MADENCLK

Mart March

1984

Cilt Volume

XXIII

Say No

Uluslararasi Birimler Sistemi

International System of Units (SI) Tevfik GYAGLER (*)

ZET Bu yazda son yllarda kullanlmas hemen hemen zorunlu du ruma gelen SI birimler sisteminin ncelikle temel ve tretilmi bi rimler ve simgeleri, daha sonra da SI d birimlerin (uzunluk, ktle, zaman, kuvvet, basn, alan, hacm, konsantrasyon, hz, hacm de bisi, ivme, younluk, viskozite, enerji, g, termodinamik scaklk) simge ve eviri faktrleri verilmitir. Buna ek olarak elektrik konusuna ilikin birimler ve SI edeer leri ile havalandrmada kullanlan SI birimleri ve dier birim ede erleri de bu yazda yer almaktadr.

ABSTRACT In this paper, the basic and derived units and symbols of SI are given in detail owing the fact that they have become a necessity in ail over the world recent years. The symbols and conversion factors of length, mass, time, force, pressure, area, volume, concentration, velocity, flowrate, acceleration, densiiy, viscosity, energy, power and thermodynamic heat are described. In addition, units used in electricity and SI equivalents; SI units used in mine ventilation and their equivalents in other unit systems are presented in different sections. (*) Dr. retim Grevlisi, Maden Yk. Mhendisi, ODT Maden Mh. Bl., ANKARA 43

1.

GR

Uluslararas Birimler Sistemi (SI), bata endstride gelimi lkeler olmak zere hemen hemen btn dnya lkele rince kabul edilmi ya da kabul edilmek zeredir. Bu birim deiikliinin nedeni, SI birimlerinin kullanmnda getirdii ko laylk ve yararlar gz nne alndnda kendiliinden ortaya kmaktadr. Tm lkelerin SI sistemini kullanma ya balad dnyamzda, lkemizin de bu sistemi bir an nce kabul edip uygulama ya sokmas gerekmektedir, Aksj halde yakn gelecekte ticari ve teknolojik al verite bulunduumuz lkeler ile her alanda anlaamaz duruma debiliriz. SI birimlerinin kullanma geirilmesi, ncelikle ilk retimden balyarak tm eitim kurumlarnda bu sistemin retil mesi yazlan tm makale, bildiri, kitap vb. yaynlarda bu birim sisteminin kullanl mas ve dier birimlerin kullanlmasna jzin verilmemesi yolu ile salanacaktr. ,Bu sistem ile metrik sistemin kulla nlmasnda grlen sorunlar ve zorluklar giderilmitir. Zira bu sistemin en byk zellii her fiziksel byklk iin bir tek birimin tanmlanm olmasdr. Dier nemli bir zellii ise her fiziksel deer iin tek ve iyi tanmlanm simgelerin kullanl masdr. Bu ekilde farkl disiplinlerde ay n simgelerin farkl deerler iin kullanl mas sonucu grlen karklklar gideril mi olacaktr. rnein, bu sistemde: Bi rim kvet, birim ktlenin birim ivme ile arpmdr. 1 Kg x 1m/s 2 = 1N (Newton) Birim i : birim kuvvetin, birim uzaklk ile arpmna eittir. 1N x 1m = 1J (Joule) Gnmzde mhendislik hesaplama larnda deiik birim sistemleri kullanl maktadr. lkemizde halen kullanlmakta olan metrik sistem, kendi iinde bile dei ik alt sistemler iermektedir. 44

rnein, kimi zaman, metrik sistemin bir tr olan cgs (centimeter-gram-second), kimi zaman da mks (metre - kilog ram-second) kullanlmaktadr. Baz konu larda ise imperial (inch, pound vb.) birim leri kullanlmaktadr. Bu karmaklk kendi ierisinde ok deiik ekillerde gsterilebilmektedir. rnein : Kg/m 2 , gr/cm 2 , ton/m 2 , libre/ft 2 , ton/ft 2 , libre/in 2 , vb. ba sn birimleri olup deiik simgelerle gsterilebilmektedir. SI birimlerinde ise basn birimi pas kal (Newton/m 2 ) olup Pa simgesi ile gs terilmektedir. Basn kelimesi, SI birim leri kullanldnda tm kargaalk ortadan kalkacak ve aklmza tek birim, Paskal (Pa) gelecektir. SI Birimleri Temel ve olmak zere ikiye ayrlr. Tretilmi

