Filmlerle Sosyoloji - Bülent - Diken-Carsten - B.Lausten

Blent Diken, Carsten B.
Laustsen
Filmlerle Sosyoloji
Filmler asla "sadece film" ya da bizleri elendirmeyi ve dolay syla dikkatimizi datarak bizi toplumsal gerekliimizle ilgili asl sorunlardan ve mcadeleler den uzaklatrmay amalayan hafif kurgular deildir. Filmler yalan sylerken bile toplumsal yapmzn can evindeki yalan sylerler. Bu nedenle, elinizdeki kitab yanlzca filmlerin toplum sal gerei nasl yanstt ya da merulatrdyla ilgilenenler deil, toplumlarmzn nasl olup da kendilerini ancak filmler ara clyla yeniden rettii konu sunda fikir sahibi olmak isteyen ler de okumal. Uzun lafn ksas, tam da bu sebepten dolay Film lerle Sosyoloji'yi hemen hemen herkes okumal. Slavoj Zizek
Tarih Toplum Felsefe ISBN-13: 978-975-342-762-3 Metis Yaynlar www.metlskltap.com
Blent Diken ve Carsten Bagge Laustsen

Filmlerle Sosyoloji
Blent Diken 1964 doumlu. niversite renimini Dani marka'da kent planlamas dalnda tamamlad. Halen Lancas ter niversitesi Sosyoloji Blmnde retim yesi. Aratr ma alanlar sosyal teori, siyaset felsefesi, sinema, kentleme ve gmenlik zerinde younlayor. Balca kitaplar Stran gers, Ambivalence and Social Theory (Yabanclar, Mphem lik ve Sosyal Teori, Ashgate, 1998), The Culture of Excep tion (stisna Kltr, Routledge, 2005, Carsten B. Laustsen ile birlikte) ve Nihilism'dir (Nihilizm, Routledge, 2009). u sralar zerinde alt kitabn konusu Revolt, Revolution, Critique - The Paradox of Society" (syan, Devrim, Eletiri Toplum Paradoksu, Routledge, 2011). Carsten B. Laustsen 1968 doumlu. niversite renimini Aarhus niversitesi'nde siyasetbilimde yapt. Halen ayn ni versitenin Siyasetbilim Blmnde retim yesi olarak sos yoloji dersleri veriyor. Aratrma alanlar siyaset teorisi, sos yoloji teorisi, psikanaliz ve sinema zerinde younlayor. Balca kitaplar Subjektologi (znebilim, Aarhus Universitetsforlag, 2007) ve The Culture of Exception (Routledge, 2005, B. Diken ile birlikte). u sralar B. Diken ile birlikte te rrizm konulu bir kitap projesi zerinde almaktadr.
Metis Yaynlar pek Sokak 5, 34433 Beyolu, stanbul Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519 e-posta: info@metiskitap.com www.metiskitap.com Filmlerle Sosyoloji Blent Diken, Carsten Bagge Laustsen ngilizce Basm: Sociology through the Projector Routledge, 2007 Blent Diken ve Carsten Bagge Laustsen, 2007 Metis Yaynlar, 2008 Taylor & Francis Group yesi Routledge tarafndan yaymlanm ngilizce basmn lisansl evirisidir. lk Basm: Haziran 2010 kinci Basm: Mart 2011 Yayma Hazrlayan: zge elik Kapak Fotoraf: Dv Kulb filminden bir sahne (David Fincher, 1999). Kapak Tasarm: Emine Bora Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd. Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd. Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203 Topkap, stanbul Tel: 212 5678003
ISBN-13: 978-975-342-762-3
Blent Diken Carsten Bagge Laustsen
Filmlerle Sosyoloji
eviren:
Sona Ertekin
metis
NDEKLER
Teekkr 9 Sunu: Toplumsaln Kalbindeki Film

