Boyutlu Uzayda Baz Yzeyler ve Koordinat Sistemleri

Yazar Do.Dr. Hseyin AZCAN

NTE

10

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; Kresel Koordinatlar Silindirik Koordinatlar Dnel Yzeylerin Elde Edilmesi Silindir ve Koninin Denkleminin Bulunmas Koniklerle likilendirilen Baz Yzeyleri

indekiler
Giri Silindirik Koordinatlar Silindir Koni Baz nemli kinci Dereceden Yzeyler zet Deerlendirme Sorular 205 207 214 215 216 220 221

alma nerileri
Bu niteyi almadan nce; Uzayda dik koordinatlar tekrarlaynz. Dzlemde kutupsal koordinatlar tekrarlaynz. Lise yllarndan bildiiniz silindir, kre, koni gibi geometrik nesneleri tekrar inceleyiniz.

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

205

1. Giri
kinci blmde boyutlu uzayda kartezyen koordinat sistemi ile donatdk. Bu koordinat sisteminin teleme, dnme ve afin edeerlerini bir kenara brakacak olursak, uzay deiik amalar iin farkl ekillerde koordinatlanabilir. Kartezyen koordinat sistemi bizim iimizi grmekle birlikte, eer uzayda verilen nesnenin (genelde yzeyin) denklemini sade ve basit bir biimde ifade edelemiyebilir. rnein, dzlemde grdmz kutupsal koordinat sisteminde bir emberin denklemi dzlemin kartezyen koordinatlardaki denklemine gre ok sade bir formdadr. Yine vurgulayacak olursak dzlemde (0, 0) merkezli R yarapl bir emberin kartezyen koordinat sisteminde denklemi x2 + y2 = R2 olmasna karn, kutupsal koordinat sisteminde ki denklemi r = R dir.

Kartezyen denklem:

x2

y2

R2

Kutupsal denklem: r = R
R x (0,0)

Bu kutupsal koordinatlar benzer ekilde boyutlu uzayda geniletilebilir, buna kresel koordinatlar denir. imdi boyutlu uzay kresel koordinatlar ile koordinatlayalm. Uzayda bir X = (x0 , y0 , z0) noktas alalm.
z D

X = xo , yo , zo = (r, , )

zo
r

xo

yo
C

AIKRETM FAKLTES

206

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

Bu alnan (x0 , y0 , z0) noktasn (r, , ) eklinde koordinatlayabiliriz. Burada r alnan X noktasnn balang noktasna uzakl, dolaysyla r>0 dr. ise X noktasn balang noktasna birletiren dorunun xy koordinat dzlemine dik izdm olan dorununX ekseni ile yapt an (radyan) ls, dolaysyla bu a 0 2 dir. Son olarak ise X noktasn balang noktasna birletiren doru ile xy dzlemi arasnda kalan a, dolaysyla bu a - dir. 2 2 (x0 , y0 , z0) ile (r, , ) arasndaki ilikiler de aadaki ekilde elde edilebilir. 0XA dik geninde cos = 0A 0A = r cos ve sin = XA XA = r sin r r dir. Dier taraftan XA = |z0| olduundan z0 = r sin olarak elde edilir. Dikkat edilirse 0 ise z0 0 ve 0 ise z0 0 olduundan z0 = r sin formlnde as z0 n iaretini de verir. te yandan 0AB dik geninde cos = 0B 0B = 0A cos olur. 0A = r cos yazlrsa x0 = 0B = 0A cos 0A cos yine ayn 0AB dik geninde sin = AB AB = 0A sin = = r cos sin 0A elde edilirler. zetle (r, , ) den (x0 , y0 , z0) gei x0 = r cos cos , y0 = r cos sin ve z0 = r sin olarak elde edilir. Uzayda baz noktalarn kressel koordinatlar aadaki ekildeki gibi iaretlenebilir.
z

