Karmatiler Tarihi

KARMATLER:ORTAYAIKILARI, FKRLER,EDEBYATIveSLAM DNCESNEKATKILARI
AliAVCU *
zet Karmatlik, smillik ierisinde III./IX. asrn ortalarnda tarih sahnesine km siyasi bir harekettir. sml davetin banda bulunan Ubeydullah el-Mehdnin 286/899 ylnda smil immet retisinde yapt kkl deiikliklerin Hamdan Karmat ve taraftarlarnca kabul edilmemesi neticesinde Iraktaki davet Karmatlik adyla bamsz bir harekete dnm ve smillik Fatmler ve Karmatler olmak zere iki ana kola ayrlmtr. Karmat smilliinin kendisine dayand ilk smil fikirler Maniheizm, Sbilik ve Deysniyye gibi akmlarn fikirlerinin slm dncesiyle harmanlanmas sonucu teekkl etmi olup; kurtulu iin ilah kaynakl gizli bilginin elde edilmesi gerektii tezine dayal dalist bir karakter tamaktadr. Horasan-Mvernnehir Karmatleri bu ilk smil retiyi Yeni Efltuncu bir bak asyla yeniden yorumlamlardr. Fatm-Karmat blnmesinden sonra Karmat gruplar lidersiz kalmlar, her d kendi davet blgesinde faaliyette bulunmaya ve Muhammed b. smilin yakn bir zamanda Mehd olarak dnecei ynndeki eski retiyi savunmaya devam etmitir. Bahreyn ve Iraktaki Karmat hareketler, yakn zamanda zuhur edeceini iddia ettikleri Mehdnin ortaya knn gecikmesine ve taraftarlarnn bu yndeki beklentilerinin zayflamasna bal olarak siyasi glerini kaybetmilerdir. Bu durum Horasan-Mvernnehir Karmatlerinde de ciddi bir duraklama ve gerilemeye sebebiyet vermitir. Ancak bu blgedeki dler retiye zel bir nem vererek davetin ayakta kalmasn baarmlardr. Anahtar Kelimeler: smillik, Ftm, Karmat, mmet
Dr. Ar. Gr. Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi slam Mezhepleri Tarihi Anabilim Dal, aliavcu@hotmail.com
DinbilimleriAkademikAratrmaDergisi Cilt10,Say3,2010 ss.199246.
db10/3
ALAVCU
The Qarmatians: Their Appearance, Theologies, Literatures and Contributions to Islamic Thought Abstract The Qarmatism is a political movement that appeared on the historical stage in the middle of the III./IX. century. After Hamdan Qarmat, the chief Ismailite missionary of Iraq, and his followers rejected the fundamental reforms in the Ismailite teaching of imamate made by Ubeyd Allah al-Mahdi, the then leader of Ismailite mission, in 286/899, the Ismailite mission in Iraq turned into an independent movement under the name of Qarmatis, thus Ismailis split into two main branches as Fatimids and Qarmatis. The views of Manichaeism, Mandaeanism and Daysanism, which had merged into Islamic thought before, played a significant role in the shape of the earliest Ismailite views which Qarmati-Ismailism based on, and they had a dualistic character, since they held that the divine secret knowledge was necessary for salvation. Afterwards, the Qarmatis of Khurasan and Transoxania reinterpreted these earliest Ismailite teachings in line with Neo-Platonist point of view. After the Fatimid-Qarmati schism, the Qarmati groups remained without a leader, so, all Qarmati missionary kept on propagating, in their regions, the original teaching that Muhammad b. Ismail was the Mahdi and would reappear in an imminent future. Since the imminent advent of Mahdi was delayed, which had been claimed by them, and the expectations of their followers on this point weakened, the Qarmati movements in Bahrain and Iraq lost their political power. This led to a serious withdrawal and decline in the Qarmatis of Khurasan and Transoxania. However, by attaching a special importance to the teaching, the missionaries in these regions succeeded in surviving the mission there. Key Words: Ismailism, Fatimid, Qarmat, Imamate
200|db
Karmatler, smil mezhebi ierisinde III./IX. asrn ortalarndan itibaren tarih sahnesine km siyasi bir harekettir. slam dncesine olumlu ve olumsuz pek ok katks olan bu hareketle ilgili lkemizde salkl bilgi yok denilecek kadar azdr. Farkl din anlaylar ve yorumlar nedeniyle lkemizde ve slam leminde Karmatlik konusu eitli bak alaryla ele alnmtr. Kimi aratrmaclar onlar Komnizmin slamdaki ilk yansmas, kimileri Alevlerin arka plan olarak grrken; kimileri ise onlar tekfir etme gayreti ierisinde olmutur. Meselenin bilimsel bir bak asyla, betimleyici ve tasviri bir gzle ortaya konulmas gemii doru anlayp salkl bir gelecek ina etmek iin son derece nemlidir. Kadim kltrlerin slam dncesi ile harmanlanp yeni bir yorum geleneinin ortaya kmasnda ve btn retinin slam leminde yaylmasnda nemli bir katks olan bu hareketin bir makale olarak ana hatlaryla ele alnmas uygun olacaktr.
DNBLMLERAKADEMKARATIRMADERGSCLT10SAYI3
KARMATLER:ORTAYAIKILARIveSLAMDNCESNEKATKILARI
1. simlendirme Problemi Karmta kavramnn kkeniyle ilgili olarak kaynaklarda birbirinden olduka farkl rivayetlere rastlanmaktadr. Baz rivayetlere gre Karmat ismi, ayn ad tayan bir kabile ya da slam d bir mezhepten alnmtr. 1 Dier baz rivayetlere gre Nebticede Krmz gzl ya da kt anlamlarna gelen Kermta kavramndan tretilmitir. Karmatliin kendisine nispet edildii Hamdan Karmat krmz gzl olduu iin bu adla lakaplandrlm, kelime daha sonra Karmat ekline Arapaya uyarlanmtr. 2 Kavramn Arapa orijinli olduu iddias da gndeme getirilmitir. Buna gre Karmat ismi Sevad blgesindeki Ben Ukayln kolu Ben Karmattan gelmektedir ve Hamdan Karmat Arap aslldr. 3 ada aratrmaclarn byk ounluu kavramn kaynan Kfe Sevadnda kullanlan Nebt-rm lehesine balama eilimindedir. Onlara muhalifleri tarafndan verilmi olan Karmta kavram, hareketin slam d olduuna, ya da gizli boyutuna veya hareketin liderinin zelliine vurgu yapmak iin Nebt-rm lehesindeki bir kavramdan tretilmi olabilir. Kkeni nereden gelmi db|201 olursa olsun, kavram olumsuz bir anlam iermi ve hibir Karmat kendisi iin bu ad kullanmamtr. 4 Rivayetlerden Hamdan
Kr. Ahmed b. Ali el-Makriz (845/1442), Kitbul-Mukaff el-Kebr, Thk. Sheyl Zekkr, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, 599; mer b. Ahmed bnl-Adm (666/1267), Buyett-Taleb f Trh-i Haleb, Thk. S. Zekkr, Beyrut, 1988, II, 929; Eb Cafer Muhammed et-Taber (310/922), Trhul-mem vel-Mlk, Thk. M. Ebul-Fadl brhim, Beyrut, Trz., IX, 419; Ebl-Hasen el-Mesd (346/957), Mrcuz-Zeheb ve Medinl-Cevher, Thk. S. M. el-Lahham, Beyrut, 1997, II, 20; Eb Abdillh Muhammed el-Makdis (375/985ten sonra), Ahsent-Teksm, Leiden, 1909, 242. et-Taber (310/922), Trh, X, 24; mdddn smil Ebl-Fid (732/1331), elMuhtasar f Ahbril-Beer, Beyrut, Trz., II, 55; Ebl-Hasen Ali bnl-Esr (630/1223), el-Kmil ft-Trh, ev. A. Araka, Bahar Yay., st., Trz., VII, 373; Mustafa Glib, Hareketl-Btniyye fl-slm, Beyrut, 1982, 133; L. Massignon, Karmatler, MEBA, C. 6, st. 1995, 353; Sheyl Zekkr, Ahbrul-Karmta, Riyad, 1989., 121. Ahmed b. Ali el-Makriz (845/1442), ttizul-Hunef bi Zikri Eimmetil-Hulef, Thk. C. e-eyyl, Kahire, 1948, I, 156. Kavramla ilgili daha geni bilgi iin ayrca bkz. Muhammed bn Manzr (711/1311), Lisnl-Arab, Beyrut, Trz., VII, 377; bnlAdm, Buyett-Taleb, II, 929; Ahmed en-Nuveyr (733/1332), Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, Thk. M. el-Hn, Khire, 1984, XXV, 187; Abdulkahir el-Badd (429/1037), Mezhepler Arasndaki Farklar, ev. E. Ruhi Flal, TDVY, Ankara, 1991, 220; Eb Ali Nizmlmlk (484/1092), Siyasetnme, Dergah Yay., st., 2003, 235. Karmatler, kendileri iin Ehll-Hak, Ehll-Hak vel-Adl, Ehl-i Hakik ve Ehl-i Btn isimlerini kullanmtr. Bkz. Eb Htim er-Rz (322/934), Almun-Nbvve, Thk. S. es-Sv-G. Rz Avn, Tahran, 1977, 33, 41; Kitbul-Islh, Thk. H.
ALAVCU
Karmattan nce slam leminde bilinmekte olduunu anladmz Karmta kavram, Hamdan Karmat ile birlikte smilliin Irak Sevadndaki belirli bir kolunu tanmlamak iin kullanlmaya balanmtr. Karmatlii yle tanmlayabiliriz: Karmatlik, smiliyyenin Kfe Sevadndaki ba dsi Hamdan b. el-Easn lakabndan hareketle ilk defa kullanlan; daha sonra immet iddiasnda bulunan smil davetin nderi Ubeydullah el-Mehdnin imametini kabul etmeyip, Muhammed b. smilin Kim el-Mehd olarak beklenmesi eklindeki eski smil retiyi savunmaya devam ederek smilliin ana bnyesinden ayrlan lokal smil hareketleri tanmlamak iin kullanlan siyas bir addr. 2. Karmatliin Teekkln Hazrlayan Etkenler Siyasi Etkenler Karmat hareketin doup gelitii III./IX. ve IV./X. asrlarda halifelerin gleri ve nfuzlar hzla azalm; 5 buna paralel olarak 202|db askerlerin ve asker destekli brokratlarn nfuzlar artmtr. 6 Bveyh hkimiyetinin balamas ile birlikte ise halifenin fonksiyonu sadece Bveyh emirlerin icraatlarn tasdik etmek ve onlarn ynetimine meruiyet salamaktan ibaret olmu; Bveyhler halifenin manev otoritesini kendi menfaatleri dorultusunda kullanmlardr. 7 Ortaya kan bu yeni durum karkln zirvede olduu Abbas bakentine yakn yerlerde, Bahreyn, Yemen ve Kuzey Afrika gibi blgelerde kargaa ve huzursuzluun hkim olmasna sebebiyet vermitir. smil dler bu blgelerde rahata davetlerini yayma imkn bulmular, iktidar kendi i sorunlarndan zaman bulup ykselen bu yeni tehlike ile yeterince megul olamamtr. 8 Abbas iktidarnda ortaya kan ynetim zafiyeti beraberinde ekonomik ve sosyal sorunlar da getirmitir. Sorunlu blgelerin
Minehr-M. Muhakkik, Tahran, 2004, 165, 166; Eb Yakb es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbu sbtin-Nbt, Thk. A. Tmir, Beyrut, 1982, 6; Kitbul-ftihr, Thk. M. Glib, 1980, 19, 29; P. Walker, Early Philosophical Shiism, Cambridge, 1993, 44. Metin Bozku, Bveyhler ve ilik, Vizyon Yay., Sivas, 2003, 71. Kr. Abdurrahman b. Muhammed bn Haldn (808/1405), Kitbul-ber, Msr, 1863, I, 216; Muhammed bnut-Tiktak (660/1262), Kitbul-Fahr, Msr, 1896, 220. Bkz. Adam Mez, Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, ev. S. aban, st., 2000, 259, 269, 104, 115; M. Watt, slm Felsefesi ve Kelm, ev. S. Ate, st., 2004, 69. Kr. Sbit b. Sinan es-Sbi (365/973), Trhu Ahbril-Karmta, Nr. Sheyl Zekkar, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, 189.
5 6
banda, merkeze yakn yerlerde kurulmu olan Kfe, Basra gibi kozmopolit yerleim yerleri gelmektedir. Bu dnemde ortaya kan ilk ciddi sosyal hareket Zenc isyandr. 9 syann Karmat hareketin hemen ncesinde ve aa yukar ayn blgelerde km olmas, isyan Karmatlik asndan olduka nemli klmaktadr. Hamdan Karmatn ksa srede Kfe Sevadnda nemli baarlar elde etmesinin arkasndaki temel neden Zenc isyandr. Yaklak 15 yl sren bu isyanlar blgenin istikrarszlamasna ve Karmat davetinin uzun sre dikkatlerden kamasna sebebiyet vermitir. 10 Ekonomik Etkenler Karmatliin ortaya kt III./IX. asrn ikinci yarsndan itibaren devletin ekonomik koullar giderek bozulmaya balamtr. Bu dnemde Abbaslerin benimsedii brokratik Ssn model devletin harcamalarn hzla artrm; bte an gidermek iin yneticiler iftilerin ve dier kesimlerin zerindeki vergi ykn artrma yoluna gitmilerdir. 11 Vergi gelirleri byk oranda tarma dayand iin yk zellikle iftinin srtna yklenmitir. Bu durumun doal sonucu retimin ve halkn gelirlerinin azalmasdr. 12 Dolaysyla db|203 vergilerin artrlmas gelirlerin artmasna katk salamad gibi, zellikle alt ve orta gelir grubunda ciddi sosyal sorunlar beraberinde getirmitir. Bu dnemdeki dier bir ekonomik uygulama da Kfe Sevad ve dier yakn yerlerdeki devlet arazilerinin maalar denemeyen ordu mensuplarna ikta edilmesidir. Bu komutanlar makam ve mevkilerinden dolay haksz rekabete yol amlar; onlarn hizmeti ve kleleri de hara ve dier vergileri tahsil etme konusunda ikenceye bavurmaya balamlardr. 13 Bu durum sermayenin belirli ellerde toplanmas sonucunu dourmu; ynetimdeki baboluk, ekonomik imknszlklar, gvensizliin artmas ve halkn mahsullerinin korunamamas gibi nedenlerle pek ok arazi toprak aalarnn ve devletin eline gemitir. 14
9 10
11 12
13 14
Kr. Bernard Levis, The Origins of Ismlism, Cambridge, 1940, 92. El-Markiz, ttiz, 113; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 228229; Farhad Daftary, Carmatians, Encyclopaedia Iranica, IV, Ed. E. Yarshater, Newyork-London, 1990, 2. bn Haldn (808/1405), Mukaddime, ev. H. Kendir, Ankara, 2004, I, 372. Elias H. Tum, lk Dnem Arap Ekonomi Politikalar, ev. Ali Aksu, CFD, S. 4, (Sivas 2000), 283, 285. bnl-Esr, Kmil, VIII, 390391. Kr. Zekkr, Ahbrul-Karmta, 58; Bernard Lewis, Haler, ev. Kemal Sarszen, Kap Yay., st., 2004, 42. Bunun rnekleri iin bkz. Ahmed b. Yahy el-Belzur, Fthul-Buldn, ev. Mustafa Fayda, TCKBY, Ankara, 2002, 205, 446, 464; Adam Mez, Onuncu Yzylda slm Medeniyeti, ev. Salih aban, nsan Yay., st., 2000, 140.
ALAVCU
Alt tabakann maruz kald ekonomik zorluklar, skntlar zmeyi vadeden iktidar kart muhalif hareketlerin bu insanlar arasnda kolayca yaylmasna zemin hazrlamtr. nce Zenc hareketi, daha sonra Karmatler mevcut iktidardan memnuniyetsiz olan bu kitlelere dayanmlardr. zellikle Bahreyn Karmatleri onlara cazip gelecek birtakm zm nerileri sunarak, maln eit bir ekilde paylalmasn nermilerdir. Sosyokltrel Etkenler Karmat davet slam leminin ok farkl blgelerinde, farkl kabile ve milletler arasnda taraftar bulmutur. Kaynaklarda Karmat harekete katlanlarn zellikle toplumun alt kesimine mensup insanlar olduu belirtilmitir. 15 Karmatliin ilk ortaya kt Kfe Sevadnda davet, zellikle Arap kabilelerinin alt kollar arasnda yaylmtr. 16 Bahreynde davetin ana destekisi Arap asll lu Senbar kabilesi; 17 Suriyede Yemen asll Kelb kabilesinin, zellikle de Uleys boyunun fakirleri 18 ile Esed kabilesinin boylardr. 19 Karmatler zellikle Bahreynde bedevlerden destek grmler ve 204|db buradaki faaliyetlerinde bedevlerin iktidar kart hareketlerini taklit etmilerdir. 20 Dolaysyla Karmatler ncelikle kyllerin ve bedevlerin desteini almlardr. Bu nedenle uzun bir sre hareketin kentlerde ciddi bir tesiri olmamtr. 21 Bu noktada Karmat hareketin iki farkl ynyle kar karya bul8nmaktayz. Bir tarafta kyl ve bedev Arap kabileleri hareketin siyasi boyutunu yrtp smilliin kendilerine sunduu ya da sunacan umduklar daha ok ekonomik ve sosyokltrel haklarla ilgilenmilerdir. Dier tarafta ise balangta harekete daha az destek veren Horasan-Mvernnehir smilleri, Karmat
15 16
17 18 19
20
21
El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 232233; Eb Hmid Muhammed elGazl (505/1111), Btnliin yz, ev. Avni lhan, TDVY, Ankara, 1993, 20. El-Makriz, ttiz, I, 209210; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 192193; Abdullah Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatilerin Siyasi, Sosyal ve ktisadi Faaliyetleri, Doktora Tezi, FSBE, Elaz, 2002, 226; S. Hizmetli, Karmatler, DA, C. 24, st., 2001, 510. Glib, Hareketl-Btniyye, 146. bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 938; Zekkr, Ahbrul-Karmta, 136137. Eb Abdillah emsddn Muhammed ez-Zeheb (478/1347), Trhul-slm, Thk. mer Abdusselam Tedmr, Beyrut, 1993, XXII, 52. Bedevlerin Karmatlik ortaya kmadan hemen nceki benzer faaliyetleri iin bkz. Ebl-Feth Abdurrahman bnl-Cevz (597/1200), el-Muntazam f Tavrhil-Mlk vel-mem, Thk. S. Zekkar, Beyrut, 1995, VII, 179; bnl-Esr, Kmil, VII, 280. Farhad Daftary, smaililer Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya, Rastlant Yay., Ankara, 2001, 156; Galib, Hareketl-Btniyye, 172; Massignon, Karmatler, 352.
