Sultan II.

Abdlhamid
Prof. Dr. M. Metin HLAG
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi metinhulagu@gmail.com

Bir nsan Olarak

Sultan II. Abdlhamid hakknda bugne kadar olumlu ve olumsuz olarak pek ok ey sylenmi ve yazlmtr. Onun iin olumsuz olarak sylenen ve yazlan eylerin belli ballar, olduka vehmi olduu, cahil bulunduu, mstebit ve hatta hunhar olduu, ilme ve fenne kar muarz tavrlar taknm bulunduu eklinde sralanabilir. Sultan II. Abdlhamidin ahsiyeti, hususi hayat, zihniyeti ve ahval-i ruhiyesi noktasnda bu ve benzeri ifade ve sulamalarn ne derecede hakikati ifade ettiini tespit edebilmek onu yakndan gren, tanyan ve anlayan hakinas, kadirinas ve ehl-i namus insanlarn ahadetine bavurmak suretiyle ancak mmkndr. Fakat bugn iin bahsi geen ahadet sahiplerine dorudan ulalarak hakikatin ortaya konulmasna imkn kalmamtr. Zira Sultan II. Abdlhamid ile beraber yaayan sultanlar, kalfalar, cariyeler, mabeyinciler ve paalarn hibiri artk hayatta deildir. Bugn itibariyle mmkn olabilecek olan ise sadece bunlarn her birinin yazl olarak braktklar veya anlattklar mahede ve tahassslerini toplamaktr. Fakat unu da unutmamak gerekir ki, bir ahs hakknda herkesin verecei hkm, baz umumi noktalar istisna edilecek olursa, ayr ayrdr. Bu da tabii ki hkm veren ahslarn mevkilerine, ahit olduklar olaylara, iittikleri szlere ve bildikleri hadiselere gre deiebilmektedir. I. Sultan II. Abdlhamidin Ferdi Hususiyetleri Bu gerein nda elde bulunan muhtelif kaynaklardan elde edilen bilgiler dhilinde Sultan II. Abdulhamidin ferdi hususiyetleri, halet-i ruhiyesi ve meguliyetleri ile ilgili unlar sylenebilir. A. Doumu II. Abdlhamid stanbulda 22 Eyll 1842de Sultan Abdlmecidin erkes asll cariyesi Tirimjgn kadnefendiden dnyaya geldi. Annesinin veremden lmesi zerine 1853te Sultan Abdlmecitin emriyle sarayn en nfuzlu kadnlarndan ve ocuu olmayan Perestu kadnefendinin himye ve terbiyesine verildi. B. Eitimi Gerdankran mer Efendiden Trke, Ali Mahvi Efendi ve Saffet Paadan Farsa, Ferid ve erif Efendilerden, okuduunu rahat bir ekilde anlayacak ve tercme yapabilecek dzeyde, Arapa rendi. Vakanvis Ltfi Efendiden Osmanl tarihi, Fransz Gardet, Edhem ve Kemal Paalardan Franszca, Guatelli Paa ve Lombardi adl iki talyandan musiki dersleri ald. Franszca, Arapa ve Farsaya ilaveten sonraki yllarda ise anlayacak derecede Arnavuta ve erkezce rendi. Sultan II. Abdlhamidin nazari malumat noksan idi. Hatta bir hkmdar iin pek az denilebilecek ve ada hkmdarlarla mukayese edilemeyecek kadar az okumutu. Onun btn kuvvetini ameli malumatta, tecrbelerinde, grglerinde, faslasz temaslarndan husule

gelen bilgilerinde aramak lazmdr. Bu itibarla o gerekten zengin denilebilecek bir tecrbeye sahip olmutur. C. Fiziki Yaps Sultan II. Abdlhamid, sert havalarda denize girebilecek kadar, vcuta zinde ve evik idi. Geliinde atletik bir vcuda sahipti. Sultan Abdlhamid ksa denebilecek bir boydayd. Fakat ayana daima kesi yksek izme giydiinden orta boylu gzkrd. Uzuvlar birbiriyle uyumlu fakat zayf ve gevekti. Zayf olmakla birlikte kemikleri kaln olduundan eklen pek zayf grnmezdi. Omuzlarnn genilii mutedil fakat biraz ne doru eik veya bir nevi kambur idi. Bir de vcudunun yukar ksmndan aa ksm daha uzun olduundan bedenen gayri mtenasip bir ekilde grnrd. Boynu ne uzun ne de ksa idi. Ancak ba ne doru, omuzlar arkaya doru eik olduundan, boynu ksa zannedilirdi. Kollar uzun, elleri byk ve enli, parmaklar kalncayd. Ayaklar ellerine nispetle kk olduundan giydii ayakkab krk santimetreydi. Ba byk ve beyazlaan salar kafasnn n tarafndan ziyade arka tarafnda olduka belirgin bir haldeydi. Yz gzel olmamasna ramen sevimliydi. Cildi yznde beyaza meyyal toprak renginde olup vcudunun dier yerlerinde beyazd. Ellerinin zerinde siyaha benzer lekeler vard. Aln geni, akaklar bask, yanaklar kk, ehresi uzuncayd. Kalar belirgindi ve kntlar fazlacayd. Gzleri pek o kadar byk olmayp biraz kk, parlak ve cevval bakl idi. Gzlerinin hzl hareket eder olmas onun merakl bir tavra sahip olduunu ilk bakta insana hissettirirdi. Gzleri renke koyu maviye kaar siyaht. Etraf esmer, gz kapaklarnn evresi krmzcayd. Ayrca gzlerinin etrafnda bkntler bulunmaktayd. Kalarnn kntsnn fazla olmasndan ve elmack kemiklerinin olduka belirgin bir durum arz etmesinden tr gzleri olduka ukurda kalmt. Kirpikleri uzuncayd. Kula az iitirdi. Sesi gr ve kalnd. Burnu yzne nispetle byk ve uzunca ve hafif saa eikeydi. Bnyesi nezleye daima msait olduundan burnu kokulara o kadar hassas deildi. Salar esas itibariyle koyu kumral krca ve ok skt. Ancak sa ve sakalna boya koyduu iin hakiki rengi belli deildi. Fakat grnen rengi, stne kr serpilmi kadard. Yan ve arka tarafndaki salaryla kafasndaki sa telleri kaln ve sert grnyordu. Ancak bann tepesinde sa kalmamt. Yaz mevsimlerinde san ksa brakrd. II. Sultan Abdlhamidin Giyim-Kuam Sultan Abdlhamid temizdi. Fakat titiz deildi. k giyinirdi. Zarafete adeta k idi. Tuvaletine son derece ihtimam gsterirdi. Temiz ve itinal giyinmenin hayatta bir intizam ifade ettiini sylerdi. nsanlarn kyafetleri konusunda ihmalkr davranmalarnn kendilerinde fikr-i intizam bulunmayndan ileri geldiine inanrd. Nitekim o, hata denilen eyin gayr-i ihtiyari olabileceine inanmazd. Sultan Abdulhamide gre insanda hata olmaz, hata ya kasten olur yahut dikkatsizlik neticesinde meydana gelirdi. Ona gre kasten yaplan hatalar cezalandrmay gerektirici bir kabahat idi. Dikkatsizlik neticesinde vuku bulan hatalarn kabahati ise o dikkatsizlii yapana aitti. Dikkatsizlik mazeret saylamazd.

