You are on page 1of 129

B LD R ZETLER (ALFABET K SIRAYLA)

Asuman TEZCAN, Ara. Gr., Aytl TAMER, Ara. Gr., Blent TELLAN, Ara. Gr. Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi, Ankara niversitesi letiim Fakltesi, Gazi niversitesi letiim Fakltesi 1980-2005 Yllar Aras Trkiye Gndemini Oluturan Ekonomik, Siyasi, Kltrel Olaylarn letiim Aratrmalarna Yansmas Sklkla tekrar edildii gibi, 1980 yl Trkiyenin ekonomik, siyasi ve kltrel anlamda nemli deiimler geirdii bir yl olmutur. Uygulamaya konulan ekonomik dzenleme (24 Ocak Kararlar), rejim deiiklii (12 Eyll) ve bunlara kout giden kltrel dnm takip eden yllarda, tm dnyada yaanan ve neoliberal politikalar aracl ile dnyaya egemen olan globallemenin etkisi giderek iddetlenmitir. 1980 ylndan gnmze, 25 yllk srete iletiim alannda da nemli gelimeler yaanmtr. Bu almada 1980-2005 aras Trkiye gndemini oluturan ekonomik, siyasi ve kltrel olaylarn iletiim aratrmalarna yansmas incelenecektir. Bu amala, iletiim alannda yaplan akademik almalar (a)Akademik dergiler, (b) Tezler, (c) Kitaplar; globalleme srecinde medyann ekonomi-politik yapsnn deiimi gibi olgularn yan sra, gndemi oluturan olaylara, iletiim almalarnda yer verilme oran ve olaylarn ele aln balamnda deerlendirilecektir. almada 1980-2005 aras Trkiye gndemini oluturan siyasi, ekonomik, kltrel olaylar belirlenecek; bu erevede iletiim aratrmalar konu balklarnda gre tasnif edilecektir. Bylece 25 yllk srete Trkiyede yaplan iletiim aratrmalarnn Trkiyenin ekonomik, siyasi ve kltrel gndemiyle ne derece rtt ortaya konulmaya allacaktr. Aylin AYDOAN, Ara. Gr. Ankara niversitesi letiim Fakltesi 1980den Sonra Trkiyede Yeni letiim Teknolojileri zerine Yaplm Yksek Lisans ve Doktora Tezlerinin ncelenmesi Bugn, iinde bulunduumuz dnemi ve yaanlan ekonomik ve toplumsal deiimleri aklamak iin gelitirilen pek ok kuram yeni iletiim teknolojilerine zellikle vurgu yapmaktadr. Bu teknolojiler toplumsal ve ekonomik dnmlerin itici gc olarak grlmekte ve tm toplumsal yapda kkten yenilikler yaratmalar beklenmektedir. letiim yazn iinde de benzer bir durum sz konusudur. Ancak 1970lerin ikinci yarsna kadar, iletiim yazn iinde hakim olan yaklam iletiim teknolojileri ierisinden daha ok kitle iletiim teknolojilerine vurgu yapmtr. Yazn iinde noktadan noktaya iletiim olarak snflandrlan telekomnikasyon ihmal edilmi bir alan olmutur. 1970lerin ikinci

yarsndan itibaren ve zellikle de 1980lerden sonra telekomnikasyon iletiim alanna ynelik yazn iinde kendisine bir yer edinmeye balam ve yeni iletiim teknolojileri de literatrde zerinde nemle durulan bir alan olmutur. Bu almada 1987-2003 tarihleri arasnda Trkiyede yeni iletiim teknolojileri zerine yaplm yksek lisans ve doktora tezleri incelenecektir. alma erevesinde incelenecek tezler zellikle sosyal bilimler alanndan seilecek; bununla birlikte fen bilimleri alannda yaplm ancak sosyal bilimler alandaki kuram ve kavramlar kullanan tezler de alma erevesinde ele alnacaktr. almada belirtilen konuya dair yaplm olan tezlerin niceliksel ve niteliksel bir analizi yaplacak ve tercih ettikleri aratrma konular ve kuramsal yaklamlar dikkate alnarak bir dkm hazrlanacaktr. Bu dkm araclyla da bir snflandrma gerekletirilecektir. Sonu olarak Trkiyede yeni iletiim teknolojileri alannda akademik olarak nasl bir eilimin egemen olduunun belirlenmesi hedeflenmitir iler DURSUN, Do. Dr. Ankara niversitesi letiim Fakltesi Trkiyede Haber, Habercilik Ve Gazetecilik Aratrmalarnn Dn, Bugn ve Yarn: Nasl Bir Gelecek Trkiyede gazetecilik yksek lisans ve doktora eitimi, habercilik ve gazetecilik almalarna bata tezler olmak zere- zellikle 1990larn bandan itibaren nemli bir ivme kazandrmtr. Kitaplar, tezleri ve aratrma makalelerini kapsayan bu almalarn balang dnemlerinde sahip olduu aratrma ilgileri giderek farkllam; haber zmlemelerine ve ideoloji/ sylem analizlerine odakland lde Bat literatrndeki alma ilgileriyle yaknlar hale gelmitir. Aratrmalarn yntemleri ile kuramsal rgleri arasndaki tutarszlklar, kavram kullanm konusundaki savrukluklar bir yana, belki de asl zerinde durulmas gereken noktalardan biri, Trkiyede haber zmlemelerinin, temsil analizlerinin hakiki bir mecrasnn olup olmad veya oluup olumaddr. letiim alanndaki baka aratrma eilimleriyle de balantlandrarak ve Trkiyenin kendine zg politik, toplumsal dinamiklerini gzeterek, belirli dnemlerde moda olan paradigma ve sorunsallara dair eilimleri eletirmek bildirinin asli amacdr. Bununla ilikili bir dier amac ise haber ve habercilik/ gazetecilik almalar iin bir gelecek projeksiyonu izmeye almaktr. Sz konusu gelecek projeksiyonu, haber, habercilik ve gazetecilik almalarnda dikkat eken yntembilimsel ve sorunsal zensizliinin iaret ettii amazlarla da yzlemeye de bir ar anlamna gelecektir. Engin SARI, Ara. Gr. Ankara niversitesi letiim Fakltesi letiim almalar Alannda Dergicilik: letiim Fakltelerinde kan Dergiler zerine Bir Deerlendirme Bilgi retmek ve yaymak, niversitenin baat kurumsal niteliklerinden biridir. Bilimsel yaynlar bu ilevi yerine getirmenin en nemli ayadr. Son dnemlerde niversitenin bilgi retme ve yayma konusundaki baars sadece nicel lmler nda deerlendirilmektedir. Yaplan bilimsel yaynlarn says, yaynn nasl bir ierie sahip

olduu, nerede ve hangi srelerden geerek yaymland gibi niteliksel unsurlarn nne gemektedir. zellikle sosyal bilimler alannda dergi yaynclnn nasl yaplmakta olduu, bilimsel yaynlarn nitelii konusunda fikir vericidir. Bilgi pazarnda niceliksel ltlerin arlk kazanmas, bilgi ve dnce retenler iin bir forum niteliinde olmas gereken dergileri de, bu ilevinden uzaklatrmaktadr. nk baar, yaynn ne kadar okunduu, dikkate alnd veya ne tr tartmalar yarattndan ok, miktar ile deerlendirilmektedir. Sosyal bilimler iinde disiplinler aras bir alan olarak iletiim almalar bal altnda kan dergiler de, bu erevede deerlendirilebilir. letiim almalar alannda yaymlanan dergilerin hemen hemen tamam iletiim faklteleri bnyesinde karlmaktadr. Bu dergilerin bir ksm bilimsel kalite konusunda dn vermezken, bazlarnda ayn titizlik izlenememektedir. Dergi yayncl konusunda gsterilen ciddiyette bir standardnn olmamas, sz konusu dergileri iletiim almalar alannda bilgi ve dnce retilen bilimsel etkileim forumlar olmalarn engellemektedir. Bu bildirinin amac Trkiyede iletiim almalar alannda yaynlanan dergiler hakknda nce nicel verileri ortaya koymak (ka dergi var, tirajlar nedir, hangi periyotta yayn yapyorlar, her biri ortalama ka makale yaynlyorlar, toplamda imdiye kadar ka makale yaynlanm vb.), ardndan da dergilerin niteliksel boyutu hakknda eletirel deerlendirmelerde bulunmaktr. Niteliksel unsurlar, danma kurullar, hakem sreci, editryal sreler gibi balklar zeriden tartlacaktr. letiim alanndaki dergicilie dair yorumlarda bulunurken ve mevcut sorunlar tartrken, Ankara niversitesi letiim Aratrmalar ve Uygulama Merkezi iletiim: aratrmalar dergisinin yaynclk deneyiminden de yararlanlacaktr. Engin SARI, Ara. Gr., Tuba KANLI, Ara. Gr. Ankara niversitesi letiim Fakltesi letiim Alannda Lisansst almalar: Bir Snflama ve Yorumlama Denemesi Sosyal bilimler alannda yaplan almalarda nasl bir metodoloji izleneceinin tesinde farkl ekoller, kuramsal perspektif ve yaklamlara nasl bir mesafede durulaca sorusu, yaplan aratrmalarn snrlandrlmas ve snflandrlmasnda nem tamaktadr. letiim alannda yaplan almalarda da ok sayda yaklam ve bundan kaynakl yntemsel eitlilik sz konusu. Aratrmalarda, bata ekonomi politik yaklam ve kltrel almalar olmak zere problematizasyon aamasnda dil, siyasal sistem, ekonomik yaplama ve benzeri noktalara younlaan, siyaset bilimi, sosyoloji, dilbilim, psikanaliz, antropoloji gibi bilimsel alanlardan beslenen bir disiplinleraraslk sz edilen snflama ve snrlandrmann zorluunu gstermektedir. Bu bildirinin amac Trkiyede iletiim alanndaki akademik almalara dair genel bir fotoraf ortaya koymaktr. Bu dorultuda iletiim fakltelerinde yaplan lisansst almalara (yksek lisans ve doktora tezleri) ilikin istatistikler toplanacak ve yorumlanacaktr. Ayrca almalar, nitel bir snflamaya da tabi tutularak, tamam olmasa da, zetleri (abstrakt) okunarak eletirel bir deerlendirme yaplmaya allacaktr. Bylece iletiim alanndaki lisansst almalarn genel olarak nasl bir tablo ortaya koyduu, akademik/dnsel karakterinin ne olduu ve hangi yne evrildiine k tutulacaktr.

Eser KKER, Prof. Dr. Ankara niversitesi letiim Fakltesi Disiplinleraras Alanlarda Yanyanalk: letiim ve Kadn almalarnn Ortaklklar Trkiye'de iki yeni akademik alma alan olarak yelenen bu iki alann disiplinleraras olmaktan kaynaklanan sorunlar (baz kurucu disiplinlerden hi beslenememe, temel yntem sorunlarn iselletirememe, zgl sorunsallar oluturamama) karlama biimlerini ele almak suretiyle feminist iletiim aratrmalarnn yokluuna iaret etmek bu bildirinin amacdr. Kurtulu KAYALI, Prof. Dr. Ankara niversitesi, Dil, Tarih ve Corafya Fakltesi Trk Sinemas almalarnn Ulat Dzey Konusunda Genel Bir Deerlendirme Denemesi Trk sinemas konusundaki almalarn iki ayr mecrada seyrettii sylenebilir. Bunlardan biri biraz keyfi, biraz zorunlu bir erevede iletiim faklteleri dndaki seyri, dieri de akademik alandaki gelimesidir. Doal olarak iletiim fakltelerinin youn olarak artmasna paralel bir biimde almalar akademik alanda fazlalamaya balamtr. letiim fakltelerinin sinema-televizyon-radyo blmleri olutuktan sonra bu tr almalar zaman iinde daha da artmtr. Dolaysyla da belki on yllk dnemler halinde bu almalarn mahiyetleri farkllam grnmektedir. On yllk dnemlerin temel zellikleri de almalarn mahiyetini ekillendirmie benzemektedir. Dnemlerin temel zellikleri zaman zaman Trk sinemas almalarnn snrlanmasna, zaman zaman da fazlalamasna yol amtr. 1965-1975 yllar aras dnem iletiim fakltelerinin yeni kurulduu ve basn-yayn blmlerinin ne kt tarih kesitidir. Trk sinemas konusunda almalarn Trk sinemasnn kmsenmesi nedeniyle tercih edilmemesi sz konusudur. 1975-1985 yllar aras dnem sinema bilim daln ieren blmlerin fazlalamas ve Ylmaz Gneyin balatt varsaylan devrimci sinema akmna ynelik olumlu tutumlarn baatlamas nedeniyle tarafl da olsa Trk sinemas almalarnn belirgin bir ivme kazand zaman araldr. 1985-1995 yllar aras dnem Trk sinemas almalarnn gncel sinema zerinde odaklat ve bu tarih kesitinde Trkiyede film retiminin azalmas nedeniyle Trk sinemas almalarnn duraklad bir tarih kesiti olarak deerlendirilebilir. 1995-2005 yllar aras dnem de Trk sinemasnn ayaklar stnde durmas ve geleneksel Trk sinemasna ilginin artmasyla Trk sinemas zerine almalarn yeni bir dinamizm kazand dnemdir. Bir de iletiim fakltelerinin ok fazla artmas Trk sinemas almalarn belirgin bir ekilde younlatrmtr. Bu genel trendden ayr olarak zaman iinde artan bu almalarn nitelik asndan da genel bir

deerlendirilmesinin yaplmas gerekmektedir. Merih TAKAYA, retim Grevlisi Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi Sra Kkn (!) Tozlu Raflarnda Reklam Denetleyenlerin Parmak zine Rastlan(a)mad Trkiyede iletiimle ilgili aratrmalar deien toplumsal gereklikleri anlamak ve aklamann yan sra bu konuyla ilgili politikalarda herhangi bir dnme yol ayor mu? Akademisyenler, aratrmac ve eitimcilik misyonlarna ek olarak, politik deiime de katkda bulunabiliyorlar m? sorular erevesinde belirlenen tebli konusu: Trkiyede Reklam Denetimi Konusunda yaplan akademik aratrmalarn sonularnn reklam denetimi konusunda yaplan yasa ve ynetmelikler ve bunlarda yaplan deiiklikler iin referans olarak kullanlmamasnn nedenlerinin tartlmas olarak belirlenmitir. Enformasyon endstrisinin en nemli bileeni olarak nitelendirilen medyann ve onun yaamsal unsuru olan reklamn sosyal, ekonomik ve kltrel aratrmalara son yllarda olduka sk konu olduu grlmektedir. Pek ok lkede yaynclk sektrnn kontrol iin dzenleyici kurullar oluturulmutur. Trkiyede Radyo Televizyon st Kurulu da bu amala oluturulmu bir kuruldur. Ancak siyasi ve ekonomik iktidarlarn basks altnda kalarak zerk yapsndan uzaklaan st kurul iletiim zgrlnn gvencesi, tketici haklarnn koruyucusu olmakta baarl olamamtr. Reklam yayn esaslarnn belirlemek/dzenlemek zere yasa, ynetmelik ve teblilerde yapt deiiklikleri bilimsel almalarn sonularn referans vererek destekleme gereini duymamtr. Reklam n denetimi yapmak zere oluturulan Reklam Kurulu, Sermaye Piyasas Kurulu; z denetimi yapmak zere oluturulan Reklam zdenetim Kurulu gibi dier reklam denetim mekanizmalarnn da reklam denetimi yaparlarken bilimsel almalarn sonularna atfta bulunmamaktadrlar. lkemizdeki reklamcln standartlar ve reklamclkla ilgili yasal dzenlemeler ile ilgili olarak bu gne kadar eitli almalar yaplmsa da, reklam uygulamalarn yasal adan ynlendiren ve denetimine esas olan en son dzenleme 23 ubat 1995 tarihinde kabul edilen 4077 sayl Tketicinin Korunmas Hakkndaki Kanundur. Kanunun 17. maddesine ticari reklam ve ilanlarda uyulmas gereken ilkeleri belirlemek, bu ilkeler erevesinde ticari reklam ve ilanlar incelemek ve inceleme sonucuna gre, 16. madde hkmlerine aykr hareket edenleri cezalandrmak, sz konusu reklam ve ilanlar durdurmak ve/veya ayn yntemle dzeltmek hususlarnda Bakanla neride bulunmakla grevli bir Reklam Kurulu kurulmutur. Reklam Kurulu ticari reklam ve ilanlarda uyulmas gereken ilkeleri belirlemede, lke koullarn yan sra, reklamclk alannda evrensel kabul grm tanm ve kurallar da dikkate alr. Bu noktada konunun iki boyutu ele alnacaktr; Birinci boyut, reklam yayn esaslarnn belirlenmesinde ve reklam denetiminde sz sahibi olan yetkililerin (yasa yapclarn ve denetleyici kurul yelerinin) akademik bilgiyi kullanma konusundaki yaklamlarnn ve bu yaklamlarnn tarihsel perspektifte ideolojik temellerinin neler olduunun belirlenmesine yneliktir.

kinci boyut ise Trkiyede Reklam Denetimi Konusunda yaplan aratrmalarn sonularnn reklam denetimi konusunda kullanlabilir bir bilgi birikimi salayp salamad konusunun tartlmasdr Mesude Canan ZTRK, Yrd. Do. Dr. Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi Sosyal Sorumluluk Alannda Yaplan letiim Aratrmalarnn Deerlendirilmesi Gnmzde kurulular, deien ekonomik, sosyal ve siyasal evrenin ihtiyalarna cevap verebilmek amacyla sosyal sorumluluk almalar yapmaktadr. Kurulular, baarl olabilmek iin kendi i uyumunu salamann yan sra evresiyle de uyumlu ilikiler kurmas gerektiini, kazan ve kr elde etmenin yannda topluma kar olan sorumluluklarnn olduunu fark etmilerdir. Kurulularn yaptklar btn faaliyetlerle evreleriyle olan ilikilerinde sosyal sorumluluu da gz nnde bulundurmalarndan dolay bu konu giderek daha fazla nem kazanmaktadr. Sosyal sorumluluk almalarnn nem kazanmas bu alanla ilgili bilimsel almalar da beraberinde getirmitir. Bu almada Trkiyede sosyal sorumluluk alannda yaplan iletiim almalar deerlendirildi. Bu alma, sosyal sorumluluk kavramn anahtar alarak YKde bulunan ilgili tezleri ve letiim Fakltelerinin yaynlamakta olduklar bilimsel dergileri ve alanla ilgili sempozyum ve konferans bildirilerini kapsamaktadr. Elde edilen almalar, ncelikle iletiim balants asndan deerlendirilmektedir. Sosyal sorumluluk kapsamnda yaplan iletiim almalar, ncelikle ele aldklar kuram ve yntemler asndan analiz edilmektedir. Daha sonra bu aratrmalarn model nerileri, vardklar sonular ve sunduklar neriler asndan deerlendirilmesi ve karlatrmas gerekletirilerek iletiim alanna yaptklar katk ortaya konmaktadr. Mutlu B NARK, Do. Dr. Gazi niversitesi letiim Fakltesi Kltrleraras letiimi almak Bu bildiri erevesinde "kltr" tanmlar ve farkl kltrlerin temas veya bulumalarn amlayan farkl yaklamlar, zellikle Trkiye'de kltrleraras iletiim alannda yaplm almalar ile "kltrler aras temas" tanmlama biimleri ele alnacaktr. letiim Fakltelerinde mevcut ders programlar ve izleklerinde bu disiplinleraras alma alannn ne ekilde tanmlad da irdelenecektir. Nilgn TUTAL-CHEVIRON, Yrd. Do. Dr. Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi Trkiyede letiim Aratrmalar: Popler Kltr Trkiyede iletiim alanndaki aratrmalarda ngiliz dilinde retilen kuramsal bilginin hakim olduu grlmektedir. Bu hakimiyet, popler kltr aratrmalar da iin de geerliliini korumaktadr.

Bu bildiride, popler kltr aratrmalar alannda hangi kavramsal aralarn kullanldnn ve kullanlan bu kavramsal aralarn alandaki aratrmalarda oluan bak alarn nasl belirlediinin zerinde ncelikle durulacaktr. Bunu yaparken, Trkiyede saylar olduka az olan popler kltr aratrmalarnn deerlendirilmesi de yaplacaktr. Seilen konular ile yukarda szn ettiimiz kavramsal bamllk arasndaki ilikiyi ortaya karmaya alacamz bu almada, popler kltr aratrmalarnn iletiim alannn tamamn kapsadn gstermeyi deneyeceiz. Bunun, kitle kltrnn Trkiyede popler kltr kitleselletirme tarzlarnn toplumumuzdaki kltr olgularn anlamakta ne denli nemli olduunun altn izmek iin zorunlu bir urak olduunu gstermeyi deneyeceiz. Bu genel erevede, zerinde duracamz bir dier unsur ise, popler kltr aratrmalarna konu olacak alanlarn Trkiyedeki inanlmaz zenginliidir. Bununla ise, popler kltr alannda yaplacak eitim ya da aratrma amal almalarn ne kadar gerekli olduuna dikkatleri ekmek istiyoruz. Nuran YILDIZ, Yrd. Do. Dr. Ankara niversitesi letiim Fakltesi maj Aratrmalar zerine Bir nceleme Kamuoyu aratrmalar ve pazar aratrmalar arasna skm olan imaj aratrmalarnn ipular Trkiye'de zellikle 1990'dan sonra kendini gstermektedir. Kamuoyu aratrma irketleri tarafndan mteriler iin gelitirilmekte olan sorunlu imaj aratrmalar tamamyla pazar koullar iinde gelien ve hibir bilimsel temele oturmayan aratrmalar olarak konumlanmaktadr. Oysa bu aratrmalar ABD ve ngiltere'de bilimsel bir uygulama ve deerlendirme erevesinde niversitelerde nemli bir alma alan olarak kabul grmektedir. zellikle siyasal iletiim alannda yaplan imaj aratrmalarnda genellenebilir snflandrmalar yaplrken Trkiye'de ancak kamuoyu aratrmalar iinde kendilerine yer bulmaktadr. Bu almada, imaj aratrmalarnn bir aratrma alan olarak Trkiye'de ilgi grmemesinin nedenleri ve aratrmada ortaya kan sorunlar rneklerle tartlmaktadr. Nuray TRKOLU, Prof. Dr. Marmara niversitesi letiim Fakltesi Trkiyede letiim Akademisyeni Olmak: Kiisel Bir Servene Eletirel Bir Bak Televizyon izlemenin gndelik yaam alkanlklar ve politik tutumlarla ilgili ne gibi deiiklikler getirdiini anlamaya altm doktora tezime balarken, insanlarn yalnzca nasl davrandklar ve neler sylediklerinin eitli bilimsel yntemlerle kaydedilmesiyle yetinmenin yeterli olmayacan hissediyordum. Yaamlarn kendilerinin nasl deerlendirdiklerini, yaamdan beklentilerini ve hatta mmknse dlerini, arzularn da renmek istiyordum. Ellerinde tm olanaklar olsayd nasl yaamak isterlerdi? Televizyondan grdkleri yaam grnmleri, dlerine ne kadar girmiti?

Trkiyede letiim Aratrmalar sempozyumunun arsnda iletiim konusunda alan akademisyenlerin kendi pratiklerine eletirel bir biimde bakp bunlar tartmas istendiini okuyunca, 40. kurulu yldnmn kutlayan ve benim de 23 yl nce mezun olduum okulumda, bir iletiim akademisyeninin yetime ve alma servenini deerlendirmek istedim. Ortam, iinde yaayanlar tarafndan nasl alglanyordu; rencilikten i yaamna, aratrma-eitim-meslektalk-paylam ortam nasl yaanyordu? Trkiyede ve snrlar dnda karlatm akademik ortamlar olabildiince sosyal bilimler erevesinde deerlendirerek beklentileri ve yaplp edilenleri masaya yatrmaya alacam. Bulunduumuz akademik ortam bizi ne derece seyirci, ne derece noter, ne derece eyleyici, planlayc, ynetici, deerlendirici, hakem, vb. rollerine itiyor? Yalnzca bunlarn envanterini kartmakla, bir faaliyet raporu yazmakla, kendimizle hesaplam olamayz. Asl yapmadklarmz, yapamadklarmz neler? Nelere zeniyor, kimlerden kopya ekiyoruz? Nelerden saknp, nelere kaplyoruz? Ksaca, bu ve benzeri sorularla, yllar nce, lkemin insan olduklar halde benim dolayl sorularla yaklaarak anlamaya altm krsal kesim insanlarna baktm gibi, belki de bir kuan temsilcisi gibi grdm kendi akademik servenime olabildiince z eletirel bir mercekle bakp, akademik-kltrel ortammz incelemeye alacam. mer ZER, Yrd. Do. Dr. Anadolu niversitesi letiim Fakltesi Prof. Dr. Oya Tokgzn Trkiyede letiim Alanna Katklar Trkiyede iletiim alannn geliimi asndan, baz aratrmaclar nc iletiim bilimciler olarak tanmlamak mmkndr. Nermin Abadan-Unatn liderliini yapt nerilebilecek bu grup ierisinde ilk elde isim dikkat ekmektedir: nsal Oskay, Oya Tokgz ve Aysel Aziz. Bu isim gnmzde letiim alannda alan bir ok isimin hocaln yapmakla birlikte, uzun denilebilecek bir sre nce Prof. Dr. nvanna sahip olan bir ok akademisyenin yetimesinde de rol oynamlardr. Bu almada, belirtilen isimden Prof. Dr. Oya Tokgzn alana katklar ele alnmtr. almada Oya Tokgz eitli alardan deerlendirilmitir. Bunlar u ekilde belirtmek mmkndr: Tokgzn Eitim Serveni, Akademik Yaynlar (Kitap, makale, bildiri): Bu grupta 1970li yllardan itibaren yapt almalar incelenecektir, Ynettii Tezler, Ynetici Olarak Katklar, almada Tokgzn tm yaynlar ele alnmtr. Bu adan bakldnda Tokgzn almalarnda setii yntem, alma konular, bu konularn gnmz asndan nemi, iletiim alanna bak vb. gibi noktalar aydnlatlmtr. Tezlere baklma nedeni ise, Tokgzn iletiim alannda kimlere hangi konularda katk saladn ortaya karmaktr. Yneticilik olarak katklar henz tamamlanmamtr. Bu konuda Tokgzle grme yaplacak ve alana hangi katklar baka bir ifadeyle ne gibi almlar salad ortaya konulacaktr.

Pnar UAK, Ara. Gr., B.Pnar ZDEM R, Ara. Gr., Melike AKTA Ara. Gr. Ankara niversitesi letiim Fakltesi Disiplinleraras Bir Alan Olarak Halkla likiler: Bibliometrik Bir Analiz Trkiyede balangta kamu ynetimi tarafndan kullanlan halkla ilikiler, 1980li yllarda lkenin serbest piyasa ekonomisine entegrasyonu ile birlikte zel sektr tarafndan da hzla benimsenmi ve kendisine olduka yaygn bir uygulama alan bulmutur. Buna kout olarak, halkla ilikiler literatr de Trkiyede 1980li yllarla birlikte nicel anlamda zenginlemeye balamtr. Alanda yaplm olan almalarn says her geen yl artmaktadr. Bu nicel artn, disiplinleraras nitelii olan halkla ilikiler alanndaki almalarda konu, kuramsal ynelim, yntem ve farkl akademik alanlarla kurulan ba gibi somut gstergelere de yansmas beklenmelidir. Bu alma halkla ilikiler alannn Trkiyedeki son 30 yl kapsayan akademik profilini karmay amalamaktadr. Bu ama dorultusunda, 1975 ylndan itibaren halkla ilikiler konusunda yazlm kitaplar, yksek lisans ve doktora tezleri bibliometrik bir analize tabi tutulacaktr. Bu erevede, alanda yazlm almalarn says, yazar profilleri, ana temalar, halkla ilikileri kavramsallatrma biimleri, aratrma yntem ve teknikleri incelenecektir. Ayrca halkla ilikilerin dier disiplinlerle olan bann ne ekilde kurulduu ve alt ayrmlarn nasl biimlendirildii zerinde durulacaktr. ncelenen almalarn halkla ilikiler alanndan ve dier disiplinlerden en sk referans verdii yazar ve eserler ortaya konulacaktr. Bylece halkla ilikiler alannn akademik indeksinin oluturulmas planlanmaktadr. Oluturulan bu indeks, alann disiplinleraras niteliinin temel koordinatlarn belirginletirerek, alandaki boluklarn grnr klnmasna katkda bulunacaktr. Seil ZAY, Marmara niversitesi letiim Fakltesi letiim Aratrmalarnda Yerel Medya Sunumu Yerel medya, Trkiyedeki iletiim fakltesi akademisyenlerinin ilgili (kitap-tezmakale) almalarnda nasl yer alyor? Yerel medya kavram, sregelen yerellik-kresellik tartmas ierisinde kendisini var edebiliyor mu? almamn ana eksenini bu soru oluturacaktr. letiim aratrmalarnda, zellikle kresellemeyle beraber Yerel Medya eksenli birok alma yaplmaya baland. Yerel Medya bir kavram olarak hayli ilgi grmesine ramen, mevcut yerel medya pratiinde de bu poplerlik sz konusu olamad ileri srlebilir. almamda Yerel Medyann ilevleri ve nemini tartmaktan ziyade, Trkiyede yerel medya uygulamalarnn bu alandaki akademik faaliyetlerle ne denli etkileim iinde olduu tartlacaktr. Akademisyenlerin yerel medya tanmlarndan hareketle, bir alternatif olarak ne srlen projelendirilmi yerel medya(mevcut projelerde bir ok medya profesyoneliyle birlikte zellikle iletiim faklteleri akademisyeni bulunmaktadr) almalar ve sregelen yerel medya anlaynn farkllklar ve aynlklar zerinden bir ideal iletiim ortamnn olanakll sorgulanacaktr. Yan sra belirlenen tanmlarn uygulama alannda rtt rnekler ele alnacak, tanmlar ile rnek olaylar deerlendirilecektir.

Sonu olarak, yerel medya ile ilgili akademik almalarn bugnk durumu tespit edilecektir. Sedat CEREC , Prof. Dr. Yznc Yl niversitesi Van Meslek Yksekokulu letiim Yetmezlii Merkezi Varsl kltrel unsurlar, yer alt ve yerst deerleriyle btn bilim dallar iin geni bir aratrma alan olan Trkiyenin, her trl aratrma olanan sunan ak bir laboratuar nitelii tamasna karn, aratrmalar konusundaki en byk sorunu, bir aratrma konusunda yetkili, ilgili, grevli, sorumlu kiiler arasndaki iletiim yetersizliidir. Giderek paraya dayal yaam biiminin ve kltrn egemenlii altna giren Trkiyede aratrmalarn ou da parasal kara dayal biimde planlanmaktadr. Bu nedenle tecimsel aratrma kurumlar, hemen her konuda, paras olan kiiler ve kurumlar iin , ou zaman bilimsellikten uzak, anket trnde aratrmalar yapmaktadr. Yaplarndaki ve almalarndaki btn eksikliklere ve aksaklklara karn Trkiyede aratrmalar en ok niversitelerce desteklenmektedir. Aratrmaya merakl, bilim adam nitelii tayan kiiler, en uygun ve elverili alma ortamlarn yine niversitelerde bularak, aratrmalar iin maddi ve manevi destekleri de yine niversitelerden alabilmektedir. Laboratuar ve ara gere asndan pek ok niversite yetersiz nitelikte olsa da, aratrmaclar zellikle denek konusunda, niversitelerden fazlasyla yararlanmaktadr. Trkiyedeki bilimsel aratrmalarn toplumsal veya siyasal dnme etkileri, dar kafal politikaclar ve tutucu halk kesimleri nedeniyle olduka ar gerekleebilmektedir. Ancak toplumdaki kanlmaz dnm, ok yava da olsa, tpk Atatrk devrimleri gibi, bilimsel aratrmalarn sonularn da sindirerek uygulamaya geirecektir. Sleyman RVAN, Do. Dr. Dou Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik almalarnda Temel Ynelimler Trkiyede gazetecilik alanndaki lisansst almalar sadece 20 yllk bir gemie sahiptir. lk yksek lisans tezleri 1985 ylnda kabul edilmitir. YK tez merkezi zerinden yaplan taramada, gazetecilik terimi altnda 512 tezin varl saptanmtr. Bu tezlerden 102si doktora, 410u da yksek lisans dzeyindedir. Basn terimi altnda ise 537 tezin gsterildii grlmektedir. Bu bildiri, gazetecilik ve basn terimleri altnda gsterilen tezleri incelemeye alrken, u amalar hedeflemektedir: Gazetecilik alanndaki tezlerin alt kategoriler balamndaki dalmlar nasldr? Bu amacn gerekletirilebilmesi iin tezlerin analizine ilikin bir kodlama ynergesi oluturulacak ve veriler SPSS programnda deerlendirilecektir.

10

Bu tezler alanda bilgi birikimine katk salyor mu? Bu konu deiik ekillerde irdelenebilir. rnein, tezin kitap haline getirilip getirilmedii, teze atf yaplp yaplmad gibi. Bu bildiri kapsamnda ikinci yntem temel alnacak ve tezlerde dier tezlere yaplan atflar irdelenecektir. Bu bize, yaplan tezlerin ne lde bilgi birikimine katkda bulunduu konusunda ipular verecektir. Bildirinin nc amac ise, sonda ek olarak verilecek bir tezler kaynakas oluturmaktr. Bu kaynaka, alanda gelecekte yaplacak tez almalarna k tutabilecektir. Bildiri blmden oluacaktr. lk blmde, Trkiyedeki gazetecilik lisansst eitiminin ksa bir tarihesi verilecek; ikinci blmde lisansst programlarda tamamlanan tezler hakknda yaplacak nicel almann sonular irdelenecek; ve son blmde de genel bir deerlendirme yaplacaktr. Bildiri kapsamnda ayrca Kuzey Kbrstaki niversitelerde yaplan lisansst tezleri hakknda da bir deerlendirme yaplacak ve bu tezlerin konularyla Trkiye niversitelerinde yaplan tez konular arasnda bir benzerlik olup olmad incelenecektir. lk DOANAY, Yrd. Do. Dr. Ankara niversitesi letiim Fakltesi Kiileraras letiime Eletirel Bir Bak: Trkiyede letiim Disiplini inde Kiileraras letiimin Yeri Kiileraras iletiim, zellikle son birka on yl iinde iletiim disiplini iinde yrtlen mikro dzey analizler iin nemli bir ilgi alan olarak belirmitir. Bu almalar iinde, kiileraras iletiimi toplumsal g/iktidar ilikilerinin ve bu ilikileri dntrme mcadelelerinin gerekleme zemini olarak gren yaklamlar giderek arlkl bir yer tutmaya balarken kiileraras iletiim, iinde gerekletii sosyal balamla birlikte ele alnm, konuma, dil, sylem ve retorik analizleri ile ilikilendirilmitir. Bu ilikilendirme, beraberinde, kiileraras iletiimi iletiim becerilerine indirgeyen ya da iletiim yerine iliki zerine odaklanarak ana akm bireyci psikolojinin ilgi alanyla snrlayan yaklamlara dair eletirel bir bak da getirmektedir. Bununla birlikte, Trkiyede gerek iletiim alan iinde kiileraras iletiimin yerine ilikin akademik almalarda gerekse kiileraras iletiim eitimi alannda temel eilimin kiileraras iletiimin iliki boyutu zerinde duran ve iletiimde sorun zme, iletiim becerilerini gelitirme ya da etkili iletiim tekniklerigibi konular zerinde odaklanan bir izgide younlat grlmektedir. Bu bildiri Trkiyede iletiim disiplini iinde kiileraras iletiime ynelik temel akademik ilgileri ve tercihleri ortaya koyarak iletiim almalar iinde kiileraras iletiimin yerine ilikin eletirel bir bak gelitirmeyi amalamaktadr. V. Ertan YILMAZ, Ara. Gr. Gazi niversitesi letiim Fakltesi Trkiyede letiim Kuramlar Alannda Gerekletirilen eviri Kitaplar zerine Baz Gzlemler

11

Bu almada letiim kuramlar alannda yabanc dillerden Trkeye yaplan eviriler zerinde durulacaktr. Belirli bir politikaya dayal olarak yaplan eviriler, sosyal bilimlerin geliip serpilmesinde nemli bir rol oynar. Bu yarg, iletiim alan iinde geerlidir. Dnyada iletiim alannda gelitirilen teorilerin Trkiyeye aktarlmasnda, tartlmasnda ve zmsenmesinde evirilere byk ihtiya vardr. Trkiyede felsefe, sosyoloji ve siyaset bilimi gibi alanlarda yaplan evirilerle ilgili akademik tartmalar yaplmtr. Ancak, letiim alannda yaplan eviriler ile ilgili tartmalar yetersizdir. Bu almada, iletiim alannda yaplan evirilere yn veren politikalar ele alnacaktr. Bu amala, 1960lardan gnmze iletiim alannda yaplan eviri kitaplarn bir dkm yaplacaktr. Hangi ekollere mensup yazarlarn kitaplar arlkl olarak evrilmitir? eviri etkinliinde nasl bir politika izlenmitir? almada bu sorulara yant aranacaktr. almada ncelikli olarak, sosyal bilimlerde evirinin bilimsel gelime asndan tad neme iaret edilecektir. Daha sonra, Trkiyede eviri konusunda yaplan deerlendirmelerden hareketle, eviri etkinliine nasl yaklalaca konusu tartlacaktr. Bununla balantl olarak Trkiyede sosyal bilimlerde genel olarak eviri etkinliini belirleyen politikalar zerinde durulacaktr. Bu erevede iletiim kuramlar alannda gerekletirilen eviri kitaplar hakkndaki veriler deerlendirilecektir. almann sonu ksmnda, eviri faaliyetlerinde gz nnde tutulmas gereken ilkeler konusunda birtakm neriler tartmaya alacaktr. Buna ek olarak iletiim alannda evirinin zendirilmesi konusundaki neriler de dile getirilecektir.

12

Dnyada Ve Trkiyede letiim Aratrmalar


Prof. Dr. Aysel Aziz Yeditepe niversitesi letiim Fakltesi 1. G R letiim aratrmalarnn tarihesine baklacak olursa, dier disiplinlerden bamsz olarak ortaya kmas 20. yzyln 2. yarsna doru gelitii grlr. Dier bilim dallarnda da grld zere iletiim alannn bir bilim, bir reti dal olmas ve zellikle iletiim teknolojisinin gelimesine bal olarak hz kazanm, eitlenmitir. zellikle iletiim alannda eitim retim yaplmaya balanmas nemli bir etkenlerden biri olmutur. Bu tarihi, 20. yzyln 2. yarsna kadar gtrebiliriz. Ondan nce ise iletiim konusu ayr bir disiplin olarak deil, 19. yzylda ayr bir bilim dal olarak kendini kabul ettiren sosyoloji (toplum bilim)nin ierisinde ele alnyordu. letiim teknolojisindeki hzl geliim, yeni iletiim ve kitlesel iletiim kanallarnn bulunuu ve toplum hizmetine sunulmas, geni bir kullanc ya da tketici kitlesi bulmas, bu kitlenin bu aralarla verilen eitli iletilerden etkilenmeleri bu konuda toplumsal ve toplumbilimsel aratrmalarn yaplmas sonucunu dourmu: bu durum ise iletiim ile ilgili kuramlarn domasna ve giderek bilim dal olarak kabul edilmesine yol amtr. Bir anlamda iletiim alanndaki gelimeler, iletiim alannn sosyolojiden ayrlmas, sosyolojinin bir bilim dal olarak kabul edilmesindeki sreci yaamtr. Ancak, ikisi arasndaki nemli fark, yer ve zaman farklldr. Sosyoloji bilim dal niteliini kazanmas 19 yzylda Avrupa (Fransa, ngiltere ve Almanya)da olurken, iletiim alannn bir bilim dal durumuna 20. yzylda ve daha ok ABDdedir. 2. Dnyada letiim Aratrmalar 2.1 ilk aratrmalar letiim alan ile ilgili ilk aratrmalar toplumsal ierikli yani bu aralarn kullanlmas ile ortaya kan gereksinimleri karlamak zere yaplmtr ve kullanlan yntem ve teknikler de sosyolojiden, sosyal psikolojiden hatta psikolojiden alnmtr. lk aratrmalar farkl ynlerde yaplmtr. Bu farkllk, alann yeni olmasndan tr, ncelikle bilim alan olarak kabul edilmesi yeni olduundan, bilim olmas ile ilgili aratrmalara gereksinim duyulmu ve zellikte 20. yzyln ilk eyreinde iletiim alan ile model, yaklamlar ve

kuramlar gelitirmi ve kimi kez kuramsal almalarla, kim kez ampirik alan almalar ile iletiimin bir bilim dal olarak gelimesi iin ura verilmitir. letiim aratrmalarnn asl geliiminin kitle iletiim aralarnn hizmet verdii izler kitle tarafndan okunmas, dinlenmesi ve seyredilmesi ile ilgili olarak durum saptamas, izleyicinin tutum ve davranlarnn bu mesajlardan ne derece etkilendii hususlarnda yaplmtr. Bir baka deyile, bu aralarla verilen mesajlarla izler kitlenin iletiim aralar ve zellikle de bu aralarla olan ilikisi aratrlmtr. Bu bakmdan ilk aratrmalar toplumsal trde, durum saptayc ve iliki aratrc aratrmalar olarak alnabilir. Alan aratrmas olarak adlandrlan bu aratrmalarda sosyal bilimlerde ve zellikle sosyolojide kullanlan yntem ve teknikler kullanlmtr. Bu yn ile izler kitlenin izleme alkanlklar ile tutum ve davran deiikleri dorudan alan aratrmalar yntemi ve rneklem zerinde, sormaca teknii kullanlarak yaplmtr. letiim aratrmalar, kitle letiim aralarndan tarihsel geliimi ierisinde nce gazetenin, sonralar ise sinema ve radyonun yaygn olarak kullanlmaya balanmas ile younluk kazanmtr. 1930'lu yllarda ABDde iletiim aratrmalarnda, Rnesans dnemi olarak anmsanacak deimeler olmu; ilgi, bu kez politika, propaganda ve radyo lsnn oluturduu bir alana kaymtr. 2. Dnya Sava srasnda nce Harold D. Lasswell ve arkadalar (Lasswell, 1948), politika kuramlar erevesinde letiim sorunlarn gzlemleyerek yeni konular, yeni yntemler ve yeni kmelendirmeler yaparak politika ve letiim ilikisini aklamaya almlardr. Lasswell, kuramsal yap ierisinde zgrlk, demokrasi, faizm, komnizm gibi siyasal kavram ve simgeler ile siyasal deerlerin gereklenmesinde kullanlan iddet, tartma, simge deiimi, rvet gibi yntemler zerinde aratrmalar yapm, ilikileri ortaya koymaya almtr. Radyonun etkisi ile ilgili ilk aratrmalar olarak sz edilmesi gereken en nemli aratrmalardan biri hi kuku yok ki Orson Wellsin Marsllarn istilas adl radyo oyununun oynanmasndan sonra gelien toplumsal paniin neden olduu aratrmalardr. Bu radyo oyununun gerekmi gibi hemen etki gstererek dinleyicileri yollara dkmesi, iletiim aratrmalarnn milad olarak alnabilir. nk radyo, toplumlar etkilemedeki gcn gstermi ve bunun nedenleri pek ok aratrmaya konu olmu, iletiim aratrmalar literatrne gemitir.(Cantrill, 1938). Yine bu yllarda radyo ile ilgili farkl aratrmalarda yaplmtr. Radyonun soap opera dizileri, yarma programlarnn etkileri (Herzog 1940, 1944) ve radyonun siyasal tutum ve davran zerindeki etkisini lmeyi amalayan (Lazarfeld, 1968) ve iletiim aratrmalar literatrne de geen bir dier aratrmadan da sz etmek gerekir. 1940 ylnda yaplan ABD bakanlk 2

seimleri srasnda Amerikal aratrmac Paul Lazarfeld tarafndan ABD'de Erie (Ohio) blgesinde yaplan bu aratrmada ilk kez Panel Teknii kullanlm ve radyodan verilen siyasal propaganda konumalarnn semen davran zerindeki etkileri, aratrma sresince seilen panel grubuna 1.5 ay ara ile 6 kez panel sorular uygulanarak saptanmtr.1 2.2. Yeni bir yntem olarak erik zmlemesi 2. Dnya sava, iletiim aratrmalarnda izler kitlenin izleme zellikleri, ak olduu mesajlar karsndaki tutum ve davran deiikliklerini saptamaya ynelik aratrmalar yannda, bu etkilerin nedeni olan mesajlarn ieriinin nicelik ve nitelik olarak da sorgulanmasn, aratrlmasn gerektirmitir. Sava sonras, televizyon yaynlarnn da yaygnlamas ile, yntem ve buna bal teknikler, aratrma madalyonunun teki yz olan ne veriliyor?, nasl veriliyor? ne kadar sklkla veriliyor? sorularn irdeleyen, yantlar bulan aratrmalar yaplmasn gerektirmitir. Tarihsel geliimi iersinde bakldnda, lk olarak ABDde yazl basnla ilgili olarak yaplan ierik zmlemesi ile ilgili aratrmalar, 20. yzyln ilk eyreinde balamtr. ABD'deki gazetecilik renimi gren renciler tarafndan gazeteler zerinde yaplan analizlerde, gazetelerdeki konular i politika, i, su ileme, boanma, spor vb. konu balklarna gre saptanmtr2. Daha sonralar ise ilgi, edebiyat ve dil konularna kaymtr. erik zmlemesi yntem ve tekniinin asl nem kazanmas ve uygulanmas ise 2. Dnya Sava srasnda, radyonun propaganda amac ile zellikle Hitler Almanyas tarafndan kullanlmas, yeni bir yntem olan ierik zmlemesi ynteminin bu propaganda mesajlarnn zmlenmesinde kullanlmasna yol amtr. Lasswell ve arkadalar, Hitler'in Propaganda Bakan Goebbels'in radyo ve gazetelerde yapm olduu propagandalar zmlemiler ve zellikle ulam, lm ilanlar, haberleri gibi konular ile askeri harekat arasndaki ilikiyi aklamaya almlardr. Ayrca, ABD'deki Nazi yanls yazl basnn ierik zmlemesi de yaplarak Goebbels'in yapm olduu propaganda yaynlar ile bu yaynlar arasndaki ilikiler aratrlmtr (Berelson, 1952, s.21-25, Krippendorff, 1984, s. 13-18).

Gnmzde izleyici aratrmalar konusunda panel tekniinin kullanlarak yaplan srekli aratrma, BBC'nin Denizar Yaynlarnn (Over Seas Broadcasting) izlenmesi ile ilgili olarak yaplmaktadr. Konu ile ilgili yaplm bir derleme iin bkz. Aysel AZ Z (1985), "BBC Aratrmalar", Basn Yayn Yksekokulu Yllk 1984, Ankara, .A.. Basn Yayn Yksekokulu Yaynlar, Bu konudaki ilk zmleme, 1926 ylnda "The Country Newspaper" zerinde Colombia niversitesi'nde yaplmtr.

Sava srasnda yaplan ierik zmlemeleri yalnzca bilimsel nedenlerle yaplmam, zellikle ABD Sava Dairesi Kitle letiim blmnde, pek ou Lasswell'in ynetiminde olmak zere, yazl basn ve radyo ile ilgili olarak ierik analizleri yaplmtr.3

Gnmzde ierik zmlemesi uygulamalar, zellikle kitle iletiim aralarnn youn olarak kullanld bata ABD olmak zere, Bat toplumlarnda yaplmaktadr. Kitle iletiim kanallarndan radyo, televizyon, gazete, dergi, sinema filmleri, video yannda zellikle siyasal demeler, konumalar gibi konularda da ierik zmlemeleri yaplmaktadr. Yaplan aratrmalarn byk ounluu bilimsel aratrmalar iin yaplmakla birlikte, pratik amal ya da hem bilimsel, hem pratik amal olarak yaplan ierik zmlemelerine rastlanlmaktadr. Bu almalardan zerinde zellikle durmak istediimiz alma, 30 yldr sren bir aratrma projesi olarak ABD'de Pennsylvania niversitesi Annenberg letiim Okulunca srdrlen televizyon programlar ile ilgili ierek zmlemesidir4. Kltrel Gstergeler Projesi (Cultural Indicators Project) ad altnda 1967'den beri yaplan bu projenin ilk rnleri 1969 ylnda alnmaya balanmtr. Bu projede, gerekte birbirini tamamlayan (1) Mesaj ( leti) zmlemesi (message analysis), (2) Kltrletirme zmlemesi (cultivation analysis) almalar yaplmtr.5 Bu aratrmalar sonucu, bugnde kullanlan nemli kuramlara ulalmtr.