TEMEL BRMLER

SI birimlerinin esasn Temel Birim ler olarak bilinen birimler oluturmakta dr. Bu birimler izelge 1'de verilmitir. izelge 1 Temel Birimler Byklk Ad Simgesi

Uzunluk Metre m Ktle Kilogram Kg Zaman Saniye s Elektrik akm Amper A Termodinamik scaklk Kelvin K Madde birimi Mole mol Ik iddeti Kandela cd

3.

TRETLM BRMLER

Temel Birimlerden yararlanlarak, sa ysal arpan kullanlmadan, matematiksel ilemlerle birletirilerek Tretilmi SI Bi rimleri elde edilmitir. zel adlar olan tretilmi birimler izelge 2'de verilmitir.

izelge 2 - zel Adlar Olan SI Tretilmi Birimleri

SI birimleri dnda kalan ancak nemli ve yaygn kullanm olan baz birimlerin S| birimleri ile birlikte kullanlabilecei kabul edilmitir. Bu birimler izelge 3'de verilmitir.

izelge 3 SI Birimleri ile

Kullanlabilecei Kabul Edilmi Olan Birimler

45

DEK BRMLER N EVR FAKTRLER

SI birimlerinin kullanmn ve dier birimlerden SI ye geii kolaylatrmak Gmacyla belirli birimler iin evirme faktrleri aada verilmitir. 4.1. Uzunluk Uzunluk SI birimlerinde m ile gsterilir. izelge 4 uzunluk iin birim faktrlerini gstermektedir. izelge 4 Deiik Uzunluk Birimlerinin SI Edeerleri SI d birimler In Ayak Yarda Mil (Kara) Mil (Deniz) Angstrom Mil (10-3 in) Mikron 4.2. Ktle Ktle, SI birimlerinde kg ile eviri faktrlerini vermektedir. ifade edilmektedir. izelge 5 ktle iin birim Simge in ft yo mi na-mi SI Edeeri 25,4 mm = 0,0254 m 0,3048 m 0,9144 m 1,609 x10 3 m = 1,609 km 1,852x10 3 m = 1,852 km 1.0 x 1 0 " l 0 m = 0,1 n m 2.54x10" 5 m = 25,4 u,m 1,0x10- m eviri

izelge 5 Ktle Birimleri eviri Faktrleri SI d birimler Libre ktle British Short ton (2000 Ibm) Ton (metrik) Gram Slug Krat Greyn (grain) Simge Ibm t g gr Oz SI Edeeri (kg) 0,4536 907,2 1000 10- 3 14,59 2x10" 4 6.47989 x 10- 5 2,83495x10-2

Ons (ounce)
4.3. Zaman Zaman, SI u durumlarda bilmektedir. 4.4.

Birimlerinde saniye (s) olarak gsterilmesine karn uygun oldu. dakika, saat, gn (desimal ilikiler olmamasna karn) kullanla

Kuvvet Kuvvet, SI birimlerinde F = m. a formlnden tretilmekte ve Newton (N) olarak isimlendirilmektedir. (1 Newton = 1 kgm/s 2 ). Mhendislikte en ok kullanlan kuvvet birimlerinin eviri faktrleri izelge 6'da gsterilmitir.