III. Sultan Abdlhamidin Zeks ve Hafzas Sultan Abdlhamidin zeks dikkate ayand. Siyas meseleleri hemen anlar ve kavrar, halletmeye alrd. Bir kere grt, hatta sadece grd adamn zihni veya yaratl zelliklerini takdir deilse de tahminde ekseriya hakikate yakn bir isabet gsterirdi. Sefirlerin ve ecnebi misafirlerin bu hususta mteaddit ve riyasz ahadetleri olmutur. Bu meleke sayesinde muhataplar zerinde hsn-i tesir icrasna muvaffak olurdu. Sahip olduu stn zek ve politik kabiliyeti sayesindedir ki ehzadelii rahat bir ortamda gemitir. Sultan Abdlhamidin hafzas pek nadir insanlarda bulunabilecek kadar kuvvetli idi. En eski ve en u, teferruat konular bile rahatlkla hatrlayabilecek derecede gl bir hafzaya sahipti. Bir grd insan bir daha unutmam, birisine verdii emri senelerce sonra rahatlkla hatrlayabilmitir. Evhaml biri olmasna, evham ve evhamdan mtevellit heyecanlar zihni yorucu ve zayflatc eyler olmasna, iktidardan uzaklatrlmas sonrasnda yaad ve maruz kald skntlara ve ilerlemi olan yana ramen ahir mrne kadar unutkanlktan uzak kalm, hafzasnn zindeliini byk lde muhafaza edebilmitir. IV. Sultan Abdlhamidin Ruh Hali A. Ahlak Sultan Abdulhamid ahlaken hain deildi. Merhameti son derece fazlayd. Fakirlere yardm etmek, hasta ve aresizlerin imdadna yetimek hayr ve iyilikte bulunmak iin hibir fedakrlk ve masraftan ekinmezdi. B. Yalnzl Sever Sultan Abdulhamid iinde yetitii artlarn tesiriyle, zeki olmasna ramen, dnce ve kanaatlerini da vurmayan, iine kapank, yalnzl seven bir karaktere sahipti. Byle olmasna ramen muhatabn cezp ve ihata edecek bir zellie ve tabii bir hitabete de sahip olmutur. C. Asabiyeti Sultan Abdlhamid halet-i ruhiye bakmndan asabi idi. D. Yaklam Sultan Abdlhamidin ahval-i ruhiyesi adeta bir muamma idi. Fikrini okayp aklndan ve kalbinden geenleri kefetmek, maksadn anlamak gerekten en zor eylerden biriydi. Oysaki o, grt kimselerin ruh halini renmek iin ncelikle onu tecrbe eder, sonra da o adamn fikrine ve merebine gre idare-i kelamda bulunurdu. Mesela o kii bir eyh, sufi yahut Avrupai merepte biri ise ona gre konuurdu. Hatta o kimsenin hangi dncede olduunu, rnein hrriyet ve merutiyet taraftar olduunu nceden biliyor ise onunla sohbet ederken Kanun-i Esasi ve Merutiyet ve hrriyet meselelerinde gayet vakfane ve hrriyetperverane konumalarda bulunmaktan ve parlamento hayat hakknda saatlerce idare-i kelam etmekten asla ekinmezdi. E. Tavrlar Sultan Abdlhamidin tevazu iinde byklk gsteren nadir bir hususiyeti haizdi. Gayet nazik ve terbiyeliydi. Nazik grnmeye itina ederdi. Mabeyincileriyle nazikne ve samimi bir ekilde grrd. Emrinde alanlara, sefirlere, vezirlere gayet doru, muntazam ve akilne szler sylerdi. Huzuruna kanlarn, kendisiyle grenlerin, onu sevmemeleri mmkn deildi. Yznn ekicilii huzuruna girenleri kendisine hrmet duyuracak derecede dikkate