1,

4
x /4

Aslnda yukardaki koordinatlama (0, 0, 0) noktasn koordinatlayamaz nk r = 0 dr. Bu noktay ayrca u ekilde koordinatlayabiliriz. x = (0, 0, 0) r = 0, = 0, = 0 denilirse kresel koordinatlarla donatlan uzay ile dik koordinatlarla donatlan uzay arasnda iliki kurulmu olur. Bu ilemin tersine (x0 , y0 , z0) dr (x, , ) yi aadaki ekilde elde edebiliriz. r = x2 + y 2 + z2 0 0 0 r = 0 ise = 0, = 0 r 0 ise
ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

207

= sin

-1

z0 r

- , olduundan iyi tanmldr 2 2 x0 0, y 0 0 0 , 2

= tan -1

y0 x0

x0 0, y 0 0 , 2 x0 0, y 0 0 , 3 3 2 x0 0, y 0 0 3 , 2 2

rnein kresel kooordinatlardaki larn bulalm.

2 , , noktasnn kartezyen koordinat2 3

x0 = r cos cos = 2 cos cos = 0 3 2 y 0 = r sin cos = 2 sin cos = 1 2 3 z0 = r sin = 2 sin = 3 3 den 0 , 1 , 3 elde edilir. 1 ,1 , 1 2 2 2

Kartezyen koordinatlarda verilen rn bulalm. r = x2 + y 2 + z2 = 0 0 0 - 1 2 = = sin 1 4

-1

noktasnn kresel koardinatla-

1 +1 +1 = 1 4 4 2

1 = tan 2 = 1 4 2
-1

x0 > 0, y 0 > 0 olduu iin

O halde noktann kresel koordinatlar

1 , , - elde edilir. 4 4

2. Silindirik Koordinatlar
Kresel koordinatlar gibi dorusal olmayan bir dier yaygn kullanma sahip koordinat sistemi de silindirik koordinatlardr. Silindirik koordinatlar da yine dzlemin kutupsal koordinatlarnn boyutlu uzaya geniletilmesi gibi dnlebilir.
AIKRETM FAKLTES

208

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

Kartezyen koordinatlar X = (x0 , y0 , z0) olarak verilen bir noktay (r, , z) olarak aadaki ekilde koordinatlayabiliriz.
z

(x0 , y0 , z0 ) = X

0 C A y r

B y

Bu koordinatlamada r alnan X noktasn balang noktasna birletiren dorunun x y dzlemine olan dik zdmnn uzunluu, dolaysyla r > 0 dr. ise bu dik izdmn x ekseni ile yapt a, dolaysyla 0 < 2 dir. Son olarak ise OX dorusunun z ekseni zerine olan dik izdmnn iaretli uzunluu z = z0 dr. Bu durumda kartezyen koordinatlarda verilen bir (x0, y0, z0) noktasnn (r , , z) silindirik koordinatlar aadaki ekilde bulunur. r = x2 + y 2 0 = cos-1 z = z0 Tersine silindirik koordinatlarda verilen bir (r, , z) noktasnn kartezyen koordinatlar (x0, y0, z0) aadaki ekilde bulunabilir. z0 = z x0 = r cos , y0 = r sin 1, , -1 noktasnn kartezyen koordinatla3 y0 x0 = sin-1 x2 + y 2 x2 + y 2 0 0 0 0

rnein silindirik koordinatlarda r (x0, y0, z0) bulalm:

z0 = -1 , x0 = 1 cos = 1 , y 0 = 1 sin = 3 3 2 3 2 O halde istenilen nokta 1 , 3 , -1 noktasdr. 2 2

Son olarak silindirik ve kresel koordinatlar arasndaki ilikiyi netletirelim. Ayn bir (x0 , y0 , z0) noktasnn kresel koordinat (r, , ) ve silindirik koordinat (r', ', z) ise ilikiler:
ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

209

2 ' * = * , r2 = r' + z2 , = tan -1 z r'

formlleri ile silindirik koordinatlardan kresel koordinatlara geilir. Kresel koordinatlarda silindirik koordinatlara ise ' = , z = r sin , r' = r2 - z2

formlleri ile geilir. Bu formlleri biz yalnzca ifade ettik. Siz de uygun dik genleri gz nne alarak bu formlleri kantlaynz. boyutlu uzayda koordinat sistemlerini kabaca bu ekilde grdkten sonra uzayda yzeylere ksa bir gz gezdirelim.

