bulundu. 27 Mays 1960tan sonra siyasetten ekildi Asm Gndz (1880-1970): Asker ve siyaseti. Birinci Dnya Savanda Filistin Cephesinde arpt. Temmuz 1921de Kur tulu Savana katlmak zere Ankaraya geti. Kurtulu Savanda Bat Cephesi kurmay bakanlnda bulundu. Asker temsilci olarak katld. 1945te emekli oldu ve siyasete atld. 1946 ve 1950 seimlerinde Ktahya milletvekili seildi. Berthe Georges-Gaulis: Fransz (kadn) gazeteci. Mill Mcadeleyi gazeteci olarak izledi, Mustafa Kemalin konuu olarak ankayada arland. Trkiye zerine kitaplar yazd. Ata trkle yazmalar arivlerde saklanyor.

124

Emil Ludwig (1881-1948): Bugn Polonyann Wroclaw kenti olan Breslauda doan Alman yazar. Aralarnda, Goethenin, Napolyonun, Mussolininin, Stalinin de bulunduu ok sayda yaamyks kaleme ald ve uluslararas ne kavutu. Birinci Dnya Savanda, bir Alman gazetesinin yurtd muhabiri olarak alt. Fahrettin Altay (1880-1974): Balkan Savana katld. Birinci Dnya Savanda Romanya, Filistin ve anakkale cephelerin de savat. Balangta Mustafa Kemal Paanm bakanln daki Heyeti Temsiliyeye deil Anadoludaki en kdemli kolordu komutan Yusuf zzet Paaya balln bildirdi. Ancak bir s re sonra direni hareketine katld. lk TBMMde Mersin mebu su seildi. Komuta ettii kolordu, Byk Taarruzdan sonra Yu nan ordusunun ekiliinin bozguna dnmesinde etkili oldu. kinci dnem zmir mebusu seildi. Falih Rfk Atay (1894-1971): Gazeteci. Yaz hayatna iir ve kk nesirler yazarak balad. Mtareke yllarnda birka ar kadayla Akam gazetesini kurdu. Kurtulu Savana kar olanlarla buradaki yazlaryla mcadele etti. Hakimiyet-i Milli ye, Milliyet, Ulus gazetelerinde bayazlar, kendi kurduu Dn ya gazetesinde bamakale, fkra, sohbet ve an tr yazlar yaz d. ok sayda yaymlanm kitab bulunan Atay, Atatrk devrimlerinin destekilerinden biri oldu. Fethi Okyar (1880-1943): Asker ve siyaseti. Kendisi gibi Rume lili olan Mustafa Kemalin yakn arkadayd. lk TBMMde yer ald. Lozan Antlamas onun babakanl dneminde onaylan d. Mustafa Kemal Paa cumhurbakan seilince, TBMM ba kan seildi. 22 kasm 1924te babakanla getirildi. eyh Sait syanndan sonra CHP grubunun gvensizlik oyuyla istifaya zorland. Mustafa Kemalin desteiyle Serbest Cumhuriyet Frkasn kurdu. Parti kapatlnca milletvekilliinden istifa etti. Anlar lmnden sonra yaymland.

125
Fevzi akmak (1876-1950): Asker ve devlet adam. Trkiye Cumhuriyetinin ilk genelkurmay bakan. Birinci Dnya Savanda 5. Kolordu komutam olarak anakkale Cephesinde arpt. Anafartalar Grubu komutan Mustafa Kemale veklet etti. Filistin Cephesinde yer ald. 1920de Anadoluya geti, Ko zan milletvekili olarak TBMMye girdi. Bakomutanlk Meydan Savanm ardndan mareallie ykseldi. 27 ekim 1922de Er kn Harbiye reisliinin yan sra Garp Cephesi komutanlna atand. 1944te emekli oldu. 1946da DP listesinden stanbul bamsz milletvekili seildi. 1948de Millet Partisi kurucular arasnda yer ald. Galibe Okyar (1899-1981): Almanyada okudu, kurulu yllar nn babakan Fethi Okyarm ei. Sefire olarak Trkiyeyi Av rupa bakentlerinde temsil etti. Grace Ellison: 1920li yllarda Trkiyeye sk sk gelen ngiliz (kadn) gazeteci ve yazar. Mill Mcadeleyi ve Lozan grme lerini gazeteci olarak izledi. Mustafa Kemal Paayla mlakat yapt. Trkiye zerine yazlm ok sayda kitab vardr. 1935te ld. Halide Edip Advar (1882-1964): Gazetelere yazd fikir yaz lar ve romanlaryla nlendi. Mill Mcadeleye katld, Yunus Nadiyle birlikte Anadolu Ajansm kurdu. 1925 ylnda Trki yede politik ortamn gerginlemesiyle birlikte ei Adnan Advarla birlikte yurtdma kt uzun yllar srgnde yaad. 1938de geri dnd. stanbul niversitesi Edebiyat Faklte sinde ngilizce profesr oldu, daha sonra da bir dnem millet vekili olarak parlamentoda bulundu. Hamdullah Suphi Tanrver (1885-1966): Yazar, siyaseti. Trklk akmnn nclerinden. Trk Ocaklarnn bakanl n yapt.