deerdi. Grt kimseler zerinde etkili baklar, uyank zeks ve siyasi mahareti ile hususi bir tesir brakrd. Sultan Hamid korkak deil, bilakis ok cesurdu. F. Vehmi Sultan II. Abdlhamidin en belirgin zelliklerinden biri gayet vehimli olmasdr. Abdlhamidin sahip olduu kuku duygusu o kadar derin ve kahredicidir ki bu kuku duygusu her siyas glgenin iinde ve her karn arsnn gerisinde onu olumsuz bir sonu grmeye, bulmaya ve nihayet bunu nlemeye sevk etmitir. ktidar yllarnda ve srgn gnlerinde siyas adan kaderinin ne olaca konusunda duymu olduu endieler vehmini belki tabii klabilir. Ancak o sadece siyas noktada vehme kaplmakla kalm, salk noktasnda da ayn ruh halini sergilemitir: ...nezlem var.. Verem mi oldum? Merak ediyorum Hanm daha ksryor. Bir muayene etseniz merak ediyorum!... Boazm da kuruyor. Boaz veremi olmayaym? ksryorum.. Anam, babam veremden ldler. Acaba ben de verem miyim?.. gibi ifadelerle her frsatta bu vehmini ortaya koymutur. Geri o sahip olduu vehmi yahut kukuyu ou kere vehim olarak kabul etmemitir. Bu durumu ar bir tecesss, merak olarak deerlendirmitir. Vehimli olduunu dorudan doruya itiraf etmek yerine bunu: Ben meraklym!.. ve: Ben tuhaf bir adamm!.. gibi ifadelerle dolayl olarak kabul etme yoluna gitmitir. Geri zaman zaman kukucu olduunu ak bir ekilde ifade etmise de kuku kelimesine bir hadise olmadan evvel onu nlemek iin tela etmek gibi bir anlam yklemi, basiret emniyetin babasdr yaklamnn uygulamadaki yansmas olarak kabul etmitir. Sultan Abdlhamidin vehminin artmasnda ve her eyden phelenmesinde saltanatnn ilk senelerinde yaam olduu olaylarn nemli bir etkisinin olduu aktr. Kendisini tahtan indirmek zere yaplan bir ksm faaliyetler ve bu arada bir de fiili olarak yaam olduu Ali Suavi Vakas bu olaylardan sadece birisi olmutur. Gerek siyas konulardaki ve gerekse salk ve tedvi noktasndaki vehminin kuvvet kazanmasnda etkili olan bir dier unsur ise dneminin nde gelen siyas ahsiyeti Sait Paa olmu gzkmektedir. Baz geceler yatmak iin karyolasnn st yerine altn tercih eden, yatmadan nce evini ke bucak kontrolden geiren, hastalannca doktorlarn yazd reetelere deil, kendi ktphanesindeki tbb kitaplarn danmanlna ncelik veren Sait Paay Sultan Abdlhamid sanki rnek alm gibidir. Sultan Abdlhamid yahut Said Paa gibi olduka zeki ve siyas ahsiyetlerde bir noktada vehimli olmay makul grmek, tabii bir durum olarak karlamak yanl olmasa gerekir. Dier bir ifade ile fazla zeki olu siyas kimlikle birleince vehimli bir yap retebilmektedir. Eer din inanc olmasayd Sultan Abdlhamidin had safhaya varm olan kukuculuu veya vehmi, mevcut neticelerinden daha kt, ciddi ve istenmeyen sonular dourur ve bu sonular da kanlmaz olurdu. Bu manada din Sultan Abdlhamid iin frenleyici bir vasta olmu, onu arzu edilmeyen uygulamalarda bulunmaktan alkoyma noktasnda gayet yararl bir rol oynamtr. Onun bu feci vehminin farknda olan muhalifleri veya menfaat avclar onu tahrik etmekten kanmayarak istenmeyen olaylarn yaanmasnda dolayl ve gnll davranlarda bulunmular, Sultan Abdlhamidin vehminin biimlenmesi noktasnda etkili bir rol oynamlardr. V. Sultan Abdlhamidin Dnce ve Kanaatleri A. ldrmeye ve dama Muhalefeti O, hayat ve taht etrafnda cinnet derecesinde vehimli olmakla beraber en skntl ruhi anlar ve maruz kald en byk buhranlar zamanlarnda bile kendisini korkutanlar ldrtp kurtulmak zulmn irtikp etmemitir. Kan ve kan dkmeyi kt grm ve mmkn

mertebe bu fiili ilemekten uzak durmutur. Hakikaten o yumuak, sabrl ve merhametli biri olmutur. Vehimli biri olmasna ramen birok durumda gstermi olduu sknet, temkin ve kendine has hususiyetlerinden olan tevazusu, sadece tannmamakla kalmam, fakat ayn zamanda inkr edilmi faziletleri arasnda yer almtr. Sultan Abdlhamid idama kar olmutur. Denebilir ki siyasi simalardan kimseyi idam ettirmemitir. Sivil halktan da idama kanunen mahkm olanlarn cezalarn srekli mebbet kree evirmitir. Olduka uzun sren saltanat boyunca ancak idamlarna kesin surette karar verilmesi gerektiine inand birka kiinin haklarndaki hkmleri tasdik etmitir. B. Bor ve Kredi Aleyhtarl Sultan Abdlhamid mali konularda olduka titiz ve tutumlu bir tavr sergilemitir. Borlanmak, Avrupa devletlerinden kredi almak onun hi de hazzetmedii egemenlii snrlayc yahut en azndan glgeleyici uygulamalar olmutur. ktidar yllarnda da borlanmamaya zellikle zen gstermitir. Ancak onun borlanma konusundaki sz konusu tutumuna ve uygulamalarna ramen devrald 252 milyon altn tutarndaki d borlar 1881de Dyun- i Umumiye daresinin kurulmasn kanlmaz klmtr. C. Sava Aleyhtarl Sultan Abdlhamid sava aleyhtar bir kiilie sahip olmutur. Onun bu yndeki kiilik zelliinin yerlemesi ve kklemesinde iktidarnn hemen ilk ylnda patlak vermesinin bir trl nne geemedii 1877-1878 Osmanl-Rus Sava ve bu savan kt neticeleri de etkili olmu gzkmektedir. D. Muhafazakrl Sultan Abdlhamid mutaassp olmamakla beraber dindard. Dine hrmeti belki vicdani bir vazife olarak kabul ederdi. badet ve taatinde son derece titizdi. Abdestsiz bulunmamaya dikkat eder ve be vakit namazn eda ederdi. Gerektii takdirde imamlk da yapard. Namaz klmayanlar klmaya zorlamaz, teklifte dahi bulunmazd. Belki abdestsiz namaz klarlar diye gnaha girmekten korkard. Ancak namaz klmayan kimselerden pek hazzetmez, etrafndakilere daima namazlarn klmalar ve itikadi konulara hassasiyet gstermeleri nasihatinde bulunurdu. Bazen aksi davranta bulunanlar tekdir ettii de olurdu. Abdlhamidin dindarlnn ne olduu konusu da zerinde durulup incelenmeye deer bir konudur. Abdlhamid lmden olduka korkar bir ruh haline sahiptir. Bu da onda her eye phe ile bakma karakterinin ve her an bir tehlikeye maruz kalabilecei vehminin yerlemesine neden olmu gzkmektedir. Abdlhamide bu adan bakld zaman onun baz temel konularda mensup olduu dinin esaslarna ters dt sylenebilir. Abdlhamid genliinde bir ksm hocalardan din ilimler tahsil etmitir. Ancak din bilgileri, bilinenin aksine, eyh umaz mrit uurur gereinde ifadesini bulduu gibi, ok sath ve tad sfat, uygulad politika ile badamayan ve pek de salam esaslara dayanmayan bir durum arz etmektedir. rnein sk sk sohbet ettii dnemindeki Amerikal bir sefirin: Mslmanlar bizden kz alyorlar.. Bize neden vermiyorlar eklindeki sorusu karsnda: Birden irkildim.. Biraz dndm.. demekte, ok basit ve sradan bir soru karsnda irkilmekte ve ancak dndkten sonra cevap verebilmektedir. Yine sohbetlerinden birinde: Tevekkeli hazreti Peygamber tihunne halifehunne buyurmu.. Manas: Kadnla mzkere edinz.. sylediinin aksini yapnz demektir.. demektedir1 . Oysaki hazreti
1