46

izelge 6 Kuvvet Birimleri eviri Faktrleri

SI d birimler Libre kuvvet British ton-kuv. (2000 Ibf) Ton (metrik) (100 kg-f) Kilogram-kuvvet Simge Ib-f SI Edeeri 4,448 Newton 9,807x10 3 - 9,807 kN 3.807 N 10 5 N = 10 jj,N

Kp
g cm/s2

Din

Ancak baz durumlarda kuvvetin Newton ile ifadesi, kk olmas nedeniyle, zor olabilmektedir. Bu nedenle byk kuvvetlerin ifadesi n taklar ile yaplmakta dr. En ok kullanlan n taklar kilo, mega ve giga olmaktadr. .Bylece kuvvet birimi kilonewton, kN, meganewton MN, ve giganewton, GN, olarak kullanlmak tadr. Kuvvet birimleri arasndaki balantlar aada, kullanlan n taklarn ta mam ise izelge 7'de verilmitir. 1 1 1 1 kilonewton (kN) = meganewton (MN) figanewton (FN) = giganewton (GN) = 103 newton = 106 newton = 103kN 108 newton = 10s kN = 102 MN 109 newton =10 e kN = 103 MN

izelge 7 SI Birimleri ntaklar

arpan 10 1 8 10 1 5 10 1 2 ntak Simge arpan 10-1

Ontak
desi
santi

Simge

exa

E P T G M

d c
m

peta tera giga mega kilo

hekto

o- 2 o- 3
-I 0-6
1 0

mili
mikro

10

t*

10

-9

nano piko
femto

n
P f
a

10 10 10

k
h da

-I0-12 -,0-s

deka

o-

18

atto

4.5. Basn Basn, SI Birimlerinde Paskal ile tanmlanm olup 1 (N/m2) ye ittir. Paskaldeerinin ok kk olmas nedeniyle kimi zaman paskal yerine bar (= 105 pas kal) kullanlmaktadr. Ancak paskal bir SI birimi olarak daha nce anlatlan avan tajlar nedeniyle ntaklar ile kullanlmaktadr. Deiik basn birimleri iin eviri faktrleri izelge 8'de verilmitir (2). 47

izelge 8 Basn Birimleri eviri Faktrleri SI d birimler Atmosfer (standard) 2 Atmosfer (kg/cm ) Bar 3 Milibar (10" bar) 2 Din/cm Ayak su stunu In su stunu In cva stunu Metre su stunu Milimetre su stunu 2 Metrik ton-f/m 2 2 Libre/in (ib-f/in ) 2 Kip/in Libre-f/ft 2 Simge atm at bar mbar 2 dyn/cm ft. H 2 0 in. H 2 0 in. Hg m, H 2 0 mm. H 2 0 2 t/m psi ksi lbf/ft 2 SI Edeeri (Pa = N/m ) 1,0133x10 Pa (101.33 kPa) 4 9.8067x10 Pa (98,067 kPa) 5 1x10 Pa (100 kPa) 2 1x10 Pa 1 1x1O" Pa s 2.9889x10 Pa 2 2,4908x10 Pa 3 3,3864x10 Pa 3 9,8064x1O Pa 9,8064 Pa 3 9,8064x1O Pa 3 6,8950x10 Pa 6 6,8950x10 Pa 47,88 Pa
5 2

4.6. Alan Alan SI birimlerinde metrekare (m2) ile gsterilir Alan birimleri iin eviri faktr leri izelge 9'da verilmitir. izelge 9 Alan Birimleri eviri Faktrleri SI d birimler Eykr (acre) Ar (dam2) Barn Dnm Ayak kare Hektar n kare Yarda kare Simge a b ft 2 ha in 2 yd 2 Si Edeeri (rv) 4,0469x1O3 1,00x102 1,00x10"28 9,21x12 9,2903x1O"2 1,0x10* 6,4516x10"4 8,3613x10"1

4.7. Hacm Hacm, SI birimlerinde (m3) olup deiik birimler iin eviri faktrleri izelge 10'da verilmitir. izelge 10 Hacm Birimleri eviri Faktrleri SI d birimler Ayak kb n kb Galon (ABD sv) ng. galonu Litre Varil (42 gal) Yarda kb Simge ft 3 in 3 gal gal, UK l bbl yd 3 SI edeeri (m3) 2,8317x10~2 1,6387x10~5 3,7854x1O"3 4,5461x10"3 1.0x10"3 7.6456X10-1 7.6456X10"1