Slavoj Zizek 11
1 Giri: Sinema ve Toplumsal Teori 17 2 3 4 Hamam: ark'n Posta Ekonomileri 41 Sineklerin Tanrs: Kin Sosyolojisi 71 Tanr Kent: Toplumsal liki(sizlik) olarak Kamplatrma 99 5 6 7 Dv Kulb: A Toplumunda iddet 121 Brazil: Hatadan Terre 149 Hayat Gzeldir: Auschwitz'in Hayaleti 179
8 Sonsz: Post-Politikaya Kar Estetik 203 Kaynaka 211 Dizin 223
TEEKKR
UFUK AICI tartmalar iin Niels Albertsen, Alison Armstrong, h san Metin Erdoan, Poul Fletcher, Leon Gurevitch, Civan Grel, Mark Lacy, Nayanika Mookherjee, Jackie Stacey, Majid Yar, Ro danthi Tzanelli ve skandinav Yaz Okulu ile Sosyologlar Forumu katlmclarna mteekkiriz. Kitabn farkl blmlerinde, yaptkla r yorumlardan ok faydalandk. Ayrca, bu projeye verdii destek ten dolay Jens Blom Hansen'e ok teekkr ederiz. Helle Bundgaard, Marianne Hoffmeister, Else L0vdal Nielsen ve Mette Ahlers Marino bizden teknik desteini hi esirgemedi. Bu yzden hepsine ayr ayr teekkr borluyuz. Kitabn baz blmleri daha nce Alternatives 31(4): 431-52 (2006), City 9(3): 307-20 (2005), Journal for Cultural Research 4 (4): 349-68 (2002) ve 9(1): 69-86 (2005), Millennium 30(3): 76184 (2001 )'de yaymlanmt. Bu denemelerin yeniden yaymlanma sna izin verdikleri iin teekkr ederiz. Blent Diken ve Carsten Bagge Laustsen Aralk 2006
SUNU Toplumsaln Kalbindeki Film
BLENT DKEN ve Carsten Bagge Laustsen'in Filmlerle Sosyoloji balkl almasnn teorik ve politik duruunu aklamann en iyi yolu belki de 11 Eyll'n beinci yldnm vesilesiyle gsterime giren iki Hollywood prodksiyonuna odaklanmaktan geiyor: Paul Greengrass'n Uu 93 / United 93 adl filmi ve Oliver Stone'un y nettii Dnya Ticaret Merkezi / World Trade Center. Burada ilk g ze arpan ey, her ikisinin de mmkn olduunca Hollywood kar t bir duru sergilemeye almas: her ikisi de sradan insanlarn ce saretine odaklanyor; gz alc yldzlar, zel efektler, kahramanlk gsterileri yok; yalnzca sradan insanlarn srad artlar altnda basit ve gereki bir tasviri sz konusu. Kukusuz bu filmlerin sa hici bir taraf da var - filmlerin sansasyon yaratma merakndan ka nmasn, gsterisiz ve sade slubunu eletirmenlerin byk o unluunun nasl da azbirlii yapm gibi vdn hatrlayn. te bizim phelenmemizi gerektiren ey de bu sahiciliin ta ken disi: Kendimize acilen bunun hangi ideolojik amalara hizmet etti ini sormamz gerekiyor. Burada eyi belirtmek gerekiyor. Birincisi, her iki filmin de birer istisnaya odaklanm olduu: Uu 93 karlan drt uaktan sadece biri, terristlerin hedefi vuramad tek uak hakknda. Dn ya Ticaret Merkezi ise enkazdan kurtarlan yirmi kiiden ikisinin yksn anlatyor. Bylelikle, zellikle de Uu 93'te, felaketin kendisi bir eit zafer haline getiriliyor; yolcular, kesin bir lmle kar karya olduklar bir durumda ne yapacaklar sorusuyla yz letiriliyor. Onlarn verdii kahramanca karar u: Eer kendimizi kurtaramayacaksak, en azndan bakalarnn hayatn kurtarmaya
12
FLMLERLE SOSYOLOJ
alalm - bu nedenle, ua hava korsanlarnn belirledii hedefi vurmadan nce yere indirmek zere pilot kabinine hcum ediyorlar (yolcularn kiz Kuleler'i vuran iki uaktan zaten haberi var). Peki byle bir istisnann yksn anlatmak neye yaryor? Spielbergn Schindler'in Listesi / Schindler's List filmiyle bir karlatrmaya gitmek bu noktada faydal olabilir: Filmin sanatsal ve siyasal anlamda baarszl ortada olsa da, kahraman olarak Schindler'in tercih edilmesi doru bir seimdi; zira Yahudilere yar dm etmek iin bir eyler YAPMI bir Alman'n resmedilmesi, asln da hem bir eyler yapmann mmkn olduunu kantlyor, hem de bir ey yapmann imknsz olduunu ne srerek hibir ey yapma m olanlar etkili bir ekilde knamay mmkn klyor. Uu 93' n ise bunun aksine isyana odaklanmas, bizi asl sorular sormaktan alkoyuyor. Aklmzdan basit bir deney yapalm ve iki filmi de ba ka trl hayal edelim: Diyelim ki Uu 93, American Airlines'n 11 sefer sayl uuunu (veya hedefini vuran baka bir ua) ve bu yolcularn yksn anlatsn; DTM de kiz Kuleler'in enkaz altnda uzun sre strap ekip len iki polis ya da itfaiyecinin yks ola rak yeniden ekilsin. Bu versiyonlar iledikten sonra, bu korkun suu bir biimde merulatrmak ya da "anlayla" karlamaktan ziyade, durumun asl dehetiyle yz yze gelir ve dnmeye, ken dimize byle bir eyin nasl olabildiine ve ne anlama geldiine da ir ciddi sorular sormaya mecbur kalrdk. kincisi, her iki filmde de belirgin biimsel aykrlklar var: Bu anlar, filmlerin esasen sade ve gsterisiz slubuna da uymuyor. Uu 93 bir otel odasnda dua edip hazrlanan hava korsanlaryla balyor. Sert grnyorlar, hepsi birer lm meleini andryor jeneriin hemen ardndan gelen sahne de bu izlenimi destekliyor: Manhattan' gece, tepeden grdmz panoramik ekim eliinde, hava korsanlarnn dualar duyuluyor; korsanlar adeta hasat kaldr mak zere dnyaya inmeye hazrlanyorlar. Benzer ekilde DTM'de de kulelere arpan uaklarn dorudan bir grnts yer almyor; tek grdmz ey, felaketten saniyeler nce polislerden biri kala balk bir sokaktayken, kalabaln zerinden hzla geen meum bir glge - ilk uan glgesi. (stne stlk, polis-kahramanlar enkaz altnda kaldktan sonra, kamera Hitchcockvari bir hareketle uzakla yor ve gkyznden btn New York'un "tanrsal" bir manzaras-
SUNU: TOPLUMSALIN KALBNDEK FLM
13
n gzler nne seriyor.) Gereki gndelik yaamdan, dnyay te peden gsteren bu bak asna dorudan gei her iki filme de -sanki saldrlar tanrsal bir mdahalenin eseriymi gibi- tuhaf bir dinsel arm yklyor. Peki bunun anlam nedir? Jerry Falwell ve Pat Robertson'n 11 Eyll saldrlarna verdikleri ilk tepkiyi ha trlayn: Onlara gre Amerikallarn gnahkr yaamlarndan dola y tanr koruyucu elini ABD'nin zerinden ekmiti; hedonist mater yalizmi, liberalizmi ve yoldan km cinsellii suluyor, Amerika' nn hak ettiini bulduunu iddia ediyorlard. Amerika'nn "liberalli ine" yneltilen sulamann, Mslman teki'nin yan sra tam da Amerikan tarasnn kalbinden gelmesi elbette dndrc. Uu 93 ve DTM gizliden gizliye bunun tam tersini yapyor ve 11 Eyll' felaket klnda bir nimet, bizleri yaadmz ahlaki kntden kurtarp iimizdeki iyilii ortaya karacak tanrsal bir mdahale olarak okuma eilimi gsteriyor. DTM kadraj d konu malarla, kiz Kuleler felaketi gibi korkun olaylarn insanlarn iin deki ktl VE iyilii -cesareti, dayanmay, topluluk iin feda krlkta bulunmay- ortaya kard mesajyla sona eriyor. nsan lara yapabileceklerini hayal bile edemeyecekleri eyleri gerekle tirebileceklerini gsteriyor. Felaket filmlerine duyduumuz hay ranln alttan alta srmesinin sebeplerinden biri de bu topik bak as: Neredeyse toplumsal dayanma ruhunu canlandrmak iin byk bir afete ihtiyacmz varm diyeceiz. Bu da bizi son ve asl can alc noktaya getiriyor: ki film de sa dece olaylara dair politik bir tavr sergilemekten deil, olay daha geni bir siyasi balamda ele almaktan bile kanyor. Uu 93teki yolcularn ve DTM'deki polislerin byk resim hakknda bir fikirle ri yok - birdenbire kendilerini dehet verici bir durumun ortasnda buluyor ve ellerinden geleni yapmak zorunda kalyorlar. Bu "bili sel haritalama" eksiklii hayati nem tayor: Filmlerin ikisi de Tarih'in ortada grnmeyen Neden, actan grnmez Gerek olarak acmaszca hayatlarna dalmasndan mustarip sradan insanlar an latyor. Filmde yalnzca felaketin feci sonularn gryoruz. An cak felaketin sebebi yle soyut ki DTM'yi izlerken insan kolaylkla kiz Kuleler'in kuvvetli bir deprem yznden ykldn dnebi lir. Hatta biraz daha ileri gidip, ayn filmin 1944 ylnda mttefikle rin her taraf yakp ykan bombal saldrsnn ardndan Almanya
14
FLMLERLE SOSYOLOJ
nn byk ehirlerinden birinde getiini dnebiliriz. (O dnem le ilgili bir televizyon belgeselinde, 1944 ylnda Almanya'nn elin de kalan birka askeri uakla ehirleri savunan ve hayatta olan kimi Alman pilotlar, Nazi rejimiyle alakalar olmadn, politikadan ta mamen uzak durduklarn, sadece cesurca lkelerini savunduklar n iddia ediyorlard.) Ya da ayn filmin gney Beyrut'ta bombalanan ok katl bir bi nada getiini varsayalm. En nemlisi de bu zaten: Olay orada GE EMEZ. Byle bir film "ustalkla terr propagandas yapan Hizbul lah yanls bir film" diye bir kenara itilirdi (ayn Almanya'da geti ini hayal ettiimiz film gibi). Bu da iki filmin ideolojik ve politik mesajnn, aslnda politik bir mesaj vermekten kanmalarnda giz li olduunu gsteriyor; bu kanma hali ise insann kendi hkme tine kar iten ie duyduu GVENLE destekleniyor - "dman saldrdnda, zerine deni yapmalsn". te bu gizli gven duy gusu, Uu 93 ve DTM'yi, Stanley Kubrick'in ynettii Zafer Yolla r / Paths of Glory gibi ac ve lmle kar karya gelen sradan in sanlar (askerleri) anlatan pasifist filmlerden tamamen ayryor. n sanlarn duyduklar ac, burada dpedz belirsiz ve maniple edil mi bir Neden uruna anlamszca kendini feda etmek olarak gste riliyor. Sherlock Holmes'un Arthur Conan Doyle'un "Gm im ek" kitabndaki mehur hazrcevaplnda olduu gibi: "Burada dikkatimi ekmek istediiniz herhangi bir husus var m?" "Var, geceleyin gerekleen tuhaf kpek hadisesi." "Kpek gece boyunca hibir ey yapmad ki. " "te tuhaf hadise de buydu," dedi Sherlock Holmes. nsan DTM ile ilgili ancak unlar syleyebilir: "Hani filmde tuhaf bir terrist saldr olay vard ya!" "Ama bir terrist saldr grme dik ki." "te tuhaf olan olay da oydu zaten." Bu da bizi balad mz yere, sade ve gereki bir tavrla sradan insanlar anlatan iki filmin "somut" karakterine gtryor. Felsefeyle ilgilenen hemen herkes, Hegel'in "soyut" ve "somut" kartln sezgisellikten uzak bir biimde nasl ele aldn bilir: Gndelik dilde genel kavramlar "soyut" olarak adlandrlr, buna karlk gerekte var olan mnferit nesne ve olaylar "somut" saylr. Hegel de ise tam tersi sz konusu dur; "soyut" olan dolaysz gerekliktir ve bu gereklii "somut" ha-
SUNU: TOPLUMSALIN KALBNDEK FLM
15
le getirmek, ona anlam kazandran karmak evrensel balama ba vurmak anlamna gelir. te bu iki filmin asl sorunu da burada ya tyor: tam da "somut" olduklar noktada "SOYUT"lar. Yaam mca delesi veren somut bireylerin gereki anlatm, yalnzca ucuz tica ri bir gsteriden kanma deil, olayn tarihsel balamn yok etme ilevi de gryor. Ve be yl sonra geldiimiz nokta ite bu: 11 Ey ll' geni bir anlat iinde konumlandrmaktan, bu olayn "bilisel haritasn" karmaktan ciziz hl. Bu ksa tahlilden karlacak ders, Diken ve Laustsen'in takdire ayan kitabnda derinlemesine ele alnm: Bir film asla "yalnzca bir film" ya da bizi elendirmeyi ve dolaysyla dikkatimizi data rak bizi asl sorunlardan ve toplumsal gerekliimiz iindeki mca delelerimizden uzaklatrmay amalayan hafif bir kurgu deildir. Filmler yalan sylerken bile toplumsal yapmzn canevindeki yala n anlatrlar. Bu nedenle de bu kitab yalnzca filmlerin toplumsal gerei nasl yanstt ya da merulatrdyla ilgilenenler deil, toplumlarmzn nasl olup da kendilerini ancak filmler araclyla yeniden rettii hakknda fikir sahibi olmak isteyenler de okumal. Uzun lafn ksas, tam da bu sebepten dolay Filmlerle Sosyoloji'yi hemen hemen herkes okumal. Hatrlarsanz Matrix'n o unutulmaz sahnesinde Neo krmz hap ile mavi hap arasnda seim yapmak zorundayd: Ya Geree doru travmatik bir uyan gze alacak ya da Matrix'in kontroln deki yanlsamay yaamaya devam edecekti. Neo, Hakikati seti. Buna karlk filmdeki en aalk karakter, isyanclarn arasndaki muhbir, Matrix ajan Smith'le bir konumas srasnda atalyla bif teinden lezzetli gzel bir paray kaldrp yle diyordu: "Biliyo rum bu sadece sanal bir yanlsama, ama tad gerek gibi olduu s rece umurumda bile deil." Bu kitab okumak ya da okumamak, krmz ve mavi hap arasndaki tercihin ta kendisi. Slavoj iek
1
GR
Sinema ve Toplumsal Teori
Bu kitap en az farkl ekilde okunabilir. Birincisi, toplumsal teori yaparken filmleri analiz etme yo lunda bir aba olarak... kincisi, toplumsal teori kapsamndaki bir dizi nemli alan ve kavramla bir yzleme olarak... ncs de filmlerin analiz aralar olarak kullanld bir sosyal tehis giriimi olarak.
Hem sihirli hem de gereki bir taraf olan, tm byleyici-etkileyici geli meleri bnyesinde barndran sinema, embriyogenetik potansiyelinde dn yann tm imgelerini barndran muazzam bir arketipik rahmi andryor (Morin 2005: 169).
ON DOKUZUNCU yzyln sonuna doru, neredeyse ayn anda iki yeni makine gn na kt: Lumire kardelerin sinematograf ve uaklar (bkz. Morin 2005). Her iki teknoloji de hareket olana salyordu, farkl meknlar arasnda hareketi mmkn klyordu. Uak insann en eski ryasn, kanat takp umay gerekletirirken, sinematografn katks grntleri olabildiince gereki bir ekil de yanstmakla snrlyd. Ne var ki ok gemeden roller deiti. Uak kullanl bir seyahat, ticaret ve sava arac haline gelirken, gndelik yaamdan kamay mmkn klan sinema gitgide ryalar reten bir kaynaa dnt (a.g.y. 5-6). Dolaysyla gnmzde sinema ou zaman ryalarla kyasla nyor, Hollywood bir "rya fabrikas"na benzetiliyor. stelik rya grdmz srada fiziksel olarak hareketsiz kalrken, duygusal ve grsel anlamda yaratc ya da aktif oluruz. Benzer ekilde sinemada da fiziksel olarak hareketsiz, ancak duygusal olarak hareketli bir "psikolojik bedensel farkndalk" iindeyizdir (a.g.y. 97). te sine maya zg en can alc deneyim de burada yatar: Sinema, insann kendisinden ayrlp bir bakas olmasn mmkn klar. Olduu yer de gebeye dnmesine olanak salar. Toplumsal tahayyl de rinletirir, hatta kimi durumlarda toplumsal gerekliin bir adm ilerisinde olmay, henz atlmam admlarn sonularn tasavvur
20
FLMLERLE SOSYOLOJ
etmeyi mmkn klar. Dier bir deyile sinema sanal olann, gele cek bir toplumun gstergesi olabilir. Bu nedenle de toplumsal ger eklik kimi zaman sinemann sanallnn bir rn gibi grnebi lir, sinemann gereklii deil de gerekliin sinemay yansttna dair tekinsiz bir izlenim yaratr. Bu izlenim Eyll 2001 'de, tketim toplumunun sosyal "gerekdlna" kar iddetli bir tepkinin (bakahramanlarn, arkalarn da binalarn havaya utuu feci bir ykm orjisi srasnda el ele y rd) "romantik" bir final sahnesinde dorua ulat Dv Ku lb / Fight Club filmi zerine bir makaleyi tamamladktan sonra iyice hissedilir oldu. Makaleyi tamamlayp bir dergiye gnderdik; bundan yalnzca birka hafta sonra, 11 Eyll'de film tabiri caizse zihnimizde sinsice kol gezmeye balad. Sanki Dv Kulbnde ki iddet fantazisi, yani gerek bir olaya dayanmayan iddet imgesi ile tam kart olan gerek terr, yani hayal edilemeyen yce bir olay, imgesi olmayan bir iddet kesime noktasna gelmiti. Kt lk dosdoru perdeden gelmiti adeta. Filmin yalnzca bir gerekli in imgesi, toplumsal bir olgunun glgesi ya da grnts olmad , bunun tam tersinin gerekletii hissiyle ba baa kaldk: Ger ekliin kendisi bir grntnn grnts, bir glgenin glgesi ha line gelmiti. nsan byle bir glge oyunundan nasl bir anlam karabilir? Belki de bu anlamda ilk giriim, Platon'un insanl bir maarada zincirlenmi, kendi cehaleti yznden kapana kslm ve bunun tesinde bir leme ulama olanandan bihaber olarak tasvir ettii maara alegorisiydi. Burada maara, gerekler lemi ve simulakra nn ardndaki Biimler karsnda bir imgeler dnyasn, simulak rum ya da gerekdlk dnyasn temsil eder. Platona gre zneler bu Biimlerin bilgisine sahip olmadklar srece, bir atein glgele rinin zerine dt maara duvarndan baka hibir ey greme yen zincirli esirler gibidirler. Esir/zne, gerek nesneleri glgeler den ayrt edemedii iin yalnzca yansmalar grmeye ve yankla r duymaya mahkmdur. Brians'n (1998) Baudry'nin klasik maka lesinin (1974) izinden giderek belirttii gibi, "Platon gnmzde yaasayd, atein yerine projektr, glgesi duvara yansyan nesne lerin yerine film eridini, maara duvarndaki glgelerin yerine per dede gsterilen filmi, yansma ve yanknn yerine de perdenin ar
GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR
21
dndaki hoparlrleri koyarak hantal diyebileceimiz maara meta forunu bir sinema salonu metaforuyla deitirirdi belki de." nnde sonunda sinema gerekliin kendisinden ziyade yalnz ca belli belirsiz bir temsili deil midir? Asl mesele, bu sorunun iki tr varlk -edimsel (gereklik, toplum) ve sanal (kopya, sinematog rafik imge)- olduunu varsaymas ve ilkine, yani edimsel olana as li bir nitelik isnat etmesidir. nce gereklik ve ardndan da kopya s/temsili. Toplumsal teori ou zaman bu hiyerariye kanyor ve nitekim sinemay toplumsaln aynas gibi gryor. Buna karlk biz bu almada, toplumsal teoriye sinema asndan bakarken "popler sosyolojik" diyebileceimiz bir yaklam benimsiyoruz. Bunu yaparken de sinema/gereklik ya da imge/beden gibi ayrm lar bir yana brakyoruz. Diyalektik adan bakarsak, sinema ha yattr ve hayat da sinemadr, ikisi de birbirinin hakikatini anlatr. Platon'un meselesi aslnda temsilin kendisi deil de arptlm ve saptrlm temsildir. Dier bir deyile burada sz konusu olan sadece z ve grnt, orijinal ve kopya arasnda bir kartlk deil dir; bu mesele gereklik ve temsil ya da "toplumsal olgu" ve sine masal imge arasndaki ayrmdan ibaret deildir. Platon esasen iki imge arasnda ayrm yapar: kopya ve simlakra. Kopya saf Biim lerin, dealarn benzerlik temelinde doru bir temsiliyken, simlak ra saf Biimlerden bir ayrlma ya da sapmaya iaret eden sahte ya da uygun olmayan grlerden baka bir ey deildir (Deleuze 1989: 256).
Kopya, benzerlik tayan bir imge, simulakrum ise benzerlik tamayan bir imgedir. Bu kavrama, byk lde Platonculuktan ilham alan ilmihal ler araclyla aina olduk. Tanr insan kendi suretinde ve kendine benze yecek ekilde yaratt. Ne var ki insan gnah ileyerek bu benzerlikten mah rum oldu, fakat sureti ayn kald. Bizler simlakra olduk (a.g.y. 257).
Dier bir deyile, asl kartlk temsil (benzerlik ya da zdelik fik rine dayanan iyi imgeler) ile simlakra (farkllk fikrine dayanan lar) arasnda. te yandan biz bu kitapta sinemaya temsiliyeti ol mayan bir bak asyla yaklayoruz: Sinema yalnzca toplumsal yanstmakla kalmaz, ayn zamanda izleyicileri makinemsi (machi nic), manevi bir karlk vermeye sevk ederek toplumsaln Sanal'a almasn salar. Edimsel ile sanaln diyalektiini elzem klan da
22
FLMLERLE SOSYOLOJ
budur zaten. Genel olarak hayat ve zel olarak da toplumsal hayat hibir zaman tmyle gereklemez. Var olan, edimsel toplumsal lk ile sanal toplumsal "olaylar", yani cisimsiz etkiler ya da edimsel deilse de gerek olan "kendilikler" bir arada bulunur (a.g.y. 4). Toplumsal toplumsal yapan yalnzca edimsellemi yaplar, kat manlamalar ve blmleri deil, edimsellemeden de nem ta yan sanal potansiyelleridir. Dolaysyla nemli olan, toplumsal gereklik ile sinema arasn daki etkileimli yzeydir; burada sanal younluklar tn bulur, sine mann yzey etkileri toplumsal dnyay tekrar kovar. Deleuze'un ortaya koyduu zere, edimsel ile sanal hem birletiren hem de ayran bu yzey, duyunun da kaynadr. Ancak duyu anlamla ka rtrlmamaldr. zne ve yaplara dayanan anlamn aksine, duyu gayriahsi, kendini srekli yeniden reten makinemsi srelerle il gilidir. "Bedensel durumlardan kaynaklanan, "cisimsiz bir olay dr" duyu (a.g.y. 187). Dier bir deyile gsterenin yasas dnda kalr ya da "kavramddr". Yani gstermez (asignifying) ve dola ysyla genel bir duruma, belli imge ve inanlara ve genel kavram lara indirgenemez. Duyu "ne sz ne de cisimdir, ne sezilen ne de akl yoluyla kavranan bir temsildir" (a.g.y. 19). Burada nerme ile durum arasnda, znelerle nesneler arasnda bir ayrmn olmad paradoksal bir alan sz konusudur. "D-mahrem", yani hem ner meye hem de temsil ettii eye hem dsal hem de yakn olan duyu, her ikisinde de "ayakta kald" gibi ikisinden de syrlr. Toplumsalla ilikisi balamnda sinema sanal, gelecek bir top luma iaret eder; bu toplum mevcut deildir ama fiili toplumla el ele gider. Filmlerdeki kiiler ya da durumlarn var olduklarn sy leyemeyiz, bunlar daha ziyade cisimsiz kendilikler olarak ayakta kalr veya "bulunurlar" (a.g.y. 5). Dolaysyla biz, sinema ve top lumsal teori arasndaki ilikiyi ele almak yerine, filmleri edimsel lememi ama gerek fenomenler, "toplumsal olgular" olarak ince lemekle ilgileniyoruz. Sinema ile toplumsalln ilikisini sanalla trmaya (toplumsala dair imgeler retmeye) ya da edimselletirme- ye (imgenin "toplumsallatrlmasna", simgesel unsurun ya da im genin "gereklie" dahil edilmesine) dayal ift ynl bir iliki ola rak grmek gerekir. Bu anlamda sinema bize toplumsaln akn bir zmlemesini sunar. Yalnzca edimsel "toplumsal olgularla" deil,
23
ampirik alan aan sanal kendiliklerle de ilgilenen bir zmleme dir bu. Bu bakmdan sinema, toplumsal tehise deerli bir katkda bulunur, bulunabilir. Buna bal olarak toplumsal teori de (toplum sal) dnyay farkl, daha duygulanmsal ve daha youn bir ekilde kaydetmenin bir yolu olarak sinema araclyla Sanal ile iliki kur ma olanana sahiptir.
Sosyoloji ve Mtekabiliyet Meselesi
Sosyoloji bilimi, gerek sinemayla karlamadan nce gerek kar latktan sonra, her daim temsil sorunuyla, temsil ile gereklik ara sndaki ilikinin nasl kurulaca meselesiyle megul olmak duru munda kalmtr. ou zaman bu meseleyi mtekabiliyet asndan ele almtr: Temsil, temsil edilen gereklie aa be yukar te kabl ediyorsa, ama mmkn olduunca tam temsiller ina etmek olmal. Bu bak asna gre sinema toplumsal yaam ancak do layl, sanatsal bir ekilde yanstr.
Biz sosyologlar, filmler zerine daha sosyolojik bir katman ekleyerek sinemaclarn yanltc grlerini "yeniden yazmay" belki de kendimize grev saymalyz. Eer karakterler kendi bireysel yaamlarndan daha ge ni, daha dolu ve daha kkl toplumsal alanlara dahil olduklarn gstere cek ekilde davransalard, filmler de daha zengin ve daha gereki olurdu. Bunu yapmak iin, ynetmenin yaratt kurgusal dnyann snrlar dna kmamz gerekiyor (Dowd 1999: 329).
Demek ki sinema sosyolojik adan aydnlatlmay bekleyen ikincil bir megaledir. Bu adan bakldnda sinemac ile sosyolog rekabet iindedir, zira ikisi de toplumsal yaamn temsillerini ortaya koyarbereket versin ki bu sosyologun kolaylkla kazanaca bir oyundur, ya da en azndan yle grnr. Ne olursa olsun, sinemaclar toplum sal yaamn profesyonel gzlemcileri deildir! Dolaysyla, byle basmakalp bir yaklam sinemay ya sosyolojinin bir alt dalna, bir "sinema sosyolojisine" ya da retmeyi ve renmeyi tetikleyen bir eitim aracna indirger (Demerath III 1981; Burton 1988). Hi phesiz, sinema bugn toplumsal farkllklara dair bilgile rin yaylmas asndan en nemli alanlardan biri. Deleuze'un sy ledii gibi "kitlelerin ada sanat" olan (1989: 157-62), birok in san tarafndan izlenen ve hararetle tartlan sinema muazzam bir
24
FLMLERLE SOSYOLOJ
denkletirici. Gerekten de filmler toplumsal konulara popler bir giri haline geldike ve grsellik kadar iirsellik asndan da cesa ret gsterdike, toplumsal teori de sinema ile eletirel bir iliki kur maktan kanamaz. Sinema ada toplumsal iliki(sizlik)leri ve bununla beraber bireylerin en mahrem veya en aleni arzularn ve korkularn ekillendirme asndan belirgin bir gce sahiptir. Bir bakma sinema, bir tr toplumsal bilind ilevi grr: Toplumsal incelemenin nesnesini yorumlar, tretir, yerinden eder ve eip b ker. Sinema yalnzca toplum zerine bir fikir sunmaz, resmettii toplumun ayrlmaz bir parasdr. Gelgelelim sinema yalnzca bir d gereklii yanstmaz/eip bkmez, ayn zamanda toplumsal yaamn nne muazzam bir olanaklar evreni serer. Bu bakmdan sinema ou zaman, deien toplumsal biimlerle yaplan bir deney nitelii tar. Yaadmz toplum gstergeler, imgeler ve gsterge sistemle riyle daha da ilgilenir hale gelen, gitgide "sinemalatrlan" bir top lum. Dolaysyla gereklik gitgide daha ok sahneleniyor, toplumsal retim ve gndelik deneyimler de sahnelenen sinemasal emsallerine gre deerlendiriliyor (bkz. Denzin 1995: 32). Morin'in iddia ettii zere, insan bir "homo sinematografikus" haline geliyor (2005: 3). Toplumsallamak, bugn byk lde imgeler oluturmak ve t ketmek demek. Sinemann birincil gizemi de bu: aikrl. "art c olan, [sinemann] bizi artmamas. Aikr olan 'gzmzn ii ne bakyor', kelimenin tam anlamyla 'bizi kr ediyor'" (a.g.y.). Bizi kr ederek toplumun sinemalat gereini grmemizi engelliyor.
Burada sz konusu olan yalnzca gerek olann gereklii deil, sine mann gereklii. Disneyland'e benziyor biraz: Bugn elence parklar ha yatn tamamyla disneyletirildiini maskeleyen bir mazeret sadece. Sine ma iin de ayn ey geerli: Bugn yaplan filmler, her eyi -toplumsal ve siyasi yaam, genel manzara, sava, vb-ele geiren sinema biiminin gz le grlr alegorilerinden baka bir ey deil, sadece sinema perdesi iin senaryolatrlan koca bir yaam biimi. Sinemann yok olmasnn sebebi de phesiz bu: gerekliin iine girmi durumda. Gereklik sinemann, si nema da gerekliin avularnda kayboluyor. Her ikisinin de kendi zgl ln yitirdii lmcl bir aktarm bu (Baudrillard 2005: 124-5).
Biz bu kitapta sosyoloji ile sinema arasndaki yzeyde iz srerek ikisi arasnda bir titreim bulmaya alyor, sosyolojik kavramlar
25
ile sinematografik imgeler arasnda gidip geliyoruz. Bu iki faaliyet arasnda ayrmda birlik ve birlikte ayrm mmkn klan ey yarat clk, anlam yaratmak. Ve biz de sosyolojik bir slupla anlam yarat mak istiyoruz. Yani sosyolojik bilgileri sinemaya uygulamyoruz, sinemay sosyolojik amalar iin kullanarak sosyoloji yapyoruz (bkz. Tomlinson ve Galeta 1989: xv). Yeni film almalar ya da si nema teorileri retmek amacnda deiliz, bizim projemiz sosyolo jik bir proje. Bununla beraber sinemann sosyolojiye indirgenebile ceine ya da yalnzca sosyoloji araclyla aratrlabileceine ina nyor da deiliz. Ayn zamanda sinemay sinemasal olarak aratr makla da ilgileniyor, sosyolojinin sinemayla yzleerek nasl dei ebilecei sorusu zerinde de duruyoruz. Dardan bir okumayla, kltrel bir rn olan filmin bir belirle yici toplumsal etkenler "a" iinde konumlandrlabilecei ve bu gibi sosyolojik aratrmalara konu olabilecei sylenebilir. Ancak ieriden bir okuma, sanatsal bir rn olan filmin byle bir aa indir genemeyecei fikrinden yana olacaktr. Bir sanat eseri olarak her film, kendi toplumsal an, retim ve almlama koullarn aan belli bir fazlala, younlua sahiptir. Zaten sinemay sanat yapan da bu youn fazlal, anlam yaratma kapasitesidir. Bu yzden, si nemann sanatsal yannn hakkn veren ustalkl yorumlar getire medikleri srece, analitik sosyoloji kavramlar da bu fazlay tam olarak yakalayamazlar. Dolaysyla biz sinema ile sosyal bilimler, yani sanat eseri ile sz konusu a arasndaki belirsiz alanda, ya da sinemaya ieriden ve dardan yaklamlar arasndaki belirsiz su larda seyretmek istiyoruz. Bir taraftan, filme daha kapsaml bir alanda yer alan bir eser ola rak; ekonomik, toplumsal, siyasi, vb. iliki iinde bulunan sanat ala nndaki toplumsal yaplarn ve mcadelelerin "gerektirdii" (Bour dieu 1992) bir ey olarak yaklayoruz. Kurmaca ise zaten bal ba na tarihsel ve toplumsal koullara bal bir rn (Morin 2005: 168). "Gerektirmek" filmin ve yaratcsnn sz konusu alandaki ko numu tarafndan belirlenen bir filmin gerekliliini gstermeyi ifade ediyor. Bir eserin mstesnal, konumun mstesnal kadar, daha geni bir sosyal a iinde kendini konumlandran kiinin mstesna lndan da kaynaklanyor. Bu adan bakldnda, film ve hakkn daki eletiriler bir an paralar. Bu balamda sosyolojinin grevi,
26
FLMLERLE SOSYOLOJ
sanat eserinin toplumsal koullarn aydnlatmak, onu sanat alann da ska rastlanan yanl tanma ve "sahte aknlklardan" kurtar mak (Bourdieu 1982: 56). Sinema dier sanat dallarndan, tiyatro, mzik, fotoraf ve dierlerinden dn alan bir sanat dal (Badiou 2005: 84). "Katk" bir dal. Sinema ile "toplumsal gereklik" ara sndaki ilikide, yani sinemasal a ile toplumsal alan arasnda da benzer bir katklk kendini gsteriyor. "Sinema, sanat ile sanat ol mayan arasnda ayrm yapamadmz bir alan." Doruyu sylemek gerekirse, hibir film batan sona sanatsal dnceyle yrtlm yor. Sanatsal faaliyet filmde ancak ikin sanat-d niteliini arn drma sreci olarak belli ediyor kendini (Badiou 2005: 84). Sinema gerekli, ama ayn zamanda zerklik ve arnma abas iinde. Nitekim dier taraftan da sosyolojizmden kanmak istiyoruz, yani sz konusu an sinemaya zemin oluturabileceini sylemi yoruz. Sosyoloji toplumsal yaam katmanlatrma ve eyletirme eilimindedir. Dzenliliklere, tekrarlanan pratiklere, sistemlere, yaplara ve tiplere odaklanr. Oysa "sinemasal gz" edimsel top lumsalln sanalla, Ak olanla ilikilendirilebilmesi bakmndan zgrletirici olabilir. Sanatsal "arnma" olana, ya da en azndan bu ynde bir adm sz konusu. Bir sanat eseri -Schlegel'in szleriy le- kendine yeten bir para, bir "kirpi" gibi (1967). Eer zerk de ilse sanat olmaktan kyor. Elbette hibir sanat eserinin gerekten de o olmad, yani zerk olmad sylenerek Schlegel'e kar klabilir; gelgelelim sanatn belirleyici zellii zerklik aray, arnma abasdr. Aslnda ayn ey toplumsal teori iin de sylene bilir; toplumsal teori de ampirik olan tarafndan, gzlemledii top lum tarafndan belirlenir ve ona baldr. Ama ayn zamanda ba mszlk ve zerklik abas iindedir ki bu da kendi konusuna kar eletirel bir tutum gelitirmesini salar. Sosyal teori toplumsala kar bir meydan okumadr.
Sosyo-Kurmaca
Sanat/sinema ile toplumsal arasndaki iliki bir katklama ve in dirgenemezlik ilikisidir. Sinemasal ile toplumsal, birlikteliklerin de ayrlan ve ayrlklarnda birleen ikizlere benzer. Sosyal teori
27
(sert, ciddi ve bilimsel) ile sinema (oyuncu, sanatsal ve kurmaca) arasndaki ilikiye ynelik hiyerarik yaklamlara kar koymak da bu nedenle gerekli. Aslnda Goffman uzun zaman nce (1959) top lumsal yaam rol yapma, kurmaca ve toplumsall da sahne n ve arkasyla oyundan bir blm olarak yorumlad. Sosyolojinin "rol" ve "aktr" gibi kimi temel kavramlarn tiyatrodan almasna amamak gerek. Gelgelelim dramaturjik yaklam tiyatroyla ve daha sonra da si nemayla metaforik bir dzeyde "iletiim kurar": Toplumsal gerek lik tiyatroyu andrr, filmi andrr, vs. Bu haliyle kimi filmlerin an lat ieriine ve sanatsal boyutlarna ilgisiz kalr. Biz bundan kan mak iin diyalektik bir yaklam tercih ediyoruz ve filmi hem top lumsaln alegorisi hem de toplumsal teoriyi ieren bir konu olarak ele alyoruz. Sosyal teori ve film arasndaki iliki, kurmaca ile kur maca olmayan, temsil ile gereklik arasndaki iliki kadar belirsiz; her iki taraf da iki katna karmak gerekiyor. Sinemasal yalnzca bir metafor olarak ele alnamaz. Bu nedenle filmleri sorgulayarak, toplumsal gereklik ile kurmaca arasndaki ikili kartln tesine gemeye alan ve bylelikle konusunu bir "sosyo-kurmaca" ola rak (yeniden) kavramsallatran sinemasal bir toplumsal teori uy gulamak istiyoruz. Kurmaca ve fantazi daima "gerekliin" iinden geer. Fantazi gereklikten kamaya yarayan hayali bir yanlsama deildir, top lumsal yaamn asl temelidir (Zizek 1989: 45). Dier bir deyile gereklik ve kurmaca iki zt alan deildir. in dorusu "insan uya nkken bile etraf bir imgeler bulutuyla evrilidir" (Morin 2005: 210). Fantaziler zihinlerimizde yer alr, ama ayn zamanda bireysel davranlara indirgenemeyecek toplumsal pratiklerde de kendisini gsterir. Dolaysyla fantazi "nesnel znelin" tuhaf alanna aittir.
yleyse fantazi en temel haliyle nedir? Fantazinin Ontolojik paradok su, hatta skandali, standart "znel" ve "nesnel" kartln altst etmesinde yatar: Elbette fantazi tanm itibariyle (znenin alglarndan bamsz olarak var olan bir ey anlamnda) nesnel deildir. Ne var ki (znenin bilinli ola rak deneyimledii sezgilerine ait, hayallerinin rn anlamnda) znel de saylmaz. Fantazi daha ziyade "o tuhaf nesnel olarak znel" kategorisine aittir-burada "eylerin size fiilen, nesnel olarak grndkleri biimleri sz konusudur, siz onlar bu biimde grmeseniz bile" (Zizek 2006a).
28
FLMLERLE SOSYOLOJ
Bu iki alan, yani znel ve nesnel daima bulanktr ve her zaman glkle ayrt edilebilecek bir etkileim iindedir. Biz daima "nes nel olarak znelin" iinde yer alrz. Dolaysyla, bir fantazi maki nesi olan sinema esasen, tehis koyan toplumsal analiz iin bir kay nak tekil eder. zdelemeyi ve toplumsal kontrol mmkn klan bir ayna sunarak toplumsal bilindn gzler nne serer. Dolay syla ideoloji ile sinema arasnda yakn bir iliki var. Althusser (1984) bir defasnda en nemli ideolojik aygtlarn okul ve kilise ol duunu iddia etmiti. Bugn bu listeye sinemay da eklemek gerek tiini syleyebiliriz. Fakat sinemann ayrcalkl bir aratrma ko nusu olmasnn bir nedeni daha var: Bugn toplumsal gerekliin kendisinin sinemasal olduu, yani bir kurmacaya, zorunsuz ve d nmsel bir eye dayal olduu (her ey baka trl olabilir) ek linde yaygn bir anlay var. Toplum hibir zaman "olduu gibi" mevcut deildir, sadece bir bak araclyla arptld ekliyle "grlr". Dolaysyla gereklik ile kurmaca arasndaki ayrm ters yz etmek mmkndr:
[F]ilm sanatnn en byk baars, gereklii kurmaca anlat iinde yeniden yaratmas, aklmz elerek kurmacay gerek gibi alglamamz salamas deil; aksine, gerekliin kendisinin kurmaca yann fark etme mizi, gerekliin kendisini bir kurmaca gibi deneyimlememizi salamas dr (Zizek 2001a: 77).
Sinema hem temsil eder hem de gsterir. "Gerei, gerek d olan, bugn, gerek yaam, hafzay ve ryay ayn mterek zi hinsel dzeyde" yeniden birletirir (Morin 2005: 202). Morine g re sinema insan ruhuna paraleldir. Hepimizin kafasnn iinde bir para sinema var (a.g.y. 203). Sinemann imge kapasitesi, imgeler retmesi insan zihninin imge potansiyeline paraleldir. Sinema, ba kalarnn yaamlarna katlmay ve onlarla zdelemeyi mmkn klar, bylelikle tutucu bir ev kadn film araclyla bir fahieyle empati kurabilir (a.g.y. 104-5). Dier bir deyile sinema, insanla yaad dnya arasnda etkileim kapasitesini artrr. "Sinema tam da bu ortakyaarlktr. zleyiciyi filmin akyla btnletirme eili mi gsteren bir sistemdir. Filmin akn izleyicinin zihinsel aky la btnletirme eiliminde bir sistemdir (a.g.y. 102). Ancak bu iliki ayn zamanda aksi ynde de iler. Dolaysyla zihnin anlama yetisine giden muhteem bir yol ilevi grenin sine
29
ma olmad, tam tersine kendini toplumsal gereklikte ortaya ko yann zihin ya da bilind olduu sylenebilir. Bilind gerek ten de dardadr. "Bilind kavram tam da simgesel olann insa na gre dsalldr" (Lacan 1966: 469). Morin "bilindn insan zihninin imge kapasitesinin toplumsal gerekliin dna tamas olarak deerlendirirken, gen Lacan'a gre bilind simgesel d zen iinde yer alr. Lacan'a gre bilind "dil gibi yaplandrlr" (1993: 167). Malzemesi gsterenlerdir ve yer deitirme (dzdei mece) ve younlama (metafor) araclyla iler. Lacan daha sonra imgesel ve simgesele yeni bir kavramn, gerek kavramnn eklen mesi gerektiini ne srmtr. Simgesel olan (dil, yasa ya da sos yolojinin kurallar ve normlar olarak adlandrd ey) kendine ye ten bir e deildir. Kendimizi yansttmz kendilik, byk teki (millet, sa, Tanr, vs.) ancak bir ayna yansmas olarak var olabilir, yalnzca imgesel bir btnle sahip olabilir. "Btn o temellendi rici gcne ramen, znel bir nvarsaym statsne sahip olmas bakmndan, byk teki krlgan, zayf, hatta dpedz sanaldr" (Zizek 2006a, italikler eklenmitir). Bilindnn bir film gibi yap landn ne srmemizi mmkn klan da byk teki'nin (toplu mun?) bu kurmaca niteliidir.
Sinemasal Aygtlar
Lacan'n, sinema aratrmalar alannda son derece etkili olan ayna evresi almalar, sinema ile onu evreleyen toplum arasndaki ilikiyi zmlemek iin bir yntem sunmas asndan bu noktada bizim de ilgimizi ekiyor. Lacan ve Althusser'den faydalanan film teorisi, zihnin/ruhun ileyii ile sinemasal aygtlar arasndaki ben zerlikleri aratrmaya balamtr. Lacan "zne-Ben'in levini Olu turan Ayna Evresi" balkl almasnda (Lacan 1966 iinde), o cuun ilk 6 aydan 18 aya kadar kendini zerk ve kendine yeten bir varlk olarak grdn savunur. Aynadaki imgesiyle karlatn da u varsayma dayanarak tepki verir: Aynadaki imge tpk benim gibi grnyor, zerk bir varlk. ocuk daha sonra kendini anne ve babasnn ilgisinde, dil, toplum, vb.'de yanstr. Bu nedenle "ayna" ayn zamanda toplumsaln metaforu olarak da kullanlabilir. Lacan ayna imgesinin evrilmesinin, znenin olgunlamas iin bir nkoul
30
FLMLERLE SOSYOLOJ
olduunu ne srer. Henz olgunlamam olan ocuk anneye/ba baya/topluma/dile baml durumdadr. Althusser bu zneleme modelini ideolojiye balar. deolojiler ierik asndan farkldr, ama biim olarak (genel anlamda ideolo ji) daima toplumsal gerekliin ayrlmaz bir parasdr (Althusser 1984: 33 vd.). nk ideolojiler "bireylerin gerek varolu koulla ryla kurduklar imgesel ilikinin temsilleridir" (a.g.y. 36). Tpk o cuun annenin bakmna bamlln yanl alglamasnda oldu u gibi, topluma ynelik bu imgesel bak da znenin gzlerini top lumsal faktrlerin oynad ekillendirici role kar krletirir. La can'n izinden giden Althusser, zerklik fikrinin znenin ideolojik mesajlarla ykml hissetmesini salayan gerekli bir yanlsama ol duunu ne srer. Demek ki imgesel ile simgesel arasnda daima bir diyalektik sz konusudur: "Btn ideolojileri tekil eden zne kategorisidir; fakat derhal eklemek isterim ki btn ideolojilerin zne kategorisinden mteekkil olmasn salayan, btn ideoloji lerin somut bireyleri zneler olarak 'tekil etme ilevine sahip ol masdr" (a.g.y. 45). Althusser'in "celbetme" kavram bu ikili teek kl aklar. nceden tekil edilen "Ben" yanlsamas, kiinin ken dini bir arnn, rnein birine hitap eden bir otoritenin muhatab olarak grmesiyle ortaya kar. zne bu arya zerk bir varlk olarak cevap verdiini dnr, oysa bu znellik aslnda ar yo luyla retilir. deolojik ieriin daima gerekli ve doal grnmesi nin sebebi de budur (a.g.y. 48-9). Celbetme edimi zneyi kr ede rek ideolojik mesajn bir szceleyeni olduunu grmesini engeller. Bu dnce, sinemann burjuva ideolojisini yeniden retmeye nasl hizmet ettii konusunda bir dizi aratrmaya nayak olmutur. Bu balamda filmler ille de egemen ideolojileri merulatrmazlar; daha ziyade zneleri sisteme kafa tutmaktan alkoyan bir hava deli i ilevi grrler. Bu durumda, ideolojik imgelerin asl ierii daha az nem tar. Badiounun listesine gre (2005: 89-91) Hollywood ideolojisinin temel unsurlar erojen plaklk, ar iddet ve acma szlk, nostalji, Binylc motifler ve kk burjuva komedisidir. Di er bir deyile baat ideoloji muhakkak egemen snfn ideolojisi deildir. Bir dier karklk da sinemann ideolojik doasnn ieriiyle kstlanamamasndan kaynaklanr; bu ayn zamanda sinemasal bi
31
im iinde de kendini belli eder. zne asl ideolojik ierikten ziya de sinema gsterisinin sahneleniiyle zdelik kurar. Baudry'ye g re (1985: 540) izleyici sinemasal bakn simgesel olarak konum landrldn fark edemez. Yani film sanki reticisi olmayan bir rn gibi deneyimlenir. Dolaysyla deneyimlenenler hakikat gibi deneyimlenir. Bu anlamda sinema bir "ideoloji vantrilou" saylabi lir (Dayan 1976:451). Nasl Althusser'in gznde ideolojinin dn da kalan bir ey yoksa, sinemann dnda kalan bir ey de yoktur sinema, kendi kendine yeten bir btn olarak ortaya kar. "Film kendini kendine sergileyen, kendi kendine konuan, kendi hakkn dakileri renen bir ideolojidir" (Comolli ve Narboni 1980: 34). Sinema, izleyiciyi anlamn aktif merkezi ve reticisi olarak or taya koyar. Bylelikle sinemasal imgeler ve kurmaca gereklikleri imgesel bir uzamda sabit bir noktadan deneyimlenir (Lapsley ve Westlake 2006: 79, 83). Film, tam da Oudart'n "ideolojik diki" kavramnn iaret ettii gibi, izleyicinin katksz alglama edimiyle zdelemesini salamak zere retilir. A/kar a gibi teknikler izleyicinin oyuncunun bakyla zdelemesini ve onu kendine mal etmesini salar. Bylece ortama dair tm maddesellik iaretle ri silinmi olur. Fakat ayn zamanda, izleyicinin zgrln ekil lendiren de tamamen sinemasal kurgudur.
Karartlan salon ve taziye mektubu gibi siyah bantlarla erevelenen perde elbette insanlar etkileyen zel koullar sunar - hibir alveri, do lam, daryla hibir iletiim yoktur. Projeksiyon ve yansma kapal bir meknda gerekleir ve orada bulunanlar bilseler de bilmeseler de (ki bil mezler) kendilerini zincirlenmi, yakalanm, tutsak edilmi bulurlar... Si nemasal ayna-perdenin paradoksu hi kukusuz "gereklii" deil imgele ri yanstmasdr. Her halkrda bu "gereklik" izleyicinin bann arkasn dan gelmektedir; izleyici dosdoru buraya baksa, st kapatlm bir k kaynandan kan hareketli k demetlerinden baka bir ey grmeyecek tir (Baudry 1974: 44-5).
lgintir ki Baudry bu zeminden hareketle sinemay Platon'un ma aras ve Lacan'n ayna evresiyle karlatrarak devam eder. Ger ekten de Lacan'n imgesel olann oluumuna dair ortaya koyduu iki koul, "olgunlamam hareket gc ve grsel dzenlemenin er ken olgunlamas", ayn zamanda sinema iin de geerlidir (a.g.y. 45). Yine de, izlediimizin kurmaca olduunu, bir "maarada" tut
32
FLMLERLE SOSYOLOJ
sak olduumuzu bilsek bile film izlemekten zevk alrz. Dier bir deyile, sinemada imgesel bir kuruntu ve onun "simgesel" gsteri minden daha fazlas vardr. Bertoluccinin deyiiyle film, yanstc bilinten syrlan hayvans bir edimdir (Davis 2005: 73-4). Doru dan duygularmz, arzularmz etkiler. Tam da byle, yanstc bi lincin tesine bakabilen bir anlam yaratma makinesi olarak sinema, sosyoloji iin son derece ilgi ekicidir. Bir film izlerken filmin aknda yer alan varlklarn, nesnelerin ve eylemlerin btnselliine biz de katlrz (Morin 2005: 105-6). Sinemaya "aygt" olarak yaklamann zayf noktas da ite buras dr: Sinema yalnzca imgelerin almlanabilirlii meselesinden, izle yicinin "zincirlenmi, yakalanm, tutsak" olmasndan ibaret deil dir. Sinema, "maarann" panoptik duvarlarndan kurtulan imgeleri de ierir. Bu bakmdan imgesel, yaratma ve olmayla da ilgilidir. Celbetmenin ileyebilmesi iin znenin anlama, deerlendirme, yorumlama, vb. beceri ve yetilere sahip olmas gerekir. Kukusuz bu yetiler, ideolojik imgelerin zneye dayatlmasn mmkn klar, ama ayn zamanda zneye bu imgelere direnmesini salayan kay naklar da sunar (Lapsley ve Westlake 2006: 15). Ksacas celbetme baarszla urayabilir (bkz. McGowan ve Kunkle 2004: xvi). Di er bir deyile, retim ve almlama hem aktif hem de yaratc sre lerdir; dolaysyla her zaman imgesel ve simgesel diyalektiinin d nda kalan bir eyler vardr. Simgesel ve imgesel diyalektiine da hil edilemeyen sinemasal "gerek", temsiliyet alann oulcu bir okumaya aar; yaratc film analizlerini mmkn klan da ontolojik yapdaki bu atlaktr.
ifte Okumalar
Film anlatlar ve imgeleri okuma pratikleri araclyla iyi kt ideolojik bir alana aktarlabilir ve bu ekilde ilevi dntrlerek eletirel bir amaca hizmet eder hale gelebilir (Lapsley ve Westlake 2006: 51). Benzer ekilde Sitasyonist Asger Jorn, kendi deyiiyle "modifikasyonlar" araclyla sahip olduklar topik potansiyeli ortaya karmak zere ki resimlerin zerlerine resim yapmtr (Jay 1993: 424). Kitle kltr araclyla kontrol altna alnp yn lendirilen protopolitik itkiler bu yolla canlandrlabilir (Jameson
33
1981: 287). Ne var ki sitasyonistlerin ontolojik varsaymlar bize sorunlu grnyor. Sitasyonistler burjuva sanatn (ya da kitle kl trn) gerici buluyor ve ona sahip olduu anlamn yerini alacak bir eyler eklemeyi kendilerine grev sayyorlard. Dolaysyla iki ontolojik katman sz konusuydu: ideolojik resim ve onun avangard modifikasyonlar. Bu blmn banda karikatrize edilen sosyo log gibi, sitasyonistler de zaten deerini yitirmi bir mecraya bir eyler eklemeye alyorlard. Nasl Dowd iin sinema meslekten olmayan birinin sosyoloji yapmasna benziyorsa, sitasyonistler iin de burjuva sanat kiti. Sitasyonistler yeni sanatsal biimlerle deneyler yapmann ey lemi imgenin gcn kracan umuyorlard. eylemi imgeyle savamann yollarndan biri, reticisinin varln aka belli eden sanat eserleri yaratmakt. rnein Lematre'in Syncinema's, oyun cularn izleyicilerin arasna karm halde ortaya kmalarn sa layarak izleyici-gsteri ayrmn bozmay hedefliyordu. Sanaty film anlatsna yeniden dahil etmek amacyla da Brechtvari teknik ler, epik kesmeler, vb. uygulanyordu. Debord ise benzer ekilde eitli ulumalar* araclyla ses ve imgeler arasnda ayrlk yarata rak izleyiciyi "maaradan" dar kmaya zorluyordu. Uzun lafn ksas, ykler artk olmayan bir yerden anlatlmyor ve bu da izle yiciyi "gerek" zerine, sinema ortamnn maddesellii zerine d nmeye zorluyordu. deolojik ve avangard metinler arasndaki ayrm zerine birok eitleme mevcut. rnein hatr saylr bir sinema dergisi olan Ca hiers, yedi blmden oluan bir film snflandrma sistemi gelitir di: A kategorisinde, egemen ideolojiyi "saf ve katksz biimiyle" yeniden reten filmler; B kategorisinde ise hem tarz/biim hem de anlatlaryla egemen ideolojiye saldran filmler yer alyor. Geri ka lan be kategoride de ikisi arasnda eitli konumlarda bulunanlar var (Lapsley ve Westlake 2006: 9). Biz ise gerici ve ilerici sinema clk fikrine her iki cephede de saldrmak istiyoruz. ncelikle, Derrida'nn denetlenemeyen yaylma ya da Lacan'n gerek kavramlarndan yola klarak tm metinlerin tutarsz oldu
* Debord'un 1952 tarihli Hurlements en Faveur de Sade (Sade in Ulumalar) adl filmine bir gnderme, -.n.
34
FLMLERLE SOSYOLOJ
u sylenebilir. Anlamnn deitirilebilmesini mmkn klan da metnin bu tutarszldr. Dolaysyla biz de film imge ve anlatlar n analoji ve semboller olarak kullanmyoruz; zira bu, sinemasal ile toplumsaln birbirine daha uygun olmasn, yani gereki bir onto loji gerektirirdi. Ayrca filmlere anlamlarn deitirecek bir eyler eklemeye de almyoruz. Bunun yerine filmleri alegorik olarak, mulaklk zerinde durarak okuyoruz. Bylelikle mevcudiyet, kim lik ve aknlk zerindeki vurgunun yerini alegorinin kimliksizlik, kopma, ayrlma, mesafe ve paralanma gibi zellikler zerindeki vurgusu alyor (Day 1999: 106). kincisi, film anlats okuma balamna gre hep deiiyor. Bir balamda avangard grnen film, bir dierinde tutucu olarak deer lendirilebiliyor. Ayn ekilde, tutucu bir film daha sonra erevelen dii balama isyan edebiliyor; bir zamanlar avangard grnen, da ha sonra ana akma dahil olabiliyor ya da tam tersi. Mesajlarnn i levinin dntrlmesi, kenarlarnn bilenmesi esasen sanat eseri nin ie yaramasn salayan faktrlerden biridir. Biz de bu kitapta bu gibi dnmleri sinema balamnda ele almakla ilgileniyoruz; ayn zamanda toplumsal teoriyi canlandrma, kavramlarn keskin letirme ya da deitirme aray iindeyiz. Sinemaya dtan ve iten yaklamlar arasnda gidip gelirken, si nema figrleri bize bire bir, sinemasal anlamlarndan ayr sosyolo jik anlamlar sunuyor. Yani filmleri alegorik olarak okuyoruz. "Top lumsal olgular" soyut teori araclyla incelemek yerine, toplum sal olgular olarak filmleri alegori araclyla inceliyoruz. Bu bakmdan Benjamin'in, dncelerin resimler ve alegori ara clyla aktarld Barok amblemlerinden yola karak ortaya koy duu diyalektik imge kavramn faydal buluyoruz. Dier bir deyi le, filmlerdeki temalar, kiileri ve nesneleri, karlkl etkileimle riyle toplumsal teoriyle ilgili anlamlar reten amblemler olarak ele alyoruz. Filmlerden alman bu gibi paralar toplumsal teori alanna yerletirildiinde sosyolojik hayal gcn kamlayabilir. Ne var ki, daha da nemlisi, diyalektik imge ya da alegoriler geici olarak hareketi durdurabilir - Benjamin bunu "duraklayan diyalektik" ola rak adlandrr. Bu gibi teknikler kullanabilmesi itibariyle sinema ayrcalkl bir karlama alandr:
35
klarn baklar, felaketler, arpmalar, patlamalar ve dier grkem li anlar zaman durduracak gibidir. Buna karlk bo anlar, ikincil olaylar yle bir sktrlmtr ki her an buharlaacak gibi grnr. Hzlandrmay la ilgili kimi zel efektler zamann uup gittiini tam anlamyla gsterir: Takvim yapraklar uuur, akrep ve yelkovan dner durur (Morin 2006: 57).
Alegori, sinemaya bakmz ekillendirdii gibi, birbirine bal bir dizi ifte okuma yrtmemizi de salar (edimselletirme/sanal latrma, gemi/bugn, toplum/sinema). Dolaysyla filmden bah sederken toplumdan, toplumdan bahsederken de filmden bahsede riz. Alegorinin sinema anlats iinde yapsal bir gereklik olduu nu varsayarak filmin karmak, ou zaman mulak, oklu ve de iken anlamlarn kodlamaya, film araclyla toplumsal anlama ya alrz. Peki neden analoji deil de alegori? nk daha nce de belirttiimiz gibi anlam kadar algya, sosyolojik akl yrtme kadar sosyolojik hayal gcne de bavurmak istiyoruz. Bu balam da sosyolojiyi harekete, eyleme geirmek bizim asl hedefimiz. Sosyoloji kendi hayal gcn nasl harekete geirebilir, temsili do laymlarn tesine nasl geebilir? Bu elbette Deleuzevari bir "dra matizasyon" meselesi.
eserin iinde, btn temsillerden ayr bir noktada, zihni etkileme gcne sahip bir hareket oluturma meselesi bu; araya baka bir ey girmeksizin hareketin kendisini bir eser haline getirme meselesi; dolayl temsillerin ye rine dorudan iaretler koyma, dorudan zihne dokunan titreimler, dn ler, girdaplar, ekilmeler, sramalar yaratma meselesi. Bir tiyatro insan nn dncesi bu... (Deleuze 1994: 8)
Filmler araclyla dramatizasyon, kendini temsillerle kstlamak szn hayal gcne ve duyuya, yaratcla bavurmas asndan, sosyoloji iin kullanl bir ara. Byle bir giriim ou zaman ana litik olarak kavramsallatrlamayan veya ampirik olarak zmle nemeyen younluklarn, duygulanmlarn deneyimlenmesini mm kn klyor. Aslna baklrsa dramatizasyon toplumsal teori retme srecinin en yaratc noktalardan biri, sosyoloun sinemayla kar lamas araclyla dnm yaad bir an haline gelebilir. Sine ma tam da bu balamda, dramatizasyon kapasitesi ve belli duyum larla ilgili sosyolojik fikirlerin bir bakma "edimselletirilmesi" a sndan sosyoloji iin ilgi ekici.
36
FLMLERLE SOSYOLOJ
Son olarak da estetik ve politik/etik bir ikili okuma yapmakla il gileniyoruz. Bylelikle bir toplumsal tehiste bulunmay hedefli yor, ada toplumu ilgilendiren konular ele alyoruz. Bu nedenle de, rnek vermek gerekirse, bugn srmekte olan terre kar sava sorgulamadan gememiz sz konusu deil. Barbarlk sylemleri (Hamam), partizan sava ve ikence (Brazil), kin duygusu ve lin (Sineklerin Tanrs / Lord of the Flies), direni alar ve stratejileri (Dv Kulb), su ve kamplar (Tanr Kent / Cidade de Deus) ve yas tutma (Hayat Gzeldir!La vita e bella) terre kar sava ba lamnda gze arpan gncel meseleler. Filmlerin alegori olarak yo rumlanaca balam da bu.
Kitabn ierii
Bu kitap en azndan farkl ekilde okunabilir. Birincisi, toplum sal teori yaparken filmleri analiz etme yolunda bir aba olarak: Tm blmler aka gereklik ile kurmaca, sinema ile toplumsal teori arasndaki ilikiyi ele alyor ve bunu gnmzn eletiri olanakla rn farkl alardan tartarak yapyor. kincisi, toplumsal teori kap samndaki bir dizi nemli alan ve kavramla bir yzleme olarak: 2. Blmde toplumsal cinsiyet, kimlik ve teki, 3. Blmde terr, korku ve gvenlik, 4. Blmde kapitalizm ve direni, 5. Blmde eitli kitle biimleri, 6. Blmde kamplar ve yoksulluk, ve son ola rak 7. Blmde etik ve tank olma. ncs de bu kitap filmlerin analiz aralar olarak kullanld bir sosyal tehis giriimi olarak okunabilir. 2. Blm Ferzan zpetek'in filmi Hamam'n analizi zerine ku rulu. Yapsalc ve post-yapsalc etkiler btnyle zmsendiin den dolay, eylerin "ilikiselliine" arlk vermek artk toplumsal teori iinde alldk bir yaklam haline geldi. ou aratrmac Dou'ya bakn Avrupa kimliinin inasnda belirgin bir rol oyna dnda hemfikir olacaktr. Gelgelelim biz, Lacan psikanalizinden aldmz tartmalar araclyla, ben ve tekinin biimlenmesinin ncelikle simgesel bir uzamda farkllklarn inasna bal olmad n ileri sryoruz. ark daha ok toplumsal ve dilsel farkllklarn ncesine ait bir fantazi evreni olarak ilev gryor. Ve bu balamda belirgin bir ekilsizlik sergiliyor: ark yalnzca teki deil, ayn za
37
manda da hiperbolik. Bu erevede Hamam'da cinsel sapknlk, be densel zevk, cinsiyet (zellikle ecinsellik ve heteroseksellik) ve despotizm fantazilerinin farkl arzu ekonomileri araclyla nasl srdrldn ve istikrarl hale getirildiini gsteriyoruz. Bu b lm Hamam' Montesquieu'nri Acem Mektuplar gibi dier ark temsilleriyle ilikilendirerek ilerliyor ve Dou'ya dair fantazilerin ideolojik arka plan zerinde duruyor. Bu balamda iki farkl oku ma ortaya kyor: birincisi Foucaltcu ve yapbozumcu yntem ve kincisi de Lacanc psikanaliz. Kimlik ve toplumsal cinsiyet/cinsi yetle ilgili nemli sorularn tartld blm ayn zamanda okuyu cuyu postyapsalc toplumsal teori alanyla tantrmay amalyor. 3. Blm Harry Hook'un, Golding'in kinci Dnya Sava'na da ir ters-topyac bir yorum niteliindeki romanndan uyarlad Si neklerin Tanrs ile tartmaya giriyor. Bu savan gereklii, Gol ding iin medeniyetin aydnlanm ilerlemesinde kk bir aksak lktan ok daha fazlasyd. Dolaysyla bu istisnai durum ya da Si neklerin Tanrsnda acmasz bir dorulukla betimlenen ada yaa m, toplum ncesi biimlere bir geri dn deil, kendi toplumsal sistemimizde hep var olan bir olaslk. Adann srasyla Ralph ve Jack tarafndan ynetilen iki "klan"/kitleye dayanan alldk yo rumlarla kat bir kartlk oluturacak ekilde, ayn toplumsal ban iki tarafn gzler nne seriyor. "Yukar" taraf, kurallarla ynetilen ve kurumsallam bir toplum ve kanunlara bal vatandalar imge sinden ibaret. Gelgelelim "aa" tarafta ykc ihlal fantazileri, pot la ve sapknlkla karlayoruz: Ralph'in demokratik topyaclna kar Jack'in faist sava etii. Ralph srekli olarak manta ve dzene (ailesine yapt atflarla sembolize edilir) bavururken, Jack sylen asndan konumunu "canavar"a yapt gndermelerle glendirmeye alr. Ralph'in hatas (ve genel anlamda demokra sinin kusuru) Bataillein "heterojenlik" dedii eyi, yani harcama nn, oyunun, savan ve dzensizliin nemini yadsmas. te yan dan Jack'in kestiremedii ve fark edemedii ey ise dzensiz ka hatlarnn kolaylkla iddetli ve kindar bir cinayet orjisine dne bilecei. lgintir ki ocuklar kurtarldklar srada, kurtarclarnn aday neden yaktklar sorusuna "sadece oyun oynuyorduk" diye cevap verirler; btn bunlar sadece istisnadan ibarettir! Gnmz toplumunda hayati nem tayan soru, bunun hl geerli bir yant
38
FLMLERLE SOSYOLOJ
olup olmad. Bugnk istisnai durum sadece bir istisna m, gei ci bir fenomen mi, yoksa zaten srekli bir istisna durumu iinde mi yayoruz? 4. Blm bizi Femando Meirelles'in, Rio de Janeiro'nun mutlak bir dlanmlk meknn ya da insan atklarn dkld bir p l andran nam salm favela's* hakkndaki Tanr Kent filmine gtryor. Bu blm favela halknn durumunu homo sacer (kutsal insan), yani hayat kltrel ve siyasi biimlerden mahrum brakl m nihai biyopolitik zne rnei olarak ele alyor. Odak noktasn da, insanlarn srekli bir istisna durumu iinde yaadklar favelay hareketsiz klan toplumsal-meknsal mekanizmalar var. Bu hare ketsizletirmenin sistematik bir aklamasn sunmak iin istisna ve kamp kavramlar zerinde duruyoruz. Bunu yaparken de favela ya am birbirini izleyen dnem halinde ele alnyor. lki, kanunun buhran iinde olmakla beraber hl iler durumda bulunduu "ma sumiyet a. kincisinde su ve sapknlk artyor ama topluluk ba lar var olmaya devam ediyor. Egemen durumdaki ete zaten ken dinden beklendii zere bir dzen kuruyor. stisna kurala dnt nde Tanr Kent nc evresine girmi oluyor. Artk hibir gn dergesi kalmayan iddet saf, plak bir iddet halini alyor; herkes homo sacer'e dnyor. Bu blm Tanr Kent filminin, favelada "kamp" olduu ya da olabilecei yanlsamasn ve favelann dn da bir "ehir" olduu yanlsamasn nasl yarattna dair bir tart mayla bitiriyoruz. Bu balamda kamp mantnn nasl genellendi ini, etraf duvarlarla evrili yerleim yerleri ve benzerlerinde nasl daha olumlu biimlere brnebildiini aklyoruz. yleyse para lanmakta olan bu topluma nasl kar koyacaz, onu nasl eletire ceiz? 5. Blm byk etki yaratan gie filmi Dv Kulbnden yola kyor. Mazoizmi bir ba kurma/koparma biimi olarak ele al yor. Burada mikrofaizmin, toplum tarafndan inkr edilmekle be raber a toplumunda nasl srp gittii sorusuna odaklanyoruz. Her toplumsal dzenin kendi olabilirliinin olumlu bir koulu ola rak ileyen mstehcen bir eklentisi olduunu; bugn gitgide artan dnmsellie, (yeniden) ortaya kan, simgesel olmayan otorite
* Brezilya'nn varolar, -.n.
39
biimlerinin elik ettiini ileri sryoruz. Blm, iddet sorusunu bu balamda ele alyor ve bunu ada toplumlardaki eletiri, ka ve edim/eylem sorunsallaryla ilikilendiriyor. Mikrofaizmi top lumsal ba asndan bir ka hatt olarak deerlendirdiimizden, iktidarn kendisi gebe hale geldiinde ya da ihlal dncesi "ka pitalizmin yeni ruhu" tarafndan istenir hale geldiinde dzeni yk ma projesine ne olacan sorguluyoruz. Hareketli ve duraan ara sndaki ayrm, ahlaki grameri farkl hareketlilik ve ihlal biimlerine gzelce uydurulmu olan gnmz tketim kltrnde bir eletiri arac olabilir mi? hlal dncesini ele alrken, ihlalin paradoksal bir ekilde gnmzn kanunu haline gelmesi meselesini tartyo ruz. hlal ile kanun (istisna ile kaide) arasndaki ayrm yok olduun da, kapitalizm kendisini hareketlilik/ihlal/sapknlk erevesinde aklamaya balyor. Bu blm, analizini ada toplumun balca iki vehesini ele alarak ekillendiriyor: retim ekli (kapitalizm) ve "denetim toplumu"ndaki disipliner dispozitifin zlmesi. Byle bir toplumda direniin nasl olup da tahayyl edilebileceine odak lanan blm, terr, terre kar koyma stratejileri ve bu kar strate jilerin kendilerinin terre dnme tehlikesinin aka ele alnd 6. Blme bir yol ayor. 6. Blm Terry Gilliam'n ynettii Brazil'in ters-topya lemi ne uruyor. stihbarat Bakanl'na giren bir bcein, elektronik daktiloda dman bir terristin, Bay Tuttle'n adnn yanl yazlma sna sebep olmasyla balyor her ey. Bu hatayla Bay Tuttle oluyor size Bay Buttle, yani sradan bir hayat yaayan bir aile babas. Bir yn istihbarat raporu dorultusunda vahice tutuklanan bahtsz Bay Buttle "bilgi alma", yani ikence iin bakanla getiriliyor. Bil dii ya da anlatabilecei hibir ey yok, ki bu ona daha da tehlikeli bir hava veriyor. Brazil'de karmza kan toplumda her ey gze tim ve istihbarattan ibaret. Terr tehdidi her yere yle bir sinmi ki insanlar artk saldrlarn farkna varmyorlar bile. Ksacas Brazil' de gerici bir istisna durumuyla kar karyayz. Gelinen bu duruma meydan okuyan yegne kii ise stihbarat Bakanl'nda alan ve bu hatadan sorumlu tutulan bir grevli. Ne var ki sistemi her eyin bir hatadan kaynaklandna ikna etme abalar baarsz oluyor, nk hata yapma fikri yetkililer iin akl almaz bir ey. Bir de "iyi" anlamda bir terre hizmet eden, yani insanlar bu Orwellvari du
40
FLMLERLE SOSYOLOJ
rumdan kurtarmaya alan Bay Tuttle var. Dolaysyla Brazil bizi terr kavramn eletirel bir gzle analiz etmeye, bunu tek varolu nedeni terrizm haline gelmi bir toplum fikriyle ilikilendirmeye zorluyor. Son blm olan 7. Blm, etik ve zellikle de kamptan sonra etik meselesi zerinde durarak kitab noktalyor. Auschwitz balamn da tanklk "muammasna" odaklanyor. Bir yanda "deneyime" da yanmann tesine geme abas, dier yanda Yahudi soykrmn "nemsizletirme" tehlikesi sz konusuyken, Yahudi soykrmna bu iki yaklam arasnda bir arac konum gelitirmek, Muselmann' n* plak bedeninden yola kan bir etik olanan tartmak istiyo ruz. Bu balamda "tarifsiz olan" anlatmann imkn(szlk)larn g rnr klmak amacyla Auschwitz den Artakalanlar' okuyoruz. Hem seici hafzadan, hem de istemli unutmadan syrlan Yahudi soyk rmnn "gereki" bir belgelemeye direndiini ne sryoruz. y leyse szler ile plak bir yaam, travma geirmi bir tanklk ile se ici bir unutkanlk arasndaki gerilimi, kmaz nasl canl tutacaz? Gemi ile gelecek arasnda nasl "araclk" edeceiz? Deheti tas vir etmenin imknszl nasl anlatlabilir? Yahudi soykrmn b tn dehetiyle anlatmann imknsz olduunu, nk bunun esasen tam da tankl imknsz klmasndan ibaret olduunu ne sryo ruz. Kampn deheti ancak dolayl olarak tarif edilebilir. "Ausch witz Ruhu" gaz odalarnda lenlerde ya da kurtulanlarda deil, iki si arasnda var olan bada cisimleir. Hepimiz Auschwitz neslinden geliyoruz, ve hepimiz tanklk etmekle ykmlyz.
* Toplama kamplarnda tutulanlarn lm snrna iyice yaklam olanlar iin kullanlan bir terim, -.n.
2
HAMAM
ark'n Posta Ekonomileri
Fantaziden k yoktur, baka bir mekn yoktur, zi ra fantazinin tesindeki her ey bir boluktan iba rettir. Kimlik dediimiz ey de aslnda fantazi ara clyla bu boluu rtmek, gizlemektir; bu ne denle fantazinin zlmesi, fantazinin srdrd simgesel yapnn (dolaysyla kimliin) zlmesi ni de beraberinde getirir.
stanbul tam da arayp durduum eymi. Geleli sadece bir hafta oldu, ama imdiden nefesimi kesiyor, uykularm karyor. Buraya gelene kadar ne ok zaman kaybetmiim! Ben yorucu, beyhude bir hayatn peinde koar ken, sanki o sessizce beni bekliyormu. Burada her ey ok daha yava ve yumuak bir ekilde akyor, bu hafif esinti insann skntlarn datyor, bedenini rpertiyor.
YUKARIDAK alnt Hamam filmindeki kurmaca karakterlerden biri olan Madam Anita'nn ark'tan yazd bir mektubundan. Madam, kinci Dnya Sava'nn hemen ardndan Roma'dan stanbul'a do ru yola kar ve bir daha geri dnmez. Roma'ya yazd mektuplar da stanbul'daki yaamn "upuzun bir tatil" diye tarif eder: ve bo zaman arasndaki snr ihlal eden yaam tasasz ve nee doludur. stanbul'daki birok kahvehanenin sahibi olan bir iadamyla evle nir, ne var ki bu evlilik ancak birka ay srer. Madam, boanmadan sonra eline geen nafakayla ykk dkk bir hamam satn alr. Ha mam tadilattan geirir ve hamamlar stanbul'da gzden dene dek uzun yllar boyunca iletir. Hamam filminde bizzat Madamla karlamayz. Film onun l myle balar, yaamna dair bilgileri yalnzca Roma'daki kz karde ine yazd mektuplardan reniriz. Madam vefat ettiinde miras hayatta olan tek talyan akrabasna, yeeni Francesco'ya kalr. Fran cesco'nun Roma'da kars Maria ve ortaklar Paolo ile beraber baa ryla yrtt bir ii (i mimarlk brosu) vardr. Bu insanlarn hi biri filmde sevimli, scakkanl insanlar olarak izilmemitir; stresli, grnn n planda olduu, kariyer merkezli bir yaamlar vardr.
44
FLMLERLE SOSYOLOJ
Filmin talyan karakterleri, arkiyat bir souk ve rasyonel Batl imgesine dair ne varsa hepsine sahiptir. Ve elbette Roma'yla tam bir kartlk oluturan stanbul, ark'n kadim, batan karc erotik e kiciliini, tatl tembelliini temsil eder. Film stanbul'un eski, bir la birenti andran, darack, mahrem sokaklarnn; snnet dnlerinin, hamamn ehvani atmosferinin ve arllklarda gezen dier tensel zevklerinin srlarn aa karma aray iindedir. Hamamn ken disi bir sefa ve sknet yuvas olarak resmedilmitir ve aka Av rupa'nn "teki"sini sembolize eder. Hamam elbette her eyi kesin izgilerle ayrd, ikilikler eklin de sunduu gerekesiyle eletirilebilir: Dou'ya kar Bat, stan bul'a kar Roma, Madam Anita ve mahallesindeki Trklere kar Francesco ve Marta. Ancak ben ve tekiyi yan yana getirmeye odak lanan byle bir eletiri, arkiyatla dair nemli bir unsuru es ge mek anlamna geliyor. ki kutup arasnda araclk eden bir ey olma l - ikameleri ve bakalamlar mmkn klan mektuplar, kiiler ve nesneler gibi. Hamam ayn zamanda Bat ile Dou arasnda kpr kuran araclarla ilgili bir film, seyahat anlatlarnda tuhaf ve egzotik olarak geen eyle ilgili bir dolaymlama hakknda bir film. Bu ba kmdan Montesquieu'nn Acem Mektuplar'nn 1968 sonras bir ver siyonu olarak grlebilir (bkz. Montesquieu 1973). Montesquieu' nn almasnda olduu gibi Hamam da Bat ve Dou'yu ahlaki dersler karlacak bir bak asyla karlatrmay mmkn kl yor. Her iki eser de mektuplar evresinde ekillendirilmi. Fakat filmdeki mektuplar, Montesquieu'nn mektuplar gibi onu bilgi, rasyonalite ve akl dnyasyla tantrmak niyetiyle ark'a hitap et miyor; daha ziyade, stres dolu yaantlarndan kamay dleyen Avrupal seyyahlara hitap ediyor. Dier bir deyile arkiyat ikilik aynen kalrken, deerli grlen taraf deiir; geveme ve keyif, mantk ve zenginlii alt eder. imdi sorumuzu biraz daha aalm: Bu posta ekonomilerini na sl okuyacaz? Montesquieu'nn Acem Mektuplar ve Madam Ani ta'nn mektuplarn yalnzca ayn temann (arkiyatlk) eitleme leri olarak m deerlendireceiz? Buna gre Bat ile Dou, Avrupa ile ark arasndaki ayrm nasl okuyacaz? Eer sz konusu olan ayn posta ekonomisi ise, Hamam'dakilerle Montesquieu'nn mek tuplar arasndaki belirgin benzerlii nasl aklayabiliriz? Ve son
HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER
45
olarak, okumamz ben ve tekinin yan yana getirilme biimini nasl aydnlatabilir? Bu sorulara cevap bulmak iin ie Montesquieu'nn Acem Mektuplar ve Hamam' sorgulamakla balyoruz. Ardndan genel hatlaryla arkiyatln dokusunu ele alyoruz. Daha sonra iki farkl eletirel arkiyatlk okumasn -ikili ayrmlarn inasna dayal bir sylem analizi okumas ile ark'n bir fantazi mekn ola rak inasna odaklanan psikanalitik bir okumay- karlkl deer lendirerek kincinin avantajlar zerinde durmak istiyoruz. Anlat lar (Hamam ve Acem Mektuplar iinde), temay (arkiyatlk) ve metodolojiyi (psikanalize kar sylem analizi ve yapbozum) ele aldktan sonra, eletiri meselesiyle ilgili deerlendirmelerimizle blm tamamlyoruz: ark' okumann etik ya da hakikaten eleti rel bir yolu var m? Bu balamda Hamam'n final sahnesi iin, La can'n imgesel, simgesel ve gerek ayrmlarna gre dzenlenmi farkl okuma sunuyoruz.
Hamam
Hamam'da hangi imge ve anlatlara yer verilmi? Bunlarn arki yatl temsil ettiini dnebilir miyiz? ncelikle bu imge ve an latlar Bat ile Dou, erkek ile kadn ya da normal ile sapkn arasn da, ounlukla da ilk terimi stn tutan bir ayrmn unsurlar olarak yorumlayalm. Bylelikle arkiyatl Kltr Teorisi'nin oun lukla yapt gibi okumu oluruz: ben ve tekinin inasna dayana rak ve bunun beraberinde getirdii, ve tekiyi stereotipletirme, de erini ve niteliklerini azaltma stratejilerine odaklanarak (Neumann 1999: 1-38). Hamam'daki ilk mektup Francesco'ya Madam Anita'nn lm n bildirir. Madamn ldn rendiimiz giri sahnesinin ardn dan izlediimiz filmin bu en uzun sekans, mektubun yolculuu zerine kuruludur. Mektubun stanbuldan postaya verildiini, Tr kiye'deki eitli devlet dairelerinde damgalandn, sraya koyul duunu ve nihayet Roma'da Francesco'ya ulatrldn grrz. Bu yalnzca giri niteliinde bir sahne olarak grlebilir. Ne var ki film ilerledike, Hamamn aslnda bu mektup alveriinin ta ken disi etrafnda ekillendii ortaya kar, zaten giri sahnesini byle sine nemli klan da budur. Filmdeki karakterler bu mektuplar o
46
FLMLERLE SOSYOLOJ
u zaman iki ktay birletiren/ayran Boazdan geerken okurlar. Posta ekonomilerinin Hamam asndan nemi de burada yatar: Et kili bir biimde, Bat ile Dou arasnda araclk ederler. Mektupta Francesco'ya, sonradan hamam olduunu renecei emlaki satmas salk verilir. Ancak sat srekli ertelenir: ark dn yasnda her ey ar ekimde ilerler. Nihayet agzl bir vurgun cuyla sat mukavelesini imzalamak iin her ey hazrdr. Fakat bu sefer de Francesco imzalamay reddeder, nk irketin otoparklar, oteller, tenis sahalar ina etmek iin blgeyi ykmak istediini renir. Francesco fakir mahalleliyi irketin planlarna kar uyarr. Souk ve hesap Bat modernitesinden haberdar olan mahalleli onu rnek alp evlerini satmay reddeder. Bilindik arkiyat imge si burada bir kez daha su yzne kar: Batda insanlar komularn bile tanmazlar; ark'ta ise sk fk bir sohbete dalmak iin pence renizi amanz yeterlidir, herkes herkesi tanr, haberler tez duyulur. Hamam stanbul'un belli bir alanna odaklanr ve bu alan kent ya amnn Bat'da yok etmi olduu her eye sahip, moderniteden na sibini almam byk bir ky olarak gsterir. Modernite tepeden inme olduu zaman ark'ta tuhaf sonular ortaya kar, hal byle olunca da Bat'nn daha fazla mdahalesine ihtiya duyulur. Bylece Avrupal kahraman Francesco, ark'n il kel ve geri znelerini kendilerinden (bu rnekte vurguncudan) kur tarr. Zarif bir edayla gitgide bir harabeye dnen stanbul nce Ma dam, ardndan Francesco ve nihayet Marta gibi Avrupal giriimci ruhlar tarafndan kurtarlmay bekler. Birok kltr barndran ha mam, Bat sayesinde gzel ve egzotik bir mekn olarak varln srdrr (kar. Zizek 1999: 215-21; 2001d: 69). Ne var ki ark' aydnlatmak ve kltrel mirasn kurtarmak bu karlamann vehelerinden yalnzca biridir. Francesco'nun kendi si de deiir. stanbul'da uzun uzadya kalmasnn sebeplerinden bi ri de ayn mahallede, besbelli Madamn en yakn komularndan bi ri olan ailesiyle yaayan bir Trk olan Mehmet ile yaad ecinsel ilikidir. ark ve bilhassa Hamam bir gnah yuvas olarak tasvir edildii iin, ecinsellik burada nemli bir unsurdur (Shohat 1997). Bat kat kurallar ve kemiklemi gelenekler arasnda skp kal mken, ark'ta arzu su gibi doal bir ak iindedir: "insann bede nini rperten hafif bir esinti gibi." Mehmet ve Francesco'nun ecin
47
sellii, Batnn ecinsellik normunu ihlal etmesi bakmndan bir sapknlktr. Bu sapknlk Francesco, Mehmet ve Madam'n hama mn atsndan plak bedenleri gzetleme alkanlyla vurgula nr. Gzetleme, yasak bir erotizmi srdrmesinden dolay deil; tpk Sultan'n yalnzca kadn bedeninin deil de haremdeki kadn kalabalnn keyfini srmesi gibi, bilhassa kalabalktan keyif alma anlamnda sapkndr (Grosrichard 1998: 141-6). Francesco'nun uzakta kalna dair mazeretlerinden phelenen Marta harekete geer ve onu grmek zere stanbul'a gelir. Burada ki ilk gecesinde, hamamda tutkuyla seviirken grd iki erkein arasndaki ilikiyi kefeder. arkn arzu serasna bu bak Harem dncesinin gncel bir versiyonudur: snrsz ve hararetli bir zevk lemi. Su, buhar ve scaklk, rahatlamann ve engelsizce hareket et menin birer semboldr. Hzl ritimleriyle etkileyici bir etnik m zik bu tensel arzu atmosferine zemin oluturur. Ertesi gn Marta ve Francesco boanma fikrinde uzlarlar ve Marta stanbuldan ayrlmaya karar verir. Ayn gn mafya Frances co'yu ldrr, inaat irketi onu ldrtmek iin bir tetiki ayarla mtr. Trk mafyas burada (tpk hamamn hareme atfta bulunma s gibi) zorba gcn gncel bir versiyonu olarak bulunur. Zorba ile mafyann ortak noktas, insan hayatn btnyle hie sayan, her e ye kadir bir gce sahip olmasdr. imdi mutlak efendi Mafya'dr: Sultan korkusu iindeki arkl zne gibi mahalleli de dehet iinde dir (a.g.y. 36-40). Zorbann iradesine kar koyulmaz. Bu bakmdan Francesco hl bir Avrupaldr; yle inatdr ki, cesaret ve bireysel iradeden ziyade korkuyla harekete geen efemine bir arkl zne nin asla yapmayaca eyi yapar, oyunun kurallarna kar gelir. Bu inatl iin deyecei bedel hayatn kendisidir. Francesco'nun lmnn ardndan Marta stanbul'a dner. Kar s olarak Francesco'nun evlilik yzn teslim alr (kocasnn iha netini kefettikten sonra kendininkini fakir bir kadna vermitir). Fi nal sahnesinde Marta hamam kendi iletmeye karar verdiinden bu anlaml bir barmadr. Gelgelelim bart yalnzca Francesco de il, ayn zamanda kendi kiiliinin bastrlm "doululam" yan dr. yle ki Marta final sahnesinde Madam'n azlyla sigara ier ken grlr; bu srada anlatc onun, besbelli Madam Anita'nnkile ri andran mektubunu okumaktadr. Francesconun lmnn ardn
48
FLMLERLE SOSYOLOJ
dan stanbul'u terk eden Mehmet'e hamamn artk tamamen onarl dn yazar.
Kimi zaman gnbatmnda bir hzn bastryor, fakat anszn serin bir rzgr alp gtryor hepsini. Daha nce hissettiklerime hi benzemeyen, acayip bir rzgr bu. Hafif bir meltem, seviyor beni.
Madam Anita'nn mektuplarnn hedefine ulat, mektuplarn asl muhatabnn Marta olduu, Marta'nn konumunu almasn ve gizli "arkiyatlnn" farkna varmasn salad sylenebilir. Yeni Madam artk Marta'dr ve Francesco kaybolan bir aracya dnr. Bu balamda mektuplar da belirgin bir rol oynar: Karakterlerin ba kalamlarn tamamlamalarn ve "kaderlerinin" gereklemesini salar. "Kayp" mektuplar balangta geri gnderilseler de sonun da asl alclarna ularlar.
Acem Mektuplar Yazmak
Hem muhtemelen en tannm arkiyat eser olan Montesquieu'nn Acem Mektuplar'nn hem de zpetek'in Hamam'nn posta ekono mileri biiminde olmas tesadf deildir. Mektuplarn araclk ile vi grd, yurtiiyle yurtdn birbirine balad ortadadr. ste lik Montesquieu Acem Mektuplar'n yazarken bu biimi zellikle semitir. Kanunlarn Ruhu zerine (Montesquieu 1989) akln man tna gre ilerleyen bir inceleme eklindeyken, Acem Mektuplar kasten ar bir tarzda yazlmtr. stelik Acem Mektuplar yalnz ca ark hakknda deildir, ayn zamanda "arkl" bir slupla yazl mtr (McAlpin 2000: 55): Kompozisyon asndan belli bir man t yoktur ve yky dorusal bir anlat eklinde aktarmaz, aksine bir okseslilie biim verir (a.g.y. 45). Anlat ya da konu bir deil, birden fazladr. Mektuplar nemli siyasi meselelerden giyim kuam hakknda dncelere kadar ok farkl konulara uzanr. Bazlarnn ahlak bir havas vardr, baz mektuplarsa bilhassa gln olsun diye yazlmtr. Buradaki en nemli ey, mektuplarn seilme bii midir: Bazlarnn kayp mektuplar olduu izlenimine kaplrz, ba zlarnn ise alcs yoktur ya da ieriinin bir ksm eksiktir. Kimi zaman mektup iinde bilinmeyen bir mektup gizli gibidir. Benzer ekilde Hamam'da, Madam Anita'nn geri dnen mektuplar, daha
49
sonra Francesco ve Marta'nn anlatlarnda yer alr. yleyse neden bu biim? Ve ark' biimden yoksun bir nitelikle betimleme yolun da bu srekli aba neden? Bu soruyu cevaplamak iin Derrida'nn The Post Card: From Socrates to Freud and Beyond (Kartpostal: Sokrates'ten Freud'a ve tesine, 1987) adl kitabna ksaca dnmek yararl olacaktr. Derri da'nn kitab, daha pek ok eyin yan sra, Jacques Lacan'n birok kavramnn teleolojik zeminine ynelik ironik bir eletiri niteliin dedir. Derrida, ne kadar muamma dolu olursa olsun, anlamn Lacan iin daima yoruma ak olduunu ne srer: Lacan'a gre her ey psikanalik ema iinde bir yere yerletirilebilir. Lacan vaktiyle, Ed gar Allan Poe'nun alnan Mektup'u hakkndaki bir yorumunda, mektubun daima hedefine ulatm ne srmtr (bu konuya da ha sonra dneceiz, bkz. Lacan 1988). Bylelikle performatif hedef amasnn nemi, kayp mektuplar ekonomisi araclyla aklan m olur. Derrida daha sonra Lacan'n tm kavramlarnda mevcut olan bu teleolojik yapnn son derece kusurlu olduunu ne srer. Bu nedenle de Lacan'n teleolojisini ykmak zere tamamlanmam ve gnderilmemi kartpostallar yazmtr. Derrida iin Lacan, Bat geleneinin "szmerkezcilie" tutsak dmesinin bir temsilcisidir. Szmerkezcilik kendini eitli ekil lerde ortaya koyar: yaznn szden, teleolojinin yaylmadan, erkekli in kadnlktan, Batnn Dou'dan stn tutulmas gibi. arpc a lmalaryla bu gelenekte "teki" olan (konuma, kadn, hiperbolik, vs.) aa karan Derrida hari herkes byle bir szmerkezcilie tutsak der. Bu durum Derrida'nn son derece zor denilebilecek ki tab Glas'da (Matem an) tam anlamyla grlebilir (1986). Glas' da tm sayfalar ikiye ayrlmtr. Sayfann sol taraf Bat'nn m kemmel szmerkezci filozofu Hegel'den alntlarla doludur, sa ta rafta ise Fransz yazar Jean Genet'ye gndermeler yer alr. Genet toplumun snrlarnda yaayan bir ecinseldir; Derrida onun dn celerini, Hegel'in metnini ykan sahici bir teki olarak alr. The Post Card "arkl" tarzda yazlm bir metin olarak deerlendirilebilir, Glas'daki iki stunun ise "Batl" ve Doulu" yaz ve varolu biim lerine gnderme yapt dnlebilir. Bat szmerkezci, rasyonel, dzenli ve teleolojik; Dou ise sapknlk derecesinde hiperboliktir. Genetnin kendisi de ark gibi ykc ve sapkndr.
50
FLMLERLE SOSYOLOJ
Burada asl sorulacak soru Derrida'nn projesinin gerekte ne ka dar eletirel olduudur. Szn ve hiperboln byle yan yana koyul mas arkiyatln ta kendisi deil inidir? Akl ve rasyonalitenin bu "teki"si daima, en azndan moderniteden bu yana, arkiyat fantazilerin bir paras deil midir? Derrida Batl szmerkezciliin Platon'dan beri hayatmzda olduunu ve ayn eyin bu gelenein "teki"si, yani "arkiyatlk" iin de geerli olduunu savunmu tur. Bu teki sesin varln vurgulamann ykc bir yan yoktur; bu nu yapmak esasen Batl bir bak pekitirmek anlamna gelir. Bu dier sesin mevcudiyeti olan ark, Bat szmerkezcilii iin ideo lojik bir eklentiden baka bir ey deildir: bir fantazidir. Bu arkl lam ses "teki", marjinal ya da bastrlm deildir. Onu aa karmak iin bir yapbozumcu abaya girmek gerekmez (Montesqu ieu'nn posta ekonomilerine odaklanan yapbozumcu bir okumas iin bkz. Bennigton 1884:240-58). Bu noktaya aklk kazandrmak iin Montesquieu'nn Acem Mektuplar'na dnelim. Montesquieu'nn bu popler kitab bir yl iinde on bask yap mt (Betts 1973: 19). Resmi olarak onaylanmama riski tayan eserlerde sklkla yapld zere Hollanda'da baslmt (a.g.y. 18). Kitabn Vatikann yasakl kitaplar listesine dahil edilmesi de ar tc deildi (a.g.y. 18). Montesquieu'nn ngilizce evirmeni J. C. Bett kitab erken dnem 18. yzyln balca dzen kart alma larndan biri olarak nitelendiriyordu. Ancak kitap bugn de arki yat sylemin klasik rneklerinden biri olarak anlmaktadr. Gel gelelim Acem Mektuplar mnferit bir baar da saylmazd: Mon tesquieu'nn zamannda yazlan kitaplarn yaklak yzde otuzu ark' konu alyordu (Kaiser 2000: 16). Acem Mektuplar'ndaki en belirgin ses daha da zenginlemek iin Avrupa'ya giden zengin bir adama, zbek'e aittir. Haremini ha dmaasna emanet edip oradan ayrlr. Kitapta ayrca Rika adl bir ranl gezginle de tanrz. Bu iki adam ou zaman Montesquieu' nn kendi kiiliinin iki yan olarak yorumlanr: zbek aydnlanma peinde merakl bir adamdr, geleneksel bak alaryla kstlanm olan Rika ise arkllam bir figrdr (McAlpin 2000: 50). kisinin anlats birlikte ele alndnda gncel meselelere dair ok ynl, Montesquieu'nn Bat'yla Dou'yu karlatrmasna olanak sala yan bir eletiri kar ortaya.
51
Acem Mektuplar ynetimden cinsellie kadar her konuda uy gulanabilecek bir altn kural vaaz etmesi bakmndan son derece ah lakdr. Gerek szde Dou'ya mahsus olan zgrln tamamyla yadsnmas, gerek Thomas Hobbes'un felsefesinin ncl olan s nrsz zgrlk aray, acmasz bir saldr altndadr. Haremdeki kadnlar ve hadmaalar cinselliklerini doal olmayan, son derece kstlanm bir ekilde ortaya koyarlar (Montesquieu 1973: 114. mektup). Bat'da uyguland ekliyle evlilik, erkek ve kadn bir araya getirmenin ok daha iyi bir yoludur. te yandan Montesqu ieu, manastr yaamn ve Katolik Kilisesini ok sert olmakla ele tirir, okurlarna hayatn her alannda doru dengeyi yakalamalarn nerir (a.g.y. 116. ve 117. mektuplar: 209-13). Bu ift tarafl zmleme Montesquieu'nn ele ald tm meselelerde kendini bel li eder. Mektuplar hem "Acem" hem "Parizyen"dir (Trumpener 1987: 180). Odak noktasnda ark'n eletirisi yer alr: zbek akl sayesinde bilgi, rasyonalite ve zgrln kymetini bilmeyi re nir. Gelgelelim burada, Fransa'da ayrcalklarn ktye kullanm da st kapal bir biimde eletirilmektedir. Fransa'da imparatorun yetkisini ktye kullanmasnn ark despotizmini yanstt iddia edilir (Betts 1973: 26-7; Grosrichard 1998: 26-7). arkiyatlk Sa idin sklkla syledii gibi sadece ark' bastrmak iin bir aratan ibaret deildir, iki taraf da keskin bir kltr ve daima yle olmu tur (Kaiser 2000). Bu arkiyat sylemde ne kan tema -din, cinsiyet ve si yaset- slam ve Hristiyanlk, sapknlk ve heteroseksellik, despo tizm ve cumhuriyetilik arasndaki ayrm belirler (Grosrichard 1998). slam, isel inan eksiklii zerine kurulu sahte bir dindir. Muhammed anlamsz ayinlere dayal bir din yaratm bir sahtekr dr (a.g.y. 85-119; Joubin 2000). Cinsellik imgesi hadmaas, ha rem ve gizli zevk fantazileriyle ilgilidir; lezbiyen ilikiler (Montes quieu 1973: 4. ve 20. mektuplar), hadmlarn karlanmayan cinsel arzular, vs. (a.g.y. 79. ve 96. mektuplar) zerinedir. Sultan, yaad yeri bir ehvet ve haz yuvasna, kadnlarn (ve erkeklerin) Sul tan'a zevk vermek iin getirildii bir geneleve eviren bir sapktr. Ve son olarak ark kuvvetler ayrl olmayan bir mekn olarak ta rif edilmitir. Her ey Sultan iin vardr ve ona aittir; hibir ey ba msz bir biimde var olamaz (Grosrichard 1998).
52
FLMLERLE SOSYOLOJ
250 yl akn bir sreden sonra, bu anlatlarn Hamam gibi film lerde tekrar ortaya ktna ahit oluruz. Mafya'nn Sultan'n (insan hayatn btnyle hie say, korku politikas) ve hamamn da ha remin (eitlilikten alnan keyif, bedensel zevkler, gizli bir bakn verdii yasak haz) yerine getiini zaten belirtmitik. Hamam ayn zamanda, Montesquieu'nn Mektuplar' gibi mphem bir anlatdr. Basmakalp bir geri kalm Dou imgesinin yan sra ada Bat toplumunun bir eletirisini de ierir. Sahte tanrlar artk Batldr (ta sarm, para ya da ar materyalizm). stelik Montesquieu'nn anla tsnda olduu gibi Hamam da Bat ve Dou'nun metamorfozuyla ilgilidir; dolaysyla mektuplar iki anlatda da nem kazanr. Bu balamda, arkiyatln hi deimediini savunmann cezbedici bir taraf vardr. Aslnda Said'in arkiyatlk'ta (Said 1978) vard sonu da bu gibi grnyor. Kltr teorisi kapsamn da bir dizi analiz bu dnceden yola karak Bat'nn batl olma yan dnyay da ina etme yntemlerinin bir haritasn kard. Bu analizler bize ok ey kazandrdysa da bir ey hep eksik kald: Aratrmaclar arkiyat sylemin mphemliine dikkat gstermi yorlard (Bhabha 1972). ark ne yakn ne de uzaktr, fakat ayn an da hem yakn hem de uzaktr. Muhakkak olumlu ya da olumsuz de er yklenmi bir toplumsal topoloji deil, ayn anda hem bir top ya hem de ters-topyadr. Bu mphemlik Montesquieu'nn Acem Mektuplar'nn mehur biti mektubunda (161.) aka grlr. zbek'in sk denetimi ol maynca haremi yava yava, ancak kanlmaz bir ekilde dal maya balar. Haremdeki kadnlar arasnda lezbiyen ilikiler yaan dna dair iaretler vardr ve g hiyerarisi tepetaklak olmutur (g, hadmlardan karc harem kadnlarna gemitir). Daha 156. Mektupta zbek'in ilk kars ona olanlar bildirir: Hareme dehet, karanlk ve korku hkim, feci bir feryat sard her yan; her an bir kaplann o kontrol edilemeyen gazabna maruz (a.g.y. 156. mektup: 276-7). Daha sonra Roxane'in zbeke intiharnn sebeplerini ak lad 161. mektupta olaylar daha anlalr bir hal alr:
Evet, sana ihanet ettim. Hadmlarn kkrttm, senin kskanln alt ettim ve haremini tatl zevklerle dolu bir yer haline getirmeyi baardm... Nasl oldu da bana, bu dnyaya senin kaprislerine sayg duymak iin gel diimi dnecek kadar gvendin? Sana her ey mbahken beni tm arzu
HAMAM: ARK IN POSTA EKONOMLER
53
larmdan mahrum brakmaya hakkn olduunu mu zannettin? Senin ka nunlarnn yerine tabiat kanunlarn koydum ben, ve zihnim daima bam sz kald (a.g.y. 161. mektup).
Montesquieu'nn kitabnn tamam gibi bu mphem mektup da iki ekilde okunabilir. lk okuma daha ok corafya ve jeofizikle ilgili unsurlar zerinde durur. Montesquieu'nn iklim teorisine gre ark' taki tm g inalar daimi bir ekilde yozlamtr. Gelgelelim ark sistemi, yani despotizm ayrca insan zgrln hie saymasn dan dolay doal deildir. yleyse ark sisteminin devamll na sl aklanabilir? Grlyor ki cevaplamas zor bir soru bu, ama Montesquieu iklimin insanlar tembelletirdiini ve tahakkm ka bul etmeye meyilli hale getirdiini syleyerek iin iinden kyor: Fiziksel doa insan doasn yozlatrr. Dolaysyla zgrlk ve zerklik gibi Bat ideallerini ark'a retmek de mmkn deildir. retildii takdirde olumsuz etkilere yol aabilir. zbek'in, efendi nin yokluunda ortaya kt zere, ark'ta tam bir zgrlk sz konusu olamaz. Farkl bir feminist okumaya gre, kadnn keyfi ya da sesi, Zor ba'nn eriemeyecei bir noktada var olmaktadr. Onun gc asla btn deildir. Dolaysyla despotik g imgesinin arkiyatln ta kendisi olduu iddia edilir. Kadnlar (yani Montesquieu'nn an lats iinde Roxane) btnyle kontrol altnda deildir, hayatlarn kendi ellerine alma ve saltanat ynlendirme olanaklar her daim vardr. lk okuma tam bir tahakkm ihtiyac ve olana olduunu, dolaysyla zbek'in yokluunda Harem'in keceini varsayar ken, bu ikinci okuma efendi-kle diyalektii zerinde durur. Belki de sultan kendi rolne tutsaktr, aslnda ynetenler kadnlardr. Bel ki de kadnlarn gizli keyifleri ve gizli bir dili vardr. Bu blmde yaptmz ekilde arkiyat anlatnn ieriine odaklanldnda, arkiyat temalarn hem srekli hem de mp hem olduu sonucuna varlabilir. Yukardaki tartmay sylemimi zi Dou ile Bat arasndaki ayrmlara gre dzenleyerek balattk ve ardndan daha karmak bir tablo izerek devam ettik. Ancak iki li kartlklarn eyletirici mantna gre dzenlenmi bu metinsel evrende nemli bir ey eksik kald. Bu nedenle de bir sonraki b lmde zmlememizi Lacan kkenli teorik bir emaya gre yeni den ina etmeyi hedefliyoruz.
54
FLMLERLE SOSYOLOJ
Bir Sfr-Kurum Olarak ark
Avrupa'nn kimlii "tekisiyle", ounlukla da ark'la ilikisi do rultusunda tanmlanr; kltr incelemelerinde ounlukla tartlan da budur. Kimlik nesnelerin, meknlarn ya da kiilerin ikin zel liklerine yaplan gndermelerle deil, farkllklar zerine kurulu ilikisel bir a araclyla verilir. Buna gre ark da Avrupa'nn ne olmadna younlar: Normallik ve sapknlk, kanun ve despo tizm, zihin ve beden, akl ve arzu arasndaki kart farklar mant araclyla ileyen bir fotoraf negatifi gibidir (Neumann ve Welsh 1991: 329, 331, 334). Dolaysyla bu tr ark imgeleri -bir arzu se ras ve despotik gcn beii gibi- bize daha ok bizatihi Avrupa kimliini anlatr. Bunlar Batl bir bak karsnda alan imgeler dir. ktidar ve bilginin kesiiminde, ark Batl klieler iinde sabit lenir. yleyse Montesquieu'nn ve Hamam'n mektuplarn ayn do rultuda ancak bilinen bir yknn fakl versiyonlar olarak m oku yacaz? Biz bu fikrin batan karclna direnmek istiyoruz. 1978 ylnda baslm olmasndan dolay, Said'in arkiyatlk' bu konuya standart bir yaklam haline gelmitir. Ne var ki bundan bir yl sonra Fransa'da ark zerine, bir o kadar ilgi ekici, fakat ok daha az bilinen bir kitap ortaya kmtr: Sultan'n Saray: Avrupa llarn Dou Fantazileri (Grosrichard 1998). Grosrichard'n balca ilham kaynann Foucault deil de Lacan olmas nemli bir fark yaratr. ncelikle, Bat ile ark arasndaki ilikinin sadece ayn uzam daki iki unsur arasndaki ayrma dayal bir ilikiden ibaret olmad n ne sryoruz. ark daha ziyade ayrmdan nce gelene iaret eder. Dier bir deyile ayrm erkek ile kadn arasnda deil, (cinsel) ayrm ile ayrmszlk arasndadr. Dolaysyla ark'n amblemi ka dn deil hadmdr (a.g.y.; Trumpener 1987). Benzer biimde des potizm yalnzca monari, tiranlk ve demokrasi gibi bir siyasi bi imden ziyade apolitik bir "biimsizliktir"; zaten ark da byle bir biimsizlikle tanmlanr (Grosrichard 1998; Boer 1996: 46). Top lumsal ile siyasi arasndaki ayrmn geerli olmad bir uzamdr. Nitekim cinsiyet ve iktidar sylemleri i ie gemi durumdadr:
55
ark simgesel dzene ait deildir; simgesel olann ncesinde ya da tesinde bir anlatdr. Lacanc bir bak asna gre ark, "toplumsal" hem koulla yan hem de ondan kaan bir fantazi uzam tekil eder. Fantaziler ar zu nesneleri retir ama bu nesneler eriilmez gibi alglanr. Kanun, yani eitli eylemlerin yasaklanmas kstlamalar ama arzusu ya ratr. ark byle bir ihlal arzusunun rndr. Bu bakmdan tatmin edilmi bir arzu sanrs deil, bir sorunun cevabdr: Neden bu arzu? Kanun araclyla, kanunun tesi (ve kanun karsnda) fantazisi mmkn hale getirilir. Fantazi her eyden nce semantik mdaha leler deil de ruhsal enerjiler, arzular ve drtlerin yatrm aracl yla srdrlr. Fantazi arzuyu sahneler, sabit rntler halinde dondurur ve bylelikle keyfi uzak tutarak zneyi korur. Arzu nesne si baka bir uzama aktarlr, "arkllar"; bylece yceltilmi, yani eriilmez kalmas salanr. Aslnda, daha sonra ele alacamz ze re, fantaziyi gerekletirmek ounlukla ona son vermekle birdir. Bununla beraber, toplumsal ban iki cephesi vardr (Zi2ek 2001b: 93). Kanunlarn etki alanndaki yaam, yani iktidarn (siya si ve ailevi, kadn ve erkek, vb.) ayrlmasyla dzenlenen yaam ih lal fantazileriyle srdrlebilir. Bu gibi fantaziler sosyal ban "aa " tarafn oluturur ve st tarafn gcn garanti altna alr. Bu a dan Bat rasyonalitesi, akl ve ahlak (st taraf) ile onun karanlk, "arkllam" aa taraf ayn ekonominin paralardr (Grosric hard 1998: 137-8). Gelgelelim aa tarafn, ilevini srdrebilme si iin reddedilmesi, "arkllam" olarak kalmas gerekir. Buna dayanarak, Said Foucault tarz ve Grosrichard da Lacan tarz farkl bir eletiri biimi gelitirmitir. Bunlarn ilki syleme dayaldr ve ideolojik metnin "bulgusal" bir okumasna odaklanr. Metnin bir dizi heterojen "deiken gsteren"i birtakm "dm noktalar" etrafnda dzenlediini, bu srada dier gsterenleri de ersizletirerek snra ittiini ve bylece bir alan ina ettiini gste rerek, metnin anlamn "yapbozuma" uratr. Dolaysyla toplum sal ban st tarafna, Bat ve Dou arasndaki ikili kartlklarn in asna ve klasik metinlerin snrlarnda okuma yaparken bu inala rn izlerinin nasl ortaya karlabileceine odaklanr. imdiye ka dar arkiyatl da bu ekilde zmledik. Buna karlk ikinci zmleme yntemi "keyfin ekirdeini karmay, bir ideolojinin
56
FLMLERLE SOSYOLOJ
fantazide yaplandrlan ideoloji-ncesi bir keyfi -anlam alannn tesinde ama ayn zamanda iinde- nasl antrdn, ynlendirdi ini, rettiini ifade etmeyi amalar" (Zizek 1989: 125). Biz de bu ekilde ilerlemek istiyoruz. Bu ikinci okumada ark'a nasl bir stat verilir? Bu soruyu ce vaplamak iin ncelikle, Slavoj Zizek tarafndan ele alnd bii miyle (1994:25-6; 2000a) Claude Levi-Strauss'un Yapsal Antropo loji'sine odaklanalm. Lvi-Strauss burada Winnebago kabilesinin davranlarn anlatr. Bu kabile iki alt gruba (moiety) ayrlmtr. Bir antropolog kuma kasabalarnn meknsal bir temsilini izmele rini istediinde, iki grup farkl resimler izer. Bir grup kenti ortasn da bir ev bulunan bir halka eklinde alglar, dier grup ise iki para ya bler, Zizek bu iki grubu muhafazakr korporatistler ve devrim ci kartlar olarak snflandrr. Aslnda bu iki taraf benzer biimde sol ve sa, erkek ve kadn diye de snflandrlabilir. Burada kar konulacak eilim, dorudan Bat ve arkn, Roma ve stanbul'un kabilenin iki alt grubu gibi, ayn simgesel uzamdaki konumlar ol duunu iddia etmektir. Bilkis bu iki konum, son derece nemli bir amaz ele almann iki farkl yolunu ifade eder. Bunlar travmatik bir ekirdei sembolize etme abalar, dier bir deyile balang tan beri olan travmatik bir eksiklii rtmenin iki farkl yoludur.
Levi-Strauss'un zerinde durduu nokta, bu rnein bizi hibir ekilde, toplumsal uzam algsnn gzlemcinin grup yeliine bal olduu bir kl trel grecelie yneltmemesi gerektiidir: ki "grece" algya blnme, bir sabite -yani binalarn nesnel, "edimsel" eilimine deil de travmatik bir ekirdee; ky sakinlerinin simgeletiremedii, aklayamad, "iselle tiremedii", hesaplaamad temel bir kartla- topluluun kendisini uyumlu bir btn olarak istikrarl hale getirmesini engelleyen toplumsal ilikilerdeki bir dengesizlie gizli bir gndermeyi ifade eder. Zemin plan na dair iki alg, bu travmatik kartlkla ba etme, at yaray dengeli bir simgesel yapy dayatarak iyiletirme yolunda karlkl olarak birbirini dlar (Zizek 2000a: 112-3).
Peki iki kabile nasl bir araya getirildi? Levi-Strauss'un deyimiyle "sfr-kurum" sayesinde. Sfr-kurum "yalnzca byle bir anlamn kendi mevcudiyetini gsterdiine gre mehur mana'nn, belirli bir anlam olmayan bo gsterenin kurumsal bir muadilidir" (a.g.y. 113). Simgesel olann oluturulmasn ve ayrmlarn temsil edilme
57
sini salayan bir kurumdur. Ayrmn yokluuyla kendini belli eden bir sfr-kurum grevi yapan ark toplumsal ncesine, ayrmdan nceki duruma dair bir fantazidir. Burada Levi-Strauss'un sfr-kurum kavramn kelime anlamy la almakta fayda var. Nesnel bir muadili olmamas bakmndan ark da sfr says gibi iler. Ancak bir eksikle, bir kara delikle, bir lle temsil edilebilir (a.g.y.). Ne var ki bu haliyle, tm saylarn (tm ayrm dizilerinin: kadna kar erkek, hkmedilene kar hk meden, vb.) temelini oluturur. Sfr, gerekten orada olmasa bile tm say dizilerinde yer alr. ark da siyasi dzenin sfr derecesidir. "Despotizm Montesquieu'nn dzenleme sisteminde sfr derecesi ilevi grr" (Boer 1996: 47). Yine de bu "kanunun tesindeki", ayrmdan nce gelen travma tik "Gerek" ancak simgesel olanla temsil edilebilir. Dolaysyla bir sfr-kurum haline gelir. Mektup kavram burada da faydaldr. Mek tuplar teyi, hibir kstlamann hissedilmedii o teki uzam tem sil eder ve onunla bir kpr kurar. Onlar birer kurmaca ya da imgesel simlakradr: Nitekim Hamam'n fantazi mekn ampirik bir stan bul deil, daha ziyade Madam Anita'nn mektuplaryla ina edilen bir mekndr. Fakat mektubun malzemesi kelimenin tam anlamyla harfler, gsterenlerdir; mektup ayrm gsterenler araclyla yara tr ve bu bakmdan simgesel dzene aittir (Lacan 1977:146-78). So nu olarak fantazinin ikili, tayf gibi bir yaps vardr (Zizek 1994). Burada Lacan'n fantazi kavram ile bildik ideoloji anlay ara sndaki fark belirtmek gerekir. Daha nce de bahsettiimiz gibi fantazi arzunun sahnelenmesi asndan son derece nemlidir. Ar dnda kefedilecek hibir ey, hibir hakikat yoktur (a.g.y.). Yalnz ca travmatik bir dipsiz kuyuyu gizler. Batl bakn yakalad ark'n gerisinde gerek bir ark yoktur. Said'in arkiyatlk' Av rupal bakn arptt gerek bir ark olduunu ima eder. Oysa Lacanc bir baka gre ark her yerde olabilir, her ey "arkllaa bilir". Yalnzca arkiyat fantazilerin gerek olup olmad sorgu landnda, ideolojik fantazileri yaatann hakikat deil de arzu ol duu unutulur. Dolaysyla sfr-kurumun tek ilevi udur:
toplumsal kurumun namevcudiyeti ya da toplumsal ncesi kaosa kar ku rumun varlna ve edimselliine iaret etmek gibi negatif bir ileve sahip
58
FLMLERLE SOSYOLOJ
tir. Tm kabile yelerinin ayn kabilenin yeleri olduklarn hissederek ya amalarn salayan byle bir sfr-kurum referansdr. yleyse bu sfr-ku rum en saf haliyle ideolojinin kendisi deil midir; yani iinde toplumsal kartln yok edildii, toplumun btn yelerinin kendisini tand taraf sz ve kapsaml bir uzam salama eklindeki ideolojik ilevin dorudan te cessm deil midir? (Zizek 2000a: 113).
Fantazi ve ideolojiler gsterenlerin sabit olduu sylem pratiklerin deki gibi zmlenmelidir. Yukarda bahsedilen ilk, Foucaultcu zmleme tarz da budur. Fakat bu gibi ilemler sadece daha temel bir dzeye referansla mmkndr. Fantazi ve ideolojiler arzu yoluyla srdrlr. imdi buradan hareketle arzu ve toplumsal snflandr malarn bu etkileimini tanmlamak istiyoruz. ncelikle filmin final sahnesinden yola kyor ve filmi arzu, keyif, drt ve bunlarn top lumsal ortamlaryla ilgili bir stanlat olarak ele alyoruz. Ardndan drt kadn kahramann (Marta, Antigone, Roxane ve Leydi Monta gu) etik tavrnda dorua ulaan bir fantazi inceleme yolu ortaya ko yuyoruz.
adeli Taahhtl
Marta'nn Hamam'n final sahnesindeki konumunu yorumlamak izgisel ve kronolojik olmayan bir okumay mmkn klmas a sndan son derece nemlidir. Filmi sondan baa okurken, her kiisel yky asl sonucuna ulatrann Hegelci bir akl numaras olduu ortaya kar. Film bir antik Yunan tragedyasnn ada versiyonu olarak okunursa, bu balamda ana kavram kader olur. Marta Fran cesco'nun dolaymlama faaliyetleri neticesinde kendi kaderini ger ekletirir: Francesco araclyla, Madama dnmesi mmkn hale gelir. Francesco, Marta'nn iki defa stanbul'a gelmesini salar ve Madam'n mektuplarn okumasn olanakl klar. En sonunda bir alcdan bir gnderene dnr (daha nce de belirttiimiz gibi fil min son mektubunu gnderen Marta'dr). Hamam'da ncelikle Francesco'nun yaptklarn izleriz, bundan dolay da ana karakter oymu gibi grnr. Ne var ki final sahnesin de, Francesco'nun yalnzca Marta'nn hem toplumsal hem de fizik sel olarak Madam'n yerine gemesini salamaya hizmet eden ikin cil bir karakter olduu ortaya kar. Francesco, Frederick Jameson'
59
n deyiiyle kaybolan aracdr (Jameson 1988). Mektuplarn yerine ulamasn salayan odur: O bir "postacdr". Filmin balangcnda, Madamn Roma'ya gnderdii mektuplarn geri dndn re niriz. Ancak filmdeki karakterlere baklarak mektuplarn sonunda hedefe ulat, Francesco ve Marta'nn nihayetinde ortak kaderle rini gerekletirdikleri sylenebilir. Peki nedir bu kader? Lacan'n "mektup daima yerine ular" eklindeki iddiasndan yola karak ve mektuplarn Francesco ve Marta'nn dnmn nasl salad n aklayarak balayalm. Mektubun daima alcsna ulamasnn sebebi ncelikle, imge sele bir referansla, herkesin kendini bir alc olarak deneyimlemesi dir (Zizek 1992). iedeki mesaj bunun paradigmatik bir rneidir. Louis Althusser'in celbetme kavram bu imgesel cazibeyi aklar (1984). "Hey sen" diye baran bir polis tarafndan celbedilen kii, polise dnp kendini bu arnn alcs olarak tanmlad iin cel bedilmitir. O tarafa dnen bu "Ben" ar yoluyla yaratlmtr, celbetme srecinin bir rndr. yleyse dnp bakan, polisi bir otorite olarak kabul eden herkes alc saylr. Madamn mektuplar hedefine ular, nk onlar tesadf eseri okuyan kiiler celbedilir ler. Dahas, filmi seyredenler de Madam'n mektuplarnn alcsdr. Polis tarafndan celbedilen kii gibi, izleyici kendiliinden o yana dner, sradan ark fantazilerini tasdik eder. Film bize "simgesel" kastrasyonumuzu amamza yardmc olduu lde kabul edece imiz bir fantazi yaps sunar. "Mektup daima yerine ular, nk nereye ularsa yeri oras dr" (Johnson 1988). Bu adan bakarsak, mektubun baarsn, bi ze fantazilerimizi yanstacamz bir perde sunmasyla aklamak gerekir. Edgar Alan Poe'nun hikyesinde (1988) polis sulunun mek tubunu asla bulamaz, nk bir sulunun mektubunun neye benze yeceine dair yerleik bir imgeye sahiptir zaten. Aslnda mektup hemen gznn nndedir, ama zerinde emniyet amirinin mhr vardr. Mektubun daima yerine ulamas, "simgesel" olana refe ransla, mektubun dpedz bir gsteren olduunu, alcnn fantazi lerine gre yorumlandn ifade eder. Poe'nun yksnde polis memurunun mektubu bulmasn engelleyen, memurun bir sulunun nasl dndne dair imgesidir. Benzer biimde film de yorum lanmaya hazr bir gsterenler zinciridir. Ecinseller filmi ecinsel
60
FLMLERLE SOSYOLOJ
lerin zgrlemesi balamnda okurlar (bu durumda filmin mesaj hibir cinsel pratiin hastalk ya da sapknlk olarak grlemeyece idir: herkes kendine uygun bir cinsellie sahiptir). Komniterler, Bat'da kltrel ve toplumsal kn bir anlats olarak okurlar. Baz Trkler, Dounun hogrszlne dair Bat imgelerinin ak sine, Trkiye'nin cinsel ve kltrel eitlilii -henz teslim edilme mi olsa da- sessizce kabul etmesinin kutlamas olarak grrler; baz Trkler ise ecinsel grntler, arkiyatlk ve benzeri sebep lerle filmden holanmazlar. yleyse hangi okumay tercih edece iz? ark'n bir fantazi mekn olduu ve filmin tm izleyicilerin fantazilerine oynad (bunlar dorulayabilecei) kabul ediliyorsa, bu yanl bir sorudur. imdi Hamam'daki mektuplarn yerine ulamas sayesinde ana karakterlerin deimesini inceleyelim. Fimin ayr okumasn su nuyoruz. lk iki okuma, ark'n bir fantazi mekn olarak Bat tara fndan ina edildiini doruluyor; ncs ise fantaziyi yakndan incelemeyi, bysn ve cezbetme gcn bozmay hedefliyor.
Simgeselden mgesele
Sigara imek filmde nemli bir keyif gsterenidir. rnein final sahnesinde Marta artk sahibi olduu hamamn atsnda sigara ier. Bu, kendini iinde bulduu srecin dorua ulamasdr: toplumsal ilikiler tarafndan dolaymlanan bir arzudan (Roma) keyfe (stan bul), Marta'dan Madam'a doru ilerler. Sahnenin saduyulu bir oku mas bu ynde olacaktr. Marta, tpk kendinden nce Francesco ve Madam'n da yapt gibi, aradn bulmutur. Roma'da sahnelenen sahte ve bo arzularn aksine ark'n yaam tarz arzulamaya, hatta keyfini karmaya deer. stanbul'a tannca Marta da Francesco da bu Batl yaam tarznn sahte ve konformist olduunu fark eder: hakikat ve inanca dayal Doulu benlikle karlatrldnda, Avru pal benlik yzeysel bir benlik, bir maskedir. Bu okumaya gre film, maskenin ardnda gizlenen benlii bulmakla ilgilidir. Gelgelelim burada Roma simgesel olanla bir bakmdan daha ilikilidir. Lacan cinsel ilikinin imknsz olduunu ve partnerlerin birbirlerinin arzular iin ksmi nesneler rol oynamaya zorlandk larn yazar (Lacan 1975: 58). Btnlk olarak ak fikri bir gizem
61
liletirmedir (a.g.y.). Roma'daki yaam da bu imknszln tam bir tezahrdr. Byk bir ak araynda, Marta da Francesco da ay n ihanet oyununa tutsak olur. Yce ak arzusu yalnzca mutsuzluk yaratr, nk ideal partner daima bir bakasdr; arzu daima teki' nin arzusudur. Oysa stanbul'da arzu nesnesine dorudan yaklar lar ve toplumsal ilikiler tarafndan dolaymlanan byk ak fanta zisinin beyhude olduunu kabul ederler. Francesco gerek mutlulu u aalanan akn sonuna dek yaayarak bulur; fantazilerini so nuna dek yaar, sapkn konumunu kabullenir, heteroseksel norm lara uymaz, stanbul onun iin toplumsal snflandrmalardan ka mann bir yoludur. Gelgelelim bu okumay ya reddetmek ya da daha iyisi ideolojik temellerini aa karmak gerekir. Bu okumay ideolojik yapan, tm kimliklerin zerine kurulu olduu boluu gizleme abasdr. "zne-ben'in levinin Oluturucusu Olarak Ayna Evresi"nde Lacan ocuun, btnln yanl yorumladn savunur (Lacan 1977: 1 -7). ocuk aynadaki yansmasyla karlatnda, onu ebeveynin den bamsz olarak var olan zerk bir ben olarak alglar. ocuun bu yanl alglamas nemli lde ailesine ve ailenin ocua gs terdii zene baldr. Daha sonra Althusser, zerklik ve zgrlk kavramlaryla tanmlanan burjuva znenin btnlk ve bamsz lktan yoksun oluunu yanl algladn ne srerek, Lacan'n d ncesine toplumsal bir boyut kazandrr (Althusser 1984). Lacan da ayn ekilde "kadn yoktur" der (Lacan 1973: 60). Buradaki te mel dnce Althusser'in ideoloji konusundaki makalesindekiyle birdir: dii cinse mensup kiiler elbette vardr, ancak esas itibariyle kadn cinsel ayrm oyununun dnda bamsz bir varlk olarak bu lunmaz. Uzun lafn ksas bu okuma, Zizek'e gre ada biimi "Bat Budizmi" olan ego psikolojisinin tuzana der.
Taoizm ya da Budizm'e ynelmek bu durumdan kurtulmak iin are sizce eski geleneklere snmaktan kesinlikle daha ie yarar bir yol sunar: teknolojik gelimenin ve toplumsal deiimin gitgide hzlanan ritmiyle ba a kmaya uramak yerine, bu gidiat kontrol altnda tutma abasn terk etmek, onu modern tahakkm mantnn bir ifadesi olarak grp reddet mek gerekir - onun yerine, "kendini koyvermelidir" insan. Bir yandan akp gitmeli, bir yandan da bu hzlanmakta olan srecin lgn dansna kar i mesafesini ve kaytszln korumaldr. Tm bu toplumsal ve teknolo
62
FLMLERLE SOSYOLOJ
jik deiikliklerin eninde sonunda, varlmzn en iteki ekirdeini asln da pek de ilgilendirmeyen suretlerin mhim olmayan artndan ibaret ol duu anlayna dayal bir mesafeyi koruyarak akp gitmelidir (Zizek 2001d: 12-3).
Bu adan bakldnda Hamam Bat Budizmi ile benzerlik iinde dir. Gerek benliini bul, kendini sahip olduun metalarla, kariyer ve itibarnla ifade etme arzusundan kurtul, kendini arkn tatl mel teminde erimeye brak. Byle bir Bat Budizmi, insann asl kast rasyonunu ya da eksiini gizlemeye yarayan bir fantazidir.
mgeselden Simgesel Olana
Roma'daki aldatc yaamn aksine stanbul'u huzur, rahatlama, sos yal ve fiziksel yaknlk nitelendirir. Modernliin ve kapitalizmin el demedii devasa bir ky eklinde tasvir edilen bu yerde herkes birbirini tanr. Keyif Roma'daki gibi bireysel isteklere bal deil dir, daha ok topluluk iinde bir yere sahip olma meselesidir. Birey ve toplum arasnda atma yaanmaz, snf ayrmlar yoktur. zne yi idi eden ve kstlayan bir kanun anlamnda deil de topluluun tm mensuplar tarafndan paylalan bir maneviyat olarak simge sel dzen iinde yer alrz. lk okumada odak noktas kendini bul makken, burada topluluk iindeki yerini bulmaktr. Dolaysyla Ha mam'daki snnet sahnesi nemlidir: Dou'da insanlar resmen "idi edilirler" ve sz konusu toplulua katlmlar bu ekilde resmen damgalanr ve gvence altna alnr. Bu anlamda film Bat bireyci liinin ve materyalizminin bir eletirisidir, topluluk yaamna bir vg nitelii tar. Francesco ve Marta'nn ilikisinde de ayn yap tekrarlanr. Francesco'nun lmnn ardndan barrlar ve birbirlerinin fanta zilerini kabullenmeleriyle aklar dorua ular. Bu barma, Marta nn Francesco'nun lmnden sonra kendisine takdim edilen evlilik yzn kabul etmesiyle kendini belli eder. Francesco ve Marta deyim yerindeyse ikinci kez "evlenirler", aralarndaki simgesel ba yeniden kurar ve bylelikle fark atklarn gsterirler. Burada sz konusu olan saf akn, iki kiinin bir btn oluunun bir imge sidir; tpk topluluk yelerinin kartlklarn aarak bir btn olma lar gibi.
63
Ne var ki bu okumaya da eletirel bir gzle bakmamz gerekir. Ernesto Laclau "toplum yoktur" demitir (Zizek 1990). Bu elbette Thatcher'n "toplum diye bir ey yoktur" derken hakl olduu anla mna gelmez (Woman's Own'dan alntlanmtr, 31 Ekim 1987). An cak kartl olmayan bir kendilik, yani daha nce grd bir a maz srekli tekrarlayan byk bir birey olarak "toplum" fikri alda tc bir dncedir; nk "toplumsal" zaten her zaman antagonis tiktir. Topluluk iindeki yerini bulmas, kiinin kendini bulmasn dan daha kolay deildir (Dolar 1993). Komniter cennet melankolik bir inadr, yitirilmi ve ardndan yas tutulan bir eydir (Shohat 1997: 25-6). Hamam Bat'da can vermi olan Gemeinschaftn (top luluk) ardndan yas tutmaktadr. Zizekin. Batl anlat iinde, Tibet' in (Hamam1 daki stanbul gibi) nasl bir ilevi olduu konusundaki tartmas bu melankoliyi aydnlatmak asndan faydal olacaktr (melankoli ve fantazi zerine bir tartma iin bkz. 2izek 2001c).
Buna karlk Avrupa medeniyetini tanmlayan tam da dmerkezli ni teliidir - bizim Bat'da uzun yllar nce ihanet ettiimiz Bilgeliin nihai direi, gizemli agalma, manevi hazine, arzunun kayp nesne-nedeninin, o yasak egzotik lkede hayata dndrlebilecei dncesidir. Smrgele tirme hibir zaman sadece Batl deerlerin dayatlmasndan, arkl olann ve dier tekilerin Avrupa'nn Aynlna uydurulmasndan ibaret olma mtr; ayn zamanda KEND medeniyetimizin kayp manevi masumiyeti nin aranmas olmutur (a.g.y. 67-8).
Bir kez daha ideolojinin topraklarnda buluruz kendimizi. ark, ister stanbul ister Tibet olsun, "toplumun" antagonistik karakterini gizle yen bir fantazi evreni ilevi grr. Fantazi kayp bir cennetin yasn tutan melankolik bir tavra olanak salar. Benzer biimde Marta ve Francesco'nun ilikisi de Francesco lene kadar bir baarszlktan ibarettir. Film, iftin tam sevdii lmek zereyken bart o eski Hollywood kliesini tekrarlar (Zizek 2000b: 223; 2001e). Marta'nn aklarn atmalardan, aldatmalardan ve sapkn fantazilerden uzak, saf haliyle grmesi iin Francesco'yu kaybetmesi gerekir. mgesel ve simgesel kategorileri erevesinde dzenlenmi iki okumay gsterdiimize gre, imdi de gerek kavramna odakla narak nc bir okuma gelitirebiliriz. Burada asl soru udur: Acem Mektuplar ve Hamam'n arkiyat fantazileri gerekten de ayn mdr? Hem evet hem hayr. Evet ayndr, ama farkl ekillerde
64
FLMLERLE SOSYOLOJ
iler. Montesquieu'nn fantazisi rtktr, sansrlenmitir ve bu ha liyle Montesquieu'nn blnm kiiliini yanstr. ada arki yat fantazi ise aksine ne-rtktr, ne de sansrlenmitir. hlal edi lecek hibir ey yoktur, her ey zaten grlm ve onaylanmtr. Bugn artk bizi talepleri ve kurallaryla topa tutan kat bir stben le deil, daha ziyade Bat Budizmi eletirisinde sz edildii gibi bir keyif alma buyruuyla kar karyayz. Ancak paradoksal bir biimde, sansrn olmamas fantazinin hkmn artrmaktan ziyade azaltr. Fantazinin bana gelebilecek en korkun ey gerekletirilmesidir. Bir fantaziyi gerekletirir ken, nceden yce grnen ey tam bir sprntye dnr. Ha mam, fantazmatik bir ereve olarak ark' yitirme kaygsn da yan stan nostaljik bir tavr sergiler. Filmdeki bir sahne bu anlamda ak laycdr. Farkl vesilelerle hem Francesco'nun hem de Marta'nn yo lu eski stanbul'daki ykk dkk bir eve der. lgin olan, stan bul'un kayp paralarnn "boluu" grnr klmasdr. Bu sahneye baklarak filmin can alc tarafnn, ark fantazisinin ardnda yalnz ca bir boluk yattn gstermesi olduu sylenebilir. imdi La can'n "gerek" kavramndan yararlanarak bu boluu ele alalm.
Drt Kadn Kahraman
Grld zere, Francesconun lm simgesel evlilik bann bir nkouludur. Nihayetinde Marta kaybetmi olduunu sevmeye ba lar. Gelgelelim Hamam melankolik olduundan ok daha youn bir ekilde trajiktir. Aslnda her trl arzunun tesine gemi grnme si itibariyle Marta'y klasik Yunan kahraman Antigone'ye benzet mek mmkndr. Francesco Trk ailenin "olu gibi" olur, buna kar lk Marta bir yabanc olarak kalr. Madam'n yerine geer ve final sahnesinde de bu nedenle hamamn atsnda tek bana durur. ki sigara ime sahnesini karlatrdmzda Francesco ve Marta ara sndaki ayrm ortaya kar. Francesco ve Mehmet birlikte sigara ierler, Marta ise yalnz. Marta atda durup ark manzarasn izler, Francesco ve Mehmet ise hamamda seviirler. Yeni Madam'a d nmesinin ardndan Marta aseksel bir varlk haline gelir, bir ya banc gibi tek bana yaar, toplumsal ilikiler tarafndan dolaym lanan arzunun tesindeki asosyal bir drty cisimletirir.
65
Marta Francesco'nun projesini tamamlamak iin kendini feda eder. Burada iki tr fedakrl birbirinden ayrmamz gerekiyor. l ki, kiinin simgeselin iindeki konumunu salamlatrmay hedef ler: nsan bir topluluun iyilii iin kendini feda eder ve bunun kar lnda topluluk iinde bir yer edinir. kincisi ise tam tersine sem boliin iindeki bu yeri feda etmeyi hedefler. Bu haliyle fedakrl n kendisini feda etme, cemaat tarafndan knanmay ve dlanma y kabullenme meselesidir. Bu noktada Antigone iyi bir rnektir. Antigone kentin dman olarak dlanan ve bu nedenle de gml mesine izin verilmeyen aabeyi Polyneikesi gmerek lgn bir in tihar eylemine giriir. Aabeyini gmmesi, Kreon'u onu yalnzca hayatta kalmasna yetecek kadar yiyecekle bir maaraya hapsede rek cezandrmaya zorlar. Bu ekilde Antigone ne l ne diri biri ko numuna yerleir. Peki Marta modern bir Antigone midir? Kocasn gmmek iin Roma'daki yaamn feda eder ve onun kahramanl n anlamak iin stanbul'da kalr, Marta'nn fedakrl da budur. Ne Antigone'nin ne de Marta'nn konumu, Hegel'de semboliin iinde halihazrda bulunmaz; onlarnki "aile etii"nin yeri deildir, daha ziyade bir "yok-yer"i, yani gerein yerini igal ederler.
Hegel'de atma toplumsal-simgesel dzene isel bir ey olarak, etik tzn trajik blnmesi olarak ele alnr... Dier yandan Lacan Antigone'nin -aile ban temsil etmek yle dursun- tam da simgesel dzenin kurucu jestinin, simgeletirmenin o imknsz sfr seviyesinin limit konumunu ve bu nedenle de lm drtsn temsil ettiini vurgular. Daha hayattayken simgesel dzene gre oktan lm, toplumsal-simgesel koordinatlardan karlmtr. (Zizek 2001b: 101. talikler eklenmitir.)
Drt kavram bu balamda, arzunun -arzunun dzdeimecesini belirli koordinatlarda sabitleyen- fantazi erevesinden kurtulma sn salamas asndan son derece nemlidir. Nitekim drt yk cdr. Freud ve Lacan'n balca rnei lm drtsdr; Lacan, z nenin radikal bir deiim geirdii tek edim olmasndan dolay inti harn baarya ulaan tek edim olduunu ne srer. Burada intihar kelime anlamyla almak gerekmez. lm drts znenin kendini yeniden tanmlamasn, baka biri olarak yeniden domasn sala yan gtr. Tpk Marta'nn syledii gibi: "Nihayet yeniden bala yabileceimi hissediyorum." "ntihar" sadece (simgesel bir uzamn koullad) bir eylem deil, (bu uzam ve onu srdren fantaziyi y
66
FLMLERLE SOSYOLOJ
kan) bir edimdir. Buna gre Hamam'n final sahnesi de arzu ya da keyifle deil, drtyle ilgilidir. Lacan'n deyimiyle "fantaziyi kate der". lk iki okumada gsterildii gibi, simgeselden imgesele ya da imgeselden sembolie deil, geree doru bir geitir. Marta da Antigone'nin yaptn yapar: denecek bir borcu vardr ve bu bor cu "hayatyla" der. Simgesel olanla ban keser ve znel bir mah rumiyet srecini kabullenir. Fantazinin ardndaki uzam bir yok-yer, bir lm mekndr. Marta bu denli imknsz bir konuma ular. Bi z izleyicileri, fantazilerimizi katederek onun yaptklarn tekrarla maya davet eder. Nitekim final sahnesinde kamera ilk kez Marta'nn bakyla zdeleir ve izleyiciyi de bu bakla zdelemeye a rr. Bu okuma Hamam'n anlatsn bir Yunan tragedyasna dnt rr: ark'n fantazi meknn iinde eritmek iin onu eski Yunan'a yerletirmekten daha iyi bir yol dnlebilir mi? Ne var ki "fantaziyi katetmeyi" tarif ederken net olmamz gere kir. Bu bakmdan hayati nem tayan asl nemli adm, gsterenleri yeniden dzenlemek deil de arkllam imgelerin altnda yatan arzu ve keyif ekonomilerini ortaya karmaktr. Fantaziden k yoktur, baka bir mekn yoktur, zira fantazinin tesindeki her ey bir boluktan ibarettir. Kimlik dediimiz ey de aslnda fantazi aracl yla bu boluu rtmek, gizlemektir; bu nedenle fantazinin zl mesi, fantazinin srdrd simgesel yapnn (dolaysyla kimliin) zlmesini de beraberinde getirir. Bu ayn zamanda Avrupa'nn her zaman bir "ark" olacak demektir. Bu ark herhangi bir yerde ola bilir. Dolaysyla fantazinin ve ideolojinin eletirisi sonsuz bir sre tir; bitmek bilmez bir i olduunu bildiimiz halde bu negatifle oya lanmamz gerekir. Gene de bu konuda srarc olmamz gerekir.
Her ne kadar ideoloji "gereklik"olarak deneyimlediimiz her eyde za ten i banda olsa da, ideoloji eletirisini canl tutan gerilimi korumamz gerekir. Kant'n yolundan giderek, bu amaza belki de "eletirel-ideolojik akln atks" diyebilirdik: her ey ideolojiden ibaret deildir: onunla belli bir mesafeyi koruyabileceimiz bir yer dnebiliriz, ancak ideolojiyi red
dedebildiimiz bu yer bo kalmaldr, olumlu bir biimde belirlenmi hibir gereklik bulunamaz burada - bu durumun batan karclna boyun e
diimiz anda, kendimizi tekrar ideolojinin iinde buluruz (izek 1994: 17).
Final sahnesinde Marta'nn bulunduu yer de bu imknsz yer mi dir? Marta simgesel erevenin tesine mi geer yoksa final sahne
67
si sadece onun bu ereveye yerletiini mi ispatlar? Gerein o imknsz meknna yerleen Marta veya anlatc mdr? arkiyat sylemi eletirel bir gzle okumak iin, toplumsal ilikiler tara fndan dolaymlanan arzunun tesinde -ister Marta'ya ister anlat cya ait olsun- "dii" bir drt olduunda srar etmek gerekir. n k yeni, eletirel bir yknn geliebilecei, Avrupa'nn tekilerine dair klieleri zebilecei yer burasdr. Onlar daha "doru" kim likleriyle deitirmek deil, fantazmatik statlerini vurgulamak ge rekir. Eletirel bir tasary bir mektup ekonomisi araclyla, yani simgesel dzenin iinden ortaya koymak ancak bu ekilde mmkn olabilir. Hamam' bir Yunan tragedyas gibi okuyacak okursak, Montesquieu'nn mektuplarndaki Roxane de benzer biimde fantazinin bysn bozan bir kadn kahraman olarak grlebilir. Byle bir okuma, kadna ses verme niyetiyle ve erkek egemen g ilikileri ni ykma konusundaki sraryla kendini belli eder. Erkekler simge sel uzam ve mektup ekonomisini kurar ve kontrol eder, kadn kah ramansa bu tekele kar koyar (Grosrichard 1998: 63-7). Katie Trumpener "[h]aremdeki kadnlar leurs paroles les plus secretes'in* alkonmasyla, mecburi bir sessizlikle, birbirleriyle konuma ya da birbirlerine mektup yazma haklarnn ellerinden alnmasyla ceza landrlr ve denetim altnda tutulurlar" diye yazar (Trumpener 1987: 184). "zbek'in emir ve talimat mektuplar alkonur veya kaybolur, ya da hareme ulasa bile aylar boyunca almadan bir kenarda du rur"; bu esnada eleri de "d dnyayla mektuplamaya devam et meye balamtr: Hadmaann ne yazarn ne de planlanan alcs n tahmin edemedii gizemli bir mektup haremde el altndan dola maktadr" (a.g.y. 185). Bat ve Dou arasndaki baat mektup ekonomisini eletirirken yeni bir ekonomi arayna girmek gerekir. Bu yeni bir ekonomi olacaktr, nk simgesel dzenden kamann yolu yoktur; yalnz ca bir lm, fedakrlk ve devrim nnda bundan sz edilebilir. In ge E. Boer, Grosrichard' arkiyat her eye kadir sultan ve efemi ne tebas fantazisini tekrarlad gerekesiyle eletirir ve haremin iinden ykselen bir baka ses arar (1996: 51-5). Grosrichard'n a
* Onlarn en gizli szleri, -.n.
68
FLMLERLE SOSYOLOJ
lmas bir yandan da zorbann bak asndan yazlmtr (a.g.y. 53). Buna diyecek bir ey yoktur, ancak Boer Grosrichard'n kitab nn sonunda tebann gcn, gizli dilini ve asl hkmdar, yani Sultan'n annesini anlatt can alc blmden habersiz gibidir. Boer, Leydi Mary Wortley Montagu'nn Trkiye Mektuplar'n (1717-18) haremin iinden bir kadn anlatsna rnek gsterir. Ley di kadnlarn pee takmalarnn onlar bakalar tarafndan yarglan maktan koruduunu, klk deitirme zgrl ve hareket serbest lii saladn vurgular (a.g.y. 56). Onun mektuplarndan biriyle bu blm kapatalm:
Hangi snftan olursa olsun hibir kadn, biri gzleri hari btn yz n, dieri de tm kyafetini gizleyen iki para kuma olmakszn sokaa b raklmasa dahi, bizden daha ok hrriyete sahip olduklar kolayca anlal yor... Bunun onlar nasl da gizlediini, asil bir hanmefendiyle klesini ayrt etmenin mmkn olmadn, en kskan kocann bile karsyla kar latnda onu tanmasnn imknsz olduunu ve hibir erkein yolda gr d bir kadna dokunmaya veya onu takip etmeye yeltenemeyeceini tah min edersiniz... bu srekli tebdili kyafet onlara, kimseler farkna varma dan istediklerini yapma konusunda sonsuz bir zgrlk salyor (Monta gu, aktaran Halsband 1965: 96-7).
Erkekler tarafndan igal edilmesi mmkn olmayan ve kadnlarn Bat'dakine gre daha fazla ayrcaln keyfini srd kimi kadn meknlar mevcuttur (Boer 1996: 57). Harem "yalnzca arkiyat bir dikizcinin hayali kadn cinsellii zerine fantazisinden ibaret deildir; ayn zamanda iinde hibir erkein olmad erotik bir ev ren olana, sosyal ve cinsel pratiklerin fallus ya da merkezi bir er kek otoritesi etrafnda dzenlenmedii bir alandr" (Lowe 1991: 48). Boer, Zorba'nn bakna kar koymann bir yolu olarak sala rn rlmesinden bahseder. Salarn rlmesi, kadnlara zg gizli bir iletiim biimi ve keyiftir (a.g.y. 61; Miles 2000). Erkekler iin bir tartma, bilgi alverii ve erkek erkee iliki kurma ortam olan kahvehanenin karkurumu olarak yer alr (Boer 1996: 64). Ne var ki Roxanne'n yksnde olduu gibi, bu pratikler ayn zamanda bir lm ferman tar. Yalnzca negatif bir biimde ifade edilebilen bir eletiri odadr. Bizim balammzda nemli olan, ark fantazisinin, yalnzca dile getirmenin olumsalln ortaya koyan eletiri yoluyla zl-
69
memesidir. ark imgesinin bir suretten ibaret olduunu herkes bilir, gene de herkes bundan zevk alr. Dier bir deyile arkiyat pratik lerde bir sinizm sz konusudur. Aksi takdirde Said'in mdahalesi nin ortalama baars nasl aklanabilir? ark imgesi arzunun p rzsz bir meknda oalmasn olanakl klan bir sfr-kurum ile vi grr. Dolaysyla ben ve teki sylemi, ark hayranlna ks lp kalmtr; bundan kanmann tek yolu fantazileri katetmektir. Ben ile teki, Bat ile Dou arasndaki ayrm yersiz yurtsuzlatr may gerekli klan da budur. Ancak bunu yaparken sz konusu ay rmn ayn simgesel meknda bulunan iki kutup arasnda deil, bir toplumsal ban iki cephesi arasnda olduunu da unutmamak gere kir. Simgesel olan daima olumsuz bir tarafla, ihlal ve snrsz keyif fantazileriyle desteklenir. Mektuplarn dolamndan, arzularn i eklenmesinden, keyfin fantazilerde sahnelenmesinden ka yok tur. Ancak, eskileri kadar iddetli olmayan bir mektup ekonomisi oluturmaya almak anlamnda bir sorumluluk sz konusudur.
3
SNEKLERN TANRISI
Kin Sosyolojisi
Korku/terr ile ticari giriimlerin -tpk ayr yumurta ikizleri gibi- ayrc bir sentez yoluyla tek bir dispo zitif oluturmak zere birlikte alt bir toplumdur denetim toplumu. Dolaysyla gnmz toplumun da kinin postpolitik bir strateji olarak ortaya kma s tesadf deildir... Kt olan aslnda biziz. Ktle kar sava baka larna kafa tutmak deil, kendimizle ve kendi arzu muzla yzlemektir. Bu bakmdan Sineklerin Tanrs hepimizin iinde rtk bir biimde bulunan faizmin yksdr.
Sineklerin Tanrs geniletiyor Reich'n Bu hazineler, bu ltuf kabartyor kudretini... Kahrolsun, kahrolsun ondan phe duyan be kii! - Stefan George,* 1907
BR GRUP ERKEK OCUUN ssz bir adadaki yaamn anlatan Si neklerin Tanrs sava zerine ters-topyac bir yorum nitelii ta yor. Ancak Adorno ve Horkheimer gibi adalar gibi Golding de sava medeniyet tarihinde kara bir leke, bir anormallik olarak gr myordu. Aslna baklrsa filmde betimlenen yaam kendi sistemi mizde daima mevcut bir olaslk: istisnai bir durum. Bu dorultuda bakldnda, adadaki sosyal yaam srekli iki kutup arasnda gidip geliyor: Bir yanda kurallarla ynetilen, kanunlara bal vatandala r olan bir toplum imgesi var; dier yandan "aa tarafta" ihlal fan tazileri, potla ve sapknlkla karlayoruz. Demokratik topyac la kar faist iddet, topluma kar sr. ki topoloji bir arada var oluyor; toplumsal ban daima bu iki eilim arasndaki krlgan bir dengeye dayal olmasnn sebebi de bu zaten. Sineklerin Tanrs'nda dramatize edilen ey de otoritenin bu k rlganl, bu blnm karakteri. Ralph srekli akl ve dzene ba vururken, Jack sylemsel konumunu bir dmana, tepedeki "cana vara yapt gndermelerle glendirmeye alyor. Ralph'in ha * Etkili bir Alman airi olan Stefan George siyasetten uzak durmay tercih et tiyse de eserleri Nazilere ilham vermi ve bu hareketin simgesel dilinin kurulu unda yararlanlan temel unsurlardan biri olmutur, -.n.
74
FLMLERLE SOSYOLOJ
tas ve genel anlamda demokrasinin kusuru Bataille'n "heterojen lik" dedii eyi; yani harcamann, oyunun, savan ve dzensizliin toplumsal yaamdaki nemini yadsmas. te yandan Jack'in kesti remedii ve alglayamad ey ise kendi dzen bozucu uu hatla rnn bir iddet orjisine ve sonunda korkun bir cinayete dnme potansiyeline sahip olduu.
Oyun
Film bir kazayla balar, kinci Dnya Sava srasnda askeriye rencilerini ngiltere'den tahliye eden bir uak Pasifik Okyanusu'na aklr. Kazadan yalnzca yalar bele on arasnda deien bir grup erkek ocuk sa kar. ocuklar tropik bir ssz adaya kar ve burada hemen medeniyeti yeniden kurmaya karar verirler. Aslnda yk bu bakmdan yaamn ssz bir adada yeniden kurulduu Ro binson Crusoe'yu akla getirir. Nitekim filmin balca karakterleri olan Ralph ve Domuzcuk tanr tanmaz dier ocuklar bulmaya alr ve toplumsal dzeni yeniden tesis etmeye balarlar. Kumsalda bulduklar denizkabuu bu balamda nemli bir nes nedir. Bir medeniyet sembol olan denizkabuu (zira toplanma a rs iin kullanlr) ocuklar bir arada tutar; kabuk kimin elindeyse konuma hakk da ona aittir, vs. Dolaysyla denizkabuu bir nevi demokratik ynetim ve meruiyet arac, agoray korumak ve idde ti uzak tutmak iin gerekli bir simgedir. Bu noktada, filmde anti-de mokratik eilimi temsil eden Jack bile, seimde liderlii Ralpha'a kaptrd halde kendi srsnn, yani "avclarn" liderliini sr drmekten memnundur. Genele vurulduunda iddet dncesi karsnda tedirgindir; bu nedenle de ormandaki sarmaklara tak lp kalm bir domuz bulduklarnda tereddt eder, dier ocuklar gi bi o da domuzu ldremez. ocuklar domuzun kendini kurtarp ka masn izler. Ne var ki Robinsonun adasyla olan benzerlikler bura da son bulur. nk Robinson Crusoe'da:
Her ey gemiden alnr. Hibir icat yaplmaz. Ne varsa hepsi adada zahmetli bir abayla kullanlr. Zaman, almann kts olarak fayda re tecek sermaye iin gerekli olan zamandan baka bir ey deildir. Tanrnn ilahi ilevi bunun bir getirisi olacan garanti etmektir. Tanr kullarn ta nr; gzel mlklerinde yaayan alkan, drst tipler ve bakmsz kalm,
SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS
75
dkk evlerindeki gnahkrlardr bunlar. Robinson'un hayat orta Havva deil, uysal uysal alan, bir kle olmaktan memun, yamyamlktan kolay lkla vazgeen Cuma'dr. Her salkl okur onu Robinson'u yerken grme yi dleyecektir elbette (Deleuze 2004: 12).
Bu anti-Priten rya, icatlar ve yaratclkla dolu, "alma ahlak nn" ie yaramad, Tanrnn kullarn kolayca terk ettii ve ktl n ocuklarn gitgide kabaran korkusunda byyp serpildii Si neklerin Tanrs'nda bir bakma gerek olur. Bylece filmin daha ba larnda iler deiir; ocuklar dzenden/medeniyetten kopmaya ba larlar. Filmin sonuna doru grup medeniyetten iyice uzaklar, de nizkabuu bile ekiciliini yitirir ve denizkabuunun "mucidi" olan Domuzcuku da ldren sadist ocuk Roger tarafndan paralanr. Her ey ocuklarn yalnz olduklarn fark etmeleriyle balar. Adada bir izgi romandaki gibi, hibir yetikinin olmad bir ya am sreceklerini dnrler: "Bykler bizi almaya gelene kadar eleneceiz" (Golding 1954: 33). Ne var ki otorite figrlerinin kay bolmas ve elence midi korkuyu da cisimletirir; uzun sre bo yunca adada kalma ihtimali ocuklar korkutur ve bu korku daha sonra "canavarla" iyice artacaktr. Korkuya kaplan ocuklar kurta rlmay mit ederler; zeki bir ocuk olan Domuzcuk'un da yard myla, geen gemilerin dikkatini ekmek iin bir iaret atei yak maya karar verirler. Filmdeki en anlaml metaforlardan biri olan bu ate medeniyet le bir ban, medeniyet (ve ona dn) arzusunun iaretidir; bu ate yandka kurtulma umutlan da canl kalacaktr. Ne var ki daha iin banda, atein olumlu olduu kadar olumsuz sonulara da gebe bir ey olduu anlalr. ocuklarn yakt ilk ate kontrolden kar ve bir aa tutuur. Kurtulu vaat eden ey ykm da getirebilir. lerle yen sahnelerde ocuklar gitgide vahileirlerken, iaret ateine olan ilgilerini btnyle yitirirler. En sonunda ate tamamen sndn de medeniyetten ayrlma sreleri de tamamlanmtr. Bu noktadan sonra ocuklar doal duruma geri dnerler. lk bata ate ocuklarn "elence" aray yznden yanllkla sner. Hep birlikte hayatta kalmalarn salamak iin gruptaki her kes almak zorundadr. Yaplacak ok i vardr: kulbeler ina et mek, yiyecek meyva bulmak, artk daha fazla kbus grmesinler diye daha da kk olanlarn gnln ho tutmak, vs. Ralph ib
76
FLMLERLE SOSYOLOJ
lmnden yanadr. Ancak Jack ve grubu avcl asl ilerden ka mak iin bahane olarak kullanr. Ralph ve Jack gitgide birbirlerine dman olurken, filmin tematik atmas (medeniyete kar iddet, kulbe ina etmeye kar avlanma, alann belirlemeye kar yersiz yurtsuzlama) szl tartmalar biiminde aktarlr. Ralph kamu menfaatini savunur, Jack ise iktidar saplants iindedir. Nitekim Ralph'in grubunu bir arada tutan akldr, Jack'inkini ise karizmatik bir liderle zdeleme. Fakat bu noktada, Jack ksmen de olsa hl, avlanma meselesini kamu menfaatine gre merulatrmak duru mundadr: "ocuklar et istiyor." Genel olarak hayat normal bir ak iindedir: ocuklar gndelik bir ritme gre yaarlar; sabahlar oyun vaktidir, tropik le scan da uyurlar, akamlar birbirlerine "canavar"la ilgili korku hikyele ri anlatrlar, meyve yerler, ishale yakalanrlar ve her ey byle srp gider. Gelgelelim iddet ve normallikten sapma emareleri sz konu sudur. Nitekim yaa byk ocuklarn dierlerine kabadaylk et tiklerini grrz. Fakat ilk balarda bu iddet normallikle ilgili, ka ideyi kantlayan bir istisna gibi grnmektedir. Bir gn Ralph ve Domuzcuk anszn ufukta bir gemi grrler. Tam da o anda iaret ateinin sndn fark ederler! O gn iaret ateinin avclarn sorumluluunda olduu ortaya knca, Ralph ve Domuzcuk Jack'e fena halde fkelenirler. Ne var ki Jack ve takm kafay avlanmakla bozmulardr ve gemiden haberleri bile yoktur. Ralph ve Domuzcuk ormandan dnte onlara rastladklarnda st leri balar kan iindedir, ldrdkleri bir domuzu tamaktadrlar. Bu balamda Jack'in ilk defa domuz ldrmesi egemenlik duygu sunu, yaamla lm arasnda seim yapma gcn ilk kez tatmas dr: "Canl bir varl kurnazlkla alt etmi, iradelerini ona dayat m, kana kana su ier gibi onun cann alm olmann bilgisidir bu" (a.g.y. 74). Bu noktada Ralph ve Jack arasndaki ilk ciddi karlamaya ve vahim bir iddetin patlak vereceinin ilk iaretlerine ahit oluruz: "Ralph ileri doru bir adm att ve Jack Domuzcuk'un kafasna bir tokat patlatt. Domuzcuk'un gzlkleri havaya frlad ve kayalkla rn zerinde tngrdad. Domuzcuk dehet iinde bard: 'Gzlk lerim!'" (a.g.y. 75). Kana susamln cokusuna kaplan Jack ve takm, Ralph ve Domuzcuk'un tenkitlerine aldrmazlar. Jack ilk
77
kez bu sahnede Domuzcuk'un konuma hakkn bariz biimde elin den alr ve gzlklerini krd iin ondan zr dilemeyi reddeder. Bir sonraki sahnede Jack'in avclar domuzu kzartmak iin bir ate yakarlar ve lgn bir ayin iinde dans etmeye balarlar, avn vahe tini tekrar canlandrrlar: "Domuzu ldr. Grtlan kes. Kann dk" (a.g.y. 79). Filmin balangcnda, yani daha "normal" artlar altnda, Jack kadar dzeni temsil eden bir ocuk daha yoktur. Kk bir ocuk korosunun liderliini yapar; koro yeleri onun komutasnda seve seve ark syleyip uygun adm yrrler. Ne var ki yeni yeni belir mekte olan bu istisnai durumda, Jack kargaann asl kayna hali ne gelir. Medenilikten yava yava vahilie geilir. ocuk korosu bir avc srsne dnr. Nitekim ocuklar arasnda plakln gitgide arttna, kabadaylk ve kabaln trmandna, temizliin belirgin bir biimde ortadan kalktna ve gndelik davranlarnda yozlamann dier iaretlerine ahit oluruz. Bu balamda "elence" belirleyici bir rol oynar. Tavrlar yetikinleri andran Ralph'in ve Domuzcuk'un aksine, ocuklarn ou "doru davranmay" (iste mezler) brakrlar. "Elence" bilhassa en savunmasz kurbanlara, yani en kk olanlara kar, sadiste bir zorbalk ve iddeti gitgi de daha ok ieren, kurallar olmayan bir oyundur artk. Kurtulma ansn kardktan sonra Ralph ocuklar toplantya arr ve herkesi ciddiyete davet eder: "Bu toplantnn bir elence deil, i olmas gerekiyor" (a.g.y. 81). Ancak bunun iin ok ge ka lnmtr, "elence"nin kaidenin kendisi olduunu ve sapknln bal bana bir kanun haline geldiini abucak fark ederiz. ocuk lar tam da bu noktada Jack tarafndan ynetilen ve maniple edilen bir sr gibi davranmaya balarlar, kendilerine ait bir perspektifleri yoktur. "ocuk gibiler! Bir grup ocuk gibi davranyorlar!" (Domuz cuk, a.g.y. 37). "Elence" ssz aday, ocuklarn cezalandrlma kor kusu olmakszn birbirleri zerinde snrszca iddet uygulayabile cekleri biyopolitik bir mekna dntrr. Filmde anlatlan oidipal sonras iddetin ve snrsz, karnavalesk keyfin nemi bu dnm de yatar. Ortaya kan toplumsal durum Bataillen "enlik"ine, ya ni kurban etme, yasal su ve egemenliin en saf haliyle ortaya k t istisnai bir duruma ok benzer (Bataille 1993: 124). Hepsinden te enlik bir tr potla, plak olma frsat, yani kimlik belirtele
78
FLMLERLE SOSYOLOJ
rinden ya da "medeni" davranlardan syrlma frsat nitelii tar. Bedenler plak olduklarnda, "gizli kanallardan geerek, bize ms tehcenlik duygusu veren bir tr sreklilik durumuna alrlar" (Ba taille 2001: 17-8). Yani insanlar enlik kitlesi iinde "mstehcenlik duygusundan" syrlabilir ve dokunma korkusu yaamakszn te kileri kucaklayabilir hale gelirler (bkz. Canetti 1962: 15). Bataillen verdii rneklerden birinde, Hawaii adalarnda kra ln lmyle tm yasaklar ortadan kalkar: "Olay duyulur duyulmaz drt bir yandan adamlar ortala t; eytan alt etmek iin, ku durmu gibi karlarna kan her eyi ldryor, gasp ve talan edi yorlard" (Bataille 1993: 89). enlik bu ekliyle, yerleik iktidara ynelik bir tehditten ziyade, gerici bir istisnai durum nitelii tar. Dier bir deyile, oyunun kurallarn deitirmek yerine onun dene timini glendirme ve merulatrmaya ynelik bir giriimdir en lik. Dolaysyla "kraln lm enlii"ne, dzenli olarak kendini as kya alan kanunun kendisi msaade eder (a.g.y :129). Benzer biimde Sineklerin Tanrs'nda da bu istisnai durum, Ralph tarafndan, zaman ve meknla snrl bir enlik olarak tasav vur ediliyor: "Bykler bizi almaya gelene kadar eleneceiz." Bu gibi istisnai, geici bir durum olarak enlik, kaideyi ortadan kaldr mayan ama askya alan bir ihlale iaret eder (Bataille 2001: 36). h lal, kaideyi aarak onu tamamlar (a.g.y. 63). Ne var ki srarla kurtul malarnn pek mmkn olmadn ifade eden Jack iin -"Sekiz milyon tane ada var, bizi asla bulamayacaklar"- enlik kalc hale gelir, ihlale dayal paradoksal bir dzenin doumunu simgeler. Ve beklendii zere, filmin ileri bir safhasnda ssz ada (istisna mek n), (kalc) bir eve dnr: "Buray seviyoruz. Baylyoruz bura ya. Sonunda bir yuvamz oldu. Evden ok uzakta bir evimiz." Bu paradoksal "yuva", Agamben'in "kamp" adn verdii bu kalc is tisnai mekn; dzen ile kargaa, ierisi ile dars, politika ile biyo politika, ksacas istisna ile kaidenin ayrt edilemez hale geldii bir yerdir (Agamben 1998). Biyopolitika unsuru filmde gayet belirgin dir; trmanan iddetle birlikte ocuklar soyunmu plak bedenlere, "hayvanlara" dnrler. Ne var ki,
insann doaya dnm gibi grnmesine kanmamalyz. Bu kukusuz by le bir dntr, ancak sadece bir bakma... []nsanlar gndelik yaamda red
79
dettikleri itkileri enlik srasnda serbest brakyorlarsa, bu itkilerin insan dnyas balamnda bir anlam olmal: Sz konusu itkiler sadece bu ba lamda anlamldr. Ne olursa olsun bu itkileri hayvanlarnkiyle kartrma mak gerekir (Bataille 1993: 90).
yleyse Sineklerin Tanrs'nda, ocuklarn ortaya koyduu bu tuhaf arzuyu nasl yorumlayacaz? nsan "kanunlar"yla dolaym lanyorsa, "hayvanlama'y kavramak nasl mmkn olabilir? o cuklar ayn anda iki duygunun etkisi altndadr; doa karsnda hem hayranlk hem de dehet iindedirler. "Tabu ve ihlal elien bu iki itkiyi yanstr. Tabu ihlali yasaklayacaktr, oysa hayranlk onu mecburi klar" (Bataille 2001: 68). Sineklerin Tanrs'nn temel mat risi de arzu ile irenmenin, nesne ile zilletin (abject)*, ihlal ile onay lamann bu tuhaf ikili ekonomisidir. ocuklar iki kutup arasndaki salnmlaryla "hayvanlara" dnrler. Kitlenin oluumu meselesi bu balamda son derece nemlidir.
Kitle
Le Bon (2002: 2), "rgtl bir kitlenin" "onu oluturan bireylerin kinden son derece farkl zellikler" sergilediini yazar. Kitle iinde tm duygu ve dnceler "tek ve ayn dorultuya ynelir", bilinli kiilikler kaybolur. Kitledeki her zne srekli bir "beklenti iinde dikkat kesilmitir", ki bu da onu iddialarn etkisi altnda kalmaya ak hale getirir. Birey kitleye katlr katlmaz "operatrn", mesela liderin, tm iddialarn kabul etmeye balar ve kendi karakterine aykr biimde davranabilir (a.g.y. 14, 7). Bu bakmdan Sineklerin Tanrs canavar korkusunun bata bir iddia olarak ortaya kp daha sonra gitgide ocuklarn esas endiesi haline gelmesiyle, kitlenin oluumunun mkemmel bir rneini ortaya koyar. Aslnda Sinekle rin Tanrs korku iinde bir toplumun, gvenlii varlk nedeni ola rak gren bir toplumun alegorisidir. Filmin nispeten balarnda, Jack elence olsun diye korku hik yeleri anlatrken baz ocuklar, zellikle de ufak olanlar korkarlar.
* Aalk, iren, zillet anlamna gelen abject kavram Julia Kristeva'nn ele ald ekliyle simgesel dzenin dnda yer alr, ayn anda hem tiksinti verir hem de cezbeder. -.n.
80
FLMLERLE SOSYOLOJ
Jack ocuklarn saflndan zevk alr, Ralph ise onlar sakinletir meye alr. ocuklar genel olarak korkuyu balarndan savmay denerler, onun ykc potansiyelinin farknda gibidirler. "Burada olumlu insanlara ihtiyacmz var. nsanlar korkutmaya alanlara deil!" Ne var ki canavar iddias bulac bir hal alr ve yaratt korku bir virs gibi ilerler, zaten korku iindeki kitleyi dehete d rr ve en sonunda da kaosa srkler. Bu balamda, "canavar"n var olmadn bildii halde, Jackin bir noktada eer bir canavar varsa avclarnn onu ldreceini sy lemesi ilgintir. Yalnzca bir iddiaya dayanarak topluluun gven sizliini kendi konumunu glendirmek iin kullanmaya balar. Bunun bilincinde olan Ralph aresizce onlar canavarn var olmad na ikna etmeye alr: "Bu korku hakknda konumalyz ve bu nun tamamen bo bir ey olduunu anlamalyz" (Golding 1954: 88). Ne var ki Ralph'in akla bavurma ars gzard edilir. Sonra lar canavar korkusunun ne kadar ie yarar bir ey olduu ortaya ktka, Jack aka bir canavar olduunu iddia eder. "Kitle" ne ka dar korkarsa Jack'in szn de o kadar dinlemektedir ve onu dinle dike daha da korkak bir hale gelir. ddia ile Jack'in buyruklar ara snda mkemmel bir ittifak doar. Filmin geri kalan, liderler tara fndan tetiklenen korkunun kitleyi nasl bir dehete srklediinin hikyesidir. Sineklerin Tanrs'nda, trmanan bir korkunun kamlad g venlik aray sadece daha ok iddet ve dolaysyla daha ok korku getirir. Jack bu korkuyu maniple ederek ocuklar kolayca bir s r gibi hareket ettirir. Canavar inanc ksa srede demokrasinin kar t haline gelir. Canavarn gereklii arttka denizkabuu da anla mn yitirir. Canavarn varlyla ilgili pheler azaldka Ralph ve Domuzcuk'la ilgili pheler artar. Jack, Ralph'in lider olmasn so run yapar. Ralph oylama sonucunda liderlii kaptrmaz aslnda, ama Jack fke iinde topluluktan ayrlr ve isteyenlerin kendine ka tlabileceini syler. Ralph hsrana uramtr, Domuzcukla birlik te "kitleyi" iaret ateini yeniden yakmaya ikna etmeye alr. Ne var ki dier ocuklar, domuz etinin cazibesinin de etkisiyle, Jack'e katlmak zere onun grubundan ayrlrlar. zetlemek gerekirse, "neden korkulacan belirleme" mcade lesi Jack'in egemenliiyle, onun dman tanmyla sonulanr: D
81
man Ralph iin kargaa, Jack iinse canavardr. Ralph ve Jack ara sndaki g dengesi kkl bir biimde deiince, Jack Ralph ve Do muzcuk'u dlar ve uzaklatrr. ocuklarn ounluu, hatta -Ralph, Domuzcuk ve Simon hari- hemen hemen hibiri kurallarla cann skmak istemez. Canavar ahlak, dzen ve medeniyeti gitgide ker tirken kuralszlk tek kural haline gelir. Ralph bile maniplasyona maruz kalr ve simgesel konumunu korumak iin mantkszca hare ket etmeye mecbur olur, av toplantlarna katlmaya balamasnn nedeni de budur. Byle bir canavar avlama gezisi srasnda ocuklar domuz pis liklerine rastlarlar ve canavar aramaktansa domuz avlamaya karar verirler. Domuz kaar, ama ocuklar lgna dnmtr. Ayn gn leden sonra "avc srs" kendini "daha fazlas olma arzusu" ile belli eden bir "art srsne" dntrr (Canetti 1962: 107), hay vanlar dahil topluluun evresindeki her eye ynlendirilebilen bir arzudur bu. Dolaysyla ocuklar tam bir ayin havas iinde, av kendi aralarnda yeniden canlandrrlar; ilerinden biri de (Robert) domuz rolne soyunur. Avc srsnn art srsne dnmn de bir birlik ortaya kar (bkz. a.g.y. 114). ocuklar dans edip ark sylerken bir yandan da domuz/olan mzraklaryla drterler. Ne var ki bir noktada oyun gerek olur; Robert' dvmeye balarlar, ne redeyse ldreceklerdir. Korkudan d kopan Robert bir dahaki se fer gerek bir domuz kullanmalarn nerir: "Hl arkasn ovalar ken 'Size gerek bir domuz lazm,' der Robert, 'nk onu ldrme niz gerekiyor'." Tam da bu noktada, kitapta yer alan ancak filme da hil edilmeyen nemli bir ayrnt sz konusudur; Jack onun yerine kk ocuklardan birini kullanmay teklif eder. "Ve herkes buna gld" diye anlatlr kitapta (Golding 1954: 126). Kitle bu birlik duygusunu terk etme fikrini neeyle karlar. Daha sonra, Jack'in kabilesini toplayp kendini ef ilan etmesi nin ardndan, Jack'in avclar dii bir domuz ldrmeyi baarr. Ba riz cinsel armlar ieren bir sahnede, ocuklardan biri (Roger) mzran domuzun ansne saplar. ocuklar dii domuzun ban canavara kurban olarak sunmak zere mzran zerinde brakr. Bylelikle domuz ocuklarn totem hayvan olur, yani babann ye rine geer (Freud 1960: 141). ok gemeden rmekte olan ban, Tanrlarnn etrafna sinekler r, ki bu da yerle bir olan medeni
82
FLMLERLE SOSYOLOJ
yetin bir alegorisidir. Jack sineklerin tanrsn, kitle de (ocuklar) si nekleri temsil eder. Sinekler gerekten de Canettinin syledii gibi kitlenin en gl sembollerinden biridir (1962: 23, 42, 46). Totem hayvanlarn ldren, ama yine de yasn tutan ocuklar elikili, nevrotik duygular iindedir: bir yandan zgrlk, g ve cinsel arzularn engelledii iin canavardan (ilksel babalarndan) nefret ederler; ancak dier yandan da Sineklerin Tanrs'na hayran lk duyar, onu severler (Freud 1960: 141-6). Bu ekilde totem sos yo-simgesel dzenin kaynana dnr. Canavar/Tanr anlaml bir ekilde keyif almay buyurur: "Bu adada eleneceiz. Anlald m? Bu adada eleneceiz!" (Golding 1954: 158). Aslna baklrsa film otoritenin ya da kanunun terk edilmesinin, imgesel idealler/korku larla desteklenen sper ego figrlerine dayal ok daha baskc oto riter yaplara yol atn gsterir. Sper egonun filmde Sineklerin Tanrs ile temsil edilen zellii itaati art komamas, bununla be raber elenceyi buyurmasdr. Dier bir deyile ihlali bir kanun, is tisnay bir norm haline getirmek ister. Sineklerin Tanrs'nda toplumsal dzenin kskanlk zerine ku rulu olmas bu balamda nemlidir. rnein filmin balangcndaki "seim sahnesinde", gruptaki en byk ocuk Jack olsa da Ralph'in kazanmas bunu anlatr. Ralph "kimin bata olduu fark etmez," der; Ralph'in iktidarm, Domuzcuk'un zeksn ve hepsinden te onlarn ilikisini kskanan Jack iinse kimin bata olduu nemli bir mese ledir - ve bu durum da ocuk arasndaki homoerotik geni ay dnlatr. Domuzcuk merkezi bir rol oynar: Hem bir zillet nitelii ta r ve dolaysyla da bir ismi yoktur, hem de kadnlatrlm bir fi gr, bir arzu nesnesidir. Bu iki kategori, yani nesne ve zillet onda btnyle rtr. Jack'in kskanl/nefreti de bu rtmeyle ak lanabilir. Nitekim Jack kskanlk iindedir, yani "adalet ister":
adalet talebi nihayetinde, teki'den alnan ar keyfin azaltlmasn ve bylelikle herkesin jouissance'a (keyif) eriiminin eit olmasn talep et mektir. Bu talebin kanlmaz sonucu ise elbette ileciliktir: Zira herkese eit bir biimde jouissance vermek mmkn deildir, herkese eit olarak verilebilecek tek ey yasaktr. Ancak unutmamak gerekir ki bugn iinde yaadmz, son derece hogrl olduu iddia edilen toplumda, bu ile cilik tam da kartnn biimine, stbenin genelletirilmi "Keyif al!" emri ne brnr (izek 2005).
83
Beklenecei zere, keyif vaadi -yetikinlerin eksiklii- buyrulan bir keyfe dntnde balangtaki istisna durumu normalleir ve demokrasi de yozlaarak bir lin srsnn hezeyanna dnr. Dolaysyla ocuklar (Ralph ve Domuzcuk'un da heyecana kapld ) vahi av dansnn cokusuyla "Domuzu ldr. Grtlan kes. Kann dk" diye ark sylerlerken, ormandan sessizce yaklaan Simon'n belli belirsiz siluetini fark edip onu canavar zannederler. ocua vahice saldrp onu parampara ederler. ronik bir biimde, Simon'n geli sebebi de onlara canavar diye bir ey olmadn, ca navar sandklar eyin l bir parat olduunu sylemektir "byklerin dnyasndan ... bir iaret bu" (Golding 1954: 103). G nah keisi Simon'n lmyle Jack tam egemenlie sahip olur ve bunu keyfi bir biimde kullanmaya balar. Aslna baklrsa Sineklerin Tanrs'nda gnah keisi ve egemen g simetrik figrler olarak ortaya kar. Mantk d bir vahete he def olan gnah keisi normlarn ve kurallarn dnda braklr, onu ldrenler cezalandrlmaz. Lin, ounluun tek bir birey zerin de egemenlik kurmasdr. Gnah keisinin nemi de burada yatar. Gnah keisi hibir arzu nesnesinin yapamad bir eye muktedir dir: Ona duyulan nefret bireysel deil, ortak bir nefrettir. Bir ete iinde kiiler birbirlerinin nefretini taklit edebilirler, ki iddette do rua ulaan da budur. Bir nefret mimesisi yoluyla atma ve farkl lk meselesi bir kenara atlr, topluluk btnleir ve dzen tesis edi lir. Gerekte gnah keisi "topluluun tamamn kendi iddetinden" korumak, topluluun dalmasna engel olmak iin lin edilir (Gi rard 1977: 8). Bu bakmdan, birini gnah keisi ilan etmek toplu mun temelini oluturur. Hobbes'un bahsettii doal durumda oldu u gibi, Girard'a gre kltrn kkeni kskanlk ve dmanla da yanr. Hobbes'da atma dzenli bir devletin, Leviathan'n kurul masyla alrken, Girard'da bu grevi yerine getiren bir lin srs dr. Dahas, gnah keisi pratiiyle (yani lin hukuku, sr kanu nuyla) Schmitt'in istisna durumu arasnda yakn bir ba vardr:
Bunlara ek olarak, gnmze kadar kalm utanmazcasna ilkel bir s r daha, lin hukuku ad altnda ileyen bir sr vardr. Szck, iin kendi si kadar utanmaz bir nitelik tar; nk yaplanlar aslnda bir hukukun red didir. Kurbann hukuka layk olduu dnlmez; insanlar arasndaki al lm biimlerin hibirine uymakszn, bir hayvan gibi yok edilir.*
84
FLMLERLE SOSYOLOJ
Gerek lin hukuku gerekse istisnai durum, hukuk alanndaki yasa lara aykr bir boluk olarak ortaya kar. kisinde de "yaam bii mi" salt yaamn biyopolitikasna indirgenmitir (bkz. Agamben 2000). kisinde de istisna ve kaidenin ilikisi n plandadr ve karar (gnah keisi/dmann belirlenmesi) toplumun temelini oluturur. Egemen istisnann kanunun merkezinde yer almas gibi, kltr bir arada tutan da gnah keisidir (Palaver 1992). Bu aamada ikence normalleir. Nitekim vahi bir sahnede, ocuklardan birinin bala np dvldn grrz. Bu durum bir baka balamn ortaya kyla, Jack'in ktle sava ap Ralph'in grubunu eytan gibi gstermesiyle de uyumludur - bunlar yalnzca souk sava para noyasn deil, gnmzn "terre kar sava"m da andrr. Toplumsal teori geleneksel olarak toplumu norm sayar ve kitle yi bir istisna ya da toplumdan bir sapma olarak kavramsallatrr. Ne var ki ada toplumsallk artk sr imgesinde ekillenmi gibi grnyor. Bir bakma istisna kaide olmu durumda. Toplum ve bi rey gibi ayrt edici modern kategorilerin kayboluuna ve bir kitle nin, "ayrmlar o kadar belli olmayan bir kalabaln" ortaya k na ahit oluyoruz (Maffesoli 1996: 64). Birey ve toplum modern znenin iki farkl versiyonuydu; imdi ise onlarn yerini kitle alyor. Ne var ki kitle olmak ucu ak bir sre. Bunun rizomatik bir feno men, bir intermezzo ya da ara-varlk olarak kalmas mmkn. Gel gelelim Sineklerin Tanrs'nda Jack'in liderliindeki ykc eteye olduu gibi, yeniden katmanlanan paranoyak bir tekilata da dn ebilir. Hatta kitle daha da ileri giderek bir zykm ve kin aracna dnebilir (bkz. Deleuze ve Guattari 1987: 229-30).
Kin
Jack iin iin lar. iin ve avclar topluluktan ayrlr ayrlmaz avlarn piirebilmek ate gerektiini fark ederler. Bu nedenle de ate yakabilmek Ralph'in topluluuna saldrp Domuzcuk'n gzlklerini alar Ralph'in balca teknolojik dayanan yitiren kk topluluu artk hayatta kalmann hibir yolu yoktur. zellikle de gzlk
*Elias Canetti, Kitle ve ktidar, ev. Glat Aygen, stanbul: Ayrnt, 1998, s. 116.
85
sz yapamayan Domuzcuk mahvolur. Hava souktur ama ate ya kamazlar; daha da kts artk iaret atei yoktur, yani umut da kal mamtr. Bu noktada, alayan Domuzcuk'tan ideolojik yan ar ba san bir yorum gelir: "Her eyi byklerin yapaca gibi yaptk. y leyse neden ie yaramad? Neden?" aresiz kalan Ralp ve Domuzcuk, Jack'in grubuyla konuup on lar tekrar akla davet etmenin tek seenek olduunu hissederler. Ne var ki Jack'in iaret ateini artk hibir ekilde umursamayan toplu luu onlara vahice saldrr. Domuzcuk tekrar alamaya balar ve denizkabuuna sarlp var gcyle sesini duyurmaya alr: "Han gisi daha iyi - kurallar koyup anlamak m yoksa avlanp ldrmek mi?... Hangisi daha iyi, yasa ve kurtulu mu yoksa avlanmak ve her eyi yerle bir etmek mi?" (Golding 1954: 200). Tam bu noktada, filmdeki en sadist karakter olan Roger'n tepeden aa yuvarlad byk bir kaya, hikyenin en rasyonel karakterini, Domuzcuku l drr. Denizkabuunu da parampara eder. Demokrasinin son izle ri de bylece yok olur ve Ralph ormana snr. Jack'in grubundaki ler onu tpk domuzlar avladklar gibi avlarlar. Artk "ormanda", homo sacer'e uygun bir yerde saklanan/yaayan Ralph btn mi dini kaybeder. Jack'in takm ortal dumana boarak onu dar karmak iin btn orman atee verir. Balangta umudun, d dn yayla temasn sembol olan ate, mitsizliin ve paranoid kapan mn bir sembolne dnr. Ate ve kitle arasnda bir rtme sz konusudur:
Btn yok etme aralarnn en etkileyicisi atetir. ok uzaktan grle bilir ve daha da ok insan kendine eker. Geri dnsz bir biimde yok eder; ateten sonra hibir ey eskisi gibi olamaz. Bir eyi atee veren kitle kendisini kar konulamaz hisseder; ate yayld srece herkes kitleye ka tlacaktr ve ona dman olan her ey yok edilecektir. leride de anlatlaca zere, kitle sembollerinin en gls atetir. Ykm sona erdikten sonra, ate de kitle gibi snecektir. Kitleyle mcadele eden bir insan iin, kitlenin, yangn niteliklerini ne denli gl bir biimde edindiini gzlemlemek ok tuhaftr... Yangnn yaylp giderek, bir insan tamamen sarp sarmalayana kadar ilerlemesi o insan her ynden tehdit eden kitleye ok benzer.*
* Kitle ve ktidar, s. 21 ve 27.
86
FLMLERLE SOSYOLOJ
Ancak bu sahnenin nemini anlamak iin olaya Jack'in topluluu nun bak asndan da bakmamz gerekir. Atee verdikleri orman onlar besleyen orman deil midir? Ralphe saldrarak ayn zaman da kendilerine de zarar vermi olmazlar m? Kin, yani kendine zarar vermek pahasna bakalarn mahvetmeye gnll olmak kitlenin davran biimini anlamak iin nemli bir ipucudur. Le Bon'un ak ve kesin biimde ifade ettii gibi kiisel menfaatin "kitlelerde g l bir harekete geirici kuvvet olarak iledii nadiren grlr" (2002: 28). Kitle ister kahramanca ister korkaka hareket etsin, "ken dini koruma kaygs bile ona galip gelmeyecektir" (a.g.y. 11). Kitle kendini seve seve feda eder, kendi tekisinin lm uruna kendi lmn arzular. Sineklerin Tanrs her eyden nce bir kin alegori sidir. Yalnzca evresel felaketler ve dier insan icad tehditler de il, ayn zamanda "ktye kar sava" araclyla da kendini mah vetmeye hazr bir toplumun alegorisidir. Bu noktada filmde tarif edilen ktln asl nitelii zerinde biraz durmak gerekir. ki ocuk (Sam ve Eric) l paratnn ekli bozulmu bede nini canavar sandnda grdklerini anlatmak iin hemen grubun yanna koar. Herkes korkmu ve dehete kaplmtr, bir acil du rum toplants yaplr. ocuklar canavar aramak zere silahl bir keif gezisi dzenlerler. Canavar ararken kk maaralarn bu lunduu bir tepeye uzanan dar bir patika kefederler. Jack zirvede canavar "grr" ve Ralph ile Roger' arr. Onlar da grmek iin yukar trmanrlar: Rzgr estike ses karan byk, karanlk bir eydir bu. Dehet iindeki ocuk gruba katlmak iin tepeden aa koar. Jack'in ktye kar savan meru ve olmayan cana var da nemli klan, onun canavar "kefetmi" olmasdr. Sineklerin Tanrs (var olmayan) bir ktye kar srdrlen bir sava anlatr. Filmdeki kt, ortaadaki eytan andran, var ol masa da ynetimin nemli bir dispozitifini tekil eden sanal bir oyuncudur. Bu adan, tpk Stalin'in despotluunu meru klmak iin Troki'yi eytanlatrd ya da Bush'un ortaya kan denetim toplumunu hakl gstermek iin Bin Ladin'i kulland gibi, Jack de "canavar"dan faydalanr. Bu balamda, filmdeki ilk kurbann etii simgeleyen Simon olmas manidardr. Peki bunun sebebi nedir? Filmde etikle ilgili iki kart gr ortaya kar. ncelikle, o cuklar "canavara" kar savalarnda etii bir konformist kurallar
87
dizisine, bireylerst bir toplumsal kodekse indirger. Byle bir etik "oyunun" kurallarna uymaktan, kanuna boyun emekten baka bir ey deildir (Bauman 1993: 8). Dolaysyla "toplum" ya da "mede niyet" ocuklar zerindeki etkisini yitirdiinde, sahip olduklar "etik" de bir anda yok olur gider. te yandan Simon etik konusun da farkl bir yaklam temsil eder: Etii, neyin iyi neyin kt oldu una dair heteronom tanmlara dayal bir kurallar dizisine pasif bir ekilde uymaya indirgemek yerine, ktln gzlerinin iine ba kar ve aktif ve zerk bir ahlak aktr olarak seim yapar. Simon'n etii bir itkiyi korur; Simon evresindeki toplumdan dolay deil, bu topluma ramen etikten yanadr. Ona gre "ahlak, btnlk ve onun tehlikelerine dair soyut bir dnce zerindeki ikincil bir kat man deildir, bamsz ve balang niteliinde bir kapsam vardr. lk felsefe etiin kendisidir" (Levinas 1985: 77). Hakikati bulmak iin dan tepesindeki maaraya trmanann (hac yolculuu?) Simon olmas artc deildir. Hepsinden nem lisi, Ralph ile Jack arasndaki iktidar mcadelesinin dnda kalma y filmin bandan sonuna kadar beceren tek karakter de odur. Edim sel olan ile sanal olann, toplum ile etiin tam ortasna yerletirilmi bir snr-figrdr: Nitekim, zellikle de kitapta canavarla iletiim kurabilen tek figrdr. Simon figryle birlikte, ada bir bakma Deleuze'n iki katl "barok ev"ine benzer bir hal alr. Burada ruhun kvrmlar (sanal) ka ranlk ikinci kata (bilind) yerlemitir, makul madde (edimsel) ise d dnyaya alan kaplar ve pencereleriyle birinci katta yaar. Bu evin en ilgi ekici yan elbette merdivenleri, yani sanal ile edim sel arasndaki balantdr; buras ayn zamanda, sanaln hibir za man tam olarak edimsellemedii "olay"n (sanallatrma ve edimselletirmenin) alandr (Deleuze 1993; Frichot 2005). Bu gzle ba kldnda, Simon'n dadaki maaraya trmanmas nemli sonula r olan "nemsiz" bir olaydr. Canavar korkusu kitlenin maniplas yonu asndan her geen gn biraz daha etkili hale gelirken, Simon canavarn kendilerinin yaratt bir ey olduunu grebilmektedir: "Yani... belki de sadece biziz" (Golding 1954: 95-6).
88
FLMLERLE SOSYOLOJ
Ktlk
Kt olan aslnda biziz. Ktle kar sava bakalarna kafa tut mak deil, kendimizle ve kendi arzumuzla yzlemektir. Bu bakm dan Sineklerin Tanrs hepimizin iinde rtk bir biimde bulunan faizmin yksdr. Bir "etik kitabna" yazd nszde, Focault unlar syler: "asl dman, stratejik dman faizmdir... Burada sz konusu olan yalnzca tarihsel bir faizm, yani sadece Hitler'in veya Mussolini'nin faizmi deildir... ayn zamanda iktidar sevme mize, tam da bizi hkimiyet altna alan ve smren eyi arzulama mza neden olan iimizdeki faizmdir" (Foucault 1983: xi-xiv, aln t xiii'ten yaplmtr). Simon'n "Sineklerin Tanrs"ndan u szleri iitmesinin sebebi de budur zaten:
Canavar avlayabileceinizi veya ldrebileceinizi dnmek mi!... Bandan beri biliyordunuz, deil mi? Benim sizin bir paranz olduumu? Evet, evet, yaklatn! Hibir eyin yrmemesinin sebebi ben miyim? Her ey neden byle? (Golding 1954: 158)
Bu olduka ironiktir, nk Sineklerin Tanrs'ndaki ocuklar asln da Hitler'in faizminden kam (kinci Dnya Sava srasnda tah liye edilmi) ama kendi faizmlerine yakalanmlardr. Filmdeki "canavar" ocuklar kt eyler yapmaya, "elenmeye" kkrtan bi lind bir iktidar arzusundan baka bir ey deildir. Bu arzu -Si mn hari, Ralph da dahil olmak zere- tm ocuklar etkiler. "Ralph da yaklamaya abalyor, kahverengi, savunmasz etten bir para da o istiyordu. Ezme ve incitme arzusu baskn kyordu" (Golding 1954: 125). O da avn tadyla comu ve kendi iktidar arzusuna ya kalanmtr. Ancak bu yzden sknt duyar. Nitekim "bu yalnzca bir oyun" derken "huzursuzdur" (a.g.y. 126). Demek ki ktlk, sa nal bir kendilik olarak, toplumsal bilind olarak varln srdr mektedir. Dolaysyla ocuklar canavar ne kadar ok "grrlerse" eylemleri de o kadar ktleir: Ktln paradoksudur bu. yley se ktlk filmde nasl maddileir? Birincisi, filmde ktlk Arendt'in ortaya koyduu anlamda s radandr. ocuklar filmin banda artc derecede normaldir. Ku rallara uymak rutin haline geldike ktleirler. Bir kitlenin arkas
89
na saklanabildikleri srece kendi vicdanlarndan kamalar da mmkn olur. Nitekim Ralph ve Domuzcuk ikizlerle Simon'n lin edilmesi hakknda konumaya alrken, ikizler mahcup grnr ve ancak unlar syler: "Yorgunduk. Erken ayrldk." Oysa sanki alelade bir eymi gibi onlar da bu olaya katlmtr. Kitlenin ano nimliinde, "bireyleri hep kontrol altnda tutan sorumluluk duygu su tamamen yok olur" (Le Bon 2002: 6). in ilgin taraf, ikizlerin kesinlikle patolojik bir durumda olmamasdr. "Sradanlklar" gru ba, elence yasasna uymalarndan ve bunu "kr krne", yani etik bir sorgulamaya girmeden yapmalarndan kaynaklanr (Arendt 1978). Sradanlk bu adan kitlenin kaytszlyla ilgilidir. Ahlaki kaytszln ve toplumsalln askya alnmasnn bir sembol ola rak filmdeki maskn can alc ilevi de burada yatmaktadr. Roger ve Jack'in sadiste edimlerine (siyasetin "askya alnma s" ya da istisna durumuna) ne zaman gzle grlr bir tepki gelse ("siyaset"), tepki gsterenler baaryla susturulur; ancak ounluk umursamazlk belirtileri gstermeye baladnda, Jack ve Roger'n edimleri ahlaki adan deerlendirilmez olduunda, ktlk adada iyiden iyiye kk salar. Jack'in liderliinde ocuklar artk "canavar" dehetinden "korunmaktadr", ancak bu noktada baka bir soru akla gelir: Sessiz kalan bu su ortaklarn kendilerinden kim koruyacak tr? Ktln gereklemesi iin ille de kt insanlara gerek yok tur ne de olsa. kincisi, teknolojinin rolnn (gzlk, mzraklar, ate) ve avc larn rgtlenmesinin (ordu) filmdeki ykmn boyutlar asndan belirleyici olduu dnlrse, ktlk rasyoneldir. Filmde iki tr nesne i bandadr: teknolojik nesneler ve feti nesneleri (bak ve gzlk ile deniz kabuu). Bu nesneler olmadan, olaylarn ayn yn de gelieceklerini dnmek pek mmkn deildir. Teknolojiyi gz nnde bulundurarak dnmeye en yatkn (ve dolaysyla Ralph iin en vazgeilmez) kii Domuzcuk'tur. Bir sahnede o da Simon'n lin ediliinden bir kaza gibi sz eder: "Hayr, o kadar da kt de iller. Bir kazayd" (Golding 1954: 204). Domuzcuk'un ktl Arendtin szn ettii anlamda sradandr, ancak filmde her eyden nce mzrak yapmyla megul olan Jack ve Roger iin ktlk ay n zamanda rasyoneldir. Sonu olarak, adada "iyi bir toplum" olma y ortak menfaat sayan ve "kurtarlmay" ortak bir sorumluluk ola
90
FLMLERLE SOSYOLOJ
rak gren demokratik siyaseti tehdit eden ey mzraklardr. ncs, ktlk radikaldir. Bir insann tam da insanln he def alarak onu bir hayvana ya da homo sacer'e indirger ve onu radi kal yapan da budur (Arendt 1973). Bylesi bir ktl kavramak gtr. Felsefe gelenei ve Hristiyanlk ktl hep bir eksiklik ten kaynaklanan, bertaraf edilebilecek ikincil bir fenomen gibi gr mtr (a.g.y. 459). Buna karlk Sineklerin Tanrs'nn gzler n ne serdii kt irade o kadar barizdir ki bunu baka trl anlamam za imkn yoktur. Film bu bakmdan tm faydac doktrinlerden ve her insann bnyevi bir deeri olduu fikrinden tamamen ayrlr. Ate ya da cehenneme dnen cennet adas bu radikal ktln simgesidir. Filmdeki ate metaforuna gelince, sava kaybetmeye yakn, Na zilerin Yahudilerin kkn kazmaya daha da hz verdiklerini, dola ysyla savata kullanlabilecekleri nemli kaynaklar boa harca dklarn hatrlamak arpcdr. Dier bir deyile, kin duygusu her eyden daha nemlidir adeta. Sineklerin Tanrs'ndaki radikal kt l, znelikten karma ya da terk etme jestinde grrz. Bu ba lamda Simon'n lmn tekrar ele almak gerekir; kesinlikle kendi ni kurban etme olarak grlecek bir lm deildir bu, zira byle bir lm onu sa gibi bir dini figre dntrrd. Simon daha ziyade inanlarndan dolay ldrlmemi (kurban edilemi) ama terk edil mi, hayvana indirgenmi bir homo sacer'dir. Jack'in topluluunun Simon "canavar zannederek" lin etmesi bu bakmdan son derece manidardr. Roger, keza Jack, egoistin teki midir? Pek saylmaz. "Kt bir in san egoist deildir", nk gerekten egoist olan biri yalnzca ken dini gzetir (Zizek 2005). Finaldeki kin dolu yangn sahnesinde, mi metik arzusu, haset ve egoizmi toplumu tekil eden bir lin srs deildir sz konusu olan. Aksine, bu rnekte mimetik arzu Girard'n dncesindeki gibi toplumu tekil etmez, onu yok eder. Burada yalnzca gnah keisi deil de herkes ykm tehdidiyle, herkesin herkese kar savayla kar karyadr. Kin, kendini koruma arzu suna ramen iler.
91
istisna
Paradoksal bir biimde, Sineklerin Tanrs'nn sonundaki kin dolu yangn sayesinde adaya bir gemi yaklar. Yangn iaret ateinin ya pamadn yapar ve ocuklar kendilerinden kurtarr. Bir btn olarak ele aldmzda, filmin merkezinde -ayn zamanda kitlenin de mphemlii olan- bu mphemlik yer alr. Nitekim ate bir yan dan da yemek yapmak gibi medeni ilevlere sahiptir. Nihayetinde iaret atei ocuklarn medeniyetle arasndaki en nemli badr. Di er yandan kart amalara da hizmet eder; ocuklar hayvanlatrr, ilkel igdlerini ve kindar arzularn uyandrr. Bu ikili doalar, atei ve kitleyi "iyinin ve ktnn tesine"* tar. Bu bakmdan ate/ sr Yunancadaki pharmakon'u andrr, ayn anda hem zehir hem de devadr. Gelgelelim burada asl nemli olan, byle bir mphemliin kar snda tekiye gsterilen hogrnn siyasi bir zemin oluturmaya tek bana yetmemesidir. Ralph ve Domuzcuk'un eksii tekiye sayg duyma deil de ona kar durma kabiliyeti, tekiyle atma yetisidir. Dier bir deyile eksikleri sayg deil, Connolly'nin (2005) "tartmac sayg" dedii eydir. Connolly bu kavramla, hogr ile atma ve tartma olanan birletirir. Tartmac sayg bir bak ma atmadaki hogr ya da hogrdeki atmadr ve bunun iin savamak gerekir. Bir habitusta, dilde ya da baka bir temelde kk salmad iin, tartmac saygnn yaratlmas gerekir. Siyase tin kendisini bir zemine oturtmasyla ilgili bir meselesidir. Ancak mphemlik tartmac sayg iinde de siyasi bir jest olarak da boy gsterir. Yani kolaylkla saf atmacla, fundamentalizme dn ebilir. Ralph ormanda sakland srada Sineklerin Tanrs'na, yani l domuzun kafasna rastlar ve onu paralar; deniz kabuunun para lanmasn andran bir intikam edimidir bu. Sz konusu olayn filme dahil edilmemesi anlamldr; k yolu olarak, elimizde yalnzca diyaloa dayal bir etik anlayna duyulan bir zlemin kalmasnn
* Friedrich Nitezsche'nin ilk kez 1886 ylnda yaymlanan yinin ve Ktnn
tesinde adl kitabna bir gnderme, -.n.
92
FLMLERLE SOSYOLOJ
nedeni de bu eksiltmedir. Filmin bize sylediine gre demokrasi harikadr, ama bir o kadar da acizdir. Harekete geirme gcnden ve radikal edim yetisinden yoksundur. Ralph'n ktln gznn iine bakma cesaretini gsterdii bu olay saymazsak, entelektel Domuzcuk da, demokrat Ralph de bu beceriden yoksundur. Ne var ki radikal edim zaman gemitir. Ralph yeni dman ilan edildik ten sonra artk bir totem hayvana gerek kalmaz. Dolaysyla Ralph' nki beyhude bir edimdir. Yine de bu tr edim olanaklarn darda brakmamak gerekir, onlarn da bir zaman vardr. stelik bu edim ler en ok deer verdiimiz nesneyi yok etme eilimi asndan ra dikaldir. Eer ktlk "iimizdeyse", etik edim "kendini yok etmek"tir, bizi "biz" yapan eyi baltalayan bir edimdir. Bu bakmdan, Schmitt'in istisna kavramn blp ondan bir ka lnt yaratan ilk kiinin Benjamin olmas anlamldr. Schmitt'e gre istisna, "normal" durumu zemin alan bir snr-kavramdr. stisnai durum bu normallii olaand yollardan korumay amalar. Dier bir deyile, Schmitt'in tasars istisnai durumu merulatrmak ya da istisnai olan normalletirmektir. Benzer biimde adadaki istisnai durumun gerici olduunu, baka bir deyile iddetin rasyonel oldu unu ileri srebiliriz. Genelletirilmi istisna, yani enlik Jack'in kendi iktidarn glendirme yntemidir. Bu ekilde her ey ak kan hale gelir, tm hiyerariler tepetaklak olur, ancak deimeyen bir tek ey vardr: Jack'in liderlii.
Dilsizlik
Tm orman alevler iindedir. Avclar Ralph'in peindedir. Btn midini yitiren Ralph bu iddetten kaacak bir yer bulamaz. Deli gi bi koarken sahile varr ama yere kapaklanr. Bitkin ve nefes nefe se, hemen ardndaki yrtc hayvanlara teslim olmak zeredir. Fakat mucizevi bir ekilde, tam da o anda gzlerini dikmi ona bakan de niz subayn fark eder. Belli ki ate bir geminin dikkatini ekmitir. Canna kasteden yangn sayesinde kurtulmutur. Hemen ardndan boyanm vcutlar, sivriltilmi mzraklaryla dier ocuklar gelir. Subay grdklerinde irkilirler, subay ise arm grnr. Bu sah ne ile film de sona erer. Ancak bunun balanamaz bir taraf oldu
93
unu dnyoruz, zira kitaptaki can alc bir diyalog filme dahil edilmemitir. Kitapta deniz subay masklar takm plak ocuklar ve silahlarn grnce onlarn oyun oynadklarn, kendilerini "oyu na ve elenceye" verdiklerini zanneder ve olay son derece yanl yorumlar: "ahane bir gsteri. Tpk Mercan Adas gibi" (Golding 1954: 223-4). 19. Yzylda R. M. Ballantyne tarafndan kaleme alnan ocuk roman Mercan Adas'nda Britanyal ocuk tropik bir adada "me deniyeti" korsanlara, yamyamlara ve vahi hayvanlara kar baa ryla "mdafaa eder". Dier bir deyile bu eser Sineklerin Tanrs' nn naif bir versiyonudur. lk canl "yetikin figr bu noktada orta ya kt iin, bu diyalog zaten can alcdr. arpc bir biimde, bu figr de sava bir oyun olarak gren, "Mercan Adas"na benzeten ocuklam bir yetikin kar. stne stlk filmdeki ocuklar, yalnzca baka bir savaa, daha genel bir istisnai duruma gtrl mek zere "kurtarlrlar". Yani bir bakma filmde resmedilen dnya dars olmayan bir dnyadr. "Dars" da ocuklarn adas kadar vahi ve ocuklamtr. Bu nemli noktay atlamak suretiyle, film aslnda adann dn da her eyin "normal" olduu, darda bir medeniyet olduu yanl samas yaratr. Halbuki burada ironik olan ocuklarn zaten bir sa va yznden adada olmalardr. Tabiri caizse, daha byk bir sava iinde baka bir sava aarlar. "Yetikinlerin" bu "resmi" sava -da ha stn teknolojisi, daha geni kitleleri ve daha kudretli sadistle riyle- adada olup biten her eyden ok daha vahidir. Bu iki dnya sreklilik arz eder (Deleuze 2004: 13). Filmin erkek ocuklarla ilgili olmasnn anlam da burada yat maktadr. Neden olanlar? Belki de Golding'e gre yar-tamamlan m varlklar olarak olanlar, medeniyet ile barbarlk arasndaki asl atmaya son derece uygun bir sembol olduklar iin. Nitekim film deki ocuklar toplum ile doa arasnda ayrm yapamadmz bir yer igal ederler. Peki filmdeki tek yetikin neden ocuk gibi grnmek tedir? Bu durum Sineklerin Tanrs'nn bir ocuklama alegorisi ol masndan kaynaklanr. Neticede doal durum toplumun "ocukluk" evresidir. "Top lum"dan sonra gelen "doa" istisnai durum, her "yurttan" srnn bir yesi haline geldii bir durumdur. Dolaysyla ilk bakta ocuk
94
FLMLERLE SOSYOLOJ
sulamada tersine bir evrim sz konusudur: ocuktan yetikine de il de yetikinden ocua, insandan maymuna, toplumdan (bios) doaya (zoe) doru. stisnai durum, maymunlarn insanlardan tre dii bir dnyadr. nsann maymunlamas, ada kltrn bilhas sa tketim ve terre kar sava balamnda gitgide ocuklamasn bir bakma aklar. Modernite ncesi zamanlarda "ocuk" diye bir ey olmad, yani ocuun ayr bir varlk tekil etmedii gayet iyi bilinir. Resim lerde ocuklarn kk yetikinler, ocuk-insanlar olarak resmedil mesini buna rnek gsterebiliriz (Aries 1962). Modernitenin ortaya kna kadar ocukluk, bireyin kronolojisinde istisnai bir dnem olarak ele alnmamtr; ocuk normalletirilecek, disipline edile cek bir zne olarak ortaya kmtr: ocuk-insan sosyallememi bir varlk olarak tanmlanr. Dolaysyla modernitenin en nemli panoptik* kurumlarndan bazlar, rnein kre ve okul, ocukla in san arasndaki ayrm ortaya koyar. Dzgn bir "insan" olmak iin nce dzgn bir "ocuk" olmak, yani kapatlm bir meknda disip line edilmek ve normalletirilmek gerekir. Bunun ardndan, kii di er kurumlara, fabrikalara, niversitelere, evlilie ve en sonunda da yal bakm evlerine ilerleyebilir; hepsi bir ieri-dar ayrmyla belirlenen, "hepsi ayr kanunlara sahip bir kapal alandan dierine" hareket ederek bir yaam srer (Deleuze 1995: 177). Ne var ki pa noptik snrlarn yklmasyla kendini belli eden bugnn "denetim toplumlarnda" bu durum deimektedir:
Disipliner toplumlarda (okuldan klaya, kladan fabrikaya srkle nirken) srekli bir eylere en batan balanrd, oysa denetim toplumlarn da hibir ey sona ermez - i, eitim ve askerlik tek bir modlasyonun, bir tr evrensel dnmn birlikte bulunan yar-kararl durumlardr. (a.g.y.
179) Belki de bugn, kree zel olan disiplin de panoptik duvarlarn te sine geiyor; bunun sonucu olarak da insan-ocuk bir kez daha her yere, her alana yaylyor. ocukluun "asla sona ermemesi" krein tm topluma yayld, bir bakma istisnann kaide olduu anlam na gelir. Bu adan ocuklama "darnn sonu", ocuk ile yetikin
* Ing. Her eyin tek bir noktadan grlebildii, her eyi kapsayan, -.n.
95
arasndaki ayrmn sonu demektir. Ortaya kan bu "przsz" bi yografik alanda, ocuk ile yetikin arasndaki ayrm ancak fantazi dzeyinde yaratlabilir; bu durum ise krein dnn da aslnda bir kreten, insan-ocuun ocuklam dnyasndan ibaret olduu gereini gizler. Aksi takdirde, bu fantazi erevesinin dnda, ocuk (istisna) ile yetikini (kaide) ayrt etmek imknszdr; dolaysyla yetikin ya amn yneten buyruklar ile krei ynetenler ayndr: oyun, ren me, korunma. "Kapitalizmin yeni ruhu"nda oyun oynamak, yani gebe olmak, deneyimlere ak ve yaratc olmak mecburiyetten saylyor (Boltanski ve Chiapello 1999). Bizimkisi oyunun tketim, tketimin oyun olduu bir toplum. deal durumda, tketici dn meden alveri yapan bir ocuktur; bu ocuun arzusu uyandrlr, bir yere sevk edilir ve maniple edilir. kincisi, renmenin "sona ermedii", bilgiye dayal bir toplumda yayoruz. Bu da "srekli deerlendirme"yi elzem klyor (Deleuze 1995: 179). Son olarak, bizimkisi bir korku toplumu, korku ticareti yaplan bir toplum; biri leri bize srekli korunmaya ihtiyacmz olduunu sylyor. Gven lik uruna demokrasiyi bile feda etmemiz salk veriliyor. Zaten in fant (ocuk) szc konumayan anlamna geliyor. ocuklann bir agoraya ihtiyac yok, zaten bir agoralar olsayd Sineklerin Tanr s'ndaki deniz kabuu gibi onu da yok ederlerdi.
Eer bir gen youn bir keder, fke veya baka bir duyguya kaplrsa, bunu iinde tutmas mmkn deildir, "da vurmaya" mecbur kalr. Sinir lenmi bir ocuk duyduu rahatszl iselletirmekten ya da szl olarak ifade etmekten acizdir. Kendini bu dayanlmaz gerilimden bir edimle kur tarr, mesela ayan yere vurarak... Alamak, ban saa sola savurmak, lklar atmak ya da fke nbetlerinde verilen dier tepkiler ocuun red dedilen bir dilei yerine getirtme yollardr. (Jonas ve Klein 1970: 162)
Bugn siyasi ocuklamann, iyi ile kt arasndaki ("ya bizdensin ya da bize kar") sert bir kutuplamay yannda getirmesi; bunun da gereklii peri masallarna, daha dorusu bir "yanllklar (terr) komedyasna" indirgemesi artc deildir: Tek bir kitle imha sila h bile bulunamad, Bin Ladin yakalanamad, Afganistan her za mankinden daha da beter bir halde, demokrasi Irak'a ulaamad, vb. ama her ey byle devam edip gidiyor. Bunun iinde, "izleyici" de
96
FLMLERLE SOSYOLOJ
ocuklam bir sr muamelesi gryor. Bu anlamda ocuklam gvenlik znesi ile korkmu terr znesi, yani rehine arasndaki pa ralellik son derece arpcdr. Rehine anonim bir figr, plak, ekil siz ve kesinlikle deitirilebilen bir bedendir: herhangi biri, hatta herkes rehine olabilir (Baudrillard 1990: 34-5). Benzer biimde g venlik siyaseti de vatanda korku iinde bir zne, korunmaya muh ta bir ocuk olarak yeniden tanmlar. Herhangi biri, hatta herkes korunmaldr. Bunun sonucunda hem dman hem de dost znelik ten karlr; "dman" yasad bir sava ya da fundamentaliste dnrken, gvenlik znesi olan "dost" da ocuklar. Bu balamda Sineklerin Tanrs biyopolitik, daha dorusu postpolitik bir toplum alegorisi olarak karmza kar; "gvenlii" -ka lc bir istisnai durum eklinde- rgtlenmenin en kutsal ilkesi ola rak yceltir ve tketicilikle birletirmeye alr (bunun sonucunda, tketebilmek iin gvenlie ve gvende hissetmek iin de tketme ye ihtiya duyarz). Neticede Sineklerin Tanrs'ndaki iddet sadece istisnai bir durumdur, ocuklar "yalnzca oyun oynamaktadr"! Bu noktada asl soru bunun gnmz toplumunda geerli bir cevap olup olmaddr: stisna yalnzca bir istisna mdr yoksa genelleti rilmi midir? yleyse ktnn, Sineklerin Tanrs'nn yerine kimi koyacaz? Ve ktlkle nasl savalr? Denetim toplumu, korku/terr ile ticari giriimlerin -tpk ayr yumurta ikizleri gibi- ayrc bir sentez yoluyla tek bir dispozitif oluturmak zere birlikte alt bir toplumdur. Dolaysyla gn mz toplumunda kinin postpolitik bir strateji olarak ortaya kmas tesadf deildir. Zizek bu dorultuda, Fransz banliylerinde yakn zamanda gerekleen protesto/yangnlarla ilgili olarak u soruyu sorar:
Yalnzca kurallara gre oynamak ile (z)ykc iddet arasnda seim yapabiliyorsak, seim zgrlnden bahsedilebilir mi? stelik neredeyse yalnzca insann kendisine ynelik bir iddet bu - yaklan arabalar, atee verilen okullar zengin mahallelerde deildi, protestocularn geldii top lumsal katmanlarn glkle elde ettii kazancn bir parasyd. (Zizek
2005) ada postpolitik toplumda "agora" beklendii gibi ilemiyor: iddeti siyasi bir dile tercme etmek mmkn deildir, dolaysyla
97
iddet ancak uygunsuz, irrasyonel bir taknlk biiminde var olabi lir. Bylesine aciz bir iddet olsa olsa kendini kurban eder ve bunu da herkese duyurur. Kin duygusunun ta kendisidir bu. Sineklerin Tanrs'nn kurtarcl da bu kadardr ite.
4
TANRI KENT
Toplumsal liki (sizlik) olarak Kamplatrma
Tanr Kent favelay doal bir durum eklinde suna rak "zorbalk meselesini" bu fantazi meknna yan str; favelann dnda bunun artk bir sorun olmak tan kt, favelann ("kampn) dnda bir "ehir" olduu yanlsamas yaratr... Yalnzca bir gereklii gstermek ya da maskelemek, veya bir yokluu giz lemekle kalmaz, gerekliin (kamp) bir kurmaca iinde eridii bir ayrmszlk alan retir.
TANRI KENT filmi karnavalesk bir hava iinde alr, samba mzik eliinde kamera grntden grntye geer; baklar bilenir, ta vuklar boazlanp kzartlr, muazzam miktarlarda esrar ve kokain tketilir... Sonra anszn tavuun biri bu "parti"den kamay baarr. Bunun zerine btn millet lgnlar gibi zavall kaak tavuun pe ine der, bylece kovalamacann kendisi sapkn bir elenceye d nr. Acaba tavuk boazlanmaktan kurtulabilecek midir? Dakikalar sayl bu bahtsz tavuk, Femando Meirellesin -Rio de Janeiro'nun mutlak bir dlama meknn andran en nam salm favelasn anlatt- Tanr Kent filminde resmedilen yaam sava/ kann bir alegorisidir. Tanr Kent'in "kartpostallardaki Rio'yla alakas yoktur". Gitgide artan uyuturucu trafiiyle 80'lerde oktan Rio'nun en tehlikeli yerlerinden biri haline gelmi, 60'lar tarz bir toplu konut projesidir. Tanr'nn ve adaletin terk ettii, polisin hemen hemen hi uramad ve ortalama yaam sresinin yirmileri zor bulduu bir yerdir buras. Fiziki konumu asndan Rio de Janeiro' ya yakn saylr, aralar sadece 24 kilometredir. Ne var ki toplumsal adan ok uzaktr, neredeyse "bamsz bir lke" (Karten 2003) ya da kmekte olan bir sivil toplum ve elimsiz bir "medenileme s reciyle" kendini belli eden bir "vahi blge"dir (bkz. Lash ve Urry 1994: 324). Dolaysyla filmin kendisi de buradan firar etmi olan anlatcs Tanr Kent'i bir plk olarak tantr: "Politikaclarn p lerini dktkleri yerdir buras." Bu haliyle Tanr Kent, toplumun ay n zamanda muazzam miktarlarda insan atk, yani homo sacer ret
102
FLMLERLE SOSYOLOJ
mesine neden olan dzen kurma srelerinin ve iktisadi kalknma nn kanlmaz bir neticesidir (bkz. Bauman 2003: 123-6). yle ki burada insan yaamnn bir deeri yoktur, Tanr Kent'te. yalnzca gangsterler deil polisler de ceza korkusu olmadan cinayet iler. Bu na bal olarak kanun ile kanunsuzluk arasndaki snrlar deiken dir ve yarg sistemi de meru olmaktan kmtr (bkz. Caldeira 2000: 157). Dolaysyla Aziz Augustinus antrmas, Tanr Kent hem ironik bir biimde "tanrnn olmad bir kent" olduu iin hem de hakikaten "kutsal" bir yer olduu iin dikkat ekicidir (bu nok tada "kutsal" szcnn esasen "bir terk edilmilik hali, kanun ve etik sorumluluk alanndan muaf tutulma durumu" anlamna geldii ni hatrlamakta fayda var [Agamben 1998]). Dier bir deyile Tanr Kent ayn zamanda "yurttalar olmayan bir ehirdir". Tanr Kent bir labirent, k olmayan bir blgedir. Tpk kaak tavuun durumunda olduu gibi, "kaarsanz lrsnz, kamazsa nz zaten lrsnz". Kamaya yeltenenler baarsz olur (ve tpk Hairy gibi ldrlr). Ayn ekilde, melezleme stratejileri aracl yla ieri-dar ayrmnda dolaanlar da yaatlmaz (ve filmdeki en karizmatik karakter olan Bene gibi onlar da ldrlr). Yine de, bu paranoid kapanmn bir istisnas vardr: sanatsal bir pratik olarak foto muhabirlii yapmaya baladktan sonra hayat mucizevi bir bi imde deien, dar arayn simgeleyen, daha st bir toplumsal tabakaya ykselen (ad da bu ykselii anlatr) Rocket (roket). Hem ieride hem de darda olan (mahalleli ve kaak, anlatc ve ba kahraman) Rocket kaideyi kantlayan bir istisnadr: sz gelimi Mic hael Jordan ya da Eddie Murphy deilseniz, dars diye bir ey sz konusu olamaz.
Sefalet lemi
"Tanr Kent'in yks lm ls'nn yksyle balar": Tanr Kent'te "elektrik, yol ve otobs diye bir eyin olmad" 60'l yllar da gaz kamyonlarn soyup mahalleliye gaz datan kiilik bir etedir bu (ilerinden biri de Rocket'n aabeyidir). Onlarnki daha ileri bir safhada Tanr Kent'in ayrt edici zellii haline gelen iddet amal iddetten farkldr (polisler favelaya geldiinde hemen fut bol oynayan bir grup ocuun arasna dalp nee iinde gzden kay
TANRI KENT: KAMPLATIRMA
103
bolurlar). Bu dnem Tanr Kent'in masumiyet adr; bu nedenle rahat bir tempo, scak yuvalar ve mutlu ocuklarla dolu sokaklar, altn tonlarnda renkler ve bolca kla resmedilir. Kanun ve dier baba figrleri otoritelerini tam olarak ortaya koyamazlar, ancak ya anan krize ramen sayg grrler. Ayn ey polis iin de geerlidir; rnein yalca bir polis (kendinden bir hayli gen olan) baka bir polisin uygunsuz bir teklifini reddeder. kinci safhada renkler daha karanlktr. lm ls'nn dzen ledii byk apl bir motel/genelev soygunu ilerin seyrini dei tirir. Her ey ters gider ve ileride Ze adyla karmza kacak olan gangster zentisi "Ufaklk" gidiat kanl bir yola sokar. Mahallede ki daha byk olanlarn kendisini daha ciddiye almasn salamak amacyla, ayrca zevk iin, lnn motelde bal brakt herkesi vurur. Ancak kimse Ufaklktan phelenmez. Bunun yerine l, olayn ardndan Tanr Kent'e yaplan basknda polisin hedefi haline gelir. Polis katliamdan sorumlu tuttuu ly yakalar ve iddetle ortadan kaldrr. Onlarn sonu, Ze'nin uyuturucu sat ve soyguna dayal gangster ynetiminin balangc olur. kinci safha boyunca su ve sapknlk trmansa da toplumsal balar varln srdrmeye devam eder. Bunda Ze'nin belirgin bir pay vardr. Sapkn ve despotik bir ynetimdir bu, ama Tanr Kent'i "gettonun kurallarna sayg gstermeyen" ve yerel dkkanlar so yan ocuk etelerinden koruyarak birlii salar. Ze sayesinde Tanr Kent bir efendiye kavumutur. Ne var ki, Rocket'n aksine Ze fave lann dn grmezden gelir, o labirentin hem efendisi hem de k lesidir. Yani bir bakma, Tanr Kent'in ierisi ile dars arasndaki snr izer. Egemen olarak, kendini darda brakan bir dzen ku rar, iktidar kepazeliini tekrar canlandran bir i birlik yaratr: "Bi zatihi kanun bnyevi ilhaline dayaldr" (Ziek 1997: 77). Dolay syla bu ikinci safha, yani 70'ler, gri tonlarla ifade edilen bir istisnai durumu anlatr. Bunun ardndan, "iyi ile ktnn bulanklamas" gitgide artacaktr (Schwarz 2001: 105). Favela kanun ile anari, e hir ile doa, bar ile sava arasnda ayrm yaplamayan bir alana dnr: "Rio de Janeiro'da hem savatayz hem de deiliz... Saray bosna'nn kuatma altnda olduu drt ylda, Rioda Saraybosna'dakinden daha ok insan ld" (Joo Moreira Salles, aktaran Jaguari be 2003: 23).
104
FLMLERLE SOSYOLOJ
Carl Schmitt'in de ortaya koyduu gibi kanun ancak istisnann aratrlmasyla anlalabilir. stisnai durumda kanunun ihlali ile uygulamas arasndaki ayrm belirsizleir (Agamben 1998:57). Bu na bal olarak kanun ile doa, dars ile ierisi, iddet ile kanun arasnda bir belirsizlik alan ortaya kar. Ne var ki istisna kendini kaideden karmaz, kendini askya alarak istisnaya mahal veren ka idenin kendisidir. Kanun kendine has "gcn", bir dsallkla ili kili olarak varln srdrme kapasitesinden alr (a.g.y. 18). Sch mitt "yeryznn yasasn", lokalizasyon ile dzen arasndaki ba n oluturduunu ne srer. Bu ba araclyla biyolojik (zoe) ile toplumsal/siyasi (bios), doa ile polis birbirinden ayrlr ve salt ya am (biyolojik varla indirgenmi yaam) polisin dnda braklr. Bu balamda istisna kavram bir mulakla iaret eder: stisnai du rumda bu ba kopmaktadr. Dahas, yerelletirilemeyen eyin ken disi, yani istisna, lokalizasyonu kalc bir biimde gerekletirdi inde "kamp" ortaya kar. Kamp kanun ile kaosun, ierisi ile da rsnn birbirinden ayrt edilemez hale geldii bir belirsizlik alan dr: "Lokalizasyonun olmad bir dzene (kanunun askya alnd istisnai duruma) karlk artk dzenden yoksun bir lokalizasyon (daimi bir istisnai durum olarak kamp) sz konusudur" (a.g.y. 175). Tanr Kent'i bir kampa dntren, onun aslnda "bamsz bir l ke" olup olmad konusunda karklk yaratan ey tam da kanun suzluun bu yerinden edici konumudur. stisna kaide haline geldiinde Tanr Kent nc safhasna gi rer. Artk tm renkler griye dner ve hibir gndergesi kalmayan iddet saf, plak bir iddete dnr; herkes homo sacer haline ge lir - egemenlii tebay polisten uzaklatrma pratii olarak gren klasik anlaytan yola kan bir kavramdr bu. Egemenlik tebay terk etme, onlar salt yaama indirgeme edimiyle iler. Homo sacer ve egemen iki simetrik figrdr: "egemene gre btn insanlar po tansiyel olarak homo sacer'dir, homo sacer'e gre ise btn insanlar egemen gibi davranr" (a.g.y. 84). Homo sacer, insanlarn, Tanrla rn ve hayvanlarn paylat doal yaam (zoe) ile insanlara uygun olan yaam (bios) arasndaki bir belirsizlik alanna yazlmtr (a.g.y. 1). Tanr Kent'te nc safhann ortaya kmasn tetikleyen ey, civardaki iki ete arasndaki iddetli bir uyuturucu sava olur. Ze
105
bu savata sokak ocuklarn dier eteye kar silahlandrr. Bu iki ete birbirini byk lde yok eder ve polis ete liderlerini yaka lar. Ne var ki Ze polise rvet verip kurtulur. Ama polisten paay syran Ze ocuklardan kurtulmay baaramaz. Sonunda Ze kendisi nin silahlandrd ocuklar tarafndan vahice ldrlr (tpk Ma bitu'yu darbeyle deviren Zaire diktatr Kabila'nn kendi ocuk as kerlerinden biri tarafndan ldrlmesi gibi). Tanr Kentteki son "baba" da ldrldkten sonra ocuklar barrlar: "Burann hkimi biziz!" Onlarn bu iddet dolu ihlali plak bir iddeti de beraberin de getirir. dipal sonras bir esriklik iinde istisna kaideye dnr ve Tanr Kent doal duruma geri dner. Favela yaam ehrin dn da bir yaama, medeniyete, normallie dnr; ayrt edici zellik leri kanunsuzluk, irrasyonel iddet, sapknlk ve despotizm olan bir yaamdr bu. Bu adan bakldnda Tanr Kent arkllatrlmtr. Favela labirente benzeyen Arap kasbah'larn (i ehir) ve Ze de itaatkr, kitlelemi tebasn kesinlikle insan yerine koymayan ark zorbas n andrr. Bir sahnede polis memurlarndan biri "brak birbirlerini ldrsnler," der; bir dierinde Ze mutlak iktidara sahip olmasna yardm etmesi iin bir bycye gider; bir baka sahnede anal seks ve muzlardan bahseden kadnlar gettonun Kamasutras'n ortaya koyarlar, vb. Arlkl olarak siyah karakterlerin yer ald bu sah nelerin ortak noktas, Brezilya favelasnn Afrikal boyutuna yap lan bir gndermedir. arkiyat bir dn araclyla favela snrsz bir keyif, ihlal ve sapknlk meknna dnr; yani ehrin arkl latrlm "tekisi" haline gelir. Brezilya halknn gznde favela nn sradan sakinleri/yurttalar deil, "aslnda ehirden olmayan... marjinal insanlar" barndran bir "eik mekn" olmas artc de ildir (Caldeira 2000: 78-9). Karanlk imgesi bu bakmdan zel bir nem tar. Aslna baklr sa Bat metafiziinin temelinde -Derrida'nn deyiiyle- fotolojik, yani aydnla ve karanla dayal bir metafor vardr: "Dou'da yk selen duyularn gnei, yolculuunun akamnda, Batl'nn gzleri ne ve kalbine ulatnda artk iselletirilmitir. nsann zn zet leyen, benimseyen ve gerekletiren Batl 'hakiki kla aydnla nr'" (Derrida 1986: 213). te yandan "Dou"/favela gitgide karan la gmlmektedir.
106
FLMLERLE SOSYOLOJ
Bu dorultuda, Tanr Kent ikili kartlklara bavurduu iin eletirilebilir: "eik" favelaya kar "ehir", ete iddetine kar me deniyet, Ze'ye kar Rocket ve son olarak da insan ldrmeye kar fotoraf ekmek. Ancak ikili kartlklar yapbozuma uratmaya ynelik byle bir arkiyatlk kart eletiri, 2. Blmde grld zere, iki kart kutup arasnda araclk eden, bakalam imkn salayan nemli bir unsuru gz ard eder. Tanr Kent ayn zamanda ehir ile favela, medeniyet ile doa arasnda kpr kuran araclar hakkndadr. Dolaysyla Rocket'n fotoraflar gibi hareketli arac lar, favela/ark' rasyonalite ve akln d dnyasna tantmalar ba kmndan belirleyici bir rol oynarlar. Tanr Kent'in zamanda kasten ileri geri hareket etmesi ve olay lar ekran ikiye blerek anlatmak suretiyle anlaty merkezsizle tirmesi bu bakmdan nemlidir. Kendisi de blnm tek bir anlat c olmasna ramen, onun anlataca pek ok yk vardr; anlatnn oda altyapdan cinsel keyifle ilgili dncelere kayar, ahlak hava sn ironiyle birletirir, vb. Faveladaki iddeti eletirirken Brezilya' daki kurumlarn da (demokrasi, polis tekilat) bir eletirisini sunar. Dini unsurlar (tlsmlar), cinsel semboller (muz) ve siyasi niteleme ler (sapk/zorba olarak Ze) favelay bir ihlal mekn olarak resme der. Dahas, Tanr Kent ehrin ve ormann bakalamn anlatr. ark/favela ne ieride ne dardadr, hem ieride hem dardadr, ayrmn kalmad bir alanda bulunur, ayn anda hem topya hem de ters-topyadr. zetle favela hareketlilik ve aracln belirleyici uraklaryla nitelendirilir. Bu bakmdan, Tanr Kent'in esasen akc bir taraf vardr: Plan lama, kodlama ve disipline etmeye ynelik onca abaya ramen bir ak gibi, insan ve ey ak gibi hareket eder. Heterojen ve mp hemdir - ayn anda hem heyecan verici hem de endie uyandrc olmasnn, her eyden ok snrlar ihlal eden ve saf olduuna inan lan eyleri "kirleten" gebe bir hareketi simgelemesinin sebebi de budur zaten. Mphemlik asndan bakldnda, "favelay planlama" fikri ou zaman arzu edilen ve edilmeyen aklar birbirinden ayrmaya ynelik bir giriim, istenmeyen aklara kar bir savatr. Planlama aklar "ehliletirmeyi" ve arzu edilen dorultulara ynlendirmeyi salayan kesin snrlarla ilgilidir. Mphem olan ntrletirme istei
107
ne ramen, meknsal dzen krlgan kalr. Kat temsillerin dnda braklanlar anomali olarak geri dner. Dzenin arzu edil(mey)en aklar dzenleyerek rettii mphemlik kendi fazlaldr, buna karlk daima kanun koyucunun baklarndan kaan bir artk var dr. Deleuze ve Guattari'nin de (1987:207) sklkla vurgulad ze re, hibir g ilikisi tamamen istikrarl olamaz, her zaman bundan syrlan bir eyler vardr. Dolaysyla g odaklarn (ve ehirleri) ncelikle onlardan syrlan eylerle tanmlamak gerekir. ktidar bir mekn az ok istikrarl kesimlerden oluan bir kme eklinde blgeletirmeye alr, buna karlk her zaman sz konu su kesimleri ihlal eden ve istikrarszlatran yersiz yurtsuzlatrl m aklar vardr. Toplumsal teorinin arlkl olarak blge sakinle rinin yaam biimlerine odaklanm olmas bu bakmdan ilgintir. Aslna baklrsa toplumsal teorinin iki nemli kavram, Gesellschaft (toplum) ve Gemeinschaft (cemaat), yerleik yaam biimlerini ifa de eder. Dolaysyla gebe, yani hareket halinde olann sistematik bir biimde "toplum" ve "cemaat" anlatlar dnda braklm olma s artc deildir. "Toplumsal"n kuruluunu niteleyen bu temel kartlk sabit blgelere kar gebe hareket, kanuna kar ihlal, s nrlara kar ak biimindedir. Baka bir deyile toplumun "teki si" "cemaat" deil, gebedir. "Eksik olan ey bir Gebebilimdir" (Deleuze ve Guattari 1987: 23). Bu balamda, Bauman'n kresellemeyi "gebelerin intika m" eklinde tanmlamas Tanr Kent asndan zellikle ilgintir (Bauman 2000: 12). Bugn modernitede yeni bir safhay, "akkan modernite"yi yayoruz; yeniden yerletirme olmadan yerinden karma, blgeselletirme olmadan yersiz yurtsuzlatrma mantna gre ileyen bir moderniteyi:
Modern an kat evresi boyunca gerliin alkanlklar pek rabet grmedi. Yurttalk yerleiklikle yakn bir iliki iindeydi, "sabit bir adre se" ya da "uyrua" sahip olmamak dlanmak anlamna geliyordu... Bu du rum evsizler iin ve eski usul panoptik denetim tekniklerine (halkn byk bir ksmn btnletirme ve disipline etmenin balca arac olan, ama b yk lde terk edilen tekniklere) hl tabi tutulan ve sk sk yer deitiren "alt snf iin hl geerli olsa da, yerleikliin gerlik karsndaki ko ulsuz stnl ve yerleik olanlarn hareket halindekiler zerindeki ta hakkm hzla azalarak durma noktasna geliyor. Gerliin yersellik ilke
108
FLMLERLE SOSYOLOJ
si ve yerleimden intikam alna ahit oluyoruz. Modernitenin akkan ev resinde yerleik ounluk, gebe ve blged elitler tarafndan ynetili yor. (a.g.y. 13)
Gebelerin hkim olduu bir toplumda asl tehdit topraa bal kalmaktr. "Kat" modernitede panoptikon bir iliki sembolyse, gnmz toplumunda gebe iktidar ilikiyi, yani disiplin zorunlu unu ortadan kaldrr. Medeni toplumun kurumlarnn duvarlar y klrken, uuculuk, akkanlk, hz gibi aralar iktidara ksa srede hareket etme zgrl salar. likisizlik g ilikilerinin d sn r deildir artk, ve belirsizlik atmaya yol amaz. kisi de etkili bir iktidar stratejisi haline gelmitir. atma ilikiyi gerektirir, an cak karlkl (panoptik) ilikinin taraflarndan biri vazgemitir. Daha da kts, varlktan ziyade yokluk zerine oynayan blged bir gce saldramazsnz. Dolaysyla bu yeni tahakkm oyunu daha byk olanla daha yava olan arasnda deil, daha hzl olanla daha yava olan arasndadr (a.g.y. 188). Akkan modernitede, insanlarn itaat etmesini salayan "vurka" mantdr; hareket halindeki elitlerin gvenliini, hareketsiz kalan ya da hareketsiz hale gelenlerin gvensizliini artran bir mantktr bu. rnek olarak favelann iine ve dna yaplan polis basknlarn ele alalm. Gettoda yaayanlar hareketsiz hale getiril mitir, favelann dna kamaz; buna karlk polis basit bir vurka hareketiyle mdahale edebilir. Ksacas iktidar ortadan kaybo labilme gcdr: agoradan, parlamentodan uzaklara yelken aabi len; yurttalarn demokratik denetiminin tesinde, elektronik an ierisinde kayplara karabilen bir iktidardr sz konusu olan (a.g.y. 40). Hem insanlarn hem de nesnelerin gitgide artan hareket liliiyle nitelendirilen kresellemi bir dnyada, hareketlilik "top lumsal katmanlamann ve tahakkm hiyerarisinin balca faktr lerinden biri, hatta en nemlisidir" (a.g.y. 150-1). Bu balamda favelay ilgin klan, her eyden ok kreselleme konusundaki mphemliidir. Favelada yaayanlarn durumu kre sellemenin bak asndan kat ve sabit gibi grnse de, ulusal po litikalar ya da ehir politikalar asndan ounlukla gebe olarak alglanrlar. Bu balamda, szmona istikrarl toplumu "aklary la istikrarszlatran hareketli ktlkleri temsil ederler. Onlar, ya
109
ni "gebeler" arlk lsnde "denetimsiz" biimlerde keyif alr lar; keyiflerinin kayna elbette bizim keyfimizdir, bizden almaya altklar zenginliimizdir:
teki neden teki olarak kalr? Ona olan nefretimizin sebebi nedir?... teki'nin ald keyfe duyulan nefrettir bu. Bugn ahit olduumuz mo dern rkln en genel forml bu olsa gerek: teki'nin kendine has keyif alma biimine... esasen benim keyfimi alan teki'ye duyulan bir nefret. (Jacques-Alain Miller, aktaran Zizek 1993: 203)
yleyse favela tabiri caizse iki cephede savamaktadr: bir yanda gebe elitler ve aklara kar, dier yanda da yerleik halka ve "kat" snrlara kar savar. Faveladan kamaya abalarlar - ama bundan daha zor bir ey yoktur.
Bir Fantazi Mekn Olarak Tanr Kent
yleyse bu balamda "favela" ve "ehir" hakknda neler sylenebi lir? Daha ncede belirtildii zere, ehir tarihsel olarak kapsama ve dlama snrlarn belirleyen "duvarlarla" evrili kapal bir mekn olarak tahayyl edilmitir (bkz. Virilio 1997). Kapanm polis ile do a (doal durum) arasnda bir ayrm ortaya koyar. Ancak doadan (gerek) polise (simgesel) gei net deildir ve ehir gerekliini devam ettiren fantazilerin ideolojiden nceki ekirdeini burada aramamz gerekir: "heyulay barndrmayan bir gereklik olamaz, gereklik halkas ancak heyula benzeri tekinsiz bir eklentiyle ta mamlanabilir" (Zizek 1994: 21). ehir gereklii bir kendinde ey deildir, daima simgesel meknizmalar araclyla ekillenir; an cak bu simgeletirme eninde sonunda baarsz olduundan, ger ekliin bir ksmn simgeletirmeden braktndan, simgeletiril meyenler "heyula klnda geri dner" (a.g.y. 21). ehir gereklii kendini baarsz simgeselliiyle ortaya koyar ve asla bir Btn ola maz. "ehirli" olann iindeki bu delik/btn ehir fantazileri yo luyla engellenir, simgeletirilmeyen kalntlar da ite bu fantaziler araclyla bir zillet (abject) ya da arzu nesnesi olarak geri dner, bylece ehir "gerekliindeki" (simgesel dzendeki) eksikliin doldurulabildii ve ehrin sabit koordinatlara sahip hayali bir btn olarak deneyimlenebildii bir ema ortaya kar.
110
FLMLERLE SOSYOLOJ
Bu bakmdan fantazi mant da ister istemez nostaljik bir man tktr ve ehrin btnlnden genellikle yitirilmi, yklm ya da alnm bir ey gibi szedilir. Bunun en iyi rnekleri "orijinal" eh re odaklanan sylemlerdir. rnein Neoklasisizm ve "Yeni ehirci lik" "kayp" bir ehrin istikrarnn ve dzeninin peindedir: ada ehir modernizmin yok ettii bir eyden yoksundur ve o yce "ey" de -yitirilmemi olsa- ehre kimliini kazandraca dnlen eydir. Elbette burada asl mesele modernlik ncesi ehrin gerek ten de bu farz edilen dzene sahip olup olmaddr. Gelin grn ki gemie dnk bu mekanizma farkl biimlerde olmakla beraber modernlik ncesi ehirde de geerliydi. rnein Sennett'e gre, Ve nedik 11. yzylda krize girdiinde politikaclar bir gnah keisi yaratt; bu fantazmatik kimlik, yani Yahudi, szmona ehrin ahla kn bozuyor, toplumsal ve ekonomik krizlere sebep oluyordu. Ya ratlan fantaziye gre, eer (simgesel dzende Yahudi olarak ete ke mie brnen) bu delik olmasa, Venedik btn bir ehir olacakt.
Gettonun oluumu Venedik asndan hayati bir anda gerekleti. eh rin liderleri ticari anlamda nemli bir avantaj yitirmi ve birka sene nce ezici bir askeri yenilgiye uramlard. Bu kayplarn kabahatini byk l de ehrin ahlaki durumuna yklediler... ehirde bir reform gerekletir meye ynelik bu ahlak mcadelesiyle birlikte getto plan ortaya kt. Fark l olanlar ayrdklarnda, bir daha onlarla temas kurmak veya onlar gr mek zorunda kalmadklarnda, ehrin yneticileri huzur ve haysiyetin e hirlerine geri dnmesini umuyorlard. (Sennett 1994: 216)
Baka bir deyile semptom, yani gnah keisi Venedik'i bir arada tutmutu; Yahudiler ve Yahudi gettosu sayesinde, Venedikliler e hirlerini husumetin olmad bir birlik olarak tahayyl edebilecek lerdi. Ayn ekilde bir fantazi mekn olarak favela da planlamann tesinde olan, ehir normalliinin tekisini simgeler. Nitekim fa vela kaotik bir mekn imgesi, "bizim" zaman ve meknmzn te sinde, dolaysyla sorumluluumuzun tesinde arkaik bir doal du rum ilevi grr: Gizli bir keyif mekn (putlatrlm iletiim a lar, cinsel sapknlklar, vb.) ya da kanunsuzluk (su, bask, vb.) mekndr. Bu adan favelann stats, 2. Blmde ele aldmz "sfr kurum"un statsne benzer. Dolaysyla favela bir antitezdir, ehrin ne olmadna dair bir fantazidir ve tam da bu nedenle ehir gerekliini hem sekteye u
111
ratr hem de bu gerekliin inasnda etkin bir rol oynar. Kartlk larn olmad, kaostan uzak, ahenk iinde bir ehir dlememizi mmkn klar: Bir fantazi evreni olarak favela ehre bir kimlik ka zandrr. Bu adan bakldnda paradoksal bir inadr: favelada yaayan biri, alsa "iimizi elimizden almaya" yeltenmi olur, a lmasa "tembel" demektir; baka rktan biriyle evlense "kadnlar mz elimizden almaya yeltenmi olur, evlenmese "entegrasyona" direniyor demektir, vb. Meknsal dlamann fantaziyle ilgili bu ta raf, favelann neredeyse sapknla varan bir biimde sulu ve g nah keisi ilan edilmesini aklayabilir belki de. "Kat olan her e yin buharlat" bir kreselleme anda favela, dzenin tahsis edildii saf bir ehir/kimlik yanlsamas uruna savaabileceimiz son cephelerden biridir. Favela tartmasndaki radikal konumlardan biri de favelann aslnda var olmadn iddia etmektir: Her eyden nce ehir daima antagonistiktir, ehir ancak fantazi yoluyla birletirilebilen bir anta gonizmadr. ehrin koyutlanan kimliinin semptomudur favela. Eer bu semptom ortadan kaybolursa, ehrin hayali btnl sr drlemez. ehir zaten her zaman antagonistiktir. Ancak fantazi yoluyla grmezden gelinebilecek bir antagonizmadr ehir.
Kapsayc Dlama
Luhmann'a gre (1994: 4) "bu toplumun asl sorunu" "kaytszlk ya da ihmaldir": "Grne gre gelecek yzylda, insanlarn ilev sel sistemler iinde herhangi bir ama dorultusunda kulland paralar olarak bedenlerden ziyade, tek bana bir biimde hayatta kalmaya alan bedenlerden oluan koca bir kitleyle karlaaca z." Bu srecin en arpc sonularndan birinin kant da "yurtta larn" zerk ilevsel sistemlerden dland ve homo sacer'e, "be denlere" indirgendii favelada grlr. phesiz favela "kapsama" (inclusion) ile "dlama" (exclusion) arasndaki farkn asla nihai olarak belirlenemedii farkllam bir toplumda ortaya kar: Bu rada insanlar ayn anda farkl sistemlere mensup olabilir ve toplum sal melezler olarak kimi sistemlerden dlanrken kimilerine dahil olabilirler. Gelgelelim "hastalk nlemi olarak ocuklar favelalarda bile alansa" da (Luhmann 2002: 136), favelay "ekstrem" bir vaka
112
FLMLERLE SOSYOLOJ
yapan ayn anda pek ok ilevsel sistemden dlanmasdr. Dolay syla Luhmann'm "kaytszlk" metaforu, ilevsel sistemlerin fave lay ne kadar dikkate aldna (yani almadna) iaret eder. Dier ada toplumsal teoriler de bu hepten dlama grn paylar. rnein Castells (1996) ada toplumda birbiriyle elien iki ayr topoloji grr: "aklar uzam" ve "meknlar uzam". Bunlar "birbiriyle yaar ancak birbiriyle ilikili deildir" (Castells 1996: 476). Yani favela meknlar uzamna aittir ve aklar uzamyla "ili kisi yoktur". Gelgelelim favelay eitsiz mbadeleler ya da aklarla toplumun geri kalanna balayan kimi araclar ve "temas alanlar" mevcuttur (bkz. Jaguaribe 2003: 4, 5, 11). Favela hem aka izgi izgi bir corafi uzama ("meknlar uzamnda") dahildir, hem de "aklar uzam"na katlr. "Aklar uzam"na katlmn salayan, arac ilevi gren nesneler ve kiilerdir: uyuturucu, silah ve haber (fotoraflar) gibi dier metalar ve Rocket gibi zneler. Byle arac lar, yani hareket edebilen ama hareket ederken kimliini koruyabi len "sabit hareketliler", favelay ebekelemi bir mekn olarak ku rar (bkz. Latour 1990: 27, 32). Bunu yaparken de farkl dnemlerle farkl a ilikilerine girerler. Hepten dlama dncesine dair bir dier ciddi sorun da ege menlikle ilgilidir. Yukarda belirtildii zere, "bedene" indirgeme nin ilevsel sistemlerin dnda deil de iinde gerekleen bir sre olmas bu balamda nemlidir. Aslna baklrsa en temel egemenlik jesti de budur. ktidar toplumsal ban deil, bir zlmenin ifadesi olarak ortaya kar; toplumsal ba istisna biimindedir (Agamben 1998: 90). Egemenlik ba, toplumsal sistemlere dahil etme ya da bu sistemlerden dlamadan daha nceliklidir. Dolaysyla favela ne zaman dlanm bir alan, bir "vahi blge" olarak tasvir edilse, bu nun arkasndan gelen, "biz" ile "onlar" arasndaki toplumsal ban ayrlmaz bir paras olan kapsayc jesti gzlemek gerekir. Zira zlme salt yaam hem dars olarak dlar hem de yasalar alann da tutar, egemenlik ba ise ierisi ile dars arasnda ayrm yap maz (a.g.y. 19). Favela kapsama ve dlamann birbirinden ayrt edi lemez kategorilere dnt, yalnzca kapsayc dlama ve dla yc kapsamalarn sz konusu olduu ayrmszlk alanna verilen bir baka isimdir. yleyse dlamaya dair "yatay" yaklamlarn soru nu dikey boyutun (iktidar) ortadan kalkmasdr, ki bu da favelann
113
postpolitik bir tasviriyle sonulanr. Bu kayp halkadan sz ederken, tahakkm ilikilerinin dlama retimindeki rolne ve "dikey" toplumsal uzam teorilerine bavur mak faydal olabilir. Sz gelimi Bourdieu'nn yaklamnda da "top lum" birbirinden ayrlm sahalardan, her biri kendi deerlerini be lirleyen ve kendi dzenleme prensiplerine sahip "oyun alanlar"n dan oluur. Tanr Kent bu anlamda yaayanlarn birbiriyle yar ha linde olduu, en azndan nc safhaya kadar net kurallar ("getto kanunlar") olan bir "oyun" oynad bir saha tekil eder. Ne var ki, bu sahalarn grece zerkliine ramen, muhtelif alanlarda bir dizi ilevsel ve yapsal homoloji grlebilir. "Farkllk iindeki benzer lik" olarak tanmlanan bu homolojiler nedeniyle, belli bir alanda srmekte olan mcadelelerin daima iktidar alan tarafndan "stbe lirlenimi" sz konusudur (Bourdieu ve Wacquant 1992: 106). Dola ysyla iktidar alan toplumsal uzamn genel yapsn niteleyen bir "meta alan" olarak dnlebilir (Wacquant 1992: 18). Tanr Kent de iktidar alan olarak hiyerarik bir biimde konum landrlr. Dolaysyla o blgedeki zorba Ze, Tanr Kent'in dn simgeleyen ve "dlamaya" dikeylik getiren silah tacirleri karsn da ok acizdir. Bu durum Tanr Kent'i daha geni bir balama, yani kapitalist ekonomiye dahil eder. Ayn ey medya iin de sylenebi lir (rnein gangsterlerin manet olma yar). Sorulmas gereken soru udur: Uyuturucusu, silah, medya imaj, vb. olmayan bir fa vela nedir? Hepten dlamaya ilikin bir argman ortaya koyma ni yetinin aksine, Tanr Kent'in meta biiminin iyice iine iledii bir dnyay, insan kanyla parann bir sayld bir dnyay tasvir etti ini ileri srme fikri son derece ekicidir. Toplumun "gerekten" sermaye altnda "snflandrlmasyla", ierisi-dars diyalektii nin sona erdii bir dnyadr bu (Hardt ve Negri 2000: 188-9). Tan r Kent'te dier tm baba figrleri daldktan sonra etkinliini sr drmeye devam eden tek otorite figr sermayenin heyula benzeri mevcudiyetidir ve dier figrlerin dalmasna sebep olan da asln da budur (bkz. Zizek 1999: 354).
Hepsi bu kadar da deil: Oyuncular sermayelerini, oyun filerinin sa ysn artrmak ya da muhafaza etmek amacyla, oyunun kurallarna ve oyun ile bahislerin ortaya kmas iin gerekli nkoullara gre oynayabi
114
FLMLERLE SOSYOLOJ
lirler; ama oyunun ikin kurallarn ksmen ya da tamamen deitirmek amacyla da oyuna girebilirler. rnein rakiplerinin gcnn dayand ser maye biimini gzden drmeyi amalayan stratejiler araclyla, farkl renklerdeki filerin nispi deerini, farkl sermaye trlerinin kurunu dei tirmeye... ve sahip olmay tercih ettikleri sermaye trnn fiyatn belirle meye alabilirler... ktidar alanndaki mcadelelerin byk bir ksm bu trdendir... (Bourdieu ve Wacquant 1992: 99)
Alan dediimiz ey kastl bir eylemin rn olmasa da, oyuncular bir szleme olmakszn anlasalar da, srf oynuyor olmalar ve ba hisler konusunda ortak bir inana (doxa) sahip olmalar nedeniyle, oyunun kurallarndan kaabilir ve/ya kurallar deitirebilirler. Tanr Kent'te toplumsal konumunu deitirebilen tek kii Rocket' tr; bunu kltrel ve simgesel sermayesi temelinde, iktidar alann daki dier kiiler karsndaki en nemli varl haline gelen foto raflaryla gerekletirir. Filmin Rocket' favelann alldk ataletin den kanabilen yaratc bir insan olarak sunmas bu balamda an lamldr. nsanlar vurmak yerine fotoraflarn ekerek kurtuluu sanatta bulur ve babalarn olmad bir toplumda kendi babas/ya ratcs haline gelir (sz konusu "erkek fantazisi" iin bkz. Thewe leit 1989). Grne gre Tanr Kent'te yalnzca (rnein babay ldrerek) kendisini yaratan erkekler baarya ular. Kadnlar asla merkezi konumlarda yer almaz, yalnzca erkekler iin bir mbade le fii olarak ilev grr. Bu adan tek istisna ve hayatta kalan tek lm ls yesi olan Snatcher'n sonunda rahip gibi bir dini fi gr haline gelmesi de bir o kadar anlamldr. Rocket'n sanat saye sinde kurtulmas gibi o da Tanr sayesinde kurtulur. Tanr = Sanat. Rocket'n Tanr Kent'inde tek k yolu sanattr; burada sz ko nusu olan klasik sanat anlay, nceden belirlenmi snrlar ihlal edebilen akn bir ilham olarak sanattr. Aslnda bu bakmdan Tanr Kent ile Augustinus'un De Civitate Dei'si (Tanr Devleti) arasnda dorudan bir iliki olduu sylenebilir. kincisi estetik bir gereke lendirme tarz sunar; burada azamet d bir kaynakla, Tanr'nn (bah ettii) ltfuyla dolaysz bir ilikidir ve bedene ilham edilen kutsal lk, sanat anlay, yaratclk ve otantiklik gibi tezahrlerle ifade edilir (Boltanski ve Thevenot 1999). Ne zaman gerekelendirme ba kalarnn grlerine ramen geerli bir zaruri an olarak ele alnsa bu "ilham rejimine" bavurulur (a.g.y. 370).
115
Bu bakmdan filmin belki de en nemli metaforu tlsm ile ka merann yan yana getirilmesidir. Rocket ektii fotoraflar sayesin de Tanr Kent'ten kurtulur ve kadnlara eriir. Ze byl tlsm saye sinde Tanr Kent'e sahip olur ama kadnlardan uzak durmak zorun dadr. Fotoraf makinesinin bys sanatsal yaratclk ve topluma dahil olmadr. Tlsmn bys ise gettonun efendilii ve Faustvari bir dlanmadr. Fotoraf makinesi (Rocket'a) hayat verir, tlsm (Ze'yi) lme gnderir. Uzun lafn ksas, fotoraf makinesi ve tl sm ayn fotorafn pozitifi ve negatifi gibidir.
Gerein Dn
"Tm fotoraflar lmn simgesidir. Fotoraf ekmek baka biri nin (ya da bir eyin) faniliine, incinebilirliine, deikenliine i tirak etmektir" (Sontag 1977: 15). Tanr Kent'te fotoraf makinesi bir lm envanteri gibidir. Rocket, lm ls yelerinden biri olan Harry'nin polis tarafndan ldrld gn kalabaln iinde bir fotoraf makinesi grdnde fotoraf olmaya karar verir. O andan itibaren fotoraf makinesi bir lm simgesine dnr. r nein Rocket fotoraf makinesine ancak Bene'nin lmyle kavu ur (Ze, Bene'nin fotoraf makinesini ona verir). Daha sonra Ze'yi vurulurken fotoraflaynca foto muhabiri olur. Fotoraf makinesi kurban isteyen (Harry, Bene, Ze) geici bir feti nesnesi ilevi gs terir. Dolaysyla Rocket bakalarnn lmyle beslenmesi bak mndan bir parazittir. Fotoraf makinesinin silahla kar karya geldii arpc bir sahnede, Ze'nin etesi tam Rocket fotoraflarm ekmek zereyken dier ete tarafndan vurulur. Fotoraf makine sinin eteyi sabitletirdii/zapt ettii bu anda fotoraf ekme ve in sanlar vurma edimleri btnyle rtr. "Nasl fotoraf makinesi silahn yceltimiyse, birinin fotorafn ekmek de yceltilmi bir cinayettir" (a.g.y. 14-5). Yceltmenin etkili olabilmesi (yani sradan bir nesnenin ey statsne ykselebilmesi) iin, kk teki nesnesi ile ey arasnda ki boluun korunmas gerekir. Eer bu boluk korunamazsa, sos yo-simgesel dzen bozulur ve teki korkun ey ile kesiir (Zizek 2000c: 165). rnein iddet zorba lider (Ze) sfatnda artk yceltil medii noktada, korkun bir ktle, ocuklarn etesi ve onlarn
116
FLMLERLE SOSYOLOJ
anlamsz iddetiyle simgelenen ey'in ta kendisine dnr. Baka bir deyile, simgesel otoritelerin sonu (babann d) ve ycelt menin tersine evrilmesi paralel srelerdir (bkz. Zizek 1999: 32234). Nitekim daha ikinci safhasnda Tanr Kent'te baba diye bir ey kalmaz, yanlzca bir simulakrum vardr: simgesel hiyerarileri ol mayan przsz bir mekn. plak iddetin kayna da burasdr: simgesel yasann sonu "acmasz stben figrlerinin tekrar ortaya kmasyla tamamlanr (2izek 1999: 368, 373). Dolaysyla karmzda iki otorite figr vardr: simgesel dzen (Yasa) olarak otorite ve ihlal ya da gerek (ey) olarak otorite. Bi rinci otorite itaat etmeyi emrederken kincinin buyruu Yasann ih lal edilmesi, dolaysyla keyiftir. Tanr Kent'teki iddet, ihlalin bir sonucu olarak ortaya kar. ey (das Ding) potansiyel olarak Yasa' nn tesi deildir artk: "nihai dehet, dorudan yasa koyan' gerek ey'in dehetidir" (Zizek 2000c: 132). iddetin Gerek'i ihlalin (is tisnann) kaide olduu noktada ortaya kar. Joo Moreira Salles'in Saraybosna ile Rio arasnda kurduu paralellik de asl anlamn bu noktada bulur. Miloevi'in bakanlarndan biri olan Aleksandar Ti jani unlar sylemitir:
Miloevi hkmeti srasnda Srplar alma saatlerini feshettiler. Kimse bir ey yapmyordu. Miloevi karaborsann ve kaakln geli mesine msaade etti. Devlet televizyonuna kan biri Blaire, Clintona ya da dier "dnya liderlerine" hakaret edebiliyordu... Dahas Miloevi bize silah tama hakk verdi. Tm sorunlarmz silahla zme hakk tand bi ze. alnt araba kullanma hakk da tand... Miloevi Srplarn gndelik yaamn muazzam bir tatile evirdi. (Zizek 2000c: 133)
Yceltme ile (fotoraf makinesi araclyla) grme/grnme ara sndaki iliki Tanr Kent'te bir baka adan da nemli bir rol oynar. Simgesel iktidar mcadelesinde ortaya koyulan toplumsal gerekli i "ina eden" imgelerdir (Bourdieu 1990: 134). Ne var ki simgesel sermaye "yalnzca bakalarnn gznde var olur" (C. Joppke, akta ran alar 1995: 311). Bu balamda fotorafik imge percipi*, gr lyor-olmaktr ve olumlu ya da olumsuz simgesel sermaye ilevi grr (Bourdieu 1994: 191). Favela iktidar alannda hkmedilen bir
* Alglanma. Lat. "esse est percipi" deyii var olmak alglanmaktr anlamna gelir, -.n.
117
konumda bulunduundan dolay kategorize edilir (kelimenin eti molojik kkeni olan kategorein "alenen sulamak" anlamna gelir; Bourdieu 1990: 34). Tanr Kent'teki insanlarn kapatmas zor bir simgesel iktidar a vardr, simgesel sermaye mcadelesinin zel likle favela iindeki yerel yollardan gemesi bu durumu vurgular. yleyse Tanr Kent hakkndaki bilgileri yalnzca Rocket'tan, bir ka aktan renmemiz artc deildir. Cidade de Deus (Tanr Kent, 1997) romannn yazar Pauolo Lins eskiden favelada yayordu ve favelalar, iddet ve uyuturucu ticareti konusunda uzmanlam nemli bir antropolog olan Alba Zaluar'n asistanyd. Bu aratrmac/ierideki adam sfat olduka gl bir gereklik etkisi yaratt ve bu etki 2002 ylnda filmle be raber daha da younlat. Bu nedenle ou eletirmen Tanr Kent'i memnuniyetle karlad, "gerek varo ocuklar" oynad iin de filmi "gereki" buldu (Mourao 2003). Ne de olsa "ancak gerek bir yk Ucuz Roman / Pulp Fiction kadar vahi olabilirdi" (Karten 2003). Jaguaribe'nin daha geni bir balamda ortaya koyduu ze re (2003: 1), Brezilya 1990'larda "gerein dehetini" retmenin yollarn arayan ve Brezilya'y tek bir millet olarak temsil etmenin imknsz olduunun iaretlerini veren bir dizi gereki favela tem siliyle "gerein dn"ne sahne oldu. Baudrillard'n deyiiyle, "amzn karakteristik histerisine, yani gerein retilmesi ve ye niden retilmesine" (Baudrillard 1994: 23). Gelgelelim filmin yalnzca derin bir gereklii yeniden sundu unu ileri srmek saflk olur. Tanr Kent'e bir gerekilik isnat et mek, "nesnellik temsiline sadk bir favela imgesi gerekten de nes neldir" (Bourdieu 1990: 77) eklindeki totolojik bir kanyla, bir pers pektifi dorulamaktan ibarettir. Bu rnekte sz konusu perspektif, baarl siyahi kaan arkllatran orta snf perspektifidir. Fave lay bir kurgu haline getirmek kimi gereklikleri (rnein temas blgeleri, aklar, vb.) ister istemez bir kenara itmeyi ya da gizleme yi de beraberinde getirir. Peki ya favela temsilleri sadece bir ger eklii deil, ayn zamanda da bir yokluu gizliyorsa? Aslnda Tanr Kent'in srrn anlamak ancak, odak noktas bir eylerin gizlenmesinden (rnein "favelann bir kurgu haline geti rilmesi" yoluyla) bir yokluun gizlenmesine kaydrld takdirde mmkn olabilir. Baudrillard'n da ortaya koyduu zere imge ile
118
FLMLERLE SOSYOLOJ
gereklik arasndaki ilikiye dair drt farkl sylem vardr: Bir im ge bir gereklii yanstabilir, bir gereklii maskeleyebilir, bu ger ekliin yokluunu gizleyebilir ve son olarak da bir simulakruma dnerek gereklikle btn ilikisini kesebilir (Baudrillard 1994: 6). Tanr Kent favelay doal bir durum eklinde sunarak "zorbalk meselesini" bu fantazi meknna yanstr; favelann dnda bunun artk bir sorun olmaktan kt, favelann ("kamp"n) dnda bir "ehir" olduu yanlsamas yaratr. Bu balamda favelann aslnda srf ada toplumun, "gerek" Brezilya'nn tamamnn bir favela olduu gereini gizlemek iin bulunduunu ileri srme fikri son derece ekicidir (kar. a.g.y. 12). Bir bakma, favela diye bir ey yoktur artk; zira ada ehir uza mnn tamam favela mantyla dzenlenmi durumdadr. Bu du rum Tanr Kent'in ne harika bir film olduunu aklamaya yaraya bilir: Zira en azndan "bat dnyasnda, iinde yaadmz ortamla rn kymetini bilmemizi salar" (Sheila 2003). En azndan hl e hirde yaadmz fantazisini srdrmemizi salar. Aslna baklrsa, "gereki" bir film olarak Tanr Kent'in tele vizyondaki Biri Bizi Gzetliyor gibi realite programlaryla paylat en nemli zellik de budur. "Toplum" ve "toplumsal olgular" bir zamanlar kendilerine isnat edilen arl bugnn "akkan moder nite"si iinde yitirdiinde, yani "toplum" bireyleri bask altnda tu tamayacak ya da onlara kurtulu vadedemeyecek hale geldiinde, toplum artk ancak bir gsteri olarak sahnelenebilir; "toplumun" yok olmasyla ve siyasetin zelletirilmesiyle ortaya kan kaygla r maskeleyerek var olan bir "toplum" simulakrumu haline gelir (bkz. Bauman 2002). Biri Bizi Gzetliyor programnn bu kadar po pler olmas son derece anlamldr. Zira Biri Bizi Gzetliyor'un bu yeni versiyonu "Bentham ve Orwelln, herkesin (potansiyel olarak) 'srekli izlendii' panoptikon toplum kavramnn trajikomik bir e kilde ters yz edilmesinden ibarettir ...: grne gre bugn te ki'nin bakna srekli maruz kalamama olasl kayg yaratyor" (Zizek 2001c: 249-51). Biri Bizi Gzetliyor, kampn genelletii bir dnyada byk teki'yi ("toplumu" ya da "ehri") sahneler. "Gerein Dn"ne gelince, yalnzca kurmacann gerekle kartrlmasna (rnein Tanr Kent gereklii kurgu haline getire rek arptr) deil, ayn zamanda gerekliin kurmacayla kartrl
119
mas (rnein "sadece bir film" olarak kamp) meselesine de eil mek gerekir. Bu da bizi "geri dnen" gerein doasna gtrr. "Ge ri dnen gerek baka bir (teki) suret konumundadr: Tam da ger ek olduu iin, yani travmatik/ar bir nitelik tad iin, onu kendi gerekliimiz (olarak deneyimlediimiz ey) ile birletire meyiz ve bu nedenle de kbuslardan frlam bir hayalet gibi tecr be etmeye mecbur kalrz" (Zizek 2002: 19). Bir bakma Tanr Kent' in, kurmacann gerek gibi algland bir "gereklik etkisi"nden zi yade, gerein kendisinin (kamp, favela) berbat bir hayalet, bir fan tazi mekn olarak algland bir tr "gerekdlk etkisi" yaratt sylenebilir. Tanr Kent'te imgeler favelay sanal bir kendilie, bir simulakruma dntrr. Buradaki paradoks, sz konusu "fantazifavela"nn heyula benzeri varlnn temsil edilmesi mmkn ol mayan yce ey olarak ilev grmeye balamasdr. Bundan kar lacak ders ise yledir:
Gereklii kurmacayla kartrmamak gerekiyor - kurmaca olarak de neyimlediimiz eyin iinde, Gerek'in ancak kurgu haline getirerek sr drebildiimiz sert ekirdeini ayrt edebilmeliyiz. Uzun lafn ksas, ger ekliin hangi parasnn fantazi araclyla "ilevtesi" (transfunctional) hale getirildiini ve bylelikle gerekliin bir paras olduu halde kurma ca gibi alglandn grebilmemiz gerekir. Gerekliin (ya da gereklik gibi grnen eyin) kurmaca olduunu gzler nne sermekten ok daha g bir ey varsa, o da "gerek" gerekliin kurmaca tarafn fark etmektir. (a.g.y. 19)
Tanr Kent, kurmaca olan hakikat gibi sunarak deil de hakiki ola n (kamp) kurmaca olarak sunarak aldatr bizi. Bylelikle kamp/ favela bir fantazi meknna yanstlan bir heyula olarak alglanma ya balar. Bu noktada, Tanr Kent'in en byk aldatmacas da yal nzca kendi simulakrumundan ibaret olmasdr. Yalnzca bir ger eklii gstermek ya da maskelemek, veya bir yokluu gizlemekle kalmaz, gerekliin (kamp) bir kurmaca iinde eridii bir ayrmsz lk alan retir ve bunu yeniden retir (bkz. Baudrillard 1994: 31).
5
DV KULB
A Toplumunda iddet
Belki de aslnda "bugnn neo-Faizmi giderek 'postmodern', medeni, oyuncu bir hal alyor, ken dinle arana ironik bir mesafe koyman gerektiri yor... Ama btn bunlar onu daha az faist yapm yor... ada toplumun geliimi, eletirinin peri feriye ait bir faaliyet olmadn, daha ziyade ele tiriyi asimile eden kapitalist yeniliklere katkda bu lunduunu ve bu nedenle de srekli olarak ilevini yitirme tehlikesiyle kar karya bulunduunu dorulamaktadr.
Bugn kendimi incittim Hl hissedebiliyor muyum, greyim diye Acya odaklanyorum Gerek olan tek eye (Trent Renzor'un The Downward Spiral albmnde yer alan "Hurt" adl paradan)
DAVID FINCHERIN haslat rekorlar kran filmi Dv Kulb, "mikrofaizme" dair nemli sorular gndeme getirir: siyasetbilim ve toplumsal teorinin -toplum tarafndan inkr edilse de- cinsiyet ilik, rklk, holiganlk, terrizm, fundamentalizm ve benzeri "tut kulu ballklar" biiminde varln srdren heterojen, yeraltnda ki "teki"siyle ilgili sorular. Filmin al sahnesinde Dv Kul b'nn bakahraman Jack'i grrz, aznda bir tabancayla sandal yede oturmaktadr. Kendisini bu noktaya getiren olaylar dnr; pencereden izlemekte olduu gkdelenlerin yklmasnn sebebi de bunlardr zaten. Jack'in gemie dnleri bizi son birka aya gt rr. Yaad Amerikan ehrinin ad verilmez, bir sigorta irketinde yksek maal bir risk uzman olarak alr; grevi, hatal retilmi arabalar geri toplatma masraflar ile davay kaybetmeleri halinde ortaya kacak masraflar karlatrmaktr. Balardaki bir sahnede, kazazedelerin yanm tenlerinin koltuklara yapt bir arabay in celerken izleriz onu. Filmin ana temalarndan biriyle de bylece kar lam oluruz: Kapitalizmde her ey metalamtr; her eyin, hat ta insan yaamnn bile bir fiyat vardr. Bu balamda meta fetiiz mi havas da sezeriz; kamera Jack'in dairesi zerinde tpk bir IKEA
124
FLMLERLE SOSYOLOJ
katalouna gz gezdirir gibi pan yaparak dolar.

