GR 1.

Kaynaklar ve Aratrmalar a) Kaynaklar lk devir slm tarihi almalarnda, bu devir ile ilgili ada kaynaklarn zamanmza ulaamam olmas, eksiklii her zaman hissedilen bir husustur. VIII. asrdan itibaren, gerek ifh gelenek ile olsun ve gerekse daha nce yazlp da zamanmza ulaamayan eserlerden yaplan alntlar eklinde olsun, cidd almalar yaplmtr. Ancak bu eserler sayesinde, ilk devir slm tarihinin muhtelif konularn incelemek mmkn olabilmektedir. alma konumuz olan "Msr ve Kuzey Afrikann Mslmanlar Tarafndan Fethi" ile ilgili olarak olaylara muasr bir kaynak elimizde bulunmamaktadr. Msr tarihi ile ilgili olarak mslmanlarn Msr' fethi srasnda Nikiou bapapaz olan Jean'n yazm olduu Chronique bunun tek istisnasdr 1 . M. 694 ylnda hayatta olduu bilinen Jean'n bu eseri, Msr'n mslmanlar tarafndan fethini mahedeye dayal olarak anlatmaktadr. Jean bu kroniinde, Msr'n slm ncesi tarihini zira, idar, din siyas ve imar durumunu, Msr'n Nbelilerle ilikilerini, Amr b. el-s'n gerekletirdii fetihleri; frikyye valisi Gregorios'un Bizans'a kar isyann, bazen dorudan, bazen de dolayl olarak, ksa, ak ve zl ifadelerle anlatmaktadr. Ancak bir hususu hemen belirtmek gerekir ki, bir bapapaz olan Jean'n, mslmanlarla Rumlar arasnda yaplan savalar ve mslmanlarn Msr' fethini, tam bir hristiyan gzyle deerlendirdiidir. Mesel o, hristiyanlar iin "Tanr'nn m'min kullar..." derken, mslmanlar iin "...barbar, cani..." gibi sfatlar kullanmaktadr. Zamanmza ulaan en eski slam tarihi kayna, bn Abdilhakem'in (v. 870) Fthu Msr ve Ahbruh 2 isimli eseridir. bn Abdilhakem'in bu eseri, almamzn her safhasnda bavurduumuz en nemli kitap olmutur. Msr'n slm ncesi tarihi, mslmanlar tarafndan fethi, Fustat ve Cze ehirlerinin kuruluu, idar yap, gayr-i mslimlerden alnan vergiler, frikyye, Marib ve Endls'n fethi, fethinden 860 ylna kadar Msr kadlar,
Jean, Chronique, (Derleyen Yaussouf Kamal, Monumenta Cartographica Africae et Aegypt, Ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 1987, M, 21-27'den), (terc. Veysel Uysal, stanbul 1990, baslmam tercme). Bu eser Yunanca olarak yazlmtr. Ancak, bugn bize ulaan metin 1602'de Habece'ye yaplan tercmedir. H. Zotenberg, bu Habee nshay Franszca'ya evirmi; eser 1883'de Paris'te baslmtr. bkz. Mustafa Fayda, Hz.mer Zamannda Gayr-i Mslimler, stanbul 1989, l. C'hronique'i nereden H. Zotenberg Nikioulu Jean'n isminin 686 tarihli bir el yazmasnda zikredildiini bildirmektedir. Bkz. Youssouf Kamal, Monumenta Cartographica Africae of Aegypt, Jean, Eveque de Nikiou, 27. Biz Jean'n bu eserine Fuat Sezgin'in editrlnde, Youssouf Kamal'n derledii ad geen kitabn iinde yer almas dolaysyla ulatk. Bu kitapta yer alan Franszca metnin tercmesi M.. lhiyat Fakltesi retim yesi Do.Dr. Veysel Uysal tarafndan yaplmtr. Bu vesile ile kendisine teekkrlerimi sunarm. Biz Jean'n Chronique'ine atf yaparken bu tercmeyi iaret ettik. 2 bn Abdilhakem. Fthu Msr ve Ahbrh (nr. Charles C.Torrey), Leiden 1922.
1

Msr'a gelmi olan sahabler ve bu sahabler yoluyla burada yaylan hadisler kitapta ele alnan konulardr 3 . Ancak hemen belirtmek gerekir ki, kitapta Msr'n fethi tafsilatl olarak yer alrken, frikyye, Marib ve Endls'n fethi ile ilgili bilgiler hem daha az ve hem de tahkke muhtatr. Bu blmlerle ilgili bilgileri kullanrken, dima bn'l-Izr'nin Muribiyle karlatrmak yoluna gidilmitir. Belzur'nin ( v. 892) Fthu'l-Bldn 4 isimli kitabndan da bn Abdilhekem'in eseri kadar olmasa bile, bilhassa Msr'n fethi konusunda olduka istifade edilmitir. Ancak onda da frikyye'nin fethi ile ilgili bilgiler ok ksadr ve Msr konusundaki malmat ile mukyese edildiinde, ancak drtte bir orannda kalmaktadr. Taber'nin (v. 922) Tarihi 5 de almamzda istifade ettiimiz kaynaklar arasnda yer almtr. Taber, Msr'n fethi ile ilgili baz bilgiler naklederken, frikyye konusunda ok az ve birer cmlelik, ksa nakiller yapmaktadr. Kind'nin (v. 961) Kitbu'l-Vult ve Kitbu'l-Kudt 6 isimli kitab ise bilhassa Msr'n idar yapsn kaleme alrken bize tatmin edici bilgiler vermitir. Sa'id b. Patrik'in (v. 939-940) Kitbu't-Tarihi 7 ise, bir gayr-i mslimin kaleme ald eser olup, dier slm tarihilerinin Msr'n fethine dir naklettikleri bilgileri teyid eden rivyetleri ihtiv etmektedir. bn'l-Izr'nin (v. 1295) Kitbu'l-Beyni'l-Murib f Ahbri Endels ve'l-Marib 8 isimli eseri frikyye ve Marib'in fethi konusunda temel aldmz bir kitap olmutur. bn'lIzr bu eserinde, blgelerin fethi hakknda bize en teferruatl ve en doru bilgileri nakletmektedir. O, frikyye ve Marib'in fethi konusunda bize ulaan ilk eser olan Mlik'nin Rydu'n-Nfs 9 isimli kitabna gre daha doru bilgiler nakletmektedir. Nveyr (v. 1333) ,Nihyet'-Ereb 10 , Makriz (v. 1442) Htat 11 , bn Tariberd (v. 1469) Ncm 12 ve Suyut (v. 1505) Husn'l-Muhdara 13 isimli eserlerinde umumiyetle bn
Mellif ve eseri hakknda bilgi iin bkz. Nadir zkuyumcu, "bn Abdilhakem". .A. (TDV). st. 1999, XIX, 278-279. 4 Belzur. Ahmed b. Yahy; Fthu'1-Bldn (thk: Muhammed Rdvn), Msr 1350/1932. (Selahaddin elMneccid nerinden trkeye eviren: Mustafa Fayda, Fthul-Bldn, Ankara 1987.). 5 Taber, Muhammed b. Cerr; Tarihul-mem vel-Mlk (thk. Muhammed Ebu'l-Fadl brahim), I-XI, Beyrut 1387/1967; Ayrca ed. M. de Goeje, cilt I-III, Leiden 1879-1881. 6 Kind, Kitbul-Vult ve Kitbul-Kudt (thk: Rhuvon Guest), Beyrut 1908. 7 Sa'id b. Patrik, Kitbu't-Tarih, Beyrut 1909. 8 bn'1-Izr, Muhammed; Kitbul-Beyani'1-Murib fi Ahbri Endels vel-Marib, (thk. G.S.Colin-I. Lewi Provenal), I-II, Leiden 1948. 9 Mlik, Eb Abdillah Muhammed; Rydu'n-Nfs fi Tbakti Ulemil-Kayrevn ve frikyye ve Zhhdihim ve Nsskihim ve Seyru min Ahbrihim ve Fedilihim ve Evsfihim (thk: Ber el-Bekk), I-III, Beyrut 1403/1983. 10 Nveyr, ihbuddin Ahmed b. Abdlvehhb; Nihyetl-Ereb fi Fnni'1-Edeb (thk: Muhammed Ebu'1-Fadl brahim), I-XXIX, Kahire 1395/1975. 11 Makriz, Takyddin Ahmed, el-Meviz veltibr .f Zikril-Htati vel-sr, I-II, Bulak 1270.
3

Abdilhakem'in Fthu Msr ve Ahbruh adl kitabn kaynak olarak kullanmlar ve bu kitab adeta satr satr iktibas etmilerdir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, bu eserler arasnda Makriz'nin Htat ile Suyut'nin Husn'l-Muhdaras almamz asndan baz zellikler arzetmektedir. Makriz, Msr'n fethi yannda, buradan alnan cizye ve harac vergileri ile harac'n tesbitinde esas alnan hususlara ve Msr topraklarnn mesahasna dair nemli bilgiler vermektedir. Suyut ise Msr'n fethini, arlkl olarak bn Abdilhakem'den naklettii rivayetler ile anlattktan sonra, ayr bir konu bal ile Kuz''nin bize ulamayan Htat isimli eserinden Msr'n Fethi konusunu aynen aktarmaktadr (c. I, 127130). Yakut el-Hamev'nin (v. 1229) Mu'cemu'l-Bldn 14 isimli eseri de, dier corafya kitaplar 15 arasnda en fazla istifade ettiimiz bir kaynak olmutur. Eb Ubeyd el-Ksm b. Sellm'n (v. 839) Kitbu'l-Emvli 16 de cizye ve harac konular ile Msr'daki ehl-i zimmenin, zellikle mer b. Abidlaziz'in halifelii zamanndaki durumu hakknda doyurucu bilgiler vermektedir. Bu arada, mal konularda kaleme alnm dier baz kitaplar dan da istifade ettiimizi burada belirtmeliyiz 17 . Yine Kurre b. erk elAbs'nin valilii dnemine ait (708714) olan papiruslardan 18 , Msr'da cizye ve haracn tesbit ve tahsilinde nasl bir uygulama yapld hususunda nemli bilgiler bulduumuzu da burada zikretmeden gemeyelim.
bn Tagriberd, Ebu'1-Mehsin Cemalddin Yusuf; en-Ncmu'z-Zhire fi Mlki Msr vel-Khire, I-XII, Kahire 1383/1963. 13 Suyut, Cellddin Abdurrahman b. Eb Bekr, Husnl-Nluhdara, fi Tarihi Msr ve'1-Khira, I-II, Msr 1967. 14 Yakut el-Hamev, ihbuddin Eb Abdillah; Mu'cemul-Bldn (thk: Ferdinand Wstenfeld), I-VI, Leibzig 1866. 15 almamz esnasnda istifade ettiimiz dier baz corafi eserler unlardr: bn Hurdazbih, Ebu'1-Ksm Ubeydullah b. Abdillah, Kitbul-Meslik vel-Memlik (Ed. M.J.de Goeje), Leiden 1967; Yakub, Ahmed b. Eb Ya'kub; Kitbil-Bldn (Ed. M.J.de Goeje), Leiden 1967; bn Fakh el-Hemezn, Eb Bekr Ahmed b. Muhammed; Muhtasaru Kitbi'1-Bldn (Ed. M.J.de Goeje), Leiden 1967; Istahr, Eb shk brahim b. Muhammed; Kitbul-Meslik vel-Memlik (Ed. M. J. de Goeje), Leiden 1967; Makdis, emsddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed Eb Bekr; Kitbu Ahsenit-Teksim fi Marifetil-Eklim (Ed. M. J. de Goeje), Leiden 1967 (II. Bask); bn Havkal, Ebu'I-Ksm; Kitbu Sretil-Arz (nr. H. Kramers), I-II, Leiden 1938 (II. Bask); Bekr, Abdullah b. Abdilaziz; Mu'cemu Me-Istacem (thk. Mustafa es-Sakk), I-IV, Beyrut 1983 (M. Bask); dris, Sfatul Marib ve Ardu's-Sudn ve Msr vel-Endels, Leiden 1968. 16 Eb Ubeyd, el-Ksm b. Sellm, Kitbul-Emvl (thk. Muhammed Halil Herrs), Kahire 1401/1981 (M. Bask), (terc. Cemleddin Saylk, stanbu1 1981). 17 stifde ettiimiz dier baz ml kaynaklar da u ekilde sralayabiliriz. Eb Yusuf, Yakub b. brahim, Kitbul-Harac, Kahire 1397 (VI. Bask), (ev. Ali zek, stanbul 1973); Yahy b. Adem el-Kure, KitbulHarac (thk. Ahmed Muhammed kir) Bsm.Yeri Yok 1384 (II. Bask); Kudme b. Ca'fer, Ebu'l-Ferec; Kitbu'1Harac ve Sn'atl-Kitbe (thk. Muhammed Hseyin ez-Zebd), Badad 1981; Ebu'1-Ferec, Abdurrahman b. Ahmed b. Receb el-Hanbel, el-stihrc li-Ahkmil-Harac. Beyrut 1405/1985. 18 Greke ve Arapa olarak yazlm olan ve Arapa'da "Evrku'1-Berd" ismiyle anlan bu papiruslar, H.C. Becker, H.J.Bell ve Nabia Abbott tarafndan yaynlanmtr. Bell, yaynlad papiruslar "Der Islam" dergilerinin muhtelif saylarnda, ngilizce tercmeleriyle birlikte yaynlamtr. H.C. Becker ise, gerek Yunanca ve gerekse Arapa nshalardan bazlarn iki makale halinde "Der Islm" dergisinde yaynlamtr. Nabia Abbott ise "Chicago Oriental Institute" de bulunan Arapa papiruslar ngilizce tercmeleriyle birlikte yaynlamtr. Biz bu papiruslara almamzn ilgili yerlerinde iaret ettik. Bu konuda ayrca bkz. Nadir zkuyumcu, "Kurre b. erk", A. (T.D.V. ) Baslmam madde.
12

b) Aratrmalar Msr ve frikyye'nin mslmanlar tarafndan fethi ile ilgili pek ok kitap kaleme alnmtr. Bunlarn en nemlilerinden biri olan Alfred C.Butler'in Fethu'l-Arab li-Msr 19 isimi ile Arapaya evrilen The Arab Conquest of Egypt adl eseri, akmamzn birinci blmn yazarken en ok istifade ettiimiz bir aratrma olmutur. Kitaptan Arapas ve ngilizcesi kontrol edilerek faydalanlmtr. Butler, bu eserini yazarken slm tarihi kaynaklar yannda baz hristiyan kaynaklar ve batl aratrclarn kitaplarndan da istifade etmitir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, o, Msr'n mslmanlar tarafndan fethi konusunda hristiyan kaynaklar ve bilhassa Nikiou bapapaz Jean'n kroniini esas almakta ve bu kaynaklar slm kaynaklarna gre daha gvenilir bulmakta, bunlara gre yorumlar getirmekte ve baz sonulara varmaktadr. frikyye ve Marib'in fethi konusunda ise, Sa'd Zall Abdlhamid'in Tarihu'lMaribi'l-Arab 20 , Abdlaziz Salim'in el-Maribu'l-Kebr 21 , ve Hseyin Mu'nis'in Fethu'lArab li'l-Marib 22 isimli kitaplar en ok istifade ettiimiz aratrma eserler olmutur. Bu mellifler frikyye ve Marib'in mslmanlar tarafndan fethini olduka teferruatl olarak ele almakta ve konular ilerken nce konu ile ilgili slm tarihi kaynaklarnda bulunan rivayetleri arka arkaya sralamakta, daha sonra bu rivayetlere yorumlar getirmektedirler. Hseyin Mu'nis'in kitabnda dikkati eken en nemli husus, bu mellif'in frikyye ve Marib fetihlerini Hassn b. en-Nu'mn el-Gassn'nin valilii dnemiyle (688705) bitirmesidir. Halbuki onun zamannda frikyye fetihleri tamamlanm, ancak Marib henz slm hakimiyetine alnmamtr. Marib'in slm hkimiyetine girmesi Mus b. Nusayr zamannda (705715) olmutur. Msr'n fethinden sonra, burada yaayan ehl-i zimmeye konulan cizye ve harac vergileriyle, bu vergilerin tesbit ve tahsili konularnda en ok istifade ettiimiz eserler, Reyyis'in el-Harc ve'n-Nzumu'l-Mliyye li'd-Devleti'l-slmiyye 23 ve Mehmet Erkal'in slm Vergi Hukuku, Hulef-i Ridn ve Emeviler Devri 24 isimli almalar olmutur. Her iki mellif de Msr'da uygulanan slm mal politikas hakknda ok kymetli bilgiler

Alfred C. Butler, Fethul-Arab li-Msr (ta'rib. Muhammed Ferid Ebu'1-Hadd), Kahire 1351/1933. Sa'd Za1ul Abdlhamd, Tarihul Maribil Arab mine'1-Feth il Bidyeti Usri'1-Vust (Libya, Tunus, Cezayir, Marb), I-II, skendediyye 1979. 21 Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, I-IV, Beyrut 1981. 22 Hseyin Mu'nis, Fethul-Arab lil-Marib, (Kahire 1366/1947). 23 Muhammed Ziyauddin er-Reyyis, el-Harc ven-Nzumul-Mliyye li'd-Devletil-slmiyye, Kahire 1977. 24 Mehmet Erkal, slm Vergi Hukuku, Hulef-i Ridn ve Emevler Devri, Erzurum 1981 (Baslmam Dokora Tezi).
20

19

vermektedirler. zellikle Reyyis'in kitab, o devirde Msr'da kullanlan leklerin bugnk karlklarn vermesi ynyle ayr bir nemi hizdir. 2. Msr Ve Kuzey Afrika'nn Coraf Durumu Ve slm Fethinden nceki Siyas, Din, Mal ve ktisad Durum a) Msr slam corafyaclar Msr'n snrlar konusunda ittifak halindedirler. Buna gre; "Msr'n Tl(=boylam); Refh ile Ar arasndaki iki aalk blgeden svn'a kadardr. Arz'(=enlemi) da; Berka ile Eyle arasdr. Hem tl, hem de arznn mesafesi yaya olarak 40 gnlktr" 25 Istahr, bu umumi bilgileri, daha da mufassal olarak u ekilde vermektedir: "Msr, Akdeniz tarafnda, skenderiyye'den Berk'ya kadar uzanr. Buradan vahalarn arkasndan Nbe'ye gelir. Buradan da svn snrna ve svn'n arkasndan olmak zere Bcce topraklarnn snrndan Bahru'l-Kulzm'a gelinir. Sonra Tr-i Sn'ya, buradan Tye-i Ben sril'e, buradan da Cifr blgesine ve Refh ile Ar arasndan Akdeniz'e, skenderiyye'ye geilir." 26 Makdis ise Msr' nce yedi blgeye ayrmakta, daha sonra da her blgede bulunan ehir ve kyleri isim isim vermektedir. O, altsnn mamr, birinin l olduunu bildirdii yedi blgenin isimlerini yle sralamaktadr: "Cifr, Havf, Rf, skenderiyye, Mekadniyye, Sa'd ve Vaht (ller)" 27 . Ayrca o, bu yedi blgeye bal ehirleri u ekilde vermektedir 28 : Cifar: Merkezi; Ferma'dr. Bal beldeler; 1.Bekkre 2.Verrde 3.Ar; Havf: Merkezi; Blbeys'tir. Bal beldeler; 1.Metl 2.Curcr 3.Fkus 4.Gayf 5.Debk 6.Tne 7.Berrm 8.Kulzm. Ayrca; 9.Tinns ve 10.Dimyt adalar; Rf: Merkezi; Abbsiyedir. Bal beldeler; 1.br 2.Demenhr 3.Benh 4.atnf 5.Melh 6.Mahallet Sidr 7.Mahalletl-Kermeyn 8.Mahalletl-Kebre 9.Sendef 10.Demre 11.Bre 12.Dekahle 13.Mahallet Zeyd 14.Mahallet Hafs 15.Mahallet Ziyd 16.SenhrusSur 17.Brs;

bn Hurdazbih, Meslik, 83; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbi'I-Bldn, 58,59; Istahr, Meslik, 48; bn Havkal, Sretl Arz, I, 132; Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 546; Kazvn, Zekeriyy b. Muhammed b. Mahmud; sru'1-Bild ve Ahbru'1-bd, Beyrut Trz. 263. Ayrca bkz. bn Abdilhakem, Fth, 9; Kalkaand, Ebu'1-Abbas Ahmed; Subhul-A fi Sanatil-n, Kahire 1357/1937, M, 3I0-312; Makriz, Htat, I, 15; bn Tariberd, Ncm, I, 36-37. 26 Istahr, Meslik, 48. 27 Makdis, Ahsen't-Teksim, 193-195. 28 Makdis, Ahsen't-Teksim, 193-195.

25

skenderiye: Merkezi; skenderiyyedir. Bal beldeler; 1.Red 2.Meryt 3.ZtlHummm 4.Brlls; Mekadniyye: Merkezi; Fustattr, yani Msr. Bal beldeler; 1.Azziye 2.Cze 3.Aynu ems; Sad: Merkezi; svn'dr. Bal beldeler; 1.Hulvn 2.Ks 3.hmm 4.Blyen 5.Allk 6.Ecma 7.Bsr 8.Feyym 9.mnn 10.Smst 11.Tende 12.Tah 13.Behnese 14.Kays; Vht (ller). Yakut el-Hamev ise; Msr' Aa Msr (Esfel'l-Arz) ve Yukar Msr (Sa'd-i Msr) 29 diye ikiye ayrmaktadr. Bu iki blgede toplam 2395 yerleim alan bulunduunu ifade eden Yakut el-Hamev, bunlarn 1439'unun Aa Msr'da, 957'sinin de Yukar Msr'da olduunu bildirmektedir 30 . *** Msr, Hz.Peygamber'in Mekke'den Medine'ye hicretinden yaklak yl nce, 619 ylnda Bizansllar'dan Ssnler'in eline gemitir 31 . Ssn hakimiyetinde 10 yl kadar kalan Msr, Bizans imparatoru Herakleios'un 627-628'de Ninova'da Ssn Kisr's Hsrev'i yenmesinden 32 sonra yeniden Bizans hakimiyeti altna girmitir. Herakleios, Ninova'da yendii Hsrev'in bir i isyan srasnda ldrlmesinden sonra, Kisr olarak Ssnler'in bana geen, Hsrev'in olu irye ile, daha nce Bizans topra iken Ssnler'n eline geen btn topraklar, bu arada Msr' da Bizans'a devreden bir anlama yapmtr. Bundan sonra Msr, mslmanlarn fethine kadar Bizans hkimiyetinde kalmtr 33 . mparator Herakleios Ssnler'e kar kazand bu byk baardan sonra, tekrar hakimiyeti altna ald topraklarda bu defa din proplemlerle kar karya gelmitir. O, teslis inancna sahip olan Ortodokslar ile, Tek tanr inancna sahip olan Monafizitler, ki Msr'da bunlara Yakb hristiyanlar da denilmekteydi, arasndaki mcadelede bir nevi arabuluculuk yapmak ve idaresi altnda yaayan btn hristiyanlar tek bir mezhepte bir araya getirmek
Htat mellifi Makriz, Yukar Msr'a, yani Sa'd-i Msr'a el-Ardu'1-Kbl ve el-'Al'1-Arz denildiini de ifade etmektedir. Bkz. Makriz, Htat, I, 189. Kalkaandi de bu konuda yle demektedir: "Msrllar kuzeye, yani Esfel'1-Arz'a el-Bahriyye de derler, nk o tarafta Rum Denizi (Akdeniz) vardr. Gneye, yani Sa'id-i Msr'a el-Kbliyye de derler, nk o tarafta Kble vardr." Bkz. Kalkaand, Subh, III, 224. 30 Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 549 31 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, (ev. Fikret Iltan), Ankara 1986, 88-89; Butler, Msr, 62-82. 32 Bu sava Kur'n'da vukundan nce haber verilmitir. Bkz. Rum Suresi (30): 2-5. 33 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 93-99; Butler, Msr, 104-116; brahim Ahmed el-Adevi, Devletlslmiyye ve mparatoriyyet'r-Rm, Kahire 1958 (II.Bsk.). 35.
29

istemitir. mparatorun emri ile, bu ama erevesinde toplanan Kadky Konsili Monofizitlik ile Ortodoksluk arasnda bir nevi orta yol kabul edilen Monotheletlik (Arapada: Melknlik=yani kral dini) anlaynn btn hristiyanlara benimsetilmesi kararn almtr. Bylece Kadky konsl, bu yeni resm din ve mezhep anlaynn merkezi durumuna getirilmitir. Patrik Sergios da iki tabiatl ve yalnz bir etkinlik sahibi tanrnn varl gryle, bu yeni resm hrstiyanln inan esaslarn ortaya koymutur. mparatorluun bu yeni resm din ve mezhep anlaynn btn hrstiyanlar arasnda yaylmasn salamak iin, muhtelif blgelere patrikler yollanm, bu arada Msr'a da Kyrus (=Mukavks) gnderilmitir. Ancak bu yeni anlay, gerek Msr'daki Monofizitler ve gerekse Kuds'teki Ortodokslar tarafndan iddetli bir muhalefet ile karlanm ve Kuds ortodokslar tarafndan Monofizitliin gerilemi, Ortodoksluun da tahrif edilmi bir ekli olarak yorumlanmtr. Bu arada 631de Msr'a gnderilen Kyrus, bilhassa Monofizit olan Kbtleri, bu yeni anlaya sevkedebilmek iin bask ve zulm politikas uygulamtr. Kyrus, Kbt kilisesi mensuplarn, mslmanlarn 641'de Msr' fethine kadar, gerek din inanlar ynyle ve gerekse blgenin mal ilerinden sorumlu bir kii olarak, vergiler ynyle bask altnda tutmutur. Onun din basklarndan kurtulmak isteyen Monofizit Kbtler, ya Msr'dan kama yoluna gitmiler, ya da istemeyerek de olsa yeni din anlay kabul etmiler veya kabul eder grnmlerdir 34 . slm fetihleri srasnda, Msr'da Monothelet (=Melkn) kilisesinin banda Kyrus (=Mukavks) bulunurken, Kbt kilisesinin (=Monofizit kilisesinin) banda da yeni anlay reddettiinden dolay srgn edilen I. Benjamin vard 35 . Vergiler ynyle ise; Kyrus, Bizans vergi tesbit ve tahsil usllerini hibir zaman uygulamam ve Kbtlere glerinin zerinde vergiler yklemitir 36 . slm tarihilerinin dil olarak tavsif ettikleri bu uslde, toprak vergisi, Nil nehrinin su seviyesi ve Msr'n imar durumu dikkate alnarak tahsil edilmekteydi. Bizans dneminde hibir zaman tam olarak uygulanmayan bu usul zetle yledir:

Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 55, 101-103; Butler, Msr, 162-170, 249; Archibald Lewis, e/Kaviyyet'1-Bahriyye vet-Ticriyye fi Havdi'1-Bahril-Mutavasst (500-1100 m.) (ev. Ahmed Muhemmed sa), Kahire 1960, 87-88; Becker, "Msr", .A. (MEB), VIII, 219; Norman H. Baynes, mparatoriyyetlBizantyye (ta'rib. Hseyin Mu'nis-Muhammed Yusuf Zyed), Kahire 1957, 55-56; Makriz, Htat, I, 264-269. Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi (terc. Salih Tu), stanbul 1980/1400 (IV. Bask), I, 340; T. W. Arnold, ntir- slm Tarihi (trk. Hasan Gndzler), Ankara 1982 (II. Bask), 113. 35 Murad Kmil, Min Dikletyanus ila Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadrati'1-Msriyye), Bsm.Yer ve Yl Yok, II, 320; Jean, C'hronique, 3. 36 Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadrati'1-Msriyye), II, 205. En eski devirlerden beri vergi tahsilinde Msrllar'a zulm yapldna dair bkz. Arif Mfit Mansel, Ege ve Yunan Trihi, Ankara 1971 (III. Bsk.), 495-496; Oktay Akit, Roma mparatorluk Tarihi II.Kitap (M..27-M.S.395), stanbul 1985, 571; Nezahat Baydur, Imparator Iulliyanus, stanbul 1982, 73; Baynes, mparatoriyyet'1-Bizantyye, 130-140.

34

1. Toprak vergisi olan harac, mahsuln tarlalardan kaldrlmasndan sonra ve belli bir zamanda, yani Kbtlerin kullandklar ems seneye gre Tt (=Eyll) aynda alnrd, 2. zm harac, skmdan sonra, yani ra veya arap yapldaktan sonra alnrd, 3. Bu vergilerin tahsilinde kuraklk ve sel felaketleri de dikkate alnr ve byle durumlarda harac vergisi rne gre belirlenirdi. Bu hususlar dikkate alnarak tahsil edilen vergiler, nce Msr'n ihtiyac iin harcanr, su kanallar temizlenir, kanal azlarnda su tutmak iin bentler yaplr veya mevcut olup da bozulanlar varsa tamir ettirilir, ayrca halkn ihtiyac olan kprlerin yapm ve kiliselerin onarm iin gerekli harcamalar da bu vergilerden karlanrd 37 . Ancak, yukarda da belirttiimiz gibi, bu esaslar Kyrus tarafndan hibir zaman dikkate alnmamtr. mar gerektiren yerler imar edilmemi, hatta kuraklk ve sel felaketleri dikkate alnmamak suretiyle, zulmle yksek oranlarda harac vergisi tahsil edilmitir. Makriz bu cmleden olarak, Mukavks'n Msr'dan yllk 20 milyon dinar vergi aldn nakletmektedir 38 . O ayrca, skenderiyye civarndaki zm bahelerinin haracn Kyrusun (=Mukavks) hanmnn aldn, onun, zmlerin skmndan sonra, vergilerin arap olarak verilmesinden memnun olmadn ve arap yerine para verilmesini istediini, iftilerin ise bunu kabul etmediklerini, bunun zerine zm balarn sulayan kanallar tahrib ettirdiini de bildirmektedir. 39 Msr'da araz ls olarak feddn, ki bir feddn 4200.83m2'ye, hacim ls olarak artabe (=irdebb), ki 198 litreye, arlk ls olarak da kntar, ki bir kntar 44.9 kgr.'a tekabl etmekteydi, kullanlmaktayd 40 . Ba vergisi olarak tahsil edilen cizye ise, herkesten alnmaktayd. Ancak nfuz sahibi kiilerden cizye alnmamakta, onlarn cizyeleri de dier mkelleflerden tahsil edilmekteydi 41 . Grld gibi; Kyrus idaresindeki Msr'da mal ynden de Kbtlere kar zalimane ve smrgeci bir politika takip edilmitir. ***

bn Abdilhakem, Fth, 32-33; 161; Nveyr, Nihye, 324; Makriz, Htat, I, 74.75, 270-273; bn ys, Muhammed b. Ahmed el-Hanefi, Bediu'z-Zuhr fi Veki'i'd-Duhr, Kahire 1402/1982 (II. Bsk.), I, 108; Becker, "Msr", .A. (MEB), VIII, 234; Erkal, slm Vergi Hukuku, 292. Ayrca bkz. rfan Mahmud Rn, Hz. mer Dneminde Ekonomik Yap (trk. Ahmet Kot), stanbul 1985, 94. 38 Makriz, Htat, I, 100. 39 Makriz, Htat, I, 169. 40 Becker, "Msr", .A. (MEB), VIII, 234. 41 Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab, (Tarihu'1-Hadratil-Msriyye), II, 208. Bizansllar zamannda Msr'dan alnan vergiler iin ayrca bkz. Salih Tu, slm Vergi Hukukunun Ortaya k, stanbul 1984, 5-7.

37

Msr'n iktisadi hayat, Nil nehrine bal olarak, daha ok tarma dayal idi. Buday, arpa ve benzeri tahllar ve pamuk bata olmak zere zeytin de yetitirilmekteydi. Buna bal olarak dokumaclk ve zeytinya ile pamukya retimi iin iletmeler bulunmaktayd. Ayrca, kat retimi ve mermercilik de yaplmaktayd. Dou-bat deniz ticaret yolu zerinde olmas da, Msr'a iktisadi ynden ayr bir nem kazandrmaktayd. in ve Hindistan'dan gemilerle batya tanan mallar, Dimyat ve skenderiyye limanlar vastasyle Akdeniz'e almaktayd 42 . Ticaret gemileri, Msrllar'a al veri imkn salamakta ve buna bal olarak Msr'n muhtelif blgelerinde haftalk pazarlar ve senelik panayrlar kurulmaktayd 43 . Nil nehri de tahl ve mal tamaclnda Msrllar'a byk kolaylklar salamaktayd 44 . b) Kuzey Afrika slm tarihileri ve corafyaclar frikyye ve Marib'in corafyas hakknda bir gr birlii iinde deillerdir. lk mverrih ve corafyaclardan itibaren frikyye ve Marib corafyas hakknda muhtelif rivayetler nakledilmitir. Biz nce frikyye'den balayarak blgenin snrlar hakknda nakledilen rivayetlere ksaca temas etmek istiyoruz. frikyye corafyas ile ilgili olan rivayetleri grupta mtlea etmek mmkndr. Birinci grup rivayetlerde frikyye'nin Marib'de bir ehir olduu ve slam fetihlerinden sonra, bu ehrin kalntlar zerine Ukbe b. Nafi el-Fihr tarafndan 670 ylnda Kayrevn ehrinin kurulduu nakledilmektedir 45 . kinci grup rivayetlerde de, "frikyye" kelimesi "Marib" kelimesi ile e anlaml olarak yer almaktadr 46 . nc grup rivayetlerde ise frikyye'nin snrlar, Bizansllar devrinde kullanlan ekle yakn bir durumda ifadesini bulmu ve Berka ile Tanca arasnda kalan yerler anlamnda kullanlmtr. Bu konuda Yakut el-Hamev, frikyye'nin snrlarnn, douda Berka'dan balayp batda Tanca'da son bulduunu ve iki ehir arasnn
Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab, (Tarihul-Hadratil-Msriyye), II, 206; Maurice Lombard, lk Zafer Yllarnda slm (trk. Nezih Uzel), stanbul 1983, 28-32, 140-143, 152-157; Becker, "Msr", .A.(MEB), VIII, 233; Cevad Ali, el-Mufassal fi Tarihil-Arab Kablel-slm, Beyrut 1971, VII, 261-284; Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a Ankara 1982 (IV.Bask), 31-33, 152. 43 Murad Kmil, Min Dikletyanus ila Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadratil-Msri .yye), II, 206. 44 Murad Kmil, Min Dikletyanus il Duhli'1-Arab (Tarihul-Hadratil-Msriyye), II, 207; Becker, "Msr", .A, VIII, 233. Ayrca bkz. Neet aatay, slamiyetin Yayl Srasnda Arabistana Komu Memleketlerin Durumu, A...F.Dergisi-1962, Ankara 1963, 33-39; Firavunlar dneminde Msr'n ekonomik, zira ve sosyal hayat hakknda bkz. Ali Say, Firavun, Hmn ve Krun Kansnda Hz.Musa. stanbul 1992, 16-24. 45 bn Hurdazbih, Meslik, 87; Yakub, Bldn, 357; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Bldn, 78-79; Bekr, Mu'cem, I, 176; Yakut el-Hamev, Mu'cem I, 324. 46 Istahr, Meslik, 36-37; Istahr frkyye'nin snrlarn verirken, douda, Msr'n batsandan baladn, batda Atlas Okyanusu'nda bittiini, kuzeyde Msr denizinden Atlas Okyanusu'na uzundn, gneyde ise Zevle'den balayp yine Atlas Okyanusu'nda son bulduunu nakletmektedir. Ayrca bkz. Hseyin Mu'nis, Marib, 2; Musa Lakbal, Maribul-slm, Cezayir 1981 (II. Bask), 14.
42

ikibuuk aylk bir mesafe olduunu, kuzeyde Akdeniz sahillerinden balayp gneyde Sdan'n st taraflarnda bulunan ve doudan batya doru kesintisiz bir ekilde uzunan Sahr'ya (llere) kadar olduunu rivayet etmektedir 47 . Bu arada hemen belirtmek gerekir ki, frikyye'nin mslmanlar tarafndan fethini anlatan slm tarihileri de, burada bamszln ilan eden Gregorios'un Trablusgarb'tan Tanca'ya kadar olan blgeye hkim olduunu bildirmektedirler 48 , ki bu bilgiler de Yakut el-Hamev'nin rivayetini desteklemektedir. Ayn zamanda Gregorios'un hkimiyeti altndaki blgenin, slm tarihileri tarafndan frikyye olarak kabul edildiini de gstermektedir. frikyye'nin snrlar konusunda, slm corafyaclarndan bn Hurdazbih ile Istahr'nin naklettikleri rivayet ise dikkat ekici bir mahiyet arzetmektedir. Onlarn naklettiklerine gre, frikyye, Alebler'in (800909) hakimiyet alanlarna giren blge olup, "Maribu'l-Evsat=Orta Marib" diye de isimlendirilmektedir 49 . Marib'e gelince, slm corafyaclar, Marib'in snrlar hakknda da, frikyye'de olduu gibi, bir gr birlii iinde deillerdir. slm corafyaclarnn, bu konuda naklettikleri rivayetleri de grup halinde deerlendirmek mmkndr. Birinci grup rivayetlerde; Marib'in Tanca'dan balayp Atlas Okyanusu sahilini takiple gneydeki Sdan llerine kadar olan blge kastedilmektedir50 . kinci grup rivayetlerde Marib; Msr'n batsndaki Berka'dan balayp Atlas Okyanusu'nda sona ermektedir 51 . nc grup rivayetlerde ise, Marib yine Msr'n batsndaki Berka'dan balamakta ve Endls' de iine almaktadr. Bu grup rivayetlerde dikkatimizi eken husus, Marib'in dou ve bat olarak ikiye ayrld ve dou Marib'in Atlas Okyanusuna kadar frikyye'nin de dahil olduu blge, bat Marib'in ise Endls olduudur 52 . Endls'n Marib'e dahil edilmesi de kanaatimizce coraf olarak Hicaz Yarmadas ve Msr'n batsnda kalmas, siyas ve idar ynden de Kayrevn'dan idare edilmi olmasndandr.

Yakut el-Hamev, Mu'cem, I, 325. Ayrca bkz. bn Fakh el-Hemezn, Meslik, 78-79 -, Makdis, Ahsen't-Teksim, 216-218; Abdlalm Abdurrahman Hdr, el-slm ve'1-Mslimun fi frikyyeti'imliyve, Cidde 1406/1986, 40, 45 vdm. 48 bn Abdilhakem, Fth, 183; Belzur, Fth, 227-228 (T.324-325); bn'I-Izr, Murib. I. 9-10; Endels, Muhammed b. Muhammed (Veziru's-Serrac), el-Hulel's-Sndsiyye,fi Ahbri't-Tunusiyye (thk. Muhammed el-Habib el-Hle), Beyrut 1984, I, 274-275; M.Talbi, "frky", EI2, Leiden 1979, M, 1049. 49 bn Hurdazbih, Meslik, 87; Istahri, Meslik, 45; Talbi, "frky", EI2, III, 1049. 50 Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 583. 51 bn Hurdazbih, Meslik, 85-90; Yakub, Bldn, 342 vdm; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru KitbilBldn, 78 vdm. Bu mellifler, Msr'n batsndaki Berka'dan Atlas Okyanusuna kadar olan blgeyi Marib corafyas iinde ele almaktadrlar. 52 Istahr, Meslik, 36 vdm.; Makdis, Ahsen't-Teksim. 216; bn Havkal, Sretl-Arz, I. 60-62. Bu melliflerden Istahr, Marib'i, Berka, frikyye, Thert, Sicilmse, Ssu'1-Aks, Sicilya Adas ve Endls diye yedi blgeye ayrmaktadr. frikyye ve Marib corafyas hakknda geni bilgi iin bkz. Abdlaziz Salim. Maribu'1-Kebir, II, 125-140.

47

10

Bu rivayetlerden de anlalaca zere, slm corafyaclar, slm'n erken devirlerinde fethedilen Msr'n 53 batsnda kalan blgelere Marib ismini vermilerdir. Bizim kanaatimizce, bu taksimat, ilk devirlerde, Hicz Yarmadas ve Msr esas alnarak, gnein dou ve batna gre yaplmtr. Ancak, frikyye corafyasnn tesbitinde ise, siyas corafyann dikkkate alnd kanaatindeyiz, ki bu da slm fetihleri srasnda Berka ile Tanca arasndaki blgenin, Bizansllar'n Afrika eyaleti olmasndan kaynaklanmaktadr. slm fetihleri srasnda, coraf olarak Marib, siyas olarak da frikyye ismi verilen bu blge, zamanla tamamen coraf bir zellik kazanm ve ktann tamamna "Afrika" denilmitir. Ktann kuzey blgesi iin ise, bugn Msr ve Marib de dahil olmak zere, "iml frikyye" yani "Kuzey Afrika" terimi kullanlmaktadr. *** frikyye ve Marib'de putperestlik ve hristiyanlk yaygn dinlerdi. Blge halknn ounluunu oluturan Berberler, pek az mstesna, putperest idiler. Nitekim, Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'in 648'deki ilk seferinden sonra, burada yaayan Berberlerden, putperest olmalarna ramen cizye alnmas konusunda anlama yaplmas bunu gstermektedir 54 . Hristiyanlk ise, blgeyi hkimiyetleri altnda tutan Bizanslar'n ve spanya Gotlar'nn dini idi. Ancak, frikyye blgesindeki Bizansllar ortodoks 55 , Septe ve civarna hkim olan Gotlar ise katolik mezhebine 56 mensuptular. Blgede bulunan az saydaki Efrika da hiristiyan idi 57 . Marib'de ok az sayda da olsa Yahudiler de mevcuttu. Ancak onlarn buraya ne zaman geldikleri tam olarak bilinmemektedir. Marib tarihi aratrclarndan Sa'd Zall, bu Yahudilerin Marib'e, Romallar zamannda ticaret iin dou ile bat arasnda seyahat eden Fenikeliler'in gemileriyle gelmi olabilecei ihtimali zerinde durmaktadr 58 . Ortodoks hristiyan olan frikyye'deki Bizansllar, imparator Herakleios'un emriyle, Kadky konslnce ortaya atlan ve imparatorluk dahilinde yaayan btn hrstiyanlar ortak
Msr, Berka ve Trablusgarb daha mer b. el-Hattb'n halifelii zamannda fethedilmitir. Bu ehirlerden en son fethedilen Trablusgarb'n fethi 643'tr. Bkz Birinci Blm, "Trablusgarb ve Civrnn Fethi" konusu. Bu sebeble olsa gerek slm corafyaclar Marib'i, sadece Hicaz Yarmadasna gre deil, Msr' da dikkate alarak coraf ynden snrlandrm olmaldrlar. 54 Esasen slm'da putperestlerden cizye alnmamaktadr. Ancak Hz.mer zamannda byle bir uygulama balatlmtr.Bkz. Eb Ubeyd, Emvl, 35(T.53); Belzur, Fth, 92 (T.116); Sul, Edebul-Kttb, 215; Erkal, slm vergi Hukuku, 318. Berberilerin bir ksmnn hristiyanl kabul ettiklerine dair bkz. Tahir Ahmed ez-Zv, Tarihul-Fethil-Arab fi Libya. Libya Trz, (III. bsk), 24; Sa'd Zall, Tarihul-Marib, I, 113. 55 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 110. 56 Sa'd Zall, Tarihu'1-Marib, I, 119-123, brahim Harekt, Marib Abre't-Tarih. Daru'1-Beyd 1984 (II. Bsk.), I, 70; Zav, Libya, 26. 57 Sa'd Zall, Tarihul-Marib, I, 106. 58 Sa'd Zall, Tarihu'1-Marib, I, 106-107; Hdr, frikyye, 49-65.
53

11

bir kilise etrafnda toplamay amalayan monothelizm inancnn karsnda yer almlardr. frikyye ortodokslarnn liderlerinden Maxsimos Confessor ve mezhebin dier ileri gelenleri, Kadky konslnn ortaya att bu yeni inan sistemini din bir sapklk olarak yorumlamlardr. Onlar bu konuda, Bizans eyaletleri iinde, idareye kar en sert tepkiyi gsteren mezhep mensuplar olmulardr. yle ki, bu sert tepki, frikyye'nn mparatorluk'tan ayrlmasna kadar varmtr 59 . *** Din ynden gelien bu olaylar, nihayet siyas bir netice dourmu ve Bizans'n frikyye valisi (=eksarkhos'u) Gregorios, mparator II. Konstans zamannda, (mparatorluu: 641668) 646 ylnda Bizans mparatorluu'na kar isyan ederek, Trablusgarb ile Tanca arasndaki blgede bamszln ilan etmitir. O, sadece Rumlar tarafndan deil, blgedeki Berberler ve Efrika tarafndan da tannmtr 60 . Gregorios, daha nce Kartaca olan frikyye'nin bakentini, burann deniz sahilinde ve Bizans donanmasnn saldrlarna ak olmas sebebiyle, daha i blgede bulunan Sufetula (=Subeytula) 'ya tamtr 61 . Ancak onun bamszl sadece bir sene kadar srmtr. O, 648'de mslmanlarn, Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh komutasnda dzenledikleri ilk frikyye seferi srasnda ldrlm ve blge mslmanlarn hkimiyetine girmitir 62 . Sebte ve civarnda Gotlar'a bal olarak valilik yapan Jlien ise, ahs sebebler nedeniyle, arasnn ak olduu spanya Got kral Lodrik'e kar isyan edememi, ancak eitimi iin gnderdii kznn Lodrik tarafndan hamile braklmasndan sonra, frikyye'yi hkimiyetleri altna alan mslmanlarla ibirliine giderek, slm ordusunun, spanya'nn fethine kmasna yardmc olmutur 63 . ***
Ostrogorsky, Bizans Devleti Trihi, 110; Sa'd Zall, Tarihul-Ma -rib, I, 122-126; arl Andrei Jlien, Tarihu frikya-imliyye (ta'rib. Muhammed Mezl-Ber Selme), Tunus 1983 (II. Bask), 10, 18-19. Ayrca blgedeki ortodoks hristiyanlarn Bizansllar'dan nce Vandallar'n hakimiyetinde iken Arys mezhebi mensubu kral Thorismund (krall: 496-524) zamannda, bu mezhebe girmeleri iin bask altna alndklar ve zulme uradklar hakknda bkz. Arnold, ntir- slm, 132-134; Jamil M. Abun-Nasr, A History of the Maghrib, Cambridge 1980 (II.Bask), 30-66. 60 Ostrogorsky, Bizans Devleti Trihi, 110. 61 bn Abdilhakem, Fth, 183; Belzur, Fth, 227-228 (T.324-325); bn'1-Izr, Murib, I, 9-10; Sa'd Zall, Tarihu'1-Marib, I, 151-152; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 110; Talb, "Ifriky", EI2, III, 1049. Bizans hakimiyetindeki frikyye hakknda teferruatl bilgi iin bkz. Abun-Nasr, Maghrib, 53-66. 62 Ancak hemen belirtmek gerekir ki, mslmanlarn bu hakimiyetleri eitli sebeblerle, Hassan b. en-Nu'mn'n frikyye valiliine kadar tam olarak tesis edilememitir. 63 bn Abdilhakem, Fth, 205.
59

12

frikyye ve Marib'in iktisad hayat, Msr'da olduu gibi, daha ok ziraate dayanmaktayd. zellikle frikyye'de zeytin, buday ve zm, yetitirilen rnler arasndayd. Tunus'tan Sebte'ye kadar olan sahil eridi ise, bir zeytin aalar orman grnmndeydi. Zeytinlerin ilenmesiyle elde edilen zeytinya, i kesimlerde yetitirilen buday ve zm Kartaca limanndan Sicilya, talya, spanya ve Bizans'n merkezine ihrac ediliyordu. frikyye ve Marib'deki ikinci derecede nemli ticaret faaliyeti de hayvanclk idi. Bilhassa Berberler, koyun yetitiriciliinde olduka ileri seviyedeydiler. Koyunlarn ynleri ise, dokumaclkta kullanlmaktayd. Bunlardan baka, blgede yaayan az saydaki Yahudiler de kk el sanatlaryla ilgilenmekteydiler. Bilhassa Sdan blgesindeki zencilere dayal olarak kle ticareti de yaplmakta ve blge dna kle ihra edilmekte idi 64 . 3. slam Fethinden nce Araplarn Msrla Mnasebetleri a) Hz.Peygamber'den nceki Dnem Kaynaklarmz cahiliyye anda Araplarn ticaret iin Msr'a gittiklerini nakleder. Bu konuda iki deiik haber bulunmaktadr. Bu haberlerden biri cahiliyye devrinde Amr'n skenderiyye'ye gittiine dairdir. Bir roman tarznda nakledilen bu rivayete gre; Amr b. el-s cahiliyye devrinde bir Kurey ticaret kervanyla, Kuds'e gitmitir. Amr, Kuds'n bir danda kervann develerini otlatrken, skenderiyye'den ibadet iin Kuds'e gelmi olan bir papazn hayatn iki defa kurtarr. O papaz da hayatn iki defa kurtaran Amr b. el-s'a, 2000 dinar diyet vermek istediini, ancak yannda hi para olmadn, ayet kendisiyle skenderiyye'ye gelirse, bu paray verebileceini syler. Amr, papazn bu teklifini kabul eder ve skenderiyye'ye gider. skenderiyye'nin mmurluu, nfusunun okluu ve insanlarn zenginlii karsnda Amr b. el-s hayret ve dehete der. Ayrca, Amr ile papazn vardklar gn skenderiyye'de bir bayram kutlanmaktadr ve daire eklinde toplanan halk, altn ssleme bir topu birbirlerine atmaktadr. Halkn inancna gre; top kimin kucana derse, onun melik olacana inanlrd. Bu arada top, papaz ile beraber halkn arasna girip oturan Amr'n kucana dm, insanlar Arap olan birinin kendilerine melik olamayacan syleyerek bu
Lombard, lk Zafer Yllarnda slm, 60-70; 154-155, 159, 160, 180-181; Harekt, Marib, I, 53-54; Sa'd Zall, Tarihul-Marib, I, 100-105. frikyye ve Marib corafyas, buralarda yaayan halk ve islm'n yayl hakknda bkz. Hasan brahim Hasan. ntiru'I-slm fil-Kratil-frikyye Kahire 1963 (II.Bask), 8 vdm.
64

13

konudaki aknlklarn dile getirmilerdir. Amr' getiren papaz, bu srada ayaa kalkarak, onun, kendisinin hayatn iki defa kurtardn anlatm ve halktan 2000 dinar diyet paras toplayarak Amr b. el-s'a vermitir. Rivayet, Amr'n bundan sonra Kuds'e dndne ve onun bu vesile ile Msr'a giri yolunu rendiine iaret ederek son bulmaktadr 65 . Bu konudaki ikinci haber ise, Mure b. 'be'nin ticaret maksadyla Ben Mlik kabilesiyle birlikte Msr'a gittii hakkndadr. bn Sa'd'n verdii bilgiye gre bu kafile Mukavks ile grm, onun yakn ilgisini grm ve daha sonra Medine'ye dnmtr. Bu rivayette dikkati eken en nemli husus, Ben Mlik kabilesinden olan kiilerin Melekan hrstiyan olmalardr. Yani, Bizans Kadky Konsilince Ortdodoks ve Monofzit mezheplerini birletirmeyi amalayan Monothelet mezhebinin 66 mensubu olmalardr. Biz bunu Muire b. 'be'nin dnte Hz.Peygamber'in yanna gelip mslman olduunu aklamas ve bu srada orada bulunan Hz. Eb Bekir'in "seninle beraber olan Melekiyyun'a ne oldu?" eklinde bir soru sormasndan anlamaktayz 67 . b) Hz.Peygamber'in Msr ile Mnasebetleri Hz. Peygamberin Msr ile mnasebeti hakknda kaynaklarda, onun Mukavks' slm'a davet eden mektubu dnda bir bilgi bulunmamaktadr. Bilindii gibi Hz.Peygamber Hudeybiye dn 627'de Arapyarmadas'na komu lke krallarna mektuplar gndermi ve onlar slm'a davet etmitir. Bu arada Bizans'n Msr valisi olan Mukavks' da bir mektupla slma davet etmitir. Hz.Peygamberin Htb b. Eb Belte'a ile gnderdii bu mektup yledir: "Bismillahirrahmanirrahim. Allahn Rasl Muhammed'den Kbt valisi Mukavks'a; Selm hidayete tabi olanlara olsun... seni slm'a davet ediyorum. slm'a gir, emniyet ve selamete er, (aksi takdirde) btn Kbtlerin gnah senin olacaktr. Ey Ehl-i Kitab; Ancak Allah'a kulluk etmek, O'na bir eyi ortak komamak, Allah' brakp birbirimizi rab ittihaz

Bu rivayet iin bkz. bn Abdilhakem, Fth. 53-55; Kind, Vult, 7: Makriz, Htat, I, 158-159; Suyut, Husn, I, 94-96; bn ys, Bediu'z-Zuhr, 158-159. Amr b. el-s'n, henz slm' kabul etmedii bir devirde Habeistan'a hicret eden mslmanlar, kendilerine teslim etmeleri iin Kurey tarafndan Umre b. el-Velid b. el-Muire ile birlikte Habeistan'a gnderildiini de grmekteyiz. Bkz. Zbeyr, Ebu Abdillah el-Mus'ab b. Abdillah b. el-Mus'ab: Kitbu Nesebi Kurey (thk. .Levi Provenal). Kahire 1953, 322; bn'1-Esr, zzddin Ebu'1-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezeri: sd'1-Gbe .f Ma'rifeti's-Sahbe (thk. Muhammed brahim elBenna ve dr.), BasmYeri Yok 1970.111, 224. 66 Bkz. Dipnot: 34. 67 bn Sa'd, Muhammed; et- Tabakt'1-Kbr (thk. hsan Abbas), Beyrut 1968, IV, 285-286. Ayrca bkz. bn ys, Bediu'z-Zuhr, I, 118-119; Muhammed Hamidullah, slm'da Devlet daresi (mt. Kemal Kucu), Ankara 1979 (V. Bask), 197.

65

14

etmemek zere, bizimle sizin aranzda mterek olan bir sze gelin. Eer yz evirirlerse: Bizim mslman olduumuza ahid olun, deyiniz 68 . Mhr. Muhammed Raslllah" 69 Mukavks, Hz.Peygamber'in bu mektubunu getiren Htb b. Eb Belte'a'y be gn misafir etmi ve ona ok iyi davranmtr. O, Htb' misafir ettii be gn iinde, Hz. Peygamber'in sfatlar ve getirdii din hakknda eitli sorular sormutur. Daha sonra Medine'ye dnen Htb b. Eb Belte'a'nn yanna, kendi elisi bn Cebr'i 70 de vererek, Hz. Peygamber'e bir mektup ve eitli hediyeler gndermitir. Mukavks'n mektubu yledir: "Muhammed b. Abdillah'a, Kbt valisi Mukavks'tan Selm. Mektubunu okudum ve beni davet ettiin eyi anladm. Ben gelecek bir Neb'nin daha olduunu biliyordum, fakat onun am'dan kacan zannediyordum. Senin eline iyi davrandm. Sana, onunla Kbtler nezdinde byk bir itibar olan iki cariye ile bir elbise gnderiyorum, ayrca binesin diye de bir katr hediye ediyorum. Selam" 71 . Karlkl yaplan bu mektuplamalar dnda, Hz.Peygamber'in Msr ile mnasebetlerine dair kaynaklarmzda herhangi bir bilgi tespit edemedik. c) Halife Hz. Eb Bekir Zamannda Msr ile Mnasebetler Halife Hz. Eb Bekir zamannda Msr ile ilikiler konusunda ilgin bir rivayet ile karlamaktayz. bn Abdilhakem ve Yakb tarafndan nakledilen bu rivayete gre halife Eb Bekir, Htb b. Eb Belte'a'y Mukavks'a gndermi ve onlar Msr'n dousundaki kylerden birinde 72 buluup bir anlama imzalamlardr. Bu anlamadan sonra ky halk Htb b. Eb Belte'a'ya hediyyeler vermilerdir. Rivayeti nekleden Abdlmelik b. Mesleme, bu ky halknn, Amr b. el-s, Msr fethine balayp da buraya gelinceye kadar, mezkur anlamaya sadk kaldklarn, ancak Amr fetih iin Msr'a girdiinde onunla savaarak bu

Al-i mran Suresi (3): 64. bn Abdilhakem. Fth, 45-46; bn Sa'd, Tabakt, I, 260-261; Taber, Tarih, II, 644, 645 (Leiden, I, 1559-1561); bn Kesir, Ebu'1-Fid; el-Bidye ve'n-Nihye (thk. Ahmed Eb Mulhim ve dr.), Beyrut 1409/1989 (V. Bsk.); IV, 271-272; Muhammed Hamidullah, Mecmatl-Vesiki's-Sivsiyye 1i'1-Ahdi'n-Nebiyyi velHilfeti'r-Ride, Kahire 1941, 49-53; Hamidullah, slam Pevgamberi, 343. 70 bn Abdilhakem, Fth, 53,109. Ebu Zerr el-Gfr, fetihten sonra Msr'da kendisine bir yer ayrldnda, bu yerin daha nce, Mukavks'n Hz.Peygamber'e gnderdii eli bn Cebr'e ait olduunu sylemitir. 71 bn Abdilhakem, Fth, 46-47; bn Sa'd. Tabakt, VIII. 260-261; Diyarbekr. Hseyn b. Muhammed b. Hasan; Trihu'1-Hams fi Ahvli Enfesi Nefis, Beyrut 1283.11. 38; bn Iys, Bediu'z-Zuhr, I, 90-91. Konu ile ilgili teferruatl bilgi iin ayrca bkz. Eb Ubeyd, Emvl, 240 (T.289); bn Sa'd, Tabakt, VIII, 212, 216: Nveyr, Nihye, XIX, 338; bn Iys, Bediuz-Zuhr. I, 91-92; Hamidullah, slam Peygamberi, I, 344. 72 Bu rivayette Htb b. Eb Belte'a ile Mukavks'n bulutuu ve anlamann yapld yer hakknda bir aklk bulunmamaktadr. Rivayette "Kura'-arkyye" eklinde ok genel bir ifade kullanlmaktadr. "Kura'-arkyye" ise Nil nehrinin Dimyat kolunun dousunda kalan yerler iin kullanlan bir terimdir. Bkz. Becker, "Msr". .A., VIII, 227.
69

68

15

anlamalarn bozduklarn ifade etmektedir. Yine, Abdmelik b. Mesleme'nin ifadesine gre, bu anlama Msr'da yaplan ilk anlamadr 73 . bn Abdilhakem ve Yakub, bu anlamann yaplma sebebi hakknda herhangi bir bilgi vermemektedirler. Msr'n fethi ile bu anlama arasnda bir balant kurmak da mmkn deildir. Buna gre, mezkr anlamay, sahih kabul edersek, bunun neticesi cizye olarak ortaya kan bir fetih anlamas olarak deil, ancak ticar gayelerle seyahat eden mslman tacirlerin gvenlii iin yaplm olduunu dnmek mmkndr.

bn Abidlhakem, Fth, 53; Yakub, Ahmed b. Eb Yakub; Tarih, Beyrut Trz., II, 137. bn Abdilhakem'den aynen yaplan nakil iin ayrca bkz. Suyut. Husn. I, 105. bn Abdilhakem bu rivayeti Abdlmelik b. Meslemebn Lehi'a Haris b. Yezid ve Ali b. Rebah el-Lahm yoluyla nakletmektedir. Yakub ise; Abdullah b. Salih-bn Lehi'a ve Hris b. Yezid el-Hadram yoluyla rivayet etmektedir.

73

16

BRNC BLM MISIR'IN FETH

I. AMR b. el-S'IN MISIR'A HAREKET VE LK FETHLER 1. Amr b. el-s'n Msr'n Fethine kmas Mslmanlar 638 ylnda 74 liy'y 75 fethedince ehrin Bizansl komutan Areteon76 Msr'a kamt 77 . liy ehrini teslim alan halife mer b. el-Hattb, burada bulunan slm ordusu komutanlarndan Amr b. el-s' bir sahil ehri olan Kayseriyye'nin 78 fethine gndermitir. 79 liy'nn fethinden nce de Kayseriyye'yi birka defa kuatan Amr b. el-s ehri fethetmeye muvaffak olamamt. 80 Amr b. el-s yaklak bir yl sren 81 bu defaki muhasarasnda da baarl olamamt. Ancak muhasarann iddetinden, ehrin valisi ve imparator Herakleios'un olu Kostantin ile ei Ermnuse, ki Msr valisi Mukavks'n kz idi, Msr'a kamak zorunda kalmlard. 82 liy'nn Bizansl komutan Areteon ve ardndan Kayseriyye valisi Kostantin'in de Msr'a kamasndan sonra Amr b. el-s, bu iki Bizansl komutann, Msr'da bulunan Rumlardan bir ordu kurabilecekleri ve kuvvetlerini tazeledikten sonra tekrar liy'ya saldrabilecekleri hususunda endielenmeye balamtr. Byle bir saldr mslmanlarn sadece liy'daki deil, Suriye blgesindeki hkimiyetlerini de tehlikeye drebilirdi veya en azndan mslman ordularn burada oyalayp, dier blgelerde fetihler yapmalarna mni olabilirdi. Ayrca Rumlar, Dou Akdeniz'deki donanmalarn, skenderiyye'de takviye edip bir sahil ehri olan Kayseriyye'ye kartma yapabilir ve muhasaray yarabilirlerdi. Bylece onlar mslmanlarn Suriye blgesinde tesis ettikleri hakimiyetleri iin, tehlike tekil edebilirlerdi.
Belzur, Fth, 144 (T. 198). ly; Kuds ehridir. Beyt'l-Makdis de denilir. Bkz: Bekr, Mu'cem, I, 217. Yakut el-Hamev, Mu'cem, I, 423-425; IV, 38-39. 76 Bizansl komutan Areteon'un ismi, slm kaynaklarnda Artabon olarak gemektetir. Bkz. ilgili yerler. 77 Abdlaziz Salim. Tarihu'd-Devleti'1 Arabiyye, 483-484; Adev, Devletl-slmiyye, 54-55. 78 Kayseriyye: am blgesinde bir sahil ehridir. Bkz. Bekr, Mu'cem, III. 1106. 79 Belzur, Fth, 146 (T. 200). 80 Belzur, Fth, 146 (T. 200). Kayseriyye'nin yedi yl boyunca kuatld hakknda bkz. Belzur, Fth, 148 (T. 203). 81 Halife mer b. el-Hattb, liy'nn 639'daki fethinden hemen sonra Cbiye'ye gitmitir. Bkz. Belzur, Fth, 144-145 (T. 197-198). O, bir yl sonra 640'da bir defa daha Cbiye'ye gitmi ve burada "Cbiye hutbesi" diye mehur olan hutbesini ird etmiti. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 53; bn Manzur, Muhtasar Tarihi Dmek (Thk. Rhiyye en-Nahhs ve dr.), Dmek 1404/1984, I, 224. 82 Taber, Tarih, IV, 102 (Leiden, I, 2579); Makriz, Htat, I, 183-184.
75 74

17

yle anllyor ki, Amr b. el-s bu dncelerle Msr'n fethedilmesinin zaruri olduu fikrine ulamt. Ayrca onun cahiliyye anda Msr'a gitmi olmas, Msr'n giri ve k yollarn renmsini, burann zenginliklerini grmesini ve halknn savamaktan aciz olduklarn da mhede etmesini salamt. 83 Bu sebeble henz Kayseriyye muhsarasna devam ederken, 639 ylnda 84 halife mer b. el-Hattab'n Cbiye'ye 85 geldiini duyunca, hemen onun yanna gitmi ve babaa kaldklar bir srada ona, Msr fethinin mslmanlar iin arzettii nemi anlatmtr. Blgenin fethi iin, 3.5004.000 kiilik bir ordunun yeterli olacan syleyerek halifeyi Msr'n fethi iin ikna etmeye almtr. 86 Amr b. el-s'n btn srarna ramen halife Hz.mer, Msr'n fethi iin ona, izin vermemi ve Kayseriyye muhasarasna geri gndermitir. Ancak bu arada Hz. mer, ordunun dier komutanlaryla Msr'n fethi konusunda bir grme yapm ve burann fethinin gerekli olduuna karar vermitir. 87 Bu konuda, erk b. Abde ile Amr'a bir mektup gndererek, yanna 4.000 88 kii alarak Msr'n fethi iin yola kmasn 89 , fakat Suriye'deki ordudan fazla uzaklamamasn, kendisinin istihrede bulunacan, Msr'n fethi konusundaki kesin emrini ikinci bir mektupla bildireceini belirtmitir. Halife Hz. mer'in Amr'a yazd ilk mektup udur: "...Sen fethe k, ben bu konuda Allah'dan istiharede bulunacam ve inaallah mektubumu da hemen arkandan gndereceim. ayet Msr'a girmeden nce, geri dnmeni emreden mektubum sana ularsa dn, Msr'a girdikten sonra mektubumu alrsan yoluna devam et.". 90 Amr b. el-s, halife mer b. el-Hattab'n bu mektubunu alr almaz, hi vakit kaybetmeden hemen hazrln yapm ve Suriye'deki dier komutanlara hi haber vermeden, bir gece gizlice Msr'n fethi iin yola kmtr. 91 Bu srada Kayseriyye muhasarasna devam etmesi iin de yerine olu Abdullah' brakmtr. 92

bn Abdilhakem, Fth, 53-55, Kind, Vult, 7; Makriz, Htat, I, 158-159; Syut, Husn, I, 94-96; bn Iys, Bediu'z-Zuhr, I, 92-93. 84 bn Abdilhakem, Fth, 53; Suyut, Husn, I, 106; bn Manzur, Muhtasar Tarihu Dmek, I, 224. 85 Cbiye: Suriye'de bir ehirdir. Bkz. Bekr, Mu'cem, II, 355: Yakut el-Hamev, Mu'cem, II, 3, 4; Ayrca bkz. dipnot 8. 86 bn Abdilhakem, Fth, 55-56; Makriz, Htat, 288; bn Tariberd Ncm, I, 5-6. Ayrca bkz. Yakub, Tarih, II. 147-148, bn ys, Bediu'z-Zuhr, I, 94. 87 Butler, Msr,172174. 88 Bkz. dipnot 13. bn Abdilhakem, Amr'n 4.000 kii ile Msr fethine ktn rivayet ettikten sonra, "...ordunun 3.500 kii olduu da ylenmitir" demektedir. Ayrca Bkz. Belzur, Fth, 214 (T. 303-304); bn Abdilhakem, Futh, 57-58. 89 Belzur, Fth, 214 (T.303-304 .); bn Abdilhakem, Fth, 57-58. 90 bn Abdilhakem, Fth, 56-57; Kind. Vlt, 7; Makriz, Htat, I, 288; bn Tariberd. Ncm, I. 6; Hamdullah, Vesik, 272. 91 bn Abdilhakem, Fth, 56,57; Kind, Vult, 7; Makriz, Htat, I, 288, 289; bn Tariberd, Ncm, I, 6; bn ys, Bediu'z-Zuhr, I, 94. 92 Belzur, Fth, 214 (T. 303-304).

83

18

Suriye ordusunun dier komutanlar, Amr b. el-s'n kendilerine haber vermeden, geceleyin ve gizlice Msr'n fethi iin yola kmasn ho karlamamlar ve Cbiye'den Medine'ye dnen 93 halifeye bir mektup yazarak, Amr tarafndan aldatldklarn ve atlatldklarn bildirmilerdir. 94 Komutanlarn bu mektubunu alan halife mer b. el-Hattb, Amr b. el-s'a ok kzm ve Ukbe b. mir el-Chen95 ile gnderdii ikinci mektubunda onu azarlamtr. Suriye ordusunun dier komutanlarna haber vermeden Msr'n fethine kmak gibi tedbirsizce hareket etmesinden dolay da onu sulayarak yle demitir: "... s b. el-s'a, sen yanndakileri aldattn (ve yola ktn). ayet mektubum, Msr'a girmeden sana ularsa hemen geri dn, ayet Msr'a girmisen yoluna devam et. Bil ki, sana yardmc gndereceim". 96 Halife Hz. mer'in bu ikinci mektubu Amr b. el-s'a, Filistin'in Refah 97 blgesinde ulamtr. Ancak Amr, halife Hz.mer'in kendisini geri aran emri ile karlaabilecei ihtimalini dnerek mektubu Ukbe b. mir el-Chen'den almam ve Ar 98 denilen yere gelince de nce burann Msr topraklarndan olup olmadn ordusuna sorup, onlara Ar'in Msr topraklarndan olduunu tasdik ettirmi, sonra da mektubu aarak okumutur. Daha sonra Amr ordusuna yle demitir: "...Emru'l-M'minn benimle anlat ve bana, ayet mektubu Msr'a girdikten sonra bana ularsa yoluma devam etmemi emretmiti. imdi Allah'n bereketiyle yrynz". 99

93

Halife mer'in bu srada Medine'de olduuna dair Bkz. Taber, Tarih, IV. 107 (Leiden, I. 2584).

bn Abdilhakem, Fth, 57; Makriz, Htat, I, 289. bn Abdilhakem, Fth, 94; Makriz, Htat, I, 296. Ukbe'nin knyesi Ebu Hammd'dr 96 bn Abdilhakem, Fth, 57; Makriz, Htat, I, 289. 97 Refah: Filistin'in Msr cihetindeki son ehridir. Bu yer ile Msr'n ilk yerleim alan Ar aras, kum yoldan gidildiinde 24 mildir. Bkz. Kudme b. Ca'fer. Harac, 118; Bekr, Mu'cem, II, 663. 98 Yakub, Msr topraklarn Refah ile Ar arasndaki aalk blgeden balatr ve Msr'n ilk beldesinin Ar olduunu ifade eder. Yakub devamla, Ar'te, Beni Czm kabilesinin ve baka insanlarn meskun olduunu, burann deniz sahilinde bir ky olduunu sylemektedir. Ar'ten knca srasyla Bekkre'ye, sonra da kum tepelerinin olduu Verrde'ye gidildiini, buradan da Ferm'ya girildiini kaydetmektedir. Bkz. Buldn, 330; Ar'i Msr'n dousundaki snr blgesi olarak gsteren Istahr, bu kyn adnn Araf Suresi (7): 137. ayete dayandn ifade etmektedir. (Anlam: Firavun ve milletinin yaptn ve ykselttiklerini yktk.) Bkz. Meslik, 48, 55; Makdis, Ahsen't-Teksim'de Ar'i Msr'n snr blgesi olarak gstermektedir. Bkz. Ahsen'tTeksim, 193; Makriz de, Ar'i Filistin ile Msr arasnda eski bir ehir olarak tanmlar ve tufandan sonra kurulduunu nakleder. Bkz. Htat. I, 290. Ar'in Bizansllar dnemindeki ismi Rhinocorura veya Rhinokolara'dr. Daha nceki ismi ise Lris'tir. Bkz. Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr mine'l-Fethi'l-Arab ila en Dehalehe'l-Ftimiyyn, (Tarihul-Hadarat'il-Msriyye), Bsm. Yer ve Yl yok, II, 331. 99 bn Abdilhakem, Fth, 56-57: Yakub, Tarih, II. 147-148; Makriz, Htat, I. 288; bn Tariberd, Ncm, I, 6; bn Iys, Bediu'z-Zuhr. I, 94. Ayrca bkz. Mevlt Ferligl, Hulef-i Ridn Dneminde Meur Komutanlar, zmir 1990 (Baslmam Doktora Tezi), 161-163.
95

94

19

2. Ferm'nn Fethi Amr b. el-s 639 ylnn Kurban bayramn, yani hicr takvimin son ay olan Zilhicce'nin 10'uncu gnn, (2 Aralk) Ar'te geirdikten 100 sonra, Ferm'ya 101 hareket etmitir. Kzldeniz'e bir fersah 102 uzaklktaki Ferm'da Rumlarla Kbtler beraberce yayorlard. Buras, kuzey tarafndan girildiinde Msr'n ilk ehri idi. 103 Butler bu ehrin Kbt dilindeki eski isminin Permn veya Prmn olduunu sylemektedir. 104 ehrin Bizansllar zamanndaki ismi ise Pelusium'dur. 105 Amr b. el-s, 639 yl Aralk aynn sonlarnda, Ferm'ya ulam olmaldr. Burada, Amr'n Ferm'y fethini anlatmazdan nce bn Abdilhakem'in eserine ald bir rivayete dikkati ekmek istiyoruz. Bu rivayete gre, Amr b. el-s, Ar'e varmadan nce, Cebel-i Hall 106 denilen blgeye geldiinde, burada yaayan Ride 107 ve Lahm 108 gibi baz arap kabilelerinden ordusuna katlmalar olmutur. 109 H.Mu'nis, bu kabilelere bir de Kud'a kabilesini ilve etmekte ve slm ordusuna katlanlarn saysnn da en az bin kii civarnda

bn Abdilhakem, Fth, 58; Nveyr, Nihye, XIX, 287-288; bn Tariberd, Ncm, I, 7. Ferm: Yakub Ferm'nn deniz sahilinde bir ehir olduunu ve Msr'a buradan girildiini rivayet etmektedir. Bkz. Buldn, 337; Ayrca bkz. Istahr, Meslik, 53; Mellifi mehul olan "Kitabul-stibsr" isimli eserde ise, Ferm'y "Ferem" isimli bir Melik'in kurduu belirtilir. Bkz. Kitbul-stibsar fi Acibil-Emsr (nr: Sa'd Zall Abdlhamid) Dar'l-Beyd, 1985, 89 102 Makdis, Ahsen't-Teksim, 195; Yakub ile Makriz Ferm ile Kzldeniz'in arasn mil olarak vermektedirler. Bkz. Yakub, Buldn, 330; Makriz, Htat, I, 211. Butler, Fenn ile Kzldeniz arasndaki mesafeyi bir buuk mil olarak kabul etmektedir. Bkz. Msr, 185. 103 Yakub, Buldn ,, 330. Yakub, burada teferruatl olarak u bilgileri de vermektedir. "Ar deniz sahilinde bir kydr. Ar'ten, Bekkre kyne buradan da birok kum tepelerinin bulunduu Verrde kyne gelinir. Verrde'den de Ferm'ya gelinir ki, Ferm Msr'n ilk ehridir. Kudme b. Ca'fer ise. Refah ile Ar arasnn; kumluk yoldan gidildiinde 24 mil olduunu. Ar'ten Ferm'ya ise iki yoldan gidildiini ve bu yollarn Cifr yolu ile Sahil yolu olduunu, Cifr yolu gidildiinde Ar'ten Verrde'ye varldn ve bu yolun 18 mil olduunu. Verrde'den de 20 millik bir mesafede Bekkre'nin bulunduunu, buradan da 24 millik bir yol sonunda Ferm'ya varlacan kaydetmektedir, ki bu da toplam 62 mil'dir. Sahil yolu ise, Ar'ten Muhlisa'ya 21 mil, Muhlisa-Kasr (bir hristiyan kalesi) aras 24 mil ve Kasr ile Ferm aras da 24 mil olmak zere toplam 69 mil'dir. Bkz. Harac. 118-119; Makdis; Ar ile Ferm arasn "bir merhalelik yol" olarak vermektedir. Bkz. Ahsen't-Teksim. 213; Cemil, Ferm'y, Msr'n dou kaps olarak kabul etmektedir. Bkz. Rid Abdullah Cemil, Tarihu'd-Devletil-Arabiyyetil-slmiyye. Riyad 1983 (II. Bsk.), 187. 104 Butler, Msr,185. 105 Butler, Msr,185; Fhilipp K.Hitti, Siyasi ve Kltrel slm Tarihi (ev. Salih Tu), stanbul 1980, I, 224. 106 Suriye'den Msr'a giden yolda, yerleim alan bir da'dr. Bkz. . Rza Kehhle, Mu'cemu Kabaili'lArab, Beyrut 1402/1982, (III. Bsk.), II, 413. 107 Ride Kabilesi: Ride b. Mlik'e izafe edilir. Kahtnilerden Ben Lahm'n bir koludur. O da, Halife b. dd b. Nmre b. Lahm b. Adiyy b. el-Hris b. Mrre b. dd b. Mlik b. Nmre'dir. Bunlar, Bekkre, Verrde ve Ar'e yerletiler. Yine onlarn yerletikleri yerler arasnda, am, Msr yolu zerinde Cebel-i Hall da bulunmaktadr. Bkz. Kehhle, Kabil, II, 413. 108 Lahm Kabilesi: Said-i Msr'n dousunda yaayan ve Msr'n fethinde bulunan bir Arap kabilesidir. Bunlar, Czm kabilesinin kardeleri ve Kinde kabilesinin amcalardr. Bkz. Sveyd, Eb'l-Fevz Muhammed Emin; Sebiku'z-Zeheb fi Ma'rifeti Kabilil-Arab. Beyrut 1406/1986, 162. 109 bn Abdilhakem, Fth, 58; Ayrca bkz. Nveyr, Nihye, XIX, 287-288; bn Tariberd Ncm, I, 7.
101

100

20

olduunu ifade etmektedir. 110 Buna gre, Msr fethine kan slm ordusunun says 4.000 deil, 5.000 kii civarnda olmaktadr. Msr'daki fetihlerine balamadan nce ordusunu takviye ettiini grdmz Amr b. el-s, Ferm'ya geldiinde burada kendisiyle savamaya hazr bir Rum ordusuyla karlamtr. 111 "Htat" mellifi Makriz bir rivayetinde Amr'n, Cbiye'de halife mer b. elHattab ile Msr'n fethini grt srada Kayseriyye valisi Kostantin'in Ferm'ya gre Msr'n daha i tarafnda bulunan Blbeys'e varm olduunu ve bu valinin, Kayseriyye'den kamadan nce ba hcibinin komutasnda 2.000 kiilik bir svari birliini, kendisinin yol emniyetini salamak zere Ferm'ya gnderdiini haber vermektedir. Yine bu rivayette, Msr valisi Mukavks'n da, kz Ermnuse ve damad Kostantin'in yol emniyetini salamak zere Msr'dan Suriye'ye giden yol gzerghna silhl birlikler gnderdii de yer almaktadr. 112 Essen Ssnler'den alndktan sonra Bizansllar tarafndan silahlandrlp muhkem hale getirilen 113 Ferm'ya, Mukavks tarafndan, Babilon'da tekil edilen silahl bir asker birliin gnderildii haberi bn Abdilhakem ve dier slm tarihileri tarafndan da teyid edilmektedir. 114 te, Amr b el-s'n Ferm'da savat Rumlar da, buray korumakla grevli olan Rumlar ile Mukavks'n Babilon'dan gnderdii birliklerdi. 115 Amr b. el-s, Ferm'ya gelince, buradaki kaleyi sk bir muhasara altna almtr. Bir ay kadar sren muhasara ve savalar neticesinde Ferm fethedilmi 116 ve buras mslmanlarn, Rumlarla, Msr topraklar iinde savatklar ve fethettikleri ilk yer olmutur. 117 Muhasarann bir ay kadar srd dikkate alndnda, fethin 641 yl Ocak ay sonlarnda gerekletirildiini dnebiliriz. 118 Ferm'nn savala fethedilmesinden sonra mslmanlar, Rum ordughnda ele geirdikleri eyleri ganimet olarak almlardr. 119 Ancak hemen belirtelim ki, Ferm'nn durumu, daha dorusu Babilon kalesinin fethinden nce ele geirilen yerlerin durumu ile ilgili artlar farkl bir zellik arzetmektedir. yle ki, buralarn savala fethedilmesi sebebiyle nce
Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr, (Tarihul-Hadarati'l-Msriyye), II, 330-332; Butler, bu Arap kabilelerinin sadece sava ve ganimet almay sevdiklerinden dolay slm ordusuna iltihak ettiklerini savunmaktadr. Bkz. Msr, 189. 111 Belzur, Fth, 214 (T. 304). 112 Makriz, Htat, I, 183-184. Ayrca bkz. Nveyr, Nihye. XIX, 287 113 Butler, Msr,162. 114 bn Abdilhakem, Fth, 58; Nveyr, Nihye XIX, 287-288; bn Tariberd, Ncm, I. 7. 115 bn ys, Bediuz-Zuhr, I, 94. 116 bn Abdilhakem, Fth, 58; Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd, Ncm, I, 7; Yakub ise, mslmanlar ile Rumlarn Ferm'daki savalarnn ay srdn rivayet etmektedir. Bkz. Tarih, II, 148. 117 bn ys, Bediuz-Zuhr, I, 94. 118 Yakut el-Hamev, Ferm maddesinde burann fetih tarihini 640 olarak ve ay belirtmeksizin vermektedir. Bkz. Mu'cem, III, 884. 119 Belzur, Fth, 214 (T. 304).
110

21

ganimet stats uygulanmt. Babilon kalesinin fethedilmesinden ve Msr valisi Mukavks ile Msr'da yaayan Kbtlerin tamamna mil olan Babilon anlamas imzalandktan sonra ise, gerek Ferma halkna ve gerekse Babilon'dan nce fethedilen dier yerlerdeki Kbtlere, sulhen fethedilen lkelerin stats uygulanmtr. Bu anlamaya Rumlarn da dahil olmas hususu ise, onlarn ihtiyarna braklmtr. 120 Amr b. el-s, Mukavks ile imzalad Babilon anlamas ile Ferm halkn da ehl-i zimme statsne dahil ettikten ve Aynu ems'e dndkten sonra, Ebrehe b. es-Sabh' Ferm'ya gndermitir. Ebrehe, Ferm halkyla yllk 500 Bizans dinar (Dinr- Herakl), 400 ba deve ve 1000 ba koyun vermeleri artlarn ihtiv eden bir anlama yapmtr. 121 Ferm'nn fethi ile ilgili olarak temas etmek istediimiz bir husus da, Kbtlerin mslmanlara yardmlar meselesidir. bn Abdilhakem'de yer alan ve dier slm tarihi kaynaklarnda aynen tekrarlanan bu konudaki rivayet yledir : "bn Ufeyr dndaki Msrl meyih demitir ki: skenderiyye'de kendisine Eb Bnymin 122 denilen Kbtlerin bir Uskuf'u vard. Amr b. el-s'n Msr'a geldii haberi kendisine ulanca, o Kbtlere bir mektup yazarak, bundan sonra Rumlarn artk bir devlet gc kalmadn, onlarn hakimiyetlerinin sona erdiini bildirdi ve Kptlere Amr'a katlmalarn emretti". 123 Eb Bnymin'in bu mektubunda zikredilen ve Kbtlerin mslmanlara yardm etmeleri konusundaki ifadeler, Butler tarafndan itirazla karlanmtr. Butler, bu konuda Nikiou papaz Jean'n kroniine dayanarak Kbtlerin mslmanlara yardm etme iinin ilk olarak Feyyum, 124 Etrib 125 ve Menf 126 ehirlerinin fetihleri srasnda ortaya ktn 127 , daha nce byle bir yardmn sz konusu edilemeyeceini iddia etmektedir. Ayrca o, "...ayet Kbtler Araplara Ferm'da yardm etmi olsalard, phesiz ki, (Nil nehri zerinden buraya
Babilon'un fethi ve yaplan anlama ileride ele alnacaktr Taber, Tarih, IV, 108 (Leiden, I, 2586-2587); Makriz, Htat, I, 211; bn Haldun, Kitabu'1-ber ve Divnu'1-Mbtedei ve'1-Haber fi Eyymi'1 Arab vel-Acem vel-Berber ve men Asruhum min ZevisSultnil-Ekber, Beyrut 1391/1971, II/2, 114-115. 122 Nveyr bu ismi "Eb Miymin" olarak vermektedir. Bkz. Nihye, XIX, 288. Nikiou Papas Jean da bu ismi "Abb Benjamin" olarak vermekte ve onun hakknda u bilgileri nakletmektedir. "Rum imparatorlar tarafndan on yl boyunca ve mslmanlar zamannda ise drt yl srgn edilmi olan Msr Patrii Abb Benjamin'in on be sene srgnde kald Rf eyaletindeki srgnden dn hakknda..." Bkz. Chronique, 3, "Abb" kelimesi brnicedir ve "Eb=baba" anlamndadr. Bkz. A Biblical Cyclopaedia, London 1870, 3. 123 bn Abdilhakem, Fth, 58-59; Nveyr, Nihye, XIX. 288; Suyut, Husn, I, 107. 124 Feyym: Yukar Msr'da Nil nehrinin bat kysnda, Fustat'a drt gnlk eski bir ehirdir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 81; Yakub, Buldn, 331; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbi'1-Buldn, 73; bn Havkal, Sretl Arz, I, 159-160. 125 Etrb: Yakut el-Hamev, bu ehrin Dou Msr'da ve Aynu ems'in bir kasabas olduunu nakletmektedir. Bkz. Mu'cem, I, 112; Ayrca bkz. dris, Sfatul Marib, 152, 156. 126 Menf: Kazvn, bu ehrin, Fustat yaknlarnda ve Musa peygamber devrinde yaayan Firavun'un ehri olduunu nakletmektedir. Bkz. Asrul-Bild. 274. 127 Kbtilerin, Mslmanlara, yardmnn bu ehirlerin fetihleri srasnda olduuna dair bkz. Jean, Chronique, 13.
121 120

22

gelecek) Rum gemilerini yakarlar ve kaleleri de ykarlard..." 128 Bu rivayetleri deerlendiren H. Mu'nis ise, Ferm'dan Babilon kalesinin fethine kadar, Kbtler'in, mslmanlara gizlice, Babilon kalesinin fethinden sonra ise aktan yardm ettikleri yorumunu yapmaktadr 129 ki bu fikre biz de itirak etmekteyiz. nk, Kbtler'in, Rum birliklerinin koruma altna ald Ferm'da, daha ilk defa karlatklar mslmanlara aktan yardm etmeleri sz konusu olamazd. Ayrca, onlarn henz Rum idresi altnda olduklar da dikkate alnmaldr. Halbuki Babilon anlamasndan sonra Msr'n hkimiyeti Rumlardan mslmanlarn eline gemitir. Bu durum dikkate alndnda H. Mu'nis'in yorumu bize daha makul gelmektedir. Ferm'nn mslmanlar tarafndan fethedilmesi ve neticeleri hakknda bir yorum yapan Butler, Rumlar'n Ferm'da mslmanlara fazla mukavemet gstermediklerini ve Ferm'y korumak iin ciddi bir gayret sarfetmediklerini iddia etmektedir. Bu hususta, savan devam ettii bir ay sresince Rumlar'n blgeye hi bir yardmc birlik gndermediklerine dikkat ekerek, mslmanlarn daha Msr'n giriinde durdurulmalar gerektiini sylemektedir. Rumlar'n bu konuda pasif kaldklarna, mslmanlarn zerine gitmediklerine de iaret eden Butler, bu pasifliin suunu ve dolaysyla btn Msr'n Bizans'n elinden kmasnn sorumluluunu Mukavks'a ykleyerek, onu vatan hini iln etmektedir. 130 3. Blbeys'in Fethi Amr b. el-s, Ferm'y fethettikten sonra burada kk bir birlik brakp 131 Kayseriyye'den kaan Kostantin ve kars Ermnuse'nin bulunduu Blbeys'e 132 doru hareket etmitir.