smilliinin edebiyatna ve gelimesine daha fazla katk salamlardr. Zaten sonraki dnemlerde sosyal artlarn deimesi ile smil itikat zellikle Farsllar ve Hintliler arasnda yaylrken, balangta geni destek grd bedev ve kyl Araplar arasndan neredeyse tamamen silinmitir. Karmatlerin ortaya kt III./IX. asrn ortalarndan itibaren mmiyye as, on birinci imamlarnn bir ocuu olmad iin ciddi bir imamet krizinin ierisine dmt. Bu durum yeryznn bir an bile imamsz kalmayaca teziyle tezat oluturmaktayd. smil dler, mmlerin iinde bulunduklar krizden istifade etmek iin onlar hedef kitle olarak belirlemilerdir. Hareketin III./IX. yzyln ikinci yarsnda ksa srede byk baar gstermesinde bu stratejinin etkisi byktr. 22 smillerin yayld Kfe Sevad, Basra, Yemen gibi yerleim blgelerinde liin kuvvetli olmas bu tezimizi dorulamaktadr. Karmatliin balangta ciddi bir halk destei bulamad Horasan-Mvernnehir blgesinde ise o dnemde Snnlik olduka kuvvetlidir. 23 Karmatlerin ortaya kt dnemde toplumun genelinde k- db|205 yametin yaklat ynnde bir beklenti hkimdi. Mecusler bir adamn zuhur edip Mecus devletini yeniden kuraca ve btn mahlkatn tek bir dinde birleecei tarihin yaklat kansndaydlar. Bu devir ve krnt hesaplarn yapanlardan birisi olan Eb Abdullah b. Adiye gre 17. krandan sonra Araplardan bir melik ynetime sahip olamayacakt. Onun iaret ettii vakit Mktef ve Muktedir dnemlerine (289320/901932) denk gelmektedir. 24 Karmatler de, ayn hesaplamalarla Mehdnin zuhurunun 3. ate ann 7. krannda gerekleeceini iddia ediyorlard. 25 Bu tarih Mecslerin iddialar ile paraleldi. Bu hesaplamalarn da etkisiyle Bahreyn yneticisi Eb Thir, iktidar Mehd olduunu dnd Isfahanl birisine teslim etmitir. Brnye gre bu tarih, Zerdtn lmnn 1500. ylna, Zerdt ve Camaspa nispet edilen kehanetlerde Mecslerin tekrar iktidara kavuacaklar tarih olarak verilen skender takvimiyle 1240 ylna denk geldii iin seilmiti. 26
22 23
24
25 26
Bkz. Daftary, smaililer, 149; Heinz Halm, Shiism, Edinburg, 1991, 166. Kr. Daftary, smaililer, 20; R. Nelson Frye, Orta a Baars Buhara, ev. Hasan Kurt, AFD, C. XLI, (Ankara 2000), 453. Ebr-Reyhn el-Brn (440/1048), el-srul-Bkiye anil-Gurnil-Hliye, Thk. E. Sachau, Leipzig, 1923, 213; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 223. El-Brn, el-srul-Bkiye, 213; Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 223. El-Brn, el-srul-Bkiye, 224.

Dini-Felsef Etkenler
ALAVCU
Dalist ran dinlerinin, Yahudi-Hristiyan gelenein, Halk Hermetizminin ve zellikle de Gnostisizmin ilk smil fikirlerin oluumunda nemli bir yeri olmutur. Pek ok ada smilyye uzman, ilk smillerin kendilerine has bir gnostik gelenek oluturduklar kansndadr. 27 Bu sistemin iki temel unsuru, devr tarih anlay ve mitolojik kozmoloji retisidir. 28 Bu fikirlerin nemli bir ksm, smillik ncesindeki Gulat frkalar ierisinde savunulmu, bu itikatlarn smillie aktarmnda Gulat nemli bir yer edinmitir. Bu gnostik malzeme, slamn ilk dnemlerinde Kfe ve Basra gibi merkezlerde mevcut olan ve daha sonra Horasana g ettikleri anlalan Mazdekler, Vast civarnda yaayan Sbiler ve zellikle Fars topraklarnda yaayan Maniheistler, yar gnostik Deysniyye ve Marsiyoniyye kanal ile elde edilmi olmaldr. smiller, Gulatn iyi ile ktnn mcadele halinde olduu gnostik dalizm, batn tevil, bu tevile dayal harf ve say gizemcilii, devr tarih anlay, imamet ve nbvvet gibi konulardaki grlerini kendi retilerini oluturmada hazr bir malzeme olarak kullanm206|db lardr. Dikkat eken nokta Gulatn kulland malzeme ierisinde Yeni Efltuncu bir bak asnn olmaydr. Zira Yeni Efltuncu fikirler ancak Halife Memun dneminde eviri faaliyetlerinin resm olarak balatlmas neticesinde Mslmanlarca tannmaya balanmtr. Bu durumun bir sonucu olarak Yeni Efltunculuk, Gulat ve lk smillik zerinde cidd bir etki gstermemitir. Ancak HorasanMvernnehir blgesinin smil dleri Nesef ve Sicistn ile birlikte, IV./X. yzyln balarndan itibaren Gnostik tabiatl lk smil fikirler Yeni Efltuncu felsefenin bak asyla yeniden yorumlanmtr. 3. lk smilliin Ortaya k lk smillik kavram, bilimsel aratrmalarda genellikle smilliin Mbrekiyye olarak zuhur ettii Cfer-i Sdk dneminden balayarak 286/899 ylndaki Ftm-Karmat blnmesine
27
28
Farhad Daftary, A Short History of the Ismilis, Edinburg, 1998, 58; M. bid el-Cbir, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, ev. B. Krolu-H. Hacak-E. Demirli, Kitabevi, Ankara, 1999, 353; Ali Sami en-Near, slmda Felsef Dncenin Douu, ev. Osman Tun, nsan Yay., st., 1999, I, 75, 287, 297. Farhad Daftary, Klasik smaili nancnda Hz. Alinin Yeri, slam nanlarnda Hz. Ali ierisinde, Haz. Ahmet Yaar Ocak, TTKY, Ankara, 2005, 63.
kadarki sreci ifade edilmek zere kullanlr. Sonraki smil kaynaklar bu dnemi Gizli Davet Dnemi olarak adlandrmlardr. Cfer-i Sdkn lmnn ardndan taraftarlar 6 frkaya ayrlmtr. 29 Kumm ve Nevbahtye gre bu frkalardan birisi olan Mbrekiyyenin taraftarlar Cfer b. Muhammedden sonra Muhammed b. smilin immetine inanmlardr. Onlara gre Cfer es-Sdk kendi yerine olu smili vasiyet etmiti. Ancak smil babasndan nce lnce Cfer es-Sdk, torunu Muhammed b. smili immete tayin etmitir. Bu grte olanlarn nderi smil b. Cferin mevlas Mbrektir ve ona nispetle onlara Mbrekiyye denilmitir. Hattbiyyenin bir ksm Ebl-Hattb ldrldkten sonra Muhammed b. smilin immetini benimseyerek 30 bu harekete katlmtr. Mbrekiyyenin bu en erken dneminde hangi fikirleri savunduu ve sonraki geliiminin nasl olduu noktasnda gvenilir bir bilgiye sahip deiliz. Ancak Karmtann ortaya kt III./IX. asrn ikinci yarsnn balarnda Mbrekiyyenin varln devam ettirdiini, Fatm ve Karmat smillerinin bu frkann devam olduunu grmekteyiz. 31 Kumm ve Nevbaht Karmtann Mbrekiyyeden ayrldn ve bu isimle adlandrlmasnn nedeninin Kfe Sevadnda yaayan ve Karmataveyh (Karmatya) denen reislerinden kaynaklandn ne srmlerdir. 32 Bu Karmataveyh, dier kaynaklarda Hamdan Karmat olarak geen ve III./IX. asrn ikinci yarsnda Irakta faaliyette bulunan kiidir. u halde lk smilliin ana gvdesi balangta Mbrekiyye olarak bilinmi; sonraki srete Fatmler ve Karmatler Mbrekiyyenin iki kolunu oluturmutur. Ancak 286/899 ylndaki Ftm-Karmat blnmesinden sonra hareket iin Mbarekiyye ismi yerine Ftmiyye, Karmta, Btniyye,
db|207
29
30 31
32
Bu frkalar iin bkz. Sad b. Abdillah el-Kumm (300/912)- Hasan b. Ms enNevbaht (302/915li yllar), i Frkalar Kitbul-Maklt vel-Frak-Fraku-a, ev. H. Onat-S. Hizmetli-S. Kutlu-R. imek, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004, 194218; Eb Abdullah Cafer bn Heysem (350/961 civar), Kitbul-Mnzart, Ed. W. Madelung-P. Walker, London, 2001, 3536; Cafer b. Mansr el-Yemen (350 360/960970 civar), Serir ve Esrrun-Nurek, Thk. M. Glib, Beyrut, 1984, 248 254. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 197200. 246/860 ylnda len Ressnin Mbrekkiyyeden bahsetmesi frkann Karmatlerin ortaya kndan nce bilindiini gstermektedir. Bkz. Ksm b. brhim er-Ress (246/860), Mecmu Ktb ve Resil, Thk. A. A. Cedebn, Yemen, 2001, 534. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202.
ALAVCU
smiliyye gibi isimler tercih edilmeye balanm; Mbrekiyye ismi kullanlmamtr. smilliin teekkl ile ilgili rivayetlerde merkez bir yer edinen smilin, smil fikirlerin oluumundaki tarih rol ok net deildir. Onunla ilgili rivayetlerin satr aralarndan smilin siyas birtakm faaliyetlerde bulunduunu ve bu faaliyetleri neticesinde Abbaslerce hapse atldn anlamaktayz. 33 Onun Hattbiyye gibi ar evrelerle irtibat halinde olmas 34 hapse atlmasnn muhtemel nedeni olmaldr. Mbrekiyyeye gre smilden sonra imamete olu Muhammed gemitir. Onun Hrun er-Reid ve Memun dnemlerinde Kerh, Isfahan ve civar ehirlere kendi adna davette bulunduu mektuplar gnderdii; bu mektuplardan birisinin halife Memunun eline getii rivayeti 35 doruysa onun zellikle dou blgelerinde rgtlendii sylenebilir. smil kaynaklara gre Muhammed b. smil, Abbas halifesi Mansur dneminin sonuna kadar ounlukla dedesi Cfer esSdkn evinde gizlenmi, onun varln imamn ok yaknndakiler 208|db dnda kimse bilmemitir. 36 Daha sonra Abbslerin kendisini yakalamasndan endie ederek merkezden uzak blgelere kamtr. nce Reye; oradan da Cebel blgesindeki Nihavend kalesine gitmi; halifenin onu takip etmesi zerine Sabura gitmitir. 37 Muhammed b. smil civar blgelerde daveti yaydktan sonra 38 Hrun er-Reid ya da Memun dneminde 39 lm ve Ferganaya defnedilmitir. Muhammed b. smil sonras Mbrekiyyenin tarihiyle ilgili bilgilerimizin hemen tamam sonraki smil kaynaklara dayanmaktadr. Muhammed b. smil ile Ubeydullah el-Mehd arasndaki II./VIII. asrn ikinci yars ile III./IX. asrn sonlarn kapsayan dne-
33 34 35 36
37 38
39
Muhammed b. mer el-Ke (IV./X. asrn ortalar), htiyru Marifetir-Ricl, Thk. Mehdi er-Rec, Kum, 1404, 514. El-Ke, Rical, 612. Hibetullah bn Ebl-Hadd (656/1258), erhu Nehcil-Bela, Kum, 1404, XVI, 111. dris b. mduddn el-dris (872/1467), Uynul-Ahbr, Thk. Mustafa Glib, DrulEndels, Beyrut, 1986, IV, 351352. El-dris, Uynul-Ahbr, IV, 353356. Hulvn ve Eb Sfyan davet iin Maribe gnderen odur. Bkz. rif Tmir, Ubeydullah el-Mehd, Drul-Mesre, Beyrut, 1990, 29. Geni bilgi iin bkz. Muzaffer Tan, smaililiin Teekkl Sreci, Baslmam Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2005, 5859. Daftary onun Hrun er-Red dnemi ya da 179/795ten hemen sonra ld kansndadr. Bkz. Farhad Daftary, The Earliest Ismls, Arabica, 38, (1991), 227.
me sonraki smillerce Gizli Davet Dnemi ad verilmitir. Gizli davet dneminin ilk imam olan Abdullah er-Rad, Muhammed b. smilin oludur. Babasnn lmnden sonra Nihvende dnm; ancak Abbas tehlikesi artnca yerine olunu vekil brakarak gaybete girmitir. Abdullah, 32 dsi ile birlikte Deyleme gelerek yerlemi, bu dnemde imamn gerek kimliini sadece en yakn dleri bilmitir. mam Abdullah kardei Alinin Abbaslerce ldrlmesi zerine Ehvazdan hareket ederek Samarraya varm, daha sonra tccar klnda Selemiyeye yerlemitir. 40 Abdullah kalan mrn Selemiyede geirmi ve yerine olu Ahmedi vasiyet ettikten sonra burada lmtr. 41 Abdullahn yerine geen olu Ahmed, Selemiyeden etrafa dler gndererek daveti glendirmitir. mam Ahmed, gizlilik ve takiyye ierisinde bazen Kfe ve Deyleme, bazen Selemiyeye, bazen da Asker Mkreme giderek davetin yaylmasna katkda bulunmutur. mam Ahmed, Selemiyede lm ve buraya gmlmtr. 42 Ahmedin yerine geen Hseyin de daveti gizlice yrtmeye devam etmitir. Mansr el-Yemen ve Ali b. Fadl Yemene d oladb|209 rak gnderen odur. Hseyinin lm yaklanca Sadl-Hayr lakapl kardei Muhammedi, henz ocuk olan olu Mehd Billha (Ubeydullah el-Mehd) vasi tayin etmi ve Mehdyi ona teslim etmitir. Ubeydullah byynce davetin bana gemitir. 43 4. Karmatliin Ortaya k ve Yayl a) Karmatliin Ortaya k Karmat hareketin ortaya k ile ilgili olarak kaynaklarn hemen tamamnn uzlat nokralardan birisi, Kfe Sevadnda ilk kez Hseyin el-Ehvz adl smil bir dnin davette bulunduudur. Hseyin, Selemiyeden Kfe Sevadna 44 261/874 yl civarnda gnderilmitir. 45 Ehvz balangta zht ve takvaya dayal bir ha-
40 41
42 43 44 45
El-dris, Uynul-Ahbr, IV, 366. Ahmed en-Nsbr (V./XI. asrn balar), stitrul-mm, Nr. S.Zekkr, AhbrulKarmta ierisinde, Riyad, 1989, 273. Glibe gre onun lm 212/827 yl civarnda gereklemitir. Bkz. M. Glib, el-Karmta beynel-Medd vel-Cezr, Beyrut, Trz., 163. El-dris, Uynul-Ahbr, IV, 394. En-Nsbr, stitrul-mm, 273274; el-dris, Uynul-Ahbr, IV, 403. El-Makriz, Mukaff, 590. Ebl-Ferec Muhammed b. shak bn Nedm (385/995), el-Fihrist, Thk. brhim Ramadan, Beyrut, 1994, 233. Eh Muhsinin rivayetinden onun 264/877 civarnda buraya gelmi olduu anlalmaktadr. Bkz. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 191.