ABD'de balayan ve srekli bir proje durumuna gelen Kltrel Gstergeler Projesi yannda, bu projenin neden olduu pek ok ierik zmlemesi ile ilgili projeler, zellikle Bat Avrupa lkelerinde zaman zaman yaplmaktadr. Bunlardan zellikle Hollanda, Finlandiya ve Fransa'da yaplan ierik zmlemesi ile ilgili aratrmalara deinmek gerekir. Hollanda'da NOS (Hollanda Yayn Kurumu) tarafndan yaymlanan dramatik yapmlardaki zmlemelerde ABD'de yaplan ierik zmlemeleri ile paralellik kurmak zere benzer soru ynergeleri uygulanm ve kan sonular, Kltrel Gstergeler Projesi zmlemeleri yaplmtr.
Bunlar ierisinde Lasswell'in bakanlnda Washington'daki Kongre Ktphanesi (Library of Congress) ile Erns Kris ve Hans Spier'in ynetiminde New York kentinde Yeni Toplumsal Aratrmalar Okulunda yrttkleri Totaliter letiim (Totaliterian Communication) aratrma projeleri nemlidir. 4 Proje, Annenberg letiim Okulu (The Annenberg School of Communications) nl iletiimci kuramcs George Gerbner tarafndan ve Larry Gross, Nancy Signorelli ve Michael Morgan'dan oluan bir alma grubunca yrtlmektedir. Projenin parasal destei ABD'de Salk, letiim ve Bilim kurumlarndan salanmaktadr. Bu konuda geni bilgi iin bkz. George GERBNER, Gratutious Violence and Explotive Sex; Violence Profile n. 1984 (o). 5 Bu aratrmalarda her yl ekim aynn son haftasnda ABDnin byk televizyon Networkslerinden ABC, CBS ve NBC kanallarndan alnan rneklen yaynlar zerinde farkl kadn, ocuk, yal kitlelerine ynelik programlar ile iddet, terr, cinsellik ve reklam gibi, gibi konular aratrlmtr.
3

sonular ile karlatrlarak kltrler aras ierik

2.3

50li yllardan sonra iletiim aratrmalar

1950li yllardan sonra yaplan aratrmalara televizyon konusunda yaplan aratrmalar damgasn vurmutur. Gerek Avrupa ve gerekse Amerikada, zellikle ABDde yaplan pek ok aratrmada elektronik grsel ve iitsel zellikleri olan televizyon yaynlar ksa zamanda toplumlular etkisi altna aldndan, nce bata ocuk, genlik ve kadn olmak zere etki aratrmalar youn olarak yaplmaya balanmtr. eitli sosyo-ekonomik zellikteki izler kitlenin televizyon yaynlarn izleme alkanlklar ve tutum davranlarna etkisi ortaya karlmaya allmtr. Bu aratrmalarn ortak zellikleri ise, bu alanlara zg kuramlarn, modellerin, yaklamlarn bulunmasna, dolaysyla iletiimin bilim dal olarak gelimesine katkda bulunmutur. letiim alannn bir bilim dal olarak gelimesi bu alanda eitim-retim veren okullarn almasn salam ve giderek bu konuya eilen akademisyenlerin ve iletiim almalarnn oalmasna neden olmutur. Bu arada yaplan aratrmalarn nitelii de , toplum hizmetine sunulan iletiim teknolojilerinin niteliine bal olarak deimitir. Kile iletiim aralarn birbirlerine olan etkilerini aratrmalar bunlara en gzel rnekler olarak verilebilir. zellikle televizyonun yayglamas ile bu konuda gerek Avrupada gerekse ABDde televizyonun sinema giderlie, radyo dinlerliine, gazete dergi okurluuna etkisi aratrltr. Ayn durum videonun topulumda yayg olarak kullanlmaya balanmas televizyon ve sinema giderlie etkisini irdelemek zere de yaplmtr. Bu dnemde yaplan iletiim aratrmalarnn genel nitelikleri zetlenecek olursa, kitle iletiim aralar ve zellikle televizyonun aile yaantsna, serbest zamana, eitime ve renmeye ve tutum ve davranlara psikolojik ve sosyal psikolojik ve hatta biyolojik etkilerini konu alan aratrmalar yaplmtr (Lovery-De Fleur, 1983). Etki aratrmalarnda , zellikle eitimretim ile ilgili aratrmalarda ocuk ve genlik kitlesi yetikin eitimi ile ilgili aratrmalara ncelik verilmitir. Bu konuda zellikle UNESCO, UNICEF, FAO, WHO gibi uluslararas kurulular ve pek ok ulusal kurum ve kurulularla ibirlii ierisinde projeli eitim yaynlar yaparak radyo ve televizyonun eitimde yapmlardr.6 (Geni bilgi iin bkz. Aziz, 1976) kullanlmas ile ilgili toplumsal aratrmalar

Asya ve Afrika lkelerinde yaplan projeli yaynlarda, toplumsal amal olarak izleyici aratrmalar yaplm ve zellikle yeniliklerin benimsenmesinde audio-visuel aralarn etkisi llmtr.

2.4 1980 Sonras letiim Aratrmalar 1980 sonrasnda yaplan iletiim aratrmalarnda genel iletiim, kitle iletiim ile ilgili etki ve ierik zmlemeleri ile ilgili aratrmalar yaplmas yannda alkl olarak sinema filmlerin mesajlarnn alglanmas (cognitive), metin zmlemeleri zerinde yapld grlmektedir. Film almalar (film studies) olarak gerek bu konuda eitim veren okullarda ayn ad altnda dersler konularak filmlerin ierikleri incelenmeye, zellikle filmlerde yer alan karakterler ve konumalar ya ierik zmlemesi (fiziksel ve mesaj) ya da sylem analizi yntem ve teknikleri kullanlarak aratrlmtr. Ayn durum televizyonda yer alan zellikle dramatize programlarda, buhranl, sava ylarnda daha da nem kazanan haber ve haber programlarndaki mesajlar zmlenmi ve bu tr programlarn toplum zerindeki etkileri aratrlmtr. 1980 sonras iletiim aratrmalarnda nem verilen bir dier aratrma konusu da medyada yer alan mesajlarn dilinin zmlenmesidir. Bu zmlemede mesaj analizinin yannda kullanlan dil, dilbilim asndan analiz edilmektedir. zellikle radyo ve televizyonda giderek artan konuma ya da konuma-show programlarnn geni izleyici kitlesi bulmas, dikkatleri, verilen bu mesajlarn dili zerin younlatrmtr. 1980 sonras yaplan bilimsel amal iletiim aratrmalarnda farkl iletiim kuramlar kullanlmakla birlikte, bu kuramlar ierisinde kltrletirme kuram doyum ve kullanma kuram ile yeniliklerin benimsenmesi ilgili kuramlar daha da arlk kazanmtr. Burada kitle iletiim aralarnn, zellikle elektronik medyann, uydu teknolojisinin de etkisi ve yardm ile birka Afrika lkesi dnda toplumlarn tm tarafndan youn olarak kullanlmas, bu kuramlarn da pek ok lkede test edilmesini, lkelerin koullarna bal uygulanmasn salamtr. 1980li yllarla birlikte bir dier nemli gelime, iletiim teknolojisindeki deimelerdir. Bu gelimelerin banda kukusuz hzl ve byk

haberleme uydularndan data gnderme

yannda radyo ve televizyon yaynlarnn da bu uydular zerinden yaplmas, bu aralarn etkiledii kitleleri de bytmtr, oaltmtr. nce anak antenlerle alnan bu yaynlar, daha sonra kablolu yaynlara tanm, giderek saysal yayncln gelimesi ile de pek ok lkede elektronik medyann hem nitelik, hem nicelik olarak gelimesini salamtr. letiim aratrmalar ise uluslararas farkl boyutlarda yaplmaya balanmtr. nk, bir lkedeki bir televizyon yaynn etkisi artk kendi vatandalar ile snrl olmayp uydu yaynn alan herkesi etki

altna alabilmektedir. Bu durum ise yapm yaym olanaklar snrl olan toplumlar daha fazla etkilemekte ve gelimi lkeleri kltr emperyalizmi ile kar karya getirmektedir.7 Dnyada iletiim aratrmalarnn bugnk durumuna baklacak olursa, ncelikle yeni iletiim teknolojilerinin toplumlara etkisi ve bu aralarla verilen mesajlarn nicelik ve nitelii ile ilgili aratrmalar hemen yaplmaktadr. Bu konuda son zamanlarn en popler aratrma konular arasnda Internet gelmektedir. Internetin kullanm, nelerin nasl kullanld, interaktif kullanm, Internet yayncl gibi konular olduka ilgi eken aratrma konular arasndadr. Globalleen dnyada, zellikle ticari ilikilerin uluslaras boyut kazand gnmzde reklam aratrmalar ile gncelliini yitirmeyen siyasal iletiim almalar ile iletiimin ekonomik boyutlar da yine popler aratrma alanlar ierisindedir. 3. Trkiyede letiim Aralar Tm dnyada olduu gibi Trkiyede de iletiim ve zellikle medya ile ilgili aratrmalar, bu aralarn youn olarak kullanlmas ile yaplmaya balanmtr.

Cumhuriyet dnemi ile birlikte kmaya balayan snrl saydaki gazeteler, 1927de balayan, ancak hzl geliemeyen radyo yaynlar, yine ayn zamanlarda kprdamaya balayan sinema filmleri gsterimi ve Trk sinema filmlerinin yapm, dnyada altn an yaarken, lkemize ancak 1968lerde ok snrl olarak gelen televizyon yaynlar ve dier iletiim teknolojileri, iletiim eitiminin ge balamas gibi nedenlerle Trkiyede iletiim aratrmalar ge balamtr.

3.1 lk aratrmalar lkemizde iletiimle ilgili ilk aratrmalar, kitle iletiim aratrmalar ile ilgili olarak balamtr. Tarihsel geliimi ierisinde bakldnda, iletiim ve kitle iletiimle ilgili aratrmalar, genel sosyolojik aratrmalar ierisinde, kitle iletiim aralarndan gazete, radyo, sinema ve tiyatroya aklk, bu aralar tketme; okuma, dinleme seyretme alkanlklarn saptayan aratrmalar olarak yaplmtr.

Bu tr aratrmalarn ilk ikisi Amerikal iki aratrmac D. Lerner (1963) ve F. Frey (1964) tarafndan yaplmtr. Lernerin 6 orta Dou lkesinde ve bu arada Trkiyede yapt karlatrmal ampirik aratrmasnda Ankarann o zaman ky olan Balgatda
7

Gelimi lkelerin medya yolu ile gelimekte olan lkeleri kltrel adan etkilemeleri 60l, 70li yllardan beri hem ulusal, hem de UNESCO gibi uluslararas kurulularda sz konusu olmakla birlikte, asl etkisi ve herhangi bir engele taklmadan her yere ulaabilme teknolojisinin gelimesi 1990l yllarn rndr.

yapt aratrmasnda deneklerin iletiim ve kitle iletiim aralarna aklklar saptanmtr. Daha sonraki yllarda ise yine Amerikal aratrmac Frederic Freyin Trkiyede krsal kesimde gerekletirdii bir baka aratrmada ise bu kez kyllerin bu aralar kullanp kullanmadklar saptanmtr. Krsal kesime ynelik sosyolojik aratrmalara rnek bir dier aratrma da zer Ozankayann (1971) Kyde Toplumsal Yap ye Siyasal Kltr aratrd aratrmasnda gazete okuma, radyo izleme ile ilgili olarak elde ettii bulgulardr.

Trkiyede ilk bilimsel iletiim aratrmalarn balatan eitim kurumu, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ile ona bal olarak 1965 ylnda eitime balayan Basn Yayn Yksekokulu (bugnk letiim Fakltesi)dir. Alanda ilk ampirik ve kuramsal iletiim aratrmalar olarak u aratrmalar verilebilir: Nermin Abadann (1963) Trkiye'nin byk kenti Ankara, stanbul ve zmirde radyo le ilgili aratrmas; Aysel Azizin (1968)8 Ankarann bir kynde yapt radyo aratrmas ile Oya Tokgz n (1972) radyo ve televizyon sistemleri ile ilgili aratrmalardr. 1970li yllarla birlikte iletiim aratrmalar da sayca artm ampirik ve kuramsal almalar ska yaplmaya balanmtr. Bu aratrmalar ierisinde Trkiyede radyo yaynclnn tarihini aratran U. Kocabaolunun (1978) almas verilebilir.

Televizyonun yayna balamas ile birlikte, televizyonun izleyici zerinde etkisi ile ilgili aratrmalar da yaplmaya balanmtr. Burada da yine ilk nc iki alan aratrmasndan sz etmek gerekir: lki, 1973 ylnda Ankarada televizyonun toplum zerindeki eitim ve retime etkisini len aratrma (Aziz, 1975)9 ile yine ayn yl Ankara ankaya blgesinde televizyonun siyasal tutum ve davrana etkisini lme amac ile yaplan aratrmadr (Tokgz, 1979).10 Her iki aratrmada da izleyicilerin izleme alanlklar; izleme ile etkilenme, tutum ve davran deiiklikleri saptanmtr.

Radyo yaynlar ile ilgili ilk ky aratrmas olan Ankarann Mlk kynde 30 denek zerinde yaplan bu aratrma, A SBF retim yelerinden Prof. Dr. Cevat Gerayn doktora dersi Toplum Kalknmas dersi ile ilgili olarak yaplm ve aratrma bulgular, daha sonra Radyo ve Ky yaynlar, ad altnda TRT Merkez Program Dairesi tarafndan yaynlanmtr. 9 Ankarada 1000 denek zerinde anket yntemi ile yaplan bu aratrma bir doktora tez almas olmakla birlikte, TRT ve D Enin destekleri ile yaplmtr. Aratrmada TRTnin destei, aratrmann yaplaca anonsunun TRT Ankara radyo ve televizyonundan verilmesi, soru formunun bask masraflarnn karlanmas eklinde olmu, karlnda ise TRTnin eitli program birimlerinden gelen 30 dolayndaki zel soru anket uygulamasna alnm ve sonular raporlatrlarak TRTye verilmitir. 10 Oya Tokgzn bu konudaki ilk almas, doktora tezi olan Trkiyede ve Orta Dou lkelerinde radyo ve televizyon sistemleri ile ilgilidir. Alan aratrmas olarak ise 1973 seimlerinde Ankara izleyicisinin siyasal tutum ve davranna radyo ve televizyon yaynlarn etkisini lmtr.

Trkiyede elektronik kitle iletiim aralarnn, balangtaki zel giriimin elindeki 10 yl dta braklrsa, srekli olarak 1961 Anayasasna kadar hkmet elinde oluu, o tarihten gnmze kadar da devletin tekelinde ve elinde oluu (1993 ylndaki Anayasa deiiklii ile devle tekeli sona ermitir), bu aralarn toplumun eitim ve retimine katks nemli olmutur. Bu bakmdan ilk yllardaki yaplan aratrmalarda daha ok bu konulara arlk verilmitir. Bu aratrmalara rnek olarak A letiim (Basn Yayn Yksekokulu), SBF ve Eitim Faklteleri ile Anadolu niversitesi letiim Bilimleri (eski ad ile Televizyonla Eitim Fakltesi), Ak retim Fakltesinde yaplan zellikle eitim ve retimle ilgili aratrmalar yaplmtr. Bu almalara rnek olarak krsal kesimde kitle iletiim aralarnn toplumsallamaya etkisini aratran Azizin (1980) aratrmas, radyonun eitime etkisini aratran zgenin (1986) ky aratrmas11, radyo ve televizyonun okuma yazma renmeye etkisini aratran almadr (Mente, 1981).

Trkiyede televizyon yaynlarnn balamas ile, bu alanla ilgili aratrmalar da nem kazanm ve bilimsel almalar daha ok bu konularda younlamtr. letiim ile ilgili lisans eitiminden sonra lisansst (yksek lisans ve doktora) programlarnn balamas, giderek iletiim eitimi veren basn-yayn/iletiim fakltelerinin almas ile de bu konudaki aratrmalar artm, bu programlarda yaplan aratrmalarn bir ksm kuramsal allmakla birlikte, byk bir ounluu alan almalar olmutur. Burada bir noktay da vurgulamak gerekir: Medyann giderek toplum yaamna girmesi, bat lkelerinde olduu gibi, olmazsa olmaz oluu, iletiim aratrmalarn, yalnzca iletiim alan ile eitim veren ya da ilgilenenlerin urat bir alan olmaktan karm, sosyal bilimlerin eitli alanlar ile ilgili olanlarnn da zerinde aratrma yapt bir alan, bir disiplin durumuna getirmitir. rnein sosyoloji, siyaset bilimi, siyaset sosyoloji, sosyal psikoloji, kadn almalar gibi alanlarda alanlarn zerinde dorudan ya da dolayl olarak aratrma yaplan alanlardr. niversitelerde yaplan aratrmalar, daha ok televizyonun ocuklar, genler ve kadnlar zerindeki renmeye, zdelemeye ilikin olarak yaplrken alanda yaplan izleyici aratrmalarda ise ama izleyici profilini saptamak olarak zetlenebilir 3.2 Aratrmalarda kullanlan yntem ve teknikler letiim aratrmalarnda kullanlan yntem ve teknikler, genelde toplumbilimlerinde kullanlan yntem ve teknikler ise de, giderek alanla iligi farkl gereksinmeler sonucu yeni yntemler ve bunlarla ilgili tekniklerde kullanlmaya balanmtr. Hatta o kadarki zamanla bu yntem ve

11

Aratrmada, Trkiyede ilk kez uygulanan nce ve sonra yntemi ile radyodan krsal kesime eitici programlar yaynlanm ve daha sonra bu yaynlarn etkisi llmtr.

teknikler iletiim aratrmalarnn vaz geilmez yntem ve teknikleri olmutur denilebilir. Burada iki nemli yntem olarak ierik zmleme yntemi ile sylem analizi yntemlerine deinilecektir.

3.2.1 erik zmlemesi ile ilgili aratrmalar Aratrma yntemi olarak ierik zmlemesi dier aratrma yntem ve tekniklerine gre yeni bir yntemdir. zellikle kitle iletiim aralarndaki gelimelere bal olarak bu yntemle yaplan aratrmalarda da gelimeler olmutur. lkemizde ise, kitle iletiim aralarnn, yaygn olarak kullanlmaya balamasnn ok uzun bir gemii olmamas tek neden olmamakla birlikte, bu yntemin de toplum bilimlerinde kullanmn geciktirmitir. 1960'l yllardan bu yana yaplan toplumbilimsel aratrmalarn bir ksmda ierik zmlemesi yntemlerine benzer yntemler kullanlmakla birlikte (Kkahmet, 1971), batda kullanld anlamda, zelliklerini ieren bir zmleme yaplmamtr.

Trkiye'de en eski ierik zmlemesi, bugnk tekniklerin bir ksmnn kullanlarak yapld Hrriyet Gazetesi ile ilgili zmlemedir. Fransz aratrmac Jacques Kayser tarafndan 1951 yl Mart aynda 17 lke gazetesinin bir haftalk yaynlar alnarak karlatrlmal yaplan bu aratrmada, Trkiye'den Hrriyet gazetesi alnmtr12. llmtr. Aratrma daha ok fiziksel birimletirmeye gre yaplm, daha sonra gazetede yer alan konularn kapsadklar alanlar

Trkiye'de ABD Annenberg letiim Okulu'nda 30 yldan beri yaplmakta olan Kltrel Gstergeler projesinin etkisi ile son onbe yldan beri, ierik zmlemesi yntem ve tekniklerine uygun olarak aratrmalar balamtr. zellikle yksek lisans ve doktora tez almalarnda bu yntem ve ilgili veri toplama teknikleri kullanlmaya balanmtr13.

Sonu olarak belirtmek gerekirse, ierik zmlemesi toplum bilimlerde yeni bir aratrma yntemidir ve giderek arln koyan bir yntem olarak dikkatleri ekmektedir. Yaygn kullanm bata ABD olmak zere, snrl sayda Avrupa lkesi olduu grlmektedir. Youn

Aratrma Trkiye dnda Yugoslavya, Hindistan, Arjantin, Msr, Gney Afrika Birlii, ngiltere, Fransa, Meksika, talya, Sovyetler Birlii, ekoslovakya, Brezilya, in, sve ve Avustralyada yaymlanan gnlk gazeteler zerinde yaplmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Jacques Kayser (1953), One Week's News - Comparative Study of 17 Major Dailies, Paris,. UNESCO. 13 Aratrmann simge, slogan ve stereotiplerle ilgili ksm iin bkz. Nermin A. UNAT - Aysel AZ Z, "Siyasal Yaammzda Simge, Slogan ve Kalp Yarglar", Cumhuriyet Gazetesi, 25-26-27-28 Kasm 1987, s. 9..

12

10

olarak kitle iletiim aralarnn etkileri ile ilgili aratrmalarn yapld lkelerde, verilen mesajlarn ieriinin zmlemesi de nem kazanmaktadr. Bilgisayardaki gelimeler, yeni programlarn yaplmas, yntemin kendisinde bulunan znellik sakncasn gidermeye alan gvenilirlik (reliability) testlerinin hazrlanarak uygulanmas, yntemin toplum bilimlerinde daha gvenli olarak uygulanmasn salamaya balamtr.

erik zmlemesi ile iligili olarak Trkiyede yaplan ilk alan aratrmas, N.A. Unat ve A. Azizin yneticiliinde A.. SBF Doktora ve Yksek Lisans rencileri tarafndan 1987 ylnda yaplan Genel Miletvekili seimlerinde siyasal partilerin 2 ay sre ile yaptklar televizyon konumalarnn metinleri zmlenmitir (Aziz, 2002).

lk aratrmalardan bir dieri ise Milliyet, Cumhuriyet ve Tercman gazetelerinde politikac stereotip imajlar ile ilgili olarak yaplmtr (Akba, 1985).

1990'l yllarda ise zellikle A.. letiim Fakltesi ile Eskiehirde yaplan yksek lisans ve doktora tez almalarnda bu yntem ve teknik youn olarak kullanlmaya balanmtr. Balangta ilgi alan daha ok kadnn kitle iletiim aralarnda nasl sunulduu (seks, iddet gibi) ile ilgili iken, zamanla bu konuda siysal sylemin medyada nasl yer ald, mesajlarda neler verildii ile ilgili olmutur. Bu konuda younluk, siysal partilerin seim zamanlarnda verildikleri mesajlarn zmlenmesindedir. Gnmzde ise bu tr aratrmalarn, yeni iletiim kanallarna kayd, zellikle de Internet zerine younlat grlmektedir. Burada, saylar fazla olmamakla birlikte niversitelerin kadn aratrmalar yapan kadn almalar merkezlerinde (A, ODT, , E...) kadn ve medya konularnda ierik zmlemeleri yapld grlmektedir.

erik zmlemeleri ile ilgili aratrmalar daha ok lisans ve lisansst almalarda yaplmakla birlikte zaman zaman devlet kurulular ve sivil toplum rgtlerince de desteklenmektedir. Bu konuda Devlet Bakanl Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrlnce kadn ve medya konularnda aratrmalar yaptrlmakta ya da desteklenmektedir (AZ Z, 1993).

Sivil Toplum rgleri Bu kurulularn banda TSES, Konrad Adaneur Vakf, LAD gibi sivil toplum rgtleri gelmektedir.

11

3.2.2 Sylem zmlemesi erik zmleme yntemi ile ayn gibi duran, ancak aratrmada frekans (sklk) aratrmayan bir yntem olarak kabul edilen sylem analizi (discourse analysis), iletiim aratrmalarna son onbe yldan beri giren bir aratrma yntem ve tekniidir. Sylem zmlemesinde,i yazmlanm durumda olan sylemin, karmak yaps ierisinde dilbilgisel zellikleri de dikkate alnarak, niteliksel olarak ve kuramsal biimlemelerle zmlenmesidir. Dilbilimdeki gelimelere kout olarak bu alann disiplinler aras zmlemelere ak olarak gelimesi ile yaygnlk kazanmtr. zellikle son 20-25 yl ierisinde kitle iletiim aralarnn (mass media) geni halk kitlelerini etki altna almas ile giderek yaygnlaan bir aratrma yntemidir.14 Bu konuda rnek olarak, yazl basnla ilgili iki nc aratrma verilebilir. A. nal (1992) ve A. elebinin (1990) yapm olduklar sylem zmlemeleri. Her iki aratrmada da ulusal dzeyde okunan byk tirajl gazeteler alnarak buralarda haberler hem szdizinsel olarak hem de anlambilimsel olarak zmlenmitir. Sylem analizi yntemine de benzerlik gsteren bir dier alma tr de daha ok sinema filmlerinin ve televizyon dizilerinin analizidir. Fiimlerde yaplan analiz, filmdeki ya da dizilerdeki karakterlerin analizleridir. Bu konuda Ankara, Gazi, Anadolu, Ege ve Yeditepe niversitelerinde bu tip lisans st almalar yaplmaktadr.15 3.3 TRTnin zleyici Aratrmalar lkemizde iletiim ve medya ilgili olarak yaplan bilimsel aratrmalar yannda medya kurulular tarafndan da dorudan kendi yaynlar ilgili olarak da izleyici aratrmalar yaplmtr. 1990l yllara kadar tekel durumunda olan TRT, 1964 ylnda kuruundan 12 yl sonra, radyo ve televizyon izleyici aratrmalar yapmaya balamtr.16 TRT, bu aratrmalar nceleri aratrma irketlerine yaptrm, sonralar ise ounluu Ankarada bulunan niversitelerle ibirlii yaparak yrtmtr. TRTnin. radyo ve yeni yaygnlamaya balayan televizyon yaynlarn kimlerin, ne kadar sklkla, ne zaman, hangi programlar izledii ile ilgili veri toplama amac ile yapt sylenebilir. Kimi kez ise bu aratrmalar tek bir programla ilgi

14

Konu ile ilgili bu niversitelerin sosyal bilimler enstitlerinden ve YK Dkmantasyon Merkzinden bilgi alnabilir. 16 TRTnin Genel Mdrle bal Aratrma ve Planlama Mdrl tarafndan yaplan bu aratrmalarn ilki 1976 ylnda nce Ankarada seilen rneklem zerinde radyo ve televizyon izleme alkanlklar ile ilgili olarak yaplm ve iki ayr rapor halinde TRT yaynlar yaynlanmtr. (TRT, 1977a, TRT, 1977b)

15

Bu konuda yaplan iki almann ad verilebilir: Aye nal( 1992), Event Selection, baslmam Text Construction and News Production, Ankara,Middle

12

olarak da yapld. Burada belirleyici, genel yayn politikas, planlamas ile yayn birimlerinden gelen gereksinmeler olmutur.17 Bir baka deyile, aratrmalarn tr toplumsal aratrma tr olup, bilimsel bir amac yoktur. Burada nemli bir gerei de belirtmekte yarar vardr: Bu tr aratrma bulgular benzer konularda aratrma yapacaklar iin veri niteliindedir, bu bakmdan bilime, aratrclara katks vardr. TRTnin bu gnde, daha da dzenli olarak yapt bu aratrmalarn says 50yi amtr. Aratrmalarn istatistiksel dayanaklar, gerek rneklerlerde, gerekse verilerin yorumlanmasnda yeterli olmakla birlikte, bu raporlardan yararlanmann ok ilevsel olduunu sylemek olduka zordur. Bu aratrma bulgularnn gerek kendi program yapmclar, gerekse yayn planlamaclar asndan ok ilevsel olarak kullanld sylenemez. 3.4 Sivil Toplum rgtlerince desteklenen aratrmalar letiim aratrmalarnda pekik vakf, dernek, birlik gibi pek ok sivil toplum kuruluu iletiim aratrmalarna destek vermekte ya da dorudan kendisi bu almalarn iinde olmaktadr.18 Bu kurulular ierisinde TSES, TSEV, KONRAD ADENEUR Vakf gibi kurulular verilebilir. TSESin iletiim aratrmalar ile ilgili ilk ampirik aratrmas A letiim Fakltesi tarafndan yrtlen TRT televizyon programlarnda dini kltr programlarnda kullanlan dil ve mesaj zmlemesinin yapld aratrmadr. (Aziz vd. 1988). Trkiyenin radyo ve televizyon yaynclnda kaosu srklendii yllarda STnce pek ok toplant yaplm, raporlar yaynlanm, ayrca aratrmalar yaplarak, durum ayrntlar ile incelenmitir. Bunlar ierinde TSES ve letiim Aratrmalar Derneinin almalar rnek olarak verilebilir (Topuz vd. 1990!!!). 3.5 Uluslararas kurulularca yaptrlan aratrmalar letiim aratrmalar ile ilgili olarak uluslararas kurulular ve yabanc lkeler kendi ilgi alanlarnda iletiim aratrmalarna destek vermektedirler. zellikle, uluslararas karlatrmal iletiim aratrmalarnda Trkiye aya ile ilgili aratrmalarn yaplmas nem kazanmaktadr. Kukusuz burada d lkelerdeki niversitelerle ibirlii yaplarak ortak projelerin uygulanmas salanmaktadr. Bu tr uluslararas kurulularn banda UNESCO ve UNICEF gelmektedir. Ayrca, Avrupa Konseyi ve ABnin de zellikle medyaya ilikin aratrma projelerini destekledii bilinmektedir.
rnein, 2. televizyon kanalnn yayna balamas ile bu kanaln izlenmesi ve sabah yaynlanan programlarla ilgili olarak bir aratrma yaplmtr (TRT, 1987a, TRT 1987b) Bu kurululara rnek olarak 20 yla yakn bir gemii bulunan letiim Aratrmalar Dernei verilebilir.
18 17

13

4.

2000li yllarn iletiim aratrmalar

Gnmzde iletiim aratrmalar, reyting ile ilgili izleyici aratrmalarn dta braklrsa, arlkl olarak niversiteler tarafndan ve zellikle de lisansst almalarda ortaya kmaktadr. Bilimsel kayg ile yaplan bu aratrmalar, iletiim fakltelerinde yetimi elemanlarca baar ile yrtlmektedir. Genel olarak bakldnda 30 yl ncesi aratrmalar artk yaplmamakla birlikte, yine de bu aratrma bulgular nemini yitirmemi, dayanlmaktadr. Gnmzde artk televizyonun bireyin renmesine ya da elenmesine zaman zaman bu aratrma bulgularna

etkisi aratrlmamakta, yaynlanan bir dizideki verilen mesajlar, karakterler incelenerek, dizilerin etkisi zmlenmeye allmaktadr. Genelde kullanlan yntem ve teknikler bilinen yntem ve teknikler olmakla birlikte, bunlarn veri toplama aamasnda, istatistik bilgilerin elde edilmesinde en son bilgisayar teknikleri kullanlabilmektedir.19 Bilimsel amal iletiim aratrmalarnda, Trk bilim insanlarnn

kulland yntem ve teknikler, bir zamanlar batl lkelerin yaptklar, belki imdilerde ok rabet etmedikleri yntemler, modeller ve yaklamlardan olumaktadr. Batdan ve zellikle ABDde literatrnden alnan bu kuramlar, model ve yaklamlar Trk iletiim alanna kimi zaman aynen, kimi zaman ise biraz daha farkllatrlarak uygulanmtr. Bir anlamda, pek ok konuda olduu gibi kendi kuramlarmz, kendi yaklamlarmz ve modelleri yaratamam, batnn kulland yntem ve teknikler Trk medyasna, insanna uyarlanmtr. Kukusuz, bu saptamann nedenleri zerinde bu Sempozyum sresince durulacaktr, durulmas gerekmektedir. Aratrclarn parasal destek bulma olanaklar kstl olduundan daha

masrafl, daha basit ve yntem ve tekniklerin kullanld, ou kez de yeni modellin kullanlmas yerine var olanlarn pekitirilmesi eklinde olmutur. Byk, ses getiren iletiim aratrmalar yerine kk kk fazla ses getirmeyen aratrmalar yaplmas tercih edilmitir. Ulusal ve uluslararas iletiim aratrmalarnn desteklenmesi snrl

kalmaktadr. Bu konuda ya aratrmaclarn bilgi ve giriim eksiklii ile var olan kaynaklarn tam kapasite ile de kullanlmamas ya da bu konudaki ihtiya, ilgili yerlere duyurulmamaktadr. Oysa her trl aratrmada olduu gibi, iletiim aratrmalarnda da emek ve para son derece nemlidir. Bu konuda medya rgtleri, gerek bireysel olarak gerekse meslek birlikleri aratrmalarna her trl destei vermeleri TELEKOM, TURKCELL,
19

ciddi iletiim

gerekir. TRT, RTK, Haberleme Kurulu,

stanbul, Ankara ve hatta zmir Gazeteci Cemiyetleri, Basn

statistiksel veri analiz tekniklerinde eski gre byk aama kaydedilmi, SPSS programlarnn en son versiyonlar uygulanabilmektedir.

14

Konseyi, Basn lan Kurumu ile ST ve u anda iletiim kanallarn elinde bulunduran zel ve tzel kiiler bu tr aratrmalara kaynak yaratabilir. letiim alannda uluslararas kurulular, bata BM ve ona bal alt

kurulular olan UNESCO, UNICEF, FAO, UNDP, Avrupa Konseyi, AB, OECD gibi kurulularn iletiim aratrmalar ile ilgili fonlarndan yaralanmann yollar aratrlmal ve konuda gen aratrmaclar tevik edilmelidir. letiim fakltelerindeki ders programlarna aratrma yntem ve

teknikleri dersleri zorunlu olarak konmal ve derslerde genler aratrma yapmaya ynetilmelidir. Ders veren retim yelerinin bu konuya gnl vermi, deneyimli kiiler olmasna zen gsterilmelidir.

15

Kaynaka20 Abadan, Nermin (1963), "Trkiye'nin Byk ehrinde Radyo le lgili Halkoyu Yoklamas", Ankara, SBF Dergisi, C. 19, Say: 3-4, s. 71-101. Akba, Aye (1985), Stereotypic Image of Turkish Politicians in Three National Newspaper, Ankara, Middle East Technical Uni. (baslmam master tezi) Atkins, Charles K. - John P. Muray,. - Ouz Nayman, B. (ed.), (1971). "Television And Social Behaviour" (An Annotated Bibliography of Research Focusing on TV's Impact), National Institute of Mental Health, No. 2099, USA. Aziz, Aysel (1991), TRT Televizyonunun din ve kltr yaynlarnda geleneksel kltre ilikin mesaj zmlemesi, Ankara, TSES. ------------ vd. (1993) Kadna ynelik iddet ierikli gazete yaynlar, Babakanlk KSSGM yaynlar. ------------ (1985), iddet - Terr ve Kitle letiim Aralar, Birlemi Milletler Trk Dernei 1984 Yll, Birlemi Milletler Trk Dernei Yaynlar, No: 10, Ankara, ------------ (1982), Toplumsallama ve kitlesel letiim, Ankara, A Basn Yayn Yksekokulu Yaynlar. ------------ (1980), Televizyonun Krsal Kesim Toplumsallamasna Etkisi, Ankara,T.O.D.A. . Enstits Dergisi, Cilt, 13, Say.- 3. ------------ (1978), Radyo ve Televizyon ile Eitim, Ankara, A Eitim Fakltesi Eitim Aratrmalar Merkezi Yaynlar, _____ (1977), Radyo Ve Televizyon zleyici Aratrmalar, SBF Basn ve Yayn Yksekokulu Yllk, 1974-1976, Ankara,. ----------- (1975) , Televizyonun Yetikin Eitiminde Yeri ve nemi, Ankara, TODA E, no. 148. ------------ (1966), Radyo ve Ky Yaynlar, Ankara, TRT Merkez Program Dairesi Yaynlar no. 11 (o.) BBC (1970), Audience Research in the United Kingdom, (Methods And Services), London Bernard Berelson (1963!!), Content Analysis in Communications Research, Free Press, Cazeneuve, Jean (1967), Radyo Ve Televizyon Sosyolojisi, Ankara Turizm Bakanl (o.) ve Tantma

Kaynaka, arlkl olarak, ulaabildiim dnyada ve Trkiyede ileim aratrmalar ile ilgili nemli ve ilk aratrma kaynaklarn iermektedir. letiim aratrmalar ile ilgili ayrntl bir bibliyografyann karlmas gerekmektedir.

20

16

elebi, Aykut (1990),

Sylem zmlemesi: Gazetelerin Haber Oluturma ve Gndem Belirleme

levlerine Eletirel Bir Yaklam, Ankara, A Sosyal Bilimler Enstits (o.). Jensen, Klaus B. (ed.) (2000), A Handbook of Media Communication Routhledge. nal, Aye (1992), Event Selection, Text Construction and News Production, Ankara, METU (Baslmam doktora tezi-o.) Klaus KRIPPENDORFF, Content Analysis an Introduction to Its Methodology, The Sage Commtext Series, USA, 1984, ss. 13-18. Kkahmet, Leyla (1971), Televizyon Ve Halk Eitimi, (TV. Yaynlarnn zmlenmesi, Ankara, A Eitim Fakltesi Yksek Lisans Semineri, (o.) Lazarfeld, Berelson (1948), The People's Choice, Newyork. Lerner, Daniel (1963!), Passing of the Traditional Society, ! Lovery, Shearon, Melvin L., De Fluer (1983), Milestone n Mass Communication Research, New York, Longman, Inc., zgen, Mesut (1986), Krsal Kalknmada Radyodan Yararlanma, (orum-ankr rnei), Eskiehir, Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi, Yayn No : 71. Ozankaya, zer (1971), Kyde Toplumsal Yap ye Siyasal Kltr, Ankara, S.B.F. Yaynlar, No: 322. Schramm, Wilbur (1954), Mass Media and Education, USA, NSSE Handbook. Schramm, Wilbur Janet Alexander (1973), Broadcasting, Handbook of Communication, Chicago, Rand Mc Nelly College Publishing Company. enyapl, nder Aysel Aziz - nci Grel (1976), Televizyonun Trk Toplumuna Etkileri, stanbul, Milliyet Yaynlar, (Karacan Armaan Yarmas) Tkgz, Oya (1972), Trkiye ve Orta Dou lkelerinde Radyo Ve Televizyon Sistemleri, (Mukayeseli Bir Aratrma), Ankara, SBF Yaynlan, 343, ______(979), Siyasal Haberleme ve Kadn (1973 Genel Seiminde Ankara'nn ankaya lesinde _____ Yaplan Alan aratrmas), Ankara, SBF Yayn No: 429. TRT, (t.y.), Ankara li TV. Seyircileri aratrmas Genel Sonular, Halk Ve Basnla likiler Ve Protokol Mdrl Yaynlar no.1, Basl Yaynlar ve Kitaplk Mdrl. TRT (1977), TRT Ankara ii Radyo Dinleyicileri aratrmas Ayrntl Sonular, Ankara, Halk Ve Basnla likiler Ve Protokol Mdrl Yaynlar, No : 2 TRT (1984), Ankara, Radyo Ve Televizyon Programlar Kamuoyu aratrmas, Basl Yaynlar Mdrl Yaynlar, Yayn No: 171. 17 Research, London,

TRT (1985)., TRT Trkiye Radyo Ve Televizyon Programlar Kamuoyu aratrmas, Ankara, TRT Basl Yaynlar Mdrl Yaynlar, Yayn No: 170, TRT (1987), Televizyon 2. Program Yaynlar Kamuoyu aratrmas (Ocak- ubat 1987), Ankara, Basl Yaynlar Mdrl Yaynlar, Yayn No: 186. TRT (1987), Televizyon 2. Program Ve Sabah Yaynlar Kamuoyu aratrmas, TRT, Basl Yaynlar Mdrl Yaynlar, Yayn No : 185, Ankara, TRT, (1987), Radyo ve Televizyon Programlar Kamuoyu aratrmas (Nisan, 1987)", Ankara, Basl Yaynlar Mdrl Yaynlar, Yayn No: 187. Usluata, Ayseli, - John Rosenbaum (ed.) (2005), Shaping the Future of Communication Researcn in Europe, stanbul, Yeditepe Publication. Mtchel, Jeremy And Jay Blumler (Ed.), (1994) Television And Tie Viewer Interest, London, The European Institute For The Media, John Libbey And Vural, Sacide (1995), Konulu Filmlerin Kadnlar zeriendeki Etkileri, Ankara, zk ofset matbaaclk.

18

, "BBC,

zleyici Aratrmalar", Ankara niversitesi Basn Yayn Yksekoku

Lu Yll 1985, Ankara, 1986. ------ , "Kitle letiiminde erik zmlemesi", A.. Basm-Yaym Yksekokulu Yll, 1986-1987, Ankara, 1988. ------ , "3984 Sayl Radyo Ve Televizyon Kurulular Hakkndaki Kanun", letiini Fakltesi Yllk, 1934, A.. letiini Fakltesi Yaynlar, No:2, A.O. letiim Fakltesi Basmevi, Ankara, 1994.

19

20

Reklam Denetiminde Akademik Bilgi Birikiminin Kullanm

r. Gr. Merih Takaya Akdeniz niversitesi letiim Fakltesi

letiimle ilgili aratrmalar deien toplumsal gerekleri anlamak ve aklamann yan sra, bu konuyla ilgili politikalarda herhangi bir dnme yol ayor mu? Akademisyenler, aratrmac ve eitimcilik misyonlarna ek olarak, politik deiime de katkda bulunabiliyorlar m? Nasl? Bu sorulara yant ararken ncelikle akademisyenlerin almalarn srdrdkleri yap olan niversitelerin sahip olmas gereken niteliklerinin tekrar edilmesi yerinde olacaktr; Nasl bir niversite sorusunun yant, bilimin ve Aydnlanma dncesinin evrenselliine saygl, kendine gvenen, Cumhuriyetin deerlerine sahip kan, kendi gcn kmsemeyen, Batnn akademisi karsnda kklk duygusuna kaplmayan, her eyden nce halkna kar sorumlu, topluma mesaj ileten, ynlendiren, gndem oluturan, kamusal ilevleri glendirilmi, toplumsal sorunlara duyarl bir niversite olmaldr niversite bamsz ve zerk bir kiilik yapsna sahip bilim insanlar topluluu ve ortamn gerektirir. Toplumsal sorunlar dardan izleyen, kurulu dzenden (statko) yana, verili toplumun szde gereki ltlerinin tesine geemeyen ve eletirellii gelitiremeyen bir yer olmamaldr. niversiteyi ayakta turan, topluma kar sorumluluk bilincidir. Bilgi bireysel bir sre ile retilemez. Bilgi birikimi, toplumsal pratik ile ilikisi iinde srama yapar. Yaad toplumun sorunlarna yabanclam bir niversite ortamnda bilgi, zgrletirici bir rol oynayamaz1.

Bu nedenlerle bilginin toplumsal yarar salamas hedeflenmeli, bilgi toplumsallamaldr. Bu noktada iletiim alannda yaplan akademik almalarn toplumsal sorunlara zm retmek hedefiyle hazrlanm olduklar halde sadece yine akademik almalar destekleyecek kaynaklar olarak kullanlmas, snrl bir paylama ve snrl yarar sunumuna neden olmaktadr. letiim alannda yaplan akademik aratrmalardan zellikle denetim ierikli olanlar, denetim mekanizmalarnn ihtiya duyabilecekleri bilgilerin kayna olarak deerlendirilmelidir. Akademik almalarla ngrlen pek ok sorun erevesinde, RTK yasas yakn tarihte tekrar scak tartmalara neden olmutur. letiim alannda yaplan akademik almalar arasnda, medya denetimine ilikin pek ok aratrmaya rastlamak mmkndr. Bu aratrmalarn denetim mekanizmalar tarafndan deerlendirilmesiyle bilimsel bilginin uygulama alanlarna girmesi,

Keskinok, . Nasl Bir niversite, Bilim ve topya Dergisi, Haziran-2004, say:120, s.19.

akademisyenlerin medya denetimi alannda politika aktrleri olarak aktif rol almalarn salayacaktr.

letiim alannn disiplinler aras karakteri nedeniyle sorun olarak iaret edilen noktalarn st sistemlerden bamsz olarak alnp incelenmesi yanltc olmaktadr. Oysa, denetleme mekanizmalarnda grlen uygulamalarda sadece yaptrm uygulama ilevini yerine getiren, sorunun kaynana inmek ve zm orada aramak yerine, sorunu o an orada olan bir ey gibi gemiten ve gemiin balarndan (sosyal, ekonomik, corafik) kopararak ele alan bir yaklam segilenmektedir. rnein, reklam denetimi konusunu genel anlamda medya denetiminden soyutlayarak ele almann, pek rasyonel bir tutum olmayacan kabul etmek gerekir. Bu kabulden hareketle bu almaya ncelikle iletiim alannda denetim st bal kapsamnda yaplm akademik almalarn sonularnn, denetim mekanizmalarnca kullanlp kullanlmadn aratrarak balanmtr. letiim alannda yaplan akademik almalar

rneklemi olarak ounluu doktora olmak zere lisans st tezleri alnmtr. Bu akademik almalarn sonularnn, ngr ve deerlendirmelerinin denetleme mekanizmalarnca alnan kararlarda, yasa ve ynetmelik deiikliklerinde hi bir izlerinin olmad grlmtr. RTK yasalarnda en yakn tarihli deiikliklerin yapld 2005 yl iinde de -az sonra rneklerini sunacam- zellikle medya denetimi ile ilgili akademik aratrmalarn iaret ettii baz sorunlarn, bu sorunlara ynelik ngr ve zm nerilerinin, alnan kararlarda

deerlendirilmemi olmamas bunu kantlamaktadr. Reklam denetiminde sre ve sklk, yerletirme gibi konularda RTK sz sahibi iken; ierik denetimini Sanayi Bakanl

bnyesinde almalarn srdren Reklam Kurulu yapmaktadr. Akademik almalarn mevzuat ile karlatrlmas almasnn yan sra RTKde bulunan daire bakanlklarna ve Reklam Kurulu yelerine uygulanan anket sonucunda da grlmtr ki, reklam denetimi konusunda yaplan akademik almalar denetim mekanizmalar tarafndan yeterince

deerlendirilmemektedir. Bu sorunun nedenleri iin eitli klar iaretlenmitir, az sonra grafiklere baktmzda ne srlen nedenler grlebilecektir.

zlenen yntem ve aratrma tekniklerinden sz ettikten sonra almann birinci aratrma aamasndan elde edilen verilerle devam edebiliriz: Medya aratrmalar dorudan reklam denetimi ile ilgili olmasa da medyann motor gc olan reklam konusu, aratrmalarda eitli boyutlaryla yer almaktadr.

Medya denetimi konusunda yaplan almalar, denetleme mekanizmalarnn yararlanabilecei pek ok bulgu ve neri sunacak zenginliktedir. Basit bir tarama ile ulalabilecek bu aratrmalardan sadece on bir tanesi bile, denetleme mekanizmalarnn kararlarnda kullanlabilecek deerde bilgi ve nerilerle doludur. Hemen belirmek isterim ki, aslnda

incelediim aratrma says on ikidir. Bunlardan bir tanesi dier on birinden farkl olarak, reklam ve halkla ilikiler faaliyetlerini toplumsal yarar yerine Pazar anlay iinde yorumladndan genel anlamda toplumsal fayda salama gc zayftr: 1. Kreselleme Srecinde Etkin Bir Rekabet Arac : Halkla likiler Ve Reklam2 balkl bu aratrmada serbest piyasa anlayn temel alan kreselleme, kapitalizmin tm dnyaya hakim olmas anlamna gelen dinamik bir sre olarak tanmlanmaktadr. Kresel rekabet koullarnda halkla ilikiler ve reklam olgularnn greli nemlerinin artaca ve rekabet stnl sunan etkili bir ara olarak deerlendirilecekleri ngrlmektedir. Bu almada kresellemenin; toplumsal yaamn ekonomik, politik ve kltrel alanlarnda faaliyet gsteren bir sre olduu karsamas yapld halde reklam ve halkla ilikiler faaliyetlerinin neo-liberal Pazar anlaynn temel ta olan rekabet iyidir ve gereklidir anlayn destekledii sonucu karlmtr. Ancak kontrolsz rekabet olgusu pek ok noktada kamu yarar ihlallerine neden olduu halde bu durum bu aratrmada ihmal edilmitir. Rekabet arac olarak sunulan reklam uygulamalarnda, baz reklam uygulamalarnda karlalan haksz rekabet durumu ve bunun denetimi ihmal edilmitir. Reklam rekabette nasl

kullanlmaldr forml gelitirilmeye allm ancak rekabetin reklam denetimi aracl ile kontrol edilmesi gereklilii neri olarak bile sunulmamtr.