Butler, Msr, 187 Hseyin Munis, Tarihu Msr (Tarihul-Hadaratil-Msriyye), II, 332 130 Bkz. Butler, Msr, 188-189. 131 Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr(Tarihul-Hadaratil-Msriyye), II, 332. 132 Kudme b. Ca'fer Blbeys hakknda u bilgileri vermektedir. Blbeys ile Ferm aras 93 mildir. Ferm'dan Blbeys'e yazlk ve klk olmak zere iki yol vardr. Yaz yolu; Ferm'dan Curcr'a 34 mil, Curcr-Fksu'l Gdra aras 24 mil; Fksul-Gdra ile Mescid-i Kud'a aras 18 mil, Mescid-i Kud'a-Blbeys aras 21 mildir. Blbeys-Msr aras ise 24 mildir. K yolu; Ferm-Mersad ve Mersad'tan Gdra olmak zere 34 mildir. Gdra'dan sonra yaz-k yolu birlemektedir. Bkz. Harac, 119. Blbeys: Msr ehrine (yani Babilon kalesinin olduu ehir) yakn bir ehirdir. Bkz. Bekr, Mu'cem, I, 272-273; Msr' yedi blgeye ayran Makdis, Blbeys'i am'dan Msr'a giden yolun zerinde ve ikinci blge olan Havfn bir kasabas olarak vermektedir. Blbeys'e bal yerleim alanlar ise unlardr. Metl, Curcr, Fks, Gavf, Debk, Tne, Berrm ve Kulzum. Bkz. Ahsen't-Teksim, 193-194; dris, Blbeys'i Msr ehrine bir merhale uzaklktaki bir yerleim alan olarak tarif eder. Bkz. Sfat'l-Marib, 164; Yakut el-Hamev, Suriye yolu ile Msr'a gidildiinde, Blbeys ile Msr Fustat' arasnda on fersahlk bir mesafe olduunu ve burada Abs b. Bd kabilesinin meskun olduunu naklederek, burann hicri 18 veya 19 ylnda Amr b. el-s tarafndan fethedildiini sylemektedir. Bkz. Mu'cemu'l-Buldn, I, 712; Makriz ise bu ehir hakknda bilgi verirken yle demektedir: "Bu ehir Tevrat'ta "Arz- Han" diye isimlendirilir. Yakub peygamber kendisini karlamaya gelen olu Yusufu burada beklemiti. te bu ehir Blbeys'tir..." Bkz. Htat, I, 183-184.
129

128

23

Amr Blbeys'e giderken yolda ufak tefek baz arpmalar yapm ve buralar hemen hi zorlanmadan ele geirmitir. 133 yle anlalmaktadr ki, Rumlar Ferm'dan itibaren Msr'n ilerine kadar Amr'n geebilecei yol gzerghna baz silahl savunma birlikleri yerletirmilerdi. 134 Nihayet Amr b. el-s, bu kk arpmalar yapa yapa Blbeys'e ulamtr. 135 Amr'n yolda 1015 gn oyalandn dnecek olursak, 640 yl ubat aynn son gnlerinde Blbeys'e ulat kabul edilebilir. Amr b. el-s Blbeys'i bir ay kadar muhasara etmi ve neticede ehri savala fethetmitir. 136 Buna gre Blbeys'in fethi 19 yl Rebul Evvel aynn ilk yarsnda (641 yl Mart aynn sonlarnda) gereklemi olmaldr. Blbeys'i savaarak fetheden Amr, burada bulunan Rum ve Kbtler'in btn mallarn ganimet olarak almtr. 137 Daha nce, gerek Amr'n Msr' fethetmek iin halife Hz.mer'den izin istemesi konusunda ve gerekse Ferm'nn fethi bahsinde temas ettiimiz gibi, Kayseriyye valisi ve Bizans imparatoru Herakleios'un olu Kostantin ve karsnn Blbeys'e katklarn belirtmitik. 138 Bu konu ile ilgili olarak Makriz'nin, Vkid'den ald rivayete gre Rumlar, mslmanlara kar ilk ciddi mukavemeti gstermek iin Blbeys'e kuvvetli bir birlik gndermilerdi. Burada bir ay kadar devam eden iddetli muhasara ve savalarn sonunda mslmanlar Rumlardan bin kadar svariyi ldrmler, bin kiiyi de esir almlardr. Bu esirler arasnda Kostantin'in kars Ermnuse de bulunmaktayd. Ancak Amr ona esir mumelesi yapmam ve kendisini eyalar ile birlikte Kays b. Ebi'l-s'n refkatinde babas Mukavks'a gndermitir. 139 Butler, Makriz'nin Vkdi'den yapt bu rivayeti kabul etmemektedir. O, mslmanlarn bu savata kmsenmeyecek kadar ok kayp verdiklerini iddia ederken, Rumlardan bin kadar kiinin ldrld ve bin kadarnn da mslmanlar tarafndan esir alndna iaret eden ifadelere de phe ile bakmaktadr. Ayrca o, Amr'n, Mukavks'n kz Ermnuse'yi burada yakalad ve babasna gnderdii eklindeki ifadelere de inanmamakta ve bu haberi binbir gece masallarna benzeterek hayal mahsul olduunu savunmaktadr.
bn Abdilhakem, Fth, 59; Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd, Ncm, I, 7. Makriz, Htat, I, 183-184; A. I. Akram, The Muslim Conquest Egypt and North Africa, Lahore tarihsiz. 19. 135 Butler, Amr'n Blbeys'e giderken u gzergah takip ettiini ifade etmektedir. Ferm'dan Sebh'ya, ki burada Sadifu'1-Ebyad kabilesi yaamaktadr. Sebh'dan Mecdle'ye, ki buras Ferm'nn gney-batsndadr, Mecdl'den Kant's-Sveys'e varlr, ki buras imdi Kantara'dr, Kantrara'dan Medinetu's-Sliha'ya gidilir, ki burann dier ad Kasssn'dir. Amr bu yolu takip ederek gneye, Vdiu't-Tumeylat'a gemitir, ki bugn buras "Tell'l-Kebr" vakasnn meydana geldii yer olarak mehurdur. Amr buradan da Blbeys'e gelmitir. Bkz. Msr, 189-190. 136 Abdilhakem, Fth, 59; Nveyri, Nihye, XIX, 288; Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd, Ncm, I, 7-8; Suyut, Husn, I, 107; bn ys, Bediu'-Zuhr, I. 95. 137 Makriz, Htat, I, 183-184. 138 Bkz. Taber, Tarih, IV, 102 (Leiden, I, 2579); dipnotlar: 9, 39. 139 Makriz, Htat, I, 183-184.
134 133

24

Butler'in bu rivayeti itirazla karlamasndaki dayana ise, hristiyan papazlarn hi evlenmedikleri ve buna gre bir papaz olan Mukavks'n da hi evlenmedii ve ocuu olmaddr. 140 Butler ite bu noktadan Makriz'nin rivayetini reddetmektedir. Ancak bu konuya dikkatimizi eken Hseyin Mu'nis, Butler'in bu grnn doru olmadn ve henz o tarihlerde hristiyan papazlara evlenme yasann konulmadn, bu yasan daha sonraki tarihlerde ortaya ktn ifade etmekte, 141 Makriz'nin naklettii bu rivayeti doru kabul etmektedir. Blbeys'in fethi konusunda Butler tarafndan iddia edilen bir dier husus da, Msr'a kaan ly'nn (=Kuds'n) Bizansl komutan Areteon'un burada ld meselesidir. Ancak Butler bu iddiasn serdederken, bilgiyi ald kayna zikretmemektedir. Bize yle geliyor ki, Taber'de Seyf rivayeti olarak yer alan 142 ve bnu'l-Esir tarafndan da aynen nakledilen, 143 Msr ehrinin, yani Babilon'un fethi ile ilgili bir rivayeti, Butler alm ve burada kullanmtr. in ilgin yan ise, bu rivayetin Blbeys fethi ile ilgili olmayp, Babilon kalesinin muhasaras srasnda, Aynu ems'te karargh kuran mslman ordusu ile Rumlar arasnda meydana gelen birka muharebeden birini anlatyor olmasdr. Butler'in bu rivayete dayanm olabilecei fikrine ise biz, rivayette yer alan "Cslk- Msr= Msr Rahipleri" Eb Meryem ile Eb Miryem kssasnn, Butler tarafndan Blbeys fethine dhil edilmesi sebebiyle sahip olmaktayz. Bu rivayete gre Mukavks, Babilon kalesinin muhasaras srasnda Msr ehrinin iki rahibini, Eb Meryem ile Eb Miryem'i Amr'a gndermi ve onunla sulh artlarn konumalarn istemitir. Bu rahipler Amr ile grtkten sonra, dnmek iin drt gn mhlet almlar ve Mukavks'n yanna dnmlerdir. Onlar, Amr'n artlarn Mukavks'a syleyince, mecliste bulunan Areteon bu artlar kabul etmemi ve mslmanlarla savamay tercih etmitir. Neticede; Areteon Aynu ems'te karargh kurmu olan mslman ordusuna bir gece baskn dzenlemi, ancak Rumlarn zaman zaman yaptklar baskn eklindeki saldrlara hazrlkl olan mslman ordusu karsnda yenilmi ve kendisi de bu savata lmtr. Butler, bu rivayetin Areteon'un ldrlmesi ile ilgili ksmn alp Blbeys fethine adapte ederken, rivayetin Eb Meryem ve Eb Miryem ile ilgili ksmn, sadece bu rahiplerin isimleri noktasndan kabule ayan grmemekte, bu isimleri tayan hristiyan rahibi
Butler, Msr, l9l. Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr (Tarihul-Hadratil-Msriyye), II, 332-333. Bu tarihlerde Msr'da papazlara henz evlenme yasann olmadna dair Bkz. Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ankara 1988, 160-162 142 Taber, Tarih, IV, 107-108 (Leiden, I, 2584-2586). 143 bn'l-Esr, zzddn Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed; el-Kmil f't-Tarih, Beyrut 1965, II, 564-565 (Terc. stanbul 1985-1987, II, 515-516).
141 140

25

olamayacan ve bu haberin Arap mverrihleri tarafndan byk bir hata ile, baka hadiselerden bu hadiseye dikkatsizce adapte edildiini iddia etmektedir. Fakat o, isimleri Eb Meryem ve Eb Miryem olmayan baka rahiplerin Amr'a gitmi olabilecei ihtimali zerinde de durmak suretiyle bu konudaki tutarszln ortaya koymaktadr. 144 Butler'in kulland bu rivayette dikkatimizi eken bir dier husus da, rahipler iin "Cslk- Msr= Msr Rahipleri" ifadesinin kullanlm olmasdr. Yani bu ifadeye gre, bu iki rahip Msr ehrinin 145 rahipleridir, Blbeys ehrinin deil. Kald ki, Blbeys'in mslmanlarn eline gemesini 639 olarak tarihleyen Butler'in hem Taber'de hem de bnu'lEsir'de 641 yl olaylar arasnda nakledilen bu rivayeti, getirip Blbeys'in fethi srasnda kullanmas byk bir hatadr. Esasen Butler, Seyf'ten gelmesi sebebiyle, bu rivayeti tamamen reddedip hi kullanmasayd, bu takdirde kendisine diyecek bir szmz de olmazd. Ancak o, bu rivayeti iine geldii bir biimde kullanmtr ki bu, kabul edilemez.

II. AMR B. el-S'IN BABLON'U FETH 1. mm Dneyn'in Fethi Amr b. el-s Blbeys'in fethinden sonra mm Dneyn'e 146 hareket etmitir. Amr'n dorudan Babilon kalesine deil de, nce mm Dneyn zerine gitmesi, burann stratejik neme sahip olmas sebebiyledir. nk mm Dneyn, Nil nehrinin kysnda bir liman ehriydi 147 ve Rumlarn Msr'daki asker merkezi, Babilon, Nakys (=Nikiou) ve skenderiyye'nin arasnda bulunmaktayd. 148 Babilon, mm Dneyn'in gneyinde, Nakys ile skenderiyye ise kuzeyindeydi. Buna gre kuzeyde bulunan Nakys ve skenderiyye'den, gneyde bulunan Babilon'a Nil zerinden yaplacak yardmlar mm Dneyn'den gemek durumundayd. te bize gre Amr b. el-s, dorudan Babilon'un fethine balamas
Butler, Msr, 190-191. Babilon kalesinin evreledii ve surlarn arkasnda kalan ehrin ismi "Msr"dr. Kale ile bitiiktir. Bkz. Makriz, Htat, I, 230. 146 mm Dneyn: mm Dneyn'in yeri hakknda sadece Yakut el-Hamev'nin Mu'cemul-Buldn'nda bilgi bulunmaktadr. Yakut bu belde hakknda yle demektedir. "Denilir ki, o Kahire ile Nil nehri arasnda bir karyedir ve yerleim alan Kahire'ye birlemitir. Bkz. I, 359; Yakut, bir baka yerde, Maks maddesinde de, burann eski isminin mm Dneyn olduunu. Maks isminin de Meks (yani ur) vergisini toplayan amilin burada bulunmas sebebiyle verildiini ve asl Meks olan bu kelimenin zamanla Maks'a dntn nakletmektedir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mu'cem. IV, 606-607; mm Dneyn'in Bizans dnemindeki ismi ise Tendonyas'tr. Bkz. Jean, Chronique. 12-13. Hseyin Mu'nis de bugn mm Dneyn'in olduu yerde Maks camiinin bulunduunu ve bu camiye Mescid-i Evld- nn da denildiini belirtmektedir. Bkz. Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr (Tarihul-Hadratil-Msryye), II. 334. 147 Yakut el-Hamev, Mu'cem, IV, 606-607. 148 Rumlarn Msr'daki nemli asker merkezinin Babilon, Nakys ve skenderiyye olduuna dair bkz. Butler, Msr, 192-194; Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr (Tarihul-Hadratil-Msryye). II. 334
145 144

26

durumunda, Nakys ve skenderiyye'de bulunan Rumlar'n Babilon'a yardma gelebilecekleri dncesiyle onlarn birbirleriyle irtibatn kesmek zere, mm Dneyn'in fethini Babilon'un fethinden nceye alm olmaldr. Ayrca, Rumlar'n da mslmanlar Babilon'da beklediklerini ve bu yzden mm Dneyn'i savunmasz braktklarn grmekteyiz. 149 Amr b. el-s, stratejik bir neme sahip olan mm Dneyn'e, Blbeys'ten itibaren, bu iki yerleim alan arasna yerletirilen baz kk Rum birlikleriyle savaarak gelmitir. 150 Amr b. el-s mm Dneyn'e geldikten sonra, hi vakit kaybetmeden ehri sk bir kuatma altna almtr. Kuatmann balad srada Msr valisi Mukavks ile burann kale komutan Theodor 151 da kalede bulunmaktaydlar. Ancak onlar, muhasara devam ederken mm Dneyn'den ayrlmlar ve Nil nehrinden gemilerle Babilon'a giderek burada, mslmanlarla savamak zere bir ordu hazrlamlardr. 152 mm Dneyn'i sk bir kuatma altna almasna ramen Amr b. el-s, fethe muvaffak olamamtr. Bunun sebebi, gerek ordusunun sayca az ve yorgun olmas, gerekse Rumlarn Nil nehri zerinden buraya takviye yapmalar olabilir. Neticede Amr, halife mer b. el-Hattb'a bir mektup yazarak, ondan acele yardmc birlik gndermesini istemitir. Halife Hz. mer de Amr'a 4.000 kiilik bir ordu gndermi ve bylece Msr'daki islm ordusunun says sekiz-dokuz bine ulamtr. Yardm alan Amr ehrin kuatmasn daha da iddetlendirmi ve nihayet kaleyi fethetmitir. 153 mm Dneyn'in fethi gerek bn Abdilhakem'de, gerekse Nikiou papaz Jean'n kroniinde birbirine yakn ifadelerle anlatlmaktadr. bn Abdilhakem'in rivayetine gre; Hrice b. Huzfe el-Lahm, 154 Amr b. el-s'a gelerek, kendisine atl bir birlik verildii takdirde, Cebel'l-Ahmar' 155 dolaarak gn domadan kalenin arkasna gidebileceini ve

Biz bunu, Amr'n muhasaras srasnda mm Dneyn'de bulunan Mukavks ile ehrin komutan Theodor'un buradan ayrlarak Babilon'a gitmeleri ve orada mslmanlarla savamak zere bir Rum ordusu kurmalarndan anlamaktayz. Bkz. Butler, Msr, 192. 150 bn Abdilhakem, Fth, 59. 151 Butler, Msr, 192. slm kaynaklarnda mm Dneyn'i korumakla grevlendirilen komutann ismi elMendekr olarak zikredilmekte ve kendisinin el-Uayric veya el-A'rec unvnn tad belirtilmektedir. Bkz. Kind, Vult, 8; Makriz, Htat, I, 289, II, 121; bn Tariberd, Ncm, 1, 8. Butler, el-U'ayric veya el-A'rec unvannn, aslnda "George" isminin Arapalam ekli olabilecei ihtimli zerinde durmaktadr. Bkz. Butler, Msr, 219. Hseyin Mu'nis ise, "el-Mendekr" ismi hakknda bir yorum yaparak bu ismin de bir nvan ve Bizans ordusunda asker bir rtbe olan "Mandatur" kelimesinin Arapalam ekli olabileceini, bu unvann da byk bir ihtimalle kale komutanlar iin kullanldn ifade etmektedir. Bkz. Hseyin Mu'nis, Tarihu Msr (Tarihu'1-Hadrati'1-Msryye), II, 337 152 Butler, Msr, 192. 153 bn Abdilhakem, Fth, 59; Suyut, Husn, I, 107. bn Abdilhakem, Fth, 59; Nveyr, Nihye, XIX, 228; Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd, Ncm, I, 8. bn Abdilhakem'in bu rivayetinde dan ismi zikredilmez. Ancak iki ada Msr tarihisi bu dan ismini "Cebelu'l-Ahmar" olarak tesbit etmektedirler. Bkz. Hasan brahim Hasan, Siysi-Dn-Kltrel-Sosyal slm Tarihi (Mt. . Yiit-S. Gm) stanbul 1985, I/1. 303; Butler, Msr, 203, dipnot 2.
155 154

149

27

buradaki Ben Vil maarasna 156 girerek gizlenebileceini, sabah olunca da, mslmanlarla savamak zere kaleden kan Rumlar arkadan vurabileceini sylemitir. Amr bu fikri beenmi ve Hrice'yi 500 kiilik bir svari birlii ile kalenin arkasna gndermitir. Sabah olup da Rumlar savamak iin dar ktklarnda, Hrice b. Huzfe ve beraberindekiler, Rumlara arkalarndan bir baskn yapmlar ve onlar malup ederek kaleyi fethetmilerdir. 157 Nikiou papaz Jean ise; mm Dneyn'in mslmanlar tarafndan fethini Aynu ems, Babilon ve Msr ehri ile irtibatlandrarak anlatmaktadr. O, gelien olaylar yle nakletmektedir : "Theodos ve Anastase, atl olarak el-s'n olu Amr'a sava amak zere, ok sayda piyade ile Aoun'a (=Aynu ems) birlikte gittiler. Mslmanlar mstahkem ehirleri bir kenara brakarak, Tendonyas (=mm Dneyn) denilen bir blgeye yneldiler ve nehirden gemilerle ilerlediler. Amr, Msr'n alnmasnda olaanst bir zeka rnei ortaya koyuyordu. Amr ykseke bir yerde kurulmu, Ain-Shems veya Aoun denilen bir ehre doru, nehrin dou kys zerinde ilerleyen ve iki kola ayrlm olan mslman ordusunun (bir ksmndan) uzaklamaktan endie ediyordu. Amr b. el-s, Filistin'de 158 bulunan mer b. el-Hattb'a bir mektup yazd. Mektupta ona yle diyordu : "Eer mslman destek kuvvetleri gndermezsen, Msr'n sahibi olamayacam." mer ona, barbar soyundan Walwarya adnda bir general tarafndan idare edilen drtbin mslman cengaver gnderdi. O zaman (Amr) bu birlikleri kola ayrd. Bunlarn bir kolunu Tendonyas, dierini Msr Babili'nin kuzeyine yerletirdi. Kendisi de nc kolu ile birlikte Aoun ehri yaknnda vaziyet ald. Dier iki mfrezeye de u emri verdi : "Dikkatli olun, Rum ordusunu evreleyeceiz ve onu yok edeceiz." Bu sava hilesini bilmeyen Rum ordusu, mslmanlara saldrmak iin kaleden kt zaman, daha nce tasarland ekilde mslmanlar onlarn zerine arkadan saldrd ve korkun bir sava balad. Mslmanlar tarafndan ezilen Rum birlikleri gemilere binip katlar. Mslman ordusu Tendonyas ehrini igal etti. Garnizonu mahvolmu bu ehirden geriye sadece, kaleye ekilip kaplarn kapatm olan yz insan kalmt. Daha sonra, az nce vuku bulmu olan byk katliamdan korkup panie kaplarak katlar. znt ve bezginlik iinde Nikious'a teslim oldular.". 159 Grld gibi, Nikiou papaz Jean'n bu ifadeleri ile bn Abdilhakem'in mm Dneyn'in fethi hakkndaki rivayeti byk bir benzerlik arzetmektedir. Her iki anlatm da dikkate aldmzda, mm Dneyn'i Rumlarn mdafaa etmek, mslmanlarn ise fethetmek
Bu maarann "Ben Vil" ismiyle anlmas, fetihlerden sonraki yllarda buralara yerleen veya yerletirilen Ben Vil kabilesine nisbeti sebebiyle olmaldr. 157 bn Abdilhakem, Fth, 59-60. 158 Nikiou papaz Jean'n bu tesbiti ilgintir. Bu tarihte mer b. el-Hattb Medine'de olmaldr. Zira o, bu srada Amr'n Msr'dan gnderdii hububt datm iiyle meguld. Bu konu iin Bkz. dipnot 95. 159 Jean, Chronique 12, 13
156

28

iin l bir asker strateji uyguladklarn grmekteyiz. Rumlarn kademeli savunma sisteminin ilk kademesi, mslmanlarn kuatmas altndaki mm Dneyn'de idi. Rumlar buraya, gemilerle takviye yapma imknna da sahiptiler. kincisi Babilon kalesi ve bu kalenin evreledii Msr ehrinde oluturulan savunma kademesiydi. Esasen bu birlik Babilon kalesinin kuzeyinde 160 bulunan mm Dneyn'e kuvvet takviyesi yapabilecekti. nc kademe ise Rum komutanlar Theodor ve Anastase'nin Msr ehrinde oluturulan ordunun bir ksmyla, mm Dneyn'i tam cepheden gren Aynu ems'e gidip yerlemeleriyle teekkl etmiti. Rumlarn bu sava planlarna mukbil, Amr b. el-s da hazrlad kar bir planla, emrindeki orduyu e ayrmtr. O, ordusundan 500 kiilik bir svari birliini Hrice b. Huzfe komutasnda mm Dneyn kalesinin arkasna gndermitir. Geceleyin ve gizlice Nil nehri tarafndaki Ben Vil maarasna gizlenen bu birlik iki grev stlenmi olmaldr. Biri, Nil nehrinden gemilerle ehre gelebilecek yardm, mhimmat ve erzak takviyesini gzetlemek ve imkn dhilinde olursa bu yardmn ehre girmesine mni olmak, ikinci ve asl grevi ise Rumlar kaleden ktklarnda onlar arkalarndan vurmaktr. Amr, ordusunun geri kalann da ikiye ayrp bir grubu Babilon kalesinin kuzeyine, yani iki kalenin, Babilon ile mm Dneyn kalelerinin arasna yerletirmitir. yle anlalyor ki, bu birliin de iki grevi vard. Biri, Babilon kalesini gzetleyip, buradan mm Dneyn'e karadan yaplacak kuvvet takviyesine mni olmak, dieri de, mm Dneyn kalesindeki Rumlar dar ktklarnda, Hrice b. Huzfe onlara arkalarndan baskn yaparken sa taraflarndan Rumlara hcm etmekti. nc gruba gelince, Amr b. el-s bu grubu alp Aynu ems ile mm Dneyn arasna yerlemitir. Onun stlendii grev ise daha ar olmaldr. nk Amr, Aynu ems tarafna gelmekle l bir tehlikenin iine girmi oluyordu. yle ki; birincisi, Babilon kalesinde ve Msr ehrinde toplanm olan dman ordusunu gzetlemek, ikincisi Aynu ems'e gelmi olan Rum birliini gzetlemek ve onlarn mm Dneyn'e yryp mslmanlar kale ile Aynu ems arasnda, yani iki ate arasnda brakmalarn nlemek, ncs de mm Dneyn kalesindeki Rumlar dar kp sava baladnda, mm Dneyn'e kar tam cepheden savaa girip onlar l bir ate arasna alarak kaleyi fethetmek. Essen bu plna gre, Babilon kalesine sahip olmalar, Aynu ems'e Amr'dan daha nce gidip yerlemeleri ve Nil nehrini kullanp mm Dneyn'e asker ve mhimmat takviyesi imkanna sahip olmalar, Rumlara slm ordusu karsnda briz bir stnlk de salamaktayd. Ancak, Rumlarn deil,

160

Bkz. Butler, Msr. 191.

29

Amr'n hazrlad sava pln tutmu ve zaferi mslmanlar kazanarak mm Dneyn'i fethetmilerdir. Bu arada kale dnda yaplan sava mslmanlar kazandktan sonra, kaleye snabilen az sayda kii ieriden kaplar kapatmlardr. Bu durumda Amr, kaleyi tekrar muhsara etmitir. bn Abdilhakem'in bu konudaki rivayeti yledir; "... Amr kaleyi muhsara ettikten sonra kalede bulunanlar, ondan, kendilerine on kadar adam gndermesini ve onlara kalenin kapsn aacaklarn sylediler. Amr da bunu yapt. Grmelerden sonra Amr, onlardan herbir adam bana bir dinar cizye koydu." Cbbe, bornuz, imme (=sark) ve birer ift mest de kii bana konan vergiler arasndayd. Bu anlama yapldktan sonra onlar, kale kaplarn aarak ehri Amr'a teslim etmilerdir. 161 Yukarda Nikiou papaz Jean'n kroniinden yaptmz alntda da "...Garnizonu mahvolmu bu ehirden, geriye sadece, kaleye ekilip kaplarn kapatm olan yz insan kalmt" 162 denilmektedir. Bu iki rivayetin yorumunu yapmadan nce, yine bn Abdilhakem tarafndan nakledelip, Papaz Jean tarafndan da teyid edilen bir habere daha temas etmek istiyoruz. bn Abdilhakem'in rivayetine gre, kalede bulunan Kbtlerden bir grup Amr'a gelmiler ve ondan kylerine, ailelerinin yanna gitmek iin izin istemilerdir. Amr onlara izin verirken, mslmanlarn kendilerine yaptklar mumeleden memnn kalp kalmadklarn sormu, onlar da mslmanlardan sadece iyilik grdklerini, iyilikten baka bir mumele ile karlamadklarn ifade etmilerdir. 163 Nikiou papaz Jean da bu konuda yle demektedir: "... Daha sonra, az nce vku bulmu olan byk katliamdan korkup panie kaplarak katlar. znt ve bezginlik iinde Nikious'a teslim oldular." 164 Bu haberlerin altnda, Rumlarn, mslmanlarla savamak zere veya savaan rumlarn geri hizmetlerini grmek iin Nikious'tan mm Dneyn'e baz Kbtler'i getirdiklerini dnebiliriz. Buna gre, kalede kalan yz kadar Kbt, kale kapsn kapatm, ancak canlarn kurtarmak iin Amr ile pazarla girimi olabilirler. Papaz Jean, her ne kadar, kalede kalanlarn ve Nikious'a dnenlerin Kbt olduklarn sylemiyorsa da, bn Abdilhakem'in eserinde yer alan ve yukarda naklettiimiz haberin, kronikte bulunan ifadelerle birbirlerine olan benzerlikleri bizi bu kanaate sevketmektedir.

161 162

bn Abdilhakem, Fth, 59-60; Makriz, Htat. I. 293-294; bn Tariberd, Ncm, I, 8. Jean, Chronique, 12. 163 bn Abdilhakem, Fth, 60. 164 Jean, Chronique, 12.

30

bn Abdilhakem'in naklettii anlamaya gelince, biz bu anlamann Rumlarla deil, kalede bulunan Kbtlerle yapld kanaatindeyiz. Yine, bu anlamann, devamllk arzeden bir anlama olmayp, sadece o an iin geerlilii olan bir anlama olduunu dnmekteyiz. Esasen sava yoluyla fethedilen bir yerde bulunan herey ganimet statsne dhil olmakla, burada ele geen btn mallar mslmanlarn olmutur. Ancak Amr'n, buradaki Kbtler'i, Rumlar'dan ayr tutarak, kendilerine kale kapsn mslmanlara amalarna mukabil, zel bir uygulama yaptn dnmekteyiz. Kald ki, Kptler'in ayrlmasndan sonra mm Dneyn'de ok sayda insan kald da sylenemez. Amr'n mm Dneyn'e geli tarihi, muhasara mddeti ve fetih tarihine dair kaynaklarmzda bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak, daha nce fethedilen yerler ile Babilon kalesinin muhasara mddeti ve fetih tarihi hakkndaki rivayetlere sahip bulunmaktayz. Buna gre biz, Amr'n mm Dneyn'e geli tarihini, burann muhasara mddetini ve fetih tarihini tesbit edebiliriz. Ferm ile Blbeys'in muhasara mddetleri, daha nce de belirttiimiz gibi, birer aydr. Biz, Amr'n, Msr'a girdii 10 Zilhicce 18/2 Aralk 639'dan itibaren mm Dneyn'e gelinceye kadar yollarda, yaklak bir ay geirdiini kabul edebiliriz. Bylece Ferm ile Blbeys'in muhasara mddetleri de dhil olmak zere, mslmanlar mm Dneyn'e varncaya kadar Msr topraklarnda toplam ay geirmi olmaldr. Babilon kalesinin muhasara mddeti ise yedi ay olup fetih tarihi Ocak 641'in ilk yarsdr. 165 Buna gre, mm Dneyn dndaki yerlerin fethi iin geen zaman toplam on ay kadardr. Amr'n Msr'a girdii tarih olan 2 Aralk 639 ile Babilon kalesinin fetih tarihi olan Ocak 641 tarihleri arasnda 1212,5 aylk bir sre bulunmaktadr. Aradaki 22,5 aylk sre de mm Dneyn'in muhasara mddeti olmaktadr. Babilon kalesinin fetih tarihinden 7 ay geriye gittiimizde Haziran 640'n son yarsn mm Dneyn'in fetih tarihi, 22,5 aylk muhasaray dikkate aldmzda da Nisan 640'n ilk yarsn, mslmanlarn ehre var ve muhasaraya balama tarihi olarak kabul edebiliriz. Amr b. el-s'n, mm Dneyn'i muhsaras srasnda halife Hz.mer b. el-Hattb'tan yardm istediini ve halife Hz.mer'in de Amr'a 4.000 kiilik bir birlik gnderdiini yukarda zikretmitik. Buna benzer bir haber Nikiou papaz Jean tarafndan da bildirilmi ve halife Hz.mer'in "... barbar soyundan Walwarya adnda bir general tarafndan idare edilen drt bin mslman cengaver gnderdi..." i belirtilmitir. Burada dikkatimizi eken husus Nikiou papaz Jean'n komutann ismini de zikretmesidir. slm tarihi kaynaklarnda Babilon

165

Bu hususa Babilon'un fethi konusunda temas edilecektir.

31

kalesinin muhasaras srasnda halife Hz.mer'in gnderdii ikinci yardm birlii komutannn ismi zikredilmesine ramen, mm Dneyn muhasaras srasnda Msr'a gelen yardm birlii komutannn ismi verilmemektedir. Babilon kalesinin kuatmas devam ederken Msr'a gelen drt bin kiilik yardm birliinin banda Zbeyr b. el-Avvm bulunmaktayd. Ayrca, Zbeyr'in yannda halife Hz.mer'in, ranllardan ald bin'li ordu sistemini 166 uygulayarak komutan daha gnderdii kaynaklarmzda yer almaktadr. Bu komutanlardan ikisi, Mikdd b. Amr (=veya Esved) ve Ubde b. es-Smit zerinde ittifak vardr. Drdnc kiinin Mesleme b. Muhalled veya Hrice b. Huzfe olduu hakknda ise ihtilaf mevcuttur. Ancak kaynaklarmz Mesleme b. Muhalled'in ismini ilk drt kii arasnda sayarlarken Hrice b. Huzfe hakknda tereddt gstermektedirler. 167 Ayrca biz biliyoruz ki, Hrice b. Huzfe, mm Dneyn'in fethi srasnda, buradaki kalenin arkasna dolaarak, Rumlar'a arkadan baskn yapan beyz kiilik svri birliinin de komutanln yapmtr. Zbeyr ise, Babilon kalesinin fethi srasnda Msr'a gelmi ve ok gemeden kale onun eliyle fethedilmitir. mm Dneyn'in fethi srasnda ise Zbeyr, henz Medine'de bulunmaktayd. 168 Bu sebebten, Nikiou papaz Jean'n ismini "Walwarya" olarak verdii bu komutan, bize gre, "Hrice b. Huzfe"dir. Amr b. el-s, mm Dneyn'in fethini tamamladktan sonra, ehrin limannda bulunan Rumlara ait birka gemiye el koymu ve brakt silahl bir birlik ile de buray emniyete almtr. Sonra da, takviye yollar kesilmi olan Babilon kalesinin fethi iin kararghn kurmak zere Aynu emse gitmitir 169 . Burada, mm Dneynin fethi konusunda Butler tarafndan ortaya atlan ilgin bir iddiaya da temas etmek istiyoruz. Bu iddia, mslmanlarn mm Dneyni iki defa fethettiklerine dirdir. Ancak byle bir iddiay ortaya atan Butler, ilk defa nasl fethedildiini bilmiyoruz 170 diyerek bu iddiasn mesnedsiz brakmaktadr. O, bn Abdilhakem ve Nikiou papaz Jean tarafndan ayn muhtevada anlatlan ve bizim yukarda ele aldmz fetih hareketini de, mm Dneynin mslmanlar tarafndan ikinci fethi olarak

Bu hususa Babilon'un fethi konusunda temas edilecektir. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 61; Yakub, Tarih, II, 148; Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd, Ncm, I, 8; Suyut, Hrice b. Huzfe'nin ismini hi zikretmemektedir. Bkz. Husn, I, 108. 168 Zbeyr b. el-Avvm,bu srada, hicr 18 yl hacc'ndan sonra, yani Zilhicce'nin 10'undan sonra vuku bulan ve dokuz ay srp hicr 19 yl 9. ve 10. aylar olan Ramazan-evval aylarnda gerek Suriye'den gnderilen ve gerekse Amr'n Msr'dan gnderdii hububt ile son bulan "ktlk yl"nda, hububat datm iinde, Abdurrahman b. Avf ve Sa'd b. Ebi Vakks ile birlikte, halife mer tarafndan grevlendirilmiti. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 163; bn Sa'd, Tabakt, III 310; Nveyr, Nihye, XIX, 326. Wellhausen de, Zbeyr b.elAvvam'n Babilonun fethi srasnda geldiini kabul etmktedir. Bkz. Julius Wellhausen, slm'n En Eski Tarihine Giri (ev: Fikret Iltan), stanbul 1960, 80. 169 Hseyin Munis, Tarihu Msr (Tarihul-Hadratil-Msryye), II, 334; Butler, Msr, 192-194. 170 Butler, Msr, 193.
167

166

32

yorumlamaktadr. Biz, Butlerin bu iddiasn garip karladmz ifade ederken, onun byle bir iddiay serdetmesine sebep olacak haberi, incelediimiz kaynaklarda bulamadmz belirtmek isteriz.

2. Babilon'un Fethi ve Yaplan Anlama a) Babilon'un Fethi Amr b. el-s, mm Dneyn'i fethettikten sonra, Babilon 171 kalesine fersah172 uzaklktaki Aynu ems'e 173 gitmi ve burada Babilon'un fethi iin ordusunu sava dzenine sokmutur 174 . Sonra da, Msr'n yukar ve aa ksmlarnn birletii havalide kin ve stratejik bakmdan blgenin i kesimlerine hkim bir yerde olan 175 Babilon kalesini sk bir muhasara altna almtr. Ancak Amr, mm Dneyn'de olduu gibi, ilk anda fethe muvaffak olamam ve halife mer b. el-Hattb'tan ikinci defa yardmc birlii gndermesini istemitir. Halife Hz. mer de ona Zbeyr b. el-Avvm komutasnda 4.000 kiilik bir yardmc birlik gndermitir. bn Abdilhakem'in bu konudaki rivayeti yledir : "... Amr b. el-s o zaman Babilon denilen bir Kasr'da (=kalede) onlar muhasara etti. Geceli gndzl iddetli arpmalar yapt. Kalenin fethini gerekletiremeyince mer b. el-Hattb'a bir mektup yazp ondan yardm istedi. Ona iinde bulunduu durumu bildirdi. mer de 4.000 kiilik bir yardm gnderdi. Ayrca Amr'a u mektubu yazd : "Ben sana 4.000 kiiden oluan bir yardmc birlik gnderdim. Onlardan her bin kiinin bana da bin kii yerine kim bir adam tayin ettim176 .
Babilon, Msr ehri ve Fustat, bu ismin de ayn yer iin kullanldna dair Bkz. bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 59-60; Makdis, Ahsent-Teksim, 194; Yakut el-Hamev, Mucem I, 450, IV, 551. Babilon kelimesi ve kalesinin deiik yazllar ve deiik isimleri; Kasru-em, Kasru-am, Kasrul-Yn ve Babul-Yn hakknda yukarda zikredilen eserlere baknz. Ayrca Bkz. Yakub, Buldn, 330; Bekr, Mucem, I, 189, 218, IV, 1403; Becker, Babilon, A, II, 180. Nikiou papas Jean de Babilon kalesini ilk defa Babil kral Nebukatnesar (= Buht Nassar) tarafndan yaptrldn sylemektedir. Bkz. Chronique, 6. Artca Bkz. Kalkaand, Subh, III, 320. 172 bn Fakih el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 59-60; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 762. Istihar ise, Fustat ile Aynu ems arasn drt mil olarak vermektedir. Bkz. Meslik, 54. 173 Aynu ems: Mus peygamber zamanndaki Firavunun ehridir. Blbeys ile aras fersahtr. Bkz. bn Fakih el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 59-60, 71; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 762; Istihar, Aynu emsin Fustatn kuzeyinde ve Fustata 4 mil mesafede harab olmu bir eski ehir olduunu nakletmektedir. Bkz. Meslik, 54; Markiz ise; Aynu emsin eski byk bir ehir olduunu ve Msr ehri topraklarna bitiik olduunu zikretmektedir. Bkz. Makriz, Htat, I, 230. Becker de; burann eski bir kasaba olduunu ve Yunanllarca, mehur Gne mabedinin bulunmas sebebiyle Heliopolis ad verilen bir ehir ve daha eski isminin de On olduunu belirtir. Bkz. Aynu ems, A, (MEB), II, 69-70. 174 Markiz, Htat, I, 230; Cemil, Tarihud-Devletil-Arabiye, 187. 175 Becker, Babilon, A. (MEB), II, 180. 176 bn Abdilhakem; Osman (b. Salih) bn Vehb ve el-Leys b. Sad yoluyla naklettii bir rivayette; Halife mer b. El-Hattbn, orduyu bu ekilde binli dzene sokma usln ranllardan aldn ve bunun Kisrnn usl olduunu nakletmektedir. Rivayet yledir: Bana ulatna gre, Kisra bir yere ordu gnderecei zaman o orduda bir adam olurmu ve o adam, o ordunun binici kiisiymi. Bu kii, harpte de, bu bin kiinin, binincisi ve ordunun da bir parasym. Kisr, onlardan birine ihtiya duyduunda, o kiiyi yanna alr ve bylece orduya
171

33

Bu kiiler, Zbeyr b. el-Avvm, Mikdd b. Amr, Ubde b. es-Smit ve Mesleme b. Muhalled'dir... Bil ki, senin yannda 12.000 kii oldu. 12.000 kiilik bir ordu da az saylmaz..." 177 . Mslmanlarn Babilon kalesini fethiyle ilgili haberler teferruatl olarak sadece bn Abdilhakem'in eserinde anlatlmaktadr. Daha sonraki slm tarihi kaynaklar ise, bn Abdilhakem'in rivayetlerini aynen tekrarlamlardr. Bu sebebten biz Babilon kalesinin fethi konusundaki haberleri genellikle bn Abdilhakem'den almak durumunda kaldmz ifade etmek isteriz. Amr b. el-s'n muhsaras srasnda Rumlar, Babilon kalesine ekilmiler ve kalenin etrafna da hendekler kazmlard. Onlar zaman zaman kaleden kp Aynu ems'de karargh kurmu olan mslman ordusu ile savayorlard 178 . Amr, emrindeki ordunun kalenin fethi iin yetersiz olduunu anlaynca, halife mer b. el-Hattb'n gnderdii yardmc birlikler gelinceye kadar, Rumlar oyalamak ve zaman kazanmak iin baz tedbirler almtr. O, ordusunu gruplara ayrarak kalenin etrafna mevzilendirmitir. Bylece, hem Rumlarn kaleden kp mslmanlarla savamalarn nlemi, hem de zaman kazanm oluyordu. Rumlar bir mddet oyaladktan sonra Zbeyr b. el-Avvm gelmi 179 ve Amr, onunla karaghn kurduu Aynu ems'te bulumutur 180 . Amr, yeni gelen birliklerle, kale etrafna yerletirdii muhtelif gruplar takviye etmitir 181 . Kalenin etrafna mancnklar da yerletiren ve Beliyy kabilesinin sanca altnda savaa katlan 182 Amr, yardm geldikten sonraki sevincini ve karlat zorluu u iiriyle dile getirmitir:

bin kii ilve etmi olurdu. te Halife mer de Msra gnderdii yardm birliinde byle bir usl uygulamtr. Bkz. Fth, 60-61; Esasen ranllar da bu usl Trklerden almlardr. 177 bn Abdilhakem, Fth, 60-61; Yakub, Tarih, II, 148; Nveyr, Nihye, XIX, 289; Nveyr; Meslemenin ismini Seleme olarak vermektedir. Makriz, Htat, I, 289; bn Tariberd, Ncm, I, 8. Halife mer b. elHattbn, Zbeyr b. el-Avvm komutasnda gnderdii yardm birliinin 10.000 veya 12.000 kiiden olutuu da rivayet edilmektedir. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 61; Belzur, Fth, 214, 215, 216 (T. 304, 305, 306); Kind, Babilonun fethi srasnda slm ordusunun saysn 15.500 olarak nakletmektedir. O, Amrn Msr fethine 3.500 kii ile ktn belirtmekle de, Zbeyri, Msra 12.000 kii ile geldiini dolayl olarak ifade etmektedir. Bkz. Vult, 8-9, Makriz ve bn Tariberd ise, Zbeyrin 4000 kii ile yardma geldiini belirttikten sonra, onun 12.000 kii ile geldii de nakledilir demektedirler. Bkz. Makriz, Htat, I, 289, 290; bn Tariberd, Ncm, I, 8. Biz, halife merin 4000 kiilik bir yardm gnderdii ve bylece Msra gnderilen slm ordusunun 12.000 kii olduu kanaatini tamaktayz. 12.000 kiinin yardma gnderildii eklindeki rivayetlerin ise, toplam say ile, yardm birliinin saysnn ravilerce kartrlmasndan neet ettiini dnmekteyiz. 178 Bu konuda Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 62; Butler, Msr, 232-233 179 bn Abdilhakem, Fth, 61-62; Makriz, Htat, I, 290; bn Tariberdi, Ncm I, 9. 180 Makriz, Htat, I, 230; Butler, Msr, 199-201. 181 bn Abdilhakem, Fth, 62. 182 bn Abdilhakem, Fth, 62.

34

Gn Hemdn'n gndr, gn es-Sadif'in gndr Beliyy arasndaki mancnk(lar) gidip gelmektedir Amr ise; yallktan akln kaybetmi bir ihtiyar gibi kouturmaktadr 183 . Babilon kalesinin muhasaras srasnda, baz mnferid hadiselerin meydana geldii de kaynaklarmzda nakledilmektedir. Ubde b. es-Smit'in, atn yanna balayarak, yalnz bana tenha bir yerde namaz klarken, kk bir Rum birliinin kendisine saldrmas olay buna bir rnek olarak zikredilebilir 184 . Muhasarann uzamas karsnda Zbeyr b. el-Avvm, Babilon kalesinin fethi iin Amr b. el-s ile istire etmi ve ona "Ben kendimi Allah'a adyorum. mit ederim ki, bylece Allah mslmanlara fethi nasip edecektir" diyerek, kalenin surlarna kmak iin izin istemitir. Amr b. el-s da onun fikrine itirak ederek, Sku'l-Hammm 185 tarafndan, kale surlarna kp, ieriye girerek kale kaplarn amasn istemitir. Daha sonra aralarnda bir parola belirlemilerdir. Buna gre, Zbeyr ve arkadalar kale surlarna ktktan sonra tekbir getirecekler, kale dndaki mslmanlar da hep bir azdan tekbiri tekrar edeceklerdi 186 . Bylece kalede bulunanlara, mslmanlarn kaleye girdikleri intiba verilip onlarn panie kaplmalar salanacakt. Zbeyr b. el-Avvm ile birlikte Muhammed b. Mesleme, Mlik b. Eb Silsile esSelmi ve Beni Harm kabilesinden baz kiiler de, kaleye uzatlan merdivenlerle bir gece karanlnda surlarn tepesine kmlardr. Ayrca, kalenin Zkk'z-Zemmire 187 tarafndan da urahbil b. Huceyye el-Murd surlara kmtr 188 . Bu arada aada kalan mslmanlardan bazlar da surlara kma teebbsnde bulunmular, ancak Amr onlara izin vermemitir 189 . Zbeyr ve arkadalar surlara ktktan sonra, belirlenen parola gerei tekbir getirmiler, darda surlarn dibinde bekleyen mslmanlar da onlara itirak etmilerdir. Tasarlanan pln tutmu, kalede bulunan Rumlar ve Kptiler, mslmanlarn kaleye girdiini zannederek kaleden kamaya balamlar ve ieride bir panik havas meydana gelmitir. Zbeyr ve yanndakiler de bundan istifade ile ieri girip, kale kaplarn darda bekleyen mslmanlara amlardr. Bylece slm ordusu yedi aylk bir muhasaradan sonra kalenin bir
bn Abdilhakem, Fth, 62. bn Abdilhakem, Fth, 62, Butler, Ubadenin yannda Zbeyr b. el-Avvmn da bulunduunu iddia etmektedir. Bkz. Msr, 232-233. 185 Skul-Hammm: Fustata yerleimden sonra kalenin bu tarafna bu isim verilmitir. 186 bn Abdilhakem, Fth, 63; Yakub, Tarih, II, 148; Nveyr, Nihye, XIX, 289-290; Suyut, Husn, I, 108. 187 Zkk'z-Zemmire: 112. dipnottaki aklamaya baknz. 188 bn Abdilhakem, Fth, 63-64. 189 bn Abdilhakem, Fth, 64; Nveyr, Nihye, XIX, 289-290; Suyut, Husn, I, 108.
184 183

35

ksmn fethetmilerdir 190 . Mslmanlarn kaleye girmelerinden sonra Mukavks ve yakn arkadalar, U'ayric 191 isimli bir komutan kalede brakarak, kalenin Kbl kapsndan 192 Nil nehrindeki Ravza 193 adasna kamlardr. Sonra da, essen mevsim itibariyle kabark bir ekilde akmakta olan Nil nehri zerindeki kpry kestirmiler 194 ve bylece kale ile Ravza adasnn irtibtn koparmlardr. Mslmanlarn kaleye girmeleri karsnda daha fazla direnemeyeceklerini anlayan Mukavks, Ravza adasnda, Babilon'un Monothelit (=Melkn) uskuflar ve ileri gelenleri ile bir toplant yapmtr. Toplantda, Amr'a bir heyet gnderilmesi ve sulh artlarnn konuulmas kararlatrlmtr 195 . Mukavks ve arkadalar aldklar karar gereince Amr b. el-s'a bir heyet gndermilerdir. Ancak onlar bununla mslmanlara teslim olmay ve Msr' teslim etmeyi deil, slm ordusunu Msr'dan karmak iin, tehdid yolunu denemilerdir. Bu konuda bn Abdilhakem'de yer alan rivayet yledir : "Mukavks, Amr b. el-s'a bir heyet gnderdi. Onlar, Amr'a yle dediler : "Sizler, bizim lkemize girdiniz ve bizimle bir savaa tututunuz. Topraklarmzda kalnz da bir hayli uzad. Sizler ancak kk bir birliksiniz. Rumlar, techiz ettikleri byk ve silahl bir ordu ile sizin zerinize gelecekler ve sizi yeneceklerdir. Nil nehri de sizi evrelemi durumda, bu halde sizler ancak bizim esirlerimiz olursunuz. Bize adamlarnz gnderin de, onlarla sulh artlarn konualm. Umulur ki, aramzdaki sava, Rum ordusu zerinize gelmeden, sizin ve bizim istediimiz gibi hallolur. Aksi takdirde (Rum ordusu geldikten sonra) artk konumak fayda vermez ve esasen biz de Rumlar durdurmaya g yetiremeyiz. mit edilir ki, sizler, istek ve arzularnza ters gelse bile, bu ie rz gsterirsiniz. Bize arkadalarnzdan adamlar gnderiniz, bizim ve onlarn rz olacaklar bir ey zerinde anlaalm, artlar konualm." Amr b. el-s bu teklifi getiren heyette bulunanlara hemen cevap vermemi ve onlar Mukavks'a geri gndermeyerek, mslmanlarn gnlk yaantlarn grmelerini istemitir. Mukavks ise; elilerinin geri dnmemeleri karsnda, onlarn hayatlarndan endie etmi ve ldrldklerini zannetmitir. Ancak Amr, elileri iki gn tuttuktan sonra, u cevapla Mukavksa gndermitir : "Sizinle benim aramda anlamak iin ey vardr; ya slm'a girersiniz ve kardelerimiz olur, bizim sahip olduumuz haklara sizler de sahip olursunuz
190 191

Kalenin tamamnn deil, bir ksmnn fethedildiine dair bkz. Becker, Msr, A, VIII, 220. Bu isim hakknda daha nce bilgi verilmitir. Bkz. Dipnot, 78. 192 Suyut, Kuznin Htatndan yapt bir nakilde, Mukavksn kalenin bat kapsndan, Ravza adasna katn rivayet etmektedir. Bkz. Husn, I, 128. 193 Ravza Adas: Buras, Babilon kalesinin batsnda ve Nil nehrinin ortasnda bir adadr. 194 bn Abdilhakem, Fth, 64; Kind, Vult, 9; Nveyr, Nihye, XIX, 290; Makriz, Htat, I, 290, II, 178; bn Tariberdi, Ncm I, 10; Suyut, Husn, I, 109. 195 Butler, Msr, 221-222.

36

veya slm' kabul etmeyip zelil ve hakr olarak herbirinize cizye koyarz ve yahut da, sabrla ve hkmedenlerin en gzel hkmedicisi Allah aramzda hkmn verinceye kadar sizinle savarz." Eliler, Mukavks'n yanna dnp Amr b. el-s'n bu artn ona iletmilerdir. Mukavks daha sonra elilerine, mslmanlarn gnlk yaantlar ile ilgili sorular sorduunda onlar: "Biz bir kavim grdk ki, onlarn herbirine lm yaamaktan, tevazu da kibirden daha sevimlidir. Onlar dnyaya ve dnya nimetlerine rabet etmezler, topraa otururlar, yemeklerini dizleri zerine kerek yerler. Emirleri de onlardan herhangi biri gibidir. Onlarn en stn ile en d, efendileri ile kleleri birbirinden ayrd edilemez. Namaz vakti geldii zaman, hepsi de baz yerlerini ykarlar ve namazlarn huu iinde klarlar." Mukavks, elilerinin mslmanlar hakkndaki bu izlenimlerini dinledikten sonra yle demitir : "Yemin olsun ki, onlar bir daa hcum etseler, onu yerle bir ederler. Onlarn hibiri ile savaa g yetmez. Onlar bugn Nil ile evrili olduklar halde 196 sulhe yanamazlarsa bugnden sonra arazi imkn verdii ve yerlerinden kmaya g yetirdikleri zaman bize hi icbet etmezler". Mukavks bu szlerinden sonra yannda bulunan ileri gelen arkadalar ile yeniden grm ve Amr'a bir haber gndererek, kendileriyle sulh artlarn konumak zere bir heyet gndermesini istemitir. Amr b. el-s, Mukavks'n bu sulh teklifini de kabul etmi ve onlarla grmek zere Ubde b. es-Smit bakanlnda on kiilik bir heyet gndererek onlara, kendilerinin daha nce teklif ettikleri art tekrar etmelerini ve onlar tarafndan ileri srlecek baka bir art kabul etmemelerini emretmitir 197 . bn Abdilhakem rivayetine yle devam etmektedir : "Ubde b. es-Smit ve arkadalar gemilere binip Mukavks'n yanna gittiler. Ubde ok siyah biri idi. Konumak zere biraz ne ktnda Mukavks onun siyahlndan korktu ve: "u siyah adam benden uzaklatrn ve benimle konumak zere baka birini ne karn" dedi. Ancak, heyette bulunan dier mslmanlar, Ubde'nin fazilet ve cesret sahibi, ilmi ve ileri gr olan biri olduunu, onu kendilerine bakan tayin eden komutanlarnn da Ubde'nin fikrine ve grlerine itaat etmelerini emrettiini sylediler. Bunun zerine Mukavks, Ubde ile konumaya yle diyerek rz oldu. "yleyse ne k ey siyah! Benimle rfk ile konu. Muhakkak ki, senin siyahln beni korkutuyor. ayet szlerin bana sert gelirse, bu sebepten korkum daha da artar."
196 197

Nil sularnn kabark ve tama zaman kasdediliyor olmaldr. bn Abdilhakem, Fth, 65-66; Nveyr, Nihye, XIX, 291-292; Makriz, Htat, I, 290-291; bn Tariberdi, Ncm I, 10-12; Suyut, Husn, I, 109-111.

37

Mukavks'n bu szlerinden sonra Ubde, biraz ne km ve konumaya balamtr. O, kendi siyahlndan korkan Mukavks' biraz daha korkutmak iin, arkasnda bin tane daha siyah arkadan brakp geldiini, onlarn kendisinden daha korkun grnl olduunu syledikten sonra mslmanlar olarak tek gayelerinin Allah yolunda cihad etmek olduunu, dnyay ve iindekileri arzulamadklarn ve slm'n bu konudaki grlerini uzun bir konumayla anlatmtr. Ubde b. es-Smit'i dinleyen Mukavks, onlar tehdid ile korkutmak istemi ve byk bir Rum ordusunun Msr'a gelmekte olduunu tekrar hatrlatmtr. O ayrca, mslmanlarn aylardr Msr topraklarnda bulunmalar sebebiyle yorgun ve yiyecek sknts iinde olduklarn syleyerek, bu skk durumda, Rumlara g yetiremeyeceklerini ifade etmitir. Ancak Rum ordusu gelmeden her bir askere 2'er dinar, komutanlarna 100 dinar ve halifelerine de 1000 dinar vermeyi, bunun karlnda Msr' terk etmeleri teklifinde bulunmutur. Ubde ise, Mukavks'n bu teklifini; "Nice az sayda topluluklar, sayca ok olan topluluklara Allah'n izniyle galip gelmilerdir. Allah sabredenlerle beraberdir " 198 ayetiyle cevaplam ve daha nce teklif ettikleri arttan birini semelerini istemitir. Ancak Mukavks bu artlar yine kabul etmemi ve : "Bu arttan baka bir seenek yok mu?" diye sormutur. Bunun zerine Ubde b. es-Smit elini havaya kaldrarak; "Hayr, semnn, yerin ve her eyin Rabbna yemin olsun ki hayr. Bizim sizler iin, bu ktan baka sunacamz bir artmz yoktur. Kendinize en uygun olan seiniz" demitir. Mukavks Ubde'nin bu kesin ifadelerinden sonra, yanndakilerle bir kez daha istire etmitir. Onlar Mukavks'a; mslmanlarn hibir artn kabul etmeyeceklerini ve savap lmeyi tercih edeceklerini sylemilerdir. Bunun zerine Mukavks, Ubde'yi arp; "Onlar kabul etmediler, ne yaparsn? Arkadalarna git ve istediiniz bu cizyeyi bir defaya mahsus olarak verelim ve sizler Msr'dan knz" demitir. Bu son szleriyle Mukavks ve arkadalar mslmanlarla sava tercih etmi oluyorlard. Bunun zerine Ubde b. es-Smit de arkadalaryla birlikte Amr b. el-s'n yanna dnmtr. Mslmanlar teklif ettikleri artlarn kabul edilmemesi karsnda tekrar savaa balamlardr. Bu srada Babilon kalesinde Kbt ve Rum olmak zere be-alt bin kii bulunmaktayd 199 . Kalenin tamam fethedildi ve burada bulunanlarn ou ldrld. Bir ksm da esir alnd. Kale komutan olarak braklan U'ayric ve bazlar da gemilerle Ravza

198 199

Bakara Suresi (2): 249. Butler, Msr, 219-220.

38

adasna katlar 200 . Babilon kalesinin tamam fethedilmiti, fakat Nil nehrinin tama zamannda olmas sebebiyle mslmanlar Ravza adasna geememilerdi. Bu arada Mukavks kalenin tamamen dmesinden sonra, Msr'n ileri gelenlerini tekrar toplam ve onlara; "Sizin hakknzda korktuumu ve endie ettiimi sylememi miydim? imdi ne dnyorsunuz? Allah'a yemin olsun ki, isteyerek de olsa istemiyerek de olsa onlara boyun eeceksiniz. Gelin piman olmadan bana uyun, beni dinleyin. Cizye vermeyi kabul edin ve onlarn bildirdikleri ekilde aramzda yaplacak anlamaya raz olunuz" demitir. Mukavks, Rumlarn ve Kptilerin ileri gelenlerini ikn ettikten sonra, Amr'a bir kez daha eli yollayarak anlama teklifinde bulunmu ve u haberi gndermitir: "Bize bildirdiin artlar tam olarak reddetmi deiliz. Yanmdaki Rum ve Kbtler beni dinlememilerdi. Byle bir durumda benim de onlarn mallarn fevt etmeye hakkm yoktu. Onlar kendilerine ettiim nasihat anladlar ve kurtulmay arzulamaktadrlar. Bana emn ver. Sen ve ben arkadalarmzdan birer grup olarak toplanalm. Bylece aramzdaki meseleyi halledelim. ayet halledemezsek yine eski halimize (yani sava haline) dneriz." bn Abdilhakem'in bu ifadelerle naklettii haberi Belzur biraz daha amaktadr. O, Mukavks'n Amr'a yapt teklifi, Abdullah b. Amr'n azndan u ekilde nakletmektedir: "... Sizlerin am'da yaptklarnz yahudi ve hristiyanlara cizye koyduunuz ve ilesinler diye topraklar yerli halkn elinde braktnz, onlarn da size topran haracn dedikleri haberi bize ulat. ayet ayn eyleri bizler iin de yaparsanz, bu bizi ldrmekten, esir almaktan ve srmekten, sizin iin daha faydal olur." 201 . Mukavks'n bu ak teklifi karsnda Amr meseleyi arkadalar ile yeniden istire etmitir. Ancak onlar; "Sen onlarn sulh ve cizye tekliflerini kabul etme. Allah fethi nasib edinceye kadar savaalm. Bylece burann tamam (yani Msr ehri) bize, aynen kale gibi, fey ve ganimet olsun" diyerek Amr'a sulh teklifini reddetmesini sylemilerdir. Amr ise, arkadalarnn bu itirazn kabul etmeyerek, halife Hz. merin, kar taraf cizye vermeyi kabul ettii takdirde savaa son vermesini emrettiini ve essen Nil nehrinin tama zamannda olmas sebebiyle de Ravza adasna geip onlarla savaamayacaklarn, bu konuda mslmanlar tehlikeli bir macerya srkleyemeyeceini belirterek Mukavks ile sulh artlarn greceini ifade etmitir 202 .
Bkz. Dipnot, 121. Belzur, Fth, 216 (T. 306-307) 202 Grmelerde buraya kadarki seyr iin bkz. bn Abdilhakem, Fth, 66-70; Nveyr, Nihye, XIX, 291-299; Makriz, Htat, I, 290-293; bn Tariberdi, Ncm I, 12-18; Suyut, Husn, I, 109-116. Yakub, Nil sularnn yaz aylarnda kabardn, Kbt aylarndan Bbe aynda da, ki Terin-i Evvel (=Ekim)dir, noksanlatn
201 200

39

b) Babilon Anlamas Babilon kalesini ve dolaysyla Babilon (Msr) ehrini Ocak 641 yl banda 203 savala fetheden Amr b. el-s Mukavks'tan gelen ve Suriye blgesindeki gayr-i mslimler gibi cizye ve harac vermeleri, ldrlmemeleri, srlmemeleri ve esir edilmemeleri, eklindeki teklifi kabul etmekle 204 Msr' sulhen fethedilen lkelerin statsne dhil etmi oluyordu. Amr b. el-s ile Mukavks bir araya geldiklerinde u artlarla anlamlardr: 1. Msru's Sfl ve Sa'd-i Msr'da (yani Aa ve Yukar Msr'da) bulunan Kbtlerin hepsi, senelik ikier dinar cizye vereceklerdir. Bu onlarn en ereflilerinden yeni bla eren en alt tabakadakilerine kadar her erkee mildir. ki dinarlk cizye artrlmayacaktr. 2. Pr-i fnilerden, din adamlarndan fakirlerden, bla ermemi ocuklardan ve kadnlardan cizye alnmayacaktr. 3. Gerek bir kii olsun, gerekse daha fazla olsun kendilerine gelen mslman misafirleri gn konuk edeceklerdir. 4. Cizye karl olarak onlarn topraklar, canlar ve mallar her trl saldrdan korunacaktr. 5. Toprak sahipleri, iki dinar cizye vermenin yannda, her bir feddan arazi iin mslmanlara irdebb 205 buday, iki kst 206 zeytinya, iki kst bal ve iki kst sirke vereceklerdir. Bu yiyecek maddeleri "Dru'r-Rzk" isimli yiyecek ambarnda toplanacaktr. 6. Ayrca, Msr'daki mslmanlarn saysnca, ylda bir defa olmak zere, kaba uhadan birer cbbe veya ayn deerde Kbt kaftan, birer pelerin veya sark, alvar ve birer ift ayakkab vereceklerdir. 7. Bu artlar zellikle Kbtlerin zerinedir 207 .

nakletmektedir. Bkz. Buldn, 339-340. Makdis de, Nilin Bne aynda tama noktasna geldiini ve durumun Tt ayna kadar devam ettiini bildirmektedir. Bkz. Ahsent-Teksim, 206. Mesd de Kbt aylarnn Tt=Eyll ayndan baladn belirttikten sonra bu aylar u ekilde sralamaktadr: Tt: Eyll; Bbe: Tern-i Evvel (Ekim); Hnr: Tern-i Sni (Kasm); Khek: Kann-u Evvel (Aralk); Tbe: Kann-u Sn (Ocak); Emr: ubat; Bermaht: zr (Mart); Bermde Eyyr: Nisan; Bines Eyyr: Mays; Bene: Haziran; Ebb: Temmuz; Mesr: b (Austos). Bkz. Mesd, Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali; Mrcuz-Zeheb ve Medinl-Cevher (thk: Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), Msr 1377/1958, I, 195; Kitabut-Tenbih velrf (Ed: M.J. de Goeje), Leiden 1967, 216. 203 Suyut, bu tarihlemeyi Kudnin Htatndan yapmaktadr. Bkz. Husn, I, 129. 204 Fayda, Hz. mer, 161. 205 rdebb: Daha ok Msrda kullanlm olan bir arlk ls olup, yirmidrt saa eittir. 206 Kst: Daha ok sulu maddeler iin kullanlan bir hacim ls birimi olup yaklak 1/2 litre hacmindedir. 207 Hseyin Munis, birinci ve yedinci maddelere istinden, Mukavksn Kbt ve sadece Kbtlerin valisi olduunu Rumlarn ona bal olmadn savunmaktadr. Bkz. Hseyin Munis, Tarihu Msr (TarihulHadratil-Msriyye), II, 339.

40

8. Rumlardan, isteyenler Msr'dan kp lkelerine gidecekler, isteyenler de Kbtler gibi anlama artlarna uymak kaydyla Msr'da kalabileceklerdir. Onlar bu konuda zorlanmayacaklar ve bu husus ihtiyarlarna braklacaktr. Amr b. el-s, Mukavks'a, bu artlara riyet ettikleri takdirde, kadnlarnn ve ocuklarnn satlmayacan, esir edilmeyeceini, mallarnn ve hazinelerinin de kendilerinde braklacan sylemitir 208 . Bu arada Amr, daha nce fethedilen yerlerde yaayanlar ile Babilon (=Msr) ehrine bal kylerde ve skenderiyye'de bulunan Kbtler iin de Mukavks'la bir anlama yapmtr. Bu anlamaya gre de; bu yerleim birimlerinde yaayanlarn erkeklerinden senelik iki dinar cizye alnmas yannda, topra olanlardan her cerib toprak iin bir dinar para ve irdebb yiyecek harac olarak alnacaktr 209 . Bu hususta Amr b. el-s, Abdullah b. Huzfe es-Sehm'yi Aynu ems kylerine, Hrice b. Huzfe el-Adev'yi mnin 210 , hmm 211 , Brdt 212 ve Sa'd blgesinin kylerine 213 Umeyr b. Vehb el-Cumah'yi Tinns 214 , Dimyat 215 , Tne 216 ,
bn Abdilhakem, Fth, 73; Belzur, Fth, 216 ve 219 (T. 306-308, 312); Kudme b. Cafer, Harac, 337; Nveyr, Nihaye, XIX, 298-299; Makriz, Htat, I, 293; bn Tariberdi, Ncm I, 17-18; Suyut, Husn, I, 116, 128, 129; bn lys, Bediuz-Zuhr, I, 98, Fayda, Hz. mer, 161-162, Rn, Ekonomik Yap, 95-96. 209 bn Abdilhakem, Fth, 73; Belzur, Fth 216-217, 218 (T. 308, 310); Taber, Tarih, IV, 108 (Leiden, I, 2586-2587); Kudme b. Cafer, Harac, 338; bn Haldun, ber, II/2, 114-115; Makriz, Htat, I, 211; bn Tariberdi, Ncm I, 18-19. 210 mnin: nn da denilir. Eski, imarl bir ehir olup Sadul-Ednda ve Nil nehrinin batsndadr. Hurmalklar ve baheleri vardr. Bkz. Yakub, Buldn, 331; bn Fakih el-Hemezni, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 73; Istahr, Mesalik, 53; bn Havkal, Suretul-Arz, I, 158; dris, Sfatul-Marib, 45. 211 Ihmm: Sad blgesinde, Nil nehrinin dousunda, arlar, hamamlar ve birok mescidleri olan eski byk bir ehirdir. Bkz. Yakub, Buldn, 332; Makdis, Ahsent-Teksim, 194; 201; Bekr, Mucem, I, 125; dris, Sfatul-Marib, 46-48; Yakut el-Hamev, Mucem I, 165-166; Kazvn, Asrul-Bild, 139-140; Makriz, Htat, I, 239; stibsr, 84. 212 Brdt: Baktmz coraf eserlerde byle bir yer ismine rastlayamadk. Ancak Brt isimli bir yerden bahsedilmekte ve Aa Msrda olduu belirtilmektedir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 82; Kudme b. Cafer, Harac, 179. Yakub ise; Brtn dier ismini Ehns olarak vermektedir. Bkz. Buldn, 331, 334. 213 Sad: Msrn yedi blgesinden biridir. Yakubye gre bu blgede; Menf, Bsr, Kridis, Dels, Feyym, Kays, Behnes, Ehns, ki dier ismi Brttr. Tah, Ensn, mnin, syt, Bmr, hmm, Ebye ki dier ismi Blyendr. Felfern, H ve daha baka yerleim alanlar vardr. Bkz. Buldn, 331-334; Makdisye gre de; bu blgede svn, Ks, hmm, Blyen, Allki, Bsr, Feyym, mnin, Smst, Tende, Tah, Behnesi ve Kays kyleri vardr. Ayrca, Tinns ve Dimyat isimlerinde iki de ada vardr. Bkz. Ahsent-Taksim, 194-195, 201, 202; Yakut el-Hamev de; Said blgesinde 20 ehir ve 957 ky olduunu nakletmektedir. Bkz. Mucem, IV, 549. 214 Tinns: Tinns b. Delkeye nisbeten bu ismi almtr. Corafya kitaplar bu yeri, Msr denizinde bir ada olarak tanmlamakta ve dou tarafndan karaya daha yakn olduunu ifade etmektedirler. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 82; Yakub, Buldn, 338; stahri, Meslik, 52; Makdis, Ahsent-Teksim, 195; bn Havkal, SuretlArz, I, 152-153; dris, Sfatl-Marib, 149-159, Yakut el-Hamev, Mucem, I, 882-883. 215 Dimyat: Tinns gibi bir ada olup Said blgesindedir. Nil nehri bu adann olduu yerde kollara ayrlmaktadr. Bu adada kat retimi yaplmaktadr. Ziraata elverili deildir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 82; Yakub, Buldn, 338; stahri, Meslik, 52; Makdis, Ahsent-Teksim, 194-195, 201, 214; Yakut el-Hamev, Mucem, II, 602; Kazvn, Asrul-Bild, 193; Makriz, burann Tinns adasna 12 fersah uzaklkta olup 90/708-709de Velid ve 121/178-739da Hiam zamanlarnda iki defa Rum saldrsna uradn nakletmektedir. Bkz. Makriz, Htat, I, 213-214. 216 Tne: Msrn ikinci blgesi olan Havfda, Nil nehri iinde ve Dimyat ile Tinnse yakn kk bir adacktr. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 83; Makdis, Ahsent-Teksim, 194, dris, Sfatul-Marib, 154-156; Yakut elHamev, Mucem, I, 901; Belzurnin Fthul-Buldnn nereden Muhammed Rdvan ise, ilgili yerde
208

41

Demre 217 , et 218 , Dikahle 219 , Ben 220 ve Bsr 221 kylerine; Ukbe b. mir el-Chen'yi de Aa Msr'daki kyler zerine gndermitir. Bu komutanlar gittikleri yerlerde Babilon artlarna uygun anlamalar yapmlardr 222 . Bu anlamalar da yapldktan sonra gerek Amr b. el-s, gerekse Mukavks, anlama artlarn tasdik iin devlet bakanlarna birer mektup yazmlardr 223 . Halife mer b. el-Hattb, Amr'n yapt bu anlamay tasdik etmi 224 ve bylece savala fethedilen Msr', dier blgelerde olduu gibi, sulhen fethedilmi lkeler statsne dhil etmitir. Bu arada anlama maddeleri arasnda yer alan ve dikkatimizi eken bir hususa temas etmek istiyoruz ki, o da; Amr ile Mukavks'n yaptklar bu anlamann sadece Kbtleri kapsamasdr. Esasen yukarda belirttiimiz ve Mukavks'n Bizans mparatoru Herakleios'a (imparatorluu: 610641) anlama maddelerini tasdik ettirmek iin mektup yazma hadisesi de bize gre, bu anlamann tasdik ettirilmesi yannda, Msr'da bulunan Rumlarn bu anlamaya dahil olup olmayacaklarn sorma anlamn da tamaktayd. Buna gre; ayet Herakleios bu anlamay onaylarsa, anlama Rumlar iin de geerlilik kazanacakt. ayet kabul etmezse, Rumlar, Kbtler iin yaplan bu anlamann dnda kalacaklard 225 . te bize gre, bu anlamada yer alan ve Rumlarn bu anlamaya dahil olup olmamakta serbest braklmalaryla ilgili madde, Bizans imparatorunun Rumlar iin verecei karara gre hareket etmeleri anlamn tamaktayd. Esasen bu husus, Mukavks'tan sonra Msr'daki Rumlarn da Herakleios'a bir mektup yazp durumu ona bildirmelerinden de anlalmaktadr 226 .
dt dipnotta, Tnenin Dimyat yaknlarnda bir ky olduunu, ancak bugn sadece ismi olan, kendisi olmayan bir yer olduunu iade etmektedir. Bkz. Fth, 218, dipnot 1. 217 Demre: Aya Msrda, Dimyat yaknlarnda, dier ismi Evsiye olan bir ehirdir. Bkz. Yakub, Buldn, 337338; dris, Sfatul-Marib, 156-159; Yakut el-Hamev, Mucem, II, 602. 218 et: Dimyata yakn bir sahil ehridir. Kbtilerle meskundur. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 83; Yakub, Buldn, 338; Makdis, Ahsent-Teksim, 202; Makriz, Htat, I, 226. 219 Dikahle: Msrn nc blgesi Rifde, Nil kenarnda bir sahil ehridir. Dimyat adas ile 4 fersah, Demre ile de 6 fersahlk mesafededir. arlar ve imretleri vardr. Bkz. Makdis, Ahsent-Teksim, 194; Yakt elHamev, Mucem, II, 581. 220 Ben: Aa Msrda bir kydr. Bkz. Yakub, Buldn, 337; dris, Sfatul-Marib, 154-155; Yakt elHamev, Mucem, IV, 545. 221 Bsr: Makdisnin, Msrn beinci blgesi Makadniyyenin bir ky olarak tarif ettii (Bkz. AhsenutTesim, 194) bu ehri bn Hurdazbih ve Yakut el-Hamev Sad-i Msrn bir ky olarak vermektedirler. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 81; dris, Sfatul-Marib, 45, 145; Yakt el-Hamev, Mucem, IV, 589. Yakt, ayrca bu yeri son Emev halifesi Mervan b. Muhammedin ldrld yer olarak tantmaktadr. Bkz. Mucem, I, 760. 222 Belzur, Fth, 218 (T. 310-311); Kudme b. Cafer, Harac, 338-339. Makriz, mslmanlarn bilhassa, Dimyat, Tinns, Tne, Demre ve etya girmelerinde kbtilerin yardmc olduklarn nakletmektedir. Bkz. Htat, I, 177, 213-214, 226. Ayrca Bkz. bn ys, Bediuz-Zuhr, I, 107. 223 Belzur, Fth, 216 (T. 307-308). 224 Belzur, Fth, 216 (T. 307-308). 225 bn Abdilhakem, Fth, 73; bn Tariberdi, Ncm I, 18-19. 226 Halife b. Hayat, Tarihu Halifetibni Hayyt, (thk: Sheyl Zekkr), Dmek, 1968, I, 137; bn Abdilhakem, Fth, 71, 74; Belzur, Fth, 217 (T. 308); Makriz, Htat, I, 164.

42

Gerek Mukavks'n, gerekse Msr'da bulunan Rumlarn yazdklar mektuba, imparator Herakleios olumsuz cevap vermi ve Mukavks' acizlikle sulayarak mslmanlarla yapt anlamay onaylamamtr. Ayrca o, mslmanlarla savamak zere techiz ettii bir orduyu da skenderiyye'ye gndermitir 227 . Herakleios'un olumsuz cevabn alan Mukavks Rumlarn ileri gelenlerini toplam ve onlara, Amr ile yapt anlamadan vazgemeyeceini, kendilerinin de ok ksa bir zaman sonra anlamaya uymadklarna piman olacaklarn belirtmitir 228 . Bu arada Herakleios gnderdii ikinci bir mektupla Mukavks' acele olarak yanna armtr 229 . Mukavks, imparatorun kendisine kzdn ve azledileceini anlad iin Amr'a gelerek yle demitir : "phesiz mparator benim yaptm eyi beenmedi ve beni acizlikle sulad. Bana ve Rum cemaatine, seninle yaplan anlamaya raz olmadn bildirdi. Rumlara da, seni malup edinceye veya sen onlar yeninceye kadar, seninle savamalarn emretti. Ancak ben seninle yaptm anlamay bozmayacam. Benim hkmm kendime ve bana itaat edenleredir. Seninle Kbtler arasndaki anlama geerlidir. Onlar tarafndan anlama bozulmayacaktr. Ben de anlamay bozmayacam. Kbtler, senin onlarla yaptn anlamaya sadk kalmay istiyorlar. Rumlara gelince ben onlardan beryim." Mukavks daha sonra Amr'a istei olduunu sylemi ve bu isteklerini ylece sralamtr: 1. Kbtlerle olan anlaman bozma ve beni de onlarla beraber kabul et. Onlarn yklendikleri ykmllkler benim zerime de olsun. Benim ve onlarn grleri, seninle yaptm anlama zerinedir. 2. ayet Rumlar bu gnden sonra senden bar isterlerse, onlar fey ve kle yapmadan, sulh yapma. nk onlar yle bir halktr ki, ben onlara nasihat ettim, dinlemediler. Onlar korudum, beni ithm ettiler. 3. ldmde, onlara, skenderiyye'deki Eb Yuhannes kilisesine defnedilmemi emretmeni istiyorum." Amr Mukavks'n bu isteklerini Nil zerindeki yklan iki kpry 230 ve Msr ehri ile skenderiyye arasndaki btn kprleri tamir ettirmesi, ayrca Fustat ile skenderiyye arasndaki yol boyunca kendilerine yiyecek ve kalacak yer temin edilmesi karlnda onun

227 228

Bkz. dipnot 153. Ad geen eserler ve yerler. bn Abdilhakem, Fth, 71; Suyut, Husn, I, 116-117. 229 Butler, Msr, 229. 230 Ravza adasnn Nil nehrini her iki yakasn birbirine balayan kprlerdir, ki biri aday doudaki Babilon kalesine, dieri de batdaki Czeye balamaktayd. Bkz. Butler, Msr, 245.

43

bu isteklerini dikkate alabileceini sylemitir. Mukavks da Amr'n bu isteklerini kabul etmitir 231 . Mukavks ile yaplan ve Bizans mparatoru Herakleios tarafndan onaylanmadndan, sadece Mukavks ile mslmanlar arasnda ve Msr'daki btn Kbtler iin geerli olan Babilon anlamas, devlet bakanlar asndan baklnca tek tarafl olarak yrrle konmu grnmektedir. Mukavks, Amr ile yapt bu son grmeden sonra mparator Herakleios'un yanna gitmi ve burada vatan hainliiyle sulanarak, nce grevinden azledilmi, sonra da srgne gnderilmitir 232 . Amr b. el-s ise skenderiyye'nin fethi iin, Babilon kalesini tahkim edip gerekli nlemleri aldktan sonra skenderiyye'ye doru hareket etmitir. Batl aratrclar Butler ile Ostrogorsky, Babilon anlamasnn daha nce yarm kaldn ve imparator Heraklonas (mparatorluu: 641) zamannda Msr valiliine yeniden tayin edilen Mukavks'n, ancak bundan sonra, Bizans Devleti adna bu anlamay imzaladn ve bylece anlamann resmen yrrle girdiini ifade etmektedirler 233 . Ancak biz, Bizans imparatoru tarafndan kabul edilmese bile, Babilon anlamasnn Kbtlerce kabul edildiini ve onlarn, skenderiyye fethine kan mslmanlara, Babilon anlamasnn bir gerei olarak yardm ettiklerini dnyoruz. Yani bu anlama yrrle konmu ve Msr'l Kbtlerce kabul edilmitir 234 . Esasen biz, Babilon'dan sonra mslmanlarla Rumlarn yaptklar savalarda da Kbtleri Rumlarn yannda grmemekteyiz. c) Topraklarn Taksimi Konusundaki Tartmalar Burada, skenderiyye fetihlerine gemeden evvel Babilon'un fethinden sonra ortaya kan bir probleme temas etmek istiyoruz. ehrin savala fethedilmesi ve ardndan da Amr ile Mukavks arasnda, Msr' tamamiyle mslmanlara teslim eden bir anlama yaplmas beraberinde baz problemleri de ortaya karmtr. slm ordusunda bulunan baz mslmanlar ehrin savala fethedildiini ve topraklarn ftihler arasnda taksim edilmesini Amr b. el-s'tan istemilerdir. zellikle Zbeyr b. elAvvm bu konunun srarl bir takipisi olmu ve Hz. Peygamberin Hayber topraklarn datt gibi, Babilon'un da aralarnda taksim edilmesini Amr b. el-s'tan istemitir. Amr ise
bn Abdilhakem, Fth, 70-72; Nveyr, Nihye, XIX, 293-301; Makriz, Htat, I, 293; Suyut, Husn, I, 116118. Belzur, Mukavks ile Amr ile arasnda geen bu konumann skenderiyye muhasaras srasnda getiini rivayet etmektedir. Bkz. Fth, 217-218 (T. 308-309). 232 Butler, Msr, 227-231, 263; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 105. 233 Butler, Msr, 265 ve devam; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 105. 234 skenderiyyenin fethi konusu ele alndnda Kbtlerin mslmanlara yardmc olduklar konusuna da temas edilecektir.
231

44

bu konuda tek bana karar veremeyeceini ve durumu halife Hz. mer'e bildireceini, ondan gelecek cevaba gre hareket edeceini sylemitir. Nihayet o, bu hususu Hz. mer'e bir mektupla bildirmitir. Halife Hz. mer de Amr'a gnderdii cevab mektupta topraklarn taksim edilmesine raz olmadn bildirmi ve gerekesini de yle aklamtr: "Hamile kadnn karnndaki yavrusu byyerek, yeni nesiller yetiip soylar oalarak savaanlara katlncaya kadar sen Msr' yerli halkn elinde brak." 235 Bunun zerine Amr da topraklar datmam ve bylece savala fethedilen ehir sulhen fethedilen lkeler statsnde deerlendirilip, mkelleflere cizye, topraklarna da harac vergisi konulmutur.

III. SKENDERYYE FETHLER

1. skenderiyye'nin Birinci Fethi a) skenderiyye Gzerghndaki Baz Yerlerin Fetihleri skenderiyye 236 yukar Msr'da bulunan nemli bir liman ehridir. Akdeniz'e sahili olmas bu ehri asker ve iktisadi adan nemli klmaktayd. Ayrca bu ehrin, hristiyanln monofizit mezhebinin merkezi olmas da, onun nemini arttran bir baka zellik olarak grnmektedir 237 . Amr b. el-s, Babilon kalesini fethetmekle Aa Msr'n Rum asker merkezini ve dolaysyla Msr'n gney ve dou kesimlerini hkimiyeti altna alm oluyordu. Bundan sonra sra Rumlarn Msr'daki birinci derecede nemli asker merkezi olan skenderiyye'ye gelmiti. Bu ehrin fethi iin halife mer b. el-Hattb'tan izin alan Amr b. el-s, Babilon'a
bn Abdilhakem, Fth, 82-84; Belzur, Fth, 215, 219-220 (T. 306, 312-313); Makriz, Htat, I, 166, 294295, bn Tariberd, Ncm, I, 4-5, 25-26; Suyut, Husn, I, 127. 236 skenderiyye: Akdeniz sahilinde, Nil nehrinin kollaryla pek ok halilere sahip olan eski bir ehirdir. Buhayra, Masl, Melds, Ternt, Kartas, Haribt, S, ebs, Hayyiz, Bedekn, irak, Meryt, Lbiye, Merkye ve Hatn skenderiyyenin kyleri arasndadr. Bkz. Yakub, Buldn, 338; Fustt ile aras, Nil nehrinin hem sa hem de sol taraflarndaki kollarn takiben gidildiinde yaklak 30 fersah kadardr. Bkz. Makdis; Ahsent-Teksim isimli eserinde Msr yedi blgeye ayrmakta ve skenderiyyeyi de bu yedi blgeden biri olarak belirtmektedir. Daha sonra da burada pek ok ky bulunduunu ifade ederek Red, Meryt, ZatlHumm ve Brlls kylerinin isimlerini vermektedir. Bkz. 193-198; Makdis, eserinin bir baka yerinde de skenderiyye ile Ferm ve Kevmu erk arasndaki mesafeyi 2, Ternt ile3, Fustt ile de 4 mil olarak nakletmektedir. Bkz. Meslik, 84; Kudme b. Cafer de; skenderiyye ile Fustt arasnda bulunan yerleim alanlarn ve bunlarn birbirlerine olan mesafelerini vermektedir. Buna gre, Fustat ile skenderiyye arasndaki uzaklk 178 mil olmaktadr. Bkz. Harac, 119-120; Yakut el-Hamev ise; skenderiyye hakknda bilgi verirken, bu ehri skender b. Filibos er-Rmnin kurduunu ve onun fethettii yerlerde, kendi ismine izafeten skenderiyye isminde pek ok ehirler kurduunu Msr skenderiyyesinin de bunlardan biri olduunu nakletmektedir. Bkz. Mucem, I, 254-255; Nikou Papaz Jean da; skenderiyyenin eski Msrllar zamanndaki isminin Recotis olduunu belirtmektedir. Bkz. Chronique, 5. 237 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 102-108.
235

45

Hrice b. Huzfe komutasnda bir birlik brakarak 642'de skenderiyye'nin fethine kmtr 238 . skenderiyye'ye gitmek iin Nil nehrinin batya ayrlan kolunun dou kysndaki yolu tercih eden 239 Amr b. el-s, bu arada Mukavks ile yapt Babilon anlamasnn bir gerei olarak, bir grup Kbtyi de yanna alm ve onlara gerek skenderiyye gzerghndaki yollar ve gerekse Nil nehri zerinde olup Rumlar tarafndan tahrib edilmi durumdaki kprleri tamir ettirmitir. Ayrca bu Kbtler, yol boyunca mslmanlarn yiyecek iecek ve dier ihtiyalarn da karlamlardr 240 . skenderiyye'de bulunan Rumlar, Amr b. el-s'n zerlerine gelmekte olduunu haber alnca hemen bir ordu hazrlayp, mslmanlar daha skenderiyye'ye ulamadan durdurmak iin harekete gemilerdir. Bu gaye ile hazrladklar bir orduyu Nakys'a 241 gndermilerdir 242 . Babilon'dan sonra mslmanlarla Rumlar arasndaki ilk atma Nakys'a bal bir ky olan Ternt'ta 243 olmutur. Amr' skenderiyye'ye sokmamak iin hazrlanan Rum ordusunun Theodore isimli komutan kendisi Kevmu erk'te 244 beklerken, burann savunmasn Domentianus isimli bir komutana vermitir. Bu komutann grevi, Nil nehrinde bulunan kendisine bal donanma birliklerinin desteinde Amr' durdurmakt. Ancak
Belzur, Fth, 221-222 (T.315-316). bn Abdilhakem Msr Fethi blmnde skenderiyyenin Muharrem 20/Aralk 640-Ocak 641de fethedildiini rivayet etmektedir. Bkz. Fth, 80. Ancak bu tarih Babilon kalesinin ve Msr ehrinin fetih tarihidir. Bkz. dipnot 130. 239 Butler, Msr, 245. 240 bn Abdilhakem, Fth, 73-74; Nveyr, Nihye, XIX, 302; Makriz, Htat, I, 164; Suyut, Husn, I, 118. Ayrca bkz. bnl-Esr, Kmil, II, 567 (T.II, 517-518) 241 Nakys: Fustat ile skenderiyye arasnda bir yerdir. Bkz. Yakt El-Hamev, Mucem, IV, 810, Butler, Mukavksn mezhep farkllndan dolay zulmettii hristiyanlarn Nakystaki kiliselere sndklarn kaydetmektedir. Bkz. Msr, 249. ehrin Bizansllar devrindeki ismi ise Nikioudur. 242 bn Abdilhakem, Fth, 73; Nveyr, Nihye, XIX, 302; Suyut, Husn, I, 118. bn Abdilhakem ve ondan aynen nakleden Nveyr ile Suyut, bu ordunun sadece Rumlardan olutuunu kaydederken, Belzur, mslmanlarn karsna kan bu orduda Rumlarn yan sra kbtilerin de olduunu rivayet etmektedir. Ayrca o, bu ordunun sadece skenderiyye halkndan deil, Seh, Bilht, Hays ve Sultays halklarndan kurulduunu da belirtmektedir. Bkz. Fth, 222 (T. 316). 243 Ternt: bn Hurdazbih, Terntun Msrn kylerinden biri olduunu nakletmektedir. Bkz. Meslik, 83; Kudme b. Cafer; Terntun Fustata 54 mil, skenderiyyeye 124 mil olduunu rivayet etmektedir. Bkz. Harac, 119-120; Makdis ise; Fustat ile skenderiyye arasnda 6 merhalelik mesafe olduunu, Terntun da iki ehrin tam ortasnda ve iki ehre de 3er merhale mesafede olduunu ifade etmektedir. Bkz. Aksenut-Teksim, 214215; Bekr, Terntu Msr ehri snrlar iinde bir belde olarak vermektedir. Bkz. Mucem, I, 310; dris ise; Terntun kk ve mamr bir yerleim alan olduunu, arlarnn bulunduunu, tccarlarn buraya uradn belirttikten sonra buradan iki yol ayrldn, birinin Maribe gittiini, dierlerinin de Kiryevn zerinden skenderiyyeye gittiini ifade etmektedir. Bkz. Sfatul-Marib, 160; Yakut el-Hamev de; Terntun Fustat ile skenderiyye arasnda Nil nehri kenarnda ve kiliseleri olan bir yer olduunu belirtmektedir. Bkz. Mucem, I, 845. 244 Kevmu erk: bn Hurdazbih ile Kudme b. Cafer; Kevmu erkin Ternta 22 mil, skenderiyyeye 102 mil, Fustata 76 mil mesafede olduunu nakletmektedir. Bkz. Meslik, 84; Harac, 119-120; Makdis, Kevmu erkin Ternta bir merhale, skenderiyyeye 2 merhale, Fustata ise 3 merhale uzaklkta olduunu rivayet etmektedir. Bkz. Ahsenut-Teksim, 214-215; Bekr ise, burann skenderiyyenin bir ky olduunu ifade etmektedir. Bkz. Mucem, IV, 1143.
238

46

Domentianus Amr'n kendisine yaklatn grnce korkarak kam, askerleri de komutanlarnn kamasndan sonra dalm ve Nil nehrinin kar tarafna geecekleri srada mslmanlarn basknna urayarak malup edilmilerdir. Ksa sren savan sonunda Rumlar ok sayda kayp vermiler, pek ou da Nil nehrinde boularak lmtr. Kaabilenler ise Nakys'u da terk ederek, Rum ordusu kumandannn bulunduu Kevmu erk'e snmlardr. Bylece mslmanlar boaltlan Nakys'u zorlanmadan fethetmilerdir 245 . Nakys'a giren Amr b. el-s, buradan kaan Rumlarn takip etmesi iin erk b. Smeyy komutasnda bir birlik gndermitir. yle anlalyor ki Amr, Nil nehri sahilindeki stratejik neme sahip Nakys'u tahkim etmek iin burada kalm ve kaan Rumlarn arkasndan erk b. Smeyy'i gndermitir. erk, Ternt'un 22 mil kuzeyinde 246 Rumlarla karlamtr. Burada kalabalk bir Rum ordusu tarafndan embere alnan erik b. Smeyy zor durumda kalnca, Eb Nime Malik b.Nime'yi Amr'a gndermi ve yardm istemitir. Amr'n yardma gelmesinden sonra gn boyunca iddetli arpmalar olmu, neticede slm ordusu nnde hezimete urayan Theodore ve Rum ordusu sava meydanndan kaarak Sultays'a 247 ekilmilerdir 248 . Amr b. el-s, nlerinden kaan Rum ordusunu Sultays'a kadar takip etmitir. Burada ok ksa sren bir sava sonunda Rumlar yine malup olmular 249 ve bu defa skenderiyye'den nceki son kalelerinin bulunduu Kiryevn'e 250 kamlardr. Rumlar burada, Kostantiniyye'den deniz yoluyla gnderilen takviye birliklerinin de yardmyla 251 , mslmanlarn karsnda on gnden fazla dayanmlardr. Kiryevn'deki savata mslmanlarn sancan Amr'n azatl klesi Verdan tamtr. Amrn olu Abdullah da arpmalar srasnda kendisine isabet eden bir ok ile ar yaralanm, her iki taraf da kayplar

bn Abdilhakem, Fth, 73; Nveyr, Nihye, XIX, 302, Suyut, Husn, I, 118; Nikiou papaz Jean ve onun anlatmn aynen nakleden Butler, mslmanlarn burada kadn-erkek, yal-ocuk demeden bir katliam yaptklarn iddia etmektedirler. Bkz. Jean, Chronique, 2; Butler, Msr, 246-248; Nikiou papaz Jean burann Dionisian ay takvimine gre 15. yln Guenbot aynn 18. gn mslmanlar tarafndan alndn kaydetmektedir. Butler ise bu tarihin mild karln Mays 641 olarak tesbit etmektedir. Bkz. Ayn sahifeler. 246 bn Hurdazbih, Meslik, 84; Kudme b. Cafer, Harac, 119-120. Butler ise, 16 mil kuzeyinde demektedir. Bkz. Msr, 250. 247 Sultays: Sultays hakknda slm corafyaclar bilgi vermemektedir. Butler ise, Amrn Kevmu erkten sonra kuzey-batya doru ilerlediini ve Demenhra gittiini, buradan da 6 mil gneydeki Sultaysa getiini kaydetmektedir. Bkz. Msr, 250-251. 248 bn Abdilhakem, Fth, 73; Nveyr, Nihye, XIX, 302-303; Makriz, Htat, I, 163-164; Suyut, slm ordusunun burada on gnden fazla savatn rivayet etmektedir. Bkz. Husn, I, 118; Butler, Msr, 250-251. 249 bn Abdilhakem, Fth, 73; Nveyr, Nihye, XIX, 303; Makriz, Htat, I, 163-164; Suyut, Husn, I, 118. 250 Kiryevn: skenderiyyeye 24 mil, Fustata 154 mil mesafededir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 80; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 84; bn Fakh el-Hemezn baka bir yerde de Hulvana olan uzakl 3 fersah olarak vermektedir. Bkz. Kudme b. Cafer, Harac, 119-120; Bekr, bu yerin Nil nehrinin kenarnda olduunu nakletmektedir. Bkz. Mucem, IV, 1127; Yakt el-Hamev, Kiryevnin skenderiyye yaknlarnda bir yer olduunu ifade etmektedir. Bkz. Mucem, IV, 271. 251 Butler, Msr, 252, 260.