Herkes gibi ben de bir IKEA evi kurma igdsnn klesi olmutum. Yin-yang eklinde kahve sehpas gibi gzel bir ey grdysem, o benim ol malyd. Mesela o Strinne yeili izgileri olan Johanneshov koltuk... Ya da aartlmam, evre dostu kttan Rislampa abajurlar. Hatta Klipsk raf nitesi stnde duran, galvanizli Vild duvar saati. Kataloglara gz gezdirip dnyordum, "Kiiliimi hangi yemek takm yanstr acaba?" Eskiden porno okurduk. Ama artk Horchow Koleksiyonu vard... Hayatm sevi yordum. Apartman dairemi seviyordum. Mobilyalarn hepsini tek tek sevi yordum. Btn hayatm bundan ibaretti. Lambalar, iskemleler, kilimler hepsi bendim. Tabaklar bendim. Bitkiler bendim. Televizyon bendim.
Jack hareketlidir: Bir kariyeri vardr, aklar uzamnda dolar ve tketicilie tam anlamyla ama refleks olarak katlr. Srekli hare ket halindedir, ancak evresine kar her eyden usanm, bezgin bir tavr iindedir. Kendi yaamnn bir izleyicisi olarak, paradoksal bir biimde, mobil a toplumunda atalet iinde yaar. Jack ayrca a toplumunun tipik bir patolojisi olan uyku kaybndan mustariptir. Ancak ektii acy nemsiz bulan doktoru ona uyku ilac yazmak istemez: "Ac m grmek istiyorsun? Sal gecesi Meyer Lisesi'ne bir ura da testis kanseri olan adamlar gr." Jack doktorun dedii ni yapar ve hasta olmasa da testis kanseri terapi grubuna katlr. Bu Jack'in filmdeki ilk duygusal tecrbesidir. Onlarn "acsn" paylaarak lmcl hastalar arasndaki ban bir paras olmaya alr. Bu tecrbeden duyduu heyecanla amnezi grubunu ziyaret eder, arkasndan prostat kanseri grubu derken tekrar uyuyabilir ha le gelir. Ancak bir baka "turist", yani Marla Singer ortaya knca iler deiir. Marla'nn terapi gruplarna katlmasnn nedeni sine madan daha ucuz olmas ve stne bir de bedava kahve ikram edil mesidir. Onun varl, Jack'in gruplara katlmak iin syledii ya lanlarla yzlemesine neden olur. Bylece Jack tekrar uyuyamama ya balar. Daha sonra Jack, zenginlere ok zel bir sabun satarak geinen karizmatik Tyler Durden ile tanr. Bu karlama Jack'in duygusal ve bedensel durumunda deiikliklere yol aar. Jack'in apartman dairesi gizemli bir ekilde havaya uurulduktan sonra (ki daha son ra bunu Jack'in kendisinin yaptn reniriz) Tyler ona harabe ha lindeki kendi meknna tanmasn teklif eder. Ancak Tyler'n bu
DV KULB: A TOPLUMUNDA DDET
125
konukseverliinin baz artlar vardr: Jack'in Tyler'a tm gcyle vurmas gereklidir. Bunun zerine, anlamay yaptklar barn d nda dvmeye balarlar. Jack beklediinin aksine bu iten hola nr, hatta dvmeye baml hale gelir. Jack ve Tyler niversiteler deki kardelik demeklerini andran, gizli, rizomatik* ve yalnzca er keklerin katlabildii bir grup kurarlar: Erkeklerin otantik, gerek bir deneyim yaamak adna mahzenlerde birbirlerini pestillerini karana kadar dvdkleri Dv Kulb'dr bu. Jack Dv kulb sayesinde bir kez daha uykusuzluktan kurtu lur. ini, maln mlkn, statsn; hatta yerinden frlam dileri ni, yaral kalarn ve aryan eklemlerini bile dert etmez artk. Bun lar daha ok varoluunun birer kant olarak grr. O sralarda Mar ia tekrar ortaya kar. An dozda ila aldktan sonra Jack'i arar, fa kat o konumaya pek yanamaz. Gelgelelim Tyler konuur ve Mar la'nn evine gider, sabaha kadar sevierek onu kurtarr. Maria artk Tyler'n kz arkada olmutur. Jack Marla'dan holanmaz ama Ty ler'a duyduu hayranlk ar basar ve bylece birlikte kalrlar. Jack kendini Tyler'n tketim toplumu eletirisine kaptrmtr. ncelikle, kulbn dier yeleriyle beraber eitli protesto biim leri denerler: Zenginlerin arabalarna pislesinler diye mahalledeki gvercinlere mshil ilac yedirirler, arabalarn hava yastklarn i irirler, reklamlarn zerlerine sloganlar yazarlar, uaklardaki g venlik brorlerinin yerine insanlarn alevler iinde resmedildii brorler koyarlar, vs. Esas olarak kertmek istedikleri ey, kapi talizmin olanak verdii ve ayn zamanda beslendii bir taknt, in sanlarn kendilerinden gemi bir ekilde srdrdkleri konfor ta kntsdr. Bu balamda, nispeten incelikli "ykc eylemlerden" bi ri de Tyler'n bir estetik cerrahi kliniinden yrtt insan yala rndan sabun retmesidir. Bu yalar, patlayc bir madde olan gli serin retmek iin kullanrlar. Birdenbire her yerde dv kulpleri patlak vermeye balayn ca durum farkl bir anlam kazanr ve "Kargaa Projesi" adl yeni bir
* Gilles Deleuze ve Felix Guattari'nin Kapitalizm ve izofreni adl almala rnda ortaya koyduu "rizom" ya da "kk-sap" kavram birbiriyle iliki iinde an cak bir dzen ve btnl olmayan, belli bir yapya bal olmayan okluklar ifade eder. -.n.
126
FLMLERLE SOSYOLOJ
projenin ortaya kmasyla planlar deiir: Dv Kulb bundan sonra vandall strateji olarak kullanan "devrimci" bir rgt haline gelir. Artk ehirdeki yedi gkdeleni, yani tm iktisadi merkezleri havaya uurmak iin ev yapm patlayclar zerinde allmakta dr. Bylece tm mteri hesap bilgileri silinecek, herkes yeni bir balang yapabilecektir. Grubun yapsnda da deiiklikler olur: Tyler kaytsz artsz liderdir, kiisel isimler yasaktr, tm grup ye leri (yeni adlaryla "uzay maymunlar") birrnek siyah sava ni formalar giyerler. Bir sre sonra yelerden biri olan Bob'un bir Kargaa Projesi eylemi yznden lmesiyle, Jack Dv Kulb' nn zgrletirici potansiyelinin yerini kr bir yok etme arzusuna braktn kanlmaz olarak fark eder. Birilerinin Tyler' durdurma zaman gelmitir, ancak Tyler ortalarda yoktur. Tyler'n peine den Jack lkedeki btn dv kulplerine gi der. Ancak ne zaman Tyler' aradn sylese, Dv Kulb ye leri aknlk iinde kalrlar. Burada filmin en gl krlma nokta syla karlarz; Jack'in aslnda bir izofren olduunu, Tyler'n yal nzca Jack'in kendi fantazilerinin ve bilind isteklerinin bir rn olduunu anlarz. izofrenisinin farkna varan Jack, yedi gkdelene yaplacak terrist saldrlar engellemeye alr. Kapan sahnesin de yedi gkdelenden altsnn ykldn grrz. Jack ve Marla'nn en st katnda olduklar yedinci de sallanmaya balar ve bu gkde lenin de yklp yklmayaca muallakta kalr. Yklan binalar Dv Kulb'nn baarszln simgeler. Zira Dv Kulb, sapknlk ve ihlal araclyla bir kapitalizm eleti risi olarak ortaya ksa da, sonunda faist bir rgte dnr. iddet darya ynelir ve organize terrle dorua ular. Ykc eylemler sonunda baskc bir hal alr. Bu noktada karmza kan soru, ykm dncesine dayanan bu kapitalizm eletirisinin a toplumu iinde hl geerli olup olmad ve geerliyse de ne alardan geerli ol duudur. Peki mikrofaizmin kendisi ykc bir ka hatt tekil ederse neler olur? Bu Bataille ve Deleuze' de megul eden bir so ruydu. ktidarn kendisi gebe hale gelince, ykm dncesi/pro jesinin akbeti ne olacaktr? Ykm dncesi, ilham ve yaratcla dayanan "kapitalizmin yeni ruhuyla" uyumlu bir hale mi gelmitir? (Boltanski ve Chiapello 1999). Sapknlk oktan ticarete dklm ken, "Daha ok sapknlk!" demek hl mmkn mdr? (Deleuze
127
ve Guattari 1983: 321). Dv Kulb, ada toplumda eletiri ola na zerine bir filmdir.
Sermaye ve Yeraltndaki tekisi