2. Bilinalt Reklamclk (Bilinalt Reklam Mesajlarnn Tketiciler zerindeki Etkileri)3 konulu aratrmada verilmek istenen etki dorultusunda reklamlarda, bilinalt ekil, yaz ve sesleri yine bilinaltnda etki yaratmak zere ; renk, grnt ve gstergebilimsel sembollere bavurulmakta ve toplumsal bilinaltna kaznm olan bu anlamlar, bilinli bir ekilde grlebilmekte, fakat yan anlamlar dolaysyla ancak bilinalt tarafndan

kavranabilmekte denmektedir. Yksek lisans tezi olarak hazrlanan bu almada analiz edilen reklamlarn hepsinde tutarl bir mesaj btnl gze arpmaktadr. Reklamlar oluturmada kullanlm olan tm eler, birbirini tamamlayan bir getalt niteliindedir. Klasik Bilinalt
2 Grel, Emet (2002) Kreselleme Srecinde Etkin Bir Rekabet Arac : Halkla likiler ve Reklam , zmir : Ege ni. Sosyal Bilimler Enstits Halkla likiler ve Reklam Anabilim Dal, (Yaynlanmam Doktora tezi) 3 Muter, Canan, (2002), Bilinalt Reklamclk (Bilinalt Reklam Mesajlarnn Tketiciler zerindeki Etkileri, zmir: Ege Uni. Sosyal Bilimler

Enstits Halkla likiler ve Reklam Anabilim Dal, (Yaynlanmam Yksek Lisans)

Reklam rnekleri ve Bilinalt Reklamn Trkiyedeki Uygulamalar bal altnda incelenen reklamlara bakldnda, reklamlarn ounlukla cinsellik zerinde younlam olduu grlmektedir. Dnyada ve Trkiyede bilinalt reklam uygulamalar her geen gn oalmaktadr. Denetim uygulanan reklamlarda bilinalt elerin ortaya karlmas iin bu eleri belirlerken kullanlan kriterlerin neler olduunun bilinmesini gerektirmektedir. Bu aratrmada rnek reklamlar zerinden bulgulanan gstergeler kriter olarak alnabilir.

3. Medyann Kltr Oluturma Ve Toplumu Ynlendirmede Kalite Olgusunu Kullanmas4: Toplam kalite anlay - medya sektrnde kalite konular zerinde durulan bu aratrmann Kltr Kavram ve letiim balkl ikinci blmnde, tketim lgnl incelenip, tketim olgusuyla kitle ve popler kltr kavramlarnn birliktelii ve tketim kltr kavram arasnda ba kurulmaya allm. Ayn almann Kitle letiiminde Kalite ve Toplumsal etkileri bal altndaki nc blmnde postmodernist yaklamlar erevesinde imaj kavram ortaya konmu ve somut rneklerle iletiim kuramlar anlatlm. Ardndan medyann hakim g olma abasyla birlikte ortaya kan tekelleme kavramndan, rayting ve tiraj kaygsyla medyann kaliteden uzaklamas gibi sorunlarn varlndan sz edilmitir. Sonu olarak, toplum zerindeki kontroln kaybetmek istemeyen medyann aslnda giderek hakim g olmas ve topluma zarar vermesi medyaya bak asn deitirmi medya kendinden uzaklaan bir toplum yaratmaya balamtr. te yandan toplumun denetleyici rol oynamamas medyann ekim alanna kaplp gitmesi, medyay hakim g olma yolunda cesaretlendirmitir. Makro perspektifte bir yaklamn sunulduu bu alma reklam denetimi konusunda da nemli karsamalar yapmaya olanak tanyacak niteliktedir. 4. Reklam Ahlak5 : Medyada yer alan reklamlarn toplum tarafndan ahlaki adan nasl deerlendirildiini ortaya koymay amalayan bu almada anket teknii ile veri toplanmtr. Anket, Anadolu niversitesi alanlar arasndan tesadfi rnekleme yoluyla seilen 300 kiiye uygulanmtr. Aratrma sonucunda kadn ve erkek cinselliinin reklamlarda n plana karlmasn ounluk ahlaka aykr bulmutur. Reklamlarda rnlerin zelliklerinin doru olmadn syleyenlerin byk bir ounluu karlatrmalarn da tarafsz olmadn sylemitir. Reklam denetimi konusunda zellikle reklamda aldatclkla ilgili denetimin yetersiz olduuna byk bir ounluk katlmaktadr. Aratrma sonucunda reklam denetimine gvenin
4

lger, Grdal, (2001), Medyann Kltr Oluturma Ve Toplumu Ynlendirmede Kalite Olgusunu Kullanmas, stanbul: Marmara ni. Sosyal

Bilimler Enstits Halkla likiler ve Reklam Anabilim Dal, (Yaynlanmam Doktora Tezi)
5

Kaya, Esra (1997), Reklam Ahlak, Eskiehir: Anadolu Un. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi)

azl ortaya kmtr. Reklam denetim mekanizmalarnn kendilerini kamuoyunda yeterince gvenilir klamam olduu sonucuna ulalan bu alma, reklam denetim mekanizmalar tarafndan geri bildirim olarak deerlendirilmelidir. Aratrma sonucunda dnyada reklamlarn ahlaki adan dzenlenmeleri iin snrlar tam olarak belirlenmeye allm olduu, Trkiyede ise, Avrupadan alnan kanunlarn snrlarnn belirlenmesi ve yaptrmlarnn gl olmas gerektii nerisi getirilmitir. 5. Trk Hukukunda Reklam ve Tketicinin Korunmas6: Bu gn iin, reklamlarn denetimi ve tketicinin reklamlara kar korunmas konusu, tketici hukukunun nemli bir boyutunu oluturmaktadr. Konuya tketici hukuku boyutu ile yaklaan bu aratrmann bulgular yasal boluklar ve uygulamada karlalan zorluklarn neler olduunu ortaya koymutur. rnek olarak: TKHK ile tketicilere, reklamlar dolaysyla dava ama olana tannmam sadece Reklam Kuruluna ikayet etme imkan verilmitir. Ne var ki tketicinin, genel hkmler uyarnca kendisine tannan olanaklardan faydalanmas mmkndr. Bu hkmlerin banda, TTKnn haksz rekabet hkmleri gelir. TTKnn m57/3n aldatc reklamlarla ilgili olduu doktirinde genellikle belirtilmektedir. TTKnn m.58e gre tketicilerin ve tketici rgtlerinin maddede belirtilen haksz rekabet davalarn baz artlarla amalar mmkndr. Bu artlar ve ispatla ilgili tketicinin lehine uygulanacak zel bir dzenlemenin bulunmamas, tketicinin bu hkmlerden faydalanmasn gletirmektedir.

Aldatc reklamn satc tarafndan yapld durumlarda, aldatcln kastl olarak yapldnn tketici tarafndan ispat gerekir. Reklamn retici tarafndan yapld durumlarda ise, hem reklamdaki aldatcln, hem de satcnn reklamdaki aldatcl bildiinin veya bilmesi gerektiinin ispatlanmas gerekir. Bunlardan baka, szlemenin aldatc reklam nedeniyle yapldnn da ispatlanmas gerekmektedir. Bunlarn ispatnn g olmas, bu hkmlerin uygulanma alanlarn daraltmaktadr.

TKHK m.25/IIIe gre her hukuka aykr reklam iin para cezas uygulanmak zorundadr. Para cezasndan baka, reklamn durdurulmas ve reklamn ayn yntemle dzeltilmesi

meyyidelerinden en az birinin de uygulanmas gereklidir. Ancak Bakanlk, baz hukuka aykr reklamlar iin para cezas uygulamakszn dier iki tedbirin uygulanmas yoluna gidilmektedir. Hatta baz reklamlar hakknda da, Kanunda dayana olmayan uyar yoluna gitmektedir.
6 Erten, Nusrettin (1998), Trk Hukukunda Reklam ve Tketicinin Korunmas, Marmara Un. Sosyal Bilimler Enstits zel Hukuk Anabilim Dal, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi)

Byle bir uygulamaya gidilmesi, bir yl iinde fiilin tekrar edilmesi durumunda cezann iki misli ile uygulanacan belirten TKHK m.25/IIIn uygulanmamas sonucunu douracaktr.

6. Basn zgrln Tehdit Eden Unsurlarn, Ekonomik, Hukuki Ve Uluslar aras Boyutunun ncelenmesi Ve zm nerileri7: Doktora tezi olarak hazrlanan bu aratrmada; gnmzde reklamcnn medya sektrne egemen olduu varsaymndan hareketle, reklam gelirlerinin gazeteler arasnda yaanan rekabeti nasl deitirdii, reklam gelirlerinin bulunduu bir ortamda gazetelerin yayn politikalarnn nasl etkilendii incelenmitir. Aratrmada medya sektr iin reklam dnyasnn neminin yeni bir gelime olmad, ancak kontrolsz rekabet ortamnda giderek artan bir tehlike halini ald The New Yorker rnei zerinden kantlanmaktadr. Bu almada alternatif bir dzenleme olarak, vergi sistemi nerilmitir. Ulusal boyutta reklam gelirlerine bir vergi tatbik edilmesi, bu vergi gelirlerinin bir havuzda toplanmas ve tiraj gelirlerine gre basn kurulularna tevik olarak verilmesi esasna dayanan bu sistem etraflca incelenmi, prensip olarak nerilmi, lke gereklerine gre uyarlanmas gereken boyutlar sralanmtr. Gnmzde reklamcl daha etkili bir hale getirmek iin haber seme uygulamas o kadar yaygnlamtr ki neredeyse bilimsel doruluk ve yaynclk ilkesi derecesine ulamtr. Byk irketler, editrleri ve hatta muhabirleri birok i gezisine davet eder, hatta yurt dna gnderir duruma gelmitir. Editrler, birok reklamcy ilgilendiren yeni sektrleri, yeni irketleri ve yerleim yerlerini renirler. Siyasi liderler, kitle iletiim aralarnn ynlendirdii ekilde kamu karlar dorultusunda harekete gemeye balamlardr. ngrlebilir bir gelecekte hibir ynetimin egemen medya irketlerinin gcn azaltacak yasalar karmas olas grlmemektedir 8.

7. Trkiyede Radyo Televizyon Yaynclnda Etik, Meslek lkeleri Ve Yayn lkelerinin Yasal Ve Kurumsal Dzenlenmesi, Uygulanmas Ve Konuya likin Gney Afrika Cumhuriyetindeki Dzenleme Ve Uygulamalar9: Aratrmada Trkiyede ve Gney Afrika Cumhuriyetinde radyo-televizyon yaynclnda genel kurallar ve grlerle desteklenen etik, meslek ilkeleri ve yayn ilkelerinin dzenlenmesi, uygulamalar ve sorunlar incelenmitir.

Kadlar, Rza (2000), Basn zgrln Tehdit Eden Unsurlarn, Ekonomik, Hukuki Ve Uluslar aras Boyutunun ncelenmesi Ve zm nerileri , stanbul: Marmara Un. Sosyal Bilimler Enstits letiim Anabilim Dal, Basn Ekonomisi ve letmecilii Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi) 8 Amerikan tarihinde bu eit bir kapsaml almaya en son 1977 ylnda Senatr Merris Udail tarafndan medyay da iine alan nemli sanayilerin bask gcn incelemek iin ne srlen yasa tasars dikkatekmektedir. Ancak bu tasar ksa bir grmeden sonra reddedilmi, siyasi hatta nemli bir tartmaya daha nayak olamamtr (Kadlar, Rza: 2000 ) 9 zkaya, Bedriye I., (2000), Trkiyede Radyo Televizyon Yaynclnda Etik, Meslek lkeleri Ve Yayn lkelerinin Yasal Ve Kurumsal Dzenlenmesi, Uygulanmas Ve Konuya likin Gney Afrika Cumhuriyetindeki Dzenleme Ve Uygulamalar, zmir: -Ege Un. Sosyal Bilimler Enstits, Radyo-Televizyon-Sinema Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi)

Bu almada ncelikle RTKn yaplanmasnda geni bir tabann temsiline yer veren, stKurul ve Ynetim Kurulu gibi yetkili iki karar organndan oluan, alan kadrolar nitelik ve nicelik ynnden yeterli, ada teknolojiyi tayan ara gereler ile donatlm, siyasi otoritenin yannda izlenimini silen bir seim sistemi ile atanan deil, seilen kiilerin yer ald bir Radyo Televizyon st Kurulunun oluumuna olanak verecek dzenlemenin yaplmasnn gerekliliine vurguda bulunulmutur. Uygulamada ikayetlere neden olan yayn ilkelerinin ise kesin olarak yeniden dzenlenmesi, denetim organn da zor duruma dren yoruma ak ifadelerin ve kelimelerin deitirilmesi, dier yasalarmzda yer alan ifadelerin kartlarak ksa, z ilkelerin yer ald bir dzenlemenin yaplmas gerektii sonucuna ulalmtr. Trkiyede basn-yayn zgrlnn kalc standartlara ulaabilmesi iin yayn kurumlarmzn bir an nce, yazl olarak yaynclk ilkelerini tespit ederek ve zdenetim sistemlerini oluturarak uygulamaya geirmeleri gerekmektedir10. Gney Afrika Cumhuriyetinde benimsenmi olan, ilevleri ynnden RTK karl diyebileceimiz Bamsz Yayn Otoritesi ve bnyesindeki Yayn Denetleme ve ikayet Komitesindeki yaplanma, denetim ekli, savunma hakk, cevap hakk, kamuya ak olan oturumlarda gerekletirilen diyalog, yaptrmlara yaklamlar ve tutanaklarn, kararlarn kamuya aklanmas, RTK ile ilgili bu aratrma srasnda tespit edilen eksiklikleri ve yaplan eletirileri sona erdirebilecek uygulamalardr. letiim zgrl Ve Yayn Denetimi11: Aratrmada yine medya alanndaki

8.

sahiplik ilikisi ve yaplanma, devlet ve sermaye arasndaki organik iliki, medya d sektrlerle ekonomik btnlemenin ortaya kard yeni dengeler sorgulanmtr. Siyasi iktidar kadar ekonomik iktidarn da iletiim zgrl zerinde ciddi bir tehdit haline geldii sonucuna ulalmtr. Bu durum, medya dnyasnn piyasa koullar dolaysyla rating ve tiraj kayglar iinde faaliyet gstermekte olduu gereinin bir sonucu olarak ortaya konmutur. Siyasi iktidarn ve denetleme kurullarnn, bu kayglar liberal piyasa zgrl anlayyla karlamas sorunun zmn olanaksz hale getirdii grn ileri srmektedir.

9. Normatif Medya Kuramlar erevesinde letiim Alannn Dzenlenmesi: Trkiyedeki letiim Dzeni zerine Teorik Bir alma (1980-2001)12: almada, Trkiye Siyasi tarihinin ekonomik yapdaki dnmlerce nasl etkilendii ve bu durumun iletiim

10 lkemizde yayn ilkelerinin kurumsal yazl dzenlemesi durumuna sadece TRT ve Kanal D televizyonunda rastlanmtr. Dierleri ise belli zamanlarda ve nedenlerleszl aklamalarnda yayn ilkelerinden bahsetmektedirler. 11 ankaya, Hrol, (2001) letiim zgrl ve Yayn Denetimi, Ankara: Ankara Un. Sosyal Bililer Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal

(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi)

alannda yaplan dzenlemeleri nasl belirledii aratrlmtr. Aratrmada, RTK zerinde de durulmutur. Gelimi lkelerdeki denetleme mekanizmalarnn (ITC, CSA, FCC gibi) yap ve ileyileri rnek alnarak, RTK kanununda bu ynde deiikliklerin yaplmas gereklilii sonucuna ulalmtr. rnek zmler olarak da; yelerin TBMMce seilmesi yerine, siyasi etkiyi en aza indirgemek iin alanla ilgili kurum ve kurulularca oluturulmas, yay durdurma cezas yerine de para cezas verilmesi sunulmutur.

10. 2000li Yllarda Tketim Toplumu Ve Teknolojik Gelime le Kreselleen Medyalarn Toplumsal boyutlar: Trkiyeden rnekler13: Modernite dncesi erevesinde yaratlan tketim toplumu olgusunun sorguland bu almada, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren teknolojik gelimeler sonucunda deien, gelien ve kreselleen medyalarn modern ve post-modern toplumlarn birer gsteri toplumuna dnmesindeki nemli etkisi sorgulanarak, toplumsal alanda ciddi ve giderek byyen bir soruna dikkat ekilmeye allmtr. Bu noktada gelien ve kreselleen medyalarn da kapitalist sistemin bir paras haline gelmesi sorunun kayna olarak sunulmutur. 11. Trk Medya Sektrnde Mlkiyet Ve Kontrol likileri14: almann konusu, Trk medyasnn sektrel bazda, 1980lerden itibaren farkl mediumlar ve farkl sermaye kesimleriyle btnlemesi srecinde mlkiyet ve kontrol ilikilerinin dnmdr. Aratrmada sorun

:medyann bamsz bir aktr olarak kitlelere ideoloji rnga etmesi deil, 1980lerden itibaren tercih edilen yeni toplumsal modelin giderek artan oranda esasl bir bileeni haline gelmesi denmektedir. Medya sektrndeki Pazar paylam nemli lde reklam zerindeki denetim savayla gereklemektedir. Sektrn btn mecralarna yaylan medya gruplar; bir yandan bu mecralar kendi itiraklerinin rnleri iin kullanrken dier yandan grup dndaki reklamverenlere de en cazip koullar sunmak zere birbirleriyle yarmaktadrlar. Son dnemde televizyon kurulularyla yaplan sponsorluk anlamalar da reklamverenlerin uzun erimli reklam stratejilerinden birini oluturmaktadr. Televizyon kanallarnn reklam yeri fiyatlarn belirleyici unsurun, yaynlanan programlarn zellikleri ve izleyici profili olduunu vurgulayan aratrmada
12

Ik, Metin, (2001), Normatif Medya Kuramlar erevesinde letiim Alannn Dzenlenmesi: Trkiyedeki letiim Dzeni zerine Teorik Bir

alma, Konya: Seluk Uni. Sosyal Bilimler Enstits, Halkla likiler ve Tantm Anabilim Dal, Reklamclk ve Tantm Bilim Dal, Konya. (Yaynlanmam Doktora Tezi)
13

Erben, Selin, G., (2002), 2000li Yllarda Tketim Toplumu Ve Teknolojik Gelime le Kreselleen Medyalarn Toplumsal boyutlar:

Trkiyeden rnekler, stanbul: Mimar Sinan Un. Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Anabilim Dal, Genel Sosyoloji ve Metodoloji Program, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi)
14

Adakl, Glseren, (2003), Trk Medya Sektrnde Mlkiyet ve Kontrol likileri, Ankara: Ankara Un. Sosyal Bilimler Enstits, Radyo

Televizyon Sinema Anabilim Dal, (Yaynlanmam Doktora Tezi)

bu konuda karlan sonu, yayn ieriklerinin de reklamverenin talepleri dorultusunda belirlenebildiidir. 12. Toplumsal Deiim Ve Grsel- itsel Medya Hukuku15: Aratrmann reklam denetimi ile ilgili ksmnda reklamclarn rtl ve dolayl mdahalesi haber programlarnda bile ortaya kabilmektedir denmektedir. Haberin ierii sz konusu olduundaysa, haber sunularnda reklamverenlerin denetimi, ounlukla reyting puanlaryla ilgili savatan daha gizli kapakl yrmektedir. Bu durumda haber ynetmenleri, mesela bir sponsoru kzdrmamak iin belli bir haberi yapmaktan vazgeebilmektedir. Reklamlara ilikin kurallarn en kolay uygulananlar ttn rneinde olduu gibi tr yasaklardr. Ancak program yapsna ve ierie ilikin kurallar bakmndan ayn ey sylenemez. rnein, reklamlarn program ak iindeki doal kesintilerde yaynlanmas zorunluluunu gidermek iin yaynclar program formatlarn bu tr kesintilere daha ok yer verilmesine olanak salayacak biimde yeniden oluturduklar grlmektedir. Gzlemler, yaynclarn srekli yeni reklam trleri yaratmak konusundaki hnerlerinin, kural oluturan organlarn bunlar dzen altna alma konusundaki hnerlerinden daha stn olduunu gstermektedir. Yaynclarn programlarla reklamlar ustaca bir araya getirip rtl reklam yapmak, reklam yaplan rnleri elence programlaryla btnletirmek ya da sponsorlukla reklamcl birletirmek gibi ince oyunlar karsnda denetleyici organlarn byk lde aresiz kaldklar belirtilmektedir. Dier taraftan, sonradan gelitirilen dorudan sat programlarnn reklam olarak kabul edilmesi, reklam snrlamalarnn dolayl biimde alabilmesine neden olmutur. Bu tr yaynlarda dier reklamlara gre daha geni sre koullar ngrlm olmas bir yana, bunlarda reklamn ve programn (genellikle elenenin) iie gemi olmas, reklamlarla programlarn net biimde birbirinden ayrlmasn isteyen ve program kesintilerini dzenleyen hkmlerin anlamn yitirmesini salamtr.

Tpk younlamay nlemeye ynelik kurallarda olduu gibi, reklam kurallarnda da genel eilim, gereklikle hukuk arasndaki atmann, kurallarn gerekle rtecek biimde deitirilmesi yoluyla giderilmesi ynndedir. Aslnda medya denetiminde ou zaman zmlenemeyen sorunlara gre kurallar esnetmeyi gelenek haline getirmi bir yap nitelii arz etmektedir. Tm programlarda olduu gibi reklam yaynlarnda da yap ve ierie ynelik dzenlemelerdeki etkinlik sorununun esas kayna kara ynelik ticari mantktr.

15 ye, Saim, (2002), Toplumsal Deiim ve Grsel- itsel Medya Hukuku, Ankara: Ankara Un. Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal, (Yaynlanmam DoktoraTezi)

Akademik almalarda sorun olarak alnan konularn incelenmesi, geerli sonulara ulalmas, nedensel temellerin salamlna baldr. Sorunun nedenlerinin iyi anlalmas, sorun formlasyonunda bilimsel tekniklerin kullanlmas nedeniyle akademik almalar aracl ile daha salkl yaplacaktr. Bu yol ile sorunlar zc merciler pansuman zmler yerine nedensel temelleri iyi bilinen sorunlara kkten zm sunmakta daha etkili olabileceklerdir.

letiim alannda yksek lisans ve doktora programlarnda yaplan tezlerin aratrma bulgularnn toplumsal yarar salayacak bilgiler olarak deerlendirilmesi, projelendirilerek daha geni alanlarda zm retilmesinin salanmas, bu almalar tozlu raflardan kurtaracak ve snrl kullanm alanlarn genileterek toplumsal katklarn artracaktr. Aratrmann ikinci ksmnda uygulanan anketle toplanan verilerin sonularndan oluan grafiklere bakarak sunuumu bitirmek istiyorum.

KAYNAKA 1. Adakl, Glseren, (2003), Trk Medya Sektrnde Mlkiyet ve Kontrol likileri, Ankara: Ankara Un. Sosyal Bilimler Enstits, Radyo Televizyon Sinema Anabilim Dal, (Yaynlanmam Doktora Tezi) 2. ankaya, Hrol, (2001) letiim zgrl ve Yayn Denetimi, Ankara: Ankara Un. Sosyal Bililer Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) 3. Erben, Selin, G., (2002), 2000li Yllarda Tketim Toplumu Ve Teknolojik Gelime le Kreselleen Medyalarn Toplumsal boyutlar: Trkiyeden rnekler, stanbul: Mimar Sinan Un. Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Anabilim Dal, Genel Sosyoloji ve Metodoloji Program, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) 4. Erten, Nusrettin (1998), Trk Hukukunda Reklam ve Tketicinin Korunmas, Marmara Un. Sosyal Bilimler Enstits zel Hukuk Anabilim Dal, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) 5. Grel, Emet (2002) Kreselleme Srecinde Etkin Bir Rekabet Arac : Halkla likiler ve Reklam , zmir : Ege ni. Sosyal Bilimler Enstits Halkla likiler ve Reklam Anabilim Dal, (Yaynlanmam Doktora tezi) 6. Ik, Metin, (2001), Normatif Medya Kuramlar erevesinde letiim Alannn Dzenlenmesi: Trkiyedeki letiim Dzeni zerine Teorik Bir alma, Konya: Seluk Uni. Sosyal Bilimler Enstits, Halkla likiler ve Tantm Anabilim Dal, Reklamclk ve Tantm Bilim Dal, Konya. (Yaynlanmam Doktora Tezi) 7. Kadlar, Rza (2000), Basn zgrln Tehdit Eden Unsurlarn, Ekonomik, Hukuki Ve Uluslar aras Boyutunun ncelenmesi Ve zm nerileri , stanbul: Marmara Un. Sosyal Bilimler Enstits letiim Anabilim Dal, Basn Ekonomisi ve letmecilii Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi) 8. Kaya, Esra (1997), Reklam Ahlak, Eskiehir: Anadolu Un. Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi) 9. Keskinok, . (2004), Nasl Bir niversite?, Bilim ve topya:120 (Haziran),19.

Muter, Canan, (2002), Bilinalt Reklamclk (Bilinalt Reklam Mesajlarnn Tketiciler zerindeki Etkileri, zmir: Ege Uni. Sosyal Bilimler Enstits Halkla likiler ve Reklam Anabilim Dal, (Yaynlanmam Yksek Lisans) 11. zkaya, Bedriye I., (2000), Trkiyede Radyo Televizyon Yaynclnda Etik, Meslek lkeleri Ve Yayn lkelerinin Yasal Ve Kurumsal Dzenlenmesi, Uygulanmas Ve Konuya likin Gney Afrika Cumhuriyetindeki Dzenleme Ve Uygulamalar, zmir: Ege Un. Sosyal Bilimler Enstits, Radyo-Televizyon-Sinema Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi) 12. lger, Grdal, (2001), Medyann Kltr Oluturma Ve Toplumu Ynlendirmede Kalite Olgusunu Kullanmas, stanbul: Marmara ni. Sosyal Bilimler Enstits Halkla likiler ve Reklam Anabilim Dal, (Yaynlanmam Doktora Tezi)
10.

13. ye, Saim, (2002), Toplumsal Deiim ve Grsel- itsel Medya Hukuku, Ankara: Ankara Un. Sosyal Bilimler Enstits, Kamu Hukuku Anabilim Dal, (Yaynlanmam DoktoraTezi)

Sosyal Sorumluluk Alannda Yaplan letiim Aratrmalarnn Deerlendirilmesi


Yrd. Do. Dr. Mesude Canan ZTRK Anadolu niversitesi mozturk@anadolu.edu.tr

zet Gnmzde kurulular, deien ekonomik, sosyal ve siyasal evrenin ihtiyalarna cevap verebilmek amacyla sosyal sorumluluk almalar yapmaktadr. Kurulular, baarl olabilmek iin kendi i uyumunu salamann yan sra evresiyle de uyumlu ilikiler kurmas gerektiini, kazan ve kr elde etmenin yannda topluma kar olan sorumluluklarnn olduunu fark etmilerdir. Kurulularn yaptklar btn faaliyetlerle evreleriyle olan ilikilerinde sosyal sorumluluu da gz nnde bulundurmalarndan dolay bu konu giderek daha fazla nem kazanmaktadr. Sosyal sorumluluk almalarnn nem kazanmas bu alanla ilgili bilimsel almalar da beraberinde getirmitir. Bu almada Trkiyede sosyal sorumluluk alannda yaplan iletiim almalar deerlendirildi. Bu alma, sosyal sorumluluk kavramn anahtar alarak YKde bulunan ilgili tezleri ve letiim Fakltelerinin yaynlamakta olduklar bilimsel dergileri ve alanla ilgili sempozyum ve konferans bildirilerini kapsamaktadr. Elde edilen almalar, ncelikle iletiim balants asndan deerlendirilmektedir. Sosyal sorumluluk kapsamnda yaplan iletiim almalar, ncelikle ele aldklar kuram ve yntemler asndan analiz edilmektedir. Daha sonra bu aratrmalarn model nerileri, vardklar sonular ve sunduklar neriler asndan deerlendirilmesi ve karlatrmas gerekletirilerek iletiim alanna yaptklar katk ortaya konmaktadr. Giri Trkiyede ve Kuzey Kbrs Trkiye Cumhuriyetinde toplam yirmi drt tane letiim ve letiim Bilimleri Fakltesi, on iki tane de Halkla likiler ve Reklmclk program ieren Meslek Yksek Okulu bulunmaktadr. 1980lerin sonunda saylar sadece alty bulan bu fakltelerin* (Anadolu ni., Ankara ni., Ege ni., Gazi ni., stanbul ni., Marmara ni.,) says geen on be yl iinde drt kat artm grnmektedir. Bu gelimenin iletiim alannda yaplan almalarn artmasna ve eitlenmesine neden olmas doaldr. Yaplan aratrmalarn toplumsal fayda ve bilimsel katk salayacak aratrmalar olmas tm iletiim aratrmalar iin zerinde nemle durulmas gereken bir konu olmaldr. Bu aratrma kapsamnda da iletiim alannda sosyal sorumluluk kavramnn Trkiyede hangi aratrmalarla desteklendii, aratrmann yntemi ve bulgular ele alnd. Yaplan bu iletiim aratrmalarnn alana getirdii katklarnn deerlendirilmesi, eksik ya da yaplmas gereken aratrmalar da ortaya karaca iin ileri dnemdeki almalara da yn gsterecektir. Sosyal Sorumluluk Kavram zerine

Belirtilen tarihlerde bu fakltelerin byk ounluu Basn Yayn Yksek Okulu adn tamaktayd.

Sosyal sorumluluk kavram Trkiyede giderek kendinden daha fazla sz ettirmeye balamtr. Sosyal sorumluluk, halkla ilikilerin geirdii geliim sonucunda kapsam ve alannn genilemesi sonucu, ortaya yeni km bir almadr. Baka bir deyile sosyal sorumluluk kurulularn hzla deien ekonomik, sosyal ve politik evrenin ihtiyalarna cevap verme gereksiniminden kaynaklanmtr (Bozkurt, 2000; Okay&Okay, 1999). Yine Bozkurta gre irketler giderek artan bir ekilde mteri veritabanlar kullanmaya balam, reklmclk, dorudan pazarlama, sat promosyonlar ve halkla ilikiler uzmanlar, iin etkinliini ve sosyal sorumluluunu arttrmak iin birlikte almak zorunda kalmlardr (2000; 115). Sosyal sorumluluk kavramn Trkiyede baslm ve akademik birimlerde okutulan kaynaklardan aratrdmzda, birbirine benzer tanmlara rastlanmtr: Sosyal sorumluluk kavramn Okay ( 1999; 209) gnmzn tm kurulularnn yerine getirmeleri gereken ve kurumun topluma kar sorumluluunu gsteren bir davran olarak tanmlarken Bozkurt (2000;119) bu kavram, halkla ilikilerin, rgtn bulunduu sosyal evrede, krnn bir blmyle kuruma kar sempati, gven hissi yaratmak amacyla, sanatsal, sosyal, sportif etkinliklerin gerekletirilmesi olarak grmektedir. Benzer ekilde sosyal sorumluluu iletmelerin birlikte yaad evreye kar sorumlu olmalar olarak da tanmlamaktadr. Yaplan aratrmada ortaya kan sonulardan biri de sosyal sorumluluun zorunlu bir halkla ilikiler faaliyeti olarak kabul edilmesi olmutur. yle ki toplumun ekonomik, sosyal ve kltrel yapsndan soyutlanamayan iletmeler yaamlarn srdrebilmek iin deien yeni koullara uymak ve iinde bulunduklar toplumla iki ynl ve anlaml ilikiler kurmak zorundadr. Bu nedenle iletme toplumun yapsn, zelliklerini, zlemlerini gelenek ve alkanlklarn tanmak ve kendisini de topluma tantmak gereini duyar (Sabuncuolu, 2001;15). Bu nedenle de sosyal sorumluluk faaliyetleri gerekletirmelidir. Okay ve Okay da (2001; 617) , kurulular kazan elde etmelerinin yannda topluma kar baz sorumluluklarnn olduunu da anlamlardr. Kurulular yapt tm faaliyetlerde tm sosyal paydalaryla olan btn ilikilerinde sosyal sorumluluu da gz nnde bulundurmaldr. Sosyal sorumluluk faaliyetini yerine getirmek iin, giriimcileri destekleme, eitim, sanat ve kltr, evre gvenlii gibi konular dikkate alnmas nerilmektedir. Sosyal sorumluluk kavramna ynelik olarak eletirel baka sadece birka kitapta erimek mmkn olmutur. LEtang& Pieczka (2002;171), sosyal sorumluluk olarak halkla ilikiler dncesinin, halkla ilikiler literatr iinde iki ana temas olduundan sz eder: bunlardan biri halkla ilikiler fonksiyonunu ve toplum ve kamu refahnn arttrlmasna yardmc olan roln tartma arasndaki iliki zerine odaklanr, ikincisi rgt iinde vicdan roln yerine getiren halkla iliikler dncesi ile megul olur. Kamu karn ele alrken halkla ilikilerin grnrl ve byk rgtlerin etkisini arttrd byle vatandalarn hareket alannn azaldn, rgt vicdan olarak halkla ilikiler ele alrken de tm abalarn rgtn devam iin yrtld iddia etmektedirler. Benzer ekilde Erdoana gre, iletiimde sosyal sorumluluk zel bir grnmdedir. Kapitalist zel iletiim firmalar kendilerini kendilerinden baka kimseye kar sorumlu tutmazlar. Bunu da kendilerinin toplumun bilinci ve ahlak diye satarak merulatrrlar(1997;286). letmeler gnll gerekletirdikleri ya da imajlarn glendirerek devamllklarn srdrebilmek iin kendilerini zorunlu hissettikleri bir alma olan sosyal sorumluluk faaliyetleri artk gnmzde arlk kazanm durumdadr. Biz aratrmaclara den grev, alana bilimsel katknn yan sra sosyal sorumluluk faaliyetlerinin gstermeliin tesinde toplum iin gerekten yararl almalar olmas ynnde klavuzluk etmektedir. Aratrmann Yntemi

Sosyal sorumluluk almalarnn nem kazanmas bu alanla ilgili bilimsel almalar da beraberinde getirmitir. Bu almada Trkiyede halkla ilikilerle balantl olarak sosyal sorumluluk konusuyla ilgili yaplm olan iletiim aratrmalar incelendi. Bu inceleme, sosyal sorumluluk kavramn anahtar alarak YKde bulunan ilgili tezleri ve letiim Fakltelerinin yaynlamakta olduklar bilimsel dergileri ve alanla ilgili sempozyum ve konferans bildirilerini kapsamaktadr. Elde edilen almalar, ncelikle iletiim balants asndan ele alnd. Bu alma ile Trkiyede yaplan sosyal sorumluluk aratrmalarnn ne kadar olduu, hangi amalarla yapldklar, aratrmalarda hangi yntem ve tekniklerin kullanld ve elde edilen bulgularn neler olduunun belirlenmesi amalanmaktadr. Yllar itibariyle sosyal sorumluluk aratrmalarnn nasl bir geliim izledii, almalarn benzerlikleri ve alan yaptklar katk ortaya konmaya alld. Bylece Trkiyede sosyal sorumluluk alannda yaplan almalarn iletiim almalar arasndaki yeri ve elde edilen bulgularn nemi tartlabilecektir. Ayrca elde edilen sonularn yeni yaplacak almalar nasl ynlendirebilecei de deerlendirilecektir. Bu almada ele alnan aratrmalar, halihazrda tezler bir jri, makaleler ise bir hakem ya da yayn kurulu tarafndan onayland iin, etik olmayaca dncesiyle yeniden deerlendirilmemitir. almalar sadece ele alnan sorun, ama, kullanlan bilimsel yntem ve aratrma teknii, elde edilen bulgular asndan analiz edildi. Eriilen aratrma says az olduu iin istatistiksel analiz kullanlmad. Bunun yerine aratrmalar gruplandrlarak belirtilen zellikler asndan deerlendirmeye tabi tutuldu. Bu alma balamnda yaplan aratrmada eriilen alma saysnn beklenenin ok altnda olmasnn nedeni olarak Trkiyedeki sosyal sorumlulua ynelik almalarn henz yeni olmas gsterilebilir. Bu nedenle yaplm olan her alma aslnda bu alanda alacaklar iin bir birikim olumasn salayacaktr. nceleme almasnda ncelikle eriilen makaleler daha sonra tezler ele alnmtr. Makale ncelemeleri Sosyal sorumluluk alannda retilen makale, bildiri taramas iin zellikle letiim ve letiim Bilimleri fakltelerinin yaynlar, ya da bu fakltelerle balantl yaynlar ve bu alan zg bilimsel yaynlar, ayrca iletiim alanndaki sempozyum ve kongre kitaplar kullanlmtr. almaya 1994 ylndan sonra ki almalarn deerlendirilmesi ynnde bir snrlandrma getirilmitir. Bu tarihin seilmesinin nedeni aratrmann bir on yllk sreyi kapsamasnn yan sra YK taramas sonucunda elde edilen tezlerin balang tarihinin 1994 olmasnn da dikkate alnmasndan kaynaklanmaktadr. Sosyal sorumluluk alanndaki makalelere ulaabilmek iin Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi ktphanesi ve Merkez ktphanesindeki sreli yaynlar, sempozyum, kongre kitaplar ayrca Bilkent Ktphanesindeki sreli yaynlar incelendi. Ayrca Tbitak Ulakbim Cahit Arf letiim Merkezinde bulunan Elektronik Veri Tabanlar altnda Trkiyedeki almalar iermesinden tr Trke Yaynlar bal altnda Sosyal Bilimler Veri Tabannda da bir tarama da gerekletirildi. Bu aratrmalarda u sreli yaynlara eriilebilmitir: Dnceler (Ege niversitesi letiim Fakltesi) letiim Dergisi (Gazi niversitesi letiim Fakltesi) letiim Fakltesi Dergisi ( stanbul niversitesi letiim Fakltesi)

Kurgu Dergisi (Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi) Kltr & letiim (Ankara niversitesi letiim Fakltesi) P Pazarlama ve letiim Kltr Dergisi (MediaCat Yaynlar) Seluk letiim Dergisi (Seluk niversitesi letiim Fakltesi) Sosyoloji Aratrmalar (Sosyoloji Dernei)

Ayrca u sempozyum ve kongre kitaplarna ulalmtr: 1st International Symposium Communication in the Millennium : a dialogue between Turkish and American Scholars, February 19-21, 2003 , Eskiehir Ulusal letiim Sempozyumu. 3-5 Mays 2000, Ankara

Tm bu sreli yayn ve kitaplarda sosyal sorumluluk alanyla ilgili toplam be makaleye eriilmitir. Bu makale ve bildirilerden biri uluslararas sempozyumda yaynland iin ngilizce olarak yaynlanmtr. Aratrmann sahibi stanbul niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi retim yesi olduu iin bildiri deerlendirmeye alnmtr. Bir dier makalede eviriden olumaktadr. Bu eviri makale de stanbul niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi Dergisinde bu alana katk salamas amacyla yaynland dnld iin deerlendirmeye alnmtr. Makale says istatistiksel analize gidilemeyecek kadar az olduundan her birinin ayr ayr ierik deerlendirmesi yaplmtr. Bu makaleler ierikleri itibariyle yledir: 1999 tarihli eviri makale sosyal sorumluluun gnmzdeki nemine dikkati ekmek zere yazlm bir niteliksel analizden olumaktadr. Gnmz koullarnn halkla ilikilerin geliimi asndan sorguland makalede halkla ilikiler alanlarna den grevin kurulu liderlerini yksek kr amalarndan vazgeirerek yaptklarndan etkilenenlere daha fazla sorumluluk duyma konusunda ikna etmek olduu deerlendirmesi yaplmtr. 2000 tarihli makalede kurum imaj yaratmada sosyal sorumluluk anlayn nemi aklayan niteliksel bir inceleme yaplm. almada yurt dnda gelien rneklere yer verilmi. Sonuta yaplan deerlendirmede iletmelerin lider konumuna gelebilmeleri iin sosyal sorumluluk yoluyla imajlarn gelitirmelerinin bir zorunluluk haline geldii belirtilmitir. 2003 tarihli uluslararas bir sempozyum iin yaplan bildiri almasnda iletme yneticilerinin kurumsal sosyal sorumluluk kavramna bak alar deerlendirilmi. Bunun iin TS AD iadamlarna ynelik bir anket dzenlenmi. Bu bildiri erevesinde de anket sonular istatistiksel yntemlerle analiz edilmi.Aratrmaya ynelik frekans dalmlarna yer verilmi. Aratrmann sonucunda kurumsal sosyal sorumluluun nasl tanmland belirlenmeye allm. Yine 2003 tarihli bir makalede, iletmelerde sosyal sorumluluk kavramnn ne anlama geldii, tarihsel geliimi, stratejileri verilmeye allm. Kuramsal bir incelemenin yapld bu almada deien tketici beklentileri gz nne alndnda sosyal sorumluluk kavram ierisinde ele alnan faaliyetlerin gerekletirilmesinin nem kazand sonucuna ulalmtr.

2004 tarihli makalede sosyal sorumluluk kavram teknik olarak ele alnarak gnmzdeki geliimi ve ileyi biimi niteliksel olarak deerlendirilmi. letmelerin sosyal sorumluk almas olarak izlemesi gereken yntemler rnekleriyle deerlendirilmeye allm ve sonuta kurumsal sosyal sorumluluk alannda balatlacak giriimlerin hangi kurallara gre gerekletirilmesi gerektiine ynelik bir analiz verilmi. Eriilen makalelerin neredeyse tamamnn niteliksel biimde kuramsal analizlerle gerekletirildii grlmektedir. lerinde sadece birinde bir anket almasna ve onun istatistiksel analizlerine yer verilmi. Makalelerde ok sayda rneklerin olduu grlmtr. Ancak rneklerin neredeyse tamam yurt dnda gerekleen olaylarla ilgilidir. Tez ncelemeleri Yksek retim Merkezin (YK)de yaplan tarama sonucunda iletiim bilimleri konulu, onunla balantl olarak Reklmclk, Halkla likiler, Radyo ve Televizyon anabilim dalnda 15 teze ulalmtr. Yine YKde tez taramas yaplarak iletiim bilimleri konulu 347 tez yazld saptanmtr. Dizin terimi olarak sosyal sorumluluk kelimesi verildiinde tm tezler arasnda 70 tane teze ulalmtr. Ancak bunlar arasndan sadece 15 tanesinin letiim Bilimleri ana konu bal altnda yer ald grlmtr. Sosyal sorumluluk dizin kelimesi verildiinde 39 tane iletme anabilim dalnda tez listesine ulaldnda kurumsal sosyal sorumluk zerine, letiim Bilimleri alanndan fazla tez yazlm olmas dikkat ekmektedir. Ayrca alma Ekonomisi ve Endstri alannda (5), Endstri Mhendislii ve Mhendislik Bilimleri (4), Sosyoloji (2), Psikoloji (2), Uluslararas likiler (1), Turizm letmecilii (1) ve Ktphanecilik (1) alannda da bu dizine rastlanmtr. nceleme 1994-2003e kadar olan tarihlerde kaytl tezleri kapsamtr. Bu sre iinde tezlerin dalmna baktmzda seneler itibariyle kopukluklar yaand grlmektedir. Ancak bu 15 tezin yaklak olarak yarsnn (7 tane) 2002 ve 2003 yllarnda hazrland grlmektedir. (Tablo 01). Tablo 01: Tezlerin Yllara Gre Dalm Yl Say Yzde 1994 2 13,3 1996 1 6,7 1997 3 20 1998 1 6,7 2001 1 6,7 2002 4 26,6 2003 3 20,0 Toplam 15 100,0 Bu durum iletiim bilimleri alannda son yllarda sosyal sorumluluk almalarnn younluk kazandn gstermektedir. Bu tezlerin niversitelere gre dalmlar ise Tablo 02 de verilmitir. Tablo 02: Tezlerin niversitelere Gre Dalm niversite Gazi niversitesi Marmara niversitesi Ege niversitesi Ankara niversitesi Anadolu niversitesi Seluk niversitesi 5 Say 4 3 3 2 2 1 Yzde 26,7 20 20 13,3 13,3 6,7

Toplam

15

100,0

Tezlerin niversitelere gre dalmn incelediimizde tmnn toplam alt niversitede Sosyal Bilimler Enstitlerine verilmi olduu grlmtr. Drt tane tez ile en ok sosyal sorumluluk alnda alan niversitenin Gazi niversitesi olduu grlmektedir. Tezlerin niversitelere gre dalmn incelemekteki ama baz fakltelerin bu alanda alma eilimin olup olmadn anlamaya almakt. Ancak elde edilen tez says ok dk olduundan byle bir eilimden sz etmek salkl olmayacaktr. Sosyal sorumluluk almalarnn daha ok Halkla likiler anabilim dal ile balantl olmas beklentisine ramen letiim Bilimleri alanndaki dier anabilim dallaryla da ilgili olarak tezlere ulalmtr. Tezlerin anabilim dallyla ilgi dalmna baktmzda dalmn youn olarak anabilim dal olarak Halkla likiler ats altnda olduu grlmektedir (Tablo 03). Ancak tezlerin sadece Halkla liikler ile balantl olmad ana konu olarak letiim Bilimleri altnda yer alan dier anabilim dallaryla balant kurulabildii de grlmtr. Tablo 03: Tezlerin Anabilim Dallarna Gre Dalm niversite Halkla likiler ve Tantm Halkla likiler Gazetecilik ve Halkla likiler Reklmclk ve Halkla likiler Reklmclk ve Tantm Radyo ve Televizyon letiim Toplam Say 6 2 1 2 1 2 1 15 Yzde 40 13,3 6,7 13,3 6,7 13,3 6,7 100,0

Taranan tezler arasnda sadece 3 tanesinin doktora dierlerinin ise yksek lisans tezi olduu tespit edilmitir. Tezleri ele alnan konular asndan deerlendirdiimizde u balklara rastlamaktayz: Radyo ve Televizyon yaynclnda sosyal sorumluluk (3 tane) Reklmlarn ele alnnda sosyal sorumluluk (4 tane) Kr amac gtmeyen kurulularn sosyal sorumluluu (3 tane) Sosyal Sorumluluk Standard (SA 8000) (1 tane) letmelerin sosyal sorumluluu ( 2 tane) Sosyal sorumluluun markalaama ve imaja etkisi ( 2 tane)

Tezleri amalar, kullanlan aratrma yntemleri ve elde edilen sonularna gre deerlendirdiimizde u bilgilere ulalmtr: Radyo ve televizyon yaynclnda sosyal sorumluluun ele alnd 1994, 1996 ve 1997 yllarnda hazrlanan tezlerde Trkiyenin zel radyo ve televizyon yaynlarna gei yapt dnemin sorunlarna ynelik almalar yer almaktadr. Bu dneme ait almalarda radyo ve televizyon alannda yaanan hzl deiim ve geliim srecinde ortaya kan sorunlar, televizyon haberlerinde sosyal sorumluluk anlay ve radyonun sosyo-kltrel yaamdaki rol ele alnmaktadr. Bu almalar niteliksel birer alma olup, daha ok kaynak taramas ve kuramsal incelemelerin yannda sadece bir tanesinde ierik zmlemesine ve istatistiksel analizlere yer verilmi ve sonu blmnde de bu analizler deerlendirilmitir.