245

47

vermitir. Hatta bir ara arpmalarn iddetinden slm ordusu korku namaz dahi klmtr. On gnden fazla devam eden sava nihayet mslmanlarn zaferi ile neticelenmi ve Theodore ile Rum ordusu skenderiyye'ye ekilmek zorunda kalmlardr 252 . b) skenderiyye'nin Muhasaras ve Fethi Kiryevn'deki savan kazanlmasndan sonra mslmanlara skenderiyye'nin yolu almtr. Amr skenderiyye'ye gelmi ve ehrin dousundaki 253 Hulve 254 ve Kasru Fris 255 arasnda kararghn kurmutur. Babilon'dan itibaren yanlarnda olan Kbtler de yol boyunca olduu gibi, burada da mslmanlarn eitli ihtiyalarn karlamaya devam etmilerdir 256 . Amr b. el-s, kararghn kurduu yerde iki ay kadar kalmasna ramen muhsaradan bir netice alamamtr. nk ehir gney tarafndan Meryt gl ile, kuzey tarafndan da Akdeniz ile evriliydi. Bat tarafndan ise Sa'bn kanal ile korunmaktayd. Sadece dou ve gney-dou taraflar saldrya akt. Ancak bu taraflardan da, ehir surlarla evriliydi ve Rumlar bu surlara mancnklar yerletirmilerdir 257 . Ayrca surlarn i ie olmas da muhasara yoluyla netice almay olduka zorlatrmaktayd 258 . Amr, burada iki ay kadar bekledikten sonra Maks'a 259 gitmek zere yola km, fakat bu arada, kalenin arkasndaki Buhayra 260 tarafndan kan Rumlarn saldrsna uram ve Kenset'z-Zeheb denilen yerde meydana gelen atmada oniki askerini kaybetmitir 261 . Rivyeti nakleden bn Abdilhakem'de, Amr'n bu atmadan sonra Maks'a gitmek iin yoluna devam ettii veya kararghna geri dnd hakknda bir bilgi bulunmazken, Belzur'nin skenderiyye'nin fethini anlatan rivayetinden Amr'n geriye dndn anlamaktayz. Belzur'nin bu rivyeti yledir. "... Amr, yoluna devam etti ve skenderiyye'ye ulat; halkn savaa hazr bir halde buldu; ancak Kbtler bar istiyorlard. Mukavks, belirli bir sre sulh ve anlama yaplmasn istemek zere ona bir eli gnderdi, Amr bu teklifi reddetti. Bunun zerine Mukavks, kadnlarn, surlarn zerinde
bn Abdilhakem, Fth, 73-74; Belzur, Fth, 221-222 (T. 315-317); Nveyr, Nihye, XIX, 302-303; Makriz, Htat, I, 163-164; Suyut, Husn, I, 118; Kiryevnde Rumlarn komutanln Theodoreun yapt ve skenderiyyeye kat hakknda Bkz. Jean, Chronique, 14. Ayrca bkz. Butler, Msr, 251-253. bn Iys, mslmanlarn burada 22 kayp verdiklerini rivayet etmektedir. Bkz. Bediuz-Zuhr, I, 99. 253 Abdlaziz Salim, Tarihul-skenderiyye ve Hadratuh fil-Asril-slm, skenderiyye 1982, 52. 254 Hulve iin bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, II, 322. 255 Kasru Frisin yerini tesbit edemedik. Ancak buras ranllarn Msrdaki hakimiyetleri zamanndan kalm Hulvedeki bir konak olabilir. 256 bn Abdilhakem, Fth, 74; Nveyr, Nihye, XIX, 303; Makriz, Htat, I, 164; Suyut, Husn, I, 119. 257 Butler, Msr, 256. 258 bn Abdilhakem, Fth, 74; Nveyr, Nihye, XIX, 303; Suyut, Husn, I, 119; Yakub de, i ie kale olduunu rivayet etmektedir. Bkz. Tarih, II, 148. Ayrca bkz. bn Iys, Bediuz-Zuhr, I, 101. 259 Maks: mm Dneynin dier bir addr. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 606-607; Suyut, Husn, I, 127. Ayrca bkz. dipnot 73. 260 Buhayra: Msrn kylerindendir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 82; skenderiyyeye bal iki kyden biridir. Dier ky Redtir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, I, 166, 514. 261 bn Abdilhakem, Fth, 75-76; Makriz, Htat, I, 164.
252

48

yzleri ieriye bakacak ekilde ayakta durmalarn emretti; erkekler ise, silahl olarak yzleri Mslmanlara doru ayakta durdular. O, bu ekilde mslmanlar korkutmak istiyordu. Bu durumu fark eden Amr ona bir eli gnderdi ve "Biz senin ne yaptn grdk, bizler malup ettiklerimizi saymzn okluu ile malup etmedik, hkmdarnz Herakl ile karlatk, sonunda bana gelenler geldi" dedirtti. Mukavks adamlarna: "Onlar doru sylediler, hkmdarmz memleketinden karttlar, t Kostantiniyye'ye kadar uzaklatrdlar, bizim iin en uygun olan ey boyun emektir" dedi. Onun bu szleri zerine adamlar, kendisine ok ar szler sarf ettiler ve savatan baka eyi reddettiler. Mslmanlar, onlarla ok iddetli bir ekilde savatlar, onlar ay muhasara ettiler. Sonunda Amr, skenderiyye'yi klla fethetti, orada bulunanlar ganimet olarak ald. Halkn brakt; esir almad. Elyne (Babilon) halk gibi onlar da zimm yapt. Amr, skenderiyye'nin fethini bildiren bir mektubu Muviye b. Hudeyc el-Kind es-Sekn ile halife Hz. mere gnderdi, onunla birlikte ayrca, Beyt'l-Ml'in hissesi olan bete bir ganimeti de yollad." 262 Grld gibi, Belzur'nin bu rivayeti, muhasarann ay srdn haber vermekle Amr'n Maks'a gitmediini ve skenderiyye'nin bir an nce fethedilmesi iin kararghn kurduu yere dndn gstermektedir. Ayrca ehrin savala fethedildii ve buna ramen halknn esir edilmeyip zmm statsne dhil edildii de bu rivayette belirtilmektedir. *** skenderiyye'nin mslmanlarca fethi konusunda kaynaklarmzda yer alan iki rivayete daha temas etmek istiyoruz. Bu rivayetlerin her ikisi de ehrin fethinin nasl gerekletirildii hakknda teferruata ait bilgiler vermektedir. Bu konudaki ilk rivayete gre, halife Hz. mer, Amr'a bir mektup yazm, onun iki senedir 263 Msr'da olduunu ve hl blgenin fethini tamamlayamadna iaret ederek, bu konudaki kzgnln ve tedirginliini dile getirmitir. Daha nce yardm gndermesine ramen 264 Msr fethinin tamamlanamamasnn sebebini, mslmanlarn da dmanlar gibi, hireti brakp dnyaya meyletmelerine balamtr. Sonra

Belzur, Fth, 221-222 (T. 315-318). Ayrca bkz. Ferligl, Mehur Komutanlar, 164. Halife Hz. merin bu mektubu bize skenderiyyenin, Amrn Msra girmesinden iki yl sonra fethedildiini gstermektedir. Amrn hicr yln son ay olan Zilhicce 18/Aralk 640da Msra girdii dikkate alndnda, skenderiyyenin 642de fethedildii kesinlik kazanmaktadr. Burada yl gibi grnen farkn, Msra 18. yln son aynda girildii gz nnde bulundurulursa, iki yl olduu anlalacaktr. 264 Burada mm Dneyn ve Babilonun fethi srasnda gnderilen birlikler kastedilmektedir.
263

262

49

da Amr'a, ordusuna ateli bir hutbe rt etmesini ve mstecab bir vakit olan Cuma saatinde fetih iin Allah'a dua etmesini emretmitir 265 . Halife Hz. mer'in bu emrini alan Amr b el-s ordusuna bir hutbe rd ederek, onlar sava iin tevik etmi, coturmutur. Sonra da Babilon kalesinin fethi srasnda yardma gelen drt komutann ordusunun bana geirmitir. Sanca da Ubde b. es-Smit'e veren Amr, ordusuyla beraber abdest alp iki rekat namaz klm ve skenderiyye'yi drmek iin kaleye yklenmitir. Nihayet yaplan sava sonunda kalenin fethi Ubde b. es-Smit'in sancaktarlnda gerekletirilmitir 266 . Yukardaki rivayeti nakleden bn Abdilhakem, ikinci bir rivayetinde de zet olarak u bilgileri vermektedir: skenderiyye kalesinde kapclk yapan bn Bessme adndaki bir adam Amr b. el-s'a gelerek kendisi, ilesi ve arazisi iin emn vermesi karlnda, kalenin herkes tarafndan bilinmeyen bir kapsn mslmanlara amay teklif etmitir. Teklifini kabul ederlerse mslmanlarn ehri hi savamadan fethedebileceklerini de szlerine ilve etmitir. bn Bessme'nin bu teklifini kabul eden Amr b. el-s, Kantarat Sleyman denilen taraftan ordusuyla beraber kaleye girmi ve ehri fethetmitir. Fetih srasnda meydana gelen atmada yirmi iki mslman hayatn kaybetmitir 267 . Bu arada biz, skenderiyye'nin muhasarasna baland tarih ve ehrin fetih tarihini de tesbit etmek istiyoruz. Yukarda Amr'n skenderiyye'nin fethi iin 642'de Babilon'dan ayrldn, Belzur'ye istinden, zikretmitik 268 . bn Abdilhakem, Yahya b. Eyyb ve Hlid b. Humeyd yoluyla naklettii bir rivayetinde skenderiyye'nin Ocak 641'de fethedildiini ve ehrin Herakleios'un lmnden nce be ay, lmnden sonra da dokuz ay mddetle muhasara altnda tutulduunu haber vermektedir 269 . Buna gre ehir ondrt ay muhasara edilmi olmaktadr. Bu rivayet bize gre skenderiyye'nin fetih tarihi olmayp, Babilon'un fetih tarihidir 270 . Esasen bn Abdilhakem, bu rivayetten hemen sonra Abdlmelik b. Mesleme ve Mlik b. Enes yoluyla yapt ikinci bir rivayette Msr'n fetih tarihi olarak da 20/641 yln bildirmektedir 271 . Naklettiimiz bu rivayetler iki ihtimli akla getirmektedir. Bu ihtimallerden birincisi, ikinci rivayette zikredilen "Msr" lafz ile Babilon kalesinin

bn Abdilhakem, Fth, 78-79; Nveyr, Nihye, XIX, 305-306. bn Abdilhakem, Fth, 80; Nveyr, Nihye, XIX, 306; Makriz, Htat, I, 165; Suyut, Husn, I, 120. Amrn bu drt komutan ordunun bana geirmesine baklrsa, onun ordusunu drt ya da kendisi ile beraber be ayr kola ayrdn dnmek mmkndr. Ayrca bkz. Ferligl, Mehur Komutanlar, 164. 267 bn Abdilhakem, Fth, 80-81; Nveyr, Nihye, XIX, 306; bn Iys, Bediuz-Zuhr, I, 101. 268 Bkz. dipnot 165. 269 bn Abdilhakem, Fth, 80; bn Abdilhakemden yaplan ayn nakiller iin bkz. Nveyr, Nihye, XIX, 306; Makriz, Htat, I, 165; Suyut, Husn, I, 119. 270 Bkz. Babilonun fethi konusu. 271 bn Abdilhakem, Fth, 80.
266

265

50

evreledii Msr ehrinin kasdedilmi olabileceidir. kincisi ise, Babilon'da Mukavks ile yaplan anlamann, skenderiyye de dahil olmak zere, bir lke olarak Msr'n tamamnn kasdedilmi olabileceidir. Esasen Babilon'un fethi konusunda da belirttiimiz gibi, burada yaplan anlama, Rumlarn kabul etmemesine ramen, btn Msr' kapsadndan, bu ihtimal bize daha makul gelmektedir. te, buradaki birinci rivayette belirtilen Ocak 641 tarihi, bize gre, izah ettiimiz bu durumu yanstmaktadr ve Babilon'da yaplan anlama btn Msr iin yapldndan, bu tarih skenderiyye'nin de fetih tarihi olarak verilmitir. Ayrca, birinci rivayette yer alan bir ifadeye de dikkati ekmek istiyoruz. Bu rivayette skenderiyye'nin, Bizans imparatoru Herakleios'un lmnden nce be ay lmnden sonra da dokuz ay boyunca muhasara edildii belirtilmektedir. Buna gre, ehrin kuatma sresi ondrt ay gibi uzun bir zaman bulmaktadr. Esasen bu durumun Herakleios'un lm tarihi dikkate alndnda, mmkn olmad aka grlmektedir. Herakleios'un lm 12 ubat 641dir. Bu tarih, Babilon'un henz yeni fethedilmi olup, Amr'n da Babilon'da olduu bir tarihtir. Bu sebeple zikredilen tarihde skenderiyye'nin fethi sz konusu bile deildir. Bu olsa olsa, yukarda izah ettiimiz gibi, Babilon anlamasnn, btn Msr iin geerli bir anlama olmasndan kaynaklanm bir durumdur. Buna gre, bu rivayette yer alan skenderiyye'nin on drt ay muhasara edildiine dair ifadeler sahih olmasa gerektir. Yukarda Belzur'den yaptmz alntda Amr b. el-s'n 642'de skenderiyye'nin fethi iin Babilon'dan hareket ettiini belirtmitik. Yani Amr, yaklak bir yl boyunca Babilon'da kalmtr. Bu sre iinde o, gerek Babilon'un tahkimi ve gerekse civar yerleim alanlarnn slm hkimiyetine alnmas iiyle megul olmu olmaldr 272 . Ayrca, burada dikkate alnmas gereken bir husus daha bulunmaktadr. Bilindii gibi, Mukavks Amr ile Babilon anlamasn imzaladktan sonra Bizans imparatoru Herakleios'a yapt anlamay onaylatmak zere bir mektup yazmtr. Herakleios ise Mukavks'a kzm ve onu Kostantiniyye'ye armtr. Muhtemeldir ki, Amr, Babilon'da kalarak Kostantiniyye'ye giden Mukavks' beklemitir. Ancak Herakleios Mukavks' vatan hainlii ile sulam ve onu srgne gndermitir 273 . Mukavks geri dnmediine gre, bu arada Amr da, ehrin tahkimini tamamladktan ve civardaki yerleri itat altna aldktan sonra, Belzur'nin de haber verdii zere, 642'de skenderiyye'nin fethine kmtr. Biz Amr b. el-s'n Babilon'da yaklak bir yl kaldktan sonra Aralk 641-Ocak 642'de skenderiyye'nin fethi iin Babilon'dan ayrldn dnmekteyiz. Bizi bu dnceye sevkeden sebep, halife Hz. merin skenderiyye muhasarasna devam eden Amr' yaklak iki yldr Msr'da olduu halde, hl blgenin
272 273

Bkz. dipnot 149. Bkz. 150-161 dipnotlar arasndaki konu.

51

fethini bitiremedii iin azarlamasdr 274 . Bu mektup dikkate alndnda ve Amr'n da hicr 18.yln son ay olan Zilhicce'de Msr'a girdii gz nnde bulundurulduunda, slm ordusunun Aralk641-Ocak 642'de yani yaklak iki yl sonra skenderiyye'nin fethi iin Babilon'dan ayrldn kabul edebiliriz. Amr b. el-s'n Aralk 641-Ocak 642'de Babilon'dan ayrldn kabul ettiimize gre, imdi onun skenderiyye gzergahnda geirdii zaman hesaplamak durumundayz. Kaynaklarmz, Amr'n srasyla Ternt, Nakys, Kevmu erk, Sultays ve Kiryevn'i fethederek skenderiyye'ye ulatn nakletmektedirler 275 . Ancak bu yerlerin fetihleri iin geen zaman, Kevmu erk ve Kiryevn hari, verilmemektedir. Ternt ve Sultays'ta yaplan savalarn da ok ksa srd belirtilmektedir. Kaynaklarmzdaki rivayetlere gre, Kevmu erk'teki sava erk b. Smeyy ile Rum ordusu arasnda balamtr. Ancak erk'in zor durumda kalmasndan ve Amr'n gelmesinden sonra sava gn iinde neticelenmitir. erk b. Smeyy'in burada Rumlarla ne kadar mcadele ettii ise bilinmemektedir. Kiryevn'deki sava ise kaynaklarmzn ifadesine gre on gnden fazla srmtr. Biz bu rivayetlere dayanarak, yaplan savalar ve yol dhil, Amr'n iki ay iinde skenderiyye'ye ulam olabileceini mkl bir sre olarak kabul etmek istiyoruz. Buna gre slm ordusunun Mart 642'de skenderiyye'ye vardn ve ehri kuattn dnmekteyiz. Belzur'den yaptmz ve skenderiyye'nin fethini anlatan rivayette de mslmanlarn ehri ay muhasara ettikten sonra fethettiini kaydetmitik 276 . Buna gre ehrin fetih tarihinin Haziran 642 olmas kuvvetle muhtemeldir. Mslmanlarn skenderiyye'yi fethi srasnda Rumlar, gerek deniz yoluyla gerekse kara yoluyla ehirden kamlardr. Amr b. el-s kara yoluyla kaan Rumlar yakalamak iin bin kadar silahl adamn brakarak skenderiyye'den ayrlmtr 277 . Ancak bu arada Kostantiniyye'den gnderilen deniz birliklerinin yardma gelmesiyle, gemilerle kaanlar skenderiyye'ye kartma yapmlardr. Rumlarn skenderiyye'ye saldrdn haber alan Amr da derhal geri dnmtr. Amr'n dndn gren Rumlar, mslmanlarla savaacak gc kendilerinde bulamadklarndan olsa gerek, tekrar gemilerine binerek kamlardr 278 . bn Abdilhakem, bn Leha'dan yapt bu nakilde, Amr'n geri dnerek ehri Rumlardan temizleme olayn skenderiyye'nin ikinci fethi olarak yorumlamaktadr 279 .
Bkz. dipnot 192. Bkz. 169-179. dipnotlar arasndaki konu. 276 Bkz. dipnot 189. 277 bn Abdilhakem, Fth, 80. 278 bn Abdilhakem, Fth, 80; Said b. Patrik, Tarih, 26; Nveyr, Nihye, XIX, 307-309; Suyut, Husn, I, 121; bn Haldun, ber, II/2, 126-127; Butler, Msr, 260-268. 279 bn Abdilhakem, Fth, 80.
275 274

52

skenderiyye'yi fetheden Amr b. el-s, Muviye b. Hudeyc'i, ganimetlerden Beyt'lMl'in bete bir hissesi ile beraber fetih mjdecisi olarak halife Hz. mere gndermitir 280 . Bu arada Amr, halife Hz. mere gnderdii bir haberle, skenderiyye'yi Msr'n vilayet merkezi yapmak istediini bildirmi, ancak halife Hz. mer, onun bu fikrine katlmam ve Medine ile aralarnda Nil nehrinin olduunu, vilyetler ile merkez arasnda bir su engeli olmasn istemediini belirtmitir 281 . bn Abdilhakem, Amr b. el-s'n skenderiyye'nin fethini halife Hz. mere mjdeledikten sonra ehrin civarnda bulunan yerlerin itat altna alnmas iin tekrar skenderiyye'den ayrldn kaydetmektedir. Corafyac Yakut el-Hamev tarafndan da benimsenen bu rivayete gre Amr, daha nce takip ettii, skenderiyye'den kaan Rumlarn zerine, yeniden gitmitir. Bu seferinde Amr b. el-s, Bilhb282 , Hays 283 , Sultays 284 , Masl 285 , Seh 286 ve Kartasa'daki 287 Rumlar esir almtr. Buralarda bulunan Rumlar skenderiyye'de bulunan Rumlara yardm etmiler ve ehrin dmesiyle de skenderiyye'den kamlard. Amr onlar takip ederek yakalam ve esir ederek skenderiyye'ye getirmitir. Daha sonra da bunlar Medine'ye gndermitir 288 . Bu arada Amr'n Mukavks ile yapt skenderiyye anlamasna gemeden nce, onun skenderiyye'nin korunmas konusunda ald bir tedbirden bahsetmek istiyoruz. Amr b. els, Rumlarn donanmalaryla denizden kartma yapmalarndan sonra, ehrin korunmas iin halife Hz. mer ile istire etmitir. Buna gre, mer b. el-Hattb skenderiyye'nin korunmas iin her yl Medine'den Msr'a bir birlik gnderecek; Amr da bu birlii ordusuna dhil ettikten sonra, ordusunu drde blecek; askerlerinin drtte biri alt aylna ehri koruyacak, dier drtte biri de sahilleri koruyacakt. Geri kalan yars da Amr ile birlikte Fustat'ta kalacakt. Alt ay getikten sonra da Amr'n yanndaki askerler ile

bn Abdilhakem, Fth, 81; Belzur, Fth, 222 (T. 317) bn Abdilhakem, Fth, 91; Suyut, Husn, I, 130. 282 Bilhb: Msrn kylerindendir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, I, 733-734. 283 Hays: Msrda Havful-Garbde bir kydr. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 82; Yakut el-Hamev, Mucem, II, 507. 284 Sultays: Bkz. dipnot 174. 285 Masl: Msrda skenderiyyeye yakn bir sahil kydr. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 81; Yakub, Buldn, 339; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 74; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 558. 286 Seh: Msrda Amr b. el-s zamannda fethedilen bir yerdir. bn Hurdazbih, Meslik, 82; Yakub, Buldn, 337; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 51; Kazvn, srul-Bild, 202-203. 287 Kartasa: Fustata 30 mil mesafede, skenderiyye fethi srasnda mslmanlara kar Rumlara yardm eden bir sahil ehridir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 81-84; Yakub, Buldn, 339; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 74; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 61. 288 bn Abdilhakem, Fth, 83-84; Yakut el-Hamev, Mucem, I, 733-734, IV, 61, 558.
281

280

53

skenderiyye'dekiler yer deitireceklerdir 289 . Bu uygulamann daha sonraki halifeler tarafndan da devam ettirildiini grmekteyiz 290 . c) skenderiyye Anlamas skenderiyye'yi savala fetheden Amr b. el-s, ele geirdii mallar ganimet olarak alm, ancak halkn esir etmeyerek, onlar da Babilon'da olduu gibi zmm statsne dhil etmitir 291 . Amr b. el-s ile Mukavks arasnda yaplan skenderiyye anlamasnda, Babilon anlamas artlarnn, baz ilvelerle aynen korunmu olduu grlmektedir. Buna gre; 1. Ergenlik anda olan her Kbt erkek yllk iki dinar cizye verecektir 292 , 2. Bu cizye miktar arttrlmayacaktr, 3. Yallardan, ocuklardan ve kadnlardan cizye alnmayacaktr, 4. Kendilerine gelen mslman misafirler gn boyunca konuk edileceklerdir, 5. Cizye demeleri karlnda onlarn canlar, mallar ve arazleri her trl saldrdan emin olacaktr, 6. Araz sahipleri ikier dinar cizye demeleri yannda mslmanlara, irdebb buday, iki kst zeytinya, iki kst bal ve iki kst sirke vereceklerdir, 7. Rumlardan, isteyenler memleketlerine gidecekler, isteyenler de Kbtler gibi cizye vermek artyla Msr'da kalacaklardr. Onlar bu konuda serbest braklacaklardr. Ancak onlarn deyecekleri cizye ve harac miktarlarn skenderiyye valisi tesbit ve tayin edecektir, 8. Ayrca onlar, mslmanlarn saysnca ylda bir defa olmak zere, kaba uhadan birer cbbe veya ayn deerde Kbt kaftan, birer pelerin veya sark, alvar ve birer ift ayakkab vereceklerdir 293 . Anlama yapldktan sonra, 40.000 yahudi de dahil olmak zere skenderiyye'de 600 bin cizye mkellefinin olduu tesbit edilmitir 294 .

bn Abdilhakem, Fth, 127, 130-131, 191-192; Makriz, Htat, I, 167; Suyut, Husn, I, 163; Abdlaziz Slim-Muhtar bd, Tarihul-Bahriyyetil-slmiyye f Havdil-Bahril-Mutavasst (Tarihul-Bahriyyetilslmiyye f Msr ve-m), Beyrut 1981, I, 16; Mustafa Zeki Terzi, Hz. Peygamber ve Hulef-i Ridin Dneminde Asker Tekilt, Samsun 1990, 33, 37. 290 Mesel; Osman b. Affn ve Muviye b. Eb Sfyann halifelik dnemleri iin bkz. bn Abdilhakem, Fth, 191-192; Belzur, Fth, 224 (T. 320); Makriz, Htat, I, 168; Suyut, Husn, I, 163. 291 Belzur, Fth, 221-222 (T. 315-317); Kudme b. Cafer, Harac, 340. 292 Belzur zayf bir rivayet olarak Amr ile Mukavksn yllk 13.000 dinar cizye zerine anlatklarn da nakletmektedir. Bkz. Fth, 222 (T. 317). 293 Baknz Babilon Anlamas, dipnot 135; bn Abdilhakem, Fth, 82-83; Ayrca bkz. Suyut, Husn, I, 123; Said b. Patrik, Tarih, 26.

289

54

Bu arada Msr tarihi aratrclarndan Butler'in "skenderiyye Anlamas" hakkndaki baz grlerini ve Nikiou Papaz Jean'a istinaden verdii anlama maddelerini nakletmek istiyoruz. Biz ilk nce, yukarda slm tarihi kaynaklarndan aldmz anlama maddelerini verdiimizden, okuyucu asndan bir btnlk arzetmesi iin, Butler'in Nikiou'lu Jean'dan ald anlama maddelerini de burada hemen zikretmek istiyoruz. Butler bu maddeleri u ekilde sralamaktadr: 1. Anlama dhiline giren her ahs cizye verecektir, 2. Anlama onbir aylk olacak ve Kbt aylarndan olan Bbe (=Tern-i Evvel, yani Ekim) aynn banda bitecektir ki bu da 28 Eyll 642'ye tekbl etmektedir, 3. Araplar bar mddetince skenderiyye'ye kar savaa teebbs etmeyecekler ve hkimiyetleri altndaki yerleri koruyacaklardr. Rumlar da savatan kanacaklardr, 4. skenderiyye cephanelikleri deniz yoluyla ehirden gtrlecek ve Rum ordusu da mallarn yanlarna alarak ehirden ayrlacaklardr. Dileyen Rumlar kara yoluyla da ehri terk edebileceklerdir. Ancak kara yoluyla ayrlanlar, yolculuklar sresince Msr topraklarnda kaldklar her ay iin belli bir vergi deyeceklerdir, 5. Rum ordusu kesinlikle Msr'a dnmeyecektir veya dnmeye teebbs etmeyecektir, 6. Mslmanlar hristiyanlarn kiliselerine dokunmayacaklar ve kilisenin i ilerine kesinlikle karmayacaklardr, 7. Yahudilerin skenderiyye'de kalmalarna msaade edilecektir, 8. Bu muhede artlarnn yerine getirilebilmesi iin Rumlar 150 askeri ve 50 sivili rehin olarak mslmanlara vereceklerdir 295 . imdi Butler'in bu konudaki grlerine geebiliriz. Butler, "skenderiyye Anlamas" diye bir anlama olmadn iddia etmektedir. Ona gre, bu anlamaya mslman mverrihlerce "skenderiyye Anlamas" denmesinin sebebi skenderiye'nin fethinden sonra imzalanm olmasndan dolaydr ve esasen byle bir anlama olmayp, bu anlama daha nce Babilon'da yaplan ve Bizans mparatoru Herakleios tarafndan onaylanmadndan dolay yarm kalan, resmiyet kazanmayan "Babilon Anlamas"nn, Herakleios'tan sonra imparator olan Heraklonas tarafndan onaylanm ve resmiyet kazanm bir eklidir. Butler, Mukavks'n, Babilon'da yapt anlamay tasdik ettirmek zere Herakleios'a yazd mektuptan sonra mparator tarafndan nce cizlikle sulandn, sonra da Kostantiniyye'ye
bn Abdilhakem, Fth, 82-84; Fayda, Hz. mer, 164; Ksm Abduh Ksm, Ehlz-Zimme fil-MsrilUsril-Vust, Kahire 1979, (II. Bsk), 32. 295 Butler bu anlama artlarn Nikiou Papaz Jeann Kroniinden aldn ifade etmekle beraber, sahife numaras vermemektedir. Biz de bunu tespit edemedik. Bkz. Butler, Msr, 277-278. Ayrca bkz. Fayda, Hz. mer, 164; H. brahim Hasan, slm Tarihi, I, 307; Abdlaziz Slim, Tarihul-skenderiyye, 53.
294

55

arlarak azledildiini ve srgne gnderildiini belirtmektedir. Bu sebebten o, Mukavks'n Babilon kalesinin fethinden sonra yapt anlamann resmiyet kazanmam, geersiz bir anlama olarak kaldn iddia etmektedir 296 . Yine bu mellife gre, Herakleios'un 11 ubat 641'de lmnden sonra tahta kan olu Heraklonas, Mukavks' tekrar Msr'a tayin etmitir. Ancak, onun bu tayini Msr'daki ilk grevinden biraz farkl olmutur. O, ilk grevi zamannda sadece din lider iken, bu defa hem din ve hem de siyas bir lider olarak tayin edilmitir. Ayrca ona, Msr' mslmanlara teslim etme yetkisi de verilmitir. Bu yetkilerle Msr'a gelen Mukavks, nce skenderiyye'ye uram, daha sonra da yanna bir grup papaz alarak, Msr' mslmanlara teslim edecei anlamay imzalamak zere Babilon'a gitmitir. Hemen ifade edelim ki Butler, Amr'n da bu anlamay imzalamak zere Mukavks'tan daha nce Babilon'a gittiini ve onu burada beklediini iddia etmektedir. Butler ayrca, Mukavks'n, skenderiyye'nin mslmanlarca fethedildii srada srgnde olduunu ve onun muhtemelen Eyll 642'de Msr'a dnm olabileceini ifade etmektedir 297 . Mslman tarihilere gelince onlar Amr ile Mukavks arasnda yaplan Babilon anlamasn kabul etmektedirler. Onlara gre Mukavks, Babilon anlamasnn artlarn imparator Herakleios'a bildirmek iin skenderiyye'ye gitmi ve mektubunu buradan gndermitir. Bize yle geliyor ki, Mukavks'n skenderiyye'ye gidi sebebi, sadece mektup gndermek deil, ayn zamanda, Msr'n mslmanlara teslim edilmesi iin burada bulunan Rumlar ikn etmekti. Mukavks'n mektubunu alan imparator Herakleios, ona ok kzm ve Babilon anlamasn onaylamayacan gnderdii cevab mektupta bildirmitir. Ayrca o mektubunda Mukavks'a, Rumlar toparlayp mslmanlarla savamasn, Kbtleri ise, savamak istemezlerse kendi hallerine brakmasn emretmitir. Bunun zerine Mukavks, skenderiyye'deki Rumlar toplam ve onlara Herakleios'un bu emrine uymayacan, Amr ile yapt anlamaya da sadk kalacan belirtmitir. Bu gelimelerden sonra skenderiyye'deki Rumlar Herakleios'a bir mektup yazarak durumu anlatmlar ve Mukavks' ikyet etmilerdir. Rumlarn mektubunu alan Herakleios ise, gnderdii ikinci bir mektubunda, azledildiini Mukavks'a bildirmi ve acele Kostantiniyye'ye gelmesini emretmitir. Bu arada Mukavks skenderiyye'den ayrlmadan nce, Babilon'a Amr'n yanna giderek, kendisinin ve Kbtlerin anlamaya sadk kalacaklarn, Rumlar iin ise kefil olamayacan ifade etmitir 298 .
Bkz. Butler, Msr, 261-284; Ayrca bkz. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 105; Hitti, slm Tarihi, I, 245249; Laura Veccia Vagleri, Rid Halifeler ve Emev Halifeleri (ev. lhan Kutluer), slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti (The Cambridge History of slm), stanbul 1988, I, 77. 297 Bkz. dipnot 223. Ayrca bkz. Jean, Chronique, 3. 298 Halife b. Hayat, Tarih, I, 137; bn Abdilhakem, Fth, 70-74; Belzur, Fth, 217 (T. 308), Nveyr, Nihye, XIX, 293-301; Makriz, Htat, I, 164, 293; Suyut, Husn, I, 116-118; Butler, Msr, 229. Ayrca bkz. dipnot: 151-156.
296

56

Butler ise, Amr ile Mukavks arasnda yaplan bu grmenin, Mukavks'n srgnden dnmesinden sonra yapldn iddia etmektedir. nk ona gre Mukavks, Herakleios'un ikinci mektubunu alr-almaz Babilon'a gitmeden hemen Kostantiniyye'ye hareket etmitir 299 . Biz, slm tarihi kaynaklarnn naklettikleri bilgilerin daha doru olduu kanaatindeyiz. Bize gre bu grme 300 , Mukavks'n Kostantiniyye'ye gitmesinden nce olmutur. ayet srgnden dnnden sonra olsayd, Kbtlerin anlamaya sdk kalmalar gibi bir durum olmaz ve skenderiyye yolu ile bu yol gzergahndaki tahrib edilmi kprleri onarmak suretiyle mslmanlara yardm ettikleri hususu kaynaklarmzda yer almazd, ki bu durumu Butler de kabul etmektedir 301 . Esasen slm tarihi kaynaklarnn naklettikleri ve Herakleios'un Mukavks'a gnderdii birinci mektupta yer alan: "...ayet Kbtler savamak istemiyorlarsa onlar brak (cizye desinler)..." 302 eklindeki ifade dikkat ekicidir ve sanki bu anlamann Kbtler iin geerli olabileceini zmnen onaylar grnmektedir. Biz Mukavks'n, Herakleios'un bu ifadelerinden cesaret alarak Amr'a gelip Kbtlerin anlamaya sadk kalacaklarn ve kendisinin de onlarla beraber olduunu syledii bu konumann, onun Kostantiniyye'ye gitmesinden nce vuku bulduunu kabul etmekteyiz. Ayrca, skenderiyye'nin fethinden nce len Herakleios'un, skenderiyye'nin fethinden sonra byle bir mektup yazmas da dnlemez. Esasen o, ehrin fethinden nce 11 ubat 641de lmtr. Yukarda Butler'in, anlamann skenderiyye'de deil, Babilon'da imzalandn sylediini ifade etmitik. Ayrca o, anlamann 19 Kasm 642'de imzalandn da belirtmektedir 303 . imdi bu hususlar zerinde de biraz durmak istiyoruz. Yukarda da belirttiimiz gibi Butler, Mukavks'n Eyll 642'de Msr'a dnm olabilecei ihtimali zerinde durmaktadr 304 . Yani buna gre, Mukavks, skenderiyye'nin fethinden 3 ay kadar sonra Msr'a dnm olmaktadr. Ayrca Butler, Mukavks'tan nce Amr'n Babilon'a gidip onu burada beklediini de iddia etmektedir.
Butler, Msr, 261-284; Ayrca bkz. Hitti, slm Tarihi, I, 247; Vagleri, Rid Halifeler (The Cambridge History of slm), I, 77. 300 bn Iys, Mukavksn Amrn yanna gelmediini ve Herakleios ile Rumlarn, mslmanlara kar olan tutumlarn bir mektup ile ona bildirdiini rivayet etmektedir. Bkz. Bediuz-Zuhr, I, 99. 301 Bu konuda bkz. Butler, Msr, 187. 302 bn Abdilhakem, Fth, 71. 303 Butler, Msr, 177; Ayrca bkz. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 105. 304 Butler bu grn Heraklonasn tahtta yalnz kald ve kendisine biat edildii Eyll ay itibariyle ortaya koymaktadr. Halbuki o, babas Herakleiosun vasiyeti zerine mterek vris olarak tahta ktklar kardei Kostantinin Mays 642de lmesiyle mparatorluk tahtnda yalnz kalmt. Yani henz skenderiyye mslmanlar tarafndan fethedilmeden ve muhasara halindeyken imparatorluk makamna tek bana oturmutu. Esasen len kardei Kostantinin aksine monofizit kiliseye kar msbet yaklam olan Heraklonasn hemen bu tarihte Mukavks affedip skenderiyyeye gndermi olmas da mmkndr. Bkz. Butler, Msr, 260-268. Ayrca bkz. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 405.
299

57

Burada ncelikle, Amr'n Mukavks' Babilon'da bekledii iddias zerinde durmak istiyoruz. Bize gre bu imknszdr. nk Suyt'nin bize ulamayan Kuz''nin "Htat" isimli kitabndan yapt nakle gre, Amr b. el-s, fethinden sonra alt ay skenderiyye'de kalmtr 305 . Fustat'a dnerken de ordusunun yarsn Abdullah b. Huzfe b. Kays komutasnda burada brakmtr 306 . Buna gre Amr, Kasm 642'de Fustat'a dnm olmaktadr. Bu tarih ilk bakta bize, Butler'in iddiasnn doru olduu kanaatine gtrebilir. Ancak burada dikkate alnmas gereken bir husus vardr ki, o da Butler'in sylediinin aksine, Mukavks'n skenderiyye'nin fethi srasnda ehirde olduudur. Bu konuda Belzur, skenderiyye'nin fethini anlatrken, Mukavks'n ehirde olduunu ve muhasara esnasnda Amr b. el-s'a geici olarak sulh teklif ettiini nakletmektedir 307 . Bu rivayet Mukavks'n skenderiyye'de olduunun ak bir delilidir ve esasen Butler'in de, Mukavks'n Msr'a dn tarihi ile ilgili olarak verdii Eyll 642 tarihi konusunda pek emin olmad dikkate alnacak olursa, Belzur'nin bu rivayeti daha bir sahihlik kazanmaktadr. Buna gre, Butler'in iddia ettii gibi, Amr'n Mukavks' beklemek zere Babilon'a gittii hususu da kabule ayan grnmemektedir. Kald ki, skenderiyye'de bulunan iki liderin, anlamay burada imzalamayp, bunun iin Babilon'a gitmeleri de bize mkul gelmemektedir. Ayrca az sonra Babilon anlamasyla mukyese iin tekrar ele alacamz "skenderiyye Anlamas"nn, "Babilon Anlamas"na nazaran baz zel artlar tad da dikkate alnrsa, bu anlamann skenderiyye'de imzaland ak olarak grlmektedir. Anlamann skenderiyye'de imzalanm olduunu ve Amr'n da alt ay burada kaldn tesbit ettiimize gre, Butler'in verdii 19 Kasm 642 tarihi de doru olmamaktadr. slm tarihi kaynaklar, bu anlamann 642'de imzalandn ay ve gn belirtmeksizin vermektedirler. Bu durumda Amr ile Mukavks arasndaki anlama, Amr'n skenderiyye'de kald alt aylk zaman iinde imzalanm olmaktadr. Biz, bu konuda kesin olarak ay ve gn verebilecek durumda deiliz. Ancak, skenderiyye'nin Haziran 642'de fethedildiini ve daha sonra Amr'n, skenderiyye'den kaan Rumlarn gittikleri civar beldelere bir sefer dzenlediini, Rumlarn skenderiyye'ye kartma yaptktan sonra ehri tekrar Rumlardan temizlediini, ardndan da yeniden civar beldelere seferler dzenleyip, esirlerle birlikte skenderiyye'ye dndn ve ancak bundan sonra ganimet taksimi yapp, bete bir hisse ile fetih mjdecisi olarak Muviye b. Hudeyc'i Medine'ye gnderdiini, bu arada ganimet taksimi
Suyut, bize ulamayan, Kuznin Htatndan yapt bir nakilde Amr b. el-sn fetihden sonra alt ay skenderiyyede kaldn bildirmektedir. Kuz ise bu rivayeti el-Leysten yapmaktadr. Bkz. Suyut, Husn, I, 130. 306 Belzur, Fth, 222 (T. 317). Ayrca bkz. dipnot, 216-217. 307 Bkz. dipnot, 189.
305

58

hususunda kan ihtilaflar da halife Hz. mer'e bildirdiini, halifeden gelen cevaba gre, skenderiyye halkna cizye ve topraklarna harac vergisi koyduunu dikkate alacak olursak skenderiyye anlamasnn, fetihten hemen sonra deil, birka ay sonra imzalandn sylemek mmkndr. Bu durumda Amr'n skenderiyye'de kald ilk ay bu ilerle megul olarak geirdiini kabul edersek, ikinci ayda, yani Eyll-Ekim-Kasm aylarnda anlamann imzaland dnlebilir. Butler'in iddia ettii, "skenderiyye Anlamas" diye bir anlama olmad ve esasen bu anlamann "Babilon Anlamas"nn resmiyet kazanm ekli olduu konusuna gelince, yukarda da ifade ettiimiz gibi, biz bu anlamann skenderiyye'de imzalandn ve Babilon anlamasndan ayr bir anlama olduunu kabul etmekteyiz. Bu da her iki anlamann artlar dikkatle incelendiinde hemen belli olmaktadr. "Babilon Anlamas" her ne kadar btn Msr' iine alan bir anlama zellii tamaktaysa da, "skenderiyye Anlamas" tad baz hkmler sebebiyle yer "Babilon almayan; Anlamas"ndan yahudilerin ehirde ayrlmaktadr. kalmalarna Mesela, msaade "Babilon edilmesi, Anlamas"nda

skenderiyye'deki Rumlarn cizye ve harac miktarlarnn burann valisince tesbit ve tayin edilmesi ve skenderiyye'yi terketmek isteyen Rumlarn Msr topraklarnda geirecekleri her ay iin belirli bir vergi alnmas gibi konular "skenderiyye Anlamas"nn "Babilon Anlamas"ndan ayr bir anlama olduunu gsteren maddelerdir. Bu arada Butler'in Nikou papaz Jean'a istinden naklettii anlama maddeleri arasnda yer alan drdnc maddeye dikkat ekmek istiyoruz. Bu maddeye gre, Rumlar, skenderiyye'deki cephaneliklerini deniz yoluyla tahliye edecekler ve yanlarna da mallarn alabileceklerdir. Bu madde bize mkul gelmemektedir. nk savala fethedilen bir yerde bulunan mallar ganimettir ve mslmanlarndr. Silahlarn Rumlara braklmas gibi bir husus ise sz konusu bile edilemez. Byle bir maddenin anlama artlar iinde yer almas, savala fethedilen bir yer iin kesinlikle mmkn olamaz. ayet bu art kabul edilecek olursa, o zaman skenderiyye'nin sulhen fethedilmi olmas kabul edilmelidir. Halbuki ehir sulhen deil savala fethedilmitir. d) Topraklarn Taksimi Konusundaki Tartmalar skenderiyye ve civarn slm hakimiyetine alan Amr b. el-s Babilon'da olduu gibi, yine fethedilen bu yerlerin ftihler arasnda taksim edilmesi istei ile karlamtr. Blgenin savala fethedilmesinden sonra, bata Zbeyr b. el-Avvm olmak zere mslman askerler, fethedilen yerlerin ve zerinde yaayan insanlarn ganimet olarak aralarnda datlmasn Amr'dan istemilerdir. Ancak Amr, askerlerin bu isteini geri evirmi ve Hz. mer'e bir 59

mektup yazarak iinde bulunduu durumu bildirmitir. Halife Hz. mer Amr'a yazd mektupta topraklar datmamasn, yerli halkn elinde brakmasn emretmi, bylece onlardan alnacak vergilerin, dmanlarna kar savarken mslmanlar iin bir kuvvet ve fey olacan bildirmitir 308 . Ayrca Amr'n Medine'ye yollad esirleri de skenderiyye'ye geri gndermi ve onlara slm'n anlatlmasn, fakat mslman olmalar veya kendi dinlerinde kalmalar hususunda serbest braklmalarn, ayet slm' kabul ederlerse, mslmanlarla ayn haklara sahip olacaklarn, kendi dinlerinde kalmay tercih ederlerse zimm kabul edileceklerini bildirmitir. Bundan sonra Amr, halife Hz. mer'in bu emrini uygulam ve savala fethedilen skenderiyye ve civarn, sulhen fethedilmi lkeler statsne dahil ederek, her bir mkellefe yllk ikier dinar cizye ve topraklarna da, miktar skenderiyye valisince takdir edilmek zere hara vergisi koymutur 309 . Bu bilgilerden aka anlald zere Hz. mer, savala ele geen topraklar ile zerinde yaayan insanlar, tpk Irak ve Suriye blgelerinde olduu gibi, ganimet mallar statsnde mtalaa etmemitir. 2. Feyym'un Fethi Nil nehrinin batsnda ve Fustat'a drt gnlk mesafede 310 olan Feyym 311 , skenderiyye'den sonra 642'de fethedilmitir. slm kaynaklarnda yer alan rivayetlere gre, Amr b. el-s, Fustat'a dndkten sonra, bir adam gelmi ve Nil'in batsnda Feyyum isminde bir yer olduunu, bu konuda kendisinin slm ordusu iin klavuzluk yapabileceini sylemitir. Amr da bunun zerine, nce Reb'a b. Hubey b. Urfuta es-Sadef'yi, ardndan da Kays b. el-Hris el-Murd'yi 312 Feyym zerine gndermitir. Feyym halk mslman ordusunu karlarnda grnce korkmular ve silahlarn brakarak teslim olmulardr.

bn Abdilhakem, Fth, 82, 87-88; Belzur, Fth, 217 (T. 309); Suyut, Husn, I, 125. Eb Yusuf, Harac, 27, 74-75 (T. 59-60, 120-121); Eb Ubeyd, Emvl, 59, 60, 62 (T. 79, 81, 84-85). bn Abdilhakem, Fth, 82, 83-84; Belzur, Fth, 217 (T. 309); Taber, Tarih, IV, 105-106 (Leiden, I, 25822584); Kudme b. Cafer, Harac, 340-341; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 112; bnl-Esr, Kmil, II, 517-518 (T. II, 518-519); bn Tariberd, Ncm, I, 32-33; Makriz, Htat, I, 166-167; Suyut, Husn, I, 121, 122-123; bn Iys, Bediuz-Zuhr, I, 101-102; Hamidullah, Vesik, 276-277. Halife mer b. el-Hattbn anveten fethedilen topraklar datmamas ile ilgili dayand sebepler ve uygulamalar iin ayrca bkz. Fayda, Hz. mer, 7-40. 310 Yakut el-Hamev, Mucem, III, 933, 934; IV, 215, 549. 311 Feyym: ok eski zamanlarda Msr ismi ile anlan bu ehir Yusuf peygamber tarafndan imr ettirilmitir. Bu ehir, Msrn Said blgesinde, yani yukar Msrda beinci blge olan Makadoniyyenin bir ehridir. Ziraate elverilidir. Keten bitkisi yetitirilir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 81; Yakub, Buldn, 331; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 73; Mesud, Mrc, I, 346-347; Makdis, Ahsent-Teksim, 194, 200, 201; bn Havkl, Suretul-Arz, I, 159-160; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 933, 934; IV, 215, 549; Kazvn, srul-Bild, 238; Makriz, Htat, I, 241. 312 Kind, bu ismi Kays b. Adiyy b. Hayme el-Lahm olarak vermekte ve onun Ride kabilesinden olduunu rivayet etmektedir. Bkz. Vult, 29-30.
309

308

60

Feyym, fethinden sonra buray fetheden Kays b. el-Hris'e nisbetle "el-Kays" diye isimlendirilmitir 313 . 3. skenderiyye'nin kinci Fethi Amr b. el-s, skenderiyye'yi fethettikten sonra, halife Hz. mere bir mektup yazarak, buray Msr'n vilayet merkezi yapmak istediini bildirmitir. Ancak mer b. elHattb, vilyet merkezi ile hilfet merkezi arasna Nil gibi bir nehir engelinin girmesine rza gstermeyince Kasm 642'de, Babilon muhasaras srasnda burada kurduu adrna geri dnmtr. Sonra da burada Fustat ehrini kurma almalarn balatmtr 314 . Amr b. el-s, halife Hz. merin Ekim 644'de vefatna kadar olan sre iinde Berka, Zevile, Trablusgarb ve civarnn fetihlerini gerekletirmitir 315 . Halife Hz. mer vefatndan az bir zaman nce, Msr'n Sa'd blgesinin milliini Amr b. el-s'tan ayrarak, Feyym'a kadar olan yerlerin valiliine Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'i tayin etmitir. mer b. el-Hattb'tan sonra halife olan Osman b. Affan ise, ikili bir idare ekli getirerek, btn Msr'n mal ilerinin idaresine Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'i, siyas ve asker liderlie de Amr b. el-s' tayin etmitir. Ancak Amr bu ikili idar sistemi kabullenemeyip, halife Hz. Osman'dan, Abdullah' azledip btn yetkileriyle Msr'n kendi uhdesine verilmesini isteyince, halife tarafndan 645-646'da azledilmi, bu defa Abdullah b. Sa'd btn yetkileriyle Msr valiliine getirilmitir 316 . Amr ile Abdullah b. Sa'd'n bu i ekimeleri esnasnda skenderiyye'deki Rumlar Bizans mparatoru II. Costansa (imparatorluu: 641668) bir mektup yazp "...yanlarnda bulunan mslmanlarn az sayda olduunu, kendilerinin de zelil olduklarn ve cizye dediklerini ona haber verdiler" 317 . Ayrca onlar, Amr'n azledildiini ve Msr'daki btn
bn Abdilhakem, Fth, 169; Kind, Vult, 29-30; Nveyr, Nihye, XIX, 329-330; Makriz, Htat, I, 204, 209; Suyut, Husn, I, 143. Belzur ise, Amr b. el-sn Hrice b. Huzfe el-Adevyi Babilonun fethinden sonra buraya gnderdiini ve onun burann halkyla Babilon Anlamasnn artlaryla bir anlama yaptn nakletmektedir. Bkz. Belzur, Fth, 218 (T. 310). Ayrca bkz. H. Munis, Tarihu Msr (Tarihu HdratilMsriyye), II, 340-341. 314 Suyut, Husn, I, 130-131. 315 Bu konular ileride ele alnacaktr. Amr b. el-sn skenderiyyenin fethinden sonra Fustata dndne dair Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 91; Belzur, Fth, 221-222 (T. 315-317); Suyut, Husn, I, 130. 316 bn Abdilhakem, Fth, 173-174. 317 Belzur, Fth, 222-223 (T. 317). Bu arada bn Abdilhakem, Bizansllarn skenderiyyeye geri dnleri ile ilgili olarak naklettii rivayette zetle yle demektedir. hn Meliki Talm, skenderiyyenin birinci fethinden sonra Amra gelmi ve itaatn arzettikten sonra kendilerine den cizye miktarn sormutur. Amr ise, onlarn sahip olduklar kilisenin bir ksmn isteyerek, ayet (bunu) tabandan tavana kadar verirsen, zerinize den cizye miktarn sylerim. Sizler ancak bizim iin bir hazinesiniz. ayet bize zorluk karrsanz, biz de size zorluk karrz, ayet bize kolaylk gsterirseniz, biz de size kolaylk gsteririz. demitir. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 153-154; bn Abdilhakemden yaplan ayn nakiller iin bkz. Makriz, Htat, I, 76; Suyut, Husn, I, 159. bn Abdilhakem, Said b. Sbktan yapt baka bir rivayette de hn Meliki Talmann Amr b. elsn huzuruna getirildiini, onun Amra Eruvn bir bornoz giydirdiini Amrn da ona bunlarn gibi getirin diyerek, onlarn bu ekilde cizye demelerinden memnun kaldn belirtmitir. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 177.
313

61

Rumlar'n da mslmanlara kar savaacaklarn bildirmilerdir. Bunun zerine II. Costans, Manuel komutasnda yz gemilik bir Bizans donanmasn 645-646'da skenderiyye'ye gndermitir. Manuel skenderiyye'ye girmi ve buradaki mslman muhfz birliklerini ldrmtr. Daha sonra da, mslmanlara itaatten ayrlmayp kendilerine katlmayan Kbt kylerini yamalayarak Nakys'a kadar inmilerdir. Rumlarn skenderiyye'ye yaptklar kartma karsnda Msr'da bulunan mslmanlarn ileri gelenleri halife Hz. Osman'a yazdklar bir mektupla Amr b. el-s'n Msr'a tekrar gnderilmesini istemilerdir. Onlar mektublarnda, Amr'n Rumlarn kalblerine korku salm bir komutan olduunu da belirtmilerdir. Halife Hz. Osman mslmanlarn bu talebini olumlu karlam ve Amr' 15 bin kiilik bir ordu ile Rumlarn zerine gndermitir. Amr Rumlarla ilk olarak Nakys'ta karlam ve onlar yenmitir. Daha sonra da, skenderiyye'ye ekilen Rumlar ay muhasara ettikten sonra ehirden karmaya ve skenderiyye'yi ikinci defa savala fethetmeye muavffak olmutur. Bylece slm ordusu Ocak 646'da skenderiyye'ye yeniden girmilerdir. Rumlarn pek ou gemilerle kaarken, ilerinde komutanlar Manuel'in de bulunduu pek ok Rum da ldrlmtr. Kaamayan Rumlar ise, Amr'a gelerek canlarnn balanmas karlnda bar teklifinde bulunmulardr. Onlarn bu teklifini kabul eden Amr b. el-s, ehirde ele geirdii Rumlara ait mallar ganimet olarak alm, fakat kendilerini esir etmemi ve nceki anlamada olduu gibi, onlara cizye topraklarna da harac vergisi koymutur 318 . Daha sonra Fustat'a dnen Amr, burada grevini yeniden Abdullah b. Sa'd'a devrederek Msr'dan ayrlmtr 319 . skenderiyye'nin ikinci fethinden sonra Kbtler Amr b. el-s'a gelerek, kendilerinin mslmanlarn zimmesinde olduklarn hatrlatmlar ve bu savalarda mslmanlara kar Rumlara yardm etmediklerini, bu sebebten Rumlar tarafndan zulme uradklarn, mallarnn, arazlerinin ve davarlarnn talan edildiini syleyerek zararlarnn tazmin edilmesini istemilerdir. Amr da onlarn zararlarn tesbit ettirerek her birinin zararn tazmin etmitir 320 .

Halife b. Hayyat, Tarih, I, 162; bn Abdilhakem, Fth, 175-177; Belzur, Fth, 223-224 (T. 317-318); Yakub, Tarih, II, 164; Taber, Tarih, IV, 104-105, 250 (Leiden, I, 2580-2581, 2809); Kudme b. Cafer, Harac, 341; Nveyr, Nihye, XIX, 407; bn Kesir, Bidye, VII, 156-157; bn Tariberd, Ncm, I, 20, 65-66, 78; Suyut, Husn, I, 159-161; Butler, Msr, 405-419; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 107-108; Adev, Devletlslmiyye, 61-62. 319 Belzur, Fth, 225 (T. 320-321); Kind, Vult, 11; bn Tariberd, Ncm, I, 65. Ayrca skenderiyyenin kinci Fethi konusuna baknz. 320 bn Abdilhakem, Fth, 176; Suyut, Husn, I, 161; Adev, Devletl-slmiyye, 61-62; Arnold, ntir- slm, 117.

318

62

Mslmanlarn skenderiyye'yi ikinci defa fethi srasnda Mukavks'n hl Msr'da olup-olmad hakknda mslman tarihiler ihtilaf ederlerken 321 , Bizans tarihisi Ostrogorsky Mukavks'n hayatta olmadn ve Amr ile ikinci defa anlama yapann Kbt papaz Benjamin olduunu ifade etmektedir 322 .

IV. BERKA, TRABLUSGARB ve YRESNN FETH 1. Berka ve Zevle'nin Fethi Amr b. el-s, skenderiyye'yi fethedip Fustat'a dndkten sonra, ayn yln son aynda, yani Kasm 642'de nce Berka 323 , sonra da Trablusgarb 324 zerine yrmtr 325 . Berka ile Trablusgarb, Bizans imparatorluunun ilk yllarnda Msr'a bal iki vilayet iken, Msr'n mslmanlar tarafndan fethi srasnda, frikyye ile Msr arasnda kalan ve bu iki blgeden ayr mstakil bir blge hviyeti tamaktayd 326 . Bu iki ehrin halk da ounluu Berber olmak zere az sayda Rum ve Vandallardan olumaktayd. Ayrca bu milletin karm olan melez bir halk ortaya kmt ki onlara da "rik" denilmekteydi. Berberler genellikle Lvte, Hevvre ve Mzte kabilelerine mensuptular 327 . 642 yl sonlarnda Fustat'tan hareket eden Amr b. el-s, yl kmadan Berka'ya varm ve ehri kuatma altna alm olmaldr. Ancak ounluu Berber Lvte kabilesinden 328 oluan ehir halk mslmanlara kar mukavemet etmemi ve teslim
bn Abdilhakem, Fth, 176; Belzur, Fth, 223 (T. 318). Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 107-108. 323 Berka: Msr ile frikiyye arasnda, dier ad Antabulus olan bir sahil ehridir. Antabulus kelimesi bu ehrin Bizansllar devrindeki Pentapolis isminin Arapalam eklidir. Pentapolis be ehir anlamna gelmektedir. Buraya, eskiden bu ehrin yerinde be ehir bulunduu iin bu isim verilmitir. Talemuviyye denilen bir liman vard ve deniz ticareti yaplyordu. skenderiyye ile aras yaya olarak bir aylk mesafededir. Fustata 220 fersah uzaklktadr. Kayrevan ehrine ise 215 fersahtr. Bkz. Belzur, Fth, 226 (T. 321); bn Havkl, Suretul-Arz, I, 66-67; Bekr, Mucem, I, 199-200, Yakut el-Hamev, Mucem, I, 381, 569, 573-575; Ayrca bkz. Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 131. 324 Trablusgarb: Berkadan Maribe giden yol zerinde bir sahil ehridir. Bizansllar devrindeki ismi Tripolistir. Tripolis, ehir anlamna gelmektedir. ehrin kblesi tarafndan, Hevvre denilen yere 2 gnlktr. Nefseye ise 3 gnlk mesafededir. Sabre ile de bir gnlk uzakla sahiptir. Trablusgarb, Berka topraklarnn bittii yerden balayp frikiyye topraklarnn balad yer arasndaki blgedir. Bkz. bn Havkl, Suretul-Arz, I, 68; Yakut el-Hamev, Mucem, I, 309. 325 Belzur, Fth, 225-227 (T. 321-323); Kind, Vult, 9-10; hsan Abbas, Trihu Libya Mnz Fethil-Arab Hatta Matlal-Karnit-Tsil-Hicr, Bingazi 1967, 20. 326 H. Munis, Fethul-Arab lil-Marib, 50; Zv, Libya, 61; hsan Abbas, Libya, 12-15. 327 H. Munis, Marib, 50-53; ttori Rossi, Libya Mnz Fethil-Arab Hatta sene 1911 (arapaya eviren: Halife Muhammed et-Tleys), Beyrut 1394/1974, 50-53; hsan Abbas, Libya, 9-11, Zv, Libya, 61. 328 Lvte kabilesi: bn Abdilhakem; Berka civarnda yaayan Berberlerin asl vatanlarnn Filistin blgesi olduunu, Davud peygamber zamannda yurtlarndan kp bu blgeye geldiklerini, bu Berberlerden Lvte kabilesinin Berkaya yerletiklerini ve buradan Ssa kadar yayldklarn, Hevvre kabilesinin Lebde ehrine, Nefse kabilesinin de Sabre ehrini yurt tuttuklarn rivayet etmektedir. Bkz. Fth, 170-171.
322 321

63

olmutur 329 . Bylece Berka hi savalmadan sulh yoluyla fethedilmitir. Amr, Berkallar ile mterek cizye anlamas 330 yapm ve buna gre onlar her yl 13 bin dinar cizye demeyi kabul etmilerdir. slm tarihi kaynaklarnn ittifakla naklettikleri bir rivyete gre onlar, cizyelerini demek iin gerekirse ocuklarn da kle ve criye olarak satabileceklerdir 331 . Msr kadlarndan Leys b. Sa'd'n caiz grmedii 332 bu hususa ileride cizye vergisi konusunda temas edeceiz. Kaynaklarmzda yer alan ve mer b. Abdilaziz'e atfedilen bir habere gre de bu hususun uygulamaya konmu olduunu grmekteyiz. nk mer b. Abdilaziz yaynlad bir ferman ile "Kimin yannda Lvta'l bir kadn varsa onu babasndan evlenmek iin istesin veya ailesine ide etsin" demitir 333 . Berka'nn fetih tarihi ile ilgili olarak kaynaklarmzda herhangi bir rivayet bulunmamaktadr. Ancak yukarda da belirttiimiz gibi Amr'n, Berka'nn fethi iin Fustat'tan ayrld Kasm 642 tarihi dikkate alnrsa, bu ehrin Aralk 642'da fethedildiini kabul edebiliriz. Amr b. el-s, Berka'y fethettikten sonra, hi vakit kaybetmeden Ukbe b. Nfi'i Zevle'nin 334 fethine gndermitir. Kendisi de bu arada Berka'nn surlarn yktrmtr 335 . Ukbe b. Nfi, Berber Lvte, Nefse 336 ve Hevvre 337 kabilelerinin meskn olduu Zevle'ye gidip burasn fethetmitir. Kaynaklarmzda Ukbe'nin bu asker hareketi ile ilgili teferruatl bilgi bulunmazken, onun Zevle yolu gzerghnda bulunan yerleri fethettiini,
Amr b. el-s; Msrn tamamn akidsiz ve ahidsiz anveten fethettim. Antabulus halk bundan istisnadr. nk onlarn riayet edilecek anlamalar vardr diyerek Berkann sulhen alndn belirtmitir. bn Abdilhakem, Fth, 170-171; Belzur, Fth, 218-219 (T. 311); Bekr, Mucem, I, 200. bn Asem el-Kuf; Berkallar ile yaplan anlama hakknda bilgi verirken, onlarn mslmanlarla nce savatn, sonra da sulh istediklerine iaret etmektedir. Bundan sonra bir anlama yapldn nakleden bn Asem, dinar zerine bir cizye anlamasndan bahsetmezken, 300 erkek kle ve 200 cariye olmak zere 500 esir, bir o kadar da sr, deve ve koyun verilmesi karlnda anlama yapldn ve Amrn bunlar pein olarak aldn rivayet etmektedir. bn Aseme gre, daha sonra Amr, halife mere bir mektup yazarak yapt anlamay bildirmi ve onun cevabn da Bbu Rikkada beklediini ifade etmitir. Bkz. bn Asem el-Kuf, Kitabul-Fth, Beyrut, 1406/1986, I, 267. 330 Fayda, Hz. mer, 163; bnl-zar ise, Amrn Berkada, bali olan her erkek iin birer dinar cizye koyduunu nakletmektedir. Ancak cizye mkelleflerinin saysn vermemektedir. Bkz. Marib, I, 8; bnlzarnin bu rivayetini esas alan Sad Zll, 13 bin dinara gre, 13 bin mkellefin bulunduunu, bunlarn da her birinin ortalama drder kiilik aileye mensup olduklarn varsayarak, Berkann nfusunu 40-50 bin kii olarak kabul etmektedir. Bkz. Tarihul-Marib, I, 132. 331 bn Abdilhakem, Fth, 170-171; Belzur, Fth, 225-227 (T. 321-323); Yakub, Tarih, II, 156; Taber, Tarih, IV, 144 (Lieden, I, 2645); Yakut el-Hamev, Mucem, I, 574; bnl-Esir, Kmil, III, 25-26 (T. 31-32); Nveyr, Nihye, XIX, 330; bn Tariberd, Ncm, I, 75; Hamidullah, Vesik, 277. 332 Eb Ubeyd, Emvl, 179 (T. 218); Belzur, Fth, 226-227 (T. 323); Kudme b. Cafer, Harac, 342. 333 Eb Ubeyd, Emvl, 179 (T. 218); Belzur, Fth, 227 (T. 323); Fayda, Hz. mer, 163. 334 Zevle: Sudan hududunda bir ehirdir. frikiyyeye dahildir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, II, 960; Kazvn, Asrul-Bild, 94. 335 Muhammed Altuncu, Ukbe b. Nfi Ftihu Libya vel-Marib, Bingazi 1975, 147. 336 Nefse kabilesi: Bkz. dipnot 255. 337 Hevvre kabilesi: Bkz. dipnot 255.
329

64

onlarla anlamalar yaptn, ayrca buralarda meskn berberlerin slm'a girdiklerini, Amr b. el-s'n, Ukbe'nin Zevle'den dnmesinden sonra halife Hz. mere yazd mektuptan anlamaktayz. Amr, Ukbe b. Nfi'in bu seferinden dnmesinden sonra mer b. el-Hattb'a yazd mektupta, Ukbe'yi Marib'e vali tayin ettiini, onun da Zevle'ye kadar ilerlediini bylece Berka ile Zevle arasndaki btn insanlarn gzel bir ekilde itaat ettiklerini, onlarn bazlarnn mslman olduunu 338 , mslman olanlarna zekat, zmm olarak kalanlarna da cizye vergisi konulduunu, bu vergilerin onlarn gleri nisbetinde takdir edildiini, buralarda vergi memurlar brakldn ve bu memurlarn zengin mslmanlardan zekat toplayp fakir mslmanlara dattn, zimmlerden de cizyelerini toplayp Msr'a getirmelerinin istendiini, mslman olanlarn topraklarna da, arazlerinin durumuna gre onda bir veya yirmi de bir, zimmilerin topraklarna da anlama artlarna gre vergiler konulduunu bildirmitir 339 . Hseyin Mu'nis, Muhammed b. e-tbi el-Marib'nin "Kitbu'l-Cumn fi Ahbri'zZemn " isimli eserinden yapt nakilde halife Hz. merin, Amr'n bu mektubuna bir cevap yazdn ve mslman olan Berberlerden bir ordu kurmasn, ayrca onlara eitli hediyeler vermesini de emretmitir 340 . Belzur, slm hkimiyetine girmelerinden sonra Berkallar'n vergilerini muntazaman Amr'a gnderdiklerini ve burada hi fitne kmadn naklederken 341 , Kind, Ali b.Eb Talib ile Muviye arasndaki hilfet mcadelesi srasnda buradaki Lvte kabilesinin isyan ettiini ve onlarn Amr b. el-s'n Msr'daki ikinci valilii zamannda da 660 ve 661'de iki defa ayaklandklarn, ilk isyan Amr'n gnderdii erk b. Smeyy el-Gutayf'nin bastrdn ve onlarla sulh yapldn ikincisinde ise Ukbe b. Nfi'in gnderildiini ve Ukbe'nin onlarn sulh tekliflerini kabul etmeyip, bu kabileyi Trablusgarb'a srdn ve mallarn da ganimet olarak aldn rivayet etmektedir 342 . Berka ile ilgili son olarak bn Abdilhakem'in eserinde yer olan bir rivayete temas ederek konuyu bitirmek istiyoruz. Tarih belirtilmeden yaplan bu rivayete gre, Abdlaziz b. Mervan'n Msr valilii zamannda Berka'da bir veba salgn kmtr. Bu salgn srasnda Mezhic kabilesinden Atyye b. Yenb adndaki biri yanna ald 700 kii ile gemilere binip ehirden kamak istemitir. Ancak onlar Bizans donanmasnn saldrsna uramlardr. Bu
hsan Abbas bu Berberlerin ounluunun daha nce hrstiyan olduunu belirtmektedir. Bkz. Libya, 20. Belzur, Fth, 226 (T. 322); Kudme b. Cafer, Harac, 342; Yakut el-Hamev, Mucem, I, 574, Ayrca bkz. Abdlaziz es-Seleb, Tarihu imli friky (thk: Muhammed Mezl-Beir Selme), Beyrut 1407/1987, 29; Altuncu, Ukbe b. Nfi, 158; Zv, Libya, 46-47. 340 H. Munis, Marib, 54-55 (Muhammed b. e-tb, el-Marib, Kitabul-Cumn f Ahbriz-Zemn, vr. 123132den naklen). 341 Belzur, Fth, 226 (T. 322). 342 Kind, Vult, 32.
339 338

65

durumu haber olan Abdlaziz b. Mervn klesi Teld komutasnda bir birlik gndererek onlar kurtarmtr. Teld daha sonra Berka'ya vali olarak atanmtr. Rivayetin devamnda, Berka'daki mslmanlarn, kle olan birini vali olarak kabul etmeyeceklerini bildirmeleri zerine Abdlaziz, Teld'i azad etmi ve buradaki mslmanlar da onun valiliini kabul etmilerdir 343 . 2. Trablusgarb ve Yresinin Fethi Amr b. el-s, Berka'y fethettikten sonra, buraya yakn bir sahil ehri olan Trablusgarb'n 344 fethine kmtr. Trablusgarb, Rumlarn Berka'y geri alabilmek iin denizden kartma yapabilecekleri bir liman ehri olduundan, Amr buray fethetmekle bu tehlikeyi bertaraf edebilecekti. Amr b. el-s, Berka'ya Ukbe b. Nfi'i brakarak sahil yoluyla Trablusgarb'a hareket etmitir. Onun hareket tarihi 643'tr. Amr'n, Ukbe b. Nfi'in Zevle'ye kadar olan yerleri fethedip dnmesine kadar Berka'da beklediini, bu arada ehrin surlarn yktrdn ve halife Hz. mer ile mektuplatn gz nne alrsak onun iki veya ay burada kaldn kabul edebiliriz. Buna gre onun Berka'dan hareket tarihi ubat-Mart 643 olabilir. Amr b. el-s, ilk olarak yol gzergahnda bulunan Ecdbiyye'ye 345 gelmi ve buray sulhen fethederek, halk ile senelik 5.000 dinar cizye vermeleri art ile bir anlama yapmtr 346 . Trablusgarb yolundaki ikinci yerleim alan da Srt 347 idi. Amr buray da hibir mukvemet grmeden hkimiyeti altna almtr. Bundan sonra Lebde'ye 348 giren slm ordusu karsnda, burada yaayan az saydaki halk, hemen itat etmitir 349 . Kaynaklarmz Srt ve Lebde halk ile herhangi bir anlama yapldna dir bilgi vermemektedirler.

bn Abdilhakem, Fth, 203. Bkz. dipnot 251. 345 Ecdbiyye: Berka ile Trablusgarb arasnda bir beldedir. Zevle ile aras bir aylktr. Liman vardr. Halk Nebatilerden oluur. Bir grup Lvte Berbersi de bulunmaktadr. Bkz. bn Havkal, Sretl-Arz, I, 67; Yakut elHamev, Mucem, I, 131-132. 346 Yakut el-Hamev, Mucem, I, 131-132; hsan Abbas, Libya, 21. 347 Srt: Berka ile Trablusgarb arasnda ve Akdenize sahili olan bu ehirdir. Bkz. bn Havkal, Sretl-Arz, I, 68; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 68. Altuncu, Srt halknn ounlukla Mendse ve Fints Berberleri olduunu, burada Rum ve Kbtlerin de yayor olabileceini belirtmektedir. Bkz. Ukbe b. Nfi, 148-149. Ayrca bkz. Zv, Libya, 50. 348 Lebde: Berka ile frikyye arasnda eski bir ehirdir. Trablusgarb ile Cebel-i Nefse arasnda olduu da sylenmitir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 345-346. Muhammed Altuncu, burann Bizansllar dnemindeki isminin Leptis olduunu belirterek, ehrin Fenikeliler tarafndan M.. 10. asrda ticaret maksadyla kurulduunu ve slm fetihleri srasnda gsz ve fakir bir ky durumunda bulunduunu, bu sebepten hi mukavemet etmeden mslmanlara teslim olduunu ifade etmektedir. Bkz. Ukbe b. Nfi, 14-150; Zv ise; burada yaayan halkn Rum ve Berber karm bir halk olduunu, slm fetihleri srasnda burada ok az sayda insan bulunduunu belirtmektedir. Bkz. Libya, 57. 349 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 137; Altuncu, Ukbe b. Nfi, 149-150.
344

343

66

Ecdbiye, Srt ve Lebde'yi srasyla hibir mukvemet grmeden fetheden Amr Trablusgarb'a vardnda burann halk kalelerine kapanmt. Amr b. el-s, Trablusgarb'a varnca, ehrin dousundaki el-Kubbe denilen bir tepeye kararghn kurmu ve ehri muhsara altna almtr. slm ordusu Trablusgarb' bir ay 350 boyunca kuatma altnda tutmasna ramen bir netice alamamtr. Bir ay sonra gerekleen fetih ise kaynaklarmzda yle anlatlmaktadr: Beni Mdlic kabilesine mensub bir asker yanndaki yedi kii ile birlikte ehrin bat kesimlerinde avlanmaya kmlardr. Havann scak olmasndan dolay bunalmlar ve serinlemek iin deniz kenarna gitmilerdir. Bu arada deniz tarafndan ehrin surlarnn olmadn ve gemilerin burada bulunan limana gelip-gittiklerini grnce hemen karaghlarna dnmler ve durumu Amr b. el-s'a haber vermilerdir. Bunun zerine Amr bir pln hazrlam ve bir grup askerini buradan ehre girmeleri iin gndermitir. Onlar uygun bir zamanda ehre girmiler ve kale iindeki kilise tarafna giderek burada hep bir azdan tekbir getirmilerdir. Kale halk, mslmanlarn ehre girdiini zannedip, panik halinde limandaki gemilere doru kamaya balamlardr. Bu arada ieriye girenler kale kapsn amlar ve slm ordusu ehre girmitir. Ksa sren bir atmadan sonra Trablusgarb'n fethi gerekletirilmitir 351 . Trablusgarb' savala fetheden Amr b. el-s, o srada gemilerle limana getirilmi olan at, kuma ve ehirde bulunan mallar ganimet olarak alm, sonra da bunlar ordusunda bulunanlar arasnda taksim etmitir 352 . slm ordusunun Trablusgarb' 643'de fethettiini nakleden kaynaklarmz 353 , fethin hangi ayda gerekletirildii konusunda bilgi vermemektedirler. Yukarda Berka'nn fethi konusunda ehrin Aralk 642'de fethedilmi olabilecei ihtimli zerinde durmutuk. Berka'nn fethinden sonra ise Amr'n, Ukbe b. Nfi'i Zevle'ye kadar olan yerlerin fethine gnderdiini, kendisinin de bu arada ehrin surlarn yktrdn ve halife Hz. mere fetih mjdesini gnderdiini ifade etmitik. Ukbe b. Nfi'in bu asker seferinden ne kadar zaman sonra Berka'ya dndn bilemiyoruz. Ancak onun bu seferin 643 ylnn ilk yarsn atn da zannetmemekteyiz. Buna gre Ukbe'nin Nisan-Mays 643'den nce Berka'ya dndn

Muhammed Altuncu Amrn Trablusgarb iki ay muhasara ettiini iddia etmektedir. Bkz. Ukbe b. Nfi, 150. bn Abdilhakem, Fth, 171-172; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 32, 522; bnl-Esr, Kmil, III, 25-26 (T. III, 31). Bu arada Belzur bir rivayetinde Trablusgarbn sulhen fethedildiini de haber vermektedir. Bkz. Fth, 227 (T. 324). ehrin sulhen fethedildii konusunda ayrca bkz. Halife b. Hayyat, Tarih, I, 149. 352 Belzur, Fth, 227 (T. 323-324). 353 Trablusgarbn 643 ylnda fethedildiine dair bkz. Halife b. Hayyat, Tarih, I, 149; bn Abdilhakem, Fth, 171-172; Belzur, Fth, 227 (T. 323-324); Kudme b. Cafer, Harac, 342; bnl-Esr, Kmil, III, 25-26 (T. III, 31); Zeheb, emsddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, el-ber f Haberi men Gaber (thk: Selhuddin elMneccid), Kuveyt 1960, I, 26; bn Tariberd, Ncm, I, 76; Celluddin Abdurrahman b. Eb Bekr; TarihulHulef (thk: Muhammed Muhyiddin Abdlhamid), Msr 1371/1952, 132.
351

350

67

dnmek bize mkul gelmektedir. Amr'n da, Ukbe'nin dnmesinden sonra, onu Berka'ya brakarak Trablusgarb'n fethine kt dikkate alnrsa slm ordusunun yukarda verdiimiz tarihlerde Berka'dan ayrldn tahmin edebiliriz. Yol gzergahnda bulunan Ecdbiye, Srt ve Lebde'nin itaat altna alnmas ve Trablus'a varncaya kadar geen zaman da yaklak bir ay kabul edecek olursak Amr'n Mays-Haziran 643'de Trablusgarb'da kararghn kurduunu dnebiliriz. Ayrca avlanmak iin kararghtan ayrlan mslman askerlerinin, havann scak olmas karsnda serinlemek iin deniz kenarna gitmeleri de bize mevsimin yaz olduunu gstermektedir. Buna gre yukarda tahmin ettiimiz Mays-Haziran aylar Amr'n Trablusgarb'a vard aylar olmaldr. Muhasarann da bir ay srd dikkate alnrsa en ge Temmuz aynda ehrin fethedildiini kabul edebiliriz. Bylece ehrin fethi de Temmuz 643'de gerekletirilmi olmaldr. 3. Sebre'nin Fethi Trablusgarb' fetheden Amr b. el-s burada kalm ve ehrin 27 km batsnda bir sahil beldesi olan Sebre'ye 354 Abdullah b. ez-Zbeyr komutasnda bir birlik gndermitir. Sebre halk, mslmanlarn Trablusgarb' muhasaras srasnda kalelerine kapanmlar, ancak bu ehrin kuatmas uzaynca kendilerini gvende hissederek kalelerinden kmaya ve gnlk yaantlarn srdrmeye balamlardr. Bu arada Trablusgarb'n mslmanlarca fethedildii haberini alamadklarndan, Amr'n zerlerine gnderdii Abdullah b. ez-Zbeyr komutasndaki asker birliin ni bir basknna uramlardr. Abdullah onlar, davarlarn otlatmak iin kalelerinden ktklar ve tedbirsiz olduklar bir zamanda yakalamtr. Burada yaplan ksa bir savatan sonra da ehir fethedilmitir. Kaabilenler gemilerle Sicilya adasna gitmiler, burada ele geirilen mallar ganimet olarak alnm ve Trablusgarb'ta bulunan Amr'a gnderilmitir. Sebre'nin fethi 643 ylnda olmutur 355 .

V. NBE SAVALARI VE BARI ANLAMASI Msr'n gneyinde ve Sdan snrnda bulunan Nbe 356 halk ile mslmanlar arasnda pek ok sava yaplmtr 357 .
Sebre: frikyyede bir sahil ehridir. Trablusgarba baldr. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, III, 31-33. bn Abdilhakem, Fth, 171-172; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 32; bnl-Esr, Kmil, III, 26 (T. III, 3132); hsan Abbas, Libya, 22; Zv, Liby, 69-70. 356 Nbe: Said-i Msrda ve Nil nehrinin hem dou hem de bat kesimine yaylm bir beldedir. Halkna Nbler denilir. Douda kalan topraklarnn merkezi Dunkule, batda kalan topraklarnn merkezi de Alvdr. Beldenin
355 354

68

Amr b. el-s valilii zamannda ilk olarak Babilon'un fethini mtekip blgede bulunan civar yerleim alanlarn hakimiyeti altna almak iin muhtelif asker birlikler hazrlam, bu arada halife Hz. merin emriyle 358 bir birlii de 641'de Nbe'ye gndermitir. Amr b. el-s'n Nbe'ye gnderdii birliin komutan hakknda iki farkl rivayet bulunmaktadr. bn Abdilhakem bu birliin komutann Nfi b. Abdi Kays el-Fhr olarak naklederken 359 , Belzur bu ismi Ukbe b. Nfi el-Fhr olarak vermektedir 360 . Amr b. el-s Msr valiliinde kald sre iinde her yaz Nbe'ye birlikler gndermitir 361 . Ancak buraya gnderilen birlikler baarl olamam ve Nbe fethedilememitir. stelik iyi ok atan Nbeliler karsnda mslman askerler, her defasnda pek ok yaral ile geri dnmlerdir. Bunun zerine orduda bulunanlar Amr b. el-s'a Nbelilerle bir sulh anlamas yaplmas teklifinde bulunmular, fakat Amr ordusundan gelen bu istei reddederek 362 , Msr valiliinden azledilinceye kadar, yukarda da belirttiimiz gibi Nbe zerine her yaz sefer dzenlemeye devam etmitir. Osman b. Affn'n halife olmasndan sonra Msr valiliine atanan Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh de Nbe'ye 652 363 ylnda bir sefer dzenlemi ve blgenin byk ehirlerinde olan Dunkule'de 364 meydana gelen savata her iki taraf da birbirine stnlk salayamamtr. Nbeliler'in ok iyi ok atmalar karsnda, ilerinde Muviye b. Hudeyc'in de bulunduu pek ok mslman, bu savata gzlerini kaybetmitir. Bu sebebten bu savaa "Ma'reket'l-Hadak" veya "Rmet'l-Hadak" denilmitir. Bu savatan sonra Abdullah b. Sa'd, Nbeliler'i yenemeyeceini anlaynca onlarla karlkl mkellefiyetleri ihtiva eden bir anlama yapmay uygun bulmutur. Bu anlamann artlar yledir : 1- Mslmanlar Nbeliler'e, Nbeliler de mslmanlara kar sava amayacaklardr,

baehri ise Seriyyedir. Nbeye Alv da denilir. Halkna, zenci olduundan dolay Esvid denilmektedir. Bunlar hristiyandrlar. Sahip olduklar kiliselere gre; Yakub, Melek, Nastur, Nikol, Raks, Merkyn, Sb ve Menn Hristiyanlar adyla da anlrlar. Snnet olurlar, hayzl kadnla cins mnsebette bulunmazlar. Cnp olduklarnda, gusl eklinde olmasa da temizlenirler. Bkz. bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru KitbilBuldn, 76-77; Yakub, Buldn, 335-336; bn Hurdazbih, Meslik, 83; Arnold, ntir- slm, 124. 357 bn Abdilhakem, Fth, 169-170; Belzur, Fth, 238-239 (T. 340). 358 Mesud, Mrc, II, 21. 359 bn Abdilhakem, Fth, 169-170. 360 Belzur, Fth, 238-239 (T. 340). 361 bn Abdilhakem, Fth, 170. 362 Belzur, Fth, 238-239 (T. 339-340). Ayrca Bkz. Taber, Tarih, IV, 111 (Leiden, I, 2593); bnl-Esr, Kmil, II, 567 (T. II, 518). 363 Halife b. Hayyat bu savan senesini 33/653 olarak vermektedir. Bkz. Tarih, I, 178. 364 Dunkule: Nbenin Byk bir ehridir. Nil nehrinin kysndadr ve halk hristiyan olup Yakub mezhebindendir. Bkz. Kazvn, srul-Bilad, 39. Ayrca bkz. dipnot 280.

69

2- Nbeliler mslmanlara her yl 300 kle 365 verecekler, mslmanlar da bunun karlnda ayn deerde buday ve mercimek vereceklerdir. 3- Gerek mslmanlar Nbe'ye, gerekse Nbeliler mslmanlarn beldesine girdiklerinde kar tarafn eman altnda olacaklar, ancak bu giriler ikmet iin olmayacak, sadece ticar gaye iin olacak ve her iki taraf da ilerini grdkten sonra kendi memleketlerine dneceklerdir, 4- Mslmanlardan biri Nbeliler tarafndan haksz yere ldrlecek olursa, bu anlama bozulmu olacaktr, 5- Mslmanlarn bir klesi kaarak onlara snr ve onlar da onu saklarlarsa anlama bozulmu olacaktr, 6- Mslmanlarn zimmesi olan bir kii kaarak onlara snrsa, onlar bu ehl-i zimme'yi ide edeceklerdir 366 . Anlama artlar arasnda yer alan kle-yiyecek mbdelesi hakknda Eb Ubeyd Ksm b. Sellm ve Kudme b. Ca'fer byle bir al verii caiz grmlerdir 367 . Kalkaand Abdullah b. Sa'd zamannda Nbe Meliki'nin Zekeriyya b. Merky isminde biri olduunu ve Abdullah'a bir minber hediye ettiini, onun da bu minberi Amr camiinde kullandn nakletmektedir 368 . Bu arada baz kaynaklarda yer alan ve Nbe savalar arasnda anlatlan Habeistan ve Bece'ye yaplan seferlere de temas etmek istiyoruz. Bu haberlere gre, Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh 653 ylnda Habeistan'a kar sefere kmtr 369 . Belzur'ye gre ise mslmanlar Msr'n fethinden sonra Habelilerle yedi yl boyunca savamlar, ancak onlar malub edememilerdir 370 . Abdullah b. Sa'd 653 ylndaki bu Habeistan seferi srasnda Bece'ye 371 kadar gitmi ve onlarla hi savamadan bir anlama yapmtr. bn Hazm'n naklettii habere gre,

Nbelilerin 400 veya 360 kle vermeyi taahht ettiklerine dair bkz. bn Abdilhakem, Fth, 188-199; Belzur, Fth, 238-239 (T. 339-341). 366 bn Abdilhakem, Fth, 188-199; Belzur, Fth, 238-239 (T. 339-341); Yakub, Tarih, II, 166; Taber, Tarih, IV, 111 (Leiden, I, 2593); Kudme b. Cafer, Harac, 352; bnl-Esr, Kmil, II, 567 (T. II, 518); Suyut, Husn, I, 144; Ayrca bkz. Kind, Vult, 12-13; Hamidullah, slmda Devlet daresi, 199, 232, 446-447. 367 Eb Ubeyd, Emvl, 146-147 (T. 180-181); Kudme b. Cafer, Harac, 352; Ayrca bkz. Belzur, Fth, 239 (T. 340-341). 368 Kalkaand, Subh, III, 338. 369 Halife b. Hayyat, Tarih, I, 178; Zehebi, ber, I, 34; Kitbu Duvell-slm (thk: Fehim Muhammed elttMuhammed Mustafa brahim), Msr, 1974, I, 24. 370 Belzur, Fth, 225 (T. 321). 371 Bece: Nbe ile Habeistan arasndadr. Bece Melikinin oturduu ehrin ismi Hadribedir. Bu ehre Hecer de denilir. Mslmanlar buraya ticaret iin gelirlerdi. Habeistan ile arasn Bece da ayrmaktadr. Burada baz Berber kabilelerinin kollar da bulunmaktadr. Halk hristiyandr. Bkz. Yakub, Buldn, 336; bn Fakh elHemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 78; Istahr, Meslik, 11; Mesud, Tenbih, 90, 226. Msra dahil

365

70

Beceliler mslmanlara her yl belli miktarda kle vereceklerdir. Ayrca Bece ehrinin giri ksmna bir mescid yaplacak, onlar bu mescidi ykmaya teebbs etmeyecekler ve koruyacaklardr. bn Hazm rivayetinin devamnda hristiyan olan Bece halknn zaman iinde mslman olduklarn da haber vermektedir 372 . bn Abdilhakem ise Bece hakknda daha deiik bir haber nakletmektedir. O rivayetinde Abdullah b. Sa'd'n Bece'ye hi sefer dzenlemediini ifade ettikten sonra, Beceliler ile ilk defa anlama yapan kiinin Ubeydullah b. el-Habhb olduunu haber vermektedir. Onun naklettiine gre bn'l-Habhb'n Beceliler ile yapt anlama yledir : "Onlar, yerlememek zere, ticaret gayesiyle Rf'e 373 gelmeleri karlnda her yl 300 evlenmemi kle (=bikr) verecekler, hibir mslman ve zimm'yi ldrmeyecekler, ayet ldrrlerse anlama bozulacaktr, mslmanlarn klelerine emn vermeyeceklerdir, ayet byle bir ey olursa kaak kleleri ide edeceklerdir, ayet bir Bece'li mslmanlarn lkesinden bir koyun alacak olursa drt dinar, bir inek satn alrsa on dinar vergi verecektir. Ayrca bu anlamann devam iin onlar mslmanlara bir rehin verecekler ve o rehin Rf'de tutulacaktr." 374 VI. MISIRDA OLUTURULAN DR YAPI, VERGILENDRMELER VE DIVN TEKLTI Bu konu bal altnda zellikle Msrn idari yapsn, Msr valiliinin gelirlerini ve divanlarn incelemeyi amaladk. 1.Msrn dri Yaps Fetihlerin tamamlanmasndan sonra Msrn idari yapsnn halife Hz.mer ve Amr b. el-s tarafndan mtereken oluturulduunu grmekteyiz. Baz Msr tarihi aratrclar 375 , Msrn idari yapsnn, Amr tarafndan Bizans usul aynen muhafaza edilerek dzenlendiini iddia etmilerdir. Ancak unu hemen ifade etmek gerekir ki, bu usl, Amrn fetihlerden sonra mahalli idarecileri, bilhassa cizye ve harac vergilerinin daha rahat toplanmas iin, grevlerinden almamas ve Gayr-i Mslim tebay, yani zmmleri kendi din inanlar ve
olmamasna ramen biz, Bece seferini Abdullah b. Sadn gerekletirdii bir asker sefer olmas itibariyle buraya zikrettik. 372 bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad, Cevmius-Sire (thk: hsan Abbas-Nasruddin el-Esed), Msr trz., 345. 373 Rif: Msrn yedi blgesinden biridir. Bkz. Makds, Ahsenut-Teksim, 193-194. 374 bn Abdilhakem, Fth, 189. 375 Mesel Bkz. H.Munis, Tarihu Msr (Tarihu Hadratil- Msriyye), II, 361-362; Hasan brahim Hasan- Ali brahim Hasan, en-Nzuml- slmiyye, Kahire Trz., 165.

71

otonom(=muhtar) idari yaplar zere brakmasdr. Esasen bu husus, slm inancnn bir gerei olarak her din cemaatin, kendi inanlarna ve hukuk sistemlerine gre yaama hakkna saygnn bir tezahrdr. Bu alardan bakldnda mahalli idarecilerin yerlerinde braklmalar ve yerleik dzenin korunmas, hem Mslmanlarn fetihlerle megu1 olmalar, hem de cizye ve harac vergilerinin kolalkla toplanmas ynyle olduka isabetli bir uygulama olmutur. Baz aratrclarn, Amrn Msr idari yapsn Bizans idari uslne gre aynen brakt ek1indeki iddialar, gerekte sadece mahalli yneticilerin i banda ibk edilmesi hususunu yanstmaktadr. Biz, bu mahalli idare yannda, Msrda bir de merkezi idare kurulduunu grmekteyiz ki, bu da halife Hz.mer ve Amr b. el-s tarafndan mtereken rgenize edilmitir. te biz burada, Msrn dari Yaps konusunda halife Hz.mer ve Amr b. el-s tarafndan oluturulan merkezi idare yapsn ele almak istiyoruz. Bu yapnn, hangi idari kurumlardan 1utugunu, bu kurumlara tayin ve azillerin kimler tarafndan yapldn ve bu kurumlarn grev ve yetkilerinin neler olduunu belirteceiz. Btn bunlar kaynaklarda ver alan rivayetler ve bu rivayetlerde tespit ettiimiz uygulamalar erevesinde ve baz rnekler vererek inceleyeceiz. Msrn merkezi idare yapsnda ver alan en nemli kurumlarn, valilik, urta millii, harac amillii ve kadlk olduunu grmekteyiz. Bunlarn dnda gze arpan murbtl, -ki bakent Fustata uzak sahil ehirlerinin valiliidir- valilik konusu iinde, zel muhfz birlikleri milliini -ki kaynaklarmzda orijinal isimleriyle Feres, Hayl ve Avan millii olarak zikredilmektedir- urta amillii iinde, Beytl-Ml millii ile Tevhn ve Meks( Ur yani ticaret mallar vergilerini toplayan millii) harac millii konusu iinde, kasaslk grevini de kadlk konusu iinde ince1eyeceiz. imdi valilikten balayarak bu millikleri teker teker ele almak istiyoruz. a) Valilik Msrn idari yapsnda phesiz en nemli grev valiliktir. Fetihlerin tamamlanmasndan hemen sonra Amr b. el-s, halife Hz. mer tarafndan Msrn komutanvalisi olarak brak1mtr 376 . Amrn valiliinin ilk yllarnda idari yapda bir grev da1m yapldna rastlamamaktayz. Buna gre Amr, valilii yannda ba1angta bir ordu komutan, namazlar kldran bir imam, Msrn asayiinden sorumlu bir urta emiri, vergilerin tahsil ve tanziminden sorumlu bir harac mili, toplanan vergileri gerekli yerlere

376

Markiz, Htat, I, 77; Makriz bu rivayetinde Msr valilii Amr b. el-s iin kesinleince... ifdesini kullanmaktadr.

72

harcayan bir Beytl-Ml grevlisi ve davalara bakan bir kad (adli merci)dir 377 . Bu sebepten valiler, genel anlamda Vali veya Emir nvanlar yannda bazan Emirus-Salat veya Emirul-Cnd diye de isimlendirilmilerdir 378 . Amr b.el-sn valiliinin ilk zamanlarnda btn grevleri uhdesinde toplayan bu genel valilii fazla uzun srmemi ve Amr ilk olarak bizzat kendisi urta amilliine Hrice b. Huzafe el-Ganemyi tayin etmitir 379 . Valilikten ayrlan ikinci makam da kadlk olmutur. Msra kad olarak tayin edilen ilk kii de Kays b. Ebil-As olup, tayin tarihi Ocak 644tr.380 Bundan sonra halife Hz. mer, halifeliinin sn ylnda Msr valiliini ikiye ayrm ve Amr Aa Msrn valiliinde brakrken Abdullah b. Sad b. Eb Serhi Yukar Msrn valiliine tayin etmitir 381 . Aa Msrn idare merkezi Fustat olurken, Yukar Msrn idare merkezi olarak da Feyyum seilmitir 382 . Baz Msr tarihi aratrclar ise, Msrn halife Hz. mer tarafndan idari blgeye ayrldn iddia ederek, nc blgenin Libya ve evresi olduunu savunmulardr 383 . Ancak biz, inceleyebildiimiz kaynaklarda, Libya blgesine halife Hz. mer tarafndan bir vali tayin edildii rivayetine rastlayamadk. Bu blgeyi idare eden Ukbe b. Nfi, Berka ve Trablusgarbn fetihlerinden sonra, Amr tarafndan blgeyi korumak ve kollamakla grev1endiri1mi bir komutan olup Amra bal idi 384 ve denizden gelebilecek Bizans donanmas saldrlarna kar bir murbtlk grevi yapmaktayd. Bu grev taksimatndan sonra Amr b. el-sn Msrn harac millii grevini uhdesinde tuttuunu grmekteyiz. Nitekim halife Hz. merin, Msrn vergileri konusunda Amr tefti ettirmesi 385 ayrca Msrda kurulan divandan kimlere ne kadar maa balanaca konularnda Amr b. el-s muhatap almas 386 harac millii ve Beytul-Ml vazifesinin de Amrda olduunu gstermektedir. Yine bu hususla, Msrda harac milinin ayni zamanda BeytlMlden sorumlu olduu da anlalmaktadr.