"Dv Kulb'nn birinci kural: Dv Kulb hakknda konu mayacaksnz. Dv Kulb'nn ikinci kural: Dv Kulb hak knda ko-nu-ma-ya-cak-s-nz!" Ne var ki yasak koymak, kural ihlale davetiye karr: Koun, Dv Kulb'n herkese anlatn; ama bu bilgiyi "bizi", yani yeminli kardeler cemaatini birletiren mstehcen bir sr gibi dnn. Dv Kulb gizlilik olamadan var olamayacann farkndadr, ihlal fazla ortada olduunda eki ciliini kaybedeceini gayet iyi bilir. Daha nce de belirtmi oldu umuz gibi, mstehcen bir eklentisi olmayan hibir toplumsal d zen ve karanlk, grnmez bir olumsuz taraf olmayan hibir top lumsal ba yoktur. Heterojen eklenti belli bir dzeni olumsuzla maz, ancak -Dv Kulb'nn de ortaya koyduu zere- sz ko nusu dzenin olabilirliinin olumlu art olarak i grr. Dv Ku lb balamnda, Tyler Durden'sz bir Jack olamaz! Normalletiril mi, yasalara saygl zneye onun hayalet ikizi musallat olmutur; sapkn keyifte yasay ihlal etme istemi bu ikiz araclyla maddile ecektir. Nitekim Tyler, Jack'in hayalet ikizi ona yle syler: "Ha yatn deitirmenin bir yolunu aryordun. Bunu tek bana yapa mazdn... Ben senin grnmek istediin gibi grnyorum. Senin dzmek istediin gibi dzyorum. Hem anasnn gzym hem de becerikliyim, hepsinden nemlisi senin hi olmadn kadar z grm." Eer zne toplumsal normlar Freud'un ne srd gibi bir stben araclyla iselletiriyorsa, buna stbenin kendisinin birbirinden farkl ama balantl iki yasa figrne blndn, iki baba figrne ayrldn da eklemek gerekir. Bunlardan birincisi yasann, simgesel dzenin babasdr; zneyi yasa ve dil yoluyla ha dm eder. kincisi ise ihlal ve keyfi buyuran mstehcen babadr. Bi rinci otorite aka yasaklar koyar, "Yapma!" diye uyarrken kinci si "Yapabilirsin!" der (Zizek 2000c: 132). hlalcinin ihlal edecek bir yasaya ihtiyac olduundan ve ihlal edimi yasay yok etmek yerine doruladndan, bu iki ilevi dengeleme yolundaki her giriim k rlganla mahkmdur. ster yersiz yurtsuzlatrlm aklardan olu
128
FLMLERLE SOSYOLOJ
an "a toplumu" (Castells 1996), ister geleneksizletirilmi, d nmsel "risk toplumu" olsun (Beck 1993), ada toplumun nem li bir eilimi de bu nazik dengeyi altst etmektir. Bugn simgesel dzenin kne, babann dne ahit olu yoruz (Zizek 1999: 322-34). Toplumun rettii risklerin nelere yol aabilecei kestirilemiyor; zira karmakl azaltacak bir efendi yok, toplumsal evreler "dnmsellik araclyla gitgide 'smr geletiriliyor'" (a.g.y. 336). Meseleler, "gerekten de bilgi sahibi olan" ve seim yapmann ykn srtlanabilecek simgesel bir otorite ol makszn karara balanmak durumunda. Dolaysyla zneler de Ty ler gibi yaknyor: "Kadnlar tarafndan yetitirilmi bir erkek nesli yiz." Tyler "babasn hi tanmam"tr (Palahniuk 1997:49). Dv Kulbnn ortaya kt toplumsal uzamda baba yoktur, simgesel hiyerarilerin olmad przsz bir uzam deneyimi sz konusudur yalnzca. nsan, bir gelenei takip etmek veya bir habitusun salam lna bel balamak yerine, toplumsal uzamdaki yerini semek du rumundadr. Dolaysyla da aresizce hakiki kimliini arar durur, varlyla ilikili bir ama bulmaya abalar. Bu ak, przsz alanda, kaygnn kayna zgrlkten yoksun olmak deil, aksine ok fazla sahte zgrle (rnein tketme z grlne) sahip olmaktr. "Risk toplumunun yaratt kayg, stbene dair bir kaygdr: stbenin ayrt edici zellii tam da "doru drst bir lsnn" olmaydr - insan onun emirlerine gerein den az veya ok itaat eder, ancak ne yaparsa yapsn sonucu yanl tr ve kii suludur. stbenin sorunu, asla olumlu bir kurala terc me edilemeyiidir" (Zizek 1999: 394). Postmodern bireyselliin pa radoksu da budur: Kendin ol, yaratc potansiyelini kefet emri bu nun tam tersiyle, mesela tm edimlerin sahicilikten uzak olduu duygusuyla sonulanr. Hibir edim, hibir meta gerekte o deil dir. Ayrca insann "i varl" bu yolla ifade edilmez (a.g.y. 22-3). Ar bireyselliin tam zddna dnmesi, znenin deneyimini ke sinlikten ve bir yzden yoksun brakr; maskeden maskeye deiir, maskenin ardndaki boluu kapamaya alr (a.g.y. 373). ada kapitalizmin bu przsz, "srtnmesiz" uzamnda gz den karlan ey udur: Burada fantaziler yasak olduu iin deil, aslnda yasak olmad iin ihlal edilir. Sermayenin fantazileri h kimiyeti altna almas, ar ve sapkn kitlelere ynelik bir pazarn
129
bymesini salar. inde yaadmz bu oidipal-sonras devirde, paradigmatik znellik tarz artk idi edilerek simgesel dzenin bir paras haline getirilen oidipal zne deil, keyif buyruuna uyan "okbiimli sapkn zne"dir (a.g.y. 248). Dolaysyla znenin stan dart durumu tersine evrilmitir: Artk zgrletirici ihlalin gizli edimleriyle ykacamz, hiyerari, bask ve kat dzenlemelere dayanan bir kamu Dzenine sahip deiliz ... tam tersine, zgr ve eit bireyler arasndaki toplumsal ilikiler var elimiz de. Burada, sert biimde dzenlenen tahakkmn ve boyun emenin ar bir biimine duyulan "tutkulu ballk", libidinal doyumun gizli ihlalci kay na, zgrlk ve eitliin kamusal alannn mstehcen eklentisi haline ge liyor. (a.g.y. 345) Kapitalizmi niteleyen ey artk insanlar belli zne konumlarna ulamaya zorlayan panoptik, meknla snrl bir disiplin deil; z nenin mtemadiyen olu iinde bulunduu srekli bir hareket. Fo ucault'nun disipliner toplumu, "znesi olmayan stratejiler" yoluyla iktidarn yeniden retilmesiyle ilgiliydi. Bugn bunun tam tersi bir durumla, yani etkileimlerini dzenleyecek bir efendinin yoklu unda eylemlerinin sonularna saplanp kalan znelerle kar kar yayz (a.g.y. 340). Kapitalizmin evreni ikin, snrsz ve sonsuz. Dv Kulb'nn syledii gibi, burada yaamak "IBM Yldz Sis temi'nde, Philip Morris Galaksisi'nde, Starbucks Gezegeni'nde" ya amak gibi bir ey. Disiplin toplumlarnn yerini denetim toplumla r alm durumda. Deleuze "denetim iin, "ksa vadeli ve hzla yer deitiriyor, ama ayn zamanda srekli ve limitsiz; oysa disiplin uzun vadeli, snrsz ve sreksizdi," diyor (Deleuze 1995: 181). Di siplinin corafyas sabit noktalar ve konumlarla ilerdi, denetim ise hareketlilik, hz, esneklik, anonimlik ve olumsal kimlikler zerin den, yani "ne olursa" onun zerinden iliyor (Hardt 1998: 32). De netim toplumunda znellik "ayn anda pek ok kurum tarafndan farkl kombinasyonlarla ve dozlarda retiliyor", dolaysyla top lumsal alan genellikle snrn yitiriyor: nsan ayn anda "fabrikann dnda fabrika iisi, okulun dnda renci, hapishanenin dnda tutuklu, akl hastanesinin dnda deli" oluyor. Hem bu kimliklerin hibirine ait deil hem de hepsine ait - kurumlarn dnda ama ku rumlarn disipliner mantklar tarafndan daha fazla ynetiliyor (Hardt ve Negri 2000: 331-2).
130
FLMLERLE SOSYOLOJ
Uykusuzluk/Hareketsizlik
Dv Kulb hareketlilik ve harekete geme zerine bir filmdir. Ne var ki hareketlilii paradoksal bir mesele olarak ele alr. "Air Harbour International'da uyanrsn ... O'Hare'de uyanrsn. LaGuar dia'da uyanrsn, Logan'da uyanrsn ... uyannca birilerine nerede olduunu sorman gerekir... Uyannca kendini hibiryerde bulur sun" (Palahniuk 1997: 25, 33). Jack'in corafi adan ar hareket lilii, Virilionun teorisindekine benzer bir "atalete" yol aar (2000). Ancak Dv Kulbnn gerlii (yalnzca) corafi bir hareketli lik deildir. Daha ziyade Deleuze'un kulland anlamda bir ger liktir; sabitleme ve dorusal hareketten ok, ne kadar yava olursa olsun, sapmayla ilgilidir (Deleuze ve Guattari 1987: 371). Gebe fiziksel hareketle deil, esasen toplumsallamayarak ve sapma yo luyla kendi uzamn yaratr. yleyse Dv Kulb'nn gerlii ayn zamanda manevidir: "Devam et, sakn durma, hareketsiz seya hat insan zne olmaktan karr" (a.g.y. 159). 01(u)acak yeni ola naklar araynda, bu bir nevi metafizik hareketlilik, izofrenik bir balantclktr. "nceldii yerden kopsun" der Dv Kulb. Jack'in yaamna, kat bir biimde blnm ada topluma bir gz atalm: Jack X jenerasyonunun beyaz, erkek, orta snftan bir yesidir; "Bir IKEA evi kurma igdsnn klesi"dir. l ak ve nettir: "Yaamm fazlasyla tamamlanm grnyor... sve mo bilyalarndan kurtar beni. Gzel sanattan kurtar... Asla memnun ol mayaym. Asla tamamlanm olmayaym. Asla mkemmel olmaya ym. Kurtar beni" (Palahniuk 1997:46,52). Grne gre hareketli liin paradoksal sonularndan biri de hareketsizliktir. Bu paradoks, oturmann/ataletin hareketlilik-ncesinden ziyade hareketlilik-son ras bir fenomen olduu a toplumuna damgasn vurur. "Mutlak hz nndaki yerleiklik. Bu artk hareketsizlikle ilgili bir oturma hali deil, bunun tam tersidir" (Lotringer ve Virilio 1997: 68). Jack'in uykusuzluu, hareket etmeyle srekli oturmann bu tu haf karmnn bir rneidir. Uyku kaybnda insann tam olarak dinlenmesi mmkn deildir; ama gerekte bir ey de olmaz, insan dnyayla "balant" kuramaz. Jack balangta terapi gruplarnn buna are olacan dnr. Ancak, aada tartacamz zere,
131
bu sahici bir zm saylmaz; uykusuzluk insann kendiyle kurduu ilikiye bal bir sorun deildir. Bu balamda, Jack'in bir "risk top lumunda" risk uzman olarak grev yapmas anlamldr. Hatal re tilmi arabalar toplatlmal mdr, yoksa hibir ey yapmayp olay mahkemeye intikal ettiinde tazminat demeyi kabullenmek mi ge rekir? Hesap kolayca yaplr: hatal retilmi bir arabann masraf, eksi trafik kazas kurbanlar ya da yaknlarna denecek tazminatn miktar. Eer denecek tazminat bir araba modelini toplatmaktan daha azsa, hatalar bir sr olarak kalr ve hibir ey yaplmaz.
Risk -yaam tehdit eden bir risk, mteri piyangosundaki siyah top gi bi gizlenen bir risk- ayn zamanda kresel kapitalizmin amansz, belki de nihayetinde lmcl bir yan rndr... ve Modernite'nin kkten yeni bir safhasnn balangcna iaret eder. Endstriyel kapitalizmde toplumun karlat glk "iyiliklerin" paylamyla ilgilidir, ge kapitalizmi e killendirense giderek "ktlklerin" paylam meselesi haline gelmekte dir. Bu ktlkler (zellikle de sznt yapan, gzle grnmeyen, etkisi bel li bir alanla snrl olmayan toksik riskler) bizatihi arzunun temelini, yani bedeni tehdit ederek koca bir meta sistemini de tehdit eder. Risk, insanlar avutan deiim mantndan syrlr; insanlar riski ancak farknda olma dan, Jack gibi byk irketlerde alan risk uzmanlarnn olaslk hesapla rnn dayatmasyla satn alr. Risk, satcnn dayatt grnmez bir ey, is tenmeyen bir yan rndr. Satc yalnzca paranz deil, hayatnz da eli nizden alp svnca, alveriin bys bozulur (Brigham 1999).
Risk toplumunun "ktlklerinin" nemi, maliyetin bireyselleti rilmesi ve tketimi canl tutmak iin risklerin gizli tutulmasdr. Bir trafik kazas gerekleirse, bunun sebebi sz konusu araba modeli ne dair bir sistem hatas deil de tehlikeli ara kullanma olacaktr. Benzer biimde Dv Kulbnde karlatmz terapi gruplar da aslnda toplumsal kkenli olan riskleri zelletirir. Bylelikle hastalk, bireysel yaam tarzyla ilgili bir meseleye ve kiinin kendi zafiyetiyle yaamasn kolaylatran bir avuntuya dnr. rnein Jack'in uykusuzluu kapitalist bir toplumda ar hareketli bir hayat yaamasndan kaynaklanr, ama Jack areyi terapi gruplarnda arar. Bu konuda baarsz olmas ve Marla'nn kolaylkla "her eyi mah vetmesi" artc deildir. Dolaysyla Dv Kulb terapi grupla rn basit bir numara olarak resmeder; bu gruplar gerek kolektivi teler deildir, kara dayal bir szlemeyle birbirine balanan bi
132
FLMLERLE SOSYOLOJ
reylerden ibarettir: Sen benim acm hafifletirsen ben de seninkini hafifletirim (Brigham 1999). Bu gibi gruplar ikyet kltrnn bi rer kant olarak kalrlar; insanlar ektikleri aclardan ikyet eder ve aclarnn dindirilmesini talep ederler, ama bunu srf bireysel ola rak ya da grup halinde belli ihtiyalarn karlamak iin yaparlar. Dv Kulb bu bakmdan, kolektif eylemlerin imknszlna bir cevap nitelii tar ve toplumsal dnm ve eletiri temelinde bir "are" olana sunar.
Aclarn Efendisi
Uyku kayb nedeniyle, Jack hibir eyin gerek olmadn hisse der. Her ey "bir kopyann kopyasnn kopyas" gibidir. Jack ger eklikle temas kuramaz. Bir kariyerin peinden gitmesi ve ie yara mayan metalarn peinde komas, onun "gerek" deneyimden yok sun olduunun iaretleridir. Ortada olup biten pek ok ey vardr, ancak asla gerek bir edim sz konusu deildir. Hayat akp gider. "Hepimiz bakireyiz. Hibirimiz bir kere bile yumruk yemedik," der Jack. Dv Kulbnn salad da budur: yumruk yemek ve ger eklikle temas kurmak. Dv Kulb yalnzca fiziksel acyla ilgi li bir ey deildir, fiziksel acdan olumlayc bir keyif elde edilir. Burada ama acya kar bir duyarszlk gelitirmek deil, acyla baa kmay renmektir. Yumruk yemek ve ac hissetmek hayat yeniden fethetmenin, yaadn hissetmenin bir yoludur. Jack tam da bu nedenle "tek bir yara izi bile olmadan lp gitmek" istemez. Bu bakmdan, Dv Kulb yelerinin eylemleri saldrganlk ve zykm edimleri deil, gerekliin iinde tutunacak bir yer bulma ve bir tr normallik tesis etme abalardr (bkz. Zizek 2002: 19). Dvmek, gerek bir deneyime imkn tanmayan bir toplum kar snda bir tr savunma edimidir.
nk modern insann sradan bir gnnde deneyime dnebilecek hibir ey yoktur. Ne yaamyla uzaktan yakndan ilgisi olmayan bir sr haberle dolu gazetesini okumak, ne de skk trafikte direksiyon banda dakikalarca oturmak. Ne metro cehennemindeki yolculuk, ne de aniden yolu tkayan gsteri yry. Ne ehir merkezindeki binalar arasnda ya vaa dalan gz yaartc gaz bulutu, ne arka arkaya patlayan kayna be
133
lirsiz silah sesleri, ne kuyrua girmek, ne spermarkette Bolluk lkesi'ni* ziyaret etmek, ne de birbirini tanmayan insanlarn asansrlerde ve otobs lerde nne gelenle cinsel ilikiye girdii sessiz ve sonsuz anlar. Modern insan akamlar karmakark bir sr olay karsnda bitkin dm bir halde evinin yolunu tutar; ancak ne kadar elenceli ya da usandrc, ola and ya da sradan, asap bozucu ya da zevkli olsalar da, bu olaylarn hi biri deneyime dnmeyecektir. (Agamben 1993: 13-4)
Peki bedensel deneyimler zerindeki bu vurgunun sebebi ne? Ne den yara izleri? nk beden esiz olan ve "bir kopyann kopyas nn kopyas" olmayan tek varlktr (Palahniuk 1997: 20-1). Bu be nim bedenimdir. Gelgelelim bedeni bir "heykel" gibi ele alan bu yaklamn arka plannda kapitalizmin olduuna da dikkat ekmek gerekiyor. Eer kapitalizm bir birikim mantyla ve daha fazla mal ve konfor retmeyle veriliyorsa, eletirisi de potla, ykm ve ama sz bir ac biiminde olmaldr. "Kendini gelitirmek mastrbasyon dur. Asl zm kendini yok etmektir" (a.g.y. 49). Yalnzca faydac kayglarla ynetilen tek boyutlu bir toplumda zm budur. "Ancak her eyi kaybettikten sonra... her eyi yapabilecek kadar zgr olur insan... Hayatlarmzdan daha iyi bir ey karmak iin her eyi ykmamz gerek" {a.g.y. 70, 52). Dv Kulb "Organsz bir Beden"e, simgesel ayrmn sfr derecesine; yz, imtiyazl alan lar ve biimleri olmayan aynlam bir bedene ulamaya alr: "tm farkllklar, tm ifadeleri ortadan kaldracak kadar mkem mel, saf ve tamamlanm bir kaosa. Farkllklarn silindii gerek lik, saf kaosun kendisi" (Callinicos 1982: 95). Btnyle katman szlama. Bataille iin bunun ilkesi "harcama"dr; Deleuze ve Guat tari iinse mbadele ve retimle bir arada var olan evrensel bir ei lim, yani "anti-retim". Bataille 1936 tarihli Program"nda ve fa izm analizinde, Sol'un faizmin rgtsel biimlerinden renebile cei ok ey olduu sonucuna varr (Bataille 1997a; 1997b). "Y km ve paralama ilevini stlen... Var olan dnyann ykmna ka tl... Tm topluluklarn... paralanmas iin sava..." (Bataille 1997: 121). Nitekim Dv Kulb de "vaktinden nce balayan bir ka
* Her trl lks ve zevkle dolu, sradan insanlarn yaadklar glklerin hi birinin bulunmad bir hayal lkesi, bir ortaa miti olan Bolluk lkesi (Land of Cockayne) dnemin sanatnda sklkla ilenen bir unsurdu, -.n.
134
FLMLERLE SOSYOLOJ
ranlk a... Medeniyetin btnyle ve hemen yok edilmesi" yolun da bir aray iindedir (Palahniuk 1997: 125). Bataille "iddetin deerini" onaylamak ve "sapknlk ve suu stlenmek" gerektiini ne srmtr (a.g.y. 121), Dv Kulb de bu laneti bir kez daha kaldrr: "Evet, birini ldrmen gerekecek... Bahane de yalan da yok... Sen de herkes gibi ryen, organik bir maddesin" (Palahniuk 1997: 125, 134). Dv Kulb tm dnyann "dibe vurmasn" is ter (a.g.y. 123). Dv Kulb ayn zamanda kapitalist mbadelenin dnda t ketimci olmayan bir alan arar ve tam bir anti-retime, potlaa do ru ilerler. Jack'in mkemmel bir ekilde denmi apartman daire sinin yanp kl olmas, Tyler'n bir zehirli atk plnn kysn daki harap konana tanmas, gda endstrisini terrize etmesi ve kredi kart toplumunu sabote etmek iin finans binalarn havaya uurmas, vb. Bu eylemlerin nihai amac kapitalizmi yok etmektir. Kapitalizm, metalar ycelterek ve birer arzu nesnesine dntre rek yaamn srdrr; Dv Kulb'nde ise meta biiminin cazi besinden kurtulma arzusu bir saplantya dnr. Peki bu anti-retim arzusu tam da kapitalist fantazinin dier y z deil midir? Meta fetiizminin tam tersi atktr: Feti deerinden, meta zelliinden ve ycelikten btnyle yoksun nesne, JacquesAlain Miller'ye gre ada kapitalizmin balca retimidir. Dv Kulb'n postmodern klan ey, tm tketim rnlerinin daha kul lanlp atk haline gelmeden eskiyeceini, dolaysyla dnyay dev bir ple evireceini ve bunun da kapitalist drtnn kalc bir zellii olduunu fark etmesidir (bkz. Zizek 2000c: 40-1). yleyse bu stratejiler gerekte ne kadar eletireldir? Bu soruyu "Ykm Projesi" adl almas Tate Modern'de sergilenen ngiliz performans sanats Michael Landy'ye deinerek cevaplayalm. Projenin z, Landy'nin sahip olduu her eyi yok etmesine daya lyd. Landy Oxford Caddesi'nde bir dkkn kiralad ve dkkn kk bir ileme tesisine evirdi. Kendisi ve ekibi burada mavi i tulumlar giyip Landy'nin sahip olduu eyleri sistematik olarak yok ettiler: porselenleri, pasaportu, plaklar, eski Saab marka araba s, vesaire. Landy'nin dkkn vitrininde ironik bir biimde "Her ey gitmeli" yazyordu. Kapitalizm yalnzca nesneler retmez, ayn za manda p de retir. Londra'nn merkezinde p reten bir fabrika
135
kurmak da Landy'nin kapitalizm mantna ksa devre yaptrmak amacyla gerekletirdii ironik bir hareketti. Peki Landy bize zaten bildiimiz bir eyi mi anlatyor? Zaten p kutularmz dzenli olarak ple doldurmuyor muyuz? Meta larn kullanm deeri zerinde durmak daha radikal bir yaklam ol maz myd? Daha da kts Landy'nin sanat, eletirdii toplumsal dzen kadar znelci ve bireyci deil mi? Landy potlacn zaten sa hip olduu her eyden vazgemeye hazr olduunu gsterme aba s olarak aklyor. Peki bunu yaparak ayn zamanda bir sanat eseri, avangard bir sanat kimlii retmi olmuyor mu? Sahip olduu eyleri kaybediyor ama kltrel ve simgesel sermaye kazanm olu yor. Ykm beraberinde daha ok birikim getiriyor. Sanat eserini sa tarak kazand parayla kaybettiinden ok daha fazlasn alabile cek hale geliyor. Bu nedenle Robbie Sibthorpe, Landynin gerek ten sonuca ulamasnn tek yolunun, yardmcsnn kk paralara blerek Landy'yi de pe dntrmesi olduunu ileri sryordu (aktaran Olsen 2001). Bu durumda Jack ve Tyler da ayn eletirinin tuzana dm olmuyorlar m? Jack ve Tyler'n sabun ve patlayc retmek iin bir estetik cer rahi kliniinden ya aldklar sahneye dnelim. Metinleraras refe ranslar bu noktada son derece kuvvetlidir. nsan yandan sabun retme fikri Nazi toplama kamplarn aklmza getirir. Tpk Tyler' n dedii gibi: "Uygarln mihenkta - sabun yapp satyorum." Ya ayn zamanda agzllk ve yararsz tketime bir gnderme dir: "Zengin kadnlara kendi yalarn satyoruz." Fakat Dv Ku lb ayn zamanda bedenin biimlendirilmesiyle, kendini bir sanat eseri olarak yaratmayla ilgili deil midir? yleyse Dv Kulb belki de alay ettii mant tekrar ettii iin eletirilebilir. Kapitalist dzeni her eyi imgesel bir dzene indirgemekle eletirir, ama ken di de ayn dzene saplanr. Bu da bizi bedendeki geleneksel ve postmodern yara izi ya da kesik arasndaki ayrma gtrr:
Geleneksel kesik Gerek'ten Simgesel olana uzanrken, postmodern ke sik tam tersi ynde, yani Simgeselden Geree uzanr. Geleneksel kesik simgesel biimi i ete kazmay, i eti "mutenalatrmay", byk teki' ye dahil oluunu, ona tabi oluunu gstermeyi hedefler; postmodern sadomazoist bedensel tahrifat pratikleri ise bunun tam tersine "varolu acsn" simgesel simulakra evrenindeki asgari bedensel Gereklii salama alma
136
FLMLERLE SOSYOLOJ
y, buna eriimi salamay hedefler. Dier bir deyile, gnmzde beden de alan "postmodern" kesiin ilevi simgesel bir idi edilmeye iaret et mek deil, bilakis bedenin sosyo-simgesel Yasaya boyun emeyi reddedi ini ortaya koymaktr (Zizek 1999: 372).
Dv Kulb'ndeki (postmodern) kesik mazoizmle yakndan il gilidir. Salecl'in (1998: 141-68) yazd gibi, mazoist kendi yasas nn infazcsdr. Hadm edilme kesiine zlem duyan kiidir. Yasa nn basksn hissetmeyi ister ve bu nedenle de yasay kendi tesis et meye alr. Mazoist iin idi edilme tamamlanmamtr, yani Simgesel dzen tam olarak iler halde deildir. Dolaysyla mazo ist, ikence ritellerinde idi edilmeyi sahneleyerek simgesel d zeyde ilemeyen yasay imgesel bir dzeyde iletmeye alr. Bununla birlikte, filmdeki tm yaralar byle pratiklerle ilgili de ildir aslnda. Tyler bir gn evde sabun yaparken Jack'in elini per ve stne bir miktar kl suyu dker. Kl suyu ile su kimyasal bir re aksiyona girer ve bunun sonucunda madde iki yz dereceye kadar snr. Bu tr bir yank elbette korkun bir acya yol aar ve bir iz b rakr. Ne var ki bu hareketin zerine Jack'in yznde herhangi bir zevk ifadesi belirmedii gibi, sz konusu olay mazoism ya da sa dizmle ilikilendirmeyi gerektirecek bir durum da sz konusu deil dir. Bu baka bir kesik trdr. Filmin devamnda. Kargaa Projesi' nde tm yelerin sa elinde Jack'in elindeki gibi bir yank izi oldu unu reniriz. Her yenin hatrlad bu yara, bir toplulua mensup olmann simgesidir ve yeni bir duruma gei ritelinden getiine iaret eder. mgesel dzene kaznm kesikten toplumsal bir ba olu turan dzene, yani simgesel dzene kaznan kesie gei, Dv Kulb'nn yapsnda da bir deiime iaret eder: Daha nce rizo matik bir yap iindeyken imdi katmanlam ve paralara ayrlm bir yapya dnmtr. Dv Kulb Canetti'nin "kitle" (1962) adn verdii farkllamam bir kalabal andrr, Kargaa Proje si ise Freudun "kitle"si gibi (1985) isel olarak katmanlamtr. Freud'un teroisinde kitle bir aile gibi dzenlenmitir; bir babas, ya ni lideri ya da efendisi vardr ve yelerin mevcudiyeti bu babayla zdeleme yoluyla gerekleir. Kurallar sr tutma buyruundan ita at emrine kaydnda, Jack/Tyler faist bir lider olarak bir arzu ve zdeleme nesnesi haline geldiinde, Dv Kulb'nde de benzer bir i farkllama ortaya kar.
137
Mikrofaizm
"Her bakmdan ve her ynden paralanyoruz... Evde, darda, do larken, alrken, oyun oynarken: yaamn kendisi meknsal ve toplumsal olarak paralara ayrlm durumda" (Deleuze ve Guattari 1987: 209). "Toplumsal" ayn anda iki farkl biimde paralanyor: biri molar/sert, dieri ise molekler/esnek. Kitleler ya da aklar (mutasyon, yersiz yurtsuzlama, balantlar ve ivmelere dayal) mo lekler bir paralla sahip olmalar asndan, sert bir paralla sahip (ikili kartla dayal dzenleme, rezonans, ar kodlama) s nflardan ya da katilardan farkldrlar. Sert bir yapya kar rizoma tik ak, noktalara/konumlara kar dorular, makropolitikaya kar mikropolitika: Yani "toplum" (makro) ile birey ya da kitle fenomeni (mikro) arasnda deil de molar ve molekler altkesitler arasnda ni teliksel bir ayrm sz konusudur. Molar ve molekler hem "toplum sal" hem de "bireyseli" kateder. Bu iki ayr parallk "birbirinden ayrlamaz, birbiriyle rt m ve karm haldedir... Dolaysyla her toplum, her birey ayn anda iki parallk tarafndan da altkesitlere ayrlr ... her politika ayn anda hem makropolitika hem de mikropolitikadr" (a.g.y. 213). Gelgelelim her zaman ak halinde olan, toplumsal paralanmadan syrlan bir eyler vardr. Toplumdaki her yaratc potansiyel ve her derinlikli hareket, sert altkesitler arasndaki kartlklar ya da eli kilerden deil, "ka"tan kaynaklanr (a.g.y. 220). "nemli olan duvar ykp gemektir" (a.g.y. 277). Bataille "Program"nda (1997: 121) "Hayvan dnyasndaki iro ninin... farkna var" diye devam eder. Terapi gruplarndan birinde katlmclardan kendilerini bir hayvan olarak dnmeleri istenir. Jack kurduu hayalde bir maarann giriine doru yrr ve maa radan bir penguen kverir. "Kay," der glmseyerek. "Hi zorlan madan tnellerde kaydk" (Palahniuk 1997: 20). Jackin/penguenin iinde "kayd" toplumsal meknn przsz bir mekn olmas te sadf deildir. Toplumsal ba yitirmek zgrlk demektir; Dv Kulb bu adan Deleuzevari bir "sava makinesi", baskc top lumsal mekanizmalarn dna doru bir ka hattna ynelen z gr bir toplamadr. izgilerle ayrlm, sert bir biimde altkesitle
138
FLMLERLE SOSYOLOJ
re ayrlm toplumsal uzama dahil edilemeyen eydir; aklardan (hz) oluur, przsz bir uzamda iler ve okluktaki (kitle fenome ni) toplumsal balar (kodlar) zer. Bu bakmdan "sava" ya da "dv" toplumsal rgtlenmeye kar en kesin mekanizmadr: "tp k Hobbes'un Devlet'in savaa kar, dolaysyla savan da Devlet'e kar olduunu ve onu imknsz kldn aka grd gibi" (De leuze ve Guattari 1987: 357). Bu balamda Deleuze ve Guattari'nin bir sava makinesini, ama c bizatihi sava olmayan -sava, sava makinesinin sadece "eklen tisidir"- yaratc bir ka hatt, przsz bir uzam oluturmay he def alan bir toplama olarak grmeleri nemlidir. Sava yalnzca "Devlet'e kar koyan toplumsal bir durumdur" (a.g.y. 417). Bu ba kmdan iddet Dv Kulb'nn ille de amac deil, eklentisidir. Hepsinden nemlisi, Dv Kulb "toplumu" nleyen toplumsal bir durumdur. Dv Kulb blgeleri, merkezleri, altkesitleri ol mayan gebe bir toplumsal uzamda oalr, daha dorusu byle bir uzam ina eder: Dzletirilmi, insann balantlarda "kayabile cei" bir alandr bu: "ve... ve... ve..." Noktalar yerine dorular, bir leme yerine balanma sz konusudur. Dv Kulb sabit bir uzamsalla, bir adrese sahip deildir, bir rizom gibi byr. Ve za mansal olarak "yalnzca dv kulbnn balad ve bittii saat ler arasnda var olur" (Palahniuk 1997: 48). Deleuze ve Guattari'ye gre uu hatlar kendi iinde ne iyidir ne de kt, ak ulu srelerdir bunlar. izofreni ve paranoya, rizom ve aa, katmanlar ve ka hatlar arasnda ikili bir kartlk sz ko nusu deildir. Katmanlara kar olmak, katmanlara (rgtlenmeye) ve ka hatlarna kar kmak (organsz bir bedene dnmek) ye terli deildir. Ka hatlarnn kendilerine zg tehlikeleri vardr ve bunlar da Dv Kulb asndan ilgi ekicidir. lk tehlike ka yolunun tekrar katmanlamasdr: Btnyle katmanszlama korkusu iinde kat bir paralanma ve ayrmclk ekici grnebilir. Bir ka hatt ne zaman bir kurulu, kurum, yo rum, karadelik, vs. tarafndan durdurulsa, "yeniden blgeselleme" meydana gelir. Dv Kulb balangta "gvenlik yanlsamasy la" alay etse de, ka hattn izleyen yeniden blgeselleme olur. Bir projeye, Kargaa Projesi'ne evrilir. Bir "anari brokrasisi"ne dnen (a.g.y. 119) Kargaa Projesi, Dv Kulb'nn "bireyin
139
grupla, grubun liderle ve liderin grupla tm zdelemeleriyle kit lesel znenin paranoid konumu" olarak tekrar blgeselletii nok tadr (Deleuze ve Guattari 1987: 34). Dv Kulb'ne nazaran, Kargaa Projesi daha ziyade oklu ka hatlarnn ouna bir rezo nans veren Jack/Tyler merkezinde toplanr. Yntemler de deiir: "Bu insanlar kleletirerek onlara zgrln ne olduunu gster meli, onlar korkutarak cesaretin ne olduunu retmeliyiz" (a.g.y. 149). Yeni kurallar yledir: "soru sormak yok", "Tyler'a gvenmek zorundasnz", vb. (a.g.y. 125). Dv Kulb bir eteyken, Karga a Projesi daha ok bir orduyu andrr. Dv Kulb sertliin duy gulanlarnn bir mikrokozmunu yaratr: yersiz yurtsuzlatrr ve kitleletirir, ancak bunu yalnzca yersiz yurtsuzlamann nne ge ip yeni blgesellemeler yaratmak amacyla yapar. Ka yolunun kendini pek belli etmeyen ancak daha ilgin ikin ci tehlikesi ise "aklk"tr. "Toplumsal"n molekler dokusunu al glayabilir hale geldiinizde, bu dokudaki boluklar ortaya ktn da "aklk" ortaya kar. nceden kompakt ve bir btn halinde grnen ey imdi sznt yapar gibidir; farkszlamalara, rtme lere, glere, melezlemelere geit veren bir dokudur bu. Dv Kulb'nn Kargaa Projesi'ne dnmesiyle aklk ortaya kar. "Her ey hibir eydir, ve aydnlanmak acayip haval bir eydir" (Palahniuk 1997: 64). Dv Kulb'nn yelerini kendine hayran brakmasnn sebebi de aklktr. Bu bakmdan Dv Kulb sert liin tehlikelerini minyatr bir lekte yeniden retmekle kalmaz, ayn zamanda mikrofaizmdir. "O mthi paranoid korkunun yeri ne binlerce kk saplant, bariz hakikatler ve aklklara saplanp kaldk. Bu aklklar her karadelikten fkryor, artk bir sistem te kil etmiyor; gmbrt ve uultudan ibaret; herkese yarglk, adalet datcl, polislik ya da mahalle SS'lii misyonu ykleyen krle tirici klardan ibaret" (Deleuze ve Guattari 1987: 228). nc tehlike ise udur: Bir ka yolu, yaratc potansiyelini yitirerek bir lm hattna dnebilir. Dv Kulbnde gerekle en tam da budur: Ka yolu duvar aar, kara deliklerden kurtulur; ancak dier hatlarla balant kurup her defasnda deerliini artr mak yerine ykma, tam da ilgaya, ilga tutkusuna dnr" (a.g.y. 229). Aslna baklrsa faizm lm hatt haline gelen iddetli bir ka hattnn sonucudur; bu ka hatt zykm ve "tekilerin lm
140
FLMLERLE SOSYOLOJ
araclyla lm" arzular (a.g.y. 230), kendi basksn arzular. Ka n lm hatt haline geldii yer savan (ykmn) sava makine sinin eki olmaktan kp asl amac haline geldii noktadr. Kargaa Projesi'ne dnen Dv Kulb saf bir iddet, ykm ve tam bir katmanszlatrma arac, amac sava olan bir sava ma kinesi haline gelir. Dier bir deyile, farksz olana ya da tam bir r gtszlemeye geri dnmek de aknlk ya da rgtlenme kadar teh likelidir. Dv Kulb nn ekici, karizmatik, pervasz sapkn Tyler da toplum kadar tehlikelidir. Eer iki tehlike, katmanlar ve b tnyle katmanszlatrma, yani intihar varsa, Dv Kulb bun lardan yalnzca ilkiyle savar. Dolaysyla mikrofaistlerin bu ko nuda asla sormad soru, asgari dzeyde bir katmanlamay, asga ri dzeyde biimler ve ilevleri; malzeme, duygulanm ve topla may salayabilecek minimal bir zneyi korumann gerekli olup ol maddr" (a.g.y. 270). Arzuyu snamann yolu sahte arzular ifa etmek deil; katmanlara, tam bir katmanszlamaya zg olan ile ka yoluna zg olan ayrt etmektir - Dv Kulb bu imtihan geemez (a.g.y. 165).
Farkl iddet biimleri ve bunlarn ortaya kma koullan, uygulanma biimleri ve sonular arasnda bir ayrmn olmamas ve bunun yan sra iddetin insanlarda yaratt strap karsnda ahlaki adan kaytsz kaln mas, Dv Kulb'n ahlaki knt iinde ve siyasi anlamda gerici bir film olarak konumlandrr. Dv Kulbndeki iddet, erkeklik ve toplum sal cinsiyet temsilleri -nefret sularndan ar san paramiliter ve protofaist altkltrleri gklere karmasna kadar- Amerikann genel manzara sn veren bireysel patolojiyi ve kurumsal iddeti yanstmaya fazlasyla he vesli gibidir (Giroux 2000: 37).
Buraya kadar filmin sunduu farkl eletiriyi sorguladk; ancak filmin bir meta olarak statsne deil, yalnzca anlatsna odaklan dk. Dolaysyla imdi filmin anlatsn bir yana brakp retildii balam sorgulamaya gemek istiyoruz.
141
Eletiri Olarak Dv Kulb
Dv Kulb batan sona srekli izofrenik bir mantktan faydala nr. rnein film boyunca tekrarlanan "ayrtrma" motifi postyap salc Fransz Felsefesine ve Maymunlar Cehennemi / Planet of the Apes ve 12 Maymun /12 Monkeys tarz post apokaliptik ilkelcilie bir ifte gnderme nitelii tar. Hem ticari adan tam bir baar hem de tketim toplumunun bir eletirisidir. Hem modernist teknik ler (rnein geriye dnler iinde geriye dnler, anlatcnn dra matik yanlsamalar ykarak dorudan izleyiciye hitap ettii Brecht vari epik kesmeler, vb.) hem de pop-art bir yaklam sergiler. Ayn anda hem sa motifleriyle (rnein maaralarda yaplan ilk Hristi yanlk toplantlar gibi, kavgalar da otoparklarda, depolarda gerek leir) hem de Nietzsche'yi antran deccal motifleriyle doludur. Hem Frankfurt tarz bir karamsarlk/sekincilie (asla memnun ol mayaym, kurtar beni...) hem de kitle hareketine (faizme) atfta bu lunur. Dv Kulb hem bir iddet filmi hem de bir komedidir, hem popler kltr hem avangard sanattr, ayn izofrenik paket iinde ayn anda hem felsefe hem de popler felsefedir. Bir yorumcunun syledii gibi, "btn o devrimci, her eyin-iine-edeyim cengver liine ramen, Dv Kulb'nn asl srr dnemin en baarl ko medilerinden biri olmasdr. Kan, patlamalar, Nietzschevari szl atmalar, o tuhaf cinsiyet mutasyonunu bir kenara brakrsanz... bu basbaya komik, ykc bir eydir" (Savlov 1999). Palahniuk "kurum kart bir yazar" olarak tannr (bkz. Spear 2001: 37). lk bakta, Dv Kulb Hollywood'un dnyasna pek oturmaz. Hatta yaynclar kitabn ilk versiyonunu fazla karanlk, saldrgan ve riskli olduu gerekesiyle geri evirmitir. Fakat Plah niuk bu durum karsnda iddeti yumuatmak yerine daha da ar ya tar: "Daha da karanlk, riskli ve saldrgan hale getirdim; isteme dikleri ne varsa hepsini yaptm... Sonu ne oldu? Tam bir bomba, hepsi bayldlar" (aktaran Tomlinson 1999). Peki neden? Neden "da ha da" ar olan daha ok satyor? Dv Kulb'nn buyurduu estetik kapitalizm eletirisi, gnmz dnyasnda gerekten de "ku rum kart" ya da ykc mdr? Kapitalizme ve iktidara estetik ele tiriyle en belirgin ekilde kar kanlar postyapsalc Fransz filo
142
FLMLERLE SOSYOLOJ
zoflar olmutur: iktidarn ataletine, paranoyaya ve yasaya kar ya ratclk, sapknlk ve ihlal. Yerleiklie kar gerlik, gsteri top lumuna kar sitasyonizm. Ne var ki Dv Kulb, eletiriden kan ka hatlarnn ak ulu olduunun ve bugn kendisi de ge beleen bir iktidara uygun olabileceinin altn ironik bir biimde bir kez daha izer. Kendini ihlal etme dncesiyle ilgili bir estetik yaratclk, en dstriyel verimlilik ve piyasann ihtiam ve risk alma konusundaki isteklilii artk birbirini dlayan dnyalar deildir. Boltanski ve Chiapello bu yeni uzlamaya "proje rejimi adn verirler. A hare ketliliine uyan bu yeni hakl gsterme ve eletiri rejiminin ihtiam balantclndan gelir; srekli yeni projelere, yeni fikirlere yelken amasndan, ayn anda ve arka arkaya birok projeye atld bir ha yat srmesinden gelir. nceden kurulmu bir habitusun tercih edil medii bu balantc, a biimindeki dnyada, insan "fiziksel ve d nsel anlamda hareketli olmal" ve "hareket halinde bir dnyann" arsna cevap verebilmelidir: "Byk insan hareketlidir. Hibir ey onun yer deitirmesini aksatmamaldr" (Boltanski ve Chiapel lo 1999: 168, 183). ada toplumun geliimi, eletirinin periferiye ait bir faaliyet olmadn, daha ziyade eletiriyi asimile eden kapitalist yenilikle re katkda bulunduunu ve bu nedenle de srekli olarak ilevini yi tirme tehlikesiyle kar karya olduunu dorulamaktadr. 70'lere kadar, kapitalizm yalnzca iki eletiri biimiyle karlamtr: Marksist kampn toplumsal eletirisi (smr) ve yeni Fransz fel sefesinin estetik eletirisi (gerlik). 70'lerden bu yana, kapitalizm sanatsal eletiride yeni meruluk biimleri buldu ve bu da sol radi kalizmin yeterliliklerinin iletme alanna aktarlmasyla sonuland (Boltanski ve Chiapello, aktaran Guilhot 2000: 360). Bunun sonu cunda, estetik eletiri post-Fordist normatif bir hakl gsterme reji mi iinde kayboldu, yaratclk kavram esneklik asndan yeniden kodland ve farkllk ticarete dkld. Dv Kulb'nn estetik bir meta olarak retim sreci muhtemelen bunun en grnr rnekle rinden biridir: "David [Fincher] bana yle dedi, "Senin de bildiin gibi Chuck, sattmz ey sadece Dv Kulb filmi deil. Dv kulpleri fikrini satyoruz" (Palahniuk, aktaran Sult 1999). Tpk yaratclk, sapknlk ya da ihlalin gnmzde mutlak su
143
retle zgrletirici olmad gibi, Dv Kulbn de ada kapi talizme yneltilmi "kurum kart" bir yant olarak grmek pek mmkn deildir. ktidar Dv Kulb'nn hcum ettii kaleyi oktan tahliye etmitir ve filmin yerleiklie saldrsn kolaylkla destekleyebilir. Palahniuk unlar syler: "Aslnda kendi kimlikle rimizi yaratma zgrlne sahip deiliz, nk ne isteyeceimiz retildi. Varoluumuzun tamamn oluturan kltrel eitime ra men isyan etmek ve bir nebze olsun zgrlk salamak iin daha ne olmasn bekliyoruz? Bunun yolu tamamen yasaklanm eyleri, bi ze yapmay istemememizin retildii eyleri yapmaktan geiyor" (aktaran Jenkins 1999). Palahniuk'un burada grd ey tam da sz konusu stratejilerin, ancak iktidar sadece zclk ve deimez ikili ayrmlar araclyla bir hiyerari salad srece zgrletiri ci olabileceidir. Ama Palahniuk'un Dv Kulb'nn romantik letirdii kavramlarn ou bugn a kapitalizmi ve onun estetik merkezi Hollywood'da bir karlk buluyor. Deleuze ve Guattari'nin tekrar tekrar altn izdii gibi, przsz uzam ve gerlik kar konulmaz devrimci bir ar nitelii ta maz, ama balama gre anlam btnyle deitirir (bkz. 1987: 387). Ne hareketlilik ne de hareketsizlik kendi bana zgrletirici dir. Ykm ya da zgrleme ancak hareketlilik ve statis* retiminin kontroln ele almakla ilgili olabilir (Hardt ve Negri 2000:156). Bu bakmdan Dv Kulb'nn estetik eletirisi kulaa alayc deil de safa gelir. CNN tarafndan gerekletirilen bir rportajda Palahni uk kendisine Hollywood'un milyonlarca dolar harcayarak tketim kartl hakknda iddetli bir film yapmaya karar vermi olmasn gln bulup bulmad sorulduunda, "Bundan daha absrd bir a ka olamaz herhalde. Bu durum bir bakma filmin kendisinden bile daha komik," diye cevap verir (CNN 1999). Evet bu doru, ancak gstermeye altmz gibi bunun birtakm nedenleri var. Palahniuk da Dv Kulbnn toplumsal eletirisinin altn i zer. "Sistem bizim iddetimizden ok tketim kart mesajmzdan korkuyor. iddet bizi ykmak iin bir bahane sadece" (a.g.y.). Bu doru. Dv Kulb toplumsal eletiri stratejilerine de alenen kar
*Yun. Tm kart glerin eit olmasndan kaynaklanan bir hareketsizlik du rumu. -.n.
144
FLMLERLE SOSYOLOJ
kar ve ada toplumun aka ifade edilmi bir eletirisini or taya koyar. Marx'n kendisi balca akademik evrelerin ou tara fndan yok saylrken, felsefesi bir Hollywood markas olarak tek rar ortaya km gibi grnyor. Dv Kulb kimi eletirmenler tarafndan "yeni balayanlar iin nihilizm" diye adlandrldysa da, filmi "yeni balayanlar iin Marksizm" eklinde nitelemek daha uy gun grnyor. Dv Kulb'nn eletirisi iki hamle yapar: Birincisi, meta fe tiizmine bir alternatif olarak iddeti (estetik adan) yceltmeyi de ner; ikinci olarak da deiim sistemini ykmay, meta mantnn ekiciliinden kurtulmay hedefleyen (toplumsal) bir potla ar snda bulunur. Bu iki yaklamn ortak noktas elbette bir dar, ka pitalizmin dnda olan bir ey araydr. Ancak dars diye bir ey yoksa, etik ve politik bir edim nasl mmkn olabilir ki? Bu ba lamda Dv Kulb'nn anlatcs Jack/Tyler'n imknsz bir ko numdan, lnn konumu diyebileceimiz bir yerden seslenmesi yerindedir. Fantazmatik bir dardan seslenerek kendini simgesel dzenin dnda konumlandrr. Dv Kulb bu anlamda kendini somut tarihsel balamdan ayrr ve politikayla fiilen iliki iine gir mekten kanr. Politik bir edimden ziyade trans gibi bir znel de neyimi, gndelik yaamn aknn yalnzca geici olarak askya alnd gya Bakhtinci bir karnaval faaliyetini savunur. "fke bir yolunu bulup dar kar. Dv kulb gibi rzaya dayal bir dene tim ortam, bu fkeye dar kmak iin bir yol salayabilir. Ben bunu bir ilerleme olarak gryorum" (Palahniuk, aktaran Tomlin son 1999). Dv Kulb'nn somut bir ekonomik analiz iermemesi, top lumsal ve snfsal eitsizlikleri btnyle gz ard etmesi bu ba lamda dikkat ekicidir. Orta snflar ve alt snflar yalnzca eril ener jilerini boaltmann bir yolunu arayan kiiler olarak tasvir edilmi tir (Giroux 2000: 34). Ekonomik sorunlar cinsel sorunlar haline ge tirilmi ve kiinin arzularyla nasl iliki kuracana dair bir mesele olarak yeni bir ereveye yerletirilmitir. Tyler'n silahn ekip bir dkknda alan Raymond' dizleri zerine kmeye zorlad, ona leceini syledii ve "son bir jest" olarak hayatta en byk di leinin ne olduunu sorduu sahne olduka anlamldr. Raymond'n cevab her zaman bir veteriner olmay istedii, ancak eitim mas
145
raflarn karlayamad iin vazgemek zorunda kald eklinde dir. Tyler eer alt hafta iinde eitimine tekrar balamazsa Ray mond' ldreceini syler. Jack'e bunun Raymond'n hayatndaki en mutlu gn olacan ve bu gn kendi kaderinin sorumluluunu almay rendii gn olarak hatrlayacan anlatr. Ne var ki D v Kulb dalga getii eyi kendi de tekrarlar:
Eylemlilik ve politikann bu zelletirilmi versiyonu, Tyler'n karak terinin tam da sulu grd piyasa glerinin bir amblemi olduunu anla mak asndan son derece nemlidir. Tyler iin baar, insann srekli ken disiyle didiip durmay brakarak ileri doru yol almasdr; bireysel giriim ve irade gc kurumsal engelleri byl bir biimde etkisiz hale getirir. Baat ezme ilikilerinin vahametine dair eletiriler ise ya kt niyetli edim ler ya da kabul edilemez maduriyet nameleri sayldndan reddedilir. Tyler tketicilikten nefret eder, ama Nike firmasnn ve Reagan dnemi ide olojisinin pazarlama stratejicilerinden gelen bir "Sadece YAP" (Just Do IT) ideolojisine deer verir. (Giroux 2000: 34)
Sadece Bir aka m?