Hadis diye rivayet edilen bu szn doru ekli: virhunne ve hlifhunne biimindedir. Bu sz bir ksm din kaynaklarda gemekte ise de zayf bir senet ve rviler, yani bu sz birbirine aktaranlar arasnda kesintiler sz konusudur. Rviler arasnda kesinti olmas ise bir hadisin doru-sahih olup olmamasn belirlemesi bakmndan nem arz eden llerden birisidir. Ayrca hazreti Peygamberin Hudeybiye bar konusunda

Peygambere atfedilen bu szn doruluu zayftr. Abdlhamid bu yaklam ile bir ksm uydurma yahut zayf hadislerin hadis olup olmadklarn pek dikkate almadn yahut hadis olup olamayacaklar konusunda mtalaada bulunmadn ortaya koymaktadr. Abdlhamidin belirtilmesi gereken bir baka yn ise Kadir tarikatna balanm ve mensubiyetini devam ettirmi olmasdr. Ancak bu ballk veya mritlik, yukardaki deerlendirmeler gz nne alndnda, din hassasiyet ve heyecandan ziyade slamclk politikasnn bir uzants, dhilde skneti salamann bir vastas olarak kullanlm gibidir. Zira haiz olduu hilafet sfat dolaysyla onun dine sarlmas kanlmaz bir durumdu. Ayrca, Osmanl bayra altnda toplanm olan muhtelif milletler arasnda vahdet hissi ile ball douran ve devam ettiren ortak vasf ancak Mslmanlkt. Eski bir tabir ile bu bina-y azim-i saltanat duar olduu vahim afetlerle dalmaktan asrlar boyunca muhafaza eden yine eski bir tabir ile cihet-i camia-i slamiyetti. Sultan Abdulhamidin siyasette dini, memlekette din hissiyat idameye ve Mslman ubesini Avrupallarn mutaassbane sktlarna kar korumaya almas hem doru bir karar hem de uhdesine bulunan bir vazifesiydi. Hatta devletin atisini de tekeffl edebilecek esasl bir siyaset mihveriydi. Sultan Abdulhamid tahta getikten sonra bir ksm eyhlerle irtibat ierisinde olmutur. Bu noktada Sleymaniyeli eyh Ahmet onun zaman zaman da olsa mektuplat isimlerden biri olarak zikredilebilir. Yine o Msr taraflarnda eyh Sait efendi ile temas halinde olmutur. Bastrd Buhri-i erif nshalarn isteyenlere hediye olarak datm, para ile satlmasndan kanmtr. Bu hareket tarz, zellikle Buhri-i erif nshalarn isteyenlere hediye olarak dattrm olmas, onun din duygularnn canllndan ziyade politik davrandna; din, dnyevi hedef ve maksatlarna varmakta bir vasta olarak kullanm bulunduuna iarettir. Onun dini politik bir manevra arac yahut skntlardan kurtulma vastas olarak grd ve kulland noktasnda bir baka rnek ise hastalklardan kurtuluu duada aram olmasdr. Duann ifa olduu muhakkaktr. Ancak doktorun verdii ilalar itim deyip imemek ve bazen bu durumu aka itiraf etmek; di ektirmekten veya kk cerrahi mdahalelerden iddetle saknmak, tedavi olmay emreden hadisleri pek dikkate almayarak hastalklardan kurtuluu sadece ve sadece dualarda aramak herhalde duay sade ve samimi yalvar ve yakartan ziyade pragmatist bir yaklam tarz ile beden rahatszlklardan kurtulma arac olarak grmek ve deerlendirmek olacaktr. Sultan Abdlhamidin dini vechesinin ne olduunu ve ne derece tabii bulunduunu en gzel ekliyle ortaya koyan dnem, onun zellikle tahtan indirildikten sonra yaad srgn gnleri olmutur denebilir. Sultan Abdlhamid, srgn gnlerinde devlet ilerinden uzak kalmas ve yeterli derecede bo zamana sahip bulunmas dolaysyla, zamannn byk bir ksmn Kuran- Kerim, Buhri-i erif, if-i erif, Delil-i Hayrt gibi din kitaplar okumak, zikir ve dua etmekle geirmeye almtr. E. Devlet ve Milletlere Bak Sultan Abdlhamid Avrupann kalknmln takdir etmi, Osmanl corafyasnda da ayn gelimin gereklemesini arzusunda bulunmutur. Ancak o Avrupann kalknmln takdir etmekle birlikte Avrupa devletleri iinde zellikle ngilizleri hi sevmemitir. ngilizler, onun nazarnda, tahtan padiah indiren bir millet olarak kalmtr. Sultan Abdlhamid, Sultan Abdulazizin tahtan indirilme nedenini ngilizlerden bilmitir. ngilizlere kar olumsuz bir kanaat beslerken Almanya imparatoruna kar ise muhabbet duymutur. Ancak onun Almanlara kar duymu olduu sz konusu muhabbetin gerisinde Osmanl Devleti ve milleti adna Almanlardan faydalanmann mmkn olduuna inanm olmas yer almtr.

mm Selemeye fikrini sormas uygulamasna da terstir. Uydurma hadisler ve konu hakknda geni bilgi iin bak: Ahmed el-Kall, Keful-Haf ve Mzll-lbs Amm tehera Minl-Ehdsi Ale Elsinetin-Ns, kinci Cz, Drut-turs, Kahire, tarihsiz, hadis sra no: 1529, s. 4.

