Professional Documents
Culture Documents
b) Kaya evleri
c) Tneller
e) M adencilik uygulamalar
ekil 1.1. Kaya mhendisliinin balca uygulama alanlar (Hudson, 1989dan dzenlenmitir).
Temel Tanmlamalar
Salam kaya (Intact rock): Herhangi bir sreksizlik iermeyen en kk kaya parasdr. Kaya Malzemesi (rock material): Kaya rneinin btnln bozmayan ve gzle ayrdedilebilen herhangi bir sreksizlik iermeyen kaya parasdr. Sreksizlik: kaya ktlelerinde ekilme dayanmna sahip olmayan veya ok dk ekilme dayanmna sahip tabakalanma dzlemi, eklem, fay, makaslama zonu, dilinim, istozite vb. gibi jeolojik anlamda zayflk dzlemlerinin tmn ieren genel bir kavramdr
Kaya Malzemesi
Sreksizlikler
Gerilme
Gerilme
S
Kaya Ktlesi zellikleri
Gerilme
ekil 1.2. Kaya malzemesi, sreksizlik ve kaya ktlesi kavramlarn tanmlayan ematik kesit.
Ulusay ve Snmez (2006dan)
ekil 1.4. Kaz boyutlarnn artyla kaya ktlesi kavramnn nem kazanmasn gsteren ematik kesit (Hudson, 1989'dan dzenlenmitir). Ulusay ve Snmez (2006dan)
ki eklem seti
ekil 1.7. rnek boyutunun bymesine kout olarak, bir yeralt akl ile bir kaya evi malzemesinden kazsnda kaya malzemesinden kaya ktlesine geii gsteren temsili kesitler (Hoek, 1995adan). Ulusay ve Snmez (2006dan)
(d)
(e)
(f)
a) b) c) d) e) f)
(g)
(h)
(i)
Masif kaya Ksmen eklemli kaya ktlesi Ksmen bloklu kaya ktlesi Bloklu kaya ktlesi ok gzenekli kaya ktlesi leri derecede fisrl kaya ktlesi g) Skan ve ien kaya h) Dzenli karmlar i) Dzensiz karmlar (Bimrocks) j) Boluklu kayalar
(j)
ekil 1.8. Kaya ktlesi trleri: (a) masif kaya, (b) ksmen eklemli kaya ktlesi, (c) ksmen bloklu kaya
Mller (1963)
Vardar (2005den)
Sreksizlik zellikleri
tak m
ekil 2.1. Kaya ktlelerinin tanmlanmasnda sreksizliklerin esas alnan balca zellikleri (Hudson, 1989dan yararlanlmtr). Ulusay ve Snmez (2006dan)
Sreksizlik Trleri
Dokanak; iki farkl litolojik birim arasndaki snr. Tabaka dzlemi; sedimanter kayalarn oluumu srasnda tane boyu ve ynelimi, mineralojik bileim, renk ve sertlik gibi faktrlerdeki deiime bal olarak gelien bir yzeydir. Fay ve makaslama zonu; yzeyi boyunca birka santimetreden kilometrelerce uzunlua kadar greceli bir yerdeitirmenin meydana geldii makaslama yenilmesine maruz kalm yzeylerdir. Eklem; yzeyi boyunca herhangi bir yerdeitirmenin meydana gelmedii doal krktr. Dilinim (Klivaj); ince taneli kayalarda, sktrc kuvvete dik ynde olumu, sk aralkl ve birbirine paralel ynde gelimi zayflk dzlemleridir. Fisr; Fookes ve Denness (1969) tarafndan "srekli bir malzemeyi ufak birimlere ayrmadan blen sreksizlik Foliasyon (Yapraklanma); yksek basn ve/veya yksek scaklk altnda farkllama veya minerallerin tercihli ynelimi nedeniyle ortaya kan metamorfik kkenli zayflk yzeyleridir. Damar; evre kayasndan farkl zellikteki bir malzeme tarafndan doldurulmu krktr.
Sreksizlik Aral
lm hatt uzunluu (L) Sreksizlikler Kesiim lm hatt
Grnr aralk,x
izelge 2.2. Sreksizlik araln tanmlama ltleri (ISRM, 1981). Aralk (mm) < 20 20-60 60-200 200-600 600-2000 2000-6000 >6000 Tanmlama ok dar aralkl Dar aralkl Yakn aralkl Orta derecede aralkl Geni aralkl ok geni aralkl leri derecede geni aralkl
ekil 2.3. lm hatt boyunca sreksizlik aralnn tayini ve bir hat lmnden grnm
Sreksizliklerin devamll
(a) ev/Yzlek J1/1 J2 J1/2
(a)
(b)
J1 J2/3
J2/1
N(b) Tnel
Devamll dk eklemler
Srekli eklemler
J2 J1 J1
J1
Sreksizliklerin devamllnn evlerde durayszlk modelinin geliimi zerindeki etkisine bir Sreksizliklerin devamlln tanmlama ltleri (ISRM, 1981). rnek : (a) devamll dk sreksizlikler, (b) yksek devamlla sahip sreksizliklerin neden olduu devrilme durayszl.