377

H. Munis, Tarihu Msr (Tarihul- Hadratil- Msriyye), II 348; H.brahim Hasan, Nzum. 153; mer Ferruh. Trihu SadriI- slm ved-Devletl- meviyye, Beyrut 1983, 221. 378 H. Munis, Tarihu Msr (Trihul-Hadratil- Msriyye), II, 348; H.brahim Hasan, Nzum, 155; Ferruh, Tarih, 221. 379 bn Abdilhakem, Fth, 105; Kind, Vult, 10, 31; Muhammed e-erif er-Rahmn, Nizmu-urta filslm il Evhiril-Karnir-Rbiil-Hicr, Bsm Yeri Yok 1983, 73. 380 bn Abdilhakem, Fth, 103. 229-230; Kind, Vult, 300-301; Vek, Muhammed b. Halef b. Hayyn; Ahbrul-Kudt, Beyrut Trz., III, 221; Htti, slm.Tarihi, II, 355-356. 381 bn Abdilhakem, Fth, 173; bn Asem, Fth, I, 356; bn Tariberd, Ncm, I, 66. Diyarbekr, Hams, II, 242. 382 Biz. Feyymun Yukar Msrn idari merkezi olduunu, Abdullah b. Sadn, halife Osmann kendisini Msrn tamamna vali tayin ettiini bildiren mektubunu Feyymda a1m olduundan anlamaktayz. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 174. 383 H.brahim Hasan, Nzum, 154; Ceml, Tarih, 200. 384 Berka ye Trablusgarb fetihleri konusuna baknz. 385 Bkz. dipnot 470-475. 386 bn Abdilhakem, Fth, 145; Kimlere ne kadar maa verildii konusu ileride ele alnacaktr.

73

Osman b. Affnn halife olmasndan sonra ise, Msrn idari yapsnda nemli bir deiiklik gerekletirilmi ve halife Hz.Osman, mer b. el-Hattbn ikiye ayrd Msr valiliini 645de yeniden tek elde toplam, ancak bu defa genel valilik ile harac amilliini birbirinden ayrarak, genel valilie Amr b. el s tayin ederken, btn Msrn harac amilliine de Abdullah b. Sad b. Eb Serhi atamtr 387 . ayan-i dikkattir ki, Amr b. el-s, halife Hz.merin uygulamaya koyduu ikili ynetime hibir itirazda bulunmazken, Osman b. Affann bu tatbikatna kar kmtr. Msrn idaresi konusunda Abdullah b. Sad ile an1amazliga den Amr, Abdullahn zerinde bir yetkiye sahip olduu iddiasyla, onun grev alanna mdahalelerde bulunmutur. Abdullah bu konuda halife Hz.Osmana, Amr ikayet eden mektuplar yaznca, Amr da Abdullahn, ordunun ilerine kart iddiasyla Osman b. Affna mektuplar yazmtr 388 . Bu arada Amr ii daha da ileri gtrerek, iki defa Medineye gidip, halife Hz.Osmandan Abdullah azletmesini ve Msrn harac milliinin de kendisine verilmesini istemitir 389 . Amr, Medineye ikinci gidiinde, ki azledildii 646 yldr, srarla Abdullahn azledilmesini isteyince, halife Hz.Osman Msr vergilerinin onun harac millii zamannda arttn sylemi ve senden sonra inein st oald diyerek Amr itham etmitir. Bunun zerine Amr da; Bundan sonra siz, onun ocuklarn arklattnz diye cevap vermi ve: Emir inei saarken, ben inein iki boynuzunu tutan kimse gibi olmak istemiyorum diyerek, ayet Abdullah azletmezse Msra dnmeyeceini sylemitir. Bunun zerine halife Hz.Osman da, Amr Msr valiliinden azletmi ve Abdullaha bir mektup gndererek, ona, Msrn hem genel valiliine ve hem de harac milliine tayin ettiini bildirmitir 390 . Osman b. Affann bu mektubunu Feyyumda olan Abdullah da, hemen Fustata giderek sabah namaz vaktinde ehrin camiine girmi ve namaz kldrarak Msr valiliine tayin edildiini halka duyurmutur 391 . Amr ise, Msra dnmeyip u11an Abdullah ve Muhammed ile beraber Filistine gitmi, Osman b. Affann lmne kadar orada kalmtr 392 Ali b. Ebi Talibin halifelii zamannda Msrn idar yapsyla ilgili olarak, bizim grebildiimiz kaynaklarda, bilgi bulunmamaktadr. Onun zamanyla ilgili bilgiler, tamamen i mcadelelere hasredi1mitir. Halife Osmann muhasara edilmesi srasnda Msr valisi
387 388

bn Abhdilhakem, Fth, 177-178; Belzur, Fth, 224-225 (T.319-321) Belzur, Fth, 224 (T.319-320); Taber, Tarih, IV, 256-257 (Leiden, I, 2818-2819); bnl-Esr, Kmil, III. 88 (T III, 94). 389 bn Tariberd, Ncm, I, 66. 390 bn Abdilhakem, Fth, 161; Belzur, Fth, 217, 225 (T.309, 321); Kind, Vult,10; Taber, Tarih, IV, 256257 (Leiden, I, 2818-2819). 391 bn Abdilhakem, Fth, 174. 392 bn Abdilhakem, Fth, 173-174; Taber, Tarih, IV. 256-257 (Leiden. I, 2965-2968); bn Asern, Fth, I, 356.

74

Abdullah b. Sadn, urta mili Sib b. Him yerine vekil brakarak 393 , halife Hz. Osmana yardm kastyla Medineye gitmek zere Msrdan aylmas, Msrdaki Osman muhliflerine frsat vermi ve onlar Muhammed b. Eb Huzeyfe komutanlnda isyan ederek, Nisan 656da, Msr idaresini ellerine geirmi1erdir. Ali b. Eb Talibin halifelii zamannda ise, srasyla, Kays b. Sad b. Ubde (657), el-Eter en-Neha (Aralk 657) ve Muhammed b. Eb Bekr (Aralk 657-Temmuz 658) Msr valiliine tayin edilmilerdir 394 . Yukarda da ifade ettiimiz gibi, bu dnem ile ilgili Msrn idari yapsn yanstan rivayetlere sahip deiliz. Ancak, Muviyenin halifelii ele geirmesine kadar Msra ayrca bir kad tayin edilmediini, kadlk grevini valilerin stlendiini ve urta emirliinin de Kays b. Sad b. Ubdenin valilii zamannda Sib b. Him, Muhammed b. Ebi Bekrin valilii zamannda ise Abdullah b. Eb Harmele tarafndan yrtldn grmekteyiz 395 . Emevler devrine gelince, onlarn Msra tayin ettikleri valiler umumiyetle kendi kabilelerinden ve hatta halifelerin kendi ailelerinden olmutur 396 . Bu arada, Amrn Msra ikinci defa hangi art1arla vali olduu konusuna, Msr valiliinin ne kadar nemli bir valilik olduunu tebrz ettirmek asndan, ksaca temas etmek verinde olacaktr. Hilfet konusunda, Ali b. Eb Tlib ile Muviye arasndaki mcadelede Muviye tarafn tutan Amr b.el-s, Msr valiliinin kendisine verilmesi karlnda Muviyenin yannda yer almtr. slm tarihi kaynaklar Amrn Muviyenin yannda yer almak iin am ve Msr Tume olarak ondan istediini ve Muviyeden sonra halifeliin kendisine gemesini de art olarak ne srdn, ancak Muviyenin bunu reddettiini, daha sonra Muviye b. Hudeycin arac olmasyla Muviye ile Amrn Tumesiyle birlikte Msr valiliinin Amra verilmesi ve onun Muviyeden sonra halife olmas artlary1a anlatklarn nakletmektedir 397 .

393 394

Kind, Vult, 13-14. Bkz. Kind, Vult, ilgili ahis1ar. 395 Kind, Vult, 20-27. Fahrettin Atar, slm Adliye Tekilt, Ankara 1979, 74. Burada unu da ifade etmek isteriz ki halife Osmann son yllar ve Ali b. Eb Talib dnenindeki i karklk1ar tezimizle dorudan alakal olmad iin konunun detaylarna girmeyi uygun grmedik. Halife Osmann ldrlmesinde Msrllarn rol ile ilgili olarak geni bilgi iin bkz. Sabri Hizmetli, Tarihi Rivayetlere Gre Hz.Osmann ldr1mesi, A...F.Dergisi, Ankara 1985, XXVII, 149-176; Julius Wellhausen, slmiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri (ev. Fikret Iltan). Ankara 1989. muhtelif sahifeler; Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, 21-26, 44-47; Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekk1 Devri (ev. Ethem Ruhi Fglal), Ankara 1981. 11-18; Hasan brahim Hasan, Tarihud- Devletil- Ftmyye fil- Marib ve Msr ve Suriye ve Bildi- Arab, Msr 1981 (IV. Bsk.), 10-11. 396 Munis, Tarihu Msr (Tarihul- Hadratil- Msriyye), II, 361-362; Ferruh, Tarih, 206-207. 397 Bkz. Yakub. Tarih, II, 221; Kind, Vult, 31; bn Kuteyhe, Eb Muhammed Abdullah b. Muslim; mme ves- Siyse (thk.: Th Muhamrned ez- Zeyn), Beyrut Trz. I, 86-88 (Bu eserin bn Kuteybeye nisbeti phelidir, ancak biz dipnotlarda dima bn Kuteybe, mme eklinde kullandk.; Mesudi, Mrc, II, 363; bn Haldun, ber, 11/2, 168; bn Hallikan. Ebul- Abbas emsddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr, Vefeytul- Ayn ve Enbu Ebniz- Zemn (thk.: hsan Abbas), Beyrut 1397/1977. III, 63; bn Tariberd. Ncm, I, 63; bnl- Esr, Kmil, III, 274-276 (T.T.281-284); Diyarbekr, Hams, II, 292., Muhammed b. Akl el-Alev de, Muviyenin, Hz.Ali ile yapt mcdelede kendi yannda yer almas karlnda Amra Msr

75

Anlamadan sonra Msr valiliinin nemini ifade eden Amrn Msr valilii hilfete denktir 398 sz olduka dikkat ekicidir. Muviye ile anlaan Amr, ordusuyla Msra girmi ve Ali b. Eb Talibin Msr valisi Muhammed b. Ebi Bekri ldrerek 399 , Msr valiliini her konuda tam yetki ile uhdesinde toplamtr. Burada Tume konusuna da temas etmek istiyoruz. Tume ile kastedilen mana, Msr gelirlerinin toplandktan ve gerekli harcamalar yapldktan sonra artan miktarn hilafet merkezine gnderilmeyip valiye (yani Amra) kalmasdr 400 . Bylece Msr, gelirleriyle beraber Amra tahsis edilmi bir nevi zel mlk oluyordu. Bu arada hemen belirtelim ki, Amr b. el-s, vefatna yakn bir zamanda halife Muviyeye bir mektup yazarak, kendisinden sonra olu Abdullahn Msr valisi olmasn istemitir. Bununla Amr Msrn kendi ailesinde kalmasn arzulamtr. Muviye Amra gnderdii cevapta, onun bu isteini kabul ettiini bildirmesine ramen, szn tutmam ve Amrn lmnden nce Msra vekil olarak brakt olu Abdullah azledip, verine kendi kardei Utbe b. Ebi Sfyn tayin etmiti 401 . Emeviler dneminde Msrn tek elden idare edildiini ve halife Hz. merin ikiye bld idari sisteme bir daha dn1mediini grmekteyiz. Ayrca buna ilve olarak frikyye fetihlerinin tamamlanmasna kadar bu blgenin de Msr valiliine tayin edilenlerce idare edildiini grmekteyiz 402 . frikyye fetihlerinin tamamlanmasndan sonra ise bu blge Msr valiliinden ayrlm ve dorudan halifeye bal mstakil bir valilik haline getirilmitir. Buna gre, Msr valilii Arten Berka ve Trablusgarba kadar olan blgeyi iine alrken frikyye (yani Kuzey Afrika) valilii Msrn batsndan Endls ve Akdeniz Adalar dhil olmak zere, Atlas okyanusuna kadar olan blgeyi iine almaktayd. Merkezi Kayrevand ve Endls ile adalara, Kayrevana bal olarak valiler atanmaktayd. 403 Ancak hemen belirtelim ki, Ukbe b. Nfiin frikiyyeye ikinci defa tayini, Msr valiliince deil, dorudan halife tarafndan yaplmtr. Mervn b. el-Hakemin, hilfeti Emevlerin Sufyan kolundan Mervn koluna geirmesi srasnda Msr valisi olan Abdlaziz b. Mervn, frikyyeye atanan valilere dorudan mdhale yetkisine sahipti.

Tugme ve Rvet olarak verdigini ifade etrnektedir. Bkz. Muhammed b. Akil b. Abdillah el-Alev ellHseyn, Kitbun- Nesihil- Kfiye li-men Yetevell Muviye, Haydarbad Dakkan Trz., 48. 398 bn Abdilhakem, Fth, 192. 399 Kind, Vult, 30-31. 400 Bkz. Dipnot 324deki kaynaklar. Ayrca Bkz. Reyyis, Harac, 185. 401 Kind, Vult, 34-35. 402 Mesel. Abdullah b. Sad b. Eb Serh, Mesleme b. Muhalled ve Abdlaziz b. Mervn Msr ye frikyye valiliklerinin ikisine birden tayin edimi1erdir. Bkz.dipnot 361. 403 H.brahim Hasan; Nzm, 160. H.brahim Hasan ve Ali brahim Hasan, burada Emevler devrinde slm devletinin idari ynden bee ayrldn ve; 1 .Hicaz, Yemen ve Orta Arabistan, 2. Irakiye (Eski Bbil ve Fars blgeleri), 3.Cezire ye Kk Asyann bir blm, 4.Msr ve 5.frikyye valiliklerinden olutuunu ifade etmektedirler.

76

Esasen Ukbe b. Nfiin 684685 yllarndaki frikyye valilii dnemini de, her ne kadar dorudan hilfet merkezine bal bir valilik olarak grmekteysek de, Ukbe henz bu tarihlerde, Msrda olduu gibi vilyet tekilatn kurmamt. Blgenin idari bakmdan tam mstakil hale gelmesi ise Hassan b. en-Numnn burada Divan tekiltn kurmasyla balam, Musa b. Nusayrn tayini ile de kesinlik kazanmtr 404 . Amr b. el-sdan sonra Msr valiliine yaplan tayinlerde, halife Hz. Osmann uygulamaya koyduu fakat halifelii zamannda fazla uzun mrl bir uygulama olmadn belirttiimiz, genel valilik ile harac milliinin ayr ahslarda toplanmas ve harac milliinin dorudan halifeye bal olmas eklindeki uygulamann Emeviler devrinde sk sk karmza ktn grmekteyiz. Emeviler zamannda baz valiler harac millii grevi olmakszn tayin edilirlerken baz valiler de her iki grevi uhdelerinde toplamlardr. Her iki grevin bir ahsta toplanmas ise Msr valiliine tayin edilecek kiinin, Emeviler nezdindeki siyasi nfzu ve gc ile irtibatl olmas yannda, Emev ilesine mensup olmasyla da yakndan ilgili olduunu grenekteyiz. Mesela halife Him tarafndan Msr valiliine tayin edilen Hr b. Yusufa ( valilii: 723726) harac millii grevi verilmemitir. Bu yllar iinde harac mili dorudan halifeye bal olarak halife Him nezdinde itibr olan Ubeydullah b. elHabbb tarafndan yrtlmtr 405 . Bunun yannda, Abdullah b. ez-Zbeyre bal olarak valilik yapan Abdurrahman b. Utbe b. Cahdemden 406 (valilii: Mart-Aralk 684) sonra, babas Mervn b. el-Hakem tarafndan Msra vali tayin edilen Abdlaziz b. Mervn (684 705) her iki grevi de uhdesinde toplamt 407 . Biz, frikyye valiliinin de Abdlaziz b. Mervna verildiini kaynaklarmzdan renmekteyiz 408 . Bu arada biz, Msr valilerinin Amr b. el-sdan itibaren Abdlaziz b. Mervna kadar bir idar binalarnn olmadn, onlarn idare merkezi olarak kendi evlerini kullandklarn, Abdlazizin ise 687de Fustatta Druz-Zeheb isminde bir idare merkezi ina ettirdiini Ka1kaandden renmekteyiz 409 . Msrn idar yapsyla ilgili olarak verdiimiz bu bilgilerden sonra Msr valilerinin tayin ve azil ekilleri ile grev ve yetkilerinin neler olduu hakknda ksa bilgiler vermek istiyoruz. Ancak hemen belirtmeliyiz ki, bunu yaparken bu idari kurumun i1eyiini slm idare hukukuna istinaden deil uygulamada tespit ettiimiz baz rnekler erevesinde de alacaz.
404 405

Bkz. kinci blm: Hassn b. en-Numn Gassnnin Azli konusu. Kind. Vult, 73-74. 406 Kind, Vult, 41-48. 407 bn Tariberd, Ncm, I, 172; Makriz, Htat, I, 210. 408 Belzur, Fth, 231(T.328); Yakub, Tarih, II, 272; Makriz, Htat, I, 209-210; Zeheb, ber, I. 99. 409 Ka1kaand, Subh, III, 331.

77

-Valililerin Tayin ve Azilleri Msr valileri halifeler tarafndan tayin ve azledilmekteydi. Ancak bu tayin uygulamasnn iki istisns olmutur. Bunlardan birincisi halife Hz. Osmann ldrlmesiyle sonulanan fitne srasnda, Muhammed b. Eb Huzeyfenin ayaklanmas ve Msr valiliini ele geirmesidir (656) 410 . kincisi ise; Msrllarn, son halife Mervn b. Muhammed tarafndan Msra vali tayin edilen Hanzala b. Safvn kabul etmeyip, Hafs b. el-Velidi nc defa vali olarak balarna getirmeleri ve halifenin bu durumu istemeyerek de olsa onaylamak zorunda kalmasdr (745) 411 . Bu iki istisna yannda zikredebileceimiz bir nc durum da, Abdullah b. ez-Zbeyrin halifeliini ilan ettikten sonra Msrda onun adna, Abdurrahman b. Utbe b. Cahdemin valilik yapm olmasdr 412 . Bunlarn dnda halifelerin bir nceki valinin vekil olarak brakt veya tavsiye ettii kii1eri 413 yahut da Mslmanlarn ricasyla geici olarak ve belli bir gaye ile belli bir kiiyi 414 Msr valiliine tayin ettiklerini grmekteyiz. Ayrca halifelerin bazan da Emev ilesi nezdinde nfz ve g sahibi olan kiileri, bu nfzlarndan ekindikleri iin, valilie tayin etmek zorunda kaldklarn kaynaklarmz zikretmektedir 415 . Msr valilerinin grevlerinden azledilmeleri veya ayrlmalar konusuna gelince; bunun sebebleri arasnda valilerin baka bir vere atanmalar 416 , 1me1eri 417 istifa etmeleri418 ,

410 411

Kind, Vult, 14-20; Kind, Vult, 86-87; bn Tariberd, Ncm, I, 301-303. Bu husus Kelb - Kays mcdelesinin bir neticesidir. Hanzala ise Kelbdir. Ancak halife Mervn bir yl sonra Msra Havsere b. Sheyli tayin etmi ve bu vali vastasyla Hafs ldrtmtr. Bkz. Ayn yer. 412 Kind, Vult, 41-48 413 Mesel, Bir b. Safvn Msrdan frikyye valiliine tayin edildii zaman kardei Hanzala b. Safvn halife Yezid b. Abdilmelike tavsiye etmi, o da kabul etmitir. Bu, Hanzala b. Safvnn ilk valiliidir. Bkz. Kind, Vult, 71-72; bn Tariberd, Ncm, I, 250. 414 Mesel, Amr b. s Msr valiliinden azledildikten sonra, Rumlar skenderiyyeye kartma yapp ehri tekrar geri aldklarnda, Msrda bulunan Mslmanlar halife Hz. Osmandan, Amr hi olmazsa, Rumlar skenderiyyeden karncaya kadar tekrar Msr valiliine atamasn istemilerdir. Halife Hz. Osman da onlarn bu isteini kabul etmi, Amr geici olarak, Rumlar skenderiyyeden karmas iin tekrar Msra atamtr. Bkz. Belzur, Fth, 225 (T.T.320321); Kind, Vult, 11; bn Tariberd, Ncrn, I,65. 415 Mesel, halife Him b. Abdilmelikin Hafs b. Veldi, onun Emevler ve devrinin ulems nezdindeki nfuzundan ekindii iin Msr valiliine tayin ettii nakledilmektir. Bkz. Kind, Vult, 74-75; bn Tariberd, Ncm, I, 263-264. 416 Mesel, Bir b. Safvn halife Yezid b. Abdilmelik tarafndan frikyye valiliine atand iin Msr valiliinden az1edilmitir. Bkz. Halife b. Hayat, Tarih, II, 485. 417 Mesel, Amr b. s 664de, Mesleme b. Muhalled 681de Abdlaziz b. Mervn 705de lmlerine kadar Msr valiliinde bulunmulardr. Bkz. Kind, Vult, 34,40, 55. 418 Mesel, Muhammed b. Abdilmelik, halife Him ile anlaamayp istifa etmitir. Bkz. Kind, Vult, 73. Bu valinin Msrda kan veba hastalndan korkup rdne kat ve daha sonra da istifasn halife Hima verdii de nakledilmektedir. Bkz: Ncm, I, 257.Yine bu konuda Hafs b. Velidin Mervn b. Muhammed halife olunca istifa ettii de kaynaklarmzda zehredilmektedir. Bkz. Kind, Vult, 85; bn Tariberd, Ncm, I, 291-292.

78

halife deiiminde azledilmeleri, 419 halifelerle geinememeleri 420 ikayet1er 421 saylabilir.

ve aleyhlerindeki

Bu tr azledilmeler veya grevden almalar yannda bir de halkn halifenin atad valiyi beenmeyip Msra sokmamas eklinde de bir olay kaynaklarmzda zikredilmektedir 422 ki biz bunu valinin halk tarafndan azledilmesi ek1inde dnebi1iriz. -Grev ve Yetkileri Valilik ummi manada, hilfet merkezine uzak beldelerde, halife adna karar veren ve beldelerindeki dier idari grevlerin zerinde olan bir makamdr 423 . Ancak biz burada konunun banda da ifade ettiimiz gibi, umm anlamda valilerin grev ve yetkilerini incelemeyi deil, onlarn Msrdaki baz uygulamalarndan hareketle, grev ve yetkilerinin neler olduunu ve bunu nasl kullandklarn rivayetlerde yer alan rnekler erevesinde ortaya koymaya alacaz. Msrda grev yapan valilerin grev ve yetkilerinin neler olduunu ele alrken dikkatimizi eken ilk husus, onlarn tayin ekilleri ile ilgilidir. Bu konuda kaynaklarmzda yer alan ifadeler, daha tayin safhasnda valilerin grev ve yetkilerinin snrlarn bizlere gstermektedir. Msra vali olarak atananlarn tamam hakknda ya vliyeh ..................... 424 min kbeli ..................... 425 al saltih ve harcih; ya da vliyeh .................. 426 min kbeli ................... 427 al saltih ve .................... 428 al harcih

419

Bu konuda da Hafs b. Velidin Mervn b. Muhammed halife olunca istifa etmesi rnek olarak verilebilir. Bkz. Kind, Vult, 85; bn Tariberd, Ncm, I, 291-292. Yeni halifenin kendine daha yakn kiilere valilikler vermek iin eski valilerin azledilmeleri veya istifa etmeleri dnlebilir. 420 Mesel, bir konuda vali Ahdurrahman b. Halide kzan halife Him onu azletmitir. Bkz. Kind, Vult, 7980. Ncmda ise halifenin bu valiye kzma sebebi olarak 736da Rumlarn skenderiyyeye saldrmas karsnda pasif kalmas ye onun Abbasilerle ibirlii yapt zikredilmektedir. Bkz. bn Tariberd, Ncm, 277-278. 421 Bu konuda iki deiik uygulama grmekteyiz. Birincisi halife Him nezdinde itibar ve nfz sahibi olan Msr harac mili bnul-Habhbn srasyla Hr b. Yusuf ve Hafs b. Velidi halife Hima ikayet edip azlettirmesidir. Bkz. Kind, Vult, 74-75; bn Tariberd, Ncm, I, 259, 264. ikayet yoluyla azletmenin ikinci ekli de halkn ve ileri gelen Mslmanlarn valilerini istememeleri beenmemeleri ye onu halifeye ikayet edip azlettirmeleridir. Mesel; Abdullah b. Abdilmelikin valilii zamannda Msrda fiyatlarn artmas ve Abdullahn rvet yedii iddialarnn y bulmas neticesinde halk onu halife Abdilmelik b. Mervna ikayet etmi o da Abdullah azletmitir. Bkz. Kind. Vult, 58-63. 422 Mesel: Halife Mervn b. Muhammedin 745de atad vali Hanzala b.Safvan halk Msra sokmam ve onu bir nevi azletmitir. Bu durumda halife, halkn istedii Hafs b. Velidi atamak zorunda kalmtr. Bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 301-303. Esasen bu durum Msrdaki Kelb - Kays mcdelesinin bir neticesidir. Hanzala Kelb idi. 423 H.brahim Hasan, Nzm, 165. 424 Valilie ve harac milliine tayin edilenin ismi. 425 Tayin eden halifenin ismi. 426 Tayin edilen valinin ismi. 427 Tayin eden halifenin ismi. 428 Harac milliine tayin edilenin ismi.

79

ifadeleri kullanlmaktadr 429 . Bu rivayetlerde yer alan Salt Valilii ve Harac Valilii ya da Harac millii ifadeleri zerinde biraz durmak istiyoruz. Kaynaklanmazdaki anlatmlardan anladmza gre Salt Valilii ibaresi ile kastedilenin, insanlara namazlarda imamlk yapmak olduu anlalmaktadr. slmn, din liderlik (halifelik) ile dnyevi liderlii (devlet bakanl) birletirmesi anlayndan dolaydr 430 ki, namazlarda imamlk yapmak ve ordu komutanl dhil her konuda toplumun liderliini stlenmek halife veya devlet bakanlarnn asli vazifelerindendir. Vilayetlerde halife adna grev yapan valilerin namazlarda imamlk yapmalar da onlarn asli grevleri arasnda yer alm ve hatta valiliin en nemli bir alameti olmutur 431 . Bu sebepten valilie tayin edilen kii1er iin Namaz valiliine atand denilmesi, bu kii1erin genel manada beldenin vahiliine atanmalar anlamna gelmektedir. Harac Valilii veya Harac milliine tayin edildi ifadesi ile Msrda toplanacak gelirler (vergiler) ve bunlarn harcamalarndan sorumlu idari makama yaplan tayinler kastedilmektedir. Harac milliinin, devlet gelirlerinin en nemli kayna olan vergileri toplama ve onlar harcama gibi hassas bir grevi yklenmi olmas, halifelerin harac milliini bazan genel valilere tevdi ederken, bazan da bu greve vahiden ayr kii1eri tayin etmelerine ve harac millerini dorudan kendilerine kar sorumlu tutmalarna sebep olmutur 432 . Bu sebeptendir ki, kaynaklarmz, Msra tayin edilen valilerin atanma ekillerini, yukarda naklettiimiz ifadelerde grld gibi, valilerin hangi grev ve yetkilerle atandklarn belirtmitir 433 . Tayin ekillerinde grlen bu durum dikkate alndnda, Msr valiliine getirilen kii, ayet harac millii grevi de kendisine veri1memise, o vali, genel manada harac millii de dahil olmak zere btn idari mekanizmann miri durumunda olmasna ramen, Msr gelirlerinin (vergilerinin) toplanmas iine mdahale edemezdi. Msr valilerinin grev ve yetkilerinin snrlarn genileten bir atama ekline daha temas etmek istiyoruz. 0 da, baz valilerin Msrn yannda frikyye valiliine de atanm olmalardr. Esasen bu durum Abdlaziz b. Mervnn Msr valiliine kadar zaman zaman bavuru1mu olan bir uygulamadr. Abdullah b. Sad b. Eb Serh, Mesleme b. Muhalled ve
429 430

Valilerin atanma formlleri iin Bkz. Kind, Vult, ilgili yerler. Muhammed Hamidullah, slm Messeselerine Giri, (Trkesi : .Sreyya Srma), stanbul 1984. 101-102. 431 H.brahim Hasan, Nzm, 165. 432 mer b. el- Hattbn, Msrn vergileri konusunda, Amr denetletmesini ileride ince1eyceiz. Halife Osmann harac millii ile genel valilii birbirinden ayrmas konusundaki tartmalar ise yukarda zikretmitik. 433 Mesel, Amr b. sn her iki valilik dnemi, Mesleme b. Muhalled, Abdlaziz b. Mervn. Kurre b. erk ve dier baz valilerin grevleri harac milliine de mildi. Utbe b. Eb Sfyn. Sad b. Yezid, Eyyb b. urahbi1 ye dier baz valiler de harac millii uhdelerinde olmayan valilerdi. Bkz. Kind, Vult, ilgili yerler.

80

Ahdlaziz b. Mervn her iki blgenin idaresi kendilerine verilen valilerdir. Bu ylnn grev sreleri, Abdullah b. Sadn 10 yl (645655), Mesleme b. Muhalledin 15 yl (667 682) ve Abdlaziz b. Mervnn 20 yl (685704) 434 olmak zere toplam 45 yl olup frikyye fetihlerinin balayp devam ettii ve nihayet hemen hemen tamamland devirdir. Bu devir iinde fetihler devam ettii iin genel olarak buraya atanan valiler, validen ziyade frikyye fethine gnderilen bir ordu komutan zelliini tamaktaydlar ve umumiyetle halifeler tarafndan atanyordu 435 . Mezkr valilerin Msr ve frikyye valiliklerinin ikisine birden atanmalar eklindeki rivayetler ise, frikyyenin idari mekanizmasnn Msra bal olduu ve burann idari ilerinin Msr valisi tarafndan dzenlendii yorumunu aklmza getirmektedir. Abdlaziz b. Mervndan sonra Msr ve frikyyenin ikisine birden vali olarak atanan tek kii ise, halife Him tarafndan tayin edilen Hanzala b. Safvndr 436 ki, bir istisna teki1 etmektedir. Msr valilerinin tayin ekilleri itibryla karmza kan rivayetleri bu ekilde deerlendirdikten sonra onlarn dier grevlerini yine kaynaklarmzda bulabildiimiz rivayetler erevesinde; namazlarda imamlk yapmak ve ordu komutanln yrtmek 437 , halife deiiklii olduu zaman yeni halife iin biat almak 438 , imr ve bayndrlk faaliyetleri yapmak 439 , isyanlar bastrmak 440 Msra g eden kabilelerin iskann organize etmek 441 eklinde sralayabiliriz.

434 435

Bkz. Kind, Vult, ilgili isimler. frikyye fetihlerini ba1atan Msr valisi Abdullah b. Saddr ve ayn zamanda frikyye ordular komutandr. Bkz. Belzur, Fth, 227 (T.324); Mesleme b. Muhalledin Ukbe b. Nfii frikyye komutanlndan azli ve azatl klesi Ebll-Muhcir Dinr atamas kendi inisiyatifi iledir. Ancak onun Muviyenin halifelii zamanndaki bu yetkisi, Yezid b. Muviyenin halife olmasyla elinden alnm ve Yezid, Ukbeyi bizzat kendisi frikyyeye tayin etmitir. Belzur, Fth, 230 (T.325); bnul-Izri, Murib, I, 21-23; bn1- Esr, Kmil, III, 466-467 (T.III, 473-474); bn Tariberd, Ncm, I, 132- 134. Abdlaziz b. Mervn dneminde ise, frikyyeye Zheyr b. Kays el-Belev, Hassan b. en-Numn Gassn halife Abdlmelik b. Mervn tarafndan atanm, ancak idar ynden Msr valisi Abdlazize bal olmutur. Bu komutann frikyye fetihleri blmne baknz. 436 Bkz. Belzur, Fth, 223(T.332). 437 Namazlarda imamlk yapmak ye ordu komutanln yrtmek, yukarda da ifade ettiimiz gibi, valilerin asl grevleri arasndayd. Mesela, Amrn azledilmesinden sonra, Msr valiliine atanan Abdullah b. Sad, Feyymdan Fustata geldiinde sabah namazn kldrm ve halifenin bu konudaki mektubunu Mslmanlara okumutur. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 174. 438 Mesel, Muviyenin lmnden sonra halife olan Yezid iin vali Mesleme b. Muhalled Msr halkndan bat almt. Bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 133; Vali Abdlmelik b. Rifann da Sleyman b. Abdilmelik iin Msrda bat aldn grmekteyiz. (24 ubat 715) bkz.: Kind, Vult, 66. Yine Yezid b. Velid halife olduu zaman Msr valisi Hafs b. Velid halktan biat alm ve bunun iin Msr ordusuna 30 bin dinar atiyye datmtr. Bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 291292. 439 Mesel, Amr b. s fetihlerin tamamlanmasndan sonra, Fustat ve Czeyi kurmu ve arlar yaptrmtr. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 91; bn Tariberd, Ncm, I, 296; Makriz, Htat, I, 296. Yine burada rnek olarak Hr b. Yusufun Msrda Nil nehri kenarnda, Kayseriyyetu Hirn adyla bir ar yaptrdn zikredebiliriz. Bkz. Kind, Vult, 74. 440 Mesel, Hr b. Yusuf zamannda harac mili olan bnl-Habhb Kibtlerin harac vergilerini artrd zaman bir isyan olmu, Hr b. Yusuf da onlarn bu isyann bastrmtr. Bkz. Kind, Vult, 73-74; Ayn ekilde

81

Msr valilerinin sahip olduklar yetkilere gelince; grebildiimiz rivyetler erevesinde, onlarn yetkilerinin en bata geleni kendilerine bal olarak baz idari grevlere tayinler yapmalardr. Bu cmleden olarak valilerin; urta emiri 442 ayet harac millii grevi uhdelerine veri1mise harac mili 443 , Beytl-Ml mili 444 Meks (=ur yeni ticaret mallar vergisini toplayan) mili 445 , tavhin mili 446 , kad 447 , kasas grevlisi (=kusss) 448 , ordu komutan 449 , namazlar kldracak imam 450 , Fustattan ayrlaca zaman yerine istedii birini vekil olarak brakma 451 ve sahil ehir1erine murbt tayin etme 452 gibi yetkilerinin olduunu grmekteyiz. Valiler bu yetkilerinden baka, ordunun saysn arttrma 453 ve geici de olsa

Hanzala b. Safvn da bir Kibt ayaklanmasn bastrmtr. Bkz. Kind, Vult, 81; bn Tariberd, Ncm, I, 281. 441 Mesela, halife mer b. el-Hattb, amda yaayan ve Kuda kabilesinin bir kolu olan Behiyy kabilesinin te birini Msra naklettiinde, bu kabilenin Msra yerletirilmesi iini mra vermitir. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 116; Yine Velid b. Rifann valilii dneminde halife Himn izniyle 109/727de Kays kabilesinden bin kii Msra nakledilmitir. Bu kabilenin Msra yerletirilmesini de vali Velid, harac mili bnu1-Habhba vermitir. Bkz. Kind, Vult, 75-77; bn Tariberd, Ncm, I, 265; Makriz, Htat, I. 80. 442 Mesel, Amr b. s, Hrice b. Huzfeyi (bkz.bn Abdilhakem, Fth, 105; Kind, Vult, 31); Abdlaziz b. Mervn Amr b. Sad b. s (bkz. Kind, Vult, 49) urtaya tayin etmilerdi. Bu konudaki rnekler oaltlabilir. 443 Mesel, vali Abdlmelik b. Rifaa harac amilliine Usme b. Zeyd et-Tenhyi atamt. Bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 231. 444 Beytl-Mle yaplan tayin hakkndaki ilk ve tek rivayet Abdlaziz b. Mervn dnemine aittir. Abdlaziz b. Mervn, Beytl-Ml amilliine ayn zamanda kad ve kasas grevlisi olan bn Huceyreyi atamtr. Bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 231. 445 Msrdaki ilk Meks milinin Hrice b. Huzfe olduunu ve onun Amr b. s tarafndan tayin edildiini grmekteyiz. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 113, 231. Bu konu ileride ele alnacaktr. 446 Bu konuda sadece bir rivayete sahip bulunmaktayz. bn Abdilhakein, Amr b. sn Mesleme b. Muhalledi Tavhn milliine atadn bildirmektedir. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 100, 231. 447 Msra ilk kad tayininin halife mer b. el-Hattb veya Amr b. s tarafndan yapld hakknda farkl rivayetler bulunmaktadr. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 102-103, 111; Kind, Vult, 300-301; Vek, Kudt, III, 221. Msr valisi Mesleme b. Muhalled, Msr kadsn kendisi tayin etmi ve kadl, urta eminlii ile beraber bis b. Sade vermitir. Bkz. Kind, Vult, 39. 448 Kasaslk grevine ilk olarak 659da Amr b. sn, ikinci valilii zamannda Sleym b. Itr et-Tcb tayin edilmitir. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 231; Kind, Vult, 303304; Vek, Kudt, 221. 83/702de ise Kasaslk grevine, Abdlaziz b. Mervn bn Huceyreyi atamtr. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 235; Kind, Vult, 317; Vek, Kudt, III, 225; bn Kesr, Bidye, IX, 54. 449 Mesela, Abdlaziz b. Mervn. Msrn ordu komutanlna kardei Muhammed b. Mervn tayin etmitir. Bkz. Kind, Vult, 55. 450 Mesela, Abdlaziz b. Mervn, Msrda namaz kldrmak zere Malik b. erhil el-Havlniyi atamtr. Bkz. Kind, Vulat, 55; Vali Abdlmelik b. Rifa hasta olduu zaman namazlar kardei Velid b. Rifaaya kldrtmt. Bkz. Kind, Vult, 75; bn Tariberd, Ncm, I. 264-265. 451 Mesela, Amr b. s, halife mer b. el-Hattbn yanna ilk gittiinde Zekeriyya b. Cehm el-Abderyi, ikinci defa gittiinde ise olu Abdullah b. Amr (bkz. Kind, Vult, 10); Utbe b. Eb Sfyn ama giderken, Abdullah b. Kays b. Kays et-Tcbyi (bkz. Kind, Vult, 34-35; bn Tariberd, Ncm, I, 124); Abdlaziz b. Mervn ama giderken Ziyad b. Hanzala et-Tcibiyi (bkz. Kind, Vult, 51; bn Tariberd, Ncm, I, 193) vekil olarak brakmlardr. 452 Mesela, Amr b. s ilk valilii srasnda Ukbe b. Nfii, ikinci valilii zamannda Ruveyfi b. Sbit el-Ensryi Berkaya murabt olarak atamtr. Ruveyfi, 43/663-664te lnceye kadar bu grevini srdrmtr. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 109-110; Msr valisi Utbe b. Eb Sfyn, skenderiyye murabtlna Alkame b. Yezid elGutayfyi atamtr. Bkz. Kind, Vult, 36. 453 Mesel, Kurre b. erik ordunun saysn arttrmtr. Bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 219.

82

vilyet merkezini baka bir vere nakletme 454 gibi yetkileri de kullanmlardr. Ayrca valilerin kendilerine hcibler tuttuklarn da grmekteyiz 455 . Bu arada Msrdaki murbtlk grevine de ksaca temas etmek istiyoruz. Msrda iki tane murbtlk merkezi grmekteyiz. Biri skenderiyye, dieri de Berkadr. Her iki ehir de Akdeniz sahilinde olup, Rum donanmasnn saldrlarna aktr. Bu sebepten biz bu iki ehrin korunmas iin buralarda murbtlk merkezleri oluturulduunu grmekteyiz. Msrda murbtlarn valiler tarafndan tayin edildiini grmekteyiz. lk murbt tayinini de Amr b. el-s yapm ve skenderiyyenin fethinden sonra buraya Abdullah b. Huzfe b. Kays es-Sehmiyi murbt olanak atamtr 456 . Amr b. el-s, skenderiyyeyi fethettikten sonra ordusunu drde ayrm ve drtte birini skenderiyye iinde drtte binini de skenderiyye sahillerine yerletirmitir ki, bu iki grup skenderiyye murbtlnn askeri gcn oluturmaktayd. Geri kalan drtte ikisini de yanna alarak skenderiyyeden ayrlmtr. skenderiyyede brakt bu birlikleri de alt ayda bir yannda kalanlar ile deitirmitir 457 . skenderiyye murbtl konusunda halife mer b. el-Hattbn da zel bir ihtimam gsterdii anlalmaktadr. Bu konuda bn Abdilhakem, halife Hz. merin her yl Medinelilerden oluan bir birlii skenderiyyenin korunmas iin gnderdiini ve valisine de (yani murbt olan kiiye de) skenderiyye hakknda gafil olma ve oradaki nbeti sklatr. Bu konuda (yani skenderiyyenin korunmas konusunda) Rumlara gvenme 458 eklinde bin talimat gnderdii grlmektedir. bn Abdilhakemin naklettii bu rivayetin devamnda, halife Osman b. Affann da Msr valisi Abdullah b. Sad b. Eb Serhe skenderiyye murbtl konusunda dikkatli olmasn, onlarn ihtiyalarn karlamasn ve burada grev yapan birlikleri her alt ayda bir deitirmesini emrettiini grmekteyiz 459 . Msr valisi Utbe b. Eb Sfyn da ubat 665de skenderiyye murbtlna Alkame b. Yezid el-utfyi tayin etmitir. Blgenin korunmas iin 12 bin kiilik bir birliin bana getirilen Alkame, skenderiyye kalesi iinde bin murbtlk merkezi in ettirmitir 460 .

454

Mesel, Abdlaziz b. Mervn, Fustatta 689da veba salgn ktnda vilayet merkezini geici olarak Hulvna tamt. 0 bunu yaparken Msr ordusunu da Hulvna nakletmi ve ordu iin burada bir karargh ve bir de camii ina ettirmitir. Bkz. Kind, Vult, 49; bn Kesir, Bidye, VIII. 316; Zeheb, Dvel, I, 53; bn Iys, Bediuz-Zuhr, I. 122-123. 455 Mesel, Amr b. sn hciblerinden biri Kays b. Kleyb idi. Kays daha sonra Abdlaziz b. Mervnn da hcibliini yapmtr. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 123-124. 456 Belzur, Fth, 221 222 (T.315-317). 457 bn Abdilhakem, Fth, 130-131, 191-192; Belzur, Fth, 222-223(T.3 17-318); Makriz. Htat, I, 167. Ayrca bkz. skenderiyyenin Birinci Fethi konusu. 458 bn Abdilhakem, Fth, 191-192. 459 bn Abdilhakem. Fth. 191-192. 460 Kind, Vult 36.

83

Msrdaki murbtlk merkezlerinden bir dieri de Berkadr. skenderiyyenin fethinden sonra Berka, Trablusgarb ve civarnn fethine kan Amr b. el-s, blgeyi fethettikten sonra, 643de buraya Ukbe b. Nfi el-Fihriyi murbt olarak brakmtr. Bu konuda Belzur Amr b. el-sn Ukbeyi Magribe vali olarak tayin ettiini ve bunu halife mer b. el-Hattba bildirdiini nakletmektedir 461 . Abdlaziz b. Mervnin valilii zamannda 43/663-664de Berka murbt atiyye b. Yerbu idi. bn Abdilhakem, Berkada kan bir veba salgn srasnda Atiyye b. Yerbuun yannda 700 kii olduu halde vebadan kamak zere denize aldn nakletmektedir. Denizde Rum donanmasyla karlaan Atiyye onlarla savam ve yenilmitir. Rumlar Berkaya kartma yapmak zereyken Msr valisi Abdlaziz b. Mervn, klesi Telid komutasnda bir birlii Berkaya gndermitir. Telid Rumlarn Berkaya kmalarna mani olmu ve Abdlaziz tarafndan nce klelikten azledilmi sonra da Berka murbtlna tayin edilmitir 462 . Yine, Abdlmelik b. Rifaann Msr valilii zamannda (724-727) Fehd b. Kesr b. Fehdin Berka valilii, yani Berka murbtl yaptn grmekteyiz 463 . b)Harac millii (=Divnul-Harac) Harac millii, cizye ve harac vergilerini toplayan, haraca tbi arazilerin lmlerini ve cizye ile mkellef olan zmmlerin nfus saymn yapan idari bir makamdr. mer b. elHattbn halifelii zamannda geni bir corafi alana yaylan slm devletinde, fethedilen topraklarn ftihler arasnda taksim edilmeyip, blge halknn elinde braklmas ve kendi dinlerinde kalan Gayr-i Mslim halka, cizye, topraklarna da harac vergisi konulmas, bu ilerin tespit, tanzim ve tahsili ile megul olacak bir idari kurumun dogmasna sebep olmutur. Bu ilerle uraan idari makama harac millii (veya Divanul-Harac) denilirken, bu grevi yrten kiiye de harac mili (veya Shibu Divanil-Harac) ismi verilmitir. Biz bu konu bal altnda genel olarak vergilerle ilgili olmalar sebebiyle Beytl-Ml milliini, Ticaret Mallar vergisini toplayan Meks milliini ve deirmen vergisi toplayan millik diyebileceimiz Tevhin milliini de ele almay uygun grdk. Harac millii konusundan balayarak bunlar srasyla incelemek istiyoruz. Harac millii kurumu, slm devletinin en nemli gelir kaynaklarndan cizye ve harac vergilerini toplama grevini uhdesinde bulundurduundan dolay, her zaman nemini

461 462

Belzur, Fth, 226(T.322); Zav, Libya. 45-46; Sad Zall. Tarihul-Marib, I, 133; Cemil. Tarih, 189. bn Abdilhakem. Fth, 110, 203. 463 bn Abdilhakem, Fth, 127.

84

korumu ve beldelerde zaman zaman genel valilik ile edeer tutu1mu, bazan da genel valilikten daha nemli bir konuma gelmitir. Yukarda valilik konusunda ifade ettiimiz gibi, fetihlerin tamamlanmasndan hemen sonra, henz idari bir taksimta gidilmedii bir zamanda, btn idari grevlerde olduu gibi Msrn harac milliini de Amr b. el-s yrtyordu. Halife mer b. el-Hattbn halifeliinin sn ylnda, 644de Msr vergilerini toplama ve datmas hususunda, Amr b. els aleyhinde kan iddialara kadar bu durum bylece devam etmitir. Amr aleyhine ortaya kan bu iddialardan sonra halife mer b. el-Hattb, onun mal varln tefti ettirmi ve kaynaklarmzn neticesi hakknda bilgi vermedii bu teftiin sonunda, halife Hz. mer, Amr b. el-sn grev ve yetkilerini kstlayarak, onu Aa Msrn valilii ve harac millii grevinde brakrken, Yukar Msrn valiliine ve harac milliine de Abdullah b. Sad b. Eb Serhi tayin etmitir. Bylece Msr, Emevlerin sonuna kadar, tarihinde ilk ve tek olarak iki harac miline sahip olmutur. Osman b.Affnn halife olmasndan sonra, halife mer b. el-Hattbn uygulamaya koyduu iki blgeli idari yap ve harac millii uygulamas kaldrlmtr. Halife Osman 645de Msr valiliini tekrar tek elde toplam, ancak bu defa genel valilik ile harac milliini birbirinden ayrarak, harac amilliini dorudan halifeye bal bir makam haline getirmitir. Ancak bu uygulama fazla uzun mrl olmam ve halife Hz. Osmann bu uygulamasna kar kan Amr b. el-s, valilikten azledilerek, 646da, Abdullah b. Sad b. Eb Serh btn yetkilere sahip olarak Msr valiliine tayin edilmitir 464 . Essen Amr b. el-sn halife Hz. Osmann bu uygulamasna kar kmasnn asil sebebi, Amrn Osman b. Affna syledii Emir inei saarken, ben inein iki boynuzunu tutan kimse gibi olmak istemiyorum 465 sznden de anlalaca zere, Msrn cizye ve harac ilerinden sorumlu harac milliinin kendisine verilmemesi olmutur. Hatta, Amrn Msr valiliinden alnma sebebi de harac milliinin kendisine verilmemesi 1mutur. 0, Abdullah b. Sadn azledilip, Msr hara milliinin tekrar kendisine verilmesi 1cm iki defa Medineye Hz. Osmann yanna gitmi ve ayet Abdullah azledilmezse Msra dnmeyeceini sylemitir. Bunun zerine Hz. Osman da onu azletmitir. 466 Yine yukarda ifade ettiimiz gibi, Amr b. el-sn, Ali b. Eb Talib ile Muviye arasndaki hilafet mcadelesinde, Muviye tarafnda yer almak iin Msrn Tumesinin kendisine verilmesini art olarak ne srmesi 467 de Msr harac milliinin ne
464 465

Valilik konusuna baknz. Belzur, Fth, 225 (T.321): Kind, Vult, 20. 466 Abdilhakem, Fth, 161; Belzur, Fth, 217. 224-225 (T. 305, 319-321); Kind, Vult, 10; Taber, Tarih, IV, 256-257 (Leiden, I. 2818-2819); bn1-Esir, Kmil, III, 88 (T. III, 94); bn Tariberd, Ncm, 1. 66. 467 Valilik konusuna baknz.

85

kadar nemli olduunu bize gstermeye kfidir. Msr harac milliinin bazan valililerden daha etkili ve daha gl olduunu ifade etmitik. Bu cmleden olarak, halife Him b. Abdilmelikin Msr harac mili olan bnl-Habhb, Msr valisi Hr b. Yusufdan daha gl bir konuma sahipti. bnl-Habhb, azlettirmiti 468 . Msr harac millerinin tayin edilme ekillerine de yukarda valilerin atanmalar konusunda temas etmitik. Msra tayin edilen valiler, ayet valilik ile beraber harac millii de kendilerine veri1mise, bu grevi de kendileri yrtrler veya kendilerine yardmc olarak bir harac mili tayin ederlerdi. ayet harac millii grevi kendilerine veri1memise ve harac mili ayrca tayin edi1mise bu durumda harac mili dorudan halifeye bal olur ve Msr valisi onun ilerine karamazd 469 . Emevler devrinde de harac milliinin bazan genel valiye verildiini bazan da genel validen ayr olarak tayin edildiini grmekteyiz 470 . Emevlerin ilk Msr valisi mr zel durumu itibariyle istisn edecek olursak, Amrdan sonra Msr valiliine atanan Utbe b. Eb Sfynn tayininde harac millii grevinin olmadn grmekteyiz. Muviye, kardei Utbeyi Msr valiliine tayin ederken, Amrn harac mili Verdn grevinde brakmtr. Ancak daha sonra Msrdan gelen devlet gelirlerinin azaldn ve 5 milyon dinara kadar dtn gren Muviye, Verdna bir mektup yazp Kbtlerin cizyesini birer krat arttrmasn emretmitir. Verdn buna kar knca Muviye onu azletmi ve harac millii grevini de kardei Utbeye vermitir 471 . Harac millerinin grevlerine gelince; onlarn en nemli grevleri, blgelerindeki cizye ve harac vergilerini toplamaktr. Bunun iin onlarn, cizye ve harac ile mkellef olan zmmleri saydrdklarn ve haraca tbi arazileri ltrdklerini grmekteyiz. Yine harac millerinin, bu saym ve lmlerden sonra listeler hazrlayarak, mkellefleri kaydettiklerini ve ertesi yl yaklak ne kadar vergi toplanacan, daha bir yl ncesinden tesbit ettiklerini, bunun iin her blgede oluturulan ky idarecilerinden ve ileri gelenlerinden faydalandklarn kaynaklarmz nakletmektedirler 472 . dorudan halifeye bal idi ve o, kendisiyle anlamazla den vali Hr b. Yusufu halife Him b. Abdilmelike ikyet ederek

468 469

Kind, Vult, 74; bn Tariberd, Ncm, I, 259. Halife Osman b. Affan ve Hirn b. Abdilmelik zamanlarnda olduu gibi. 470 Valilik konusuna baknz. 471 bn Abdilhakem, Fth, 86. Hasan brahim Hasan ve Ali brahim Hasan, Amrn, ikinci valiliinin ilk ylnda, Msrda 9 milyon dinar vergi toplandn, son ylnda ise bunun 5 milyon dinara dtn ifade etmektedirler. Bkz. H.brahim Hasan, Nzm, 225. Ayrca Cizye Vergisi konusuna baknz. 472 Bu konuda Cizye ve Harac Vergisinin Tahsili konusuna baknz.

86

- Beytl-Ml millii Harac millerinin cizye ve harac vergilerini toplama grevleri yannda, topladklar bu vergileri gerekli yerlere harcama ve maa olarak (atiyye) datma yetkilerinin olduunu da grmekteyiz. Buna gre harac milleri ayni zamanda bir Beytl-Ml grevlisi de olmaktadr. Bu sebepten biz Beytl-Ml milliini harac millii konusu iinde ele almay dndk. Bu konuda Amr b. el-sn, halife mer b. el-Hattb zamannda, hem vergileri toplayan bir harac mili, hem de toplanan bu vergileri gerekli yerlere harcayan ve Mslmanlarn atiyyelerini datan bir Beytl-Ml grevlisi olduunu syleyebiliriz. Halife mer b. el-Hattbn, Msrda kimlere ne kadar maa verilecei konusunda Amr b. el-s muhatap almas bunun ak bir delilidir 473 . Harac millerinin, bu grevleri yannda Beytl-Mle baktklarna dair habere daha dikkati ekmek istiyoruz. Bunlardan bin Muviye b. Eb Sfynn halifelii dnemi ile ilgilidir. Muviye, Msr kads Sleym b. Itr et-Tcibye yazd bir mektupla, ona Msrda bulunan yarallar ve sakatlar tesbit etmesini, onlarn ihtiyalarn belirlemesini ve onlar Beytl-Mlden sorumlu Divan miline (Shibud-Divan) gnderip onlara atiyye (=maa) balanmasn salamasn emretmitir. Suleym b. Itr da, yarallar ve sakatlar tesbit ettikten sonra, onlar, ihtiyalarn karlasn ve maa balasn diye harac miline gndermitir 474 . Harac milinin ayn zamanda Beytl-Ml mili olduuna dair ikinci haber, Kurre b. erkin valilii (valilii: 709-715) dnemine aittir. Msrn genel valisi olmas yannda, harac mili de olan 475 Kurre b. erik, vergilerini demeleri iin baz beldelere yazd mektuplarda, belde sorumlularnn mkelleflerden vergileri toplamalarn ve hemen Fustattaki merkez Beytl-Mline getirmelerini istemektedir 476 . Biz, cizye ve harac vergilerini toplama grevinin harac milleri tarafndan yrtldn ve yukardaki mektupta ise cizye ve harac vergilerinin Fustattaki merkez Beytl-Ml!ine getirilmesinin istendiini dnecek olursak, harac millii ile Beytl-Ml milliinin tek elden, daha dorusu Beytl-Ml amilliinin de harac millii kurumu tarafndan idare edildiini syleyebiliriz. Bu konudaki nc rivayet de, Msr valisi Havsere b. Sheyl el-Bhil (valilii: 745748) dnemine aittir. Bu dnemde Msr kads olan Abdurrahman b. Slim el-Ceyni, 748 yl Ekim ve Kasm aylarnn maan, Beytl-Ml milinden alm ve kendisine maan
473 474

bn Abdilhakem, Fth, 230-231. Kind, Vult, 309, Bu rivayet bize harac mili, Beytl-ml mili ve Sahibud Divann ayn kii olduunu gstermektedir. Bu dnemdeki harac milinin kim olduunu tesbit edemedik. Ancak, Muviyenin halifelii ye Sleym b. Itrn kadl zamannda Msrda harac millii yapanlar Amr b. sn azatls Verdn, Utbe b. Eb Sfyn ve Mesleme b. Muhalleddir. 475 Kind, Vult, 63. 476 Nabia Abbott, The Kurrah Papyri From Aphrodito in the Oriental Institute, Chicago 1938, 52-56 (Oriental Institute No: 13759); Ayrca bkz. Erkal, slm Vergi Hukuku, 343-344.

87

aldna dair bir de belge verilmitir. Bu rivayeti nakleden Kind, kad Abdurrahmann maan vermesi iin Beytl-Ml grevlisine emri verenin de harac mili sa b. At olduunu ifade etmektedir 477 . Buraya kadar verdiimiz rneklerde, Beyt1-Mle hep harac millerinin baktklarn tesbit etmi bulunuyoruz. Bunun tek istisnasn ise, yani Beytl-Ml milliinin, harac mili dnda baka bir ahsa verildiine dir ilk ve tek rivayete Abdlaziz b. Mervnn valilii dneminde rastlamaktayz. Abdlaziz b. Mervn, bn Huceyreyi kadlk ve kasaslk grevi yannda Beytl-Ml milliine de tayin etmi ve ona bu grev iin senelik 200 dinar maa vermitir 478 . -Meks millii Meks milliine gelince, bu milliin grevi ticret ve gmrk mallar vergisi toplamakt. Bu vergi hakknda Msr Valiliinin Gelirleri konusunda bilgi sunulacandan, burada sadece Meks millii grevinde bulunanlarn isimlerini vermekle yetineceiz. Amr b. el-sn ilk valilii zamannda Meks milliinin banda urahbil b. Hasenenin olduunu grmekteyiz. Bu konuda bize bilgi veren tek mellif bn Abdilhakemdir. bn Abdilhakem, urahbil b. Hasenenin Meks mili olduu srada Amr b. el-sn, Halid b. Sbit el-Fehmye bu grevi teklif ettiini, ancak Halidin Hz. Peygamberden Meks (vergisi) alan kii cennete giremeyecektir ek1inde bir hadis duyduunu ve bundan dolay bu grevi kabul etmediini Amra sylediini nakletmektedir 479 . urahbil b. Haseneden sonra, onun olu Rebia b. urahbilin de Msrda Meks millii yaptn grmekteyiz 480 . Kitbul-Emvl sahibi Eb Ubeyd de bize Velid b. Abdilmelik, Sleyman b. Abdilmelik ve mer b. Abdilazizin halifelikleri dneminde Msr Meks milinin Ruzeyk b. Hayyn ed-Dimek olduunu rivayet etmektedir 481 . Yine Eb Ubeyd, Abdullah b. Muhammed ve dedesi Ziyad b. Hudayrn beraberce Msr Meks (=ur) millii grevini yrttn tarih ve zaman belirtmeksizin nakletmektedir 482 .
477 478

Kind, Vult, 354. bn Abdilhakem, Fth, 235; Veki, Kudt, III, 225; bn Kesir, Bidye, IX, 54. 479 bn Abdilhakem, Fth, 112, 113, 231. Meks hadisi ve deiik varyantlar iin bkz. Ahmed b. Hanbel, Msned, stanbul 1413/1992, IV, 109, 143, 150; V, 348; Drim, Eb Muhammed Abdullah b. Abdurrahman, Snen, stanbul 1413/1992, Zekat, 28, no: 1673, I, 330; Hudud, 17, no:2329, II, 498; Mslim, Ebul- Hseyn; Sahih, stanbul 1414/1992, Hudud, 5, no: 23, II, 1323-1324; bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid; Snen, stanbul 1413/1992, Edeb, 23, no: 3718, II, 1225; Eb Davud Sleyman b.e1-Eas, Snen, stanbul 1413/1992, Hudud, 24, no:4442, IV, 588-589. 480 bn Abdilhakem, Fth, 109. 481 Eb Ubeyd, Emvl, 381(T. 423). Ayrca bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 237. 482 Eb Ubeyd, Emvl, 475-476 (T. 507).

88

Bu arada bn Abdilhakem ve Kindnin haber verdiklerine gre, Msr valisi Abdullah b. Abdilmelik (valilii: 705-708), ar ve pazarlarda Meks vergisini arttrd iin Meks veya Mkeyves diye isimlendirildiini 483 de burada zikretmek verinde olacaktr. Buna gre Abdullah b. Abdilmelikin Meks vergileriyle dorudan ilgilendiini dnebi1iriz. -Tavhn millii Tavhn milliine gelince; bu konudaki ilk ve tek bilgiyi yine bn Abdilhakem vermektedir. bn Abdilhakem, Msr Meks mili hakknda bilgi verirken Msrn Tavhn milliini de Mesleme b. Muhalledin yrttn nakletmektedir. Bu bilgiyi verdii rivayetin arkasndan yapt baka bir nakilde de Meslemenin Balakstaki 484 Tavhnin banda bulunduunu haber vermektedir 485 . Biz, incelediimiz kaynaklarda gerek Meks millii, gerekse Tavhin millii hakknda yukarda vergimiz bilgilerden fazlasn bulamadk. c) urta millii (=Divnu-urta) Msrn idari yapsnda grdmz nemli kurumlardan biri de urta milliidir. Amr b. el-s fetihlerin tamamlanmasndan hemen sonra Msr urta milliini kurmu ve ilk urta emiri olarak da Hrice b. Huzfe el-anemyi tayin etmitir 486 . Baz aratrclar 487 , Amr b. el-sn, Fustattaki camiin kble tarafnda urta millii iin bir bina ina ettirdiini ifade etmektedirler. Msr urta millii, valilikten sonra en nemli idari bir kurumdu. urta milleri, valilerin Fustattan ayrlmalar durumunda, valiye vekalet ederleri. Vali yerine namazlar kldrr, orduya komutanlk eder, ksaca valilerin sahip olduklar tm yetkilere sahip olarak hareket ederlerdi 488 . Bu cmleden olanak, vali Abdlaziz b. Mervnn 686da ama gittiinde yerine brakt urta emiri bis b. Saidin, bir vali gibi ordunun maalarn arttrd ve vali Abdlazizin Msra dndkten sonra bisin bu tasarrufuna kzmasna ramen, onu azletmekten ekindii ve lnceye kadar y erinde braktn rnek olarak zikredebiliniz 489 . Msr urta milliinin, valilikten sonra en nemli idari kurum olduunu gsteren bir baka husus da Emevler zamannda be urta milinin valilie tayin
483 484

Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 122; Kind, Vult, 59. Balaks: Yakut el-Hamev, Balaksn, Msr ehri civarnda bir ky o1duunu bildirmektedir. Bkz. Mucem, V, 15. 485 bn Abdilhakem, Fth, 100, 231. Bu konu hakknda Msr Valiliinin Gelirleri bahsinde bilgi verilmitir. 486 bn Abdilhakem, Fth, 105; Zbeyr, Nesebu Kurey, 375; Rahmun, urta, 7374. 487 Rahmn, urta, 75; Seyyide smail Kif, Msr f Fecril-slm, Kahire 1970 (II. Bask), 23. 488 Bu konuda Kindnin Kitabul-Vult ve Kitabul-Kudat isimli eserinin muhtelif sahifelerine baknz. 489 Kind, Vult. 49.

89

edilmeleridir 490 . Bu arada, baz urta millerinin, en az valiler kadar g sahibi olduklarn ve valilerin kendilerinden ekindiklerini de grmekteyiz. Az nceki bis b. Said hadisesi bunun tipik bir rneidir. Yine Msr valilerinden Abdullah b. Abdilmelikin urta emiri Abdurrahman b. Muviye b. Hudeyci azletmek istedii, ancak onun nfuzundan ekindii iin azledemedii ve onu hi olmazsa Fustattan uzaklatrmak iin maan artrarak skenderiyye murbtlna tayin ettii nakledilmektedir 491 . Msrdaki urta milliinin nemini bu ekilde belirttikten sonra imdi onlarn tayin ve azilleri ile grev ve yetkileri konusuna kaynaklarmzdaki rivayetlerden rnekler vermek suretiyle ksaca temas etmek istiyoruz. urta millerinin tayin ve azillerinin, ilk vali Amr b. el-sdan balamak zere Emevlerin sonuna kadar dima Msr valilerince yapldn grmekteyiz 492 . urta millerinin grevlerine gelince; onlarn asli grevleri Msr dahilinde syii ve kadlarn verdii hkmlerin uygulanmasn salamakt 493 . Bunun dnda onlarn yukarda belirttiimiz gibi vali vekillii, namazlarda valilerin yerine imamlk 494 ve valilerin emrettikleri dier grevleri 495 yaptklarn grmekteyiz. Bu arada, urta millii konusu iinde ele almak istediimiz bir kurum da, zel muhafz birlii diyebileceimiz, Hares, Avn ve Hayl kurumudur. Bu konudaki ilk bilgilere vali Abdlaziz b. Mervn dneminde rastlamaktayz. Kind, Abdlaziz b. Mervnn urta emiri bis b. Saidin 697de lmnden sonra urta amilliine Ziyd b. Hante et-Tcbyi atadn, ancak bu defa Hares, Avn ve Hayl Komutanln (hapishane millii, Bekilik, Yardmc birlikler ve svri birlikleri eklinde tercme edebiliriz) urtadan ayrdn ve bunlarn bana Cenb b. Mrsed b. Hani er-Ruaynyi tayin ettiini nakletmektedir. Bu konudaki rivayet zetle yledir; Abdlaziz b. Mervnn Msr dnda bulunduu bir srada urta emiri ve vali vekili bis b. Said, validen izin almadan ve kendi inisiyatifiyle ordunun maan arttracan vad etmitir. Abdlaziz b. Mervn Msra dnp durumu rendiinde, ona niin byle yaptn sormu, bis de onun ve kardei Abdilmelikin durumunu

490

urta emiri iken Msr valiliine getirilenler; Abdlmelik b. Rifa (iki defa) Hanzala b. Safvn (iki defa) Havs b. Velid ( defa) Halid b. Rifa ve Abdurrahman b. Haliddir. Daha nce vali iken urta emirliine tayin edilen tek kii de Hassan b. Athyyedir. Bkz. Kind, Vult, ilgili yerler. Ayrca Bkz. Rahmn, urta, 75. 491 Kind, Vult, 58. 492 Bkz. Kind, Vult ilgili yerler. 493 Kif, Msr, 23-24. 494 Mesel, urta emiri Hrice b. Huzfe. haricler tarafndan suikast sonucu ldrldnde vali Amr b. el-sn yerine yats namaz kldrmaktayd. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 105, 106-107. 495 Mesel Halife Muviye lup yerine olu Yezid halife olunca Msr valisi Mesleme b. Muhalled, Fustat dnda skenderiyyede olduundan urta emiri bis b. Sad Meslemenin emriyle yeni halife Yezid iin Fustatta biat almtr. Bkz. Kind, Vult, 39; Veki, Kudt, III, 223-224.

90

salamlatrmak iin atiyyeleri artrdn belirterek, isterse atiyyeleri tekrar eksi1tebi1eceini sy1emitir. Ancak Abdlaziz atiyyeleri eksiltmeyerek, bise kzmasna ramen Msrdaki nfzundan ekindii iin onu azletmemitir. 697de bisin lmyle Abdlaziz b. Mervn, urta milliine Ziyd b.Hante et-Tcibiyi atam, ancak bu defa Hares, Avn ve Hayl Komutanln urtadan ayrarak, bunlarn bana Cenab b. Mrsed b. Hni er-Ruaynyi getirmitir. Kind, bu rivayetin hemen akabinde naklettii baka bir haberde de, Abdlazizin bu kurumu urta milliinden ayrma sebebi olarak, kendisine kar kuvvet kazanp isyan edebilecek gce erien grevlileri sindirmek olduunu ve bu gibi kii1eri nce dvdrtp, sonra da hapsettirdiini bildirmektedir 496 . zel muhafz birlii diyebileceimiz bu kurumun tam olarak ne zaman kurulduunu bilememekteyiz. Ancak Kindnin rivayetinde gecen ve Abis b. Saidin lmnden sonra bu kurumun bana urta milinden ayr bir kiinin atand ifadesini dikkate alacak olursak, bu kurumun Abdlaziz b. Mervn in valiliinden nce de varolduunu syleyebiliriz. Bu kurum ile ilgili dier bilgilerimiz de yine Abdlazizin valilik dnemiyle ilgilidir. Kind, Abdlazizin Cenh b. Mrsedi bu kurumun komutanl da kendisinde kalmak zere skenderiyye valiliine (=murbtlna) tayin ettiini 497 , onun lmnden sonra da nce Amr b. Kreyb b. Salih er-Ruaynyi, onun da 40 gn sonra lmesiyle boalan bu kurumun bana bu defa Said b. Yakub el-Mefiryi tayin ettiini 498 nakletmektedir. d) Kadlk (=Divnul-Kad) Msrn ilk kads Kays b. Ebil-sdr. Onun Amr b. el-s veya halife mer b. elHattb tarafndan tayin edildiine dair iki farkl rivayet bulunmaktadr 499 . Ocak 644de Msr kadlna balayan Kays bu grevini ancak ay srdrebilmi ve ay sonra Mart 644de lmtr 500 . Kays b. Ebil-sn lmnden sonra halife Hz. mer, Amr b. el-sa bir mektup yazarak Kab b. Yesar b. Dinneyi kadla tayin etmesini emretmitir. Amr halife Hz.merin bu emrini Kaba bildirmesine ramen o, cahiliye devrinde insanlar arasnda hakemlik yaptn ve pek ok hkm verdiini, Allaha kar hl bunun mesuliyetini

496 497

Bkz. Kind, Vult, 49. Kind, Vult, 51. 498 Kind, Vult, 53. 499 bn Abdilhakem bir rivayetinde. Kays b. Ebl-sn Amr tarafndan (bkz.Fth, 102-103) baka bir rivayetinde halife Hz.mer tarafndan tayin edildiini nakletmektedir. (Bkz. Futh, 111). Kind ise, onun halife Hz.mer tarafndan atand eklinde bir rivyet nakletmektedirler. Bkz. Vult, 300-301. Ayrca bkz. Vek, Kudt, III, 221. 500 Kind, Vult, 301.

91

tadn ve bundan dolay Kadlk grevini kesinlikle kabul etmeyeceini sylemitir 501 . Bundan sonra Msr kadlna tayin edilen Kays b.Ebi1-sn olu Osman b. Kaysn da halife Hz. mer veya Amr tarafndan atandna dir iki rivayet bulunmaktadr. Halife Osmann Osman b. Kaysn kadln onayladn da Kind bize nakletmektedir 502 . Msra ilk kad tayini ile ilgili bu balang bilgilerini verdikten sonra, buradaki asl gayemiz teker teker Msr kadlarn sralamak olmadndan, imdi Msrdaki kadlarn tayinlerini ve azillerini, grev ve yetkilerini kaynaklardaki rivayetler erevesinde ele almak istiyoruz. Msr kadlar hakknda vereceimiz bilgiler, tamamen rivayetlerde bulduumuz rneklerden ibaret olacaktr. slm hukukunda kadlarn grev ve yetkilerinin neler olduu veya tayin edileceklerde aranacak art1ar gibi hususlar bizim konumuz dndadr. Msrdaki Kadlk merkezi (=adliye) Fustatta, Amr camiinin yannda bulunmaktayd. Bu konuda bize bilgi veren tek eser bn ysn Beduz-Zuhr isimli kitabdr. bn ys, bn Abdilhakemden yapt bir rivayette, Amr b. el-sn Fustat ehrini kurarken, burada insanlar arasnda hkmetmek iin bir ev yaptrdn nakletmektedir 503 . bn Abdilhakem ise Msrdaki (=Fustat) Kadlk makamnn Hris b. Fuln veya Fuln b. el-Hrisin evinin yanna yapldn nakletmektedir 504 . Kadlarn zaman zaman Fustattaki Amr camiinde de davalara baktn grmekteyiz. Mesela; Kind 737745 tarihleri arasnda Msr kadl yapan Hayr b. Nuaymn ikindi namazna kadar, camiin iinde Mslmanlarn davalarna baktn, ikindiden sonra da camiin nndeki merdivenlere oturarak Hristiyanlarn davalarna baktn nakletmektedir 505 . Msr kadlarnn atanmalar ve azledilmeleri ise bazan halifeler, genellikle de Msr valileri tarafndan yaplmtr. Yukarda da belirttiimiz gibi, Msra ilk kad tayinini bir rivayete gre halife Hz. mer, dier bir rivayete gre de Msr valisi Amr b. el-s yapmtr. Kind, Ali b. Eb Talibin halifelii zamanndan Muviye halife oluncaya kadar geen zaman iinde kimlerin Kadlk yapt hakknda bilgi vermezken, Taber ve mm afi, Ali b. Eb Tlibin kaz ilerden, valisi Muhammed b. Eb Bekri sorumlu tuttuunu bildirmektedirler 506 . Bundan sonra Emev halifelerinden Muviye b. Eb Sfyn, Sleym b.

501 502

bn Abdilhakem, Fth, 230; Kind, Vult, 301-302; Vek, Kudt, III, 221. bn Abdilhakem, Fth, 230-231; Kind, Vult, 302-303, 305. 503 bn yas, Bediuz-Zuhur, I, 103. 504 bn Abdilhakem, Fth, 115. 505 Kind, Vult, 351. 506 Bkz. Kind, Vult, 302-303; e-fi, Muhammed b. dris, el-mm (thk.: Muhammed Zehr en-Neccr), Beyrut 1393/1973 (II. Bask), VI, 139; es-Sann, Eb Bekr Abdrrezzk b. Hemmm, el-Musannf (thk.: Habburrahmn el-Azam), Beyrut 1390/1970. VI. 62, No: 10005; Taber, Trih, IV, 556 (Leiden, I, 32463246); Atar, Adliye, 74. 226.

92

tr et-Tucbyi 507 , Sleyman b. Abdilmelik Iyaz b. Ubeydillah el-Ezdyi (ikinci kadl) 508 , mer b. Abdilaziz, Abdullah b.Yezid b. Huzmiri 509 ve Him b. Abdilmelik Yahy b. Meymun el-Hadramyi 510 Msr kadlna tayin etmilerdir. Bunlarn dnda kadlarn tamam Msr valilerince atanm ve azledi1milerdir 511 Msr kadlarnn grevlerinden ayrlmalar, umumiyetle azledilmeleri suretiyle olmutur. Toplam 19 kad 21 kez Kadlk makamna getiri1mi ve azledi1mitir. Bunlardan Kays b. Ehi1-s 512 , bis b. Said el-Murd 513 Beyr b. Nadr el-Mzen 514 Abdurrahman b. Huceyre 515 , Yahya b. Meymn e1-Hadrami 516 ve Tevbe b. Nemr el-Hadram 517 nin grevden ayrlmalar, lmleriyle olmutur. Bunlarn dnda kalan kadlarn tamam ise, ya halifeler ya da valiler tarafndan azledi1mitir. Ayrca, Abdullah b. Abdurrahman b. Huceyre ile Iyz b. Ubeydillah el-Ezdi ikier defa Msr kadlnda bulunmulardr 518 . Msr kadlarnn bazan Kadlk grevleri yannda baka grevlere de atandklarn grmekteyiz. Mesela, Amr b. el-sn ikinci valilii zamannda Kadlk grevleri yannda, kad Sleym b.Itr et-Tcb urta ve kasaslk grevlerini 519 , Abdlaziz b. Mervnn valilii zamannda kad bn Huceyre Beytl-Ml ve Kasaslk grevlerini 520 , Abdullah b. Abdilmelikin valilii zamannda kad mran b. Abdurrahman el-Hasen urta grevlerini 521 yrtmlerdir 522 . Kadlarn, grevlerinde kendilerine yardmc olan ktipleri de vard ve onlar kadlarn verdikleri hkmleri ve davaclarn dava amak iin yaptklar mracatlar ve daval aleyhine ortaya attklar iddilar yazyorlard. Kadlar, ktiplerini kendileri atayp azlederlerdi. Mesel, kad Yahy b. Meymn el-Hadramnin byle bir katibi olduunu ve bu ktibin, davaclarn mracaatlarn ve daval aleyhine ortaya koyduklar iddilar rvet karl yazd ve

507

Kind, Vult, 303; bn Abdilhakem, Sleym b. Itrn kim tarafndan tayin edildiini belirtmeksizin, onun, Muviyenin halifelii zamannda Msr kadlna getirildiini nakletmektedir. Bkz. Fth, 231. 508 Kind, Vult, 333. 509 bn Abdilhakem, Fth, 240; Kind, Vult, 337. 510 Kind, Vult, 340 511 Kind, Vult, ilgili yerlere bakiniz. 512 Kind, Vult, 301. 513 Kind, Vult, 313. 514 Kind, Vult, 313. 515 Kind, Vult, 314. 516 Kind, Vult, 320. 517 Kind, Vult, 340. 518 Kind, Vult, 331-333. 519 Kind, Vult, 303, 311. 520 bn Abdilhakem, Fth, 235; Kind, Vult, 317; Vek, Kudt, III, 225; bn Kesir, Bidye, JX, 54. 521 Kind, Vult, 58. 522 Kadlk yannda dier grevlere de atananlarla ilgili rnekler oaltlabilir. Bunun iin bn Abdilhakem, Fth, Msr Kadlar blmne, Kindnin Vult na ve Veknin Kudtna baklabilir.

93

kadlarn himayesinde olan yetimlerin hakkn gzetmedii iin azlediliini grmekteyiz 523 . Kad Tevbe b.Nemr el-Hadramnin de, Hadremlerin azatls olan Mugs isimli bir ktibinin olduunu da Kindnin bir rivayetinden renmekteyiz 524 . Msr kadlarnn aldklar maalarla ilgili olarak elimizde rivayet bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, Amr b. el-s, ikincisi Abdlaziz b. Mervn ve ncs de Havsere b. Sheylin Msr valiliinde bulunduklar dnemlere aittir. Msrn fethinden sonra burada tedvn edilen divandan, kimlere ne kadar maa vereceini bir mektupla Amra bildiren halife Hz. mer, Msr kads Osman b. Kays b. Ebilsa da senelik 200 dinar maa vermesini emretmitir 525 . Abdlaziz b. Mervnn valilii zamannda yaplan ikinci divn tedvininden 526 sonra, Msr kads bn Huceyreye senelik 200 dinar maa takdir edildiini grmekteyiz 527 . Emevlerin son Msr valisi Havsere b.Sheyl zamannda ise, Msr kads olan Abdurrahman b. Slim el-Ceynnin, 748 yl Ekim ve Kasm aylarnn maan (iki aylk olarak) 20 dinar ald rivayet edilmektedir. Bu rivayette Abdurrahmana maan aldna dair Beytl-Ml sorumlusu tarafndan bir de beraat verildii nakledilmektedir 528 . lk iki rivayette kadlarnn maa senelik 200 dinar olarak grlmektedir. Son rivayete gre ise, iki aylk 20 dinar aldklarn dikkate alrsak, onlarn senelik maann 120 dinra dtn syleyebiliriz. Kadlarn grevlerine gelince, onlarn asl grevi davalara bakmakt. Msr kadlarnn Mslmanlarn davalarna bakmalar yannda, Gayr-i Mslimlerin davalarna baktklarn da grmekteyiz. Yukarda da iaret ettiimiz gibi, kad Hayr b. Nuaym Fustattaki Amr camiinde ikindi namazndan nce, camiin iinde Mslmanlarn davalarna, ikindi namazndan sonra da cami dnda Hristiyanlarn davalarna bakyordu 529 . Msr kadlarnn bu asl grevleri yannda, miras sicillerini tuttuklarn 530 , eitli sebeplerle yaralananlarn ve sakat kalanlarn durumlaryla ilgilendiklerini, onlarn ihtiyalarn tespit ederek geimlerini temin etmelerine yardmc olduklarn 531 yetimlerin velisi sfatyla onlarn haklarn

523 524

Kind, Vult, 340-341. Kind, bu ktibin adn zikretmemektedir. Kind, Vult, 345-346. 525 bn Abdilhakem, Fth, 230-231. 526 Kind, Vult, 70-71; Markiz, Htat, I, 94. 527 bn Abdilhakem, Fth, 235; Kind, Vult, 317; Veki, Kudt, LII, 225; bn Kesir, Bidye, IX, 54. 528 Kind, bu rivyetinde Abdurrahmana maan vermesi iin Beytl-Ml sorumlusuna emri verenin, Msr harac mili sa b. Ata olduunu da belirtmektedir. Bkz. Vult, 354. 529 Kind, Vult, 351. 530 Msrda Miras sicillerini tutan ilk kad Sleym b. Itrdr. Bkz. Kind, Vult, 309-310. 531 Yaral ve sakatlarn durumlaryla ilgilenmek, onlarn ihtiyalarn tesbit etmek ve karlamak iin Msr Beytl-MI grevlisine gndermek kad Sleym b. Itrn grevleri arasndayd. Bkz. Kind, Vult, 309.

94

gzettiklerini ve mallarn koruduklarn 532 , fakir ve miskinlerin geimlerini salayabilmeleri iin onlara divandan maa balattklarn 533 ve nihayet valilerin kendilerine tevdi ettikleri dier grevleri 534 de yrttklerini grmekteyiz. -Kasaslk (=Kusss) Msrda grdmz kurumlardan biri de Kasaslktr. incelediimiz kaynaklarda tespit ettiimiz ve aada zikrettiimiz snrl rivayetler erevesinde, kasaslk grevinin, Msr kadlarna verildiini grdmzden, bu bahsi Kadlk konusu iinde ele almay uygun bulduk. Bu kurumun ilk defa ortaya k, slm ordular iinde bir nev moral subayl eklinde olmutur. Buna gre; onlarn grevi orduda bulunan askerleri anlattklar kssalar ile cihda tevik etmek olmaldr. Msrda kasaslk grevine tayin edilen ilk kiinin, ayn zamanda Kadlk grevini yrtmekte 535 olan Sleym b. Itr et-Tcb olduu grlmektedir. Kaynaklarmzn verdii bilgiye gre Sleym, Msr valisi Amr b. el-s tarafndan 659da ordu kasaslna atanmtr 536 . Msrda kasaslk grevinde bulunanlarn slm ordusunu cihada tevik etmekten baka grevleri olup olmadn bilemiyoruz. Ancak onlarn bir viz gibi, halka vaaz edip, Mslmanlara Kuranda bulunan ibretli kssalar anlattklarn da dnebiliriz. Msrda kasaslk grevinde bulunduunu tespit ettiimiz ikinci bin isim de yine Msr kads olan Abdurrahman b. Huceyredir. bn Huceyre vali Abdlaziz b.Mervn tarafndan 702de kasalk grevine tayin edilmitir 537 . Bu iki kii dnda Msrda kasalk yapan baka isme, incelediimiz kaynaklarda rastlayamadk.

532

Msrda yetimlerin durumlaryla ilgilenen ilk kad Beyr b. Nadr el-Mzendir. Bkz. Kind. Vult, 314; kad Abdurrahman b. Muviye b. Hudeyc ve Tevbe b. Nemr el-Hadramnin de yetimlerin durumlaryla ilgilendiklerini grmekteyiz. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 240; Kind, Vult, 325. Ayrca kad Yahya b. Meymun Hadraminin de yetimlerle ilgilendiini ve yetimlerin haklarn gerei gibi koruyup kollayamad iin katibini azlettiini de yukarda zikretmitik. Bkz.: Kind, Vult, 340-34 1. 533 Fakir ve miskinlerin durumlaryla ilgilenmek de kadlarn grevleri arasndayd. Biz bu konuda kad Tevbe b. Nemrin Divnul-Ahhsa, yani vakf mallarna bakan divana el koyduunu ye Mslmanlarca vakfedilen mallarn ve arazilerin kaybolup gitmesini veya idarecileri elinde babadan oula bir miras mali gibi tevrs etmesini nlemek istediini grmekteyiz. Tevbe h. Nemr hu divana el koyduktan sonra, vakf gelirlerinden, Msrda bulunan fakir ve miskinlere maa balam ve onlarn geimlerini temin etmitir. Bkz. Kind, Vult, 346. Ayrca Divanul-Ahbsn vakf divan olduuna ve K.Afrikada vakf divanna Ahbs denildiine dair bkz.Bahaeddin Yediyldz, Vakf, .A., XIII, 153. 534 Mesel, Fustatta 70/689da veba salgn ktnda vali Abdlaziz b. Mervn Hulvna gitmi ve Fustatta brakt kad bn Huceyreye buradaki gelimeleri ve nemli olaylar kendisine rapor etmesini emretmitir. Bkz. Kind, Vult, 49; Veki, Kudt, 226. 535 Kind, Vult, 304-305. 536 bn Abdilhakem, Fth, 231; Kind, Vult, 303-304; Veki, Kudt, III, 221. 537 bn Abdilhakem, Fth, 235; Kind, Vult, 317; Veki, Kudt, III, 225; bn Kesir, Bidye, IX, 54.

95

Son olarak, kasaslarn maa1ari ile ilgili bir rivayete de sahip olduumuzu ifade etmek istiyoruz. Ancak bu konudaki bilgilerimiz de, sadece bn Huceyrenin ald maa1a ilgilidir. Abdlaziz b. Mervnn bn Huceyreye kasalk grevi karlnda senelik 200 dinr maa baladn grmekteyiz 538 . 2. Msr Valiliinin Vergi Gelirleri Msr valiliinin vergi gelirlerini incelemeden nce, burada Amr b. el-sn toplad vergileri tasarruf ek1i ve bu vergileri ahs iin kullandna dair kaynaklarda yer alan baz rivayetlere temas etmek istiyoruz. Daha sonra ise Msr valiliinin gelirleri konusu ele alnacaktr. Amr b. el-s, Msrda toplad cizye ve harac vergilerini hemen mer b el-Hattba gndermez, Mslmanlar ve Msrn imar iin gerekli olan miktar ayrr, sonra kalan Medineye gnderirdi. Amr alkoyduu miktar ile, yklan kprleri, bozulan yollar tamir ettirir, gerekirse yeni kprler yaptrr, sulama kanallarn temizlettirir ve kanal azlarndaki su bentlerinin onarmn yaptrrd. 539 Amrn bu uygulamalar, Msrdan Medineye beklenildii oranda vergi gitmemesine sebeb olmutur. Ayrca, Amrn Msr vergilerini zimmetine geirdii ve ahsi karlar iin kulland iddialarnn ortaya atlmas, bu cmleden olarak onun daha nce sahip olmad bir servete sahip olduu, mal, kle, kapkacak ve hayvanlar edindii iddialar uy bulmutur 540 . Bu iddialar halife Hz.mere kadar ulam ve neticede Halife ile Amr arasnda baz tartmalar meydana gelmitir. Nihayet mer b. el-Hattbn her iki konuda Amr tefti ettirmesine kadar gitmitir. Kaynaklarmz halife Hz. merin, Msrn imar iin yannda alkoyduu vergiler konusunda, Amr hakknda bir tahkikat yaptrdn rivayet etmektedirler. Bu rivayetlere gre, mer b. el-Hattb, Amr b. el-sa bir mektup yazarak, slm ncesi dnemde Msrn imar durumu iin nelere dikkat edildiini Mukavksa sormasn ve kendisine bilgi vermesini, ayrca, bu konuda slm ncesi uygulamalar anlatacak bir Kbtyi Medineye gndermesini de emretmitir. Amr, halife Hz.merin bu emri zerine Mukavks ile grp, ondan gerekli bilgileri almtr. Mukavks Amra, Msrn imarnn veya harab olmasnn be ey ile olduunu ve bunlarn:
538 539

Dipnot 464deki kaynaklara baknz. bn Abdilhakem, Fth, 151; Nveyr, Nihye, XIX. 322; Makriz, Htat, 76, 93; Suyut, Husn, I, 145; Sleyman Muhammed et-Tamv, mer b. Hattb ve Usls-Siyse vel- dretl- Hadse, bidin 1969. 318-319. 540 Belzur, Fth, 220-221 (T.314-315).

96

1.Haracn, mahsln tarlalardan kaldrlmasndan sonra ve belli bir zamanda alnmas, 2.zm haracnn skmdan sonra, yani ra edildikten sonra alnmas, 3.Her yl su kanallarnn temizlenmesi, kanal azlarna (su tutulmas iin) setler yaplmas veya mevcut olup da bozulanlarn tamir edilmesi, 4. Kprlerin yaplmas ve, 5. Halkn kurakla ve skntya dmesine gz yumulmamas olduunu, ayet bunlara dikkat edilirse Msrn mamur olacan, aksi takdirde harab olacan sylemitir 541 . Amr b. el-s, Mukavkstan dinledii bu cevab halife Hz.mere aynen bi1dirmi, Ayrca Msr Kbtlerinden yal bir adam da Medineye gndermitir. mer b. el-Hattb, Amrn kendisine yazdklaryla, Msrl Kbtnin anlattklarnn birbirine uyduunu grnce, Msr vergilerinin Medineye az gnderilmesi hususunda Amrn gerekelerini kabul etmiti 542 . Halife Hz.mer, Msr vergilerini zimmetine geirdii ve ahs iin kulland iddialarna kar da Amra bir mektup yazarak onu azarlam ve aleyhindeki iddialar cevaplamas iin bir savunma yapmasn istemitir. Amr b. el-s da, mer b. el-Hattba gnderdii savunma mektubunda, emanete hyanet etmediini ve kendisi hakknda irkin iddialarda bulunanlarn doru sylemediklerini belirterek, bu iddialar reddetmitir. Ayrca Amr, bu iddialara inanmasndan dolay da halife Hz.mere sitem etmitir. mer b. el-Hattb ise, Amrn gnderdii bu cevab, aleyhindeki iddialarn akla kavumas noktasnda tatmin edici bulmam ve ona gnderdii ikinci mektubunda, pek ok nasihatler ettikten sonra, Medinedeki Mslmanlarn skntl gnler yaadn, btn Mslmanlarn hakk olduuna inand Msr vergilerinin zimmetine geirmesi hususundaki iddialar aratracan bildirmitir 543 . Belzur halife Hz.merin Amra yazd mektubun metnini yle vermektedir Kt miller hakknda yeterince haberdar edildim. Senin hana gnderdiin mektup, doru yolun kendisini huzursuz ettii bir kimsenin mektubudur. Senin hakknda phem vardr. Maln taksim etmesi iin Muhammed b. Meslemeyi sana gnderiyorum.

541 542

bn Abdilhakem, Fth, 161; Nveyr, Nihye, 324; bn ys, Bediuz-Zuhr, I, 108. bn Abdilhakem, Fth, 161. 543 bn Abdilhakem, Fth, 158-160. Amr aleyhindeki ikinci bir iddia da bnl- Cevz tarafndan nakledilmektedir. Buna gre; halife mer b. el-Hattbn, tayin ettii valilere; kapc edinmeme ve insanlar hcetleri iin kapda bekletmeme artna ramen, Amrn Msrda, kendisine bir kapc tayin ettii ve ancak kapcsnn izniyle insanlar huzuruna kabul ettii eklinde ikyetler olmutur. Bu ikyet1er halife mere ulanca O Amr azarlamtr. Bkz. bnl- Cevz, Ebl- Ferec Abdirrahman b. Muhammed; Menkibu Emrul- Mmimn mer b. Hattb (thk.: Zeyneb brahim Krt), Beyrut 1407/1987, 118-120. bn Abdilhakem de, Amrn haciplerinden birinin Kays b. Kuleyb olduunu rivayet etmektedir. Bkz. Fth, 123124.

97

Aradn gznn nne koy, senden istediklerini ona getir, sana sert davrandnda onu bala, nk o, gizli eyleri ortaya karr. 544 Amr b. el-s, halife Hz.merin kendisine yapt bu muameleye ierlemi ve Muhammed b. Meslemeyi kabul etmekle beraber, mer b. el-Hattba bir mektup gndererek, kendisi hakknda phelendii ve tefti ettirdii iin hakszlk ettiini dile getirmitir. 545 Muhammed b. Mesleme, Msra geldiinde, Amr b. el-s ona hediyeler vermek istemi, ancak Muhammed kabul etmemi 546 ve vazifesi gerei Amrn mallarnn taksimatn yapmtr. Mallarnn taksim edilmesinden sonra Amr, halife Hz.mere olan kzgnln u szleri ile dile getirmitir: mer b. el-Hattbn halife olduu bugn ne kt bir gndr. Halbuki ben, s b. Vili ( Amrn babas) altn sslemeli ipek elbiseler iinde grrken, Hattb b. Nufeyl (halife Hz.merin babas) merkep ile Mekkeye odun tayordu. Bunun zerine Muhammed b. Mesleme Senin bahan ile onun babas bugn cehennemdedir. mer ise senden daha hayrldr. .. . diyerek Amr susturmutur. Bunun zerine Amr, syledii bu szlerin kzgnlk halinde azndan ktn ve konutuklarnn aralarnda kalmasn istemitir. Muhammed de, halife mer b. el-Hattb hayatta olduu mddete bu konumadan hi kimseye bahsetmeyeceini sylemitir 547 . Kaynaklarmzda Muhammed b. Meslemenin, Amrn mal varl ile ilgili olarak yapt tahkikatn sonular hakknda herhangi bur bilgi bulunmamaktadr. Ancak halife Hz. merin Amr azletmemekle beraber Msrn Feyyma kadar olan Said blgesinin valiliine, harac amillii de dahil olmak zere Abdullah b. Sad b. Eb Serhe tayin ettiini 548 dikkate alacak olursak, neticenin Amr iin pek de iyi olmadn sylemek mmkndr. Btn bu bilgilerden sonra kaynaklarmz, Mukavksn slm ncesi dnemde Msrdan yllk 20 milyon dinar vergi topladn naklederlerken, Amrn toplam 12 milyon dinar vergi aldn bildirmektedirler 549 .Nitekim msterik Butler, Mukavksn tahsil ettii yllk 20 milyon dinar verginin, Msrllarn deme glerinin ok ok zerinde olduunu ve Mslmanlar tarafndan fethinden sonra Msrn vergi yknn olduka hafiflediini ifade etmektedir 550 .