2.1. Yzeyler
Uzayda bir yzeyin tanmn u ekilde yapabiliriz. f : U R2 R3 srekli bir fonksiyonunun R3 deki f(U) grntsne R3 de bir yzey denir. Erilerdeki kt kullanm burada da ayn ekilde kendini gsterir. ounlukla grnty belirleyen f fonksiyonunun kendisine yzey denir. Bu ekilde f : U R2 R3 , f(, ) = (x (, ) , y (, ) , z (, )) eklinde verilii aslnda ou zaman yzeyin parametrik biimi denir. Ayn bir yzey parametre uzay ve fonksiyon deiik biimlerde seilerek farkl ekillerde ifade edilebilir. rnein: f : R 2 R3 (, ) (2 , 1 + + , - ) bir yzeydir. Burada: x = 2 , y = 1 + + ve z = - eklindedir. x = 2 ve z = - denklemlerinden ve y x ve z cinsinden zersek, = x ve = x - z 2 2 elde edilir. Bu deerler y = 1 + + denkleminde yerine konulursa y = 1 +x + x - z y = 1 + x - z 2 2 elde edilir. Bu ekilde parametreler yok edilerek elde edilen
AIKRETM FAKLTES

210

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

F(x, y, z) = 0 eklinde ifadeye yzeyin kartezyen formu denir. Eer kartezyen formdaki F(x, y, z) ifadesi n-inci dereceden x, y, ve z ye bal bir polinom ise F(x, y, z) = 0 denklemiyle verilen yzeye n-inci dereceden bir cebirsel yzey denir. rnein xy - 2x3 - z2y = 0 denklemiyle verilen yzey nc dereceden cebirsel bir yzeydir. Yzeylerin teorisi yzeylere gre ok daha zordur. Doal olarak burada ilk baklacak yzeyler birinci dereceden cebirsel yzeylerdir. Yani a, b, c, d R olmak zere kartezyen formu ax + by + cz + d = 0 eklinde verilen yzeylerdir. Bu yzeylerin bir dzlem gsterdiini bir nceki blmde grmtk (Eer a, b ve c deerleri sfr ise bo kme gsterir). Genelde F(x, y, z) = 0 ifadesi ile verilen bir yzeyi canlandrmak (en azndan nasl bir ey olduunu hayal etmek) hi de kolay deildir. Bu balamda ncelikle yzeyleri dzlemsel erilerden tretmeyi dnebiliriz. Bunun ilk ekli ise belki daha nceki yllardan adn duyduunuz dnel yzeylerdir.

2.2. Dnel Yzeyler

Dnel yzeyler xz koordinat dzleminde verilen bir y = 0, F(x, y, z) = 0 erisinin z ekseni etrafnda dndrlmesi ile oluan yzeydir. Burada farkl koordinat dzlemlerindeki erilerin farkl eksenler etrafnda dndrlmesiyle de dnel yzeyler elde edilebilir. imdi bir dnel yzey rnei elde edelim.
Z x=1 y=0

(x , y , z) (x cos - y sin , x sin + y cos , z)

Uzayda x = 1 , y = 0 , z R denklemleriyle verilen doruyu z ekseni etrafnda dndrelim. Bu dnme esnasnda

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

211

z koordinat deimez z - ekseni etrafnda dnme aslnda xy dzleminin ve ona paralel btn dzlemlerin dnmesidir.

O halde xy koordinat dzlemindeki dnmenin paralel dzlemler boyunca uygulanmasndan baka bir ey deildir. x y dzleminin radyan dnmesi sonucu elde edilen yeni noktalarn koordinatlar (x cos - y sin , x sin + y cos , z) dr. Bizim dorunun her noktasnda x = 1 , y = 0 olduundan dnm nokta (cos , sin , z) dr. z yi sabit brakp xy dzlemini radyan dndrdk. O halde dnel yzeyin denklemi { (x , y , z) | x = cos , y = sin , z R , [0 , 2] } olmaldr. [0 , 2] alarak btn dnmeleri yeni yzeyin eleman yaptk. x2 + y2 = sin2 + cos2 = 1 olduundan yzeyin kartezyen denklemi R3de x2 + y2 = 1 , z R ifadesi ile verilir. (Bu yzeyin bir dik silindir olduunu sanrm fark ediyorsunuzdur). imdi benzer yolla bir koninin denklemini elde edelim:
Z z = 2x y=0 x 0