4.8. Konsantrasyon Konsantrasyon (hacm/hacm) mitir.

iin birim eviri faktrleri izelge 11'de veril

izelge 11 Konsantrasyon eviri Faktrleri SI d birimler Hacm % si Ing. gal/ft 3 Amer. gal/ft
3

Simge vol % UK. gal ft US. gai ft ml/US. gal mal/UK gal Vol, ppm UK. gal 1000 bbl US. gal 1000 bbl
3 3

SI Edeeri 1,0x10"2 1,6054x1O"1 1,3668x1-1 2,6417x10~4 2,1997x10"4 1,0x10~6 2,8594x10"5 2.3809X-5

Mililitre/Amer. ga| Mililitre/lng. gal Hacm Milyonda bir para Ing. gal/1000 varil Amer. gal/1000 varil

4.9. Hz Hz, SI birimlerinde m/s ile ifade edilir. Birim eviri faktrleri izelge verilmitir. izelge 12 Hz Birim eviri Faktrleri SI d birimler Simge ft/ ft/min in/h in/min. km/h SI Edeeri (m/s) 8,4667x10~5 5,08x10~3 7,0556x10-6 4,2333x10-4 2,7778x10-1

12'de

Saatte ayak Dakikada ayak Saatte in Dakikada in Saatte kilometre

9.10. Hacm Debisi Hacm debisi iin birim eviri faktrleri izelge 13'de verilmitir. izelge 13 Hacm Debisi eviri Faktrleri SI d birimler Saniyede ft Dakikada f t 3 (cfm) Saniyede galon Dakikada galon 3 Saniyede in Dakikada in 3 Saniyede t Dakikada t Saatte varil
3

Simge ftVs 3 ft /min gal/s gal/m 3 in /s inVmin l/s l/min bbl/h

SI Edeeri (mVs) 2,8317x104 4,7195x10~ 3 3,7854x10~ 6,3090x10~5 5 1,6387x1O" 2,7312x10~7 3 1,0x10~ 1,6667x10~5 4,4163x10-* 49
2

4.11. vme vme, SI birimlerinde m/s ile tanmlanmaktadr, vermektedir.

2

izelge 14 eviri

faktrlerini

izelge 14 vme Birim eviri Faktrleri SI d birimler Ayak/saniye 2 n/saniye 2 Saatte km/saniye 4.12. Younluk Younluk, SI birimler sisteminde kg/m ile ifade edilir. izelge 15 younluk iin birim eviri faktrlerini vermektedir. izelge 15 Younluk Birim eviri Faktrleri SI d birimler Kilogram/litre Gram/cm 3 Ons/in 3 Libre/Ayak 3 Libre/galort Libre/in 3 Ton/m 3 4.13. Akmazlk (Viskosite) Akmazlk SI birimler sisteminde Paskal/saniye (Pa/s) ile izelge 16 akmazlk iin birim eviri faktrlerini vermektedir. izelge 16 Akmazlk Birim eviri Faktrleri SI d birimler gram/cm. saniye kilogram, saniye/m 2 libre/Ayak. saat libre. saniye/Ayak 2 puaz (proise) Santipuaz Simge g/cm. s kgf. s/m 2 Ibm/fth Ibf. s/ft 2 P cp S| Edeeri (Pa/s = kg/ms.) 1,0x1-1 9,8066 4,1338x10-* 4,7880x10 1.0X10"1 1,0x10-3 ifade edilmektedir. Simge kg/l g/cm 3 Oz/in 3 lb/ft 3 lb/gal lb/in 3 t/m 3 SI Edeeri (kg/m*) 1x103 1x103 1,73x103 1,6019x10 1,1983x12 2,7680x10* 1,0x103
3 2

Simge ft/s 2 in/s km/h.s

2

SI Edeeri (m/s ) 3,048x10" 2 2,54x10" 1 2,7778x1O"