326

Kzm Karabekir (1882-1948): Asker ve siyaseti. 3. Ordu hiz metinde Manastrda bulunduu srada, ttihat Terakkinin Manastr ubesi kurucular arasnda yer ald. 31 Mart Ayak lanmasn bastrmak iin stanbula gelen Hareket Ordusunun 2. Tmeninde kurmay bakan olarak bulundu. Birinci Dnya Savanda birok cephede savat. Mondros Mtarekesi sra snda teklif edilen genelkurmay bakanln reddederek Ana doluda grev almak istedi. Kurtulu Sava srasnda Edirne mebusluu ve Dou Cephesi komutanl yapt. Orgeneral ola rak emekliye ayrld. Kl Ali (Asl ad, Emrullahzade Asaf Kltr) (1888-1971): As ker ve siyaseti. Mondros Mtarekesinden sonra askerlikten ayrld. Kurtulu Sava srasnda Mara, Antep yresinde Kuvay Milliyeyi kurdu ve Fransz igaline kar direniin rgt lenmesinde rol oynad... lk TBMMye Ankara mebusu olarak girdi. Ankara stiklal Mahkemesi yesi oldu. Cumhuriyetin kuruluundan sonra uzun sre stiklal Mahkemelerinde grev ald. Rauf Orbay (1881-1964): Asker ve siyaseti. 8 mays 1919da kurmay albayken askerlikten ayrlarak Anadoluya geti. Erzurm ve Sivas kongrelerine katld. 1920 balarnda Osmanl Meclisi Mebusanna Sivas vekili olarak seildi. Meclis kapat lnca Maltaya srgne gnderildi. 1921de Ankaraya giderek TBMMde yer ald. TBMM bakan vekilliinde bulundu. Terak kiperver Cumhuriyet Frkasn kurdu. Yurtdmda bulunduu srada zmir Suikastndan yargland ve on yla mahkm oldu. 10. yl affnn ardndan dnd ve akland. Kastamonu milletve kili olarak meclise girdi. kinci Dnya Sava srasnda Londra bykelisi olarak grev yapt. Ruen Eref naydm (1892-1959): Yazar. stanbuldaki liseler de edebiyat ve Franszca dersleri verdii srada, Mustafa Ke

127

mali geni evrelere tantan ve 1918de Yeni Mecmuada ya ymlanan Anafartalar Kumandan Mustafa Kemalle Mlakat kaleme ald. TBMMnin ars zerine Ankaraya gitti. Lozan Konferansna basn danman olarak katld. Trk Dil Kurumu ve Cumhurbakanl genel yazmanl grevlerinde bulundu. eitli lkelerde elilik ve bykelilik yapt. Salih B ozok (1881-1941): Asker ve siyaseti. Birinci Dnya Savanda Mustafa Kemal Paanm yaverliini yapt. Kurtulu Sava boyunca Mustafa Kemalin yanndan hi ayrlmad. TBMMde milletvekillii yapt. Atatrk ldnde canna kymak istediyse de kurtarld. Vasf nar (1895-1935): Siyaseti. Hukuk Mektebinde okudu. Mill Mcadeleye katld. Austos 1923te meclisteydi. Tevhid-i Tedrisat Kanununun hazrlanmasnda ve Mill Eitim bakan olarak uygulanmasnda nemli bir rol oynad. ki kez Mill Ei tim bakanl yapt, ilki 8 ay srd. Bykeli olarak Prag, Bu dapete ve Moskovada bulundu. 1935te Moskovada ld. Yusuf Kemal Tengirek (1878-1969): Siyaseti. Hukuk Fakltesini 1904 ylnda bitirdi ve avukatlk yapt. Merutiyette Kastamonu mebusu seildi. TBMMye katldktan sonra kti sat, Dileri, Adalet bakanlklarnda bulundu. SSCB ve Fran sayla yaplan baz antlamalar imzalad. 1948de kurulan Mil let Partisinin ilk genel yrtme kurulunda yer ald.