Dier aratrma sonular ise kuram ve kaynak deerlendirmelerinin bir sonucu olarak sunulmutur. 1997 ylnda iki tane, 2002 ve 2003 ylnda da birer tane toplam drt tane tezin sosyal sorumluluun reklmclk asndan ele alndn grmekteyiz. Yine bu tezlerin de niteliksel almalar olduklar grlmektedir. Bu tezlerin ieriini sosyal sorumluluk asndan reklm ieriklerinin incelenmesi oluturmaktadr. Tezlerden ikisinde rnek olay incelemesi gerekletirilirken dier tezler ierik zmlemesi ve anket almasn iermektedir. Bu iki almann konusunu da televizyon reklmlarnn ocuklar zerindeki etkilerini deerlendirmek oluturmaktadr. Bu tezlerden ilkinde Trkiye'de televizyon reklmlarnda ocuklarn ne lde kullanldn ortaya koymann yan sra ocuklarn kullanld reklmlarn yasalarca ve reklm sektrnce kabul edilmi uyulmas gereken ilkelere uygun olup olmadn saptanmaya alld grlmektedir. Dier tez almas da benzer ekilde televizyon reklmlarnn ocuklar zerindeki etkilerinin, sosyal sorumluluk giriimleri, zdenetim mekanizmalar ve yasal dzenlemeler nda deerlendirmesi yaplmtr. ncelenen tezler arasnda birbirine en yakn almalarn bu iki alma olduu gzlenmitir. almalarn sonucunda rnek olay incelemelerinde sosyal reklmlarn, ele alnan irketler asndan olumlu imaj yaratt sonucuna varlrken ierik zmlemesi yaplan almalarda analiz sonular verilmitir. ncelenen tezler arasnda kr amac gtmeyen kurulular sosyal sorumluluklarnn da ele alnd grlmektedir. Sivil toplum rgtleri (2002 tarihli) , vakflar (1998 tarihli) ve jandarmann (2003 tarihli) almalar sosyal sorumluluk asndan ele alnm. Bu tezler jandarmann sosyal sorumluluk anlay ele alnrken etik davranlar asndan, sivil toplum rgtlerinin sosyal sorumluluun oluumundaki rolleri asndan ve vakflar da halkla ilikiler perspektifi asndan, kamuoyunun sempati ve desteini kazanma yolu olarak sosyal sorumluluk faaliyetlerine ait incelemeler iermektedir. Yine tezler niteliksel olarak ele alnm. Sivil toplum rgtlerinin sosyal taleplerin sosyal sorumlulua dnmnde stlendii roln hangi dzeyde alglandna ynelik almada bir anket analizine yer verilirken, dierinde kr amal kurululara ait vakf rneklerinin incelemesi yaplmtr. Ayrca sivil toplum rgtlerinin dzenleyici roln yerine getirmeleriyle ilgili olarak bir model nerisinde bulunulmutur. Tm on be tezin incelenmesinde model nerisi getirilen tek alma da budur. Sosyal sorumluluk standard olan SA 8000 standardnn ele alnd 2001 tarihli tezde bu standartlarn Trkiyede uygulanabilirlii ele alnm. Bu amala gerekletirilen anket uygulamasnn sonular apraz analizlerle deerlendirilmi. Sonuta Trkiyede bu standartlara ynelik bilin dzeyinin olutuu ancak uygulamalarda eksikliler olduu ortaya kmtr. alma iletme ana bilim dal ile daha ilgili grnmesine ramen kurum ii halkla ilikiler asndan da dikkat ekmektedir. letmelerin sosyal sorumluunu ele alan biri doktora (1994 Gazetecilik ve Halkla likiler anabilim dalnda) dieri yksek lisans tezi (2003 - Halkla likiler ve Tantm anabilim dalnda) iki tane tez incelenmitir. Tez balklar ayn olan iki tezin amalar da bireylerin gereksinimi olan mal ve hizmetlerin retimini gerekletiren iletmelerin, topluma kar olan dev ve sorumluluklarn yerine getirme biimlerini ortaya koymak biimindedir. Her iki tezde de iletmelerin sistemin bir paras olarak topluma kar sorumluluklarn nasl yerine getirdikleri sorgulanyor. Doktora almasnda rnek olaylara yer verilmitir. Deerlendirme blmnde ise yine her iki tez de benzerlik grlmektedir. Sonu olarak Halkla likilerin sosyal sorumluluk bilinciyle giritii bu eylemler iletmelere varlklarn devam ettirme ve temel amalarn gerekletirebilme noktasnda yardmc olaca ve toplumdaki potansiyel igc ve finans kaynaklarnn bilgilenmesi ve onlarn

tepkilerinin dncelerinin ve eletirilerinin elde edilmesi asndan nemli bir ara olduu belirtilmitir. Sosyal sorumluluun markalaama ve imaja etkisini ele alan 2002 iki tarihli iki yksek lisans tezine ulalmtr. Tezlerden birinin amac toplumsal deiimin markalama srecini hangi yollarla etkilediini aklamaya almak ve bu srete halkla ilikilerin stlendii yeni rolleri irdelemek iken dierinde uygulamada halkla ilikiler planlamas ve kurumsal imaj ynetimi abalarn ortaya koymaktr. almalardan birinde kurumsal inceleme gerekletirilirken dierinde rnek olay incelemesi yaplm. Deerlendirme yapldnda ilk tezde toplumsal fayda amal tantm kampanyalar kamuya sunduu toplumsal faydalarn yan sra markalama sreci yaayan kurumlarn ve tketicilerin bilinlenmesine, kurum imajnn glenmesine hizmet ederek toplumsal deiimi gerekletirdii ve dier tezde de sosyal sorumluluk bilincinin kuruma prestij kazandrd sonucuna varlmaktadr. Tezlerin tamam niteliksel birer alma olup kaynak taramas gerekletirilerek kuramsal ierie yer verilmitir. Ancak kuramsal incelemenin dnda kullanlan aratrma yntemlerini gzden geirecek olursak, be tane rnek olay incelemesi, iki tane ierik zmlemesi ve tane de anket almas ve bunlarn analizi gerekletirilmi olduunu gryoruz.(Tablo 04). Be tezde ise sadece kaynak taramas yaplarak kuramsal bir deerlendirme yaplm. Tablo 04: Tezlerin Aratrma Yntemlerine Gre Dalm Kuram- rnek Anket erik sal Olay Analizi zmncele. ncele. lemesi Radyo ve Tv yaynclnda S.S. (3 tez) 2 1 Reklmlarn ele alnnda S.S. (4 tez) 2 1 1 Kr amac gtmeyen kurulularn S.S. (3 tez) 1 1 1 S.S. Standard (SA 8000) (1 tez) 1 letmelerin sosyal sorumluluu ( 2 tez) 1 1 S.S. markalaama ve imaja etkisi ( 2 tez) 1 1 Toplam 5 5 3 2 Tablo 04e baktmzda yaplan almalarn yarya yaknnn kuramsal incelemelerden olutuu grlmektedir. Ylara gre aratrma yntemlerini nasl bir dalm izlediine baktmzda belli bir alana ynelik eilim olduuna ynelik ipucuna rastlanmamaktadr. Sadece nceki dnemlere gre son yllarda dier yntemlerin anket yntemine bavurulduu grlmektedir (Tablo 05). Tablo 05: Aratrma Yntemlerinin Yllara Gre Dalm Yl 1994 1996 1997 1998 2001 2002 2003 TOPLAM Tez Says 2 1 3 1 1 4 3 15 Kuramsal nceleme rnek Olay ncelmesi 1 Anket Analizi erik zmlemesi 1 1 1 1 1 5 2 1 5 1 1 1 3

1 2

Analiz yaplan tezlerde verilerin SPSS for Windows programnn deiik versiyonlarnn kullanlarak, yzde, frekans, korelasyon ve ki-kare analizlerinin yapld bilgisine ulalmtr. Sadece bir tez de Choronbach Alfa istatistiinin de kullanld grlmtr. allar deerlendirilirken ncelikle ama, aratrma sorular ya da hipotezler, aratrma yntemi, teknii, elde edilen bulgular asndan bir analize tabi tutulmak istendiyse de baz tezlerde bu balklar altna konabilecek bir veriye rastlanamamtr. Bu nedenle ortak verilerden yola karak bir deerlendirme yaplmtr. Deerlendirme Sosyal sorumluluk alannda bu kadar az alma yaplm olduunun ortaya karlmas da bu almann en byk ktsn oluturmaktadr. nk bu iletiim aratrmalar yapmak isteyenler iin bu alandaki bolua dikkat ekilmi olacaktr. Daha nce yaplan aratrmalarn yeni yaplacak aratrmalara da k tutmas beklenmektedir. zellikle iletmelerde sosyal sorumluluu ele alan almalarda genellikle rnek olay incelemesi yapld grlmektedir. zellikle makale deerlendirmelerini gz nnde bulundurursak kuramsal almalarda verilen rneklere Trkiyede gerekletirilen sosyal sorumluluk almalarn da eklemeleri bu alanda Trkiyedeki geliimi takip etmek asndan nem tayacaktr. Tezlerde yaplan rnek olay incelemeleri bu konuda az da olsa bir birikim oluturduu grlmektedir. Makale ierisinde kullanlacak rneklerde bu almalardan yararlanlmas dnlebilir. letmelerde sosyal sorumluluu ele alan almalarda tez isimlerinde bir sorun olduu grlmektedir. letme alannda da sosyal sorumluluk dizini tarandnda benzer isimli ok sayda teze rastlanm olmas bu konuya dikkat ekilmesini gerektirmitir. Bu konuda almak isteyenlerin ncelikle almalar hakknda daha detayl bilgi verebilmek iin balk seimine zen gstermeleri gerekmektedir. nk zellikle letme anabilim dalnda ad sadece letmelerin Sosyal Sorumluluu ya da Kurumsal Sosyal Sorumluluk olan ok sayda tez adna rastlanmtr. Ama ve yntemleri birbirinden farkl bile olsa bu tezlere sadece isimlerine bakarak farkllklar grmek mmkn deildir. Bu yzden bundan sonraki almalarda isim seiminde daha ak bir ekilde tanmlama yaplmas yerinde olur. SA 8000 standard ile ilgili sadece bir teze ulald. letiim alanndan daha ok alma Ekonomisi alan ile ilgili grnen bu konu aslnda kurum ii iletiim asndan dikkate alndnda yine de zerinde durulmas gereken almalardan biri olarak grnyor. Ancak bu almalarn, standartlarn Trkiyede uygulanabilirliine ynelik takip almalar olmas durumunda iletiim alanna katkda bulunaca aktr. Kaynaka Adgzel, E. (2002). letmelerde Toplumsal Fayda Amal Tantm Kampanyalarnda Reklam Mesajlarnn Kullanm ve Toplumsal Deiime Etkisi. (Yksek Lisans tezi, Ege niversitesi Halkla likiler ve Tantm Ana Bilim Dal ) Alemdar, K.& Erdoan, . (1998), Balangcndan Gnmze letiim Kuram ve Aratrmalar, Ankara:MY Yaynlar. Baarr, M: (2003) letmelerin Sosyal Sorumluluu ve Halkla likiler. (Yksek Lisans tezi, Seluk niversitesi Halkla likiler ve Tantm Ana Bilim Dal)

Biber, A. (2002).Halkla likilerde Sosyal Sorumluluun Oluumu ve Trkiye'de Sivil Toplum rgtlerinin Rol. (Doktora tezi, Gazi niversitesi Halkla likiler ve Tantm Ana Bilim Dal) Bozkurt, . (2000), Btnleik Pazarlama lkeleri, Ankara: MediaCat Kitaplar. Budak, L. (1997).Trkiye'de Sosyal Sorumluluk ve Demokratik Katlm Asndan Radyo ve Televizyon Yayncl. (Doktara tezi, Ege niversitesi Radyo ve Televizyon Anabilim Dal) alda, S. (1994).Televizyon Haberlerinde Etik ve Toplumsal Sorumluluk.(Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi Radyo ve Televizyon Anabilim Dal) Demir, N. (1996) Radyonun Sosyo-Kltrel Yaamdaki Yeri ve nemi. (Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi letiim Ana Bilim Dal) Dilenschneider, R.L. (1999), Yeni Millenniumda Halkla likiler: Toplumsal Sorumlulua Geri Dn. (Serra Grpe, ev.) stanbul letiim Fakltesi Dergisi. S: 9. s. 293-303. Erdoan, . (1997), letiim Egemenlik Mcadeleye Giri, Ankara: mge Kitabevi. Erdoan, . (2003), Pozitivist Metodoloji, Ankara: Erk Kitabevi. LEtang J.& Pieczka, M. (der.) ((2002), Halkla likilerde Eletirel Yaklamlar, Ankara: Vadi Yaynlar. Geray, H. (2004), Toplumsal Aratrmalarda Nicel ve Nitel Yntemlere Giri, Ankara: Siyasal Kitabevi. Grpe, S., Yaln, D. & Ulusoy, E. ( 2003). Corporate Social Responsibility Concept And Turkish Ceo Views. 1st International Symposium Communication in the Millennium : a dialogue between Turkish and American Scholars, February 19-21, 2003 , Eskiehir. Gn, F. (1994) letmelerin Sosyal Sorumluluu ve Halkla likiler. (Doktora tezi, Marmara niversitesi Gazetecilik ve Halkla likiler Ana Bilim Dal) Kadbegil, S. (2004). Bir Sonraki Kuaa Kar (Ne Kadar) Sorumluyuz. P Dergisi. Cilt: 3 Say: 8, s. 41-52. Kayaalp, Z. (2001). Kk ve Orta lekli Sanayi letmelerinde Sosyal Sorumluluk Standard SA 8000'e Gre Bir Halkla likiler Deerlendirmesi (Yksek Lisans tezi, Gazi niversitesi Halkla likiler ve Tantm Ana Bilim Dal). Kesmenolu, F. E. (1998). Vakf Kavramna Halkla likiler Perspektifinden Bak (Yksek Lisans tezi, Marmara niversitesi Halkla likiler Ana Bilim Dal) Kseolu, . (2002). Deiim Fenomeni Karsnda Markalama Sreci ve Bu Srete Halkla likilerin Rol. (Yksek Lisans tezi, Ege niversitesi Halkla likiler Ana Bili Dal). Knen, H. H. (2000). Bir Halkla likiler Uygulamas Olarak Sosyal Reklamlarn Televizyon Araclyla Etkili letiimde Kullanm. 1. Ulusal letiim Sempozyumu. 35 Mays 2000 Ankara Okay, A. (1999), Kurum Kimlii, Ankara: MediaCat Kitaplar. Okay, A. & Okay, A. (2001), Halkla likiler Kavram, Strateji ve Uygulamalar. stanbul: Der Yaynlar. Onay, A. (2003). Kurumsal Sosyal Sorumluluk. Kurgu Dergisi, s: 20, 101-109. zen, O. (1997). Televizyon Reklamlarnda ocuk Kullanmnn Yasal ve Ahlaki Ynleri. (Yksek Lisans tezi, Anadolu niversitesi letiim Sanatlar (Reklmclk ve Halkla likiler)). zkan, . T. (2003). Jandarmann Sosyal Sorumluluk Anlay ve Jandarmann Etik Davranlarnn Halkla likilere Etkileri.(Yksek Lisans tezi, Ankara niversitesi Halkla likiler ve Tantm Ana Bilim Dal) Pelenk, A. (2003). Televizyon Reklamlarn ocuklar zerindeki Etkileri: Tketicilerin Tutumlarnn Deerlendirilmesi (Yksek Lisans tezi, Anadolu niversitesi Reklmclk ve Halkla likiler Ana Bilim Dal) Sabuncolu, Z. (2001), letmelerde Halkla likiler, 5. Bask. Bursa: Ezgi Kitabevi. Ulusu, Y. (1997).Benetton'un Global Pazarlama Ynetimi ve Reklam Politikas ( nceleme).

10

(Yksek Lisans tezi, Marmara niversitesi Reklmclk ve Tantm Anabilim Dal). Ural, E. G. (2000). Kurum maj Yaratmnda Sosyal Sorumluluk Anlaynn nemi. stanbul letiim Fakltesi Dergisi. S: 10. s. 411-419. Ylmaz, M. (2002) letmelerde Kurumsal maj ve Oluumundaki Ana Etkenler. (Yksek Lisans tezi, Ankara niversitesi Halkla likiler ve Tantm Ana Bilim Dal) letiim Bilgileri: Mesude Canan ZTRK, Yardmc Doent Dr. Anadolu niversitesi, letiim Bilimleri Fakltesi Reklamclk ve Halkla likiler Blm Yunusemre Kampus 26470/ESK EH R tel : 222 3350580 / 2647 Cep tel: 532 5572902 E-posta:mozturk@anadolu.edu.tr Faks: 222 3204520 M. Canan ZTRK : Ankara niversitesi letiim Fakltesi Radyo Televizyon Blmnden 1987 ylnda mezun oldu. Yksek lisansn Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Enstits letiim Bilimleri anabilim dalnda ve doktorasn Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Halkla likiler ve Tantm ana bilim dalnda yapt. Halen Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesinde Sosyal Kampanyalar, Halkla likiler, Halkla likiler ve Internet derslerini vermektedir.

11

Popler Kltr Aratrmalar : Batnn Kavramlar Yerelin Olgular 1


Nilgn Tutal Chevron Galatasaray niversitesi Popler kltr, iletiim aratrmalar alannda ihmal edilmi aratrma konularndan birini oluturur. Bu ihmalde, kltr incelemelerinde kltrn elence ve bo zaman geirme boyutunun ksmen kmsenmesinin rol oynadn dnmek yanl olmaz. Bu kmseyite kltrn tanmnn nemli bir pay vardr. Kltr, gemiin klasiklemi yaptlar, mimari rnekleri ve mzelerde kutsanan sanat yaplar olarak tanmladnzda, halkn yaam pratiklerinin, yani halkn gndelik gereklii ile bu gereklii anlamlandrma tarzlarnn kltr tanm iinde yer alamayaca aktr. Popler kltr incelendiinde kltrn st kltr rnlerini kapsayacak biimde tanmlanmasnn etkisi hep kendini hissettir. Kimi zaman da popler kltr incelemeleri kltrn bu kavrannn yaratt popler kltr kmseyici tavra kar konumlanr. Bu balamda popler kltr ve kitle kltr alannda iki egemen yaklamdan sz etmek mmkndr. Kitle elencesi olarak grlen popler kltre ynelik yaklamlarda ilk egemen sylemin Frankfurt Okulunun almalarnda biimlendiini syleyebiliriz. kincis ise Kltrel almalardr. Bu yazda bu yaklamlarn nclnde Trkiyede popler kltr olgusunu alan birka temel almadan, bu almalarn kavramsal erevelerinden ve kavramlar ile olgular ve inceledikleri olgulara kar takndklar bilimsel tutumlar ele alnacaktr.

Genelletirme riskini gze alarak, Frankfurt Okulunun popler kltr biimlerine yaklamnda ncelikli bir endstri toplumu eletirisinin ilk hareket noktasn oluturduunu syleyebiliriz. Frankfurt Okulunun eletirel kuramnda endstri toplumunun kent yaam, bu toplum biiminin kitleselleen ve standartlatrlan kltr rnleri ve bu kltr rnlerinin metalara dntrlerek tketim toplumunun egemen tketim alkanlklar iinde zndrlmesi merkezi bir rol oynar. Bu eletirel perspektif, kitle kltrn bu kltrn rnlerinin tketimine sunulduu tketici kitleleri maniple ettii varsaymna dayanr. Bu perspektife gre, standartlaan ve metalaan kltr rnleri eletirel boyutlarn yitirip,
1

Bu metinin ilk hali Ankara niversitesi letiim Fakltesinin 20-21 Ekim 2005 tarihleri arasnda Ankarada dzenledii Trkiyede letiim Aratrmalar Sempozyumunda sunulmutur.

egemen dzenin yeniden retilmesinin birincil aralarna dnr. Dolaysyla, geni halk kitlelerine sunulan kltrel metalar bu halk kitleleri tarafndan- aktif olmayan zneler tarafndan- edilgen bir ekilde tketilir. rnein kitle kltrnn tketicilerini var olan dzenle uzlatrd, bylece kapitalizmin karlarna hizmet ettii dnlyordu. Frankfurt Okuluna gre, kitle iletiiminin ortaya kmasyla birlikte kltrn kendisi bir endstri haline gelmiti (Modleski, 1998:7-8).

Egemen ikinci yaklamsa, kltrel almalara dayanlarak yaplan izleyici aratrmalardr. zleyici aratrmalar, kitlelerin egemen kltrel kodlara direnme kapasitesine sahip olduu n varsaymndan hareket eder. Kitle iletiim aralarnn ieriklerinin okunmasnda ve almlanmasnda hedeflenen kitlelerin politik inanlarnn ve toplumsal deneyimlerinin belirleyici olduu tezi n plana kar. Dolaysyla bu perspektiften yaplacak aratrmalarn, tketen insanlardan bamsz olarak metinlere deil, bu metinlerin almlanmasn belirleyen toplumsal deneyimlere odaklanmalar gerekir. zleyicinin tmyle maniple edilmedii, kitle kltr rnlerini kendi amalar iin kullabilecekleri fikri ortak bir kabul grr. Bu kabul bazen yereleik dzenin kabulne kadar gidebilmektedir. Modeleskiye gre iinde

yaadklar kltrn iine gmlm, konularna yar ak bu eletirmenler bazen gerekli eletirel mesafeyi kuramyor grnmektedirler. Bu yzden de istemeden de olsa kitle kltrne savunular kaleme alabilir, onun ideolojisini benimseyebilirler (1995: 119).

Trkiyede iletiim aratrmalar alannda ikinci egemen yaklam daha fazla kabul grmeye balamtr. Ancak Ahmet Oktayn Frankfurt Okulunun yaklam benimsedii almas bir tr referans ilevi grd iin bu alma zerinde durulacak ve popler kltre bu perspektiften Trkiyede nasl bakld gsterilecektir. Kltrel almalarn kuramsal erevesinden esinlenen Meral zbekin Orhan Gencebay Arabeski incelemesi ikinci egemen yaklamn Trkiyede ald biimi serimlemek amacyla ele alnacaktr. Kltrel almalarn Trkiyede ngilizce konuulan dnyadan farkl bir ekilde almlandn

gsterebilmek iin, kltrel almalar yaklamnn temelini atan ve Okulun kurucularndan olan Richard Hoggartn Fakir Kltr balkl almasnda popler kltre nasl bir yaklam iinde olduu tartlacaktr. Bu almann kendisine hareket noktas olarak ald yaklam, zbekin arabeski ele al tarzyla karlatrmay deneyeceim. Ardndan Trkiyede popler kltrn bir yabanc aratrmac tarafndan nasl ele alndn Martin Stokesin arabesk zerine yapt alma ile serimlerken, aratrmacnn yabanc olmasnn konuya yaklamda neden olduu bak as farkll zerinde duracam. Bak as 2

farkll bizi oryantalist yaklamn arabesk gibi bir konu ele alnrken brnd biimi amlamaya gtrecektir.

Ahmet Oktay: Trkiyede Popler Kltr Oktay, kitabnn kuramsal ereve balkl blmnde popler kltr, kitle kltr ve folklor arasndaki ierik farkllklarn tartr. Folklor dier iki kltr biiminden farkl olarak zgnln ve otantikliin yeri olarak tanmlar. D mdahalelere kapal oluu nedeniyle bu kltr biiminin elence ve kas olduu kadar muhaliflii de besleyeceini var sayar. Kitle kltrne Frankfurt Okulunun yaklat tarzda yaklar. Kitle kltrn Lwenthlden yararlanarak st kltr rnlerinin poplerletirilmeye eilimli kltr tarz olarak tanmlar. Ayn saptamay, gndelik yaam kltr olarak tanmlad popler kltrn kitle kltr tarafndan zmlenmesi konusunda da yapar. Popler ile kitlesel olan birbirine yaklatran yan, ikisinin de gndelik yaam kltr olmasdr.

Popler kltr Veysel Batmazdan yararlanarak yle tanmlar: Popler kltr gndelik yaamn kltrdr. Dar anlamyla, emein gndelik olarak yeniden retilmesinin bir girdisi olarak elenceyi ierir. Geni anlamyla, belirli bir yaam tarznn ideolojik olarak yeniden retilmesinin nkoulunu salar (Oktay, 1993:17). Bu tanma ramen, popler kltrn kitle kltrnn temsil ettii egemen ideoloji tarafndan zmlenebilir unsurlar tasa bile smrlen ve baml kesimlerin somut ve gerek olgularnn yansmalarn da iinde barndrdna iaret edilir. Bu son vurgusuyla Oktay, kltrel almalarn popler kltr tanmna ve bu kltre atfettii muhaliflik zelliine katlm olur. Ancak Oktay, ezenler ezilenler, ynetenler ynetilenler, varlkl ile yoksul gibi sol perspektifin ikiliklerini bolca kulland kitabnda, aslnda kitle kltr ile popler kltrn kendi terimleriyle snma ve unutma gibi gereklikten ka yollar olduunu vurgular. Oktay, popler kltrn muhalif unsurlar tamas ile egemen ideolojinin taycs olmas arasnda bir tercih yapmaktan kanr. Yararland kuramsal yaptlarn, zellikle de kltrel almalar esinli

zmlemelerin popler kltre ya da kitle kltrne atfettii muhaliflik ilevinden vazgemesine izin vermez. Bunun yan sra, kitle kltr eletirisi geleneinin dayand politik konumlanma da popler kltrn muhaliflik ilevinin deil de egemen ideolojinin yaygnlatrcs ilevinin n plana kartlmasna yol aar. Kendisinin bu sylemsel gidigelilerini u paragrafta grrz:

Popler rnleri yanl bilin anlamnda ideolojik saymak, ihtiyat payn elden brakmak demektir. Snfl toplumda kltrel grngler, son kertede egemen snfn dncelerince st-belirleniyor olsalar bile, smrlen ve ynetilen kesimler (snflar) yine de kendi umut ve fkelerini dile getiren rnler vermeyi de bu umut ve fkeyi hem popler kltre hem st kltre szdrmay da baarrlar. Ancak bu szmadaki maniplatif yan, srekli olarak ortaya karlmak gereini dourur. Ne var ki gnmzn toplumunda, bu arada dnya kapitalist sisteminin periferisinde kapitalistlemeye alan Trkiyede smrlen snflarn dorudan retebildii kltrn egemen snf(lar)n ideolojisince gdmlendirildii ve alt gruplarn kltrnde ierili olan kendiliinden muhalif elerin zmlenip edilgenletirildii de aktr (1993:20-21).

Oktayn kitab Trkiyede magazin dergciliinin geliiminin, popler edebiyat kitaplarnn, miliyeti yazarlarn, Orduyu konu alan ok satan kitaplarn ve televizyon ile arabeskin gzden geirilmesine dayanr. Yukarda alntladmz paragrafta Oktayn popler kltr rnlerine onlarn muhalif boyutlarn deil, kurulu egemen sistemi destekleyici boyutlarn n plana kartan bir yaklama sahip olduu aka belirir. Bu yaklamla Oktay, tketicilere sunulan kltrn yaps ile bu yapnn hangi ideolojik ierimleri olduunu anlamaya alr. rnein magazin yaynclnn Trkiyede lkenin sosyo-ekonomik ve politik ortamyla sk skya balantl gelimeler gsterdiini ileri srer. Oktaya gre Trkiyedeki resmi bak ass magazin dergiciliini yakndan belirlemitir. Magazin basn 1959lerden nce kapitalizme ilerleme-kalknma ve modernleme temalar dahilinde imgesel olarak gelitirilmi ve 1950li yllarla birlikte kapitalist mantk yaynclk dnyasna egemen olmaya balamtr. Bu durumda ise, dergiler burjuva deerlerinin gnll savunucusu olmulardr. Oktayn bu balamdaki saptamas popler kltr rnlerinde muhalif olann elence ieriine yenik dt ynndedir. Elence aslnda ticari kayglarla n plana kartlmaktadr, bu kayg nedeniyle muhaliflik gz ard bile edilmektedir.

Oktay benzer saptamalar 1945 sonras magazin dergicilii konusunda da yapar. Bu dnemde egemen ideolojinin parametlerini Batllma ve teknolojinin stnl temalar

oluturmaktadr. Trkiyenin Bat modelini izlemesi gerektii yollu argmanlar, magazin dergilerinde eitim ve zellikle de Latince ve Yunanca dillerinin nemi konularna yer verilmesini de beraberinde getirmektedir. Ayn dnemde alma etii ynnde gelitirilen imgelem, Trk ve bozkurt tasavvurlarnn kullanlmasna imkan vermektedir. Milli bir ilerleme ve kalknma ideolojisinde Trk kltrnn geleneksel geleri kullanlmaktadr. Ulusu ideolojinin temsilinde kurtulu sava imgeleri harekete geiriliyor, asker, kanyla

silah tayan Trk kadn gibi temsiller milli bir modernlemenin tayc imgeleri olarak kullanlyordu (1993:52-53).

Oktayn magazin dergicilii zmlemelerinde Trk magazin dnyasnn Trkiyenin kapitalist sisteme entegre olmasndaki rol konusuna gsterilen ilgi hep n planda yer alr. Oktay, 1945lerden sonra Marshall Plannn etkisiyle Amerikan yaam biiminin egemen deerlerinin Trkiyeye yaynclk dnyas araclyla ihra edildiini ve bu eilimin 1980ler Trkiyesinin kapitalizmine almnda kltrn yayn dnyasnn dnda braklmasna yol atn yazar (1993:59).

Okur boyutunu ya da ieriklerin nasl almlandn popler kltrn muhalif unsurlar tayp tamad sorusuyla pek ele almayan Oktay, magazin basnnn okurlarna gndelik yaamdan ka olana sunan gndelik sylenler rettini dr. Ayn bak asndan, tketim ideolojisinin halk kesimlerince ieselletirilmesinde yayncln etkilerini ele alrken, 1950-1970 aras dnemde Trk magazin dergilerinin da baml Trk burjuvazisinin ideolojik almlarnn yaygnlatrlmas ilevini stlendiinin altn izer. Oktaya gre bu dergiler alt ve orta snf egemen snfn yaam biimine zendirmekte snf atlama gdsn kkrtmakta ve snf atlamann mmkn olduu anlaynn yaygnlatrlmas ile ynetilenlerin ynetenlerin ideolojik kalplarn benimsemeleri salamaktadr. Bu dergiler bir yandan snf bilincini kreltirken, dier yandan sadece sat kaygs duyar ve piyasa

ekonomisinin gereklilikleriyle rgtledikleri yaynclk anlaylar her eyin ieriini boaltmaya dayanr. Bu saptamayla Oktay, gnmzn egemen olgusu olan kltrn oyunlatrlmasnn ve grselletirilmesinin 1980lerden nce balam olduunu ortaya koyar (1993:67-71).

Oktay 1970-1990 dnemini ise baml kapitalizmin trmand yllar olarak tanmlar. 12 Mart ve 12 Eyll darbeleriyle birlikte Trkiye burjuvazisi desteklenirken, ii kesimlerin tm haklar elinden alnmtr. Alt kesimlerin yaam dzeyi ve cret dzeyleri gerilerken, egemen ideolojiyi burjuva ve tketim toplumu deerleri belirler. Alt-gelir gruplar televizyon, basn ve radyo ve reklam kampanyalar sayesinde asla sahip olamayacaklar rnlerin temsil ettii burjuva yaam biimine ve tketime zendirilir. Bu erevede bireyselleme, dine dn, toplumsal yaamnn alma ortamndan mahalleye, mahalle takmlarna ve aile ortamna kaydrlmas sz konusu olmutur. Kriz nedeniyle alt gelir gruplarnn maddi ve manevi deerlerinde grlen gerileme, kk burjuva yaam biimlerinin yaygnlatrlmas iin 5

uygun zemini hazrlamtr. st ve orta snf hedefleyen yaynlarn temel nitelii, hem tantt rnlerin hem de ele ald konularn d kaynakl ya da da baml olmasdr. Bu durumda Oktay, ifte bir yabanclamadan sz eder: Kltrel ve entelektel retimin d kaynakl olmas, kapitalist sistemle btnlemenin rn olmas nedeniyle dnyann tanm gerei kapitalist olduu anlayn yaygnlatrr. Bu birinci yabanclamay oluturmaktadr. Egemen ideolojinin baml lkelere dayatlmak zere sistemin g merkezlerince belirleniyor oluu ikinci yabanclamay oluturmaktadr. Bamlk bu yaynlar tarafndan altgelir gruplarn ulamalar g beklentilere ynelttii iin pekimektedir. Ancak bu saptamalara ek olarak Oktay, deindiimiz kavramsal gidi-geliinin bir yansmas olarak, muhalif gelerin bu geree dntrlemeyen beklentilerin yaratt fkeyle birlikte domasnn da mmkn olabileceini ileri srer (1993: 90-94).

Grld gibi popler ierikli dergiler ve Oktayn onlara atfettii kapitalist sistemin alt kesimler nezdinde merulatrlmas ilevi, genellikle bu rnlerin tketicileri perspektifinden ele alnmaz. Oktayn almasnda kapitalist sistemin ve kapitalist ideolojinin eletirisi ve kapitalizmin Trkiyedeki geliimi ve geliiminin seyrinde magazin dergilerinin ideolojik tayclk ilevi n planda yer alr. Kltrel almalarn popler rnlerin alclarna atfettikleri muhalif okuma kapasiteleri ise, Oktayn almasnda sessizlie brnmesine ramen varolan bir ek unsur ilevi grr.

Benzer bir bak asndan, yani popler kltr rnlerinin kapitalist sistemin kltrel olarak merulatrlmas ilevini stlendiklerini savunan bir bak asndan Hoggartn yapt alma Oktayn saptamalarnn yan sra popler kltr rnlerini tketenlerin bu rnleri nasl tkettiini ya da almladn da inceler. Ama bunu yaparken alt gelir gruplarna doal bir muhaliflik rol atfetmekten saknd kadar, bu kesimlerin kapitalist burjuva ideolojisinin gz kapal kurbanlar olarak tanmlanmas tuzana da dmez.

Richard Hoggart: Fakir Kltr Hoggart ngiliz ii snfndan bir aileden geliyor. ngilizce zgn ad The Uses of Literacy olan kitabnn otobiyografik bir yapt olduunu sylemek mmkn. paylat Deerlerini ksmen

ngilliz ii snfnn kltrel tketim pratiklerini zmleyen Hoggartn,

antropologlarn yerel halkn iinden setii iinde yaad toplum hakknda gzlemciyi bilgilendirme grevi stlenen kiinin araclna gereksinim duyduu sylenemez. Bu rol ya 6

da ilevi bizzat kendisi stlenir. Modleskinin yukarda deindiimiz gzlemci ile konusu arasndaki yaknlk Hoggart vakasnda gzlemlenen bir yaknlktr. Ancak, Hoggartn inceledii toplumsal kesim ile arasna eletirel mesafe koymay baarabilen bir aratrmac olarak nitelenmesi yanl olmaz.

Eserini okuduumuzda inceledii toplumsal kesimin deerleri ile aratrmacnn deerleri arasndaki farkll koruduunu grrz. Hoggart, toplumun alt kesimlerinin devrimci gc oluturduu ve egemen kltre her ne pahasna olursa olsun muhalif olduu gibi nyarglar tamayan bir aratrmac kimliiyle almasn gerekletirmitir. Kitabn daha

balangcnda bu sorunun, alt snflarn srf alt snf olduklar iin yceltilmesinin farknda olduuna aratrmac ile nesnesi arasndaki ilikileri tartrken deinir. Toplumsal alt kesimlerin kltrn ne yceltir ne de aa bir kltr olarak reddeder.

Hoggart kltrel almalarn nc ilkesinden yola kar. Bir iletinin almlanmasnn iinde gerekletii toplumsal koullardan ayrtrlamayacan ileri srer. Kltrel tketimde, tketiciler snfnn kitlesel olarak koullandrld nermesini eletirir. Eletiriye zemini ise, alt snflarn tekilerin dnyas olarak adlandrdklar dnyann otoritesine ve onlar batan karma giriimlerine kaygan katlmlarla, umursamazlkla ve kaytszlkla yant verdii

saptamas hazrlar. Hoggart, alt snflarn gndelik yaamnn nasl bir dekorun iinde devindiini resmeder. ilerin, esnafn ve kk burjuvaziyle birlikte laan kesimlerin kltrn betimlemeye alrken, onlarn toplumsal davran kodlarn ve popler olarak adlandrlabilecek duyarlklk tarzlarn ve biimlerini de bize gstermeye alr.

Hoggart popler kesimlerin yaam sluplarn, gndelik yaamlarn geirdikleri mekanlarn dekore edilme tarzlarn, yaadklar mahalleleri ve yaknlk ilikilerini, mahallelerinde oluturduklar toplumsal hiyerarileri bire bir gzlemlerine dayanarak betimler. Bu kesimlerin nasl giyindii, alveri davranlar ve tutumlar, evlenme trenleri ve ibadet biimleri de bu gzlemlere konu olur. Bu gzlemlerden popler kesimlerin gndelik yaam pratiklerinde olduu kadar yaamn dier alanlarnda da trde bir grnme sahip olmadnn altn izer. Kitle iletiim aralarnn modernlik sylemine hep daha eski ve yerleik deer kalplaryla bir yorum ve kabullenme alan ina ettiklerini belirtir. Bu kesimler kendilerini evreleyen dnyaya ve bu dnyann iinde barndrd belirsizliklere kar aile ii deerleri ve yerel oluumlara balanan ortaklk biimlerini hep bir muhalif g olarak kullanr. Magazin basn, popler kltr rnleri, sansasyonel haber pratikleri, popler kesimlere seslenen edebi 7

yaptlar zerine yorumlarnda, bunlar tketen kesimlerin toplumsal yaam koullar ve deneyimleri hareket noktasn oluturur. Kitle iletiim aralarnn modernlik sylemini eski toplumsal yapnn deerlerine yaslanarak yaygnlatrabildiine dikkati eker. rnein geleneksel hogr anlay, liberalizmin modern biimlerinin benimsetilmesinde; grup aidiyeti duygusunun demokratik eitlik fikrinin yaygnlatrlmasnda; an ben an yaamak, gn yaamak ya da gn kurtarmak gibi geleneksel bir yaam perspektifinin ilerleme fikrinin kabul grmesinde etkili olduunu belirtir.

Hoggart bu genel ereve zerine popler kltr rnlerinin ieriklerinin yaplanma biiminin analizini oturtur. Basndaki grsellik, seyirsellik ve haberlerin anekdotlara dnmesi ile popler toplumsal kesimlerin gstermeye ya da gsterie dayal estetik anlay, haberlerdeki detayl betimlemelerin yine ayn kesimlerin gndelik yaamdaki konumalarnn dedikodu-detay boyutuyla ilikisini kurar. Popler kesimlerin kalplam dnya

perspektiflerinin bu perspektifleri iyi tanyan popler edebiyat yazarlar tarafndan nasl metinletirildiini anlatr. Bu ilikilendirmelerde, yksek kltrn yan sra alt kltrn de kltr kategorisine dahil edildii gibi bir saptamaya rastlanmaz. letiim piyasasnn satn alma gc artan toplumsal kesimlere daha iyi ulaabilmek iin, bu kesimlerin snfsal, kltrel ve ekonomik davran biimlerini ve deerlerini nasl metalatrdn zellikle serimler.

Meral zbek: Arabesk ve Muhaliflii zbek iki nclden hareket eder: lki popler kesimlerin kltr rnlerinin modernleme kuramlar tarafndan ele aln tarznn eletirisi. kincisi ise, Kltrel almalar Okulunun teorik yapsnn Trkiyede Orhan Gencebay Arabeskinin incelenmesinde k noktas olarak tanmlanmasdr. Modernleme kuramlarnn arabeski geleneksel toplumdan modern topluma gei aamasndaki toplumun gei dneminin kltr olarak tanmlamas ve kltrel oluumlara ikili kartlklarla yaklamas bu almada eletirilir. Arabesk bu kuram balamnda krsal kesimden kentsel ortama genlerin bunalmnn ve uyumsuzluunun davurumu olarak nitelenir. zbek, bu anlayn tamamen karsnda yer alr.

Kltrel almalar Okulunun referans temsilcilerinden biri olan Raymond Williamsa atfla popler kltr rnlerinin zmlenmesinde izlemecek yolu yle tanmlar:
Raymond Williamsn da dedii gibi, bir kltrel rn, deiik konumdaki birey ve gruplar tarafndan deiik ekillerde alglanr. Tketicinin deiik- yorumlarn ortaya koymak, bir kltrel olguyu toplumsal btnsellii ile deerlendirmek iin yetersizdir. nk bir kltrel rnn deiik

tketici yorumlarna yol aan yaps, kendi iindeki toplumsal ve kltrel normlarn, uylamn (convention) nasl retildii ve ne olduklar ortaya konarak ve bu da, o kltrel pratiin ak gz nnde tutularak saptanabilir. Bu almada, arabesk mzik gerek mziksel yaps gerekse szleri araclyla kendi iinde incelenmeye allacaktr. Yani, tketiciden rne giderek deil, toplumsal balam iinde, retim ve rnden tketiciye giderek sonular karan bir analiz yaplacaktr (zbek, 1991:19-20).

zbek, Kltrel almalar Okuluna atfedilen tm metinlerde muhalif bir almlama potansiyeli arayndan esinlenir. Ama ayn Okula sulama olarak yneltilen popler kltr rnlerinin hemen hepsinin deiik yorum ve almlamalara konu olabilecei nermesine dayanlarak popler kltr rnlerinin hemen hepsinde muhalif bir unsur bulma arayna kaplanlarn dt yanlgya dmez. Williamsdan Halla kltrel almalar

perspektifinin nemli isimlerinin ideoloji, kltr ve snf kavramlarna sonsuz bir inan gsterilen bu almada, Hoggartn popler kltr aratrmaclar iin yapt bir saptamann geerlilik kazandn grrz. zbek, aslnda mzik endstrisinin gelimesinin ve genilemesinin bir sonucu olarak ortaya kan Orhan Gencebay kentli halk ozan olarak niteler. Burada Gencebayn mziinin popler mziin daha eski biimleri olan halk ozanlarnn alp syledii popler mzik rnleriyle ve onlarn barndrd isyanla dorudan rttrlmesi sz konusudur.

Trkiyede Kltrel almalar eksenli aratrmalarda grlen genel eilim, Kltrel almalar Okulunun yeni kuak kuramclarnn ideoloji, hegemonya ve kltr

yaklamlarnn tartmasz benimsenmesidir. Okulun ilk kuak yesi Hoggart, kendisinden sonraki kuakla kltre yaklam asndan ayn bak asn paylamasna ramen, popler kltr rnlerinin tketildii ortamn toplumsal, kltrel ve ekonomik koullarna fazlasyla nem atfetmitir. Popler kltr analizlerinde yeni kitle iletiim aralarnn geleneksel yaplar nasl dntrdn ya da toplumun alt kesimlerinin modernliin buyruklarna verdii deiik tepkileri (olumlu-olumsuz ya da direni biimlerini) bizzat bu toplumsal kesimlerle yzleerek gzlemlemeye almtr.

zbekin tketiciden rne gitmenin ya da rnn retildii toplumsal ve ekonomik koullara dayanarak tketiciye ynelme biiminde ortaya koyduu ikilikle Hoggartta karlamayz. Popler kltr rnlerinin toplumsal ve ekonomik balamlar dikkate alnarak zmlenmesi, sadece metinlere odaklanarak yaplabilecek bir alma olarak sunulur. Tketicilkerin farkl

yorum ve almlama tarzlarnn popler kltr zmlemesi iin yetersiz olduu vurgulanr. Ancak Hoggartta rneini grdmz gibi popler kltr rnlerinin retildii ve tketildii toplumsal ve ekonmik balamlarn dikkate alnmas, bu balamn bizzat deneyimleyeni olanlarn gndelik kltr pratiklerinin ve onlar deneyimleme tarzlarnn bir kenara itilemesini zorunlu olarak gerektirmez.

zbek Orhan Gencebay arabeskini modernleme kuramlarnn aksine krsal kesimin deil, kente gm ve kent tarafndan periferiye itilmi kesimlerin kenti deneyimleme ve yaantlama pratii olduunu ve iinde muhalif geleri de barndrdn yazar. Ama bu mziin hangi toplumsal, ekonomik ve kltrel balamlarda tketildiini, aslnda deneyimlendiini ve yaantlandn zmlemesine almaz. Hoggartn yapt aratrmada popler kltr rnlerinin ieriklerinin nasl almland eklinde bir sorgulama ile karlamayz. eriklerin farkl almlanmasnn ise tm popler kltr rnlerinin muhaliflik boyutu tad saptamasna zemin hazrlamas da sz konusu deildir. Arabesk sz konusu olduunda, arabeskin tketilme mekanlar, bu mekanlardaki ilikiler, ilikilerin arabeskin tad muhalif geler uyarnca ya da gnmzdeki egemen geler uyarnca yaplam olup olmadn hl bilmiyoruz. nsanlar ve kltrel pratikleri ile kltr mekanlar ve snfsal konumlar arasndaki balantlar ve bu balantlar dolaymyla sz konusu alt kesim mensuplarnn yerleik iktidar yaplaryla kendi toplumsal pratikleri araclyla nasl ilikilere girdiklerini de bilemiyoruz.

Martin Stokes: Oryantalist Bak ve Arabesk Trkiyede Trkler tarafndan yaplan popler kltr incelemelerinde eksik kalan boyut aratrmalarda antropolojik bak asnn hi kullanlmasnn yan sra, aratrmaclarn da antropolog olmaya pek hevesli grnmemeleridir. Kastettiim, iletiim bilimleri alannda antropolojik bak asnn eksikliinden ok, aratrmaclarn iletiim etkinliinin nemli bir unsurunu oluturan iletiim etkinliklerinin tketicilerini aratrma konusuna dahil etmekte ya da onlarla karlamada gsterdikleri ekincelerdir.

Bu erevede, arabesk konusunda alan Martin Stokesin almasn kentteki mzik icrasn inceleyen etnografik bir alma olarak betimlemesi ilgimi ekmitir. Stokes bir yllk bir sreyi kapsayan dnemde stanbulda arabesk konusunda bir alan aratrmas yaptn yazmaktadr. Alan aratrmasna ilikin Stokes yle bir bilgi verir:

10

stanbula ne almak istediim konusunda ok belirgin olmayan fikirlerle, bir yandan ehirde yerel mzik retimiyle urarken, aratrma konumun, doal bir biimde ortaya kmasna izin vermek dncesini tayarak geldim. Bir Trk hangi yollarla mzik renirse ben de ayn yollarla renmeye, biraz saf yreklilikle, niyetliydim;yani bir enstrman alp bana retecek birini bularak ve bu balantlarn at kanallar aratrarak (1998:35).

Batl bir aratrmac olarak Stokes, etnoloji kaynakl kuramsal yaklamyla Trk arabesk gerekliine bir Trkn mzie ulat yollar izleyerek ulamas gerektii inanc tar. lk arad etnolog olarak, yerel balantlar ve yerel deneyimlerdir. Modernleme kuramlarndan esinlenen st kltr ve alt kltr ikiliinin farknda olan ve bu ikilii eletiren Stokes almasnn pek ok aamasnda yabanc olmas nedeniyle karlat insanlk durumlarn betimlerken, bu ikilii kendince yeniden retir. Modernlemenin sekinci ikiliini yeniden Oryantalist bak as dahilinde karlat insanlarla ilikilerini betimlerken kurar. Arabeski bu ikilik dahilinde anlamlandrmaktan ekinse bile, arabeskin zgll ve yerelliini slamda, tasavvufta ararken eletirilen ikilik kendiliinden belirir. Buna gemeden nce insan ilikileri balamndaki gzlemlerinden birini aktaralm:

Beni bilgilendiren kiilerle ilikim hep bir asimetri iermitir; srekli dolamas ve konuk edilmesi gereken ben oldum. lk balama hocam, ne zaman bir ey sormam gerekirse kendisini ziyaret edebileceimi syleyerek fazla sk tutmadmz derslerimiz srasnda not almam yasaklamt; bu yzden beni her seferinde, ehrin kar yakasna uzun ve yorucu bir yolculua mecbur brakmt. Bilgi ak, enformasyon ve merkansal hareketle ifade edilen stat bylece birbirine balanmtr. (...). Bana bilgi veren kimselelerle ilikim, hiyerarilerden ve katmanlardan oluan bir a iermitir. (...). Sosyal olgunlua erien bir erkein gidecek yeri yoktur, ihtiyac olan her ey ayana getirilir. Kimsenin emrine amade olmadn, bir yere gitmek gerekirse bunu kendi doal hzyla gerekletireceini belirtmek zere ayakkablarn arkasna zenle baslr (1998:222-223).

Stokes arabesk mziin tesinde, Trkler arasndaki kuak ilikilerini ve bununla balantl olarak otorite ve iktidar ilikisinin nasl kurulduunu gzlemler. Erikin erkein toplumsal statsnn nasl belirginletiini ziyaretlerin merkezi olmas durumuyla aklarken, bu toplumsal stat ile popler bir davran biimi olan ayakkablarn arkasna baslmas arasnda bir balant kurar. Bu saptamasnda bir davran biimin yerel gerekliine ulam Batl gzlemci izlenimi verir. Bu davran ayn zamanda bilgi-mekan-hareketlilik geninde toplumsal hiyerarinin Trkiyede nasl kurulduunu aydnlatr. Belki bir ekince ile, bilgiyi veren ile alan arasndaki ilikinin hep bilgiye sahip olana bir otorite ve iktidar konumu

11

tandn ve bunun sadece Trkiyede karlalan bir olgu olmadn dikkate sunmak gerekir.