Tanmlama Sreksizlik izinin uzunluu <1m 1-3 m 3-10 m 10-20 m >20 m ok dk devamllk
J2 J2
ekil 2.8. Sreksizliklerin devamlln gsteren izometrik diyagramlar, (Golder Arjsociates, 1979a).
Sreksizlik yzeyi
Dalgallk as
Kaya yzeyi
ekil 2.15. Metal telli profilometre ile sreksizlik yzeylerinin przllnn (a) arazide ve (b) laboratuvarda lm.
Przllk-dayanm ilikisi
Sreksizlik akl
Sert Yumuak
Az bozunmu
W2
W3
Tamamen bozunmu
W4
Artk zemin
W5
Bozunmu Bozunmu-dalm
(a)
(c)
Snf 1 2 3 4
Tanm (ISRM, 1981) Bozunmam(Taze) Az bozunmu Orta derecede bozunmu Tamamen bozunmu
ekil 2.23. Schmidt ekici deneyinin: (a) arazide sreksizlik yzeyinde; (b) tnelde farkl konumlarda ve (c) laboratuvarda yaplmas.
(Gkeolu, 1997).
Ynelimleri yaklak benzer olan sreksizliklerin oluturduu toplulua sreksizlik takm ad verilir.
SARIKAYA OCAI
CONTOUR PLOT
SCHMIDT POLE CONCENTRATIONS % of total per 1.0 % area
% % % % % % %
W
2
LWR. HEMISPHERE
105 105 POLES ENTIRES
Blok ekli ve blok boyutu Masif bloklu yass/plaka Kolonsal Dzensi,z paralanm
Tr: 1. Fay Zonu 2. Fay 3. Eklem 4. Klivaj 5. istozite 6. Makaslama 7. atlak 8. Tabaka
Dolgunun Tr: 1. Dolgusuz 2. Yzey boyamas 3. Kohezyonsuz 4. Etken olmayan kil 5. ien kil veye kil matriks 6. imentolanm (Kalsit,Kuvars vb.) 7. Klorit, Talk, Jips 8. Dier (Tanmlaynz)
Bozunma: 1. Bozunmam (taze) 2. Az bozunmu 3. Orta derecede bozunmu 4. leri derecede bozunmu 5. Tamamen bozunmu 6. Artk zemin
Doal sreksizlik
Sondaj parametreleri
TKV (toplam karot verimi)
SKV (salam karot verimi)
KZ
izelge 3.2. Sreksizliklere ait zelliklerin lm ve/veya tanmlama kalitesinin yzeyde ve sondaj karotlarnda uygulanan yntemler esas alnarak karlatrlmas (Hudson, 1989'dan dzenlenmitir).
zellik Ynelim Aralk Devamllk Przllk Dayanm Aklk Dolgu Sznt Set Says Blok Boyutu
lm gereci Pusula-klinometre erit metre erit metre Referans przllk profilleri Schmidt ekici Cetvel, mikrometre Gzlemsel Zamana bal gzlemler Stereografik izdm teknii 3 boyutlu eklem skl
*100 = 59%
*100 = 49%
FF =
Srtnme izli Yumuak fay yzeyler veya dolgusu fay dolgusu Ayrlma < 1 mm Ayrlma < 1 mm > 5 mm kalnlkta < 5 mm veya 1- veya ak eklemler Sert eklem Yumuak eklem 5 mm ak > 5 mm devaml yzeyleri yzeyleri eklemler, srekli sreksizlikler eklemler 25 10 lt/dk Veya 0.0-0.1 Veya Nemli 10 20 < 25 lt/dk Veya 0.1-0.2 Veya Islak 7 10 25-125 lt/dk Veya 0.2-0.5 Veya Damlama 4 0 > 125 lt/dk Veya > 0.5 Veya Su ak 0
Dorultu tnel eksenine paralel Eim 450-900 Hi uygun deil Orta -5 -7 -25
III IV 2.5m aklk iin 10 saat 100-200 15-25
Dorultuya baklmakszn, eim 00-200 arasnda Orta Hi uygun deil -12 -25 -60
15m aklk iin 10m aklk iin 5m aklk iin 20 yl 1 yl 1 hafta > 400 > 45 300-400 35-45 200-300 25-35
Puan
40
80
120
160
200
240
Puan
(b) RQD:
20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 0 20 40 60 80 100
En yksek RQD
25
27
RQD (%)
60 50 40 30 20 10 0 10 20 30 40 50
21
Puan
ORTALAMA 16
11
100
200
600
2000
RQD (%)
ekil 4.5. RMR sisteminin 1989 versiyonunda tek eksenli skma dayanm, sreksizlik aral ve RQD parametrelerine ait puanlarn belirlenmesinde kullanlan grafikler (Bieniawski, 1989).