1

4.14. Enerji Enerji, SI Birimler sisteminde Joule (J) ile ifade edilir. Enerji birim eviri fak trleri izelge 17'de gsterilmektedir. 50

izelge 17 Enerji Birim eviri Faktrleri SI d birimler Atom ktle birimi Ing, sl birim (M) Kalori (ortalama) 3 Kilokalori (10 cal) Elektron-volt Erg (dyn. cm) Ayak-libre Beygirgc-saat (metrik)
550 ft. Ibf

Simge amu Btu cal kcal eV erg ft. Ibf. PS. h Hp-h Kgf. m 9t. cm. kw. h

SI Edeeri J (= N.m) 1.4924x10" 3 1,0551x1u 4,1868 3 4,1868x10 19 1,6022x10" 7 1,0x10" 1,3558 6 2,6478x10 2,6845x10
6 10

sx1h

Kilogram-metre gram-santimetre Kilovat-saat

9,8066 9,8066x10~5 3,6x106

4.15. G G, SI birimler sisteminde Watt (W=J/s) olarak tanmlanmaktadr. Cizel ge 18 g iin birim eviri faktrlerini vermektedir.

izelge 18 G Birim eviri Faktrleri

SI d birimler Btu/saat (T) Btu/dakika (T) Kalori/saat (T) Kalori/dakika (T) Erg/saniye Ayak-Libre/saat Beygirgc (metrik)
550 f i . Ibf

Simge Btu/h Btu/min cal/h cal/min erg/s ft. Ibf/h PS > Hp Hp Hp

SI Edeeri W ( = J / s ) 2,9307x10^ 1,7585x10 1,1630x10"3 6,9780x10-2 1.0x10~7 3,7662x10-* 7,3550x12 7,4670x103 7,46x10s 7,4604x102

eygrgucu

Beygirgc (elektrik) Beygirgc (Su)

51

4.16. Termodinamik Scaklk izelge 19 vermektedir. termodinamik scaklk (Kelvin, K) iin birim eviri faktrlerini

4.17.

Elektrik le lgili Konular

Aada elektrik ile ilgili konularda SI d kullanlan birimler ve SI edeer leri verilmitir. (Birinci kolon SI d birim 1er, ikinci kolon ise SI edeerleridir) H

Elektrik Akm abamper statamper Elektrik Yk amper saat abkulomb statkulomb (m.k.s.nr) 3,6x103 Coulomb (C) 1x10 C 3,3356x10-10 C 7,9578x10"2 C 1x10 Amper (A) 3.3356x10-10 A

Elektrik Potansiyel abvolt statvolt Elektrik Alan iddeti abvolt/cm statvolt/cm 1x10~6 Volt/metre (V/m) 1x10- 8 Volt (V) 2,9980x102 V

2,9980x10* V/m

Hacmsal Yk Younluu abkulomb/cm 3 statkulomb/cm 3 1x107 Coulomb/cm 3 3 (C/m ) 3,3356x10-* C/m 3

Elektrik Ak Younluu (m.k.s.nr) (esu) (emu)

2

7,9578x10"2

Coulomb/m 2 (C/m2)
7 2

2,6544x10~ C/m 7,9578x10 C/m

S

Yzeysel Yk Younluu abkulomb/cm 2 statkulomb/cm kulomb/cm 2 52

2

1x10 Coulomb/m (C/m2) 6 2 3,3356x10~ C/m 2 1x10* C/m

Elektrik Sas abfarad Statfarad 1x10

9

Farad (F)

1,1127x10"12 F

Elektrik z Geirgenlik (m.k.s.nr) (c.g.s) (esu) (emu) ., 7,9578x10~2 Farad/metre (F/m) 7,9578x107 F/m 8,8542x10~12 F/m 7,9578x109 F/m

z Endktans abhenry stathenry Manyetik Geirgenlik (m.k.s.nn 1,2566x10 Henrv/metre (H/m) -10 1,2566x10 H/m 1.1294x1015 H/m 1x0- 9 Henry (H) 8,9876x1011 H