Stokesin evli ve orta yal bir erkek ile bu erkein arabesk vurgulu duygularn ifade edii arasnda kurduu balantlar, onun yabanc olduu iin hep bir konunun dnda kalaca ve konuyu anlamakta yaayaca sknty dile getirmesine vesile olur: Ahmet herkes tarafndan ak, cmert, her konuda arya gidebilecek tipik bir Karadenizli olarak biliniyordu. O zaman iin bu olayda beni en ok artan, bir aile babasnn, benimsenmi erkek davran kalplarna tamamen ters den konularda konuurken gsterdii rahatlkt. (...). Ahmet, kendi hayatndan bir kesiti fi,lmle btnletirerek hem kendisine hem arkadalarna, herkesin iindeki gariban insandan bir para tadn, bundan dolay ara sra da olsa, sonular illa ki doru ya da arzulanr olmayan karmak ahlaksal seimler yapabileceini hatrlatyordu. (...). Eer Ahmeti odadaki dierleri kadar iyi tansaydm filmi anlatndan, baka okumalar da yapabilirdim (1998:188).

Stokes yaknln ve yaknlamann, dostluk ilikileri kurmann, bir toplumsal kltr olgusunu anlamakta ne kadar nemli olduunu ska dile getirir. Bununla aslnda, etnolog olarak inceledii insan gruplarna olan dsalln aacan ve en az bir yerli kadar yerelin hakiktine ulaabileceini umar. Bu erevede arabesk mzik, retimi ve tketimi yerelin hakikati iinde anlamlandrlmas gereken bir etnoloji nesnesine dntrlr. Canl tanklklar, i ve d mekan betimlemeleri, Mslm Grses konserinde izleyicilerin tutumlar hep bu amala gzlemlenir ve bilgi olarak kaydedilir. Arabesk ile sema, fkeli haykr, arabeskin direnii ile popler slamn direnii, mezzin-ezan ve Kuran balantlaryla anlamlandrlan arabesk arklarn syleni biimi vb. gibi ifadeler Trkiyede Anadoluluun temel niteliklerini saptamada kullanlr. Antropolojik sylemin iki temel gesi olan oradaydm ve grdm bu betimlemeler ve tanklklarla oluturulur. Kresel dnya ekonomik sistemiyle eklendiinde ise arabesk, kent yaamnn yaratt umutsuzluun ve mutsuzluun simgesi olarak dnlr. Bu erevede eletirilen modernleme kuramlar, oryantalizmin etkisiyle yeniden anlam erevesi salayan bir kuram olarak sessizce egemenliini srdrr.

Sonu Trkiyede toplumbilimlerinde yaanan Avrupa ve Amerika meneli kuramlara sadakat sorunuyla popler kltr incelemelerinde de karlarz. Oktayn incelemesi, kuramn yeni 12

tartmalarn izleme-aktarma zorunluluu ile politik bir konumlanmann bu kuramsal ereveyi ksmen yerinden etmesinin bir rnei olarak okunabilir. Her ne kadar Oktay, kuramsal olarak ileri srlen popler kltrn muhaliflii saptamasn dikkate almak zorunda kalsa da, kltr piyasasnn kapitalist piyasa toplumunun gereklerine uyumlanmak zorunda kal zerinde srar eder ve incelemesinde kapitalist piyasa ortamnda retilen popler kltr rnlerinin egemen olann karlarn merulatrmakta stlendii ilevleri n plana kartr. Meral zbek, almasnda ayn ekilde Kltrel lamalar Okulunun perspektifine yaslanarak, modernleme kuramlarn eletirir. Kent mzii olduunu syledii arabeske, zellikle de Orhan Gencebay arabeskine piyasa retim koullarnn henz egemenliini dayatmad nostaljik bir mzik payesi bier. Ama zaten batan kuramsal erevesi (belki de politik duyarllyla kendisini yakn hissettii bir yaklamdr bu), Ferdi Tayfurun deil de Orhan Gencebayn incelenmesini zorunlu klar. Bilindii gibi duygusal bir yaklamla kentli halk ozan olarak nitelenen Gencebay mzii Tayfur mziinden daha fazla direni gelerinin bulunabilecei bir mziktir. zbek, Gencay mziinin yaad periferik i ve d mekanlarla ve bu mekanlarda arabesk mzik ile kentlilik deneyimlerini retenlerle pek ilgilenmez. Kltrel almalarn Stuart Hall ve Raymond Williams aya, tketiciletilerin ieriklerle ne yaptnn bu tketicilerin toplumsal-kltrel deneyimlerini anlamada yetersiz olacan savunurlar. zbek bu adan Hall ve Williamsa katlr.

Stokes arabesk ve toplumsal yaam alanlar ve kltr mekanlar arasnda balantlar kurmay amalad kitabnda, arabeski Anadolunun yerel bilgisinin-hakikatinin derlenecei bir kltr etkinlii olarak alr. Yerelin bilgisini yerel gibi yaparak ve olarak elde edeceini dnr. Ama modenleme kuramlarnn sekinci bak asn, bunu eletirdii yerde oryantalist bir perspektiften yeniden retir.

Tm dier toplumbilim alanlarnda olduu gibi iletiim aratrmalar alannda da Bat kuramlarn kendi gerekliklerimizin anlalmas iin hareket noktas almaktan saknmay renmemiz ya da bir baka deyile pratii kurama uydurma eilimimizden bir ekilde kurtulmamz gerekiyor. Uzun ve herkesin bildii kuramsal tartmalar yineleye yineleye iirdiimiz almalarmzn giri blmlerinin yerini, gerekten aratrdmz konu ne ise onun uzun uzun sorunsallatrlmasnn almas gerekmektedir. Hoggartn 1950li yllarda yapt almann bu adan rnek alnabilecek bir alma olduunu dnyorum.

13

Kaynaklar Hoggart, Richard (1970). La culture du pauvre. Paris: Les Editions de Minuit. Modleski, Tania (Hzl. 1995). Elence ncelemeleri. Kitle Kltrne Eletirel Yaklamlar. ev., Nurdan Grbilek. stanbul: Metis yay. Oktay, Ahmet (1993). Trkiyede Popler Kltr. stanbul: YKY. zbek, Meral (1991). Popler Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski. stanbul: letiim yay. Stokes, Martin (1998). Trkiyede Arabesk Olay. ev., Hale Erylmaz. stanbul: letiim yay.

14

maj Aratrmalar zerine Bir nceleme


Yrd. Do. Dr. Nuran Yldz Ankara niversitesi letiim Fakltesi

Bu bildirinin temel sav ABD ve Avrupa lkelerinde imaj aratrmalar olarak tanmlanan aratrmalarn Trkiyede henz ayr bir alan olmad ve ilgili sonularn genellikle kamuoyu aratrmalar iinden karlddr. stelik bu lkelerden farkl olarak srece deil sonuca odakldr. Dolaysyla da X bir konuda deneklerin tutum ve alglarnn fotoraflarn eken, bizi derin bir anlaya gtrmeyen aratrmalara karlk gelmektedir. Bu temel savn derininde yatan da aslnda kavramsal sorunun

zmlenmemi olmamsdr. (Bildiri srasnda dn baz konumaclarn eletirdii Trkiyenin uzanda kalma noktasna gitmemeye alacam, konu ok uygun olmasa da)

maj alan lkemizde son 10-15 yllk dnemde dikkat ekmeye balamtr, bu nedenle de pek ok sorunu yaamaktadr. maj odakl almalarn ABDdeki ve Avrupadaki gemii de ok eski deildir. 1970lerde imaj dorudan konu edilmeden, iletiimin rol erevesinde zellikle sosyal psikolojinin ilgisini ekmi, rnein verbal ve nonverbal sinyaller, bedenin hareketlerini anlamak, grsel etkileim, nonverbal davranla etkileme gibi iletiimin sosyal psikolojik yan zerinde aratrmalar yaplmtr. 1970-1980 arasnda yalnzca gz kontann iletiim kanal olarak kullanlmas zerine onlarca aratrma sz konusudur. 1980 sonras zellikle siyaset bilimciler politikaclarn imajlarnn oy verme davranna etkisi zerinde durmular, sosyal psikologlar da imajn hem politik hem de ticari alandaki yerine odaklanmlardr. Bu aratrma sonular da genel olarak (Argyle ve Gilmour-1971, Mehrabian 1981) bireyin alglamasnn belirlenmesinde, szel mesajn ierii kadar szel olmayann da etkili olduunu ortaya koymaktadr.

1986da Rosenberg ve arkadalar tarafndan bir kiinin tek bir fotorafnn bile ona gvenin belirleyeceini ortaya koyan bir aratrma yapmtr. 1987de ayn aratrmay bu kez ayn kiinin farkl fotoraflaryla tekrarlamlardr. Deneklerden 20 erkek fotorafn gvenilirlik, yeterlilik ve sevimlilik gibi kriterlere gre ayrmalar istendi. Sonuta en ok 1

ve en az oy alan 4 fotoraf seildi. Bu drt adamn farkl a ve klarda, glmseyen ve ciddi, siyah beyaz 7 kez daha fotosu ekildi. Ve deneklere hangisinin sizi temsil etmesini istersiniz? sorusu soruldu. Sonuta ayn kiinin farkl fotoraflar farkl karakterler olarak tanmland.

Bugnk imaj almalar, ABD ve baz Avrupa lkelerinde 1970lerdeki nonverbal aratrmalarn devamnda yer alrken ve imajn oluma srecinin eitli bileenleriyle ilgilenirken, Trkiyede nasl yaplan aratrmalar (sre dorudan anlamnda imajn deil) konusu yani olan

kii/kurum/rnn

alglandna

sonuca

odaklanmakta, dolaysyla bir ann fotorafn eken aratrmalar olmaktadr. Kuramsal bir ereveyi ortaya koymaktan ok sonulara ve verilere odaklanan aratrmalardr. Dolaysyla Eser Hocann dnk konumasnda iletiim

aratrmalarnn bir eksii olarak belirttii anlamaktan ok aklamaya odakl olma abas bu alanda bir adm daha geriye giderek aklamak bile olmayan saptamaya giden bir durum sz konusudur. Ann fotorafn eken ve kamuoyu aratrmalar iinde yer alan bu aratrma grubunun sorunlarn tartmakta yarar grmekteyim. Bu sorunlar ok genel olarak yle sralamak olasdr: 1. Kavrama ilikin sorunlar 2. Sisteme ilikin sorunlar 3. Ynteme ilikin sorunlar Bu balklar srayla amak istiyorum.

1. Kavrama ilikin sorunlar: maj kavramnn kendisi Trkiyede ciddi skntlar yaamaktadr. ABDde hem zihinde oluan resim gibi grnmeyene hem de fotoraf, grafik gibi grsel malzemeye karlk gelmektedir. Oysa lkemizde her ne kadar zihinde oluan resim olarak tanmlansa da daha ok grnene (fizie ilikin) ilikin olarak pratikte yer almaktadr. lgin olan imaj zmlemesi olarak deerlendireceimiz almalarda da bu fiziksel boyut hi karmza kmamaktadr. Burada kavramla ve etrafndaki almalarla ilgili ABD ve Avrupa lkeleriyle aramzda temel bir fark ortaya kmaktadr. Bu fark da imaj oluma srelerinde Bat grnmeyene odaklanrken Trkiyede vurgu neyin grnecei zerine yaplmaktadr. Bu bak as fark da aratrmann yntemine ve sorunlarna yansmaktadr.

2. Sisteme ilikin sorunlar: Sisteme ilikin Trkiyede sorun alanlarn aratrmann konumu, niversite ve sektr balklar altnda deerlendirmekte yarar vardr. -Konumlama: Konumlamann iki boyutu var. Birincisi imaj aratrmalarnn iletiim aratrmalar iinde hatta sosyal bilim aratrmalar iinde nerede durduu sorunudur. kincisi de imaj aratrmas olarak konumladmz aratrmadan ne anladmzdr. Birinci boyuta, imaj aratrmalarnn nerede durduu boyuta baktmzda daha ok pazar ve kamuoyu aratrmalar iinde durduu, bu aratrmalarn konusu olduunu grmekteyiz. Bir rnn/kurumun/kiinin ne kadar satt, nerede satt sorunundan uzaklamaya altmzda bu kez hangi tketicinin satn ald, neden ald gibi profil ortaya koyma noktasna varyoruz. Bu noktada da konumlamann ikinci boyutuna, imaj aratrmas olarak konumlanan aratrmann ne olduu geliyoruz. maj aratrma sreci bugn, Batda daha karmak bir yapnn, bir srecin ortaya konmasn, anlalmasn gerektirmektedir. Bu karmak yapy zen yntem araylar olduu gibi, kimi zaman da mevcut yntemlerle imajlar oluturan szel ve szel olmayan metinlerin sylem ve ierik zmlemelerini de grmekteyiz. Dolaysyla imaj aratrmas kamuoyu aratrmalar iinde belirli bir konuda belirtilen grlerin tesinde, insan zihninde bilinirlik (awareness), sadakat (loyalty), yaktrma (association) ve alglanma nitelii (perceived guality) gibi boyutlar da ieren aratrmalardr. Trkiyede ise kamuoyu aratrmalar dnda az sayda ierik zmlemesi iinde (rnein Oya Tokgz Hocann siyasal reklamlarda kadn imaj almas ilk rneklerdendir.) yer alr.

-niversite: Trkiyede niversitelerin imaj aratrmalarna ilgi gstermedii aktr. Alann ok yeni olmas bunda rol oynad gibi, mikro dzeyde gibi grnen bir alana rtl itiraz da nemlidir. Oysa uluslararas literatrde gzel sanatlardan, mimariye, politikadan iletiimin tm alt alan ve metinlerinde, sosyolojiden psikolojiye pek ok alann birletirici konusudur. Son yllarda yksek lisans ve doktora almalarnda zel bir ilgi ve younluk grlmektedir. Bu almalarn younlamaya balamas 1990 sonrasdr. 1993-2003 arasndaki 10 yllk dnemde 80 adet yksek lisans ve doktora almas karmza kmaktadr. Bu 80 almann 66s yksek lisans, geri kalan 14 doktora almasdr.

Burada ilgin olan beklendii gibi imaj almalarnn siyasal alanda younlamamasdr. Kurum imaj, rn ve mekan imajlar ounluktadr.. Dikkat eken nokta rn imajlarnn tamam 1990larda, kurum imaj ve genel imaj almalarnn tamam ise 2000 sonrasndadr. Bu sre ayn zamanda reklamdan halkla ilikilere, iletiim ynetimine geimle srecine denk der. 3 ylda 13 alma kurum imajyla ilgilidir. Buna karlk lke imaj ise 1990larda ilgi grm. Beklenenin aksine siyasal imaj almas says yalnzca ikidir. (Biri lider/aday dieri benim)

Doktora ve yksek lisans rencilerinin son yllarda bu konuya youn ilgi gstermesinin nedenini sektrn ihtiyalar olduu kuku gtrmez. Ancak konuyla ilgili akademik alann en byk sorunu yeni aratrma yntemlerinin gelitirilmesine katk salayacak giriimlerde bulunulamamasdr. (Geen yl bir grup yksek lisans rencisiyle yeni bir imaj analiz yntemi zerinde almaya dnk bir proje hazrlama giriiminde bulunduk. Proje sesin insanlar zerinde brakt etki ve imajlar aratrmak ve imajn oluum srecinde sesin roln ortaya koymakt. Aratrmann nemli blmn de tasarlam, TRTnin seslendirme blmnden destei de almtk. ie gemi iki blml bir aratrmayd. Birinci blmde ayn niteliklere sahip insanlarn seslerini deneklere dinletmek ve o sesle ilgili dncelerini almak ve baz nermelerimizle ilgili yantlar istemeyi kararlatrdk. Bu aratrmay iki farkl denek grubunda uygulayacaktk. kinci blmde ise ayn sesin ayn metni ses nitelikleriyle okumalarn ve deneklerden bu sesleri yorumlamalarn isteyecektik. Ancak aratrmann ayrntlarn tasarlama noktasnda bu projede almak isteyen rencilerin klasik sormaca hazrlayarak zecekleri baka konulara kaydklarn grdm.) maj aratrmalar bu anlamda olduka fazla emek, para gerektiren, bazen soru kad ve veri ileme ortam dnda katklar da isteyen bir alma alan. Sektrle youn ibirlii gerektirmektedir.

-Sektr: Sektrden burada kastedilen uygulamann iinde olanlardr. Akademinin dna kp sektrden aratrma kavramna baktmzda, gerek sava durumunda istihbaratn nemi ne ise, iletiim ve imaj ynetiminde aratrmann o olduunu grmekteyiz. (aslnda tm alanlar iin yle) Sektr iin nemi de buradadr ancak ciddi bir gven bunalm sz konusudur. irketler son dnemde artan AR-GEleri bir yana brakrsak ki onlar da rn gelitirme odakldr- aratrmalara fon ayrmak yerine aratrmasz reklam ve iletiim

faaliyetlerini tercih etmektedirler. Bunun birinci neden sylediimiz gibi gven sorununun yaanmas, ikinci nedeni ise yanlg pay dk aratrmalar iin gereken btedir. Aratrmaya gven duyulmamas elbette aratrma yntemiyle ilgili bir dizi srece baldr. rnein Selpak ve Soloyu reten pek Kat Grubu aratrmadan daha ok mektup, mail ve telefonla gelen feedbackleri daha anlaml bulduklarn sylyor.

Sektrde zellikle aratrmann yaratcl ldrd gr nedeniyle de bir red sz konusudur. Reklamlardan beklenenle festival filmlerinden beklenenin ayn olduu gr hakimdir. zellikle reklam ve halkla ilikiler sektrnde karar alclarn etrafna bakarak Trkiyeyi tanma aratrmas esprisine neden olan uygulamalar

grlmektedir. Buna bir rnek verelim.

Fndk reklamlarn hatrlayn. Aganigi olanlar. Reklamcnn k noktas 60 ya zeri erkeklerin cinsel gcnn artrlmasdr. Fndk bu grubu ilgilendirmektedir. Bunlar fnd fiziksel sknt ekmeden yiyebilir. Bu fndklar da ak pazardan alabilirler. Dolaysyla bu grup bu reklam sonucunda fndk tketiminde srama gsterebilir. Belki dier erkek gruplar da bundan etkilenebilir. Bu varsaymlar D E verileriyle karlatralm. Trkiyede nfusun %64 30 yan altnda. Dinamik tketici bu grupta yer almaktadr. stelik bu tr erez kategorilerinin tketicisi ocuk ve genlerdir. Sonuta aratrmasz bir reklam ok seyredilmi ve beenilmi olsa da sonular deitirmemitir.

Elbette bu gvensizlikte Bize bir aratrma yap ama bizimkisi biraz parlak olsun mantnn rol de yadsmamak gerekir. Ya da X firmann imaj almalarnda reklam irketi aratrma irketi dayanmas sonucu harcanan parann karlnn alnmamas gibi etik sorunlarn sektrde aratrmann kendi imajn zedeledii de gerektir.

Aratrmaya ayrlan bteye gelince, Aratrmaclar Dernei verilerine gre, Trkiyede bu alanda 50 milyon dolar harcanmakta ve bunu lkelere oranladmzda lkemizin 50. srada olduu grlmektedir. Buna karlk tahmini olarak 1.5 milyar dolar olan reklam cirosu iinde aratrmann oran binde bir bile deil. Dnya aratrma pazar (1998) ise 13.5 trilyon ABD dolardr (Marketing Research Industry verileri). Avrupa bu pazarn %45ine, ABD %37sine, Japonya ise %8e sahip. ngiltere bu payn %25i, Almanya %22sine ve Fransa %16sna sahip. Trkiye %1in altnda.

Sektrn temel ikilemi aslnda gereksinim duyulan eyi lmekle genellenebilir bilgiyi aramak arasndadr. irketler bu ikincisine para demez nk bu gereksinimin farknda deildir. Aratrma irketleri de mteriyi bu ikincisinden haberdar etmemeyi tercih etmektedir. Bu aratrma irketlerinin bilgisayar dnda uzmanlara da para yatrmas anlamna gelir ve bu da bteyi byteceinden istenmemektedir. Srekli an len ve bunu fatura eden irketler genellenebilir bilgiyi gzard edebilmektedir. Ama asl sorunun aratrma sorunsaln doru ortaya koymamaktr.

3. maj Aratrmalarnda Ynteme ilikin sorunlar: maj aratrmalarnn ortaya koymaya alt, sorunu saptama, mevcut algy ve srelerini saptama ve algnn ynn belirlemek iin verilerden yola karak karsamada bulunmaktr. Ancak bunu ortaya koyarken yukarda belirttiimiz bilinirlik (awareness), sadakat (loyalty), yaktrma (association) ve alglanma niteliini de (perceived guality) ortaya koymaya alr. Sorun da temelde burada balar. Tanm gerei aratrma sorunlara gvenilir zmler aramak amacyla planl ve sistematik olarak verilerin toplanmas, zmlenmesi, deerlendirilmesi ve rapor edilmesi sreci olduuna gre burada yer alan gvenilir zmler aramak bugnk ve Trkiyedeki anlamyla var olduu iddia edilen imaj zmlemelerinin temel skntsdr. Temel sorun bakasyla ilikilidir. ABD, ngiltere, Fransa hatta kimi kuzey lkelerinde imaj aratrmalarnn genel yaklam bireyin/tketicinin/semenin algsnn biimlenmesine ilikin deikenleri saptamak zerine kuruludur. Sonutan daha ok srele ilgilenirler. Sonula ilgilenen aratrmalar dorudan pazar aratrmalar iine dahil ederler. Bireyin X konuda grlerinin nasl ve hangi koullar altnda belirlendii vurgusu, X konusu hakknda ne dnd vurgusundan ok daha nemli olmaktadr. nk aratrmalarn ana ilikin olarak yaplmas bireyin o an iinde bulunduu psikolojik durumla yakndan ilgilidir. Bu nedenle ABDde imaj aratrmalar bu ana ilikin algy lmekten teye gemek abas iine girmitir. rnein belirli yz, ses, renklerin genellenebilir alglarnn dayanaklarn aratran bir anlamda psikolojide temellenen aratrmalara ynelmektedir. Trkiyede imajlar ortaya koymay amalayan soru ve yntemlerdeki anlk odaklanmann genel geerlilii olan verileri ortaya koymad kesindir. Bu durumu, Muzaffer erif, 1985de sosyal durumlarn psikolojisini ortaya koyan almasnda,

herhangi bir uyarann kendisi deimeksizin ayn kii zerinde farkl zaman ve koullarda etkisinin ayn olamayaca eklinde ortaya koymutur. Bu demektir ki genellikle lkemizde yapld gibi srece deil de sonuca odaklanan ve X kii ya da kuruma gveniyor musunuz? gibi sorular ieren aratrmalar analiz ederken dikkatli olmak gerekir.

- Dorudan Ynteme likin Sorunlar: ABDde ve Avrupa lkelerinde imaj srelerine odakl aratrma yntemleri tasarlanmaktadr. Ve bu lkeler yeni yntem araylarna ynelmektedir. Sormaca, telefonla grme, derinlemesine grme gibi klasik yntemler sonucunda imajla ilgili alnan veriler yzeysel ve geici bulunduu iin daha marjinal yntemler gelitirilmektedir. nk farkl yntemlerle srece odaklandnda daha genellenebilir sonulara ulama olasl ortaya kmaktadr. rnein Almanyada Henkel firmas kendi imajn ortaya koymak iin mterilerine rnle ilgili anlarn ieren makaleler yazdrp bu metinleri psikologlara incelettirmektedir. Ya da Mercedes, S serisine ilikin hedef gruptaki imaj ortaya koyabilmek iin deneklerin otomobili tm duyu organlaryla hissetmeleri salanyor. Deneklerden arabaya dokunmalar, demeyi koklamalar, kilitlenen kap sesini dinlemeleri isteniyor ve grntler kamerayla kaydediliyor ve bunlar zmleniyor. Beynin szel olmayan sinyalleri szel olanlardan daha kolay zmledii gerekesiyle deneklerin beyninde imaj aratrlacak rn, kii ya da firmann hangi resim, koku ya da renkle belirlendiini incelemektedirler. rnein Nestlenin Crunch adl ikolatal gofreti hzla pazar pay kaybettiinde hibir renk, ambalaj ve reklam almas bu kayb nleyemedi. Harward Business Schooldan Gerald Zaltman tketiciler arasndan seilen deneklere Crunchla ilgili resimler izmelerini ya da kolajlar yapmalarn nerdi. Byle bir imaj zmlemesinde rnn sunulduu gibi enerji veren deil eski gzel gnler imajn artrd grld. Yeni kampanyada nostalji motifleri kullanld ve rnn hzla satlarn artrd grld. Dupontun klotlu oraplarla ilgili yapt klasik imaj aratrmalarnda rnle ilgili rahatsz ve uygunsuz anlarda kolayca kaan orap imaj ortaya kyordu. Bayan deneklere kolaj uygulamas yaptrldnda dondurma, vazodaki iekler yaptklar grld ve bunu daha fazla cinsellik ve zerafet olarak zmlediler. (Marketing Trkiye, mart 2004) Trkiyede bu kadar marjinal olmasa da Colins bir farkl yntem araynda. Colins imaj aratrmasn yaparken 10lu ya grubu ve 20-30lu ya grubuyla onlarn

sevdikleri mekanlara gidip orada onlarla gryorlar ve bu grmede ulusal gurur ve zgven duygularnn n plana ktn tespit ediyorlar. rnlerin Avrupaya girmesine ve genlerin partiye davetsiz girmesine ilikin reklamlarn bu imajlara hizmet ettiini belirtiyorlar. Otobs firmalar bana gre hi de marjinal olmayan ve imaj zmlemesine hizmet etmeyen, tam da Trk usul bir aratrma yntemi uygulamaktadrlar. Firmadan bir ynetici, genellikle bu firmann sahibi ya da olu kendi otobsleriyle seyahat edip yannda oturan yolcuyla yolculuk ve otobs, firma konusunda konuuyor. Ve buradan kendine gre sonularla ayrlyor. Bu yntem bir sistem dahilinde gereklese bir lde dikkate alnabilir de. ABDde uygulanan bir baka yntem imaj aratrlan marka ya da rn bir parti verseydi kimleri arrd kimleri armazd? Partide neler olur, neler olmazd?, bu rn ya da marka insan olsayd ya da bu insan bir rn olsayd nasl olurdu?, Nerelere gider ne alrd? gibi sorularla oyunlatrmadr. ABDde bizdekine benzer sorunlu aratrmalar da var elbette. lgin ve baarsz bir imaj aratrma rnei 1985 ylnda, Coca-Colada yaand. Firma yeni bir formlle New Coke adnda bir Cola kard. Amac pazar geniletmekti. rn kmadan nce yaplan imaj aratrmasnda yeni kolann tadna odaklanlmt. Aratrma, tketicilerin yeni Colay Coca-Cola ve Pepsiden daha iyi bulduklarn belirtti. irket 100 yllk koladan sonra yeni forml piyasaya srd. Ancak kola satmad, satmak iin irket ok fazla reklam harcamas yapmak zorunda kald. Buna ramen halk eski kolamz isteriz diye irkete ynelik protestolara balad. nk yaplan aratrma dorudan tada odaklanm, tadn alglanmasn nemsemiti ve tketimin duygusal ve kltrel bir davran biimi de olduu atlanmt. Bu olaydan sonra yeni bir aratrma yaplarak klasik Colann imajn zmlemek ve geleneksel Colay yitirme durumunda neler hissedileceini ortaya koyarak, klasik kola imajna odaklanarak yeni rnlere yneldiler. Kamuoyu aratrmas iindeki genellikle kapal ulu sorularla imajlara ulama abas zellikle siyasal imaj zmlemelerinde karmza kmaktadr. Siyasal imajlarla ilgili aratrmalar ABDde de marjinal yntemlere izin vermemektedir ancak, bu alandaki aratrmalar zellikle siyasal reklamlarda imaj/konu ayrmas gibi daha teknik bir alanda ya da deneklerin hangisini (imaj/konuyu) nasl algladna ynelmektedir. (Choi ve Becker 1987, Johnston 1989). Ayrca gazete ve televizyonlarn imaj yaymada birbirlerini nasl motive ettiklerini test edilmektedir. rnein pek ok aratrma gazete okumann tv

imajlarn etkilediini ama tv izlemenin gazete okurlarn etkilemediini ortaya koymutur. Bu aratrmalardan biri de bildiiniz gibi Oya Tokgz Hocann 1990da yaynlanan Trkiyede Siyasal Reklamclk balkl almasdr. (zgn yntem bizim lider imajndan anladmzla onlarn anlad) (Trkiyede bir siyasi parti ya da kiinin imajna ilikin sorunlu aratrma verileri bulunsa da hibir kamuoyu aratrmas genel olarak politikann imaj zerinde durulmamaktadr. En dolayl yoldan, gven sorular iinde ve seeneklerden bu sonuca ulalabilir.) Politik imaj aratrmasnda farkl bir yntemi 1987de Carlson ve Brincka uygulad. Duygular nce kuralc ve insancl olarak ikiye ayrdlar. Kzgnlk, kmseme ve uyarlma kuralc olarak, stres, utan ve neeyi insancl olarak grupladlar. Sonra bu duygular ieren drt yk yazdlar. Deneklere Reagan, Bush, Mondale ve Ferraroyu dnerek barolde oynamasn dnecekleri ykleri semelerini istediler. Bush ve Reagan kuralc duygularla tanmladlar. Araylar srmektedir. Buna karlk lkemizde son dnemde en popler lider imaj aratrmas yapan irketin lider imajyla ilgili sorusu sizce, Trkiyenin sorunlarn hangi siyasi lider zebilir? Burada deneklerden tek yant vermesi beklenmektedir. Denek A kiisi zebilir ama B kiisi de fena deil ya da Ann u yanlaryla Bnin bu yanlarn birletirmek gerekir demememesi gerekiyor. En fazla hi biri yantyla kurtulabilir. Tm aratrmalarn ilk aamas olan gzlem aamasnda kaydedilenleri dorulayacak yntemler gelitirmek iin zel aba harcanan aratrma alanlarnn banda imaj zellikle de politik alandaki imaj gelmektedir. Bir tarihte bir siyasetiden aldm telefon olduka ilgin bir rnektir. Siyaseti yle diyordu: Hanmefendi X parti bakannn imajyla ilgili bir aratrma yaptrmak istiyorum. Biliyorum ki bu adam hrsz deil, yolsuz deil, irkin deil, kt bir konumac deil. Semenlerin de byle dndn biliyorum iyi de neden oy vermiyorlar onu bilmiyorum. Aslnda doru soru konumasnn iinde gizli ama onun istedii liderin olumlu zelliklerini sralayan ve kantlayan bir aratrma yapmakt. stelik bunu da akademiden istiyordu ki akademik destei de olsun. Bu konu etik sorunlar altnda da deerlendirilebilir. stelik dorudan imajla ilgili olmasa da yaplan kamuoyu aratrmalar imaj kavramnn yukarda tanmladmz kavramsal sorunlarn da ortaya koymaktadr. X inaat firma denince aklnza ne geliyor? eklinde bir ak ulu soru sorulmu. Yantlar arasnda inaat, gvenilir, kkl, byk, salam, deneyimli, tannm szckleri sralanm.

Bu szckler firmann imaj olarak tanmlanm. Ancak depreme dayankl, iyi malzeme kullanr yantlar kalite balnda, binalarn gzel olmas, d grnmnn gzel olmas, mimarinin gzel bulunmas grnm balnda, huzurlu bir ortam ise lokasyon balnda zmlenmitir. Firmann olumlu ynleri ve olumsuz ynleri soruluyor. Bunlarn ya ve cinsiyet aprazlar alnyor ancak soru formunun hibir yerinde neden sorusu bulunmuyor. nk aratrma firmas olarak kendisi bu sre sorusuyla ilgilenmiyor, mteriye de nermiyor. Oysa mteri iin neden sorusu sonuca odakl olmayan bir imaj analizi olana salayaca iin anlaml bir soru. Yorum hatalarna girmeyeceim. Ama bir rnek: Deneklere ka katl binada oturmak istedii soruluyor. Yantlar: 2 kat:%3, 3 kat:%9, 4 kat: %12 ve 5 kat: %30= %54. 11 +kat ise yalnzca %4. Toplu konut firmas aratrmasnda bu veriler yok saylyor. Bu verilerin kurum imaj boyutunda nasl deerlendirilecei de yok saylyor. stelik aratrma irketleri mteri zel olarak istemedii srece cinsiyet, ya ve SES dnda apraz almyor. Klfetli bir i. Oysa imaj zmlemesinde SESin ok da nemli olmad varlan bir sonu. Kurumlara gvenilirlik derecesini ortaya koyan aratrmalar var, (zaten imaj deyince anladmz bu) zaten imaja ilikin sonular da buralardan karlyor: %90.3 ordu, %87.9 hkmet, %74 Belediye, %29.1 medya. Neden bilmiyoruz. Oysa bu tr aratrmalarda neden hep bir test sorusu hem de daha anlaml verilere bir lde kap aralamas olarak nemlidir. Ordu gven aratrmalarnda hep ilk srada kar. Ancak ne ordu ne de dierleri bunun imajsal gereke ve srelerini inceleyen bir aratrma yapmaz. Buna ramen ordu seenekler arasndan da karlmaz. Oysa ABDdeki bu tr aratrmalarda ordu sivil hayata dahil olmad iin ve ordu, Anayasa Mahkemesi gibi kurumlar kapal yaplar olduu iin st sralarda olduundan darda tutulur. Kald ki Anayasa mahkemesi ya da ordu gibi bir kurumun gvenilir olmamas sistemin sorgulanmasn da beraberinde getirecektir. Benzer biimde Gvenlik glerine duyduum gven azalmaktadr sorusuna %55.1 evet, %43.2 hayr yant veriliyor ama neden bilmiyoruz. Ama burada devletin imajna ynelik dolayl olarak ok somut bir zmleme grlyor. Devletin imajn ortaya koyan bir aratrmaya rastlamadm (tpk politikann olduu gibi) ancak devlet ald verginin karln vatandaa demektedir nermesine %67.6 hayr, %30.2 evet yant veriliyor. stelik devletin imajn somutlayan baka bir soruyla karlayoruz:

10

Vergi karanlara da fazla su bulamyorum nermesine %42 orannda destek geliyor. Dolaysyla devlet her eye karmamaldr nermesi %60 destek buluyor. Bylelikle biz imajla ilgili alanlar ok baka amalarla yaplan aratrmalarda kurum ve kiilere ilikin dolayl yorumlarla sonular karyoruz. Zaten bu dolayl ulama da yntem salklysa bizi daha genellenebilir bir sonuca gtrebilmektedir. -Soru tasarmna ilikin sorunlar Elbette gelien veri ileme teknolojileri aratrma iini kolaylatryor ancak kt soruyu ya da yanltc soruyu henz dzeltemiyor. Trkiyede algnn gerek durumunu ortaya koymak yerine aratrmacnn kendi dncesini dorulamak iin de tasarlanan ok sayda aratrma bulunmaktadr. Bu durumlardan biri sorularn sralamasyla, birbirini destekleyen sonular etkilemektir. rnein aadaki isimlerden size gre en gvenilir olan hangisidir? sorusunun yantlar sralanrken Emniyetin en st sralara konmas yantlar bir lde belirleyebilir. Ancak bu sorunun hemen ncesine Bu yl Emniyet Genel Mdrlnn sulular yakalamada %98 orannda baarl olduundan haberiniz oldu mu? sorusunu sorarsanz bir sonraki soruda istediiniz yanta denei biraz daha yaklatrm olursunuz. Denein anlk duruuna odakl olan bu tr aratrmalar veri olarak aldnzda kuvvetle ihtimal Emniyet Genel Mdrl gvenilirlik imajna sahip olarak karlabilir. Bir dier soru tasarm sorunu soru ifadelerinin yantlardaki etkisidir. ABD imajna ynelik u rnek ilgintir: Soru eer dnyann her hangi bir yerinde Iraktakine benzer bir sorun karsa ABD oraya asker gndermeli midir? eklinde sorulduunda alnacak yantla, eer dnyann herhangi bir yerinde Iraktakine benzer bir sorun karsa ABD oraya terr nlemek amacyla asker gnderebilir mi? sorusuna alnacak yantn ayn olmas beklenemez. Kald ki 1981de bu soru Vietnamla ilgili sorulduunda ilk soruya evet diyenlerin oran %18, 3 iken, ikinci soruya komnist igalini nlemek iin ibaresi eklenince yant oran %36.7ye kmtr. -Etik sorunlar: Genel olarak kamuoyu aratrmalarna ynelik temel etik eletiri yneticilere semen ya da tketiciyi nasl tuzaa dreceklerini gstermektedir dncesinde yatmaktadr. Bu gre gre bu tr aratrmalar ynetici snfn iktidarn kurmann ve srdrmenin yoludur. Ayn mantkla imaj iin de benzer eletiri getirilebilir. Amerikan Sosyoloji Derneinin (ASA) hem genel ilkeleri hem de etik standartlar arasnda en nemlilerden biri aratrmay yapanlar iin yeterliliktir. Etik sorumluluk

11

dorudan aratrmacnn sorumluluudur. Kiisel kazan iin denekleri ya da verileri kullanmamaldr. zel yaamn gizlilii nemlidir. Aratrmay yaptran sponsorlarn adlar belirtilmelidir. Aratrma tasarmnn ayrntlar ortaya konmaldr. Yorumlar yaplrken verilerin dna klmamaldr. Bu etik alanlarn zellikle sektrel aratrmalarda dikkate alnmad phesi bir yana braklsa da zellikle gizli aratrma yaplmamas kuralnn zellikle imaj aratrmalarnda bir geerlilii yoktur. Etik sorunlarn nne gemek iin ngilterede Marketing Research Society (MRS) 30 yeli bir kurul oluturuldu. MRS devletin aratrma konusunda uygulama yapma yetkisini bu kuruma verdi. yeleri tam ye ve ye olarak ayryorlar ve tam yelie zendirici programlar, kurslar uyguluyorlar. Etik konusu sonular farkl yorumlamaktan soru formlarnn tasarmn sonular etkileyecek biimde yaplmasna, zaman zaman siyasi partilerin bavurduu gibi deneklerin en ok oy aldklar blgelerden seilmesine, aratrma sahibinin gizlenmesine kadar geni bir alanla karlamaktayz.

SONU zetle imaj aratrmalaryla ilgili saptamalar iki grupta toplamak olasdr. Birincisi bu tr aratrmalar 1970lerde balayan ve daha ok interaktif iletiimin nasl maniple edileceini ortaya koymaya alan sosyal psikoloji alannn ve iletiimin nonverbal cephesine odaklanan iletiim aratrmalarnn devam niteliindedir. kincisi Trkiye ile Batdaki daha doru anlatmla ABDdeki imaj aratrmalar arasnda ciddi bir anlay ve bak as fark vardr. Trkiyede bu adla anlan almalar kamuoyu aratrmalar iinde deerlendirilmekte ve deneklerin o an iinde bulunduklar alg durumunun fotorafn ekmektedir. Dolaysyla derin bir anlay gelitirmeye ya da daha sonraki aratrmalara nclk etmeye, imaj oluturan sreleri ortaya koymaya uygun olmamaktadr. Kendi bana bir iki aratrma ve metin zmlemesini saymazsak (ki onlar da daha ok medya analizi) bu adla bir aratrma alan henz olmad iin imaj aratrmalarn Batya bakarak anlamlandrabiliriz.Ve imaj almalarnn klasik aratrma yntemi dnda araylara ihtiyac vardr. Teekkr ederim.

12

Trkiyede letiim Akademisyeni Olmak: Kiisel Bir Servene Eletirel Bir Bak
Prof. Dr. Nuray Trkolu Marmara niversitesi letiim Fakltesi zet Televizyon izlemenin gndelik yaam alkanlklar ve politik tutumlarla ilgili ne gibi deiiklikler getirdiini incelediim doktora tezimde, eletirel teori ile yar-etnografik alan aratrmasn (televizyon izleyen ve izlemeyen kylerin karlatrlmas) bir araya getirmeye almtm. Bu srete, insanlarn nasl davrandklarnn ve neler sylediklerinin, bakalar tarafndan eitli bilimsel yntemlerle kaydedilmesindeki yetersizliklerle karlatm. Trkiyede letiim Aratrmalar Sempozyumunun iletiim konusunda alan akademisyenlerin kendi pratiklerine eletirel bir biimde bakp bunlar tartmas arsn, akademik servenlerimize zdnmsel bir mercekle bakmann yollarn arayarak karlamaya alacam. Giri Bilimsel almalarn gzden geirildii dngsel zamanlar vardr: akademik ylsonlarnda, akademik unvan ykseltme zamanlarnda, ya da bir aratrma projesinde yer almak zere, sunulan yere gre deien faaliyet raporlar istenir. Neleri nasl yaadnz hakknda muhasebe yapabileceiniz bir sre deildir akademik zgemi yazm; verilen derslerin, ynetilen tezlerin, sunulan bildirilerin hepsine birer art unsur mantyla yaklalr. Her hafta girilen hibir ders bir dieriyle ayn deildir ama hibir an efsaneletirmek ya da felakete dntrmek, belgeleyebileceiniz bir durum deildir, en azndan sizden beklenen bu deildir. letiim eitimiyle uraanlarn, gnlk ak ile bu akn snflandrlmas arasndaki atmayla zel olarak ilgilenmeleri kanlmazdr. Gnlk medya ile yz yze gelen rencilere mesleki beceriler kazandrmak, bu becerilerin kullanm iin ideal yollar gstermek, medya ve iletiim teorilerini renip, yorumlayp aktarmak; soyutlama, tahayyl etme donanm gerektirir. Kendisini toplum iindeki iletiim sorunlaryla ilgilenir halde bulan akademisyenlerin, medyaya dman olanlar ile hayran olanlar kamplamasnn tesinde, kendi deneyimlerini nesneletirerek aratrmaya konu edebilmeleri mmkndr. Eski resmi televizyon spikerleri gibi tamamen kiisellik d bir tutkusuzluk ya da yeni moda, sahnede olduuma gre her eyi yapmam mubahtr tarz kiisel i dkmeden te gitmeyen tehircilik yollarndan birini semeden, bize ait ama biricik olmayan deneyimleri kendi aratrmalarmza dhil edebiliriz.

DNMSELL K ZEM N Kiisel deneyimi, sistematik bilgiye dntrme abas konusunda zdnmsellik (selfreflexivity) uygun bir yol olabilir. Burken (1994, s.117) dzenlenmi doalama olarak zetledii toplumsal zemini (1) doal-kader olmaktan kartmann, dntrc bir pratik olan dnmsellik ile mmkn olabileceine inanyorum. Bourdieu, bilimsel habituslar retebilir ve gelitirir hale getirmek iin eitim, diyalog ve eletirel deerlendirme mekanizmalar yani bilimsel alan oluturanlarn tamam tarafndan kurumsallaan bir dnmselliin kanlmazln vurgular. Bourdieuye gre dnmsellik; 1. znenin zne zerine dnmesi ya da egolojik bir bak as deildir (Wacquant, 2003, s.38). Tefekkr dzeyinde kalan bir hesaplama belki kiinin bilisel saaltm iin iyi sonular verebilir ancak i, dncelerin paylamna geldii zaman bu hesaplamalar; hayranlklar, dmanlklar, hayal krklklar vb. toplumsal yaamn znel szgecinden geecektir. Bu znel szgecin, benmerkezci bak asn elemesi, ikna edici ortak dnceye ulamas imknsz olmamakla birlikte, pek de kolay deildir. 2. Dnmsellik bylece, samimi itiraflarla kiinin kendi yaantsndan sz etmesi deildir (itiraflara uygun dinleyicilerin bulunmas bal bana sorundur; kolayca bir gsteriye, popler kltr arenasndaki gln bir iktidar ekimesine dnebilir itiraflar). Emekli olduktan sonra yaynlamak zere, meslektalarn aklarn kaydederek dnce polisliine dnen gnlk hastal da deildir (Marx, 2004, s.70). Wacquantn dnmsellik; 1. bireysel olandaki toplumsall, mahremin altnda gizlenen gayri-ahsiyi, zelin en derinine gmlm evrenseli kefetmektir: rn. iletiim meselelerine bakarken, gnmz medyasnn iinde yer ald popler kltr endstrisinin ileyiinin farknda olabilmek; starlk sisteminin de, izleyicilik konumunun da bireylerin inisiyatiflerinin snrlarn nasl oluturduunu anlamaya almaktr. 2. gzlemcinin konumunu, ina edilen nesneyle ayn eletirel zmlemeye tabi tutmaktr: aratrmacnn iinde yer ald bilimsel paradigmann / eilimlerinin aka ortaya konabilmesidir. Eyleyici pratii ile zmleyici pratiini ayn oranda ciddiye alan, insan odakl dnmsel antropolojinin, yalnzca bu almamda ele aldm gibi iletiim akademisyenliine bakarken (2003, s.1345) zetledii gibi Bourdieunn toplumbilimciye nerdii

deil, iletiim aratrmalarnda daha sk bavurulan bir beslenme yeri olmas gerektiine inanyorum. Bu yaklam, bir yandan iletiim almalarndaki mikro-anlatlara dayal etnografik yntemin ufkunu ap, makro sosyo-kltrel yaplanmann gndelik yaamdaki izlerini srmek; bir yandan da aratrmacnn da kuatld medya ortamnn farknda olunmasn salamak gibi, disiplinleraras bir iletiim bilimleri yaklamn zenginletirecektir. letiim bilimlerindeki metin ve tr odakl izleyici-almlama almalarnn getirdii snrllklar amak konusunda da dnmsel antropolojinin yardmc olaca gnmzde tartlmaktadr (2). Dnmsellik ve zdnmsellik kavramlarnn henz farknda olmadm kendi doktora tez dnemimde (1984-1988) yar-etnografik monografi yntemlerinden, ksmen sosyal psikoloji ve modernleme-toplumsal gelime teorilerinden, ksmen eletirel teoriden yararlanarak; kent yaam dnda televizyon izlemenin toplumsal deiimle ilikisini bulmaya almtm. Bir kitle iletiim arac olarak televizyonun bamsz deiken olarak ele alnamayacana inanyordum ama, tam da teknolojinin bamsz deiken olarak ele alnmasna uygun bir ortam olarak grnen (TV izleme dndaki dier sosyolojik unsurlar eletirilebilen) iki kyde alan aratrmas yapmaya giritim. Bu giriimimde, Trkiyede Frankfurt Okulu dnrlerinin tantlmasna evirileriyle, dersleriyle byk katks olan hocam Prof. Dr. nsal Oskay ve toplumsal gelimede tampon mekanizma kuram zerine yapt alan aratrmalaryla tandm Prof. Dr. Mbeccel Krayla yaptm grmelerin byk etkisi olmutu. nsal hoca kendisinden rendiim Eletirel Teorinin pek itibar etmedii ampirik almalar bir kenara brakmak iin henz ok gen olduumu ve sahaya inmem gerektiini syledi, hatta sadece sylemekle kalmayp bana ilk ky yolculuumda elik de etti. Mbeccel hoca ise, okuduum kitaplar ve Trkiyedeki haberleme a, teknolojik bilgiler, istatistikler, vb. arasnda skp kaldm bir anda, bana btn bu elimdekileri bir sreliine bir kenara brakp, iimdeki gerek sorular bulmam ve gndelik yaam tela iindeki insanlara yakndan bakmam konusunda bana klavuzluk etti. stelik her ikisi de resmi tez danmanlarm deildiler; kendisine sorulan sorular dert eden akademisyen rnei oldular benim iin. te ksaca zetlediim gibi, okuduum ve rendiimi dndm teorilerin doruluunu snamak zere, gereklikte ok karmak, kaygan, ok sorunlu bir alana girmi oldum. Bu yaptmn (tpk u anda yapmaya altm gibi) Erol Mutlunun (2005:32) vurgulad biimde kendi kendini sorunsallatrmak anlamna geldiinin artk farkndaym.