(x , y , z) = (x , 0 , 2x)

AIKRETM FAKLTES

212

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

Kolay olsun diye koninin kesini balang noktas alp uzayda z = 2x , y = 0 , x 0 yar dorusunu z -ekseni etrafnda dndrelim. ekilden de grld gibi z = 2x , y = 0 dorusu zerinde koniye ait bir noktann koordinatlar (x , 0 , 2x) dir. (Doru denkleminin bir sonucu olarak.) Yine keyfi bir (x , y , z) noktasnn z -ekseni etrafnda radyan dndrrsek yeni nokta (x cos - y sin , x sin + y cos , z) olur. Burada y = 0 , z = 2x alnrsa [0 , 2] ve x 0 olmak zere istenilen koninin denklemini elde etmi oluruz. O halde koni zerinde keyfi bir nokta (x cos , x sin , 2x) | [0 , 2] , x 0 olur. Yani koni zerinde keyfi bir (X , Y , Z) noktas X = x cos , Y = x sin , Z = 2x denklemlerini salar. x =Z 2 yazlrsa: X =Z cos , Y =Z sin 2 2 2X = cos , Z 2X Z
2

2Y = sin Z
2

+ 2Y Z

= 1

4 X2 + Y2 = 1 4 X2 + Y2 = Z2 Z2 denklemini elde etmi oluruz. x 0 olduundan yeni denklemde de Z 0 dr. imdi benzer yolla R yar apl bir kre yzeyinin denklemini yazalm:
z

x = R2 - z2 , y = 0
x

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

213

Bu yzeyde x = R 2 - z2 , y = 0 yar emberinin z ekseni etrafnda dndrlmesiyle elde edilebilir. O halde radyanlk dnme xy dzlemine paralel her dzleme uygulanp z de sabit brakldnda elde edilen yeni koordinatlar: (xcos - ysin , xsin + ycos , z)
olur. y = 0 ve x = R - z2 alnrsa; R 2 - z2 cos , R 2 - z2 sin , z
2

elde edilir. Yani kre kabuu zerindeki keyfi bir (X, Y, Z) noktasnda X = R 2 - z2 cos , Y = R 2 - z2 sin , Z = z dir. Buradan X2 + Y2 + Z2 = (R2 - z2)cos2 + (R2 - z2) sin2 + z2 = (R2 - z2) (cos2 + sin2 ) + z2 = R2 - z2 + z2 =1 elde edilir. O halde (0, 0, 0) merkezli R yarapl kre yzeyinin denklemi X2 + Y2 + Z2 = R2 dir. imdi biraz daha zorca bir yzey olan (susamsz) simit yzeyinin denklemini elde edelim.
z

(x - R - r) 2 + z2 = r 2 y=0
R

r (R + r, 0, 0)

R>r y

R > r olmak zere simit yzeyi (R + r, 0, 0) merkezli, r yarapl (x - R - r)2 + z2 = r2 , y = 0 emberinin z ekseni etrafnda dnmesi ile elde edilebilir. O halde z nin sabit kalmas kouluyla (x, y, z) noktasnn dnme altndaki grnts:
AIKRETM FAKLTES

214

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

(xcos - ysin , xsin + ycos , z) olur. Burada y = 0 yazlrsa (xcos , xsin , z) eklini alr. O halde simit yzeyi zerindeki keyfi bir (X, Y, Z) noktasnn koordinatlar [0, 2) ve (x - R - r)2 + z2 = r2 olmak zere X = xcos , Y = xsin , Z = z dir. Burada F(X, Y, Z) = 0 olarak yazmak yerine kolay olan parametrik formu yazalm. (x - R - r)2 + z2 = r2 x = (R + r) + rcos z = rsin

(ember parametrizasyonu) ifadelerinden X = ((R + r) + rcos) cos , Y = ((R + r) + rcos) sin ve Z = rsin olan simit yzeyinin parametrik gsterimi elde edilmi olur. Sanrm bu yntemle ok zor gibi grnen ou yzeyin denklemleri ksmen de olsa rahatlkla nasl karabileceinizi anlamsnzdr. Btn bu rnek verdiimiz yzeylerin temel bir ortak noktalar bu yzeylerin bir simetri eksenleri vardr.