ALAVCU
yat srerek kendisini insanlara sevdirmi, daha sonra Ehl-i Beytten bir imama davet ettiini iddia etmeye balamtr. O dindarl, tevazusu ve emanete gsterdii hassasiyetle halk arasnda hret kazanmt. Kendisine katlan her fertten imam adna bir dinar alyordu. 46 Ehvznin belde halkna elli vakit namaz emretmesi ilerin yavalamasna sebebiyet vermiti. Ky halknn ounun emrinde alt Heysem isimli Aa, ilerin yavalamasnn sebebini aratrnca ona Ehvznin hikyesi anlatld. Bunun zerine Heysem onu hapse att ve ldrmeye karar verdi. Heysem iki iip sarho olunca hizmetilerinden birisi Ehvzyi serbest brakt. Bu olay ky halk arasnda duyulunca onun ge ykseltildiini iddia ettiler. Baka bir nahiyede ortaya kan Ehvzye bu olay sorulduunda, kendisine hibir ktln ulamasnn mmkn olmadn syledi. Bu cevap Ehvzyi halk nazarnda daha da bytt. Daha sonra canndan endie ederek ama kat, bir daha da izine rastlanmad. 47 Hseyin el-Ehvznin blgeden ayrlmasndan sonra yerine evinde kald ba dsi Hamdan b. El-Eas el-Karmat gemitir. 48 210|db Hamdan Karmatn davetin bana gemesi 260270/873883 yllar civarnda gereklemi olmaldr. 49 Davet Kfe Sevadnda blge valisi Ahmed b. Muhammed et-Tnin bilgisi ve izni dorultusunda yaylmtr. T, davete katlanlardan erkek olanlardan ald yllk bir dinar vergiye karlk Karmat davetin yaylmasna izin veriyordu. 50 Hamdan Karmatn nemli dleri Mihreveyh b. Zikreveyh esSelmn, Clend er-Rz, krime el-Bbil, shak el-Brn, Utayf en-Nl idi. 51 Ancak onun en nemli dsi ve yardmcs Abdand. 52 Abdan davet iini yrtm ve etrafa pek ok d gndermitir. bn Nedme gre Yemen, Fris ve Bahreyn dlerini Abdan gndermiti. 53 Fris dsi Abdann kardei Memundur ve onun ismine izafe-
46 47
48 49
50 51
52 53
Et-Taber, Trh, X, 24; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 187188. Et-Taber, Trh, X, 2425; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 188189; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 233235; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 372374. bn Nedm, Fihrist, 233. Geni bilgi iin bkz. Ali Avcu, Karmatlerin Douu ve Geliim Sreci, Yatnlanmam Doktora Tezi, Ankara 2009, 153. Et-Taber, Trh, X, 25; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 189. Eb Bekr b. Abdullah b. Aybek bnd-Devadr (713/1313), Kenzd-Drer, Thk. Salahaddn el-Mneccid, Kahite, 1961, VI, 46. Ali b. Hseyin b. Ali Mesd (346/957), et-Tenbh vel-rf, Beyrut, 1981, 355. bn Nedm, Fihrist, 234.
ten buradaki davete Memuniyye denilmitir. 54 Abdann oluturduu dler hiyerarisinin en tepesinde Hasan b. Eymen, Brn, Velid ve Ebl-Fevris yer alyordu. Her d kendi blgesinde davette bulunuyor, Abdan ayda bir kez onlarla toplant yapyordu. 55 Abdann ynetimindeki planl-programl ve sistemli davet faaliyetleri neticesinde gc hzla artan Hamdan Karmat, taraftarlarndan vergi toplamaya balad. Onlara ncelikle Fitre adn verdii bir dirhem vergi demeyi emretti. Belli bir sre getikten sonra hicret adn verdii ahs bana bir dinarlk vergiyi art kotu. Aradan belli bir sre getikten sonra her fert iin yedi dinar olan bla adl vergiyi emretti. Bunun ardndan Hamdan, taraftarlarna sahip olduklar mallarn ve giydikleri elbiselerin bete birini farz kld. Daha sonra onlara lfeti emretti. lfet, insanlarn mallarn tek bir merkezde toplayarak birbirlerine kar madd stnlk salamadklar tek bir rnek (lfet) olmalaryd. Onlara yanlarndaki mallara ihtiyalar olmayacan, nk yeryznn tamamnn kendilerinin olacan bildirdi. Hamdan, yeterli gce ulatklarn dndnde taraftarlarna bir Drul-Hicre yapmalarn emretti. db|211 Kfe Sevadndaki Mhtembz kyn Drul-Hicre olarak setiler. Buraya kurduklar kalenin ierisine byk binalar yaptlar. Drul-Hicre 277/890 ylnda tamamland ve buraya her taraftan kadn ve erkek hicret ettiler. 56 Bu esnada smil davetin bana geen Ubeydullah elMehdnin retide birtakm yeni fikirlere yer vermesi Karmat ve taraftarlarnn Ubeydullaha olan ballklarna son vermelerine sebebiyet vermitir. Ubeydullahtan nceki eski davet Muhammed b. smilin Mehd olarak geri dnecei tezine dayanyor; davetin bandaki kiiler de Muhammed b. smilin hucceti olarak grlyordu. Dler biat Muhammed b. smil adna alyorlar ve onun zuhuru iin mal topluyorlard. 57 Hamdan Karmata yeni retiyle ilgili bir mektup gelince ba dsi Abdan Selemiyeye gndererek davette niin deiiklie gidildiini renmesini emretti. Abdan, Selemiyeye geldiinde Huccetin olu Ubeydullah el-Mehd, Abdana kendisinin ve atalarnn gerekte huccet deil imam oldukla-
54
55 56 57
Muhammed ed-Deylem (VIII./XIV. asrn balar), Beynu Mezhibil-Btniyye ve Butlnih, Kavidu Akidi Ali Muhammed iinde, Thk. R. Strothmann, Riyad, Trz., 21. El-Makriz, ttiz, 209. E-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 193229; bnd-Devdr, Kenz, VI, 4853. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 216; 228.
ALAVCU
rn; Muhammed b. smilin imamlarn gerek kimliini gizlemek iin suni olarak ne srldn syledi. Bunun zerine Karmat, Abdana dleri toplamasn ve davete son vermesini emretti. Emre riayet eden Abdan kendi blgelerindeki daveti sonlandrd. Bu olay 286/899 ylnda gereklemiti. 58 Bunun zerine Tlikandaki Ftm dsi, Hamdann dlerinden Zikreveyh b. Mihreveyhi Irak dsi olarak atad ve Abdan ldrmelerini istedi. Zikreveyhin adamlar Abdan geceleyin ldrdler. 59 Ubeydullah el-Mehdnin immet iddiasnda bulunup retide birtakm deiiklikler yapmasyla smil davet ciddi bir krizin iine dmtr. Blgelerde davette bulunan dler bu yeni durum karsnda farkl tepkiler gelitirmilerdir. Mansr el-Yemen ve Eb Abdullah e-nin Ubeydullahn iddialarn kabul ettikleri ve davetin nderlerine bal kalmay srdrdkleri anlalmaktadr. Irak, Bahreyn ve Horasan-Mvernnehirdeki dler ise eski retiye sadk kalmlardr. Suriyedeki Zikreveyh ve Yemendeki Ali b. Fadl balangta davet merkezine itaate devam ederken, daha sonra merke60 212|db z davete kar kmlardr. Bu tarihten sonra Karmta kavram, Ubeydullahn iddialarna kar eski retiyi savunanlar belirtmek iin ad olarak kullanlmtr. 61 Bu dnemde Karmatler, Ubeydullahn imametini benimseyenlere oranla ounluktaydlar. 62 Merkez liderlikten yoksun olan bu Karmat topluluklar ok gemeden smil retide var olan Mehd beklentisini kendilerine ynlendirmeye; eriatn neshi ve kyametin ilan gibi teden beri savunulan iddialar pratikte uygulamaya koyulmulardr. 63 b) Irakta Karmatlik Blnmenin ardndan Hamdan Karmat gizlendikten sonra bir daha ortaya kmamtr. Abdan da ldrlnce onlara bal dler kendi blgelerinde daveti srdrmeye devam etmilerdir. Bu dler nderleri Hamdan ve Abdan gibi Fatmlerin yeni iddialarna kar
58 59
60
61
62 63
El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 229232. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 230232. Kr. S. M. Stern, Abdn, Encyclopaedia of Islam, (Nem Edition), C. I, (E. J. Brill 1986), 96. Kr. Wilferd Madelung, smllik: Eski ve Yeni Davet, ev. Muzaffer Tan, Din Aratrmalar, C. 9, S. 25, (Ankara, 2006), 284. Daftary, The Earliest Ismls, 241; Walker, Philosophical Shiism, 11; Shin Nomoto, Early Isml Thought on Prophecy According to the Kitb al-Islh by Ab Htim alRz, Ph. D. Diss., Mcgill University, Montreal, 1999, 82. Akbaralli Meherally, A History of the Agakhani Ismailis, Canada, 1991, 109. Kr. Daftary, smaililer, 160; Wilferd Madelung, Das Imamat in der Frhen smailitischen Lehre, Der Islam, XXXVI, (1961),65, 7173.
kmaya devam ederek onlarla her trl ilikiyi kesmilerdir. Abdann ldrlmesinden sonra yeeni sa b. Musa Karmatlerin bir ksmna nderlik ederek davetin Irakta yaamaya devam etmesini salamtr. 64 Irak Karmatlerini ynlendiren ikinci nemli merkez zellikle Cezre blgesine ve Badada dler gnderen Reydir. 65 Iraktaki Karmatlerin nde gelen dlerinden birisi 295/907 yl civarnda ayaklanan Eb Htim ez-Zuttdir. Taraftarlarna soan, sarmsak, prasa ve turp gibi eyleri yemeyi yasaklad iin onun grubuna Bakliye ad verilmitir. 66 Bu ad daha sonra Muhammed b. smilin Mehdliine inanmay srdren Gney Irak Karmatlerinin tm iin kullanlr olmutur. 67 Eb Htim yaklak bir yl Sevad blgesinde kaldktan sonra ortadan kaybolmu, Kfe Sevadndaki taraftarlar onun ardndan ihtilafa dmlerdir. 68 316/928 ylnda Bahreyn davetinin lideri olan Eb Thir elCennb Badada yryerek ehri kuatmt. Bundan cesaret alan Iraktaki Karmatler Kfe Sevadnda toplandlar. Reisleri Mesut b. Hureys, Eb Seyyidin Karmat lakapl olu ve Abdann kz kardeinin olu s b. Ms idi. 69 Saylar on binden fazla olan Karmatler db|213 Vst Sevadnda toplanarak Vast emirini yendiler. 70 Bu esnada halifenin Badaddan Kfeye gnderdii ordu ile yaplan sava Karmatler kaybettiler. 71 El-Muvaffakde bulunan Hureys b. Mesud burada bir Drul-Hicre ina ederek etraf yamalamaya, insanlar esir almaya ve ldrmeye balad. Bunun zerine halife Muktedir, Hureysin zerine Harun b. Garibi gnderdi. Harun buradaki Karmtay ortadan kaldrd. 72 Iraktaki bu en byk Karmat bakaldrsndan geriye kalanlarn bir ksm daha sonra Htten dnen Eb Thir ile birlikte Bahreyne gittiler. Bunlar Eb Thirin askerleri ierisinde Acemiyyn olarak biliniyorlard. nk ou Acemdi ve Kfedeki Tafuf sakinleriydi. 73
64 65 66
67 68 69 70 71 72
73
Daftary, smaililer, 161. Bkz. bn Nedm, Fihrist, 236. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 276; bnd-Devdr, Kenz, VI, 90; M. S. G. Hodgson, Bakliye, Encyclopaedia of Islam, C. I, (E. J. Brill 1986), 962. Daftary, smaililer, 165. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 276; bnd-Devdr, Kenz, VI, 90. Et-Taber, Trh, X, 119; el-Mesd, et-Tenbh vel-rf, 354. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 223; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 294. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 294296. Arb b. Sad el-Kurtub (331/942), Slatu Trhit-Taber, Trhut-Taber ierisinde, Thk. Muhammed E.brhim, Khire, 1967, XI, 119; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 156. El-Mesd, et-Tenbh vel-rf, 355.
ALAVCU
316/928 ylndaki Badad kuatmasnda baarsz olan Bahreyn Karmatlerine paralel olarak Irak Karmatlerinin siyasi gleri de zayflamaya balamtr. Zaten dank durumda olan ve farkl merkezlerden ynetilen Irak Karmatleri bu baarsz isyann ardndan iyice dalarak yerel gruplar halinde varlklarn srdrmlerdir. Onlar artk Badaddaki siyas mcadelelerde askeri g olarak farkl gruplar ierisinde yer alyorlar ve bu sayede ekonomik kazan elde etmeye alyorlard. 74 Iraktaki Karmat davet zellikle Bahreyndeki hareketin zayflamasna bal olarak zamanla Fatm kanada kaym; zellikle IV./X. asrn ortalarndan itibaren Ftm halifesi Muiz dneminde Ftm etki artmaya balamtr. Kad Abdlcebbrn kendi dneminde pek ok Ftm dsinin Irakta davette bulunduuna iaret etmesi 75 IV./X. asrn sonlarnda blgede Ftm davetin olduka glendiinin bir iaretidir. c) Suriyede Karmatlik Blnmenin ardndan Abdann dlerinden Zikreveyhin Abdan ldrtt duyulunca Abdann taraftarlar intikam almak iin 214|db onu aramaya balamlar; bunun zerine Zikreveyh 286/899 ylnda gizlenmitir. 76 Zikreveyh, Abdann adamlarndan korkusu yznden 289/902 ylna kadar gizlenmi, bu esnada Ubeydullaha bal kalmaya devam etmitir. Rivayete gre bu tarihten itibaren, Zikreveyhin olu Ebl-Ksm Yahynn, kendisine bal olduu Ftm dsi Ebl-Hseyin tarafndan azledilmesi zerine Zikreveyh ve oullaryla Ubeydullah el-Mehdnin aras almtr. Kardeleriyle Selemiyeye gidip Ubeydullah ldrmeye karar veren Yahya, oraya geldiinde Ubeydullahn ehri terk etmi olduunu grmtr. 77 Daha sonra Dmeki muhasara ettiyse de halifenin gnderdii yardmlarla zorda kalan Yahya, yaplan savata lmtr. Yahyann lmnden sonra taraftarlar onun emri dorultusunda kardei Hseyinin etrafnda toplandlar. 78 Hseyin Hama, Maarratnnumn, Baalbek ve dier beldeleri ele geirip yamaladktan sonra Selemiyeye yrd. 79 Hseyin, Selemiyede 291/903 ylndan itibaren drt ay Ubeydullahn dnn bekledi. 80
74 75
76 77 78 79 80
rnek olarak bkz. Arb el-Kurtub, Sla, XI, 143144; bnl-Esr, Kmil, VIII, 235. Kad Abdlcebbr b. Ahmed el-Hemedn (415/1020), Tesbt Delilin-Nbvve, Thk. Abdlkerm Osman, Beyrut, Trz., II, 610611. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 230232. Kr. Stern, Abdn, 96. El-Nsbr, stitrul-mm, 275. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 197198. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 198; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 437. El-Nsbr, stitrul-mm, 280.
Ubeydullahn dnnden midini kesmi olan Hseyin, Ubeydullahn evine girerek cariyesi ve olu Muhammed dhil 88 kiiyi ldrd. 81 Bu esnada Abbas halifesi Mktef Muhammed b. Sleyman komutasndaki orduyu Hseyinin zerine gnderdi. 82 Hseyinin gnderdii ordu Abbaslerle yaplan sava kaybetti. 83 Bunun zerine Hseyin, Selemiyeden uzaklat. Ancak Dliyede yakalanarak Badadda 291/903 ylnda idam edildi. 84 Zikreveyh, olu Hseyinin ldrlmesinden sonra 293/905 ylna kadar davetini gizlice srdrmeye devam etmitir. Hseyinin ldrlmesinden sonra Zikreveyh tarafndan grevlendirilen Eb anim Nasr, Abbaslerle ba edemeyeceklerini anlayan Karmatlerden Kelb kabilesine mensup olanlarn bazlarnca ldrerek, ba halifeye gnderildi. Eb animin ldrlmesi zerine Zikreveyh tarafndan gnderilen dsi Ksm b. Ahmed, onlara zuhur vakitlerinin geldiini bildiriyordu. Kfeyi buluma yeri olarak belirledi ve 293/905 yl kurban bayram sabah gne domadan Kfeye hareket etmelerini emretti. Belirlenen tarihte Kfeye saldran Karmatler yenilerek Kadisiyeye doru ekildiler. Bu arada hadb|215 rekete gemi olan Zikreveyh ile Ksmn taraftarlar Surda birletiler. 294/906 ylnda halifenin gnderdii ordu Kadisiyede Karmta ile karlat ve ikinci gn Karmtay yendi. Zikreveyh yaral olarak esir edildi ve be gn sonra ld. 85 Zikreveyhten sonra Suriyede Karmatler ciddi bir varlk gsteremediler. Onun lmnden sonra Suriye Karmatleri, yava yava glenmekte olan Irak Karmatlerine maddi ve manevi destek vermenin dnda kendi balarna hareket edecek bir g oluturamadlar. Irak ve Bahreyn Karmatlerinin de zayflamasyla birlikte blgede hibir etkinlikleri kalmamtr. Onun hareketi mahall dzeyde kalm, snrl bir baar elde edebilmitir. Kald ki hareketin, her ne kadar Suriyeli memnuniyetsiz Bedev Araplarca destek grmse de, yama ve talann dnda memnuniyetsiz kitleleri mreffeh seviyeye ulatracak bir reetesi de yoktu. Onlarn yama ve talann dnda belki de tek tesellileri, adaletsizlikleri sona erdirecek bir
81 82
83
84
85
El-Nsbr, stitrul-mm, 280281. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 200; el-Mesd, et-Tenbh vel-rf, 399; bnlEsr, el-Kmil, VII, 439; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 348. Et-Taber, Trh, X, 11; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 200; el-Mesd, et-Tenbh vel-rf, 399; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 439. Et-Taber, Trh, X, 1114; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 201202; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 251256; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 442443. Et-Taber, Trh, X, 122134; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 203210.
ALAVCU
Mehdnin ya da imamn zuhur edeceine olan inanlardr. Ancak Mehd ya da imam olarak sunulan Zikreveyh ldrlp hareketin gcn kendisinden ald vurgun ve talan ortadan kalknca blgede hareket hzla etkisini yitirmitir. d) Bahreynde Karmatlik Bahreyne smil daveti ilk getiren d, muhtemelen Yemen dsi Mansr el-Yemen tarafndan 86 273/886 yl civarnda gnderilmi olan 87 Eb Zekeriya Yahya b. Mehd es-Sammdir. 88 Ancak Ehvaza bal Cennbeli Eb Sad el-Cennb de Hamdan Karmat tarafndan Bahreyne d olarak gnderilmitir. 89 Her iki d, her ne kadar farkl blgelerden gnderilmi olsalar da, Katifte bir mddet birlikte davette bulunmular; daveti glendikten sonra Eb Sad, Eb Zekeriyay ldrmtr. 90 Eb Sadin, Eb Zekeriyay ldrmesi Fatm-Karmat blnmesinin gerekletii 286/899 yl civarnda gereklemi olmaldr. Zira Eb Sad blnmenin ardndan Fatm otoritesine kar kmken, 91 Eb Zekeriya kendisini Bahreyne gnderen Mansr el-Yemene sadk kalarak Ftmlere bal216|db ln srdrmtr. Bu nedenle Eb Sad onu ortadan kaldrarak tm Bahreynin tek sahibi olmutur. Eb Sadin Bahreynde harekete gemesi 285/898 yl sonlar ya da 286/899 yl balarnda olmutur. 92 O, Bahreynin ky ve kasabalarn tek tek ele geirmi, Hecere iki mil mesafedeki Ahsaya bir kale ina ederek kendisine katlan kabileleri buraya yerletirmitir. Eb Sad 287/900 ylndan ksa bir sre sonra 93 Heceri ele geirerek ehri ve kalesini harap etmi, bylece Bahreynin ana ehri, Eb Saidin kurduu Ahs olmutur. 94
86 87
88
89
90 91
92
93 94
Kad Numn b. Muhammed (363/974), ftithud-Dave, Thk. Vedat el-Kd, Beyrut, 1970, 47. Kr. Wilferd Madelung, Karmat, The Encyclopaedia of Islam, (New Edition), Ed. Van Donzel-B. Lewis-Ch. Pellet, C. IV, E. J. Brill, 1978, 661. Kr. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 192; El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 233; El-Mesd, et-Tenbh vel-rf, 349; Lewis, The Origins of Ismlism, 78. Eb Abdillah emsddn Muhammed ez-Zeheb (478/1347), el-ber f Haberi men aber, Thk. Eb Hcir Muhammed es-Sad, Beyrut, 1985, I, 411. Kr. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 193; El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 233. Ebl-Ksm Muhammed bn Havkal (367/977), Sretl-Arz, Nr. J. H. Kramers, Leiden, 1939, 295; El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 75. Bkz. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 192; el-Mesd, Mrc, IV, 262; bnl-Cevz, Muntazam, VII, 322; ez-Zeheb, el-ber, I, 411. El-Mesd, Mrc, IV, 264. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 236238; bnd-Devdr, Kenz, VI, 5657.