Sultan Abdlhamidin ngiliz ve Almanlara kar yaklam bu ynde iken kendi tebaas/halk iine ise Ermenileri ok da sevdii sylenemez. Zira Ermeniler onun iktidar yllarnda bir ok yerde isyan karmlar ve hatta kendisine kar 1905te Cuma Selamlnda Yldz Suikastn dzenlemilerdi. VI. Sultan Abdlhamidin Hobileri Sanata ve antikaya merakl olan Sultan Abdlhamid bata silah olmak zere eitli koleksiyonlar edinmitir. A. Hayvanlara Merak Sultan Abdlhamidin hayvanlara zel bir merak olmutur. ehzadelii ve zellikle padiahl srasnda ve hatta tahtan indirilip srgnde bulunduu Selanik gnlerinde hemen her trden hayvan beslemktir. Sultan Abdlhamid kulardan gvercini ok sever, bilhassa beyaz papaanlardan byk haz duyard. Sultan Abdlhamidin atlara ise zel bir merak vard. Daha ehzadeliinden beri en azgn atlara binerdi. Saf kan ve fevkalade kymetli atlar mevcuttu. Vakti olduka atlarn yakndan grr, onlarla bizatihi ilgilenirdi. Bu atlardan hkmdarlara ve baz hatr saylr kimselere ve elilere zaman zaman hediye ederdi. Ata binmeyi sever ve gayet de gzel binerdi. Fakat tad sfat ve emniyet bakmndan saraydan daima araba ile kard. B. Avcl Sultan Abdlhamid kl ve silah kullanmakta maharet sahibi idi. Gzel nian atard. rnein bir testiyi krk elli metre uzaa diktirir, zerine bir yumurta koydurur, on kurundan yedisini her halkarda isabet ettirirdi. D. Marangozluu Sultan Abdlhamid resim gibi gzel sanatlara merak duymu, ince marangozluk ve oymaclkta maharet kazanmtr. Marangozluk onun yegne hazzettii i olmutur denebilir. Bu i iin Yldzda hususi bir marangozhane ina ettirmitir. Bo zamanlarnda ya dairesinin nndeki bahede bir gezinti yapm yahut hususi marangozhanesine giderek marangozlukla uramtr. Marangozluk sanatnda ok ileri bir dzeye ulamtr. Gerekten nefis denilecek masalar, yazhaneler, ekmeceler yapmtr. Onun elinden kan takdire ayan bu eserler bugne kadar korunabilmitir. Sultan Abdlhamid Selanike srgn edilerek kendisi ve ailesinin sk bir koruma altnda tutularak toplumdan tecrit edildii ve yalnz bir hayat yaamaya mecbur brakld Alatini Kknde ikameti srasnda da marangozluk sanatyla uramaktan geri durmamtr. Bir anlamda byle bir meguliyet ile srgn gnlerinin yalnzlnda kendisini teselli etmeye almtr. E. ini Merak Sultan Abdlhamidin ilgi alanlarndan bir dieri de ini olmutur. iniden yaplm eylere fazla merak olduundan Yldz Saray dhilinde bir ini fabrikas vcuda getirmitir. Sekin sanat imal edildii bu fabrika retiminden Avrupa hkmdarlarna hediyeler gndermitir.

F. Musiki ile lgisi Sultan Abdlhamidin ilgi alanlarndan biri de musiki idi. zellikle Bat musikisinde bilgisi olduka ileri idi. Sultan Abdulhamid Trk musikisinden pek holanmazken Bat, zellikle talyan, musikisini sevmi ve dinlemi, Yldz Saraynda konserler verdirmitir. Sultan Abdulhamid gzel nota bilgisi yannda bir ksm musiki aletlerini kullanmay da renmitir. Sultan Abdulhamidin Trk musikisinden pek holanmayp Bat musikisini sevmesinin gerisinde onun Guatelli Paa ve Lombardi adl iki talyandan musiki dersleri alm olmasnn etkili olduu dnlebilirse de kendisi bu durumu Trk musikisinin insan uyuturup karamsarla sevk ettii eklinde aklamaktadr. G. Tiyatro Merak Sultan Abdulhamid tiyatroyu severdi. ktidar yllarnda Yldz Saraynda zel bir tiyatro yaptrm, burada mehur oyunlar sahneye koydurtarak sekin davetlilerin de katlm ile bunlar zevkle izlemitir. Ekseri ok alt ve zihnen yorulduu gnlerde tiyatro sunum ve seyri iin hazrlk yaplmasn emrederdi. Sarayda bir tiyatro heyeti vard. Bunlar talyan artistlerinden olumaktayd. Bu artistler tabii olarak Bat piyeslerini oynarlard. Byle olmakla birlikte alaturka oyunlar iinde Mzka-i Hmayun denilen kadroya dhil sanatkrlar da vard. Son zamanlarda aslen Ermeni ve iyi bir komedyen olan Abdurrezzak Efendi de bunlar arasnda yer almaktayd. H. Kitap ile lgisi Ayrca zengin bir ktphaneye sahip olan Abdlhamid olduka ok okuyan bir insandr. Sultan Abdlhamid herkesin okumasn isterdi. Okumamann insana zararl olduunu bilirdi. Fransz htilali gibi Avrupa ve Avrupa meselelerine dair birok eseri tercme ettirerek okumu, mtalaalarda bulunmutur. Abdlhamidin en ok okuduu, daha dorusu okutmak suretiyle dinledii kitaplar zabta romanlar, cina hikyeler ve seyahatnameler idi. Polisiye ve cina romanlara ok dknd. Yldz Saraynda bir tercme dairesi vard. Buraya memur edilen zevatn unvan (Mbeyni Hmayun Mtercimi) idi. Bunlar arasnda Sadrazam Paa, Rsumat Emini Srr Bey, Hariciye Tercme Kalemi Mdr Nian ve Safer Efendiler gibi zevat da vard. Bunlarn balca vazifeleri Avrupada yaymlanan romanlarn dikkate ayan olanlarn ve bilhassa zabta romanlarn tercme etmekti. Bu tercmeler Sultan Abdulhamidin yatak odasnda ve paravana arkasnda roman okumaya memur olan zevata teslim olunurdu. Hnkr yataa girdikten sonra roman okuyacak zat -nceleri Mahmut Efendi daha sonralar ise Esvapba smet Bey ve Mabeyinci Emin Bey- paravanann arkasna oturur, Hnkrn uykusu gelinceye kadar roman okur, nihayet Hnkr: Kfi! deyince dar kard. Sultan Abdulhamid okunanlar dikkatle dinler ve sk sk baz pasajlar tekrar ettirirdi. Ahmet Mithat Efendinin bir romann ok sevmi ve be on kere okutmutur, derler. kane romanlar abdesthane edebiyat diyerek sevmezdi. klktan ok korkarm, insan rakya mptela eden bir beladr. Ben neler bilirim neler bilirim... derdi. Sultan Abdulhamidin polisiye ve cina romanlara ok dkn olmasnn onun sahip olduu ar vehimle yakn bir alakas vardr. Ancak sz konusu vehmi mutlak bir kuruntu olarak anlamamak, bilakis insanlar fiziki ve ruhi ynleri ile tanyarak neler dndklerini, niyetlerinin ne olduunu, daha ksa bir ifade ile hangi psikoloji iinde bulunduklarn anlamaya ve dolaysyla kendisine, ailesine, evresine ve lkesine ynelik potansiyel tehlikelere kar tedbirler almaya ynelik olarak yorumlamak gerekir. Onun ilk defa grd adamlar hakknda edindii intibalarnda ok da yanlmam olmasnn nedenini biraz da dinledii polisiye romanlardan edindii bilgiye balamak gerekir. ahslar hakkndaki intibalarn baz iradelerinden karmak mmkndr.