3. Silindir
Uzayda bir yzey elde etmenin dier bir nemli yolu da uzayda verilen bir l dorusunu verilen bir uzay erisi l zerinde paralel kaydrmaktr. Bu paralel kaydrma esnasnda l dorusunun sprd yzeye bir silindir, buradaki l erisine silindirin dayanak erisi ve l dorusuna da silindirin dorultman denir. nemli olan paralel kaydrma olduu iin dorudan ziyade dorultu buradaki nemli kavramdr. Bu dorultuyu (vektr) v ile gsterirsek yzey zerindeki genel bir noktadan v vektr dorultusundaki doru zerinde keyfi bir noktadr. Sembolik olarak bunlar yle yaplabilir. A ve B verilen l dorusu zerinde iki nokta ise v = B - A = AB = v 1 , v 2 , v 3 olarak alnabilir. Uzayda bir (x0, y0, z0) noktasndangeen ve dorultusu v ile verilen dorunun denkleminin x = x0 + v1 y = y0 + v2 z = z0 + v3
ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

215

olduunu biliyoruz. Eer l eriside (x(t), y(t), z(t)) parametrik formunda verilmi olduunu kabul edersek yzeyin zerindeki keyfi bir noktann koordinatlar (X,Y,Z) u ekildedir: X = x(t) + v1 Y = y(t) + v2 Z = z(t) + v3 rnek Dayanak erisi (2t, 4t2 - 1, sint) ve dorultman, silindirin denklemini bulunuz. zm Doru zerindeki keyfi iki nokta A = (0, 0, 0) ve B = (2, 3, 1) olarak alnabilir. O halde v = B - A = 2, 3, 1 ki doru: X = 2(t) + . 2 Y = 4t2 - 1 + . 3 Z = sint + . 1 koordinatlar ile verilir. O halde yzey (silindir) { ( 2t + 2, 4t2 - 1 + 3, sint + ) | , t R} olarak verilir. imdi (2t, 4t2 - 1, sint) noktasnda v dorultusundax = y = z dorusu olan 2 3

4. Koni
Uzayda yzey elde etmenin bir baka eklide yledir. l uzayda bir eri ve P = (p1 , p2 , p3) de l zerinde olmayan bir nokta olsun. P den ve l erisinin zerinde bir noktadan geen bir l dorusunun l zerinde P noktas sabit braklarak kaydrlmas suretiyle elde edilmesidir. Bu tipten yzeye bir koni ve P noktasna koninin kesi ve l ya da koninin dayanak erisi denir. Eer l nin bir noktas (x(t), y(t), z(t)) ve P = (p1, p2, p3) olarak verilirse koninin keyfi bir (X, Y, Z) noktasnn koordinatlar X = p1 + (x(t) - p1) Y = p2 + (y(t) - p2) Z = p3 + (z(t) - p3) ile verilir.
AIKRETM FAKLTES

216

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

rnek Dayanak erisi (sint, cost, 1) ve kesi (0, 0, 0) olan bir koninin denklemini elde ediniz. zm (0, 0, 0) noktasndan ve (sint, cost, 1) noktasndan geen bir dorunun denklemini yazmak problemin zmdr. Bu dorunun (X, Y, Z) noktas X = sint , Y = cost , Z = dr. X = sint , Y = cost Z Z X Z
2

+ Y Z

=1

X 2 + Y 2 = Z 2 elde edilir. Silindir ve koni adna regle yzey denilen daha geni bir yzey snfnn rnekleridir. Uzayda bir dorunun herhangi bir ekilde verilen hareketi sonucu elde edilen yzeye bir regle yzey denir. Verilen bir yzeyin bir regle yzey olup olmadnn incelenmesi olduka detayl bir itir. Bu yzey snfn sadece tanmlamakla yetineceiz. imdi bu blm baz nemli yzeylerle bitirelim. Bu yzeylerin koniklerin boyutlu genellemesinden baka bir ey deildir.