Eb Sad lmeden nce Ahs, Katif ve Tif tamamen Karmatlerin hkimiyetine girmiti. O, 301/913 ylnda Sicilyal klesi tarafndan ldrld. 95 Eb Sad, kendi yerine kk olu Eb Tahir byyene kadar dier olu Sadin gemesini vasiyet etmiti. Babasnn lmnn ardndan baa geen Sad, 305/917 ylnda ynetimi kardei Eb Thire teslim etti. 96 310/922 ylna kadar Bahreyn Karmatleri nemli bir faaliyette bulunmam, ancak yava yava ciddi bir Mehd krizini de yaamaya balamlard. Zira 316/918 yl civarnda ortaya kacan iddia ettikleri Mehdnin gelme vakti yaklamt. Onlar Mehdnin gelmesini Hz. Muhammedin eriatnn yrrlnn ortadan kalkmasna balamlar; bu nedenle 310/922li yllardan itibaren Hz. Muhammedin eriatnn uygulaycs Abbaslerin hkmne son verecek birtakm icraatlarda bulunmaya balamlardr. Onlar, ganimet elde etmek ve slm eriatnn en nemli ibdetlerinden birisi olan hacc engelleyerek eriatn yrrln fiilen ortadan kaldrmak iin 312/924 ylnn ilk gnlerinde hacdan dnen ilk kafileye saldrarak byk bir yama ve talanda bulundular. 97 312/924 ylnda db|217 Karmatlerin saldrsndan dolay hi kimse Iraktan ve Irak yolundan hacca gidemedi. 98 313/925 ylnda Eb Thir haclara bir gei vergisi koyarak onlarn hac yapmalarna izin verdi. 315/927 yl girdiinde Eb Thir Ahsdan hareket ederek Kfeyi ele geirdi. Yusuf b. Ebs-Sc ile yapt sava kazanarak Yusuf ve ashabnn ounu esir ald. Badad ele geirmek iin harekete geen Eb Thir, Zebara nehri zerindeki kpr kesilmi olduu iin karya geemeyerek Enbara geri dnd. 99 Badad ele geirmek ve slm eriatn ortadan kaldrmak iin byk ura veren Eb Thir, baarl olamayarak 317/929 ylnn ilk gnlerinde Ahsya dnd. slam eriatn ortadan kaldrmak iin giritii eylemlere bu saldryla son vermeyen Eb Thir, bu saldrnn hemen ardndan 317/929 ylnda Mekkeye girerek Mekke emiri ve beraberindekileri kltan geirmitir. Haclarn bir ksmn ldrerek cesetlerini zemzem kuyusuna
95 96 97
98
99
Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 211; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 243244. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV,244; bnd-Devdr, Kenz, VI, 62. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 212214; el-Mesd, et-Tenbh, 346; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 121127. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 217; el-Mesd, et-Tenbh, 346347; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 285287; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 131132. Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 218220; el-Mesd, et-Tenbh, 348349; elNuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 287293; bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 136146.
ALAVCU
atm, Kbenin kapsn skm ve rtsn alarak ashab arasnda paylatrm, Hacerl-Esvedi Ahsya gtrmtr. 100 Eb Thir Badad igal etmek iin kt bu en byk seferini ekonomik etkenlerden ziyade slam eriatn ortadan kaldrmak ve Mehdnin zuhurunu kolaylatrmak iin yapmt. 101 Badad kuatmasnn baarszlkla sonulanmas Onu Veliyullah ve Huccetullah olarak gren taraftarlar arasnda hayal krkl yaratmtr. Zira Eb Thir onlara Badadn alnarak slam eriatnn tamamen ortadan kalkacan ve Mehd Muhammed b. smilin zuhur edeceini vaat etmiti. 102 Eb Thir Karmat topluluklarnca Allahn velsi, hucceti ve Mehdnin halifesi olarak grlmtr. Eb Thir dnemindeki Karmatler de kendilerini Mehdnin ashab ve ona davet edenler olarak grmekteydiler. Dnemin Irak Karmatleri Mehdnin Bahreynden kacana inanm olmallar ki Eb Thirin 316/928 ylndaki Badad kuatmasnn ardndan Zuhurundan nce Mehdnin beldesine hicret ederiz diyerek onunla Ahsya dnmler218|db dir. 103 Bahreyn Karmatleri, Mehdnin zuhur vaktinin geldii ynndeki bu ar beklentilerinin bir sonucu olarak bir Mehd kriziyle kar karya kalmlardr. 319/931 ylnda Kfeden dnerken esirler arasnda olan Zekeriya el-Isfahn sznn gzellii ve bilgisiyle Eb Thirin beenisini kazanmt. Bunun zerine onun bekledikleri Mehd olduunu dnen Eb Thir, ona itaat etmi 104 ve 319/931 ylnda ynetimi ona devretmitir. 105 Eb Thir bir bakasn Mehd olarak kabul etmek yerine kendisini ne srseydi muhtemelen hibir itiraz grmezdi. Zira ashabnn ierisinde onu lah, Mesih, Mehd ve nebi olarak grenler vard. 106 u halde Eb Thirin, Zekeriya el-Isfahnyi Mehd olarak kabul etmesi baz aratrmaclarn iddia ettii gibi bir kurgunun paras deil, tamamen itikad nedenlere dayanmaktadr. Mehd olarak ondan beklenen, tm eriatlar kaldrarak bu eriatlarn btn hakikatlerini
Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 221224; Ali b. Muhammed el-Alev (327/938den sonra), Sretl-Hd ilel-Hakk Yahy b. Hseyin, Thk. Sheyl Zekkr, Beyrut, 1972, 405406; el-Mesd, et-Tenbh, 349351. 101 Onu destekleyen sa b. Ms Devlet kurmak iin gelmedik; eriat kaldrmak iin geldik. diyordu. Bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 383. 102 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 381. 103 Kr. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II,381, 388. 104 Arb el-Kurtub, Sla, XI, 140. 105 El-Mesd, et-Tenbh, 355; el-Brn, el-srul-Bkiye, 213. 106 Ez-Zeheb, Trhul-slm, XXV, 14.
100
aa karmasyd. Bu sayede Karmatler dnya hapishanesinden kurtulmalar iin gerekli olan ilah bilgilere ulaacaklar ve kurtulua ererek ilah yurtlarna geri dneceklerdi. Ancak yedinci Ntk zannettikleri kiinin Mecusliin ilkelerini ihya edip Karmat nderleri tek tek ldrterek devletin mutlak sahibi olmak istemesiyle yaptklar hatay anladlar ve onu ldrdler. 107 Zekeriya el-Isfahn olay Bahreyn Karmatlerinin otoritesine ok ciddi bir darbe vurmutur. Isfahnnin ldrlmesinden sonra Karmatler eski retilerine geri dnerek Mehdnin geliini beklemeye ve Mehdye davet etmeye devam ettiler. Ancak Eb Thir gerek Bahreyndeki gerekse Irak, Horasan ve Mvernnehirdeki Karmatler nezdinde eski saygnln kaybetmiti. 108 Isfahn olayndan sonra otoritesinin sarsldn gren Eb Thir, halifeden haclar emin bir ekilde haccettirme karlnda kendisine hac bana bir dinar verilmesini istedi. Halife Rd bu teklifi kabul etti. 109 Bylece Eb Thir ilk kez 322/934 ylnda 110 Abbas iktidarndan mal alm oldu. 111 Muhtemelen halife gelen tepkiler zerine anlamaya son vermi olmal ki 323/934 ylnda db|219 Eb Thir tekrar haclara saldrmtr. 112 stedii artlar olumaynca Eb Thir 325/936 ylnda Kfeye girerek kendisine hac hizmetleri karlnda hak ettii cret verilirse isyan karmayacan bildirmitir. Onunla hizmetine karlk her yl yz yirmi bin dinar deerinde mal verilmesi karlnda anlald. 113 Eb Thir, 332/943 ylnn ramazan aynda ld. 114 Onun ardndan devlet kardei Ebl-Abbas Ahmed, Ebl-Ksm Sad ve Eb Yakb Yusuf tarafndan birlikte yrtlmtr. 115 Vezirlik iini lu Senbar ailesi yrtyordu ve Eb Thirin yedi tane veziri vard. Ynetimde lu Senbarn grleri ile Eb Sadin ocuklarnn
Kr. Ez-Zeheb, Trhul-slm, XXV, 1617. Bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 388393. 109 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 394; el-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 300301; ez-Zeheb, Trhul-slm, XXV, 17. 110 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 245246. 111 Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 394395. 112 Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 224225; el-Mesd, et-Tenbh, 353354. 113 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 301302; el-Hemedn, Tekmile, XI, 307. 114 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 303; Zeheb, el-ber, II, 42. 115 sml b. Umer bn Kesr (774/1372), el-Bidye ven-Nihye, Msr, Trz., XII, 209.
107 108
ALAVCU
grleri eit deerdeydi. Bir karar almak istediklerinde Cer denen yere karak burada ura ile karar alyorlard. 116 Eb Thirin son dnemlerinde Abbaslerle kurulan iyi iliki kendisinden sonra da genel olarak srdrlm; Hacerl-Esvedin iadesi bu yaknlamay daha da kuvvetlendirmitir. Karmatler 317/929 ylnda Mekkeye yaptklar basknda aldklar HacerlEsvedi 339/950 ylnda herhangi bir maddi karlk beklemeksizin iade ettiler. 117 Hacerl-Esvedin Ahsya getirilmesi Mehdnin zuhur edecei ve slam eriatn yrrlkten kaldracayla ilgili beklentinin zirvede olduu bir dnemde slam ann sona eriinin sembolik bir iareti olarak gerekletirilmitir. 118 Bu anlamda Hacerl-Esvedin iade edilmesi, Mehdnin zuhurunun yakn olduu ve slam eriatnn yrrlnn kl zoruyla ortadan kaldrlmas gerektii iddialarndan vazgeildii anlamna gelmektedir. Artk Bahreyn Karmatleri slam eriatn ve hkmn kaldrmay kendi grevleri olmaktan karmlar, bu grevi Mehdye havale etmilerdir.
220|db
375/985 ylnda Karmatler, Badad temsilcileri Eb Bekr b. heveyhin Samsamuddevle tarafndan tutuklanmas zerine Kfe zerine harekete getiler. Ancak Samsamuddevlenin ordusuyla yaptklar iki sava da kaybederek ciddi bir itibar kaybna uradlar. 119 Onlarn zayflklarn gren Esfar, 378/988 ylnda Karmatleri Ahsda kuatt. Yaplan savata Karmatlerin komutanlar ldrld ve malup oldular. Esfar, Ahsdan Katife yrd ve burada Karmatlere ait ne kadar kle, mal ve sr varsa hepsini Basraya gtrd. 120 Bu tarihten sonra Bahreyn Karmatleri ciddi bir g olmaktan kmtr. 469/1076 ylnda Artuk Bey babas Aksakla birlikte Ahsya vard. Artuk Bey, blgede Karmatlere dman olan Abdullah el-Uynnin yanna Trkmenlerden iki yz adam vererek Ahsy kuatmaya devam etmekle grevlendirdi. Bahreynde bundan sonra Abdullahn nderliinde Uynler hanedanl kuruldu ve Bahreyn Karmat Devleti sona erdi. 121
bn Havkal, Sretl-Arz, I, 2526. Kr. Nsr Hsrev (481/1088), Sefername, ev. Abdlvehhab Terzi, MEB, st., 1985, 128. 117 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 303; Sbit b. Sinan, Ahbrul-Karmta, 223226. 118 Kr. Madelung, smllik, 285; Daftary, smaililer, 201. 119 bnl-Esr, el-Kmil, IX, 4142; bnl-Cevz, Muntazam, VIII, 375. 120 bnl-Esr, el-Kmil, IX, 54. 121 Sbtu bnil-Cevz (653/1257), Mirtuz-Zamn, Ahbrul-Karmta ierisinde, Nr. Sheyl Zekkr, Riyad, 1989, 247.
116
Bahreyn Karmatlerinin Zekeriya el-Isfahn olayndan nceki sosyal ve ekonomik sistemleri tamamen Mehd beklentisine gre dzenlenmitir. Eb Sad, 287/900 ylnda Abbaslere kar elde ettii zaferden sonra Ahsda ekonomik ve sosyal hayatla ilgili baz dzenlemelere gitmitir. Buna gre insanlar kazanlarn Eb Sade getirip teslim ediyor, bunlarn hepsi Mehd adna biriktiriliyordu. 122 Onun ve olu Eb Thirin taraftarlarndan istedii mallarn tamam Mehd adna alnyordu. 123 Dolaysyla insanlar birikimlerini Mehdnin zuhur edip kendilerini kurtulua erdirecei beklentisiyle onlara veriyorlard. 124 Zekeriya el-Isfahn olayndan sonra Karmatler yine kendilerini Mehdnin ashab olarak gryorlar ve onun zuhur ederek kendilerini kurtulua erdireceine inanyorlard. Ancak yeni dnemde Mehdnin zuhur tarihi belli olmad iin insanlar eskisi gibi btn kazanlarn Mehd adna devlete vermiyorlard. Bu dnemde her yl biriken mallar paylatrlyor; bu mallarn sadece bete biri Shibu Zaman olan Mehd adna ayrlyordu. Arpa, buday ve hurma gibi yiyeceklerin ekildii gelirli arazileri Mminler adn verdikleri taraftarlarna ikta ediyorlard. 125 e. Yemende Karmatlik Yemende smil daveti Mansr el-Yemen ve Ali b. Fadl balatmtr. 126 Onlar 268/881 yl balarnda Yemene girerek, 127 Gulafikaya geldiklerinde ayrldlar. Mansr el-Yemen, Aden-i Laya giderek davetini burada yayd. Yemen nahiyelerine, Yemameye, Bahreyne, Sinde, Hinde, Msra ve Maribe dler gnderdi. 128 Ali b. Fadl ise Mansurdan ayrldktan sonra Ceyn tarafndaki Yf Servne giderek burada ikamet etti. 129 291/903 ylnda Ali b. Fadl Mzeyhiraya saldrarak ehri ald. 130 Daha sonra, 293/905 ylnda srayla Menkes, Dve, Sana, ibam ve Maribi ele geirdi. Ayn yl Tihame 131 ve Zebidi ele geirdi. 132
El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 241242. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 393. 124 Kr. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 381, 388. 125 bn Havkal, Sretl-Arz, 25. Ekonomik yap iin bkz. Nasr Hsrev, Sefername, 129. 126 Kad Numn, ftithud-Dave, 3842; dris, Uynul-Ahbr, IV, 399402. 127 Kad Numn, ftithud-Dave, 4244; el-dris, Uynul-Ahbr, V, 32. 128 Kad Numn, ftithud-Dave, 4447. 129 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 60, 67. 130 Ali b. Hasan el-Hazrec (812/1409), Asecedl-Mesbk, Thk. Sheyl Zekkr, AhbrulKarmta ierisinde, Riyad, 1989, 620621. 131 Bkz. El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 7374.
122 123
db|221
ALAVCU
Ali b. Fadl, blnmenin gerekletii 286/899 ylndan sonra Ubeydullaha itaate devam etmi ve onun retide gerekletirdii deiiklikleri kabul etmiti. Ancak o, 299/911 ylnda Ubeydullah el-Mehdye itaati sonlandrd ve ona itaate devam eden Mansr elYemene saldrd. 133 Ali b. Fadl, balangta Ubeydullahn iddialarn benimsediine gre onun temel kaygs Bahreyn, Irak ve Horasan-Mvernnehirde olduu gibi eski retinin deitirilmi olmasndan duyulan rahatszlk olmamaldr. Mansr el-Yemenin mektubuna verdii cevaptan hareketle 134 Alinin, Eb Sadin baarsn da rnek alarak, kendi adna iktidar olma hrs ierisine girdiini syleyebiliriz. Rivayetler Ubeydullahn ba dsi Firuzun, imam olma hevesiyle Ali b. Fadln yanna gelmesinin Alinin Ubeydullahla olan ban koparmasndaki temel neden olduunu gstermektedir. Ancak Ali, Firuzu imam olarak kabul etmek yerine kendisini muhtemelen gaybetteki Muhammed b. smil olarak ilan etmi ve slam eriatn kaldrmtr. 135 Ali b. Fadl, Karmatler ierisinde Mehdlik iddiasnda bulunup slam eriatn kaldrdn ne sren ilk kiidir. Bu iddia temellerini eski smil retide bulmaktadr. Zira eski 222|db retiye gre, Mehd Muhammed b. smail zuhur edince, slam eriatn ortadan kaldrarak tm eriatlarn batn anlamlarn aklayacak ve bu sayede insanlk kurtulua erecektir. Ali b. Fadln, 303/915 ylnda hastalanarak lmesi zerine yerine olu geti. Bunu frsat bilen Esad, Mzeyhiraya yryerek onu 304/916 ylnda esir etti ve ldrd. 136 Ali b. Fadln kurduu devlet sona erdi. Alinin taraftarlar bir daha toparlanamadlar. f. Horasan-Mvernnehirde Karmatlik smil davetin Cibl 137 blgesi ve Horasana girii muhalif kaynaklara gre III./IX. asrn ikinci yarsnda gereklemitir. Hareketin Esbahanda 260/873 ylnda ortaya ktn belirten rivayet
Ali b. Muhammed, Sretl-Hd ilel-Hakk, 389391; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 621622; et-Taber, Trh, X, 122; bnl-Esr, el-Kmil, VII, 456. 133 El-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 625. Kr. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 377378; Ali b. Muhammed, Sretl-Hd, 398. 134 El-Hammd, Btnliin ve Karmatliin yz, 75. 135 Muhammed b. Muhammed el-Yemen (4./10. Yzyln ikinci yars), Sret Cafer elHcib, Nr. W. Iwanov, Rise of the Fatimids ierisinde, Calcutta, 1942, 195198; Kad Numn, ftithud-Dave, 149150 136 Ali b. Muhammed, Sretl-Hd, 400404; el-Hazrec, Asecedl-Mesbk, 624-626. 137 Cibal blgesi Isfahan, Hemedan, Kum, Kerec ve Rey civarnn addr. Bkz. bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 260.