Sultan Abdlhamid gnleri Selanikte daha Beylerbeyi Saraynda savan mevcut durumu

okuma alkanln srgn yllarnda da srdrmtr. Srgndeki ok din kitaplar okumak, dua ve niyazda bulunmakla geirmitir. ise yukardaki meguliyetlerine ilaveten bir de gazete okumak ve ve neticesi hakknda fikir yrtmtr.

. Tabii lalara Merak Sultan Abdlhamid tabii ilalar kullanmay tercih etmi, kimyasal ilalara pek iltifatta bulunmamtr. Bu davran veya tercihin gerisindeki temel nedenlerden birini ise onun sahip olduu vehim oluturmutur. Sultan Abdlhamid yap itibaryla hayatna ve salna gayet dkn biridir. Bu nedenledir ki gerek ehzadelii dnemlerinde ve gerekse hkmdarl srasnda kendisine zel doktorlar edinmitir. Hususi doktorlarna rnek olmas bakmndan Osman Paa, Mavroyani Paa, skender Paa, brahim Paa, Kapoleon, Blane, Devrini ve smet Paa gibi isimleri sralamak mmkndr. zel doktorlar dnda ihtiya veya zel nedenlerden dolay ara sra da olsa muayene olduu Masiro, Alman asll Bergmann ve Bier, Cemil bey, Cerrah Emin bey, Arif Paa, smet Paa, Nazif Paa, Said Paa gibi doktorlar da olmutur. zel doktorlar arasnda zellikle Rum, Fransz ve Alman asll olmak zere gayrimslim, dier bir ifade ile yabanc doktorlarn says dikkat ekici bir boyuttadr. Bu durum ise Osmanl Devletinde tp eitim ve ilminin seviyesini, doktorlarn bilgi ve yeteneini gstermesi bakmlarndan nemli olsa gerektir. Sultan Abdlhamid salk asnda sahip olduu duyarlk nedeniyledir ki: Asabiyetim olduu zaman idrar da ziyadeleiyor.. Hem de renksiz oluyor.. rneinden de anlalaca zere, kendisini her zaman ve her halkarda koruyup kollam ve fizyonomisini srekli gzlemlemitir. Tabir caizse Sultan Abdlhamid Kanninin mehur: Halk iinde muteber bir nesne yok devlet gibi Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi msrasnda ifade edilmeye allan geree salk konusunda gerekten inanm ve sz konusu inancn uygulamaya alm ve bu konuda rnek bir ahsiyet olmutur. Zira Sultan Abdlhamid, kelimenin tam anlamyla, belki de lm endiesi nedeniyle, karn arsa hi ihmal etmeden doktor arm, bu sradan rahatszla kar kendince ciddi ciddi tedbirler almakta gecikmemitir. Sultan Abdlhamid bir noktada hastalk hastas olmu, srekli ciddi bir hastala yakalanma endie ve kaygs tamtr. Sultan Abdlhamidin salk konusundaki hassasiyeti ve evham genliinde ikinci ve nc ahslar noktasnda yaam olduu bir takm hadiselere ve tatm olduu aclara dayansa gerektir. Zira gen yata annesi ve nihayet babas veremden lmlerdir. Vereme veya ona denk her hangi bir hastala yakalanma korkusu srekli iini kemirmitir. uur altnda belirli bir yer edinen genlik hatralar ve ekmi olduu aclar onun srekli strap duymasna ve dolaysyla salna haddinden fazla zen gstermesine sebep olmutur. Genliinde kendisi ciddi manada bir hastalk geirmemitir. Yaam olduu birka kazann dnda salk noktasnda zikre deer bir ey yoktur. Padiahl srasnda mustarip olduu ve nemli saylabilecek bir tek hastal bbreklerinden rahatszlanmas olmutur. Genel olarak Sultan Abdlhamid salam bir bnyeye sahip olmutur. Srgn yllarnda Sultan Abdlhamidin maruz kald temel rahatszlklar ise karn ve ba ars, nezle, ishal ve benzeri sradan rahatszlklardr. lm bile ciddi ve srekli bir hastalktan deil, ani bir kalp yetmezlii nedeniyle olmutur. lmne kadar ciddi bir hastalk geirmemesinin temel nedenlerinden biri onun belli bir tp bilgisine sahip olmu olmasdr. Bu bilgiyi tecrbe ve merak dolaysyla edinmitir. Tabir caiz ise tbb bilgi konusunda doktoru mektepli, kendisi de alayl olmutur.