Daha nce deindiimiz hayali szceleme platformunu daha olum lu bir ekilde de yorumlayabiliriz. Ekonomik zmlemeden top lumsal deiime, rnein finans merkezlerini havaya uurma plan na kayarsak byle bir okuma yapabiliriz. Burada asl soru bu edimin Jack/Tyler'n intiharna paralel olup olmaddr? Bu noktada edim ile eylem arasndaki ayrma geri dnebiliriz. Edim, faili kkl bir biimde deitirmesi bakmndan eylemden ayrlr. ntiharn en m kemmel edim olmasnn sebebi de budur. Edimde "zne ortadan kaldrlr ve ardndan yeniden doar (ya da domaz); yani edim z nenin bir tr geici tutulma, bir afaniz* yaamasn da ierir. Bu is me layk her edimin kkten anlalmazlk bakmndan 'delice' olma snn nedeni de budur: Bu edim araclyla kendim ve simgesel kimliim de dahil olmak zere her eyi tehlikeye atm olurum; do laysyla edim daima bir 'su', yani ait olduum simgesel topluluun snrlarnn 'ihlal'idir" (Zizek 1992:44). Benzer biimde, Palahniuk' a gre karakterin gemiin yk altnda ezilmeyen daha gl bir eye dnmesini salayan ey ykmdr (Palahniuk 1999: 3).
* Cinzel haz ve arzunun yitirilmesi, -.n.
146
FLMLERLE SOSYOLOJ
Jack devrimci bir edimin yalnzca kamusal kurallar ve kimlikle re odaklanamayacan, bu dzenin olumsuz tarafna, mstehcen fantazilerine saldrmas gerektiini anlar. Bu noktada Jack'in patro nunu faaliyetlerini finanse etmeye zorlad sahneye dnlebilir. Jack geleneksel yntemlere bavurmaz. Kendini cam masann ze rine, kitaplk raflarna, oradan oraya atar, sonra da barp yardm ister. Korumalar ofise daldnda dizlerinin zerine km, daha fazla cann yakmamas iin patronuna yalvarmaktadr. Patronu mah kemeye kp Jack'e tazminat demekten korkar, dolaysyla Jack bir daha asla ofise gelmemesi artyla amacna ular. Burada dikkat edilecek iki unsur vardr: Birincisi, Jack kelimenin tam anlamyla "Organsz bir Beden" haline gelmitir. Sol eli idareyi ele alr ve tam bir znelikten kma edimi iinde Jack'in iradesinden bamsz ha reket eder. kincisi, bu edim patronun inkr ettii fantazisini, yani onu eek sudan gelinceye kadar dvme arzusunu gerekletirdii iin etkili olmutur (Zizek 2003a: 112-7). Bu sahne Jack'in Tyler' ldrd final sahnesine bir hazrlk olarak da grlebilir. Tyler Jack'in olmay diledii kii, arzu nesne sidir. Sz konusu edim de fantazi alanna, bu defa Jack'in fantazile rine yneltilmi bir edimdir. Marla'nn filmdeki rol bu bakmdan can alcdr. Jack'in huzur bulmasn engelleyen, yani arzusunu can l tutan tek kii odur; terapi gruplarnda yalanlarn ortaya karr; Jack ile Tyler'n arasnda durur ve aralarndaki homoerotik ilikinin adamakll ilerlemesine engel olur; ve filmin sonunda, Marla'ya olan ak Jack'i Kargaa Projesi'ni durdurmaya zorlar. Jack sonunda d engellerin (Marla) kendi arzusuyla yzlemekten kanma a basndan baka bir ey olmadn, arzu nesnelerinin yanlzca bir boluun maddelemi hali olduunu kabullenir. Jack filmin banda biyolojik adan hayatta olsa da, bir bakma zaten ldr ve dlanmtr (bir ofis alanna, bir tketiciye indir genmi haldedir). "lme yaklaan insanlar ne kadar da canllar," der. Bu dorudur: Arzularyla yzletii ve gerekten yaad an final sahnesinde karmza kar. Yine de bu nihilizmden phe et memiz gerekir. Bir edim hem "gereklik ilkesinin", yani belli bir sosyo-simgesel dzenin tesindedir, hem de toplumsal dzenin ko ordinatlarn yeniden belirlemesi gerekir (Zizek 2001c: 167). D v Kulb egemen arzu ekonomisini eletirir, ancak bunun yerine
147
yeni bir arzu ekonomisi tanmlamaya ya da kurmaya girimez. Bir edim ancak yapc bir taraf varsa devrimci olabilir. Jack/Tyler'n sahip olmad ey de ite byle bir projedir.
Tyler yalnz, gz pek anti-kahramann cazibesini temsil eder; aka ifade edilmi, demokratik bir siyasi reform kavramna dayanmasndan zi yade albenili bir klt-ahsiyet olmasndan dolay herkesin houna gider. Tyler'a gre siyaset dnmekle deil, yapmakla ilgilidir. Otoriter erkeklik ve hiper-bireycilik timsali olan Tyler'n demokratik hareketlerle balantl bir siyaseti hayal etmesi bile mmkn deildir. Dolaysyla gelecek biny ln vizyon ve liderlik simgesinden ziyade 20. yzyln bandan kalma bir faizmin simgesidir. (Giroux 2000: 33)
Dv Kulb'nde bolca eylem vardr, edim pek grlmez. "T keticilik ktdr... o zaman ne iyidir?" sorusuna Palahniuk'un sade ce ironiyle cevap verebilmi olmas bu bakmdan dndrcdr: "Ha ha. Bu soruyu gemek istiyorum. Cidden, kitabm satn aln... hatta daha da iyisi... bana uvalla para gnderin. Ltfen beni o ya lanm entelektel domuzla bir daha gretirmeyin" (CNN: 1999). Dv Kulb ile ilgili sorun filmin sorunsaln, yani iddeti kinik bir mesafeden sunma tuzana dmesidir. Filmin kendisi elbette son derece refleksif ve ironiktir. Hatta bu filmin faizm zerine bir ironi olduu bile sylenebilir. Dolaysyla dz anlamyla ele aln mamas gerekir. Zaten Dv Kulb kendi varln bile reddet mez mi? yleyse imdi alt gkdelenin imha ediliine dnelim. Yedinci si de yklacak mdr? Jack bombay etkisiz hale getirmeyi baarm mdr, yoksa akn zaferiyle (Jack ve Marla el ele dururken) biten klasik bir Hollywood finali midir bu? Yoksa yedinci kule de ykla cak ve herkesin yeni bir balang yapmas mmkn hale mi gele cektir? Bu belirsizlik, final sahnesinde bir an iin beliren bir fallus grntsyle daha da artar. Tyler'n eskiden bir sinemada alt n, szgelimi ocuk filmlerinin arasna pornografik grntler yer letirdiini ve tketim toplumunun kaytszlna byle de saldrd n oktan renmiizdir. Tekinsiz bir feti nesnesinin, yani fallu sun alakasz bir balama sktrlmasnn, bizatihi sinemasal ayg tn fallus ya da fallusun yokluu gibi ilev grebileceini gsterdi i ne srlebilir (bkz. Metz 1979: 11). Ancak fallusun Dv Ku lb'nde bu ekilde grnmesi Dv Kulb'ndeki eletirinin do
148
FLMLERLE SOSYOLOJ
asna dair bir dizi soru da uyandrr. Fallus yalnzca bir aka, a da toplumda eletirinin imknszlna dair ironik bir yorum mu dur? Fincher sadece elendirmenin dnda bir eyler daha yapma y m ister? Yoksa "ironik" bir ekilde Dv Kulb'nn tketim kartln bir meta haline getirdiini, tketicilere kendi yalarn sabun ve kendi eletirilerini de kurumsallam bir norm olarak sat tn m kabul etmektedir?
Sonra bir dergi editr, baka bir dergi editr beni aryor; tepesi at m, car car konuuyor, nk bulunduu yerdeki yeralt dv kulbne bir yazar gndermek istiyor. "Rahat ol dostum," diyor bana New York'tan, "Bana nerede olduunu syleyebilirsin. Yerini ifa etmeyeceiz". yle bir yer yok, diyorum. Milletin birbirini yumruklayp bo hayatndan, anlamsz kariyerinden, namevcut babasndan yaknd kulplerden oluan gizli bir topluluk yok. Dv kulpleri hayal rn. Oraya gidemezsin. Hepsini ben uydurdum. (Palahniuk 1999)
Belki de aslnda "bugnn neo-Faizmi giderek 'postmodern', me deni, oyuncu bir hal alyor, kendinle arana ironik bir mesafe koy man gerektiriyor... ama btn bunlar onu daha az Faist yapmyor" (Zizek 1997: 64).
BRAZIL
Hatadan Terre
Tm tutuklular ikence iin bakanla gtrlr. Resmi ama bilgi almaktr, ancak insanlar korku tarak kendi kabuuna ekilmeye itme ve ilerlii kantlama "ihtiyac" da bir o kadar nemlidir... Peki birok insan sorgulanp lmne ikence g rrken nasl olur da zgr bir toplumdan sz edile bilir? Belki de bu kk ktlkler daha byk bir ktlk haline gelmitir. Belki de bakanln yn temleri toplum iin terristlerden daha byk bir tehdit oluturmaktadr.
SOUK SAVAI savunan Georg Kennan vaktiyle totalitarizm kavra mnn, yani tebas zerinde -muazzam bir brokratik aygt ve plan l ekonomi araclyla- tam bir denetim uygulayan bir devlet imge sinin, dev bir polis tekilat ve ok sayda muhbir araclyla disip line edilen bir toplum imgesinin bir fantazmadan ibaret olduunu ne srmt. Levi-Strauss'un totemcilik kavram gibi bu da fiilen, hatta tarihsel adan var olmayan bir toplumsal kuruma iaret eder; "aratrmaclarn kendi ahlak evrenlerine yabanc saymay tercih ettikleri, dolaysyla aratrmaclarn bu evrene balln koruma y salayan... kimi insani fenomenlerin" snrlarn belirler (Pietz 1988: 56). lgin bir biimde bu kavram hem Sol'un hem de Sa'n kendi ne gre fantaziler kurmasna olanak salad. Sa bu kavram/fan tazmay, Levi-Strauss'un totemciliini andracak ekilde, kendi toplumlarnn aksaklklarndan hayal kurarak uzaklamak iin kul land; Sol iin, Marcuse gibi toplum teorisyenleri iin ise bu kav ram tketicilik ve onun rettii "tek boyutlu insan"n sorunlu taraf larn yanstan bir ayna ilevi grd. Kennan sa kanadn sylemin deki d almasn vurgulayarak unlar syler:
Totalitarizmi genel bir fenomen olarak zihnimde canlandrmaya al tmda, bizzat ahit olduum Sovyetler ya da Nazi manzarasndan ziyade Orwell, Kafka, Koestler ya da erken dnem Sovyet hicivcileri gibilerin ya ratt kurgusal ve simgesel imgeler aklma geliyor. Dier bir deyile, bu fenomenin fiziksel gerekliiyle deil de bir d veya kbus olarak gcy le ifade edilebildiini dnyorum, (aktaran Pietz 1988: 57)
152
FLMLERLE SOSYOLOJ
Kennan'a gre Orwell'in 1984' bir jenerasyonun kbusunu szlere ve imgelere dkmt (Gleason 1984: 145). Ve bu haliyle de ksa srede Sol ile Sa arasndaki mcadele iin bir sava alanna d nmt. Bu ters-topya en ok neyi andryordu: ABD'yi mi yok sa SSCB'yi mi? Dnce kontrol, TV gzlem sistemleri, maniple edilen kitleler ve teknobilimden g alan kapitalizmin zirvesi mi, yoksa "halkn suratsz balarnda polis miferleri tayan yarsnn, halkn dier yarsnn pasif bedenlerini ineyip getii, grilerin en donuu" olan Stalinizm mi? (Glass 1986: 22) Orwell phesiz Sta lin(izm)'i dnerek yazmtr, yine de eserini muazzam klan ey zamand olmasdr. Orwell'in resmettii ters-topya yamulmu bir kapitalist ya da sosyalist toplum olarak alglanabilir. Orwell bayaptn 1948'de yazm, hiperbolik bir biimde ta sarlam ve 1984 ylnda geen bir bilimkurgu olarak sunmutur. Kitap 1949 ylnda, bir yl gecikmeyle baslr; tpk Terry Gilliam'n Orwell'in klasik romanna ok ey borlu olan filmi Brazil gibi. 1984' bir ylla karan bu film 1985'te gsterime girer. Anlaty balamndan koparmak iin Orwell gibi Gilliam da elinden geleni yapar, nitekim Brazil yle balar: "20:49, 20. yzylda bir yer." Gilliam'n eitli filmlere gndermeleri, ani anlat deiiklikleri ve zellikle arpc mzik kullanm bu zamandl destekleyerek ezici bir gereklikle aramza mesafe koymamz ve bylece onun zerine dnmemizi salar. Kukusuz bizim kbuslarmzla Orwell, Arendt, Koestler ve Aron'un kbuslar tpatp ayn deil; ne de olsa artk Dou ile Bat arasnda bir souk sava yok, Stalinizm gemite kald, vb. Yine de Gilliam'n filmi bize ok canl geliyor. Peki neden? Belki de Brazil ada bir kbusu resmettii iin: 21. yzyln totaliter devletinin deheti. Brazil ilk bakta ok tuhaf bir komedidir, mbalaa konu sunda iyice arya kamas bakmndan Monty Pythonn Uan Sir ki'ni andrr. Gelgelelim daha yakndan bakldnda, gnmzdeki terre kar savala ilgili bir yorum olduu grlr. Gilliam'n deyi iyle Brazil izleyiciyi adeta oyuna getirir: "Bir cevap vermiyoruz. Yalnzca zaten aikr olan eylerin altn iziyoruz, aikr olsa da insanlarn neredeyse hi dikkate almad eylerin" (Gilliam, akta ran Noblejas 2004). Gndelik gereklie boazmza kadar battk a, aslnda aikr olan eyleri gremez hale geliriz. Aikr olann
BRAZIL: HATADAN TERRE
153
grnebilmesi iin bir kurgu kisvesi altnda "sakl" olmas gerekir. Orwell bunu Souk Sava kbusuna uygulamtr, Gilliam da ayn eyi bizim kbusumuzu kurguya evirerek gerekletirir. Yukarda aktardmz (Brzezinski, Orwell, Arendt ve Aron gibi dnrlerden kaynaklanan) tanmn aksine, totalitarizm Gilliam iin dpedz kendini sorgulayamayan bir topluma iaret eder. Bu anlay dounun eski totaliter toplumu ile ada Bat toplumunu tekinsiz bir biimde ilikilendirir: Piyasa ideal koullar iinde her zaman hakldr, ekonominin demir kurallarna -uluslararas reka bet, vb.- itaat etmek zorunda olan iktidar partileri de yle. Stalinist ler de tarihin demir kurallarndan bunu anlamam myd? Gilliam' in Brazil'i arada pek de fark olmadn gsterir. Brazil'de btn anlatnn basit bir hatayla atelenmesi artc deildir. Kendini sorgulayamayan bir sistemde bir hata kolaylkla terre dnebilir. Filmde olanlarn balang noktas, Enformas yon Bakanl'na giren bir bcein elektrikli daktiloda bir yazm ha tasna, szmona terrist dman Bay Buttle'n adnn yanllkla Bay Tuttle diye yazlmasna yol amasdr. Bu hata yznden Bay Tuttle, Bay Buttle olur; yani geinmek iin ayakkab tamir eden, ka lan vaktini de ailesiyle geiren sradan bir adam. Bir yn istihbarat raporuna dayanarak vahice tutuklanan bahtsz Bay Buttle "bilgi al mak", yani ikence iin bakanla gtrlr. Bildii ya da anlatabi lecei hibir ey yoktur, ne var ki bu ona daha da tehlikeli bir hava verir. Bunun zerine lmne ikenceye urar. Brazil'de karmza kan toplumda, gzetleme ve istihbarat yaamn her alann istila etmi, her zaman her yerde bulunan terr tehdidi halk saldrlarn ya da kurbanlarn artk neredeyse farkna bile varmayan zelletiril mi bireyler haline getirmitir. Bu da Buttlen talihsizliidir. stihbarat Bakanl'nda alan Sam Lowly de bu zelletiril mi ve kaytsz bireylerden biridir. Bu yaplamayacak hatann so rumluluunu stlenmesi byk bir talihsizliktir. nce, bakanln hatalarla ilgili prosedrlerini uygular; ancak zaman getike, ona "ahlak yolunu" reten "ryalarnn kz" Jill'in de etkisiyle, bunu ahlaki bir mesele olarak grmeye balar. Sam hatay dzeltmeye altka daha ok glkle karlar. Terslikler birbirini izler ve sonunda Sam de bir devlet dman olup kar. Bir sistem hatasn dan kaynaklanan Buttle/Tuttle meselesinden, Sam'in de iinde yer
154
FLMLERLE SOSYOLOJ
ald daha byk bir terr komplosunun bir paras olarak sz edil meye balar. Bunun zerine Sam tutuklanr ve bilgi vermesi iin ba kanla getirilir. Bundan syrlmay bir lde baarr, ancak dedi i bedel ardr: hayal dnyasna ekilir ve akln karr. Filme ad n veren rahatlatc bir Latin paras olan Brazil burada topya mi di zerine ironik bir yorum ii grr. Hayaller kurarak halihazrda ki gereklerden kamak bir zm deildir. Sol ve Sa fantaziler arasnda bir seim yapmak durumunda olan Gilliam Soldan yana olmay tercih eder. D (ve topya) almasn kolektif eylemle bir letirmek ister. Gilliam Brazil'i bir phecilik ve iyimserlik paralaks olarak g rr. Sistemin her zaman kazanmas bakmndan pheci bir filmdir bu: Sisteme kar koymaya kalkan herkes acmaszca ezilir. Fakat farkl direni biimleri denemesi asndan da iyimserdir. Polisin avcundan kurtulmaya alan Sam, pheci bir tavr taknan ("Sam sen hi terrist grdn m?") ve terrist saldrlarn kurbanlar iin kayglanan Jill ve son olarak da Buttle'n yerine tutuklanm olma s gereken Tuttle. Tuttle serbest bir tamirci olarak alr, (altyap, snma, su, elektrik, vb.'den sorumlu) Merkezi Servis'in bozduu eyleri onarr. Hkmet evraklarn ve brokratik prosedrleri atla yarak yalnzca bozuk eyleri alr hale getirir. Bu karakter, yani kahramanlar ayn anda iki uzamda konum landrlmtr: Hem (ampirik) gereklik alannda hem de bir kurgu/ hayal alannda bulunurlar. Sam, iyinin ktye at muazzam bir savata sisteme lmcl bir darbe indirme hayalleri kurar. Jill, hem Buttles'n komusu olan gerek bir insandr (Bay Buttlen tutuklan masna ahit olur ve onun serbest braklmas iin urar), hem de Sam'in "ryalarnn kz"dr. Tuttle ise oturduu daireyi tamir ede rek Sam'e yardm eden "ampirik" bir insandr - Sam'in dlerinde ki kahraman, onu bakanln elinden kurtaracak kiidir. Burada karmza kan soru udur: Fantazi mutlakiyeti bir devletten kamann bir yolu mudur, yoksa insanlar fantaziler arac lyla m bask altnda tutulur? Fantazi eylemin n koulu mudur -daha iyi bir ey hayal edemiyorsak neden direnelim yoksa acla rmza katlanmay mmkn klan bir gereklerden kama biimi midir? Al sahnesinde ve Sam'in koca bir ku gibi utuu baz r ya sekanslarnda incelikle sorulan bir sorudur bu. Gkyz elbet
155
te bir ka yolunun ifadesidir. Fakat filmdeki bu tr sahneler Leni Riefenstahl'n ektii, Nazi sinemasnn bayapt saylan radenin Zaferi / Triumph des Willens'deki baz sahneleri de akla getirir. Brazil'de gereklik ve kurgu iki ekilde i ie geer: film (kur gu) ile gereklik (terre kar sava, yani bamzdaki bela) arasn daki alegorik iliki, ve filmin anlats iinde tasvir edilen gereklik ve hayal alanlar arasndaki iliki. Bu blmde her iki taraf da ve zellikle insann birinden dierine nasl kayverdiini ele alyoruz. Bunu admda gerekletiriyoruz. ncelikle Brazil'deki totaliter gvenlik devleti vizyonunu ana hatlaryla ortaya koyuyor ve daha sonra bunu kendi terre kar savamzla karlatryoruz. kinci si, kurgu/ideolojinin klfetli bir gereklii hangi yollarla rtebile ceim inceliyoruz. nsanlar gvenlik aygt karsnda kendilerini nasl konumlandrr? ncs, direniin nasl tasvir edildiini ele alyoruz. Sonu ksmnda ise meseleye daha geni bir perspektiften bakyor, Brazil'in biimi ve gsterime girmesi konusunda Gilliam ile yapm irketi arasnda ortaya kan anlamazl belirli bir ba lama yerletiriyoruz. Yapm irketinin filmi yaynlama konusunda ki isteksizlii, kurgunun Gilliam'n dndnden daha byk bir potansiyele sahip olduunu mu gsterir?
(Anti)-terr
Brazil terrn gndelik gerekliin paras olduu bir toplumu tas vir eder: al sekansnda TV satlan bir maaza bombalanr, ardn dan ayn ey bir restoranda gerekleir, daha sonra bir alveri mer kezi havaya uurulur, stihbarat Bakanl bakan yardmcs Bay Helpmann bir terr saldrsnda bacaklarn kaybetmitir, Sam son ryasnda Tuttlen bakanl havaya uurduunu grr, sokaktaki ocuklar pheli terristleri tutuklama oyunu oynar, vb. Ne var ki bu gereklik en plak biimiyle restoran sahnesinde ortaya kar. Sam, annesi Ida, annesinin arkada Bayan Terrain ve Bayan Terra in'in kz Shirley hep birlikte bir restoranda yemek yerken anszn bir bomba patlar. Yaral mteriler ve garsonlar yerde inlerken sz konusu drt konuk bu durumdan pek etkilenmemi gibidir. Gven lik kuvvetlerinin tutuklanmad birka garson bu dehet verici
156
FLMLERLE SOSYOLOJ
manzaray kapatmak iin masann etrafna bir paravan yerletirir. Paravan grnty kapatr, ama aclar iindeki kurbanlarn sesleri ne bir etkisi yoktur. stisnai bir edim gibi grnen ey normal vazi yet gibi deneyimlenir ve kaytszlkla ele alnr. Anti-terr kuvvetle ri patlamadan yalnzca birka saniye sonra restoranda boy gsterin ce, btn bu kk patlamalar insanlar sindirmek amacyla bizati hi devletin dzenlediinden phe ederiz ister istemez. Gilliam bu konuda unlar syler:
Bu tartmalarda srekli gndeme gelen dier soru da uydu: Terrist ler gerek mi? ou zaman buna cevap olarak bilmediimi sylerdim; nk bu dev tekilatn her ne pahasna olursa olsun hayatta kalmas, dola ysyla da gerekte terr diye bir ey yoksa bile devletin kendini idame et tirmek iin terristler icat etmesi gerekiyordu - tekilatlar bunu yapar. Bu ou zaman onlar artyordu ve cevap istiyorlard: Restorandaki patlama bir terr saldrs myd? Yine bilmediimi syledim, her zaman olduu gi bi yalnzca sistemin patlayan bir paras olabilirdi. Ancak bu teknolojinin ilediini varsayacak olursak, bunun patlamas birinin onu havaya uurdu u anlamna gelir: Benim Brazil'de ortaya koymaya altm ey de ite buydu. (Gilliam 1999: 131-2)
Bu pheci tavr bir adm daha ileri gtrecek olursak, sregelen sal drlarn, insanlara terrn glgesinde yaamay retmenin ve do laysyla hkmeti ve onun acmasz politikalarn merulatrma nn bir yolu olduu sylenebilir. Gilliam'n Brazil'i ekerken kar lat en byk glk, birok zel efekt kullanlrken oyuncularn hibir ey olmam gibi davranmalarn salamak olmu (1986). Yalnzca hnerli oyuncular bu denli "profesyonelce" davranabilir. Ayn ekilde, bu drt karakterin (Sam, Ida, Bayan Terrain ve Shir ley) byle davranmas ancak ok fazla "pratik"ten sonra mmkn dr - olay byle karlamalarnn sebebi, artk altklar terr sal drlarn yalnzca sinir bozucu bir rahatszlk gibi alglamalardr. Kamu Gvenlik Tekilat'nn ikaz ve teskin karm marazi tav r da ayn ekilde, insanlar bir sonraki saldrya hazr olmalar ara clyla celbetmenin bir yolu olarak yorumlanabilir mi? Nihai fela ket kapda olsa bile gndelik ilerinize devam etmeli ve gerisini h kmete brakmalsnz (Zizek 2003b: 98-9). Tehdit barometresiyle celbedilenler, hibir tehdidin sz konusu olmad bir durum ile (ki aslnda bu barometrede bulunmayan bir kategoridir) toptan ykm
157
arasnda bir yerde bulunur. Bu iki nokta arasnda ise bir dizi olas kk saldr ve buna uygun genelletirilmi bir istisna hali vardr. Bir yandan, bu kk iddet patlamalar bize nihai felaketin gerek bir tehdit olduunu ve bunu nlemek iin ar nlemler alnmas gerektiini hatrlatr (bylece bir hkmetin aklndan geen her ey merulatrlm olur); dier yandan da barn ancak tehdit uzak lat takdirde mmkn olacan ifade etme gereksinimi vardr (bu da hkmet nlemlerinin neden snrl nlemler olarak sunul duunu, neden bunlara sona erme hkm gibi yasal snrlamalar ge tirildiini aklar). Sam ve Jill bir fabrikada zerinde "Bugn g, yarn zevk" yazan bir postere rastlarlar: Zorluk ("g") dnyalarn en gzeli ("zevk") yolunda geici ve mecburi bir nlemdir. Kayt Dairesi'ndeki bir hey kelin zerinde de "Hakikat zgrletirir" yazldr: "zgrlk" ufukta bizi beklemektedir, ama nce "hakikati" kurtarmak iin ne gerekiyorsa yapmamz, yani bakanln yntemlerine raz olmamz gerekir. zgrlklere getirilen kstlamalar endie verici bir sorunla mcadele etmek iin gerekli geici tedbirlerdir; Michael Ignatieff'in (2005) szlerini baka trl ifade edecek olursak, bu tedbirler byk bir iyilik yolunda kk bir ktlkten ibarettir. Peki birok insan sorgulanp lmne ikence grrken nasl olur da zgr bir toplumdan sz edilebilir? Belki de bu kk kt lkler daha byk bir ktlk haline gelmitir. Belki de bakanln yntemleri toplum iin terristlerden daha byk bir tehdit olutur maktadr. Baka bir deyile, belki de zehirli olan bizatihi "devadr":
Bugn iinde yaadmz durum, "terre kar sava", sonsuza dek as kya alnm bir terr tehdidinden ibaret: Felaketin (yeni bir terr saldrs nn) meydana gelecei sorgusuz sualsiz kabul ediliyor, ancak felaket son suza dek erteleniyor. Bundan byle bamza ne gelirse gelsin, 11 Eyll saldrsndan ok daha dehet verici olsa bile, "o" beklenen saldr olmaya cak. Bu noktada ''akn bir dn yapmay baarmamz byk nem ta yor: Asl felaket, zaten srekli bir felaket tehdidinin glgesinde yaad mz bu hayatn ta kendisi. (iek 2003b: 165)
Bakanla ilk ziyaretimizde, bir yazcdan tutuklama emirlerinin ktn grrz: Tonsted, Simon; Topper, Martin F.; Trollope, Ben jamin G.; Turb, Wiliam K.; Turner, John D.... ve ardndan da Archi
158
FLMLERLE SOSYOLOJ
bald Tuttle - olduka tannm, tehlikeli bir terrist. Bildiimiz gibi, bir bcek yznden artk Archibald Buttle olmutur. Makine devam eder: Tutwood, Thomas T.; Tuzczlow, Peter... Ve bunlar yalnzca o gn iinde ilenen, yalnzca soyad T harfiyle balayanlarn tutukla ma emirleridir. Sam terfi edip bakanlkta yeni bir greve getirildi inde olan biteni daha yakndan grrz. Sam'in yeni patronu Bay Warren, sonu gelmez koridorlarda alanlarnn soru bombardma n altnda ilerler; bu sorulardan biri hl "muallakta" olan on be pheli konusunda ne yaplacayla ilgilidir. Warren "yarsn ter rist yarsn da kurban diye yazn," der. Filmde grdmz tutukla malarda ayn ekilde rasgele gerekletirilir: havaya uurulan resto randa garsonlarn neredeyse yars tutuklanr, saldrya urayan i amar blmndeki mteri ve alanlara da ayn ekilde mu amele edilir. Tm tutuklular ikence iin bakanla gtrlr. Resmi ama bilgi almaktr, ancak insanlar korkutarak kendi kabuuna ekilme ye itme ve ilerlii kantlama "ihtiyac" da bir o kadar nemlidir. Bay Helpmann televizyonda yaynlanan bir rportajda "zgr bir toplumda asl mesele istihbarattr," der; stihbarat Bakanlndaki pek ok tabela ve posterde bu szlerin yanklarn grmek mm kndr. Bunlardan birinde u szler yazldr: "stihbarat - Refahn Anahtar." Terre kar savata istihbaratn anahtar saylmas artk sradan bir durum haline gelmitir. Terr birok adan sradan bir savatan farkldr: En nemli fark, terristlerin ve gerilla savala rnn dzenli bir orduyla ak bir savaa girmekten kanmasdr. Bu nedenle de sradan yntemlerle alt edilmeleri mmkn deildir. Yaplacak ey gelecek saldrlar nlemektir. Telefon grmeleri ni, pheli e-postalar, para transferlerini takip etmek, vb. uygula malar gizli yaplar ve terrist rgtlerin planlarn ortaya karmak asndan hayati nem tar. Vatanseverlik Yasas'nn gerekesi de bu deil midir? Biz yle olduunu dnyoruz. Kaytlar, banka bilgileri, seyahat bilgileri, vb.ye eriim terrle savamann yolu gibi alglanyor. Brazil'de olanlarla bir baka ve belki de daha ilgi ekici benzerlik de Afganis tan ve Irak'a kar "sava"taki istihbarat edinme yntemiyle ilgili. Amerikan Gulag'nda - yani Guantanamo deniz ssnde, Ebu Ga rib'de ve Irak'taki dier hapishanelerde, Afganistan'n eitli yerle
159
rinde ve baka yerlerdeki gizli hapishanelerde- bulunan tutuklula rn yzde yetmi ila sekseninin masum olduu iddia ediliyor (Dan ner 2004: 3). Bu "gayrimeru mcahitlerin" ou sadece yanl za manda yanl yerdeydi - tpk restorandaki garsonlar ya da i ama r blmnde alanlar ya da alveri yapanlar gibi. Bu tutukla malar terrist hcreler hakknda bilgi edinme amal mitsiz ve zensiz giriimler olarak grlebilir: Yeterli sayda insan tutukla nrsa, inallah bir eyler bilen biri kp bir eyler anlatacaktr. Ebu Garib'deki tutuklulardan dzenli olarak "bilgi alnyordu". Burada kullanlan aralar Brazil'de grdklerimize pek benzemi yordu: Brazil'deki fiziksel acya sebep olan "klasik" ikenceye kar lk Ebu Garib'de cinsel aalama ve slam'a hakarete dayal psi kolojik bir ikence sz konusuydu. Ne var ki ikisinin de amac ayn gibi grnyor: insanlar zayf drmek ve konuturmak. 1949 Cenevre szlemeleriyle ikence yasaklanmt; ikenceyi savu nanlar, daha byk bir iyilii koruma yolunda kk bir ktlk ol duunu iddia ederek gerekelendiriyordu ikenceyi. Bakan Yar dmcs Dick Cheney 11 Eyll'n ardndan verdii ilk rportajda "Elimizin altndaki her yola bavurmak, amacmza ulamamz a sndan hayati bir nem tayacak," diyordu. Bush 11 Eyll saldr larnn "karlk vermede yeni bir paradigma", "sava kanunlarna dair yeni bir dnce biimi" gerektirdiini vurguluyordu (Strauss 2004: 6). "Sadece unu sylemek istiyorum: Artk yalnzca 11 Ey ll'den ncesi ve sonras var" - CIA terr kart nlemler mdr Cofer Black konuyu byle aklyordu, ama ounluk da bu gr paylayor (Brown 2005: 978). Ebu Garib'deki ikence "hafif ikence", ikencesiz ikence ola rak alglanyordu. nsanlar kalc bir zarara uramayacakt, psikolo jik ikencenin fiziksel ikence kadar zararl olmad dnlyor du ve ne kadar ileri gidilebileceine dair belli kurallar vard: James Bybee o utan verici notlarnda, en fazla bir organn zarar grd noktaya kadar ileri gitmeyi neriyordu. Ebu Garib'de olup bitenleri "teknik olarak ikenceden farkl" (Sontag 2004) diye niteleyen Rumsfelde rahatlkla Brazil'de bir rol teklif edilebilirdi. Brazil'de grdmz ikence de "hafif ikence"dir. Kurbanlara ikence eden doktor Jack'in iddia ettii gibi, tutuklularn lmelerine mani olmak amacyla kesin parametreler belirlenmitir. Dolaysyla Buttle'n
160
FLMLERLE SOSYOLOJ
lm nceden planlanm bir ey deildir, Jack'in kaytlarn kar mas nedeniyle Buttle'n elektro-hafza terapisinde yanl paramet releri kullanmasndan kaynaklanmtr. kence zgr bir toplumda, bir demokraside nasl merulatr lr? Ke yazar Robert Jackson milli gvenliin tehdit altnda ol duu durumlarda ikencenin kabul edilebileceini ne srmtr. Jackson'a ve dier yeni muhafazakrlara gre anayasa bir intihar anlamas deildir: "Mahkeme onayl psikolojik sorgulama yn temleri gibi birtakm terrle mcadele yntemleri konusunda ak fikirli olmalyz. Ve her ne kadar ikiyzl bir davran olsa da, baz phelilerimizi bu konuda daha az hassas olan mttefiklerimize ha vale etme meselesini dnmeliyiz. Bunun sevimsiz bir i olaca n herkes zaten biliyordu" (Jackson, aktaran Macmaster 2004: 3). Akademik evreden Michael Ignatieff (2005) ve Alan Deshowitz de (2002) benzer argmanlar sunar. Sava kanunlar, Cenevre sz lemeleri postmodern sava halinin yeni gereklerine gre yeniden dzenlenmelidir. Patlamaya hazr bomba gibi senaryolarda ikence kanlmaz olabilir. Snrl kullanm ve "hafif niteliinin yan sra, ikencenin bir hkim tarafndan onaylanmas gerekir. Deshowitz'in nerdii gibi, durumdan duruma deien kimi zel izinler de sz konusu olabilir: "Ben ikenceden yana deilim, ama ille de yapla caksa mahkeme onay zorunlu olmal; 'iyi' ve gereki nc bir alternatif yok. Tipik bir 'ktnn iyisi' durumu..." (aktaran Cohen 2005: 27). Deshowitz insanlarn trnaklarnn altna ine batrlabi leceini ya da sakinletirici bile verilmeksizin dilerinin oyulabile ceini hesaba katmalyd (Macmaster 2004: 4). imdi Brazil't geri dnelim. Burada tutuklular ya terrist ol duklarn itiraf ederler ya da sulamay reddedip daha fazla iken ceye maruz kalrlar. Yalnzca iki seenek vardr: ya hemen ya da i kenceden sonra itiraf etmek. Dolaysyla tutuklular ne olursa olsun sulu saylr. Rumsfeldin Guantanamo'daki tutuklular patlamaya hazr bombalar olarak grmesi bu argman tekrarlar. Terre kar sava devam ettii srece tutuklularn burada kalmalar gerekiyor du (ki bu da on yllarca srebilirdi) nk aksi takdirde bomba gibi patlayabilirlerdi. Onlar sadece doru hareketi bekleyen potansiyel intihar bombaclaryd. Nitekim yapm olduklar bir ey yznden deil, gelecekte yapabilecekleri bir eyle sulanyorlard. Dine ba
161
llklar ve Amerikan kart deerleri benimsemeleri onlarn "pat lamaya hazr" olduklarn kantlamaya yeterdi. Rumsfeld iin yal nzca terristler ve potansiyel terristler vard, ve elbette her iki grubun da hapsedilmesi gerekiyordu. Bu argman ortaada cadlarn hakkndan gelmek iin yaplan su testini akla getiriyor. Cad olduu iddia edilen kadnlar elleri ve ayaklar bal, yani hareket edemeyecek/yzemeyecek bir halde gle atlrd. Eer kadn su zerinde kalrsa, bu onun cad olduu nun (doast gleri olduunun, vb.) kant saylrd. Batmas ise masum olduu anlamna geliyordu, ama zaten boulmu olacan dan bunun pek bir kymeti yoktu. Gilliam ikence iin deme yap ma fikrini cad davalaryla ilgili ortaa belgelerinden edinmiti. lme mahkm edilenlerin ate iin kullanlacak odunun parasn demeleri gerekiyordu (Gilliam 1999: 132). Ayn ekilde Sam'e de hem kendinin hem de vergi mkelleflerinin parasn boa harcama mak, en azndan kendi bilgi alm masraflarn belli bir seviyede tu tabilmek iin sulamalarn bir ksmn kabul etmesi tavsiye edili yordu. Bedelini deyecei ey elbette ikence deil de "terapi", "hiz met" ya da "yardm"dr. Dolaysyla tutuklular hem mahkm hem de mteri muamelesi grr (Cowen 1998). Bir taraftan, gardiyan lar mahkmlardan "devlet mal" diye sz eder ve mahkmlar "depo"ya gtrlr; Agamben'in (1998) deyiiyle onlar homini sacri' dir: hem devletin iktidarna tabi hem de hukuk alannn dnda in sanlardr. Tutuklanmalarnn ardndan, kelimenin tam anlamyla bir et torbas gibi grnrler: kafalarndan bellerine kadar torba gibi bir kuma geirilmitir, boyunlarnda metal bir kelepe vardr ve torba larn arkasnda kelepelendikleri metal bir boru uzanr. Bu "torba lar" kesilmi domuzlar gibi nakliye edilir: Torbaya benzeyen dze nek tayclarn tavanndaki bir kancaya tutturulur ve ara ilerle dike "torbalar" sallanp durur. te burada gerek dnya gleriyle bir baka paralellik daha kendini gsterir: Hepsi i nl ya da tu lum giydirilmi, altna bez balanm, askeri nakil aralarnn zemi nine kayla tutturulmu halde Afganistan'dan Guantanamo Krfe zi'ne gtrlen mahkmlar da benzer bir ey yaamyor mu? Mah kmlarn Guantanamo'nun "kamusal" alanlarnda giydikleri kya fetlere ne demeli? Turuncu tulumlar giymeye mecbur ediliyorlar;
162
FLMLERLE SOSYOLOJ
karartlm gzlklerle grmeleri, ameliyat maskeleri ve kulak t kalaryla da konumalar ve duymalar engelleniyor. Dier yandan, Buttle gibi insanlar soruturma talebiyle, stihba rat Bakanl'na yardmc olmaya davet edilir. Jack Sam'e megul olduunu, nk uramas gereken bir sr mteri bulunduunu syler. Sam hapsedildiinde, daha iyi hizmet salamak amacyla yaplan bir ankete katkda bulunmas istenir: "Memur: Sizce siste min durumu nedir? a. etkili, b. etkisiz. Memur: Bir vergi mkellefi olarak a. etkilendiniz, b. etkilenmediniz?" Ve bylece srp gider. Burada can alc soru ise udur: Buttle'n ve dier tutuklananlarn bana gelenler, bir piyasa ekonomisinde edimde bulunduunda in sann bana gelenlerle karlatrlabilir mi?
Metann Saltanat
Gilliam'n filmi iki tespitte bulunur. Saldrnn bir kanad besbelli totaliter gvenlik devletidir. Ne var ki dieri de tketim toplumu dur. Bu ezamanl iki eletiri hatt biz izleyicileri, devlet ve piyasa nn znellik retme biimleri arasndaki benzerlikler zerine d nmeye yneltir. lk bakta bu iki alan birbirinden ok farkl gibi dir. Totaliter bir devlette brokrasi zgrlkleri indirger: ifade z grln kstlar, seme zgrl alann snrlandrr, bilinci fel ce uratr (Orwell'n yenikonu'u, iftkonu), vb. Panoptik devlet hareketi ve davranlar kstlamak iin disiplin aracna bavurur. Buna karlk, bir piyasa ekonomisi bireysel farkllklar tevik ed er, talep olduu srece farkllatrlm rnler retilir, herkesin bir giriimde bulunma hakk vardr, vb. Bu dnceler elbette, Marksist jenerasyonlarn da ortaya koy duu zere, znde ideolojiktir: yalnzca buna paras yetenlerin seme zgrl vardr; insanlar zerk aktrler deildir, kapitalist lerin heveslerine meyillidir; talepler kendiliinden ortaya kmaz, reklamlar araclyla retilir. Tpk Orwell'n syledii gibi:
Byle bir kapitalizmde insani bir ilikiye yer yoktur, daima kr etmek haricinde bir kanun yoktur. Bundan daha bir yzyl nce alt yanda ocuk lar madenlerde ve pamuk fabrikalarnda byyor ve lmne, bugn bir eei ie kotuumuzdan ok daha acmaszca altrlyordu. spanyol en gizisyonundan daha insafsz deildi bu belki ama daha insanlk dyd; zi
163
ra spanyol engizisyonu ocuklar can olarak gryordu, ocuklar lm ne altranlarsa yalnzca emek birimi olarak, (aktaran Kellner 2006: 10)
Kapitalizm insan emee, bir metaya indirger. Agamben'e gre ho mo sacer'i niteleyen eylerden biri de onu ldrenin ceza almamas dr. Ayn ekilde kapitalist bir ekonomideki ii de hi vicdan azab ekmeden iten atabileceiniz biridir. Her iki durumda da ahlak sis teme yabanc bir ey gibi alglanr. Baka bir deyile, ahlak her iki durumda da eletirel dnceye yn veren bir ey olmaktan kar. Brazil'de karlatmz iiler de ayn ekilde bir nesne mu amelesi grr. er ple, dkntlerle ve eskimi mobilyalarla do lu harabe evlerde yaarlar. Sradan iiler fakirdir ve karnlarn an ca doyurur. Bir btn olarak kapitalist ekonomi ardnda yalnzca p brakan dev bir makine olarak tasvir edilir. Sam ve Jill arabay la fabrikaya giderken, sanayi blgesini kubak grrz: p y nlar stste birikmitir; ne aa ne imen, hibir ey yoktur. Fa kat arabayla geip giden insanlar yalnzca yolun iki yanna yerleti rilmi reklamlar grrler. Marksist dnce hep ikiye ayrlmtr. Biri daha ziyade retime odaklanr, dieri ise tketime: yani siyasal iktisat ve kltr kuram. Az nce yukarda ana hatlaryla ortaya koyduumuz trden bir ele tiri ilkine aittir: emein retim srecindeki rol ve kapitalist mek nizmann akldl. kincisi ise ne retildiinden ziyade nasl ta lep yaratldna odaklanr. Tketiciler piyasann onlara arzulamay rettii eyleri arzularlar. Bu bakmdan ihtiya ile arzu arasndaki ayrm son derece nemlidir. nsanlarn kyafete, yemee, barnacak yere ihtiyalar vardr ve ekonomi nasl dzenlenmi olursa olsun bunlar hep talep ederler. Ancak arzunun, mallarn ekiciliinin, bu taleplerin karlanmasyla pek de ilgisi yoktur. Bir eyi ona fiilen ih tiya duyduumuzda deil, ona dair bir ihtiya olduunu kefettii mizde satn alrz. Hatta alveri ayinleri bile vardr, herhalde bu ayinlerin en nemlisi de Noel'dir. Beklenecei zere Brazil'de Noel zamandr ve herkes talep icat etmekle meguldr. Zaten her eye sahip bir ar kadaa ya da akrabaya ne hediye edilebilir ki? Bilmedikleri bir ihti yalar var mdr? Brazil'de Noel alveri bahanesinden baka bir ey deil gibidir. Dini bir beyana en ok yaklatmz an, alveri
164
FLMLERLE SOSYOLOJ
merkezinde "sa'nn Yolundaki Tketiciler" yazl bir pankart ta yan bir grubu grdmz andr. Noel zaman hediyeler alnp ve rilir, Brazil'de de durum byledir. Ancak kimse bu hediye alma ya da verme iinden keyif alyor gibi grnmez. Hediye vermek anla mn yitirmi bir alkanlk haline gelmitir (Wheeler 2005: 101). Alnp verilen hediyelerin hepsi ayn metadan ibarettir: yneticile re rasgele "evetler" ve "hayrlar" salayan bir oyuncak verilir. Bu hediye bir meta olarak kiiyi ayn anda hem kitleletirir hem de bi reyletirir. nsanlar sadece kendileri iin retilmi bir hediye alrlar. Gelgelelim ayn hediyeyi alan onlarca tketiciden yalnzca biri ola rak belirsiz bir grubun yeliine, belli bir tipe indirgenmi olurlar. Bu alegorik meta, pek ok adan toplumsal yapya dair bir yo rumdur. Oyuncak ncelikle totaliter devlet aygtlarnn nasl alt n (rnein insanlarn rastgele kurban ya da terrist kategorisine sokulduunu) gsterir. Dolaysyla totaliter devlet aygt ile kapita list ekonominin olas ortakyaarlna iaret eder. kinci olarak ka pitalist ekonominin ahlakd niteliini antrr. Bir evet"ten de bir "hayr" kadar honut kalr. Aksiyomatik doasnn istedii zel bir ey yoktur ve bu nedenle de sahibi tarafndan talep edilen neyse onu retir. Ve nc olarak da metann talep edilmediini, yalnzca ar zulandn aka ortaya koyar. Ne var ki kapitalist ekonomi konformist bir biimde ilemez, herkesin ayn nesneleri arzulamasn salamaz. Farkl metalar ret me konusunda bir derdi yoktur, hatta esasen farkllktan beslenir (rnein bu yln modasyla geen ylnki arasndaki farkllk; gen, orta yal ve yal tketici gruplar arasndaki farkllk; maceraclar, gelenekiler, zppeler gibi kltrel gruplar arasndaki farkllk). Gilliam'n izdii kapitalist ekonomi portresi de ayn ekilde yanl ve demodedir. Gilliam mallarn talep edilmeyip arzulandn orta ya koymak iin abartya bavurma gerei duymu olabilir. Eer filmdeki karakterler farkl mallar alsayd, anlatm daha zayf bir et ki yaratabilirdi. Herkes ayn nesneye ihtiya duymaz. Gelgelelim yneticilikle uzaktan yakndan ilgisi olmayan kapc bile bu oyun caklardan birine sahiptir. Kapitalist ekonomi "ihtiyalarn kar ev releri tarafndan maniple edilmesi" bakmndan totaliterdir (Mar cuse 1964: 3). rnler:
165
beyin ykar ve maniple eder, kendi sahteliine duyarsz bir yanl bilinci tevik eder. Ve bu kazanl rnler daha fazla toplumsal snftan daha faz la birey iin elde edilebilir hale geldike, beyin ykarken kullandklar me saj aleni olmaktan kar, bir yaam biimi haline gelir. Gzel bir yaam bi imidir bu, eskisinden ok daha gzeldir ve gzel bir yaam biimi olarak niteliksel deiimin aleyhine iler. (a.g.y. 12)
Yneticilere zel bu oyuncan gerek bir ilevi olmadn da sy lememiz gerekir. Bu da Gilliam'n alegorisinde vurgulanan drdn c unsura iaret eder. Oyuncak zel malzemelerden retilmitir ve zirvedekiler iin, kararlar veren en nemli insanlar iin mkemmel bir hediye olarak sunulur. Bu haliyle meta kimlik ina srecinin bir paras haline gelir. Sahibine aktarlabilen sihirli bir auras vardr; Marx'n kavramn kullanacak olursak, bir fetitir. Beincisi, rekla mn gcn ortaya koyar; hediyeyi verenler bunun yneticilere zel bir oyuncak olduunu syleyerek aslnda slogan yaym olur lar. Baka bir deyile mteriler ifade satn almaktadr. Metann gsterge deeri, kullanm deerinin nne geer. Gsterge deerinin nemi filmde karlalan dier iki metayla, yani restoranda servis edilen yemekle ve Ida ile Bayan Terrain'in es tetik ameliyatlaryla daha da vurgulanr. Restoran sahnesinde, drt konuumuz yemeklerin renkli fotoraflaryla sslenmi menye gz atarken, garson da uydurma bir Fransz aksanyla mterilerine ne sipari edecekleri konusunda zel tavsiyelerde bulunur: "Ma dam, aramzda kalsn ama bugn iki numaray denemelisiniz." G rne gre bu son derece zel ve st snflara gre bir mekndr. Ne var ki btn yemekler nihayetinde birbirinin aynsdr: her konua, zerine mendeki drt farkl fotoraftan biri ilitirilmi, drt top kahverengi bulama verilir. Burada kapitalist ekonominin simlas yon evresiyle karlarz. Kapitalist ekonomi her eyi metaya, btn metalar da gsterge ye dntrr. Estetik ameliyat bu nihai zaferin bir kantdr. Hem Ida hem de Bayan Terrain her seferinde d grnlerini byk l de deitiren birok estetik ameliyat geirirler. Her ikisi de bir yzeye ve surete indirgenir. Srekli nasl grndklerinden bahse derler, Noel'de "tbbi hediye ekleri" denen hediyelerden alma veya verme fikri onlar mthi heyecanlandrr. Ida da Bayan Terrain de mehur bir doktorun kliniinde tedavi grr. Ida kendisini giderek
166
FLMLERLE SOSYOLOJ
daha gen gsteren klasik bir "kes-yaptr" tedavisi grr. Bayan Terrain ise "gz kamatrc incelikte bir fark" yaratacak ve kendi sine "bir Rembrandt gravrndeki gibi zarif nanslar" kazandra cak bir asit tedavisine girer. Ne yazk ki baz "miniminnack komp likasyonlar" ortaya kar: Ida iyice genleirken Bayan Terrain da ha da yalanr, sonunda da bu komplikasyonlardan dolay hayatn kaybeder. Sam yanllkla tabutunu devirince, Bayan Terrain'den geriye yapkan bir madde ve birka kemik paras kald anlalr. Simle edilen bir ekonomiye ynelme filme "totaliter" bir d n kazandryor ve terre kar savan nasl kavrand ve yrtl d meselesiyle balant kuruyor. Kullanm deeri referans kay bolduka (Baudrillard 1994: 22), fiili ve gerek terr saldrlar da ortadan kalkyor; bunlar devlet (ve dolaysyla da daha nce szn ettiimiz alarm kod sistemi) tarafndan simle edilebilir hale geli yor. Daha pek ok paralellikten sz edilebilir: Piyasann buyruu ve aman vermeyen reklamlar tketicileri "terrize etmez mi"? Estetik ameliyat bir ikence biimi olarak grlemez mi? Gelin, bunlar yorumlamak yerine, znelerin kendilerini kapitalist ekonomi ve g venlik devleti karsnda nasl konumlandrdklarn inceleyelim.
Kinik
Sam kimdir? ncelikle bir brokrattr, Bay Kurtzmann'n en deer li alandr. Ayn zamanda iyi ve saygn bir insandr. Hatta belki de fazla iyidir, Bay Kurtzmann'a yardmc olmaya hevesi yznden ni hayetinde btn usulszlklerin sorumlusu olup kar. Bay Kurtz mann durup dururken kolunun krk olduunu iddia ettiinde onun imzasn taklit eder. Suu bakasnn stne atma konusunda kimse Kurtzman'n eline su dkemez. Sam ise tam aksine kurallara uygun bir ekilde alr ve sistemi iler tutan kt uygulamalara hi bu lamaz (szgelimi i arkadalar Bay Kurtzmann ofisindeyken ek ranlarndan Kazablanka'y izlerler, ama ofisten ktnda megul grnrler). Terfiyle ya da prestijle ilgilenmez, sistemle arasna mesafe koymak ister. Kendi iine bakar, sorumluluklardan holan maz ve kontrol edemedii koullara uyum salar. Sistemin pene sinden kurtulmak ister. Ne var ki biraz daha yakndan bakldnda,
167
Sam'in ideolojik bir tuzaa dm olabilecei de sylenebilir. D nsel adan gereklikten uzaklamas bir ideoloji biimi gibi iler. Bu fikri Arendt ve Havel ile gelitirebiliriz. Lojistikten sorumlu olan Adolf Eichmann milyonlarca Yahudiyi toplama kamplarna gndermitir. Arendt, Eichmann'n eylemleri nin asl etkisinin farkna varmadn ne srer. Eichmann sradan dr: Davranlarn ahlak erevesinde deerlendirmemitir (Arendt 1992: 287-8). Sam de bu bakmdan bayadr. kisi de ktln baka yerde olduuna, dolaysyla kendisine bulamadna inanr. kisi de insanlara (Yahudiler, pheli terristler) gnderilecek mal muamelesi yapar, bu dnce izgisinden her sapma kiisel ilgiye veya sevgiye baldr. Eichmann Auschwitz'e getirilen Yahudiler den Storfer'e yardm etmeye alr, nk onu kendi arkada ve Yahudi meselesini zmek iin ok uram biri gibi grr (a.g.y. 50-1). Sam Jill'e yardm etmeye alr, nk Jill ryalarnn kz dr. Storfer ve Jill kaideyi, yani geri kalanlarn hak ettiklerini bul duklarn kantlamaya yarayan temel istisnalardr. Eichmann ve Sam sahip olduklar tm ahlak yaptklar greve, verilen emirleri belirli bir mesafeden kesinlikle yerine getirmeye balam profesyonellerdir. Nitekim Sam Bayan Buttle'n kocas nn lmyle ilgili sorusuna ancak resmi bir dille cevap verebilir: "Bayan Buttle sizi temin ederim ki bakanlk hatalar aratrma ve ortadan kaldrma konusunda her zaman son derece titiz davranr. ikayette bulunmay arzularsanz, size gerekli formlar gndermek ten byk bir memnuniyet duyarm." Dahas btn bunlar donup kalm, gzyalar iinde, hi de hkmet formlar doldurmakla u raacak hali varm gibi grnmeyen bir kadna syler. Byle bir inkr, tekinden byle bir habersizlik nasl mmkn olabilir? Eich mann toplama kamplarna gnderdiklerinin kargo deil de Yahudi ler olduunu, Sam de Bay Buttle'n ldn biliyordu elbette. Gel gelelim Orwell'n yenikonu dili araclyla malumat baka trl ifade etmek ve aktarmak suretiyle olayla ahlaki bir iliki kurmaktan kanmasn da biliyorlard. Arendt imha, tasfiye ve ldrmenin nasl "nihai zm", "tahli ye" ve "zel muamele" haline geldiine dikkat eker. Snrd edil me "ikamet deiiklii" olmutur, vb. (a.g.y. 85). Kurtzmann Arc hibald'n hafza terapisi iin gereinden fazla fatura edilen Buttle
168
FLMLERLE SOSYOLOJ
ailesinin zararn tazmin etmeye alrken, Bay Buttlen Nfus ka ytlarnda "pasif, Ortak Hazine Merkezi kaytlarnda "silinmi", Bilgi Alm kaytlarnda "etkisiz" ve Gvenlik kaytlarnda ise "ta mamlanm" eklinde getiini grr. Yenikonu terre kar sava ta da nemli bir rol oynar, savan gereklikleriyle aramza mesafe koymamz salar. Nitekim dman tarafn kayplar "tali hasar" ha line gelir, faaliyetleri "yasad arpmalar" olarak adlandrlnca sava sulular Cenevre Szlemesi artlarna uymayan bir muame le grr, sava "insani mdahale" olur, dmanlar bir "er ekseni" oluturur, saldrlar "nokta at"na dnr. kinci bavuru kayna da Havel. Havel The Power of the Po werless (Gszn Gc) adl kitabnda bir esnaftan bahseder. Bu adam iyi bir komnist olduunu gstermek iin vitrinini parti slo ganlar ve bayraklaryla donatmtr. Ne var ki zel odasna ekildi inde sistemin aptallyla dalga geer (Zizek 2001c: 90). Sam'in kimlii de benzer bir biimde blnmtr. Restorandaki saldrdan sonra Bayan Terrain Sami bu terristlerle ilgili bir eyler yapmas konusunda yreklendirir, ancak Sam yant olarak le tatilinde ol duunu syler. Restorandaki olayla Sam'in mesleini ilikilendiren Bayan Terrain ile Sam'in terfi etmeyi toplumsal prestij kazanmann bir yolu olarak gren annesi zel ve kamusal benlii birbirinden ay rlmaz grrler. Ne var ki Sam byle bir balant kurmaz. Bu da tar tma iin neden ortak bir zemin oluturulamadn aklar. stelik bu blnm kiilie bal dilsel bir strateji de sz konusudur. iftdn:
... insann elien iki dnceyi ayn anda aklnda tutabilme ve ikisini de kabul etme gcdr... insann kasten yalanlar syleyip bunlara sahiden inanmas, uygunsuz hale gelen her gerei unutmas ve tekrar gerekli hale geldiinde bir gerei yalnzca ihtiya duyulduu sre iin nisyandan e kip karmas, nesnel gerekliin varln inkr etmesi ve btn bunlar yaparken de reddettii gereklii hesaba katmasdr. (Orwell, aktaran Pietz
1988:62) Sam "etkisiz" olan kiinin aslnda ldnden haberdardr, ancak sz konusu rtmeceli dil bu grevle baa kmasn kolaylatrr. Kurtzmann'n karsndayken Buttle'n lm konusunda ak ak konuur, ancak Bayan Buttle'n karsnda byle konuamaz. Birini zel, dierini de kamusal alanda kulland iki farkl sz daarc
169
vardr. Bu sz daarcklar, sadece Jill rneindeki gibi iki alan st ste bindiinde atr. Uzun lafn ksas. Sam aydnlanm yanl bilinten mustariptir. deolojik kavramlarn yanl olduunu, bir eyler gizlediini bilir, ancak bunlar doruymu gibi hareket etmekte srarldr. Sistemin sorunsuz ilemesini salayan ey tam da onun bu dnsel mesafe yi korumasdr. deolojinin ilemesini salayan tam da kendini kar t gibi gsterebilmesidir. "deoloji katlanamadmz gereklikten kamak iin ina ettiimiz rya gibi bir yanlsama deildir, temelde bizatihi bizim "gerekliimizi" destekleyen bir fantazi inasdr; et kili, gerek toplumsal ilikilerimizi biimlendiren bir "yanlsama dr" (Zizek 1989: 45). Pragmatik bir meseledir bu: Baka, daha adil bir toplumu tercih etsek bile, gereklik bizden rolmz oynama mz talep eder. Siyasi ortamlar ekillendiren nesnel meknizmala ra katlrz ama gerekten dahil olmayz, zira amacmz verili top lumsal ve siyasi dzenin neden olduu gerek etkiyi bilinsizce desteklemek deildir. Adaletsiz, evre asndan tam bir felaket olan, baskc bir sistemde didinir dururuz; ama aslnda bu kadar u raan biz deilizdir, maskelerimizdir. Eve geldiimizde maskeleri mizi bir kenara koyup ailemizle beraber zel hayatmzn tadn karrz. Ne var ki bu asl benlii gizleyen maske fikri yanltr:
Bir maskede, ardnda gizli olandan daha ok hakikat vardr: Bir mas keye "sadece bir maske ite" deyip geemeyiz, zira zneleraras simgesel a iinde fiilen kapladmz yeri belirler. Fiilen yanl ve geersiz olan, bi zim taktmz maske (oynadmz "toplumsal rol") ile aramzdaki "isel mesafe", maskenin altndaki "asl benliimizdir"... Buradaki edimsel bo yut maskenin simgesel etkisinden ibarettir: Aslna baklrsa maske takmak bizi yleymiiz gibi yaptmz ey yapar. (Zizek 1992: 34)
Brazil'de, blnm kiilik fikri Jack rneinde olduundan daha da belirgindir. Jack bilgi alma denen pis ii yaparken gerekten de bir maske takar. Sam ilk defa ofisine gittiinde, Jack'in stnde bir takm elbise vardr, ocuu yerde oyuncaklarla oynamaktadr, oda nn scak bir grn vardr, ortama teklifsiz ve dosta bir hava h kimdir. kinci ve son karlamalar ise Jack'in brosunun yannda ki odada, dev bir ambar olan ikence odasnda gerekleir. Bu defa Jack'in stnde doktor nl, yznde de bir oyuncak bebek mas kesi vardr. Jack'in iki benlii, iki yz vardr. Sam'in "mterisi"
170
FLMLERLE SOSYOLOJ
olarak karsna kt gne kadar her ey en ince ayrntsna kadar dzenlenmitir:

Sam: Jack? Sam: Jack?... Jack? Jack: Kes sesini! Sam: Jack, ben masumum! Bana yardm et. Jack: Alak herif!!! Sam: Korkun bir hata yapyorsun. Jack, ltfen kar u maskeyi. Jack. Seni gerizekl! Sam: Ne? Jack: Bunu bana nasl yapabildin? Sam: Yardm et, Jack! Korkuyorum! Jack: Peki ben nasl hissediyorum sence? Hepsi senin bok yemen! Sam: Jack... Jack: Kes sesini! Profesyonel bir iliki bu! Sam: Jack!!... Yapamazsn... Hayr, yapma!
zel benlik ile kamusal benlik arasndaki ince ayrm ksa devre ya par. Fakat Jack maskesini takarak etiin sesine direnir. Jack maske sini karp takma konusunda gayet beceriklidir. Tam da bu noktada kanlmaz bir soru ortaya kar: Bu karna val kimin iin sahnelenmektedir? Bunun Lacanc cevab Byk teki'dir. Byk teki ilahi bir otorite, byk bir zihin, bir gerek eler listesi, bir komplocu, vb.'dir. Tm straplarmzn suunu ze rine attmz, itaat etmek istemediimiz tm buyruklardan sorum lu olduuna inandmz eydir. Gerekte var olmayan Byk te ki zihnin bir rndr. Gene de ie yarar ve yaadmz dnyay dzenler. Brazil'de Byk teki roln oynayan kimdir? Ida rne inde bu Sam'in biyolojik babas olan Jeremiah'dr ve Ida Sam'i ba basn gururlandrmas iin tevik eder. Bay Helpmann'n eski bir arkada olan Jeremiah onun da baba figrdr. Jeremiah her za man onun evresindedir adeta, onunla konuur gibidir; hatta Bay Helpmann onu "makinedeki hayalet" diye tarif eder. Peki Sam'in Byk tekisi kimdir? Hi kimse. Sam'in hsran belki de bir baba figrnn yokluundan kaynaklanr. Tepedeki adam arar durur ama asla bulamaz. Gerek babas Jeremiah lm tr, film boyunca onun yerine geecek bir baba arayp durur: Kurtz mann, Helpmann, hatta belki de samuray. Bay Helpmann'n bro
171
suna girdiinde, tutuklama emirlerini ileyen bir makineden baka bir ey grmez. Daha sonra. Bay Helpmann bilgi almndan nce Sam'i hcresinde ziyaret ettiinde, oyunun kurallarnn belli oldu unu, kendisinin bile hibir ey yapamayacan syler! te Byk teki tam da budur: insan iradesinden bamsz olarak ileyen ano nim bir makine. Bu da Orwell'n Byk Birader'ini ya da Kafka'nn yklerinde K.'nn arayp da bulamad otoriteyi akla getirir. Byk teki hayali bir baba figrdr. Helpman'n Sam'i Noel Baba klnda ziyaret etmesi de buna cuk oturur. Noel Baba var ol madn bildiimiz, ama gndelik yaammz etkilemeye mukte dir bir babadr. Yani bizimki kinik bir tavrdr. Ya da Jack'in syle dii gibi: "Tesadf diye bir ey yoktur, Sam. Batan sona her ey birbiriyle balantldr. Sebep ve sonu. in gzel yan da bu zaten. Bizim grevimiz balantlarn izini srp onlar aa karmak." Bu nceden tesis edilmi devasa neden-sonu rnts sistemdir, Byk teki'dir. ehrin drt bir yanndaki kanallar da bir Byk teki metaforu olarak dnlebilir. Sistem grnrde kimsenin denetlemedii veya kapsamn kestiremedii mehul bir g tara fndan rlmtr (Gilliam 1999: 130). Bizzat Gilliam'n Byk teki'nin yokluu zerine yorumu yledir:
Bunun 1984'teki ya da Cesur Yeni Dnyadaki gibi totaliter bir sistem olmasn istemedim. Bay Helpmann bile tepedeki adam deil, vekil. Her kes sorumluluu zerinden attna gre muhtemelen tepede kimse yok, ama mesuliyet hep bir stteki adama kalyor. ounlukla totaliter bir dn ya olarak tarif edilse de ben yle olduunu dnmyorum, nk para lar topladnzda totaliter bir sistemde grdmz total ortaya kmyor. (a.g.y. 144)
Sam kendi cennetine girmesini engelleyen kt glerle, sistemle, Byk teki ile arprken dev bir samuray savas grnm alr. Canavar yendikten sonra miferini karr ve kendi yz orta ya kar. Sistem Sam'dir! Onun gibi sradan insanlardan ibarettir. Byk teki diye bir ey yok - sistem biziz! Samuray ile bir keli me oyunu yaplr. Kelimenin okunuu kulaa "Sam ve Ben" (Sam and I) ya da "Sam, sen bensin" (Sam, you are I) gibi de gelebilir. Gilliam bir sohbet programnda bunu yle aklar:
172
FLMLERLE SOSYOLOJ
Brazil'deki korkularn kayna, dnyann sistem yznden kontrolden kmasndan ziyade sistemin bizden ibaret olmasdr. Brazil aslnda siste min byk liderlerden, her eyi kontrol eden byk dzenbazlardan olu madn anlatr. Bu eyin iinde kk bir dili olarak grevini yapan her kestir sistem. (Gilliam 1991)
Direni
Sam sisteme fantazi dnyasna ekilerek direnir. Ne var ki tm ha yalleri iine gmld gereklii yanstr gibidir, dolaysyla bun larn zgrletirme potansiyeli snrldr. Gndelik yaamndaki de neyimleri bu hayallerde younlar: tand kiiler, dorudan yz lemeyi reddettii ezici toplumsal yaplarla arasndaki psikolojik iliki (Glass 1986:22-3). Bunlar "sorunu zebilecek ya da en azn dan zmleyebilecek bir hayal gc muadili" sunar (a.g.y. 26). Glass burada hayal gc ile fantazi arasnda faydal bir ayrm, ha yallerin baskc ve topik ilevlerini en azndan teorik dzeyde ayrmamz salayan bir ayrm nerir.
Hayal gc bir eyi olduundan baka bir ey olarak yanstma, byle ce imgeyi gereklik iinde gerekletirme becerisi olarak tanmlanabilir. Toplumsal basknn harici basncna verilen umutlu bir tepki, sunulan bir alternatiftir. Nispeten daha zayf olan ikinci seenek, yani fantazi ise bou lan hayal gcnn hayaletidir; fantazide hissedilen bask ie ynelir ve te selli aresizce basknn ekillendirdii imgelerde aranr, (a.g.y. 25)
Glass, Sam'in hayallerinin asl balamnn annesi ve merhum baba s ile arasndaki halledemedii iliki olduunu ikna edici bir biim de ortaya koyar. Hayalleri kiisel balamyla snrldr ve bu haliy le de daha geni apl bir siyasi ilikiye girmesine izin vermez. Sam bahtsz Bayan Terrain'in gmlecei kiliseye dalarak karanln glerinden katnda, artk yirmi ya daha gen, neredeyse Jill ile yat gibi grnen annesiyle karlar. Aslnda iki karakter de ayn oyuncu tarafndan canlandrlmtr. Baka bir deyile hayallerinin ardndaki dzenleyici ilke bir karus ryasdr. Yine de Sam'in fantazilerini daha iyimser bir bakla okumak da mmkndr. Birincisi, stihbarat Bakanl'n havaya uurma fikri vardr. Salondaki sahne Potemkin Zrhls / Bronyenosyets Potyom
173
kin filmindeki mehur sahneyi yanstr, dolaysyla Sovyet devrimi ne bir vg olarak okunabilir. Muhafzlarn yryleri ve tfekle rini indirmeleri tpk Potemkin Zrhls'ndaki gibidir. Gelgelelim vurulunca skca kavrad bebek arabas elinden kayp giden anne nin Brazil'deki karl, ayn ekilde vurulunca yer cilalama maki nesi elinden kaan bir temizliki kadndr (Cowen 1998). Belki de burada topik bir hayal sz konusu deildir, edim bir ey iin deil de sisteme kar bir edimdir. te yandan, aka ifade edilmi bir gelecek toplum grs talebi kolaylkla antaja dnr: Madem gereki bir alternatif hayal edemiyorsun, o zaman kes sesini! Sam'in isyancsnn yalnzca hayallerinin bir rn olduu da tam olarak doru deildir. Brosundaki boruya ksa devre yaptrnca ba sn artar ve sonunda boru sistemi bir volkan gibi patlar, btn ka tlar koridorlara ve sokaklara dalr - nc Reich'n dn anmsatan bir sahnedir bu. Sam'in hayallerinde bile topyac bir gr bulabiliriz. Sam'in Jill ile birlikte bir hayat hayali, bask, kirlilik ve istismarn olmad bir komnist toplumu andrr. Hayalinde, Sam ve Jill kamyonla rn nefis bir vadiye park etmitir. Evin nndeki bahede bitkiler, bir inek ve birka tavuk vardr. Sabah vaktidir, Jill Sam'e iyi uyuyup uyumadn sorar. Sam yant olarak iyi uyuduunu ve artk rya grmediini syler. topyann gereklemesidir bu - artk rya gr meye (gereklerden kamaya) gerek yoktur. Filmin balarnda Jill Same onun "kahrolas ryalarndan" ne kadar bktn sylemitir. Jill harekete gemeyi tercih eder (alveri merkezindeki patlama nn kurbanlarna yardm eden de odur). ki karakter final sahnesin de birbirine karr: Sam'in daha iyi bir ey hayali ve Jill'in gerek ilii, eylemi tercih etmesi. Aslna baklrsa bu sentez bir dei im/devrime zemin hazrlayabilir. Yukarda sz edilen antaja gelince, burada bizim hl devam eden terre kar savamzla tekinsiz bir paralellik sz konusu de il midir? Hkmeti eletiriyorsan terristlerin tarafn tutuyorsun demektir. Ya biz ya onlar! Fakat hem terrizmi hem de onunla sa vama biimimizi eletirmek mmkn olmal. Terre kar sava tm siyasi reform giriimlerini yasad klabilir. Bu terristler as lnda kimler peki? Dedikleri gibi, kiminin terristi dierinin zgr lk savas olabilir. Brazil'deki Tuttle bunun bir kantdr. Orta
174
FLMLERLE SOSYOLOJ
yal, kalorifer tesisatl yapan, ksa boylu, gl kuvvetli, koyu renk kyafetler giyen, beresi ve silah olan, "hrsz ile basknc gece komandosu krmas" bir karakterdir. Bakanlk onu topluma garezi olan "bamsz bir blc" olarak grr. Tuttle'n aklamas, bu ii macera olsun diye ve devlet brokrasisinden bkt iin yapt eklindedir. Sam'in dairesindeki kalorifer bozulduunda servis merkezi ce vap vermez ama neyse ki Tuttle yetiir ve sorunu halleder. Tuttle'n tek suu budur. nisiyatif: Kulaa ok nemli gibi gelmeyebilir, an cak totaliter bir sistemde bu idamlk bir sutur. Nitekim Merkezi Servis elemanlar nihayet bulunup geldiinde, bu "sabotaj" hafife almaz. Ceza olarak Sam'in dairesini iyice krp dkerler. Demek ki burada iki tr terr sz konusudur: partizan faaliyetler ve devlet te rr, yani iyi ve kt terr. Gilliam besbelli Tuttle'n tarafndadr. Ona gre terr kartl bizatihi terr haline gelebilir. Irak'taki Amerikal bir danmann -General Lefevre'inkileri ha trlatan- szleri yledir: "Ortada partizanlar varsa partizan gibi sa vamanz gerekir" (aktaran Schmitt 2004: 18). "Kazanmamzn tek yolu her zamankinden farkl yollara bavurmak. Oyunu onlar gibi oynamamz gerekecek. Gerillaya kar gerilla. Terrizme kar te rrizm. Irakllar korkutup onlara boyun edirmeliyiz" (Moreias 2005: 10). Gilliam her grdmz terrist sanmamz konusunda bizi uyarr ve kimleri terrist olarak tanmladmza dikkat etmeye arr. Bu tanm ounlukla belirsiz ve son derece zneldir, yasal bir tanmdan ziyade siyasidir. Terristler ou zaman mevcut eko nomik ve toplumsal dzeni sarsmay hedefleyenler eklinde tanm lanr. Bunun sonularndan biri de protesto hareketlerinin su kap samnda ele alnmasdr (Paye 2004: 172-4). Terristler devlet tarafndan bu ekilde tanmlanan kiilerdir. Dzenli bir orduya mensup olmayan silahl kiilerdir. Dzenli aske ri birlikleri tanmlayan drt koul vardr: sorumlu subaylarn olma s, belirli ve ak semboller, silahlarn gsterilmesi, kurallara riayet ve sava kanunlarn tatbik edilmesi (Schmitt 2004: 26). Dier par tizanlar gibi Tuttle da bu kriterlerin hibirine uymaz. Bir stn yn lendirmesi olmakszn tek bana alr, silahlarn gstermez, ka ranlkta bir kara kedi gibi giyinir, velhasl devletin koyduu kural lara uymaz. Bir gerilla savas olarak yalnzca geceleri harekete
175
geer, gndzleri ormandadr (a.g.y. 27). Ya da filmin banda tele vizyonda yaynlanan roprtajda Helpmann'n syledii gibi:
Muhabir: Sayn Vekilim, sizce bombal terrist saldrlarn son dnem lerde bu kadar artmasnn ardnda yatan ey nedir? Helpmann: Sportmenlie smayan hareketler. nsanlara aman verme yen birka kendini bilmez eskiden kalma kimi deerleri unutmua benzi yor. Dier tarafn kazandn grmeye gelemiyorlar. Bu insanlar ta izgi sinde tezahrat yapacaklarna sadece oyun oynamaya baksalarMuhabir: Yani insanlar ldreceklerine oyuna baksalar Helpmann: -Evet, insan ldreceklerine bunu yapsalar - hayattan ok daha fazlasn alrlard.
Sportmenlie smayan hareketler, dzensiz sava, terr! Partizan ierisi ile dars, sava ile bar, muharipler ile gayri muharipler, dmanlar ile adi sulular arasndaki keskin ayrmlara, yani devleti ayakta tutan tm ayrmlara meydan okur (a.g.y. 16). Partizan z itibaryla byle bir politik figrdr. Dmandan ne kanun ne de merhamet bekler (a.g.y. 17). Hayatn riske atar, ama kendi iin de il. "Partizan" szc "taraf' (party) szcnden tretilmitir partizan bir taraf iin savar, taraflardan birinin yzde yz yann dadr (Schmitt ve Schickel 1995: 631). Ayn durum Tuttle iin de geerlidir: zenginlikte gz yoktur, sradan bir sulu deildir. Bas kc bir sistemin sindirdii sradan insanlar iin savar. Samin ak sine, tarafn ayn anda hem karsnda (szlerde ve fantazilerde), hem de yannda (pratikte) olma arasndaki kinik blnmeye direnir. Dolaysyla Gilliam'n kard olumlu sonu bu tr bir eylem ve bu tr bir varlk gibi alternatiflerin hl mmkn olduudur. Ayrca bu sonuca, sz konusu alternatiflere daha nce hi olmad kadar ihtiya duyulduunu da ekleyebiliriz.
phecilik ve yimserlik Paralaks