132

138
Irak, Yemen, Kuzey Afrika gibi dier blgelerde davetin balamasyla ilgili rivayetlerle de uyumludur. Eb Sad el-Cennb, Hamdan Karmat tarafndan Bahreyne d olarak gnderilmeden nce Gney randa grevlendirilmitir. 139 Abdann kardei Memun da Abdan tarafndan Frise gnderilmi; Fris Karmtas onun ardndan Memniyye olarak adlandrlmtr. 140 smil davetin Cibal ve Horasan blgesindeki en nemli merkezi Reydir. Davet Cibale, Horasann pek ok blgesine ve Azerbaycana buradan yaylmtr. Buraya ilk dnin Abdullah b. Meymn el-Kaddh tarafndan gnderildii ve isminin Halef elHallc olduu rivayet edilir. 141 Halef III./IX. asrn ortalarnda ya da hemen sonrasnda davete balam olmaldr. Reyin Kuleyn 142 kyne yerleen Halef, Muhammed ailesinden bir Mehdye davet etmi ve Mehdnin yaknda zuhur edeceini mjdelemitir. Halef, yneticilerin kendisinden haberdar olmas zerine Reye gitmi ve 286/899 yl civarnda lmtr. smil hareketin blgede Halefiyye olarak bilinmesi 143 Halefin Reydeki baarsn gstermektedir. Halefin Kuleyn kynden ayrlarak Reyde gizlenmesinden sonra yerine olu Ahmed b. Halef gemitir. Ahmed, Kuleyn kynden Gyas kendi yerine halife olarak atam; 144 Gyas Kuleynin yerlisi olduu iin ksa srede nemli baarlar elde etmitir. Bilgisine gvenen Gyas, sadece eser yazmakla kalmayp, 145 kendilerine muhalif olan limlerle mnazaralara girmitir. Gyasn hretinden rahatsz olan Zafern 146 Mutezile ve Haneflerin younlukta olduu halk ona kar kkrtmtr. 147 artlarn ktletiini gren Gyas, yerine Eb Htim er-Rzyi brakarak Horasana kam-
db|223
El-Mesd, et-Tenbh vel-rf, 358. bn Havkal, Sretl-Arz, 395. 140 El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 220. 141 Kr. Nizamlmlk, Siyasetnme, 236; bn Nedm, Fihrist, 234. 142 Buras hadisisi Kuleynnin nispet edildii yerdir. Kr. S. M. Stern, The Early Isml Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania Studies in Early Ismlism iinde, Leiden, 1983, 193. 143 Nizamlmlk, Siyasetnme, 236237; bnd-Devdr, Kenz, VI, 96. 144 Nizmlmlk, Siyasetnme, 236237; bn Nedm, Fihrist, 234. 145 O, Kitbul-Beyn isimli bir eser yazmtr. Bkz. Nizmlmlk, Siyasetnme, 237. 146 Burada kastedilen kii Zaferniyye mezhebinin kurucusu kelamc Eb Abdillah ezZafern olmaldr. Bkz. El-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 154155. 147 Kr. Muzaffer Tan, Horasan ve Maverannehirde lk sml Faaliyetler, Din Aratrmalar, C. 10, S. 30, 6263.
138 139
ALAVCU
tr. 148 Merv er-Rza yerleen Gyas, ehrin yneticisi Hseyin b. Ali el-Mervezyi davete kazandrmtr. Merveznin davete katlmasyla onun hkimiyeti altnda bulunan Talikan, Meymene, Herat, Grcistan ve Gur blgelerinin halklarndan davete ciddi bir katlm olmutur. Merv er-Rzda yerine bir vekil brakan Gyas tekrar Reye dnmtr. Gyas Mehdnin zuhurunun yakn olduunu iddia ediyor ve zuhuruyla ilgili tarih veriyordu. Verdii tarihte Mehd zuhur etmeyince ona olan destek azalm; bunun zerine ortadan kaybolmutur. 149 Gyastan sonra yerine Halef el-Hallacn torunu Eb Cafer elKebr gemitir. Ancak ok gemeden Eb Cafer hastalanm ve yerine Eb Htim er-Rzyi vekleten brakmtr. Eb Cafer iyilemesine ramen, Eb Htim grevi ona iade etmeyi reddederek Reydeki davetin liderliini yrtmtr. 150 Eb Htim, Rey evresindeki Taberistan, Crcan, Azerbaycan ve Isfahan gibi ehirlere dler gndererek 151 pek ok nde gelen insan davete kazandrmtr. 152 Onun, Bahreyn Karmatleri ile en azndan gnl ba ierisinde olduunu; 153 ancak Zekeriya el-Isfahn olayndan sonra Bah224|db reynle ilikileri kopardn syleyebiliriz. Eb Htimin elit kesime dnk davet politikasnn ilk meyvesi Rey emiri Ahmed b. Alinin davete kazandrlmas olmutur. 154 O, muhtemelen Ahmed b. Alinin 311/924 tarihinde Rey emirliinden uzaklatrlmasndan sonra 155 Reyden ayrlarak Deyleme gitmitir. O, Deylemlilere gizli imamn zuhur vaktinin yakn olduunu sylyordu. Mehdnin zuhur edeceini vaat ettii tarih gelip de zuhur gereklemeyince insanlar ondan uzaklam, bu davetin batl olduunu dnerek onu ldrmek istemilerdir. Eb Htim halkn kendisine kar galeyana gelmeye baladn grnce kam ve kat yerde 156 322/934 tarihinde 157 lmtr.
Madelung, onun 291301/903913 yllar arasnda Reyden kam olabilecei dnmektedir. Bkz. Madelung, Karmat, 661. 149 Nizmlmlk, Siysetnme, 237238. 150 Nizmlmlk, Siysetnme, s. 238; bn Nedm, Fihrist, 234. 151 Nizmlmlk, Siysetnme, 238. 152 Ahmed b. Ali bn Hacer el-Askaln (856/1452), Lisnul-Mzn, Thk. A. Ebu udde, Beyrut 2002, I, 448. 153 lgili rivayet iin bkz. Kad Abdlcebbr, Tesbt Delilin-Nbvve, II, 392. 154 Nizmlmlk, Siysetnme, 238. 155 Kr. Stern, The Early Isml Missionaries, 200. 156 Nizmlmlk, Siysetnme, 238239. 157 bn Hacer el-Askaln, Lisnul-Mzn, I, 448.
148
Eb Htimden sonra smiller, Abdlmelik el-Kevkeb ve Reyli shak adl iki dnin etrafnda toplanmlardr. 158 Davetin banda bulunan shakla ilgili herhangi bir bilgi yoktur. IV./X. asrn ortalarna ait bir d olduu anlalan Eb Yakb, muhtemelen shakn ardndan baa gemi ve Reydeki Karmat gelenei srdrmtr. Zira onun Cezre blgesine gnderdii Ben Hammd ve bn Vasif, yazdklar eserleri Abdana nispet etmilerdir. Eb Yakbun Badad ve Musula dzenli olarak d gnderdii anlalmaktadr. 159 IV./X. asrn ikinci yarsna kadar sistemli bir ekilde devam eden Reydeki Karmat davetin Eb Yakbdan sonraki sreciyle ilgili dzenli bir bilgi yoktur. Mvernnehirde smil hareket Ftm ve Karmat kollar tarafndan birlikte temsil edilmitir. Ftmlerce Nisabura Ubeydullah el-Mehd tarafndan ilk gnderilen d Eb Abdullh el-Hdim idi. 160 Eb Abdullahn Ubeydullah tarafndan gnderilmi olmas ve kendisinden sonra yerine geen Eb Sad e-rnnin 307/919 ylnda greve balamas 161 Eb Abdullahn III./IX. yzyln son on ylnda blgeye gelmi olabileceini dndrmektedir. 162 Hseyin b. Ali el-Mervez, muhtemelen Merv er-Rz yneticisi iken III./IX. asrn son yllarnda Gyas tarafndan davete kazandrlm bir Karmatdir. 163 Mervez, Saman emiri Ahmed b. smil dneminde (295301/907913) Sicistandaki ordunun komutanln yapmtr. 164 Sicistan valilii beklentisi ierisinde olan Mervez, bu istei gereklemeyince Nasr b. Ahmedin baa getii 301/913 ylnda Heratta ayaklanmtr. Ancak bir sre sonra yakalanarak 306/918 ylnda Buharaya getirilmitir. Vezir Ceyhnnin aracl ile serbest braklana kadar hapiste kalm, serbest braklnca Nasr b. Ahmedin saraynda kalarak ona hizmet etmitir. 165 Mervez, kendi yerine Nesefyi brakm ve ona, Buhara ve Semerkanda giderek Saman emiri Nasr b. Ahmedi davete kazandrmasn tavsiye etmi; bu vasiyetinin ardndan lmtr. 166
db|225
Nizmlmlk, Siysetnme, 239. bn Nedm, Fihrist, 236. 160 bnud-Devdr, Kenz, VI, 95. 161 bn Nedm, Fihrist, 234. 162 Kr. Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatiler, 179; Stern, The Early Isml Missionaries, 216; Tan, Horasan ve Maverannehirde lk sml Faaliyetler, 65. 163 Nizmlmlk, Siysetnme, 237. 164 bnl-Esr, el-Kml, VIII, 56. 165 bnl-Esr, el-Kml, VIII, 7778. 166 Nizmlmlk, Siysetnme, 239.
158 159
ALAVCU
226|db
Mervezden sonra davetin bana geen Muhammed b. Ahmed en-Nesef el-Bezdev ksa srede Merv er-Rz halkndan byk bir destek grmtr. Nesef, Merveznin tavsiyesine uyarak yerine bn Sevday vekil brakp Mvernnehire hareket etmitir. Buharaya vardnda ortamn uygun olmadn grerek Nesefe (Naheb) gitmitir. Bu dnemde Nasr b. Ahmedin sarayndan pek ok kimseyi davete kazandran Nesef, Buharaya tanarak daveti buradan yrtmeye balam; sonunda Nasr b. Ahmedi de davete kazandrmay baarmtr. 167 Nesefnin davetine mesafeli duran askerler sultan ldrmeye ve smil daveti sona erdirmeye karar verdiler. Komutanlarn planndan haberdar olan Nasr, Nesefnin davetine girdii iin pimanlk duyarak 168 taht oluna brakt. Nuh, babasnn ayaklarn balatarak onu eski bir mabede hapsetti. Daha sonra Nesef ve sarayn nde gelenlerinden ona katlanlarn boyunlarn vurdurdu. ehirde Karmat olarak bilinen kim varsa hepsi ldrld. Ayn gn Merv er-Rza giderek bn Sevday da ldrdler. 169 Nesef 331/942 170 ya da 333/944 ylnda 171 Nuh b. Nasr dneminin ilk gnlerinde ldrlmtr. Nesefden sonra baa, rencisi 172 Eb Yakb shak b. Ahmed el-Sicistn gemitir. 173 Balangta Karmat kanatta yer alan Sicistn, Fatm halifesi Muizin propagandas sonucu Ftm taraftar olmutur. Bst, Nesefnin grubu ile Sicistnnin grubu arasnda pek ok tartma ve dmanln ba gsterdiini belirtmektedir. Nesefnin taraftarlar davann Nefs, devirler ve yaratma sorunuyla ilgilenmesi gerektii kanaatindelerdi. Oysa Sicistnye gre dava eriat ve onun btn tevili ile balamalyd. 174 Sicistnnin eriata ve onun teviline ncelik verilmesi gerektiini ne srmesi, Fatm daveti kabul edip eriatn nesh edilmi olduu iddiasndan vazgetii sonraki dneme ait olmaldr. Oysa hocas Nesefnin grubu slam eriatnn nesh edildiine inand iin sadece yaradl ve
Nizmlmlk, Siysetnme, 239240. Nizmlmlk, Siysetnme, 241244; bn Nedm, Fihrist, 234. 169 Nizmlmlk, Siysetnme, 244246. 170 bnl-Esr, el-Kmil, VIII, 341. 171 Necmeddn mer b. Muhammed en-Nesef (537/1142), el-Kand f Zikri Ulemi Semerkand, Thk. Nazar Muhammed el-Faryb, Riyad, 1991, 88. 172 Hamdddn Ahmed b. Abdullah el-Kirmn (411/1020), Kitbu-Riyd, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960, 98. 173 Nsr Hsrev, Hanul-hvn (Dostlar Sofras), ev. Mehmet Kanar, nsan Yay., st., 1995, 159; el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, 22. 174 El-Bst, Kefu Esrril-Btniyye, 4r-v, 23r, 4vden naklen Walker, Early Philosophical Shiism, 5657; Stern, The Early Isml Missionaries, 308.
167 168
devirler gibi sorunlara ynelmitir. Bu nedenle Fatmleri benimsemeyen Nesefnin grubu ile Fatm davete katlan Sicistnnin grubu arasnda tartma kanlmaz hale gelmitir. 175 Sicistn, 360/970 ile 393/1002 yllar arasnda, Sicistan emiri Halef b. Ahmed tarafndan ldrlm olmaldr. 176 Sicistnnin gnmze ulam pek ok eseri vardr. O, Nesefnin yolundan giderek smil retiyi Yeni Efltuncu bak asyla yeniden yorumlam; Horasan-Mvernnehir Karmatliinin Fatm saflarna gemesinde de dnm noktas olmutur. Horasan-Mvernnehir Karmatliinin zayflamasnda Fatm halifesi Muiz nemli bir etkiye sahiptir. O, Karmatleri kendi safna ekmek iin retisini onlarn iddialarn da tam olarak reddetmeyecek ekilde tashih etmitir. 177 Gerekte Muiz hibir zaman NesefSicistn izgisinde gelitirilen felsef smillii benimsememitir. Ancak o, bunlarn Fatm smilliinin gelimesi ve yaylmas iin oluturduu tehlikenin ve doudaki baarlarnn farkna varmtr. Bu nedenle, her ne kadar onaylamasa da, onlara kar siyaseten lml bir politika izlemitir. Sicistnnin Fatm saflarna gemesiyle db|227 birlikte Horasan-Mvernnehirde Fatmlik hzla glenmitir. Sicistnnin Fatm saflarna gemesinden sonra Nesefnin Hasen-i Mesd adl olu Horasann sahibi olmu ve HorasanMvernnehirdeki Karmat daveti yrtmtr. 178 Nesefnin olunun davetin bana gemesinden sonrasyla ilgili elimizde somut bir bilgi yoktur. Mevcut bilgiler bu dnemden itibaren blgede Karmatlerin hzla zayfladn ve Fatm davetin glendiini gstermektedir. Fatmlerin egemen olduu Msrdan gelen d Tahertnin Gazneli Mahmudu smillie davet etmi olmas 179 blgede Fatm davetin ne kadar glendiinin bir iareti olarak alglanabilir. Blgede Fatmlerin glenmesine paralel olarak Karmatler zayflamaktayd. 420/1029 ylnda Gazneli Mahmudun, Abbasi halifesine yazd mektuptan Reydeki davetin bandaki Rstem b. Ali ed-Deylemnin Fatmler adna davette bulunduu
Wilferd Madelung, Ab Yaqb al-Sijistn and Metampschosis, Acta Iranica, E. J. Brill, (Leiden 1990), 139. 176 Reidddn, Cmiut-Tevrh, Stern, The Early Isml Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania ierisinde, 228. 177 Muizin muhalif smilleri kendi safna ekmek iin gsterdii aba iin bkz. dris, Uynul-Ahbr, V, 160162, 332333; Cafer b. Mansr, Serir, 246247. 178 Kr. Stern, The Early Isml Missionaries 222. 179 Ez-Zeheb, Trhul-slm, XXIX, 7172.
175
ALAVCU
sonucunun kmas 180 Horasan-Mvernnehirdeki en nemli Karmat merkezi olan Reyin de artk Fatmlerin hkimiyetine girdiini gstermesi asndan ilgi ekicidir. Muhtemelen V./XI. asrn balarnda Bahreyn dnda Karmat bir grup kalmamtr. 5. Karmatlerin Temel Grleri Horasan-Mvernnehir dndaki Karmatlerin eserleri gnmze ulamamtr. Horasan-Mvernnehir Karmatleri ise lk smil fikirleri Yeni Efltuncu bir bak asyla yeniden yorumladklar iin dier blgelerdeki Karmatlerin bak alarn tam olarak yanstmamaktadr. Bu nedenle biz blnme ncesindeki lk smil fikirleri tm Karmatlerin ortak itikad olarak verecek, daha sonra Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin bu itikada yapt katkya iaret edeceiz. Allah nanc lk smiller Allah her eyin tesinde bir varlk olarak dnmler ve onu her trl sfattan soyutlamlardr. Hatta ona isim 228|db vermenin bile doru olmayacan ne srmlerdir. 181 Bu nedenle yaratma iini bu ilk varlktan ortaya kan Kn ve Kader iftine hasretmilerdir. Allahn kn olan Emrinden ilk ilah varlklar olan Kn ve Kader kmtr. Bunlardan nce olan (Sbk) madd evrenin ilk prototiplerini (sretlerini) ina ederken, sonra olan (Tl) bu suretlere ekil ve dzen vermitir. lk varln Emri olan Knden ilk varlk olan Sbkn nasl ortaya kt hususu mezhep taraftarlarnca tartlmtr. Onlardan bazlar, Allahn kendisiyle ilgili dnceye dald iin Sbkn var olduunu; daha sonra Sbkn dnceye daldn, ondan da Tlnin meydana geldiini iddia etmilerdir. Bazlar ise Tanrnn, kendisinin bir benzerini var edip edemeyeceini dndn, bu dnce neticesinde ilk varln meydana geldiini ne srmlerdir. 182 Evrendeki her ey kaynan Sbk ve Tlden almtr. 183 Horasan-Mvernnehir smilleri bu ilk smil anlay felsef bir dille yeniden ifade etmilerdir. Nesef, Yeni Efltuncu argmanlardan hareketle her trl sfat yaratcdan nefyetmek iin ona Allah demeyerek ie balamtr. Zira yaratcya Allah demek de ona
bnl-Cevz, Muntazam, IX, 221223; ez-Zeheb, Trhul-slm, XXVIII, 267. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 212. 182 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 210212. 183 Kr. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 212.