Kocakar ilalar diye tanmlanan ve uzun bir sredir attar dkknlarnda ya ok zel mterilerine veya kimyasal ilalardan midini kesip, aresizlik ierisinde rpnan ve son bir deva yeri olarak grlp gelenlere arz edilen bir ksm otlar artk yava yava gnmz insannn ve doktorlarnn da dikkatini ekmeye, genel olarak kullanm sahasna girmeye balamtr. Son bir asrdr insanolu dertlerine deva bulmada kendisini kimyasal ilalarla snrlam, fakat bu davran tarz onu ok byk ve ciddi felaketlere mahkm etmitir. Ancak son zamanlarda, gete olsa bunun farkna varan bir ksm uzmanlar, zellikle Amerikal aratrmaclar, kimyasal maddelerle tedavi yerine tabiatta yetien bir ksm otlarla tedavi olma yollarn kefe ynelmiler ve bu noktada Kzlderililerin nasl salkl ve uzun mrl kalabildiklerini aratrmaya balamlardr. Yaplan aratrmalarda Kzlderililerin kavak yapran kaynatp ierek ba arsna tabii yoldan are bulduklarn, rmcek an kullanarak kann phtlamasn saladklarn tespit etmilerdir. Her konuda olduu gibi bu noktada da Baty taklit eden gnmz Trkiyesinin byk marketlerinde artk yava yava her yatan insann kullanabilecei sinameki, kekik suyu, papatya, rezene, anason, meyan kk gibi bir takm tabii otlarn modern fabrikalar ve makineler aracl ile albenili bir ekilde paketlenip biraz daha pahal bir fiyatla her trden tketicinin hizmetine sunulduu grlmektedir. Sultan Abdlhamid daha bir asr evvelinden, maruz kald hastalklar yahut rahatszlklar tedavi etmede tabii ila kullanmay tercih etmitir. Attar dkknlarnn en birinci ve bilinli mterilerinden birisi olmutur. Hangi otlarn ne tr rahatszlklara fayda ettiini gayet iyi bilmektedir. Bir ksm otlar kaynatp, terkip edip rahatszlklarn kendince tedavi yoluna gitmitir. Tabii yolla tedavi uygulamalar ierisinde en bata gelenlerinden bir ka hacamat yaptrmak, key olmak, sinameki almak ve scak su banyosu yapmak olmutur. Hal byle olunca Sultan Abdlhamid kimyasal ve kimyasal ierikli deruni ilalar kullanmaktan iddetle kanmtr. Ancak krem, merhem gibi sath kullanm gerektiren ilalar kabul etmitir. Az ak ila kutularn ve tarifini bilmedii reeteleri, doktoru dahi tavsiye etmi bulunsa, kesinlikle kullanmamtr. Israr da edilse hibir surette kabul etmemitir. Hekimlie merak ve istidad olduunu syleyen Abdlhamidin tabii otlar hakknda olduu gibi modern tbb tedaviler ve ilalar hakknda da reetelerin ieriini anlayacak, hangi ilacn hangi hastala iyi geleceini belirleyecek kadar geni ve salam bir bilgisi vardr. Kiilerin yzne bakp rahatsz olduklarn sezecek ve rahatszlklarnn belirtilmesi durumunda ila tavsiye edecek bir birikime sahip olmu, hatta zaman zaman bir ksm hastalar muyene cesareti gsterecek kadar tbb tecrbe ve bilgi edinmitir. Abdlhamidin tabi ilalara dknlnn veya kimyasal ilalardan endie etmesinin yahut kimyasal ilalar kullanmaktan kanmasnn nedenlerinden biri ve en bata geleni hi phesiz ki lmek ve ldrlmek korkusu olmutur. Sultan Abdlhamidi belki de hayatnda en ziyade rahatsz ve megul eden konulardan biri lme ve ldrlme korkusu olmu gzkmektedir. Sz konusu korku dolaysyladr ki ekseriya aryan dilerini kerpetenle bizzat kendisi ekip karmtr. Duymu olduu lme ve ldrlme korkusu genliinde ahit olduu kimyasal ilalarn bir takm olumsuz, buna mukabil tabii ilalarn ise olumlu sonular onu tercih ve alkanlklarnda etkilemi gzkmektedir. Bu etkilenmeyi rneklemek bakmndan o yle anlatmaktadr: ... Kadnefendi onda da bbrek hastal var idi.. Hatta sebeb-i mevti oldu.. Fakat morfin verdiler.. Bence morfinden vefat etti.. htimal ok gelmitir. O zamandan beri morfinden korkarm. Kadna morfin rnga etti.. Bir ka gn byle devam etti.. Vaka rnga uyuturuveriyor, uyutturuyor.. Lakin hkm geince yine ar balyor.. O da kar etmedi.. O zaman tecrbelilerden bir kadn ila yapt.. Geti idi.... VII. Sultan Abdlhamidin Gndelik Hayat Gayet zeki ve dirayetli, nazik ve gler yzl olan Sultan Abdlhamid shhatine pek itina ettii iin alma saatleri, yemek ve istirahat zamanlar gayet muntazamd.

Geceleri erken yatar, sabahlar erken kalkar, her sabah namaz klar, dua okurdu. Sabah banyosunu hi ihmal etmez, her sabah, banyosunu yapard. Genlik zamanlarnda souk, ihtiyarlk zamanlarnda ise lk banyoya devam ederdi. Banyodan sonra, muntazam giyinir, st, tereya ve rek gibi hafif bir kahvalt ederdi. Sultan Abdlhamid yavalk ve uyuukluktan hi holanmazd. Yorulmaz denilecek kadar alkand. Ekseriya neeli vakit geirirdi. Derhal mabeyincilerini artr, ie balard. Bu iler, devletin uygulamalar, jurnaller ve saire ile alakal idi. Bu suretle leye kadar alr, nihayet alafranga saat onda le yemeini yerdi, biraz dinlendikten sonra vazifesine tekrar balar, ikindiye kadar devam ederdi. kindiden biraz sonra, akam yemeini yer, yatsya kadar otururdu. Sultan Abdlhamidin yatak odas muayyendi. Odasnda bir paravana bulunur, ekseriya mhim iler iin mabeyincilerini yatak odasna kadar arrd. Bazen siyas meseleler olduu zaman, it Kknde avizeler yanar, Sultan Abdlhamidin sabahlara kadar oturduu, maiyet avularyla her tarafa sabahlara kadar iradeler gnderdii vaki olurdu. Akam erken yatar, sabah erken kalkard. Sarayda sefirlere ve saireye oyun olmad zaman, ekseriya yatsdan sonra yatar, sabahleyin alafranga bee doru kalkard. Sultan Abdlhamidin ksz kald asla vaki olmazd. VIII. Sultan Abdlhamidin Alkanlklar Abdlhamid kahve ve sigara tiryakisidir. Gndz, ileriyle megul olduu zaman, sk sk kahve ve sigara ierdi. Dolaysyla kt saylabilecek tek alkanl, eer kabul edilirse, sigara olmutur. Sigaralarn ttncba Ali Efendi denilen ve en eski emektarlarndan olan zat tedarik ve kendisine takdim ederdi. Kahveyi daima ift fincanla ierdi. Kahvesini kahvecibas hazrlard. Kendisine mahsus, beyaz, kapal cezve, iki fincan, bir tepsi zerinde getirilirdi. Sultan Abdulhamid her defasnda behemehl iki fincan kahve imei sevdii iin bir fincan bitirdikten sonra ikicisini ayn fincanda imeyip dier temiz fincana koyarlard. Bazen cezveyi kahveciba doldurur, bazen de kendi kor, ierdi. Sultan Abdulhamidin itii su ikinci kilerci Hseyin Efendi tarafndan bir srahiye konur ve bu srahi mhrl bir anta iinde takdim olunurdu. Sultan Abdulhamid boazna dkn deildi. Yemeini nadiren kadn sultanlarla beraber yerdi. Ekseriya, nne portatif bir masa konurdu. O, bu masada yemei yalnz bana yerdi. Bahede ise, o masa baheye gtrlrd. Dolmabahe Saraynda muayede olduu zaman yemei orada yer, masann oraya da gtrld vaki olurdu. Ne zaman ackrsa o zaman yemek yerdi ve herhangi dairede veya odada bulunuyorsa orackta yerdi. Kendisine s. 155a mahsus bir yemek odas yoktu. Onun iin urada burada yemek yerdi. Olduka az yemek yer, fakat yedikleri eyler gayet basit olmasna ramen byk bir dikkat ve itina ile hazrlanrd. Hayat- hususiyesinde numune-i imtisal olacak derecede perhizkrd. Yemekten sonra bir para istirahat etmeyi alkanlk edinmiti. Genliinden beri alkol ve gece hayatndan Abdlhamidin uzak durmay tercih etmitir. Kelimenin tam anlam ile iffetli idi. Genliinde bir iki defa alkol almsa da bunu alkanlk haline getirmekten kanmtr. Oysaki alkol ve iret, dier bir ifade ile gece hayat ve gayri meru yaam tarz, zellikle 1900n balarnda Osmanl devlet ricali ve aydnlar arasnda gayet yaygn bir durum kazanmtr. Bata halife unvanna sahip padiah ve padiah aday ehzdeler tarafndan olmak zere hemen herkes tarafndan iki kullanlm, gayri meru ilikilerde bulunulmutur. ki kullanmak veya iretle hem hal olmak hemen herkes tarafndan ok tabii olarak karlanm, verecei beden zarardan dolay ancak kullanmna dikkat edilmesi uyars sz konusu olmutur.