5. Baz nemli kinci Dereceden Yzeyler

Uzayda a, b, c pozitif gerel saylar olmak zere
2 x2 + y + z2 = 1 denklemi a2 c2 b2

ile verilen yzeye (0, 0, 0) merkezli bir elipsoid denir.

ekil 10.1: Elipsoid

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

217

Bu yzeyin ay, xz ve yz dzlemleriyle ara kesitleri srasyla

2 2 x2 + y = 1 elipsi, x2 + z2 = 1 elipsi ve y + z2 = 1 elipsidir. a2 a2 c2 c2 b2 b2

a, b, c pozitif gerel saylar olmak zere

2 x2 + y = cz a2 b2

denklemiyle tanmlanan yzeye bir eliptik parabolid denir. Bu yzeyin z = 1 dzlemiyle ara kesiti

ekil 10.2: Eliptik Parabolid

2 x2 + y = c a2 b2

elipsi olmasna karn x = 0 ve y = 0 dzlemleriyle ara kesitleri y2 = b2cx ve x2 = a2cx parabolleridir. Dier bir nemli yzey ise yine a, b, c pozitif gerel saylar olmak zere
2 x2 - y = cz a 2 b2

denklemiyle verilen yzeye bir hiperbolik paraboloid denir. Bu yzeyin de z = 1 dzlemiyle ara kesiti
2 x2 - y = c a 2 b2

AIKRETM FAKLTES

218

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

hiperbol olmasna karn x = 0 ve y = 0 dzlemleriyle ara kesitleri srasyla y2 = -b2cx ve x2 = a2cx parabolleridir.

ekil 10.3: Hiperbolik Paraboloid

Son olarak yine a, b, c pozitif gerel saylar olmak zere

2 x2 + y - z2 = 1 a2 b2 c2

eitlii ile tanmlanan yzeye tek kanatl hiperboloid ve

ekil 10.4: Tek Kanatl Hiperboloid

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

219

2 x2 - y - z2 = 1 a 2 b2 c2

eitlii ile tanmlanan yzeye ift kanatl hiperboloid denir. Bir tek kanatl hiperboloidin z = 0 dzlemiyle ara kesiti

ekil 10.5: ift Kanatl Hiperboloid

2 x2 + y = 1 a2 b2

elipsi olmasna karn, ift kanatl hiperboloidin z = 0 dzlemiyle ara kesiti

2 x2 - y = 1 a 2 b2

elipsidir. Son olarak elips, hiperbol ve parabol erilerine neden konik denildiini grelim. Aadaki ekillerden grld gibi bu eriler bir dik koninin dzlem ile arakesitleri sonucunda oluan erilerdir.

AIKRETM FAKLTES

220

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

(a) ember

(b) Elips

(c) Parabol

(d) Hiperbol

ekil 10.6: Koni Kesitlerinin Bir Dik Koniden Elde Edilmesi

zet
Bu blmde daha nce dik koordinatlarda donatlan boyutlu uzayn kresel ve silindirik koordinat sistemleri ile nasl donatlacan ve bu koordinat sistemleri arasndaki geilerin nasl olduunu grdk. Daha sonra uzayda nemli bir yzey elde etme yntemi olan dnel yzeyleri inceleyip koni ve silindiri genel anlamda tanmladk. Son olarak dzlemdeki koni kesitleri ile ok yakndan ilgili olan elipsoid, eliptik parabolid, hiperbolik parabolid, (tek ve ift) kanatl hiperbolik olarak adlandrlan ikinci dereceden yzeyleri tanmladk.