180 181
bir sfat izafe etmek anlamna gelir. Bu nedenle o, yaratc iin Mbdi ve Br isimlerini kullanmay tercih eder. 184 Br Tel lemi bir defada ibda etmi, yoktan yaratmtr. Ancak bu, Onun ey olduu ya da olmad anlamna gelmez. Zira eyleri ibda eden Br ey olmayan deildir, onunla birlikte ey de yoktur. O, Onunla birlikte ey bulunmayandr. dediimizde eyi ve ey olmayan nefyetmi oluruz. Bylece eyi ve ey olmayan yoktan var edilen (ibda) haline getirerek btn basit ve mrekkep suretleri Brnin hviyetinden nefyetmi oluruz. 185 Nesefnin Tanr ile ilgili retisini genel olarak destekleyen Sicistn, Br ibda ettii eyi bilmeye ihtiya duymaz. diyerek Allahn yaratt eyi ezelde bilmesinin zorunlu olmadna vurgu yapmaktadr. Bu grnn bir devam olarak Mbdiin bir eyi yoktan yaratmadan nce o eyin suretinin Mbdide olmasnn mmkn olamayacan belirtir. 186 Eb Htim Tanry soyutlamak iin Yeni Efltuncu felsefeyi kullanr ve Tanrnn kendisini vahit ve ehad olarak isimlendirmesi zerinde durur. Ona gre bir (vahit) zatnda tek (ehad) olandr. nk db|229 bire sfat gerekmez. ayet bire sfat verirsek bu onun iin ikinci olur. Bu nedenle Allah hibir sfatla sfatlandrlamaz. 187 Say olarak bir, ondan nce baka bir saynn olmad ve onun tm saylardan nce olduu anlamna gelir. Bu, yaratcnn bir ve tek olduunun bir iaretidir. Bununla birlikte tek (ehad) birden (vahit) daha mkemmeldir. nk tek say deilken bir saydr. Tek say kabul etmezken bir kabul eder. Bunun iinO tektir ama say ynnden deil. denilir. 188 Sicistn ise Tanrya bir denemeyeceini ne srerek Plotinusa kar kmtr. nk btn saylar yaratlmtr ve yaratcnn saylarla iliki kurmas kabul edilemez. Bunun yerine Allah iin O birtektir (Vhidl-Ehad). der. nk birtek oalmayan, artmayan bir eydir. O, Plotinusun Birini ise Tanrnn Emrinden fkran ilk varlk olan Akla hasretmitir. 189
Hamdddn Ahmed el-Kirmn (411/1020), Kitbu-Riyd, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960, 214215. 185 Kirmn, Kitbur-Riyd, 217, 220. 186 Eb Yakb shak es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbul-Yenb, Nr. Henry Corbin, Trilogie Ismailienne iinde, Tahran-Paris, 1961, 77. 187 Eb Htim Ahmed er-Rz (322/934), Kitbuz-Zn, III, Thk. A. Sellm, Badad, 1988, II, 3435. 188 Eb Htim er-Rz, Zne, II, 3233, 47. 189 Sicistn, Kitbul-ftihr, 26.
184
ALAVCU
Horasan-Mvernnehir smilleri Allaha hibir sfat atfedilemeyecei hususunda Yeni Eflatunculuun ift nefyetme anlayn kullanmlardr. Nesef Allaha O odur (hve hve); O, deildir (hve leyse); O, deil deildir (hve l leyse) ve O, deil deildir deildir (hve l l leyse) denenmeyeceini belirtir. 190 Nesefyi destekleyen Sicistnye gre aslnda Mbdiin gerek bir hviyeti yoktur. nk Mbdi, Sbkn (Akl) kendi varlyla onu bildii varlktr. Sbkn kendisini yoktan var edeni kendi varl ile bilmesi Mbdiin hviyeti olmutur. Burada var olan ya da yok olan bir hviyet sz konusu deildir. Bilakis onun hviyeti hviyetin ve hviyeti olmayanlarn Mbdiden nefyedilmesinin izhardr. 191 Yaradl Nazariyesi lk smillerin anlaylarna gre evrendeki her ey kaynan Sbk ve Tlden almtr. Varlklar Sbk ve Tlden uzaklatka ilah deerlerini kaybettikleri iin insann dnyaya gelii aa doru bir yolculuk ve dn neticesidir. Bu nedenle kurtulu, tersine bir yolculuun balamas ile mmkn olacaktr. Varlklar amellerine 230|db devam ederek kendilerinden stteki konumlar elde edebilirler. Tl alarak Sbk konumuna ykselebilir. Yeryzndeki en stn varlk olan Ntk alarak Tl rtbesine ykselebilir. Esas alarak kendisinden bir st mertebede olan Ntk seviyesine ykselebilir. 192 Bu anlayta dnyann ve dnyadaki her eyin ilahi lemde bir karlnn olduu kabul edilmitir. Dolaysyla dnya ilahi lemin bir yansmasndan ibarettir. Dnya zahiri, ilahi lem ise btn temsil eder. Yani hakikat zahir deil de onda gizli olan btn olduu gibi, hakiki lem de dnya lemi deil, ahiret lemidir. 193 Horasan-Mvernnehir smilleri, kozmoloji anlaylarnda eski smil reti ile etkisinde kaldklar felsef kozmos anlay arasnda bocalayp kalmlardr. Zira bir taraftan onlar Mbdiden Kn-Kaderin ortaya kmas, daha sonra bunlardan Ced-FethHayalin ortaya k, Kni-Kaderdeki yedi harfe izafe edilen yedi gezegenin sahibi yedi mdebbir anlayn korumaya almlardr. Ancak dier taraftan Mbdiden Akl ve Nefsin kmas, onlardan hareket ve sknun ortaya k, hareket ve skndan Heyl ve
Eb Muhammed el-Yemen (VI./XII. asrn ortalar), Akids-Selse ves-Sebne Frka, Thk. Muhammed b. Abdullah el-mid, Medine, 1993, 521. 191 Sicistn, Kitbul-Yenb, 1516. 192 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 212. 193 Cfer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-lim vel-ulm, Thk. James w. Morris, London, 2001, 2021.
190
Sretin ortaya k, buradan da mrekkebtn ortaya k eklinde zetlenebilecek felsef bir dili kendi retilerini kurgulamada kullanmaya almlardr. Bu nedenle iki farkl bak asnn varl onlarn eserlerinde aka dikkat ekmektedir. Horasan-Mvernnehir smilleri muhtemelen Hermetik Pagan kltrn ve Gnostik dncenin etkisiyle retilerinde ilk smillerden miras aldklar yedi ulv harf, yedi gezegen ve on iki burca da zel bir nem atfetmilerdir. Sicistnye gre kelamn hazineleri harflerdir. nsanl kurtulua erdiren ve Resullerin eriat telif etmesini salayan harflerin kayna yedi ulv harftir. Bu harfler iki kelimeli Kn-Kader (kef, vav, nun, y, gaf, dal, r) iftinde toplanmlardr. Yce lemdeki yaratmada yedi harfle yetinilmitir. Bu yedi harf her bir devir sahibine izafe edilmitir. Balang devrinin sahibi Hz. deme vehm ve ruhan Kef harfi izafe edilir. Bu harfle o btn isim ve sfatlar tefsiri ve izah olmakszn almtr. Hz. Nuha Vav harfi izafe edilir. O, Hz. demin harfine ilafeten bu harfi de almtr. Dolaysyla Hz. Nuh, ilh lemden Hz. deme oranla daha fazla istifade etmitir. Daha sonra gelenler de bu ulv db|231 harflerden kendilerine verilenlere sahip olduklar gibi kendilerinden nce gelenlerin harflerine de sahip olurlar. Dolaysyla ilah lemden gelen yce bilgi her devirde artarak devam etmektedir. Yedinci devrin sahibi Kim, yedinci harf olan Rya sahip olmakla ve kendisinden nceki harfleri miras almakla Rablik konumuna ular. 194 Eb Htim, felein dnmesini salayan yedi mdebbirden her birinin, yedi devrin sahibi olan yedi Ntk vastas ile lemin ilerini dzene koyduuna iaret eder. 195 Yedi gezegendeki yedi ulv reisin tesirlerinden dolay inmi olan kark nurlar, sfl lemde mahsur olan Nefsin elde ederek kurtulua ermesi iin Yedi devir sahibinin her bir devirde kyam etmesi arttr. Dolaysyla her Ntk yedi mdebbirden birisine ve onun yedi ulv harften sahip olduu harfe izafe edilir. Nefs, yedi mdebbirin tesiri ile inen bu nurlar elde ettiinde yolculuunu tamamlar ve Mbdiinin kelimesindeki pay aa kar. 196 Sbk ve Tl birbirlerine fayda verme (ifde) ve dierinden faydalanma (istifde) noktasnda bir araya geldiklerinde stn ve fayda veren ebed olarak erkek, daha az stn (mefdul) ve faydalanan ise ebed olarak dii olur. Bu nedenle Sbk ve Tlden
Sicistn, Kitbul-ftihr, 4752. Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 62. 196 Sicistn, Kitbul-ftihr, 60.
194 195
ALAVCU
Sbk fayda veren/erkek, Tl faydalanan/dii konumundadr. 197 Mbdiden ilk ibda eden varlk olduu iin yaratlmlar ierisinde en yce varlk olan Akl (Sbk), kendisinden ncekilerin ve sonrakilerin btnn (kll) bnyesinde barndrr. 198 Sicistnye gre her hareketli (faal) ey hareketini sakin bir eyden dolay ortaya karr. Akldan nce sakin bir ey olmad iin o sakindir. O, btn tabii ve ruhan hareketli varlklarn hareketini idrak eden bir skndur. 199 Ondaki bu sknu harekete geirecek bir einin olmas gerekir ki bu e Nefs (Tl)dir. Akln fayda vermesi ve Nefsin ondan faydalanmas neticesinde okluk ve mrekkebt ortaya kar. Ancak bu mrekkebt Akl ve Nefsten sonraki aamalarda ortaya kar. 200 Nesefye gre Nefs Akldan kmtr ve tam deildir. O, tam olabilmek iin Akln faydalarna ihtiya duymutur. Nefs bu faydalar elde edebilmek iin itiyak duymu, onun itiyakndan hareket ortaya kmtr. Nefs, Akln faydalarn elde edince skna ermitir. Dolaysyla hareket ve skn Akldan elde edilen kuvve ile 232|db Nefsten domutur. Ancak Nefsten doan Heyl ona benzemedii gibi, Nefs de Akla benzemez. Zira Nefs Akldan, Heyl da Nefsten eksiktir. Beer, Nefsin Akldan elde ettii faydalarn meyvesi ve Nefste ilk tasvir edilen varlktr. Nefs onunla kuvve halinden fiil haline gemitir ve beerin kemale ermesiyle mkemmellie kavuur. 201 Dolaysyla Nefsin mkemmellemesi ve eksikliin ortadan kalkmas insann varln zorunlu klmtr. Sicistnye gre yce lemdeki Nefsin iki yn vardr. Onun nurn yn Akla dorudur. Dier yn ise tabiata dorudur ve bu ynnde bir miktar zulmet ve bulanklk vardr. Tabiatn da bir yn cz Nefse dorudur ve bu ynnde Nefsi etkilemek iin bir miktar nur vardr. Dier yn ise unsurlara dorudur ve bu yn zulmandir. Dolaysyla Nefs ve tabiatta zulmet ve nur birlikte bulunmaktadr. 202 Nesef Heyl ve Sretten Ecrm (semv cisimler), Ecrmdan Mfredd (basit cisimler), Mfredttan Mrekkebt (bileik cisimler), Mrekkebttan Bitkisel Nefs, Bitkisel Nefsten Hayvansal Nefs
Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 145. Sicistn, Kitbul-Yenb, 3. 199 Sicistn, Kitbul-Yenb, 27. 200 Sicistn, Kitbul-ftihr, 39. 201 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 2324, 28, 33. 202 Kirmn, Kitbur-Riyd, 111112.
197 198
ve en son insann ortaya ktn ne srmtr. 203 nsann bedeni ile iindeki cevherler farkllk arz eder. nsann ierisindeki czler Evvelin/Akln cevherinden bir czdr. nsann bu czle birlemesi bu cevherin Kelimeyle birlemesi gibidir. 204 Nbvvet lk smiller devr tarih anlaylarnn ve mesel-memsul ilikisinin bir gerei olarak dnya hayatn yedi devre ayrmlardr. Her bir devir Ntk denilen Ulul-Azm peygamberlerle balar ve her devir, sahibinin adyla anlr. Her bir devirde birbiri ardna yedi imam gelir. mamlarn yedincisi Ntk mertebesine ykselerek nceki Ntkn getirdii eriat nesh eder ve yeni bir eriat getirir. Natklarn yedincisi ise kendisinden nceki btn eriatlar nesh edecek olan Kyamet Sahibidir. Bu Ntklarn ilki demdir. Onun Esas (Vas) ittir. Onun ardndan demin eriatna susan (Smit) yedi tamamlayc (Mutim) gelir. kinci Ntk Nuhtur. Onun Esas Samdr. nc Ntk brhim, Esas smil; drdnc Ntk Ms, Esas Harun; beinci Ntk s, Esas emun; altnc Ntk Hz. Muhammed, Esas Ali b. Eb Tlibdir. Yedinci Ntk Kimuz-Zaman db|233 olan Muhammed b. smildir. O, devir sahiplerinin sonuncusudur 205 ve yeni bir eriat getirmeyecektir. Yedinci Ntk olan Mehd rislet ve vesyet mertebelerini sonlandracak; onun zuhuruyla kyamet saati gelecektir. 206 Muhammed b. smil, kendisinden nceki ilimlerin son halkasdr. Bunun anlam onun kendisinden nce gelmi olan btn eriat ve ilimleri kaldraca; bu eriatlardaki btn batn hakikatleri bileceidir. 207 Bu bilgi sadece Kaim el-Mehd dnemindeki insanlar deil, btn insanl kurtaracak hikmet (gnosis)tir. Horasan-Mvernnehir smilleri lk smillerin ortaya koyduu nbvvet anlayna sadk kalm ve bu anlayn akl bir temele oturmas iin gayret gstermilerdir. Sicistnye gre nbvvetin gereklilii Nefse kendi asl vatann hatrlatmak iindir. Resuller sayesinde Nefisler kendi hakikatlerini idrak ederek kurtulua ererler. Dier yandan insanlarn ruhan lemi hiss melekeleriyle idrak edebilmeleri mmkn deildir. nk ruhan lem gayb le
Bst, Kef Esrril-Btniyye, 3Vden naklen Walker, Philosophical Shiism, 58. Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 32. 205 Kr. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 205206; Cafer b. Mansr, Kitbul-Feriz, 10; Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 199. 206 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 195, 198. 207 El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 206.
203 204
ALAVCU
midir ve duyularn idrakinden uzaktr. Bu nedenle bize ruhan lemi idrak ettirecek resullerin gelmesi zorunludur. Ona gre nbvvet Akln cisman lemdeki halifelii, yani yeryznde Akln temsilciliidir. Dolaysyla Sicistnnin teolojisinde yukar lem ile sfl lem arasndaki analojide Akln sfl lemdeki karl nbvvettir. Akl nasl yukar lemin kayna ve kll ilkesi ise nbvvet de sfl lemde Akln temsilcisi ve halifesidir. u halde Sicistnye gre nbvvet genel olarak Akln Nefsi kurtarmak zere yeryznde grevlendirdii hadlerinin ortak addr. Nbvvet mevkiinin en st konumu rislettir. Nbvvet kuvveti Nebnin kalbine uzun bir dnm srecinin ardndan yerleir. Bu kuvvet iman haddinden (mmin) iitme (mezun) haddine, iitme haddinden cenahlk haddine, cenahlk haddinden lhklk haddine, lhklk haddinden immet haddine, immet haddinden esaslk haddine, esaslk haddinden ntklk haddine dnr. 208 Ntklar eriat getirerek zahir bir davet ikame etmekle grevlidirler. Ntkn getirdii eriatn tevilini onun Esas yapar. Ancak Esasn eriatn tevilini yapmas Ntktan bamsz deildir. Dolaysyla tevil tenzilden bamsz 234|db deildir. 209 Her Ntkn bir Esas olmas ve Esasn Ntk gibi btn nebev srlara sahip olmas vaciptir. 210 Kurann tevili Esasn kalbinde yazldr. 211 Yedi devirle ilgili Horasan-Mvernnehir smillerinin tartt temel noktalardan birisi Hz. demin eriatnn olup olmaddr. Nesef Hz. dem dnemi ile Kim el-Mehd dnemini birbirine benzeterek her iki dnemi de eriatsz dnemler olarak ele almtr. Dolaysyla Muhammed b. smilin gaybete girmesi ile birlikte yedinci devir, yani eriatszlk dnemi balamtr. Ancak Eb Htim, Hz. demin eriat sahibi olduunu delillendirmeye alarak Hz. Muhammedin eriatnn Kim zuhur edene kadar yrrlkte olmas gerektiinde srar etmitir. 212 mmet
Kr. Sicistn, Kitbu sbtin-Nbt, 127,169, 177, 100. Eb Yakb shak es-Sicistn (360/970ten sonra), Sllemn-Nect, Nr. M. A. Alibhai, Ab Yaqb al-Sijistani and Kitab Sullam al-Najat ierisinde, Ph. D., Harvard University, 1983, 222223. 210 Sicistn, Kitbu sbtin-Nbt, 191192. 211 Eb Temmm (IV./X. yzyln ortalar), Bbu-eytn min Kitbi-ecere, Ed. Wilferd Madelung-Paul Walker, Leiden-Boston-Kln, 1998, 4. 212 Bkz. Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 5, 5667, 121, 154, 136139; 211.