Sultan Abdlhamidin Hareme yaklam ise zerinde durulmaya deer bir konudur. Zira tahta geer gemez yapt ilk ilerden birisi sarayda bulunan bir ksm cariye ve saireye yol vermek olmutur. Sultan Abdlhamidin iretten yahut alkolden saknmasnda din inancnn belli bir etkisi olduu muhakkaktr. Ancak bu etki ok da belirleyici bir dzeyde olmasa gerekir. Onun iret ve alkolden uzak durmasnn temel nedeni, duyduu din endieden ziyade hit olduu bir takm olumsuzluklarla alakal gzkmektedir. Zira Abdlhamid halifeliini her frsatta vurgulamasna, slamclk politikas takip etmesine, tarkat yesi bulunmasna ve eyhlerle irtibat halinde olmasna ramen zarar vermeyecek derecede iki imeyi bir noktaya kadar ho gr ile karlamtr. Sultan Muratla olan konumasnda ona: Ara sra itah iin bir ufak kadeh konyak.. belki ila gibi cizdir.. Ziydesi muzrdr dedim.. Yemekten sonra bir kadeh hazm-i taam (yemei hazmetmek) iin imede belki zarar yok dedim... dediinden bahsetmekte, fazla iki imenin muzr, zararl olacan belirtmekte, kesin bir tavr sergileyerek, halifelik sfatnn veya slamclk politikasnn gerei olarak haram olduundan hi bahsetmemektedir. Yemekten sonra hazm kolaylatrmak iin iki imeyi makul karlarken az yemenin peygamber tavsiyesi olduundan, byle davranmann daha doru olacandan hi sz etmemektedir. Kendisinin neden iki kullanmadn da: Ben.. gen iken birka kere imi idim.. Bir gn kay (istifra) ettim. stikrah ettim (tiksindim). Bir daha imedim eklinde aklamaktadr. memesinin nedenini dine deil, hazzetmemesine balamaktadr. yle anlalmaktadr ki alkol ve iret dolaysyla evresinde bunanlardan mptela olanlarn maruz kald kbet, Sultan Muradn hastal ve hastaln oluumunda ikinin byk bir etkisi olduuna olan kesin inanc, yine babasnn lmnde iretin etkili olduu eklindeki kanaati Sultan Abdlhamidin ruh hali zerinde olduka tesirli olmu, onu derinden etkilemitir. Abdlhamidin kt alkanlk olarak nitelendirilebilecek olan sigara alkanl ise Hanmkalbi sigarasnn zivneli cinsinden imek eklinde olmutur. Tek kt alkanlk denebilecek olan sigarasn ierken bile bunlar fabrikalarda imal eden ii kzlarn ilerinde trl trl hastalar olabileceini, dolaysyla sigara yolu ile bu hastalklarn kendisine bulaabileceini dnm, sigarasn, zivanesine alev gstererek bir nevi dezenfekte ederek, gayet temkinli bir surette imi ve doktorunu bu noktada ihtar ederek kendisi gibi ihtiyatl olmas tavsiyesinde bulunmutur. Salna ve hayatna ne derece dikkat ettiini ve nem verdiini gstermesi ve dolaysyla da iki imemesinin, irette bulunmamasnn sebebini aklamas bakmndan bu davran tarz nemli olsa gerekir. IX. Sultan Abdlhamidin Serveti Sultan Abdlhamid ehzdelik yllarnda olduu gibi padiahlk gnlerinde de byk bir ahs servete sahip olmutur. Bu servetin temelinde ise onun daha ehzadelik yllarndan itibaren Maslak ve Kathanede bulunan iftliklerinde tarmla uram, koyun ticareti yapm, stbe madeni iletmi ve sarraf vastasyla parasn borsada deerlendirmi olmas etkili olmutur. Bundan dolaydr ki Sultan Abdlhamid ehzdeliinde madd sknt ekmedii gibi tahta kt zaman da ykl bir servete sahip olmutur.

KAYNAKLAR 1. tf Hseyin Beyin Muhattras, Defter 2, 4, 6, 9, 10, 11, 12, Trk Tari Kurumu Ktphanesi, (Yazma) Kayt No: Y-255. (Sz konusu defter Metin Hlag tarafndan bugnk dile aktarlarak Sultan II. Abdulhamidin Srgn Gnleri ad altnda yaynlanmtr (Pan Yaynlar, stanbul 2007.)

2. Francis McCullagh, Abdlhamidin D, Tercme: Nihal nol, stanbul 1990, stanbul Kitapl Yaynlar. 3. Mehmed Zeki Pakaln, Sicill-i Osman Zeyli Yahut Son Osmanl Bykleri Ansiklopedisi, c. I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2008. 4. Metin And, Saraya Bal Tiyatrolar ve II. Abdulhamidin Yldz Saray Tiyatrosu, stanbul 1987. 5. Orhan Kololu, Abdlhamit Gerei, Gr Yaynlar, 2. Bask, stanbul 1987.