MESLEK-E T M-B L MSEL D S PL N GEN NDEK SORUNSALLAR Kendi kendini sorunsallatrmak meselesinin, iletiim alanndaki almalarn dier akademik almalardan ayrlan zellii olduunu syleyen Erol Mutlu, iletiim zerine dnmenin bal

bana dnrl, zdnmsel olduunu vurgular (2005:32). Trkiyede iletiim aratrmalar zerine yaplan almalara baktmzda da, iletiim akademisyenlerinin kendi ortamlarnn farknda olarak; meslek, eitim ve bilimsel disipline odaklandklarn grrz. Bu yaznn kaynakasnda yer alan Trkiyedeki iletiim aratrmalar ve eitimi zerine kafa yoran baz iletiim akademisyenlerinin ne gibi sorunsallatrmalar ile ilgilendiine baktmzda; meslek, eitim ve bilimsel disiplin konularnn; alan tanmlamas, tarihsel-meknsal zemin ve kuramsal eilimler erevelerinde ele alndn syleyebiliriz. a. Alan Tanmlamas (ilevsellik + ekonomi-politik karar mekanizmalar): Bu kategoride; iletiim eitimini tanmlamak [basn yayn bilimi, gazetecilik eitimi, iletiim eitimi, iletiim bilimleri eitimi, enformasyon eitimi, vb.] (Abadan-Unat, 1972; zbek, 1993; Mutman, Mutlu, Morgan, 1998 ); iletiim mesleklerini tanmlamak (Abadan-Unat, 1972; nal, 1996; Mutman, Mutlu, Morgan, 1998); ders programlarnda teori-pratik atmalar [uygulamaya ynelik derslerle teorik derslerin dengesine dair tartmalar] (zbek, 1993; nal, 1996; Mutman, Mutlu, Morgan, 1998); iletiim eitimi veren okullardan mezun olanlarn i alanlar [meslek lisesi/ meslek yksek okulu/ faklte yaplanmalarnn karlatrlmas; staj sorunu, vb.] (zbek, 1993); iletiim akademisyenliini tanmlamak [niversiter eitim tartmalar] (Mutman, Mutlu, Morgan, 1998; Tokgz, 2000; Kejanlolu, 2000); letiim Bilimleri alann tanmlamak [disiplinler aras bilimsel aray] (Mutlu, 1994-1995; Tokgz, 2000; Kejanlolu, 2000); retim yesi-renci ilikisine yansyan medya kltr (zbek, 1993; nal, 2004) gibi konular ele alnmaktadr. Bu almalarn ortak noktalarndan biri; alan tanmlama abalarndaki sorunlarn kayna olarak daha ok kitle iletiim aralar tanmnn belirsizlii olarak ne kmakta. zellikle iletiim eitimi veren okullarn faklteye dntrlmesi srasnda karmza kan blmler, anabilim dallar ve bilim dallarnn daha ok aralara gre farkllatrlmasnn (Radyo-Televizyon-Sinema-GazetecilikBasn-Yayn-Reklam-Fotoraf-Biliim,vb.) yaratt sorunlar tartlmakta. Halkla likiler ise belli bir araca odaklanmayan, ancak kamu ynetimi ve iletmecilie yaknlyla farkl bir yerde duran bir alan. Yine daha eski akademik disiplinlerle olan ilikiler (Siyaset Bilimi, Hukuk, ktisat, Sosyoloji, Sosyal Psikoloji vb.) iletiimle ilgili meslek-eitim ve bilimsel disiplin tartmalarnn odanda yer alr. b. Tarihsel ve Meknsal Zemin: Tarihsel geliime bakarak meslek-eitim ve bilimsel disiplin zerine yaplan almalarda, hem Trkiye ve Bat, hem de Trkiye iinde farkl kentlerdeki kurumsallamalarn, oluumlarn ele alndn grrz (Abadan-Unat, 1972; Tokgz, 2000 ve 2003). Bu da bizi tarih ve meknsal zemini birlikte anmaya gtrr. Geri yukarda sz ettiimiz alan tanmlama almalarnda da bir tarihe kartmak eilimi olduu grlecektir (Kejanlolu, 2000). Trkiyedeki iletiim aratrmalarna dair almalarda, ekonomik/ politik ve sosyal bir

gereklik olarak Trkiyedeki basn-yayn ortamnn genel bir saptamas [kurumlar-kurulularhukuksal dzenlemeler-sendikal rgtlenmeler-teknolojik gelimeler, vb.] yaplr. Medya kurulularnn yaplanmasyla iletiim eitimi veren okullar arasndaki zihniyet farkllklar arasnda kurulan ilikilerde stanbul ve Ankara karlatrmas karmza kar (Abadan-Unat, 1972; Tokgz, 2000 ve 2003). Bu almalarda adeta bir asl kurucu kimdir? sorusuna yant aranr ki, bu eilimi rnein Amerikadaki iletiim eitimiyle ilgili almalarda da grmek mmkndr (Rogers, 2001). Kiisel deneyim srecinden yola karak, gzlem, saptama ve nerilerin de akland tarihsel-meknsal zemin vurgusu yaplabilir (zbek, 1993; Mutlu, 2000). Sanayileme, kentleme ve globallemeye ilikin vurgular da yine iletiim aratrmalarnn gidiatyla balant kurularak ele alnr (Mutlu, 1994-1995; zbek, 1993; nal, 1996). c. Kuramsal Eilimler: Aratrmaclarn meslek-eitim-disiplin zerine yazlarnda kendi kuramsal eilimleri bazen aikar [Mutlu, 1994-1995: Retorik almalarnn yetersizliine vurgu; zbek, 1993: ekonomi-politik ve eletirel yaklamn gerei; nal, 1996 ve 2004: eletirel pedagoji aray] bazen rtk [Abadan-Unat, 1972: modernizasyon, sosyal sorumluluk anlay; Tokgz, 2000 ve 2003: bilimsel metodoloji vurgusunun hem liberal hem toplumcu eilimleri iermesi; nl ve Atabek, 2001: akademisyenlerin alma koullarnn liberal anlamda iyiletirilmesi] biimde karmza kmaktadr. Sonu Kukusuz burada yapmaya altm niteliksel snflandrmalarda bavurduum kaynaklar, bu alanda yaplm btn almalar iermemektedir. Ancak sz konusu kaynaklar hazrlayanlarn, bir tartma ortam yaratmak asndan nc konumunda olduklarn iddia edebilirim. Bu yaznn giriinde ve devamnda sz ettiim bir faaliyet raporu olmann tesine geen bir zdnmsellik araynn bu yazda ikin olmakla birlikte, hem Trkiye, hem iletiim, hem de akademisyenlik gibi kocaman ve karmak bir ilikiler yuma balamnda yalnzca kk bir deneme olarak kabul edilmesinden bakaca bir beklentim olamaz. Bu almaya balarken zendiim Homo Academicusu (Bourdieu, 1990) titizlikle okuyup anlamak iin daha geni ve sakin zamanlara ihtiyacm var. Yukardan globallemenin giderek her alan kuatan vizyonumuzmisyonumuz sylemi ve markalama stratejileri lgnlndan bamsz, ilevsellie indirgenmeyen ve medya ile tehlikeli ilikilere kar srekli bir savunma halinde olmayan bir akademisyenlik zlemiyle. D PNOTLAR 1. Toplumsal zemini habitus karl olarak kullanyorum. Bourdieu, 1970li yllarda toplumsal pratikleri incelemek zere gelitirdii habitus kavramn:

toplumsal eyleyicilerin, belirli bir toplumsal ve iktisadi koul trnn iselletirilmesi yoluyla edindikleri ve sz konusu alann iinde tanmlanm bir yrngede az ya da ok gerekleme frsat bulan farkl yatknlk sistemleri olarak aklamaktadr (2003, s.90). Bedene dnm toplumsallk olarak habitus aktrlerin sonsuz deikenlikteki durumlara uyarlanabilecek sonsuz sayda uygulamalar retmelerine elveren emalar (Burke, 1994, s. 117) sunar. Ancak yalnzca iine doduumuz verili toplumsal ortamdaki eyleyenlerin kaderi deildir; iinde yaand srece varln srdren; yerleim yeri, yerleenler, alkanlklar ve mcadeleler tarihi anlamnda bir yerleme srecini" barndrr. Yatknlklar, yerleik bir yaam biimine zemin hazrlayabilir. Yaam biimi; "zevkler" gibi ayrt edilebilir gstergelerin, uygulamalarn snflandrld bir sistemdir (Bourdieu, 1989, s.170172). 2. Bu almann ana eksenini oluturan akademisyenin zdnmsellii meselesini tarttm (Haziran 2005) Emine O. ncirlioluna, kafamdaki sorunlar dile getirme cesareti verdii iin kran borluyum. nsanlarn yaamlarna katlarak gzlem yapmak, yaayarak renmek konusunda sosyo-kltrel antropoloji ve etnografik alan aratrmasnn birlikteliine; szel tarih ve metin zmlemesi yntemlerini kullanan kltr almalarnn genilettii olanaklara deinen ncirliolu (2003:66-69) ile sahici olaylar/ insanlar/ yaamlar peinde koarken, kendimizi nasl ifade edeceimiz konusunda zdnmselliin ne karlmas gerektiini konumutuk. Yine ayn tarihlerde birlikte katldmz bir konferans iin yurtdndan gelen eski rencim, yakn arkadam Ece Algan; Amerikadaki doktora srecinde makbul aratrmalarn hep etnografik almalar olduunu, bu yaklamn tartld bir kitab vererek aktarmt. Bu kitapta zellikle akademik almann paylalmas konusundaki bir makale (Couldry, 2003) ilginti; analiz ettiimiz medya ortamnn tam iinde yer alarak, etnografiyi mitletirerek medyann iktidar ilikilerini anlayamayacamz vurgulanyordu. Trkiyede byk medyann odakland stanbulda yaayan biri olarak, herhangi bir televizyon karakteri, bir haber, bir televizyon dizisi konusunda gndem oluturmak zere grevlendirilenler (genellikle medyada alan kendi rencilerim) tarafndan sk sk gr almak isteyen telefonlarla karlarm ve kendimi kusura bakmayn ama izlemediim bir program hakknda konuamam derken bulurum. te yandan, medyadaki iktidar ilikilerinin nasl kurulduunu anlamak iin saatlerce, gnlerce ekran banda program izlemenin veya kaytlar didiklemenin abesle itigal olduuna, zellikle izleyici almlamalar konusunda yorum yapabilmek iin sadk izleyiciyle yarmaya kalkmann imkanszlna inanrm. Yine de, derslerde, yazlarmda, sunularmda popler medyaya atfta bulunmaktan kendimi alkoyamam. Yntem konusundaki tesadfi olmayan birliktelikleri bulup kartmann yollarn bir baka almada belki daha etraflca ele alabilirim. KAYNAKLAR Abadan-Unat, Nermin, Bat Avrupa ve Trkiyede Basn Yayn retimi, A.SBF. yay., Ankara, 1972. Bourdieu, Pierre -Loic J.D. Wacquant, Dnmsel Bir Antropoloji in Cevaplar, ev. Nazl kten, letiim yay., 2003, stanbul. Bourdieu, Pierre, Homo Academicus, ( ng. ev. Peter Collier) Polity press, 1990, Cambridge.

Bourdieu, Pierre, Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste, ( ng. ev. Richard Nice), Routledge, Londra, 1989. Burke, Peter, Tarih ve Toplumsal Kuram, ev. Mete Tunay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994. Couldry, Nick, Passing Ethnographies: Rethinking the sites of agency and reflexivity in a mediated world, Global Media Studies, der. Patrick D. Murphy, Marwan M. Kraidy, Routledge, New York-Londra, 2003, s.40-56. nal, Aye, Haberi Okumak, Temuin yay., stanbul, 1996. nal, Aye, Derslii Kamusal Tartmann Olutuu Bir Mekn Olarak Yeniden Dnmek, Kamusal Alan, der. Meral zbek, Hil yayn, stanbul, 2004, s. 561577. Kejanlolu, Beybin, Kitle letiim Aratrmalarnn Tarih Yazmlar, Medya ve Kltr (1. Ulusal letiim Sempozyumu Bildirileri), 2000, Ankara, 2941. Marx, Gary T. Gen Toplumbilimcilere 37 Ahlki Buyruk, ev. Nuray Trkolu, Babil, stanbul, 2004. Mutlu, Erol, letiim almalar Alanna Aykr Bir Bak- Bir st letiim Olarak letiim almalar, LEF Yllk 19941995, 165180. Mutlu, Erol, Mahmut Mutman ve Michael Morgan, Tartma: letiim Eitimi, Kltr ve letiim, 1998, 1/2, 1627. Mutlu, Erol, Trkiyede letiim Eitimi: Kiisel Bir Tarih Denemesi, letiim-8, 2000, 234259. Mutlu, Erol (derleyen ve eviren) Kitle letiim Kuramlar, topya yay. Ankara, 2005. Mutlu, Erol, Globalleme, Popler Kltr, Medya, topya yay. Ankara, 2005. Onaran ncirliolu, Emine, Sosyo-Kltrel Antropoloji, Kltr Aratrmalar ve Trkiye Kltrlerinde G, Kltr ve Modernite, der. Gnl Putlar, Emine O. ncirliolu, Bahattin Akit, Tetragon-Trkiye Kltr Aratrmalar, stanbul, 2003, s.63-77. zbek, Meral, letiim Eitimi zerine, Yllk92, Ankara niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, Ankara, ABYYO Yaynlar, 1993, 307-327. Rogers, Everett, The department of communication at Michigan State University as a seed institution for communication study http://www.findarticles.com/p/articles/mi_qa3669/is_200110/ai_n8973798 Tokgz, Oya, Trkiyede letiim Aratrmas: Nereden Nereye, Kltr ve letiim, 2000, 3/2, 11-30. Tokgz, Oya, Trkiyede letiim Eitimi: Elli Yllk Bir Gemiin Deerlendirilmesi, Kltr ve letiim, 2003, 6/1, 9-32.

Trkolu, Nuray, Toplumsal Deiimde Televizyon zleyicilii: Televizyon zleyen ve zlemeyen ki Kyde Karlatrmal Alan Aratrma Modeli, Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1988. nl, Sezen, Nejdet Atabek, Deniz Ta, letiim Fakltelerindeki retim Elemanlarnn Fakltelerindeki Eitim-retim Ortam Hakkndaki Grleri, letiim-12, 2001, 127-147.

Drt On Yln Birikimi: Prof. Dr. Oya Tokgzn Trkiyede letiim Alanna Katklar
mer ZER1 Giri Bu almada, Ankara niversitesi letiim Fakltesi Gazetecilik Blm retim yesi Prof. Dr. Oya Tokgzn bu alanda ortaya koyduu almalar incelenmi ve alana ne tr katklar olduu gsterilmeye allmtr. Tokgzn seilmesinin nedeni, iletiim alannn gelimesinde nc isimlerden biri olmasdr: Oya Tokgz, meslek yaamnda 4 on yl geride brakmak zeredir. 1960l yllarn ortalarndan itibaren niversite yaam iinde bulunmaktadr. 1960l yllarn sonlarndan buyana da akademik almalarn srdrmektedir. Tokgzn almalarn tantma, Trkiyede iletiim alannn geliimi konusunda bilgi sunabilir; bir anlamda, Trkiyede iletiim alanndaki gelimelere de k tutabilir. almalar dnemlere gre deil, konulara gre ele alnarak incelenmitir. Baz konularda birden fazla bazlarnda ise sadece bir alma bulunmaktadr. Birden fazla almann yapld konularn deerlendirmesinde ilgili almalar dikkate alnmtr. Baka bir anlatmla, bu almalar farkl dnemlerde yaynlanm olsa bile bir arada deerlendirilmitir. Aratrmann snrll olarak, Oya Tokgzn elden geirilen almalarnn yeterince tantlamam olabilecei gsterilebilir. Nitekim ok fazla bilgi ykl almalarn, bu trden bir almada tantmann ok g bir i olduu yaz hazrlanrken fark edilmitir. Bu noktada almann byk lde tantm yazs olduunu belirmekte de yarar bulunmaktadr. Ayrca alma sadece Tokgzn yaynlarndan olumutur. Tokgz baka kaynaklardan yararlanarak deerlendirmek daha gerekli ve yeterli olabilir. almada, Tokgzn yaynlar nce rakamlarla ele alnm, ardndan ierikleri lsnde tantlmtr. Son olarak da bir deerlendirme yaplmtr. A. Oya Tokgzn almalarna Genel Bir Bak: Rakamlarla Tokgz 1964de SBF Uluslararas likiler blmnde lisans, 1969da Boston University School of Public Communicationda yksek lisans ve 1972de SBFde doktorasn tamamlayan Tokgzn ilk almas 1972, sonuncusu ise 2005 ylnda yaynlanmtr.2 lk yayndan gnmze geen 33

Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi Basn ve Yayn Blm retim yesi. 1972 yl Trkiyede ilk yaynlanan alma asndan belirtilmektedir. Bundan nce 1969 ylnda Boston niversitesinde yaynlanmam yksek lisans tezi bulunmaktadr.
2

ylda toplam 63 almas yaynlanmtr.3 Bunlarn 4 kitap 1i derleme kitap, ounluu da makalelerden olumaktadr. Tokgzn bildiri ve kitap blm olarak hazrlad almalar da bulunmaktadr. Tokgz, profesrle ykseltildii 1985 yl ve ncesinde 34, 1986 yl ve sonrasnda da 29 alma yaynlamtr. Toplam 9 adet ingilizce yayn bulunmaktadr. Derleme kitap dnda sadece bir almas ortak yayndr. Bunu da Hocas Prof. Dr. Nermin Abadan-Unat ile birlikte yapmtr (1994a). almalarn konulara gre dalmna bakldnda iletiim eitimi ve aratrmas konularnda 4, genel olarak medya asndan 19, kadnn sunumu ya da kadna ynelik sunum asndan 12, siyasal iletiim, siyasal reklam ve reklam konularnda 25, kitle iletiim aralar ve ocuklarla ilgili 5, uluslar aras medyayla ilgili 2 ve eviri makale olarak da 2 alma yaynlamtr. Buradaki rakamlarn toplamdan fazla kmasnn nedeni baz almalarn birden fazla gruba uymasdr. Oya Tokgz gnmze kadar 22 yksek lisans tezi ynetmitir. Ynetilen tez konular arasnda haber sylemi, popler kltr, yeni teknolojiler, uluslar aras iletiim, basn-iktidar ilikisi, basn tarihi, gazete, televizyon ve video rnek olaylar, yerel basn, siyasal katlma ve kitle iletiim aralar, basnda sivil itaatsizlik eylemlerinin sunumu gibi konular yer almaktadr. Ynettii doktora tezi says ise 10dur. Tokgzn ynettii doktora tezlerinin konular ise, yeni iletiim teknolojileri, popler kltr, gndem belirleme kuram, d basnda ve Trk basnnda d haberler, basn alanlarnn durumu, enformasyon toplumu, yetitirme kuram ve magazin basn ve haber anlay oluturmaktadr. B. Oya Tokgzn almalarnn Konulara Gre Deerlendirmesi Belli gruplara gre ele almak, Oya Tokgzn almalarnn daha iyi anlalmasn salayacaktr. Buna gre, Medyay eitli Alardan Ele Alan almalar bal altnda yazarn bu alanda eitli konular ieren almalar incelenmitir. Bunun yannda Siyasal letiim, Siyasal Reklam, Reklam ve Tketim bal altnda ilgili almalar ele alnmtr. Tokgzn almalarnda baz temalara zellikle deinmek yararl olacaktr. Bu temalardan biri kadn konusunda yazdklar, dieri ise kitle iletiim aralar ve ocuklar asndan ortaya koyduu almalardr. Bunlarn yannda kitaplarndan zellikle ikisi dier gruplar ierisinde deil de ayr balk altnda incelenmitir. Bunun gerekesi ilgili balk altnda aklanmtr. 1. Medyay eitli Alardan Ele Alan almalar

Bu rakam, aratrma iin yaplan taramada elde edilen toplam alma saysn ifade etmektedir.

Bu balk altnda Oya Tokgzn medyayla ilgili yazlar deerlendirilmitir. Konu btnl asndan 4 alt balk oluturulmutur. Buna gre, Kitle letiim Aralar ve Gazetecilikle lgili almalar bal altnda Tokgzn, Teknolojik Bir kurum Olarak Gazete, Gazetecilik ve Kitle letiim Aralar Tanmlamas, Gazetecilik-Halkla likiler likisi, Haber Ajanslar, Haber zmlemeleri ve Kitle Haberleme Aralarndan Medyaya 2000lere Doru Durum Saptamas gibi balklarla da isimlendirilebilecek almalar zetlenmitir. Yerel medya, tekelleme ve alandaki yenilikleri deerlendiren almalar ayr balklar altnda ele alnmtr. a. Kitle letiim Aralar ve Gazetecilikle lgili almalar Oya Tokgzn kitle iletiim aralar, gazete ve gazetecilie ilikin tanmlamalarn Temel Gazetecilik kitabnda bulmak da olasdr; ancak Temel Gazetecilik ayr balkta tantld iin dier baz almalarna bavurarak ortaya koymak mmkn olmutur. Sz edilenler arasnda yazarn ilk almalar da yer almaktadr. Tokgz 1970li yllarda, kitle haberleme aralarnn4 teknolojik bakmdan geleceklerinin iyi grnmekle birlikte nitelik olarak byk kukular uyandrdn belirtmektedir (1974: 273). Gazeteyi teknolojik bir kurum olarak deerlendirirken de, yazl teknoloji mi yoksa basl teknoloji mi olacann tartmasn yapmaktadr (1985). Bu balamda nce 20. Yzyl iletiim teknolojilerindeki patlamaya dikkat ekmektedir (1985: 61). Gazeteye toplumsal ve teknolojik bir kurum olarak baklabileceini belirten Tokgz, bunlarn deerlendirmesi sonucunda yazl ya da basl teknolojinin hangisinin egemen olabilecei konusunda karm yaplabileceini ifade etmektedir. Tokgze gre, gazetenin toplumsal bir kurum olmasnda yaz ile deiebilir harflerin kullanmnn rol olurken (1985: 62), gazetecilik teknolojisinin gelimesinde matbaaclktaki gelimelerin yannda telgrafn, telefonun, daktilo makinesinin, fotorafn, fotoraf kliesinin ok byk nemi olmutur. Bunlarn yannda yeni bask teknikleri, dizgi yntemleri, bilgisayarla dizgi gibi yntemler kullanlmaya balanmtr (1985: 63). Tokgze gre, gazetenin bilgisayarlamas, toplumun elektronik aa ynelmesini salamtr. Bunun sonucu olarak, Viktoryen anlamda, haber vermede objektiflik yerine elektronik an grevleri gelecektir. Tokgz, Trkiyede basnn durumunun ne olaca ile ilgili olarak ise, basnn kendisinin karar vereceini belirtmektedir (1985: 65). te yandan Tokgz, gazeteciliin temel ilevinin haber verme ve elendirme olduunu dnmektedir (1974: 269, 271; 1975a: 84). Merton ve Lazarsfelde dayandrarak ald stat kazandrma, toplumsal norm zorlamas ve pasifletirme veya uyuturma gibi dier ilevlerin

Tokgzn nceleri kitle iletiim aralar yerine kitle haberleme aralar kavramn kulland zaman zaman belirtilecektir.

bunlardan sonra geldiini kabul etmektedir denilebilir (Tokgz, 1974: 271-272). Ayrca, kitle iletiim aralarnn modernletirme ilevi olduunu da belirtmektedir (1974: 272). Gazetecilik denildiinde ise sadece yazl basnn yapt gazetecilii deil radyo, televizyon ve dergi gazeteciliini de ifade etmekte (1974: 267); radyo, televizyon ve yazl basnn habercilik anlaylarnn ve haber toplama biimlerinin ayn ama sunularnn farkl olduunu belirtmektedir (1974: 270). Bunun yannda sz konusu kitle iletiim aralarnn birbirinden farkl zelliklere sahip olduunu anmsatmaktadr. Buna gre radyo kulaa, televizyon kulaa ve gze, gazete de sadece gze hitap etmektedir. Bu arada radyo ve televizyonun hz bakmndan yazl basn geride braktna vurgu yaparak (1974: 268-270), radyo ve televizyonun habercilie balamasyla birlikte, gazetelerin okuyucu bulma sorunuyla ba baa kaldna dikkat ekmektedir (1975a: 83). Ancak kalc bir belge niteliini ancak gazete tamaktadr. Buna karlk gazete okurken insanlarn sadece bu ie odaklanmalarnn gerekmesini, radyo ve televizyonun arts olarak gstermektedir (1975a: 85). Bu aklama ve tanmlamalarnn yannda Tokgzn daha 1970lerin balarnda kitle iletiim aralarnn ekonomi-politiine uzanan deerlendirmeleri olduunu sylemek mmkndr (1974: 274-277). Tokgz, kitle iletiim aralarnn toplumsal grevleri ve etkilerinin, bunlarn mlkiyetleri ve zerlerinde uygulanan denetime gre deitiini belirtmektedir (1974: 274). Tokgzn kitle haberleme aralarnn bynden ne lde yarar salayaca artk, kiilerce tanmlandrlm bulunmaktadr (1974: 277) deerlendirmesi ve alclar seme, reddetme, kabul etme tercihine sahip olarak tanmlamasyla onlar aktif zneler olarak konumlandrd belirtilebilir. nsanlarn kitle iletiim aralarna zaman ayrma gibi bir durumda olduklarna da deinmektedir (1975a: 84). Oya Tokgzn basn alannda rettii ilk almalar arasnda haber ajanslarn konu alan da bulunmaktadr (1972). Bu almasnda Tokgz, ajanslarn ortaya k, geliimi ve o dnemki durumunu sunmaktadr. Tokgzn ajanslar asndan yapt bir saptamaya gre, haber ajanslar genellikle, basn endstrisinde ayr bir blm meydana getirmektedir ancak, kurulular, ileyileri bulunduklar lkelerin hukuki rejimlerine gre deimektedir (1972: 143). Haber ajanslar, muhabirlerin grevleri olan haber toplama ve yazma ilemlerini yapmaktadr. Ancak, bunlar btn kitle iletiim aralar iin haber haline getirmekte, herkesin kullanmas iin belli bir cret karlnda satmaktadr (1972: 145). Haber ajanslarnn ilevsel olmasnda ise haber maliyetinin artmas etkili olmaktadr. Ayrca kitle iletiim aralar kendi personel saysn artrmak yerine haber rnekleri iinde seim yapmay daha uygun bulmaktadr (1972: 146). Tokgz, dnyada bir ok haber ajansnn ilevsel olduunu anlatt (1972: 148-153) yazsnda, Trkiyede de haber ajanslarnn kitle iletiim kurumlarna haber verdiini belirtmektedir (1972: 153-156). Tokgzn

o dnem iin yapt baz saptamalar dikkat ekicidir. rnein, daha ok byk gazeteler ajans haberlerini kullanmaktalar, hz konusunda yeterli deiller, d haberlerde kendileri de yabanc ajanslara bamllar, tirajlara gre cret alnmas, oranl bir durumu engellemektedir (1972: 157). Tokgzn bir almas da gazetecilik ile halkla ilikilerin ilikisini ortaya koymaya dnk olmutur. Tokgze gre o dnemde gazeteler ve dergiler halkla ilikiler alannda byk ve nemli grevler stlenmitir ve radyo ve televizyona oranla ayrcalkl konumunu korumaktadr (1988b: 141). Ona gre halkla ilikiler yazl basn ilikisi denilince ilk akla gelen, kamu ve zel sektr asndan ynetimin ynetileni tanma ve ynetimi tantma ilevlerinde yazl basnn rolnn ne olduudur. Nitekim yazl basn ynetim hakknda ynetilenlere bilgi verir ve ynetilenlerin dndklerini aklar. Baka bir adan bakldnda ynetim, kendi ynetimini salamlatrmak, korumak, pekitirmek iin bilgi toplar. Tokgz, kurulularn haber verme srecini deerlendirirken eik bekisi ve haber ynlendirme kavramlarn dikkate almaktadr (1988b: 142143). Ayrca haberletirilmek zere verilecek enformasyonun zamanlamasnn nemine deinmektedir. Bu srete basn blteni, basn bildirisi hazrlandna dikkat eken Tokgz (1988b: 143-144), basn toplants, basn konferans dzenlemelerini ve basn turlarn da anmsatmaktadr (1988b: 144-145). Tokgz, znde gazetecilii ve halkla ilikileri iletiim olgusu temelinde bir araya getirmektedir: Gazeteciliin amac dnyay tanmlamaktr. Sokaktaki insana dnyann resmini sunmaktadr. Ancak gazeteciliin ileyii tek ynl olurken, halkla ilikilerin amac ift ynl iletiim kurmaktr. Dolaysyla halkla ilikiler-gazetecilik ilikisinin belirleyicisi, bu hassas ilikinin salanmas, srdrlmesidir (1988b: 146). Bu almalarn yannda, Tokgzn yazl basn haberleri zerinde gerekletirdii zmlemelerinden sz etmemek bir eksiklie iaret edecektir. Bu anlamda iki almas dikkat ekmektedir5: Oya Tokgze gre, siyasal iddeti toplumun sosyo-ekonomik kltrel yapsyla birlikte deerlendiren aratrmalar, kitle iletiim aralar ile siyasal iddet arasndaki dolayl ya da dolaysz ilikiyi karmlardr. te yandan kitle iletiim aralarnda siyasal iddet sunumu ilgili temelde iki gr bulunmaktadr. lkinde kitle iletiim aralarnn siyasal iddeti ar derecede byttklerini ileri srerken, dier gr sahipleri, bu aralarn siyasal iddetin propagandasn yaptklarn kabul etmektedir (1986b: 43). Bu gr as Tokgzn kitle iletiim aralarnda iddet sunumuna bakmasn salamtr. 1975-1980 yllar arasnda Hrriyet, Tercman, Milliyet ve Cumhuriyet gazetelerinde siyasal iddetin nasl deerlendirildiine gzleme dayal olarak bakt aratrmasnda bu tr haberlerde lm ve ldrme szcklerinin youn olarak kullanldn bulmutur (1986b: 44). Dier youn szckler arasnda can alma, paralanma, ehit olma veya edilme, yaralanma
Tokgzn zellikle yazl basnda yer verilen (siyasal) reklamlara ynelik zmlemeler yapt dikkat ekmektedir.
5

bulunmaktadr. Haberlerde olayn olduu yer mutlaka verilmektedir (1986b: 44). Buna karlk siyasal iddetin cezalandrldna dair szckler de kullanlmaktadr. Ele geirme, yakalanma, gz altna alnma, tutuklanma, soruturma almas, mahkum olma, lm cezas onaylanmas bu tr szcklere rnektir (1986b: 45). Haberlerde siyasal iddet olaylarnn trn belirlemek iin de saldr, bombalama, atma, ate ama gibi szckler kullanlmtr. Haberlerde olaylarn zaman boyutlar ilenirken, kim sorusunun karl olarak kurbanlar ve eylemciler ayrlarak sunulmaktadr. Ancak daha ok kurbanlar zerinde durulmaktadr (1986b: 45). Tokgz, yapt deerlendirmede gazetelerin verdikleri haberlerle ilgili olarak iyidir/ktdr tartmasna girmenin yerine yeterli/yetersizdir deerlendirmesini yapmann anlaml olaca zerinde durmaktadr. Ancak kendisi bu ynde bir deerlendirmeye eldeki verilerin genelleme yapmak iin yetersizliini gereke gstererek girmemektedir (1986b: 46). Tokgzn yaklam gnmz aratrmalar asndan geerli olabilir. Tokgz, dier almasnda ise ierik zmlemesi yntemini kullanmasna balanabilecek bir nedenden dolay, haberlemede iletilen mesajn nemine deinmektedir (1977a: 67). Kitle iletiim aratrmalarnda ierik zmlemesi ise daima mesajlar asndan uygulanmas nedeniyle, haberleme srecini meydana getiren dier etkenlerle ilgili baz sorular da yantlamak zorundadr. erik zmlemesi uygulanarak yaplan aratrmalar da grupta ele almaktadr: 1. Mesajn zelliklerini tasvir etme 2. Mesajn nedenleri veya gemii 3. Haberlemenin etkileri bakmndan varsaymlar deneme ve tmdengelim yapabilme. Tokgz yapt aratrmada ise, hem nicel hem de nitel ierik zmlemesi yntemini uygulayarak Tercman ve Cumhuriyet gazetelerinde 1973 Trkiye Byk Millet Meclis Seimlerine tutumunu belirlemitir. Sonulardan birine gre rneklemin ilk haftasnda Cumhuriyet seimleri daha ok haberletirmitir. (1977a: 76). Nitel zmleme sonucuna gre ise, iki ay sren seimlerde milletvekili Bakan olabilmek iin yldzlamtr (1977a: 78). Tokgzn buraya kadar deinilen ve aada yer verilen baz almalar dikkate alndnda, 1970lerde kitle haberleme aralar kavramn kullanarak habercilik zerinden yapt medya deerlendirmesinin, 1990l yllarda geniledii anlalmaktadr. Dier tm almalarnda olduu gibi dikkat eken bir nokta, Tokgzn deerlendirmesini yaanlan dnemde gelen gelimeler asndan yapmasdr. Bu nedenle, 1998 ylnda yaynlanan ve 1997de de bildiri olarak sunulan almasndaki bak asnda ve aklamalarnda genel olarak, o dneme nasl gelindii, ne durumda olunduu ve bu erevede medyann da ne durumda olduunu anlamak mmkndr (1998b). Ancak belirtmek gerekir ki, 1970lerin balarnda bile medyann ekonomi politiine snrl

derecede de olsa yaplan vurgu, 2000lere doru medya tekelleri zerinden yine yaplmtr (1998b). Tokgz 2000lere doru yaynlanan almasnda, gelinen noktada ulus devletteki krlmalardan, ekonomideki dnmlerden, ksacas dnyadaki yeni dzenden sz ederek medyann ald konumu dnya ve Trkiye asndan betimleyip, demokratik yapda medyann rolleri balamnda tartarak Trkiye iin bir model giriiminde bulunmaktadr (1998b: 45-50). Burada yapt iki saptama dikkati ekmektedir. Birincisine gre, medya ieriinde bollama olmu ve yazl basn ile elektronik basn arasndaki snrlamalar azalm, medyalar birbirine benzemitir (1998b: 46). kincisine gre de, Bat Avrupada kapitalist devlet medyas bunalmla kar karyayken, Dou Avrupada ise kapitalist devlet/medya ilikisi n plana karlmaya allmaktadr (1998b: 47). Tokgz, Trkiye asndan u deerlendirmeyi yapmaktadr: Trkiye bakmndan da gerek dnya genelinde gerekse Bat Avrupa zelindeki durumdan pek farkl deildir. Hi kukusuz, boyutlar ve kapsam bakmndan Trkiyeye zg koullar bulunmaktadr. 1990l yllardan itibaren, Trkiyede medyada egemen grnm, stanbul kaynakl oligopol medya kurulularnn yazl basn, radyo ve televizyon kanallarna sahip olmas retimi, datm ve reklamcl dzenlemeleri, kamu hizmeti yayn yapar ekle dnen TRTnin ise zayflamasdr (1998b: 47). Tokgzn pazar liberalizmi yaanmasna kar olduunu pazar liberalizmi lgnl kavramlatrmasndan; var olan medya ortamn eletirmesini de Bir elin parmaklarndan az sayda holdingin hatta iki ailenin egemenliinde olan stanbul kaynakl medya sektr (1998b: 53) tanmlamasndan anlamak mmkndr. Ona gre, rating kaygs, izleyicinin haber alma zgrlklerini biimlendirmektedir. eitlilik azalm ve kamu yarar kaygs asgariye indirilmitir. oulculuun yerini tek seslilik almak zeredir. Medyann beki kpei, temsil ve haber verme rollerinin gerekleip gereklemedii kukuludur. Bunun nedeni ise tekellemeye ynelmedir (1998b: 53). Tokgz, bu tablo karsnda bir model nerisine girimektedir. Buradaki asl kaygs ise medya ve demokrasi ilikisidir. Temel sorun olarak tekelci medya ortaya kmaktadr. Tokgz bu noktada kendi modelini ortaya koymaktadr: ncelikle, tekelci medya kendine eki dzen vermeli; orta ve kk lekli ve yerel medyann katklar dikkate alnmaldr. kinci olarak devletin kamusal mdahale erevesinde yapabileceklerini iine almaktadr. nc boyutu ise, gnll kurulular ve sivil toplum rgtlerinin abalar oluturmaktadr (1998b: 53-56). Tokgz modelin nemini Her boyutunun medya ve demokrasiye kendine gre ilerlik kazandrabilmek iin byk grevler stlenmesi gerektii de ak seik ortada diyerek aklamaktadr (1998b: 54).

b. Yerel Medya Oya Tokgzn yerel medyayla ilgilenmeye 70li yllarn sonlarnda balad sylenebilir. BYEGMnin dzenledii Anadolu Basn zendirme Yarmalarnda jri yelii yapm; Blge Gazetecilik toplantlarn izlemitir. BYEGMnin yaynlad ve yerel gazetelerden seilmi haberlere yer veren Anadolunun Sesi gazetesinin Genel Koordinatrln yrtmtr. Tokgzn yerel medyayla ilgili 4 almas bulunmaktadr. lkini 1980lerin banda yapan Tokgzn almalarna bakldnda kulland kavramlarda bir dnm olduu dikkat ekmektedir. rnein yerel basn (Tokgz, 1981, 1982, 1988) yerine zel radyo ve televizyonlarn da yayn yaamna balamasyla birlikte yerel medya kavramn kullanm (Tokgz, 2001) ve yerel basnla sadece yerel gazeteleri kastetmeye balamtr. Ulusal basn yerine yaygn medya kavramn da kullanmaktadr. Tokgzn yerel medyay, ulusal medya-yerel medya ekseninde ele ald nerilebilir. Ancak, tanmlamasnda net bir ulusal medya bulunmad nerilebilir. Nitekim ulusal medya olarak bilinenleri stanbul kaynakl medya olarak tanmlamaktadr. Bunun nedeni stanbul kaynakl medyann stanbul iin yerel medyaya dntn kabul etmesidir. Tokgze gre, ulusal dzeyde yaynlanan gazeteler blge sayfalar yaplmas gibi nedenlerden dolay ayn zamanda stanbul dnda da yerel ilev grmektedir.6 Trk yerel gazeteciliini ok sayda, az tirajl gazete nitelemesi ile aklayan (1988: 167) Tokgz, yerel Trk gazetelerini grupta toplamaktadr (Tokgz, 1981: 273): 1. Ulusal dzeyde egemen olan gazeteler. 2. Ulusal dzeyde egemen olmamakla beraber belirli bir gelimilik dzeyine ulam olan gazeteler. 3. Yerel nemi dahi sz gtren, kendine zg nitelikler tayan Anadolu gazeteleri.7 Tokgz, Trkiyede yerel basnn ilevlerini yerine getiremediini ak olarak ifade etmektedir (Tokgz, 1981).8 Bunun nedeni ise yerel basnn sorunlardr. rnein yerel gazete karanlarn asl iinin matbaaclk olmas, bu iin yannda gazete de karm olmalar yerel basnn ilevini yerine getirmesine engel olmaktadr. Nitekim karlan bu gazetelerin evreyi etkileme gleri pek olamamaktadr (1988: 168). te yandan, ulusal basn ekonomik ve teknolojik stnlkleri ele geirerek yerel ve blgesel basnn bymesini engellemekte, rol ve nemini ok
Tokgz iin asl baklmas gereken bir nokta da (2001), bunlarn tekel durumu nedeniyle ulusal veya yaygn olup olmadklardr. 7 Tokgz, bu genel ayrmna bal kalarak yerel basn belli gruplara daha ayrmaktadr. Bunlar, stanbul basn; Ankara, zmir ve Adana gibi baz kentlerde egemen olan yerel basn ve Anadolu basn eklinde belirtmek mmkndr (Tokgz, 1981: 273-283). stanbul basn iinde be bykler (Cumhuriyet, Gnaydn, Hrriyet, Milliyet ve Tercman) ile dierleri ayrmna da gitmektedir. 8 Tokgzn yerel basnla ilgili dier saptamalar arasnda lke dzeyinde ok byk farkllklar gsterdii bulunmaktadr (1981: 293). Tokgze gre yerel basn gelimektedir ama ulusal basnn yreselleme eilimleri yerel basn ksteklemektedir. Anadolu basnnn saylar dierlerine oranla fazladr.
6

dk dzeye indirgemekte, nemli bir toplam sat rakamna ulaarak, yerel basn asndan gazeteciliin ancak baz merkezlerde modern anlamda gerekletirilebilmesine neden olmaktadr (Tokgz, 1981: 272). Ayrca, Anadolu basnn temel sorunlar arasnda, yeterli muhabire sahip olmamalar ile kat, matbaa malzemesi, resmi ilan alamamalar ve haber malzemesi bulamama da belli bal sorunlar arasndadr (Tokgz, 1981: 283). Anadolu basnnn Kurtulu Savanda ok nemli rol oynadn belirten (2001: 11) Tokgz, ulusal basnn baka bir olumsuz etkisi nedeniyle yerel gazetecilik olgusunun sokaktaki insana pek bir ey ifade etmediini belirtmektedir: Trkiyede hemen herkesin stanbul kaynakl gazeteler ve televizyon istasyonlar zerinde konumaktan ok holandn ve bu nedenle yerel medyaya ilgi olmadn syleyen Tokgz, yerel medya kavramnn dahi bilinmediini ifade etmektedir (2001: 7). Tokgz, bunun en nemli yanllk olduunu ve kimsenin de bunun farknda olmadnn altn izmektedir. Nedenleri arasnda ise, stanbul kaynakl gazetelerin bazlarnn Trkiye dzeyinde egemen olmas, yaynladklar gazetelerin Trkiye dzeyinde yaygn datm olanaklarn salanm olmas bulunmaktadr. Yerel gazetelerin buna karlk, datm olanaklar ok snrldr ya da yoktur. stanbul kaynakl gazeteler ileri gazetecilik ve bask teknikleri kullanmaktadr. stanbul kaynakl basnn offset ve renkli baskya gemesi, yerel basnn stanbul kaynakl gazeteler teknolojik avantajlaryla gelimesini engellemitir (2001: 11).

Anadoluda kan gazetelerin gazetecilik yapmalarn engellemektedir. Ayrca, Anadolu gazetelerinin elemanlarndan kendi elemanlar gibi yararlanmaktadr. Bu muhabirler bulduklar haberleri ayn zamanda ulusal basna verdikleri iin yerel gazetede yaptklar haberin nemi kalmam olmaktadr (1988: 168). Dolaysyla yerel gazeteciler stanbul kaynakl medyaya hizmet gtrmektedir (1988: 178); 2001: 32).9 Tokgze gre yaygn ve yerel medyann deerlendirilmesinde haber verme de temel alanlardan biridir (2001: 7; 2004). Yerel gazetelerin pek ou haber bulmada zorluk ekmektedir. Basn Yayn Enformasyon Genel Mdrl 7 corafi blge esasna gore haftada 2 kez haber gndermektedir. Bu haberler yerel gazetelerde ksmen kullanlmaktadr (1988: 177). Tokgzn habercilik asndan yapt bir saptama olduka dikkat ekicidir. Buna gre, stanbul kaynakl medya yerel medyaya dikey dayatma iindedir. ehir ve blge sayfalar buna rneklerdir. Bu sayfalarda da magazinel ierik kullanlmaktadr (2001: 31). Tokgz, dnyadaki dengesiz haberleme olgusunun Trkiyede yerel dzeyde grldn dnmektedir. Tokgze gre, Basn lan Kurumu ve Basn Yayn Genel Mdrlnn abalarnn dengesiz haberlemeyi

TRT AA ve haber ajanslarnn muhabirleri yerel gazeteciyken bunlara gazeteler de eklenmitir. Yerel gazetecinin konumundaki deiiklik, onlara nem atfedilmesini salam ama aslnda onlar ilevlerini yapamaz duruma gelmitir. Bunun nedeni, bakalar adna gazetecilik yapmalardr (2001: 12; 2004).

engelleyici deil tersine pekitirici bir ilev grdn belirtmektedir (1981: 294). Baka bir saptamas ise yerel medyada da tekelleme olgusunun grlddr (2001: 33; 2004). Tokgzn Trkiyede yerel medyayla ilgili dier saptamalar da nem tamaktadr: Yerel medya kurulularnn bir ou uzun mrl olmamaktadr. Bunun temel nedenini sermaye/teknoloji/medya ilikisinde bulmaktadr (2001: 6; 2004). Yeterli sermayesi olmayan yerel medya ortadan kalkmak durumunda kalmaktadr. Yerel medya kurulular, yayn yaamna balayabilmekte, kapanabilmekte, yeniden yayn yaamna girebilmektedirler. Bu yap sregelmektedir. (Tokgz, 2001: 6; 2004). Tokgze gre, Anadoluda kan baz gazeteler kapanrken, baz yeni gazeteler yaynlanmaa balayabilmektedir. Siyasal ortamn gergin, tansiyonun yksek olduu dnemlerde Anadoluda yaynlanan gazette saylarnda art gzlemlenebilmektedir. Byle bir ortam iinde yayna giren gazeteler, fazla uzun mrl olamamaktadrlar. Yalnz, uzun yllardr tiraj az olmakla birlikte yaynlanmaa devam eden gazeteler de bulunmaktadr. (1988: 167). Tokgz yerel medyann saysal okluunu medya enflasyonu kavramyla aklamaktadr (2001: 6; 2004). Anadoluda kan gazetelerin 700-900 arasnda deitiini belirten Tokgz, rakamn bykl ile tiraj arasnda paralellik olmadna dikkat ekmektedir. Tokgzn izlenme/dinlenme oran asndan ayn vurguyu radyo ve televizyon iin de yapt nerilebilir. Tokgz Trkiyede blgelere gre gazete saysnn orantsz yaynlandna da dikkat ekmektedir (1982: 284-5). Trkiyenin gelimi blgelerinde gazete saysnn gelimemi blgelerine oranla daha fazla olduunu belirtmektedir (Tokgz, 1981: 289). Trkiyede blgelere ve illere ve ilelere gre yaynlanan yerel gazete durumuna bakan Tokgz (1982), yerel basn konusunda yeterli istatistiki bilgi ve aratrmann olmadna dikkat ekerek Tokgz, (1982: 283-4), Anadoluda kan gazetelerin ksmen ya da tmyle yalnzca abonelerine datldna vurgu yapmaktadr (1982: 283). Tokgz bu almada stanbul ve Ankarada ok gazete kmasnn gazeteciliin gelimesi iin ne lde gerekli olduunun ortaya karlmasnn zor ama nemli olduuna deinmektedir (1982: 306). Tokgz, sonuta, Trkiye dzeyinde yaygn bir gazetecilik olgusunun olduunu sylemenin g olduunu belirtmektedir. Tokgze gre, o dnemin Trkiyesinde ulusal dzeyde egemen olan gazetelerin yaygnl ve datm ann gll ynnden, yerel gazetecilik var olacaksa, yerel gazetelerin bunlara kar zorunlu olarak yaam sava vermeleri gerekmektedir. Bu sava ise kolay kazanlabilecek bir sava deildir. Sava kazanmak, ok sayda dank bir yapya sahip yerel gazetelerle deil, salam temellere dayanan, gl bir gazete kadrosu ve gazetecilik ordusu ile olanakldr. (1982: 309)

10

Tokgz, yerel basnn ilevsel olmas iin, ncelikle saynn azaltlmas gerektiini dnmektedir. Teknolojik olarak da gelimenin nemine deinmektedir. Bu temelin de yerel basnn kendisi tarafndan atlmas gerektiini nermektedir. Bunlarn yannda Tokgze gre ilan ve reklam ile haber desteinin, yerel basnn kendini gelitirmesini engelledii iin kaldrlmas gerektiini dnmektedir (1988: 179). c. Tekelleme Sorunu Oya Tokgzn bir ok almasnda eitli sorunlar ortaya konulmutur. Ancak tekelleme konusundaki almasnn en eletirel durua sahip olanlardan biri olduunu sylemek mmkndr.10 Tokgze gre, basn sektrndeki birikim ve tekellerin oluumu, 19. Yzyln son eyreinden itibaren, nce A.B.Dde daha sonralar Avrupa lkelerinde aka kendini belli etmeye balamtr. Gnmzde ise, tm yazl ve szl medyalar bakmndan sz konusudur (1991b: 94). Tekellemenin siyasal nedenleri olmakla birlikte, temelde ulusal ve dnya pazarlarndaki kar durumu, sermaye ak ve teknolojik gelimeyle olan balantsnn gcn gz ard etmemek gerekir (1991b: 94-95). Tekelleme her trl ekonomik sistemde olabilmektedir. Buna karlk gelimemi veya az gelimi lkelerde merkezi hkmetlerde tekellemeye neden olabilmektedir. Medyann mlkiyeti, iletilmesi ve denetimi merkezi hkmette toplandnda tekelleme dorua ulamaktadr (1991b: 95). Tokgz, eit tekellemeden sz etmektedir. Bunlar yatay, dikey ve apraz tekellemelerdir. 1991de apraz tekellemeden sz etmesi devam eden yllarda medyada grlen apraz tekelleme rnekleri asndan anlamldr. Tokgz, Trkiyede siyasal yaamdaki bunalmlarn ve bunlarn basn yasasna ve uygulamalarna yansmasnn tekellemeye giden yolu atn belirtmektedir. Bunun yannda yerel/ulusal medya ayrmnn ve ulusal medyann iki byk irket tarafndan datmnn yaplmasnn da etkili olduunu belirtmektedir (1991b: 96). Basna devlet yardmnn var olan durumu pekitirdiini de eklemektedir. Tokgz, teknolojik gelimelerden yararlanabilmenin de tekellemeyi tetiklediini belirtmektedir (1991b: 97-98). Tokgzn zerinde durduu bir nokta da 1970li yllardan buyana Trkiyede basn kurulularnn yeni teknolojiye uyum salamaya almasna karn, fikir iilerine yatrm yapmamasdr (1991b: 98-100). Trkiyede medya alannda grlen tekelleme asndan yabanc sermayenin de nemine deinmektedir. Nitekim Asil Nadir, basn piyasasnda verdii cretler ve gerekletirmek istedikleri bakmndan yank uyandrrken, gazeteler arasnda fikir iilerinin dei toku edilmesinde de byk rol oynamtr. Ancak Asil Nadirin basn kurulularna yabanc sermaye

Tokgzn 2000lere doru yaynlad baz almalarda da benzer eletirel duruu sergilediini sylemek mmkndr (1998b; 2000).