208 209
lk smiller nbvvet anlaylarnn bir devam olarak immet retisi gelitirmilerdir. Buna gre her devirde yedi imam gelecek, yedincisi bir sonraki devrin balatcs ve Ntk olacaktr. Altnc devrin sahibi olan Hz. Muhammed devrinde de yedi imam gelecektir. Bunlardan yedincisi son devri balatacak olan Kim elMehddir. 213 lk mam ve Hz. Muhammedin Esas Hz. Alidir. Hz. Aliden sonra srasyla u imamlar gelir: Hz. Hasan, Hz. Hseyin, Ali b. Hseyin, Muhammed b. Ali el-Bkr, Cfer es-Sdk. Cfer esSdk altnc imamdr. Her devirde yedi imam olduu iin onlarn bazlar smil b. Cferi saymadan direk Muhammed b. smile gemiler ve onun Kim el-Mehd olduunu iddia etmilerdir. Ancak bazlar imamet halkasna smil b. Cfer es-Sdk da katmlardr ki bu durumda sekiz imam olmaktadr. 214 Natktan sonraki ilk imama Vas denir. Hz. Peygamberin Vassi Hz. Alidir. mamlarn grevi Hz. Peygamberin ortaya koyduu tenzil ve eriatn batn hakikatlerini aklamaktr. Ntklar zhirle, imamlar btnla konuurlar. 215 nsan kurtulua erdirecek olan bu btn ilmini kii kendi bana elde edemez. Btn ilminin (gnosis) db|235 elde edilebilmesi iin ilim sahibi birine balanmak (ahit) gerekir. Bu ahit olmadan kiinin zahirin altndaki gizli btn bilgiyi elde edebilmesi mmkn deildir. Bu nedenle ahdi olmayan blis konumundadr. 216 Resul tevil ile konumaz, ancak tevili Vassine retir. Vas de bu tevili kendisinden sonra imam olacak olan huccetine aktarr. Huccet, kendinden nceki Vasden miras ald tevil ile konuur ve insanlar ona davet eder. Resuln getirdii tenzilin zahirini herkes elde edebilir. Ancak tevili sradan insanlar elde edemezler. Yedinci devrin sahibi Kim zuhur ettiinde tm eriatlar kaldraca ve yeni bir eriat getirmeyecei iin onun Vassinin insanlara aktaraca bir tevili olmayacaktr. 217 smiller hadleri ulv ve sfl olmak zere iki gruba ayrmlardr. Sfl hadlerin en stn ulv lemdeki Akln/Sbkn yeryzndeki karl olan Ntktr. Onun ardndan gelen sfl had ise Smit olarak da adlandrlan Esas/Vasdir. Esas, Sbktan sonra onun yerine geen haddir. Esasn sfl lemdeki konumu ulv
Kr. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202. El-Nuveyr, Nihyetl-Ereb, XXV, 203204; Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 202. 215, Hseyin b. Heveb Mansr el-Yemen (302/914), Kitbur-Rd vel-Hidye,, Ed. Kmil Hseyin, Collectanea ierisinde, Leiden, 1947, 210. 216 Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 211212. 217 Bkz. Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd, 190, 199, 202204, 211.
213 214
ALAVCU
lemdeki Nefsin/Tlnin konumu gibidir. 218 Her ne kadar vahiy almasa da Esas, Ntkn sahip olduu ilah faydalarn hepsine sahip olur. Ancak Ntkn sfl lemdeki grevi tenzili telif ederek zahir ikame etmek iken, Esasn grevi Ntknn ikame ettii zahirin btn tevilini ikame ederek davette bulunmaktr. 219 Hadlerin ncs Mutim de denilen mamdr. Huccet /Lhk, Mutimden sonraki konumun sahibidir. 220 Lhktan sonraki hadd Yed (El)dir. Yed, her Lhkn kendisine gvendii ve kendi yerine geirmeyi dnd kiiler iin kullanlr. Lhktan sonraki asl fiil had, d de denen Cenhtr. 221 Mezunlar Cenahlarn blgelerinde ve onlarn emri altnda alrlar. Bir Cenahn birden ok Mezunu olur. Mezunlarn altnda Mminler vardr. Mmin zamann sahibini ismi, nesebi, yeri ve biat ile bilen; devirlerin ve ocaklarn durumlarn bilen; dirilme, sevap ve cezann keyfiyetini kavram olan kiidir. Mminden sonra Mstecb gelir. Mstecb, davet hiyerarisinin son halkasdr. O, hak daveti kabul eden; tevhidi, ulv ve sfl hadleri, tenzil ve eriatn mteabihlerini bilmeye boyun een kiidir. 222 236|db e. Ahiret lk smil retide kurtulu, insann kendi znn ve Tanrdan ayrl nedenlerinin bilgisini (gnosis) idrak etmesi ile mmkn olacaktr. Kurtuluu salayacak olan bu bilgi ilah lemden Ntklar sayesinde elde edilir. Birinci Ntktan itibaren insanln kurtuluunu salayacak olan ilah bilgi artarak elde edilmeye devam eder. Nihayet yedinci Ntk geldiinde insanln kurtuluu iin gerekli olan tm ilah kaynakl bilgiler elde edilmi olur. Bylece insanlk kurtulur ve nefisler ait olduklar yere geri dnerler. 223 Horasan-Mvernnehir smillerinin ahiret anlaylar Kim retileriyle alakaldr. Onlara gre yedi devrin sonuncusu Kef Devridir. Bu devrin sahibine Shibul-Kef denir. lk alt devir ise
Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 124129. Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 289. 220 Eb Temmm (IV./X. yzyln ortalar), Kitbu eceretil-Yakn, Thk. rif Tmir, Beyrut, 1982, 55, 130; Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 14. 221 Eb Yakb shak b. Ahmed Sicistn (360/970ten sonra), Tuhfetl-Mstecbn, Thk. rif Tmir, Selsu Rasili smiliyye ierisinde, Beyrut, 1983, 19; Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 14. 222 Sicistn, Tuhfetl-Mstecbn, 1920. 223 Bkz. Mansr el-Yemen, Kitbur-Rd vel-Hidye, 195199, 206.
218 219
gizlilik (setr) devridir. 224 Onlar yedinci devri aka ilk alt devirden ayrmlar ve stn tutmulardr. Zira ilk alt devirde terkip sz konusu iken yedinci devir basittir. Dolaysyla yedinci devir bileik unsurlarn zld ve ilk basit hallerine dnt bir devirdir. Bu nedenle yedinci devrin ei basit lemdir. 225 Onlara gre Kim Ntklarn tamamlaycsdr. O, klln sonu olarak nceki eriatlar cem eder ve tek bir eriatm gibi yaparak ilerindeki btn hakikatleri aklar. 226 Kim, kendisinden nceki alt devri evreler ve onlarn bu lemdeki bilkuvve taycsdr. Kimin kuvveti tevil sayesindedir. Zira bu teville eriatn kvam sz konusudur ve tevilin sonu Kime aittir. Teville onlarn basit lemdeki suretlerinin zuhuru gerekleir. 227 Bu nedenle Kim eriat devirleri ile sevap devirleri (cennet-hiret) arasnda aracdr. Kendinden nceki Ntklar Nefs leminden cz bir ayrlmayla ayrldklar halde Kim kll bir ayrlmayla ayrlmtr. 228 Bu nedenle yedinci Ntk olan Kim iki Asl (Akl-Nefs) ile bilfiil gerek bir iliki kurar. 229 Nesefye gre felekl-eflkin zerinde ne hareketli ne de sakin olan latif bir nur vardr. Bu nurun st ucu incedir ve Kll Nefse db|237 baldr. Kaln ve youn olan en alt ucu ise felee baldr. Yeryzndeki cz nefis gizli ilimleri renmekle yok olmaktan kurtulur ve bu ilim sayesinde baki olur. Cz Nefs ilim sayesinde kurtulup bedenden ayrlnca feleklerden ve gk cisimlerinden geerek, bir ucu Kll Nefse bal olan bu nura ular. Latif olan yn ince olan tarafta karar klar ve Kll Nefse balanr. Kt amellilerin nefsi ise, nurun felee balanan ucunda karar klar. Cismn lem ise ii bitince yok olur. 230 eceratl-Yaknin yazarna gre bu dnyada teyit elde edenler cennete girebileceklerdir. Mstecbler ve dler bu dnyada teyit alan hadlerden deillerdir. Bu nedenle onlar bu lemin dnda konumlarn ykselterek teyide kavuacaklar ve Cenneti hak edeceklerdir. Yedi gezegen Cehennemdir ve azap yerinden birisidir. Yedi gezegenin zerinde sekizinci bir gezegen daha vardr ki oras cennettir. 231 Bu bilgilerden, teyide ulaanlarn dorudan Cennete gideceklerini, teyidi elde edemeyen ancak dave-
Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 205; Sicistn, sbtn-Nbt, 183. Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 205206, 210. 226 Sicistn, sbtn-Nbt, 191. 227 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 221. 228 Sicistn, sbtn-Nbt, 92. 229 Eb Htim er-Rz, Kitbul-Islh, 241. 230 Nsr Hsrev, Hnul-hvn, 159. 231 Eb Temmm, Kitbu eceretil-Yakn, 42, 137.
224 225
ALAVCU
ti benimseyen Mstecb ve dlerin ise yedi gezegende saflatktan sonra Cennete gireceklerini anlamaktayz. Daveti kabul etmeyen eytanlar ve bilfiil blislerin durumu ne olacak? Yazara gre mrtetler yerde azap grecektir: Birinci azap dnyada, ikinci azap ise gezegenlerde gerekleir. kinci azabn sresi Kimin zuhur edip kyametin kopmasna kadardr. nc azap ise Kimin basit hviyeti ile ortaya kt gn ahirette gerekleecektir. O gn, Arafta bulunan melekler ruhan lemde ebed sevaba ularlar; blisler de ebed azaba urarlar. Dnyadaki ate cismandir; yedi gezegendeki cirmndir; hiretteki ise ruhandir. 232 Dolaysyla hirette mrtetlerin grecei azap hakik bir azap deildir ve muhtemelen Kll Nefisten uzak olmak ruhan ate olarak grlmtr. 6. Karmat Edebiyat Karmatliin aratrlmasnda Maklt tr eserler olduka nemli bir yer tutmaktadr. 286/899daki blnmeden nceki smillikle ilgili belki de en nemli Maklt tr kaynaklar, iki mam yazar olan Nevbaht ve Kummnin eserleridir. Blnmeden 238|db hemen sonra yazld anlalan Fraku-ada Nevbaht, smilliin douu ve blnme ncesi smil itikad ile ilgili olduka kymetli bilgiler vermitir. Kummnin Kitbul-Maklt vel-Frak ise 286/899 ile 289/902 tarihleri arasnda, blnmeden hemen sonra yazlm olmaldr. Ancak eserde blnmeden sonraki smil itikadna dair herhangi bir bilgi yoktur. Dolaysyla bu eser de smilliin ortaya k ve blnme ncesi ilk smil itikatla ilgili temel kaynaklarmzdan birisini oluturmaktadr. Erken dnem klasik kaynaklardan birisi de Earnin Makltl-slmiyynidir. 233 Muhtemelen 300/912 ylndan sonra yazld anlalan bu eserde Ear, Karmatlikle ilgili aktard rivayetlerle zellikle kendisinden sonra gelen Ear gelenee ait eserlere kaynaklk etmitir. Ear, smillik ile ilgili anlatsnda ya Kumm ve Nevbaht ile ayn kayna kullanm, ya da bizzat bu iki eserden istifade etmi olmaldr. Elimizde bulunan Maklt tr eserlerin Karmatlikle ilgili anlatlarnn temelde Kumm ve Nevbaht ile Earye dayandn syleyebiliriz. Sonraki Maklt yazarlar, bu kaynaklardaki rivayetlere zaman zaman ksm ilaveler yapmlar, bazen da ayn rivayetlerden hareketle farkl tasnif sistemlerine girimilerdir.
232 233
Eb Temmm, Kitbu eceretil-Yakn, 125, 144. Ebl-Hasen el-Ear (324/935), Makltul-slmiyyn ve htilful-Musalln, ev. Mehmet Dalkl-mer Aydn, Kabalc Yay., st., 2005.
Karmatliin tespiti noktasnda Btnlik ve Karmatlie yaplm reddiyeler nemli bir yer tutmaktadr. Tespit edebildiimiz kadaryla Karmatlie ilk reddiyeyi, bir mm olan Fadl b. dn (260/873) yazmtr. 234 Mesdye gre kendisinden nceki dnemde Karmatlie reddiye yazm olan yazarlar unlardr: Kudme b. Yezid en-Numn (360/971), bn Abdikel-Crcn (360/971 civar), Ebl-Hasen b. Zekeriya el-Crcn, Eb Abdillah Muhammed b. Ali b. Rizam et-T (IV./X. yzyln ortalar), el-Kf ve Eb Cafer el-Kilb er-Rz. Gnmze ulamam olan bu eserler, Mesdye gre birbirinden tamamen farkl bir hikye anlatmaktadr. 235 Bunlarn dnda Zeyd mam Muhammed b. Yahya elMurtaz (310/921)nn da Karmtaya bir reddiye yazd rivayet edilir, ancak bu eser de gnmze ulamamtr. 236 Eb Mun enNesef, Mturdnin Karmtaya iki ayr reddiye yazdn belirtir. Bunlardan birisinde o, Karmta mezhebinin usuln, dierinde ise fruunu reddetmitir. 237 Eb me el-Makdis (665/1266)nin Kefu m Kne Aleyhi Ben Ubeyd minel-Kfri vel-Kizbi vel-Mekri vel-Keydi; 238 Abdurrahman b. Ali e-nin er-Red allBtniyyesi, 239 Mutezil lim Ali b. Sad el-Istahrnin er-Red alel- db|239 Btniyyesi 240 de gnmze ulamamtr. Gnmze ulam olan nemli reddiyelerden bazlar Hanef yazar Irak (V./XI. asr)nin elFrakul-Mfterikas, 241 Muhammed b. Mlik el-Yemennin Kef Esrril-Btniyyesi, Gazlnin Fedihul-Btniyyesi, Yemen (VI./XII. asrn ortalar) nin Akids-Selse ves-Sebne Frkas, Deylemnin Beynu Mezhibil-Btniyye ve Butlnihsidir. Karmtann zellikle tarihi geliimini ortaya koymada tarih, corafya ve dier klasik erken dnem kaynaklar nemli bir yer tekil etmektedir. Sonraki muhalif tarihilerin Karmatlik anlats genel olarak iki kaynaa irca edilebilir: Birincisi temelde Muhammed b. Davud b. Cerrah (296/908) rivayetine dayanan Tabernin Trhidir. kincisi ise bn Rizam-Eh Muhsin rivayetidir. Tabernin
Eb Cafer Muhammed b. Hasan et-Ts (460/1067), Fihrist, Necef, Trz., 124. el-Mesd (346/957), et-Tenbh, 359. 236 Abdsselam b. Abbas Vecih, Almul-Mellifn ez-Zeydiyye, Amman, 1999, 1004. 237 Eb Mun Meymn b. Muhammed en-Nesef (508/1114), Tebsratl-Edille, Nr. Hseyin Atay, DBY, Ankara, 2004, I, 472. 238 sml b. brhm el-Makdis Eb me (665/1266), Kitbur-Ravzateyn f AhbridDevleteyn, Thk. brhm ez-Zeybek, Beyrut, 1997, II, 221, 222. 239 el-Makdis (665/1266), Kitbur-Ravzateyn, II, 221, 222. 240 bnl-Cevz (597/1200), el-Muntazam, VII, 134. 241 Eb Muhammed Osman b. Abdullah el-Irak (V./XI. asr), Sapklarn ve Dinsizlerin eitli Mezhepleri, Ankara, 1962.
234 235
ALAVCU
en nemli ravisi olan Muhammed b. Davud b. Cerrahn anlats, Suriyeli Karmat dsi Zikreveyhin tutuklu olan bacanann anlattklarna dayanmaktadr. 242 Muktedirin ordu komutanlarndan birisi olan Muhammed, 243 291/903 tarihinde Zikreveyhi sorgulamas esnasnda elde ettii bilgilerden hareketle gnmze ulamam olan Kitbu Ahbril-Karmta adl bir eser yazmtr. 244 Blnme ncesine ait ok az smil eser gnmze ulaabilmitir. Blnmeden sonra ise bir taraftan Fatm edebiyat, dier yandan Karmat edebiyat oluturulmutur. Fatmlerin ierisinde eridikleri iin Karmat davete ait edebiyat Fatmlerce tahrif edilmi ya da yok edilmitir. Bu nedenle Fatmlere muhalif olduklar dnemle ilgili Karmat kaynaklarn hemen hibirisi gnmze ulamamtr. 286/899daki Fatm-Karmat blnmesinden ncesine ait gnmze ulam belki de ilk eser Kitbur-Rd vel-Hidyedir. Eser ilk smillikle ilgili retinin ana hatlarn renebileceimiz en eski kaynaklardan birisidir. 245 Blnme ncesi dneme ait bir dier smil alma Cfer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 240|db civar)e atfedilen Kitbul-lim vel-ulmdr. Erken dnemde yazlm olduu iin eserin Caferin babas Mansur el-Yemene ait olabilecei dnlmektedir. 246 Cafer b. Mansra atfedilen Kitbul-Feriz ve Huddud-Dnin 247 nemi, Ubeydullah elMehdnin Yemene gnderdii mektubun eserde anlam olarak neredilmi olmasdr. Cafer b. Mansra atfedilen Kitbul-Kef 248 ve Serir ve Esrrun-Nutek, Yemen (IV./X. asrn ikinci yars)nin yazd Sret Cafer el-Hcib, 249 bn Heysem (350/961 civar)in Kitbul-Mnzart erken dnemle ilgili nemli smil kaynaklardr. Muizin retide meydana getirdii deiiklikleri ve Karmat politikasn anlayabilmek iin en nemli kaynamz, onun ba kadln yapan Kad Numan (363/974)dr. Kad Numann KitbulHimmesi, Urczetl-Muhtras Deiml-slm, Essut-Tevli, Tevld-Deimi, htilfu Uslil-Mezhibi, ftithud-Davesi,
Et-Taber, Trh, X, 25. El-Mesd, et-Tenbh vel-rf, 342. 244 Zekkar, Ahbrul-Karmta, 174. 245 Kamil Hseyin, Collectanea, E. J. Brill, Leiden, 1947, 186187. 246 Tartmalar iin bkz. Madelung, Das Imamat, 5158. 247 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-Feriz ve HuddudDn, Thk. Hseyin Hamdn, F Nesebil-Hulefil-Ftmiyyn ierisinde, Kahire, 1958. 248 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-Kef, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1984. 249 Muhammed b. Muhammed el-Yemen (IV./X. yzyln ikinci yars), Sret Cafer elHcib, Nr. W. Iwanov, Rise of the Fatimids ierisinde, Calcutta, 1942, 184223.