544 545

Belzur, Fth, 220-221 (T.314-315). bn Abdilhakem, Fth, 160-161. 546 bn Abdilhakem, Fth, 146-147. 547 bn Abdilhakem, Fth, 146-147; Belzuri, Fth, 220-221 (T.314-315). 548 bn Abdilhakem, Fth, 173-174; Butler, Msr, 400. 549 bn Abdilhakem, Fth, 161; Nveyr, Nihye, XIX. 323. 550 Butler, Msr, 393-394. Ayrca bkz. Reyyis, Harac, 168.

98

Yukarda, halife Hz.merin Abdullah b. Sad b. Eb Serhi Sad blgesinin valiliine tayin ettiini belirtmitik. Abdullahn bu greve hangi tarihte tayin edildii ise kaynaklarmzda yer almamaktadr. Ancak biz bunun, mer b. el-Hattbn halifeliinin son ylnda gerekletirildiini dnmekteyiz. nk Abdullah b. Sadin, halife Hz. mere, Msrn vergisini gnderdiine dair kaynaklarmzda herhangi bir bilgiye rastlayamazken, bu konuda onun adna ilk defa halife Hz.Osman zamannda rastlamaktayz 551 . Buna gre o, mer b. el-Hattbn valiliinin son yl olan 644 ylnda tayin edilmi ve bu sebebten hayatta iken halife Hz.mere Msrn vergisini gnderememi olmaldr. Bu arada halife Hz.Osmann Amr itham ettii Msr vergilerinin Abdullah b. Sad zamannda artmas konusuna da ksaca temas etmek istiyoruz. Burada Osman b. Affnn arttan kastettii miktar, 2 milyon dinardr. Abdullah b. Sad, Amrn 12 milyon dinar olarak tahsil ettii Msr vergisini 14 milyon dinara karmtr 552 . Halife Osmann Amr itham etme sebebine gelince, bize gre, Osman b. Affnn Amr itham etmesi, onun, vergileri keyfi olarak kendi bildiince kulland eklinde olmayp, vergileri toplama usl noktasnda olmu olmaldr. yle ki, halife Hz.mer zamannda yaplan ilk anlamada ehl-i zimmenin toprak sahiplerinden ve zenginlerinden iki dinar cizye ile beraber, Mslmanlarn ihtiyalar iin aylk olarak buday, zeytinya, bal ve sirke vermeleri de kararlatrlm ve bu vergilerin, mezkur kiilerin cizyelerine ilave olarak tahsil edilecei belirlenmitir 553 . Msrn fethi srasnda yaplan bu ilk anlamadan sonra, mer b. el-Hattbn halifeliinin son ylnda yaplan ikinci bir an1ama 554 ile, arazi sahipleri ve zenginlerden her ay tahsil edilen ayn vergiler, paraya evrilmi ve bu kii1erin cizye miktarlar, yllk ikier dinar daha arttrlarak, 4 dinara karlmtr. Onlar da bu uygulamay sevinerek kabul etmilerdir 555 . te Abdullah b. Sad zamannda Medineye 2 milyon dinar daha fazla vergi gnderilmesinin sebebi, bize gre, uygulamada yaplan bu deiiklikten kaynaklanm olmaldr. Yoksa bu art, Abdullahn, Msrn cizyesini arttrd anlamna da gelmemektedir. ** * Msr valiliinin vergi gelirlerini incelerken arlkl olarak Gayr-i Mslimlerden alnan cizye ve harac vergilerinin ver ald grlmektedir. Cizye ve haracdan baka, Ur, yani ticaret mallar vergisi, Tavhn vergisi ve dier baz vergiler de gze arpmaktadr. Mslmanlardan alnan vergiler konusunda ise, ticaret mallar vergisi hari, maalesef hi bir
551 552

bn Abdilhakem, Fth, 161. 173-174. bn Abdilhakem, Fth, 161, 173-174; Makriz, Htat, I, 98. 553 Eb Ubeyd, Emvl, 42 (T.59); bn Abdilhakem, Fth, 152-153; Belzuri, Fth, 218 (T.3 10). 554 Erkal, slm Vergi Hukuku, 335. 555 Belzur, Fth, 218 (T.310).

99

malumata sahip deiliz. Yine belirtmek gerekir ki, cizye ve harac dndaki vergiler konusunda kaynaklarmzda mahdud sayda rivayet bulunmaktadr. Bu sebeple biz de, daha ok cizye ve harac vergileri zerinde duracaz. Konuyu ele al eklimize gelince, vergilerin tesbit ve tahsili kimlerden ne kadar ve ne ekilde vergi alndn kaynaklarda bulunan rivayetler erevesinde baz yorumlar da getirerek ortaya koymaktr. Meselenin hukk yn ise alma sahamz dnda kalmaktadr. Bu ksa aklamalar yaptktan sonra imdi cizye vergisinden ba1ayarak Msrn vergi gelirlerini fethinden Emevlerin sonuna kadar tarihi seyri iinde ele alabiliriz. a) Cizye Vergisi Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Msr savala fethedildii halde, sulhen fethedilen topraklar statsne dahil edilip, mkelleflerin kendilerinden cizye ve topraklarndan da harac vergisi alnmas kararlatrlmtr. Ancak Msrn savala fethedilip, sulhen fethedilmi topraklar statsne dahil edilmesi zaman iinde vergilerin tespiti konusunda baz tartmalara sebep olmu ve gerek halifeler nezdinde ve gerekse Msr valileri nezdinde cizyenin arttrlpeksiltilmesi neticesini dourmutur. Msrn fethinden sonra, Amr b. el-sn Mukavks ile yapt ve halife mer b. elHattbn da onaylad ilk an1amaya gre, mkelleflerden yllk iki dinar cizye alnmtr. kaynaklarmz, bu iki dinar cizyeye ilave olarak arazi sahiplerinin, Mslmanlarn yiyecek ve giyecek ihtiyalarn karlamak zere her ay bir irdebb buday ikier kst zeytinya, bal ve sirke vermelerinin, ayrca zenginlerinin de Mslmanlarn giyecek ihtiyalarn karlamak zere kuma ve hazr elbise vermelerinin kararlatrldn bildirmektedirler. Bunlardan baka, onlarn kendi beldelerine urayan Mslmanlar gn misafir etmeleri, halileri amalar, kprleri kurmalar ve adalara geii salamalar gibi artlarn da an1amada yer ald belirtilmektedir 556 . Belzurnin naklettii bir rivayette ise; Msrllarla daha sonra yaplan ikinci bir anlama ile, onlarn her ay vermekle ykml tutulduklar yiyeceklerin yerine, her yl ikier dinar daha cizye vermelerinin kararlatrld ve bylece cizyenin adam bana 4 dinara karld, Msrllarn da bunu sevinerek kabul ettikleri haber verilmektedir 557 .

556

bn Abdilhakem, Fth, 152-153; Eb Ubeyd, Emvl, 42 (T.59); Belzur, Fth, 218 (T.310); es-Sl, Eb Bekr Muhammed b. Yahy; EdebI-Kttb (thk:Muhammed Behet Eseri). Bsm.Yer ve Yl Yok. 217. 557 Belzur, Fth, 218 (T.310); Batl aratrclardan Van Vloten, Von Kramerin fikrine istinaden, Muviye b. Eb Sfynn Msrllarn vergilerini ikier dinr artrdn ve buradaki insanlara zulmettiini ifde etmektedir. Bkz. Gerlof Van Vloten, Emev Devrinde Arab Hakimiyeti, ia ve Mesih Akideleri zerine Aratrmalar (Trk. ev. Mehmet S. Hatipolu), Ankara 1986. 19.

100

Bu anlamalardan birincisinin halife mer b. el-Hattb zamanna ait olduu kesin olarak bilinmektedir. Ancak ikincisinin mer b. el-Hattb zamannda m yoksa Osman b. Affn zamannda m yapld hakknda bir kesinlik yoktur. Hulef-i Ridn ve Emeviler Devri Vergi Hukukunu inceleyen Mehmet Erkala gre bu ikinci anlama mer b. elHattbn halifeliinin son ylnda yaplmtr 558 . Belzurinin naklettii ikinci anlama ile ilgili rivayeti deerlendiren Msrl aratrclardan Reyyis ise, cizyenin 4 dinara karlmas hususunu ihtiyatla karlamaktadr. Reyyis, Hicazda meydana gelen ktlklardan dolay Msrdan devaml bir ekilde hububat isteyen hilafet merkezinin, hububat paraya eviren byle bir anlamay kabul etmesinin pek makul olamayacan, ayet rivayet sahih ise, bu anlamann ancak zel bir durumu yanstabileceini ve bir defaya mahsus olarak bu ekilde bir tahsil yoluna gidi1mi olmasnn mmkn olduunu savunmaktadr. Yine Reyyis, Bizansllar zamannda ayn veya hububat eklinde alnan cizyenin, bazan nakit olarak tahsil edildii eklindeki uygulamann, slm dneminde de bir defaya mahsus olarak tatbik edilmi olabilecei ihtimali zerinde durmaktadr. Netice olarak da, Msrda cizyenin hibir zaman 4 dinara karlmadn, daima 2 dinarda kaldn ifade etmektedir 559 . Biz Reyyisin bu grlerine katlmakla beraber, bu rivayeti yle deerlendirmek istiyoruz. Yukarda 560 da ifade ettiimiz gibi, Amrn Msr vergilerini zimmetine geirdii ve ahs iin kulland eklindeki iddialardan sonra, halife mer b. el-Hattbn durumu aratrp, daha sonra Abdullah b. Sadi Msrn Said blgesi valiliine atadn ve bunun mer b. el-Hattbn halifeliinin son yl olan 644 senesinde gerekletirildiini, ayrca halife Hz. Osmann da mer b. el-Hattbn bu uygulamasn deitirip, genel valilik ile harac milliini ayr ahslara verdiini, Amr Msrn genel valiliine atarken, Abdullah da btn Msrn harac milliine tayin ettiini, Abdullahn Msrdan Medineye vergi gnderdiine dair haberlere ise, ilk olarak Osman b. Affnn halifelii devrinde rastladmz belirtmitik. te bize gre, bu arttrma bir defaya mahsus olmak zere, Abdullah b. Sadn harac millii zamannda ve sadece toprak sahipleri ile zenginlerden tahsil edilmitir. Esasen biz, cizyenin arttrlmas ile ilgili uygulamann Msrdaki ehl-i zimmenin tamamna temil edilmedii kanaatini de tamaktayz. mer b. el-Hattb devri cizye konusunu Berka, Nbe ve skenderiyye anlamalarna temas ederek bitirmek istiyoruz.

558 559

Erkal, slm Vergi Hukuku, 335. Reyyis, Harac, 155. 560 Bkz.Msr valiliinin Gelirleri konusu.

101

Amr b. el-s 643de Berkaya vardnda 561 , ehir halk hibir mukavemet gstermeden, yllk 13 bin dinar cizye demek karlnda teslim olmutur. Burada yaplan anlamaya gre, Berkallar kendilerine vergi memuru gnderilmesine gerek kalmadan mkellef olduklar cizye miktarn Fustata getireceklerdir. Ayrca onlarn, cizyelerini deyebilmek iin
562

gerekirse .

ocuklarn

satabilecekleri

hususu

da

bu

anlamada

zikredilmektedir

Bu anlamada zikredilen, Berkallarn cizyeleri demek iin gerekirse ocuklarn satabilecekleri hususuna temas etmek verinde olacaktr. Msr kadlarndan Leys b. Sad (v.791) an1amada yer alan bu art caiz grmemekte ve y1e demektedir: Onlar kle bile olsalar ocuk ve kadnlarn bunun iin satmalar caiz deildir 563 . Bu konuda Hz.mer zamannda Gayr-i Mslimler isimli kitabnda Mustafa Fayda da; Berkallarn cizyelerini deyebilmeleri iin ocuklarn satmalar ile ilgili fikrin Mslmanlardan gelmi olamayacan, nk Mslmanlarn fetihler yaptklar dier blgelerdeki anlama artlarnda byle bir maddenin karmza hi kmadn belirterek, bu ekil bir anlama artnn, Nlbede de olduu gibi, Afrikann bu blgelerinde ocuklarn satlmas alkanlnn yaygn.. . olmasndan dolay Mslmanlarca kabul edilmi olabileceini ifade etmektedir 564 , ki biz de meseleye en doru yaklamn bu olduu kanaatindeyiz. Nitekim, Fethul-Arab lil-Marib isimli kitabnda Hseyin Munis, Diehlden yapt bir nakilde, Korsikallardn da, Bizansllara vergilerini deyebilmek iin ocuklarn sattklar eklindeki ifadesiyle bu tr bir uygulamann blgede yaygn olduunu belirtmektedir 565 .

561 562

Bkz. Berka ye Zevilenin Fethi konusu. bn Abdilhakem, Fth, 170-171; Belzur, Fth, 225-227 (T.321-323); Yakub, Tarih, II. 156; Taber. Tarih, IV, 144 (Leiden, I, 2645); Yakut el-Hamev, Mucern, I, 574; bnl-Esir, Kmil, III 25-26 (T. III 3132); Nveyr, Nihye, XIX, 330; bn Tariberd, Ncm, I, 75; Butler, Msr, 373. Berkallarla yaplan anlama ile ilgili iki deiik rivyete daha sahip bulunmaktayz. Bunlardan biri bn Asem el-Kufnin naklettii ve cizye olarak yllk 300 erkek, 200 cariye olmak zere 500 kle ve bir o kadar da hayvan verilemesi karlnda bir anlama yaplddr. Bu rivayete gre Amr, Berkallar ile dinar zere bir anlama yapmam ye anlamada zikredilen kle ye hayvanlar pein olarak almtr. Sonra da bu anlamay onaylatmak zere halife Hz.mere bir mektup yazm, cevabn da Bbur-Rikka denilen yerde beklediini bildirmitir. Bkz. bn Asem el-Kufi, Fth, I. 267. Bu konudaki dier bir rivayet de, bnl-Izr tarafndan nakledilmektedir. bnl-Izri, cizye mkelleflerinin saysn ve cizye miktarn tasrih etmeksizin. Amr b. elsn Berkada bali olan her erkek iin birer dinar cizye vergisi takdir ettiini bildirmektedir. Bkz. bnlIzri, Murib, I, 8. Marib tarihi aratrclarndan Sad Zall bu rivayet ile yukarda zikrettiimiz kaynaklarn naklettikleri rivayetleri birletirmekte ve mkelleflere birer dinar cizye konulduu hakkndaki rivayeti bnlIzriden, 13 bin dinar eklindeki rivayeti de dier kaynaklardan alarak 13 bin cizye mkellefi olduunu savunmaktadr. Ayrca o, mkellef saysndan hareketle, her ailenin ortalama 3-4 kii olduunu varsayarak, Berkann nfusunun da 40-50 bin civarnda olabi1eceini ifade etmektedir. Bkz. Sad Zall, TarihulMarib, I, 132. 563 Eb Ubeyd, Emvl, 179 (T.218); Belzur, Fth, 226-227 (T.323); Kudme b. Cafer, Harac, 342. 564 Fayda, Hz.mer, 163-164. 565 H. Munis, Marib, 56 (Diehl, 1Afrique Byzantine, 565den naklen).

102

Bu arada Amr b. el-sn, Berka ile Zevle arasn fethetmesi iin gnderdii Ukbe b. Nfin yapt anlamalara deinmek istiyoruz. Ukbe, bu blgeyi itaat altna aldktan sonra, burada bulunan insanlara gleri nisbetinde vergiler koymutur. 0, bu srada Mslman olan kiilerin zenginlerinden zekat alp fakirlere vermi, cizye ile mkellef tuttuu ehl-i zimmenin de cizye vergilerini Msra gtrmelerini istemitir 566 . Bu da bizi, Berka ile Zevle arasndaki blgede meskun halkn Berkallar ile bir kabul edildii ve onlarla beraber vergilerini Fustata gtrdkleri kanaatine sevk etmektedir. Nbelilerle yaplan anlamaya gelince, biz bu anlamann cizye anlamas olduunu syleyemeyiz. nk, gerek Amr b. el-sn valilii zamannda ve gerekse Abdullah b. Sad b. Eb Serhin valilii zamannda Nbeliler ile yaplan savalar neticesiz kalm ve her iki taraf da birbirlerine stnlk salayamamlardr. Sonunda Abdullah b. Sad onlarla bir takm karlkl mkellefiyetleri ieren bir an1ama yapmak zorunda kalmtr. Bu anlamann en dikkate deer taraf da Nbelilerin Mslmanlara her yl 300 kle vermeleri, Mslmanlarn da onlara bu deerde hububat vermeleri hususudur. Bunun iin biz bu anlamaya cizye anlamas gzyle bakamayz. nk onlar slm hakimiyetine girmemiler ve ehl-i zimme olmamlardr. Onlarla sadece, iki ayr lke olarak bir anlama yaplmtr 567 . skenderiyyenin cizyesi ile ilgili rivayetler ise, bize ilgi ekici bilgiler vermektedir. Kaynaklarmzda yer alan rivayetlere gre, fethinden hemen sonra, skenderiyyede bir nfus saym yaplm ve 600 bin cizye mkellefi olduu tesbit edi1mitir 568 . Ancak biz, bu rivayetin doru olmad kanaatindeyiz. Esasen slm fetihleri srasnda burada 600 bin mkellefin olamayaca da gayet aktr. nk, bu sayya kadnlar, ocuklar, yallar ve din adamlar dhil deildir. Bir mkellefin ailesinin ortalama 4 kii olduunu dnecek olursak, skenderiyyede yaklak 2,5 milyon insann yaadn kabul etmemiz gerekir ki, bu da, slm fetihleri srasnda, ekseriyeti Rum olmak zere halknn ounun ehirden kat dnldnde, imkansz grnmektedir. Bu arada bn Abdilhakemin bu rivayetini deerlendiren Reyyis de skenderiyye nfusunun, ehirden srgn edilen Rumlardan sonra ancak 300 bin kii civarnda olduunu batl tarihi H.Mouniere istinaden bildirmektedir. Reyyis ayrca, bu mellifin slm fetihlerinin hemen ncesinde Bizans hkimiyetinde iken, Msr nfusunu toplam 7 milyon olarak tesbit ettiini de belirtmektedir 569 . Bu arada, Makriz
566 567

Belzur, Fth, 226 (T.323). Bkz. Nbe Savalar ve Sulh Anlamas konusu. Ahmet zel Nbe ile yaplan bu anlamadan sonra, Nbenin slm hukukular tarafndan Muvakkat Anlamal Sulh lkesi olarak nitelendirildiini belirtmektedir. Bkz. slm Hukukunda Milletleraras Mnasebetler ve lke Kavram, stanbul 1982. 142-143. 568 bn Abdilhakem. Fth, 82; Makriz, Htat, I, 166, 294. 569 Reyyis, Harac, 150 (Henri Mounier, Precis de lHistoire de Egypte Tome II, Egypte Byzantine, p. 84den naklen).

103

de bn Lehiadan naklettii bir rivayette, Amrn skenderiyyede 300 bin mkellef bulduunu ve 2er dinardan 600 bin dinar cizye vergisi tahsil ettiini bildirmektedir 570 . skenderiyyenin daha sonraki tarihlere ait cizyesi ile ilgili olarak Belzurnin naklettii bir rivayete de temas ederek konuyu bitirmek istiyoruz. Tarih belirtilmeden nakledilen bu rivayete gre, Hiam b. Abdilmelikten nce skenderiyyenin cizyesi 18 bin dinar iken, halife Hiam zamannda 36 bin dinara ulamtr 571 . Ancak Ehlz-Zimme filslm adyla Arapaya evrilen kitabnda Tritton, bu meblan, yani 36 bin dinarn sadece rahiplerin demesi gereken miktar olduunu ifade etmektedir, 572 ki bu bize de makul gelmektedir. Yine biz Him b. Abdilmelikten nce 18 bin dinar olan cizye miktarnn da sadece rahiplerden alnd kanaatini tamaktayz. Hulef-i Ridn dnemi ile ilgili olarak temas etmek isteimiz bir husus da, halife Osman b. Affn devrinde putperest Berberlerden cizye alnmas konusudur. Abdullah b. Sad b. Eb Serh frikyyede Gregoriusu yendikten sonra, blgede yaayan putperest Berberlerden de cizye almtr 573 . Bu husus kaynaklarmzda u eki1de yer almaktadr: Hz.Peygamber Hecer Mecuslerinden, mer b. el-Hattb Fars Mecuslerinden ve Osman b.Affn da putperest Berberilerden cizye almtr. Bylece slm hukuk tarihinde ilk defa putperest olanlar da ehl-i zimme kabul edilip cizye ile mkellef tutulmulardr 574 . Halife Osman b. Affn dnemi Msr cizyesi ile ilgili dier hususlar yukarda tartmtk. Bu sebeble konuyu burada daha fazla uzatmak ve tekrar etmek istemiyoruz. Ali b.Eb Tlibin halifelii dnemi Msrn cizyesi ile ilgili rivayetlere ise, kaynaklarda rastlayamadk. Bu dnem ile ilgili rivayetler, kaynaklarmzda hemen tamam itibariyle i mcadelelere hasredilmitir. Emevler devri uygulamalarna gelince bu konuda kaynaklarmzda ver alan ilk rivayet halife Muviye b. Eb Sfyn ile ilgilidir. Muviye, Amr b. el-sn vefatn mteakip, Msr valiliine tayin ettii kardei Utbe b. Eb Sfyn zamannda 575 Msr harac amillii yapan Verdna yazd mektupta, Msr Kbtlerinden alnan cizyenin birer krat arttrlmasn emretmitir. Verdn ise, halifenin bu emrine kar km ve ona: Onlarla yaplan anlamada, vergilerin arttrlamayaca hkm yer almken, nasl olur da ben onlarn vergisini artrrm? eklinde bir cevap gndermitir. Bunun zerine Muviye, Verdn Msr harac amilliinden

570 571

Makriz, Htat, I, 79. Belzuri, Fth, 225 (T.320). 572 A.S. Tritton, Ehll-Zimme fil-slm (ar. terc. Hasan Habe), Msr Trz., 240. 573 Eb Ubeyd, Emvl, 35 (T.53); Belzur, Fth, 92 (T.116); Sul, EdebI-Kttb, 215. 574 Erkal, slm Vergi Hukuku, 318. 575 bn Abdilhakem, Fth, 86.

104

azletmitir 576 . Bundan sonra kaynaklarmz Muviyenin nasl bir uygulamaya gittiini bildirmemektedir. Ancak Verdnn azledildiini dikkate alacak olursak, cizyenin birer krat arttrldn sylemek de mmkndr. Halife Muviyenin bu emri ve Verdnn kar kmas ile ilgili olarak Eb Ubeyd yle bir yorum yapmaktadr: Kanaatimce, Muviyeye gre Msr sava yoluyla fethedilmiti. Bunun iin cizyenin arttrlmasn caiz grmt. Verdna gre ise, Msr sulh yoluyla fethedilmiti. Bu yzden de o, cizyenin arttrlmasn doru bulmamtr. Aralarndaki ihtilafn sebebi de budur 577 . Muviye devri ile ilgili bir rivayet de, onun Hz. Peygamberin Kbt ei Mriyenin ky olan Cefn ky halkndan cizyeyi kaldrmasyla ilgilidir. Kaynaklarmzn naklettiklerine gre, Ali b. Hseyin veya Hseyinin bizzat kendisi Muviye ile konumu ve Hz.Peygamberin olu brahimin annesi Mriyenin Msrdaki ky olan Cefn halkndan cizyeyi kaldrmasn istemitir. 0, bu konuda Hz Peygamberin

ayet brahim yaasayd, Kbtleri olduu gibi brakr ve onlardan cizyeyi kaldrrdm

eklindeki hadisini de szlerine ilave etmitir. Bunun zerine Muviye de Cefn halkndan cizyeyi kaldrmtr 578 . Ancak biz bu rivayetin doruluundan phe etmekteyiz. Zira hadis sahih ise, bu durumda sadece Mriyenin ky olan Cefn halkndan deil, hadiste getii ekilde Kptilerin tamamndan cizyenin kaldrlmas gerekirdi ki byle bir uygulama da hi olmamtr. Ayrca, yine hadisi sahih kabul edecek olsak bile, cizyenin kaldrlmas, brahimin yaamas art ile kaytldr. brahim ise Hz.Peygamber hayatta iken lmtr. Bu arada Muviye b. Eb Sfynn halifeliinin son zamanlarnda Kbtler arasnda slmlama artm ve Msrn harac ve cizye vergileri 600 bin dinara kadar dmtr 579 . Muviyeden sonra srasyla halife olan Yezid ve II. Muviye dnemlerine ait, Msr cizyesi ile ilgili bilgilere kaynaklarmzda rastlayamadk. II. Muviyeden sonra hilafet konusunda kan karklklar sebebiyle Msrn cizyesi ile ilgili bilgiler de kaynaklarmzda bulunmamaktadr. Hilfetin Sfynlerden Mervnlere gemesinden sonra ise, Msrn cizyesiyle ilgili haberler Abdlmelik b. Mervnn halifelii dneminde ortaya kmaktadr. Abdlmelik b. Mervn, yapt hilafet mcadelelerini kazanp halifeliini salamlatrdktan sonra devletin slah ynnde baz almalar yapmtr. Bu almalar

576

Eb Ubeyd, Emvl, 144 (T.178-179); bn Abdilhakem, Fth, 86; Belzur, Fth, 219 (T.311-312); Markiz, Htat, I, 79; Reyyis, Harac, 190. Ayrca bkz. Van Vloten, Aratrmalar, 19. 577 Eb Ubeyd, Emvl, 144 (T.178-179). 578 bn Abdilhakem, Fth, 53; Belzuri, Fth, 220 (T.313); bn Tariberd, Ncrn, I, 29. 579 bn Abdilhakem, Fth, 102; Makriz, Htat, I. 79, 94; Ayrca bk: Reyyis, Harac, 194-195; Kif, Msr, 48.

105

arasnda, ilk slm sikkelerinin darb, divanlarn Arapaya evrilmesi ve yeni vergi dzenlemeleri saylabilir. Halife Abdlmelik b. Mervn, Msr valisi olan kardei Abdlaziz ile beraber, Msrdaki ehl-i zimme hakknda baz yeni dzenlemeler gerekletirmitir. Bunlardan ilki Msrda bulunan Hristiyan rahiplerden yllk birer dinar cizye alnmasdr. Bu Msrdaki rahiplerden alnan ilk cizye vergisidir 580 . Daha nce din adamlarndan cizye alnmas gibi bir uygulamaya kaynaklarmzda rastlanmamaktadr. Hatta tam tersi bir uygulama ile halife mer b. el-Hattb zamanndan beri din adamlar cizye mkellefiyeti dnda tutulmulardr. Abdlmelik ve Abdlazizin byle bir uygulamaya gitmesinin sebebi, Htat mellifi Makrizve gre Msrdaki pek ok Hristiyann cizye vermemek iin rahip olmasdr. Makriz, bu sebepten rahip olan pek k kiinin servet sahibi olduunu ve vergi demediini, buna karlk pek ok ehl-i zimmenin de fakir olduklar halde rahip olmadklar iin cizye deyerek daha da fakirletiini, bunun sonucu olarak da toplumda dengesizliklerin meydana geldiini nakletmektedir 581 . Eb Ubeyd ile bn Abdilhakem de, Msrdaki ehl-i zimmenin fakir iken daha fazla fakirlemesinin sebebine aklk getirebilecek bir rivayetle rahiplere konan bu cizyenin, rahipler namna kendilerine bal belde halk tarafndan dendiini nakletmektedir 582 . Bu yeni uygulama iin Abdlaziz b. Mervn, Msrn harac mili olan olu Asbaa. rahiplerin saymn yaptrmtr. Asba, saymn yapt bu rahiplere, kiliselere yeni rahipler alnmasn da yasaklayarak, onlarn her birine senelik birer dinar cizye vergisi koymutur. Mehmet Erkal, bu uygulamann, devletin zayflad ve ktln artt, ayni zamanda halife Abdlmelikin para slahat yapt 693 ylanda gerekletirildiini ifade etmektedir. Ayrca o, bu uygulamann sadece Msra has olduunu da belirtmektedir 583 Rahiplerden cizye alndna dair ilk rnek de skenderiyye patrii Theodisiusun uygulamalardr. 700724 yllar arasnda skenderiyye patriklii ve ayn zamanda blgesinde, Emev halifelerine bal olarak harac amillii yapan Theodisius, skenderiyyedeki patrik Enb Agotha ve onun talebeleri olan rahip adaylarndan cizye vergilerini tplar ve bu vergileri dorudan Dimeke, halifeye gtrrd. Bu bilgileri veren Tritton, onun Kbt Hristiyanlara zulmettiini de ifade etmektedir 584 .

580 581

Makriz, Htat, II, 492. Makriz, Htat, II, 492; Reyyis, Harac, 217. 582 Eb Ubeyd, Emvl, 45 (T.62); bn Abdilhakem, Fth, 155-156. 583 Erkal, slm Vergi Hukuku, 320-323. 584 Tritton, Ehll-Zimme fil-slm, 22-23. Tritton, ayn yerde bu patriin toplad vergileri dorudan ama gtrmek yetkisine sahip olduunu. resmi yazmalarda adnn Augustalis olarak getiini, Augustalis isminin bir unvan olduunu ve bu unvann Bizansllar devrinde skenderiyye valisine tlak olunduunu bildirmektedir.

106

Abdlmelik b. Mervn ile Abdlazizin gerekletirmek istedikleri bir uygulama da, Msrdaki ehl-i zammeden, Mslman olduktan sonra da cizye alnmas teebbsdr. Halife Abdlmelik b. Mervn, devlet btesinin zayflad ve ehl-i zammeden Mslman olanlarla birlikte devletin gelirlerinin daha da decei endiesiyle, ehl-i zammeden, onlar Mslman olsalar bile cizye alnmasna devam edilmesini, Msr valisi olan kardei Abdlazizden istemitir. Halife Abdlmelike bunu yapmasn tavsiye eden de Haccc b. Yusuf es-Sekaf olmutur. Abdlaziz, Abdlmelikin bu emrini verine getirmek zere harekete getiinde, Msr kads olan bn Huceyre, Abdlaziz b. Mervna: Msrda Mslman olanlardan cizye alan ilk kii sen olma diyerek, onu bu uygulamadan vazgeirmitir 585 . bn Huceyrenin bu ikazndan, daha nce Msrda byle bir uygulama yaplmad anlalmaktadr. Esasen, bu tatbikat, devletin bilhassa Horasan blgesinde uygulama alan bulurken, Msrda hi uygulanmamtr 586 . Abdlaziz b. Mervndan sonra Msr valisi olan Abdullah b. Abdilmelik zamanna ait (valilii: 707-709) cizye ile ilgili olarak elimizde sadece ksa bir bilgi bulunmaktadr. Biz bu bilgiye de, Kurre b. erkin, valilii dnemindeki muhtelif uygulamalar ihtiva eden ve Nabia Abott 587 ile C.H.Beckerin 588 nerettii papiruslarda, Abdullah b. Abdilmelikin isminin gemesi vesilesi ile dolayl olarak sahip bulunmaktayz. Bu papiruslardan tanesinde Abdullah b. Abdilmelikin ismi gemektedir. Buna gre, Kurre b. erk, Ek (=Aphrodito) idarecisine yazd mektupta, Ek blgesinde bulunan uskuflara, Abdullah b. Abdilmelikin koyduu cizyenin tamamnn gnderilmediini, onun zamanndan arta kalan cizye ve dier vergilerin acele olarak ve hibir kesinti yaplmadan gnderilmesini emretmitir 589 Burada zikredilen dier vergilerden maksadn, olaanst vergiler, para cezalar ve miras vergileri olduunu da Nabia Abbottun nerettii 13759 nolu papirustan anlamaktayz. Yine ayn papirustan, Abdullahn bu blgedeki vergileri hazinedar vastasyla Ek idarecisinden tahsil ettii de anlalmaktadr 590 . Kurre b. erkin bu mektubunda yer alan, Abdullah b. Abdilmelik zamanndan kalan rahiplerin cizye borlarnn istenmesi ifadesini yorumlayan Nabia Abbott, bu ifade ile rahiplerin kastedilmediini, asil muhatabn, o rahiplerin blgelerinde bulunan ehl-i zimme olduunu iddia etmektedir 591 . Biz ise buradaki muhatabn, yukarda zikrettiimiz
585 586

bn Abdilhakem, Fth, 155-156; Markiz, Htat, I. 78-79; Erkal, slm Vergi Hukuku, 323. Erkal, slm Vergi Hukuku, 323-324. 587 Nabia Abbott, The Kurrah Papyri From Aphrodito in the Oriental Institute, Chicago1938. 588 C. H. Becker, Neue Arahische Papyri des Aphroditofundes, Der slm, Strassborg 1911, II. 245-268. 589 Abbott, The Kurrah Papyri, 52-55 (Oriental Institute, No: 13759). 590 Abbott, The Kurrah Papyri, 52-55 (Oriental Institute, No: 13759). 591 Abbott, The Kurrah Papyri, 44, Not: 3.

107

skenderiyye patrii rneinde olduu gibi rahipler ve onlarn yanlarnda bulunan rahip adaylar olduu kanaatindeyiz. Bu bilgilerden kardmz sonu ise, Abdullah b. Abdilmelik zamannda rahiplerden cizye alnmas uygulamasna devam edildii hususudur. Ayrca rahiplerin cizye vergilerinin tamamnn denmemi olmas da aklmza, cizye vergisinin taksitle alnd ihtimalini de getirmektedir. Kurre b. erkin valilik dnemine (valilii: 709-715) ait elimizde baz papiruslarn bulunduunu belirtmitik. Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Kurrenin rahiplerden cizye almaya devam ettii anlalmaktadr. Hulefa-i Raidin ve Emeviler Devri Vergi Hukukunu inceleyen Mehmet Erkal ise, Kurre b. erk dneminde rahiplerden cizye alnmadn iddia etmektedir 592 . Ancak, Kurre rahiplerden cizye almayacak olsayd, kendisinden nceki Msr valisi Abdullah b. Abdilmelik zamanndan kalp, bir ksm tahsil edilmemi durumdaki cizyeleri Ek idarecisinden istemezdi. Bize gre, Kurrenin bu mektubu, Abdlaziz b. Mervn zamannda balayan rahiplerden cizye alnmas eklindeki uygulamann Abdullah b. Ahdilmelik ve Kurre b. erk dnemlerinde de devam ettiini gstermektedir. Kurre b. erkten sonra Msr valisi olan Abdlmelik b. Rifann valilii dneminde de (valilii: 715-718) rahiplerden cizye alnmas uygulamasna devam edilmitir. Abdlmelik b. Mervnn harac mili olan Usme b. Zeyd et-Tenhnin grevde kald yl boyunca rahiplerden cizye ald gibi, ehl-i zimmeye kar da ok sert muamelelerde bulunduu kaynaklarmzda zikredilmektedir. Onun bu zalimane tutumu karsnda, halife mer b. Abdilaziz tarafndan vali Kurre b. erk ile birlikte azledildiini grmekteyiz 593 . Abdlmelik b. Rifa dneminde grdmz nemli bir husus da onun alt ay Yukar Msr, alt ay da Aa Msrda olmak zere bir yl boyunca btn Msr dolam ve yannda bulunan yardmclaryla btn kyleri ve kylerin nfuslarn saym olduuna dair rivayettir. bn Abdilhakem, Abdlmelik b. Rifann on binden fazla ky saydn ve en kk kyn cizye mkellefi erkek nfusunu 500 dolaynda tesbit ettiini nakletmektedir 594 . Bu rivayet hakknda grlerini serdeden Reyyis, rivayette geen en kk kyn cizye mkellefi erkek nfusunun 500 dolaynda olduu.. ifadesini e1etirerek, buna gre Msrda en az 5 milyon cizye mkellefi ve her mkellefin de en az kii olduunu varsayarak, buna gre, Msr nfusunun en az 20 milyon olmas gerektiini syleyerek, bunun mmkn olamayacan belirtir. Reyyis 500 mkellef eklinde verilen saynn mstensih hatas
592 593

Erkal, slm Vergi Hukuku, 321-322. Erkal, slm Vergi Hukuku, 322; Abdlaziz Seyyidlehl, el-Halifetz- Zhid mer b. Abdilaziz, Beyrut 1970 (IV.Bask), 98. 594 bn Abdilhakem, Fth, 156; bn ys, Bediuz-Zuhr, I, 126-127.

108

olabileceini, dorusunun da 50 mkellef eklinde olabileceini ki buna gre de Msrda 500 bin civarnda cizye mkellefi bulunabileceini ifade etmektedir 595 ki bu yaklam bize de makul gelmektedir. mer b. Abdilazizin halifelii zamannda (halifelii: 717719) ise ehl-i zimme ile ilgili yeni baz uygulamalar getirilmitir. Halife mer b. Abdilaziz ilk i olarak btn blgelerde olduu gibi, Msrda da vali ve harac millerini deitirmitir. 0, Msr valiliine Eyyub b. urahbili atarken (valilii: 717719), harac amilliine de Hayyan b. ureyhi tayin etmitir 596 . Eyyub b. Surahbil zamannda Msrdaki ehl-i zimmenin cizyesi ile ilgili olarak kaynaklarmzda, dikkatimizi eken drt mesele zikredilmektedir. Bunlardan biri halife mer b. Abdilazizin, Msrn savala fethedildiine kni olduu ve buna gre vergilendirme yaplmas gerektii, ikincisi len veya cizye vermemek iin kaan ehl-i zimmenin cizyesinin nasl tahsil edilecei, ncs Mslman olan zmmlerin durumu ve drdncs de rahiplerden cizye alnmas ile ilgilidir. Msr harac mili olan Hayyan b. ureyh, halife mer b. Abdilazize gnderdii bir mektupla, len ya da vergi vermemek iin kaan zmmlerin cizyesinin, onlarn meskun olduklar beldelerde yaayan1ara yklenip yklenemeyeceini sormutur. mer b. Abdilaziz, bu konuda ncelikle Msrn anveten mi yoksa sulhen mi fethedildii hususunu aratrm ve Irak b. Mlikin, Msrn savala fethedildiini ve burada bulunan ehl-i zimmenin bir av mesabesinde olduunu sylemesi zerine de len veya kaan zmmlerin cizyelerinin o beldelerde yaayan dier mkelleflere yklenmesini emretmitir 597 . Bu arada, bu rivayetin tam zdd ynnde bir rivayete daha sahip olduumuzu da belirtmeliyiz. Bu rivayete gre; mer b. Abdilazizin y1e dediini grmekteyiz: len zmmye cizye vergisi vacib olmad gibi, ondan sonra kalan yaknlarna bu vergi yklenemez. Bu haberi nakleden Ebu Ubeyd rivayete y1e bir yorum getirmektedir mer b. Ahdilaziz unu demek istiyor; Cizye lenin miraslarna detilemeyecei gibi, lenin borcu durumunda da kabul edilemez. Binaenaleyh, cizye sebebiyle akrabalarn brakp kaan kimseye den cizye vergisi, akrabalarna ykletilemez. nk kaan kimsenin yaknlar bu hususta garanti vermi deillerdir 598 .

595 596

Reyyis, Harac, 246-247. Kind, Vult, 68; Abdlaziz, mer b. Abdilaziz, 98. 597 Eb Ubeyd, Emvl, 51 (T.70-71); bn Abdilhakem, Fth, 89-90. 154-155; bn Kayym el-Cevziyye, emsddin Eb Abdillah Muhammed h. Eb Bekr; Ahkmu Ehliz-Zimme (thk. Subhi es-Salih). Beyrut 1401/1981(II.Bask), I, 60; Makriz, Htat, 77- 78. 598 Eb Ubeyd, Emvl, 51 (T.70-71); bn Kayym, Ahkm, I, 60.

109

Grld gibi birbirine zt iki rivayet ile kar karya bulunmaktayz. Biz, her iki rivayetin de doru olduu kanaatindeyiz. Bize gre, ilk rivayet mterek cizye olarak tanmlanan Cizye AIel-Kur iin, ikinci rivayet de ahs vergisi (ba vergisi) olarak tanmlanan Cizye Aler-Rus iindir. Esasen ilk rivayeti nakleden mverrihlerimizden bn Abdilhakem, bu rivayetten nce cizye hakknda bilgi vermekte ve cizyenin Aler-RusirRicl ve Cizyet Cmle diye ikiye ayrldn belirtmektedir. Aler-Rusir-Ricl cizyede, bu cizyeyi deyemeden len mkelleflerin borlarnn, varislerine yklenemeyeceini, Cizyet Cmle diye isimlendirilen ve Alel-Kur da denilen cizye de ise, top yekun bir beldeye cizye konulduunu, bundan dolay, lm olmas halinde beldenin cizyesinin eksilti1emeveceini ifade eden bn Abdilhakem, daha sonra ravileri mer b. Abdilazize kadar ulaan ve bizim buraya aldmz ilk rivayeti nakletmektedir. Buna gre, o bu rivayetin Cizye Alel-Kur ile ilgili olduunu belirtmemekle beraber, rivayetin ncesinde verdii bu bilgi ile, mer b. Abdilazizin bu hkmnn Cizye Alel-Kur hakknda olduunu ima etmektedir. Yine bn Abdilhakem, bu rivayetin sonunda yapt ikinci bir aklama ile de, mer b. Abdilazizin, len zmmnin cizyesini, meskn olduu belde halkna ykletilmesi eklindeki emrini de yorumlayarak, onun bu hkmnn Msrn savala fethedildiine kni olarak ve Msrdaki Cizye Alel-Kur hakknda olduunu bildirmektedir 599 . Nitekim yeni vergi mkellefleri ortaya ktka da cizye miktarlarnn artrlmas cihetine gidilmemektir. Bu durumda mer b. Abdilazizin, lenlerin veya kaanlarn cizyelerinin yaknlarna ykletilemeyeceine dair grn yanstan rivayet ise, Msrdaki Cizye Aler-Rus ile mkellef olanlar hakknda olmaktadr. mer b. Abdilazizin Mslman olan ehl-i zimme ile ilgili uygulamalarna gelince, onun bu konudaki emri, ehl-i zimmenin Mslman olanlarndan cizyenin kaldrlmas eklinde olmutur. 0, bu ekilde uygulamalarn yapld Horasan blgesinde Mslman olan ehl-i zimmeden cizye alnmasn yasaklamtr 600 . Msrda ise byle bir uygulamann hi olmadn, mer b.Abdilaziz Msr harac mili olan Hayyn b. ureyhin bu konudaki talebini geri evirmesinden anlamaktayz. Msr harac amili olan Hayyn b. ureyh, bir mektupla mer b. Abdilazizden ehl-i zimmenin Mslman olanlarndan cizye alnmaya devam edilmesini istemitir. Hayyan mektubunda, ... ayet ehl-i zimmenin Mslman olanlarndan cizye alnmamas uygulamas devam ederse, ehl-i zimmenin tamam Mslman olacaktr. Bylece onlardan alnan cizye de kaybolup gidecektir demitir. mer b. Abdilazizin bu konudaki cevab ise gayet ak ve net
599 600

bn Abdilhakem, Fth, 154-155; Makriz, Htat, I, 77-78. Makriz, Htat, I. 77-78.

110

olmutur. 0, Msra bir elisini gndersek ona u talimatn da vermitir: Bu sznden dolay Hayynn bana otuz krba vur ve ona de ki Kim slm dinine girerse, ondan cizyeyi kaldr, onlarn tamamnn Mslman olmas, bana (onlarn verecekleri cizyeden) daha sevimlidir. phe yok ki, Allah Muhammedi bir teblici olarak gndermitir, vergi memuru olarak deil 601 . mer b. Abdilaziz bundan sonra, ehl-i zimmeden Mslman olanlara nasl muamele edilecei konusunda Msrdaki miline bir talimat gndererek; Mslman olan zmm, ayet sulhen fethedilmi bir beldenin halkndan ise, onun cannn malnn ve toprann kendisine ait olduunu, ayet Mslman olan zmm savala fethedilen bir beldenin halkndan ise, bu durumda o kiiye sadece cannn ve malnn kendisine alt olduunu bildirmi, topraklarnn ise, Allahn bir feyi olarak Mslmanlarn menfaatine kullanlmak zere ellerinden alnmasn emretmitir 602 . Bunun yannda 0, Msrda Mslman olan zmmlerin, hangi kabilenin vesilesiyle slm kabul ederlerse, 0 kabilenin yazl olduu divann, Divn- Sulh ksmna yazlmasn da emretmitir 603 Rahiplerden cizye alnmas konusunda ise; mer b. Abdilaziz onlardan daha nce birer dinar alnan cizyeyi iki dinara karmtr. mer b. Abdilaziz, manastrlarda yaayan her bir rahibe ikier dinar cizye koydu eklindeki rivayeti nakleden Ebu Ubeyd, bu konudaki grn de u ekilde aklamaktadr: Kanaatim odur ki, mer b. Abdilaziz, rahiplerin gcnn yeteceini bildii iin bu uygulamaya gitmitir. 0 biliyordu ki, rahiplerin geimini temin eden zmmler, rahiplerin cizye mkellefiyetlerine de katlanacaklardr 604 Bu arada mer b. Abdilazizin, Msrdaki baz kylerin ocuklarn satarak cizyelerini deme uygulamasn kaldrdn 605 da belirtmek istiyoruz. Ayrca o, cizyelerini kle ve cariye vermek suretiyle deyen Berkada meskun Berber Lvte kabilesinin bu ekildeki uygulamasn da: Kimin yannda Lvteli bir kadn varsa, onu babasndan istesin veya onu ilesine iade etsin emriyle kaldrmtr 606 . Bu konudaki grlerini aklayan Msr
601 602

bn Sad, Tabakt, V. 384; bn Kayym, Ahkm, I, 213. bn Abdilhakem, Fth, 154-155, 156; Belzuri, Fth, 223 (T.318); Makriz, Htat, I, 77;. Belzuri, mer b. Abdilazizin skenderiyye, Kefratis ve Sultaysn sulhen alndna kni olduunu ve buralarda meskun olan bir zmm, Mslman olursa, bu kiinin cannn, malnn ye topraklarnn kendisine braklmasn emrettiini nakletmektedir. Bkz. Fth, 223 (T.3 18). 603 bn Abdilhakem, Fth, 155. 604 Eb Ubeyd, Emvl, 45 (T.62). V. Rid halife mer b. Abdilaziz isimli kitabin mellifi Ahmed Eminolu. mer b. Abdilazizin rahiplere cizye koymadn, aksine daha nce demekle ykml olduklar cizye vergilerini de kaldrdn mdddin Halile istinden iddia etmektedir. Bkz. Ahmed Eminolu, V. Rid Halife mer b. Abdilaziz, stanbul 1984. 143. mdddin Halil ise bu grn herhangi bir slm tarihi kaynana dayanmakszn serdetmektedir. Bkz. mdddin Halil, mer b. Abdilaziz Dnemi ve slm nklb (Trkesi. Ubeydullah Dalar), stanbul 1984, 185. 605 M. Fayda, Hz.mer, 164. 606 Belzuri, Fth, 226-227 (T.323); Fayda, Hz.mer, 163.

111

kadlarndan Leys b. Sad: onlar kle olsalar bile ocuk ve kadnlarn bunun iin satmalar caiz deildir 607 derken, yine o, Yahya b. Saidin ise kendisine yazd mektupta u kanaatte olduunu bildirmektedir : Kbtlerin cizyelerini deyebilmek iin, kendilerinden cizye karl olarak, alnan kle, ocuk, katr, inek veya davarlarn satp bedellerini Mslmanlara cizye olarak vermeleri caizdir. Kbtlerden bu ekilde satn alnan eyler de, ayet Kbtler cizyelerini demek iin bu usul gnl rzalaryla uyguluyorlarsa, satn alan kiiden geri alnmaz, bu uygulama caizdir 608 . Makriznin naklettii ayn rivayetin devamnda Yahy b. Said; Kbtlerin cizyelerini denebilmeleri iin, sahip olduklar arazileri belli bir cret karl kiraya verebileceini de ifade etmektedir. Ancak bunun iin, belirlenen kira cretinin, onlarn cizyelerini demelerinde bir zorluk karmamasnn art olduunu da szlerine ilave etmektedir 609 . mer b. Abdilaziz dnemiyle ilgili cizye tatbikatlarn bu ekilde zetledikten sonra, daha sonraki cizye uygulamalar hakknda bizim ulaabildiimiz kaynaklarda bilgi bulunmadn belirtmek istiyoruz. mer b. Abdilazizin vefatndan sonra halife olan Yezid b. Abdilmelikin halifelii dneminde (halifelii: 719-723) Msr harac milliine Usme b. Zeyd et-Tenhnin yeniden tayin edildiini ve onun ehl-i zimmeye yine kt davrandn Makrizden renmekteyiz 610 . Ancak kaynaklarmzda, bu dnemde yaplan uygulamalar hakknda ise bilgi bulunmamaktadr. b) Harac Vergisi Msrda harac vergisi sabit bir miktarda alnmamtr. Bunun sebebi de harac vergisi miktarnn tesbit edilmesinde eitli etkenlerin dikkate alnmasdr. Bu nedenle biz ncelikle Msrda harac vergisinin tesbitinde dikkate alnan hususlar ile konuya balamak istiyoruz. Msrda daha Amr b. el-sn ilk valiliinden ba1ayarak, harac vergisi miktarnn iki temel esas dhilinde tesbit edildiini grmekteyiz. Bunlardan birincisi, Amr b. el-sn Msrn fethini tamamladktan sonra burada daha nce uygulanmakta olan Bizans vergi usuln aynen devam ettirmesidir. bn Abdilhakem, adaletli olarak tavsif ettii bu usuln ayrntlarn ana hatlaryla u ekilde rivayet etmektedir: ncelikle harac vergisine tbi topra bulunan beldelerin nde gelen kiileri ve rahiplerinden oluan bir bilirkii heyeti oluturulurdu. Bu heyet kendi aralarnda toplanarak; 1. Beldelerinde haraca tbi ka feddan arazi olduunu tesbit eder,
607 608

Belzuri, Fth, 226-227 (T.323). Makriz, Htat, I, 77. 609 Makriz, Htat, I, 77. 610 Makriz, Htat, I, 99.

112

2. Beldelerindeki kiliseler ve hamamlarn imar iin yaplacak masraflar belirler ve bunu karlayacak miktar (feddan) araziyi harac vergisi dnda tutarlar, 3. Bir harac yl iinde Mslmanlara verecekleri ziyafetlerin ve kendi beldelerine gelecek Mslman idarecilere harcayacaklar masraflar karlayacak kadar (feddan) araziyi de vergi d brakrlar. 4. Beldelerindeki sanatkr ve iilerin ihtiya duyduklar alet-edevat iin yapacaklar masraflar da deerlendirip, bu miktar da vergiden derler, 5. Beldelerinde kimsesiz garipler varsa, onlarn geimine yetecek miktar da harac vergisi dnda brakrlar, 6. Hastalarn ve evlenecek olanlarn da, ayet ihtiya sahibi iseler, paylarn vergiden deerlerdi. Bu heyet bundan sonra, o yl haraca tbi arazilerinin lmlerini yaparlar, yukarda saylan ihtiyalar karlayacak miktardaki araziyi vergi dii brakarak, geriye kalan haraca tbi araziyi ekip-bimek iin aralarnda blrlerdi. ayet aralarnda, kendisine den arazi parasn ekip-biemeyecek kimseler olursa, gc nispetindeki bir toprak paras o kiiye braklr, fazlas gc yetenlere datlrd. Yine arazinin taksimat srasnda, aralarnda bir anlamazlk karsa, bu durumda, fazla arazi talep edenlerin nfuslarnn kalabalk oluu dikkate alnarak taksimat yaplrd 611 . Btn bu iler yapldktan sonra da her beldenin heyeti, beldelerindeki harac mkelleflerini, cizye mkellefleri de dhil olmak zere, sahip olduklar arazi miktarlarn, o araziye yklenen harac miktarn ve hizmetler eklinde denecek vergi tutarlarn da, bir liste halinde hazrlarlar ve Fustattaki merkez Beytul-Mline gnderirlerdi 612 . Msr haracnn tesbiti hususunda dikkate alnan ikinci esas da, Makriznin bildirdiine gre, Nil nehrinin senelik rejimi olmaktayd. Bu konuda Makriz, zetle u bilgileri vermektedir: Msrn fethinden sonra halife mer b. el-Hattba Nil nehrinin, arazilerin sulanmasnda ve alnacak rn miktarnda nemli bir ver tuttuu, buna gre Nil nehri normalin altnda aktnda kuraklk, normalin zerinde aktnda ise sel felaketi olduu, her iki halde de az rn elde edildii iin fiyatlarda artma grld ve halkn da ihtikar yapt bildirilmitir. Halife Hz.mer de Amr b. el-sa bir mektup yazarak, bu durumu aratrmasn ve kendisine bilgi vermesini istemitir. mer b. el-Hattbn bu mektubunu alan Amr, hemen bir aratrma yaptrm ve neticede Nil nehrinin 14 zira yksekliinde akt zaman normal
611 612

bn Abdilhakem, Fth, 152-153; Nveyr, Nihye, XIX. 322-323; Makriz, Htat, I, 77. Erkal, slm Vergi Hukuku, 342-343.

113

rn alnmakta olduunu, 16 zira olarak aktnda ise daha fazla arazi suland iin bolluk olduunu ve rnlerin artp bir sonraki yla da yettiini, ancak 14 ziran altnda ve 12 ziraa derek aktnda kuraklk, 16 ziran zerinde 18 zirada aktnda ise sel felaketi meydana geldiini ve bu yzden rn kayplarnn ortaya ktn halife Hz. mere bildirmitir 613 . Halife mer b. el-Hattb, Amrn gnderdii bu bilgilerden sonra, Ali b.Eb Talib ile bu konuda bir istiare yapm ve onun tavsiyeleri dorultusunda Amr b. El-sa; Nil nehri zerinde yeni lekler (=mikyas, mekyis) yaptrmasn, daha nce vergi alnan ve kuraklk gstergesi olan 12 ziradan az akmas ile sel felaketine sebeb olan 18 ziradan fazla akmas halinde harac vergisi almamasn, nehrin ancak bu iki lek arasnda aktnda vergi tahsil etmesini emretmitir 614 . Bu arada, yukarda zikredilen zira leklerine ve halife Hz. merin bu konudaki uygulamalarna da ksaca temas etmek verinde olacaktr. Nil nehrinin su seviyesinin lmnde kullanlan bir ziran ykseklii 24 parmakt. Halife Hz.mer Amr b. el-sa, Nil nehri zerinde bulunan mikyaslarn yeniden ayarlamasn emretmitir. Buna gre o; lden 12 ziraa kadar olan, zira yksekliini artrmtr. yle ki, daha nce her zira 24 parmak uzunluunda iken, lden 12ye kadar olan her bir ziraa 4er parmak ilave edilmi ve 1-12 arasndaki her bir ziran ykseklii 48 parmak olmutur. Bu da 12 ziran zerine 2 zira daha eklemek demektir. Bylece daha nce 14 zira olan ykseklik, 12 zira olarak kabul edilmitir. Bir baka ifadeyle nceki 12 zira, 14 ziraa ykseltilmesine ramen, buna yine 12 zira denilmitir ve vergi d braklmtr. 12 ile 16 zira arasnda ise herhangi bir deiiklik yaplmam ve her zira 24 parmak olarak braklmtr. 16 ziradan sonra da her bir ziraa 2er parmak ilave edilmitir 615 . Bylece 16dan sonraki zira lekleri de 26ar parmak olmutur. Halife mer b. el-Hattbn, daha nceki 12 zirai halkn lehine olarak 14 zira seviyesine ykseltip, bunu yine 12 zira kabul etmesinde, pratikte nasl bir fayda saladn tam olarak tesbit edemedik. 0, byle bir uygulama verine, vergilendirmeye esas olacak Nildeki su seviyesini 14 ziradan da balatabilirdi. mer b. el-Hattbn byle bir uygulamaya gitmesindeki amac, bize gre, Bizansllar zamanndan beri uygulanmakta olan harac vergisi usln ayn rakamlar erevesinde korumak ve vergi tesbit ve tahsili konusunda yerli idarecilerin alk olduklar ayn hesaplama sistemi iinde almalarn salamak olmaldr.

613 614

Makriz, Htat, I, 58; Erkal, slm Vergi Hukuku, 292. Makriz, Htat, I, 58-59; Erkal, slm Vergi Hukuku, 293. 615 Makriz, Htat, I. 58-59; Erkal, slm Vergi Hukuku, 293.

114

mer b. el-Hattbn yaptrd bu dzenleme ile Bizansllar zamannda Nil nehri 12 zira amad durumlarda da harac vergisi alnrken, Nildeki su seviyesi 12 ziraa, gerekte ise 14 ziraa ykselmedike harac vergisi alnmamas kararlatrlmtr 616 . Bu dzenlemelerden sonra Nil nehri normal seviyede, yani 12-16 zira arasnda aktnda yerli idarecilerce nceden tesbit edilen harac vergisi tahsil edilir, Nilin seviyesi 17 zira olduunda da, o yln harac normalin 100 bin dinar fazlasyla alnrd. Su seviyesi 18 zira getiinde ise, harac vergisi alnmazd 617 . Bu arada iktisat tarihisi Reyyisin, bir ziran gnmzdeki uzunluunu 46.2 cm. olarak tesbit ettiini belirtmeliyiz 618 . Halife Hz.merin bu uygulamalar, daha nce ok zor artlar altnda harac vergisi demek zorunda kalan Msrl Kbtlere bir rahatlk getirmitir. Bu arada belirtmek gerekir ki, Nil nehrindeki su seviyesinin harac vergisinde bu derece nemli rol oynamas, Mslmanlarn, Msr fethinden itibaren Nil zerinde yeni mikyaslar yapmalarna sebeb olmutur. Makriznin bildirdiine gre, Amr b. el-s, Msrdaki ilk valilii zamannda, Asvn ve Denderedc, ikinci valilii zamannda da Ensnda, Ahdlaziz b. Mervn Hulvanda, halife Sleyman b. Abdilmelikin Msr harac mili Usme b. Zeyd et-Tenh de 716da Cezirede birer mikyas yaptrmlardr 619 . Msrdaki harac vergisinin tesbitinde dikkate alnan hususlar bu ekilde zetledikten sonra, harac vergisine tbi arazinin yzlm ve arazi lmnde kullanlan birim hakknda da bilgi vermek istiyoruz. Ancak unu da hemen belirtmek gerekir ki, Htat mellifi Makriz hari, dier mverrihlerimiz bu konularda bilgi vermemektedirler. Makrizdeki bilgilerin ise, bizim tez devremiz iin olduka mahdud kaldn da burada ifade etmemiz gerekmektedir. Ubeydullah b. el-Habhbn harac milliine kadar (harac millii: 725-727) herhangi bir bilgi nakletmeyen Makriz bnl-Habhb devrinde 620 , 725 ylnda Msrdaki ziraata elverili arazinin lldn bildirilmektedir. Ancak o bu konuda; 30 milyon feddan 621 , 100 milyon feddan 622 ve 28 milyon feddan 623 eklinde deiik rivayet nakletmektedir. Makriz, Msrdaki ziraata elveri1i arazinin 28 milyon feddan olduunu naklettii

616 617

Bkz. dipnot 544. Markiz, Htat, I. 58-59: Erkal, slm Vergi Hukuku, 294. 618 Reyyis, Harac, 287; Erkal, slm Vergi Hukuku, 296. 619 Makriz, Htat, I. 58: Erkal, slm Vergi Hukuku, 294. 620 Mehmet Erkal, Hulefa-i Raidin ve Emevler Devri slm Vergi Hukuku isimli doktora tezinde, Makriznin bnl-Habhb dnemine ait olarak naklettii hu rivayeti Hulefa-i Raidin devri iin kullanmtr. Bkz. Erkal, slm Vergi Hukuku, 289. 621 Makriz, Htat, I, 99. 622 Markiz, Htat, I. 75. 623 Makriz, Htat, I, 91. Ayrca bkz.bn Havkal, SretI-Arz, I, 135; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 546.

115

rivayetinin devamnda ise, bu arazinin ancak Bir milyon feddaninda ekim yapldn da belirtmektedir. Msrl aratrc Ziyaeddin er-Reyyis dier rivayetlere hi temas etmeksizin, 30 milyon feddan ek1indeki rivayeti deerlendirirken, bu rakamn makul olmadn ve rivayetin bir mstensih hatas sonucu 30 milyon feddan 624 olarak yazlm olabileceini bunun dorusunun 3 milyon feddan551 olmas gerektiini, nitekim Bizans tarihi aratrclarnn, Msr arazi mesahasn 3 milyon feddan olarak tesbit ettiklerini ifade etmektedir 625 . Reyyis, 30 milyon feddan eklindeki rivayeti gnmz lleriyle de mukayese ederek 27 Ekim 1955 tarihli el-Ahram gazetesinden yapt bir nakilde, Msr Toprak Reformu Komisyonunun bltenine gre, Msrdaki ekim yaplabilir arazinin yzlmnn 6.133.800 feddan olarak tesbit edildiini belirtmektedir 626 . Bu arada, halife Him b. Abdilmelik zaman (halifelii: 723743) Msr valilerinden Velid b. Rifa (valilii: 727-735) Msrda nfus saym yaptrm bu arada hem cizye mkelleflerini ve hem de haraca tabi arazilerin mesahasn tesbit ettirmitir. Bu rivayeti nakleden Makriz, Velid b. Rifann alt ay Aa Msrda, alt ay da Yukar Msrda olmak zere tam bir yl btn Msr bizzat dolatn da bildirmektedir 627 . Msrda kullanlan arazi lsne gelince; burada daha nce kullanlmakta olan feddan lei aynen muhafaza edi1mitir. Esasen bu hususta, Mslmanlar, fethettikleri blgelere yeni arazi l birimleri gtrmemiler, her blgedeki l birimlerini aynen korumulardr. Bu durum Msr iin de geerli olmu ve Msrda burann mahalli arazi lei olan feddan kullanlmtr. Msrl aratrc Reyyis, slm fetihleri srasnda kullanlan feddanin bugnk karln 5992 m2 olarak tesbit etmitir 628 . Msrdaki haraca tabi topraklarla ilgili bu bilgileri verdikten sonra, imdi cizye ve harac vergisinin tahsili konusuna geebiliriz. *** Yukarda konunun banda da belirttiimiz gibi, her beldenin haraca tbi arazisinin tesbiti yapldktan ve listeler hazrlanp, bir nshsnn Fustattaki merkez Beytl-Mline gnderilmesinden sonra, ertesi yl, her beldenin sorumlu heyeti nceden belirlenmi olan harac vergisini, cizyeler de dahil olmak zere toplarlar ve kendilerine gnderilen vergi
624 625

Reyyis, Harac, 153. Reyyis, Harac, 153 (Johnson. A.West. Byzantine Egypt: Economic Studies, Princeton 1949, p.228den naklen). 626 Reyyis, Harac, 151. 627 Makriz, Htat, 74 628 Reyyis, Harac, 297. Ayrca bkz Kutub brahim Muhammed, en-Nzumul-Mliyye fil-slm, Msr 1986 (III. Bsk.). 84-85.

116

miline bu vergileri teslim ederlerdi. Bu durum Amr b. el-sn ilk valilii zamannda byle idi 629 . Kurre b. erkin valilii zamannda ise (valilii: 709-715) vergi memuru gnderilmekle beraber, her blgenin sorumlu heyetinin Fustata arldn ve en ince teferruatna kadar, heyetin sorguya ekildiini grmekteyiz. Bu konuda H.I.Bellin Grekeden ngilizceye evirerek yaynlad Kurre b. erk dnemine alt British Museumda bulunan 1339 nolu papirus bize k tutmaktadr. Bu papirus, Kurre b. erkin Aphrodito 630 vergi tesbit ve tahsil heyetine gnderdii bir mektuptur. Kurre bu mektubunda, blge sorumlusundan kendi blgesine bal beldelerin hem gelenlerinden oluan heyet yelerini ki Kurre bu mektubunda daha nceki mektubunda onlarn isimlerini bildirdiini belirtmektedir, blgelerindeki cizye mkellefi erkek nfusunun, mkellef olduklar cizye miktarlarn da gsteren bir listesini, haraca tbi arazileri olanlarn da sahip olduklar arazi miktarlarn ki zm baheleri ve ekilebilir arazi olarak, ne kadar harac vergisi deyeceklerini gsteren bir listeyi, ayrca, gerek valiliinin emriyle ve gerekse vali1iinin emri olmakszn blge iin hizmet grenlerin isimlerini de liste halinde karmasn, vergi kaaklar varsa, isimlerini ve lakaplarn ayr bir liste halinde hazrlamasn, ksaca, blge ile ilgili gerekli her bilgiyi ak ve net olarak, aleyhinde herhangi bir ikayete meydan vermeyecek bir ekilde hazrlayp yanna alarak acele Fustata gelmesini emretmitir. Kurre b. erik bu mektubunda aynca; gnderdii elisine iki veya gn izin verdiini, sonra hemen dnmesini emrettiini belirterek, sorumlu heyetin de ayni sure iinde Fustata gelmesini emretmitir. Blge sorumlusunun, yannda getirecei kendine bal beldelerin sorumlularnn da, kendi beldelerinin durumunu gsteren belgeleri, gerektiinde yaplacak herhangi bir soruturma durumunda hemen cevaplamak zere, beraberlerinde getirmelerini de istemitir. Kurre bundan sonra, mektubunu bin tehdid ile y1e bitirmektedir: Biliyorsun ki, senden hibir ekilde mazeret kabul etmeyeceim. Bunun iin, bizi bu konuda bir daha ne bir mektup yazmak zorunda brak, ne de senin hayatna ve malna-mlkne kastedecek bir ceza vermeye mecbur et 631 .

629

Biz bunu, Berka halknn kendilerine vergi memuru gelmeksizin, vergilerini Fustata getirmelerinden anlamaktayz. nk, Amr dneminde byle bir art tayan baka bir anlama yaplmamtr. Berka haricindeki yerlere vergi tahsil memurlar gnderilip cizye ve harac vergileri tahsil edilirdi. Bkz. Erkal, slm Vergi Hukuku, 343-344. 630 Aphrodito: Ek ehridir. bkz. Erkal, slm Vergi Hukuku, 343; Tritton, Ehlz-Zimme fil-slm, 215. 631 H.I.Bell. Translations of the Greek Aphrodito Papyri in the British Museum, Der slm, Strasshurg 1911, II, 273 (1339 nolu papirs).

117

Harac vergisinin tahsilinde, vergilenin nakdi olarak denmesi yannda, ayn olarak denmesi de istenirdi. Tahsilattan sonra ise mkellefine, vergilerini dediklerine dair bir makbuz verilmekteydi 632 . Ehl-i zimmeden alnan vergilerin tahsil devrelerine gelince, genellikle ylda bir defa ve defaten alnmtr. Ancak, mkelleflere kolaylk olmas iin, ylda iki veya daha ok taksitler halinde de tahsil edilmitir 633 . Harac ve cizyenin tahsilinde para birimi olarak da dinar ku11ani1mitir 634 . Bu arada, Msrn harac vergilerinin Ubeydullah b. el-Habhbn harac millii zamannda (harac millii: 723742) artrlmas hususuna da temas ederek konuyu bitirmek istiyoruz. bnl-Habhb 725 ylnda, halife Hiam b. Abdilmelike yazd bir mektupta, Msr arazisinin, tahsil edilen mevcut harac vergisinden daha fazlasn kaldrabileceini ve arttrmak istediini bildirmitir. Halife Hiam da onun bu teklifini uygun bulmu ve bylece Msrn harac vergisi her dinar iin birer krat arttrlmtr. Bunun zerine, Ten 635 , Tmey 636 , Kurbeyt 637 , Turbive 638 kyleri ile Havfu-arkiyye 639 deki baz kyler isyan etmitir. Bu srada Msr valisi olan Hr b. Yusuf (valilii: 725-726), bu isyanclar zerine divan ehlinden oluan bir ordu gndermi ve pek ok kiinin kan dkldkten sonra isyan ancak bastrlabilmitir. 725 ylandaki bu isyan, Msrda Kbtlerin vergi sebebiyle kardklar ilk isyan olmutur 640 . -Meks (=Ur veya Ticaret Mallar) Vergisi Meks veya Ur vergisi, hududlardan girii yaplan veya pazar yerlerinde satlan belli bir nisab miktarndaki ticaret mallarndan belli nisbetlerde tahsil edilen vergidir. Bu vergiyi

632 633

Erkal, slm Vergi Hukuku, 344. Erkal, slm Vergi Hukuku, 345. 634 Erkal, slm Vergi Hukuku, 303. 635 Ten: Corafya kitaplarmzda bu isimde bir yer ismine rastlayamadk. Ancak, Tne isminde bir yer zikredilmekte ve bu yerin Msrn Cifr blgesinde, Tinns ile Dimyat arasnda olduu bildirilmektedir. Bkz. Makdis, Ahsent-Teksim, 193 -194; bn Havkal, Sretl-Arz, I. 152. 636 Tmey: Msrda bir koydur. Dier isminin Tet olduu da zikredilmektedir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 82; Ykut el-Hamev, Mucem, I, 874. 637 Kurbeyt: Aa Msrda bir kydr. Bkz. Ykub, Buldn, 337; Ykut el-Hamev, Mucem, VI. 52. 638 Turbiye: Msrda bir kydr. Etrbiye de denilir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 82, 247; Ykubi, Buldn, 337. 639 Havfu-arkiyye: Msrda Nil nehrinin Dimyat kolunun dousunda kalan blgeye verilen isimdir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 82; Bekri, Mucem, II, 476; Ykut el-Hamev, Mucem, II, 365; Becker, Msr, I.A., VIII. 227. 640 Kind, Vult, 73-74; Makriz, Htat, I, 79; bn Tariberd, Ncm, I, 259. Bu arada Markiz, Msr Kbtlerinin; Hanzala b. Safvnn valilii zamannda (nc valilii: 737-742) 739 ylnda ve Emevlerin ykld yl olan 749da olmak zere iki defa daha ayaklandklarn, birinci isyan vali Hanzala b. Safvnn, ikinci isyan da. yine o tarihte vali olan Abdlmelik b. Mervn b. Musa b. Nusayrrn bastrdn nakletmektedir. Ancak o bu isyanlarn sebebi konusunda bilgi vermemektedir. Bkz. Htat, I, 79.

118

ilk defa halife mer b. el-Hattb koymutur 641 . Halife Hz.mer, Mslman tacirlerden zekat oran olan 1/40, slm devletinde yaayan zmm tacirlerden 1/20 ve slm devletine ticaret iin giren harblerden de 1/10 orannda ticaret mallar vergisi almay kararlatrmtr 642 . Ticaret mallar vergisi, slmdan nce, Arapyarmadasnda kurulan panayrlara getirilen ticaret mallarndan 1/10 orannda alnyordu. Mekke ehrini yeniden tanzim eden Kusay tarafndan, Mekke halk dndakiler, Mekkeye (ticaret iin) geldikleri zaman, kendilerinden 1/10 vergi alrd. Cahiliye dneminde de, Arap kabileleri, Rum ve ranllar da kendi yurtlarna giren tacirlerden 1/10 veya daha deiik oranlarda vergi alyorlard 643 . slm geldikten sonra ise, Hz.Peygamber Medinedeki ar yerini belirledikten sonra; te bu sizin arnzdr. Burada sizin iin harac yoktur 644 demitir. Buradaki harac kelimesinden maksat da ticaret mallar vergisidir 645 . Yine Hz.Peygamberin Meks alan kimse (=Sahibu Meks) cennete giremeyecektir. ve Siz onda bir alan kimseye rastladnzda onu ldrnz 646t dedii rivayet edilmektedir. Hz.Peygamberin bu hadislerini deerlendiren Mustafa Fayda; ...cahiliyyede Meks veya Ur toplayanlarn kt iler yaptklarndan dolay... ldrlmelerinin istendiini savunmaktadr 647 . Meks veya Ur vergisi alnmas uygulamas Hz.Peygamber ve ilk halife Eb Bekir dnemlerinde hi olmamtr. kinci halife mer b. el-Hattab zamannda ise, slm devletinin geni bir corafi alana yaylmas ve bu blgelerde ticaret yapan tccarlarn bulunmas, bunlardan vergi alnmas konusunu gndeme getirmitir. Buna gre halife Hz. mer; harblerden 1/10, zimmlerden 1/20 ve Mslmanlardan da 1/40 orannda ylda bir defa olmak zere ticaret mallar vergisi alnmasn kararlatrmtr 648 . mer b. el-Hattbn halifelii ve Amr b. el-sn valilii zamannda Msrda ticaret mallar vergisi alnd ve Meks amilliinin bulunduunu grmekteyiz. Amr b. el-s, urahbil b.Hasene Msr Meks milliini yrtrken, bu grevi Halid b. Sabit el-Fehmye teklif etmi, ancak o, bu grevden affn istemitir. Amr b. el-s ona, grevi kabul etmeme sebebini sorduunda, ; Hz. Peygamberden Meks alan kimsenin cennete giremeyecei eklinde bir hadis duyduunu sylemitir 649 . Bu rivayeti nakleden bn Abdilhakem, Amr
641

Eb Ubeyd, Emvl, 476 (T.508); Mustafa Fayda. Hz.mer ve Ticaret Mallar Vergisi veya Ur-I, A...F.Dergisi, Ankara 1981. XXV. 175. 642 Fayda, Ur-I 174-175. 643 Fayda. Ur-I, 170. 644 Belzur, Fth, 28 (T. 19). 645 Fayda, Ur-I, 171. 646 Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, 234; bn Abdilhakem, Fth, 231; Fayda, Ur-I, 173. Bu hadisler iin bkz. dipnot 406. 647 Fayda, Ur-I, 174. 648 Fayda, Ur-I, 174-175. Bu konuda bilgi iin bkz. Tu, Vergi, 84-86, 93. 109. 649 bn Abdilhakem, Fth, 113, 231.

119

zamannda Msrda alnan ticaret mallar vergilerinin ne ekilde tahsil edildiini ve oranlarnn ne olduunu bildirmemektedir. Ancak yukarda belirttiimiz ve halife Hz. merin tesbit ettii oranlarn Msrda da uygulandn sylenebiliriz. Bu arada yine bn Abdilhakem, urahbil b. Hasenenin olu Rabann Meks millii yaptn tarih belirtmeden rivayet etmektedir 650 . Msrdaki ticaret mallar vergisi ile ilgili haberlere ikinci olarak Abdullah b. Abdilmelikin valilii zamannda (valilii: 705-708) rastlamaktayz. Halife Abdilmelik b. Mervnn olu Abdullah, Msrda ticaret mallar vergisini arttrmtr. Vergilerin hangi oranlarda artrld hususunda bilgi sahibi olmadmz bu artrmalardan sonra, Msrda fiyat arti1ari ve enflasyon meydana ge1mi, halk da bu duruma isyan etmi, olaylarn sonu vali Abdullah ldrme teebbsne kadar varmtr. Neticede ise Abdullah Msrdan kamak zorunda kalmtr. Bu bilgileri nakleden Kitbul-Vulat ve Kitbul-Kudt sahibi Kind, Abdullaha bu sebebten, Msrllar tarafndan Mekis lakabnn takldn da ifade etmektedir 651 . Kurre b. erkin valilii dneminde ise; bu konu iinde ele alabileceimiz, yeni bir uygulama ile karlamaktayz. Kurre, bir belde idarecisine gnderdii mektupta, ondan elEbvb vergisini de gndermesini istemitir. el-Ebvb; Arapa el-Bb= kap manasna gelen kelimenin ouludur. Biz bu kelimenin hangi anlamda kullanldn tam olarak tesbit edemedik. Kurre b. erikin bu mektubunu nereden ve ngilizceye eviren Nabia Abbott, el-Ebvb kelimesinin ngilizce karl olarak impost kelimesini kullanmaktadr 652 , ki bu kelime Trkede vergi ve gmrk vergisi anlamlarna gelmektedir. Buna gre, acaba, el-Ebvb terimiyle kastedilen manann gmrk vergisi olduunu dnebilir miyiz? ayet bu ifadenin gmrk vergisi anlamna geldiini kabul edecek olursak, Meks veya Ur vergisinin, zamanla sadece ar ve pazarlardan tahsil edilen vergi anlamna hasredildiini ve gmrk vergisinin ayrca el-Ebvb diye isimlendirildiini sylenebilir miyiz? te bu iki soru cevapsz olarak karmzda durmaktadr. mer b. Abdilazizin halifelii zamannda (halifelii: 717-720) Msrn Meks vergileri hakknda baz dzenlemeler yapldn grmekteyiz. Halife mer b. Abdilaziz, kendinden nceki halifeler Velid b. Abdilmelik (halifelii: 705-7 15) ve Sleyman b. Abdilmelik (halifelii: 715-718) zamanlarnda da Msrn Meks millii grevinde bulunan Ruzeyk b. Hayyn ed-Dimekye yazd mektupta, Mslman tacirlerin grnen ticari
650 651

bn Abdilhakem, Fth, 109. Kind, Vult, 59. bn Abdilhakem ise, Kindnin naklettii bu bilgileri vermeksizinin Abdullah b. Abdlmelik ile ilgili rivyet ettii bir haberinde, Abdullahn lakabn mkeyyes olarak belirtmektedir. Bkz. Fth, 122. 652 Abbott, The Kurrah Papyri, 51.

120

mallarndan 1/40 orannda ticaret mallar vergisi olmasn, ayet Mslman tacirin mal 40 dinardan az ve 20 dinardan fazla ise, tacirin elindeki mali 1/40a gre oranlayp, vergiyi buna gre almasn, ayet maln deeri 20 dinardan 1/3 dinar orannda eksik ise, bu maldan ticaret mallar vergisi almamasn emretmitir 653 . mer b. Abdilaziz mektubunda, zimmlerle ilgili olarak da unlar emretmitir: Sana urayan zmmlerin ticaret mallarndan her yirmi dinar iin birer dinar olmak zere vergi al. Daha az olursa, ayn oran zerinden hesaba tabi tutarsn. On dinara dnceye kadar vergiye tbidir. Eer on dinardan 1/3 dinar nisbetinde az olursa, bundan vergi alma. Onlara bu konuda, bir seneye kadar (kendilerinden vergi alnmamas iin) bir yaz (beraat=makbuz) ver581. Bu bilgileri nakleden Ebu Ubeyd, Msrda zimmlerden alnan ticaret mallar vergisine rnek olarak, bize bir olay da rivayet etmektedir. Abdurrahman b. Sfyn ve Abdullah b. Muhammed b. Ziyad b. Hudayr yoluyla yaplan rivayette, Abdullah b. Muhammed yle demektedir: Dedem Ziyad b. Hudayr ile Ur grevlisi bulunuyorduk. Bir Hristiyan 20 bin dirhem deerinde bir at ile bize urad. Ziyad ona yle dedi: Dilersen iki bin dirhem ver ve at gtr, dilersen de sana (at mukabilinde) 18 bin dirhem verelim 654 . Eb Ubeyd, mer b. Abdilazizin harb tacirlerin tbi olduklar vergi oranlar hakknda herhangi bir emrini nakletmemektedir. Ancak biz, harblerin vermekle ykml olduklar ticaret mallar vergi orannn 1/10 olarak uygulamasna devam edildiini dnmekteyiz. Burada, harblerin ticaret mallarndan, slm lkesine her girilerinde 1/10 vergi alndn ve bu konuda slm limlerinin, harb tacirlerin harp lkesinden slm lkesine her giri1erinde, yanlarndaki mal farkl veya ayn da olsa, daha nce slm lkesine hi girmemi bir harb gibi bir muameleye tbi tutulmalar ve her girilerinde vergi alnmasnn gerekli olduu fikrine sahip olduklarn da Eb Ubeyde istinden 655 ifade etmek isteriz. c) Dier Vergiler Cizye, harac ve ticaret mallar vergilerinden baka, Msrda baz vergilerin daha alndn grmekteyiz. Bu vergiler Tavhn ve Fudl vergileridir. Bunlardan baka, Msrn gelirleri arasnda el-Garmt (=cezalar) ve el-Mevrsi de sayabiliriz. Ancak bu son ikisi hakknda yeterli bilgimiz yoktur. imdi bunlar ksaca aklamak istiyoruz:

653

Eb Ubeyd, Emvl, 475-478, 479-480 (T.507-5 10, 511); bn Tariberd, Ncm, I, 237; Erkal, slm Vergi Hukuku, 157, 212, 350. 654 Ebu Ubeyd, Emvl, 475-476 (T.507). 655 Eb Ubeyd, Emvl, 480 (T.512).

121

-Tavhn Vergisi bn Abdilhakem, Meks milliine atanan kii hakknda bilgi verdii rivayetinde, ok ksa bir ifadeyle Tavhn millii grevini de Meseleme b. Muhalledin yrttn nakletmektedir. bn Abdilhakem baka bir rivayetinde de Meslemenin Balakstaki 656 Tavhnnin banda bulunduunu bildirmektedir 657 . Tavhn kelimesinin asl Arapa olup (tmek) fiilinden tremitir ve deirmen anlamna gelen kelimenin ouludur. Buna gre Msrda bir deirmen vergisi alndn dnmekteyiz. Ancak bu verginin deirmencilerden alnan bir gelir vergisi mi, yoksa deirmenin Msr valiliine ait olup, tahl tme kiras (=vergisi) mi olduunu bilememekteyiz. Ayn ekilde bu verginin hangi oranlarda tahsil edildii ve Mslman ve ehli zimme ayrm yaplp yaplmad konusunda da malumat sahibi deiliz. -Fudl Vergisi Fudl vergisine gelince biz bu verginin varlna, Msr valisi Kurre b. erkin (valilii: 708-715), bir belde idarecisine gnderdii mektupta rastlamaktayz. Kurre bu mektubunda Fudl vergisinden bahsetmekte ve bu verginin acele olarak gnderilmesini istemektedir 658 . Fudl kelimesi lgatte noksan ve nksann zdd olarak tarif edilir ve fazla olan ey anlamna gelmekte olup, fazladan alnan vergi, olaanst vergiler anlamna gelmektedir. Nitekim Kurre b. erkin bu mektubunu neredip ngilizceye eviren N.Abbott, Fudl kelimesinin karl olarak extraordinary taxes ifadesini kullanmaktadr 659 , ki bu kelimenin Trke karl da olaanst vergilerdir. Bu vergilerin Kurre b. erkden nce ve sonra alnp alnmadna dair kaynaklarmzda bir bilgiye rastlayamadk. Msr valiliinin gelirleri arasnda grdmz el-Garmt ve el-Mevrse gelince, bunlarn vergi olarak kabul edilip edilemeyecei hakknda bir fikir beyan edebilecek kadar bilgiye sahip olmadmz hemen belirtmek isteriz. Biz bu ifadelere ilk olarak Kurrenin mektuplarnda rastlamaktayz 660 . el-Garmtn kelime manas para cezas demektir. Buna gre biz, ehl-i zimmenin demekle ykml olduklar vergilerini zamannda demediklerini ve bu sebebten kendilerinden gecikme cezas alndn dnebi1iriz. Bunun yannda, onlarn iledikleri baz sular sebebiyle para cezasna arptrldklar da akla gelen
656 657

Balaks: Msr ehri (Babilon) civarnda bir kydr. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucemul-Buldn, V. 15. bn Abdilhakem, Fth, 100, 231. 658 Abbott, The Kurrah Papyri, 49-52 (Oriental Institute, No: 13758, 13759). 659 Abbott, The Kurrah Papyri, 51 (ayn papiruslar). 660 Abbott, The Kurrah Papyri, 53-56 (ayn papiruslar).

122

ihtimaller arasndadr. Mektubu ngilizceye eviren Abbott da el-Garmtn karl olarak fines kelimesinin kullanmtr 661 ve para cezalar anlamna gelmektedir. el-Mevrs kelimesi ise Arapa verese fiilinden tremi olup Mirs kelimesinin ouludur. Bununla ne kasdedildigini bilemiyoruz. Ancak, iki ihtimal sz konusudur. Bunlardan biri veraset intikal vergisi diyebileceimiz miras mallarnn vergilendirilmesi, dieri de lenin arkasnda bir vrisinin olmamas ve mal varlnn Beytl-Mle kalmasdr. 3. Divan Tedvini ve Msrdaki Dier Baz Divanlar Msr divanlarn ele almadan nce, divan tabiri hakknda ksaca bilgi vermek istiyoruz. Divan kelimesi, devlet idaresindeki muhtelif idar, asker ve mal hizmetlerin yerine getirilmesinde kullanlan defterlere, bunlarn ve devlet memurlarnn bulunduklar yere verilen isimdir 662 . Bu tabir nceleri, halife mer b. el-Hattbn fey gelirlerini datmak iin tesis ettii Divan Tekilat anlamnda kullanlrken, ...Emevler ve bilhassa Abbasler zamannda, bata asker ve bilhassa mal sahalar olmak zere, eit1i devlet hizmetlerine bakan messeselere isim olarak veri1mitir 663 . Biz bu messeseleri Msrn idar Yaps bahsinde ele aldmz iin burada zellikle, halife mer b. el-Hattbn Msrda kurdurduu Divan Tekilat ve bu divanin Emevler dnemindeki durumunu incelediimiz rivayetler erevesinde bahis konusu edeceiz. Ayrca, Msr divanndan kimlere atiyye verildii ile atiyye verilenlerin hangi divanlara kaydedildikleri konusunu ve divanlar ile ilgili baz mteferrik bilgileri yine kaynaklarmzdaki malumt erevesinde deineceiz. a) Msr Divan Tekilat Halife mer b. el-Hattb zamannda, slm fetihleri geni bir corafi alana yaylm ve bunun tabii bir neticesi olarak devletin fey gelirlerinde 664 muazzam artlar olmutur. Bunun zerine halife Hz. mer 641de, Medinede, bu fey gelirlerini, hakk olduuna inand Mslmanlara, atiyye ve yiyecek eklinde datmak zere, Divan Tekilatn kurmutur 665 .

661 662

Abbott, The Kurrah Papyri, 54 (ayn papiruslar). Mustafa Fayda, Hz. merin Divan Tekilt (Doutan Gnmze Byk slm Tarihi ), stanbul 1986, II 139. 663 Fayda, Divan (DGBT) II. 140. 664 Fey: Gayr-i Mslimlerden alnan cizye. harac ve ticaret mallar vergilerinden (=Ur) oluan devlet gelirlerine verilen isimdir. Tafsilat iin bkz. Fayda, Hz.mer, muhtelif sahifeler. 665 Fayda, Divan (DGBT), II 138, 176: Mustafa Fayda, At, .A. (T.D.V.), IV, 33-34.

123

lk defa Medinede kurulan Divan Tekilat, yine halife mer b. el-Hattb zamannda fethedilen blgelerde ve bu arada Msrda da kurulmutur 666 . Msr divaninin kurulu tarihi hakknda mstakil bir rivayet nakletmeyen kaynaklarmz, burada ilk divan tedvininin Amr b. el-s tarafndan gerekletirildiini bildirmektedirler 667 . Msrl aratrc Ziyaeddin er-Reyyis, Amrn Msr divann, ikinci valilii zamannda tedvin ettirdiini iddia etmektedir 668 . Ancak biz, Msr divannn, Amr b. el-s taratandan 642de 669 , yani Medinedeki merkez divanndan bir yl sonra, Fustat ehrinin kuruluuyla birlikte tedvin edildiini dnmekteyiz. Kaynaklarmz, Fustat ehrinin kuruluuyla ilgili rivayetleri naklederlerken, Mslmanlarn kabile kabile yerleim alanlarnn tesbit ve tanzimiyle grevlendirilen, Muviye b. Hudeyc et-Tcb, erk b. Smeyy elGutayf, Amr b. Kahzem el-Havln ve Hayvil b.Nire el-Mefirnin, yer tahsis ettikleri kabileleri ve ahslar divanlara kaydettiklerini de bildirmektedirler 670 . Ayrca, bn Abdilhakem de halife mer b. el-Hattbn, Amr b. el-sa gnderdii bir mektupta, onun, divandan kimlere ne kadar senelik atiyye vereceini bildirdiini rivayet etmektedir 671 . Buna gre biz, Msr divann Amr b. el-sn ilk valilii zamannda, 642 ylnda Fustat ehrinin kurulmasyla birlikte tedvin ettirildiini kesin bir ifade ile sylenebiliriz. Msr divaninin tedvinine kimlerden veya hangi kabilelerden baland hususunda kaynaklarmzda herhangi bir rivayete rastlayamadk. Ancak, halife mer b. el-Hattbn, Amra yazd mektupta, Rdvan Biatnda bulunanlara ve baz kiilere senelik 200er dinar atiyye verilmesini emrettiini 672 dikkate alacak olursak, Msrda divan tedvinine, en yksek atiyye verilen bu ahslardan balandn dnebiliriz. Bunun dnda syleyebileceimiz tek husus divanlarn kabile kabile tedvin edildiidir. Bu arada hemen belirtelim ki, divana kaydolma konusunda iki husus dikkatimizi ekmektedir. Bunlardan birincisi, Msr fethine, kendi kabilelerinden az sayda kii ile veya mnferiden katlanlarn, baka kabilelerin ismi altnda divana kaydedilmeyi reddetmeleridir. Amr b. el-s bu durumda olanlar, kendi sanca altnda Msr fethine katlanlar (=tahte raveti Amr) ismi ile zel bir blmde divana

666 667

Taber, Tarih, III, 615 (Leiden, I, 2414); Fayda, Divan (DGBT), II, 150, 160. Kind, Vult, 65, 71; Makriz, Htat, I, 94; bn Tariberd, Ncm, I, 244; Seyyide smail Kif, el-Velid b. Abdilmelik (86-94/705-715), Msr 1962, 173-174; H.L. Gottschalk, Diwan E2, 327. 668 Reyyis, Harac, 185. 669 KaIkaand, Subh, III, 326. 670 Kalkaand, Subh, III. 327; Makriz, Htat, I, 296-297; Hseyin Munis, Trihu Msr, (Tarihul-HadratilMsriyye), II, 378. 671 bn Abdilhakem, Fth, 230-231 672 bn Abdilhakem, Fth, 230-23 1; Fayda, Divan (DGBT), II 152.