10

11

as yapmas, Trkiyede gerek bilimsel gerekse basn meslei evrelerinde byk yank uyandrmtr (1991b: 100). Tokgz tekelleme asndan reklama da deinmektedir. Teknolojinin girmesiyle birlikte yayn kurulularnn farkl yaynlar karmaya balamas ve bunlar finanse etmesi reklam pastasndan byk pay almasyla gerekleecektir. zel televizyonlarn da yayn yaamna balamas reklam asndan ciddi bir rekabeti getirecektir. Konunun baka bir boyutu daha bulunmaktadr. 1970li yllardan beri tiraj almak iin yazl basn lotaryaya bavurmaktadr. Yapacaklar lotaryay duyurmak iin de televizyona ynelmektedirler. Bu da ek bir maliyet getirmektedir (1991b: 101-103). Tokgz, 1991 ylnda medyann geleceini tekelleme asndan u ekilde grmektedir: Grnen odur ki, basn medyasnda tekelleme olgusu devam etmektedir, devam edecektir de. Belki, radyo, televizyon tekeli krlacaktr. apraz tekelleme yoluyla, radyo ve televizyon medyalarnda oulculua geilse bile, tpk basn medyasnda olduu gibi tekeller oluacan sylemek hi de kehanet olmaz. Daha doru deyile, tekeldeki ynetim devletten, zel giriime gemi olacaktr. Rekabeti dzen ile ok seslilik aranrken, bulunaca sanlrken, tek seslilie doru gidiin yolunun aldnn nemi kavranlmamaktadr. Bu ynden, tekelleri nlemek ynnden pek ok lkede balatlan gnll ve yasal giriimlerin Trkiyede de balatlmas byk bir zorunluluk olarak ortadadr (1991b: 104). d. Alandaki Gelimeleri Deerlendiren almalar Bu balk altnda yer alan almalarna gemeden nce, bir kez daha belirtmek gerekir ki, Tokgz yaad dnemlerin kendi alanyla ilgili gelimelerini youn olarak izlemitir. Neredeyse btn almalarnda bunu yakalamak mmkndr. Sadece alanla ilgili almalarna deinilmesi yazarn anlan zelliinin almayla snrl olduunu sunmamaktadr. Bunlar bir anlamda yazarn tanmlanan zelliinin kant durumundadr. 1. Gazetelerin Yurtd Basklar Oya Tokgz, almasnda nce yurtdnda baslan gazetelerle ilgili bilgi vermektedir. 3 ubat 1969dan beri yurtd bask yaplrken, o dnemde yurtd bask yapan gazeteler arasnda Hrriyet, Tercman, Milliyet, Gnaydn, Haftann Sesi ve Hafta Sonu bulunmaktadr. Bunlar arasnda Hrriyet, Milliyet ve Tercmann tirajlarnn olduka yksek olduunu belirtmektedir (1985a: 143). Ancak Tokgzn verdii bilgiye gre, yurtdnda baslan ilk gazete Akamdr. Gazeteler uzun sre matris gnderilmek suretiyle Almanya basklarn srdrrken, daha sonra yurtdnda kendi basmevlerini kurmulardr. Gazetelerin yurtd masalar bulunurken, sayfalar

12

burada hazrlanmaktadr. Yurtd basknn nedenleri konusunda u aklamay yapmaktadr: Yurtdnda alan iilerinin altklar lkelerde karlatklar sorunlarna zm getirmek, onlara yl gstermek, kopup geldikleri yurtlarndan haber almalarn salamak (1985a: 144). rnein Almanya basklarnn gereklemesinin nedeni, orada alan Trklerin haber alma gereksinimleri ve bunun karlanabilmesidir (1985a: 145). Tokgz, yurtd basklarnn ieriklerini genelde iki grupta toplamaktadr. Bunlar, yurt haberleri ve gncel konumlu Almanya haberleridir (1985a: 150). Yurtdndaki Trklerle ilgili haberler ise, Trkiyeye geilmektedir. Bunun iki nedeninden birisi, yurtd masalarnn sayfalara yerletirilmesi ve yurtd basklarnda yer almasn salamas, dieri ise bu haberlerin Trkiye basklarnda yer alabilecek olanlarna dikkati ekmektedir (1985a: 151). Tokgzn yurtd basklar konusunda yapt baka bir saptama ise Almanyann Trkiyedeki imajyla ilgilidir. Srasyla Asker Alman imaj, Nazi-Alman imaj 1960larla birlikte veren, Patron Alman imajna dnmtr. Ancak daha sonra Yabanc Dman Alman, Neo-Nazi gibi imajlar yerlemeye balamtr. Bunlarn yerlemesinde Trkiye basklarnn rol byk olmutur. Nitekim yurtd basklarnda bu tr kavramlara yer verilmemektedir (1985a: 152). Bunun yannda Almanya basklarnn iki toplum arasnda iletiim ve etkileim ynnden kpr grevi slendiini dnmektedir. 2. Elektronik Gazete Oya Tokgz, elektronik gazeteyle ilgili almasnda bu gazete trnn nasl olduunu en ince ayrntlarna kadar aklamaktadr. Bunu yaparken geleneksel gazeteden farkn ve avantajlarn ortaya koymaktadr. Tokgz, gazetenin ortaya knn teknolojik gelimeye bal olduunu ve ayrca kendine zg teknolojisi olduunu dnmektedir (1983: 24). Gazetenin elektronik gazete ekline dntrlmesinde gsterilen abann temelinde ise bilgisayarlarda haberlerin depolanmas, tekrar geri arlarak kullanlabilmesi, gazetenin tertip ve dizgisinde zaman tasarrufu, bask ve datmda srat kazanlmasnn yattn belirtmektedir (1983: 26). Elektronik gazeteyle gnmzde internet gazetecilii denilen gazetecilik trn ifadelendirdiini nermek mmkndr. Tokgz, almasnda videotext ya da teletext ile elektronik gazete arasndaki ilikiye de deinmektedir (1983: 27-29). Tokgzn bu almada yapt bir saptama olduka dikkat ekmektedir: Hi kukusuz, gazetecilik yapan iletiim aralar arasnda gazete, otomobil ve uak kullanlmadan nce, tpk demiryolunun sahip olduu tekele sahipti denilebilir. (1983: 29. Tokgzn dncelerinden elektronik gezetenin elektronik kltre katk salad, yazl kltr srdren gazetenin de kendine eki dzen verdii sonucunu karmak olasdr. Tokgzn dikkat ektii bir nokta ise olduka nemlidir: Enformasyonun malumat ekline

13

dntrlmesi iin her zaman an yaratc yeti ve yeteneklerine gereksinim vardr. Gnmzde de bolluunu her an yaknmzda hissettiimiz enformasyonun malumat ekline dntrlmesi, insanlarn, insanlarmzn aydnlatlmas gerekmektedir. Elektronik teknolojisi de kullansak, kilidi aann yazl, basl kelimeler olacan unutmayalm. (1983: 30). 3. litirilmi Gazetecilik Tokgz, ilitirilmi gazeteciliin deerlendirmesini yapt almasnda aslnda bir sava gazetecilii sunumu da yapmaktadr (2005). Tokgzn bak asndan sylendiinde sava savatr ve sava izleyenler de gazetecilerdir. Tarihte gazetenin ortaya ktndan buyana savalar hep izlenmitir. Tokgz, bu ynde baz rnekler de vermektedir. Ancak gnmzde savalar eskisi gibi yaplmamaktadr. Televizyon karsnda gerek sava izlenebilmektedir (2005: 75). Yazl basn asndan sylendiinde ise gazetelerde, dergilerde sava blgelerini ziyaret eden akredite gazeteciler ve gazeteci havuzlarnca yaplan savalarn neden, niin kt hakknda haberlerde bilgi sahibi olunmaktadr (2005: 75-76). litirilmi gazetecilik ise eskiden farkl gerekleen bir sava srasnda eskiden farkl bir uygulama olarak Irak Sava srasnda gndeme gelmitir (2005: 76). Aslnda bu tr gazeteciliin ilk rnekleri Afganistan Sava srasnda grlmtr. Ancak asl uygulamalar Irak Sava srasna denk gelmektedir (2005: 80). Bu savata 903 kaytl gazeteci grev yapmtr. Bunlarn 136s ngiliz olmakla birlikte dierleri eitli lkelerden gazetecilerdir. Aralarnda 3 Trk gazeteci de yer almaktadr. litirilmi gazeteci olmak iin 4 ayr anlama imzalamalar ve anlamadaki hkmlere uyacaklarn taahht etmeleri gerekmitir. stelik gazetecilere istee bal olarak askeri eitim de verilmektedir. Kurallara uymayanlarn gazetecilik grevleri kesinlikle sona erecektir. Gazetecilere Amerikan ve ngiliz askerlerinden oluan koalisyon gcnn bir paras olmalarna izin verilmekte, harekat srasnda olaylarn ayrntlarn yazmamalar art koulmaktadr. Bu sre gazetecilerin koalisyon glerinin propagandasn yapmalarn ortaya koymasna karn gazeteciler bunu kabullenmilerdir. Tokgz, bu durumu deerlendirirken, ilitirilmi gazetecilerin sava deneyimi kazandklarn, ama medya iin olduka nemli olan iletiim zgrl ve gvenilirlik kavramnn gme gittiini belirtmektedir. Oysa Amerikan medyas ilitirilmi gazetecilii sava ncesi, byk bir zgrlk olarak deerlendirmi ve Pentagonun gazetecilere iyi bir olanak salad havasn yaratmtr (2005: 80). Ancak ilitirilmi gazetecilik sunulduundan ok farkl olmu ve bir ok eletiri almtr (2005: 80-84). Tokgz, deerlendirmesinde sava gazeteciliinin 20. Yzyldan 21. Yzyla izledii izgide gazetecilik asndan kt/ok kt diye nitelenebilecek ekle dntn belirtmektedir. litirilmi gazetecilikle ilgili u deerlendirmeyi de yapmaktadr: Sava gazeteciliine eklenmek istenilen Pentagon tarafndan teoride iyi

14

dnlm, propaganda amal, pratii tam olarak oturtulmam bir sistem eklinde karmza kyor. Pentagonun karlarn tek tarafl olarak koruyor, ne karyor, iletiim hak ve zgrlne hi prim vermiyor. (2005: 84). Aslnda Tokgzn ilitirilmi gazetecilerin biz ve onlar sunumuyla tekinin oluturulmasna neden olarak (2005: 84-85) tarafszla nemli bir darbe indirdiklerini dndn nermek mmkndr. 2. Siyasal letiim, Siyasal Reklamclk ve Reklam ve Tketimle lgili almalar Bu balk altnda aratrmacnn siyasal iletiim, siyasal reklam ve reklam ve tketim konularnda ortaya koyduu almalar incelenmitir. a. Siyasal letiimle lgili almalar Oya Tokgzn siyasal iletiim balyla bir yazs bulunmaktadr (1986a). Tokgz bu almasn, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi Sempozyumu iin hazrlamtr. Ancak bir ok yazsn tanmna bal olarak siyasal iletiim erevesine koymak mmkndr. Bu yazda, siyasal reklam konulu yazlar ayr balklar altnda incelendiinden, siyasal iletiim bal altnda siyasal haberleme, siyasal toplumsallama, seim kampanyalar (1977b; 1977c; 1980a; 1982b; 1990) konulu yazlar ele alnmtr. Tokgzn siyasal iletiimle ilgili almalarna bakldnda ilk elde, kavram kullanm biimi dikkati ekmektedir. rnein siyasal iletiim kavramn ilk kez 1986 almasnda kullanmtr. Bundan nceki almalarnda bunun yerine siyasal haberleme kavramn kullanmaktadr. Tokgz, Belki de vurgulanmas gerekli olan ise, kavramn iletiim boyutundan m yoksa siyaset boyutundan m yaklalarak, tanmlanabilmesi sorunudur diyerek siyasal iletiim kavramnn tanmlanmasnn glne deinmektedir (1986a: 97). Ona gre siyasal iletiimin boyutlarn ve kapsamn belirlemek olduka zordur. Ancak kavram olduka ilgi ekicidir ve sokaktaki insan bile zerinde konuabilmektedir.11 Tokgz, siyasal iletiimi, siyasal ve iletiimi tanmlamayla balamaktadr (1986: 98). Kavramn tanm asndan ise Ithael de Sola Poolden yararlanmakta ve yaplan tanm deerlendirirken, yazarn siyasal ile iletiimin birlikte incelenmesi gerektiini nerdiini belirtmektedir (1986a: 99). Tokgze gre, siyasal sistemler siyasal iletiim zerinde denetleme gcn kullanmaktadr (1977c: 84-86; 1986a: 104-105). Ona gre, siyasal iletiim aratrmalar, sosyal bilimciler tarafndan demokrasinin gelecei dnlerek demagoglarn etkisini azaltma yollarn bulmak iin alan,

11

Tokgzn seim kampanyalarnn Amerikanlamas saptamas da dikkat ekmektedir.

15

laboratuar aratrmalar ve ierik zmlemeleriyle ok boyutlu aratrmalar yapmlardr (1986a: 106-111). Tarisel adan siyasal iletiim kapsamna davulcular, tellallar, rtkanlar, koucu ve atl ulaklar, hokkabazlar, palyaolar, dumanla ve atele iaretler, gvercinler, haber mektuplar, gazeteler, basn konferanslar ve toplantlar, devlet dairelerindeki emir ve genelgeleri saymaktadr (1986a: 102). Ancak Tokgz, 20. Yzylda kitle iletiim aralarnn geliimi nedeniyle siyasal iletiimin bu boyutunun gelitiini belirtmektedir (1977b; 1977c: 82-83; 1978; 1986a: 102-103). Ancak Tokgz, siyasal iletiimin kitle iletiim aralar asndan Trkiye iin yeni olmadn ve Osmanl Devleti dneminde gazetelerin ilevsel olduunu belirtmektedir (1986: 201). Tokgz, 1977de yapt deerlendirmede de Trkiyede kitle iletiim aralarnn siyasal iletiim asndan kullanmnn sayca oalmalarna paralel olmadn ifade etmektedir (1977c: 86). Tokgz siyasal iletiimin rol ve neminin siyasal dnrlerce takdir edile geldiini de belirtmektedir. 20. Yzylda ise zellikle 2. Dnya Savandan sonra evrensel siyasal toplulukta grlen byk deiikliklere paralel kendini gstermitir (1978: 79; 1986a: 98). Ancak 1. Dnya Sava srasnda radyonun kullanmna zellikle dikkat ekmektedir (1978: 79). Trkiyede siyasal iletiim aratrmalarn niversitelerin balattn ve baz kurumlarn srdrdn anmsatan Tokgz, ilk almalarn 1960l yllarda baladn belirtmektedir (1986a: 111). Tokgz, balang aratrmalar asndan Daniel Lerner, Orhan Trkay, Ruen Kele, zer Ozankaya, Nermin Abadan-Unat gibi isimleri anmaktadr (1986a: 111-112). Tokgzn siyasal iletiim ile ilgili almalarnda, yaplan aratrmalar gz nne alarak kitle iletiim aralarnn rol asndan zerinde durduu belirtilebilecek alanlardan biri, propagandadr (1977b; 1978; 1982b; 1986a). Kitle iletiim aralarnn siyasal etkilerinin younluuna deinen Tokgz, En ok zerinde durulann kitle iletiim aralarnn propaganda ilevi, rol ve nemi olmutur grn ortaya koymaktadr (1986a: 106). Bunda 1. ve 2. Dnya Savalarnda propagandann youn olarak kullanlmasnn (1982b: 629-631) etkisi olduu dikkat ekmektedir. Trkiyede ise radyonun seim kampanyalarnda kullanlmaya 1945de baladn anmsatan (1990: 72) ve kitle iletiim aralarnn hem bilgilendirici hem de propaganda ynnde ilev grdn belirten (1990: 71), Tokgzn baka bir almasnda da radyonun propaganda etkisinin ancak merak, bilgi, ilgi gibi boyutlar kendisinde toplayanlar asndan sz konusu olduu ortaya kmtr (1982b: 635-641). Dier bir alan ise siyasal toplumsallama aratrmalardr. zellikle siyasal iletiim aratrmalarnda propaganda zerine younlamann kitle iletiim aralarnn dier ilevlerini ihmal ettiini belirterek, sz konusu aralarn bilgi vermesiyle gerekleen toplumsallama aratrmalarnn da yapldna deinmektedir (1978: 80). Bu adan ilk aratrmann 1959da Herbert Hyman tarafndan yapldn anmsatmaktadr (1978: 81). lk

16

aratrmalarda kitle iletiim aralarnn siyasal toplumsallama etkeni olamayacaklar ancak ikincil derecede rol oynayacaklar ileri srlmtr (1978: 82-83). Ancak daha sonraki aratrmalar, bu ynde dorudan rol ve etkisi olduunu nermitir (1978: 84-88). Tokgz, bu anlamda Gnden Belirleme Kuramna gndermede bulunmaktadr (1978: 88-89). Tokgzn zerinde durduu bir alan da siyasal iletiimin karar verme zerindeki rol ve etkisidir (1977c). Bu adan kitle iletiim aralarnn haber verme ilevine deinmektedir (1977c: 85-87). Tokgz, kitle iletiim aralarnn siyasal katlmaya etkisini ortaya koymak iin 1973 Genel Seimleri ncesi Ankarann ankaya lesinde bir aratrma yapmtr. zetle sylendiinde bu aratrmada, kitle iletiim aralarnn insanlarn karar vermelerinde etkisinin olduu ortaya kmtr (1977c: 95-103). Tokgzn doentlik tezi olarak sunduu ve siyasal iletiim asndan yapt belirtilebilecek baka bir almasnn bir sonucunda ise, siyasal ilgi kitle iletiim aralarndan yararlanmaya ve dolaysyla siyasal katlma asndan bu aralarn etkisine neden olmaktadr. Bu sonular, kitle iletiim aralarnn siyasal iletiimde etkili olan araclar olduunu ifade etmektedir. b. Siyasal Reklamla lgili almalar Oya Tokgzn, siyasal reklamlarla ilgili grleri asndan ilk sylenmesi gereken belki de seimlerin kazanlmasnda etkisi olduu ynnde gr ortaya koymasdr (1991: 255). Bu grne paralel olarak Tokgzn yazlarnda siyasal reklam kullanmna scak baktn da nermek mmkndr. Tokgz, siyasal reklam ile ilgili Lynda Lee Kaidin tanmn kabul ediyor grnmektedir: Siyasal reklamclk, bir siyasal partinin veya adayn kitle iletiim kanallarnda zaman ve yer satn alarak, semenlerin siyasal inanlarn, tutumlarn ve davranlarn etkilemek bakmndan, siyasal mesajlar verme iin kullanlmas srecidir (Tokgz, 1991c: 13). Siyasal reklamclk almalarna bakldna, reklamclk almalarndan farkl olarak deerlendirmeyi sadece televizyon asndan deil gazete ve radyoyu da iine alacak ekilde yapt anlalmaktadr (1991; 1991c; 1994; 1995a; 1998; 1999). Bunda televizyonun 1977 seimlerinde ancak seim propagandas amal kullanma alm olmasnn etkisi de bulunmaktadr. Nitekim Trkiyede radyonun 1950 seimlerinde etkili olduunu ve bu seimlerde Demokrat Partinin ortaya koyduu Yeter Sz Milletindir slogannn seimin kazanlmasnda nemli bir yere sahip olduunu belirtmektedir (1991: 258). Tokgzn bu alanda yapt bir saptamaya gre ise, yeni siyasal imgeler ve simgelerin retilmesi abalarnda 1970li yllarda bir art olmutur. Buna rnek olarak da Adalet Partisi Genel Bakan Sleyman Demirel iin oban Sl, Cumhuriyet Halk Partisi Genel Bakan Blent Ecevit iin de Karaolan imgelerinin kullanmn vermektedir (1991: 259).

17

Ancak Tokgze gre Trkiyede siyasal reklamclk asl 1977 Genel seimleriyle balamtr. Bu seimlerde Cen Ajans tarafndan hazrlanan ve Hrriyette 21 adet yaynlanan reklamlaryla Adalet Partisinin Trk siyasal yaamnda siyasal reklamcln ncln yaptn anmsatmaktadr. Adalet Partisi, siyasal reklamcln balamasna nclk etmesinin yannda Trkiyede seim kampanyalarna bir yenilik de getirmitir (1991; 1998: 555). Buna karlk ANAPn 1983ten balayarak Trk siyasal yaamnda siyasal reklam asndan yeni bir gelenek balattn dnmektedir (1991: 264-272). Oya Tokgz, siyasal reklamclkla ilgili yapt aratrmalarda izlenimci/betimleyici zmleme ya da sistematik ierik zmlemesi yntemlerini kullanmtr. Bunun yannda ideoloji zmlemesi de yapmtr (1994). Bir aratrmada 1983 ve 1987 Genel Seimlerinde kullanlan siyasal reklamlarnn karlatrmal zmlemesini gerekletirmitir (1991c). Aratrmada, her iki seime de katlan ANAPn ilk seimlerde, 1987 seimlerinde de DYPnin lider temas ilediini bulmutur. Bunun yannda ANAPn 1983de i bitirmek ve i bitirici kadrolar iktidara getirmek 1987de ise a atlamak slogann kulland saptanmtr (1991c: 27). Bunun yannda SHPnin ise, ANAP lideri Turgut zal Masalc zal buna karlk kendi lideri Erdal nny Gvenilir Lider olarak simgeletirdii ortaya kmtr (1991c: 28). Refah Partisi reklamlarnn ideoloji zmlemesini de yapt 1994 almasnda ise, Refah Partisinin cami dernei kimliini deitirmeye ve kitle partisi olmaya altn belirtmektedir. Ancak btn vaatlerini Milli Nizam Partisinden beri sregelen, Adil Dzen zerine bina ettii ortaya kmtr (1994: 40). Doru Yol Partisinin kadna ynelik sylemini inceledii almasnda da Sleyman Demirel ve Tansu illerin sylemlerini saptamtr (1998). Aratrma sonucunda iki liderin sylemlerinde farkllklar bulunmaktadr. rnein Demirelin syleminde kadn; anne, alan kadn ve fahie olarak grnrken, illerin syleminde sadece annedir (1998: 568). Tokgz, ANAP ve DYP siyasal reklamlarn ierik zmlemesi yntemiyle inceledii almasnda ise, ANAPn 1980lerde kulland sylemin 1990lardaki seimlerde deitiini ortaya koymutur. Bu almada kan nemli bir sonuca gre ise, DYP alt orta snfn, ANAPn ise alt orta snf yannda st orta snfn oylarna da talip olduu siyasal reklamlarnda anlalmtr (1999: 85-86).

c. Reklam ve Tketimle lgili almalar Oya Tokgzn reklam konulu yazlarnn 1980lerde balad dikkat ekmektedir. Bu durumun rastlantsal olmad nerilebilir. Nitekim anlan yllar Trkiyenin piyasa ekonomisine

18

youn olarak getii yllarn balangc kabul edilebilir. Hatta reklam/tketim ilikisi asndan ele ald ilk almann yaynland 1984 yl Trkiye asndan piyasa ekonomisine geiin younlamaya balad yl olarak anlabilir. Trkiye o dnemde tarm toplumundan sanayi toplumuna gemekte olarak tanmlanmaktadr. Baka bir deyile tarmsal niteliini hala korumaktadr ama modern endstri toplumuna doru bir deimeye ynelmi durumdadr. Hzl deime ierisinde endstrileme ile birlikte tketim toplumuna bir kay sz konusu olmaktadr. Ayn zamanda tketici ve tketimde de deiiklik olmaktadr (1984a: 235). Oya Tokgzn reklam konulu yazlarnn temasn reklam-ocuk/aile-tketim ilikisi oluturmaktadr. Reklam olgusunu daha ok televizyon asndan ele alan Tokgz (1980; 1982d; 1986; 1991), televizyon ve televizyon reklamlarnn hzl toplumsal deime iinde rol ve etkisinin tartlmaz olduunu dnmektedir (1986: 199). ocuun toplumsallamasnda etkili olan etkenler arasnda kitle iletiim aralarn da grmekte; ocuklarn kitle iletiim aralarnn arasnda bydn belirtmektedir (1980: 96). Bu adan televizyonun ocuun toplumsallamasnda nemli rolne deinerek, bunu Gnmzn ocuunu televizyon izleme mutlu etmektedir ifadesiyle aklamaktadr (1980: 97). Bu dnce, Tokgzn televizyon mesajlarnda yer aldn belirttii tketirsen mutlu olursun kabul ile bir araya getirildiinde, televizyonun reklam zelinde ocuklar zerinde oluturduu etkiyi aklamasna yeter gzkmektedir. Tokgzn reklamlarn etkisine ynelik bak asnda dikkat eken bir nokta da, ocuklarn etkiye ak olduklarn ve etkilendiklerini psikoloji, sosyoloji ve sosyal psikolojinin kavram ve yaklamlaryla aklamasdr. almalarnda zellikle Amerika Birleik Devletlerindeki gelimeleri ayrntl olarak aktard ve bunun zerinden Trkiyeye gei yaparak Trkiyedeki durumu tanmlad anlalmaktadr. Tokgz, saha aratrmalarn da bu bak asndan ortaya koymutur (1980; 1982d; 1986; 1991). Ancak, bir iletiim biimi ve kapitalist ekonomilerin ayrlmaz paras olarak grd reklamn tketicinin rasyonel bir seim yapmasn kolaylatracan kabul etmektedir (1991: 1027, 1029). Oya Tokgz, reklam aratrmalarn iki byk kmede toplamann mmkn olduunu belirtmektedir. Bunlardan ilki, reklam ieriinin etkilerinin llmesine ilikin aratrmalardr. kincisi ise, reklam aralar aratrmasdr (1984a: 237). Tokgz, aratrmalardan elde ettii bulgular temelinde tketimi renme ynnden kz ve erkek ocuklar arasnda cinsiyet rol farknn her zaman grlmediini belirtmektedir (1986: 210-11). ocuklar, reklamlarn deerlendirmesini hemen hemen her ya kmesinde her tabakada cinsel ayrm olmakszn yapabilmektedirler (1982d: 151). Ancak almalarnda asl nemli bir nokta, 1979 ylnda yapt bir neride yatmaktadr. Tokgz, aratrmalarnn televizyonun bilgi verme suretiyle ocuun tketici olarak toplumsallamasna girdiini (1980: 109) belirttikten sonra, unlara vurgu yapmaktadr: Belki de

19

asl nemli olan, tpk okul retim programlar gibi kltrel deerlerin yeniden retilmesine hizmet eden televizyon reklamlarnn iyi bir ekilde hazrlanmasnda bilinli olabilmedir. (Tokgz, 1980: 110). Bu srecin en az zararla geilebilmesi iin reklamclara ve TRTye grevler dtn ifade etmektedir. Eskiehir ve Yozgatta yapt aratrmalarda ise (1984a) zetle belirtildiinde ailelerin kadnlarn al-veri yapan ve yapmayanlar eklinde ayrld ortaya kmtr. Baz ailelerde kadn yerine al-verii koca ya da ocuk da yapabilmektedir. Bunun yannda kadnn eitim seviyesi ykseldike tketim ile ilgili bilgi ve becerileri daha iyi kullanabilmektedir (1984a: 253). 3. Kadn ve ocuk Temal almalar Bu yazda Oya Tokgzn almalar, ele alnan konulara gre genel balklar altnda incelenmitir. Ancak bunlar ierisinde kadn ve ocuk konularnda yazdklarnn ayr balklar altnda ele alnmas yararl olabilir. Bu adan, bu balklar altnda ele alnan baz almalara bata siyasal iletiim ve siyasal reklam olmak zere dier balklar altnda da balamna gre yer verildiini belirtmek gerekmektedir. Yaznn biimsel dzenlemesinde genel olarak yaplan ayrmlar belirleyen konularn arasnda, baka bir anlatmla siyasal iletiim, siyasal reklam ve reklam ve tketim balklarndan sonra yer verilmesinin nedeninin de bu olduunu aklamak yararl olacaktr. a. Kadn Hakknda Yazdklar Tokgzn kadn hakknda yazdklarndan Televizyonun Kadnn Siyasallamasna Etkisi eklinde hazrlanan almas Siyasal Haberleme ve Kadn adyla yaynlanarak doentlik tezi olarak sunulmutur. Bu almann amac, 1973 seimleri srasnda kadn semenin konumunu ve kitle iletiim aralaryla olan etkileimini incelemek olarak belirlenmitir. Bu almaya kadar Trkiyede kadn semen hakknda yaplm ampirik alma bulunmamaktadr. Bu nedenle, kadn semen olarak oy verme kararn etkileyenler yannda kendi konumu da belirlenmitir. Kadn ya kendi hr iradesiyle ya da kocas, babas, yakn evresi gibi bakalarna bakarak oy vermektedir. Bu durumun sosyo-ekonomik deikenler bakmndan apraz tablolarla ilikisi de verilmi, kadn eitiminin nemi vurgulanmtr. Panel eklinde yaplan ilk aratrmaya irin Tekeli, Yeim Arat gibi kadn konusunda alanlar bata olmak zere ok fazla atfta bulunulduunu belirtmek mmkndr. Tokgzn Televizyonun Kadnn Siyasallamasna Etkisi isimli makalesi de (1979), doentlik tezi zeti olarak 1978 ylnda Sosyal Bilimler Derneinin Trk Toplumunda Kadn adl toplantsna sunulmak iin hazrlanmtr.

20

Tokgzn kadna ynelik yazdklarndan biri de Televizyon Reklamlarnn Anne ve ocuk kilisine Etkisi almasdr (1982). 1980de Eskiehir ve Yozgatta alan aratrmasyla gerekletirilen almada, tketici olmaya ynelen kadnn ocuu ile olan ilikisi reklamlar asndan incelenmitir. almada iki trl kadn olgusuyla karlalmtr: Alveri yapan/yapmayan kadn. Eitim, gelir dzeyiyle olan ilikisi deerlendirilen almada, en nemli bulgu olarak eitimli kadnn alveri yapmas gsterilmitir. Tokgzn baka bir almasnda da (1985b), Siyasal Haberleme ve Kadn ile Televizyon Reklamlarnn Anne ve ocuk ikilisine Etkileri alan aratrmalar temelinde, semen ve tketici olarak Trk kadnnn konumu incelenmitir. Ama, siyasal ve tketici olarak toplumsallamasnn zelliklerini tartmaktr. zetle sylendiinde karlatrmal bir alma yaplmtr. Tokgz bir almasnda daha kadna yer vermitir (1984a). Bu almada da zellikle kadn ve alveri zerinde durulmutur. Tokgzn bu konuda dikkat eken bir almas da 1987de yaynlanmtr. Bir yl sonra yurtdnda bildiri olarak da sunulan almada, genel olarak kadn ynetici olgusu, zel olarak da Trkiye medyasnda kadn yneticiler deerlendirmeye alnmtr.Ankara ve stanbulda uygulanan soru katlaryla medyada 15 kadn ynetici zerinde yaplan derinlemesine grmelerle, kadn yneticinin eitimi/aile evresi ilikisi, meslee giri, meslek iinde ykselme ve koullar, kadn/erkek ayrm, kadn imaj zerinde sorular yneltilerek aratrma yaplmtr. Tokgz, 1993 almasnda da kadnn Trkiyede siyasal yaama katlmas, siyasetteki konumu zerinde durarak, 1987 ve 1991 Genel seimlerinde siyasal partilerin gazete reklamlarnda kadn ve kadn konusuna ne kadar yer verdikleri aratrmtr. Sosyal gvenlik, salk ve kadn; geim sknts ve kadn ile kadn haklar ne kan temalar olarak saptanmtr. Bu makalenin ngilizce eitlemesi bildiri olarak sunulmutur (1993a). Tokgzn, doktora tez danman ve hocas Nermin Abadan-Unat ile yapt bir almada da (1994a), kadnn o dnemki konumuna gelene kadarki tarihesi, mecliste kadnn temsili, kamu hizmetinde kadn ve trban sorunu, aile planlamas, krtaj gibi temel sorunlar zerinde durulmutur. ngilizce derleme kitapta yer alan bu almann yannda ayn zellikte olan ve kadnn oy verme durumunu deerlendiren bir baka almasnda da Tokgz (1996), kadnn siyasetteki konumu asndan temsiliyet azln vurgularken, 1987 ve 1991 Genel Seimlerinde kullanlan gazete siyasal reklamlarnda kadna ynelik sylem hakknda irdeleme yapmtr. Tokgzn kadn semen imgesine ynelik almasnda ise (1995), bireysel/toplumsal siyasal katlma asndan kadnn konumu, kadna seme seilme hakknn verilmesi, parti programlarnda kullanlan kadna ynelik sylem ve kadn imgeleri deerlendirildikten sonra, kadn semen iin partilerce 1980 sonras kullanlan yeni yaklamlar ele alnmaktadr. Kadn

21

imgeleri ve kadn sylemi 1983,1987 ve 1991 genel seimlerinde kullanlan siyasal reklamlar bakmndan yer almaktadr. Tokgz, baka bir almasnda da (1998), Ayn partinin iki liderinin sylemleri ve kulland kavramlar tartmaya amaktadr. b. ocuk Konulu almalar Oya Tokgzn ocuklar ve kitle iletiim aralar ilikisine ynelik be almasndan sz edilebilir (1979a; 1980; 1982c; 1982d ve 1986). Bunlardan 1980a; 1982c; 1982d ve 1986 almalar reklamlar ve ocuk temal almalardr. Dolaysyla her ne kadar Reklam ve Tketimle lgili almalar bal altnda Tokgz asndan ocuun kitle iletiim aralarndan etkilendiini ortaya koyduuna deinilse de ayr bir balk altnda ele almak yararl olabilir. Tokgz, 1979 ylnda yaynlanan almasnda dorudan kitle iletiim aralar ve ocuk ilikisini ele almtr. Bu almada, kitle iletiim aralarnda yararlanma, onlarn ocuklara etkisi, Trkiyede ocuk varlnn durumu ve ocuklara kitle iletiim aralarnn sunduklarna deinmitir. Tokgzn, btn bunlar toplumsallama ve kitle iletiim aralarnn toplumsallamaya olan etkisi balamnda ele ald nerilebilir (1979a: 185 vd.). Tokgz, ocuun toplumsallamasnda daha nce okul ve aile ikilisine vurgu yapldn ancak artk, yakn evre ve kitle iletiim aralarnn da etkisinden sz edildiini belirtmektedir (1979a: 185-186). Bu aralar arasnda ise zellikle televizyonun rolne vurgu yapmaktadr (1979a: 186). Kitle iletiim aralarnn toplumsallatrma ilevi sabitlenirken, bu ileviyle gelecein kuaklarnn gelimesine, yetimesine katkda bulunduunu ortaya koymaktadr (1979a: 186-187). Kitle iletiim aralarnn ve zellikle televizyonun kolay eriilebilir olduu ve ocuklarn kitle iletiim aralaryla fazla zaman geirdikleri aratrmalarla ortaya konmutur (1979a: 187). ocuklar televizyonun bykler iin bile korkun denilebilecek programlar izleyebilmektedir. Reklamlarn da bu ynde etkisi bulunmaktadr (1979a: 188). Televizyonun elence ve bilgi veren programlarnn da ocuun siyasal toplumsallamasnda rol oynadnn belirtildiine deinmektedir (1979a: 189). Dolaysyla kitle iletiim aralarnn sunduklar ierikle duygulara yneldii, ocuklara eitli olgular asndan bilgi verdii, deiik tutum ve davran biimlerini kazanmada etkili olduu kabul edilmektedir (1979a: 190-191). Tokgz, o dnem iin bile olsa Trkiyede en yaygn ya da etkili olduu belirtilen kitle iletiim aralarnn radyo ve televizyon olduunu belirtmektedir (1979a: 193). Okuma yazma gerektiren kitle iletiim aralar arasnda ocuklara ynelik gazete bulunmamaktadr. Ancak dergi ve kitaplar olduka yer almaktadr. Ancak kitaplar arasnda ok sayda eviri yayn yer almaktadr. Dergiler ise okul eitimine paralel giden eitici yaynlardr (1979a: 196). ocuklara ynelik radyo

22

yaynlarnn oran yllarla birlikte artmtr. Televizyon ocuk programlarnda ise yerli yapm oran dktr (1979a: 197). ocuk temal dier almasnda da Tokgz, kitle iletiim aralarnda sunulmas lsnde ocuun siyasal deerleri anlamas, kavramas ynnde bir alma yapmtr (1982c). Bu buradaki amac ocuun tketici olarak toplumsallamas yannda, siyasal toplumsallama lsn karlatrma ve deerlendirmedir (1982c: 39). Aratrmann kitle iletiim aralarnn etkisi blmnn bir sonucuna gre ocuklarn televizyon haberlerinde sunulan siyasi parti liderlerini tandklar ortaya kmtr (1982c: 55). Tokgz bunu kitle iletiim aralarnn etkisi zellikle ynetimden sorumlu kiilerin ocuklarca kiiletirilmesi ynnde olmaktadr (1982c: 61) eklinde deerlendirmektedir.12 4. letiim Eitimi ve Trkiyede letiim Aratrmalaryla lgili almalar Oya Tokgzn iletiim eitimi ve Trkiyede iletiim aratrmalar konularnda ikier alma yapt anlalmaktadr. a. letiim Eitimiyle lgili almalar Oya Tokgz, iletiim eitimi ile ilgili iki alma ortaya koymutur. Bu almalar arasnda 30 yla yakn bir fark bulunmaktadr. Nitekim ilk alma 1975 ylnda yaplrken ikincisi 2003 ylna denk gelmektedir. Her iki almada da iletiim eitiminin tarihsel geliimine deinmektedir (Tokgz, 1975; 2003). almalarn yayn yllar asndan bir baka dikkat eken nokta, ilk almann yaynland yllarda iletiim kavramnn kullanlmamasdr. Bunun yerine kitle haberlemesi (1975: 123) kavram kullanlmaktadr. Bu durum almalarn balklarna yansrken, ilk almann gazetecilik eitimi asndan temellendirildii grlmektedir (Tokgz, 1975). lk almasnda ABD ve Trkiyede gazetecilik eitiminin nasl baladn zetleyen Tokgz, almasn verilen dersler ve stajn nemine ayrarak srdrmtr. Buna gre, renciler 3. snfa geldiklerinde Gazetecilik ve Halkla likiler ya da Radyo-Televizyon Blmlerinden birini seiyorlar. lk iki ylda eitim ayn derslerden oluurken seilen blme uygun olarak son iki ylda alan eitimi verilmektedir (1975: 119-120). Tokgzn, renciler asndan stajn nemli olduu grn benimsedii anlalmaktadr (1975: 122). Tokgz, Trkiyede 1948den buyana gazeteci gereksiniminin niversiteler ve akademiler araclyla salanmaya allmak istendiini belirtmektedir (1975: 123). Ancak Tokgz, bu okullarda okuyanlarn yzde olarak dier yksek renim grenler arasnda dk olduunu ifade etmektedir. Tokgz, TRTnin habercilik alann gelitirmesinin gazetecilik okuyanlara i alan
Kadn ve ocuk konularndaki almalarnda genel olarak dikkat eken nemli bir nokta da, Tokgzn, eitimli/eitimsiz annenin ocuu yetitirmesi durumuna bakmas olarak belirtilebilir.
12

23

aacan mit etmektedir (1975: 123). TRTnin gelimesinin yazl basn gelitireceini de dnmektedir (1975: 124). Tokgzn bu almasnda ortaya koyduu iki dnce olduka dikkat ekmektedir. Birincisinde gazetecilik okullarna niversiteleraras Giri Snav ile renci seme yannda, seilen renciler iin ayrca yetenek snav uygulanmasnn gerektiini dnmektedir. Bununla rencilerin hangi alanda yetenekli olacaklar saptanabilecektir. Dierinde ise haberlemenin her disiplinin temeli olduuna vurgu yapmaktadr (1975: 124). kinci almasnda ise, lisans, yksek lisans ve doktora programlarn deerlendirirken, YKle birlikte dier okullarn programlarnn Ankara niversitesi Basn Yayn Yksek Okulununkine benzediini belirtmektedir (2003: 23). letiim Fakltelerine geile birlikte ana bilim dallarnn gelitirildiine dikkat eken Tokgz, 1988de iletiim alannda doentlik snav aldn anlatmaktadr (2003: 28). Tokgz, Trkiyede iletiim eitiminin lisans dzeyinde artk, kurumsallatn dnmektedir (2003: 28). Ancak bu durum lisans st eitim iin henz geerli deildir (2003: 29). Tokgze gre gazetecilik/iletiim eitiminin balang yllarnda medya/eitim/eitim politikas deikenleri arasndaki ilikiler etkili olurken, 1960 yllarn sonu ve 1971 aras ile 1990l yllarn sonlar itibariyle sermaye/medya/eitim/eitim politikas gibi deikenlerin arasndaki ilikilerin ok daha karmak bir ekle brndn sylemek gerekir. (2003: 29). Tokgz, stanbulda vakf niversitelerinin letiim Fakltesi amasn da bu balamda deerlendirmektedir (Tokgz, 2003: 30). Tokgze gre, medya sektrnn altrmak istedii eleman bakmndan gelitirdii bir insan kaynaklar politikas bulunmamaktadr (2003: 29). te yandan, letiim Fakltelerinin iletiim eitimi verebilecek kadrolar da yeterli deildir (2003: 30). Tokgzn son olarak yapt vurgu nem tamaktadr: Medya sektr ile iletiim fakltelerinden mezun olanlarn istihdam ynnden ilikiler, eitim ile medya arasndaki paralanmay azaltma bakmndan gzden geirilmelidir. Yeni iletiim faklteleri, iletiim meslek liseleri kurmann, kurslar amann faydadan ok zarar getirecei gz ard edilmemeli, atlacak admlar dikkatli olarak seilmelidir. (2003: 31). b. Trkiyede letiim Aratrmalaryla lgili almalar Oya Tokgzn Trkiyede iletiim aratrmalaryla ilgili 2 almas ve bunlar arasnda yaklak 30 yllk bir zaman dilimi bulunmaktadr. Nitekim ilk alma 1973 ylnda yaynlanrken ikincisinin yayn yl 2000dir. Bu almalarnda zellikle ikincisinin daha kapsaml olduunu ve Trkiyedeki iletiim almalarnn tarihsel geliimini verdii sylenebilir (Tokgz, 2000). Oya

24

Tokgzn, Trkiyede sosyal bilimler alannda yaplan baz aratrmalarn iletiim aratrmalarna temel oluturduunu dnd nerilebilir (Tokgz, 2000: 28). Ancak bu alanda yaplan almalarn Batya oranla Trkiyedeki bilgi birikimine katksnn az olmasnn iletiim alannn zayf ve gdk kalmasna neden olduunu belirtmektedir (2000: 15). Ona gre toplumsal olaylar ve bunlara bal olan toplumsal deimeler hem Osmanl hem de Cumhuriyet dneminde iletiim konusundaki bilgi birikimini etkilemitir (2000: 14). Tokgz, Trkiyede iletiim almalarn belli balklar altnda incelemektedir. Bunlar, iletiim teknolojisi ynnden yaplan almalar; iletiim tarihi ynnden yaplan almalar; iletiim eitimi ile birlikte balayan iletiim aratrmalar; iletiim profesyonelleri/meslek ilikisi ynnden yaplan almalardr (22-28). Tokgz, Trkiyede iletiim almalar ile ilgili belli bal noktalarn zerinde durmaktadr. Ona gre, 1940l yllarla birlikte iletiim aratrmas olarak da deerlendirilebilecek baz aratrmalar yaplmtr. 1950li yllardan itibaren de iletiim eitiminin balamasyla birlikte, iletiim aratrmalarnn bilimsel yntem kullanlarak yapldn dnmektedir (2000: 28). Ancak iletiim aratrmalarna gerek anlamda yneli 1970li yllarla birlikte balamtr. Ankara niversitesi BYYOnun bu ynde nemli katklar olmutur.13 1980 ve 90l yllar ise iletiim alannda zgn aratrmalarn yapld yllar olmutur. Bylece iletiim aratrmalar nicelik ve nitelik olarak art gstermeye balamtr (2003: 28). Tokgz, iletiim aratrmalarnn nitelik olarak daha da gelitirilmesinin nemine dikkat ekmektedir (2000: 29). 5. Kitaplar Oya Tokgzn biri derleme (1983a) olmak zere 5 kitab bulunmaktadr. Her ne kadar baz kitaplar bu almada yaplan gruplar iinde ele alnm olsa da Temel Gazetecilik (1981a, 1987, 1994, 2000 ve 2003) ve Trkiye ve Ortadou lkelerinde Radyo-Televizyon Sistemleri (1972c) kitaplarn ayr bir grupta incelemek yararl olacaktr. Bunlardan Temel Gazetecilik alannn ilk almas iken, dieri de Tokgzn doktora tez almasdr. a. Temel Gazetecilik: Gazeteciliin ABCsi Oya Tokgzn sadece kitaplar deil ama btn almalar arasnda en bilinen almasnn Temel Gazetecilik kitab olduunu nermek mmkndr. Kitap ilk kez 1981 ylnda Ankara niversitesi SBF BYYO yayn olarak baslmtr. Ayn eklide 1987 ylnda bir kez daha

Aslnda Tokgzn erken almalarnda (1973) bu durumu anlamak mmkndr. Bu almasnda Tokgz, kitle iletiim aralaryla ilgili yaplacak almalarn nemine deinirken, verdii aratrma rneklerinden o dnemde yaplan almalarn snrl olduu sonucunu karmak mmkndr. Tokgz, bu almasnda Trkiyede yaplan 8 aratrmadan bilgi vermektedir (1973: 90-100).