242 243
Kitbul-Meclis vel-Msyert, erhul-Ahbr; Nisabr (V./XI. Asrn Balar)nin stitrul-mm ve sbtul-mmesi Karmat aratrmalar iin olduka nemlidir. Horasan-Mvernnehirde farkl bir smil edebiyat gelimitir. Bu blgedeki Karmat dlerini dierlerinden ayran en nemli zellik, onlarn smil retilerini Yunan felsefesinin zellikle Yeni Efltuncu versiyonu ile yeniden yorumlamalardr. Yunan felsefesini smil retisine dhil eden ilk Karmat dsi Nesef (332/943)dir. Onun gnmze ulamam Kitbul-Mahsl adl eserinden yaplan alntlar, eserin Yeni Efltuncu bir bak asna sahip olduunu ortaya koymaktadr. Eb Htim er-Rz (322/934), Kitbul-Islh yazarak Nesefnin eserini dzeltmeye almtr. Onun KitbuzZnesinin nc cildi smil bir yazar tarafndan yazlm ve gnmze ulam muhtemelen ilk maklt tr eserdir. 250 Eserin birinci ve ikinci ciltleri Hseyin Hamdn tarafndan neredilmitir. 251 Eb Htim Almun-Nbvveyi ise Eb Bekr Zekeriya erRzye kar yazmtr. Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin itikadn ortaya karacak en nemli Karmat d, Sicistn db|241 (360/970ten sonra)dir. O, hocas Nesefnin yolundan giderek Yeni Efltuncu felsefeyi smil itikadna dhil ettii pek ok eser yazmtr. Sicistnnin ilk eserlerinden birisi, Eb Htime kar Nesefyi desteklemek iin yazd Kitbun-Nusradr. Eser, gnmze ulamam ancak Kirmnnin er-Riydnda byk oranda korunmutur. Onun bir dier erken dnem eseri Kefl-Mahcbdur. 252 Elimizde bulunan Farsa nsha muhtemelen Arapa orijinalinin bir zetidir ve yazarn nceki kanaatlerini iermektedir. 253 Yazarn, dier nemli eserleri Kitbul-Mekld, 254 Sllemn-Nect ve sbtunNbtdr. Horasan-Mvernnehir deki ilmi durumu grmek, davet hiyerarisini anlamak ve mezheb durumu idrak etmek iin belki de en nemli eser Kirmnnin Riyddr. Yazar bu eserde Eb Htim, Nesef ve Sicistn arasndaki tartmalar ele alr ve tartlan meseleler hakknda kendi grn ortaya koyar. 255 Yine muhtemelen Nesefnin rencilerinden Eb Temmma ait olan
Eb Htim er-Rz (322/934), Kitbuz-Zn, III, Thk. A. Sellm, Badad, 1988. Eb Htim er-Rz (322/934), Kitbuz-Zn, I-II, Thk. H. Hamdn, Kahire, 1958. 252 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Keful-Mahcb, Nr. Hanry Corbin, Pris/Tahran, 1988. 253 Walker, Early Philosophical Shiism, 164165. 254 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbul-Mekld, Nr. Henry Corbin, Trilogie Ismaelienne iinde, Tahran/Pris, 1961. 255 El-Kirmn, Riyd, 230.
250 251
ALAVCU
Kitbu-ecerenin de Horasan-Mvernnehir smilliinin ortaya konulmasnda nemli bir yeri vardr. 256 Batda Karmatlii ilk defa tez konusu yapan aratrmac Michael de Goeje (1909)dir. 257 smil almalarn aama kat etmesinde Ivanow (1970)un zel bir yeri olmutur. Onun giriimleriyle pek ok smil yazma neredilmitir. Onun Studies in Early Persian Ismailismi, Ibn al-Qaddah, Rise of the Fatmidsi ve A Guide to Ismaili Literaturesi Karmatlikle ilgili literatr asndan nemlidir. Stern, Studies in Early Ismlism adl eseri ve HorasanMvernnehir smillii zerine yazd The Early Isml Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania adl makalesi ile konuya yeni bir bak as getirmitir. Sternden sonra Karmatlik aratrmalarnda en nemli r Madelung amtr. O, Das Imamat in der Frhen smailitischen Lehre adl hacimli makalesinde smil kaynaklar tarihlendirmeye alarak smil imamet anlayndaki deiim srecini ortaya koymutur. Madelungun takipilerinden birisi olan Walker Early Philosophical 242|db Shiism adl eserinde Sicistnnin smil retiye dhil ettii Yeni Efltuncu felsefeyi ortaya koymaya almtr. Madelungun en nemli takipilerinden olan Daftarynin smaililer: Tarih ve Kuram adyla evrilmi olan eseri konumuz asndan olduka deerlidir. lkemizde smillik ve Karmatliin incelenmeye balanmas cumhuriyet dneminin balarna kadar gtrlebilir. Yaltkayann yazd Ftmler ve Hasan Sabah, Btnlik Tarihi, Nsr Hsrev, Karmta ve Sinan Reidddn adl makaleler ilk rnek olmalar asndan deerlidir. Halid, smillerin ada durumuyla ilgili smailler, Aa Han, Hint Mslmanlar ve Pamir smailleri Akdelerine Aid adl makalelerini yazmtr. lkemizde smillik konusunu bilimsel bir tez konusu yapan ilk aratrmac Mustafa z olmutur. O, Nizr smil Mezhebinde Aa Hanlar Dnemi adl doktora tezi ile smillerin gnmzdeki durumlarn ele almtr. Meseleyi bilimsel bir teze konu yapan bir dier aratrmac da Muzaffer Tandr. Yazar Btnlik Kavram ve Btni Frkalarn Tasnifi Meselesi adl bir yksek lisans tezi hazrlam ve smaililiin Teekkl Sreci doktora tezinde de bu konuya devam etmitir. Ekincinin, IX.-XI. Yzyllarda Karmatilerin Siyasi, Sosyal ve ktisadi Faaliyetleri adl almas Karmatlik konusunda lkemizde yaplan ilk doktora
256 257
Yemen, Akids-Selse, 662. M. De Goeje, Memoire Sur les Carmathes de Bahrein et Las Fatimides, Leiden, 1886.
almasdr. Son dnemde yaplan bir dier alma da ztrkn Kuran ve Ar Yorum adl eseridir. slam Komncleri ad altnda Karmatlii ele alan Bulut ise bilimsellikten ziyade kendi ideolojik yaklamnn arka plann Karmatlik zerinden oluturmaya almtr. Bunlarn dnda bata Bykkara, Tan ve Ekincinin makaleleriyle 258 yabanc dillerden konuyla alakal yaplan eviriler lkemizdeki Karmatlikle ilgili literatr oluturmaktadr. slam leminde de Karmatlik konusu zellikle son dnemlerde aratrmaclarn dikkatini ekmitir. Tmir ve Glib gibi smil yazarlar meselenin aydnlanmas asndan pek ok klasik smil yazmay neretmilerdir. Zekkar Ahbrul-Karmta adl eserinde gerek nerettii metinler, gerekse meseleye yaklam ile konuya zgn bir boyut kazandrmtr. Yine Bedev Mezhibul-slmiyyn adl almasnda olduka deerli bilgi ve belgeleri okuyucularn istifadesine sunmutur. Bunlarn dnda Tadrus Taradn elHareketl-Karmtas, Arif Tmirin el-Karmtas, Hasan Bezznun el-Karmtas, Mustafa Glibin el-Karmtas, Ahmed elHatbin el-Hareketl-Btniyyesi, Mahmud kirin el-Karmtas db|243 Karmatlerle ilgili ada literatrn bir ksmn oluturmaktadr. 259 7. Karmatlerin slm Dncesine Katklar Karmatlerin slam dncesine olumlu ve olumsuz pek ok katks olmutur. Onlar Zenc isyannda olduu gibi memnuniyetsiz kitlelerin ynetime kar giritikleri sistemsiz ayaklanmalar itikad bir temele oturtarak iktidara kar ok daha tehlikeli bir muhalefet geleneini balatmlardr. Bu muhalefet geleneinin bir ayan iktidara kar bakaldr olutururken, dier ayan itikad gerekeler oluturmutur. Karmatler Abbas devletini ykarak slam eriatnn yrrln ortadan kaldrmann yedinci Ntk olan ve Kim olarak ortaya kacak Muhammed b. smilin zuhuru iin gerekli olduunu ne srmlerdir. Bu iddia bir taraftan Abbas ynetimlerine ve hac kervanlarna saldrmay meru hale getirirken, dier taraftan memnuniyetsiz kitleler iin madd ve psikolojik bir fayda salamtr. Onlar yama ve ganimet olarak aldklar mallarla eko-
258
259
rnek olarak bkz. Mehmet Ali Bykkara, smillere Atfedilen Dokuz Aamal Davet Sreci zerine, lam Aratrma Dergisi, C. III, S. 2, (1998), ss. 3549; Muzaffer Tan, Horasan ve Maverannehirde lk sml Faaliyetler, Din Aratrmalar, C. 10, S. 30, (Ocak-Nisan 2008); Abdullah Ekinci, Karmati Terimine Dair Dnceler, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi e-dergi, Ankara 2003. Karmat literatrle ilgili geni bilgi ve deerlendirme iin bkz. Avcu, Karmatlerin Douu ve Geliim Sreci, 122.
ALAVCU
nomik gelir elde ederken, yapm olduklar faaliyetler neticesinde Mehdnin zuhurunu salayp kurtulua ereceklerini mit ettikleri iin psikolojik olarak da mutmain olmulardr. Karmatler Drul-Hicre adn verdikleri ve itikadi bir temele oturttuklar meknlarn varl ile zellikle Alamut smillerinin gelitirdikleri muhalefet geleneinin temellerini atmlardr. DrulHicre anlay kendi taraftarlarnn gvenli bir ekilde yaayabilecei, sarp ve dalk yerlerde ikame edilecek salam kalelerin ina edilmesi ve taraftarlarn bu gvenli meknlara hicret etmeleri temeline dayanmaktadr. Onlar zuhurunu bekledikleri Kim elMehdnin Drul-Hicrelerde ortaya kacan ne srerek bu meknlara itikad bir meruiyet salamlardr. Drul-Hicre mantyla kurulan Ahs bu anlamda muhalif unsurlarn nemli bir barna olmutur. lk smil fikirler zellikle Gnostik ve Hermetik dncenin slm lemine tanarak slm dnceyle uzlatrlmasnda nemli bir yer edinmitir. lk smiller, ar frkalar ierisinde dank 244|db ve sistemsiz bir ekilde ne srlen bu fikirleri sistematize ederek sonraki nesillere aktarmlardr. Horasan-Mvernnehir blgesindeki Karmatler bu fikirleri Yeni Efltuncu felsefenin bak asyla yeniden yorumlayarak bir taraftan felsefenin slm toplumunda kabul grmesine katkda bulunurken, dier taraftan daha nceki gnostik ve Hermetik tabiatl itikatlarn akl bir temele ve sisteme oturtmular, bylece bu fikirlerin slm toplumunda salam bir kk salmasna sebebiyet vermilerdir. Karmatler slm eriatnn iptal edilmesi noktasnda daha sonraki nesillere nemli bir sistematik dnce aktarmlardr. Buna gre onlar devr tarih anlaylarnn bir gerei olarak dnya hayatn yedi devre ayrmlar; kendi devirlerinin de eriatszlk dnemi olan yedinci devir olduunu ne srmlerdir. Onlar kyametin ilan edilecei son dnemde yaadklar ve altnc devrin sahibi Hz. Muhammedin dnemi sona erdii iin Hz. Muhammedin eriatn uygulamaktan vazgemilerdir. Nitekim Alamut smilleri de, belli bir dnemlerinde, Karmatlerden miras aldklar bu gelenei srdrerek kyameti ilan edecekler ve Hz. Muhammedin eriatn iptal edeceklerdir. Dier yandan Karmatler zahir-btn ayrmna yaptklar vurgu ve btna verdikleri ar nem dolaysyla kendilerinden sonraki btn ierikli hareketlere nemli bir edebiyat sunmulardr. Onlarn zellikle eriatn iptali ile ilgili iddialar muhalifleri tarafn-
dan mum snd yapmakla sulanmalar neticesini dourmutur. Bu sulamada hukuksuz bir hayatn her trl arl mbah hale getirecei nkabul etkili olmutur. Bylece Karmatler, kendilerinden sonraki baz frkalar iin gndeme getirilecek olan mumsnd iddias ve iftirasna ilk maruz kalan frka olmulardr. Kaynaka
EL-ALEV, Ali b. Muhammed (327/938den sonra), Sretl-Hd ilel-Hakk Yahy b. Hseyin, Thk. Sheyl Zekkr, Beyrut, 1972. AVCU, Ali, Karmatlerin Douu ve Geliim Sreci, Yatnlanmam Doktora Tezi, Ankara 2009. CAFER b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Serir ve Esrrun-Nurek, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1984. Kitbul-lim vel-ulm, Thk. J. W. Morris, London, 2001. Kitbul-Kef, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1984. DAFTARY, Farhad, smaililer Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya, Rastlant Yay., Ankara, 2001. DEYLEM, Muhammed b. Hasan (VIII./XIV. asrn balar), Beynu Mezhibil-Btniyye ve Butlnih, Kavidu Akidi Ali Muhammed iinde, Thk. R. Strothmann, Riyad, Trz. EB TEMMM (IV./X. yzyln ortalar), Kitbu eceretil-Yakn, Thk. rif Tmir, Beyrut, 1982. EKNC, Abdullah, IX.-XI. Yzyllarda Karmatilerin Siyasi, Sosyal ve ktisadi Faaliyetleri, Doktora Tezi, FSBE, Elaz, 2002. GAZL, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed (505/1111), Btnliin yz, ev. Avni lhan, TDVY, Ankara, 1993. IRAK, Eb Muhammed Osman (V./XI. asr), Sapklarn ve Dinsizlerin eitli Mezhepleri, ev. Y. Kutluay Ankara, 1962. BNL-CEVZ, Ebl-Feth Abdurrahman (597/1200), el-Muntazam f Tavrhil-Mlk vel-mem, Thk. S. Zekkar, Beyrut, 1995. BND-DEVDR, Eb Bekr b. Abdullah b. Aybek (713/1313), Kenzd-Drer, Thk. Salahaddn el-Mneccid, Kahite, 1961. BNL-ESR, Ebl-Hasen Ali b. Muhammed (630/1223), el-Kmil ft-Trh, ev. Ahmet Araka, Bahar Yay., stanbul, Trz. BN HAVKAL, Ebl-Ksm Muhammed (367/977), Sretl-Arz, Nr. J. H. Kramers, Leiden, 1939. BN KESR, sml b. Umer (774/1372), el-Bidye ven-Nihye ft-Trh, Msr, Trz. BN NEDM, Ebl-Ferec Muhammed (385/995), el-Fihrist, Thk. . Ramadan, Beyrut, 1994. DRS, dris b. mduddn b. Hasan (872/1467), Uynul-Ahbr, Thk. Mustafa Glib, Drul-Endels, Beyrut, 1986. KADI ABDLCEBBR b. Ahmed el-Hemedn (415/1020), Tesbt Delilin-Nbvve, Thk. Abdlkerm Osman, Beyrut, Trz. KADI NUMAN b. Muhammed (363/974), ftithud-Dave, Thk. Vedat el-Kd, Beyrut, 1970. KRMN, Hamdddn Ahmed b. Abdullah (411/1020), Kitbu-Riyd, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960.
db|245
ALAVCU
246|db
KUMM, Sad b. Abdillah el-Ear (300/912)-NEVBAHT, Hasan b. Ms (302/915li yllar), i Frkalar Kitbul-Maklt vel-Frak-Fraku-a, ev. H. Onat-S. Hizmetli-S. Kutlu-R. imek, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2004. MADELUNG, Wilferd, Das Imamat in der Frhen smailitischen Lehre, Der Islam, XXXVI, (1961), 43135. MAKRZ Ahmed b. Ali (845/1442), ttizul-Hunef bi Zikri Eimmetil-Hulef, Thk. Cemluddn e-eyyl, Kahire, 1948. MANSR EL-YEMEN, Hseyin b. Heveb (302/914), Kitbur-Rd vel-Hidye, Ed. K. Hseyin, Collectanea iinde, Leiden, 1947. NASIR HSREV (481/1088), Sefername, ev. A. Terzi, st., 1985. Hanul-hvn (Dostlar Sofras), ev. M. Kanar, st., 1995. NSBR, Ahmed b. brhim (V./XI. asrn balar), stitrul-mm, Nr. S. Zekkr, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989. NZAMLMLK, Eb Ali (484/1092), Siyasetnme, st., 2003. NOMOTO, Shin, Early Isml Thought on Prophecy According to the Kitb al-Islh by Ab Htim al-Rz, Ph. D. Diss., Mcgill University, Montreal, 1999. NUVEYR, Ahmed b. Abdilvehhb (733/1332), Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, Thk. M. Cbir el-Hn, Khire, 1984. RZ, Eb Htim Ahmed b. Hamdn (322/934), Kitbul-Islh, Thk. H. Minehr-M. Muhakkik, Tahran, 2004. SB, Sbit b. Sinan (365/973), Trhu Ahbril-Karmta, Nr. S. Zekkar, AhbrulKarmta iinde, Riyad, 1989. SCSTN, Eb Yakb shak b. Ahmed (360/970ten sonra), Kitbul-ftihr, Thk. Mustafa Glib, Drul-Endels, 1980. Kitbu sbtin-Nbt, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1982. Tuhfetl-Mstecbn, Thk. rif Tmir, Selsu Rasili smiliyye ierisinde, Beyrut, 1983. Keful-Mahcb, Nr. Hanry Corbin, Pris/Tahran, 1988. STERN, S. M., The Early Isml Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania Studies in Early Ismlism iinde, Leiden, 1983, (189223). TABER, Eb Cafer Muhammed b. Cerir (310/922), Trhul-mem vel-Mlk, Thk. Muhammed Ebul-Fadl brhim, Beyrut, Trz. TAN, Muzaffer, smaililiin Teekkl Sreci, Baslmam Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2005. WALKER, Paul, Early Philosophical Shiism, Cambridge, 1993. YEMEN, Muhammed b. Muhammed (IV./X. yzyln ikinci yars), Sret Cafer el-Hcib, Nr. W. Iwanov, Rise of the Fatimids iinde, Calcutta, 1942, (184223). ZEKKAR, Sheyl, Ahbrul-Karmta, Drul-Kevser, Riyad, 1989

Karmatiler Tarihi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Karmatiler Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KARMATLER:ORTAYAIKILARI, FKRLER,EDEBYATIveSLAM DNCESNEKATKILARI

DinbilimleriAkademikAratrmaDergisi Cilt10,Say3,2010 ss.199246.

You might also like