124

kaydettirmitir. Bu sebebten bunlara Ehlr-Rye ismi verilmitir 673 . kincisi de, Msr fethine katlan Frisi ve Rumlara da divandan ayr bir blm almasdr 674 . Msrda, Amr b. el-sn yaptrd ilk tedvin de dhil olmak zere, Emevlerin sonuna kadar drt defa divan tedvini yapldn grenekteyiz. Amrdan sonra ikinci tedvin Ahdlaziz b. Mervn (valilii: 684-705), nc tedvin 714de Kurre b. erik (valilii: 708715) ve drdnc tedvin de Bir b. Safvn (valilii: 719-720) tarafndan yaptrlmtr 675 . Bu arada drdnc tedvinin, Msra nakledilen baz Arap kabilelerin divana kaydedilmeleri mnasebetiyle yapldn da belirtmek isteriz. Msr valisi Bir b. Safvn, halife Yezid b. Abdilmelike (halifelii: 719-724) bir mektup yazarak, ondan baz Arap kabilelerini Msra nakletmek iin izin istemitir. Bu istei olumlu karlanan Bir, Kinde kabilesinin Mehre, Ezd kabilesinin Tenh ve Lahm kabilesinin bir kolu ile Cheyne kabilesinin bir ksmn ve Kurey kabilesinden Kab b. Adiyy ailesini Msra davet etmitir. Bu kabilelerin Msra yerletirilmesinden sonra Bir b. Safvn, Msr divann drdnc defa tedvin ettirmitir 676 . Emevlerin sonuna kadar bu drt tedvinden baka, divan tedvini yaplmamtr. Ancak biz, Velid b. Rifaann valilii zamannda (valilii: 727735), Msrn harac mili olan bnlHabbbn (harac millii: 723-742), halife Him b.Abdilmelikten (halifelii: 723-743) ald izinle Kays kabilesinden 3 bin kiiyi, Ben Mudardan, Ben Amirden, Ben Sleymden ve Havzin kabilesinin muhtelif kollarndan 100er olmak zere toplam 400 aileyi Msra davet ettiini ve Kays kabilesini Msrn Havfu-arkyye blgesine, dierlerini de Blbeyse yerletirdiini grmekteyiz 677 . Bu kabilelerin Msra yerletirilmesinden sonra yeniden bir divan tedvinine gidilmemi, onlar Bir b. Safvnn drdnc kez tedvin ettirdiini divana ilave edilmilerdir 678 . Divandan atiyye ve yiyecek verilmesi konusuna gelince, bu konuda kimlere atiyye ve yiyecek verildii ve zaman iinde ortaya kan farkl uygulamalara temas etmek istiyoruz. Halife mer b. el-Hattb, Medinede kurduu divan tekilatndan, hakk olduuna inand Mslmanlara yllk olarak atiyye ve aylk olarak da yiyecek datmtr. Bunu da

673 674

bn Abdilhakem, Fth, 98. 116-117; Fayda, Divan (DGBF), II, 169. Kalkaand, Subh, III, 328-329; Kalkaand, Htat, I, 298. Bu eserlerde Msr fethine katlan Frislerin, Ssn hakimiyetinde iken Yemen valisi Bazn ile birlikte Mslman olanlar. Rumlarn da am blgesinde yaayan ve Mslman olanlar olduu ifade edilmektedir. 675 Kind, Vult, 65. 71, 76-77; Makriz, Htat, I, 94; bn Tariberd, Ncm, I, 244; Kif, Velid b. Abdilmelik, 173-174; Gottschalk, Diwan, E2, II, 327. 676 Kind, Vult, 70-71, 76-77. 677 Kind, Vult, 76-77. Kind bu rivayetinin devamnda Kays kabilesi dndaki kabilelere nce ziraat yapmalarnn emredildiini, ancak daha sonra onlara r Divanndan sadaka tahsis edilerek, ticaret yapmalar iin develer alndn nakletmektedir. 678 Kind, Vult, 70-71.

125

ashabn gerek slm kabul etmedeki ncelikleri ve gerekse takvadaki durumlarn dikkate alarak yapmtr 679 . Atiyye ve yiyecek datmnn Msrdaki uygulamalarna gelince bu konuda, mer b. el-Hattbn halifelii dnemine ait, elimizde sadece bir rivayet bulunmaktadr. Baz kaynaklarmzca nakledilen bu rivayette divandan atiyye alan bir ka kiinin ve bir grubun dnda, kimlere ne kadar atiyye verilecei zikredilmemektedir. Yiyecek konusu ise hi sz konusu edilmemitir. Bu sebeble biz bu rivayeti nakletmeden nce, mer b. el-Hattbn Medine dndaki divanlardan kimlere atiyye ve yiyecek tahsis edilmesi gerektii hakkndaki genel fikrini aklamak istiyoruz. Halife Hz.mer, bu konuda y1e demektedir. ....Fey, Mslman mcahidlere, onlara iltihak ve yardm edenlere, onlarla birlikte oturanlara aittir. Yoksa onlardan bakasna ait deildir. ehirleri fethedenler, anlamalar yapanlar vergileri toplayanlar onlardr 680 . Halife mer b. el Hattbn bu ifadelerinden, Medine dndaki divanlardan kimlerin atiyye ve yiyecek almaya hakk olduu gayet ak ve net bir ekilde anlalmaktadr. Buna gre, taradaki divanlardan sadece Mslman askerler dei1, onlarn yaknlar da yararlanacaklardr.. Yani fethedilen blgede bulunan Mslmanlarn tamam divandan atiyye ve yiyecek alacaklardr. Bu ekliyle de tara divanlar Medinedeki merkez divanyla bir benzerlik arz etmektedir 681 imdi, Msr divanndan kimlere ne kadar atiyye verilecei konusunda, baz kaynaklarmzca nakledilen rivayete geebiliriz. Bu rivayete gre, halife mer b. el-Hattb, Msr valisi Amr b. el-sa yazd mektupta, ...Hudeybiyede 6/628 ylnda Biat- Rdvandaki sahabelere, emir olduundan dolay kendisine, ecaat ve erefinden dolay Hrice b. Huzfeve ve misafirperverliklerinden dolay da Osman b. Kays ile Umeyr b.Vehb elCumahye, kl erbab olduu iin de Bsr b. Ertta 200er dinar yllk atiyye verilmesini... emretmitir 682 . Yiyecek olarak verilenler hususunda ise kaynaklarmzda bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak biz, Medinede her ahsa aylk iki cerib yiyecek verilmesi eklindeki uygulamann 683 Msrda da aynen veya yakn miktaryla tatbik edildiini dnebiliriz. Bu cmleden olarak burada zikredilmesi gereken bir husus da Msrda yiyecek olarak alnan vergilerin depolanmas iin bir Drur-Rzk kurulduudur 684

679

Bu konudaki tafsilatl bilgi ve rnekler iin bkz. Fayda, Divan (DGBT), II, 143-149; Fayda. Ata, IA. (T.D.V.), IV, 33-34. 680 Taber, Tarih, III, 615 (Leiden, I, 2414);Fayda, Divan (DGBT), II, 159. 681 Fayda, Divan (DGBT), II, 159. 682 Eb Ubeyd, Emvl, 213 (T.258); bn Abdilhakem, Fth, 145, 230-234; Belzur, Fth, 442 (T.666-667). 683 Fayda, Divan, (DGBT), II, 172. 684 Belzur, Fth, 216 /T.307);Fayda, Divan (DGBLT), II, 172.

126

Halife mer b. el-Hattbn bu ilk uygulamalarndan sonra, Emevler zamannda, Muviye b. Eb Sfynn halifelii (halifelii: 661-680) ve Mesleme b. Muhalledin Msr valilii (valilii: 667-682) dnemine ait bir rivayette, Msr divanna 40 bin kiinin kaytl olduu ve bunlarn 4 bininin 200er dinar yllk atiyye ald haber verilmektedir. Bu rivayette ayrca, halife Muviyenin ilgin bir uygulamasndan da bahsedilmektedir, ki bu da, Muviyenin Msrdaki her kabileden bir kiiyi grevlendirdii ve o grevlilerinin her sabah kabilesi iinde dolap yeni doan veya kabilelerine misafir olarak gelenler olup olmadn soruturduu, ayet yeni doan bir ocuk veya kabilelerine gelen bir misafir varsa, onlar da divana kaydettii, sonra da Divana (yani makamna) dnd ve onlarn atiyyelerini ve rzklarn verdii bildirilmektedir 685 . Bu rivayetten halife Muviyenin de mer b. elHattbn balatt uygulamay aynen devam ettirdii anlalmaktadr. Halife mer b. el-Hattbn kurduu ve hakk olduuna inanlan btn Mslmanlara atiyye ve yiyecek tahsis edildii bu divan Emevler zamannda Divanul-Cnde dntrlmtr 686 . Daha doru bir ifade ile bu divandan sadece askerlere atiyye ve yiyecek verilmeye balanmtr. Bu yeni uygulamann ne zaman balad tam olarak bilinmemektedir. Kanaatimizce burada iki ihtimal sz konusudur. Yukarda naklettiimiz rivayetten en azndan Muviye b. Eb Sfynn, halifeliinin ilk yllarnda mer b. el-Hattbn kurduu divann isleyiini aynen devam ettirdii anlalmaktadr. Divandan sadece askerlere atiyye ve yiyecek verilmeye balanmas hususunda akla gelen ilk ihtimal, Muviyenin halifeliinin ilk yllarnda btn harcamalardan sonra Msrdan hilafet merkezine 9 milyon dinar vergi giderken son yllarnda gnderilen verginin 600 bin dinara dmesidir 687 . Vergi gelirlerindeki bu azalmalardan sonra atiyye ve yiyecek tahsisi sadece askerlere verilmesi ek1inde deitirilmi alabilir. Ancak, bu husus kanaatimizce zayf bir ihtimaldir ve henz her erkek ferdi asker olan Mslmanlarn bakmakla ykml olduklar aileleri iin de atiyye ve yiyecek verildii ihtimali akla daha yakndr. kinci ihtimal de, hilafet konusunda ortaya kan dahili mcadeleler srasnda Abdlmelik b. Mervnn (halifelii: 684-704), saldrlarndan emin olabilmek iin Bizansa vergi verdii dnemdir 688 . Bu dnemde ordu dnda kalanlarn atiyyelerinin kesilmi ve divanin da sadece askerlere maa veren bir Divanl-Cnde dntrlm olmas kanaatimizce daha kuvvetli ve tercihe ayan bir ihtimaldir. Bundan sonra Emevler devriyle ilgili kaynaklarmzda ver alan rivayetlerde hep Divanul-Cnd terimini grmekteyiz. Emevler devrinin tek istisnas ise mer b.
685 686

bn Abdilhakem, Fth, 102; Makriz, Htat, I, 94. Fayda, Divan, (DGBT), II, 150. 687 bn Abdilhakem, Fth, 102; Makriz, Htat, I, 79, 94. 688 Yakub, Buldn, 339.

127

Abdilazizin hilafeti dnemi (halifelii: 717719) olmutur. mer b. Abdilaziz halife olduktan sonra ordu ile beraber btn Mslmanlara atiyye balatm ve nceki uygulamalara nazaran atiyye miktarlarn da arttrmtr. 0, ayrca borlu Mslmanlar iin de, Msr divanndan 25 bin dinar tahsisat ayrmtr 689 . mer b. Abdilazizden sonraki devirlerde ise, halife Yezid b. Abdilmelik (halifelii: 719723) zamannda nce bu atiyyeler azaltlm 690 , sonra da sadece askerlere verilir olmutur. Yani Msr divan Divanul-Cnde dndrlmtr. Burada zikredilebilecek bir husus daha bulunmaktadr ki, o da halife veya vali deiimlerinde orduya bir nevi cls bahii diyebileceimiz, ekstra atiyye datm veya ordunun atiyyelerinin fazlalatrlmasdr. Bu cmleden olarak Msr valisi Abdlaziz b. Mervn 744 ylanda Dimeke gittiinde, yerine vekil olarak brakt urta emiri bis b. Sadin, halife Abdilmelik ve vali Abdlazizin makamlarn salamlatrmak iin ordunun atiyyelerini artrmas 691 , Hafs b. el-Velidin ikinci Msr valilii dneminde (ikinci valilii: 741744), hilafet makamna geen Yezid b. el-Velide (halifelii: 744) biat almak iin orduya atiyye datmas 692 Msra vali olarak tayin edilen Hassan b. Athiyyenin (valilii: 745) verini salamlatrmak iin orduya atiyye datmas, 693 yine Havsere b. Sheyl el-Bhilnin Msra vali olduktan sonra (valilii: 745748), hassa birliklerine ve Ben meyyeden baz ileri gelenlere divandan atiyye verdii 694 zikredilebilir. Emevler devrinde Msrda orduya Divanl-Cndden yiyecek tahsisine dair de bir rivayete sahibiz. Kindnin naklettii bu rivayetten, Hafs b. el-Velidin ikinci valiliinden nce aylk yiyecek miktarnn 10 irdebbe drldn, onun yiyecek miktarn yeniden 12 irdebbe kardn renmekteyiz 695 . Msrda, ilk vali Amr b. el-stan Emevlerin yklna kadar oluturulan dier baz divanlara, divanin yaz diline ve divan ile ilgili baz mteferrik konulara temas ederek Divan konusunu bitirmek istiyoruz. Konunun banda da belirttiimiz gibi, Amr b. el-sn ilk olarak yaptrd tedvinde,Msr fethine katlanlar kendi kabilelerinin ismi altnda divana kaydedilmilerdir. Kendi kabilelerinden az sayda kii ile veya mnferiden Msr fethinde bulunanlarn da, tahte raveti Amr =Amrn sanca altnda savaa katlanlar eklinde divan defterlerine
689

Kind, Vult, 68-69. madddn Halil buna Borlu Yardmlama Fonu ismini vermektedir. Bkz. mer b. Abdilaziz, 186-187. 690 Kind, Vult, 70. 691 Kind, Vult, 49. 692 Kind, Vult, 84. 693 Kind, Vult, 85-86. Kind, bu rivayetinin devamnda Hassann bir mddet sonra ordunun atiyyelerini de kestiini ve bu sebeble ordu tarafndan valilikten uzaklatrldn bildirmektedir. 694 Kind, Vult, 90. 695 Kind, Vult, 82.

128

yazldklarn belirtmitik. Yine Msr fethine katlan Mslman Fris ve Rumlarn da zel bin blmde divanda yerlerini aldklarn ifade etmitik. b) Dier Baz Divanlar -Divanu1-Utek Amr b. el-s zamannda Msr divannda baz blmler oluturulduunu grmekteyiz. Halife mer b. el-Hattb, ordu komutanlarna yazd mektuplarda ve bu arada Msr valisi Amra gnderdii mektubunda, divanda Mevlye de yer vermesini ve kle iken azat edilen kiileri, kendilerini azat edenlerin bulunduklar blmlere kaydetmesini emretmitir. Halife Hz.mer mektubunun devamnda ayet Mevl, kendilerini azat edenlerin yanna yazlmay kabul etmezlerse, onlar iin ayr bin blm almasn ve bu durumda olanlara, kendilerini azat edenler seviyesinde atiyye verilmesini de bildirmitir 696 . Kaynaklarmzn verdii bilgilerden, Mevlnin kendilerini azat edenlerle binlikte divana yazlmay kabul etmediklerini renmekteyiz. bn Abdilhakem, ibn Hallikan ve Makriz, Msrda DivanulUtek isminde bir divanin mevcudiyetinden bahsetmektedirler 697 . Bu divan, esir iken azat edilenlerin kaydedildii divandr. Makriz, esir iken azat edilenlere el-Utek denildiini ve bunlarn divannn Ehlr-Rye ile ayn defterde olduunu nakletmektedir 698 . bn Abdilhakem de, Abdurrahman b. el-Ksm isimli bir ahsn Utek Divanna baktn tarih belirtmeden nakletmektedir 699 . -Divanus-Sulh Msrda kurulduunu grdmz Divanlardan biri de Divanus-Sulhtur. Bu divanin ismine sadece mer b. Abdilazizin halifelii zamannda rastlamaktayz. DivanusSulhun daha nceki varl ve mer b. Abdilazizden sonraki durumu hakknda kaynaklarmzda isim olarak dahi bir bilgi bulunmamaktadr. mer b.Abdilaziz halife olduktan sonra Msra tayin ettii valisi Eyyub b. urahbile bir mektup gndererek, daha

696 697

Eb Ubeyd, Emvl, 221 (T.268); Belzur, Fth, 444 (T.669-670); Fayda, Divan (DGBT), II, 148. 169. bn Abdilhakem, Fth, 120; bn Hallikan, Vefeyt, III, 130; Makriz, Htat, I, 297- 298. 698 Makriz, Htat, I, 297-298. Ayrca bkz. bn Hallikan, Vefeyt, III, 130. 699 bn Abdilhakem, Fth, 120. bn Hacer el-Askaln, Msrda Utek Divanna bakan Abdurrahman b. elKsm b. Halid b. Cnde Utaki isminde bir ahstan bahsetmektedir. 648-653 yllar arasnda doduunun rivayet edildiini, Aralk 806-Ocak 807de vefat ettiini bildirdikten sonra bu ahsn hangi yllar arasnda Utek Divanna baktn zikretmektedir. Bkz. bn Hacer el-Askaln, Tehzibut-Tehzib, Beyrut 1325-1326, VI, 252-254.

129

nce ehl-i zimme iken Mslman olanlarn Divanus-Sulhe kaydedilmelerini ve onlara da atiyye verilmesini emretmitir 700 . -Divanu1-r Msrda kurulan divanlardan biride r Divandr. Msr valiliinin gelirleri konusunda ve Meks millii bal altnda Ur (=ticaret mallar vergisi) hakknda bilgi vermitik. Ancak Arapa ayn kelimeyle (Ayn-n-ra) yazlan bu divan Ur dei1, Mslmanlarn zekat olarak verdikleri onda bir ziraat vergisi anlamndaki r Divandr. Kind, ziraat vergilerinin topland bu divann ismini, Msr harac mili bnl-Habhbn, halife Hiam b. Ahdilmelikin de izniyle, baz Arap kabilelerini Msra yerletirdiinde 701 , onun bu kabilelere r Divanndan tahsisat ayrdn ve onlara, ticaret yaparak geimlerini salamalar iin develer aldn naklederken zikretmektedir 702 . Bu rivayet hari r Divan ile ilgili baka bir bilgiye kaynaklarmzda rastlayamadk. -Divanul-Ahbs Msrda grdmz divanlardan biri de Divanul-Ahbstr. Bu divan vakf divandr. Bahaeddin Yediyldz, .... Vakf messesesine Kuzey Afrikada, hubus veya habs (oulu Ahbs) ad .. 703 verildiini sylemektedir. Divanul-Ahbs adna bir defa 736 ylanda, Tevbe b. Nemrin Msr kadl zamannda (kadl: 733-738) rastlamaktayz. Kindnin naklettii bir rivayete gre; Tevbe b. Nemr Msr kads olduktan sonra, sadakay- criyenin (yeni vakfedilen mallarn) zamanla kaybolup gitmesinden ve bu divana bakanlarn elinde miras yoluyla vrislerine intikal etmesinden endie ettii iin bu divana el koymu ve sadakay-i criye olarak vakfedilen bu mallarn gerek fakirlere ve miskinlere ulatrlmasn salamtr. Tevbe lnceye kadar bu divan ile ilgilenmi ve Divanul Ahbs byk bir divan haline getirmitir 704 . Biz, Kindnin naklettii bu rivayetten Divanul-Ahbsn daha nce de mevcut olduunu ve Tevbeden sonra da faaliyetlerine devam ettiini anlamaktayz. ***

700 701

Makriz, Htat, I, 77. Bu konu yukarda ele alnmt. 702 Kind, Vult, 76-77. 703 Bahaeddin Yediyldz, Vakf. .A., XIII, 153. 704 Kind, Vult, 346.

130

Divanlarn diline gelince, Msr divan defterleri, Medinede halife mer b. elHattbn kurduu merkez divan gibi, Arapa olarak tutulmutur 705 . Bazan bu divanlarla harac divanlar birbirine kartrlmtr. Halife Hz.merin kurduu divan, kuru1uundan itibaren hep Arapa olarak tutulurken Gayr-i Mslimlerden alnan vergilerin kaydedildii harac divanlar ise, her blgede o blgenin dili ile, bu arada Msrda da Rumca ve Kbtce olarak yazlmtr 706 . Harac divanlarnn Arapaya evrilmesi ilk olarak Halife Ahdlmelik b. Mervn tarafndan 700-701de, am harac divannn Arapaya evrilmesiyle gerekletirilmitir 707 . Msr harac divan ise, halife Velid b. Abdilmelik zamannda Msr valisi olan Abdullah b. Abdilmelik tarafndan 705706 ylnda Arapaya evrilmitir. Abdullah b. Abdilmelik bu i iin, harac divan katibi olan Abdullah b. Enas grevden alm ve yerine Hms halkndan bn Yerbu el-Fezryi tayin etmitir 708 . Bu arada hemen belirtmek gerekir ki, Kurre b. erkin, Msr valilii srasnda baz belde idarecilerine gnderdii ve o belde idarecilerinin de Kurreye gnderdikleri cizye, harac ve dier vergilerle ilgili listeler iki dilde hazrlanmaktayd. Bu dillerden bin asl nshann yazld Arapa dieri de beldelerde yaayan halkn dili ile idi ki, ayet belde halk Rum ise Rumca, Kbt ise Kbtce yazlmaktayd 709 . Bu arada, divanla ilgili baz mteferrik konulara da temas ederek, bu konuyu tamamlamak istiyoruz. Halife mer b. el-Hattb, Divandan atiyye verdii Mslman tacirlerin zekat miktarlarn, atiyyelerinden pein olarak kesmitir. Tacir ayrm yapmakszn btn Mslmanlarn atiyyelerinden zekat alan ilk kii de halife Muviye b. Eb Sfyn olmutur 710 . Halife Hz. mer zamanndaki uygulamann Msrda da tatbik edilmesi hususunda henz Msrn fethinin yeni gerekletirilmi olmas sebebiyle, kesin bir ey sylemiyoruz. Ancak, Muviye b. Eb Sfynn halifelii zamanndaki uygulamann Msrda da tatbik edildiini dnmekteyiz.

705 706

Fayda, Divan (DGBT), II, 149-150. bn Abdilhakem, Fth, 122; Kind, Vult, 58-59; Makriz, Htat, I, 98; bn Tariberd, Ncm, I, 210; Kif, Velid b. Abdilmelik, 184-185; Muhammed Ziyeddin er-Reyyis, Abdlmelik b. Mervan Muvahhidd-DevletilArabiyye Hayatuhu ve Asruhu, Msr 1962, 283-287; Reyyis, Harac, 210-211; Fayda, Divan (DGBT), II, 150151. 707 Fayda, Divan (DGBT), II, 150; Kif, Velid b. Abdlmelik, 184-185; Reyyis, Abdlmelik b. Mervn, 283287. 708 Bkz. dipnot 633-634 709 Abbott, The Kurrah Papyri, 7-8; Ayrca, Nabia Abbottun yaynlad Kurre b. erk dnemi papiruslarn Arapa, H.I. Bell tarafndan Der slm dergilerinde yaynlanan papiruslarn da Rumca olduunu burada belirtmeliyiz. 710 Fayda, Divan (DGBT). H. 171; Fayda. Ata, .A. (T.D.V.), IV. 33-34.

131

Msr valilerinden Kurre b. erk ile Havsere b. Sheyl el-Bhil, yeni dzenlemeler yapmak amacyla Msr Divann ve Beytl-Mlini geici olarak kapatmlardr 711 . Divan millii yapan kiiler hakknda da elimizde iki rivayet bulunmaktadr. Bunlardan bin halife Muviye b. Eb Sfynn, kardei Utbe b.Eb Sfyn Msr valiliine tayin ettii zaman (valilii: 663-664), Msr divan amilliine de Humeyd b. Zeydi 712 , dieri de, Hafs b. el-Velidin ikinci valilii srasnda (valilii:741-744) Askalanl Yahya b. Amr Haziran-Temmuz 742de divan amilliine atadklar 713 ile ilgilidir. Msrn harac divan ktipliini, bu divanlar Arapaya evrilinceye kadar, Rum ve Kbtler yapmlardr. Bu durum, harac divanlarnn mahalli dillerde tutulmasnn tabii bir neticesidir. Bu cmleden olarak Abdullah b. Abdilmelikin azlettii Msr harac divannn katipliini yapan Abdullah b. Enasn asl adnn Antonas olduunu Msrl aratrc Reyyis tesbit etmektedir 714 .

711 712

Kind, Vult, 62. 88. bn Abdilhakem, Fth, 86. 713 Kind, Vulat. 82. 714 Reyyis, Harac, 213

132

KNC BLM FRKIYYE'NN FETH I. FRKIYYE'YE YAPILAN LK SEFERLER 1. Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'in Seferleri a) Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'in Birinci frikyye Seferi yahut "Gazvet'l-Abdile" Mslmanlarn frikyye'nin fethini dnmeleri, daha nce de belirtiimiz gibi 715 , Amr b. el-s'n Trablusgarb' 643'de fethinden hemen sonra balamtr. Amr b. el-s, bu konuda halife mer b. el-Hattb'a yle bir mektup yazmtr: "Biz Trablusgarb'a ulatk, buras ile frikyye'nin aras dokuz gnlktr. Eer M'minlerin Emiri, orada savamak zere bize izin vermeyi dnrse, bu yaplacaktr." Halife Hz. mer ise Amr'a yazd cevapta, frikyye'nin fethi iin izin vermemi ve yle demitir: "frikyye nedir? Oras paralanm, hiyanet etmi ve hyanete uram bir yerdir. nk burasnn halk, Rum hkmdarna bir eyler dyorlar, sonra da onu aldatyorlard. Ayrca Endls hkmdar da onlarla anlam ve kendilerini aldatmt." Bu rivayeti nakleden Belzur, kendi yorumunda yle demektedir. "Onlarn bu haberleri mer'e ulamt." 716 Belzur'nin bu rivayetini aynen nakleden bn'lIzr, halife Hz. mer'in, mektubunun devamnda Amr b. el-s'a Msr'a geri dnmesini emrettiini ve Amr'n da bu emre uyarak Msr'a, yani Fustat'a dndn rivayet etmektedir. 717 Osman b. Affan'n halife olmasndan ve 646'da Amr b. el-s' azledip yerine Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'i Msr valiliine tayin etmesinden sonra, frikyye'nin fethi yeniden gndeme gelmitir. Essen Abdullah b. Sa'd, Msr valiliine tayin edildikten sonra frikyye'nin ilerine kadar baz svar birlikleri gndermi ve bu birlikler her defasnda pek ok ganimet ve esirlerle Msr'a dnmlerdir. 718 Bu birliklerin baarl olmalar sonucu Abdullah b. Sa'd, Austos-Eyll 647'de 719 , halife Hz.Osman'a bir mektup yazarak, ona frikyye ilerine kadar yaplan seferler ve elde edilen baarlar hakknda bilgi vermi, frikyye'nin fethine kmak iin de izin istemitir. Halife Hz.Osman, kendisinden nceki
Bkz. Trablusgarbn Fethi konusu. bn Abdilhakem, Fth, 172-173; Belzur, Fth, 227 (T. 323-324). Ayrca bkz. Bekr, Mucem, I, 176-177. 717 bnl-Izr, Murib, I, 8. 718 bn Abdilhakem, Fth, 183; Belzur, Fth, 227-228 (T. 324-325); bnl-Izri, Murib, I, 9; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 147. 719 Abdullah b. Sad mektubunu bu tarihte yazm olmaldr. nk, halife Hz.Osman frikyyenin fethine karar verdikten sonra Medinede bir ordu oluturmu ve bu ordu Ekim 647de Medineden Msra doru yola kmtr. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 187; Belzur, Ftuh, 227 (T. 324); bnl-Izri, Murib, I, 8-9.
716 715

133

halife Hz. mer'in, blgenin fethine izin vermemesini de dikkate alarak, mslmanlarn frikyye seferine kmalarna nceleri taraftar olmamtr. Fakat daha sonra sahblerin nde gelenleri ile istire ederek Abdullah b. Sa'd'n frikyye seferine kmasna izin vermitir. 720 Bunun iin muhtelif kabilelerden mslmanlar Medine'de toplam ve onlara cihad hakknda bir hutbe irad ederek, gnlllerden oluan bir ordu hazrlamtr. Ayrca o, bu orduyu ahs servetinden olmak zere 1000 deve, asker mhimmat ve erzak ile de takviye etmitir. Medine'de oluturduu bu ordunun bana da, Msr'da bekleyen Abdullah b. Sa'd'a ulancaya kadar, Mervn b. el-Hakem'in kardei Hris b. el-Hakem'i komutan olarak tayin etmitir. 721 Ekim 647'de Medine'den hareket eden 722 bu ordunun says hakknda muhtelif rivayetler bulunmaktadr. bn A'sem el-Kf, bu ordunun 4.800 kiiden olutuunu naklederken 723 dier slm tarihi mellifleri de muhtelif kabilelerin bu orduya verdikleri asker saysn u ekilde rivayet etmektedirler; Mehre kabilesinden 600, Evs kabilesinin Ganes kolundan 700 ve Meyden kolundan 700 724 , Eslem kabilesinden 300, Mzeyne kabilesinden 800, Ben Sleym'den 450 725 , Cheyne kabilesinden 600, Ben'd-Deyl ve Damre'den 500, Gatafan, Eca' ve Fezre kabilelerinden 700, Ben Ka'b b. Amr'dan 400 726 olmak zere 5750 kii Medine'den gnderilmitir. Musr Marib tarihi aratrclarndan Sa'd Zall ise bu saynn 6000'nin zerinde olduunu ifade etmektedir. 727 Bu kaynaklarmz, ad "Abdullah" olan yedi mehur sahbnin frikyye seferinde bulunmalar sebebiyle "Gazvet'l-Abdile" diye isimlendirildiini belirttikten sonra, bu sefere katlan baz sahblerin isimlerini de u ekilde nakletmektedirler: Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh, ki slm ordusunun komutandr, Abdullah b. ez-Zbeyr, Abdullah b. mer b. el-Hattb, Abdullah b. Amr b. el-s, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes'ud, Abdullah b. Ca'fer, Ma'bed b. el-Abbas b. Muttalib, Mervn b. el-Hakem, Misver b. Mahreme b. Nevfel, Ubeydullah b. mer b. el-Hattb, Abdullah b. Zeyd b. el-Hattb, Abdurrahman b. Eb Bekr, Bsr b. Eb Ertat, air Eb Zeyb Huveylid b. Hlid el-Hzel, ki bu sefer srasnda hayatn

bn Abdilhakem, Fth, 183; Belzur, Fth, 227-228 (T. 324-325); bn Asem, Fth, I, 357-361; bnlIzri, Murib, I, 9. 721 Bkz. Dipnot 6. 722 Bkz. Dipnot 5.
723 724

720

bn Asem, Fth, I, 357-361. bn Abdilhakem, Fth, 184; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 149. 725 Mlik, Riydun-Nfs, I, 16; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 149. 726 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 149. 727 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 149-150.

134

kaybetmitir, Eb Zer el-Gfr, Mikdd b. el-Esved, Abdurrahman b. Sabha, Muttalib b. esSib, Sib b. mir b. Him. 728 Abdullah b. Sa'd, Medine'den gnderilen takviye kuvvetlerini de emrine aldktan sonra, ayn yl iinde 20 bin kiilik ordusuyla frikyye seferine kmtr. frikyye'ye Berka zerinden giden Abdullah, burada murbt olarak bulunan 729 Ukbe b. Nfi el-Fihr'yi de ordusuna dhil etmitir. Buradan, eski ismi Kamniyye 730 olan ve daha sonra kalntlar zerine Kayrevn ehrinin kurulduu yere 70 mil mesafedeki 731 frikyye'nin bakenti Subeytula'ya (=Sufetula) 732 giderek 733 , buradaki Akbe kalesini muhsara altna almtr. 734 Bu arada bn A'sem el-Kf, dier slm tarihi kaynaklarnda yer almayan bir bilgiyi nakletmekte ve Abdullah b. Sa'd'n Msr'dan frikyye'ye 23 gnde gittiini rivyet etmektedir. 735 Buna gre, Medine'den Ekim 647'de gnderilen takviye kuvvetlerinin yaklak bir ay iinde Msr'a ulatn kabul edecek olursak buradan da frikyye'ye 23 gnde gidildii dikkate alnrsa, slm ordusunun muhtemelen Aralk 647'de Subeytula'ya vardn sylemek mmkndr. Abdullah b. Sa'd, Subeytula'y kuatma altna aldktan sonra, frikyye ordular komutan Gregorios'a bir eli gndererek, ona slm ordularnn, her savandan nce kar tarafa yaptklar teklifleri sunmutur. Buna gre, nce onu slm'a davet etmitir. Bunu kabul etmez ve kendi dinlerinde kalmay arzu ederlerse cizye vermelerini istemitir. Bunu da kabul etmezlerse kendileriyle savaacan bildirmitir. Ancak Gregorios, sava tercih etmitir. 736 Nihyet iki ordu Subeytula'da savaa tutumu ve neticede 20 bin kiilik slm ordusu 120 bin kiilik frikyye ordusunu yenmitir. 737 bn'l-Esir, mslmanlarn bu sava

Halife b. Hayat, Tarih, I, 164; Belzuri, Fth, 227-228 (T. 324-325); Mlik, Riydun-Nfus, I, 15-16; Nveyr, Nihye, XXIV, 8; Zv, Libya, 82-83. 729 bnl-Esr, Kmil, III, 89-90 (T. 95-97). 730 Kamniyye: Kayravan kurulmadan nce, buradaki eski bir ehrin ismidir. bn Hurdazbih, Meslik, 91-92; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasar Kitbul-Buldn, 83; Mlik, Riydun-Nfs, I, 20; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 177-178; bn Abdilhakem bu ehrin ismini Kniyye olarak vermektedir. Bkz. Fth, 193-194. 731 Halife b. Hayat, Tarih, I, 164; Mlik, Riydun-Nfs, I, 18-19; Ayrca bkz. Zeheb, Dvell-slm, I, 20. 732 frikyyenin bakenti daha nce bir sahil ehri olan Kartaca idi. Bizansllarn frikyye valisi Gregorios bamszln ilan edince, Bizans donanmasnn saldrlarna ak olan bakenti, daha gvenli grd Subeytulaya tamtr. Bylece o, Bizansllarn saldrlarndan emin olmak istemitir. Bkz. Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 151-152; Bizans tarihilerinden Ostrogorsky de frikyyede bamszln ilan eden Gregoriosun bakentinin Sufetula olduunu sylemektedir. Bkz. Bizans Devleti Tarihi, 110; bn Abdilhakem ise, frikyyenin bakentini Kartaca olarak vermektedir. Bkz. Fth, 183. 733 bnl-Izr, Murib, I, 9-10. 734 Belzur, Subeytula ehrinden hi bahsetmeksizin Abdullah b. Sadn Akbeye ulatn, bakaca hibir bilgi vermeksizin nakletmektedir. Bkz. Fth, 228 (T. 325). Hseyin Munis ise Akubenin Subeytulada bir kale ismi olduunu belirtmektedir. Bkz. Marib, 94; Sad Zall da, Akubenin Subeytula ehrinin nnde ve bir gnlk mesafede bir yer olduunu ifade etmektedir. Bkz. Tarihul-Marib, I, 152. 735 bn Asem, Fth, 357-361. 736 Yakb, Tarih, II, 165; Mlik, Riydun-Nfs, I, 17; bnl-Esr, Kmil, III, 89-90 (T. III.95-97). 737 bn Abdilhakem, Fth, 183; Belzur, Fth, 228 (T. 325); bnl-Izr, Murib, I, 9-10.

728

135

kazanncaya kadar uzun mddet Subeytula'y muhsara ettiklerini ve fethin gecikmesi karsnda halife Hz. Osman'n Medine'den Abdullah b. ez-Zbeyr komutasnda ikinci bir takviye birlii gnderdiini, ancak bundan sonra savan kazanldn nakletmektedir. 738 Rivayetin bundan sonraki blm ise bn'l-Esir ile beraber Mlik ve bn'l-Izr tarafndan da nakledilmektedir. Buna gre; muhsarnn uzadn ve fethin gerekletirilemediini gren Abdullah b. ez-Zbeyr, sava nasl kazanacan dnmekte olan Abdullah b. Sa'd'n adrna gelmi ve slm ordusundan 30 cengaveri atlaryla birlikte dinlendirmeyi, savaa ara verildii bir srada da, dinlenen bu svar birliinin kendi komutasnda Gregorios'un zerine hcm ederek netice alnmasn teklif etmitir. Abdullah b. Sa'd, bu tekifi ordunun ileri gelenleriyle istire ettikten sonra kabul etmitir. Ertesi gn iki ordu savaa balam ve nihayet yorulup mevzlerine ekilirlerken, Abdullah b. ez-Zbeyr dinlenmi durumdaki birliiyle Gregorios'un zerine n bir hurc hareketi yapm ve ban kesmek suretiyle onu ldrmtr. Sonra da kesik ba bir mzran ucuna takarak tekbir getirmitir. Bu durumu gren slm ordusu moral kazanp tekrar dman ordusu zerine saldrm ve komutanlar Gregorios'un ldrlmesiyle panie kaplan frikyye ordusunu hezimete uratmtr. Bylece Subeytula fethedilmitir. 739 frikyye'nin bakenti Subeytula'nn fethedilmesinden sonra Abdullah b. Sa'd, ordusunu gruplara ayrm ve onlar buradaki muhtelif beldelerin fetihlerine gndermitir. Bize yle geliyor ki, Abdullah b. Sa'd'n ordusunu bu ekilde gruplara ayrp eitli beldeler zerine gndermesi, kendisi karsnda bozguna urayp, muhtelif beldelere dalan dman ordusunu takip gayesine matuftu. Onun gnderdii bu birlikler baarl olmular ve gittikleri yerlerden pek ok ganimetle Subeytula'ya dnmlerdir. 740 Bu cmleden olarak, blgedeki Kafsa 741 ve Mermcenne 742 ehri ile el-Ecem kalesi 743 fethedilmitir. 744 bn'l-Esir, el-Ecem
bnl-Esir, Kamil, III, 89-90 (T. III, 95-97). Ayrca bkz. Zbeyri, Nesebu Kurey, 237-238. Mlik, Riyadun-Nfus, I, 21-24; bnl-Izr, Murib, I, 9-12; bnl-Esr, Kmil, III, 89-90 (T. 95-97). Mlik, Abdullah b. Sadn Gregoriosu yendii sava hakknda iki farkl rivayet daha nakletmektedir. Bu rivayetlerden biri Vkidden yaplmaktadr ki, o da Rbia ed-Deylden nakletmektedir. Bu rivayet zetle yledir: Osman bizi frikyyeye savaa gnderdi. Biz Msrdan ktk nce Trablusgarba geldik Trablusgarbllar kalelerine ekilmilerdi Onlar yendik Buras bizim ganimet aldmz ilk yer oldu. Sonra frikyyeye gittik nsanlar sava hali aldlar. Abdullah b. Sad ordusunu sa, sol ve orta diye e ayrd Onlar yendik Onlar sulh istediler. Abdullahda onlarla cizye zerine anlama yapt. Bkz. Riydun-Nfs, I, 16-18. Mliknin ikinci rivayeti ise Ebu Osman Said b. Ufeyrin Tarihinden yaplmaktadr. Bu rivayete gre de, Gregorios Mslmanlardan mbareze etmek zere karlarna adam karmalarn istemitir. Onun karsna Abdullah b. ez-Zbeyr ve Mervn b. el-Hakem kmtr. Yaplan mbrezede Abdullah b. ez-Zbeyr Gregoriosu ldrmtr. Akabinde yaplan savata da Mslmanlar frikyyelileri yenmiler ve pek ok ganimet almlardr. Bkz. Riydun-Nfs, I, 19. Ayrca bkz. bn Kesr, Bidaye, VII, 158; Zeheb, Dvell-slm, I, 2021. Ayrca bkz. Terzi, Asker Tekilt, 94-96; Hdr, frikyya, 128-131. 740 bn Abdilhakem, Fth, 183; Belzur, Fth, 228 (T. 325). Her iki mellif de gerek bu birliklerin komutanlarn ve gerekse gittikleri yerleri nakletmemektedirler. 741 Kafsa: Surlar ve nehirleri olan gzel bir ehirdir. Tarnz denilen bir su kayna vardr. Zirate elverili olup Hurma yetitirilir. Halk Berberilemitir ve Latin-frk dili konuurlar. Kafsa ehri, blgenin merkezidir ve
739 738

136

kalesine snan frikyyeliler'in 1,5 milyon dinar vermek karlnda mslmanlarla bir anlama yaptn nakletmektedir. 745 Bu arada Abdullah b. Sa'd kendisi de bir grup askeriyle frikyye'nin Subeytula'dan nceki bakenti Kartacanna'ya (Kartaca) gitmi ve buray anveten fethederek pek ok altn ve gm ganimet ile Subeytula'ya dnmtr. 746 Abdullah b. Sa'd frikyye'ye yapt bu seferinden, burada 1 yl 2 ay kaldktan sonra Msr'a, yani Fustat'a dnmtr. 747 Buna gre o, Ocak 649'da frikyye'den ayrlm olmaldr. Bu arada o, Abdullah b. ez-Zbeyr'i de fetih mjdecisi olarak Medine'ye, halife Hz. Osman'a gndermitir. Abdullah b. ez-Zbeyr 20 gnde Medine'ye ulam ve fetih mjdesini vermitir. 748 Mjdeyi alan Osman b. Affan mslmanlar Medine camiinde toplam ve Abdullah b. ez-Zbeyr'e fethin safhalarn anlattrmtr. 749 b)Sulh ve Ganimet Taksimi Mslmanlarn Subeytula'y almalar ve daha sonra da blgenin muhtelif yerlerinde elde ettikleri baarlar karsnda, frikyye'nin ileri gelenleri toplanarak Abdullah b. Sa'd'a gelmiler ve sulh teklifinde bulunmulardr. Buna gre onlar; slm ordusunun topraklarn terketmeleri karlnda her yl 2,5 milyon dinr cizye 750 vermeyi kabul edeceklerini sylemilerdir. Abdullah b. Sa'd da onlarn bu teklifini kabul etmi ve burada hibir asker birlik brakmadan Msr'a dnmtr. 751
dier ehirler onun etrafnda bir dire gibi yer almlardr. Kuzey-dousunda Kayrevn ehri bulunmaktadr ve 4 merhale mesafededir. Gney-batsnda, Bilekn ehri vardr ve 5 merhale uzaklktadr. Gneyinde Nfse Da ve Zrd ehri vardr. 5 merhale mesafedeki bu ehre 6 gnde gidilir. Bkz.. dris, Sfatl-Marib, 104-105. 742 Mermcenne: Erbs ve Tmedit ehirleri arasnda kk bir ehirdir. Burada, yerli halk ile beraber Araplar da yaarlar ve ziraatle megul olup, bol miktarda buday ve arpa yetitirirler. Bkz. dris, Sfatl-Marib, 118. 743 Ecem Kalesi: Buras hakknda corafya kitaplarnda bir bilgi bulamadk. Ancak Hseyin Munis, FethulArab lil-Marib isimli kitabnda bu kale hakknda u bilgileri vermektedir. Bizansllar zamannda Thysderas ismi ile ile bilinen kaledir. Harb zamanlarnda Bizansllarn sndkalr byk bir kale idi. Yine Munis, etTicnden yapt bir nakilde bu kalenin, frikyyenin en byk kalesi olduunu da ifade etmektedir. Bkz. 98 ve ayn eserin dipnot 4te verilen kaynaklar. 744 Mlik, Riydun-Nfs, I, 21; bnl-Izr, Murib, I, 12; bnl-Esr, Kmil, III, 91 (T. III, 97); Nveyr, Nihye, XIX, 413. 745 bnl-Esr, Kmil, III, 91 (T. III, 97) 746 bnl-Izr, Murib, I, 12. 747 Mlik, Riydun-Nfs, I, 27; Seleb, Tarihu imli friky, 34, bnul-Izr, Abdullah b. Sadn frikyyede 1 yl 1 ay kaldn naklederken (bk.: Murib, I, 12-13); bnl-Esr, onun frikiyyede kal mddetini 1 yl 3 ay olarak kaydetmektedir. (Bkz. Kmil, 91, T. III, 97). 748 bn Abdilhakem, Fth, 185-186; Yakb, Tarih, II, 166; Halife b. Hayat, Tarih, I, 166; bnl-Esr, Kmil, III, 91(T. III, 97); bnl-Izr, Abdullah b. ez-Zbeyrin Medineye 24 gnde vardn nakletmektedir. Bkz. Murib, I, 12-13. 749 Mlik, Riydun-Nfs, I, 25-27. 750 Cizye miktarnn belli miktarda bir mal (bkz. bn Abdilhakem, Fth, 183), 300 kantar altn (bkz. Belzur, Fth, 228, T. 325 ve Taber, Tarih, IV, 256, Leiden, I, 2818), 100 bin rtl altn (bkz. Mlik, Riydun-Nfs, I, 19) ve 2 milyon 520 bin dinar (bkz. Yakb, Tarih, II, 165; Taber, Tarih, IV, 256, Leiden, I, 2818 ve bn Asem, Fth, I, 357-361) olarak tesbit edildii de nakledilmitir. 751 bn Abdilhakem, Fth, 183; Belzur, Fth, 228-229 (T. 325-326); Kind, Vult, 12; Mlik, RiydunNfs, I, 18; bnl-Esr, Kmil, III, 91 (T. III, 97); bn Tariberdi, Ncm, I, 79-80, Tberi ise, Abdullah b.

137

slm tarihi kaynaklar Abdullah b. Sa'd'n bu seferinde ne kadar ganimet aldn zikretmezken, ganimetlerin datmndan sonra ahs bana den miktar nakletmektedirler. Buna gre, elde edilen ganimetlerin taksim ii Abdullah b. Abbas'a verilmi 752 ve onun yapt bu taksimden sonra atllara 3'er bin sehim, yayalara ise biner sehim pay isabet etmitir. 753 Bu arada ganimetlerle ilgili olarak bn'l-Esir'de yer alan bir rivayete dikkat ekmek istiyoruz. Bu rivayete gre halife Osman b. Affn frikyye seferine gnderdii Abdullah b. Sa'd'a: "ayet frikyye'de baz fetihleri gerekletirecek olursan, elde edilen ganimetlerin humusunun humusunu (yani bete birinin bete birini) sana veririm" demitir. 754 Ancak yine bn'l-Esir baka bir rivayetinde Abdullah b. Sa'd'n ganimetlerin humusunu Medine'ye gnderdiini de nakletmektedir. 755 Taber ise bu konuda Abdullah b. Sa'd'n ganimetlerin humusunun humusunu kendisine ayrdn, ancak bu sebebten ordu iinde baz huzursuzluklar ktn ve bu huzursuzluun halife Hz. Osman'a kadar ulatrldn, bunun zerine halife Hz. Osman'n Abdullah'a bir mektup yazarak, kendisine ayrd bu pay orduya datmasn emrettiini, onun da bu emri yerine getirdiini nakletmektedir. 756 bn Abdilhakem, Belzur, Mlik ve bn'l-Izr gibi tarihilerimiz ise bu konuda hibir bilgi vermemektedirler. frikyye seferinden alnan ganimetlerin Medine'ye gnderilmesi konusunda ise Abdullah b. Sa'd, Msr'a brakt nibi Ukbe b. mir'e 757 bir haber gndererek ganimetlerin olduka fazla olduunu ve ordusunun bu ganimetleri Msr'a getirirken byk glkler ekeceini, bu srada frikyyeliler'in toparlanp, arkadan zerlerine saldrabileceklerinden endie ettiini, bu sebebten Msr'dan Trablusgarb limanna bir gemi gndermesini istemitir. Bunun zerine Ukbe b. mir Trablusgarb limanna bir gemi gndererek ganimetleri Msr'a

Sadn frikyyeyi fethettikten sonra buraya adamlarndan birini brakarak Msra dndn nakletmekte, ancak herhangi bir isim zikretmemektedir. Bkz. Tarih, IV, 254 (Leiden, I, 2815) 752 Mlik, Riydun-Nfs, I, 21. 753 bn Abdilhakem, Fth, 183-184; Kind, Vult, 12; bnl-Esr, Kmil, III,90(T. III,97); bnl-Izr, Murib, I, 12; bn Tariberd, Ncm, I, 79-80; bn Abdilhakem, bir baka rivayetinde kii bana 1 bin dinar dtn nakletmektedir. Bkz. Fth, 183-184. Halife b. Hayat ise kii bana den ganimet miktarn bin dinar olarak rivayet etmektedir. Bkz.Tarih, I, 165. 754 bnl-Esr, Kmil, III, 88-89 (T. III, 94-95). Ayrca bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 79-80. 755 bnl-Esr, Kmil, III, 91 (T. III.97). 756 Taber, Tarih, IV, 254-255 (Leiden, I, 2816-2817). 757 Hseyin Munis ve Sad Zall, Abdullah b. Sadn Msra nib olarak kimi braktnn bilinmediini belirtmekte ve onun Medineye gittii zamanlarda yerine Ukbe b. mir el-Chenyi braktna (bkz. Kind, Vult, 13) dikkati ekerek, frikiyye seferi srasnda da Ukbe b. miri brakm olabileceini sylemektedirler. Bkz. Munis, Marib, 82; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 150. Ancak, Mliknin bir rivayetinden Abdullah b. Sadn Msra Ukbe b. mir el-Cheniyi vekil olarak braktn anlamaktayz. Bkz. Riydun-Nfs, I, 27.

138

naklettirmitir. 758 Bu ekilde Msr'a nakledilen ganimetler, buradan da bn Vesme en-Nasr gzetiminde Medine'ye, halife Hz. Osman'a gnderilmitir. 759 c) Abdullah b. Sa'd'n kinci frikyye Seferi Abdullah b. Sa'd'n ikinci frikyye seferi hakknda kaynaklarmzda fazla bir malmat bulunmamaktadr. Kaynaklarmz bu konuda bilgi verirlerken, frikyyeliler'in daha nce yaptklar anlamalarn bozduklarn ve bu sebebten Abdullah b. Sa'd'n 654 ylnda ikinci defa frikyye seferine ktn nakletmekte 760 , ancak onlarn anlamalarn bozma sebeblerine ve bu seferin neticesinin ne olduuna temas etmemektedirler. frikyyeliler'in anlamalarn bozma sebebi olarak iki husus akla gelmektedir. Bunlardan biri Abdullah b. Sa'd'n 652'de "Gazvet'l-Esvid" diye bilinen Nbe seferine kmas ve bu savata Nbeliler'i malub edemeyip, pek ok mslman askerin yaralanmasndan sonra, onlarla karlkl hukuka dayal bir anlama yapmasdr. 761 frikiyeliler'in, mslmanlarn Nbeliler karsnda baarl olamamalarndan cesaret olarak anlamalarn bozmu olabileceklerini dnmek mmkndr. kinci sebeb olarak dnlebilecek husus da, Abdullah b. Sa'd'n 655'de yapt "Zt's-Savr" sava ile ilgilidir. Buna gre, 654 ylnda Bizans imparatoru II. Konstans'n (imparatorluu: 661-668) hazrlad 1000 gemilik bir donanma Msr ve frikyye'yi mslmanlardan geri almak iin Akdeniz'e aldnda 762 , bundan cesret alan frikyye'deki Rumlarn mslmanlarla olan anlamalarn bozmu olduklar da dnlebilir. Abdullah b. Sa'd'n ikinci frikyye seferine kma sebebi konusunda fikirlerini aklayan musr Marib tarihilerinden Sa'd Zall, "Ztu's-Savr" sava ncesinde frikyye'deki Rumlarn Bizans donanmasna yardm etmelerini nlemek iin, bu sefere km olabilecei ihtimali zerinde durmaktadr. 763 d) Zt's-Savr Sava Mslmanlarn Kuzey Afrika'nn fethi ve Akdeniz'deki Bizans hakimiyetine son vermek iin gerekletirdii asker baarlardan biri de hi phesiz, Akdeniz'de Bizans donanmasna kar Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh komutas altndaki "Ztu's-Savr" savadr.
Mlik, Riydun-Nfs, I, 27; bn Tariberd, Ncm, I, 92. Altuncu, Ukbe b. Nfi, 185. Taber, Tarih, IV, 254-255 (Leiden, I, 2816-2817); Seleb, Tarihu imli friky, 34. 760 Taber, Tarih, IV, 317 (Leiden, I, 2907); bnl-Izr, Murib, I, 14; bn Kesir, Bidye, VII, 172; bn Tariberd, Ncm, I, 80, 91. Ayn bkz. bnl-Esr, Kmil, III, 91 (T. III, 97); Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 163. 761 Bkz. Birinci Blm. Nbe Savalar ve Bar Anlamas konusu. 762 Bkz.Ztus-Savr Sava konusu. 763 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 163.
759 758

139

Bizans imparatoru II. Konstans, mslmanlarn frikyye'yi almalar ve buradan Bizans'a gitmekte olan vergilerin kesilmesi, ayrca Akdeniz'de Bizans'n bir deniz ss durumunda olan Kbrs ve Rodos adalarnn ellerinden kmas 764 , bylece mslmanlarn deniz yoluyla stanbul'a ulamak ve onlarn bakentlerini almak istemeleri 765 karsnda, mslmanlarla savamak zere bir donanma hazrlamtr. 1000 gemiden oluan Bizans donanmasnn 766 bana geen II. Konstans stanbul'dan denize alm ve Akdeniz'e inmitir. Bunun karsnda Msr valisi Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh de 200 gemilik bir donanma hazrlamtr. Bu donanmada Msrl Kbtler de bulunmaktayd. Abdullah b. Sa'd bu sava iin ordusunu toplam ve nce onlara cihad hakknda bir hutbe rad etmitir. Sonra da ordusunu ikiye ayrarak yarsn Bsr b. Eb Ertat konutasnda Trablusgarb'da brakmtr. 767 Abdullah b. Sa'd kendisi de 200 gemilik slm donanmasnn bana geerek denize almtr. ki ordu 654'de 768 Akdeniz'de Likya (Finike aklar) sahillerine 769 yakn bir yerde karlamtr. Karlkl ok atlaryla balayan sava, daha sonra mancnklarla ta atlar eklinde gelimi ve nihayet her iki tarafn gemileri birbirine yaklaarak kllarla gs gse savaa girilmitir. Bir ara Abdullah b. Sa'd'n iinde bulunduu gemi Bizans donanmasna ait bir gemi tarafndan zincirle balanarak ekilmeye balanmtr. Ancak bu durumu gren Yezid b. Alkame el-Gutayf klcyla zinciri kesmi ve Abdullah b. Sa'd'n gemisini kurtarmtr. Birka gn sren sava, iki tarafn da nemli zyiat vermesinden sonra, Bizans donanmasnn aleyhine kan bir frtnann da yardmyla mslmanlar son bir hamle daha yapmlar ve sava kazanmlardr. Bizans donanmasndaki pek ok asker, gemilerinin batmasyla denizde boularak lrken, imparator II.Konstans yaral olarak kaabilmi ve

Kbrs ilk olarak 648-649, Rodos da 654de alnmtr. Bkz. Halife b.Hayyat, Tarih, I, 166; Belzur, Fth, 157-159 (T. 218-220); bn Asem, Fth, I, 352-354; Taber, Tarih, IV, 258, 262-263 (Leiden, I, 2819-2820, 2826-2827); bnl-Esr, Kmil, III, 95, 97 (T. III, 101, 103); mer Abdsselam Tedmir, Tarihu Trablusam, Beyrut 1984, 77- 79; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 108; Lewis, Bahriye, 90. 765 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 108-109; Adev, Devletl-slmiyye, 63-65. 766 Bizans Donanmasnn 500 veya 600 gemiden mteekkil olduu da rivayet edilmitir. Bkz. Kind, Vult, 13; bnl-Esr, Kmil, III, 117-119 (T. III, 122-124); Nveyr, Nihye, XIX, 419-420; bn Kesir, Bidye, VII, 163164. 767 Abdullah b. Sadn karada brakt bu ordunun Trablusgarbta beklediine dair bkz. Tedmir, Tarih, 100108. 768 Ztus-Savr savann 31/651, 33/653 ve 35/655 yllarnda yapldna dair rivayetler de bulunmaktadr. Bkz. Taber, Tarih IV, 288-289, 441 (Leiden; I, 2865-2872, 3086-3087); bnl-Esr, Kmil, III, 117-119, 199 (T. III, 122-124, 203-204); bnl-Izr, Murib, I, 14; Nveyr, Nihye, XIX, 419-420; bn-Kesir, Bidye, VII, 163-164. 769 Akdenizin skenderiye tarafndadr. Bizansllar bu blgeye Phonix derlerdi. Bkz. Adev, Devletl-slmiyye, 63-65. Bahriyyetl-slamiyye isimli makalenin mellifi Ali Muhammed Fehmi de, bu savan Poenicus mevkiinde olduunu ve bu yerin skenderiyyenin batsna dtn sylemektedir. Bkz. Ali Muhammed Fehmi, el-Bahriyyetl-slamiyye fi arkl-Bahril-Mutavasst minel-Karnis-Sbi ilel-iril-Mild (Tarihul-Bahriyyetil-Msryye), Msr 1973-287.

764

140

Sicilya adasna snmtr. ki ordudaki gemilerde bulunan direklerin okluu sebebiyle "Ztu's-Savr" ad verilen bu savatan sonra, Abdullah b. Sa'd bir ka gn daha denizde kalm ve muzaffer bir komutan olarak Msr'a geri dnmtr. 770 Bu savan kazanlmasyla Bizansllarn Akdeniz'deki hakimiyetleri sarslmt. Ancak dhilde halife Hz. Osman'n ldrlmesiyle kan hilfet atmalar mslmanlarn hakimiyetlerini daha da gelitirmelerini nlemi ve bu savan gerek denizdeki adalarn fethi ve gerekse frikiyye'deki ilerlemeleri Muviye b. Eb Sfyn'n halife olmasna kadar durdurmutur. 2. Muviye b. Hudeyc'in frikyye Seferi Halife Osman b. Affan'n 656da ldrlmesi ve ondan sonra Ali b. Eb Tlib ile Muviye b. Eb Sfyn arasnda meydana gelen hilfet mcadeleleri srasnda, slm fetih hareketleri bir duraklama devrine girmitir. Bu fetret devri Muviye b. Eb Sfyn'n 661'de halife olmasyla sona ermi ve muhtelif blgelerdeki fetih hareketleri yeniden canllk kazanmtr. Bu arada Emevler devrindeki ilk frikyye seferine de 665'de Muviye b. Hudeyc kmtr. slm fetih hareketlerinin durduu bu fetret dneminde Bizansllar frikyye'ye yeniden hkim olmulardr.
771

frikyye'de Bizans'a kar istikllini ilan eden Gregorios'un,

Abdullah b. Sa'd'n 648 ylndaki seferi srasnda maktl dmesinden sonra, burada yerli halk tarafndan baa geirilen Hubhbe 772 , Abdullah b. Sa'd ile yllk 300 kntar altn vermek zere bir cizye anlamas yapmt. 773 Esasen frikyye'nin ellerinden kmasn ve

Ztus-Savr savayla ilgili rivayetler btn kaynaklarmzda hemen hemen ayn ifadelerle anlatld iin kaynaklar bir arada vermeyi uygun grdk. Bkz. Halife b. Hayat, Tarih, I. 180; bn Abdilhakem, Fth, 189191; Taber, Tarih, IV, 288-293, 330, 441 (Leiden, I, 2865-2872, 2927, 3086,-3087); Kind, Vult, 13; bnlEsr, Kmil, III, 117-119, 147, 199 (T. III, 122,-124, 152 ,203-204); bnl-Izr, Murib, I, 14; Nveyr, Nihye, XIX, 419-420; Zeheb, ber, I, 34; bn Kesir, Bidye, VII, 163-164, 173; Markiz, Htat, II, 190; bn Tariberd, Ncm, I, 80, 91; bn lyas, Bediuz-Zuhr, I, 113-114; bn-Asem, II. Konstansn bu yenilgisini, Abdullah b. Sad ile yapt ikinci deniz sava olarak vermektedir. Ona gre II.Konstans bu ikinci seferinde 1200 gemi ile Msr Mslmanlardan geri almak iin Akdenize alm ve yenildikten sonra da Sicilyaya kam, burada da ldrlmtr. Bkz. Fth, I, 356-357. Bu savala ilgili olarak ayrca bkz. Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 162165; Adev, Devletl-slmiyye, 63-65; Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 108-109; Kaif, Velid b. Abdilmelik, 154-156; Tedmir, Tarih, 100-108; Fehmi, Bahriye, (Tarihul-Bahriyyetil-Msryye), II, 288; Hady Roger Idris. Le Rcit dal-Mlik sur la Congute de IIfrqya, REI, Paris 1969, C. XXXVII, fasikul I, 123-133. 771 frkyyenin hangi tarihte yeniden Bizans hakimiyetine girdiine dair kaynaklarmzda herhangi bir bilgiye rastlayamadk. Ancak bu durumun halife Hz.Osmann ldrlmesinden sonraki yllarda olduu dnlebilir. Ayrca, buradaki potansiyel bir Rum varl ve yerleik bir Bizans nizam olduu da dikkate alnrsa, Bizansn buraya sadece bir vali atamakla yetindii eklindeki bir fikir de bize makul grnmektedir. 772 Marib tarihi aratrclarndan Sad Zall, bl-Izrnin Hubhiba olarak naklettii bu ismin Rumca Gennadius eklindeki ismin Arapalam hali olabileceini ifade etmektedir. Bkz. Tarihul-Marib, I, 168169. Archibald Lewis ise , bu kiinin Araplara iltica eden Gennadius olduunu belirtmektedir. Bkz. Bahriye, 94. 773 Abdulaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 174.

770

141

frikyyeliler'in kendilerine verdikleri vergileri bu defa mslmanlara vermeleri hususunu kabullenemeyen Bizans imparatoru II.Konstans, mslmanlarn dhil mcadelelerle megul olmalarn frsat bilerek frikyye'ye yeniden hakim olmutu. O, lme 774 isimli bir komutann frikyye'ye vali olarak tayin etmi ve yerli halktan, mslmanlara verdikleri verginin aynsn kendilerine de vermelerini istemitir. Kartacanna'ya gelen lme Hubhbe'yi huzuruna ararak imparator II.Konstans'n emrini bildirmitir. Ancak Hubhbe buna kar km ve Bizans'a vergi vermeyeceklerini sylemitir. 775 Bunun zerine lme onu frikyye'den srmtr. 776 Hubhibe'nin srgn edilmesinden itibaren Muviye b. Hudeyc'in 665 ylndaki seferine kadar ka yl getiine ve frikyye vergileri hakknda kaynaklarmzda bir bilgi bulunmazken, Bizans tarihisi Ostrogorsky, bu devrede, Diofizit (iki unsur) inanca sahip Bizansllarn Monofizit olan yerli halka mezhep farklndan dolay zulmettiini bildirmektedir. 777 Muviye b. Eb Sfyn'n halife olmasndan sonra srgndeki Hubhbe, am'a giderek, halifeye, frikyye'nin iinde bulunduu durumu anlatm ve ondan, bir ordu gndererek yerli halk Bizansllar'n, zulmnden kurtarmasn istemitir. Muviye b. Eb Sfyn, Hubhibe'nin bu teklifini kabul etmi ve am'da techz ettii 10 bin kiilik bir orduyu 665 ylnda 778 Muviye b. Hudeyc komutasnda frikyye'ye gndermitir. Bu orduda Abdullah b. mer, Abdullah b. ez-Zbeyr, Abdlmelik b. Mervn, Yahy b. el-Hakem ve Kurey ile Msr ordusunun ileri gelenleri de bulunmaktayd. 779 Bu arada, slm ordusunun frikyye'ye hareket ettii haberini alan imparator II.Konstans da 30 bin kiilik bir donanmay Nekfr 780 komutasnda blgeye gnderirken, buradaki halk da Atryyn isimli birinin liderliinde ayaklanmlardr. 781
Sad Zall, bu ismin de Rumca Elethere isminin Arapalam ekli olabileceini sylemektedir. Bkz. Tarihul-Murib, I, 169. 775 bnl-Izr, Murib, I, 18. 776 Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 176. 777 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, 110. 778 Muviye b. Hudeycin 665 ylndan baka iki veya defa daha frikyye seferine kt da nakledilmektedir. Ancak, onun bu seferleri hakknda bilgi veren kaynaklarmz, seferlerin tarihi konusunda birbirinden farkl rivayetler nakletmektedirler. bn Abdilhakem, bnl-Izr ve Mlik onun defa frikyye seferine ktn bildirmektedirler. Bu melliflerden bn Abdilhakem ile Mlik, farkl ravi zinciriyle yaptklar rivayetlerde Muviye b. Hudeycin 654-655, 660-661 ve 670 yllarnda frikyye seferine ktn nakletmektedirler. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 194; Mlik, Riyadun-Nfs, I, 30, bnl-Izr ise, bu tarihleri, 654-655, 661 ve 665 olarak kaydetmektedir. Bkz. Murib, I, 14-16; Halife b. Hayyat, bn Hudeycin iki defa frikyye seferine ktn rivayet etmekte ve 665 ile 670-671 tarihlerini vermektedir. Bkz. Tarih, I, 241-242, 247-248, bn Tariberd de onun 670de bir defa Ifikyye seferine ktn nakletmektedir. Bkz. Ncm, I, 139, Belzur ise, Muviye b. Hudeycin frikyyede savatn tarih vermeksizin ksaca rivayet etmektedir. Bkz. Fth, 229 (T. 326). 779 bnl-Izr, Murib, I, 16; Mlik, Riydun-Nfs, I, 28. 780 Sad-Zall, bnl-Izrnin Nekfr olarak verdii Bizansl komutann isminin, Neciphore olabileceini ifade etmektedir. Bkz. Tarihul-Marib, I, 171. 781 bnl-Izr, Murib, I, 18; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 177.
774

142

Muviye b. Hudeyc Bizans donanmasndan nce frikyye'ye gelmi ve nce Kamniyye'de 782 kurduu kararghn daha sonra el-Karn 783 denilen bir dan eteine tamtr. 784 Burada ordusunu e ayran Muviye b. Hudeyc, askerin nemli bir blmn Abdullah b. ez-Zbeyr komutasnda bir sahil ehri olan Sse 785 zerine gnderirken, Abdlmelik b. Mervn komutasndaki 1000 kiilik bir svar birliini de Cell 786 zerine yollamtr. 787 Bylece o, Bizans donanmasnn frikyye'ye yapaca kartma hareketini nlemek istemitir. Kendisi de az bir kuvvetle el-Karn'da kalmtr. Abdullah b. ez-Zbeyr Sse ehrine gelmi ve ehre 12 mil mesafede, denize ve karaya hakim bir tepede mevzilenmitir. Nekfr komutasndaki Bizans donanmas Sse sahillerine yanap karaya ktklarnda, karlarnda Abdullah b. ez-Zbeyr'in ordusunu grnce mslmanlarla sava gze alamayp tekrar gemilerine binip kamlardr. Bylece Rumlarn karaya kmalarn nleyen Abdullah b. ez-Zbeyr, bu defa Sse zerine yryerek ehri deniz tarafndan kuatma altna almtr. Burada ksa sren bir sava sonunda da Sse'yi fethetmitir. Daha sonra o, el-Karn'da beklemekte olan Muviye b. Hudeyc'in yanna dnmtr. 788 Bu arada Cell zerine sefere kan Abdlmelik b. Mervn da, burada yapt iddetli arpmalardan sonra ehri fethederek, pek ok ganimet ve esir almtr. O da fetihten sonra el-Karn'a, Muviye b. Hudeyc'in yanna dnmtr. 789 Sse ve Cell'ya gnderdii birliklerin baar ile yanna dnmelerinden sonra Muviye b. Hudeyc, Benzert 790 zerinde yrm ve buray fethettikten 791 sonra Msr'a

Bkz.dipnot 16. el-Karn: el-Karn hakknda slam corafyaclarndan sadece Yahut el-Hamev bilgi vermektedir. Oda, elKarnn frikyyede bir da olduunu ifade etmekle yetinmektedir. Bkz. Mucem, IV, 73. 784 bn Abdilhakem, Fth, 193-194. 785 Suse: Maribde, Atlas Okyanusu sahilinde, kuzey, gney ve dou olmak zere taraf denizle evrili ve Kayrevna 30 mil mesafede bir ehirdir. Bkz. Yakub, Buldn, 348; Makdis, Ahsent-Teksim, 24, 55, 216, 226, 247; bn Havkal, Suretl-Arz, I, 49-50; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 190-192. 786 Cell: frikyyede, Karevana 24 mil mesafedeki eski bir ehirdir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, II, 107108; Endlus, Hulel, I, 241-246; stibsr, 119. 787 Halife b. Hayat, Tarih, I, 247-248; bn Abdilhakem, Fth, 193-194, bnl-Izr, Murib, I, 16-18. 788 bnl-Izr, Murib, I, 16. Nveyr ise bnz-Zbeyrin burada savatn ve Bizansllarn savatan sonra katklarn bildirmektedir. Bkz. Nihye, XXIV, 20. 789 bn Abdilhakem, Fth, 193-194; bnl-Izr, Murib, I, 16. bn Abdilhakem naklettii dier bir rivayette Muviye b. Hudeycin Celly kendisinin fethettiini haber vermektedir. Bkz. bn. Abdilhakem, Ftuh, 193194; bnl-Izr ise, Celly fetih iin Muviye b. Hudeycin bizzat sefere ktn, fakat fethe muvaffak olamayp, el-Karna geri dndn, bu arada ordusunda bulunan Abdlmelik b. Mervann, Cellnn muhasaras esnasnda bir aaca ast yayn unuttuunu ve 1000 kiilik bir svari birlii ile geri dnp Celly fethettiini ikinci bir rivayet olarak nakletmektedir. Bkz. Murib, I, 17. 790 Benzert: frikyyede deniz sahilinde bir ehirdir. Tunus ile aras iki gnlktr. Bkz. Yakub, Buldn, 350; Makdis, Ahsent-Teksim, 55, 56, 216, 217, 226; bn Havkal, Sretul-Arz, I, 55; Yakut el-Hamev, Mucem, I, 745-746. 791 Yakut el-Hamev, Mucem, I, 745-746.
783

782

143

dnm 792 ve yerine, frikyye seferlerine devam etmesi iin 666'de Ukbe b. Nfi el-Fihr tayin edilmitir. 793 Bu arada, bu sefer srasnda alnan ganimetlerle ilgili olarak kaynaklarmzda yer alan baz rivayetlere de temas etmek istiyoruz. Kaynaklarmz Abdullah b. ez-Zbeyr'in Sse'yi ve Muviye b. Hudeyc'in de Benzert'i fethettikten sonra buralardan ganimet alnp alnmad konusunda bir bilgi vermezken, Abdlmelik b. Mervn'n Cell'dan nemli miktarda ganimetle dndn ve bu ganimetlerin ordu iinde datm hususunda Abdlmelik ile Muviye arasnda bir anlamazlk ktn haber vermektedir. Abdlmelik b. Mervn, Cell'dan ald ganimetleri, kendisiyle birlikte burann fethine katlan 1000 kii arasnda taksim edilmesini istemi, Muviye b. Hudeyc ise bu ganimetlerin frikyye seferine katlan ordunun tamamna datlmas gerektiini savunmutur. Neticede her ikisi de durumu halife Muviye b. Eb Sfyn'a bildirmeyi ve ondan gelecek cevaba gre hareket etmeyi kararlatrmlardr. Halife onlara gnderdii cevapta, Cell'y fetheden seriyyenin, frikyye fetihine kan ordunun bir paras olduunu ve bu seriyyenin ald ganimetlerde, ordunun tamamnn hakk olduunu bildirmesi zerine Cell'dan alnan ganimetler, frikyye seferine katlan ordu arasnda taksim edilmitir. Bu taksimtta, atlara ikier, insanlara da birer sehim pay verilmitir. Taksimattan sonra Abdlmelik b. Mervn'n: "Atma ve kendime den miktar olarak 600 dinar aldm ve bununla bir criye satn aldm" szn dikkate alrsak, bir sehim miktarnn 200 dinar olduunu syleyebiliriz. 794

II- FRKIYYE'NN FETH 1- Ukbe b. Nfi el-Fihr Ukbe b. Nfi el-Fihr'nin frikyye'deki faaliyetlerini drt devre halinde ele almak mmkndr. Bunlar; a) Amr b. el-s'n ikinci Msr valilii zamannda, 661-663 yllar arasnda, daha ok Libya ve Sdan ile frikyye'nin dou snrnda gerekletirdii seferler ve fetihler; b) 666-670 yllar arasnda, ayn blgelerde tekrarlanan seferler ve fetihler; c) 670-

bn Abdilhakem, Fth, 194. bn Abdilhakem, Fth, 194. 794 bn Abdilhakem, Fth, 193-194, Ayrca bkz. bnl-Izr, Murib, I, 16. Ancak bnl-Izr, ahs bana den mikdar 200 miskal olarak vermektedir. Muviye b. Hudeycin frikyye seferi hakknda bkz. Muhammed Abdllatf Abdf, el-lemul-slmi fil-Asril-mev, Bsm. Yeri yok 1404/1984, 266-268.
793

792

144

675 yllar arasnda birinci frikyye valilii ve Kayrevn' kurmas; d) 682-683 yllarndaki ikinci frikyye valilii. a) 661-663 Yllar Arasndaki Asker Faliyetleri Ukbe b. Nf'in frikyye ile olan mnsebetleri ilk olarak Amr b. el-s'n Berka ve Trablusgarb' fethettii 643-644 yllarnda balamtr. Amr'n komutan sfatyla bu ehirlerin fetihlerine katlm olan Ukbe, ayn yllarda Berka ile Zevle arasnda kalan yerleri de slm hkimiyetine almtr. Blgedeki fetihlerin tamamlanmasndan sonra ise Amr b. el-s tarafndan Berka ve Trablusgarb'n murbtlna atanan 795 Ukbe, bylece 683'de lnceye kadar yaklak yirmi yl srecek olan frikyye ile mnasebetlerine balamtr. Amr b. el-s'n 646'da Msr valiliinden azledilip, yerine Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'in atanmasndan sonra da, blgedeki murbtlk grevine devam eden Ukbe b. Nfi, Abdullah b. Sa'd'n 648'de gerekletirdii frikyye seferine de itirk etmitir. 796 Halife Osman b. Affn'n 656'da ehit edilmesinden sonra, Amr b. el-s'n 658 ylnda ikinci defa Msr valisi oluncaya kadar geen yaklak yllk zaman iinde Ukbe b. Nf'in Berka blgesindeki murbtlk grevine devam edip etmediini bilemiyoruz. Bu konuda kaynaklarmz bir bilgi vermemektedir. Onun, Amr b. el-s'n Berka ve Trablusgarb' fethettii 643-644 yllarndan sonra, blgede yeniden asker seferlere kmas Muviye b. Eb Sfyn'n halifelik makamna oturduu 661 ylnda olmu ve Amr b. al-s'n vefat ettii tarih olan 663 ylna kadar yl srmtr. Kaynaklarmzn teferruata dair bilgi vermedikleri Ukbe'nin bu seferlerinden ilki, 661 ylnda olup Berka'nn gneyinde kalan i blgeler zerinedir. O, bu tarihte Berberler'in meskn olduu Lvte 797 , Mzte 798 , Merkye 799 ve frikyye'nin dou snrnda bulunan baz yerleim alanlar ile Sdan'n 800 baz kylerine seferler dzenlemitir. Bylece bu

Bkz. Berka ve Trablusgarbn Fethi konusu. Bkz. Abdullah b. Sadn I. frikyye Seferi konusu. 797 Lvte: Berka blgesinde bir yerleim alandr. Ayn isimdeki Berberi kabilesine izefeten bu yere de Lvte denilmektedir. bn Hurdazbih, Meslik, 91-92; Yakub, Buldn, 343-344; Mesd, Tenbih, 90; Makdis, Ahsent-Teksim, 220; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 367. 798 Mzte: Berka ve Trablusgarb blgesinde meskun bir Berberi kabilesinin ismidir. Onlarn ismine izfeten bu yer de ayn isimle anlmaktadr. Ktme ile aras bir merhaledir. Bkz.. bn Hurdazbih, Meslik, 90; Yakub, Buldn, 242-246; Mesd, Tenbih, 90; bn Havkal, Sretl-Arz, I, 87. 799 Merkye: skenderiye-frikyye yolu zerinde, Berberlerle meskn, Akdeniz sahilinde bir ehirdir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 91; Yakub, Bldn, 339; Mesdi, Tenbh, 21, Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 477. 800 Sdan: Maribul-Aksda, Sicilmasenin kble tarafnda, Zevileden Atlas Okyanusuna kadar uzanan, daha ok llerle kapl blgenin ismidir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 89, 93; Yakub, Buldn, 360; bn Fakh elHemezn, Muhtasar Kitbul-Buldn, 4; Istahr, Meslk, 4-10, 40, 52; Mesd, Tenih, 20, 57, 70, 184; bn Havkal, Suretl-Arz, I, 9-10; Hasan b. Muhammed Leon el-frik, Vasfu friky, (Fr.dan Ar.ya terc. Muhammed Huceyy-Muhammed el-Ahdar), Beyrut 1983 (II.Bask), II. 159-179; stibsr, 217.
796

795

145

blgeyi slm hakimiyeti altna sokan Ukbe, pek ok ganimet ve esir de almtr. 801 Kaynaklarmz buralarda yaayan insanlarn Ukbe'nin bu seferinden sonra slm' kabul ettiklerini de bildirmektedirler. 802 Berka'nn gneyinde bulunan yerlerdeki seferlerini tamamlayan Ukbe b. Nfi, buradan batya doru ilerlemi ve 662'de bu defa Trablusgarb'n gneyinde kalan Gudmis 803 zerine yrm ve buray da savala fethederek, pek ok ganimet ve esir almtr. 804 Bize yle geliyor ki, Ukbe'nin bundan sonraki hedefi Trablusgarb'a kmakt. Ancak, 661'da itat altna ald baz yerleim alanlarnda yaayanlar, Ukbe'nin kendi memleketlerine girmesiyle slm' kabul etmiken, tekrar irtidd etmiler ve slm hakimiyetini kabul etmediklerini aklamlardr. 805 Bunun zerine Ukbe, tekrar bu blge zerine yrm ve kaynaklarmzn isimlerini vermedii isyan eden bu yerleim alanlaryla beraber, yine Berberlerle meskn Hevvre 806 ve Veddn' 807 da fethederek buralar yeniden slm hakimiyeti altna almtr. 808 Bu arada Ukbe b. Nf'in isyan edenleri bastrmak sebebiyle gidemedii Trablusgarb blgesine erk b. Smeyy el-Murd gnderilmi ve o, Trablusgarb'n batsnda bir sahil ehri olan Lebde'yi 809 fethetmitir. 810 Bylece Berka ile Trablusgarb'n gneyindeki i kesimlerin fetihlerini tamamlayan Ukbe, Mart 664'de Amr b. el-As'n lmcl hasta olduu haberini alnca hemen Fustat'a gitmitir. 811 Amr b. el-s'n vefatndan sonra ise Ukbe'nin, Berka ve Trablusgarb murbtlna devam edip etmediini yine bilemiyoruz. Kaynaklarmz bu devre ile ilgili herhangi bir bilgi
Halife b.Hayyat, Tarih, I, 235; bnl-Esr, Kmil, III, 419 (T. III, 426): Zeheb, Dvel, I, 35. bnl-Esr, Kmil, III, 465 (T. III, 472); bnl-Izr, Murib, I, 19-20. 803 Gudmis: Gney Maribde, Bild- Sdanda bir yerdir. Halk berberdir. Akdenize 300 mildir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslk, 87; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 776; Kazvn, Asrul-Bild, 57; Leon el-frik, Vasfu friky, II, 146. 804 Halife b. Hayat, Tarih, I, 237; bnl-Esr, Kmil, III, 419 (T. III, 426). bnl-Izr, Murib, I, 15. 805 Bkz. Dipnot 88. 806 Hevvre: Trablusgarbn kble tarafnda ve 2 gnlk mesafede Berberilerle meskun bir yerdir. Esasen bu belde ismini, ayn isimdeki kabileden almtr. Bkz. bn Hurdazbih, Meslk, 96, 91; Yakub, Bldn, 346; Istahr, Meslk, 44; Mesd, Tenbh, 90; Makdis, Ahsenut-Teksim, 57; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 521; stibsr, 178-279. 807 Veddn: frikyyenin gneyinde Berka (Libya) blgesinde, ounluu Mzte Berberileriyle meskun bir ehirdir. Zevle ile aras 10 gndr. Srtn kble tarafnda ve 5 merhaledir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslk, 97; Yakubi, Buldan, 345; bn Fakih el-Hemezani, Muhtasar Kitabul-Buldan, 79; bn Havkal, Suretul-Arz, I, 67; Bekri, Mucem, IV, 1375; dris, Sfatl-Marib, 133; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 911; Kazvin, srulBild, 280; Leon el-frk, Vasfu friky, II, 116. 808 Halife b. Hayat, Tarih, I, 238; bnl-Esr, Kmil, III, 419 (T. III, 426); Zeheb, ber, I, 51; Suyut, TarihulHulef, 196. 809 Lebde: Berka ile Kayrevn arasnda, Akdeniz sahilinde bir ehirdir. Yakub, Bldn, 346; bn Havkal, Sretul-Arz, I, 69; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 345; Leon el-frk, Vasfu friky, II, 69. 810 Kind, Vult, 32-33. 811 Kind, Vult, 33; Sad Zall, Tarihul-Marib, II, 181; Ukbe b. Nfinin 661-663 yllar arasndaki seferleri iin ayrca bkz. Sad Zall, Tarihul-Marib, II, 177; hsan Abbas, Libya, 27 vdm; Munis, Marib, 130 vdm.; Altuncu, Ukbe b. Naf, 203 vdm.
802 801

146

nakletmemektedirler. Yine kaynaklarmz Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'in 648 ylndaki frikyye seferine Ukbe'nin de katldn naklederlerken, 665'deki Muviye b. Hudeyc'in frikyye seferine itirk ettiine dair hibir bilgi vermemektedir. b) 666-675 Yllar Arasndaki Asker Faliyetleri ve Kayrevn' Kurmas Ukbe b. Nf'in bu yllar arasndaki asker faaliyetlerini iki balk altnda incelemek mmkndr. Biri 666-670 yllar arasndaki fetih hareketleri, dieri de 670-675 yllar arasnda Kayrevn' kurmasdr. Burada hemen belirtelim ki, Ukbe b. Nf'in 666670 arasndaki seferleri genel itibariyle Berber yerleim alanlar zerine olmutur. Muviye b. Hudeyc'in 665 ylndaki frikyye seferinden sonra, Ukbe b. Nfi 666'da Berka ve Trablusgarb'n gneyinde kalan i kesimlere yeniden seferler dzenlemi ve bu seferlerini 670 ylna kadar drt yl boyunca devam ettirmitir. Yukarda da belirttiimiz gibi, buralarda meskn halk ve bilhassa Berberler, slm ordular ehirlerine girdii zaman mslman olduklarn aklyorlar, mslmanlarn ayrlmasyla da tekrar irtidat ediyorlard. Bu sebeble Ukbe'nin seferleri daha ok Berberlerin meskn olduu mahaller zerine olmutur. Ukbe b. Nfi 666 ylnda ilk olarak Veddn zerine yrmtr. Veddn, daha nce Amr b. el-s'n Trablusgarb' muhsaras srasnda, 644'de Bsr b. Eb Ertat tarafndan fethedilmi ve burada yaayan halk ile senelik 360 kle vermeleri karlnda bir anlama yaplmt. Veddnllar'n geen zaman iinde anlamalarn bozmalar zerine Ukbe b. Nfi, yukarda da temas ettiimiz gibi 662 ylnda buraya bir sefer dzenlemi ve buray slm hakimiyeti altna almtr. slm ordusunun Veddn'dan ayrlmasndan sonra, yine isyan eden ve vergilerini demeyen Veddnllar bu defa 666 ylnda slm ordusunun ehirlerine yeniden sefer dzenlemesine sebeb olmulardr. Bunun iin ordusuyla nce sahilde ki Srt ehrine bal bir yer olan Mamed'a gelen Ukbe burada mer b. Ali el-Kure ve Zheyr b. Kays el-Belev komutasnda bir birlik brakarak ve yanna blgeyi iyi bilen bir klavuz olarak Veddn zerine hareket etmitir. Ukbe b. Nf'in ordusunda 400 atl ve 400 de develi olmak zere 800 kii olup her bir hayvanda birer krba olmak zere de yanlarnda 800 krba su bulunmaktayd. Veddn'a gelen Ukbe, fazla zorlanmadan ehri fethetmi ve ehrin komutann da yakalayarak onun kulaklarn kestirmitir. Veddn Meliki'nin bunu niye yaptn sormas zerine de Ukbe "Kulana her dokunuta bunu hatrlaman ve bir daha Araplarla kesinlikle savamamak zere sana ibret olsun diye yaptm" demitir. Daha sonra Ukbe, Bsr b. Eb

147

Ertat'n 644 ylnda yapt 360 kle vermeleri eklindeki anlamay yenileyerek tekrar yrrle koymu ve buradan Cerme zerine yrmtr. 812 Ukbe b. Nfi, Veddn'dan sonra Fezn (Fizan) blgesindeki Cerme 813 (veya Hurme) zerine hareket etmitir. Sekiz gnde Cerme'ye ulaan Ukbe burann halkn slm'a davet etmi, onlar da kabul etmilerdir. bn Abdilhakem'in bu rivayetinden anladmz kadaryla, Cerme daha nce fethedilmi, bilhare slm hkimiyetine kar isyn etmitir. Ukbe Cerme'ye 6 mil mesafedeki bir yere giderek konaklam ve burann Melik'i itat arzetmek iin yanna gelmek zere yola ktnda adamlar onu karlatm, isyan etmelerinin bir cezas olarak, bu mesafeyi yaya olarak yrtmtr. Bylece Cerme Melik'i kan tkrecek kadar yorgun bir halde Ukbe'nin yanna gelince kendisine; itatini arzetmek iin geldii halde niin byle bir mumeleye tabi tutulduunu sormutur. Ukbe de ona, "Bunu hatrlayp Araplarla bir daha kesinlikle savamamak zere sana ibret olsun" eklinde cevap vermitir. Sonra da onunla, senelik 360 kle vermesi artyla bir anlama yaparak douya doru hareket etmitir. 814 Ukbe, Cerme'den sonra burann dousundaki Fevre 815 blgesindeki pek ok kaleyi fethetmi ve nihyet, blgenin en uzak yerinde, bir dan arka tarafnda fethetttii bu kalelerin bal olduu bir kasabann bulunduu kendisine sylenince, 15 gnlk mesfede bulanan bu kasabaya hareket etmitir. ehir halk, Ukbe'nin zerlerine geldiini haber alnca, kalelerine ekilmilerdir. Fevre blgesinin merkezi durumundaki bu kaleyi bir ay boyunca muhsara eden Ukbe, fethe muvaffak olamam ve bu defa burann biraz daha tesinde bulunan iriliufakl pek ok kaleyi (kasr) itat altna almtr. Daha sonra tekrar, muhsara ettii kaleye dnen Ukbe burasn da fethetmitir. Kalenin komutann da yakalayan Ukbe, onun parmaklarn kesmi ve kendisine niin byle davranldn sormas zerine de komutana: "Parmaklarna her baktnda bunu hatrlaman ve Araplarla kesinlikle savamamak zere sana ibret olsun diye yaptm" demitir. Sonra da onunla senelik 360 kle vermesi karlnda bir anlama yapmtr. 816 Fevre blgesindeki fetihlerini tamamlayan Ukbe b. Nfi, yanna ald klavuzuna blgede baka yerleim olanlar olup olmadn sormu ve klavuzun bu konuda bilgisi olmadn sylemesi zerine de geri dnmek zere hareket etmitir. Dn yolunu Hvr
.bn Abdlhakem, Fth, 194. Cemre: frikyyenin gneyinde Fezzn blgesinde bir yerdir. Buray Ukbe b. mir fethetti ve halkn esir ald. Yakut el-Hamev, Mucem, II, 65. 814 bn Abdilhakem, Fth, 194-195. 815 Fevre: Corafya kitaplarmzda Fevre isminde bir yer ismine rastayamadk. Ancak Fevvre isminde bir yer adndan bahsedilmekte ve frikyyede bulunduu kaydedilmektedir. Kbis ile aras 30 mildir. Bir baka rivayete gre de 1 merhaledir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 86, 225; Makdis, Ahsent-Teksim, 246. 816 bn Abdilhakem, Fth, 195.
813 812

148

817

zerinden yapan Ukbe, buraya geldiinde ehirde bulunanlarn kalelerine kapandklarn

grnce, deiik bir taktik uygulam ve buray kuatma teebbsnde dahi bulunmadan yoluna devam ederek, Hvr'la gnlk mesafede bulunan Mu Feres 818 denilen yerde konaklamtr. Kalelerine ekilen Hvrllar ise, slm ordusunun gn gemesine ramen, zerlerine gelmediini grnce tekrar gnlk yaaylarna dnmlerdir. Bu arada Ukbe de, gece yolculuklar yaparak gizlice Hvr'a gelmi ve onlar hazrlksz bir ekilde yakalayarak malup etmitir. Buradan pek ok ganimet alm ve Zevle'ye gitmek zere yoluna devam etmitir. 819 Berka ve Trablusgarb'n gneyinde kalan i kesimleri bu ekilde hakimiyeti altna alan Ukbe b. Nfi Zevle'ye gelmi ve buradan da batya doru hareketle 15 gnlk bir yolculuktan sonra bir mola vermi, mola yerinde ordusunu dzene sokmu ve buradan da, tarihte "Tarku'l-A'zam" diye bilinen yoldan frikyye'ye doru hareket etmitir. lk olarak Mzte'ye gelen Ukbe burada btn kaleleri fethetmi, bundan sonra da bir yerleim alann 820 daha hakimiyeti altn almtr. Kendisi burada kalan Ukbe, Gudmis'e bir birlik gndermi ve buras da fethedilmitir. Bu birliin dnmesinden sonra Ukbe, bugnk Tunus'un snrlar iinde kalan Kafsa 821 zerine yrm ve buray da fethetmitir. Buradan da Kastiliyye 822 zerine hareket etmi ve bu ehri de hakimiyeti altna almtr. Daha sonra ise o, kendinden nceki frikyye ordusu komutan Muviye b. Hudeyc'in kararghn kurduu el-Karn'a gelerek burada konaklamtr. 823

Hvr: Hvr eklinde ikinci (a)nn uzatmas ile okunan bir yer ismine corafya kitaplarmzda rastlamadk. Ancak Yakut el-Hamev Hvar isminde ikinci (a)nn uzatmas okunduu bir yerden bahsetmekte ve bu yerin Fezznn gneyinde olduunu belirtmektedir. Yine onun verdii bilgiye gre buray Ukbe b.mir 667-668de fethetmitir. Yakut el-Hamev, Mucem, II, 394-395. 818 Mu Feres: Ukbe b. Nfi, ikinci frikyye valilii srasnda Marib seferine ktnda burada sular tkenmi ve lde iddetli bi susuzluk ile kar karya kalmlardr. Su bulma midiyle abdest alp iki rekat namaz klan Ukbe, Allaha dua edip susuzluklarn gidermesi iin niyazda bulunmutur. Bu arada onun at, topra eelemeye balam ve eelenen bu yerden su kmtr. Bunu gren Ukbe ordusunda bulunanlar hemen arm ve suyun kt yeri kazdrm ve nihayet buradan kan su ile ihtiyalarn gidermilerdir. Daha sonra buraya, suyu Ukbenin atnn bulmas sebebiyle At suyu anlamnda Mu Feres demilerdir.Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 195-196. 819 bn Abdilhakem, Fth, 195-196. Ukbenin bu blgedeki fetihleri iin ayrca bkz. Sad Zall. TarihulMarib, II, 178-182; Altuncu, Ukbe b. Naf, 204-207. 820 Rivayeti nakleden bn Abdilhakemde, Ukbenin Zevleden sonra fethettii bu yerin ismi bo bulunmaktadr. Bkz. Fth, 196. 821 Kafsa: Bkz. Dipnot 27. 822 Kastiliye: Dier ismi Tevzer olan ve Byeye 4, Cebel Nefseye 2 merhale mesafede bir ehirdir. Bkz. dris, Sfatl-Marib, 103-104, 122. 823 bn Abdilhakem, Fth, 196.