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

221

Deerlendirme Sorular
1. Kartezyen koodinatlar bulunuz? ,6 3 B. 2 , - , 6 3 C. 2 , , 6 3 D. 2 , , 3 6 E. 2 , - , 3 6 A. 2 , 2. Silindirik koordinatlar bulunuz? A. B. C. -2, 1 , 1 2 2 1 , 1 ,-2 2 2 1, , - 2 noktasnn kartezyen koordinatlarn 4 3 , 1 , - 3 olan noktann kresel koordinatlarn 2 2

1 ,1,-2 2 D. 1 , 1 , - 2 2 E. 1,1,-2

3. y = 0 , x + 2z = 1 dorusunu z-ekseni etrafnda dnmesiyle elde edilen yzeyin denklemini yaznz? A. x2 + y2 - 4z2 + 4z = 1 B. x2 - y2 - 4z2 + 4z = 1 C. x2 + y2 - 4x2 + 4z = - 1 D. x2 + 2y2 - 4z2 + 4z = 1 E. x2 + 2y2 - 4z2 + 4z = - 1 4. y = 0 z = x2 erisini z-ekseni etrafnda dnmesiyle elde edilen yzeyin denklemini yaznz? A. z = x2 + y2 B. 2z = x2 + y2 C. z = 2 (x2 + y2 ) D. z = x2 + 2y2 E. z = 2x2 + y2

AIKRETM FAKLTES

222

BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

5. z = x2 + y2 yzeyi ile x + y = 0 z = 1 erisinin ara kesiti nedir? A. (x, - x, z) B. (x, - x, 0) C. (x, - x, 1) D. (x, y, x2 + y2) E. (x2 - z, y2 - z, 1) 6. Dorultman z = 1 x + y + 1 = 0 dorusu ve dayanak erisi (t2 + 1, 2t, t2 - 1) , t R olan silindirin denklemini yaznz? A. (2 + 1 + , 2 - , 2 - 1) B. ( 2 + 1 , 2 - , 2 + 1) C. (2 + 2 , 2 - 2 , 2 ) D. (2 + 3 2 , - 2 , 2 - 1) E. (2 + 3 2 , - 2 , 2 + 1) 7. Dayanak erisi (t, sint, cost) ve kesi (1, 1, 1) olan koninin denklemini yaznz? A. (2 , sint , cost) B. ( cost + 1 - , sint + 1 - , t + 1 - ) C. (t + 1 - , sint + 1 - , cost + 1 - ) D. (1 , sint + 1 - , cost + 1 - ) E. ( sint + 1 - , t + 1 - , cost + 1 - ) 8. Aada verilen yzeylerden hangisi bir tek kanatl hiperbobiddir?
2 y A. x + 2 4 2 2 B. x - y 2 4 2 y2 C. x + 2 4 2 2 D. x - y 2 4 2 2 -z = 1 5 2 -z = 1 5 2 +z = 1 5 2 - z = -1 5

E. x y z = 1

9.

x2 - y = 2z hiperbolik paraboloidinin x + y = 0 dzlemiyle arakesiti 4 3 nedir? A. B. C. D. E. x2 = 24 z , y = x z2 = 24 x , y = x z2 = - 24 x , y = x x2 = - 24 z , y = x xz = 24 , y = x

ANADOLU NVERSTES

 BOYUTLU UZAYDA BAZI YZEYLER VE KOORDNAT SSTEMLER

223

10. Aadaki ifadelerden hangileri dorudur? a) x2 - y + z2 = 1 yzeyinin balang noktasndan geen bir dzlemle 9 2 ara kesi elipstir.
2 2 b) x - y + 3z = 1 yzeyinin x = 1 dzlemiyle arakesiti bir paraboldr. 4 12 2

c) A. B. C. D. E.

ki kre yzeyi bir elips boyunca kesiir ya da ara kesiti botur. {a, b} {a} {b} {a, b, c} {b, c}

Deerlendirme Sorularnn Yantlar 1. A 2. B 3. A 4. A 5. C 6. A 7. C 8. B 9. D 10. A

AIKRETM FAKLTES

224

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ELLIS, J.A.; Basic Algebra and Geometry for Scientists and Engineers, John Wiley & Sons 1982, ISBN 0 471 10175 3. KAYA, Rstem; Analitik Geometri, Anadolu niversitesi Basmevi Eskiehir, 1992, ISBN975-492-287-X. RYAN, Patrick J.; Eucldean and Non-Eucldean Geometry, Cambrdge University Press 1986, ISBN 0 521 27635 7. WALKER, Robert J.; Algebraic Curves, Dover Publications, Inc. New York 1950.

ANADOLU NVERSTES