Peki Brazil iyimser bir film midir yoksa ktmser mi? Sonunda Sam akln karr ve kendi hayal dnyasna ekilir. Sistemden kur tulur, ancak bunun bedelini bir sebzeye dnerek der. yleyse cevap hem evet hem de hayrdr: evet, nk direni bir olanaktr, daha iyisini dleyebiliriz, direni edimleri vardr, vb.; hayr, nk tm bu direni yollar unufak olmutur. Hatta belki de yanl olan
176
FLMLERLE SOSYOLOJ
"iyimserlik" ile "ktmserlik" arasndaki kartln ta kendisidir. Ktmser dnceler insanlar baskya kar harekete geirebilir (Kellner 2006: 23). Bunun en iyi rnei belki de sa'nn ilesinin hi kyesidir. Burada nihai yenilgi nihai zafere dnr. kence sahne sinde Sam'in avularnda bir an iin grdmz yaralar Stigmata mdr? Veya Jack Sam'i ilesinden kurtarp baka bir dnyaya, Bra zil'e/cennete gndermek iin ona lobotomi uygulayan bir Yahuda mdr (Jackin elinde grlen alet frontal lobotomi ameliyatlarnda kullanlan bir alettir, Cowen 1998)? Yenilgi mi yoksa zafer mi? nemli olan yknn kendisi deil, nasl devam ettiidir? Gilliam' m yapt ey iinde bulunduumuz zor durumu zmlemektir. Gerisi bize kalmtr. Filmlerinin kinik havasyla ilgili bir soruyu cevaplarken syledii gibi:
Kinik demeniz ilgin, nk daha nce de bunu syleyenler oldu. Ki nik olduumu dnmyorum. Ben pheciyim, olaylara kinik yaklat m kansnda deilim. in en kt taraf, genelde korkun derecede iyim serim. Brazil'le ilgili bir teorim var: Bence ktmser birinin ok zor, iyim ser birininse rahatlkla izleyebilecei bir film bu. nk ktmser birinin en byk korkularn doruluyor, ama iyimser biri filmin sonunda bir e kilde bir umut gryor. Kinizmi kayg verici buluyorum nk kinizm bir anlamda yenilgiyi kabul etmek demek, oysa phecilik gayet salkl bir ey ve deiimin mmkn olduunu gsteriyor. (Gilliam 1986)
Bir deiim olana vardr. Eletiri etkili bile olabilir. Brazil'in gs terime girmi olmas bunun bir kantdr. Gilliam'n stdyoyla m cadelesi, totaliter sistem ile tahayyln gc arasnda bir baka sa va olarak grlebilir. Bunun en nemli taraf elbette bu sava Gil liam'n kazanm olmasdr. Gilliam'dan teslim aldnda, Sidney Sheinberg filmi gsterime sokmay reddeder. Filmin ticari potansi yeli olmad kansndadr. Bu nedenle filmi yeniden kurgular; fil min karanlk finalini, brokrasinin insan insanlktan karma gc n gsteren sahneleri, keza o zekice hazrlanm karanlk partisyo nun byk bir ksmn kesip karr. Genleri cezbetmek iin bu sahnelerin yerine rock mzik koymay nerir. ykden geriye yal nzca Samin ryalarnn kznn peinde komas ve esprili sahne lerin byk bir ksm kalmtr. Sonu, standart Hollywood ideolo jisine uygun biimde tasarlanm, duygusal gerilimlerin mutlu bir sonla zme kavutuu, toplumsal eletirinin oyuncunun ruhsal
177
sorunlar biiminde iselletirildii bambaka, daha ksa bir film dir. Ne var ki Gilliam bu deiiklikleri kabul etmez ve i iyice ylan hikyesine dner. Bu olay Gilliam'n dostlarnn filmin orijinal ver siyonunu kendi evlerinde kurgulamasyla zmlenir. Brazil yln en iyi filmi semelerinde dl kazanr, Universal'in byk filmi Benim Afrikam / Out of Africa ise tek bir dl bile almaz. Nitekim stdyo filmi gstermeye mecbur kalr (a.g.y.). Dolaysyla Brazil'in sonunda gerekleen bir rya olduunu sylersek yle beylik bir laf etmi saylmayz.
7
HAYAT GZELDR
Auschwitz'in Hayaleti
Kampn deheti ancak dolayl olarak tarif edilebilir. "Auschwitz Ruhu gaz odalarnda lenlerde ya da kurtulanlarda deil, ikisi arasnda var olan bada cisimleir. Hepimiz Aushwitz neslinden geliyoruz, ve hepimiz tanklk etmekle ykmlyz.
Natasha imdi avludan geldi, odama bol bol hava girsin diye pencereyi da ha da at. Duvarn altndan parlak yeil imenlii grebiliyorum, duvarn zerinden de aydnlk mavi gkyzn ve her yerdeki gn n. Hayat gzel. Brakalm gelecek nesiller onu btn ktcl basklardan ve iddet ten arndrsn ve doyasya yaasn. (Troki 1940, Stalin tarafndan ldrl meden az nce; aktaran Viano 1999: 47) "ASIL" TANIKLARI gaz odalarnda ldne gre kim Auschwitz'e
tanklk edebilir ki (Lyotard 1988: 3)? Revizyonistlerin en ciddi ko zu da zaten burada yatyor: Hi kimsenin burada ldn kantla mas mmkn deil. Ama sa kalanlarmz, tanklklarmz, mze lerimiz ve Yahudi soykrm zerine tonla kaynamz yok mu? y leyse tanklk ve revizyonizm meselelerini neden ciddiye alalm ki? Bunun sebebi, daha temel bir soruna iaret ediyor olmas: Yahudi soykrmnn esiz ve canl bir an olarak kalmasn salamak iin ne yapmal? Tarih kitaplarna dierleri gibi bir blm olarak m gee cek, yoksa havsalaya smayan mstesna ve travmatik bir olay ola rak m yorumlanacak? Yahudi soykrmnn ansn canl tutma istenci ncelikle tank lklara dayanr. Gaz odalarnn "yalnzca" ikinci elden tanklar ol salar da, sa kalanlarn kamplarn dehetini tasvir etme yolundaki baarsz giriimleri tam da bu kavranamazln kantdr. Ne var ki bu "priten" strateji Yahudi soykrm jenerasyonunun ok uzun s re bizle olmayaca, ok yaknda canl hafzann yokluunda tarih le idare etmek zorunda kalacamz gereinden mustariptir. Bu du rumda, Yahudi soykrmyla ilgili kltrel retimin gitgide artmas
182
FLMLERLE SOSYOLOJ
nn sebebi, Yahudi soykrm inkrnn yeniden canlanmas olabilir. Yahudi soykrm bugn tarihsel olarak inkr edilip bir kenara anl yorsa, bunun sebebi aslnda fazla tehir edilmi bir konu olmasdr. Burada ikisi de birbirinden kifayetsiz iki alternatifle kar kar yayz. Birincisi Yahudi soykrmnn, sa kalanlarn deneyimlerine dayal olmas nedeniyle, asla temsil edilemeyen nihai bir gizem ol duunu kabul etmek anlamna geliyor. Dolaysyla gizemini aydn latma yolundaki saysz giriim de felaketin esiz tarafnn olum suzlanmas biiminde alglanyor ve bu da Yahudi soykrmna ele tirel bir gzle bakmay gletiriyor (2i2ek 2001c: 66-7). Dahas, olaylarn (ya da sa kalanlarn) kendini anlatmasna izin verme za rureti ile nc Reich'n gayriahsiletirici susturma politikas arasnda sorunlu bir benzerlik sz konusu (Trezise 2001:51). Dier alternatif ise Yahudi soykrmn tarihin ellerine brakmak, pek ok soykrm vakasndan biri gibi grmek. Ne var ki Yahudi soykrm n bu ekilde aklamak onu normalletirmek anlamna gelir; yani Yahudi soykrmnn, Bat'nn eletirel bir zbilin ve ktle di renmek iin ahlaki ve siyasi bir irade gelitirmesini salam oldu unu grmezden gelmek demektir. Agamben bu iki stratejiyi de reddederek Yahudi soykrmnn ne temsil edilemeyen bir gizem mertebesine yceltildii, ne de iyice anlayarak tketilebilen bir nesneye indirgendii nc bir olanak zerine gider (1999: 13). Auschwitz, tarihsel bilginin kmazn maddiletirir: yani olgular ile hakikatin, dorulama ile anlamann asla rtememesini (a.g.y. 12). "kmaz" szc etik, hafza ve politiin varlnn olmazsa olmaz bir gerilimi ifade eder; Yahudi soykrmnn kmaz, tank olmann mmkn olmad bir eye ta nk olmaktan ibarettir. Hatrlamak hem imknsz hem de zaruridir (a.g.y. 13). Agamben'in Auschwitz zerine almas Auschwitz'den Arta kalanlar, Yahudi soykrm konusundaki felsefi tartmaya entere san bir mdahaledir. Ayn lde ilgin olan bir baka ey de Benig ni ve Cerami'nin Hayat Gzeldir (1999) adl filmindeki daha pop ler Yahudi soykrm tartmasdr. Biz burada sz konusu iki tart ma arasnda, her iki taraf iin de verimli olacam umduumuz bir diyalog kurmaya alyoruz. Bu durum, iki sylem iin de ortaya srlen eyleri artryor. Dolaysyla Auschwitz'den Artakalanlar'n
HAYAT GZELDR: AUSCHWTZ'N HAYALET
183
etik sorunsal Hayat Gzeldir e dair enteresan bir yorum alan aar ken, bu yorum da kendi etik kuvvetini snayan bir imtihana dn yor. Aslna baklrsa Hayat Gzeldir hatrlama meselesini daha ra dikal bir biimde ortaya koyuyor; "yalnzca" sa kalanlarn tank lklarna deil, sava sonras jenerasyonun hatrlama sonras pratik lerine de odaklanyor. imdi filmin ksa bir zetiyle balyor ve ar dndan bir bellek olarak Yahudi soykrmnn nitelii zerine daha soyut bir dnceye geiyoruz. Bunu yaparken de, sava sonras je nerasyonlar olarak bizim, kamplarn ansyla etik adan nasl bir iliki kuracamz sorusunu ele alyoruz. Uzun lafn ksas, hatrla ma sonras nasl mmkn olabilir, diye soruyoruz.
Kaza
Film (bizzat Benigninin canlandrd) Guidonun giriiyle paldr kldr balar. Guido, arkada Ferrucio ile beraber arabasndadr; birlikte bir Toscana kyne doru gitmektedirler. Yoku aa gi derken frenlerin tutmadn fark ederler. Kral gelecek diye reng renk sslenmi kasabaya son hzla yaklarlar. Frenler tutmad iin hzla yanndan geip Kral' geride brakrlar. enlikli toplulua yaklatklarnda, Guido kalabal uyarmak iin elini kolunu sallar. Bu hareketi yanl anlayan kalabalk Guido'yu aslnda Kral iin ha zrlanan cokun bir Nazi selamyla karlar. Bylece filmin letifmo tifi ortaya koyulmu olur: Yahudi Guido kanlmaz bir felakete doru srklenir. Kukusuz Guido nndeki engelleri atlatabilir, ancak (nihai zme doru) gidiat deitirmek mmkn deildir. Naziler onun kaderi olacaktr. Al sahnesi kasabann dnda, Dora adl dilberin sanki cen netten gnderilmiesine Guido'nun kollarna dt bir iftlikte olduka ho bir biimde kapanr. Guido bu andan itibaren onun kal bini kazanmay taknt haline getirir. Komik numaralara bavurur. Oyunlarnn mant Schopenhauer'in istemi zerine kuruludur. Schopenhauer'den ilk olarak, Guido ve Ferucio kasabaya vardktan ve amcalar onlara iki kiilik bir yatak verdikten sonra, tam sakin lemeye balarlarken sz edilir. Bu kadar abuk uykuya dalmann nasl bir ey olduu sorulduunda, Guido cevabn Schopenhauer olduunu syler: "Ben, olmak istediim eyim." Hipnotize eder gi
184
FLMLERLE SOSYOLOJ
bi, Ferucio'yu uyutmaya alr: "uyu, uyu, uyu ..." diye fsldarken, bir yandan da Ferucionun ba zerinde parmaklarn oynatr. Feru cio iyi geceler deyip uykuya dalar, Guido tekniini son bir kez da ha dener: "uyan, uyan, uyan ...", ve Ferrucio uyanr. Guido numara snn etkisi karsnda aknlk iindedir. Guido espri anlayna ve Schopenhauervari numaralarna muh tatr; zira Dora'nn setii kii yle byle biri deildir, kasabann Parti bakamdir. Guido ans eseri Dora'nn niannda hizmetkr olur. Masada sren "neeli" sohbet ocuklarn hesap yapma yetenekle riyle ilgilidir (Dora kasabann ilkokulunda retmendir). Baret men bir eitim materyalinde karlat bir sorudan sz eder: Zi hinsel engelli bir insann gnlk ortalama maliyeti drt marktr, sa kat bir insann maliyeti drt buuk ve bir sara hastasnnki de bu uk marktr. Ortalama gnlk maliyet drt buuk marksa ve 300 bin hasta varsa, devlet bu insanlar yok ederek ne kadar tasarruf edebi lir? Yedi yandaki ocuklara bu kadar zor bir soru sorulamaz, der baretmen! Ne de olsa bunlar Alman ocuklar deildir. Dora'nn mstakbel kocas hesabn zor olmad kansndadr ve hzla 300 bini drtle arpar. Dora ise hem mstakbel kocasnn hem de dier konuklarn durumun vahameti karsndaki kaytszln grnce sarslr. Bylece bir frsatn yakaladnda Guido ile temas kurma ya alr ve ondan kendisini alp gtrmesini ister. Guido onu al maya amcasnn beyaz at zerinde gelir ama o beyaz at artk yeile boyaldr ve zeri kurukafalar, kfrler ve bir Yahudi'ye ait olduu nu gsteren eitli iaretlerle kapldr. Ancak Guido ou zaman yapt gibi faistlerin tacizini kendi lehine evirir ve iki k amca nn at zerinde uzaklarlar. Guido ve Dora mutludur. Oullar Gi osue dnyaya gelir. Giosue'nin byme sreci, bir yanda ailesinin salad koruma ve dier yanda da faizmle resmedilir. Guido onu faizmden koru mak iin pek ok ey yapar. rnein Giosue bir dkknda zerinde "kpekler ve Yahudiler" giremez yazan bir tabela grr ve babasna sorar: "Baba neden kpekleri ve Yahudileri dkkna almyorlar?" Guido yle cevap verir: "nk Yahudileri ve kpekleri sevmiyor lar. Mesela hrdavat da spanyollar ve atlar dkknnda istemi yor, eczac inlileri ve kangurular sevmiyor." "Ama baba, bizim dkknda herkese giri serbest." Babas "Haklsn," diye cevap verir
185
ve Guisue'ye neyden holanmadn sorar. "rmcekler," der Gui sue. Guido kendisinin de Vizigotlardan holanmadn ekler. By lece ertesi sabah dkkn atklarnda Vizigotlar ve rmceklerin girmesini yasaklayan bir tabela asmaya karar verirler. Filmde 1945 ylna geldiimizde hikye beklenmedik bir yn alr. Giosue'nin doum gnnde Dora evlerini mahvedilmi bir hal de bulur. Kocas, olu ve Guido'nun amcas kayptr. Ksa bir sre sonra onlar kasabann tren istasyonunda bulur; buradan sr va gonlaryla bir toplama kampna gnderileceklerdir. aresizce yetki lileri bir yanllk olduuna ikna etmeye alr, ancak ona rk ka nunlarna gre kocasnn da olunun da Yahudi olduu sylenir. Or tada bir yanllk yoktur. Serbest kalmalarn salayamaynca, yet kililere onlarla beraber trene binip binemeyeceini sorar; ksa bir te reddtten sonra izin verilir. Filmin kalan ismi belirtilmemi bir top lama kampnda geer. Yahudiler vardktan sonra snflandrlrlar. Guido'nun amcas yal olduu iin dorudan gaz odasna, Dora ka dnlar klasna, Guido ve Giosue de erkekler klasna gnderilir. Guido yine olunu Nazi gerekliinden korumaya abalar. Bu amala bir hikye uydurup Giosue'ye kamp yaamn dier ocuk larla beraber katld, kazanann bin puan ve tank kazanaca bir yarma olarak tantr. Guido tpk kendisi alt yama girdiinde kendi babasnn onun iin yapt gibi her eyi ayarlamtr. Giosue bu duruma pheyle yaklatka, Guido da bu yanlsamay srdr mek iin elinden geleni yapar ve byk riskler alr. rnein Guido, bir askerin klada tutulanlara okuduu kamp kurallarn tercme etmeye gnll olur. Kampn en nemli kuralna gre kimse kamaya yeltenmeyecek, tm emirlere sorgusuz sualsiz itaat ede cek ve isyan ederse idamla cezalandrlacaktr. Guido'nun evirisin de ise bu kurala gre alayanlar, annem nerede diye soranlar ve ya abur cubur isteyenler btn puanlarn kaybederler. Guido durumun ciddiyetinin farkndadr ve kampta tutulan tm dier insanlar gibi o da kamay arzular. Kamp kumandannn ye mek davetlerinde hizmetkr olarak almas istendiinde, frsat bu frsat diye dnr. Burada eski bir tandkla, Dr. Lessing'le karla r. Dr. Lessing'le filmde ilk kez alt yl nce, Guido'nun amcasnn otelinde tanrz. Guido'nun alt bu otele dzenli olarak yemek yemeye gelen Lessing, bir arkadayla beraber bilmecelere kafa yo
186
FLMLERLE SOSYOLOJ
rar. ou zaman Guido'dan yardm ister. Zeki ve esprili olan Guido Dr. Lessing'i o kadar cezbeder ki filmde ikisi arasnda neredeyse bir arkadalk olduu sezilir. kinci kez karlamamzda Dr. Lessing kampta doktor olarak grevlidir; yani ii kampa yeni getirilenleri denetlemek ve ounlukla gayet hzl bir ekilde "yle bir gz gez direrek" snflandrmaktr. Guido Dr. Lessing'in kendisini gzden geirdii o ksack anda, restorandaki Guido olduunu fark etmesi ni salamaya alr. Doktor ilk bata onu hatrlamaz, fakat Guido bir bilmece sylediinde hemen karr. Bylece dulardan kurtu lur. Bundan sonra artk onun Lessing'in "favori Yahudisi" olduu nu; SS subaynn ardnda bir insan, rkln ardnda da en azndan eski dostlara ve tandklara kar empatinin sakl olduunu dn meye balarz. Lessing ve Guido'nun nc ve son karlamasnn gerekli art budur. Guido imdi resmi yemek davetlerinde hizmet etmekte dir. Yemek davetine "katln" dorudan Lessing'in onun kamas na yardm giriimi olarak grr. Dolaysyla Giosue'yi, Alman su baylarn bitiik odada tatl yemekte olan ocuklar arasna saklar. Lessing sonunda kimseye grnmeden Guido'yla konumay baa rr. Ne var ki tek derdinin ok zor bir bilmeceyi zmek iin Guido' dan yardm istemek olduu ortaya kar. Asl onun Guido'nun yar dmna ihtiyac vardr! Guido donup kalmtr. Guido barakasna dnerken siste kaybolup bir ceset ynna arptnda, iki yaam dnyas arasndaki kartlk iyice vurgulanr. Burada onun espri an laynn ve Schopenhauervari isteminin snrlarn grrz. imdi gereklik tm deheti ve plaklyla ortadadr. Filmin final sahnesi kurtulu nn gsterir. Kamp yava yava boaltlmaktadr. Kamyonlar kamptakileri gtrr ve bo dner. Kampta tutulanlarn konumalarndan, Almanlarn orada kalan her kesi yok etmekte olduunu anlarz. Byle olunca Guido da Giosue' yi saklar ve kadn klna girerek Dora'y aramak iin kadnlar ba rakasna gider. Ne var ki Dora orada deildir. Geri dnerken Nazi' lere yakalanr ve ldrlr. Ksa sre sonra btn kampn boaltl dn grrz. Kalan birka kiiyle beraber Giosue de sakland yerden kar. Gitgide kuvvetlenen bir gmbrt duyarz ve sonun da bir Amerikan tank kampn iine dalar. Giosue tankn kazanm tr. Birlikte kamp terk ederler. Giosue kta, bir kamyonun ze
187
rinde annesini grr ve film onlarn yeniden bir araya gelmesiyle sona erer. Epilog blmnde film anlatcsnn Giosue, filmin de onu kurtarmak iin kendini feda eden babasna ilikin bir tanklk olduunu reniriz.
Bir Komedi Olarak Yahudi Soykrm
Hayat Gzeldir Yahudi soykrmnn temsiline dair pek ok rtk kural iner. Gerekten de zamanla Yahudi soykrmna dair sert bir gerekilii, belli belirsiz bir sanatsal duygulanm ve derin bir ciddiyeti emreden zel bir adabmuaeret kural olumu gibidir. "Bir Yahudi soykrm konformizminin yan sra bir Yahudi soykr m duygusall, Yahudi soykrm edebiyat, Yahudi soykrm ta bularndan oluan btn bir sistem ve buna uygun bir tren sylemi ortaya kt; Yahudi soykrm tketicileri iin Yahudi soykrm rnleri retildi" (Kertesz 2001: 269). Nitekim Yahudi soykrmn Hayat Gzeldir'in yapt gibi bir ak hikyesinin ats olarak kul lanmak ve bu yky komedi biiminde srdrmek ou kimseye gre affedilmez bir hatayd. Ne zaman bir adabmuaeret kural ih lal edilse, bu elbette kamusal bir tepkiyle karlanr. Hayat Gzel dir'e kar eletiriler de ana noktada toplanabilir. ncelikle kamp yaamn yanl tantt iin eletirilir; kincisi tr, yani komedi uygunsuz bulunur; ncs de olay rgsnn gerekilikten ve inandrclktan uzak, hatta imknsz olduu sylenir, yani kamp yaamn olabildiince gereki ve eksiksiz biimde temsil etmesi gerektii ima edilir (Siporin 2002: 346). imdi bu nokta zerin de duralm. Kimi yorumculara gre Benigni'nin filmi sakin bir kamp tasvi ri sunar. rnein Art Spiegelman filmin Yahudi soykrmn sra danlatrdn dnr (Celli 2000: 1). phesiz filmde iddete faz la yer verilmemi ve katliamlar dorudan anlatlmamtr (Tatara 1998). Pek ok eletirmen ocuklarn Auschwitz'e varr varmaz gaz la ldrldn ve bu kaderden kurtulanlarn da srekli aalan dn vurgular. Kamplar sistematik aalama, ikence ve a brak mayla nitelendirilir (Flanzbaum 2001: 282). Nitekim Hayat Gzel dir'i inceleyen Teachout'a gre, "filmde gerekleen hibir eyin ger ek hayatta cereyan etmesinin mmkn olmadn ve filmin birbi
188
FLMLERLE SOSYOLOJ
ri ardna tarihi arptmalardan ibaret olduunu sylemek abart sa ylmaz" (a.g.y. 281). Ayn ekilde Shickel de Benigni'nin kamplarn can alc nitelii olan dehet konusundaki anlayszlnn, Yahudi soykrmnn inkr yolundaki ilk adm olduundan ikyet eder (a.g.y. 282). Gelecek jenerasyonlar Benigni'nin kurmaca kampnn kamp yaamn aslnda olduu gibi tasvir ettiini dneceklerdir (Celli 2000). Hatta Schickel Benigni'yi faizmle sulayacak kadar ileri gider:
Yahudi soykrm ahitlerinin -onun yaayan kurbanlarnn- says ka nlmaz olarak her yl azald. Soykrmn zaten gereklemediini iddia edenler, rahatsz edici seslerini hl ykseltiyor. Byle bir iklimde, bu yz yln dehetinin kck bir kesini bile ho bir gsteriye dntrmek irentir. Ar duygusallk da bir nevi faizmdir, (aktaran Flanzbaum 2001: 281)
Bu tahmin edilebilir eletirilere hazrlk olarak, Benigni Milan'daki Yahudi dokmantasyon merkezinden Marcello Pezzetti'yi tarih da nman olarak ie almt; ayrca film prmiyerden nce Yahudi soykrmndan sa kurtulmu bir grup talyan Yahudisine gsteril miti (Ben-Ghiat 2001: 254). stelik Perzetti, kamplarda kalan Ya hudiler zgrlklerine kavutuktan sonra kamplarda gerekten de baz ocuklarn bulunduunu; kimileri gazla ldrlmek zere, ki milerinin de tbbi deneylerde kullanlmak zere tutulduunu iddia ediyordu (Celli 2000). Haskins'in yapt gibi (2001), filmin asln da kamp yaamnn gereki bir tasviri olduunu iddia etmek de mmknd. Benigni'nin filmi bu deheti yanstamazd, buna phe yoktu. Zaten bunu kim yapabilirdi ki? Gelgelelim Benigni kamp yaamnn bir baka cephesini, yani kamp gerekliine kar koru yucu bir kalkan oluturma biimindeki hayatta kalma gdsn an latmay baarr. Kamptan sa kurtulmak iin "Yahudi soykrm in krnn iyi huylu bir biimi" gereklidir (a.g.y. 380).
Peki bu "oyun" buluu esasen Auschwitz'in yaanan gerekliine teka bl etmez mi? Yanmakta olan insan etinin o berbat kokusunu duysanz bi le btn bunlarn gerek olabileceine inanmak istemezsiniz. Hayatta kal may istemenizi salayacak bir ey bulmay tercih edersiniz. "Gerek bir tank" bir ocuk iin tam da bu trden, kar konulmaz bir vaattir. (Kertesz 2001:271)
HAYAT GZELDR: AUSCHVVTZ'N HAYALET
189
Benigni kendini filminin gereki olduunu syleyerek savunmaz. Bunun yerine, kampn dehetinin hi kimsenin o haliyle tasvir ede meyecei kadar kavranamaz olduunu syler. Dolaysyla en sa duyulu zm, onu alegori ya da komedi araclyla dolayl yoldan ortaya koymaktr (Viano 1999: 53). ektii "film" sekiz buuk saat sren belgesel materyal ve rportajlardan oluan Lanzmann, belki de gereki bir yaklam sergileyen en radikal kiidir. Eer bu stra teji Yahudi soykrm inkrna malzeme salama tehlikesine daya nlarak savunuluyorsa, buna kar koymak iin en iyi silahn tam da Yahudi soykrmna ilikin bilgiyi daha kapsaml ele almak olup ol madn da sormak gerekir. Neticede Benigni'ninki gibi bir film, hi film olmamasndan ya da kimsenin izlemek istemedii filmler den daha iyi deil midir (Flanzbaum 2001: 282-3; Kertesz 2001: 267)? phesiz Lanzmann'n Shoah's* gibi filmler kitleleri kendi ne ekmez. stelik sanat tam da Yahudi soykrmn tasvir eden sa nattr, kendinde ey deildir (Flanzbaum 2001: 275; Trezise 2001: 47). Yeterince tankla ve "kalnt"ya sahibiz; ihtiyacmz olan ey, Yahudi soykrmn aktif bir hatrlama olarak biimlendirecek pe dagojik ve deneysel stratejiler (Hartman 1996: 152). Hayat Gzeldir'e ynelik dier eletirilerden biri de biimini hedef alr. Yahudi soykrm bir trajedidir; dolaysyla telafi edici kahkahalaryla komedi, Bir biim olarak hem uygunsuz hem de yanltr. Soykrm telafi edilemez (Celli 2000: 3). Burada Perzetti' nin, Giosue'nin lmden kurtulmas fikrine kar olduunu; ancak Benigni'nin bunun filme trajik bir hava vereceini dndn hatrlamak gerekir (a.g.y.). Belki de Benigni'nin tr seimine ynel tilecek en ciddi eletiri, biim olarak komediyi tercih etmesi deil de Yahudi soykrmn bir ak yksnn ats olarak kullanmas dr. Benigni'nin asl istedii Yahudi soykrm zerine bir film yap mak deildi, kendi olay rgs iin radikal ve iddial bir ereve yaratmakt (Viano 1999: 51). Perzetti Hayat Gzeldir'i, komedi unsurlarnn filmin ilk yar syla snrl kaldn, ikinci yarda Benigni'nin hrmetle trajedi bi imine yol verdiini syleyerek savunmutur (Celli 2000). Kahka
* Yahudi soykrmna Yahudilerin verdii ad olan Shoah, branice felaket an lamna gelir, -.r.
190
FLMLERLE SOSYOLOJ
ha yerini gzyalarna, iyimserlik de korkuya brakr. lk yarda mi zaha bavurarak final blmn "saf bir hale getirmek", dolaysy la da trajik etkiyi kuvvetlendirmek amalanr (Viano 1999: 55). Ko medi trajik bir mesaj aktarabilir (2izek 2001c: 72). Perzetti'ye gre Hayat Gzeldir Yahudi soykrmna glmez, kahkahann gcn felaketin ykc etkisine yneltir (Viano 1999: 63). Komedi ve kah kaha kampn dmanlardr. Burada mesele, kamp yaamnn hangi cephesini tasvir etmek istediinizdir: Nazilerin kurbanlar insanlk tan karma abas ya da kurbanlarn insanlklarn koruma veya yal nzca hayatta kalma abas. Buradan hareketle mizahn mahkmla rn cellatlarna kar silah olduu sylenebilir. nsanlklarn koru malarna yardmc olmutur (Frankl 1984: 63; Appelfeld 1988: 85). Ayrca komedi, Soykrm'n ardndan insani bir evreni yeniden tesis etme yolunda bir aba olarak da grlebilir (Ezrahi 2001: 287). Bu adan bakldnda Benigni bizi yalnzca kahkahann kurtarabile cei dncesini ifade etmitir (Viano 1999: 51). nc olarak da Hayat Gzeldir'in izleyiciyi Giosue'nin bak asyla zdelemeye tevik ettii iddia edilir. Tpk Guido'nun Gi osueyi kamptan korumaya almas gibi, film de ayn eyi izleyici iin yapar (bkz. Celli 2000: 3). Final sahnesinde bir tankla kurtarl dnda, Giosuenin hayali dnyas bozulmam olur.
Hayat Gzeldir sakinletirici ve teskin edicidir - umut dolu bir kurtu lu masaldr. Ayn zamanda da bugne kadar yaplm filmler iinde inan drclktan en yoksun olanlardan, kendini en ok tebrik edenlerden biri dir... Sonunda Benigni izleyicisini, tpk Guido'nun olunu koruduu gibi korur; izleyiciler olarak ocuk muamelesi grrz... Hayat Gzeldir Yahu di soykrm inkrnn iyi huylu bir biimidir. zleyici sinema salonundan rahatlam ve mutlu bir ekilde ayrlr ve byle bir finali, kamay mmkn kld iin Benigni'yi dllendirir (Denby, aktaran Haskins 2001: 375).
Burada Bruno Bettelheim'in, Des Pres'in tartmal almas The Survivor'a (Sa Kalan, 1980) tepkisini hatrlamak yerinde olur. "Ha yat ekinmeden kucaklayacak kadar ... gl, olgun, farknda" ol duklarn duymak, sa kalan ou kimse iin endie verici bir haber olacaktr; zira Alman kamplarna girenlerden sadece bir avu insan hayatta kalmtr. Peki ya yok olan milyonlar? Onlar da gaz odala rna srklenirken "hayat ekinmeden kucaklayacak kadar ... far knda" mydlar her eyin (aktaran Agamben 1999: 93)? Bu dorul
191
tuda Hayat Gzeldir'in zayf noktas da sa kalmay bu kadar vur gulamas ya da sa kalmann yetenek ve becerilere bal olduu varsaymdr. Aslna baklrsa Guido'nun hayali dnyasnn paralanmad doru deildir. Subaylarn yemek davetinden barakasna dnerken, sisin iinde mrldanr: "Ya hepsi bir ryaysa?" Hemen arkasndan cesetlerle karlar. Sis gibi grnen eyin krematoryumdan ykse len duman olduu ortaya kar (Viano 1999: 57). Hlyalar bile onun kampn gerekliinden syrlmasn salamaz. Aslnda bu balamda Guido'nun kurmaca evreninin niteliini ele almak yerinde olur. Da ha nce de szn ettiimiz gibi Guido, "ben olmak istediim e yim" dsturunu bellemitir. Ne var ki ayn ey Naziler iin de sy lenebilir. Benigni'nin meziyeti, hayal gcnn hem iyilie hem de ktle hizmet etmeye kadir olduunu gstermesidir (Ben-Ghiat 2001: 254). Guido'nun Schopenhauer'i tersyz etmesi bu balamda ilgi ekicidir. Schopenhauer, Nietzsche ile birlikte, Nazilerin en gzde filozoflarndan biriydi. Guido'nun Schopenhauer'i elbette ba sitletirilmi ve naifti; ama hakikatten ne kadar uzak olduu soru lursa, byk lde deitirilmi ve bayalatrlm Nazi versiyo nundan aa kalr yan yoktu - bir arptmaya kar bir dieri! Guido'nun Schopenhauer'i kullanmas, kampn dehetini inkr ettii anlamna gelmez. nsann kim olmak isterse ylece o insan ola mayacann gayet farkndadr. stelik Guido kendi iinde komik bir insan deildir, mizah ve hayal gcn stratejik olarak kullanan biridir. Bunun koulu ciddiyet ve bir gereklik duygusudur. Nitekim Guido Schopenhauervari bir numaraya drdnc defa bavurdu unda, Nazilerin kpeklerinin Giosue'nin kokusunu aldklar lm cl derecede ciddi bir durum iindedir. Burada dnyasn istekleri ne gre biimlendirebileceini dnen bir adamla deil, bir muci zeden medet uman aresiz bir adamla karlarz. Belki de bu kur maca haline getirme kabiliyeti deil de inanma kabiliyeti zerine bir filmdir. Leslie Epstein, Benigni'nin filminin gsterildii Boston Yahudi film festivalinin program iin unlar yazmtr:
Yahudilere kar sava pek ok ynden hayal gcne (ve aslnda Yahu dilerin tanr anlayna) kar alm bir savat: Yahudilerin aclarna dair bir simgesel temsili inkr ederek o hayal gcnn ileyiini bastrmak - bu sava Hitler'in kazand bir sava yapacakt (Viano 1999: 53).
192
FLMLERLE SOSYOLOJ
Tarifsiz Olan
Hayat Gzeldir hakkndaki tartma, etik ve temsil konusundaki felsefi tartmalardan elbette ciddi biimde etkilenmitir. Trezise "tarifsiz olan"n anlamndan sz eder, ki bu da Yahudi soykrm nn emsalsizliiyle ilgili tartmalar zetler. Birincisi, tarifsiz olan azdan kmayan, anlalamayan ve dolaysyla da temsil edileme yendir. Yahudi soykrm sahip olduumuz kategorileri aar ve bu nedenle de hibir tarif onu tam olarak ortaya koyamaz. Tarifsiz ola nn ikinci anlam, kt bir edimin, rnein Nazizmin "tarifsiz kt lnn" boyutlar ve nitelikleri asndan ortaya kar. Son olarak da dile getirme ya da anlatma yasa biimini alan nc bir anla m vardr. Tarifsiz olan bu anlamyla kutsal olan bir eyi ya da bir tabuyu ifade eder (Trezise 2001: 39). Adorno'nun o mehur" Auschwitz'in ardndan iir dzmek barbar cadr", "insan Auschwitz'den sonra iir yazamaz" ve hatta "Auschwitz'den sonra, kanlmaz eletirisi de dahil olmak zere kltrn tamam samalktan ibarettir" (1973:367) szleri ou zaman Yahu di soykrmnn temsiliyle ilgili tartmalarn etrafnda dnd bir eksen olarak kullanlr (Trezise 2001:43). Adorno "Ballk" balk l bir denemesinde asl slubuna sadk kalmak istediini vurgular ve bunun balca iki anlam olduunu aklar: Birincisi, plak iddetin her sanatsal temsili, bununla yzleme arzusunu kabul etme olana n da iinde barndrr. kincisi, her temsil, anlam olmayana anlam ykleyecektir. Dolaysyla korkunun hafifledii zgrletirici bir mesafe vardr (a.g.y. 44). "Ac ilkesinden rol alan arzu ilkesi" (Ez rahi 2001:297). Bu nedenle Lanzmann, kuvvetli duygulanmsal tep kilerin (mesela glmenin ve alamann) katarsis gibi bir etkisi oldu unu ne srer. Bunlardan kanmak ve Yahudi soykrmyla "kuru gzlerle" yzlemek gerekir (Flanzbaum 2001: 227). Bizim bak amza gre burada nemli olan mesafe meselesidir. deal, mevcu diyettir. Felaket her daim varln srdren ve akldan kmayan bir travma olarak hatrlanmaldr. Kii buna bir eyler eklediinde isten meyen bir mesafe ortaya kar (Trezise 2001:48-9). Gelgelelim Agamben Yahudi soykrmnn tarifsiz olduunu ne srerken, bunu estetie deil de Arendt ve Levi'nin Yahudi soy
193
krm anlayna dayanarak yapar; yani bu soykrm gemiteki tm ktlklerin snrlarn yerle bir eden bir olay olarak ele alr (1999: 31-2). Arendt'i dehete dren ey cesetlerin seri retimi dir. Naziler Yahudileri ldrmemi, imha etmitir. Kamplar biyopo litikann radikal bir tezahr olmutur. Sradan biyopolitika-bir tr "yaam politikas olarak- halkn saln hedef alrken, Nazi bi yopolitikas bunun tam tersini hedefler. Naziler yalnzca Ari rktan olanlara bir Lebensraum (yaam alan) amay deil, ayn zamanda Yahudiler ve dierleri iin de bir Todesraum (lm alan) amay istemilerdir. Goebbels'in deyiiyle kamplar, esasen imknsz mmkn kl ma sanat olan Nazi politikasn dorulamtr (a.g.y. 77). Tanrnn dnyay yoktan yaratmas gibi, Naziler de kendi glerinin suretin den bir dnya yaratmtr. Rosenberg ve Hitler'in tekrar tekrar vur gulad zere, Ari rkn znde yaratc gleri yatyordu. Varlkla rn kimseye borlu deildiler. Kamplar bu zgnderimsel egemen lik imgesini dorulamtr. Kiisel kar anlaynn bu arpk bii mi Yahudileri ldrme arzusunu aklayabilirdi belki, ancak siste matik aalama ve ikenceyi aklayamazd. Nazileri Kamboya ya da Hiroima gibi dier u rneklerden farkl klan ey, arpk ol sun olmasn bireysel kardan sz edilememesiydi (a.g.y. 31-2). Radikal ktl radikal klan tam da bir kusur ya da eksikliin so nucu olarak aklanamay, kt bir irade olarak maddilemesidir. Kamplara dair tm rasyonel aklamalarn ister istemez hatal ol masnn nedeni de burada yatar. Rasyonel olarak grmek, onlar ba ka bir eyin arac olarak aklamak anlamna gelecekti. Oysa kamp lar bal bana amat, tarifsiz bir ktlk olarak maddileti (Seeskin 1988: 110). Yahudi soykrm Agamben iin de boyutlar ve nitelii itibariy le benzersizdir (tarifsiz olann ikinci anlam). Benzer biimde, Ya hudi soykrm dilin ve dile getirilebilenin snrdr (tarifsiz olann birinci anlam). rnein Agamben Yahudi soykrm teriminin, an lam olmayan bir eye nafile yere anlam verme abas olduunu ile ri srer (1999: 31). Gelgelelim Yahudi soykrmnn kutsal bir h leyle sarl mistik bir olay olduunu da kabul etmez (tarifsiz olann nc anlam) (a.g.y. 31-3). Bunu sylemek, Nazilerin oyununu oynamak olurdu. Peki tarifsiz olann ilk iki anlamndan ncye
194
FLMLERLE SOSYOLOJ
giden adm atmaktan nasl kanlabilir? zm, tankln bir k maza benzeyen niteliini vurgulamaktr. Anlatlamaz olan anlatma mecburiyeti hissederiz.
Bugn Auschwitz'in tarif edilemez olduunu ileri srenlerin ifadele rinde daha da dikkatli olmalarn gerektiren de budur. Auschwitz'in, tann azndan kan her kelimeyi bir biimde konumann imknszlyla sna maya mecbur kald benzersiz bir olay olduunu kastediyorlarsa, hakllar. Ancak benzersizlii tarif edilemezlikle birletirip, Auschwitz'i dilden bt nyle kopmu bir gereklie dntryorlarsa, Muselmann iin tankl oluturan konumann imknszl ve mmknat arasndaki ba kopar yorlarsa, onlar da farknda olmadan Nazilerin yaptklarn yapm, Arca num imperii (devlet srr) ile gizli bir dayanma iine girmi olurlar. (a.g.y.
157) Burada Muselmann'n tanklna odaklanmadan nce Adorno'nun dncesiyle bir paralellik kuralm. Adorno'nun szlerinin ve daha genel anlamda da negatif diyalektiinin merkezindeki ey, estetik ile etik arasndaki diyalektik gerilimdir. Bu gerilim kurtulua frsat vermez. Edebiyat bir taraftan ie yaramazdr, palavradr, keyif ve ahlaki esenlik getiren bir eydir ve ite bu nedenle de edebiyat Ya hudi soykrm sonras bir evrenle birletirmek imknszdr. Dier taraftan, kendisinin yasaklad sanatn srekli varlm gereksinen ey tam da sa kalanlarn acsdr (Trezise 2001: 50). Yahudi soyk rmnn kmaz, yasaklad sanat gerensinmesidir - ki bu da p lak yaam ile tanklk hafzas arasndaki ilikiye yklenebilecek bir sorunsaldr. Burada da benzer bir kmaz ekillenir.
Muselmann
Muselmann ounlukla iyiyle kty, soylu olanla baya olan ayrt edemeyen deersiz bir varlk olarak tarif edilir. Bu durum her eyden nce fiziksel olarak, Muselmann' sadece bedensel bir varo lua indirgeyen yetersiz beslenme, stres ve souun bir sonucu ola rak tanmlanyordu (Agamben 1999: 42-3). Nitekim Muselmann'n sadece bir amac vard: hayatta kalmak. Daha da kts, gardiyann fiziksel iddetini bile alglamyor ve kendini nadiren koruyordu. Muselmann'n bir benlik anlay yoktu, otistik bir ocuk gibi kendi hezeyanna ve fantazi dnyasna ekiliyordu (a.g.y. 46). Musel
195
mann her eyden te yryen bir cesedi aklmza getirir (a.g.y. 41). Bu terim Auschwitz'de ortaya kmtr ve namaz srasnda rka duran Mslmanlar antrr {a.g.y.). Majdanek'te kullanlan terim "eekler", Dachau'da "geri zekllar", Stutthofta "sakatlar", Maut hausen'de "yzcler", Neuengamme'de "develer" ve Buchenwald' da "yorgun eyhler"dir (a.g.y. 44). Ayrca burada Primo Levi'nin ar pc terimi boulanlar" da hatrlatmak yerinde olur. Muselmann mutlak iktidarn bir rnyd. Hegel'in efendi-kle diyalektiinden de bilindii zere, iktidarn snr lmdr. Kle l dnde efendinin onun zerindeki iktidar da kaybolur. Ne var ki Naziler kamplarda tutulan Yahudileri birer Muselmann'a indirgeye rek yaam ve lm arasnda bir meknn snrlarn izdiler ve by lelikle lmde bile Yahudiler zerinde iktidar kurmay srdrdler. Muselmann' lmnden yoksun braktlar (a.g.y. 48). Dolaysyla kamplar bir bakma insanlktan karmann ta kendisiydi. Naziler mahkmlar isimleriyle armyorlard, vcutlarna bir say dv mesi yapyorlard (Appelfeld 1988: 83). Bu ar insanlktan kar ma Yahudilerin ldrlmelerinde zirveye ulayordu. Kamplarda hi kimse kendi adyla lmedi (Agamben 1999: 104). Kimse bir bi rey olarak lmedi, hepsi yalnzca endstriyel bir ceset retiminin paralar olarak ld. Dier bir deyile, bir say olarak ld. Auschwitz'e zel bir stat kazandran ve dehetinin niteliini ta nmlayan da bu cephesidir (a.g.y. 72). lm her zaman bir snr ola rak; sonlu olana, yaamn kendisine anlam veren bir hilik figr olarak dnlmtr. Naziler sonsuzu sonu olana indirgeyerek, di er bir deile istisnay kaideye evirerek bu snr i ettiler. lm artk uzakta, d bir snr deil, Muselmann'n iinde yaad bir durumdu. Btn bunlar gz nnde bulundurarak, toplama kamp larnda tutulanlarn neden Muselmann'larla aralarna mesafe koy duklarn da anlayabiliriz. Muselmann'lardan uzak durmalarnn ne deni, onlarn baklarnda kendi lmlerinin yaklatn grmeleri dir (a.g.y. 45, 52). Nasl tarif edilirse edilirsin, Muselmann'n kendiyle arasna bir mesafe koymas olanakszdr. Kendini ldrmek iin kesinlikle bir benlik gereklidir, ki Muselmannn yoksun olduu ey de zaten bu dur. zerklik, kendi kaderini tayin hakk ve zgrlk kiinin ken diyle arasna dnmsel bir mesafe koymasn gerektirir. Ayn e
196
FLMLERLE SOSYOLOJ
kilde vicdan da insann kendisine bir bakasym gibi yaklaabil mesine baldr. Agamben bu ilikiyi aklamak iin utan kavra mn kullanr. Burada nemli olan utancn znesi deil, nesnesidir. Utan duyduumuz ey nedir? Bunun cevab udur: plaklmz. Aramza hi mesafe koyamadmz edimlerden utanrz. nsann utand ey sahip klamayan bir eydir ve bu ey de znenin plakldr. Utan insann kendisini uzak tutmaya alt , bir eksiin bilincinde olmaktan kaynaklanmaz. nsan kendinden kamay baaramamasndan utanr. Daha teknik bir deyile utan, zne kendisini znelikten karmann znesi gibi edimde bulundu unda retilir. Burada Sophie'nin Seimi/Sophie's Choice'daki So phie akla gelebilir. Kamp muhafzlar Sophie'yi iki ocuu arasnda seim yapmaya zorlar; bir ocuk hayatta kalacak, dieri de gaz oda larna gnderilecektir. Sophie seim yapmaya zorlanr. Bu seim zorunlu olsa da, Sophie etkin bir ekilde edimde bulunduu iin utan reten bir seimdir. Dolaysyla utan bir duygu deil bir var lk kouludur (a.g.y. 104-6). nsan utan iinde yaayabilir, ve p hesiz kamptaki herkes byle yaamtr. Dibe vurmayanlar bu ka derden kampta tutulan dier insanlardan alarak, Sonderkomman do'da* grev alarak ya da kamplarda asayii salama iini stlene rek kanmt (a.g.y. 24). nsann haysiyetini korumas olanakszd (a.g.y. 60). Daha nce kimsenin kendi adna lmediinden bahset mitik. Buna kimsenin kendi adna kurtulmadn da eklemek ge rekir. Onlar dierleri kendilerinin yerine ld iin hayatta kal mlard (a.g.y. 104). Ne var ki utancn hem etkin hem de salt alc bir kutbu vardr. Bunlardan ilki Muselmann'da vcut bulur, kincisi ise tanklk eden kiide (a.g.y. 111). nemli olan bu iki kutup arasndaki ilikidir. Sa hip klamayan bir eye sahip kma anlamnda tanklk tam da bu trden bir ilikidir. Agamben bu ilikiyi oto-duygulan, ikinlik ve gramatik "ben"in varl gibi bir dizi kavramla tanmlamaya alr. Bu "ben" kendi bana bir tze sahip deildir. Yalnzca bir dizi sz ce arasndaki balantdan ibarettir. Gramatik "ben" bu biimiyle Muselmann'da vcut bulan plakl ifade eder (a.g.y. 116). Gra
* Alm. zel birim. Kamplarda cesetlerin yok edilmesi gibi en kirli ileri ger ekletiren ve ounlukla kamplarda tutulan Yahudilerden oluturulan ekip. -.n.
197
matik "ben" tm varlklarn koulu olan bir namevcudiyete iaret eder. Muselmann'n plaklndan yola kp imdi de bu plakl n her konuan znenin temeli olduu sonucuna varyoruz. Tank lk dilsizin konuan zneye bir ses verdii noktada balar ve konu an zne de insann kendi sesiyle konumasnn olanakszlna (an latlamayan ve temsil edilemeyene) tank olur (a.g.y. 120). Musel mann'a tanklk edebilmemizin tek nedeni onun plakln payla mamz, insan yaamnn istikrarsz ve savunmasz olmasdr. nsan lktan kann "tank" olarak hayatta kalmas, insann Muselmann olarak hayatta kalmasnn bir ilevidir. Sonsuza dek yok edilebilen, sonsuza dek hayatta kalabilendir" (a.g.y. 151). Levi hayatta kalanlarn gerek tanklar olmadklarn tekrar tek rar vurgulamtr. Muselmann gerek bir tank olabilirdi. Ancak Gorgon'u grenler geri dnmediler, dndlerse de tanklk etme ye tisinden yoksundular artk. Sa kalan kaideyi bastran bir istisnadr (a.g.y. 33). Dolaysyla anlaml hatrlama znenin temel plakl yla ba kurmaldr ve nitekim salahiyet araclyla gerekleir.
lk bakta insan, sa kalan, insanlktan kana, Muselmann'a tanklk ediyor gibi grnr. Ancak eer sa kalan Muselmann iin -yani Musel mann "adna" ya da ona "vekleten" ("onlarn yerine, vekleten konuu ruz,")- tanklk ediyorsa, hukuki esaslara gre vekilin edimleri vekaleti ve rene isnat edildiinden, tanklk eden bir biimde Muselmann'dr. (a.g.y. 120)
Tanklk verili bir szcenin olgusal adan doruluunu garantile mez ve dolaysyla da kesin bir tarihsel arivleme olana salamaz. Yahudi soykrm arivlenmeye direnendir, zira hem sahiplenen ha fzadan hem de kastl unutmadan syrlr (a.g.y. 158). yleyse k maz, konuma ile plak yaam, travmaya uram tanklk ile sa hiplenen unutma arasndaki gerilimi nasl canl tutabiliriz ve ge mi ile bugn arasnda nasl "araclk" edebiliriz? Deheti betimle menin olanakszl nasl gsterilebilir?
198
FLMLERLE SOSYOLOJ
Yahudi Soykrm Bilmecesi
Daha nce de deindiimiz gibi, ou eletirmen Benigni'nin ko mik hrslar uruna Yahudi soykrmn istismar ettiini dnr. Ancak filmin, betimlemelerini glendiren bir dizi bilmeceye iaret ettiini ve bylelikle de ancak dolayl yoldan betimlenebilen dehet verici bir gereklii ortaya koyduunu gzden karr. sterseniz imdi filmde karmza kan drt alegorik bilmeceyi tartalm. Birinci bilmece yledir: "Ne kadar byrse, o kadar grnmez hale gelir." Cevap "karanlk"tr. Karanlk burada faizmin ve Naziz min, keza kinizm ve nefretin bir metaforudur (Siporin 2002: 349). nsan ne kadar nefret ederse, artk mstesna ve savunmasz bir var lk gibi grnmeyen tekiyi o kadar deneyimleyemez hale gelir. Fa izm ve Nazizm kendisini destekleyenlerin ruhlarna karanlk getir mi ve onlar kr etmitir. Guido'ya bilmeceyi soran Lessing'dir, bil mece her eyden ok onun kiiliini anlamann anahtardr. Kampta Guido ile karlatnda, Lessing ahlaki adan krdr, Guido'nun nasl bir durumda olduunu grmez. Benigniye gre Nazizmin k tl Lessing'de vcut bulur. Aslna baklrsa Arendt'in (1992) Adolf Eichmann tartmasna baklarak Lessing'in ktln sradanln simgeledii sylenebi lir. Gerek Eichmann gerekse Lessing faaliyetlerini normal bir iin bir paras olarak grr. ki vakada da cellat ile kurban arasndaki iliki ters yz olmutur. Lessing'in bilmeceler yznden azap ek mesi gibi Eichmann da terfi edememekten ve alma evkini kay betmekten yaknr. Tpk Eichmann gibi Lessing de kendini dnya dan soyutlam ve dolaysyla da kendisini insanlktan karmtr. kisi iin de zel alan ile kamusal alan arasnda keskin bir ayrm vardr, zel alann dnda empati kuramazlar. zel alanda dost olan, kamusal alanda belirdiinde ideolojik bir stereotipe indirgenir: bir Yahudiye, zorla kampta tutulan bir insana ya da insandan aa bir varla. Dr. Lessing tpk Eichmann gibi sradandr. kisi de dn mez, yani eylemlerini ahlaki adan deerlendirmez. nsann kt le hizmet etmek iin ille de psikopat olmas gerekmez. Dn memek ve vurdumduymazlk yeterlidir. Birinci bilmece bu korkun mesaj zetler.
HAYAT GZELDR: AUSCHV/TZ'N HAYALET
199
kincisi Guido'nun sorduu tek bilmecedir, Lessing'in bilmece lerinin karanl tarafndan kuatlmamtr. "Pamuk Prenses cce lerin arasnda. z bu bilmeceyi sperzek, cevabn sana verdii za manda (yedi saniyede; yedi ufaklk arasnda)". Cevap zaten bilme cenin iinde verilmitir. talyanca "saniye" szc birden ok an lam tar ve ayn zamanda hem saniye (zaman birimi) hem de ufak (ccelerin boyuna bir gnderme) anlamna gelir. Burada nemli olan bilmecenin gizil ierii deildir, zaten byle bir ierii yoktur. Bunu tam da olduu gibi, masum bir ocuk oyununun paras olarak almak gerekir. Yaama sevinci ve iyimserliin bir ifadesidir (Sipo rin 2002: 350). Benigni iin kamp dehetinin ortasnda umuda, mi zaha ve kurtulua yer olmas nemlidir. Daha da nemlisi, ocuk oyunlaryla simgelenen bu yetilere Yahudi soykrmndan sonra yer almasdr. nc bilmeceyi Lessing, restoranda kendisine servis yapar ken Guido'ya sorar: "Adm sylersen, yok olurum birden. Burada yokum imdi, syle kimim ben?" Cevap "sessizlik"tir. Yahudi soyk rm zamannda birine Yahudi demek onu yok etmektir (a.g.y. 351). Siporin bunu daha makul bir biimde yorumlar. Sessizlik Yahudile rin snrd edilmesine kar kmann ya da direniin eksikliine de iaret eder ki bu da dnemin talyan halknn ayrt edici bir zellii dir. Guido seme ilemi srasnda Dr. Lessing ile temas kurmaya a lrken bu bilmeceyi tekrarlar. Lessing onlarn beden yaplarn, el lerini, ayaklarn ve gzlerini inceler. Her ey ok hzl gerekleir, Guido'nun muayenesi neredeyse daha o baladn bile anlamadan bitmitir. Lessing her muayenenin ardndan kararn bir hemireye fsldar, hemire de sz konusu kiinin gazla ldrlp ldrlme yeceini not eder. Lessing Guido'yu tanmamtr, Guido Lessing'in bilmecesini bu nedenle tekrarlar. Hemire hi tereddt etmeden "sessizlik!" diye barr ve bylece farknda olmadan bilmeceyi ce vaplar. Burada bilmece yok edilmeyle aka balantldr. Lessing' in hkm muayene ettii kiinin lehine olmadnda lm cezas an lamna gelir. Nihai zm'den geri kalan koca bir sessizliktir. Drdnc bilmece belki de en ilgin olandr: "iman m i man, irkin mi irkin. Aslnda sapsar, bilesin. Neredesin diye so rarsan, 'ku vak vak vak!" derim. Yrrken altma ederim. Syle ba na, ben kimim." nceki bilmecelerin aksine bunun belli bir cevab
200
FLMLERLE SOSYOLOJ
yoktur. Daha dorusu Lessing cevabn rdek olmadn aklar. Bilmecenin bir cevab yoktur. Lessing bu bilmeyeceyi Guido'ya su baylarn kamptaki yemek daveti srasnda sorar ve eer bu bilmece yi zerse Lessing'in Guido'ya yardm edecei sezdirilir. Benigni' ye gre bu bilmece tam bir samalktr, Guido'nun Lessing'den man tkl ve gl bir edim bekledii srada ortaya kan bir samalk (Celli 2000). Bilmece Guido'nun kann nn keser. Lessing'in Guido'yu olduu gibi, yani yardma muhta bir insan olarak grme sine "engel olur". Cevab lm kalm meselesi olan bir "hkm bil mecesidir" bu. Belki de en iyi rnekleri Kutsal Kitap'taki imon ve Tolkien'in Hobbit'indeki bilmece dvdr. Guido Lessing'in bil mecesini zemez ve vurularak lr (Siporin 2002: 357). Falassi ve Ben-Amosun kulland bir kavrama bavuracak olursak bir "antibilmece", nesnel bir doru cevap olana barndrmayan bir bilme cedir bu. Ya bilmecelerin tek bir doru cevab olmas gerektii ku ral inenmi ya da doru cevap onaylanmamtr (rnein yukar da belirtilen "rdek"). Siporin bunu medeniyetin yok olduu bir du rumun mecazi ifadesi olarak grr. Naziler tm normlar ihlal et mitir. Oyunu kurallara uygun oynamamtr. Yahudi soykrm an lamann ve kavrayn tesinde bir bilmecedir (a.g.y. 357). Levi'nin Yahudi soykrm hakknda syledii gibi: "Bilmeceye bir cevap bulamyorum. Aryorum ama bulamyorum" (aktaran a.g.y. 345).
Hatrlama Sonras
Benigninin filmine yneltilebilecek eitli eletirilere deindik ve bunlarn hepsinin esasen ana temann eitlemeleri olduundan, ya ni Yahudi soykrmn yanl sunma etrafnda toplandndan bah settik. Gelgelelim zaten varsaymlarnda yanlan bu eletirinin te sine geebiliriz. Yahudi soykrm tm dehetiyle ve zyle temsil edilemez, zira bu z tam da tankl olanaksz klmasndan ibaret tir. Buradan hareketle denebilir ki filmin bandaki ve sonundaki sis (ve aradaki benzer sis sahnesi) Yahudi soykrm karsnda savun ma amal bir mesafenin deil, kampn dehetinin ancak dolayl yoldan betimlenebileceini kabul etmenin bir ifadesidir. Hayat G zeldir Yahudi soykrmn temsil etmenin olanakszln temsil et me aray iindedir.
201
Bu yap filmin anlatsna da yansr. Tpk sisin temsiliyetin ola nakszln temsil etmesi gibi final sahnesi de filmin anlatcsnn Giosue olduunu ve Giosuenin anlatsnn da onun iin kendini fe da eden babasn hatrlama giriimi olduunu ortaya karr (BenGhiat 2001: 255). Benigni filmin bir lde otobiyografik olduu nu syler. Benigni'nin babas Luigi Benigni, Almanya-talya ittifa k sona erdikten sonra iki yln bir Alman alma kampnda geir mitir. Savatan sonra ocuklarna kamp anlatrken, her zaman on lar kampn gerek dehetinden korumaya almtr. Babasnn anlattklar zc kamp hikyeleri deil de komik, fkra gibi hik yelerdir (a.g.y, 255). Hayat Gzeldir de onun bu jestini tekrarlar. Dahas bu film, Benigni'nin babasnn kamp hikyelerinde sez dii boluklar doldurma giriimidir. Nasl Benigni babasnn kade ri zerine dnyorsa, Giosue de kendi babasnn yaam zerine dnr. Tankln sahici olduunu iddia etmeyen byle bir hatr lama eletiriye aktr. Ancak Kertesz "Filmin yaratcs olan Be nigni 1952'de domu. Yani Auschwitz'in hayaleti ile cebelleen je nerasyonun bir temsilcisi ve bu hazin mirasa sahip kma cesareti ne (ve gcne) sahip bir insan" diye yazarken son derece hakldr (2001: 272, italikler bize ait). Benigni ile Auschwitz arasnda mis tik ve grnmez bir ba vardr adeta. Agamben Auschwitz'den "ar takalanlar" derken tam da byle bir ban peindedir. "Artakalan" yok edilemeyeni, gemiin yok olmay reddeden bir kalntsn ifa de eden mesihi bir kavramdr. Kertesz'in deyiiyle "Auschwitz'in hayaleti"dir. Kalnt szc Kutsal Kitapta da geer; Yeaya shear yisrael (srail'in ruhunun taycs) olarak ve Amos da sherit Yousef (Yusuf un ruhunun taycs) olarak anlatlr (Agamben 1999: 162). Dolaysyla Muselmann ile sa kalan, boulan ile kurtulan arasn daki ilikiyle bariz bir paralellik vardr.
Artakalan kavramnda, tankln kmaz mesihiliin kmazyla ke siir. Tpk srail'den artakalann halkn btnnden veya bir parasndan ziyade btnle parann kesimesine iaret etmesi gibi, tpk mesihi za mann tarihsel zaman veya sonsuzluktan ziyade bu ikisi arasndaki kopu olmas gibi, Auschwitz'den artakalanlar, yani tanklar da lenler veya sa kalanlar, boulanlar veya kurtulanlardan ziyade bunlarn arasnda kalan lardr. (a.g.y. 163-4)
202
FLMLERLE SOSYOLOJ
Nitekim "Auschwitz'in hayaleti" gaz odalarnda lenler veya sa kalanlardan ziyade bunlar arasndaki bada vcut bulur. Bu ba lamda Guido'nun adnn talyanca guidare'den, yani klavuzluk et mekten gelmesi nemlidir. Guido kamptan k yolunda Giosue'ye klavuzluk eder, ona kurtulu yolunu gsterir. Bylelikle Giosue "Auschwitz'in hayaletinin taycs" olur. Babas Guido'nun edim lerine tanklk eder. Kutsal metinler balamnda, Giosue Vadedilmi Topraklar yolunda Yahudilere klavuzluk eden kiidir. stelik Gio sue'nin takma ad Yeu, Kutsal Kitap'ta Yahudilere lde klavuzluk ederek onlar yok olmaktan kurtaran lidere bir gndermedir (Viano 1999: 60). Ancak ne Benigni ne de Agamben noktay burada koy maz. Onlara gre hepimiz Auschwitz soyundan geliyoruz. Ve hepi miz tanklk etmek zorundayz.
8
SONSZ
Post-Politikaya Kar Estetik
Eer gerekleirse, ballk genellikle u iki biimde karmza kar: knama (rnein dehetin faillerini sulayarak fkelenme) ya da duygusallk. Ama bir de insann knama ve duygusalln avantajlarna bel balamadan, talihsiz insanlara ve ktle do rudan bakma cesaretini gsterdii nc bir bal lk biimi vardr. Konumann gcne duyulan g venle ilikili olan bu ballk biimi, ahlaktan besle nen bir siyasi eylemin tek gereki zeminidir.
DAVIS ilgi ekici bir makalesinde "sfr noktas" teriminin 11 Eyll' den ok daha nce, ilk atom bombasnn gcn ve etkilerini deer lendirirken merkez noktas iin kullanlmaya baladn anlatr (2003:127). yleyse Hiroima ve 11 Eyll arasnda etik bir ba kur mak da kesinlikle mmkndr - neticede kincisi Amerikan ruhun da bastrlm olann tekinsiz dnne iaret etmez mi? Baka bir deyile "sfr noktas" kkten etik bir farkndala zemin hazrlaya bilirdi, nk -Derrida'nn szleriyle anlatacak olursak- kurbanlara duyduumuz koulsuz merhamet 11 Eyll meselesinde kimsenin si yasi adan masum olmadn kabul etmemizi engellemez, engelle memelidir de (Derrida 2001). 11 Eyll amzn Yahudi soykrm haline mi geldi yleyse, dnme ve eletirinin tesinde kutsal ve yce bir olay mertebesine mi ykseldi? Eer yleyse, sinema d nme uzamnn yeniden almasnda bir rol oynayabilir mi? Hiroima ve Amerikan ruhu derken, k noktasn su ve gna h kabul etmek olarak alan; kesinlik ve mutlaklardan ziyade -Kier kegaard'n terimleriyle- korku ve titreme olarak alan bir nevi din darla iaret ediyoruz. Neden byle bir tavr gelimedi, bu kapa nm ve etik dnce eksiklii neden? Hiroima sz konusu oldu unda unlar sylenebilir: her zamanki gibi bu sefer de papaan gibi tekrarladmz, artk milli bir dogma haline gelen ey: Hiroima ve Nagazaki bombardmanlar meru, hatta neredeyse idealist edimlerdi; byle olmasn kim isterdi ki, seilen ol sa olsa "ktnn iyisiydi"; ama neticede sava sona erdirmenin tek yolu buydu, bylece belki de milyonlarca kiinin hayat kurtulacakt. Bu akla ma ilk olarak yardmcs McGeorge Bundy tarafndan Devlet Bakan Hen ry Stimson adna yazlan bir makalede dile getirildi. Gzel bir hikyeydi, tek sorun Bundynin lmnden hemen nce yaynlanan bir kitapta her e
206
FLMLERLE SOSYOLOJ
yin bir uydurmaca, bombay atmamzn asl nedenini gizlemek iin kas ten, zenle ina edilmi bir efsane olduunu itiraf etmesiydi. Asl ama (1) Pearl Harbor'n cn almak, (2) bombann gelitirilmesi iin bu kadar pa ra harcamay merulatrmak, (3) bilimsel, tbbi ve askeri personelimizin bombann etkilerini aratrabilecekleri laboratuvarlar kurmak, ve (4) So uk Sava'ta Ruslar ve dnyann geri kalann bu al salvosuyla etkile mekti. (Davis 2002: 128)
Bu hikye mkemmel bir klft. nk saflk, masumiyet ve iyi ni yeti sa salim bizim tarafmza yerletiren, garantiye alnm ve g ya kutsal bir manta yakn duruyordu. nclk fikri ve herkese g re kymetli bir iyilik uruna byk bir bedel demeye gnll olma fikri de burada, elimizin altndayd - milyonlarca insann hayat ile karlatrldnda, iki Japon ehrindeki birka masum kurbann la f m olur? stelik de bu radikal edimin ne yazk ki son are olduu nu dnyorsak. Bu kadar korkun bir edimi gerekletirmeye g nll olmamz bile inancmzn gcnn bir kant zaten. Gerek idealistler, uruna savatklar dava iin haysiyetlerini ve ahlaki de erlerini ikinci plana atabilenlerdir. Ancak btn bu senaryolar, sz konusu dnceleri aksi takdirde ahlaki sulamalara hedef olabile cek edimleri desteklemek iin kullanan kinik bir strateji olarak da grlebilir. 11 Eyll sonras Amerikan d politikasnn senaryosu da bu olabilir mi acaba? Afganistan ve Irak'a alan savalar da Hi roima ve Nagazaki'ye den bombalarn ardndakiler kadar phe li saikleri gizliyor olmasn? u kadarn vurgulayabiliriz ki gn mzn bir fundamentalizmler atmasyla nitelendirilen siyasi ik liminde byle bir phe yorumbilgisini uygulamak gitgide daha zorlayor: bir yanda kktendincilik, dier yanda da Bushun ken dinden emin retorii. ki fundamentalizm de kendinden phe etme ve zeletiri kltrn savunanlar susturuyor (bkz. Bemstein 2005). Peki bizim toplumumuz neden kendini sorgulamayan bir toplum haline geldi? Boltanski'nin Distant Suffering'i (Uzaktaki Ac, 1999) ahlak ile ac arasndaki ilikinin siyasi bir mesele, bir eylem meselesi oldu unu vurgular. Batllar Afganistan ve Irak'taki acy izlerken donup kalr, ama bunun bir sonucu olmas gerekmez, izleyici yine de ba ll reddedebilir. nsanlarn bir defada belli bir lde dehet tke tebildikleri ve uzaktaki tekilere kar kaytszln "savata" kolay
SONSZ
207
bir seenek olduu dnlrse, uzaktan ballk ok dk bir ih timaldir (bkz. a.g.y. 10). Yine de gerekleirse, ballk genellikle u iki biimde karmza kar: knama (rnein dehetin faillerini sulayarak fkelenme) ya da duygusallk (a.g.y. 132). Ama bir de insann knama ve duygusalln avantajlarna bel balamadan, ta lihsiz insanlara ve ktle dorudan bakma cesaretini gsterdii nc bir ballk biimi vardr. Konumann gcne duyulan g venle ilikili olan bu ballk biimi ahlaktan beslenen bir siyasi ey lemin tek gereki zeminidir. Acma ancak taahht araclyla si yasi bir mesele olabilir (a.g.y. 186). Bu nedenle, fundamentalizmle rin glgesindeki ada acma krizi:
te, Hiroima'nn asl anlam budur. Sfr noktas bundan sululuk duyduumuz iin deil, duymadmz iin bamza musallat oluyor. Ne zaman bir travma geirsek, 08.06.1945'te aslnda neler olduunu iselle tirmeyi reddettiimiz iin geri dndrme konusunda aresiz kaldmz ilerlemeci bir kendini eyletirme iinde, Hiroima'da kusursuzlatrd mz o psikolojik mdahaleyi tekrarlyoruz. (Davis, 2003: 130)
Bu balamda film analizine dnmek iin birok sebep var. Weber "filmler zerine dnmeksizin" bu trden bir deheti dnmenin "neredeyse imknsz" olduunu ne srer (2006: 3). 11 Eyll'in he men ardndan Hollywood ve Pentagon arasnda kurulan stratejik it tifak bu bakmdan anlamldr. Bylece Hollywood yapmclar ge lecekteki terr senaryolar konusunda kafa patlatmaya ve vatanper ver filmler yapmaya tevik edilmitir (Zizek 2002:16). Gelgelelim biz 11 Eylle ya da onunla ilgili filmlere dair kitaplara bir yenisini eklemek istemedik. Aslnda analizlerimiz 11 Eyll'den nce gste rime girmi filmleri kullanmamz sayesinde tnsn buldu, bu film lerin ada olmamas alegorik bir okuma olana salad. Gn mzn siyasi ikliminde alegori, eletirel sosyoloji yapmak iin en etkili aralardan biri. nsann iinde bulunduu kt durumla aras na mesafe koymasna ve bylece bu durum zerine dnmesine olanak salyor. stelik sanat ve siyasal olan, her eyin eletiriye tabi tutulduu ama eletirinin artk bir sonuca yol amad mevcut postpolitik or tama kar harekete geirilebilir. Bu kitapta, eletiri kavramnn oda nda esasen bu var. Bauman'n formlasyonuyla, siyaset "devam
208
FLMLERLE SOSYOLOJ
eden bir gereklik eletirisi"dir (Bauman 2002:56). Siyaset siyasal latrmadr. Ne var ki siyasetin gitgide zorlat postpolitik bir a da yayoruz. Mulak bir kavram olan post-politika siyasetin iini boaltmann siyasi bir yoluna iaret eder ve bu bakmdan ilgin bir biimde Althusser'n ideoloji kavramn andrr. Post-politika top lumdaki temel antagonizmalar gizleyen depolitize olmu bir siya settir. Esasen iki biimde karmza kar: Ya zorlama bir tercihi, r nein fundamentalizm ile gvenlik politikalar arasnda bir tercihi dayatan ideolojik bir antaj biimindedir (ayrca bkz. Zizek 2002: 3) ya da "eletiriyle aklk" ile yakndan ilikilidir. Eletiri kabul edilir ancak sonucu olmayan, yalnzca pragmatik mzakerelere ve stratejik uzlamalara varan bir eye indirgenir. Her iki durumda da toplumsaln radikal biimde sorgulanmas anlamnda siyaset orta dan kaybolur. Postpolitik durumda, estetik olan ile siyasi olann ortak zellii, insanlarn dnyay nasl algladklarn etkileme meraklar, eletiri yoluyla mmkn olan dntrc bir kapasiteye sahip olmalardr. Bu bakmdan sinemasal aygt nemli bir ideolojik mcadele alan dr. Bugn avangard sanat eletirel niteliini ve ok etme zelliini byk lde yitirmitir, ounluk tarafndan tketilen anaakm filmler ise giderek bir eletiri alanna dnmektedir.
Siyasi ifadeler ve edebi deyimler gerekte birtakm etkiler yaratr. Ko numa veya eylem modellerinin yan sra makul younluk rejimlerini ta nmlarlar. Grnenin, grnen ile sylenebilen arasndaki yollarn ve var olma, syleme ve yapma tarzlar arasndaki ilikilerin haritalarn izerler. Makul younluk, alglama ve bedensel yeti eitlemelerini tanmlarlar. Bylelikle belirsiz insan topluluklarn etki altna alr, boluklar geniletir, sapmalar iin yer aarlar; hzlar, yollar ve insan topluluklarnn bir duru ma bal kalma, durumlara tepki verme, imgelerini fark etme biimlerini deitirirler. (Ranciere 2004: 39)
Sinema bir gerekliin yansmalarndan ok daha fazlasdr. Bu dnyada var olmann, toplumsal deiime amann, dnmleri nin koullarn ve hzn deitirmenin alternatif yollarn sunar. Si nema bir Olay'dr. Daha dorusu eletirel potansiyelini serbest bra kan eletirel bir okumayla bu hale gelebilir. sterseniz bu blm bitirirken anaakm bir filme, Roland Em merich'in desteklemekte olduumuz etik ve eletirel tavr aka or
SONSZ
209
taya koyduunu syleyebileceimiz Kurtulu Gn / Independence Day'ine bir gz atalm. Kurtulu Gn her eyden nce 11 Eyll zerine bir filmdir. Dnya uzaydan gelen dman glerin saldrs altndadr. Dnyaya yaklamakta olan devasa uzay gemisi, kaynak larn smrmek iin gezegen gezegen dolaan uzayllarn/gebe lerin yaad bir ktlk imparatorluudur. Amalarn gerekle tirmek iin insanlar yok etmeye hazrdrlar. Saldr bir dizi byk ehirde balatlr, bunun zerine Amerikan ordusu da hzl ve karar l bir biimde uzay gemisine kar saldrya geer. Ne var ki elekt romanyetik bir kalkanla korunan uzay gemisinin bu ekilde yok edilemeyecei ortaya kar. Filmdeki kurtarc (David), uzay gemi sinden tuhaf bir sinyal yayldn kefeden bir bilimadamdr. Bu nun bir gerisaym meknizmas olduu anlalr. Saldr vakti gelir, hedef Washington'dir. Beyaz Saray sakinleri askeri bir snaa nak ledilir. Bu smakta bir uzay aratrma merkezi olduu ortaya kar. Merkezde Amerika'da bir le aklm bir UFO da vardr. Uzayl lar gelene kadar btn bunlar doal olarak ok gizli tutulmutur. Btn bunlar olup biterken, kaynpederi David'i yerde otururken grnce, teceksin diye uyaracak olur. Tabii ki bu da kurtulua gtren dnceyi tetikler: virs. David uzay gemilerinin koruyucu kalkan iine szabilecek bir virs gelitirir. Eer bu ie yararsa, ya ni koruyucu kalkan yok edilirse, uzayllara konvansiyonel silahlar la da saldrmak mmkn hale gelecektir. Plan uzayllarn ama vi rs bulatrmaktr. Baka seenei olmayan bakan plan kabul ed er ve dier lkelerle temasa geer, dmana kar hi tereddtsz "birleirler". Film, Amerikallarn 11 Eyll'e verecei tepkiyi nceden sezmi gibidir. Kt uzay gleri Tanr'nn evine saldrrlar, bu yaptklar nn hibir aklamas yoktur. Film uzayllara igr, yeti, saik ya da duygu biiminde bir derinlik isnat etmez. Dahas uzayllar yenil mezdir, a tabanl silahlar dnyadaki mevcut silahlardan kat kat s tndr. Tek bir seenek sz konusudur: ya onlar ya biz, ya yilik ya Ktlk. ABD insanln ete kemie brnm en yce hali olarak dmana kar savata tm dnyay kapsayan bir ittifak oluturur. Ne var ki byle bir okuma biraz skcdr, daha da fenas eyletiri cidir. Filmin temel varsaymn, yani olaylarn Amerikallarn bak asndan anlatlmas meselesini kurcalamak ok daha ilgi ekici
210
FLMLERLE SOSYOLOJ
olacaktr. Peki ya bu dman uzay gemisini, yerel yaam biimleri ni tketicilie ve kaytszla boan kresel bir Amerikan impara torluunun metaforik bir tasviri olarak dnrsek? Neyin yi neyin Kt olduuna karar vermek yine bu kadar kolay olacak m? Olay rgsn anlatrken bir noktay kasten atladk. Uzay gemi sinin koruyucu kalkan aldktan sonra, Amerikan sava uaklar ile uzayllar arasnda iddetli bir sava yaanr. Filmin sonlarna doru ne kadar Amerikan sava ua varsa hepsi vurulur, biri ha ri. Tam son sava ua da fzelerini atelemek zereyken, fzele rin infilak etmeyecei ortaya kar. Bunun zerine pilot sava ua n hedefe yneltir, bylece uak bir fzeye ve pilot da bir intihar saldrs pilotuna dnm olur. Peki ya 11 Eyll pilotlar yaptk larn ktlk imparatorluunu yok etmeyi hedefleyen kahramanca bir jest olarak grdyse? Film bu bakmdan terristlerin kendilerini nasl grdklerini zetler. Byle bir diyalektik dnn amac phesiz terrizmi mazur gstermek deildir. Terrizm sadece iddet deildir, ayn zamanda demokrasinin dmandr. Dolaysyla Bat geleneinin bir demok rasi ve eletiri gelenei olduunda srar etmek son derece nemli dir. Terre kar savata altn oymak yerine demokrasiyi destekle memiz, Bush'un vatanperverlik ve ulusun birlii ad altndaki ulus lararas politikalarn eletirmekten imtina etmek yerine bunlar acmaszca eletirmemiz gerekir (bkz. Kellner 2002: 154-5). "Ba mszlk" esasen klasik Kant anlamyla "selbstdenken'e, yani ba msz dnce anlamna da gelebilir.
KAYNAKA
Adorno, Theodor W., Negative Dialectics, New York: Continuum, 1973. Agamben, Giorgio, Infancy & History: Essays on the Destruction of Experience, Londra: Verso, 1993. Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life, Stanford: Stanford University Press, 1998; Trkesi: Kutsal insan: Egemen ktidar ve plak Hayat, ev. s mail Trkmen ve Daniel Heller, stanbul: Ayrnt, 2001. Remnants of Auschwitz: The Witness and the Archive, New York: Zone Books, 1999; Trkesi: Auschwitz'den Artakalanlar: Tank ve Ariv, ev. Ali hsan Bagl, stanbul: Kitle, 2004. Means Without End: Notes on Politics, Minneapolis: University of Minneso ta Press, 2000. "The State of Exception", Lettre Internationale (1): 31-3, 2003; Trkesi: Olaanst Hal, ev. Kemal Atakay, stanbul: Otonom, 2006. Althusser, Louis, Essays on Ideology, Londra: Verso, 1984. Appelfeld, Aharon, "After the Holocaust", Writing and the Holocaust iinde, Berel Lang (haz.), New York: Holmes & Meier, s. 83-92, 1988. Arendt, Hannah, The Origins of Totalitarianism, New York: Harcourt Brace & Company, 1973; Trkesi: Totalitarizmin Kaynaklar, 2 cilt, ev. Bahadr Si na ener, stanbul: letiim, 1997 ve 1998. The Life of the Mind, San Diego: Harcourt Brace, 1978. Eichmann in Jerusalem - A Report on the Banality of Evil, Londra: Penguin Books, 1992; Trkesi: Ktln Sradanl: Eichmann Kuds'te, ev. z ge elik, stanbul: Metis, 2009. Aries, Philippe, Centuries of Childhood: A Social History of Family Life, New York: Vintage, 1962. Badiou, Alain, Infinite Thought, Londra: Continuum, 2005; Trkesi: Sonsuz D nce, ev. Tuncay Birkan ve Ik Ergden, stanbul: Metis, 2006. Barthes, Roland, Camera Lucidia, New York: Hill and Wang, 1981; Trkesi: Camera Lucida: Fotoraf zerine Dnceler, ev. Reha Akakaya, stanbul: Altkrkbe, 1992. Bataille, Georges, The Accursed Share, II & III, New York: Zone Books, 1993; Trkesi: Lanetli Pay, ev. Mukadder Yakupolu, stanbul: Mor, 1999. "Programme (Relative to Acphale)", The Bataille Reader iinde, Fred Bot ting ve Scott Wilson (haz.), Londra: Blackwell, 1997, s. 121-2. "The Psychological Structure of Fascism", The Bataille Reader iinde, Fred Botting ve Scott Wilson (haz.), Londra: Blackwell, 1997, s. 122-46.
212
FLMLERLE SOSYOLOJ
Eroticism, Londra: Penguin, 2001 ; Trkesi: Erotizm, ev. Mehmet Mukadder Yakupolu, stanbul: Onur, 1993. Baudrillard, Jean, Fatal Strategies, Paris: Semiotext(e)/Pluto, 1990; Trkesi: aresiz Stratejiler, ev. Ouz Adanr, stanbul: Boazii niversitesi Yayne vi, 2002. - Simulacra and Simulation, Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1994; Trkesi: Simlakrlar ve Simlasyon, ev. Ouz Adanr, stanbul: Do u Bat, 2003. The Intelligence of Evil or the Lucidity Pact, Oxford: Berg, 2005. Baudry, Jean-Louis, "Ideological Effects of the Basic Cinematic Apparatus", Film Quarterly, 28(2), 1974, s. 39-47. Bauman, Zygmunt, Postmodern Ethics, Oxford: Blackwell, 1993; Trkesi: Postmodern Etik, ev. Alev Trker, stanbul: Ayrnt, 1998. Liquid Modernity, Cambridge: Polity Press, 2000. Society Under Siege, Cambridge: Polity Press, 2002. Liquid Love, Cambridge: Polity Press, 2003; Trkesi: Akkan Ak, ev. Ik Ergden, stanbul: Versus, 2009. Beck, Ulrich, Risk Society, Londra: Sage, 1993. Ben-Ghiat, Ruth, "The Secret Histories of Roberto Benigni's Life is Beautiful", The Yale Journal of Criticism 14(1), 2001, s. 253-66. Benigni, Roberto, Life is Beautiful, Buena Vista Home Entertainment, 1999. ve Vincenzo Cerami, Life is Beautiful, Londra: Faber & Faber, 1999. Benjamin, Walter, Illuminations, Fulham: Fontana Press, 1992; Trkesi: Parlt lar, ev. Ylmaz ner, stanbul: Belge, 1990. Bennigton, Geoffrey, Legislations: The Politics of Deconstruction, Londra: Ver so, 1994. Betts, Christopher J., "Introduction", Charles de Secondt Montesquieu, Persian Letters, Londra: Penguin, 1973, s. 17-33. Bhabha, Homi, "The Other Question", Screen 24(6), 1972, s. 18-36. Boer, Inge E., "Despotism from Under the Veil: Masculine and Feminine Rea dings of the Despot and the Harem", Cultural Critique 32(1), 1996, s. 43-73. Boltanski, Luc, Distant Suffering: Morality, Media and Politics, Londra: Camb ridge University Press, 1999. ve ve Chiapello, Le Nouvel Esprit du Capitalisme, Paris: Gallimard, 1999. ve Laurent Thvenot, "The Sociology of Critical Capacity", European Journal of Social Theory 2(3), 1999, s. 359-77. Bourdieu, Pierre, Leon sur la leon, Paris: Les ditions de Minuit, 1982. In Other Words: Essays Towards a Reflexive Sociology, California: Stanford University Press, 1990. Les rgles de l'art: Gense et structure du champ littraire, Paris: ditions du Seuil, 1992; Trkesi: Sanatn Kurallar: Yaznsal Alann Oluumu ve Yaps, ev. Necmettin Kamil Sevil, stanbul: YKY, 1999. Raisons Pratiques. Sur la Thorie de l'Action, Paris: ditions du Seuil, 1994; Trkesi: Pratik Nedenler: Eylem Kuram zerine, ev. Hlya Tufan, stan bul: Kesit, 1995. Bourdieu, Pierre ve Loc J. D. Wacquant, "The Purpose of Reflexive Sociology",
KAYNAKA
213
An Invitation to Reflexive Sociology iinde, Pierre Bourdieu ve Loic J. D.