817

149

c) Birinci frikyye Valilii (670-675) Ukbe b. Nf'in 666 ylnda balad fetih hareketlerinin hangi tarihte bittii ve buraya kadar anlattmz yerlerin fetih tarihleri kaynaklarmzda verilmemektedir. Ancak onun bu fetihlerden sonra Kayrevn' kurmak zere el-Karn'a geldii ve daha sonra da 670 ylnda Kayrevn' kurma almalarna balad dikkate alnrsa, Ukbe'nin gerekletirdii bu fetihlerin 670 ylnda sona erdiini sylememiz mmkndr. Ukbe, i kesimlerdeki fetihlerini 670 ylnda tamamladktan sonra kendisinden nceki frikyye ordusu komutan Muviye b. Hudeyc'in kararghn kurduu ve slm ordular iin "Kayrevn" edindii el-Karn dann bulunduu yere gelmitir. Onun buraya gelmesindeki en nemli sebeb, burada slm ordular iin devaml olarak karargh vazifesi grecek bir ehir kurmakt. nk kendisinden nce frikyye seferine kan dier komutanlar, burada fetihler yapp Msr'a geri dnyorlar, bu da frikyye'deki asker faliyetlerin ve gerekletirilen fetihlerin kalc olmasn mmkn klmyordu. Essen, blgede yaayan bilhassa Berber halkn, slm ordular kendi beldelerine girdiinde, slm' kabul ettiklerini, fakat mslmanlarn ayrlmasndan sonra tekrar irtidad ettiklerini bilen Ukbe b. Nfi gerek burada yaayan halk kontrol etmek ve gerekse gerekletirilen fetihlerin kalcln salamak iin frikyye'de bir ordugh ehir (=Kayrevn) kurmann zarr olduunu grmt. Nitekim Nveyr de, onun burada bir ehir kurmasnn sebebi olarak blge halknn devaml bir ekilde isyan etmelerini ve Ukbe'nin bundan dolay onlar kontrol etmek istediini nakletmektedir. 824 Onun kuraca bu ehir ayn zamanda slm ordularnn Marib seferlerine kolayca kmalarna da yardmc olacakt. Bu sebepler dahilinde Ukbe b. Nfi kuraca ehrin yerini, nce, Muviye b. Hudeyc'in kararghn kurduu el-Karn da etekleri olarak semi, ancak ordusuyla yapt istirelerden sonra denize ok yakn olan bu blgenin, Bizans donanmasnn muhtemel bir kartma yapmas durumunda ilk hedef olaca dncesiyle, ehrin biraz daha i kesimlere kurulmasn kararlatrm ve bugnk Kayrevn'n yerini semitir. Daha nce ormanlk olan ve vah hayvanlarn yaad bu yere gelen Ukbe, aalarn bir ksmn kestirmi ve ilk olarak burada bir cami yaptrarak ehrin imr iini balatmtr. Daha sonra da ordusunda bulunanlar, burada kendileri iin evler yapmaya balamlar 825 ve be yl iinde ehrin imr ve iskn hemen hemen tamamlanmtr. 826
Nveyr, Nihye, XXIV, 22. Halife b. Hayat, Tarih, I, 247; bn Abdilhakem, Fth, 196; Belzur, Fth, 230 (T. 327); bn Hallikan, Vefeyt, I, 55; bnl-Izr, Murib, I, 19-21; bnl-Esr, Kmil, III, 465-466 (T. 472-473); bn Haldun, ber, III, 10-11; bn Tariberd, Ncm, I, 140; Hseyin b. Muhammed Verslan, Nzhetl-Enzr fi Fadli lmit-Tarih vel-Ahbr, Beyrut 1974 (II.Bask), 95. 826 bnl-Esr, Ukbenin 670de Keyrevan kurduunu ve be yl boyunca kurulu almalar iin burada kaldn rivayet etmektedir. Bkz. Kmil, III, 466 (T. III, 472). Halife b. Hayyat ise, Kayrevnn imar ve
825 824

150

Kayrevn'n kurulmas slm dnyas iin olumlu sonular vermi ve blgede kontroln salanmas yannda, Berberlerin slm' kabul etmelerine ve mslman olarak kalmalarna da sebeb olmutur. Zaman iinde kabileler halinde mslman olan bu Berberler Kayrevn'n etrafna yerlemeye balamlar ve bylece ehir genilemitir. Ayrca onlar, slm ordusuna da katlmak suretiyle, Ukbe'nin ordusu iin takviye kuvvet olmulardr. 827 Bu arada hemen belirtmek gerekir ki, kaynaklarmz Ukbe'nin 670675 arasnda ki Kayrevn'n kurulu yllardr, blgede asker seferlere ktna dir herhangi bir rivyet nakletmemektedir. Buna gre Ukbe, bu yllar arasnda sadece Kayrevn ehrinin kurulu almalar ve Berberlerin slm' kabul etmeleri iin faaliyet gstermi olmaldr. Ukbe b. Nfi, 675 ylnda azledilmi ve yerine Ebu'l-Muhcir Dinr tayin edilmitir. 828 2. Ebu'l-Muhcir Dinr (675-682) a) Asker ve ctima Faaliyetleri Halife Muviye b. Eb Sfyn 666 ylnda Ukbe b. Nfi'i Berka ile Trablusgarb arasndaki i kesimlerin fethine gnderdikten sonra bu srada frikyye ordular komutan olan Muviye b. Hudeyc'i de azletmiti. Ukbe'nin seferlerine balamasndan bir yl sonra da Mesleme b. Muhalled'i 667 ylnda Msr ve Marib valiliine tayin etmitir. Bylece Mesleme, Msr ve Marib valiliklerinin ikisini birden fiil olarak uhdesinde toplayan ilk kii olmutur. 829 Mesleme b. Muhalled, henz Msr ve Marib valiliine tayin edilmeden nce, halife Muviye b. Eb Sfyn tarafndan tayin edilip 666670 yllar arasnda fetihlerine devam eden ve 670675 yllar arasnda Kayrevn' kuran Ukbe b. Nfi frikyye'deki grevini srdrmekteydi. 675'de Mesleme, Ukbe'yi azletmi ve yerine Ebu'l-Muhcir Dinar' tayin
iskannn ylda tamamlandn nakletmektedir. Bkz. Tarih, I, 247. Kayrevnn kuruluu ve gelimesi hakknda bkz. Hasan Hsn Abdlvehhab, Varakt an Hadratil-Arabiyye bi-frikyyetit-Tunsiyye, Tunus 1965, I, 43-62; Hdr, frrikyye, 301-318; Idris, Le Rcit, RE, XXXVII, fasikl I, 121-123. 827 bnl-Esr, Kmil, III, 466 (T. III,472). 828 bnl-Esr, Kmil, III, 466 (T. III,472); bnl-Izr, Murib, I, 21; bn Abdilhakem ise, 667de Msr valisi olan Mesleme b. Muhalledin Ukbeyi 671de frikyye komutanlndan ve valiliinden azlettiini nakletmektedir. Bkz. Ftuh, 197, Nzhetl-Enzr sahibi Versilnde, bn Abdilhakemin bu rivayetini aynen nakletmektedir. Bkz ,95. 829 bn Abdilhakem, Fth, 197. Bu arada biz, Marib ve frikyye lafzlarnn, slam tarihileri tarafndan e anlaml olarak kullanldn grmekteyiz. Mesela, bn Abdilhakem, bir rivayetinde Mesleme b. Muhalled Msr ve Marib valiliklerini uhdesinde toplayan ilk kiidir derken (bkz. Fth, 197); baka bir rivayetinde Mesleme iin Msr ve frikyye valisi demektedir. (bkz. Ftuh, 197-198). Yine ayn ekilde bnl-Izr, de, bir rivayetinde Mesleme iin Msr ve frikyye valisi ifadesini kullanrken (bkz. Murib, I, 21-22). Mlik ise, Mesleme b.Muhalledin valiliini Msr ve Kayrevn Valisi bal altnda vermektedir. Bkz. Riydun-Nfs, 1, 33. Esasen Mesleme b. Muhalledden nce Msr ve Maribin ikisine birden vali olarak tayin edilen ilk kii Abdullah b. Sad b. Eb Serhtir. O, resmiyette her iki blgenin valisi olmusa da, Gregoriosu yendikten sonra frikyyede kalmam ve blgede askeri bir birlik de braklmadan Msra dnmtr.

151

etmitir. Marib tarihi aratrclarndan Zv, Mesleme'nin Msr valilii yannda frikyye valisi de olmasnn bir tezhr olarak Ukbe'yi azlettii yorumunu yaparken 830 , bn'l-Izr ise Mesleme'nin sadece Ebu'l-Muhacir'i sevdii, onu kendi ailesinden biri olarak kabul ettii ve bu grevi ona vermek istedii iin Ukbe'yi azlettiini nakletmektedir. 831 Ebu'l-Muhcir amllar'dan ve Msrllar'dan oluan bir orduyla 832 frikyye'ye gelmi ve Kayrevn'a girmeyerek, Tunus cihetinde, ehre iki mil mesfede bir yerde kararghn kurmutur. 833 Daha sonra da, Ukbe'yi gzellikle grevinden almas eklindeki Mesleme'nin emrine muhalefet ederek, onu nce zincire vurdurmu, sonra da hapsetmitir. Ebu'l-Muhcir Ukbe'yi tutukladktan sonra, onun kurduu Kayrevn ehrini tahrb ettirerek kararghn kurduu yerde yeni bir ehir kurma almalarna balamtr. 834 "Nzhet'l-Enzr" sahibi Versiln, onun kurduu bu ehrin ismini "Tekrevn" olarak verirken 835 , bn'l-Izr, Ebu'lMuhcir'in bunu yapmasnn sebebini, bu ehirle birlikte kendi isminin anlmasn arzu ettiini bildirmektedir. 836 slm tarihi kaynaklarmzn, onun frikyye'de kt ilk seferin tarihini 679 olarak verdiklerine baklrsa, Ebu'l-Muhcir'in 675679 arasnda yeni kurduu ehrin imar ve isknyla megul olduunu sylemek mmkndr. Ebu'l-Muhcir Dinr 679'da Kartaca zerine yrmtr. slm ordusunun zerlerine geldiini gren Kartacallar da sava iin hazrlklarn yapmlar ve nihyet iki ordu karlamtr. Bir gn boyunca savap pek ok zyiat verdikten sonra iki taraf da akam vakti arpmalara son vermitir. Gecenin karanlndan istifade eden Ebu'l-Muhcir, sava meydannda mevzilendii yeri deitirmi ve Tunus'un kble tarafndaki bir daa yerlemitir. Ertesi gn savaa baladklarnda da Kartacallar' yenmilerdir. Bu yenilgi zerine
Zv, Libya, 119; Sad Zall ise; Ukbenin Mesleme ile aralarndaki ahs bir mesele sebebiyle azledildii kanaatindedir. Bkz. Tarihul-Marib, I, 188; bnl-Izr; Meslemenin Ukbeyi azledip, yerine Ebul-Muhcir Dinr tayin etme sebebini u ekilde rivayet etmektedir.: Mesleme, Ukbeyi azledip, yerine Ebul-Muhciri tayin edince kendisine: Ukbeyi tayin etseydin, onu frikyyede braksaydn, daha iyi olmaz myd? O faziletli biridir ve onun orada bir gemii vardr. O, Kayrevn da kuran kiidir denildiinde; Mesleme cevap olarak: Ebul-Muhcir bizden biri gibidir; yani aile halkmzdan biri gibidir Biz onu severiz demitir. Bkz. Murib, I, 21-22. Ayrca bkz. Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 188-189. 831 bnl-Izr, Murib, I, 21. bnul-Izr, bu rivayetinin banda, Meslemenin Ukbeyi azledip yerine EbulMuhciri atad 675 yln, ayn zamanda ona, Msr valilii yannda Marib valiliinin de verili tarihi olarak kaydetmektedir. bn Abdilhakem ise, Meslemenin 667de Msr ve frikyye valiliklerine tayin edildiini rivayet etmektedir. Ayrca, Meslemenin Ukbeyi azledip yerine Ebul-Muhcirin tayin edildii tarihi de 671 olarak kaydetmektedir. Bkz. Fth, 197. Bu arada, halife b. Hayat, Mesleme b. Muhalledin 674de Halid b. Sabait elFhryi Maribe sefere gnderdiini ve dnnde ordusunda bulunan Ebul-Muhciri orada brakmasn emrettiini, Ebul-Muhcirin de bu ekilde Maribe vali tayin edildiini rivayet etmektedir. Bkz. Tarih, I, 265266. 832 Mlik, Riydun-Nfs, I, 31. 833 bnl-Izr, Murib, I, 21-22. 834 bnl-Izr, Murib, I, 21-22, Munis, Marib, 159. 835 Versiln, Nzhetl-Enzr, 95. 836 bnl-Izr, Murib, I, 21-22.
830

152

Kartacallar sulh talebinde bulunmulardr. Neticede iki taraf Ceziret erk'in 837 mslmanlarn idresine verilmesi karlnda anlamlardr. 838 Kartacallar'la yapt bu anlamadan sonra Mle 839 zerine hareket eden Ebu'lMuhcir, buray da fethetmi ve bu blgede iki yl kadar kaldktan sonra 681'de Tekrevn'a geri dnmtr. 840 Ebu'l-Muhcir Dinr'n frikyye'de kald yedi yl boyunca yapt en nemli icraatlardan biri, buradaki Berberler'le iyi mnsebetler kurmas olmutur. O, Berberler'in Evrebe 841 koluna mensub ve blgede yaayan hemen btn Berberlerin lideri konumundaki Kseyle b. Lemzem ile arkadalk kurmu ve onu valilik merkezine alarak, daha nce hristiyan olan Kseyle'nin slm' kabul etmesini salamtr. Liderlerinin mslman olmasyla, gerek Evrebe kabilesi ve gerekse dier kabilelerden nemli sayda Berber de slm' kabul etmitir. 842 b) Ebu'l-Muhcir'in Azli Ebu'l-Muhcir Dinr'n Ukbe'ye kt davrandn ve onu hapsettii haberini alan halife Muviye b. Eb Sfyn, Ebu'l-Muhcir'e bir mektup yazarak Ukbe'yi serbest brakmasn emretmitir. O da Ukbe'yi serbest brakmtr. 843 Bundan sonra Ukbe b. Nfi, doruca halife Muviye b. Eb Sfyn'n yanna gitmi ve ona; frikyye'de pek ok beldeler fethettiini, orada bir ehir kurduunu, insanlar iin bir mescid yaptrdn ve mslmanlar o ehre yerletirdiini, ancak buna ramen Mesleme'nin, klesini frikyye'ye tayin ettiini, onunsa (Ebu'l-Muhcir'i kaydediyor), kendisini ok kt bir ekilde azlettiini sylemitir. Halife Muviye Ukbe'ye; Mesleme b. Muhalled el-Ensr'nin mazlum mam Osman b. Affan'n yannda yer aldn ve onunla beraber skntlara gs gerdiini hatrlatm ve Ukbe'den zr dilemitir. Sonra da ona, kendisini tekrar grevine ide edeceini sylemitir. Ancak Muviye 680'de lnce Ukbe'nin tayin ii yarda kalmtr. Muviye'nin yerine geen olu Yezid ise, bu olaylardan haberdar biri olarak, nce Mesleme b. Muhalled'den frikyye

Cezretu erk (veya B): frikyyede, Sse ile Tunus arasnda bir kydr. Buraya ayn zamanda B da denilmektedir. Kyn ismi, erk el-Absye izafeten verilmitir. Bkz. Makdis, Ahsent-Teksim, 28, 56, 217, 227; Yakut el-Hamev, Mucem, II, 76. B iin ayrca bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, I, 470. 838 Halife b. Hayat, Tarih, I, 272; Zeheb, Dvel, I, 42; bn Tariberd, Ncm,I, 152; Sad Zall, TarihulMarib, I, 190. 839 Mile: frikyyenin batsnda, Bceye gnlk, Kostantniyyeye de bir gnlk mesafede bir ehirdir. Bkz. Yakub, Bldn, 351; Makdis, Ahsent-Teksim, 56, 218; bn Havkal, Sretl-Arz, I, 56, 218; Yakut elHamev, Mucem, IV, 717; Leon el-frik, Vasfu friky, II, 60. 840 Bkz. Dipnot 124. 841 Evrebe kabilesi: Bir berber kabilesidir. Bkz. bn Hurdazbih, Mesk, 90-92; bn Haldun, ber, VI, 89-97. 842 Nveyr, Nihye, XXIV, 30; Mlik, Riydun-Nfs, I,33; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 190-191. 843 Mlik, Riydun-Nfs, I, 33

837

153

valiliini alm, sonra da Ebu'l-Muhcir Dinr' 682'de frikyye ordular komutanlndan azlederek, yerine Ukbe'yi vali tayin etmi ve frikyye'yi dorudan hilfet merkezine bal bir vilayet haline getirmitir. 844 Ukbe'nin Ebu'l-Muhcir tarafndan ne kadar sre ile hapsedildii konusunda ise kaynaklarda bir bilgi bulunmamaktadr.

3. Ukbe b. Nf'nin kinci frikyye Valilii (682-683) ve Marib Fetihleri'nin Balamas Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Ukbe b. Nf'in frikyye'ye ikinci defa tayini, Msr'dan ayr ve hilafet merkezine dorudan bal mstakil bir valilik eklinde olmutur. Ukbe b. Nfi, halife Yezid b. Muaviye tarafndan tayin edilir edilmez, hi vakit kaybetmeden yanna ald 25 kii ile beraber am'dan ayrlm ve ilk olarak Msr'a gelerek Mesleme b. Muhalled ile kendisinin azledilmesi konusunu grmtr. Mesleme, Ebu'lMuhcir'in yaptklarndan dolay ondan zr dilemitir. Ukbe de onun zrn kabul ederek, frikyye'ye hareket etmitir. 845 frikyye'ye gelen Ukbe b. Nfi burada ilk i olarak kendisine kt davranan Ebu'lMuhcir Dinar'a misliyle mukabelede bulunmutur. O, Ebu'l-Muhcir'i nce zincire vurmu, sonra da hapsetmitir. 846 Ukbe'nin buradaki ikinci icraat da vilayet merkezini yeniden kendi kurduu ehre tamak olmu ve halk tekrar Kayrevn'a nakletmitir. 847 a) Marib Seferi Bu ileri sratle tamamlayan Ukbe, hi vakit kaybetmeden Marib seferine kmaya karar vermitir. O bu niyetini yanna ard oullarna ylece aklamtr: "Ben kendimi Allah'a adadm. Bu yolda ldrlnceye ve O'na kavuuncaya kadar kafirlerle Allah yolunda cihad etmeye azmettim. Bu gnden sonra sizler beni bir daha grr msnz, grmez misiniz
Mlik, Riydun-Nfs, I, 34; bnl-Izr, Murib, I, 21-22; Versilani, Nzhetl-Enzr, 95. Bu arada biz bn Abdilhakemin Ebul-Muhcir Dinrn frikyyede kal mddeti konusunda yapt bir rivayete de temas etmek istiyoruz. bn Abdilhakemin Abdlmelik b. Mesleme-bn Lehia-Ahmed b. Amr-bn Leha ve Yezid b. Eb Habib yoluyla naklettii bu rivayete gre; frikyyede yaz-k devaml kalan ilk vali Ebul-Muhcirdir ve o, Abdullah b. Ez-Zbeyrin ldrlmesine kadar burada kalmtr. Bkz. Fth, 197. Bu rivayet sahih deildir. nk, Abdullah b. ez-Zbeyrin ldrld tarih 694dr. Bkz. Kind, Vult, 51. Halbuki, leride de ele alacamz gibi Ebul-Muhcirin lm 684de Ukbe b. Naf ile beraber olmutur. 845 bnl-Izr, Murib, I, 23; Nveyr, Nihye, XXIV, 25-26. Hans L. Gottschalk, Nordafrika unter den Mslimen, Butsan, II (1970), 3. 846 bn Abdilhakem, Fth, 198; bnl-Izr, Murib, I, 23; Mlik ise; bu konu ile ilgili rivayetinde Ukbenin Ebul-Muhciri zincire vurmasnn yannda, onun mallarn da msadere ettiini ve 100 bin dinarna el koyduunu nakletmektedir. Bkz. Riydun-Nfs, I, 34. 847 Bkz. Dipnot 132.
844

154

bilemem? nk benim arzum Allah yolunda lmdr." Ukbe daha sonra oullarna, hayat boyunca dikkat etmeleri gereken hususlar tavsiye etmi ve son olarak da u duay yapmtr: "Allah'm! Senin rzan yolunda ehid olmay bana nasib et". 848 681682 yllarnda gerekletirdii bu seferlerinde, Ukbe'nin, hangi beldeyi, tam olarak hangi tarihte fethettiine dair slm tarihi kaynaklarnda bir bilgi bulunmamaktadr. Bu konuda bildiimiz tek husus, onun 681'de Kayrevn'dan hareket ettii, 682'de ldrld ve fetihlerini bu tarihlerde gerekletirdiidir. Nitekim bn'l-Izr de bu hususa iaret ederek, Ukbe'nin gerekletirdii bu fetihleri birbiri ardna m, yoksa faslalarla m yaptnn bilinmediini, kendisinin de bu sebepten, Ukbe'nin bu seferlerini, bu konudaki haberleri kesintiye uratmamak iin topluca bir arada ve zet halinde naklettiini belirtmektedir. 849 Ukbe b. Nfi, Zheyr b. Kays el-Belev'yi alt bin kiilik bir kuvvet ile yerine brakm ve kendisi de, yanna zincire vurduu eski vali Ebu'l-Muhcir Dinar' da alarak 15 bin kiilik bir orduyla Kayrevn'dan ayrlmtr. 850 Ukbe b. Nafi, Kayrevn'dan ayrldktan sonra ilk olarak Bye'ye 851 gelmi ve buray muhasara etmitir. Bye'de bulunan Rumlar ile Berberler de ordularn toplamlar ve Ukbe'ye kar savamlardr. Ancak slm ordusu karsnda dayanamayacaklarn anlaynca kalelerine kapanmlardr. Ukbe buradaki muhasarann uzayacan anlaynca 852 kutamay daha fazla devam ettirmemi ve buradan blgenin en byk Rum ehirlerinden biri olan Mnestr 853 zerine hareket etmitir. Burada yaplan iddetli sava neticesinde slm ordusu ehre girmeye muvaffak olmu ve ehri fethederek pek ok ganimet almtr. 854 Bu arada
Mlik, Riydun-Nfs, I, 34; bnl-Esr, Kmil, IV, 105-106 (T. IV, 103-105); bnl-Izr, Murib, I, 2324; Nveyr, Nihye, XXIV, 26. 849 bnl-Izr, Murib, I, 24. 850 bn Abdilhakem, Fth, 198-199; Mlik, Riydun-Nfs, I, 24; bnl-Esr, Kmil, IV, 105-106 (T. IV, 103105); bnl-Izr, Murib, I, 23-24; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 222. 851 Bye: frikyyenin batsnda ve Meccne ile frikyye Konstantniyyesi arasnda kalan byk bir ehirdir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, I, 473. Istibsr isimli eserde Byenin Evras Da eteklerinde ve frikyye ile Maribi birbirinden ayran ve frikyye snrlar iinde kalan byk, mamur, nehirleri ve kuyulara sahip, zirata elverili bir ehir olduu bildirilmektedir. Bkz. 163-164. bnl-Izrde Byenin Evras Da eteklerinde olduunu nakletmektedir. Bkz. Murib, I, 24. 852 bnl-Izr, Murib, I, 24; Nveyr, Nihye, XXIV, 26, Mlik ve bnl-Esr ise; Ukbenin buray fethettiini ve pek ok ganimet aldn nakletmektedirler. Bkz. Riydun-Nfs, I, 35; Kmil, IV, 105-106 (T. IV, 103-105). 853 Mnestr: Bu yer hakknda slam corafyaclarndan sadece Makdisi bilgi vermektedir. O ok ksa bir ifade ile Mnestrin frikyyede bir yer olduunu nakletmekle yetinir. Bkz. Ahsent-Tekasim, 217. Mlik ile Nveyr ise; Ukbenin Byeden sonra Lemis veya Lemi isimli bir belde zerine yrdn nakletmektedirler. Bkz. Riydun-Nfs, I, 35-36; Nihye, XXIV, 26. Ancak onlarn anlatmlaryla bnlIzrnin Mnestr ehrinin fethi konusundaki anlatm kelimesi kelimesine ayndr. Biz bunu dikkate alarak, Mnestr ile Lemisin ayn yer olduunu dnmekteyiz. Burada hemen belirtelim ki, Nveyrnin eserindeki bilgileri, dier slam tarihi kaynaklaryla karlatrp bu eserin dipnotlarn hazrlayan Dr.Abdlaziz el-Ehvan Lemis ehrinin Latince ismini Lambeisis olarak vermektedir. Bkz. Nveyr, Nihye, XXIV, 26, dipnot: 4. 854 Mlik, Riydun-Nfs, I, 35-36; bnl-Izr, Murib, I, 24; Nveyr, Nihye, XXIV, 26, Ayrca bkz. Dipnot 139.
848

155

bn'l-Izr, Ukbe b. Nf'in Mnestr'e ikinci bir seferinden daha bahsetmektedir. Bu rivayete gre de Ukbe, buradan yine yklce bir ganimet almtr. 855 Ancak o, bu konuda daha fazla bir bilgi de vermemektedir. Ukbe b.Nfi, Mnestr'den sonra Rumlar'n hakimiyetinde bulunan Zb 856 blgesine hareket etmitir. Zb blgesine bir akam vakti giren Ukbe, Mesle vadisinde geceyi geirmi 857 ve ertesi gn blge hakknda bir aratrma yaptrmtr. Ukbe burada tamam ma'mur ve meskn olmak zere 360 ky ve ehir olduunu blge Melik'inin de Erbe 858 ehrinde oturduunu renmitir. Blge halk ise, slm ordusunun zerlerine geldiini haber alnca, Ukbe'nin nnden kamlar, kalelerine ve dalara snmlardr. Ukbe ayn gn Rumlarn zerine yrm ve iddetli bir sava sonunda onlar malup ederek Erbe ehrine girmitir. Pek ok Rum ileri geleninin ldrld bu savan neticesi de byk olmu ve blgedeki btn yerleim alanlar Ukbe b. Nf'in hakimiyetini tanmlardr. blgesinin fethedilmesiyle Marib seferi iin mslmanlarn yolu alm oluyordu. 860 Ukbe bu ekilde Zb blgesindeki fetihlerini tamamlaynca, Thert 861 ehri zerine yrmtr. Buras Rumlarn hakimiyetinde olmakla beraber, Berberler'in de meskn olduu bir yerdi. Rumlar, Zb blgesindeki yenilgilerinden sonra, burada da slm ordusu karsnda duramaycaklarn anlaynca ehirlerinde meskn Berberler'den de yardm istemek yoluna gitmilerdir. Berberler de Rumlar'n bu isteklerine olumlu cevap vermiler ve bylece burada, slm ordusunun karsna byk bir ordu kmt. Ukbe, oluan bu byk g karsnda ordusunu toplam ve onlara cihad hakknda ateli bir hutbe irad etmek suretiyle onlar oturmutur. Nihayet iki ordu savaa balam ve iddetli geen bir muharebeden sonra slm ordusu Berber ve Rumlar'dan oluan dmanlarn hizmete uratarak Thert'i fethe muvaffak
859

Zb

bnl-Izr, Murib, I, 24. Zb: Maribde byk bir blgenin ismidir. Tlemsan ile Sicilmse arasndadr. Kayrevn ile aras 10 merhaledir. En byk ehri Tubnedir. Evras da da bu blgededir. Bkz. Yakub, Bldn, 350, 352, 359; Makdis, Ahsenut-Teksim, 28, 57, 216, 221, 231; Bekr, Mucem, II, 904; Yakut el-Hamav, Mucem, II, 904; Yakut el-Hamev, Mucem, II, 904, Leon el-frik, Vasfu friky, I, 31-32, 306, II, 138, 252, 253. 857 Ukbenin bu vadiye geldiine dair bkz: bnl-Izr, Murib, I, 24. Bu vadinin Erbeye 3 mil kadar uzunlukta olduuna dair bkz: Mlik, Riydun-Nfs, I, 36. 858 Erbe: Maribde, Zb blgesinde byk bir ehirdir. Bkz. Yakub, Bldn, 351-352; Yakut el-Hamev, Mucem, I, 190. 859 Mlik, Riydun-Nfs, I, 36-37; bnl-Esr, Kmil, IV, 105-106 (T. IV, 103-105); bnl-Izr, Murib, I, 24; Nveyr, Nihye, XXIV, 26-27. 860 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 196. 861 Thert: Maribul-Aksda, karlkl iki ehrin ismidir. Biri eski Thert, dieri yeni Thertdir. Kayrevn ile aras 15 gnlktr. Yakub, Bldn, 353-359; bn Rste, Kitbu Alkn-Nefse, 129; Istahr, Meslk, 39, 45-46; Yakut el-Hamev, Mucem, I, 813-815.
856

855

156

olmutur. Berber ve Rumlar yenilgiden sonra civar beldelere kaarken, slm ordusu da pek ok ganimet elde etmitir. 862 Ukbe b. Nfi Thert'i de hakimiyeti altna aldktan sonra, Bizansl bir vali olan Julien'in idaresindeki Tanca
863

zerine hareket etmitir. Julien, Ukbe ile savamaya g

yetiremeyeceini anladndan, hi savamadan teslim olduunu bildirmi, Tanca'ya giren Ukbe'ye de eitli hediyeler takdim etmitir. Ukbe, burada Julien'e Marib, Endls ve Akdeniz'deki adalar hakknda baz sorular sormutur. Julien Akdeniz'deki adalarn iyi tahkim edilmi, Endls'n fethinin ise zor olduunu sylemesi zerine Ukbe bu defa ondan, blgedeki Rumlar ve Berberler hakknda kendisine bilgi vermesini istemitir. Julien de; "Rumlar arkanda braktn, nnde hi Rum yoktur. Sadece Berberler vardr. Onlarn saylarn da ancak Allah bilir... Meskn olduklar yer ise Ssu'l-Edn'dr. 864 Onlar, dinsiz bir kavimdirler, l eti yerler ve hayvanlarnn kanlarn ierler. Hayvanlar gibidirler. Allah' inkr ederler..." diyerek Ukbe'nin istedii bilgileri vermitir. Bunun zerine Ukbe b. Nfi ordusunu Ssu'l-Edn'ya gitmek zere harekete geirmitir. 865 Tanca Meliki Julien'in verdii bilgiler dorultusunda, Tanca'nn gneyindeki Ssu'lEdn'ya giden Ukbe b. Nfi burada kalabalk bir Berber ordusuyla karlamtr. Ssu'lEdn'nn bakenti mesabesindeki Mesmide'de 866 yaplan sava ok iddetli gemi ve pek ok Berber ldrlmtr. slm ordusunun zaferi ile neticelenen bu savatan sonra pek ok Berber esir olarak alnm kaabilen Berberler de, bazlar civar beldelere olmak zere, ounluu Ssu'l-Aks'ya 867 snmlardr. 868 Ukbe b. Nfi, Ssu'l-Edn'y da bu ekilde hakimiyeti altna aldktan sonra, civar beldelere kaan Berberlerin ardndan baz svar birlikleri gndermi, kendisi de Berberlerin ounluunun kat Ssu'l-Aks zerine hareket etmitir. 869

Mlik, Riydun-Nfs, I, 37; bnl-Esr, Kmil, IV, 105-106 (T. IV, 103-105); bnl-Izr, Murib, I, 2425; Nveyr, Nihye, XXIV, 27; Sad Zall, Tarihul-Marib I, 197; Lakbal, Marib, 42. 863 Tanca: frikyye blgesinin son ehridir. Akdenize sahili olup, Septe ile aras yaya olarak bir gnlktr. ebt veya Sept da denilen bu ehrin Kayrevnla aras bin mildir. bn Hurdazbih, Meslik, 88-89; bn Rste, Kitbu Alkn-Nefse, 85, 98; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 550-551; Leon el-frik, Vasfu friky, I, 313315. 864 Ssul-Edn: Maribde Atlas Okyanusuna sahili olan Sus blgesinde bir yer ismidir. Merkezi Tancadr. Karsnda Ssul-Aks blgesi vardr. Burann merkezi ise Tarkaledir. ki blge arasndaki mesafe yirmi gnlktr. Her iki blgede de Berberler meskundur. Bkz. Belzur, Fth, 232 (T. 330); Yakut el-Hamev, Mucem, III,188-190; Leon el-frik, Vasfu friky, I, 113-143. 865 Mlik, Riydun-Nfs, I,38; bnl-Esr, Kmil, IV, 105-106 (T. IV103-105);Nveyr, Nihye, XXIV, 28. 866 Mesmide: Dier ismi Tmesndr. Bu yer ismini bir Berber kabilesinden almtr. Bkz. bnl-Izr, Murib, I, 26; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 544. 867 Ssul-Aks: Bkz. Dipnot 150. 868 Mlik, Riydun Nfs, I, 38; bnl-Esr, Kmil, IV, 105-106 (T. IV, 103-105); bnl-Izr, Murib, I, 2526; Nveyr, Nihye, XXIV, 28. 869 bnl-Esr, Kmil, IV, 105-106 (T. IV,103-105)

862

157

Ssu'l-Aks'ya gelen Ukbe b. Nfi burada toplanan Berberlerle yapt sava da kazanp, pek ok Berberyi de esir ve cariye olarak almtr. 870 Ukbe, buradan sahildeki Mleyn'a 871 gelmi ve Atlas Okyanus'un nnde atn durdurarak u mehur szn sylemitir: "Ey Rabbim! ayet deniz bana mani olmasayd, Senin dinini mdafaa etmek ve sana kar kafir olanlarla savamak iin Z'l-Karneyn'in yapt gibi lkeler fethederdim". 872 b) Ukbe b. Nf'nin Dn ve ldrlmesi Ukbe b. Nfi 682 ylnda kt bu seferini tamamlayp Atlas Okyanusu'na kadar dayandktan sonra, ordusuna Kayrevn'a dnmek zere emir vermitir. Onun dn yolu zerindeki yerlerlerde yaayanlar ise korkuya kaplarak kamlar ve slm ordusunun nne kmaya cesaret edememilerdir. 873 Dn yolu zerinde Ukbe b. Nf'in ilk urad yer bugn "Mu Feres" olarak isimlendirilen yer olmutur. Yukarda da belirttiimiz gibi 874 Ukbe ve slm ordusu buraya geldiklerinde sular tkenmi ve byk bir susuzluk iinde kalmlardr. Mu Feres'te ordusuyla birlikte su skntsn atlatan Ukbe b. Nfi buradan sonra Kayrevn'a sekiz gnlk bir mesafede bulunan Tubne'ye 875 gelmitir. Tubne'de bir mddet
Mlik, Riydun Nfs, I, 38; bnl-Esr, Kmil, IV, 105-106 (T. IV, 103-105); bnl-Izr, Murib, I, 2627; Nveyr, Nihye, XXIV, 28, Bu kaynaklarmz, Ukbenin Ssul-Edndan ald cariyelerin am blgesinde 1000 dinara satldn ifade etmektedirler. 871 Mleyn: Corafya kitaplarmzda bu yerin ismine rastlayamadk. 872 bnl-Esr, Kmil, IV, 105-106 (T. IV, 103-105); bnl-Izr, Murib, I, 26-27; Nveyr, Nihye, XXIV, 28. bnl-Izr, Ukbenin Tancadan Atlas Okyanusuna kadar olan yol gzergahn ayrca yle nakletmektedir: Ukbe nce Deray ald, sonra Sanhceye geti. Buradan da srasyla Heskre, Emt ve Rkeyi ald. Buradan Neffs vadisine gitti ve bir mddet burada kald. Sonra Ss blgesindeki cilyi fethetti ve burada bir mescid ina ettirdi. bnl-Izr ayrca el-bilnin Meslk isimli kitabndan, Ukbenin cilden sonra Msseyi aldn ve Telbiye sahilinden Atlas Okyanusuna dayandn nakleder. Bkz. Murib, I, 27. 873 Bkz.dipnot 158. Yine bnl-Izr, Ukbenin dn yolu hakknda farkl bir rivayet daha zikretmekte ve onun Atlas Okyanusu sahillerinden Kayrevna doru hareket ettikten sonra u gzergah takip ettiini nakletmektedir: Ukbe, Atlas Okyanusuna dayandktan sonra geri dnm ve Maribul-Evsat blgesine ynelmitir. Burada r ehrini dolanarak Tarnya gemitir. Tarndan da kir ehrine inmitir. Burann nceki ismi kir deildi. Ukbe buraya kir isimli komutann vali olarak brakm ve buraya onun ismine izafeten kir denilmitir. kirden sonra Dkkleye geen Ukbe, burann halkn slma davet etmi; ancak onlar kabul etmeyince beldeyi savaarak fethetmitir. Ordusundaki baz askerlerin lmesi ve defnedilmesi sebebiyle de, buraya daha sonra Makberet-hed denilmitir. Ukbe buradan Heskre blgesine gelmi ve tr ehrini kuatmtr. Onlar slama davet etmesine ramen, teklifi kabul edilmeyince tr da sava yoluyla almtr. Bundan sonra ise Ukbenin karsna marib halkndan hi kimse kmaya cesaret edememitir. Bkz.Murib, I, 27-28. Bu arada bnl-Izr; Eb Aliden yapt bir nakilde de, Ukbenin Maribde Cezle ve Savde blgelerini de fethettiini bildirmektedir. Bkz. Murib, I, 28. 874 Mu Feres hakknda bkz. Dipnot 104. 875 Tubne: frikyyenin marib snrnda ve Zb Nehri kysnda bir ehirdir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, III, 515, dris, Sfatul-Marib isimli eserinde Tubneyi Zb Nehri kenarnda bir ehir olarak verdikten sonra civarndaki muhtelif ehirlerle olan meseleleri de yle nakletmektedir. Bye ile 4 merhale, Becye ile 7 merhale, Makkre ile bir merhale ve Nekvus ile 2 merhale olduunu, ayrca Tubnenin sular bol gzel bir ehir ve tarma elverili topraklara sahip olduunu, ounluu Berber olmakla beraber halknn kark olduunu da nakletmektedir. Bkz. 57, 91-92, 104.
870

158

kalan Ukbe, ordusunu gruplar halinde buradan Kayrevn'a gndermitir. Kendisi de, zincire vurduu Ebu'l-Muhcir Dinar yannda olduu halde az bir kuvvetle Tehz'ya gitmitir. Ukbe'nin buraya gelmesindeki amac ise, hem Tehz'y 876 ve hem de buraya yakn bir belde olan Bdis'i 877 kontrol etmek ve Kayrevn'a buradan gitmekti. Ancak Tehz'da bulunan Rumlar, Ukbe b. Nf'in az sayda bir kuvvetle ehirlerine geldiini grnce, bunu bir frsat bilmiler ve kalelerine kapanarak onunla savamak yoluna gitmilerdir. Bu arada onlar Ukbe'nin kendilerini slm'a davetini de kabul etmemilerdir. Burada kalelerine ekilen Rumlar'n mancnklarla ta ve ok atmalaryla balayan sava, ksa zamanda ekil deitirmitir. nk; Rumlar kalelerinden kamaynca, Ukbe'nin kt muamelede bulunduu Berber Kuseyle'yi yardma armlar ve onun bu ary kabul etmesiyle de savan gidaat bir anda deiivermitir. Berberler'in Rumlar'n yannda savaa girmesi karsnda Ukbe b. Nfi Ebu'l-Muhcir'in zincirlerini zdrm ve onu Kayrevn'a gidip ordunun bana gemesi ve yardm getirmesi iin grevlendirmitir. Ebu'l-Muhcir'in, hep birlikte Tehz'dan ayrlp Kayrevn'a gitme teklifinde bulunmas zerine ise Ukbe, burada kalp ehid oluncaya kadar savaacan sylemitir. Bunun zerine Ebu'l-Muhcir, kendisinin de ehid olma arzusunda olduunu ve Kayrevn'a gitmeyip, sonuna kadar burada savaacan ifade etmitir. Karlkl olarak yaplan bu konumadan sonra Ukbe, yanndaki az sayda kuvvetle savaa balam, ancak iki ate arasnda kalmas sebebiyle baarl olamamtr. Evrebe kabilesinin reisi olan Berber Kseyle, dier Berber kabilelerini de yanna ald iin kalabalk bir ordu ile Ukbe ve arkadalarnn zerine saldrm ve burada Ukbe ile Ebu'lMuhcir'in de iinde bulunduu bu az saydaki mslman birlii 683'de birka kii hari tamamen kltan geirmitir. lmden kurtulabilen Muhammed b. Evs el-Ensr ve birka arkada da Rumlar'n ve Berberler'in eline esir dmtr. Ancak bu arada Kafsa ehrinin Melik'i, esir den bu birka mslman kurtarmay baarm ve onlar Kayrevn'a gtrmtr. Ukbe b. Nf'in, Marib seferine karken Kayrevn'a brakt Zheyr b. Kays el-Belev ise, Ukbe'nin lm haberini alr almaz hemen Tehuza zerine yrmek istemitir. Fakat, ordusunda bulunan Hane es-San'n ve San'n kabilesine mensup askerler, Berber Kuseyle'nin 50 bin kiilik ordusunun karsna 15 bin kii ile kamayacaklarn ileri srp Msr'a kamay yeleyince, slm ordusunda bir panik havas balam ve Ukbe'nin Kayrevn'a gndermi olduu ordunun ounluu da San'nlere tabi olup Msr'a gitmitir.
Tehz: frikyyenin Zb blgesinde yaayan bir Berber kabilesinin ismidir. Bu kabilenin meskun olduu yere de ayn isim verilmektedir. Bkz. Makdis, Ahsent-Teksim, 57, 221; Yakut el-Hamevi, Mucem, I, 903. 877 Badis: Zb blgesinde, Fasa yakn ve deniz kenarnda bir ehirdir. Bkz. Makdis, Ahsent-Teksim, 57, 221; Yakut el_Hamev, Mucem, I, 549-460.
876

159

slm ordusunun Berber Kseyle ile savamak istemeyiinin bir sebebi olarak, onlarn 2 yl boyunca devaml savatklar ve yorgun dtkleri dnlebilir. Ordunun Msr'a doru hareket etmesiyle yannda az sayda bir kuvvet kalan Zheyr b. Kays el-Belev de buradaki mslmanlar tehlikeye atmamak iin Berka'ya ekilmek zorunda kalmtr. Berber Kseyle ise, Ukbe'yi ldrdkten sonra, kazand bu byk baar sebebiyle kendisine katlan dier Berber kabileleriyle birlikte Muharrem 64 Austos-Eyll 683'de, Zheyr b. Kays elBelev'nin boaltt Kayrevn'a girmitir. Bylece frikyye'de be yl srecek olan Kseyle hakimiyeti de balamtr. 878 c) frikyye'de Berber Kseyle Hakimiyeti Berber Kseyle Tehz'da Ukbe b. Nfi'i ldrdkten sonra Austos-Eyll 683'de Kayrevn'a gelmi ve Berka'ya kadar olan frikyye blgesini hakimiyeti altna almtr. Esasen bu blgelerde yaayanlarn ounluk itibariyle Berber kabilelerine mensup insanlar olduu dikkate alnrsa, onun, frikyye'de ksa zamanda hakimiyet kurmasnn sebebi de kolayca anlalr. Rumlar ise, slm ordular tarafndan devaml bir ekilde ypratldklar ve hemen her mslman aknndan sonra frikyye'yi terketmek zorunda brakldklar iin i blgelere hakim olacak gce sahip deildi. Bu sebeble onlarn, burada Berberlerle herhangi bir hakimiyet savana girmeleri de mmkn olamazd. Ancak onlar sahil kesimlerinde ve zellikle Kartaca'da duruma hakim olabildiler. Kaynaklarmz, Berber Kseyle'nin yaklak be yl sren frikyye hakimiyeti ve onun buradaki faaliyetleri hakknda bilgi vermemektedir. Ancak onun Kayrevn'a girmesinden hemen sonra burada kalan yal, kadn ve ocuklara eman verdii kaynaklarda nakledilmektedir. 879

Mlik, Riydun-Nfs, I, 39-45; bnl-Esr, Kmil, IV, 107-108 (T. IV, 105-106); bnl-Izr, Murib, I, 28-31; Nveyr, Nihye, XXIV, 29-34. Ayrca bkz: Halife b. Hayyat, Tarih, I, 314; bn Abdilhakem, Fth, 198199; bn Tariberd, Ncm, I, 158-160; Altuncu, Ukbe b. Naf, 248-253; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 228-229; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 203-205; Hseyin Munis, Marib, 178-207; Ubeydullah b. Slih, Nassu Cedid an Fethil-Arab lil-Marib (nr.Lewi Provenal, tarib H.Munis), Sahifetu Mahedil-Msri, Madrid 1373/1954, Cilt: II, say: 1-2, s. 218-20; Selebi, Tarihu imli friky, 53-55; Osman Sadi, UrbetlCezir Abret-Tarih, Cezayir 1982, 26-29; Ferruh, Devletl-meviyye, 136; Lakbal, Marib, 43-44; Reyyis, Abdlmelik b. Mervn, 249; Muhammed b. Amr et-Tmr, Tlemsen Abrel-Usr, Cezayir 1984, 16-17; Hdr, frikyye, 132-133. 879 Bkz. Dipnot 164.

878

160

4. Zheyr b. Kays el-Belev (685-688) a) Ukbe b. Nf'in ldrlmesinden Sonra Hilafet Merkezindeki Durum Ukbe b. Nf'in 683'de ldrmesinden ve Berber Kseyle'nin Kayrevn'a ve frikyye'nin i kesimlerine hakim olmasndan sonra, Rumlar da blgenin sahil ehirlerinde ve zellikle Kartaca'da hakimiyetlerini devam ettirme imkan bulmulardr. 880 Zheyr b. Kays ise Berka'ya ekilmi ve burada murabtlk grevine balamtr. 881 Ayn zamanda o, 685'de frikyye ordular komutanlna da getirilmitir. Bu tarihlerde, yani Ukbe'nin ldrlmesinden bir yl sonra da, 684'de halife Yezid b. Muaviye lm ve yerine olu II. Muaviye halife olmutur (684). Ancak II. Muaviye, mmetin halifesi olmak ynnde kendisini yeterli grmediinden, ksa bir mddet sonra halifelik makamndan feragat ettiini aklam ve bylece merkezde bir hilafet mdacedelesi balamtr. II. Muaviye'nin halifelii braktn aklamasndan sonra, Abdullah b. ez-Zbeyr Hicaz'da halifeliini ilan etmi ve am blgesi hari, btn valiler ona biat etmilerdir. am blgesinde ise Mervn b. el-Hakem, Cabiye'de 684'de meyye oullarnn biatn alarak halifeliini ilan etmi ve Dmek'e girerek, hilafet merkezinde duruma hkim olmutur. Mervn b. el-Hakem Dmek'e girdikten sonra burada ordusunu toparlam ve ilk olarak Msr zerine yryerek 685'de buray kendine balamtr. Msr'a olu Abdlaziz'i braktktan sonra, Dmek'e dnen Mervn, ksa bir mddet sonra lm yerine olu Abdlmelik halife olmutur. 685'de Dmek'te hilafet makamna oturan Abdlmelik'in ilk yllar, dahildeki hilafet mcadeleleri ile getiinden, frikyye ile ilgilenilememi ve bu durum 693'de Abdullah b. ez-Zbeyr'in ldrlmesine kadar devam etmitir. Zheyr b. Kays el-Belev'nin 688'de frikyye'ye gnderilmesi ise, Abdlmelik'in, dahildeki bu problemleri ksmen halletii bir dnemde gerekletirilmitir. Ancak, Zheyr'in bu asker seferi ilk anda baarl olmusa da, kalc olmam ve mslmanlarn birbirleriyle olan mcadelelerini frsat bilen Rumlar ve Berberler frikyye'yi tekrar ele geirmilerdir. Rumlar, Berka'ya kartma yaparak buray almlar, frikyye'nin sahillerini ele geirmilerdir. Berberler ise Kayrevn'da ve frkiyye'nin i kesimlerinde yeniden hakimiyet kurmulardr. Byece Ukbe'nin ldrlmesinden sonraki fiil durum yeniden ortaya kmtr. Bu arada Zheyr b. Kays da Berka'ya kartma yapan Rumlar tarafndan 688'de ldrlmtr. Ksaca ifade etmek gerekirse, Zheyr b. Kays'n frikyye seferi dahil karklklarn yaand bir dnemde gerekletirilmi, fakat neticesi itibariyle akim kalm bir asker sefer olmaktan teye
880 881

Lakbal, Marib, 44. bnl-Esr, Kmil, IV, 107-108 (T. IV, 105-106); bnl-Izr, Murib, I, 31; Nveyr, Nihye, XXIV, 32.

161

geememitir. Bu da, Ukbe'nin ldrlmesinden sonra balayan ilk fetret devresini mteakip, ikinci defa fetret devresine girilmesine sebeb olmutur. Zheyr b. Kays'n balatt Ifrikyye'de yeniden fetih hareketinin, bu artlar dahilinde deerlendirilmesi gerektiini vurguladktan sonra, onun frikyye'de gerekletirdii asker hareketi hakknda bilgi verebiliriz. b) Zheyr b. Kays el-Belev'nin frikyye Seferi Ukbe b. Nf'in ldrlmesi, akabinde Zheyr b. Kays el-Belev'nin de Kayrevn' boaltmak zorunda kalp Berka'ya ekilmesinden sonra, bu durum halife Abdlmelik b. Mervn'a ar gelmiti. Halife Dmek'te yapt istiarelerden sonra Berka'da murabt olarak bekleyen Zheyr b. Kays' frikyye valiliine tayin etmitir. Bu konuda halife Abdlmelik Zheyr'e bir mektup yazarak, onu frikyye valiliine tayin ettiini ve hemen frikyye zerine harekete gemesini bildirmitir. Zheyr ise Abdlmelik'e yazd mektupta, kendisinin yannda ok az adam olduunu, ayrca techizat ve mal ynnden de eksiklikleri bulunduunu, buna karlk Kseyle'nin de kalabalk bir orduya sahip olduunu haber vermitir. Abdlmelik de am'da oluturduu bir orduyu Berka'ya gndermitir. Abdlmelik Msr valisi olan kardei Abdlaziz'e yazd bir mektupla da Zheyr'in ihtiyac olan techizat ve mallar gndermesini emretmitir. 688'de gerekli destei alan Zheyr b. Kays Berka'dan hareketle frikyye'ye girmitir. Bu arada Zheyr'in zerine geldii haberini alan Berber Kseyle Berberlerin ve Rumlarn nde gelenlerini toplayarak slm ordusuyla Kayrevn dnda karlamak istediini belirterek yle demitir: "Ben bu ehirden kmak istiyorum. nk burada mslman bir kavim vardr ve onlarn bizim zerimizde bir ahidleri de bulunmaktadr. Onlarla beraber burada savaa girersek onlarn bizim aleyhimize dnmelerinden korkuyorum. Lakin biz Mems'e 882 gidebiliriz. Ordumuz kalabalktr ve orada da bol su vardr. ayet biz galip gelir ve onlar Trablus'a kadar srersek onlarn buradaki izlerini tamamen sileriz ve Marib de kyamete kadar bizim olur. Yok, ayet onlar bizi yenerlerse, oradaki (Mems'teki) da ve orman bize yakndr, biz bu iki yere snrz". 883 Kseyle'nin bu teklifi kabul edilmi ve o, az sayda Rum'un da bulunduu Berberlerden oluan ordusunu Mems'e gtrmtr. Zheyr b. Kays ise, ordusuyla nce Kayrevn'n dnda bir yerde konaklam ve ehre girmemitir. Burada gn bekledikten sonra drdnc gn ordusuyla beraber o da Mems'e
Mems: frikyyede Kayrevna yakn bir kydr. Bkz. Makdis, Ahsent-Teksim, 217; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 642. 883 bnl-Izr, Murib, I, 32. Buna benzer ifadeler iin ayrca bkz: Mlik, Riydun-Nfs, I, 45; bnl-Esr, Kmil, IV, 108-110 (T. 106-108).
882

162

hareket etmitir. Ayn gnn akam vakti Mems'e varan Zheyr geceyi geirdikten sonra ertesi gnn sabahnda Kseyle zerine yrmtr. Mems'te meydana gelen savata her iki taraf da birbirine ar zayiat verdirmitir. Ancak neticede Kseyle ldrlm ve sava slm ordusunun zaferiyle sonulanmtr. Bu arada Zheyr, Kseyle'nin ldrlmesinden sonra, nlerinden kaan Berber ve Rumlar takip iin baz birlikler oluturmu ve kaanlarn ardndan gndermitir. Bu birlikler Tanca'ya ve Melviyye Vadisine 884 kadar gidip, yakalayabildikleri Berber ve Rumlar ldrmlerdir. Bylece herbir birlik grevini baar ile tamamlayp geri dnmtr. Bu zaman iinde Zheyr de yanndaki orduyla ikkabenriyye zerine yrm ve buray fethettikten sonra Kayrevn'a dnmtr. Zheyr b. Kays komutasndaki slm ordusunun Kseyle'yi ldrmesi ve Kayrevn'a girmesiyle, frikyye, Tanca'ya kadar yeniden slm hakimiyetine alnmtr. 885 c) Zheyr b. Kays el-Belev'nin ldrlmesi (688) Zheyr b. Kays'n Berka'dan ayrlp frikyye seferine ktn haber alan Bizansllar, onun yokluunu frsat bilerek Sicilya adasnda bulunan donanmalarn Berka zerine gndermilerdir. Onlar Berka'ya kartma yapp, burada murabt olarak braklan az saydaki mslman askerini ldrmler ve kadnlarla ocuklar da esir alarak Kostantiniyye'ye gitmek zere denize almlardr. 886 Bu arada Berka'da kalan bir Rum birlii de Derne'ye
887

kadar

giderek buray asker merkez edinmilerdir. 888 Zheyr b. Kays ise, Kayrevn'a girdikten sonra, ald ganimetlerle hereye sahip bir melik gibi burada kalmay doru bulmam ve: "Ben buraya cihat iin geldim. Byle mal ve mlke sahip olmaklmn, beni dnyaya meylettirmesinden ve bylece helak olmaktan korkarm" diyerek Msr'a gitmek zere
Melviyye Vadisi: Maribde, Fas blgesinin dousunda bulunan Melviyye nehri civarndaki vadinin addr. Leon el-frik, Vasfu friky, I, 193, 340, 344. 885 Mlik, Riydun-Nfs, I, 46-47; bnl-Esr, Kmil, IV, 108-110 (T. IV, 106-108); bnl-Izr, Murib, I, 31-33; Nveyr, Nihye, XXIV, 32-33; bn Tariberd, Ncm, I, 160, bn Abdilhakem ise, Zheyrin bu seferini, onun ldrlmesinden sonra frikyyeye gnderilen Hassan b. en-Numnn seferi ile kartrmaktadr. O, Osman ve dierleri tarikyle yapt rivayette, Ukbeyi ldrenin Khine olduunu bildirmektedir. bn Abdilhakem, baka bir rivayetinde de, Zheyrin Kseyle zerine gnderildiini ve onun Kseyleyi ldrdn bildirdikten sonra, Kseyleyi ldrenin Hassan b. en-Numn olduunu da ifade etmektedir. Ayrca o, Kseylenin ldrld tarihi de 683-684 olarak vermektedir., ki bu da yanltr. Bkz. Fth, 199-203. Grld gibi, bn Abdilhakem, Zheyr ile Hassann seferlerini birbirine kartrmakta ve bu konuda bize salkl bir bilgi vermemektedir. Esasen, Kseyleyi ldren Zheyr Khineyi ldren is Hassandr. Zheyrin frikyye seferi iin ayrca bkz..Belzur, Fth, 231 (T. 328); Versilni, Nzhetl-Enzr, 99-100; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 206-214; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 230-240; Hseyin Munis, Marib, 210230; bn Salih, Nassu Cedid, 221; Lakbal, Marib, 44-53; Seleb, Tarihu imali friky, 55-61; Zv, Libya, 128-130; Rossi, Libya, 56-58; Ferruh, Devletl-meviyye, 147-148; Reyyis, Abdlmelik b. Mervn, 251-253; Endlsi, Hulel, I, 511-512; Altuncu, Ukbe b. Nai, 257 vdm. 886 Bkz. Dipnot 171. 887 Derne: Maribde Trablusgarb yaknnda, Bacenin bir ky olup, Bce ile Taberka arasndadr. Yakut elHamev, Mucem, II, 570. 888 bn Abdilhakem, Fth, 202; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 212.
884

163

Kayrevn'dan ayrlmaya karar vermitir. O, Kayrevn'a, burann emniyetini salayacak miktarda bir asker birlii brakarak yanna ald az sayda adamyla yola kmtr. te Bizansllarn Berka'ya saldrmalar da, onun Kayrevn'dan dn srasnda olmutur. Rumlarn Berka'ya baskn yaptklar ve buradaki mslman askerleri ldrlp, kadn ve ocuklar da gemilerle Kostantiniyye gtrmek zere denize aldklar haberini alan Zheyr, yannda az sayda adam olmasna ramen, hemen Rumlarn asker merkez edindikleri Derne zerine yrmtr. Ancak burada yaplan savata, Rumlarn kalabalk ordusu karsnda tutunamam ve arkadalar ile beraber 688'de 889 ldrlmtr 890 . Bylece Ukbe b. Nf'in ldrlmesinden sonra ortaya kan ve be yl boyunca devam eden ilk fetret devresinin akabinde frikyye'de, Zheyr'in ldrlmesinden sonra da ikinci bir fetret devri balamtr. Bu haber halife Abdlmelik b. Mervn'a ulatrldnda ise, o byk bir znt duymu ve bu olay Ukbe'nin ldrlmesi kadar ar bir musibet olarak yorumlamtr 891 .

III- FRKIYYE VE MARB FETHLERNN TAMAMLANMASI 1- Hassan b. en-Nu'mn el-Gassn (688-704) ve frikyye Fetihlerinin Tamamlanmas Zheyr b. Kays el-Belev'nin 688 ylnda Berka'da Rumlar tarafndan ldrlmesinden sonra, frikyye'de ikinci bir inhitat devrinin baladn yukarda ifade etmitik. Ancak, Rumlarn Berka'da kalmayp aldklar ganimet ve esirlerle Kostantiniyye'ye gitmeleri neticesinde, Berka ve civar yine mslmanlarn elinde kalmtr. Zheyr'in ldrlmesine ok zlen halife Abdlmelik b. Mervn, yapt istiarelerden sonra Msr'da bulunan Hassan b. en-Nu'mn el-Gassn'yi 688'de frikyye ordular komutanlna tayin etmitir. 892 Ancak halife Abdlmelik bu yllarda dahildeki hilafet mcadeleleri ile megul olduundan, Hassan b. en-Nu'mn'a asker gnderememi ve bu durum 13 Kasm 692 aramba gn Abdullah b. ezZbeyr'in ldrlmesine 893 kadar devam etmitir. Abdullah b. ez-Zbeyr'in ldrlmesiyle en son ve en byk muhalifini de ortadan kaldran Abdlmelik b. Mervn, ancak bu tarihten
Baz kaynaklarmz, Zheyr b. Kaysn 695-696da ldrldn bildirmektedirler. Bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 196; bn Kesir, Bidye, IX, 18; bn yas, Bediuz-Zuhr, I, 121. bn Abdilhakem ise, Zheyrin 685686da ldrldn rivayet etmektedir. Bkz. Fth, 202-203. Zheyr b. Kaysn frikyye seferi hakknda ayrca bkz. dris, Le Recit, REI, 141-142. 890 Belzur, Fth, 231 (T. 328). Ayrca bkz. Dipnot 171. 891 Bkz. Dipnot 171. 892 Mliki, Riydn-Nfs, I, 48; Nheyr, Nihye, XXIV, 34. 893 Abdulaziz Salim, Marubul-Kebir, II, 241.
889

164

sonra btn mslmanlarn tek halifesi olmu ve slm fetih hareketlerini yeniden balatma imkann bulabilmitir. Hassan da bu tarihe kadar Msr'da beklemitir. 894 frikyye'de ise, Kseyle'nin ldrlmesinden sonra i kesimlerde, bu defa Zente kabilesine mensup olan ve Khine denilen 895 bir Berber kadn duruma hakim olurken, sahil kesimlerinde ve bilhassa Kartaca'da Rumlar hakimiyetlerini muhafaza etmilerdi. Berber Khine Evras danda yayor ve frikyye'yi buradan idare ediyordu. O, be yl boyunca bu ekilde frikyye'nin hakimi olarak kalmtr. 896 Abdlmelik b. Mervn, Abdullah b. ez-Zbeyr'in 692'de ldrlmesinden sonra, ayn yl iinde 897 , Hassan b. en-Nu'mn'n emrine 40 bin kiilik 898 bir ordu vermi ve onu frikiyye'nin fethine gndermitir. 899 Hassan bu ordu ile ilk olarak Trablus'a gitmi ve buray tahkim etmitir. Buradaki mslman Berberlerle ordusunu takviye etmi ve Muhammed b. Eb Bekr ile Hilal b. Servan el-Lvt komutasnda frikyye ilerine nc birlikler 900 gndermitir. Kendisi de doruca Kayrevn'a gitmitir. 901 a) Kartaca'nn Fethi Hassan b. en-Nu'mn Kayrevn'da, burada yaayan halka, frikyye'nin en gl Melik'inin kim olduunu sormu ve "Kartaca Meliki" cevabn almtr. Bunun zerine o, ordusunu hemen toplam ve Kartaca zerine hareket etmitir. Kartaca'daki Rumlar da, Hassan'n zerlerine geldiini haber alnca kalabalk bir ordu ile karsna kmlar, ancak yaplan sava slm ordusu kazanmtr. 902 Hassan buradan pek ok ganimet ve esir alm,

bnul-zr, Murib, I, 34. Ayrca 689de Bizans donanmas da Mardaites komutasnda Suriye sahillerine saldrm ve Abdlmelik Bizansllarla senelik 500 rtl altn, 365 kle ve 365 erkek at vermek suretiyle anlamak zorunda kalmtr. Bkz. Lewis, Bahriye, 99. 895 Khinenin asl ismi Dihy bint Mtyye b. Teygn idi.kendisi by ve sihircilikle urat iin bu ismi almt.Bkz. bn Haldun, ber,VI, 109; bnl-Esr, Kmil, IV, 370 (T.IV.335). 896 bnul-zr, Murib, I,36-37. 897 bn Abdilhakem, Fth, 200; bnl-Esr ile ondan aynen nakleden Nuveyr ise Hasan b. en-Numnn gnderilmesinin 693-694de olduunu nakletmektedir. Bkz. bnl-Esr, Kmil, IV, 369-373 (T.IV 334-337); Nveyr, Nihye, XXIV, 34. bnl-zr ise, Hassann ilk frikiyye seferinin tarihini 697 olarak rivayet etmektedir. Bkz. Murib, I, 34. Mlik ile bn Haldun ise Hassann valilie tayin edildii ylda yani 688-689de frkiyye seferine ktn nakletmektedir. Bkz. Mlik, Riydun-Nfs, I, 48; bn Haldun, ber, VI, 109. 898 Mlik, Hassann frikiyye seferine 6 bin kiiyle ktn nakletmektedir. Bkz. Riydun-Nfs, I, 48. 899 bnl-zr, Murib, I, 34. bn Abdilhakem ise Hassann byk bir ordu ile frikyyeye gittiini say vermeden nakletmektedir. Bkz. Fth, 200. 900 Bu rivayeti nakleden bn Abdilhakem, Hassann Zuheyr b. Kays komutasnda da bir nc birlik gnderdiini bildirmektedir. Ancak, Zuheyrin 688de Berkada Rumlar tarafndan ldrld dikkate alnnca bunun doru olmad sylenebilir. Bkz. Fth, 200. 901 bn Abdilhakem, Fth, 200; bnl-Esr, Kmil, IV, 369-373 (T.IV 334 -337); Nveyr, Nihye, XXIV, 34; Munis, Marib, 237. 902 Mlik, Riydun-Nufs, I, 48; bnl-Esr, Kmil, IV, 369-373 (T.IV 334 -337); bnul-zr, Murib, I, 3435; Nveyr, Nihye, XXIV, 35.

894

165

ehri de yktrmtr. Kaabilen Rumlarn bir ksm Tirti limannda 903 bulunan gemilerine binerek Sicilya adasna ve Endls'e kamlardr. 904 Bir ksm Rumlar da Satfure 905 ve Benzert'e 906 kamlar ve buralarda yaayan Berberlerle birleerek mslmanlara kar yeni bir ordu oluturmulardr. Hassan bu defa bu iki ehir zerine harekete gemi ve buralarn da sava yoluyla fethetmitir. Pek ok Rum ve Berbernin ld bu savalardan sonra kaabilen Rumlar Bce'ye 907 Berberler ise Bne'ye 908 ekilmek zorunda kalmlardr. Hassan ise, ordusunun yorgunluunu ve yaral askerlerinin durumunu dikkate alarak bu iki ehir zerine gitmemi ve ald ganimet ve esirlerle ordusunu dinlendirmek zere Kayrevn'a dnmtr 909 . Hassan b. en-Nu'mn'n Kartaca seferinin tarihi kaynaklarmzda zikredilmemektedir. Ancak, onun Khine ile yapt ve yenildii ilk savan tarihi 695'dir. Ayrca onun, 692'de Abdullah b. ez-Zbeyr'in ldrlmesinden sonra frikyye fethine gnderildii ve bir mddet Kayrevn'da kald dikkate alnacak olursa, Kartaca seferinin 693 ylnda olduu dnlebilir. Yine onun ordusundaki yaral askerleri iin Kayrevn'a dnp iyilemelerini bekledii gz nne alnrsa 694 yln Kayrevn'da dinlenerek geirdii de sylenebilir. b) Hassann Khine'ye Yenilmesi ve frikyye'de Berber Khine Hkimiyeti Kartaca'y fetheden Hassan, Kayrevn'a dndkten ve burada bir mddet bekledikten sonra 695'de frikyye'nin i kesimlerine hkim olan ve Evras danda yaamakta olan Khine zerine yrmtr. Khine, Hassan'n zerine geldiini duyunca, Evras dandan ayrlm ve Becye'ye 910 giderek burada yaayan Rumlar ehirden karm, sonra da Hassan'n bu ehirde karargh kurup mevzilenebilecei dncesiyle ehri yktrmtr. Hassan da bunu haber alnca Meskiyne vadisine 911 inmitir. Khine de ayn vadiye gelmi ve bu vadide bulunan Nn nehrinin alt tarafnda mevzilenmitir. Hassan ise nehrin st tarafnda ordusunu
Tirt: Bugnk Tunus ehridir ve Kayrevna 100 mil mesafededir. Bkz. Mlik, Riydun-Nufs, I, 48. Bkz. Dipnot 188. 905 Satfre: frikiyyede, Kayrevna iki merhale mesafede bir ehirdir. Bkz. bn Havkal, Sretl-Arz, I, 74; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 387. 906 Benzert: Bkz.dipnot 76. 907 Bace: frikyyede bir da eteinde bulunan ve halk Berber olan, Kayrevna merhale mesafede bir ehirdir. Tunus ile aras iki gnlktr. Bkz. Yakub, Buldn, 349;Yakut el-Hamev, Mucem, I, 455-457. 908 Bune: frkyyede, Hazar liman ile Ben Meznnay adas arasnda bir ehirdir. Tarma elverili bir arazisi vardr. Bkz. Maksid, Ahsenut-Teksim, 55, 216, 226. 909 Mlik, Riydun-Nufs, I, 48-49; bnl-Esr, Kmil, IV, 369-373 (T. IV, 334 -337); bnul-zr, Murib,I, 34-35; Nveyr, Nihye, XXIV, 35. 910 Baye: frkyyede,Maccne ile Kostantiyye arasnda byk bir ehirdir. Lvte Berberileri meskundur. Bkz. Yakub, Buldn, 350-351; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 473. 911 Meskiyne Vadisi: frkyyede,Beyeye bir merhale mesafede bulunan bir ehirdir. Vadisi de ayn isimle anlmaktadr. Nn vadisi de denilir. Bkz. Makdis, Ahsenut-Teksim, 56, 218; bn Havkal, Sretl-Arz, I, 84; Lakbal, Marib, 76.
904 903

166

sava dzenine sokmutur. Ancak vaktin akam olmas sebebiyle her iki ordu da ertesi gnn sabahn beklemi ve erkenden iki taraf da savaa balamtr. Bu savata Hassan yenilmi ve pek ok mslman askeri ldrlmtr. Berberler nlerinden kaan slm ordusunu Trablus yaknlarndaki Kbis'e kadar kovalam ve frikyye'nin tamamna hakim olmutur. Bu arada onlar 80 mslman askerini de esir alm, ancak Khine onlar, Halid b. Yezid el-Abs hari, serbest brakmtr. Mslmanlar daha sonra, yenildikleri bu vadiye "Vdiu'l-Azr" 912 ismini vermilerdir. 913 Khine'ye yenilen Hassan b. en-Nu'mn Berka'ya ekilmi ve buradan halife Abdlmelik b. Mervn'a bir mektup gndererek durumunu bildirmi, ondan frikyye seferine yeniden kmak iin yardmc birlikler gndermesini istemitir. Abdlmelik ise Hassan'a gnderdii cevapta, hemen bir yardmc birlik gnderemeyeceini ve ikinci bir emre kadar Berka'da beklemesini istemitir 914 . Bylece Hassan, be yl srecek bir bekleme devresine girmitir. Ancak o, bu be yl iinde bo durmam ve tarihte "Kusru Hassan =Hassan Kkleri" olarak mehur olan kklerini ina ettirmitir. O burada mslmanlarn hakimiyeti altnda kalan Lbiye 915 , Merkye 916 ve Ecdbiye'yi 917 idare ederken, frikyye'de Khine'nin alkoyduu Halid b. Yezid el-Abs ile de irtibatn srdrm ve ondan Khine ve frikyye ile ilgili devaml bilgi almtr. 918 frikyye'de hakimiyeti eline geiren Khine ise, Kayrevn'a gitmeyip, yine eski yeri olan Evras dana dnm ve hakimiyeti altna ald yerleri buradan idare etmitir. O, frikyye halkna zalimane bir tavr taknp, son derece kt mumelede bulunurken, cesaretine ve kahramanlna hayran olduu Halid b. Yezid'i de evlatla alm ve onu kendine mvir yapmtr. 919
bnul-zr, Murib,I,35-36. bn Abdilhakem de mslmanlarn kysnda yenildikleri Nn nehrine, daha sonra Nehrul Bel ismini verdiklerini nakletmektedir. Bkz. Fth, 200. Bu konuda ayrca bkz bnur Rakik elKayrevn Tarihu frikyy vel Marib (nr.M.Talbi), Etudes dHistoire frqyenne,Fakulte des Lettres et Sciences Humabnes de Tuns, Tunus 1982, C.XXVI, 129-131 913 bn Abdilhakem, Fth, 200, Belzur,Fth, 231 (T.328-329); Mlik, Riydun Nufs I, 49-51; bnl Esr, Kmil, IV, 370 (T.IV, 335); bnul- zr, Murib, I, 35-36; Nveyr, Nihye, XXIV, 35-36 914 Bkz. dipnot 199. 915 Lbiye: skenderiyye ile Berka arasnda kalan blgenin ismidir.Eb Reyhn el-Beyrniye gre, eski Yunanllar ve Bizansllar hakimiyetleri altna aldklar topraklar blgeye ayrmlar ve Msr da dahil olmak zere Berkaya kadar olan blgeye Lbiye ismini vermilerdir.Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 91,155; Yakbi, Buldn, 339; bn Fakih el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldan, 7, 24; Kudme b. Cafer, Harac, 141; Yakut elHamev, Mucem, III, 368. 916 Merkiye: Bkz.dipnot 85. 917 Ecdbiye: Berka ile Trablusarb arasnda, sahrada bulunan bir beldedir. Zevle ile aras bir gnlktr. Bkz. Yakbi, Buldn, 344-345; Makdis, Ahsent-Tekasim, 55, 216, 224; bn Havkal, Suretl-Arz,I, 44, 45, 66-67, 111; Yakut el-Hamev, Mucem, I, 131-132. 918 bn Abdilhakem, Fth, 200-201; Mlik, Riydun-Nfs, I, 52; bnl Esr, Kmil, IV, 371 (T.IV, 335); bnl-Izr, Murib, I, 37-38; Ayrca Bkz. dipnot 199. 919 Khinenin biri Berber, biri de Rum olmak zere iki olu vardr. O, Halidi de evlatla alarak n karde ilan etmitir. Bkz.dipnot 204.
912

167

Bu arada Rumlar da 697'de Kartayaca'ya kartma yapmlar ve ehri yeniden ele geirmilerdir. Bizans imparatoru Leontius(695-698), mslmanlarn zor durumda olmalarn frsat bilerek Patrik Johannes komutasnda bir donanmay Kartaca'ya gndermitir. Burada bulunan az saydaki mslman, Rumlar'a kar koyamamlar ve esir edilip mallar da yama edilmitir. 920 2. Hassan b. en-Nu'mn'n kinci frikyye Seferi ve Fetihlerin Tamamlanmas Hassan b. en-Nu'mn be yl kadar Berka'da bekledikten sonra, halife Abdlmelik b. Mervn, ona yardmc birlikler gndermi ve ikinci defa frikyye seferine kmasn emretmitir. Hassan'n 695'de Khine'ye yenilip Berka'ya ekildiini ve burada 5 yl kadar beklediini dnecek olursak, onun ikinci frikyye seferinin tarihini 700 olarak tespit edebiliriz. Bu arada Hassan b. en-Nu'mn'n frikyye zerine geldiini haber alan Khine Berberlerin ileri gelenlerini toplam ve mslmanlar frikyye seferinden vazgeirecek bir fikri olduunu ifade ederek yle demitir : "Hi phe yok ki, Araplar frikiyye'nin ehirlerini, altnlarn ve gmlerini istiyorlar. Biz ise, ovalar ve otlaklar istiyoruz. Ben sizin iin frikyye'nin tamamn yakp-ykmanzdan baka bir kar yol gremiyorum. Bylece Araplar frikyye'den mitlerini keserler ve kyamete kadar da buray almak iin bir daha gelmezler." 921 Khine bu fikrini akladktan sonra, hi vakit kaybetmeden ordusunu frikyye'nin drt bir yanna gndermi ve btn ehirleri yktrm, aalar kestirmi, insanlarn da mallarn yamalattrmtr. 922 Kaynaklarmz Khine'nin frikyye'yi yakpyktrmasndan sonra, blgenin Trablusgarb'ta Tanca'ya kadar tek bir ky grnm aldn ve buralarda yaayan hristiyan ve Efrika'nn 923 ok byk eziyetlere maruz kaldn, kaabilenlerin de Endls ile Akdeniz'deki adalara gittiini nakletmektedir. 924 Hassan b. en-Nu'mn, frikyye'nin yaklp-yklmasndan sonra, ordusuyla Berka'dan ayrlm ve sahil yoluna nisbetle daha kestirme bir yol olan sahra yolu ile Khine'nin bulunduu Evras dana ynelmitir. Bu arada Hassan, Khine ve Berberler hakknda Halid b. Yezid'ten bilgi almaya da devam etmitir. 925 frikyye'ye giriinde Hassan' 300 kiilik bir Rum grubu karlam ve Khine'nin kendilerine zulmettiini anlatarak ikyetlerini dile
Sad Zall, Tarihl Marib, I, 227; Munis, Marib, 253-254; Fehmi, Bahriyye, (Tarihul-BahriyyetilMsriyye), 302. 921 bnul-Izr, Murib, I, 36-37. Ayrca benzer ifadeler iin bkz. Mlik, Riydun-Nufs, I, 53; bnl Esr, Kmil, IV, 371 (T.IV 336); Nveyr, Nihye, XXIV, 36 922 Bkz. dipnot, 207. 923 Efrika: Maribde yerli halk ile Araplarn ve Rumlarn evlenmeleri neticesinde yetien yeni nesle verilen isimdir. 924 Bkz. dipnot, 207. 925 bnul-Izr,Murib, I, 37-38.
920

168

getirmilerdir. Hassan ise Khine'ye kar yerli halkta oluan bu honutsuzluktan memnun olmu ve yoluna devamla, ilk nce Kbis'e 926 gelmitir. Kbis halk slm ordusunu izzet ve ikramla karlam, Hassan'a itaatlerini arzetmilerdir. Hassan daha sonra adamlarndan birini burada amil olarak brakm ve srasyla yol gzerghnda bulunan Kafsa, 927 Kastiliyye 928 ve Nefzve'yi 929 hkimiyeti altna almtr. 930 Nihayet slm ordusu, Khine'nin bulunduu Evras dana gelmitir. Khine ise Hassan'n zerine geldiini haber alnca, Evras dan terketmitir. Bunun zerine Hassan da onu takibe koyulmu 931 ve nihayet iki ordu "Bi'r-i Khine" 932 denilen yerde kar karya gelmitir. Ancak vakit akam olduu iin her iki ordu da savaa balamam ve ertesi gnn sabahnda savamay tercih etmitir. Bu arada Khine ayn gece iki olunu ve evlatla ald Halid b. Yezid'i yanna ararak, kendisinin bu savata ldrlecei kehanetinde bulunmu ve ban kesik bir halde, Hassan' frikyye'ye gnderen byk Arap Melik'inin (yani Abdlmelik b. Mervn' kastediyor) nnde grdn sylemitir. Bunun zerine Halid b. Yezid, Khine'ye sava meydanndan ekilmeyi ve frikyye'yi Hassan'a terketmeyi teklif etmesine ramen, o, byle bir harekette bulunmay kavmine kar bir ayp grerek Halid'in teklfini reddetmi, Hassan ile savamay tercih etmitir. Daha sonra evlatlar : "Senden sonra ne yaparz?" eklinde bir soru sorunca Khine Halid'e dnm ve : Sana gelince ey Halid! Sen Melik'in yannda (Hassan' kastediyor) byk bir makama sahip olacaksn. Benim ocuklarma gelince: onlar da, beni ldrecek ve Garaim Berberleri ile anlama yapacak olan bu adamla beraber bir makama kavuacaklardr" demitir. Sonra da : "Gidiniz ve ondan eman dileyiniz!" diyerek onlar geceleyin Hassan'a gndermitir. 933 Bunun zerine Halid b. Yezid Khine'nin iki olunu alp Hassan b. en-Nu'mn'n yanna giderek, Khine'nin durumunu anlatm ve onun iki olu iin eman talebinde bulunmutur. Hassan da bu istei kabul etmi ve Halid'i ordusunun bir svari birliine komutan tayin ederken
Kbis: Trabusarb ile Sefakus arasnda, Akdeniz sahilinde bir ehirdir. Trablusarba uzakl sekiz menzildir. Berber Lvte, Nefse ve Zevve kabileleri ile Efrika meskundur. Kayrevn ile aras be merhaledir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 86, 87, 225; Yakbi, Buldn, 346-347; Yakut elHamev, Mucem, 35; Leon el-frik, Vasfu friky, II, 91; Hdr, frkyye, 318-320. 927 Kafsa: Bkz. dipnot, 27. 928 Kastiliyye: frkiyyede byk bir ehirdir. Bu ehrin Maribde Zb blgesinde de olduu sylenmitir. Kafsa ile aras Thert ile onbe merhaledir. Yakbi, Buldn, 350; Yakut elHamev, Mucem, IV, 97. 929 Nefzve: frkiyyede Berberlerle meskun, Kayrevnn batsnda ve alt gnlk mesafede bir ehirdir.Bkz. Yakbi, Buldn, 350; Yakut elHamev, Mucem, IV, 799; Leon el-frk,Vasfu friky, I, 32, II, 145. 930 bnl Esr, Kmil, IV, 371 (T.IV 336) Nveyr, Nihye, XXIV, 37. Versilan, Nzhetl-Enzr, 103. 931 bnul-Izr, Murib, I, 37-38. 932 Bir-i Khine: Bu yerin ismini corafya kitaplarmz zikretmemektedir. Ancak Kahinenin ldrld bu yerde bir kuyu olduunu ve onun bu kuyunun yannda ldrldn anlamaktayz. Bu sebepten buraya Bir-i Khine=Khine Kuyusu denilmi olmaldr. 933 Mlik, Riydun Nufs, I, 54; bnl Esr, Kmil, IV, 371-372 (T. IV 336); bnul-Izr, Murib, I, 36-37 Nveyr, Nihye, XXIV, 37.
926

169

Khine'nin iki olunu korumaya almtr. O, ayrca adamlarndan birini de onlar korumas iin grevlendirmitir. 934 Ertesi gnn sabahnda da Khine ile Hassan arasndaki sava balamtr. ok iddetli geen sava nihayet slm ordusunun zaferi ile neticelenmi ve Khine bir kuyunun yannda yakalanarak ldrlmtr (Ekim-Kasm 701). Bu kuyuya daha sonra Khine'nin ldrld yer olmas sebebiyle "Bi'r-i Khine=Khine kuyusu" ad verilmitir. 935 d)Khine'nin ldrlmesinden Sonra Berberlerin Durumu slm ordusuna yenilen Berberler, Khine'nin de ldrlmesinden sonra Hassan'dan eman dilemilerdir. Hassan ise onlara artl olarak eman verebileceini sylemi ve 12 bin kiilik bir kuvvetle slm ordusuna katlmalarn art komutur. Berberler Hassan'n bu artn kabul ettikleri gibi, sadece slm ordusuna katlmakla kalmamlar, ayn zamanda slm' kabul ettiklerini de bildirmilerdir. Hassan Berberlerin bu hareketinden ziyadesiyle memnun olmu ve 12 bin kiilik bu yeni Berber ordusunu altar binden ikiye ayrarak herbirinin bana Khine'nin oullarn komutan olarak tayin etmitir. Hassan b. en-Nu'mn daha sonra bu Berberleri slm ordusuyla beraber Rumlarla ve slm' kabul etmeyen Berberlerle savamak zere Marib'deki muhtelif beldelere gndermi, kendisi de Kayrevn'a dnmtr (Ekim-Kasm 701). Bu birlikler Marib'de gerekletirdikleri fetihlerden sonra Hassan Kayrevn'n etrafnda onlar iin yeni yerleim alanlar kurmu ve onlara, alm olduklar ganimetlerden pay vermi, arazleri de aralarnda taksim etmitir. Berberler de bu tarihten sonra mslman olarak kalmlar ve slm ordusuna devaml bir ekilde yardmc olmulardr. 936 Kayrevn'da iki yl kadar kalan Hassan b. en-Nu'mn bu sre iinde baz nemli icraatta bulunmutur. Biz bu konuya Kartaca'nn ikinci fethinden sonra temas edeceiz.
bnl-Izar, Murib, I, 37-38. bn Abdilhakem, Fth, 200-202; bnl Esr, Kmil, IV, 371-372 (T. IV 336); bnl-Izar, Murib, I, 37-38 Nveyr, Nihye, XXIV, 37, Mlik ise Hassann bu ikinci frikyye seferinde Khine ile iki defa savatn rivayet etmektedir. Ona gre ilk sava Kbiste olmu ve Khine yenilerek Bsr kalesine ekilmitir. Buradan da Evras dana gitmitir. Mlik, Khinenin kaarken, tapnd ve odundan yaplm byk bir putu yannda gezdirdiini de bildirmektedir. Yine onun rivayetine gre Khinenin Halid b.Yezid vastasyla iki olu iin, Hassandan eman istemesi de bu ilk yenilgiden sonra olmutur. Hassan da eman verdii Khinenin bu iki olunu ve Halidi ordusuna komutan tayin etmi, onlarn emrine atl birlikler vermitir. Ondan sonra da ikinci kez Khinenin zerine yrmtr. Bkz. Riydun Nufs, I, 5455. Marib tarihisi Sad Zall da Mlikinin bu rivayetini kabul etmekte ve Khinenin bu iki olunun Hassan tarafnda savaa girip annelerine kar savatn belirtmektedir. Bkz. Sad Zall Tarihul-Marib, I, 224. Biz bu rivayetin sahih olmad kanaatindeyiz. bnul-Izrnin naklettii ve bizim de yukarda belirttiimiz Hassann Khinenin iki olunu korumaya aldrd eklindeki rivayeti tercih etmekteyiz. Ayrca.yine Mlik, Khinenin ldrld yer olarak Bir-i Khine ismini verdikten sonra zayf bir rivayet olarak onun Taberka da ldrldn de nakletmektedir. Bkz. Riydun Nuf, I, 54-56 936 Mlik, Riydun Nuf, I, 56; bnl Esr, Kmil, IV, 371-372 (T. IV 336); bnl-Izar, Murib, I, 38 Nveyr, Nihye, XXIV, 37.
935 934

170

e) Kartaca'nn kinci Defa Fethi Hassan b. en-Nu'mn'n ikinci Kartaca seferine gelince; bu konuda sadece Mlik'nin eserinde bilgi bulunmaktadr. bn'l-Esr ve Nveyr, onun Kartaca seferinden hi bahsetmezlerken, bn'l-Izr bir itirafda bulunurcasna; "Hassan'n savalar iyice tahkik edilerek yazlm bir tarihle zaptolunmamtr. Ne Kartaca ehrinin fethi, ne Tunus'un fethi ve ne de Khine'nin katli" 937 demektedir. bn'l-Izr'nin bu ifadesindeki "Kartaca'nn fethi..." ibaresiyle, yle zannediyoruz ki, ehrin birinci fethi kastedilmektedir. "Tunus'un fethi..." ifadesine gelince, bu da Kartaca ehrinin ikinci fethi olmaldr. nk Tunus Kartaca'ya bal bir banliyo nitelii tayan ve Bizansllar devrindeki ismi Tirti olan bir kyd. Ayrca burada Rumlarn bir liman mevcuttu 938 . Buna gre "Tunus'un fethi..." ibaresi bizce Mlik'nin rivayetinde yer ald gibi, Kartaca'nn ikinci fethi olmaktadr. Mlik'ye gre Hassan b. en-Nu'mn, Eyll-Ekim 703 tarihinde Kayervan Camiini yeniledikten sonra, Kartaca'nn fethine kmtr. O, nce Tanbeze'ye 939 gelmi ve kendisi orada kalarak, azatl klesi Eb Salih'i Zavn 940 kalesi zerine gndermitir. Eb Salih, daha sonra kendi ismiyle anlan "Fahsu Eb Salih" denilen yere gelmi ve Zavn halkyla gn boyunca savam, ancak buray fethe muvaffak olamamtr. Bunun zerine Hassan, ordusunu Tanbeze'de brakarak Zavn'a gitmi ve oray fethetmitir. Zavn' aldktan sonra tekrar Tanbeze'ye dnen Hassan b. en-Nu'mn burada beklemekte olan ordusunu olarak Kartaca zerine hareket etmitir. Hassan ilk olarak, Kartaca'nn gney-dousunda kalan ve Rumlara ait bir limann bulunduu sahile gelmitir. Bugn buras Tunus'un bulunduu yerdir. Bu arada Kartaca'da bulunan Rumlar da slm ordusunun geldiini haber alnca ordularn toplamlar ve Hassan'n zerine gitmilerdir. Tunus sahillerinde yaplan ve ok zorlu geen bu sava mslmanlar kazanm, Rumlar da bar istemek zorunda kalmlardr. Onlar Hassan'a gelip, cizye ve harac verip ehl-i zimme olmay kabul ettiklerini bildirmilerdir. Hassan da Rumlarn bu teklifini kabul etmitir. Fakat bu arada Kartaca'ya dnen Rumlar, ayn gece gizlice ykleyebildikleri mallaryla beraber, ehrin Babu'n-Nisa limannda bekleyen gemileriyle Kartaca'y terketmiler ve Sicilya adas ile Endls'e kamlardr. Hassan, ertesi gn Kartaca'ya girdiinde, buradaki Rumlarn katklarn renmi ve bu duruma kzarak
bnl-Izar, Murib, I, 39. Bkz. dipnot, 189-190. 939 Tanbeze:Mliknin bu eserini,dier kitaplarla karlatrmasn yapp dipnotlarda mukayese eden Muhammed el-Ars el-Matv, Tanbezenin Tubne olduunu belirtmektedir. Bkz. Mlik, Riydun-Nufs, I, 56, dipnot 233. Ayrca Tubne iin bkz. dipnot 161. 940 Zavn: frkiyyede Tunusun kble tarafnda bir dadr. Ayn isimde bir kalesi vardr. Yakut el-Hamev, Mucem, II, 935; Leon el-frk, Vasfu friky, I, 104-105.
938 937

171

ehri yaktrp-yktrmtr. Bir mddet Kartaca'da kalan Hassan b. en-Nu'mn burada bir cami inasn balatarak Kayrevn'a dnmtr. 941 Hassan'n burada cami yaptrmasna bakacak olursak, Kartaca'da bir murabt birlii braktn syleyebiliriz. Bylece frikyye'nin fethi tamamlanm ve bir daha hi kmamak zere kesin olarak slm hakimiyetine girmitir. 3. Hassan b. en-Nu'mn'n Fetihleri Tamamlamasndan Sonra frikyye'deki Baz Faaliyetleri ve Azli frikyye'deki fetihlerini tamamlayan Hassan b. en-Nu'mn, asker ve siyas ynden istikrar saladktan sonra, baz nemli icraatta bulunmutur. Bunlar, Berberlerin slmlatrlmas ve iskan, Kayrevn Camiinin yenilenmesi ve Kartaca'da yeni bir camiin yapm, divan defterlerinin tedvini ve gayr-i mslimlere cizye ve harac vergilerinin konulmas, Tunus'ta bir tersane tesisi ve buna bal olarak Tunus ehrinin kurulmasdr. Hassan b. en-Nu'mn devrinde Berberlerin toplu halde nasl mslman olduklarn ve Kayrevn'n etrafna iskan edildiklerini yukarda ksaca belirtmitik. Esasen kaynaklarmzda bu konu ile ilgili daha fazla bilgi de bulunmamaktadr. Kayrevn camiinin yenilenmesine gelince, Hassan b. en-Nu'mn, Khine'yi ldrdkten sonra geldii Kayrevn'da Eyll-Ekim 703'de Ukbe b. Nfi'in yaptrd camiyi yktrm ve genileterek yeniden yaptrmtr. 942 O, ayn yl kt Kartaca seferini fetihle tamamladktan sonra burada da, muhtemelen ayn yln sonlarnda, bir cami yaptrmtr. Divan defterlerinin tedvinine gelince, bu konuda da kaynaklarmzda ok ksa bilgiler bulunmaktadr. Buna gre, Hassan b. en-Nu'mn Kayrevn'da divanlar tedvin ettirmi ve frikyye'de yaayan hristiyan Berberlere ve Berber olmayan dier kavimlere cizye ve harac vergileri koymutur. 943 bn Abdilhakem cizye ve harac ile mkellef tutulan Berberlerin Bernis kabilesinden olduklarn ve Bernis'in bir kolu olan Btr kabilesinden de ok az sayda kiiye vergi konulduunu rivayet etmektedir. 944 Mlik ise, Hassan b. en-Nu'mn'n mslmanlardan alnan zekat ile gayr-i mslimlerden (=ehl-i zimme) alnan cizye ve harac vergilerinin tesbit ve tahsili ilerine bakmas iin Hane b. Abdullah es-San'n'yi grevlendirdiini nakletmektedir. 945 Bu arada hemen belirtelim ki, Hassan'n tedvin ettirdii bu divanlar frikyye'deki ilk divan tedvinidir. Biz bu divanlarn tedvini hakknda teferruatl
Mlik, Riydun-Nufs, I, 57. Mlik, Riydun-Nufs, I, 56. 943 bn Abdilhakem, Fth, 201; Mlik, Riydun-Nufs, I, 56 bnl-Izar, Murib, I, 38; Vesilan, NezhetlEnzar, 104. 944 bn Abdilhakem, Fth,201 945 Mlik, Riydun Nufs I,57
942 941