Elektrik ift Kutup Momenti kulomb-cm abkulomb-cm statkulomb-cm Akm Younluu amper/cm 2 abamper/cm 2 statamper/cm 2 1x10* Amper/m 2 (A/m2) 1x105 A/m 2 3,3356x10-6 A/m 2 1x10~2 Coulomb-metre (C-m) 1x10
_l

gauss/oersted (esu) Diren abom statom letkenlik mo (mho) abmo statmo zdiren Ohm cm abohm-cm statohm-cm

C-m

3,3356x10"12 C-m

1x10" 9 Ohm (i) 8,9876 Ohm

1.0 Siemens (S) x10 9 S 1,1127x10"12 S

Dorusal Akm Younluu amper/cm 1x102 Amper/metre (A/m) abamper/cm statamper/cm 1x103 A/m 3,3356x10-8 A/m

l x l 0 - 2 Ohm-metre (-m) 1x10" -m 8,9876 -m

Manyetik Alan iddeti (m.k.s.nr) 7,9578x10" orsted (esu)

3

ziletkenlik
Amper/metre (A/m) 7,9578x10 A/m
9

mo/metre abmo/cm statmo/cm

1. Siemens/metre (S/m) 1x10" S/m 1.1127x10-10 S/m

2,6544x10" A/m Manyetik Direnti

Manyetik Ak Younluu gauss (Gs) (esu) Manyetik Ak Manyetik izgi Maxwell (Mx) (esu) 1x10"
8

(m.k.s,nr) 7,9578x10" 1/henry (H" ) gilbert/maxwell (esu) 7,9578x10 H" 8,8542x10~

14 7 1

1x10-* Tesla (T) 2,9980x10

6

H"

Manyetik Geirgenlik (mk.s.nr) Weber (Wb)

2

1,2566x10 henry (H) 1,2568x10-" H 1,1294x1013 H 53

Maxwell/gilbert (esu)

2,9980x1u Wb

4.18. Havalandrmada Kullanlan SI Birimleri ve eviri Faktrleri Havalandrma konusunda kullanlan kimi SI birimleri ve eviri faktrleri izel ge 20'de verilmitir. (3) izelge 20 Havalandrma Konusunda Kullanlan Baz SI Birimleri ve eviri Faktrleri
Birim Hava ak hz (ktle) Hava ak hz (hacm) Kuvvet Srtnme faktr Uzunluk Ktle G Basn SI kg/s 3 m /s Newton (N) m kg Watt (W=J/S) Paskal (Pa=:N/m )
2

Dier birim edeeri 132,277 Ibm/dak. 2118,88 cfm 0,2224809 Ibf 10 809,40x10" 3,28 ft 2,2046 Ibm 44,2537 Ibf/dak 0,0568697 Btu/dak 0,145 psi 4,0146x10^3 WG 0,2953x10-3 Hg 0,03937 in WG 1,42234x10-3 psi 10,748x10"10 f r 4 3,28084 ft/s 196,850 ft/dak 35,3147 f t 3

ImmWG Diren (Srtnme, ok) Hz Hacm m-4 m/s m3

Yukardaki diren birimine ek olarak GAUL SI birimleri iinde kullanlmaktadr. kg m H = RQ den R =

2

H Q
2

Pascal (m /s )
3 2

N/m2 m /s
6 2

s 2 m2 mB

= kg/m7)

Bu ekilde; Gaul (== kg/m7) elde edilir. Ayrca baz durumlarda srtnme katsaysnn birimi kg/m3 olabilmektedir. Bu durumda forml ile elde edilen direncin bi rimi GAUL olmaktadr. kg kCL R = A
3

m =

m.m = kg/m7 (Gaul)

m
Engineering, Geotechnical Testing Jour nal GTJODJ, vol. 3, No : 2, June, 1980, pp 73-79. 3. HALL, C, J-, Mine Ventilation Engineering A.I.M.E., New York 1981, pp. 323-325.

KAYNAKLAR 1. SI Uluslararas Birimler Sistemi, Ortg Dou Teknik niversitesi Mhendislik Fa kltesi Yaym, Ankara, 1981, 2. HOLTZ-R.D., SI Units in Geotechnical

54