Wacquant (haz.), Cambridge: Polity Press, 1992, s. 61-216. ve di., Photography, Londra: Polity Press, 1990. ve di., The Weight of the World: Social Suffering in Contemporary Society, Londra: Polity Press, 1999. Brians, Paul, "Plato: The Allegory of the Cave, from The Republic", www.wsu. edu:8080/~wldciv/world_civ_reader/world_civ_reader_l/plato.html, 1998. Brigham, Linda, "Taking it is Dishing it Out: The Late Modern Logic of Fight Club, ebr, http://www.altx.com/ebr/reviews/revlO/rlObri.htm, 1999. Brown, Michelle, "Setting the Conditions for Abu Ghraib: The Prison Nation Abroad", American Quarterly 53(3), 2005, s. 973-97. Burton, C. Emory, "Sociology and the Feature Film", Teaching Sociology, 16, 1988, s. 263-71. Butler, Judith, Antigone's Claim: Kinship Between Life & Death, New York: Co lumbia University Press, 2000; Trkesi: Yaam ile lmn Akrabal: Antigone'nin ddias, ev. Ahmet Ergen, stanbul: Kabalc, 2008. alar, Aye, "German Turks in Berlin: Social Exclusion and Strategies for Soci al Mobility", New Community 21(3), 1995, s. 309-23. Caldeira, Teresa P. R., City of Walls: Crime, Segregation, and Citizenship in Sao Paulo, Londra: Routledge, 2000. Callinicos, Alex, Is There a Future for Marxism?, Londra: The Macmillan Press, 1982. Canetti, Elias, Crowds and Power, Londra: Phoenix, 1962; Trkesi: Kitle ve ik tidar, ev. Glat Aygen, stanbul: Ayrnt, 1998. Cartwright, Justin, "Prophet of Doom", The Guardian, 13 Ocak 2006. Castells, Manuel, The Information Age, Vol. I: The Rise of Network Society, Ox ford: Blackwell, 1996; Trkesi: Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr 1 - A Toplumunun Ykselii, ev. Ebru Kl, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2005. Celli, Carlo, "The Representation of Evil in Roberto Benigni's Life is Beautiful", Journal of Popular Film and Television 28(2), 2000, s. 74-9. CNN, "CNN Chat Transcript Fight Club' Author Chuck Palahniuk", http:// www. joblo.com/fightclubchat.htm, 1999. Cohen, Stanley, "Post-Moral Torture: From Guantanamo to Abu Ghraib, Index on Censorship 1, 2005, s. 24-30. Comolli, Jean-Louis ve Jean Narboni, "Cinema/ideology/criticism", Screen Re ader I: Cinema/Ideology!Politics iinde, John Ellis (haz.), Londra: Society for Education in Film and Television, 1980, s. 477-88. Conolly, William E., Pluralism, North Carolina: Duke University Press, 2005. Cowen, David S., "Frequently Asked Questions", http://www.trond.com/brazil/ b_faq00.html, 1998. Danner, Mark, Torture and Truth: America, Abu Ghraib, and the War on Terror, Londra: Granta Books, 2004. Davis, Walter A., "Death's Dream Kingdom: The American Psyche After 9-11", JPCS: Journal for the Psychoanalysis of Culture & Society, 8 (1), 2003, s. 128-32.
214
FLMLERLE SOSYOLOJ
"Passion of the Christ in Abu Ghraib: Toward a new Theory of Ideology", So cialism and Democracy 19(1), 2005, s. 67-93. Day, Gall, "Allegory: Between Deconstruction and Dialectics", Oxford Art Jour nal, 22(1), 1999, s. 103-18. Dayan, Daniel, "The Tutor-Code of Classical Cinema", Movies and Methods 1 iinde, Bill Nichols (haz.), 1976, s. 438-51. Deleuze, Gilles, Cinema 2: The Time-Image, Londra: The Athlone Press, 1989. The Fold: Leibniz and the Baroque, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1993; Trkesi: Kvrm: Leibniz ve Barok, ev. Hakan Ycefer, stan bul: Balam, 2006. Difference & Repetition, Londra: The Athlone Press, 1994. Negotiations, New York: Columbia University Press, 1995. "Desert Islands", Desert Islands and Other Texts 1953-1974, Los Angeles: Semiotex(e), 2004, s. 9-14; Trkesi: ssz Ada ve Dier Metinler, ev. Hakan Ycefer ve Ferhat Taylan, stanbul: Balam, 2009. ve Felix Guattari, Anti-Oedipus: Capitalism and Schizophrenia I, Minneapo lis ve Londra: University of Minnesota Press, 1983; Trkesi: Kapitalizm ve izofreni 1: Gebebilimi incelemesi - Sava Makinas, ev. Ali Akay, stan bul: Balam, 1990. ------- A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia II, Minneapolis ve Londra: University of Minnesota Press, 1987; Trkesi: Kapitalizm ve izof reni II: Kapma Aygt, ev. Ali Akay, stanbul: Balam,1993. Demerath III, N. J., "Through a Double-Crossed Eye: Sociology and the Movi es", Teaching Sociology 9(1), 1981, s. 69-82. Denby, David, "In the Eye of the Beholder: Another look at Roberto Benigni's Holocaust fantasy", The New Yorker 15, 1999, s. 96-9. Denzin, Norman K., The Cinematic Society: The Voyeur's Gaze, Londra: Sage, 1995. Derrida, Jacques, Glas, Lincoln, NB: University of Nebraska Press, 1986. Margins of Philosophy, Chicago: The University of Chicago Press ve Harves ter Press, 1986. The Post Card: From Socrates to Freud and Beyond, Chicago: University of Chicago Press, 1987. "Niemand ist unschuldig", http://www.hydra.umn.edu/derrida/unschuldig.html, 2001. Des Pres, Terrence, The Survivor: An Anatomy of Life in the Death Camps, Ox ford: Oxford University Press, 1980. Deshowitz, Allan M., Why Terrorism Works: Understanding the Threat, Respon ding to the Challenge, New Haven: Yale University Press, 2002. Diken, Blent ve Carsten Bagge Laustsen, The Culture of Exception: Sociology Facing the Camp, Londra ve New York: Routledge, 2005. Dolar, Mladen, "Beyond Interpellation", Qui Parle 6(2), 1993, s. 75-96. Dowd, James J., "Waiting for Louis Prima: On the Possibility of a sociology of Film, Teaching Sociology, 26, 1999, s. 324-42. Emmerich, Roland, Independence Day, Twentieth Century Fox Film Corpora tion.
KAYNAKA
215
Ezrahi, Sidra DeKoven, "After Such Knowledge, What Laughter?", The Yale Journal of Criticism 14(1), 2001, s. 287-313. Fincher, David, Fight Club, 21th Century Fox Home Entertainment, 1999. Flanzbaum, Hilen, "But Wasn't it Terrific?: A Defense of Liking Life is Beauti ful", The Yale Journal of Criticism 14(1), 2001, s. 273-86. Foucault, Michel, "Preface", Gilles Deleuze ve Felix Guattari, Anti-Oedipus: Ca pitalism and Schizophrenia, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1983, s. xi-xiv. Frankl, Victor E., Man's Search for Meaning, New York: Washington Square, 1984; Trkesi: nsann Anlam Aray, ev. Seluk Budak, stanbul: teki, 1992. Freud, Sigmund, Totem and Taboo, Londra: Routledge & Kegan Paul, 1960; Trkesi: Totem ve Tahu, ev. K. Sahir Sel, stanbul: Sosyal, 1984. "Group Psychology and the Analysis of the Ego", Civilization, Society and Re
ligion, Group Psychology, Civilization and its Discontents and Other Works
iinde (The Pelican Freud Library, c. 12), Londra: Penguin, 1985, s. 91-178; Trkesi: Uygarlk, Din ve Toplum, Grup Psikolojisi, Bir Yanlsamann Gele cei, Uygarlk ve Honutsuzluklar ve Dier almalar, ev. Seluk Budak, Ankara: teki, 1995. Frichot, Helene, "Stealing into Deleuze's Baroque House", Deleuze and Space iinde, Ian Buchanan ve Gregg Lambert (haz.), Edinburgh: Edinburgh Uni versity Press, 2005, s. 61-79. Gilliam, Terry, Brazil, 20th Century Fox Home Entertainment, 1985. "The Saga of Brazil: Terry Gilliam discusses the making and near unmaking of his dystopian fantasy", http://members.aol.com/morgandsl/closeup/text/ brazil.htm, 1986. Interview on the South Bank Show, 1991. "1984 1/2 becomes Brazil, with the aid of ducts and De Niro; and what happe ned next, Gilliam on Gilliam iinde, Ian Christie (haz.), Londra: Faber, 1999, s. 111-51. Girard, Ren, Violence and the Sacred, Londra: Continium, 1977; Trkesi: id det ve Kutsal, ev. Necmiye Alpay, stanbul: Kanat, 2003. Giroux, Henry A., "Brutalised Bodies and Emasculated Politics: Fight Club, Con sumerism, and Masculine Violence", Third Text, 4, 2000, s. 31-41. Glass, Fred, "Brazil", Film Quarterly 34, 1986, s. 22-8. Gleason, Abbott, "'Totalitarianism' in 1984", The Russian Review 43(2), 1984, s. 145-59. Goffman, Erving, The Presentation of Self in Everyday Life, New York: Ancher Books, 1959; Trkesi: Gnlk Yaamda Benliin Sunumu, ev. Bar Cezar, stanbul: Metis, 2009. Golding, William, Lord of the Flies, Londra: Faber and Faber, 1954; Trkesi: Si neklerin Tanrs, ev. Mina Urgan, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yayn lar, 2001. Grosrichard, Alain, The Sultan's Court, Londra: Verso, 1998; Trkesi: Sultan'n Saray: AvrupalIlarn Dou Fantazileri, ev. Ali akrolu, stanbul: Aykr, 2004.
216
FLMLERLE SOSYOLOJ
Guilhot, Nicolas, "Review of Luc Boltanski & Eve Chiapello's Le Nouvel Esprit du Capitalisme", European Journal of Social Theory 3(3), 2000, s. 355-64. Halsband, Robert (haz.), The Complete Letters of Lady Mary Wortley Montagu, c. 1, Londra: Oxford University Press, 1965. Hardt, Michael, "The Withering Civil Society", Deleuze and Guattari: New Map pings in Politics, Philosophy, and Culture iinde, Eleanor Kaufman ve Kevin Jon Heller (haz.), Minneapolis: University of Minnesota Press, 1998, s. 23-39. ve Antonio Negri, Empire, Londra: Cambridge, 2000; Trkesi: mparatorluk, ev. Abdullah Ylmaz, Istanbul: Ayrnt, 2001. Hartman, Geoffrey H., The Longest Shadow: In the Aftermath of Holocaust, Blo omington: Indiana University Press, 1996. Haskins, Casey, "Art, Morality, and the Holocaust: The Aesthetic Riddle of Benigni's Life is Beautiful", The Journal of Aesthetics and Art Criticism 59(4), 2001, s. 373-84. Havel, Vaclav, Power of the Powerless: The Citizens Against the State in Central Eastern Europe, New York: ME Sharpe, 1985. Hook, Harry, Lord of The Flies, MGM Home Entertainment Ltd., 1990. Ignatieff, Michael, The Lesser Evil: Political Ethics in an Age of Terror, Edin burgh: University of Edinburgh Press, 2005. Jaguaribe, Beatriz, "Favelas and the Aesthetics of Realism: Representations in Film and Literature", yaymlanmam makale, 2003. Jameson, Fredric, The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, Londra: Routledge, 1981. The Ideologies of Theory: Essays 1971-1986, Syntax of History, c. 2, Minne apolis, MN: University of Minnesota Press, 1988. Jay, Martin, Downcast Eyes: The Denigration of Vision in Twentieth-Century French Thought, Berkley: University of California Press, 1993. Jenkins, Emily, "Extreme Sport: An Interview With Thrill-Seeking Novelist Chuck Palahniuk", villagevoice.com/issues/9941/jenkins. php, 1999. Johnson, Barbara, "The Frame of Reference: Poe, Lacan, and Derrida", The Pur loined Poe: Lacan, Derrida & Psychoanalytic Reading iinde, John P. Muller ve William J. Richardson (haz.), Baltimore, MA: The Johns Hopkins Univer sity Press, 1988, s. 213-51. Jonas, David ve Doris Klein, Man-Child: A Study of the Infantilization of Man, New York: McGraw-Hill, 1970. Joubin, Rebecca, "Islam and Arabs through the Eyes of the Encyclopdie: The Other as a Case of French Cultural Self-Criticism", International Journal of Middle East Studies 32(2), 2000, s. 197-217. Kaiser, Thomas, "The Evil Empire? The Debate on Turkish Despotism in Eighteenth-Century French Political Culture", The Journal of Modern History 72, 2000, s. 6-34. Karten, Harvey, "City of God", http://www.all-reviews.com/videos-5/city-ofgod.htm, 2003. Kellner, Douglas, "September 11, Social Theory and Democratic Politics", The ory, Culture & Society, 19 (4), 2002, s. 147-59. "From 1984 to One-Dimentional Man: Critical reflections on Orwell and Mar
KAYNAKA
217
cuse", http://www.uta.edu/huma/illuminations/kelll3.htm, 2006. Kertsz, Imre, "Who Owns Auschwitz?", The Yale Journal of Criticism 14 (1), 2001, s. 267-72. Lacan, Jacques, Ecrits, Paris: Seuil, 1966. Tlvision, Paris: Seuil, 1973. Le Sminaire: livre XX, Encore, 1972-73, Paris: Seuil, 1975. crits: A Selection, Londra: Routledge, 1977. "Seminar on 'The Purloined Letter'", The Purloined Poe iinde, John Muller ve William J. Richardson (haz.), Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press, 1988, s. 28-54. The Seminar, Book I I I : The Ego in Freud's Theory and in the Technique of Psychoanalysis 1954-55, New York: Norton, 1993. Lapsley, Robert ve Michael Westlake, Film Theory: An Introduction, Manches ter: Manchester University Press, 2. bask, 2006. Lash, Scott ve John Urry, Economies of Signs and Space, Londra: Sage, 1994. Latour, Bruno, "Drawing Things Together", Representation in Scientific Practice iinde, Michael Lynch ve Steve Woolgar (haz.), Cambridge, Mass: MIT Press, 1990, s. 19-68. Le Bon, Gustave, The Crowd: A Study of the Popular Mind, New York: Dover, 2002; Trkesi: Kitleler Psikolojisi, ev. Selahattin Demirkan, stanbul: Ya mur, 2005. Levinas, Emmanuel, Ethics and Infinity, Pittsburgh: Duquesne University Press, 1985. Lotringer, Sylvia ve Paul Virilio, Pure War, New York: Columbia University Press, 1997. Lowe, Lisa, Critical Terrains: French and British Orientalisms, Ithaca, NY : Cor nell University Press, 1991. Luhmann, Niklas, "The Idea of Unity in a Differentiated Society", XIII. Dnya Sosyoloji Kongresi "Contested Boundaries and Shifting Solidarities"de su nulmu makale, Bielefeld, Germany, 1994. "Inklusion og eksklusion", Distinktion 4, 2002, s. 121-39. Lund, Ktia ve Fernando Meirelles, City of God, Buena Vista Home Entertain ment, 2003. Lyotard, Jean-Franois, The Differend: Phrases in Dispute, Manchester: Manches ter University Press, 1988. Macmaster, Niel, "Torture: from Algiers to Abu Ghraib", Race & Class 46 (2), 2004, s. 1-21. Maffesoli, Michel, The Time of the Tribes: The Decline of Individualism in Mass Society, Londra: Sage, 1996. Marcuse, Herbert, One Dimensional Man. Boston: Beacon, 1964; Trkesi: Tek Boyutlu nsan, ev. Aziz Yardml, stanbul: dea, 1986. McAlpin, Mary, "Between Men for All Eternity: Feminocentrism in Montesqu ieu's Lettres Persanes", Eighteenth-Century Life 4(1), 2000, s. 45-61. McGowan, Todd ve Sheila Kunkle, "Introduction: Lacanian Psychoanalysis in Film Theory", Lacan and Contemporary Film iinde, New York: Other Press, 2004, s. xi-xxix.
218
FLMLERLE SOSYOLOJ
Metz, Christian, "The Cinematic Apparatus as Social Institution - An Interview with Christian Metz, Discourse 1(3), 1979, s. 7-37. Miles, M., "Signing in the Seraglio: Mutes, Dwarfs and Gestures at the Ottoman Court 1500-1700", Disability and Society 15(1), 2000, s. 115-34. Montesquieu, Charles de Secondt, Persian Letters, Londra: Penguin, 1973; Trkesi: Acem Mektuplar, ev. Ahmet Tarcan ve Uur Ynten, stanbul: Ark, 2004. The Spirit of the Laws, Cambridge: Cambridge University Press, 1989; Trk esi: Kanunlarn Ruhu zerine, ev. Fehmi Balda, stanbul: Se, 2004. Moreias, Alberto, "Preemptive Manhunt: A New Partisanship", Positions 13(1), 2005, s. 9-30. Morgenthau, Hans J., Politics Among Nations, New York: Alfred A. Knopf, 1948. Morin, Edgar, The Cinema or the Imaginary Man, Minneapolis: University of Minnesota Press, 2005. Mourao, Koki, "City of God", Film Eletirisi, http://www.hollywood.com/movies/review/id/1704573, 2003. Neumann, iver B., Uses of the Other: "The East" in European Identity Formati on, Minneapolis, MN: University of Minnesota Press, 1999. ve Jennifer M. Welsh, "The Other in European Self-Definition: An Addendum to the Literature on International Society", Review of International Studies 17(4), 1991, s. 327-48. Noblejas, Juan J. G., "Personal Identity and Dystopian Film Worlds", Virtual Ma trialits konferansnda sunulmu makale, Syracuse, 19-25 Mays 2004. Olsen, Nils, "Alt skal vk, Politiken, 15/2, 2. Blm, 2001, s. 1. Oudart, Jean-Pierre, "Cinema and Suture", Screen 18(4), 1977, s. 33-47. zpetek, Ferzan, Hamam: The Turkish Bath, Parasol Peccadillo Releasing Ltd., 1977. Palahniuk, Chuck, Fight Club, Londra: Vintage, 1997. "I Made Most of It Up, Honest", LA Times Memoir, http://www.chuckpalahniuk.net/essays/latimes.htm, 1999. Palaver, Wolfgang, "A Girardian Reading of Schmitts' Political Theology", Telos 94(3), 1992, s. 43-68. Paye, Jean-Claude, "Antiterrorist measures, a Constituent Act", Telos 127(2), 2004, s. 171-82. Pietz, William, "The 'Post-Colonialism' of Cold War Discourse", Social Text (19/20), 1988, s. 55-75. Poe, Edgar Allan , "The Purloined Letter", The Purloined Poe: Lacan, Derrida & Psychoanalytic Reading iinde, John P. Muller ve William J. Richardson (haz.), Baltimore, MA: The Johns Hopkins University Press, 1988, s. 3-27. Rancire, Jacques, The Politics of Aesthetics, Londra: Continuum, 2006. Renzor, Trent, "Hurt", Nine Inch Nails: The Downward Spiral albmnden, Is land Records, 1994. Richard J. Bernstein, The Abuse of Evil: The Corruption of Politics and Religion since 9/11, Londra: Polity Press, 2005. Said, Edward, arkiyatlk: Bat'nn ark Anlaylar, ev. Berna lner, stanbul: Metis, 1999.
KAYNAKA
219
Salecl, Renata, (Per)versions of Love and Hate, Londra: Verso, 1998. Savlov, M., "Fight Club", Fight Club zerine bir deerlendirme, www. auschron. com/film/pages/raovies/9207.html, 1999. Schlegel, Friedrich, Kritische Ausgabe seiner Werke, Zweiter Band, Paderborn: Verlag Ferdinand Schningh, 1967. Schmitt, Carl, "Theory of the Partisan: Intermediate Commentary on the Concept of the Political (1963)", Telos 127, 2004, s. 11-78. ve Joachim Schickel, "Gesprch ber den Partisanen", Staat, Grossraum, No mos iinde, Gnther Maschke (haz.), Berlin: Duncker & Humbolt, 1995, s. 619-42. Schwarz, Roberto, "City of God", New Left Review 12, 2001, s. 103-12. Seeskin, Kenneth, "Coming to Terms with Failure: A Philosophical Dilemma", Writing and the Holocaust iinde, Berel Lang (haz.), New York: Holmes & Meier, 1988, s. 110-21. Sennett, Richard, Flesh and Stone, Londra: Faber and Faber, 1994; Trkesi: Ten ve Ta: Bat Uygarlnda Beden ve ehir, ev. Tuncay Birkan, stanbul: Me tis, 2002. Sheila, "Review of City of God", http://www.girlposse.com/reviews/movies/ city_of_god.html, 2003. Shohat, Ella, "Gender and Culture of Empire: Toward a Feminist Ethnography of Cinema", Visions of the East: Orientalism in Film iinde, Matthew Bernstein ve Gaylyn Studlaw (haz.). New Brunswick: Rutgers University Press, 1997, s. 19-68. Siporin, Steve, "Life is Beautiful, four riddles, three answers", Journal of Modern Italian Studies 7(3), 2002, s. 345-63. Solondz, Todd, Storytelling, Entertainment in Video, 2001. Sontag, Susan, On Photography, Londra: Penguin, 1977; Trkesi: Fotoraf zerine, ev. Osman Akmhay, stanbul: Agora, 2008. "Regarding the torture of others", New York Times, 23/5, mailer.fsu.edu/~ jgm8530/Terror/Regarding%20the%20Torture%20of%200thers. pdf, 2004. Spear, Ryan, "Chuck Palahniuk: Ben Aslinda Tatil Kitabi Yazmak istiyordum", Varlk 69(1127), 2001, s. 36-9. Strauss, Marcy, "The lesson of Abu Ghraib", Legal Studies Paper, 18 Eyll 2004, http://ssm.com/abstract=597061. Suit, E., "To Get Famous, Punch Somebody: Fight Club Rains Down on Chuck Palahniuk", http://192.245.12.37/1999-10-21.bookguide5.html, 1999. Tatara, Paul, "Unbelievable optimism in "Life is Beautiful'", CNN.com/ show biz/movies/9811110/review.lifeisbeautiful, 1998. Theweleit, Klaus, Male Fantasies: Male Bodies: Psychoanalyzing the White Ter ror, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1989. Tomlinson, Hugh ve Robert Galeta, '"Translators' Introduction", Gilles Deleuze, Cinema 2: The Time-Image, Londra: The Athlone Press, 1989, s. xv-xviii. Tomlinson, Sarah, "Is It Fistfighting, or Just Multi-Tasking?, http://www.salon.com/ent/movies/int/1999/10/13/palahniuk/index.html, 1999. Trezise, Thomas, "Unspeakable", The Yale Journal of Criticism 14(1), 2001, s. 39-66.
220
FLMLERLE SOSYOLOJ
Trumpener, Katie, "Rewriting Roxane: Orientalism and Intertextuality in Montes quieu's Lettres Persanes and Defoe's The Fortunate Mistress", Stanford French Review 11(2), 1987, s. 177-91. Viano, Maurizio, "Life is Beautiful: Reception, Allegory, and Holocaust Laugh ter", Jewish Social Studies 5(3), 1999, s. 47-66. Virilio, Paul, "The Overexposed City", Rethinking Architecture: A Reader in Cul tural Theory iinde, Neil Leach (haz.), Londra: Routledge, 1997, s. 381-9. The Information Bomb, Londra: Verso, 2000; Trkesi: Enformasyon Bomba s, ev. Kaya ahin, stanbul: Metis, 2003. Wacquant, Loc J. D., "Towards a Social Praxeology: The Structure and Logic of Bourdieu's Socilogy, Pierre Bourdieu ve Loc J.D. Wacquant, An Invitation to Reflexive Sociology, Cambridge: Polity Press, 1992, s. 1-60. Weber, Cynthia, Imagining America at War: Morality, Politics, Film, Londra: Ro utledge, 2006. Wheeler, Ben, "Reality is What You Can Get Away With: Fantastic Imaginings, Rebellion and Control in Terry Gilliam's Brazil", Critical Survey 17(1), 2005, s. 95-108. Woman's Own, 31 Ekim 1987. Zizek, Slavoj, The Sublime Object of Ideology, Londra: Verso, 1989; Trkesi: ideolojinin Yce Nesnesi, ev. Tuncay Birkan, stanbul: Metis, 2002. "Beyond Discourse-Analysis", New Reflections on the Revolution of Our Ti me iinde, Ernesto Laclau (haz.), Londra: Verso, 1990, s. 249-60. Enjoy Your Symptom: Jacques Lacan in Hollywood and Out, Londra: Rout ledge. 1992. Tarrying With the Negative: Kant, Hegel, and the Critique of Ideology, Dur ham: Duke University Press, 1993. "Introduction. The Spectre of Ideology", Mapping Ideology iinde, Slavoj Zi zek (haz.), Londra: Verso, 1994, s. 1-33; Trkesi: "deoloji Hayaleti", Krl gan Temas iinde, T. Birkan ve B. Somay (haz.), stanbul: Metis, 2002. The Plague of Fantasies, Londra: Verso, 1997. The Ticklish Subject: The Empty Center of Political Ontology, Londra: Verso, 1999; Trkesi: Gdklanan zne: Politik Ontolojinin Yok Merkezi, ev. amil Can, stanbul: Epos, 2005. "Class Struggle or Postmodernism? Yes Please!", Judith Butler, Ernesto Lac lau ve Slavoj Zizek, Contingency, Hegemony, Universality: Contemporary Dialogues on the Left, Londra: Verso, 2000, s. 90-135. "The Thing from Inner Space", Sexuation, c. 3 iinde, Renata Salecl (haz.), Durham, NC: Duke University Press, 2000. The Fragile Absolute, Londra: Verso, 2000; Trkesi: Krlgan Mutlak, ev. Mehmet znur, stanbul: Encore, 2003. The Fright of Real Tears, Krzysztof Kieslowski Between Theory and Post-Theory, Londra: British Film Institute, 2001; Trkesi: Kieslowski ya da Madde ci Teoloji, ev. Sabri Grses, Istanbul: Encore, 2008. "The Feminine Excess: Can Women Who Hear Divine Voices Find a New So cial Link?", Millennium: Journal of International Studies 30(1 ), 2001, s. 93109.
KAYNAKA
221
Did Somebody Say Totalitarianism? Five Interventions in the (Mis)use of a Notion, Londra: Verso, 2001; Trkesi: Biri Totalitarizm mi Dedi?, ev. Halil
Nalaolu, stanbul: Epos, 2006. On Belief, Londra: Routledge, 2001. "Hallucination as Ideology in Cinema", Politologiske Studier 4(3), 2001, s. 17-25. Welcome to the Desert of the Real, Londra: Verso, 2002. "The Ambiguity of the Masochist Social Link", Perversion and the Social ela tion c. 4 iinde, Molly A. Rothenberg, Dennis A. Foster ve Slavoj Zizek (haz.), Durham: Duke, 2003, s. 112-25. The Puppet and the Dwarf: The Perverse Core of Christianity, Cambridge: The MIT Press, 2003. "Some Politically Incorrect Reflections on Violence in France & Related Mat ters", http://www.lacan.com/zizfrance.htm, 2005. How to Read Lacan, Londra: Granta Press, 2006. The Parallax View, Minneapolis: University of Minnesota Press, 2006; Trk esi: Paralaks, ev. Sabri Grses, stanbul: Encore, 2008.
DZN
11 Eyll 2001 saldrlar, 11-5, 159, 205-10 Adorno, Theodor W., 73, 192, 194 Afganistan, 95, 158, 161,206 Agamben, Giorgio, 78, 132-3, 161, 163, 182, 192-6, 201-2 alegori, 34-6 Althusser, Louis, 28, 30-1, 59, 61, 208 anlam yaratma, 25 Arendt, Hannah, 88-90,167,192-3, 198 Auschwitz, 40, 167, 179, 181-2, 1878, 192, 194-5,201-2 Auschwitz'den Artakalanlar, 40, 182,
201
Biri Bizi Gzetliyor, 118

Black, Cofer, 159 Boer, Inge E., 67-8 Boltanski, Luc, 142, 206 Bourdieu, Pierre, 25, 26, 113-4 Brazil, 36, 39-40, 149-177 Brechtvari teknikler, 33 Brians, Paul, 20 Brigham, Linda, 131 Budizm, 61-2, 64 Bundy, McGeorge, 205 Bush, George W 86, 159, 206, 210 Bybee, James, 159
Cahiers, 33
Caldeira, Teresa P. R., 105 Callinicos, Alex, 133 Canetti, Elias, 81-5, 136 Castells, Manuel, 112, 128 celbetme (Althusser), 30, 32, 59, 156 Cenevre Szlemesi, 159, 160, 168 Cerami, Vincenzo, 182 Cheney, Dick, 159 Chiapello, Eve, 142 Comolli, Jean-Louis, 31 Connolly, William E., 91 Davis, Walter, 205-7 Dayan, Daniel, 31 Deleuze, Gilles, 21, 35, 74-5, 87, 130, 133, 137-8 Derrida, Jacques, 33, 49-50, 105 Des Pres, Terrence, 190 Deshowitz, Alan, 160 Distant Suffering, 206-7 Dowd, James J., 23, 33
ayna evresi, 29,31, 61 Aziz Augustinus, 102, 114 Badiou, Alain, 26, 30 Ballantyne, R. M., 93 Bataille, Georges, 37,74,77-9, 126, 133-4, 137 Baudrillard, Jean, 24, 117 Baudry, Jean-Louis, 20, 31 Bauman, Zygmunt, 107-8, 207 Beck, Ulrich, 128 Benigni, Luigi, 201 Benigni, Roberto, 182, 183, 187-91, 198-202 Benim Afrikam, 177 Benjamin, Walter, 34, 92 Bertolucci, Bernardo, 32 Bettelheim, Bruno, 190 Betts, C. J., 51 bilisel haritalama, 13 Bin Ladin, Usame, 86, 95
224
FLMLERLE SOSYOLOJ
Doyle, Arthur Conan, 14
Dv Kulb, 20, 38, 121-48 Dnya Ticaret Merkezi, 11-5

Ebu Garib. 158-9 edimselletirme, 22, 87 elence parklar, 24 Eichmann, Adolf, 167, 198 Emmerich, Roland, 208 Epstein, Leslie, 191 etik, 40 Ezrahi, Sidra DeKoven, 190, 192 Falwell, Jerry, 13 fantazi 27-8, 36-7, 50-1, 55-69, 109-11, 118-9, 146, 154, 172 faizm, 88, 147-8 favela, 38, 101-19 film snflandrma sistemi, 33 Fincher, David, 123, 142, 148 Foucault, Michel, 54,55, 58, 88, 129 Freud, Sigmund, 65, 127, 136 fundamentalizm, 206-8 Genet, Jean, 49
Hegel, G. W. F., 14,49, 65, 195 Hiroima, 193, 205-7 Hitler, Adolf, 88, 191, 193 Hobbes, Thomas, 51, 83, 138 Hollywood filmleri, 19, 30,63, 141, 143-4, 176, 207 Hook, Harry, 37 Horkheimer, Max, 73 Hristiyanlk, 90 Ignatieff, Michael, 157, 160 Irak, 95, 158, 174, 206 ideoloji, 30-1
iradenin Zaferi, 155

slam, 51 ikencenin kullanmlar, 159-61 Jackson, Robert, 160 Jaguaribe, Beatriz, 112, 117 Jameson, Frederick, 32, 58-9 Jonas, David, 95 Jom, Asger, 32 jouissance, 82 Kabila, Laurent-Desire, 105 Kafka, Franz, 151, 171 Kant, Immanuel, 66, 210 kapitalizm, 36, 39, 126, 128-9, 131, 133-5, 141-4, 162-6 Karten, Harvey, 101, 117 Kennan, Georg, 151-2 Kertesz, Imre, 187-9,201 Kierkegaard, S0ren, 205 kin, 84-7, 90-1 kitle davran, 79-92 Klein, Doris, 95 Koestler, Arthur, 151, 152 Kurtulu Gn, 209 kreselleme, 107-8 Lacan, Jacques, 29-31,33, 36-7,45, 49, 54-5,57, 60-1,64-6, 170 Laclau, Ernesto, 63 Landy, Michael, 134-5
Gesellschaft ve Gemeinschaft, 107

Gilliam, Terry, 39, 152-6, 161, 164-5, 171-2, 174-7 Girard, Ren, 83, 90 Giroux, Henry, A. 140, 145, 147 Glass, Fred, 172 Goebbels, Joseph. 193 Goffman, Erving, 27 Golding, William, 37, 73, 80-9,93 Greengrass, Paul, 11 Grosrichard, Alain, 54-5, 67-8 Guantanamo, 158, 160-1 Guattari, Felix, 107,133, 137-8, 143 gnah keisi, 83-4, 90, 110-1
Hamam, 36-7, 41-69

Hardt, Michael, 113, 129, 143 Haskins, Casey, 188, 190 Havel, Vaclav, 167, 168 Hayat Gzeldir, 179-202
DZN
225
Latour, Bruno, 112 Le Bon, Gustave, 79, 86, 89 Lvi, Primo, 192, 195, 197, 200 Levinas, Emmanuel, 87 Lvi-Strauss, Claude, 56-7, 151 Lins, Pauolo, 117 Lotringer, Sylvia, 130 Luhmann, Niklas, 111-12 Lumire kardeler, 19 Maffesoli, Michel, 84 Marcuse, Herbert, 151, 164 Marksizm, 162-3 Marx, Karl, 144, 165 Matrix, 15 Meirelles, Fernando, 38, 101 mikrofaizm, 39, 123, 126, 137-40 Miller, Jacques-Alain, 109, 134 Miloevi, Slobodan, 116 Montagu, Leydi Mary Wortley, 58, 68 Montesquieu, Baron de, 37,44-5,48, 50-3, 57, 64,67 Monty Python'n Uan Sirki, 152 Morin, Edgar, 19, 24,28-9, 35 Mourao, Koki, 117 Muselmann, 40, 194-7, 201 Mussolini, Benito, 88 Nagasaki, 205-6 Narboni, Jean, 31 Negri, Antonio, 113, 129, 143 Nietzsche, Friedrich, 141, 191 Orwell, George, 118, 151-3, 162, 1678, 171 Oudart, Jean-Pirre, 31 zpetek, Ferzan, 36, 48 Palahniuk, Chuck, 130, 133-4, 137-9, 141-8 Pezzetti, Marcello, 188 Pietz, William, 151 Platon, 20-1, 31 Poe, Edgar Allan, 49, 59
Potemkin Zrhls, 172-3

Rancire, Jacques, 208 Riefenstahl, Leni, 155 risk toplumu, 128, 131 Robertson, Pat, 13 Rumsfeld, Donald, 159-61 Said, Edward, 51-2, 54-5, 57, 69 Salecl, Renata, 136 Salles, Joo Moreita, 103, 116 sanallatrma, 22, 35, 87 Savlov, M., 141 Schindler'in Listesi, 12 Schlegel, Friedrich, 26 Schmitt, Carl, 83,92, 104 Schopenhauer, Arthur, 183-4, 191 Sennett, Richard, 110 Sheinberg, Sidney, 176 Shoah,189 Sibthorpe, Robbie, 135 sfr-kurum, 54-8,69 Sineklerin Tanrs, 37, 71-97 sinemann doas, 19-35, 208 sinemasal aygt, 29-32 Siporin, Steve, 198-200 sitasyonizm, 32-3 Souk Sava, 84, 152-3, 206 Sophie'nin Seimi, 196 sosyo-kurmaca, 26-9 sosyolojizm, 26 Spiegelman, Art, 187 Stalin, Joseph, 86 Stalinizm, 152-3 Stimson, Henry, 205 Stone, Oliver, 11 arkiyatlk, 44-69, 105
Tanr Kent, 36, 38, 99-119 Taoizm, 61 tartmac sayg (Connolly), 91 terrizm ve terre kar sava, 36, 39, 94, 152, 155-60, 166, 168, 173-4,
210
226
FLMLERLE SOSYOLOJ
Thatcher, Margaret, 63
The Power of the Powerless, 168

Tijani, Alexandar, 116 Tolkien, J. R. R., 200 toplumsal teori, 21-4, 26-7, 34-7, 84, 107, 112, 123 Trezise, Thomas, 192-4 Troki, Lev, 86, 181 Trumpener, Katie, 67
Venedik, 110 Virilio, Paul, 130 Wacquant, Loc J. D., 113-4 Weber, Max, 207 Yahudi soykrm, 40, 181-3, 187-90, 192-4, 197-200; inkr 182, 187-8 yer deitirme, 29
Zafer Yollar, 14 Uu 93, 11-5

utan, 196 Vatanseverlik Yasas, 158 Zaluar, Alba, 117 Zizek, Slavoj 11-5, 27-9, 56-9, 61-3, 65-6, 82,96, 109, 116, 118-9, 1356, 148, 157, 169
METS YAYINLARI
Stanley Cavell
MUTLULUUN PENDE
Hollywood'un Yeniden Evlilik Komedisi
evirenler: Belma Ba, Berke Gl, Deniz Ko Mutluluun Peinde, Stanley Cavell'n 1934-49 yapm ye
di Hollywood komedisine ilikin deneyimlerine dayanyor. "yi yazarlardan, bir nesneyle ilgilenmenin o nesneyle ilgi li deneyimimizle ilgilenmek anlamna geldiini reniriz"; dolaysyla Cavell'n bu filmlere duyduu ilgiyi incelemesi ve savunmas da, hayatnn onlarla geen dnemindeki de neyimlerine ilgisini, yani diyaloun doal bir uzants ola rak eletiriyi incelemesi ve savunmas anlamna geliyor. Yazar, diyaloa ilikin fikirlerden ibaret olduunu dn d bu filmlerin, "yeniden evlilik komedileri" olarak ad landrd zel bir tr oluturduunu ve bu trn de Sha kespeare tarz romantik komedi geleneinin mirass oldu unu ne sryor. Freud'un "Bir eyi bulmak, aslnda onu yeniden bulmak tr" dsturunu benimseyen Cavell, bu filmleri evlilikte sev ginin kaybedilmesi ve yeniden kazanlmas asndan ele alyor. Bir iftin birlikte ne yaptndan ziyade bir eyi bir likte yapmasnn, birlikte nasl zaman geireceini bilmesi nin, hatta birlikte zaman harcamasnn nemli olduunu, birlikte geirdikleri zamann asla boa harcanm olmaya can sylyor. Cavell'n felsefeyle sinemay bir araya getirmeye yne lik bu cesur giriimi bizleri de kendi deneyimlerimizle ilgi lenmeye anyor. Dolaysyla, tpk yeniden izlenmeyi ta lep eden filmler gibi tekrar tekrar okunmay hak ediyor.
METS YAYINLARI
Pascal Bonitzer
KR ALAN VE DEKADRAJLAR
eviren: izzet Yasar
Pascal Bonitzer'in "Kr Alan" ve "Dekadrajlar" balklarn tayan iki kitabn bu Metis edisyonunda bir araya getirdik. Sinemann gereklik ile ilikisini sorgulayan "Kr Alan"da, doruklar temsil eden kimi isimlerle karlayoruz: Lumire, Griffith, Ayzentayn, Bazin, Rossellini, Hitchcock, Godard. Bu doruklar, kimi zaman gerekliin montaj ve sinematogra fik planlarn mdahalesiyle paralanmas, kimi zaman da gereklie duyulan pheli bir sayg biiminde ortaya k yor. Hitchcock'a zg suspense'in sinema tarihi iindeki be lirleyici nemi, video yzeyinin sinemadan farklar, yakn plan, alan derinlii ve alan-dnn zel ilevleri -gereklikle ilikide bu ilevlerin anlam- ve modern sinemann giderek mutlak anlamda bir gereki-olmama zellii kazan konu ediliyor. ereve ve erevelemenin hem sinemada hem resim sa natndaki ilevlerini ve kullanmn inceleyen "Dekadrajlar" ise, sinema ve resim arasndaki rtk, fazla irdelenmemi ilikiyi sorguluyor. Kitapta snanan iki saptama var: lki, res min, modernliin onu molekler elere, lekeye, izgiye, renge, biime indirgemek yolunda yapt her ey bir yana, dram sanat ile, sahneye koyma ile ban hl koparmam olduu, yani resmin dramatik bir sanat olduu. kincisi, Go dard ve Antonioni'de belirginletii gibi, sinemann, sanayi nin onu mahkm etmeye alt anlatsal dramatik kaderi ama ynnde, resmin en son molekler bileenlerine, soyut lamalarna ulama ynnde gl bir arzu duyduu. Kr Alan ve Dekadrajlar, arka plannda srekli temel ba z felsefi problemlerin varln hissettirdii bir kitap. Sine ma ve resme, sanatsal biim vermenin sorunlarna ve grme'ye ilgi duyan okurlarmzn kitab ilgiyle karlayacakla rn umuyoruz.
METS YAYINLARI
Slavoj Zizek
DEOLOJNN YCE NESNES

eviren: Tuncay Birkan
Kant' Sade'la, Hegel'i Lacan'la, Marx' Freud'la, Lacan Hitchcock'la: Zizek, deolojinin Yce Nesnesi ile balayan eserlerinin btnnde, "metinleraras" okumann devrim ci, altst edici gcn sergiliyor. Hegel'in diyalektii icat eden ama idealist bir filozof olmann tesine gidemeyen, "modas gemi" bir dnr olmadn onu byle Lacan ile birlikte okuduumuzda anlyoruz. Marx'n eserinin po litik iktisattan ibaret olmadn, psikanalize k tutan, hatta onu var klan "semptom" kavramn Marx'in icat et mi olduunu da gene Lacan'dan reniyoruz. "Anlal mazlyla", dil oyunlarna gmlmlyle nl Lacan' "popler" Hollywood filmleriyle bir arada okuduumuz da, esrar perdesi kalkyor birden. "Ahlak" Kant, sapkn ln dnr Sade ile birlikte yeni bir anlam kazanyor. Freud Marx'a k tutuyor, Amerikan karton filmleri de Sa de'a. Ve hepsi birden iinde yaadmz a biraz da olsa anlamlandrmamza yarayabilecek, neyi, nasl, niin de itirebileceimize dair ipular veriyorlar elimize.
METS YAYINLARI
Slavoj Zizek
YAMUK BAKMAK
Popler Kltrden Jacques Lacan'a Giri
eviren: Tuncay Birkan

Hitchcock filmleri, Stephen King, korku, bilimkurgu ve dedektif ykleri, popler romantik romanlar, gnmz kitle kltr, Stalinist pornografi. Biimsel Demokrasi, son ra Lacan, Hegel, Kant, Sade ve dierleri... Hepsi bir arada, yan yana. inde hep rahat edegeldiimiz dnme ve aklama erevelerinin otomatikliinin sekteye urad anlarda hissettiimiz, sezdiimiz, ama en derinlerdeki mantna bir trl nfuz edemediimiz iin sze dklmeden kalan eyler vardr... Son dnemde Avrupa'nn "evresi"nde yk selen yeni sosyal hareketlerin iinden gelen Slavoj Zizek, belki tam da bu mesafesi sayesinde, bu tr eyleri sze dkmeyi baarabiliyor. Bunu ilk elde bir arada dneme yeceimiz tema ve kiileri birlikte okuyarak yapyor: Zi zek'e zg bu "yamuk bak" sayesinde, dik, cepheden bir bakla asla grlemeyecek yepyeni dnce katmanlar seriliyor gzlerimizin nne, Zizek bir tatan dierine se ker gibi yazd halde, anlaty asla datmadan, olaans t bir akclkla, yaadmz an kltrel ifadelerini boydan boya katedebiliyor. Hangi alana yerleiyor bu kitap? Felsefe mi, psikanaliz mi? Film ya da edebiyat eletirisi mi? Yoksa sosyoloji ya da siyaset mi? Bizce hepsine ve hibirine. Sadece u sy lenebilir: Byle bir metin ancak Zizek tarafndan yazlabi lirdi. Zevkle okuyacanz dnyoruz.

Filmlerle Sosyoloji - Bülent - Diken-Carsten - B.Lausten

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Filmlerle Sosyoloji - Bülent - Diken-Carsten - B.Lausten

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Blent Diken, Carsten B.

Tarih Toplum Felsefe ISBN-13: 978-975-342-762-3 Metis Yaynlar www.metlskltap.com

Blent Diken ve Carsten Bagge Laustsen

Blent Diken Carsten Bagge Laustsen

Teekkr 9 Sunu: Toplumsaln Kalbindeki Film

8 Sonsz: Post-Politikaya Kar Estetik 203 Kaynaka 211 Dizin 223

SUNU Toplumsaln Kalbindeki Film

SUNU: TOPLUMSALIN KALBNDEK FLM

SUNU: TOPLUMSALIN KALBNDEK FLM

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

GR: SNEMA VE TOPLUMSAL TEOR

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK IN POSTA EKONOMLER

Bir Sfr-Kurum Olarak ark

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK'IN POSTA EKONOMLER

HAMAM: ARK IN POSTA EKONOMLER

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

* Kitle ve ktidar, s. 21 ve 27.

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

tesinde adl kitabna bir gnderme, -.n.

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

SNEKLERN TANRISI: KN SOSYOLOJS

TANRI KENT: KAMPLATIRMA

TANRI KENT: KAMPLATIRMA

TANRI KENT: KAMPLATIRMA

TANRI KENT: KAMPLATIRMA

Bir Fantazi Mekn Olarak Tanr Kent

TANRI KENT: KAMPLATIRMA

TANRI KENT: KAMPLATIRMA

TANRI KENT: KAMPLATIRMA

TANRI KENT: KAMPLATIRMA

TANRI KENT: KAMPLATIRMA

katalouna gz gezdirir gibi pan yaparak dolar.

DV KULB: A TOPLUMUNDA DDET

DV KULB: A TOPLUMUNDA DDET

Sermaye ve Yeraltndaki tekisi

DV KULB: A TOPLUMUNDA DDET

DV KULB: A TOPLUMUNDA DDET