Parametre Sreksizliin uzunluu (devamllk) Sreksizlik akl Przllk Dolgu <1m (6) Yok (6) ok przl (6) 1-3 m (4) < 0.1 mm (5) Przl (5)
Puanlar 3-10 m (2) 0.1-1.0 mm (4) Az przl (3) Sert dolgu Yumuak dolgu Yok (6) < 5 mm (4) Az bozunmu (5) > 5 mm (2) Orta derecede bozumu (3) < 5 mm (2) Bozunmu (1) > 5 mm (0) ok bozunmu (0) 10-20 m (1) 1-5 mm (1) Dz (1) > 20 m (0) > 5 mm (0) Kaygan (0)
Bozunma
Bozunmam (6)
1g 20 15 AN KME
1h 60
1ay 80
1y
10y
10 8 6 4
40
R RM 20
40
80 60 DESTEK GEREKMEZ
1 20 0.1 1 10 102
103
104
105
ekil 4.9. RMR kaya ktlesi snflarna gre desteksiz durma sresi ve desteksiz tavan akl arasndaki iliki (Bienawski, 1989).
RMR rnek:
Bir andezit kaya ktlesinde 8 m aklnda at nal eklinde tnel almas planlanmaktadr. Tnel ekseninin dorutusu N40Wdr. Andezit kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm 65 MPa olarak belirlenmitir. Sondaj karot sandklarnda yaplan deerlendirmede ortalama RQD %75 olarak belirlenmitir. Hat ettleri ile llen sreksizlik ynelimleri streonet zerinde deerlendirilmi ve 045/30, 325/34 ve 180/08 hakim ynelime sahip eklem seti belirlenmitir. Ortalama sreksizlik aralk 48.3 cm olarak belirlenmi olup, sreksizlik yzeyleri nemli olarak gzlemlenmitir. Sreksizliklerin devamllklar 3m-10m arasnda olup, aklklar 5 mmden azdr. Przll az przl olarak tanmlanan eklem yzeylerinde bozunma derecesi genel olarak orta derecede gzlenmitir. Sreksizliklerin genellikle yumuak (kil) dolgulu olduklar belirlenmitir. Buna gre; 1. Andezit kaya ktlesi iim temel RMR hesaplaynz 2. Tnelin NW ve SEden almas durumlar iin eklem ynelimi dzeltme puanlarn belirleyerek, her iki giri iin RMR deerlerini belirleyiniz. 3. Her iki giri iin belirlenen RMR deerlerini desteksiz durma sresi abanda yorumlaynz.
Parametre 1. Tek eksenli skma dayanm 2. RQD 3. Sreksizlik aral 4. Sreksizliklerin durumu
5. Su durumu
Tanmlama 65 MPa %75 48.3 cm 3-10 m devamllk (2 puan) 5 mmden az aklk (1 puan) Az przl (3 puan) Yumuak dolgu (2 puan) Orta derecede bozunmu (3 puan) nemli
Rsu=10
045/30
325/34
180/08
30
ne tu
34
S S Dorultu tnel eksenine dorultu tnel eksenine paralel ve eim 20-45: orta (-5 puan) dik ve eim 20-45: NW girii iin eime dik ynde her iki giri iin ayn ilerleme : uygun deil (-10 puan) NW girii iin eim ynnde ilerleme : uygun (-2 puan)
tu l ne n se ek i
ne tu
le e ks ni
S Eim 20'den az dorultuya baklmakszn orta (-5 puan) her iki giri iin ayn
le en ks
1g 20 15 AN KME
1h
1ay 80
1y
10y
43
Ani kme 40
48
60
10 8 6 4
R RM
20 40
80 60 DESTEK GEREKMEZ
1 20 0.1 1 10
10
10
10
ci
F A
ap D olan rnein tek eksenli skma dayanm ap 50 mm olan rnein tek eksenli skma dayanm
1.4
1.3
1.2
Mermer Kireta Granit Bazalt Bazalt-andezit lav Gabro Mermer Norit Granit Kuvarz diyorit
Kaya malazmesinin dokusuna ve mikro atlak ieriine bal olarak dayanm azalm ? Genelleme iin yeterli mi ????
cd
1.1
1.0
0.9
ci
0.8
D
50
0.18
rnek boyutunun kaya malzemesinin tek eksenli skma dayanm zerindeki etkisi (Hoek ve Brown, 1980a).
malzemelerinde uygulanamaz
???
R1
Jeolog ekiciyle sert bir darbeyle ufalanan kaya, ak ile doranabilir. Kaya, ak ile glkle doranr. Jeolog ekici ile yaplacak sert bir darbe kayacn yzeyinde iz brakr. Kaya, ak ile doranamaz. Kaya rnei, jeolog ekici ile yaplacak tek ve sert bir darbeyle krlabilir. Kaya rneinin krlabilmesi iin jeolog ekici ile birden fazla darbenin uygulanmas gerekir. Kaya rneinin krlabilmesi iin jeolog ekici ile ok sayda darbe gerekir. Kaya rnei, jeolog ekici ile sadece yontulabilir.
1.0-5.0
R2
5.0-25
R3
25-50
R4
50-100
R5
100-250
R6
> 250
ekil 5.2. (a) eksenli yenilmede gerilme koullar ve (b) Mohr-Coulomb yenilme zarf.
Mller (1963)
Vardar (2005den)