13

25

baslmtr. Son olarak mge Kitabevi yayn olarak 5. basksn yapan kitap, ayn yaynevinin basks olarak 1994 ve 2000 yllarnda da 3. ve 4. basklarn yapmtr. Temel Gazetecilik kitabnn temelinde Tokgzn Haber Toplama ve Yazma Teknii isimli 1972-73 Ders Yl Notlarnn olduunu sylemek mmkndr. Elbette kitaba gre ok daha dar kapsaml olan ders notlarnda, gazetecinin kim olduu, haberin toplanmas ve yazlmas, muhabirin gzlemesi gereken kurallar, ajanslar ve Trk basn gibi konular ele alnmtr (1972d). Temel Gazetecilik kitabn ise Trkiyedeki en kapsaml gazetecilik kitaplar arasnda gstermek mmkndr. Bir bakma kitabn son basks iin Tokgzn akademik yaam boyunca gazetecilik alanyla ilgili btn birikim ve deneyiminin rndr denilebilir. Nitekim dnyadaki ve Trkiyedeki gelime ve rnekleri de kapsamaktadr. Kitapta sadece haber toplama ve yazma teknikleri ilenmeyip, dnyada medyann konumu ve durumu da ele alnmaktadr. Gazetecilik alanndaki gelimeler, paralel olarak ierie yansmaktadr. Temel Gazetecilik kitabnn baka bir zellii ise, Tokgzn gazetecilikle ilgili bir ok kavram tanmlamasdr. Temel Gazetecilik kitabnda yazl, iitsel, grsel ve elektronik medya gazetecilii, gazetecilik trleri, haber trleri, haber toplama ve yazm biimleri, gazetecinin toplumsal konumu ve ilevi, etik kodlar, ajanslar gibi konulara yer verilmektedir. Kitabn en nemli zellii belirtildii zere medya alanndaki gelimeleri yeni basklara yanstabilmesidir. Bunun yannda Temel Gazetecilik Trkiye asndan ilk olmasnn yannda, bu alanda nemli bir boluu da doldurmaktadr. Bilindii kadaryla bir ok letiim Fakltesinde ders kaynaklar arasnda bulunurken, gazetecilik yapmak isteyenler iin de rehber niteliinde bir kitaptr. b. Trkiye ve Ortadou lkelerinde Radyo-Televizyon Sistemleri Tokgz doktora tezini 31 Mart 1972 tarihinde jriye sunmu, savunmu ve tezi kabul edilmitir. Tez ayn yl ierisinde kitap olarak baslmtr. Kitap balnda olduu gibi almada Trkiye ve Ortadou lkelerinde radyo-televizyon sistemleri incelenmitir. Bu konunun seilmesinin ana nedeni Trkiyede benzer bir almann daha nce yaplmamas olarak gsterilmektedir (1972c: 1). almaya konu olan lkeler modernlemekte olan lkelerdir. Tokgz, Trkiye ve Ortadou lkelerindeki radyo ve televizyon sistemlerinin ne tr bir siyasal sistem modeli iine oturabileceini gsterebilmek iin siyasal sistemin nasl incelendiine bakmtr. Ayrca siyasal sistem yaklamlarna da deinmitir. Buna karlk siyasal analiz kuramlarna da yer vermitir. almann kuramsal temelinde haberleme, kitle haberlemesi ve aralarnn ne olduu, grevleri ve etkileri ve snrlarna deinilmitir. Bunun yannda, kitle haberleme aralarndan radyo ve televizyonun dzenlenme ekilleri bal altnda bunlarn ynetim biimlerine siyasal

26

sistem ile ilikilerine, serbest ve gdml haberleme biimlerine, rekabeti ve tekel durumundaki haberlemenin ne olduuna da yer verilmitir. Son olarak da radyo televizyon sistemlerinden rnekler sunulmutur. Tokgz, almasnn uygulama ksm olarak tanmlanabilecek blmlerinde ise Trkiye ve Ortadou lkelerinde radyo televizyon sistemlerine bakmtr. Bu anlamda Trkiye asndan kuramsal temel ile uygulama arasnda bir uyum da salanm olmaktadr. Burada dikkat eken bir nokta, kuramsal temelde olduu gibi, aratrmann kendi iindeki btnlne ek olarak ayrntl biimde yaplmasdr. rnein tarihesinden, hukuki durum ve yayn politikalarna kadar incelenmitir. Bu dikkatin Ortadou lkeleri iin de gsterildii anlalmaktadr. Tokgzn almasnn nemi o dnem dikkate alndnda ortaya kmaktadr. Trkiye ve Ortadou lkelerinin modernlemekte olan lkeler olmas, Ortadou lkelerinin Osmanl Devletinin paras olmalar ve daha da nemlisi 1970lerin balarnda dnyadaki bloklama ve bloklarn bu lkeleri kendi taraflarna ekme abas; bunun yannda zellikle televizyonun bu lkelere yeni giri yapmas... Aratrmann en nemli bulgusu, devlet tekelinin bu alanda neden kurulduunu ortaya karmasdr. Ancak devlet tekelinin ekli ve tekeli lkeden lkeye deiebilmektedir. O dnemde rnek alnan lkelerde tam ve mutlak devlet tekeli ve kamu kurumuna braklm tekel modellerine rastlanrken, zel irkete verilmi devlet tekeli modeli grlmemitir. Aratrma ayrca, radyo ve televizyonlarn, siyasal sistemlerin otoritesini salamlatrmak ve merulatrmak bakmndan kullanldn ortaya karmtr. Baka bir sonuca gre ise yayn olanaklar ve yayn hatlar devlet mlkiyetindedir. Bir sonuca gre de rekabeti modele denk dmesine karn, reklam yaynlarnn kullanlyor olmasdr. Aratrmann nemli sonularndan biri de radyo ve televizyonun kullanlmasnda dinin roldr. Tokgz, almasnda Ortadou lkelerinde eitli nedenlerle blgeye zg bir radyo televizyon sistemi kurma veya denemesini yapmann ancak, siyasal sistem ile haberleme sistemi arasndaki yakn ilikiden hareketle olabileceini belirtmektedir. Sonu ve Deerlendirme Bu yazda Ankara niversite letiim Fakltesi Gazetecilik Blm retim yesi Prof. Dr. Oya Tokgzn almalar, alana katks anlamnda tantlmtr. Tokgzn doktorasn verdikten sonra, akademisyen olarak srekli almalar rettii grlmektedir. Bu durum, almalarnn yayn yllarna bakldnda anlalmaktadr. Neredeyse her yl en az bir almas yaynlanmtr. Yneticilik yapm olmas akademik retim yapmasna engel olmamtr. Prof. unvann almasndan sonra da almalarna youn olarak devam etmitir. Nicel olarak olduka

27

fazla alma ortaya koyduunu en azndan Trkiye asndan sylemek mmkndr. Bunlarn yannda bir ok iletiim rencisine yksek lisans ve doktora almasnda danmanlk yapmtr. Danmanln yapt ok sayda retim eleman gnmzde aratrma grevlisi, retim grevlisi, yard. do. dr., do. dr. ve prof. dr. olarak Trkiyedeki eitli iletiim fakltelerinde almaktadr. Bu almada Oya Tokgzn almalar biri dorudan ele alnmamakla birlikte 5 genel grupta incelenmitir. Bu rakam bir snrll ifade etmemektedir. Farkl yaklamlarla Tokgzn katklar asndan grup says artrlabilir. zellikle medya alannda ok geni bir alan kapsayan almalar ortaya koyduu anlalmaktadr. Bu deerlendirmeyi siyasal iletiim ve reklam asndan yapmak da mmkndr. almalarnda, dikkati eken bir nokta 1980lerin sonlarna kadar iletiim yerine haberleme kavramn kullanmasdr. Bu nedenle kitle iletiim aralarna kitle haberleme aralar demektedir. Bu aslnda sadece Tokgzn seimi deildir. Anlan dnemlerde Trkiyede kullanlan kavram haberlemedir. u an iletiim alannn otoriteleri olarak tanmlanabilecek bir ok akademisyen de benzer tercihte bulunmaktadr. Baka bir kavram deiimi de basn-medya asndan olmutur. Tokgz, nceleri basn kavramn kullanrken, bu kavramn iini dolduranlar ifade etmek iin medya kavramn kullanmaya balamtr. Ancak, haberleme kavramn iletiim anlamnda kullanmazken, basn zaman zaman ve zellikle yazl basn ifade etmek iin kullanmaya devam etmitir. Oya Tokgz, aratrmalarn daha ok ierik zmlemesi ve saha aratrmas yntemiyle gerekletirmitir. Sylem zmlemesi yaparak ideolojik yaplanmay ortaya koyan almas da bulunmaktadr. almalarnda istatistik verilere youn olarak bavurmaktadr. Tokgz, yaad dnemin gelimelerini takip etmekte ve bunlara gre yazlar retmekte ya da yazlarnda deinmektedir. Bu zellii tm yazlarnda dikkat ekmektedir. rnein dengesiz iletiim olgusuna deinmesi, tekelleme sorununa daha 1970lerde dikkat ekmesi, gazetelerin yurtd basklar, yeni gazetecilik trlerini deerlendirmesi, seimlerin hemen arkasnda basndan sunumunu ele almas vs. Tokgzn medyay oulcu demokrasilerde kendisine atfedilen 4. G temelinde ele ald kabul edilebilir. Medyann sorunlarn dile getirirken konuya bu adan yaklatn sezinlemek g olmamaktadr. Yerel medyaya yaklamnda da bu duyarll gsterdii nerilebilir. Tekellemeyi medyann sorumluluunu yerine getirmesinde en nemli sorun olarak grmektedir. Tokgzn almalarnda net olduunu sylemek gerekir. Aratraca konuyu belirlemekte, hangi alardan ele alacan saptamakta ve enine boyuna incelemektedir. Bunu almalarnda grmek mmkn. Bu da her bir almann kendi iinde tutarl olmasn

28

salamaktadr. Ayn konuda farkl bak alarndan aratrma yapt grlmekte ve bunlarn konunun deiik boyutlarn ortaya koyduu anlalmaktadr. Bu anlamda belirtilmesi nemli olabilecek bir nokta da almalarda, kuramsal temel-uygulama uyumunun salanmasdr. Gelecee dnk kestirimlerini ise kontroll yapt belirtilebilir. rnein, bir almasnda Trkiyede basnn durumunun ne olaca ile ilgili olarak, basnn kendisinin karar vereceini belirtmektedir (1985: 65). Tokgz, btn almalarnn yannda son dnemde ortaya koyduu Trkiyede iletiim eitimi ve iletiim aratrmas almalaryla da bu alanlarn bir genel deerlendirmesini yaparak, belki de kendisini iletiim alannda konumlandran herkese bilgi sunmutur. Oya Tokgz sadece bir gazetecilik profesr deildir. letiim alannn bir ok ynne hakim olduunu sadece almalar asndan sylemek mmkndr. Onu bir letiim Profesr olarak tanmlamak doru olacaktr. Bir noktaya daha deinmek yararl olabilir: Oya Tokgzn 1970li yllardan beri kadn yazlarnda zellikle zerinde durduu kadnn eitimsizlii sorununa yapt vurgunun ne kadar anlaml olduunu, gnmzde Haydi Kzlar Okula kampanyasnn almasyla grmek mmkndr. Burada son olarak bir neride bulunulabilir: Trkiyede iletiim alannn geliiminde Tokgzn yan sra nemli rol ve katklar olan baz isimler bulunmaktadr. lk elde, Prof. Dr. Nermin Abadan-Unat, Prof. Dr. nsal Oskay, Prof. Dr. Aysel Aziz, Prof. Dr. Korkmaz Alemdar ve Prof. Dr. Rait Kayay saymak mmkndr. Bu isimler arasnda Nermin Abadan-Unat ile ilgili bir alma yaynlanmtr. Dier isimlerin de bu trden almalarla alana yaptklar katk zellikle nitelik asndan ortaya konulmaldr. Ayrca belirtilen isimler, halen Ankarada almakta ya da daha nce Ankarada almtr. letiim alannn stanbuldaki nc isimlerinin katklar da ortaya konulabilir. KAYNAKA Abadan-Unat, Nermin ve Oya Tokgz (1994a). Turkey: Turkish Women as Agents of Social Change in a Pluralist Democracy, iinde Women and Politics Worldwide, der. Barbara J. Nelson, Najma Chowdhury. Yale University Press, s. 706-720. Tokgz, Oya (1972). Haber Toplayan ve Satan Kurulular: Haber Ajanslar, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (17)2: 143-157. Tokgz, Oya (1972a). Trkiye ve Ortadou lkelerinde Radyo ve Televizyon Sistemleri (doktora tezi zeti), Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (18)2: 243-245

29

Tokgz, Oya (1972b). Radio and Television Systems in Turkey and in the Middle East Countries: A Comperative Study (doktora tezi ngilizce zeti), Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (18)2: 246-248. Tokgz, Oya (1972c). Trkiye ve Ortadou lkelerinde Radyo ve Televizyon Sistemleri (Mukayeseli Bir Aratrma), Sevin Matbaas. Tokgz, Oya (1972d). Haber Toplama ve Yazma Teknii, Ankara niversitesi BYYO. Tokgz, Oya (1973). Gazetecilik Aratrmalarnn nemi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (17)4: 83-100. Tokgz, Oya (1974). amzn Gazeteciliinin zellikleri, A.. SBF BaBYYO Yllk: 267277. Tokgz, Oya (1975). Trkiyede Mesleki Eitim Yapan Okullarda Mesleki Eitim ve Stajn nemi ve Katklar Konusunda Tebli, Tebliler, afak Matbaas: 114-124. Tokgz, Oya (1975a). Gnmzde Gazeteler ve Gazete Okuma, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (18)3-4: 83-95. Tokgz, Oya (1977a). Baz Gazetelerimizde 1973 TBMM Bakanl Seimlerine Verilen nem: erik zmlemesi ile Yaklam Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (30) 1-4: 6778. Tokgz, Oya (1977b). Siyasal Haberlemede TRTnin Rol A.. SBF BYYO Yllk: 79-95. Tokgz, Oya (1977c). Siyasal Haberleme ve Karar Verme, Amme daresi Dergisi, (10)4: 3-100. Tokgz, Oya (1978). Televizyonun Kadnn Siyasallamasna Etkisi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (31)1-4: 133-149. Tokgz, Oya (1979). Siyasal Haberleme ve Kadn: 1973 Genel Seiminde Ankarann ankaya lesinde Yaplan Alan Aratrmas, Sevin Matbaas. Tokgz, Oya (1979a). Trkiyede Kitle letiim Aralar ve ocuklar, A.. SBF BYYO Yllk 1977-1978:185-199. Tokgz, Oya (1980), Televizyon Reklamlar ve ocuklar, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (34)1-4: 93-110. Tokgz, Oya (1980a). Siyasal Toplumsallamada Kitle letiim Aralarnn Rol ve nemi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, (33)3-4: 79-92. Tokgz, Oya (1981) Trkiyede Yerel Gazetecilik Olgusu: Rol ve nemi, A.. SBF BYYO Yllk 1979-1980: 271-294. kinci Basn Kurultayna Sunulan

30

Tokgz, Oya (1981a). Temel Gazetecilik, (1. bask 1981, 2. bask 1987, 3. bask 1994, 4. bask 2000, 5. bask 2003 ) mge Kitapevi. Tokgz, Oya (1982a). Trkiyede Yazl Basnn Yerel Olarak Gsterdii zellikler, A.. SBF BYYO Yllk 1981: 283-309. Tokgz, Oya (1982b). Radyo Yoluyla Seim Kampanyas: 1973 Genel Seim Kampanyasndan Bir rnek Olay, SBF Dergisi Seha L. Meraya Armaan, (2): 629-641. Tokgz, Oya (1982c). lkokul ocuunca Ynetimle lgili Kavramlarn Deerlendirilmesi, Ynetim Psikolojisi II, TODA E, Sevin Matbaas: 39-61. Tokgz, Oya (1982d). Televizyon Reklamlarnn Anne ve ocuk ikilisine Etkileri: Eskiehir ve Yozgatta Yaplan Alan Aratrmalar, A.. SBF Yaynlar 501. Tokgz, Oya (1983). Gazetecilik Yapan iletiim Aralarnda Geliim: Elektronik Gazete, Kitle iletiim Tekniklerindeki Gelime ve Yazl Basnn Gelecei, Hrriyet Vakf Eitim Yaynlar No:2: 23-30. Tokgz, Oya (ev.) (1983a). Alphons Silbermandan letiim Sistemleri ve Davran Kalplarnn Gelecei, iinde letiim ve Toplum Sorunlar: Kuram ve Uygulama, (Unesco/Trk Sosyal Bilimler Dernei), Olga Matbaas: 55-61. Tokgz, Oya (Yayna Hazrlayan) (1983b). letiim ve Toplum Sorunlar, Kuram ve Uygulama, UNESCO/Trk Sosyal Bilimler Dernei, Olga Matbaas. Tokgz, Oya (1984). Kitle letiim Aralarnn stenilmeden renmede Rol ve nemi, Eitim ve Bilim, (8)47: 22-28. Tokgz, Oya (1984a). Kentlerde Haberleme Aralar ve Aile Tketim Biimleri, Trkiyede Ailenin Deiimi: Toplumbilimsel ncelemeler, Trk Sosyal Bilimler Dernei: Maya Matbaaclk: 235-253. Tokgz, Oya (1985) Teknolojik Kurum Olarak Gazete, Demokrasi ve Basn, PMD Yaynlar: 61-65. Tokgz, Oya (1985a). Trk Gazetelerinin Yurtd Basklar, Nedenleri, Rol ve nemi, SBF Dergisi, cilt XL: 143-153. Tokgz, Oya (1985b). Turkish Women: Voters and Consumers, Cases in Political and Consumer Socialization in Turkey, Orient, 26 (No:1, Mart 1985): 76-87. Tokgz, Oya (1986). Televizyon Reklamlarnn Mal Farkllklar, A. Satma ve Mal Tantma Amalarn Yorumlama Ynnden Trkiyede ocuklar Arasnda Grlen Cinsiyet Rol BBYO Yllk 1983-1985, Say VIII: 199-211.( Makalenin ngilizcesi, 27 Austos-1 Eyll 1984 tarihleri arasnda ekoslovakyann bakenti

31

Pragda yaplan IAMCRnn XIV. Kongresinde Sex Roles Within Mass Media alma grubuna sunulmutur.). Tokgz, Oya (1986a). Siyasal iletiim, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Trk Sosyal Bilimler Dernei, Olga Matbaas: 97-116 (kitap blm de saylabilir). Tokgz, Oya (1986b). Trk Gazetelerinde Siyasal iddet (1975-1980), Kitle letiim Aralar ve iddet, Hrriyet Vakf Eitim Yaynlar N0: 8: 43-46. Tokgz, Oya (ev.) (1986). Nora Benalleguedan Cezayirin Bamszlna Kavumas ve lkenin Yeniden Kurulmas Mcadelesinde Cezayirli Kadnlar, Toplumsal Ekonomik Siyasal Yaamda Kadn: lkelerden rnekler, Uluslararas Sosyal Bilimler Dergisinden Semeler 3, Trk Sosyal Bilimler Dernei, Maya Matbaaclk: 141-157. Tokgz, Oya, (1987). Kitle letiim Aralarnda alan Olarak Kadnn Konumu: Kadn Ynetici Olgusu, A.. BYYO Yllk 1986-1987, say sunulmu, kongre bildirileri arasnda yaynlanmtr.). Tokgz, Oya (1988). Trkiyede Yerel Basnn Konumu: Rol ve nemi, A. BYYO Yll, say X: 165-179. Tokgz, Oya (1988a). Women as Administrators in Mass Media: A Case Study in Turkey, IAMCR Conference Barcelona, Sex Roles and the Media: 98-111. Tokgz, Oya (1988b). Gazetecilik Halkla ilikiler ilikisinde Yazl Basnn Rol ve nemi, Halkla ilikiler Sempozyumu 1987, Ankara, A.. BYYO ve TODA E ortak yayn, A. SBF BYYO Basmevi:.141-145 Tokgz, Oya (1990). Ulusal Kampanyalar, Kamuoyu Aratrmalar 75. Tokgz, Oya (1991). Trkiyede Siyasal Reklamclk : Bir rnek Olarak Anavatan Partisi Gazete Siyasal Reklamlar, A. BYYO Yllk 1989/1990, Nermin Abadan-Unata Armaan: 255-273. Tokgz, Oya (1991a). Trkiyede 1983 ve 1987 Genel Se imlerinde Kullanlan Siyasal Reklamlar, Amme daresi Dergisi, (24)1: 13-28. Tokgz, Oya (1991b). Medyada Birikim, Tekelleme ve Sorunlar, A. Yllk, evket Evliyagile Armaan: 91-104. Tokgz, Oya (1991c). Reklamlar ve Ailenin Tketimine Etkisi, Trk Aile Ansiklopedisi, Trk Aile Aratrma Kurumu Bakanl, 3. cilt: 1027-1030. I. Uluslararas Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Der. Muharrem Varol, A.. BYYO Yaynlar: 69IX: 261-277. (Makalenin ngilizcesi, IAMCRn 1988de spanyada Barcelona kentinde yaplan Kongresinde

32

Tokgz, Oya (1993). Siyasal Reklamlarda Kadn Sylemi ve Kadn mgeleri: rnek Olay Olarak 1987 ve 1991 Genel Seimleri, A.. BYYO Yllk 92: 373-384. Tokgz, Oya (1993a). Women Images and Issues in Political Advertisements: A Case Study of the 1987 and 1991 Turkish National Elections, Proceedings of the International Seminar: Gender Studies Toward the Year 2000, Unesco-Kegme, 2-5 June 1993, Athens, Greece. Tokgz, Oya (1994). 1991 Genel Seiminde Refah Partisi: Siyasal Reklamlarda Yer Alan mgeler ve Sylemi zerinde Bir Aratrma, Amme daresi Dergisi, (24)1: 19-41. Tokgz, Oya (1995). Kadn Semen mgesi: Trkiyede Kadnn Bireysel Siyasal Katlm zerine Bir Deneme, Amme daresi Dergisi, (24) 4 Aralk 1994: 97-115. Tokgz, Oya (1995a). Trkiyede 1994 Yerel Seimlerinde Semene Ynelik Sylem, Kamu Ynetimi Disiplini Sempozyumu Bildirileri, Ynetim, Siyaset ve Hukuk Grubu, II. cilt iinde TODA E Yayn, No: 262: 207-220. Tokgz, Oya (1996). Women Images and Issues in Turkish Election Advertisements, iinde Political Communication Research: Approaches, Studies, Assessments, cilt 2 der. David L. Paletz. Ablex: 163-169. Tokgz, Oya (1996a). Medya ile Siyaset: Bir rnek lke Olarak Trkiye, iinde 2000li Yllara Doru Trkiyede TV, Der. Emir Turam, Altn Kitaplar: 196-203. Tokgz, Oya (1998). Doru Yol Partisinin Kadna Ynelik Sylemi, iinde 20. Yzyln Sonunda Kadnlar ve Gelecek Konferans Bildirileri, Ed. Oya iti, TODA E nsan Haklar Aratrma ve Derleme Merkezi, yayn No: 16, Yorum Matbaas: 553568. Tokgz, Oya (1998a). Atatrk Devrimleri ve Cumhuriyet Kzlar, letiim Trkiye, 3 Sonbahar: 36-37. Tokgz, Oya (1998b). Kamu Ynetiminde Medyann Rol, Amme daresi Dergisi, (31) 1: 4556. Tokgz, Oya (1999). Anavatan Partisi ve Doru Yol Partisi (1987-1999): Gazete Siyasal Reklamlar zerinden Bir Deerlendirme, letiim, Yaz 3: 61-89. Tokgz, Oya (2000). Trkiyede Doru Haber Verme, Doru Haber Alma zerine, A. . letiim Fakltesi Yllk, 1995-1996:121-134. Tokgz, Oya (2000). Trkiyede letiim Aratrmas: Nereden Nereye, Kltr ve letiim, (3)2: 11-30. Tokgz, Oya (2001). Trkiyede Yerel Medyann Yaps ve rgtlenii, letiim, (2001)9:5-39.

33

Tokgz, Oya (2001a). Trkiyede letiim Aratrmas Nereden Nereye, Medya ve Kltr 3-5 Mays 2000 1. Ulusal letiim Sempozyumu Bildirileri, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Basmevi: 9-28. Tokgz, Oya (2003). Trkiyede letiim Eitimi: Elli Yllk Bir Gemiin Deerlendirilmesi, Kltr ve letiim, 2003 (6)1: 9-32. Tokgz, Oya (2004). Local Media in Turkey: Structure and Organization, Boazii Journal: Review of Social, Economic and Administrative Studies, Media Issues for Turkey to 2001, (18) 1-2: 93-106. Tokgz, Oya (2005). Irak Savanda Yeni Bir Gazetecilik Uygulamas: Embedded (ilitirilmi) Gazetecilik Uygulamas, A New Practise of Journalism in iraqi War: Embedded Journalism, iinde Savan Yzleri Uzlamann Aamalar (Faces of War Phases of Reconciliation) Der. lk Doanay, Ankara niversitesi Basmevi: 75-85.

34

letiim Yetmezlii Merkezi


Prof. Dr. Sedat CEREC 100. Yl niversitesi Tm insancl retimlerin temel koulu olan iletiim, bilimsel almalarn da temelinde bulunan unsurdur. Kiinin kendi kendisiyle hesaplamasndan, insanla mal olabilecek dnceleri bakalaryla paylama kadar genileyen iletiim, insanlk adna geliimin temel dinamii olan bilimin gereidir. Bilimse, uygarln geliimi iin yrnmesi gereken yollar gsteren klavuzdur. Yeryznde yaam hibir uygarlk yoktur ki, bilimi ve bilim adamlarn, bir balang felsefesi gibi, yapsnn temeli olarak yerletirmemi olsun. Bilimden uzaklaarak batl inanlarla, hurafelerle yaamay gelenek haline getirmi toplumlarn ksa srede bakalarnn egemenlii altna girdikleri veya tmyle yok olduklar da bilinen gereklerdendir. Bilimsel aratrmalar, bir yandan yaamn iindeki konularn zerindeki bilinmezlii kaldrp yaam kolaylatrrken, bir yandan da aratrma konularnn gerekliini kantlayp, onlarn yaamn pratiinin iinde daha insancl ve yapc biimde yer almalarn salamaktadr. Yaam, bilimsel aratrmalarla dzene koyup, ilerlemenin formllerini arayan toplumlar, deneye yanla ilerlemeye alan topluluklardan ok daha hzl ve doru biimde uygarlk izgisini yakalamaktadrlar. nk bilimsel aratrmalar, doruyu en yaln yoldan gsterip, insanlarn bu doru evresinde rgtlenmelerini kolaylatrmaktadr. Yzyllarca dinsel ve geleneksel deerleri temel ilkeler olarak alglayp, bilimden uzak bir yaant srdkten sonra bu nedenle ryp ken, ancak daha sonra bilimi gerek yol gsterici olarak gren bir nderle birlikte yeniden ada toplumlar arasna katlmaya alan bir ulusun, bilimsel aratrmalarla yaamna ve geleceine katacana ok fazla deer ve kazan bulunmaktadr. Varsl kltrel unsurlar, yer alt ve yerst deerleriyle btn bilim dallar iin geni bir aratrma alan olan Trkiyenin, her trl aratrma olanan sunan ak bir laboratuar nitelii tamasna karn, aratrmalar konusundaki en byk sorunu, bir aratrma konusunda yetkili, ilgili, grevli, sorumlu kiiler arasndaki iletiim yetersizliidir. Bilim adam sfatn tayan kiilerin tmnn, bilimsel aratrmaya eilimli ve istekli olmamas, bilim adam sfatn tamayan baz kiilerin bilimsel aratrmalara bilim adamlarndan daha ilgili olmasyla balayan sorunlar, bilim adamnn kendi kendisini tanmas, ne yapmak istediini bilmesi, mesleinin gerektirdii koullar ve evresindeki dier kiilerle iletiim kurmann yollarn bulabilmesi gibi konularla deiik sorunlara yol aarak, kiisel kar hesaplarnn bilimsel alana yansmasyla bir lke sorununa dnmektedir. Giderek paraya dayal yaam biiminin ve kltrn egemenlii altna giren Trkiyede aratrmalarn ou da parasal kara dayal biimde planlanmaktadr. Bu nedenle tecimsel aratrma kurumlar, hemen her konuda, paras olan kiiler ve kurumlar iin, ou zaman bilimsellikten uzak, anket trnde aratrmalar yapmaktadr. Bilimsel verilerle ve bilim ahlakyla uzlaamayan kar hesaplar, yalnzca bilimin deil, her trl toplumsal deerin de zarar grd sonulara yol amaktadr.Bu tehlike, bilimsel aratrmalarn planlanmas, finansman ve uygulanmasnn yalnzca bilimle ilgili kurumlarca yrtlmesi zorunluluunu gndeme getirmektedir. Her alandaki almalarn gerek ve yapay olmak zere ikiye ayrlabilecek konuma geldii Trkiyede, bilimsel almalar da ayn kategorilerde snflamak olasdr. Bilim adamnn bilinmeze merakndan ve insanla katkda bulunmay amalayan kayglarndan kaynaklanan gerek nitelii tayan bilimsel almalarn yannda; kademe ykseltmek, unvan kazanmak veya gz boyamak, gsteri yapmak iin yaplan, alma ss verilmi ilere rastlamak da olasdr. Bilimle ilgisi

2 olmayan almalarn, bilim adam sfat verilmi kiilerin ve onlara bu sfat verenlerin kendi kendisiyle iletiim yetmezliinden kaynakland konusunda kuku bulunmamaktadr. Bilim kurumlarnn denetlenmesi, yneticilerinin atanmas, bilim kurumlar iin gerekli deneklerin salanmas ve bu deneklerin nasl deerlendirildiinin denetlenmesi, bilim kurumlarnda altrlacak eleman seiminde de bilimsel ltlerle davranlmas konularndan sorumlu kiilerin ve kurumlarn ileyiinin sal da dorudan bilimsel aratrmalar ilgilendirmektedir. Bilim dnyasnda yaygn olarak kullanlan akademik ltler, bilim alanndaki kaliteyi ykseltmekten ok, akademisyenlerin derece ykselmelerini salamak amacyla konulmu kurallardan olumaktadr. Bu kurallar iindeki, yabanc dilde yayn, dipnot koulu gibi zorlamaya dayanan ve bilimsellikle ilgisi her zaman tartlabilecek eilimler bilimsel .almalar kaliteye ynlendirmekten ok, zgr bir ortamda uygulanmas gereken bilimsel almalar snrlamaktan teye gidememektedir. Sz konusu kurallar, bilim alanndaki zgn almalarn da nn kapamaktadr. Bununla birlikte bu ltler, tmyle kuralsz bir ortamdaki niteliksiz aratrmalar yerine, bilimsel kalitenin ykselmesi iin gerekli lt gerekliliine ksmen katkda bulunmaktadr. Yaplarndaki ve almalarndaki btn eksikliklere ve aksaklklara karn Trkiyede bilimsel aratrmalar en ok niversitelerce desteklenmektedir. Aratrmaya merakl, bilim adam nitelii tayan kiiler, en uygun ve elverili alma ortamlarn yine niversitelerde bularak, aratrmalar iin maddi ve manevi destekleri de yine niversitelerden alabilmektedir. Laboratuar ve ara gere asndan pek ok niversite yetersiz nitelikte olsa da, aratrmaclar zellikle denek konusunda, niversitelerden fazlasyla yararlanmaktadr. niversitelerdeki gen ve enerjik retim elemanlar ve aratrmaya merakl rencilerin de katlmyla, uygulanmasna cesaret edilemeyen konularn aratrma srecine alnd rneklere niversitelerde sklkla rastlanmaktadr. Devletin baz alanlardaki da bamllnn bilim alannda da kendisini gstermesiyle, bilimsel aratrmalarda zgn almalardan ok, yabanc kaynaklarn oka dipnot olarak kullanld, yabanc bilimsel alma formatlarna benzetilen, ana dilden farkl dillerde yaplan almalar daha deerli bulunmaktadr. Trkiyenin rnek ald veya zendii gelimi lkelerde zgn bilimsel almalar, bakalarnn almalarna yknen kiilerin retimlerinden veya kopyaya dayanan almalardan daha ok puan toplayp, yreleri uygulama alan olarak seen aratrmaclarn almalar toplumsal adan daha etkin roller stlenirken; gelimek iin tm ipularn dardan alan Trkiyede zgn bilimsel almalarn ilgi grmemesi, bilimsel almalar asndan, bilimsel almann amacn ve niteliini kavrayamam bilim adam veya bilim kurumu yneticilerinin varlna iaret etmektedir. Bilimsel almalar iin hareket noktas, yaamn gereklii iindeki bir konuyu aa karmak, ayrntlaryla ortaya koymak veya daha insancl yaam koullar iin yepyeni bir projeyi gndeme getirmektir. Bu noktadaki ilk kaynak dncedir. Her bilimsel almann esinlenebilecei ve ilk verileri elde edebilecei kaynak olan dnce, ayn zamanda almay son anna kadar tayacak olan kaynak grevi de yapmaktadr. Bilimin ve insanln gereksinimlerini dnerek yola klan ve ayrntlar zenle planlanan bir aratrma konusu, byk lde amacna ulamaktadr. Bilimsel aratrmann ilk kayna olan dnce, aratrma iin bir eksen olmann yan sra, bilimin gerektirdii merak, kuku ve aratrma niteliklerini de iinde barndrmas nedeniyle, almay bilimsel bir kimlie kavuturan kaynak zelliini de tamaktadr. Bilimsel almay, sonucuna kadar gtren dncenin ardndan almada gereksinim duyulan kaynak parasaldr. Her almann, kalem kattan laboratuar donanmna kadar giderleri olmaktadr. Bilimsel almalar iin niversitelerce denek salanabilirken, bilim adamlar iin ayrlan denein haka datlmad, veya politik kayglarla dengesiz olarak datld, ya da bilim

3 adamlarnn yararna sunulmadan, tmyle sahtekarlk konusu yapld rneklere rastlanmaktadr. niversitelerdeki eitim etkinliklerinin olduu gibi, devlete niversitelere ayrlan denein, zellikle bilimsel aratrmalar iin ayrlan denein ciddi biimde denetlenmesinin gerei de kendisini gstermektedir. Bilimsel aratrmalarn hem bilim dnyas asndan hem de insanla katk asndan yeterlilii ve dzeyinin ykseklii iin gerekli ilk koul, bilimle ilgili kurumlarn, bilimi tek yol gsterici olarak benimsemi, hukuka saygl, terre destek vermeyen kiilerce ynetilmesidir. Bilimd uygulamalara eilim gstererek hukuku tanmayan, dolayl veya dolaysz olarak terre destek veren, bilimi kamuflaj malzemesi olarak kullanan, ilkel dnceli kiilerin ynetici olarak grev yapt kurumlarda, bilimsel aratrmalardan sz edilemeyecei de aktr. Bu tr yneticilerin ncelikle, bilimin ve bilimsel almann nemini kavrayabilmesi iin terapiye gereksinimi bulunmaktadr. Bilimden uzak yneticilerin, kurumlarnda grev yapan alanlarla doru iletiim kurarak bilim ortamn gelitirebilmeleri iin de, iletiim yetersizliklerini giderebilecek bilgilerle donatlmas gerekmektedir. Trkiyedeki bilimsel aratrmalarn toplumsal veya siyasal dnme etkileri, dar kafal politikaclar ve tutucu halk kesimleri nedeniyle olduka ar gerekleebilmektedir. Ancak toplumdaki kanlmaz dnm, ok yava da olsa, tpk Atatrk devrimleri gibi, bilimsel aratrmalarn sonularn da sindirerek uygulamaya geirecektir. Bu gelime iin ncelikle, bilimle ilgili kurumlar ve bilimsel almalar yneten ve denetleyen kiilerin, insan ve kii haklarna saygl, bilimi gerek bir nder olarak benimseyen kiiler arasndan seilmesi zorunluluu bulunmaktadr. Bilimin amac, toplum iin insanca yaama ortamnn olumasn salayarak, toplumu, uygarlk yarnda yer alan bir konuma srklemektir. Bilim, uygarlk yolunda toplumsal dnmn birincil dinamii, lokomotifidir. Ancak toplumsal dnmn ilk koulu, toplumun, dnmn gereine inanmasdr. Geleneksel dinamiklerle yaamaya alm bir toplumu, bilimsel almalarla dnmn gereine inandrmak kolay olmasa da, bilimin kolayca anlalmasn salayarak her trl insana ho gstermek olasdr. Bu da bilim adamlarnn grevidir. Bilimi halktan, hatta insanlktan soyutlayarak alan bilim adamlarnn veya bilim kurumu yneticilerinin, bilimsel almalarn topluma sevdirilmesinde ve bilimsel almalar araclyla toplumsal dnmn yollarnn almasnda olumlu rol stlenemeyecekleri aktr. Bilimin, toplumsal dnmde rol almasn salayacak olan bilim adamlarnn da, bilimin gerektirdii insancl yaklam, zgr dnce, hukuk bilinci ve bilim ahlakna sahip olmalar gerekmektedir. Pek ok toplumsal sorunun temelinde bulunan iletiim yetmezlii, bir toplumun ilerlemesi iin birincil etken olan bilimin de nndeki en byk engeldir. Eler arasndaki, anne babayla ocuklar arasndaki, komular arasndaki, iveren ii arasndaki, hiyerarik bir dzen iinde birbirlerine mekanik olarak bal kiiler arasndaki, arkadalar arasndaki iletiim yetmezlii, dnce ve duygularn paylamn nleyerek insancl geliime engel olduu gibi; bilim dnyasnda yaanan, ynetici ve ynetilenler arasndaki, bilim adamlaryla toplum arasndaki, bilim adamlarnn kendi kiilikleriyle arasndaki iletiim yetmezlii de bilimsel geliime engel olmaktadr. zellikle, bilim adamlar iin en deerli ve en verimli kaynak konumundaki halkla bilim adamlar arsndaki iletiim yetmezlii, pek ok toplumsal sorunun nedeni olarak ortaya kmaktadr. Bilim, toplumsal yaamdan ayr, toplumla ilgisi olmayan bir alan olarak algland srece, toplumsal dnmde etkin rol oynamas olas deildir. Bilimin, toplumsal dnme yol aabilmesi ve temel dinamik rol oynayabilmesi, toplumun, uygarlk yolundaki ilerleyiinde ivme kazandrc ilevi yapabilmesi iin, bireylerin, yedikleri ekmekten zerinde yrdkleri kaldrma,

4 giyindikleri oraptan izledikleri filme kadar honut olmak istedikleri her konuda bilimin yeri olduunu ve en yksek honutluk noktasna bilimle ulalabileceini anlamalar gerekmektedir. nsan olmann gerei olan iletiim, anatomiden akustie, ruhbiliminden toplumbilime kadar insanla ilgili pek ok bilimi ilgilendirmektedir. nsan olmay salayan iletiim kapsamndaki aratrmalar da, insan olmay anlamay, insan doasnn ayrntlarn bilmeyi, insann evrendeki konumunu ve evrendeki dier varlklara oranla konumunu bilmeyi gerektirmektedir. letiim aratrmalar, bir anlamda insann varlk nedenini, yazma ve konuma gereini, uygarln temelindeki insan unsurunu, retim koullarn, sanatn tanmn ve ltlerini, insan saln, zel ilgi alanlar ve uralar, atma ve uzlama nedenlerini ve daha fazla konuyu kapsamaktadr. Bu nedenle iletiim aratrmalar birden fazla bilimi ilgilendiren ve ok sayda kiinin katlmn, en azndan katksn gerektiren aratrmalar olarak gndeme gelmektedir. Bu karmak ortamda da, aratrmaya payda olan kiilerin ncelikle birbirleriyle iletiim kurmalarn salayabilecek yntemlerin ve bir anlamda iletiim sorunlarn giderebilecek iletiim yetmezlii merkezinin ilevlerini stlenebilecek kurumlarn varl zorunlu grnmektedir. letiim kurabilmek iin insanlarn iletiim dillerini bilmesi gerektii konusunda bir eitimcinin, salkl iletiim kurmak iin gerekli fiziksel koullarn, ak kanallarn olumasndaki etkenlerden birisi olan belediye yetkililerinin, iletiim dillerinin doru kullanlmasn denetleme yetkisi olan dilbilimcilerin, iletiim kurulmasna katkda bulunan kiisel ve kitle iletiim aralarn yneten ve denetleyen kiilerin iletiim aratrmalarnda yer almas, en azndan aratrmaclara danman veya uzman olarak yardmc olmalar, aratrmalarn gereklik payn arttran etkenlerdendir. Her bilim adam, alannda ne kadar yetkin olursa olsun, baka kiilerin yardmna gereksinim duymaktadr. nk hi kimse, her eyi bilebilme yeteneine sahip deildir. Devlet bakannn, askeri konularda bir askeri yneticinin bilgilerine; askeri yneticinin, bir makine mhendisinin bilgilerine; makine mhendisinin, bir maden mhendisinin bilgilerine; maden mhendisinin, bir teknisyenin bilgilerine; teknisyenin, bir inaat iisinin bilgilerine gereksinimi vardr. Hemen herkesin, bir bakasnn bilgisine ihtiyac olduu ve bakalaryla iletiim kurulmadan bilimsel almalarn da salkl biimde ilerlemeyecei koulu altnda, aratrmalarn doru olarak geliebilmesi iin, almaya katkda bulunacak herkesin iletiim kurmalarn salayan iletiim merkezine mutlaka gerek grnmektedir. Kiiler arasndaki iletiim yetmezlii sorununa zm bulabilmek iin de, iletiim yetmezlii merkezi gerekmektedir. letiim aratrmalarnda temel kaynak ve dayanak noktas olan dnceyi, gelitirmek, iletiim aratrmacsnn meslek deneyimi, konuya farkl bak alaryla yaklam, gzlemleri ve aratrmadan amaladklaryla ortaya kan bir sretir. letiim aratrmacsnn, iletiim alanlarnn klasik bulgu ve grlerinden yola karak, modern iletiim teknolojileri ve yaklamlaryla elde ettii birikim, iletiim aratrmasnn ilk dncesini amaca yaklatran geliimi salamaktadr. Dncenin kaynak olarak kullanlmas srecinde, konuyla dorudan ilgili veya konunun gerek kahramanlar olan kiilerin dncelerinin de deerlendirilmesinin almaya katks byktr. Evrendeki yapnn ve yaam srecinin tmn oluturan karmak iletiim zincirleri temelde, bir iletiim aratrmacs iin ok verimli kaynaklardr. Dikkatli bir iletiim aratrmacs, bir alnn yanndaki otlarla, bir ilkretim rencisinin servis ofryle, yeni yavrulam bir atn yavrusu ve dier atlarla, bir manavn rayla, bir holdingin ynetim kurulu yelerinin birbirleriyle, bir futbol takm teknik direktrnn takm oyuncularyla olan iletiiminden, aratrma konusuyla ilgili fazlasyla bulgu karabilmektedir. Bireylerin birbirleriyle dnce ve duygu alverii temeli zerinde biimlenen iletiimin aratrma konusu olarak seildii almalarda, ilk dnceden sonraki kaynak ve zerinde allmas gereken materyal; iletiim srecinin ana unsurunu oluturan insandr. nsann btn davranlar, soluk alp verii, hatta kprdanmas bile bir iletiye materyal olabildii iin, insan, iletiim

5 aratrmalarnda fazlasyla veri salanabilecek kaynaktr. letiim aratrmalarndaki ana unsur olan insan, aratrmann eksenine oturtarak inceleyecek olan bilim adamnn da ncelikle iletiimin kurallarn, gereklerini ve inceliklerini bilmesi gerekmektedir. Bunun iin de iletiim konusunda en azndan temel konularn yer ald dersleri alm olmas gerekmektedir. letiim aratrmalarnda kullanlabilecek yazl kaynaklar artk ada iletiim sorularna yant verememekte, iletiim aratrmaclarnn ihtiyalarn karlayamamaktadr. ounlukla iletiim teknolojisi ve iletiimin kuramsal yaps zerinde younlaan kaynaklarn yetersizlii, iletiim teknolojisinin tecimsel boyutlarda gelimesi ve yntemlerin genilemesiyle zaman zaman ciddi bir soruna dnmektedir. Toplumsal kltrn giderek popler bir nitelik kazanmasna kout olarak iletiim konusundaki almalar ve kaynaklar da popler kltrn unsurlar olarak kendisini gstermeye balam, bylece ciddi anlamda bilimsel kaynak sknts gndeme gelmitir. Aratrma irketi adyla anlan, etkinlikleri televizyon izleyici anketlerinden teye gitmeyen tecimsel kurumlarla yarmak amacyla benzer yntemlerle iletiim aratrmalar planlayan bilim adamlarnn bilime katkda bulunmasnn sz konusu olamayaca aktr. inde izleyici anketlerini, magazin syleileri, popler kiilerle grmeleri de bulundurmas gereken bilimsel almalar iin yeni uygulama yntemleri gelitirmenin gerei vardr. Klasik kaynaklarn yan sra, ada koullara uygun yeni aratrma, deerlendirme yntemleriyle, iletiim aratrmalaryla da bilim dnyasnda katk yaplabilecei konusunda kuku bulunmamaktadr. letiimin en etkili tr olan yzyze iletiimin youn olarak yaand toplumsal ilikiler, iletiim aratrmalar iin de en elverili kaynak durumundadr. Bireyleraras iletiimi tm boyutlaryla aratrmak iin en verimli alan olan toplum, aratrmaclarn, aratrma konusuyla ilgili her trl sonuca ulaabilecei ipularn da vermektedir. Halka en yakn aratrma, en doru aratrmadr. Bu yargnn gereklii, kusursuz biimde rgtlenmi toplum rnei veren halkn toplumbilimsel zelliklerinin yan sra, halkn bilimsel aratrmalar iin salad verilerle de belgelenmektedir. Saysz iletiim sreci toplamndan oluan halkn zellikle iletiim alanlarna sunduu saysz rnek, iletiim bilimi merakllarna yllarca yetebilecek veri oluturmaktadr. Bireyleraras ilikilerdeki uzlamazlk ve anlamazlk temelinde biimlenen iletiim yetmezlii, genel anlamda toplumsal bir sorundur. Psikolog yardmyla zlmeye allan bireysel sorunlar kapsamndaki bireyleraras ilikilerdeki sorunlarn zm iin de, toplumsal bir sorunun kk hcresini oluturmas kaygsyla, yine psikolojik iyiletirmeden balamak en uygun yol olarak grnmektedir. Toplumsal yapnn geveyip kmesine neden olabilecek bir etken olan iletiim yetmezlii, ulusal nitelikteki iletiim yetmezlii merkezlerinin oluturulmasn gerektiren sorun olarak gndeme gelmektedir. Bilimin anlam, bilime konu edilmesi gereken alanlar, bilimsel aratrmalarn hareket noktalar, aratrma yntemleri, aratrmada kullanlabilecek aralar ve bilimsel aratrmada karlalabilecek olas sorunlar en seik biimde yine bilim alanlarnca bilinmekte ve deerlendirilmektedir. Bilimin iletiimle dorudan ilintili olduuna inanan bilim alanlarnn grev ald iletiim yetmezlii merkezleri, ncelikle bilim adamlarnn kendilerini tanmalar, grev ve sorumluluklarn kavramalar, birlikte alabilecekleri kiileri bulabilmeleri, kendilerine ve konularna uygun aratrma yntemlerini semeleri ve karlatklar sorunlar nasl zebilecekleri konularnda bilgi donatm salayan, aratrma ncesi kurumu olarak bilimsel aratrmalarn yolunu amas olas, bilim adamnn iini kolaylatran rgtlenmeler olarak gndeme gelmelidir. Tm bilimsel aratrmalarn olduu gibi, iletiim aratrmalarnn nitelii de, iletiim ilkeleri temeli zerinde alan iletiim yetmezlii merkezleriyle ykselme ansn yakalamaktadr.

Prof. Dr. Sedat CEREC Mersinde dodu. ocukluunun bir blmn, Toros yaylalarnda Trkmen gelenekleri iinde yaad. ocukluundan beri toplumsal olaylara ilgi duyduu iin gazetecilik okumak istedi. Mersin Dumlupnar Lisesinden sonra, stanbul niversitesi Basn Yayn Yksekokulu Gazetecilik ve Halkla likiler Blmnden mezun oldu. niversite yllarnda balad gazetecilik yaamnda pek ok gnlk, haftalk, aylk gazete ve dergide muhabirlik ve redaktrlk yapt. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Radyo Televizyon Bilim Dalnda yksek lisans ve doktora eitimi grd. TRT stanbul Radyosunda mzik programlar, zel radyo kanallarnda sz programlar hazrlad, belgesel filmler ekti. Yznc Yl niversitesinde retim yesi olarak grev ald, idari grevler yapt, niversite televizyonu iin bilim ve eitim programlar hazrlad. Trkiye ve dnyann pek ok yresini dolaarak fotoraf ekti, sergiler at. Fotoraf ve film yarmalarnda seici kurul yesi olarak grev ald. Dou Anadoluda gizli kalm, yerel konular, yok olmak zere olan deerleri filmle belgeleyerek gelecee aktarmaya alt. Sivil toplum rgtlerinin almalarnda etkin grevler ald. Trkiye Eitim Gnllleri ve Trkiye Gazeteciler Cemiyetinin etkinliklerine katld, Atatrk Dnce Dernei Eitim Komisyonu bakanl yapt. ngilizce, Almanca, Arapa ve Krte bilmektedir.

You might also like