172

bilgilere sahip deiliz. Ancak yukarda belirttiimiz ve Mlik'den naklettiimiz, Hassan'n mslman olan Berberleri Kayrevn'n etrafna yerletirdii, onlara alnan ganimetleri ve arazleri taksim ettii eklindeki rivayeti 946 dikkate alrsak, divan defterlerine mslman olan Berberlerin de yazldn ve onlara da maa balandn dnebiliriz. Yine, ehl-i zimme'den cizye ve harac vergileri alndna gre, bu vergilerin tesbit ve tahsili iin, nfus saym ve araz lmlerinin yapldn syleyebiliriz. Ayrca, Msr'da olduu gibi, frikyye'de de, cizye ve harac vergilerinin tesbit ve tahsili konusunda yerli halktan yararlanlp yararlanlmadn bilemiyoruz. Fakat, bu konuda yerli halktan ve blgeyi ok iyi tanyan mslman Berberlerden yardm alndn syleyebiliriz. Netice olarak unu sylemek mmkndr ki, Hassan b. en-Nu'mn burada divanlar tedvin ettirmekle, Kayrevn merkez olmak zere frikyye'de, yeni bir idar yaplanmay balatan kii olmutur. Bu durumda o, frikyye'yi Msr'dan ayr ve msktakil, dorudan halifeye bal bir valilik haline getirmek istemitir. a) Tunus'ta Tersane'nin Kurulmas Hassan b. en-Nu'mn'n fkiryye'deki en nemli icraatndan biri de Tunus'ta bir tersane kurmasdr. O, Bizansllar'n, bata Sicilya olmak zere Akdeniz'deki baz adalar s olarak kullanmak suretiyle, donanmalaryla frikyye'ye yapabilecekleri saldrlar nlemek ve Akdeniz'de slm hakimiyetini tesis etmek iin, burada yeni bir tersane ve donanma kurmay dnmtr. Bu tersane ayn zamanda, Msr'dan sonra mslmanlarn Akdeniz'deki ikinci deniz sleri olacakt. Bunun iin Abdlmelik b. Mervn'a bir mektup yazan Hassan b. enNu'mn, bu konudaki fikirlerini halifeye bildirmitir. Halife Abdlmelik de Hassan'n bu dncelerini olumlu karlam ve Msr valisi olan kardei Abdlaziz b. Mervn'a bir mektup gndererek, frikyye'de kurulacak yeni tersane iin 1000 Kbt gemi ustasn aileleri ile beraber, Hassan b. en-Nu'mn'a gndermesini emretmitir. Abdlaziz de bu emri yerine getirmi ve 1000 gemi ustas Kbtyi Hassan'a gndermitir. 947 Hassan b. en-Nu'mn, Abdlaziz b. Mervn'n gnderdii kbt gemi ustalarn, tersanenin kurulmas iin en uygun yer olarak belirledii, Kartaca'nn 12 mil gneydousunda kalan Tunus'a yerletirmi ve tersane inasn balatmtr. 948 Hassan'n tersane merkezi olarak setii bu yer, Bizansllar devrinde "Tirti" diye isimlendiriliyordu ve "Tirti"in denize ald yer, Akdeniz'in bir halici olup, gl grnmnde olduundan
Bkz.dipnot,222 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 231-235;Lakbal, Marib,77; Selebi, Tarihu imli friky,79 948 Abdlaziz Salim-Muhtar bad,Tarihul Bahriyetil-slmiyye fi Havdil-Bahril-Mutavasst, Tarihul Bahriyetil-slmiyye fil Marib vel-Endls, Beyrut 1969, II, 32; Munis, Marib, 262.
947 946

173

"Buhayratu Rdis = Rdis Gl" diye isimlendiriliyordu.949 Bu arada gemi yapm iin gerekli olan aa malzemeler de frikyye ormanlarndan salanmtr. 950 Tersane'nin yapm yl olarak ise, Marib tarihi aratrclarndan Lakbal, 701 yln vermektedir. 951 Buna gre Lakbal, tersanenin, Kartaca'nn 703'de ikinci fethinden nce kurulduunu kabul etmi olmaktadr. Ancak biz Hassan'n tersaneyi Kartaca'y fethedip, Rumlar frikyye'den tamamen kardktan sonra kurduu kanaatindeyiz. nk tersanenin kurulduu yere ok yakn olan Kartaca'daki Rumlar blgeden karmadan ve asker ve siyas istikrar tam olarak salamadan Hassan'n tersane kurma iine girimesi bize makul grnmemektedir. Buna gre biz Hassan'n tersaneyi 703 yl sonlarnda veya 704 yl balarnda kurduunu dnmekteyiz. Tersanenin kurulmasyla, daha nce bir ky durumunda olan Tirti gelimi ve buraya bata 1000 gemi ustas Kbt yerletirilmi daha sonra da mslmanlarn iskan yaplmtr. Bylece, slm tarihilerinin "Tunus" ismini verdii bu ehir, zamanla gelimi ve slm medeniyeti iinde yerini almtr. 952 Hassan, tersaneyi kurduktan sonra, Bizansllar'n s olarak kullandklar Sicilya, Sardunya ve Akdeniz'deki dier adalara slm donanmalarn gndermitir. 953 Ancak, Hassan b. en-Nu'mn zamannda Akdeniz'deki adalara dzenlenen seferlere dair teferruatl bilgiler bulunmaktadr. b) Hassan b. en-Nu'mn'n Azli Tunus'ta yeni bir tersane kurduktan sonra Kayrevn'a dnen Hassan b. en-Nu'mn, frikyye'de ald ganimet ve esirleri halife Abdlmelik b. Mervn'a gtrmek zere hazrlklara balamtr. O, am Beyt'l-Ml'ine konulmak zere toplam 85 bin altn dinar ve 35 bin Berber kle ve cariye'yi yanna alm ve yerine azatl klesi Eb Salih'i vekil brakarak yola kmtr. 954 Ancak bu arada, Msr valisi Abdlaziz b. Mervn, Hassan b. enNu'mn'a bir haber gndererek, acele yanna gelmesini emretmitir. Bu rivayeti nakleden bn'l-Izr, "O zaman frikyye'ye vali tayinini, Msr valisi yapyordu. Abdlaziz Hassan' azletti ve ona yanna gelmesini emretti. Hassan da Abdlmelik'in kardei olan Abdlaziz'in kendinisi yanna armasndaki maksad anlad..." 955 demekle Hassan'n azli olayna yeni bir boyut kazandrmaktadr. Bu da, Hassan ile Abdlaziz'in iyi geinemedikleri, yahut
949

Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 233; Lakbal, Marib, 72 ; Abdlaziz Salim el-Bahriyyetl Msriyye Fil Asril Ftim (Tarihul-Bahriyyetl-Msriyye), Msr, 1973,521529;Fehmi, Bahriye, 363-369; Lewis, Bahriye, 101; Salim-badi, Tarihl-Bahriyye, (Marib-Endls), II, 28-34; Kif, Velid b.Abdilmelik, 160 950 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 232 951 Lakbal,Marib, 77. 952 Lakbal, Marib, 72; Munis, Marib, 262; Hdr, frkyye, 297-301. 953 Lakbal, Marib, 72; Munis, Marib ,263 954 Mlik, Riydun Nufs I, 56; bnl Esr, Kmil, IV, 371-372 (T.IV, 337) 955 bnl-Izar, Murib, I, 38-39

174

Abdlaziz'in Hassan' sevmedii hususunu akla getirmektedir. Abdlaziz'in Hassan' sevmemesinin sebebi olarak; Hassan'n frikyye'yi Msr'dan ayr ve halifeye dorudan bal bir vilayet haline getirmek istemesi, dolaysyla frikyye'nin Abdlaziz'in kontrolnden kmas, dnlebilecek bir ihtimaldir. Yine, Hassan'n frikyye'de ald ganimetleri, Msr valiliine, deil de am'a gtrmek istemesi, Abdlaziz'in onu azletmesine bir sebeb olarak dnlebilir. Zikrettiimiz bu sebebler, Abdlaziz'in Hassan' azletmesinde, ikili ilikilere bal olarak akla gelen sebeblerdir. Ancak bize gre, Hassan'n azil olaynn asl sebebi, Abdlaziz ile halife Abdlmelik arasndaki anlamazlk olmaldr. Bu anlamazlk da Abdlmelik'ten sonra halife olacak kiinin kimlii sebebiyle ortaya kmtr. Mervn b. el-Hakem, vefatndan nce Abdlmelik ve Abdlaziz'i srasyla halife olmak zere veliaht tayin etmiti. 956 Ancak hilafet makamna geen Abdlmelik 704 yl sonlarnda Msr valisi olan kardei Abdlaziz'e bir mektup yazarak, ondan, kendi oullar Velid ve Sleyman lehine veliahtlikten feragat etmesini istemi, Abdlaziz ise gnderdii cevab mektupta, kendisinin de oullar olduunu ve veliahtlikten ekilmeyeceini bildirmitir. Bunun zerine halife Abdlmelik kardeine ok kzm ve "Allah benimle onun arasn ayrsn (=Allah onu benden uzak tutsun)" diye beddua ederek Abdlaziz ile balarn koparmtr. 957 ki karde arasndaki bu veliahtlik meselesi henz bir neticeye balanmadan, Abdlaziz'in 12 Mays 705 Pazartesi gn lmesiyle 958 , mesele kendiliinden kapanm ve Abdlmelik kendi oullarn veliaht tayin edebilmitir. Bu arada frikyye ordular komutan olan Hassan b. en-Nu'mn'n da, blgedeki faaliyetlerini yrtrken dorudan halife Abdlmelik ile irtibat kurmas, ki mesela Tunus'ta bir tersanenin inas, burada ald ganimetleri dorudan am'a gtrmek istemesi gibi, Abdlaziz'i kzdran olaylar olsa gerekir. Ayrca, btn bunlardan daha nemli olarak yukarda zikrettiimiz Hassan'n frikyye'de yeni bir idar tekilat kurmas ve blgeyi daha nce bal olduu Msr'dan bamsz ve dorudan halifeye bal bir vilayet haline getirmek istemesi, Abdlaziz'in Msr ve frikyye'deki otoritesini ve kontroln ortadan kaldran gelimeler olmutur. te bize gre; Abdlaziz'in Hassan'a kzp onu azletmesinin asl sebebi Hassan'n iki karde arasndaki bu mcadelede Abdlmelik'in tarafn tutmu olmasdr. Bu sebebten Abdlaziz faaliyetlerini, dorudan halife ile irtibata geerek yrten bir vali yerine, kendisine sadk ve gvenilir birini frikyye valiliine getirmek istemi olmaldr. Nihayet Abdlaziz, Hassan b. en-Nu'mn'n am'a gitmek iin frikyye'den ayrlmak zere olduunu haber

956 957

smail Yiit, Abdlaziz b.Mervan, .A. (TDV), I, 192. Kind, Vult, 54;Yiit, Abdlaziz b.Mervan .A.(TDV), I,.192. 958 Kind, Vult, 54-55

175

alnca, ona hemen bir haber gndererek azledildiini bildirmi ve ganimetlerle birlikte yanna gelmesini emretmitir. Onun yerine de, halife Abdlmelik ile hibir istiarede bulunmadan daha nce kendisinin mavirliini yapm olan 959 Musa b. Nusayr' tayin etmitir. 960 Bu arada Hassan b. en-Nu'mn da, Abdlaziz'in kendisini azlettii haberini alnca, yanna ald ganimetlerden saklanabilecek olan altn, gm ve mcevher gibi deerli eyay su krbalar iine gizlemi ve bu ekilde Abdlaziz'in huzuruna girmitir. Hassan Abdlaziz'e 200 Rum ve Berber cariyeyi hediye etmi, ancak Abdlaziz bunlarla yetinmeyerek Hassan'n yanndaki btn mallara el koymutur. 961 Bunun zerine Hassan b. en-Nu'mn su krbalar iinde gizledii ganimetleri Msr'da bir yere saklayarak hasta olan halife Abdlmelik'in yanna gitmi 962 ve Abdlaziz'in kendisine yapt kt muameleleri anlatarak, ikayette bulunmutur. Abdlmelik Hassan'n ikyetini yerinde bularak, bu defa frkiyyye valiliine ilavaten Trablusgarb valiliini de, buray Msr'dan ve dolaysyle Abdlaziz'den ayrarak, Hassan'a vermitir. 963 Ayrca o, Hassan' azletmesi ve frikyye ganimetlerine el koymas sebebiyle Abdlaziz'i de azletmek istemi, ancak Kubeysa b. Zeyb ve Ravh b. Zenbag elCzm buna mani olmulardr. 964 Hassan b. en-Nu'mn Abdlmelik'in bu konudaki yazl emirini alp Msr'a gelmi ve Abdlaziz'in Trablusgarb'taki valisini deitirmek istemitir. 965 Ancak bu husus Abdlaziz'i daha da kzdrmaktan teye gememi, 966 Abdlaziz'in Hassan' azletme kararn deitirememitir. Bu konuda Abdlaziz ile Abdlmelik arasnda mteaddit mektuplamalar olmu, ancak bu mektuplamalarn sonunda, Abdlaziz, kardei Abdlmelik'i ikn etmeyi baarm ve gerekletirdii azil ve tayin iini ona onaylatmtr. bn'l-Izr'nin verdii bilgilere bakacak olursak, Musa b. Nusayr frikyye'ye varr varmaz, hemen Marib fetihlerine km ve pek ok ganimet almtr. Abdlaziz de, Musa'nn ald bu ganimetleri Abdlmelik'e devretmi ve bylece onu memnun etmitir. Abdlmelik de bundan memnun olmu olacak ki, "...Emiru'l-M'minin, senin grn ve tayin ettiin valiyi onaylad..." eklinde bir mektubu Abdlaziz'e gndererek, Hassan b. en-Nu'mn'n azlini ve Musa b.
Kind,Vult,57 Halife b. Hayyat, Tarih, I, 356-357. bn Abdilhakem, Fth, 200; bn Kuteybe, mme, II, 49-50; bnulzr, Murib, I, 39. 961 bnl-Izar, Murib, I, 38-39. 962 bn Abdilhakem, Fth, 203. bn Abdilhakem burada Hassann Abdlmelikin yanna gidi tarihini vermemekte, ancak Hassann lm tarihini 78/697-698 olarak nakletmektedir.Bu tarih yanl olmaldr. Safed, Hassann 708-709 ylnda ldn rivayet etmektedir. Bu rivayet bizce,olaylarn seyri bakmndan daha dorudur. Bkz.es-Safed Salhuddin Halil b. Aybek; el-Vf bil-Vefeyt (thk.kr Faysal),Beyrut 1401/1981, XI, 360. 963 Halife b. Hayyat, Tarih, I, 356-357. 964 bnl-Izar, Murib, I, 41. 965 Abdlazizin Trablusarbtaki valisi Teld idi. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 110, 203. Hassann Trablusarba kimi tayin edecei hakknda ise kaynaklar bilgi vermemektedir. 966 bn Kuteybe, mme, II, 52-54.
960 959

176

Nusayr'n tayinini onayladn bildirmitir. 967 Hassan ise, bu gelimelerin verdii rahatszlk sebebiyle olsa gerek, bir daha Abdlmelik'in yanna gitmemi ve su krbalar iinde saklad ganimetleri de yannda alkoymutur. Bu olaylardan bir mddet sonra 12 Mays 705 Pazartesi gn Abdlaziz lm 968 , ondan yaklak be ay kadar sonra da 8 Ekim 705 Perembe gn halife Abdlmelik b. Mervn vefat etmitir. 969 Bu arada, Abdlmelik, kardei Abdlaziz'in lmnden sonra Haziran 705'de Msr valiliine olu Abdullah b. Abdilmelik'i tayin etmitir. 970 Velid b. Abdilmelik'in halife olmasndan sonradr ki, Hassan b. en-Nu'mn Dmek'e gitmi ve nce kendisine yaplanlar Velid'e anlatm, sonra da su krbalar iinde saklad altn, gm ve mcevher cinsinden ganimetleri ona takdim etmitir. Halife Velid Hassan' dinledikten sonra, onu hakl bulmu ve yeniden frikyye valiliine iade etmek istemitir. Ancak Hassan: "Ben meyye iin bundan sonra ebediyyen valilik yapmayacam" diyerek Velid'in teklifini reddetmitir. 971 Bunun zerine Velid de Musa b. Nusayr'n frikyye ve Marib valiliini onaylam 972 ve bylece Hassan b. en-Nu'mn'n balatt frikyye ile Marib'in Msr'dan ayr ve dorudan hilafet merkezine bal mstakil bir vilayet haline gelmesini de salamtr. 973 Musa b. Nusayr ise valiliinin halife tarafndan onaylanmasndan sonra frikyye ve Marib'de halife Velid iin halktan bat almtr. 974 Hassan b. en-Nu'mn'n bundan sonraki hayat hakknda kaynaklarmzda bilgi bulunmamaktadr. Marib tarihisi Sa'd Zall, onun azlinden az bir zaman sonra ld ihtimali zerinde dururken, 975 Safed, Hassan'n 709 yl civarnda ldn bildirmektedir. 976

bnul- zr, Murib, I, 40. Ayrca bkz. bn Abdilhakem, Fth, 203-204; bn Kuteybe, mme, II, 52-54. Bkz.dipnot, 244. 969 bn Abdilhakem, Fth, 203-204; H.Dursun Yldz, Abdlmelik b. Mervan, A (TDV), I, 269. 970 Kind, Vult, 58. 971 bnul-zr, Murib, I, 38-39; Nveyr, Nihye, XXIV, 38. 972 bn Abdilhakem, Fth, 203-204. 973 bnul-zr, Murib, I, 41; Ferruh, Devletl-meviyye, 153. 974 bnul-zr, Murib, I, 42. Hassan b. en-Numann frkiyyeye tayin edilmesi,savalar, fethleri, blgedeki icraat ve azli konularnda muhtelif eserlerde de bilgiler bulunmaktadr. Biz de bu sebeple konunun sonunda Hassan b. en-Numan ile ilgili bilgilerin bulunduu bu eserleri topluca zikretmei uygun bulduk. Bkz. Halife b. Hayhat, Tarih, I, 336, 340, 345, 356-357; Yakub, Tarih, II, 277; Zeheb, ber, I, 88; Zeheb, Dvel, I, 41; bnulEsir, Bidaye, VIII, 321; bn Haldun, ber, VI, 109-110; VII, 8-10; bn Tariberd, Ncm, I, 200-201; Endls, Hulel, I, 512-517; 538-539; 543-549; Safed, Vf, XI, 360; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 214-235; Zv, Libya, 131-142; Lakbal, Marib, 55-77; Selebi, Tarihu imli frkiy, 66-83; Kif, Velid b. Abdlmelik, 128129; Reyyis, Abdlmelik b. Mervn, 254-259; Osman Sadi, Urbetl Cezyir, 29, 31; Munis, Marib, 321266; bn Slih, Nassu Cedid, 231-233; Altuncu, Ukbe b. Nf, 260 vdm; Harekat, Marib, I, 79-80; dris, Le Rcit, REI, 143-147. 975 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 238. 976 Safed, Vf, XI, 360.
968

967

177

4. Musa b. Nusayr'n Valilii (705715) ve Marib Fetihlerinin Tamamlanmas Musa b. Nusayr'n, frikyye ve Marib valilii srasndaki nemli icraatn grmekteyiz. Bunlar; a- Marib'in Fethi b- Akdeniz'deki adalara yaplan asker seferler ve fetihler c- Endls'n fethi eklinde sralanabilir. Biz, Musa'nn bu faaliyetlerinden, aratrma konumuzu dorudan ilgilendirmesi hasebiyle Marib'in fethini ele alacaz. Dier iki konuya Musa b. Nusayr'n gerekletirdii icraat olmas sebebiyle, ksaca temas edeceiz. Musa b. Nusayr 705 yl banda frikyye ve Marib valiliine tayin edildikten sonra Kayrevn'a gelmi ve Hassan b. en-Nu'mn'n burada vekil olarak brakt Eb Salih'ten grevini devralmtr. 977 Musa, greve balad andan itibaren Msr valisi Abdlaziz b. Mervn'n 12 Mays 705 Pazartesi gn lmne kadar geen yaklak be aylk dnem iinde baz fetihler gerekletirmi ve pek ok ganimet almtr. O, ncelikle Hassan b. enNumn'n Kayrevn'dan ayrlmasyla isyan eden frikyye ve Maribu'l-Evsat'taki beldeler zerine yrmtr. slm tarihi kaynaklarmz, frikyye'de fethi gerekletirilen yerlerden sadece Zavn'n ismini zikrederlerken bu blgede yeniden slm hkimiyeti altna alnan yerlerin isimlerine temas etmemektedirler. Maribu'l-Evsat'ta gerekletirilen fetihler de kaynaklarmzda Sicilmse, Sanhce ve Secme ehirleri olarak yer almaktadr. Musa b. Nusayr'n Maribu'l-Aks seferi ise Tanca'nn fethi ile irtibatlandrlarak nakledilmektedir. Bu n bilgileri verdikten sonra, Musa b. Nusayr'n gerekletirdii ve Kuzey Afrika'nn tamamen slm hakimiyetine alnmasyla neticelenen bu fetih hareketlerini srasyla ele almak istiyoruz. a) Zavn ve frikyye'deki Baz Yerlerin Fetihleri Musa b. Nusayr'n valilie balamasndan sonra fethedilen ilk yer Zavn ve civar olmutur. Zavn ve civar Hassan b. en-Nu'mn'n valilii zamannda fethedilmi 978 , ancak burann Berber halk Hassan'n frikyye'den ayrlmasn mtekip isyan etmiti. Musa b. Nusayr, Kayrevn'a bir gnlk mesafedeki Zavn'a, hazrlad 500 kiilik svri birliini

977 978

bn Kuteybe, mme, II, 51. Bkz.dipnot, 226.

178

Abdlmelik el-Huen komutasnda gndermi ve buras yeniden itaat altna alnmtr. Burada yaplan savata Abdlmelik Zavnllar'n komutan Vartakn' ldrmtr. 979 Gerekletirilen bu ilk fetihten hemen sonra, Musa b. Nusayr, oullar Abdullah ve Mervn' da frikyye'de isyan eden dier baz beldeler zerine gndermitir. Onlar gittikleri yerleri yeniden slm hkimiyeti altna almlar, pek ok ganimet ve esirle 980 Kayrevn'a dnmlerdir. 981 Bylece frikyye blgesi tamamen itat altna alnm ve bundan sonra sra "Maribu'l-Evsat" diye bilinen Orta Marib'e gelmitir. b) Maribu'l-Evsat'n Fethi Musa b. Nusayr gerekletirilen bu ilk fetihlerden sonra "Maribu'l-Evsat" 982 blgesine hareket etmitir. Kaynaklarmz Musa'nn bu blgede ehir fethettiini nakletmektedir. Bunlar Hevvre, Zente ve Ktme Berberlerinin yaad Sicilmse, Sanhce ve Secm ehirleridir. -Sicilmse'nin Fethi Musa b. Nusayr Sicilmse 983 zerine hareket ettiinde burada meskun Hevvre, Zente ve Ktme kabileleri Tmn 984 ismindeki komutanlaryla slm ordusunun karsna kmlardr. Yaplan savata Musa galip gelmi ve Berberlerin komutan Tmn da yakalanarak ldrlmtr. Musa b. Nusayr buradan be bin kadar Berberyi esir alrken,

bn Kuteybe, mme, II, 51; bnul-zr, Murib, I, 40; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 254. slam tarihi kaynaklarmz Musann oullar Abdullah ve Mervann 100er bin kiilik esirle, yani toplam 200 bin kiilik esirle Kayrevna dndklerini rivayet etmektedir. Ayrca bu kaynaklarmz alnan esirlerin humusunun da 60 bini bulduunu bildirmektedir, ki buna gre toplam 300 bin esir alnd anlalmaktadr. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 203-204; bn Kuteybe, mme, II, 52; bnul-zr, Murib, I, 40; bnl-Esr ise Musann oullarnn biner esir ile Kayrevna dndklerini syledikten sonra, alnan esirlerin humusunun 60 bini bulduunu bildirmektedir. Bkz. Kmil, IV, 539-540 (T.IV, 483-484). Biz bu rakamlarn abartld ihtimalini dnmekle beraber, bu esirlerin sadece bu sefer srasnda deil, Abdlaziz b. Mervann vefatna kadar geen be ay iersinde gerekletirilen dier fetihler srasnda da alnm olan esirlerin toplam saysn yanstabilecei ihtimalini de gz ard etmek istemiyoruz. Nitekim Nveyr de alnan esirlerin humusunun 60 bin olduunu kaydettikten hemen sonra Tanca ve Maribul-Aksnn fethi konusuna gemekle bize byle bir dnme imkan vermektedir. Bkz. Nveyr, Nihye, XXIV, 39-40. Ayrca bkz. bn Hallikan, Vefeyt, V, 319. 981 Bkz.dipnot, 225-266. 982 Maribul-Evst: Bugnk Cezyirin olduu blgedir. Bkz.bnul-Hurdazbih, Meslik, 85-93; Yakbi, Buldn, 342-360; bn Fakh el-Hemezn, Muhtasaru Kitbil-Buldn, 78-81; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 583; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 69. 983 Sicilmse: Maribin gneyinde Sdan snrnda ve Kayrevna seksen, Taherte elli merhale mesafede bir ehirdir. Halknn ou Berberdir. Bkz. Yakbi, Buldn, 359,360; Istahr, Meslik, 37, 39, 46; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 45; Leon el-Ifrk, Vasfu Ifrkiy, I, 32, 52, 54, 188, 368, II, 127, 128. 984 bnul-zrnin Tmn olarak verdii bu ismi bn Kuteybe ve bn Salih Kemmn olarak nakletmektedir. Bkz. mme, II, 54; Nassu Cedid, 224.
980

979

179

Sicilmse'ye yine Berberlerin iinden birini vali olarak brakmtr. Ayrca o, bu Berberlerin yeniden isyan etmemeleri iin, onlarn ileri gelenlerinden bazlarn rehine olarak almtr. 985 -Sanhce'nin Fethi Sanhce'nin 986 fethi ile ilgili haberler sadece bn Kuteybe tarafndan nakledilmektedir. bn Kuteybe, Musa b. Nusayr'n muhtelif blgelere gnderdii casuslarndan birinin gelip, Sanhce halknn savunmasz ve gaflet iinde olduunu Musa'ya haber verdiini ve Musa'nn da bu istihbrat zerine ehl-i divandan 4 bin ve mslman Berberlerden 2 bin olmak zere toplam 6 bin kiilik bir ordu ile Sanhce zerine yrdn bildirmektedir. Musa b. Nusayr bu seferinde Iyz b. Ukbe'yi nc birliklerinin basnda grevlendirirken, sa kanada Mure b. Eb Brde'yi, sol kanada Zr'a b. Eb Mdrik'i tayin etmitir. Musa kendisi ordunun merkezinde yer alrken, y b. Ahyel'i de ordunun arlklar iin 2 bin atl ile geri hizmetlerde grevlendirmitir. Bu ordu dzeni ile Sanhceliler zerine ani bir baskn dzenleyen Musa, onlar gafil avlamtr. Yaplan savata pek ok Sanhceli ldrlm, 1000 kii de esir alnmtr. Ayrca saysz miktarda deve, sr, koyun, at, giysi vb. ganimet alm ve Kayrevn'a dnmtr. 987 Bylece Sanhce slm hakimiyeti altna alnmtr. -Secm'nin Fethi Musa b. Nusayr Sanhce'yi fethettikten sonra Kayrevn'a dnmtr. Bu arada Msr valisi Abdlaziz b. Mervn, Necdet b. Abdullah b. Musa komutasnda, Musa b. Nusayr'a bir takviye birlii gndermi ve Musa'ya fetihlerine devam etmesini emretmitir. Musa b. Nusayr Abdlaziz'in bu emrini alnca, Kayrevn'a olu Abdullah b. Musa'y brakarak 10 bin kiilik bir ordu ile yeniden Maribu'l-Evsat'a gelmi ve buradaki, henz fethedilmeyen Secm ehri zerine yrmtr. O, Sanhce'nin fethi srasnda oluturduu ordu dzenini aynen korumu, ancak baz komutanlarnn yerlerini deitirmitir. Buna gre Musa nc kuvvetlerinin bana yz b. Ukbe'yi sa kanada Zr'a b. Eb Mdrik'i, sol kanada Mure b. Eb Brde el-Kure'yi komutan olarak tayin etmitir. Kendisi merkezdeki kuvvetlerin banda yer alan Musa,
bnul-zr, Murib, I, 41. Sanhace: Bir Berber kabilesidir. Meskun olduklar yer de ayn isimle anlr. Fas blgesindedir. Bkz.bnulHurdazbih, Meslik, 90; Istahri, Mesalik, 44; Mksid, Ahsent-Teksim, 57, 219. 987 bn Kuteybe, mme, II, 54. bn Kuteybe Musann bu seferin tarihini 669-670 olarak kaydetmektedir. Ancak bu tarih yanltr. nk bu tarihte frkiyye valisi Musa b. Nusayr deil Hassan b. en-Numndr. Biz burada Sanhcenin fethi konusunu Musann gerekletirdii bir fetih olmas itibariyle ele aldk. Bize gre Sanhcenin fethi tarihi 705 ylnn ilk aylar olmaldr. Burada unu da hemen belirtmeliyiz ki, Halife b. Hayyat da Tarihinde Musa b. Nusayrn 700-701de Sanhce ve Tubneyi fethettiini ve buralardan 20 bin esir aldn nakletmektedir. Bkz. Halife b. Hayyat Tarih, I, 359, 363. Ayrca, yine Halife b. Hayyat, 701-702 ylnda 701702 ylnda Musa b. Nusayrn Muire b. Eb Brde el-Abdyi Sanhcenin fethine gnderdiini de rivayet etmektedir. Bkz. Tarih, I, 374.
986 985

180

ordunun arlklar iin bu defa Necdet b. Muksim'i geri hizmetlerde grevlendirmitir. slm ordusunun sancan olu Mervn'a veren Musa b. Nusayr "Sicn'l-Mlk" denilen yere geldiinde, ordusunu burada durdurmu ve arlklarn Amr b. Evs komutasnda bin kiilik bir birliin korumasnda brakrken, kendisi atl birlikleriyle Melviyye vadisine gelmitir. Burada gnden fazla sren sava kazanm ve Secm'y fethetmitir. Secm'da, ilerinde Ukbe b. Nfi'i ldren Kseyle'nin kzlarnn da bulunduu bin kadar esir almtr. Secm'nn fethiyle Maribu'l-Evsat' tamamen hkimiyeti altna alan Musa b. Nusayr Kayrevn'a dnmeden nce, ordusunda bulunan Ukbe b. Nfi'in oullar yz, Musa, Osman ve Eb Ubeyde'ye, babalarn ldren bu kabileye ksas uygulamalar iin msade etmi, onlar da Kseyle'nin kabilesinden 600 kiiyi babalarnn ksas iin ldrmlerdir. Bu ksas iinden sonra Kayrevn'a dnen Musa b. Nusayr ald esirlerin saysn bildiren ve gerekletirdii fetihleri mjdeleyen bir mektubu Msr valisi Abdlaziz b. Mervn'a gndermitir. 988 Abdlaziz de Marib'de gerekletirilen bu fetihleri halife Abdlmelik b. Mervn'a bildirmitir. Abdlmelik de Musa'nn Marib'deki faaliyetlerinden memnun olmu ve daha nce Musa b. Nusayr'in frikiyye'ye tayinini kabul etmezken, Abdlaziz'e gnderdii bir mektupla Musa'nn valiliini onayladn bildirmitir. 989 c) Tanca ve Maribu'l-Aks'nn Fethi Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Musa b. Nusayr frikyye'de isyan eden baz beldeler ile Maribu'l-Evsat fetihlerini tamamladktan sonra Kayrevn'a dnmtr. Bu arada, nce Msr valisi Abdlaziz b. Mervn lm ve Msr'a vali olarak Abdullah b. Abdilmelik tayin edilmi, Abdlaziz'den yaklak be ay kadar sonra da halife Abdlmelik b. Mervn vefat etmi ve Velid b. Abdilmelik hilfet makamna gemitir. "Hassan b. en-Nu'mn'n Azli" konusunda da belirttiimiz gibi Velid, Hassan' frikyye valiliine ide etmek istemi, ancak Hassan bunu kabul etmemitir. Bunun zerine halife Velid, Musa b. Nusayr'n frikyye valiliini onaylam, hatta onun valiliini Msr'dan ayrarak mstakil hale getirmitir.

bn Kuteybe, mme, II, 54; bnul-zr, Murib, I, 41; bn Salih, Nassu Cedid, 224. Burada hemen ifade etmek gerekir ki, bn Kuteybe, Secmnn fethi tarihini 702 olarak kaydetmektedir. Ancak biz yukardaki dipnotta da belirttiimiz sebepten dolay, burann fethinin 705 ylnn ilk aylarnda gerekletiini kaydetmekteyiz. Marib tarihi aratrmaclarndan Abdlaziz Salim, Musa b. Nusayrn Sanhceye iki defa fethe ktn iddia etmektedir. O, bn Kuteybenin rivayetini ilk sefer bn Salihin naklettii Secm seferini de kinci Sanhce seferi olarak yorumlamaktadr. Bize yle geliyor ki, Abdlaziz Salim, Secmda meskun halkn ounluk itibariyle Snhce Berberlerinden olmas sebebiyle byle bir iddiada bulunmutur. Bkz. Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 255. 989 Bkz.dipnot, 253.

988

181

Musa b. Nusayr, halife Velid'in, kendisinin valiliini onaylamasndan sonra blgede yeni halife iin bat alm ve daha sonra 709'da 990 Tanca 991 zerine sefere kmtr. 992 Tanca Jlien isimli bir valinin idaresindeydi. Jlien, spanya hkmdar Lodrik'e bal olarak Sebte'de oturuyordu ve Tanca'y da buradan idare etmekteydi. 993 Musa b. Nusayr, Tanca'ya geldiinde ehir kendisine hibir mukavemette bulunmadan teslim olmutur. Musa da burada bir mddet kalarak Tanca'nn slmlatrlmas iin faaliyetlerde bulunmutur. 994 Bu arada gerek Musa Tanca'ya gelirken yolu zerindeki ve gerekse Tanca ile civarndaki Berberler slm ordusunun nnden Maribu'l-Aks'ya doru kamlardr. Musa b. Nusayr da Tanca'ya azatl klesi Trk b. Ziyd' brakarak 995 Maribu'l-Aks seferine kmtr. 996 Berberlere Ssu'l-Aks'da 997 yetien 998 Musa, onlarla giritii savata pek ok Berberyi ldrm, birok Berberyi de esir almtr. Savan sonunda Berberler emn istemiler, Musa da onlara emn vererek, balarna yine kendilerinden olan valiler tayin etmitir. Sonra ileri gelenlerinden baz rehineler alp Tanca'ya dnmtr. 999 Bylece frikyye'den sonra Marib de tamamen slm hakimiyetine girmitir. Musa Tanca'da Trk b. Ziyd'n emrine, 17 bini Arap, 12 bini mslman Berber olmak zere 29 bin kiilik bir slm ordusu brakmtr. O, mslman Araplara, yeni mslman olan Berberlere ve Marib'in muhtelif beldelerinde yaayan dier Berberlere de Kur'an' ve slm dinini retmelerini emrederek Kayrevn'a dnmek zere Tanca'dan ayrlmtr. 1000 Bu arada Belzur, Musa'nn; mslman olan Berberlerin zekatn toplamas iin Marib'de bir mil braktn da nakletmektedir. 1001

bn Salih, Nassu Cedid, 224. Tanca: Bkz.dipnot, 149. 992 Belzur, Fth, 232 (T.330). 993 bn Abdilhakem, Jlienin Sebtede oturduunu ve hakimiyet alannn Tancaya kadar uzandn bildirmektedir. Bkz. Fth, 205. Ayrca bkz. Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 245. 994 Belzur, Fth, 232 (T.330). 995 bn Abdilhakem, Musann Tancaya murabt olarak olu Mervn braktna dair bir rivayet nakletmekte, ancak bunun sahih olmadn da belirtmektedir. Bkz. Fth, 204. 996 bnl-Esr, Kmil, IV, 539-540 (IV 483-484); bnl-Izar, Murib, I, 42; Belzur, Musann Tancada kaldn ve kaan Berberleri takip etmesi iin olu Mervn komutasnda bir birlik gnderdiini nakletmektedir. Bkz. Nassu Cedid, 224. Ayrca bkz. bn Kuteybe, mme, II, 58; Halife b. Hayyat, Tarih, I, 400. 997 Ssul-Aks: Bkz.dipnot, 150. 998 Abdlaziz Salim, Musann Berberleri Maribul Aksda, bugnk Moritanya snrlar iinde yakaladn ifade etmekte ve burann Bild- Dera ve Ssul-Edn diye de bilindiini belirtmektedir. Bkz. Maribul-Kebir, II, 256. Bu konuda ayrca bkz. bnul-zr, Murib, I, 42. 999 bnul-zr, Murib, I, 42. 1000 bnl-Esr, Kmil, IV, 539-540 (IV 483-484); bnl-Izar, Murib, I, 42; Nveyr, Nihye, XXIV, 40. 1001 Belzur, Fth, 232 (T.330).
991

990

182

-Meccne'nin Fethi Musa b. Nusayr Kayrevn'a dn srasnda, buraya gnlk mesafede olan Meccne 1002 yaknndan geerken ehir halk kalelerine ekilerek, savunma durumuna gemilerdir. Musa da buraya Bsr b. Eb Ertat komutasnda bir birlik gndermitir. Bsr kaleye girmeye muvaffak olmu ve ehri fethetmitir. Bu kale daha sonra buray fetheden Bsr'n ismine izafeten "Kal'at Bsr" diye isimlendirilmitir. 1003 d) Akdeniz'deki Adalara Yaplan Asker Seferler Musa b. Nusayr'n valilii zamannda Akdeniz'deki adalara baz deniz seferleri dzenlenmitir. O, Hassan b. en-Nu'mn'n Tunus'ta kurduu tersaneyi gelitirmi 1004 ve buradan Sicilya, Sardunya, Mayorka ve Minorka adalarna seferler dzenlemitir. -Sicilya Seferi Kaynaklarmzn naklettiklerine gre, Musa b. Nusayr zamannda Sicilya 1005 adasna iki defa sefer dzenlenmitir. Bunlardan ilki Musa b. Nusayr'n valilie balad yl olan 705'de vuku bulmutur. Bu seferde Mure b. Eb Brde el-Abd komutasndaki slm donanmas Sicilya adasnn ky ehri olan Uliyye'ye km ve ganimetlerle geri dnmtr. 1006 kinci sefer ise, Iy b. Ahyel komutasndaki donanma ile gerekletirilmi ve bu defa adann bakenti konumundaki Sarakosa ehrine kadar ilerleyen slm ordusu, buradan pek ok ganimet ve esirle Tunus limanna dnmtr. 1007 bn'l-Izr tarafndan rivayet edilen bu ikinci seferin tarihi belli deildir. Ancak bu seferin 705'den sonra ve Endls'n fethi olan 711 ylndan nce olduu kanaatindeyiz. nk biz Endls'e kmadan nce, Kuzey Afrika iin devaml bir tehlike arzeden ve Bizansllar'n asker deniz sleri durumunda olan Akdeniz'deki adalar etkisiz hale getirilmeden, frikyye ve Marib'in Musa b. Nusayr tarafndan askersiz braklmayacan dnmekteyiz.

Meccne: frkiyyede Kayrevna be merhale mesafede bir ehirdir. Bu ehrin kalesini Bsr b. Eb Ertt fethettii iin, kaleye Kalat Bsr denilmitir. Bkz. Yakbi, Buldn, 349; Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 417. 1003 bn Abdilhakem, Fth, 205; bnl-Esr, Kmil, IV, 539-540 (T.IV. 483-484); Nveyr, Nihye, XXIV, 40; Sad Zall, Tarihl-Marib, I, 245. 1004 Sad Zall, Tarihl-Marib, I, 246. 1005 Sicilya Adas: Akdenizde gen biiminde ve meshas 105 mil olan bir adadr. Ada Bizans dneminde frkiyye valisine bal idi. Bkz.bn Rste, Kitbu Alakn-Nefse, 85; Istahr, Meslik, 70; Mesdi, Tenbh, 59, 158; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 406-410. slam hakimiyetindeki Sicilya tarihi iin bkz. Aziz Ahmed, Tarihu Siklliyetil-slmiyye (Ar.ev.Emin Tevfik et-Tayb), Trablus 1980. 1006 Halife b. Hayyat, Tarih, I, 381. 1007 bnul-zr, Murib, I, 42.

1002

183

-Sardunya Seferi Musa b. Nusayr, Sicilya adasna 705'de dzenlenen ilk seferden bir yl sonra 706'da olu Abdullah b. Musa'y Akdeniz'in bir dier adas Sardunya 1008 zerine gndermitir. Abdullah bu adaya km ve pek ok ganimet alarak baaryla geri dnmtr. 1009 -Mayorka ve Minorka Seferi veya "Gazvet'l-Erf" Musa b. Nusayr 708'de, Endls ile Sicilya adasnn arasnda iki kk ada olan Mayorka 1010 ve Minorka 1011 adalarn ve civarndaki kk adacklar da (bu adacklara Malyr adalar denilmektedir) bizzat fethetmitir. Bu sefere, Musa ile beraber Araplarn nde gelenlerinden pek ok kii katld iin "Gazvet'l-Erf" ismi de verilmektedir. 1012 Musa b. Nusayr'n valilii zamannda Akdeniz'deki adalara kar gerekletirilen bu seferler belli bir pln ve hedef dahilinde tatbik edilmitir. Bu da ksa vadede Endls'n fethi ve uzun vadede ise bat istikametinden stanbul'un fethidir. Akdeniz'de bulunan adalarn ve bilhassa Bizanzllar'n Akdeniz'deki en byk asker deniz ss olan Sicilya'nn 1013 , Kuzey Afrika iin bir tehlike olmaktan karlmas gerekmekteydi ve bu da Musa b. Nusayr tarafndan, en azndan o dnem iin gerekletirilmi, bu adalardaki Bizans'n gc krlmtr. f) Endls'n Fethi Musa b. Nusayr'n, Tanca'ya vali olarak brakt Trk b. Ziyd 711 ylnda Endls'n fethine kmtr. Trk, Sebte valisi Jlien ile irtibat kurmu ve Endls'n fethi

Sardunya Adas: Akdenizde Endlse yakn bir adadr. Meshas 300 mildir. Bkz. bn Hurdazbih, Meslik, 85-93; Yakut el-Hamev, Mucem, III, 73. 1009 Halife b. Hayyat, Tarih, I, 397. Halife b. Hayyat, ayn yerde naklettii baka bir rivayette Sardunya adasnn Abdullah b.Huzfe el-Ezd tarafndan fethedildiini haber vermektedir. 1010 Mayorka Adas: Endlsn dousunda, Cezayirin karsnda kk bir adadr. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 720-723; Leon el-Ifrk, Vasfu Ifrkiy, II, 30, 37, 38, 205. 1011 Minorka Adas: Endlsn dousunda, Cezayirin karsnda ve Mayorka adasna yakn kk bir adadr. Bu ada, Mayorka adas ve civardaki dier irili ufakl adalara Malyr adalar denmektedir. Bkz. Yakut el-Hamev, Mucem, IV, 720; Leon el-Ifrk, Vasfu Ifrkiy, II, 30, 37, 38. 1012 bn Tariberd, Ncm, I, 216; Zeheb, ber, I, 104; Dvel, I, 62; Suyuti, Hulef, 224; Halife b. Hayyat ise bu iki adann Abdullah b. Musa tarafndan fethedildiini nakletmektedir. Bkz. Tarih, I, 400. Akdenizde bulunan bu adalara yaplan seferler hakknda ayrca bkz. bn Kuteybe, mme, II, 57-58; bnl-Esr, Kmil, IV, 539-540 (T. IV, 483-484); Sad Zall, Tarihl-Marib, I, 245-251; Kif, Velid b. Abdlmelik, 130-136; Lewis, Bahriyye, 101; Salim-badi, Tarihl-Bahriyye (Marib-Endls), II, 35-44. 1013 Bizans Devleti Tarihiad ile Prof.Dr.Fikret Iltan tarafndan trkeye evrilen eserinde Ostrogorsky, Bizans mparatoru II.Konstansn 17 Eyll 663de Sicilyaya geldiini ve Araplara kar mdafaa edilmesi gerektiine inand iin payitahtn buraya tadn, Sarakosa ehrini de bakent yaptn bildirmektedir. Yine o, II.Konstansn payitaht Sicilya adasna tanmasn ho karlamayanlar tarafndan 15 Eyll 668de bir suikast sonucu ldrldn ifade etmektedir.Bkz. sh.114. Eribald Lewis de, II.Konstanstan sonra Sicilya valisinin bat Akdenizde Bizansn tek hakimi olduunu vurgulamaktadr. Bkz. Bahriyye, 113-114.

1008

184

konusunda onun lojistik desteini almtr. 1014 Bu gelimelerden sonra Trk, Musa b. Nusayr'a bir mektup yazarak Endls fethine kmak iin izin istemitir. O, fetih iin alt gemi ile hazr beklediini de Musa'ya bildirmitir. 1015 Trk b. Ziyd'n mektubunu alan Musa b. Nusayr bu konuda halife Velid b. Abdilmelik'in muvfakatn 1016 alm ve Trk'a yazd cevapta bir gemi daha ilavesiyle yedi gemi ve ounluu Berber olmak zere 12 bin kiilik bir ordu ile Endls'e kmasn emretmitir. Trk da 28 Nisan 711 Sal gn Sebte limanndan Endls'e hareket etmitir. 1017 Endls'e kan Trk b. Ziyd burada Kral Rodrigo (=Roderich) ile karlam ve onu yenmitir. Rodrigo bu savata ldrlm ve mslmanlar Kurtuba'ya kadar ilerlemilerdir. 1018 Trk bu baarlarnn ardndan Musa b. Nusayr'a bir mektub yazarak gerekletirdii fetihleri mjdelemitir. Musa da halife Velid b. Abdilmelik'e bir mektup yazp Endls'n fethini mjdelemi ve mektubunda Trk'n bu baarsn sahiplenmitir. Sonra da Trk b. Ziyd'a bir mektup yazarak Kurtuba'dan daha ileriye gitmemesini, kendisinin hemen yola kacan ve Kurtuba'da beklemesini emretmitir. 1019 Byece Musa b. Nusayr, Trk'tan tam bir sene sonra olu, Abdullah' frikyye'ye brakarak Nisan 712'de Endls'e gitmi ve Trk'la Kurtuba'da bulumutur. Endls'n ilerine kadar ilerlemekle mslmanlar tehlikeye att iin Trk'a kzan Musa, Trk'n zr dilemesiyle onu affetmi ve daha sonra buradaki fetihlere beraberce devam etmilerdir. 1020
Sebte valisi Jlien, Endls hakimi Lodrike itaat etmi ve ona yllk vergi demekteydi. Jlien Lodrike kzn gndermi ve onun eitim-retimiyle ilgilenmesini istemiti. Ancak Lodrik onun kzna gz koymu ve hamile brakmt. Jlien de buna ok kzm, Lodrikten intikamn almak iin Trk ile anlamtr. Trk onun samimi olduunu anlamak iin rehineler istemi, o da olu olmad iin dier iki kzn Trka gndermitir. Bkz. bn Abdilhakem, Fth, 205. 1015 bn Kuteybe, mme, II, 60-62. 1016 Kif, Velid b. Abdilmelik, 136-137. 1017 Halife b. Hayyat, Tarih, I, 406; bn Abdilhakem, Fth, 205-206; bn Kuteybe, mme, II, 60-62. Belazur, Fth (T. 330-331); Taber, Tarih, VI, 468 (Leiden, II, 1235); bn Hazm, Sire, 334; bnl-Esr, Kmil, IV, 557 vdm. (T. IV503 vdm.); bn Hallikan, Vefeyat, V, 320; bnul-zr, Murib, I, 43; Nveyri, Nihaye, XXIV, 40 vdm; bn Kesir, Bidaye, IX, 88-89; bn Tariberd, Ncm, I, 225; Suyut, Hulef, 224. Bu arada Yakub ve Zeheb, Endlse ilk kn 710 ylnda olduunu rivayet etmektedir. Bkz. Yakub, Tarih, II, 292; Zeheb, ber, I, 106. Baz slam tarihi kaynaklarmz mslmanlarn Endlse ilk defa Osman b. Affann halifelii zamannda ktn rivayet etmektedir. Bkz. Taber, Tarih, IV, 225 (Leiden, I, 2817); bnl-Esr, Kmil, III, 93 (T. III, 99-100); bn Kesir, Bidye, VII, 158; Kalkaend, Subh, III, 265; bn Tariberd, Ncm, I, 84; Suyut, Hulef, 155; Endls, Hulel, I, 511. 1018 bn Abdilhakem, Fth, 207; bn Salih, Nassu Cedid, 224. 1019 bn Abdilhakem, Fth, 207. 1020 bn Abdilhakem, Fth, 207 vdm; bn Kuteybe, mme, II, 64-66; Belazur, Fth, 232 (T.330-331); bnlEsr, Kmil, IV, 576 (T. IV, 518); bnul-zr, Murib, I, 43; Nveyri, Nihaye, XXIV, 40 vdm; bn Kesir, Bidye, IX, 88-89; bn Tariberd, Ncm, I, 226; Halife b. Hayat, Musa b. Nusayrn Ekim-Kasm711de Tancaya geldiini, sonrada Endlse ktn rivayet etmektedir. Bkz. Tarih, I, 406; Endls ise, Musann 713 ylnda Endlse ktn bildirmektedir. Bkz. Hulel, I, 521.Emevilerin yklna kadar Endlste gerekletirilen fetihler konusunda slam tarihi kaynaklarnda bulunan rivayetler ve burada valilik yapanlar hakknda bkz. bn Abdilhakem, Fth, 204-225, Taber, Tarih, VI, 454, 468, 492, 496, 523 (Leiden, II, 1227, 1235, 1267, 1271, 1306); bnl-Esr, Kmil, IV, 556-559, 576 (T. IV, 499-511, 518);V, 22, 23, 136, 158, 172, 174-175, 181, 250-252, 337-339, 375-376 (T. V, 26-27, 115, 132-133, 144, 145-146, 151, 209-211, 281-282,
1014

185

g) Musa b. Nusayr'n Dmek'e Dnmesi ve lm Musa b. Nusayr, Trk ile beraber Endls'te iki yl kadar baz yerleri fethettikten sonra, buradan halife Velid'e bir mektup yazarak, gerekletirdii fetihleri ve ald ganimetleri ona bildirmitir. O, Trk b. Ziyd' da yanna alarak 714'de Endls'e olu Abdlaziz'i brakarak frikyye'ye dnmtr. 1021 Dnn Tanca zerinden yapan Musa, buraya olu Abdlmelik'i brakarak sr'atle Kayrevn'a hareket etmitir. 714 yl TemmuzAustos aylarnda Kayrevn ehri dndaki "Kasru'l-M" denilen yerde konaklayan Musa b. Nusayr ehre girmemi ve Kayrevn'a olu Abdullah' brakarak, ganimet ve esirlerle beraber hemen am'a doru hareket etmitir. 1022 Musa, 7 Aralk 714 Perembe gn Fustat'a girmitir. 1023 Ald ganimetlerden bir ksmn Msr'da datan Musa, bu arada halife Velid'den bir mektup almtr. Velid mektubunda hasta olduunu ve ganimetleri alp acele yanna gelmesini emretmitir. Velid'den sonra hilfet makamna geecek olan Sleyman da Musa'ya bir mektup gndererek, ondan am'a geliini geciktirmesini istemitir. Musa b. Nusayr, halife Velid'in arsna uymu ve Msr'dan ayrlarak Filistin'e gelmitir. Onu burada Ravh b. Zenba ilesi karlamtr. Musa, Ravh ailesine de ganimetlerden eitli hediyeler vermi, kk olunu burada brakarak Filistin'den ayrlm ve Velid lmeden Dmek'e ulamtr. 1024 gn sonra da halife Velid 24 ubat 715 Cumartesi gn vefat etmitir.1025 Buna gre Musa Dmek'e 21 ubat 715'da gelmi ve halife Velid'in huzuruna km olmaktadr. Velid'den sonra halife olan Sleyman b. Abdilmelik henz Dmek'te olan Musa b. Nusayr' yanna arm ve kendisini dinlemeyip acele ile Dmek'e geldii iin onu azarlam ve 100 bin dinar para cezasna arptrmtr. Ancak halife Sleyman'n yakn adamlarndan Yezid b. Mhelleb, Musa lehine efaat olmu ve onun affedilmesini salamtr. 1026

310-311); bn Hallikan, Vefeyt, IV, 370-372; bnul-zr, Murib, I, 42-48 ve ikinci cild; Nveyri, Nihaye, XXIV, 41 vdm; bn Tariberd, Ncm, I, 226, 222, 225, 226, 232, 251, 270; Sad Zall, Tarihl-Marib, I, 245-251; Abdulaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 263 vdm; Altuncu, Ukbe b. Nf, 226 vdm; Ferruh, Devletlmeviyye, 168-169, 174, 183-184, 191; Selebi, Tarihu imli friky, 124-131, 154, 160; Ayrca bkz. S. Muhammed mdddn, Endls Siyasi Tarihi (ter.Yusuf Yazar), Ankara 1990. 1021 bn Abdilhakem, Fth, 210; bn Kuteybe, mme, II,59. 1022 bnul-zr, Murib, I, 43-45; bn Hallikan, Vefeyt, I, 409. 1023 bn Abdilhakem, Fth, 210. 1024 bnul-zr, Murib, I, 45. bn Abdilhakem ise Musann Dmeke giderken Taberiyyeye ulatnda halife Velidin lm haberini aldn ve onun yeni halife Sleymann huzuruna ktn rivayet etmektedir. Bkz. Fth, 210. 1025 Kind, Vult, 66. 1026 Belzur, Fth, 232-233 (T. 331); bnul-zr, Murib, I, 46.

186

Musa b. Nusayr, affedildikten sonra bir daha frikyye'ye dnmemi ve 716'da azledilmitir. Bir yl sonra da, halife Sleyman ile hacca gitmek zere Dmek'ten ayrlan Musa 717'de Medine'ye vardklarnda lmtr. 1027

bn Kuteybe, mme, II, 86. bnul-zr, Murib, I, 46. Musa b.Nusayrn Ifrikiyye ve Marib valiliine tayin edilmesinden, azledilip vefat edilinceye kadar olan hayat ve faaliyetleri hakknda deiik kaynak ve aratrma eserlerde de bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgiler genel itibariyle birbirinin tekrar durumunda olduundan biz bu eserleri de konunun bitiminde topluca zikretmeyi uygun bulduk. Ancak unu hemen belirtmek gerekir ki, Musa b. Nusayrn Ifrikyye, Marib ve Endlsteki faaliyetleri ile ilgili olarak bu eserler bazen farkl tarihler vermektedirler. Biz, Musann faaliyetlerini tarihlemede genellikle bnul-zr, Muribinden istifade ettiimizi de ifade ederek imdi Musa ile ilgili bilgiler veren bu kitaplar zikretmek istiyoruz. Yakub, Tarih, II, 277, 292, 294; Zeheb, Dvel, I, 56-61, 62, 64, 68; ber, I, 88, 97, 104, 115-116; bn Kesir, Bidye, IX, 23, 56, 86, 92, 178-181; Makrizi, Htat, I, 234; bn Tariberd, Ncm, I, 198, 207, 229, 235; Endls, Hulel, I, 549, 550; Sad Zall, Tarihl-Marib, I, 235, 256; Abdulaziz Salim, Maribul-Kebir, I, 251-257, 270, 287; Lakbal, Marib, 79-98, 125-126; Harekat, Marib, I, 80-81; Kif, Velid b.Abdlmelik, 130131; Selebi, Tarihu imli friky, 87-94, 109-111; Ferruh, Devletl-meviyye, 153-161, 167. Bu arada ayan dikkattir ki Fethul-Arab lil-Marib isimli eserin mellifi Hseyin Munis, kitabnda Maribin Mslmanlar tarafndan fethini incelemekte, fakat, Musa b. Nusayrn valilii dnemine hi temas etmemektedir.O, Maribin fethini Hassan b. en-Numn ile bitirmektedir.

1027

187

NC BLM MUSA B. NUSAYR'DAN SONRA EMEVLER'N SONUNA KADAR FRKIYYE VE MARB I. MUHAMMED B. YEZD el-KURE LE SML B. UBEYDLLAH'IN VALLKLER VE BERBERLER'N SLM'I KABUL ETMELER 1. Muhammed b. Yezid el-Kure'nin Valilii (716-719) Halife Sleyman b. Abdilmelik (halifelii: 715718) Musa b. Nusayr' frikyye ve Marib valiliinden azlettikten sonra, onun Kayrevn'a vekil olarak brakt olu Abdullah'n, babasnn azledilmesinden sonra, frikyye ve Marib'de ayaklanp, istikllini ilan etmesinden endie etmiti. 1028 Bu sebeble o, veziri Rec b. Hayve'yi yanna arm ve : " Fazilet sahibi birini frikyye'ye vali tayin etmek istiyorum" diyerek, onun bu konudaki fikrini sormutur. Rec da; halife Sleyman'a Kurey'in azatls Muhammed b. Yezid'i tavsiye etmitir. Bunun zerine Sleyman Muhammed b. Yezid'i huzuruna ararak: "Ey Muhammed b. Yezid! Orta olmayan, bir olan Allah'tan kork! Ben seni hak ve adalet zere frikyye ve Marib'e vali tayin ettim" demitir. Muhammed b. Yezid de bu grevi kabul etmi ve Kayrevn'a gitmitir. 1029 Kayrevn'a 716'da gelen Muhammed b. Yezid, burada ilk olarak, Musa b. Nusayr'n, yerine vekil olarak brakt olu Abdullah b. Musa'nn mal varlna el koymu ve onu hapsettirmi, sonra da onu Halid b. Eb Habib el-Kure'ye ldrtmtr. Ayrca o, halife Sleyman'n emriyle Musa b. Nusayr'n yaknlarnn da mal varlklarn msdere etmi, ancak 300 bin dinar vermeleri karlnda mallarn, onlara ide etmitir. Bu arada Musa b. Nusayr'n dier olu Endls valisi Abdlaziz, kardeinin ldrlmesi, ailesi ve yaknlarna yaplan muameleden dolay 718 ylnda istikllini elde etmek iin Endls'te Muhammed b. Yezid aleyhine baz faaliyetlere balamtr. Ancak halife Sleyman, Abdlaziz b. Musa'nn bu faaliyetlerinden haberdar olunca, onun katlini emretmi ve o da ldrlmtr. Endls'e de onun yerine Hr b. Yusuf es-Sekaf tayin edilmitir. 1030

Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 288. bnl-Izr, Murib, I, 47. Ayrca bkz.bn Abdilhakem, Fth, 213; bnl-Esr, Kmil, V, 23 (T.V, 27); Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 259; Abdilaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 288-289; Zv, Libya, 148. 1030 bn Kuteybe, mme, II, 79-83; Taber, Tarih, VI, 523 (Leiden, II, 1306), bn1-Esr, Kmil, V, 22 (T.V, 2627); bnl-Izr, Murib, I, 47; bn Tariberd, Ncm, I, 232, 235; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 260. bkz. Yakub, Tarih, II, 294.
1029

1028

188

Muhammed b. Yezid'in yl kadar sren valilii dneminde, onun gzel ahlak ve mu'tedil siyaseti sayesinde Marib'de huzur ve gven ortam olumutur. O, bilhassa mslman olan Berberleri, Arap mslmanlarla eit tutmu ve onlara da katldklar savalardan alnan ganimetlerden eit ekilde pay datmtr. 1031 Bylece o, Marib'de Berberler'in de sevgisini kazanarak, huzur ortamnn devamna katkda bulunmutur. 1032 Halife Sleyman b. Abdilmelik Eyll 717'de vefat etmi, yerine ayn tarihte mer b. Abdilaziz halife olmutur. 1033 2. smil b. Ubeydillah b. Ebi'l-Muhcir'in Valilii (718-720) mer b. Abdilaziz halife olduktan sonra Austos 718'de frikiyye ve Marib valiliine Ben Mahzum'un azatls Ebu'l-Muhcir Dinr'n torunu olan smil b. Ubeydillah' tayin etmitir. 1034 Endls'e de Semh b. Mlik el-Havlan'yi atamtr. 1035 smil b. Ubeydillah'n frikyye ve Marib valilii dneminde dikkatimizi eken en nemli icraat, halife mer b. Abdilaziz'in uygulamalarna paralel olarak, valilii blgesindeki ehl-zimmeye iyi davranlmas ve onlarn slm'a kazandrlmalar olmutur. Kaynaklarn bildirdiklerine gre, onun valilii zamannda slm' kabul etmeyen bir tek Berber dahi kalmamtr. 1036 Mlik'nin naklettiine gre de halife mer b. Abdilaziz, Berberler arasnda slm' yaymak iin tbiundan, Eb Abdirrahman b. Yezid el-Mefir elHubl (v. 118), 1037 Eb Mes'ud Sa'd b. Mes'ud et-Tcib, 1038 smail b. Ubeyd el-Ensar elMa'ruf bi-Tcirillah (v. 725), 1039 Ebu'l-Cehm Abdurrahman b. Rfi' et-Tenh (v. 731), 1040 Mevhib b. Hayy el-Mefir (v. 118), 1041 Hbbn b. Eb Cebele el-Kure (v. 743), 1042 Eb Smme Bekr b. Sevde el-Czm (v. 746), 1043 Eb Sa'd C'sl b. Hn b. Umeyr (v.

bn1-Izr, Murib, I, 47. Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 289. 1033 bn Abdilhakem, Fth, 213. 1034 bn Abdilhakem, Fth, 213; bn1-Esr, Kmil, V, 23 (T. V, 27); bn1-Izr, Murib, I, 48. Ayrca bkz. bn Sad, Tabakt, V, 341; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 263. bn1-Izr, bu ahsm ismini smail b. Abdillah olarak vermektedir. Bkz. gsterilen yer. 1035 Ibn1-Esr, Kmil, V, 55 (T.V, 55); Ahbru Mecma (thk. brahim el-Ebyr), Beyrut 1401/1981, 30. 1036 bn Abdilhakem, Fth, 213; bn1-Esr, Kmil, V, 23, (T.V, 27); bn1-Izr, Murib, I, 48; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 264-265; Zv, Libya, 148. 1037 Mlik, Riydun Nfs, I, 99-101. 1038 Mlik, Riydun-Nfs, I, 102-106. 1039 Mlik, Riydun-Nfs, I, 106-109. 1040 Mlik, Riydun-Nfs, I, 110. 1041 Mlik, Riydu n-Nfs, I, 110-111. 1042 Mlik, Riydun-Nfs, I, 103, 111-112. 1043 Mlik, Riydun-Nfs, I, 112-113.
1032

1031

189

733) 1044 ve Talak b. Cbn el-Fris'yi 1045 frikyye ve Marib'e gndermitir. Bu arada Mlik'nin, vali smil b. Ubeydillah' da bu mbelliler arasnda saydn belirtmeliyiz. 1046 smil b. Ubeydillah yaklak iki senelik valilii zamannda tbiundan olan bu slm limlerini frikyye ve Marib'in muhtelif blgelerine gndermi ve bylece, yukarda da bilirttiimiz gibi, buradaki Berberlerin hemen tamam slm' kabul etmilerdir. Marib tarihi aratrclarndan Abdlaziz Salim de bu hususa temas ettikten sonra, blgede mslman olmayan az sayda Rum ve Yahudi kaldn ifade etmektedir. 1047 Bu arada Ocak 720'de bir Cuma gn halife mer b. Abdilaziz vefat etmi, ondan sonra halife olan Yezid b. Abilmelik, smil b. Ubeydillah' azlederek, yerine ayn yl iinde Yezid b. Eb Mslim'i frikyye ve Marib valisi olarak tayin etmitir. 1048

II. FRKIYYE VE MARB'DE KARIIKLIK DEVR (719740) 1. Yezid b. Eb Mslim'in Valilii (719720) ve Berberler'in lk syan Halife Yezid b. Abdilmelik'in (halifelii: 719723) 719'da frikyye ve Marib valiliine tayin ettii Yezid b. Eb Mslim 720'de Kayrevn'a gelerek, valilii smil b. Ubeydillah'tan devralmtr. 1049 Haccc b. Yusuf es-Sekaf'nin ktibliini ve urta emirliini yapm olan Yezid b. Eb Mslim, ksa sren valiliinde, kt bir idareci olarak tannmtr. O, Irak blgesinde Haccac b. Yusuf'un mslman olan zimmlerden cizye ve harac vergisi ald gibi, ayn uygulamay kendi valilik blgesinde de tatbik etmi ve mslman olan Berberleri ve mallarn ganimet kabul ederek tahms etmi, sonra da onlar cizye ve harac vergisi ile mkellef tutmutur. 1050 Yezid b. Eb Mslim'in ikinci olumsuz uygulamas da, Berberlerden oluan zel muhfz birliklerinin ellerine damga vurdurmas olmutur. O, Bizansllar'n zel muhfz birliklerinin ellerine vurdurduklar damga gibi, kendi muhfz birliklerinin dier insanlardan ayrt

Mlik, Riydun-Nfs, I, 114-115. Mlik, Riydun-Nfs, I, 103,117-118. 1046 Bkz. Mlik, Riydun-Nfs, I, 115-117. ner b.Abdilazizin frikyyeye gnderdii ayrca bkz. bn1Izr, Murib, I, 48; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 265-266 Maribu1-Kebir, II, 290. 1047 Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 290. 1048 bn Abdilhakem, Fth, 213; bn Hallikan, Vefeyt, VI, 311. 1049 Belzuri, Fth, 233 (T.331); bn1-Izri, Murib, I, 48-49; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 294 . 1050 Taber, Tarih, VI, 617 (Leiden, II, 1435); el-Cehiyr, Muhamned b. Abds; el-Vzer vel-Kttab (thk. Mihail Avvd), Msr 1401/1980, 56-57; bn1-Esr, Kmil, V, 77, 101(T.72, 88); bn Hallikan, Vefayat, VI, 311.
1045

1044

190

edilebilmesi iin, sa avularna kendi isimlerini, sol avularna da muhafz (=Hares) kelimesini damgalatmak istemitir. 1051 Yezid b. Eb Mslim'in bu uygulamalar mslman olan Berberler arasnda huzursuzlua sebeb olmutur. Bu Berberler, Yezid b. Eb Mslim'in, kendilerini "...hristiyanlar gibi grdn..." syleyerek onu ldrmeyi kararlatrmlar ve nihayet ayn yl iinde bir akam namaz srasnda ldrmlerdir. 1052 Yezid b. Eb Mslim'i ldren Berberler, onun yerine Mure b. Eb Brde'yi vali yapmak istemilerdir. Ancak, Mure'nin olu Abdullah, babasnn, Yezid'i ldrenler arasnda yer aldn ve ayet babasn vali olarak balarna geirirlerse, onun bu ii valilii ele geirmek iin yapm olduu eklinde bir itham ile karlaabileceini sylemi ve Yezid b. Eb Mslim'in valilii devr alr almaz Sicilya seferine gnderdii Muhammed b. Evs elEnsar'nin valilik iin en uygun kii olduu konusunda Berberleri ikn etmitir. Bunun zerine Muhammed b. Evs'in Sicilya seferinden dnmesi beklenmi ve dnnde de, o, istekli olmamasna ramen valilik makmna oturmak zorunda kalmtr. Muhammed b. Evs daha sonra halife Yezid b. Abdilmelik'e bir mektup yazarak, Yezid b. Eb Mslim'in yaptklarn anlatm ve onun ldrlerek, yerine kendisinin getirildiini bildirmitir. Halife Yezid de, ldrlen Yezid b. Eb Mslim'in bu uygulamalarndan memnun olmadn ve kendisinin valiliini onayladn Muhammed b. Evs'e bildirmitir. 1053 Yukarda da belirttiimiz gibi Muhammed b. Evs, valilik grevini kerhen kabul etmiti. Kanaatimiz odur ki, Muhammed b. Evs, halife Yezid'e gnderdii mektupta, valilik yapmak istemediini ve yerine baka birini tayin etmesini istemi olmaldr. Ayrca, halife Yezid b. Abdilmelik'in frikyye ve Marib'de otoritesini hissettirmek iin, Muhammed b. Evs'i azletmeyi istemi olabilecei de dnlebilir. Nitekim o Nisan 721'de Muhammed'i

bn Abdlihakem, Fth, 214; Belzur, Fth, 233 (T.331); bn1-Izr, Murib, I, 48-49. bn Abdlihakem, Fth, 214; Belzur, Fth, 233 (T.331); Yakub, Tarih, II, 313; Taber, Tarih, VI, 617 (Leiden, II, 1435); bn1-Esr, Kmil, V, 101 (T.V, 88); bn Hallikan, Vefeyt, VI, 311. bn Tariberd, Ncm, I, 244-248; bnI-Izr, Murib, I, 48-49; Zehebi, Dvel, I, 72; Sa`d Zall, Tarihul-Marib, I, 268; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 295. 1053 bn Abdilhakem, Fth, 214-215; Mlik, Riydun-Nfus, I, 125; bn1-Izr, Murib, I, 48-44; Bu arada hemen belirtelim ki, Taber, Cehiyr, bn1-Esr, bn Hallikan ve Zeheb, Yezid b.Eb Mslimin ldrlmesinden sonra valilik makamna, daha nce frikyye valilii yapan ve mer b. Abdilazizin frikyye ve Marib valisi smail b. Ubeydillah zamannda harac milliinde bulunurken Yezid b. Eb Mslim tarafindan hapsedilen Muhamned b. Yezidin getirildiini bildirmektedirler. Bkz. Taberi, Tarih, VI, 617 (Leiden, II, 1435); Cehiyr, Vzer, 56-57; bn1-Esr, Kmil, V, 101(T.88); bn Hallikan, Vefeyt, VI, 311; Zeheb, Dvel, I, 72. Muhammed b. Yezidin, smail b. Ubeydillahn valilii zamannda harac millii yaptna dair bkz. Cehiyr, Vzer, 56-57.
1052

1051

191

azlederek, Msr valisi olan Bir b. Safvn el-Kelb'yi frikyye ve Marib valiliine tayin etmitir. 1054 2. Bir b. Safvn el-Kelb'nin frikyye ve Marib Valilii (721727) Bir b. Safvn frikyye ve Marib valiliine tayin edilince, Msr'a kardei Hanzala b. Safvn' vekil olarak brakm ve Nisan 721'de Kayrevn'a gitmitir. Bir b. Safvn'n valilii dneminde iki nemli icraat dikkati ekmektedir. Bunlarn birincisi, dahili karklklarn sona erdirilmesi ynndeki i siyseti, ikincisi de Akdeniz'de slm hakimiyetinin tam anlamyla yerletirilmesi iin takip ettii hric siyasetidir. Bir b. Safvn, Kayrevn'a geliinin hemen akabinde, sbk vali Yezid b. Eb Mslim'in ldrlmesi olayna karan Musa b. Nusayr ilesinin mal varlklarna el koymu ve onlarn Marib'deki mevl zerinde tesis ettikleri nfzlarn krmaya almtr. Bu konuda onun en nemli icraat, Araplarla mevl arasndaki eitsizlii ortadan kaldrmak suretiyle, daha nce mevliyi kkrtanlarn propaganda malzemelerini ellerinden almas olmutur. Nitekim Bir kendi zamannda gerekletirilen seferlerde alnan ganimetleri adalet zere mevl ve Araplara eit olarak datmtr. 1055 Bir b. Safvn, dhildeki bu huzursuzluu nleme noktasnda insanlarn dikkatlerini d alanlara evirmi ve bu konuda da, hem mslmamlarn kendi aralarndaki mevl-Arap eklindeki mcadeleleri nlemeye, hem de Akdeniz'de slm hakimiyetini tam anlamyla tesis etmeye almtr. Bu cmleden olarak o, Bizans hkimiyetinde olan Akdeniz'deki Sardunya, Sicilya ve Korsika gibi adalara, 721727 yllar arasnda devaml bir ekilde seferler tertib etmitir. Halife b. Hayyat'n bildirdiine gre o; 721'de Yezid b. Mesrk el-Yahsub'yi Sardunya adasna, 1056 722'de Amr b. Ftik el-Kelb'yi deniz seferine,1057 724'de Ben Cumah'n azatls Muhammed b. Eb Bekr'i Korsika ve Sardunya adalarna, 1058 727'de de Hassan b. Muhammed b. Eb Bekr'i Sardunya adasna 1059 gndermitir. Halife b. Hayyat, slm donanmasnn bu seferlerin tamamndan zyiat vermeden ve ganimetlerle frikyye'ye geri dndn de, rivayetlerine ilave etmektedir. 1060 Bu arada dier kaynaklar, Bir b.

1054

Kind, Vult, 71; bn Tariberd, Ncm, I, 244, bn1-Izr ise Bir b. Safvann 721-722de tayin edildiini rivayet etmektedir. Bkz. Murib, I, 49. 1055 Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 295. 1056 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 475. 1057 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 479. Ancak Halife b. Hayyat, Amr b. Ftik el-Kelbnin bu seferinde belli bir adaya gittiine dair bilgi bulunmamaktadr. 1058 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 490. 1059 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 490. 1060 Bkz. Dipnotlar: 342, 343, 344, 345. Ayrca bkz. Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 271-273.

192

Safvn'n da 727'de Hassan b. Muhammed b. Eb Bekr'in Sardunya seferinden sonra, ayn yl iinde bizzat Sicilya seferine ktn ve pek ok ganimetle Kayrevn'a geri dndn bildirmektedirler. 1061 Sicilya seferinden dnnde hastalanan Bir, ayn yl iinde Kayrevn'da lmtr. 1062 Bir b. Safvn ile ilgili kaynaklarmzda yer alan baz bilgileri de burada aktarmak istiyoruz. Bir 723'de halife Yezid b. Abdilmelik'in yanna gitmek zere Kayrevn'dan ayrlm, ancak Msr'a geldiinde, Ocak 724'de halifenin lm haberini almtr. Bir de yanndaki hediyelerle birlikte, halife Hiam b. Abdilmelik'in huzuruna km ve hediyelerini ona sunmutur. Yeni halife Hiam da onu grevinde brakmtr. Bir b. Safvn Kayrevn'a dndkten sonra, Endls valisi Hr b. Abdirrahman elKays'yi azletmi ve yerine Anbese b. Sheym el-Kelb'yi tayin etmitir. Anbese'nin 726'da lm zerine de Endls'e Yahya b. Seleme el-Kelb'yi atamtr. Bir, vefat etmeden nce, hastal srasnda da Abbas b. Bd'a el-Kelb'yi vekil olarak brakmtr. 1063 3. Ubeyde b. Abdirrahman el-Kays'nin Valilii (727-732) ve Kavmiyetilik Hareketleri (Kelb-Kays Mcdelesi) Bir b. Safvn'n 727'de lmnden sonra ayn yl iinde, 1064 frikyye ve Marib valiliine tayin edilen Ubeyde b. Abdirrahman, Haziran 728'de Kayrevn'a gelerek grevine balamtr. 1065 Ubeyde b. Abdirrahman'n, yaklak drt yl sren valilik dneminin en nemli iki zellii, kavmiyetilik ve Bir b. Safvn'n brakt yerden Akdeniz'de bulunan adalara yaplan seferlere devam edilmesidir. Ubeyde b. Abdirrahman kavmiyeti idi ve grevine balar balamaz kendinden nceki vali Bir b. Safvn'n tayin ettii Kelb kkenli btn valileri azletmi ve onlara eitli ikenceler yaptrarak hapsettirmitir. Yerlerine de kendi kabilesinden olanlar, yani Kaysleri

bn1-Esr, Kmil, V, 146 (T.V, 123); bn1-Izr, Murib, I, 49; bn Tariberd, Ncm, I, 244-245. Salim bd, Tarihul-Bahriyye (Marib-Endls), II, 38. 1062 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 496; bn Abdilhakem, Fth, 216; Belzur, Fth, 233 (T.232); bn1-Esr, Kmil, V, 146 (T.V, 123); bn1-Izri, Murib, I, 49; bn Tariberd, Ncm, I, 244-245. 1063 Baz mteferrik bilgiler iin bkz. Halife b. Hayyat, Tarih, II, 496; bn Abdilhakem, Fth, 215-216; Belzur, Fth, 233 (T.332); Kind, Vult, 72; bn1-Esr, Kmil, V, 136, 146 (T. V, 115, 123); bn1-Izr, Murib, I, 49; bn Tariberd, Ncm, I, 244-245; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 270-271; Abdilaziz Salim, MaribuI-Kebir, II, 295-296. 1064 bn1-Esr, Krnil, V, 146 (T.V, 123). 1065 bn1-Izri, Murib, I, 50; Abdilaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 296; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 274.

1061

193

tayin etmitir. 1066 Bu arada mevlye kar da kt bir tutum izleyen Ubeyde, Berberlere haksz muamelelerde bulunmu ve bilhassa lde yaayan Berberlere basknlar yaparak, onlarn kadnlarn esir olarak almtr. Onun bu sert tutumu, Berberlerin daha sonraki yllarda haricilii kabul etmelerine zemin hazrlamtr. 1067 Ubeyde b. Abdirrahman'n valilii dneminde de Bir b. Safvn zamannda olduu gibi, Akdeniz'deki adalara yaplan seferlere devam edildiini grmekteyiz. Bu cmleden olarak o, 728de Osman b. Eb Ubeyde'yi, 1068 730'da Sbit b. Hasyem'i, 1069 731'de Abdlmelik b. Katan', 1070 yine ayn yl iinde Eb 'Imrn el-Hzel'yi, 1071 732'de yine Abdlmelik b. Katan', 1072 733'de Bekr b. Sveyd'i 1073 Sicilya adas zerine gndermitir. Yaplan her sefer baar ile tamamlanm ve slm donanmas pek ok ganimetle geri dnmtr. 732'de Abdullah b. Ziyad el-Ensar de Sardunya adas zerine gnderilmi, o da pek ok ganimetle frikyye'ye geri dnmtr. 1074 Bu arada 729'da Mstenr b. el-Habhb elHare de Sicilya seferine gnderilmi, ancak o denizde dalgalara maruz kalm ve kendi gemisi hari donanmasndaki dier gemiler batm, mslman askerler boularak lmlerdir. Mstenr ise gemisiyle Trablusgarb limanna gelmeyi baarm ve buradan da Kayrevn'a gitmitir. Ubeyde b. Abdirrahman, donanmasna sahip olamadndan dolay onu azarlam, krbalatm ve nihayet Kayrevn'da tehir ettirdikten sonra hapsetmitir. 1075 Ubeyde b. Abdirrahman'n azline gelince; onun mevlye kar sert tutumu ve Kaysler tarafn tutup, Kelbler'e zulmetmesi, grevinden alnmasna sebep olmutur. Onun grevden ald Ebu'l-Hattar el-Hsm b. Drr el-Kelb, halife Hiam'a bir iir yazp Ubeyde'nin hakszlklarn dile getirmi ve onun azlini istemi, halife Hiam da Ubeyde'yi azletmitir. 1076 Ubeyde azledildikten sonra Ukbe b. Kudme el-Kelb'yi yerine vekil olarak brakm ve 733'de baz hediyelerle Dmak'e, halife Hiam'n yanna gitmitir. 1077

bn1-Izr, Murib, I, 50; Abdilaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 296-298; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 273-275. 1067 Abdilaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 297. 1068 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 498. 1069 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 504. 1070 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 506. 1071 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 506. 1072 Halife b. Hayyat, Tarih, IT, 507. 1073 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 510. 1074 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 507. 1075 bn Abdilhakem, Fth, 216-217; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 298; Salirn-bd, TarihulBahriyye (Marib-Endls), II, 38-39. 1076 bn1-Izr, Murib, 1, 51. 1077 ibn Abdilhakem, Fth, 217; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 277-278.

1066

194

4. Ubeydullah b. el-Habhb'n Valilii (734740) ve Berber-Hric syanlarnn Balamas Halife Hiam b. Abdilmelik (halifelii: 723742) Ubeyde b. Abdirrahman' azlettikten sonra, frikyye, Marib ve Endls valiliine Msr harac mili olan Ubeydullah b. el-Habhb el-Kays'yi tayin etmitir. bn'l-Habhb, Msr harac milliine olu Ksm b. Ubeydillah' brakarak, Mays 734'de Kayrevn'a gelip, 1078 yaklak alt ay kadar valilie vekalet eden Ukbe b. Kudame el-Kays'den grevi devralmtr. 1079 bn'l-Habhb kat bir kavmiyeti olup Kelbler'e kar, Kaysler'den yana, mevlye kar da Arap bir politika takip etmitir. 1080 Onun valilii incelendiinde, Marib'i iki blgeye ayrd ve Akdeniz'deki adalara yaplan deniz seferlerini devam ettirdii dikkati eken hususlardr. 1081 Ubeydullah b. el-Habhb, valilie balar balamaz, 734'de kendisine bal valileri deitirmitir. O, Marib'i iki blgeyle ayrarak, Tanca'dan Maribu'l-Aks'ya kadar olan blgeye, nce kendi olu smil b. Ubeydillah', 740'da da mer b. Abdillah el-Murd'yi vali olarak tayin etmitir. 1082 kinci blge olarak belirledii Maribu'l-Aks'ya da, Sudan blgesine kadar uzanan yollar dahil olmak zere Habib b. Eb Ubeyde el-Fihr'yi vali olarak atam, ayrca ona, bu blgede gerek isyan eden ve gerekse hakimiyet altna alnmam Berberleri slm hakimiyetine almas grevini de vermitir. 1083 Endls valisi Anbese b. Shaym el-Kelb'yi azlederek, yerine Ukbe b. el-Haccc es-Sell'yi tayin eden 1084 bn'lHabhb, nceki frikyye ve Marib valisi Ubeyde b. Abdirrahman'n hapsettii Mnestr b. el-Habhb el-Hare'yi hapisten kararak, Tunus valiliine tayin etmitir. 1085
bn Abdilhakem, Fth, 217; Belzur, Fth, 233 (T.332); bnl-Esir, Kmil, V, 185 (T. V, 154); bnl Izr, Murib, I, 51. bn Abdilhakem, bn1-Habhbn Msr valisi olduunu ve bu grevinde iken frikyye valiliine tayin edildiini bildirmektedir. Bkz. Fth, 217. Ancak o, Msr valiliinde hi bulunmamtr. frikyye valiliine tayin edildii 734de de Msr valiliinde Velid b. Rifa bulunmaktayd. Bkz.Kind, Vult, 75-79. Ncm sahibi ibn Tariberd ise, bn1-Habhbn frikyyeye tayin edildiinde, Msr harac mili olduunu bildirmekte ve onun bu grevini frikyye valisi olduktan sonra da devam ettiini rivayetine ilave etmektedir. Bkz. bn Tariberd, Ncm, I, 266. Esasen o, Msr harac rmilliini olu Ksma devrederek frikyyeye gitmitir. Bkz. Sad Zall, Tarihul-Murib, I, 279. 1079 bnl-Izr, Murib, I, 51. 1080 Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 294. 1081 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 279. 1082 bn Abdilhakem, Fth, 217; bn1-Izr, Murib, I, 51; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 281-282. 1083 bn Abdilhakem, Fth, 217; bn1-Izr, Murib, I, 51; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 281-282; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 298. 1084 bn Abdilhakem, Fth, 217; bn1-Izr, Murib, I, 51. 1085 bn Abdilhakem, Fth, 217.
1078

195

bn'l-Habhb'n Maribu'l-Aks'ya gnderdii Habb b. Eb Ubeyde el-Fihr, blgeyi tamamen itaat altna alm ve Sdn'a kadar ilerlemitir. O, buradan pek ok genimet ve esir alarak Kayrevn'a dnmtr. 1086 Ubeydullah b. el-Habhb'n valilii dneminde dikkkati eken en nemli husus, hric Berberlerin ayaklanmalar olmutur. Berberler, Yezid b. Eb Mslim'in valilii dneminde, Arap-mevl ekimesi ile balayan ve mslman Araplarn mevl mslmanlardan stn tutulmas eklindeki uygulamalardan sonra, Irak blgesinde kendilerine yaplan basklar ve takibattan kurtulmak iin muhtelif blgelere kaan ve bu arada Marib'e de gelen hriclerin, slm kardelii ve musavat gibi konularda yaptklar propogandalarn tesiri ile hriclie meyletmilerdir. Maribu'l-Aks'da yaayan, Btr kabilesinin bilhassa Hevvare ve Zente boylar hricliin Sufriyye kolunu benimserken, Maribu'l-Evsat'ta meskun Berberler de badlii kabul etmilerdir. 1087 bn'l-Habhb'n halife Hiam' memnun etmek gayesiyle, onun elbise olarak giymeyi sevdii, tabi bal renginde bir deri bulabilmek iin, Berberlere ait pek ok hayvan kestirmesi ve yine halife Hiam'n holand Berber kadnlarnn en gzellerini Dmek'e gndermesi, Marib'deki Berberlerin, gerek bn'l-Habhb'a ve gerekse halife Hisam'a kzgnlk duymalarna sebeb olmutur. 1088 Bu arada bn'l-Habhb'n 740'da Tanca ve civarna vali olarak tayin ettii mer b. Abdillah el-Murd, ar miktarlarda zekat ve r vergisi tahsil etmek suretiyle, blgesindeki hric Berberlere, zulmetmeye balamtr. Ayrca o, haric de olsalar, slm' kabul etmi olmalarna ramen bu Berberleri mslmanlarn bir fey'i eklinde dnp, onlar tahmis (yani ganimet gibi taksim) etmek istemitir. 1089 mer b. Abdillah'n bu haksz davran, Berberlerin sabrn taran son damla olmutur. Ancak onlar hemen isyan etmemiler ve mslman olduktan ve slm ordusu iinde savalara ve fetihlere itirak ettikleri halde, ganimet statsndeki bir ehl-i zimme gibi muamele grdklerini anlatmak ve durumlarnn dzeltilmesini salamak amacyla Meysere el-Midgr es-Sufr bakanlnda bir heyetle halife Hiam'la grmek zere Dmak'e gitmilerdir. Taberi'nin bu konuda verdii bilgiye gre; halife Hiam onlar kabul etmemi ve grme taleplerini reddetmitir. Onlar da Hiam
Halife b. Hayyat, Tarih, II, 511; bn Abdilhakem, Fth, 217; Belzur, Fth, 233 (T.332); bn1-Esr, Kmil, V, 190-191 (T.V, 158-159); bn1-Izr, Murib, I, 51; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 283; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 298. 1087 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 285; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 300-301 Ancak hemen belirtmek gerekir ki Trabusgarb ve civarnda neskn olan Hevvre ve Zente kabileleri bad-haricilii benimsemilerdir. Bkz. Ethem Ruhi Flal, bdiliin Douu ve Grleri, Ankara 1983, 99-100. 1088 Taber, Tarih, IV, 254-255 (Leiden, I, 2815-2816); bn1-Izr, Murib, I, 52; bn Haldun, ber, VI, 118119. 1089 bn1-Izr, Murib, I, 51-52.
1086

196

b. Abdilmelik'in veziri el-Ebre ile grmler ve halife Hiam'a bildirmesi iin ikyetlerini anlatmlardr. Daha sonra da isimlerini ve neseblerini bir kada yazarak vezir el-Ebre'e vermiler ve Marib'e dnmlerdir. 1090 Halife Hiam b. Abdilmelik'ten bekledikleri ilgi ve yaknl bulamayan Meysere ve arkadalar, Marib'e dndkten sonra ayaklanmlardr. Bu, Marib'deki ilk hric isyandr. 1091 Hricliin Sufriyye mezhebi lideri Meysere ve yakn arkadalarndan Efrika'nn 1092 reisi Abdl'al b. Cureyc el-frik er-Rum Marib'deki bad hricleri de yanlarna alarak 13 Austos 740'da ayaklanmlardr. 1093 Onlar, bn'l-Habhb'n, slm ordusunun nemli bir ksmn Habib b. Eb Ubeyde komutasnda Sicilya seferine gndermesini frsat bilmiler ve ilk olarak Tanca zerine yrmlerdir. Tanca valisi mer b. Abdillah, onlarla savam, ancak yenilmi ve bu avata ldrlmtr. Meysere kazand bu baar ile Tanca'ya girmi ve burada halifeliini ilan etmi, hariclerin biatn almtr. 1094 Bylece, nceleri dini olarak balayan bu hareket, neticede siyas bir harekete dnmtr. 1095 Halife sfatyla, Tanca'ya vali olarak Abdl'ala b. Cureyc'i brakan Meysere, ayn yl iinde Ss blgesine hareket etmi ve burada bulunan bn'l-Habhb'n olu smil b. Ubeydillah'la savaarak, onu yenmi ve ldrmtr. 1096 Meysere'nin Araplara kar pepee kazand bu iki sava, sonular itibariyle, Marib'in tamamnda yeni isyanlarn meydana gelmesine sebep olmutur. Muhtelif blgelerde yaayan Berberler, Araplara kar ayaklanmlar, Marib tam bir kaos iine srklenmitir. 1097 Bu arada bn'l-Habhb, Meysere'nin balatt ve btn Marib'e yaylan isyan hareketlerini bastrabilmek iin, Sicilya seferine gnderdii Habib b. Eb Ubeyde'ye bir mektup gndererek, acele dnmesini emretmitir. Bu arada o, Habb dnnceye kadar Meysere'nin ordusunu oyalamas iin Habib'in olu Halid b. Habib b. Eb Ubeyde el-Fihr komutasnda Kayrevn'da bulunan Araplarn nde gelenlerinden bir birlik hazrlayarak isyanclarn zerine gndermitir. Halid 740'da Tanca zerine hareket etmi ve Tahert
Taber, Tarih, IV, 254-255 (Leiden, I, 2815-2816). bn1-Izr, Murib, I, 52. 1092 Efrika: Bkz. dipnot 209. 1093 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 525-526; bn Abdilhakem, Fth, 218; Ahbru Mecma, 34-35; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 300-304; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 288. 1094 bn Abdilhakem, Fth, 217-218; bn1-Esr, Kmil, V, 191-194 (T. V, 159-162); bn1-Izri, Murib, I, 52-53; bn Tariberd, Nucm, I, 287-288. bn Tariberd, bu rivayetinde Meysere ve Abdlalnn, Musa b. Nusayrn azatllan olduunu bildirmektedir. bn Abdilhakem ile bn1-Izr ise, sadece Abdlalnn, Musa b. Nusayrn azatls olduunu nakletmektediler. 1095 Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 285. 1096 bn Abdilhakern, Fth, 218; bn1-Izr, Murib, I, 52; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 289; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 305. 1097 bn1-Izr, Murib, I, 52; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 289; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 305.
1091 1090

197

yaknlarndaki Vadi- elef'de konaklayarak, burada babas Habib'i beklemitir. Habib'in geldii ve olu Halid ile bulutuu srada Meysere de Ss blgesinden Tanca'ya dnmtr. Halid b. Habib, babasnn gelmesinden sonra, emrindeki birliklerle Tanca zerine yrm ve ehrin dnda Meysere ile karlamtr. Halid b. Habib ilk hamlede isyanclar karsnda baarl olmu ve Meysere, ordusuyla Tanca'ya kamak zorunda kalmtr. Ancak Berberler onun Tanca'ya ekilmesini ho karlamamlar ve daha nce halife olarak biat ettikleri Meysere'yi ldrerek Zente Berberlerinden Halid b. Humeyd ez-Zent'ye biat etmilerdir. 1098 Halid b. Humeyd kendisine biat edildikten sonra, Meysere'nin ordusunu toparlam ve Halid b. Habb'in karsna kmtr. simleri Halid olan iki komutann Aralk 740'da Tanca yaknlarnda yaptklar sava hric Berberlerin yeni lideri ve halifesi Halid b. Humeyd ez-Zent kazanm ve Halid b. Habib el-Fihr, kendisi de dahil olmak zere, ordusunun tamam ldrlmtr. Araplarn nde gelenlerinden pek ok kiinin katlmas ve ldrlmesi sebebiyle bu savaa "Gazvet'l-Erf" denilmitir. 1099 Hric Berberlerin Araplara kar kazandklar bu nc baardan sonra, isyanlar Endls'e de sramtr. Endls'teki Berberler, bn'l-Habhb'n tayin ettii Ukbe b. elHaccc es-Sell'yi azletmiler ve yerine, daha nce Endls valisi olan ve bn'l-Habhb'n azlettii Abdlmelik b. Katan el-Fihr'yi Ocak 741'de yeniden Endls valiliine getirmilerdir. 1100 Marib'deki yenilgiler ve nihayet isyanlarn Endls'e de sramas Araplarn nde gelenlerinden bn'l-Habhb aleyhine tavr almalarna sebeb olmu ve onlar bn'l-Habhb' valilikten azletmilerdir. 1101 Bu arada Marib ve Endls'te meydana gelen olaylar ve Kayrevn'daki Araplarn bn'l-Habhb' valilikten azlettikleri eklindeki haberler halife Hiam b. Abdilmelik'e ulanca, o olanlara hem ok zlm, hem de ok kzmtr. bn'lIzari, halife Hiam'n kzgnln u rivayetiyle bildirmektedir: "Allah'a yemin olsun ki, ben onlara tam bir Arap gazab ile gazaplandm. Ve yemin olsun ki, onlarn zerine, bir ucu onlarn yannda bir ucu da benim yanmda olan byk bir ordu gndereceim". Bundan sonra

bn Abdilhakem Berberlerin Meysereyi kt bir ahlaka salip olduu iin ldrdklerini ve balarna da Abdlmelik b. Katan el-Muhribyi getirdiklerini bildirmektedir. Bkz. Fth, 218. Ancak bu bilgi, Maribdeki isyanlarn Endlse sramasmdan sonra, buradaki isyanclarn bn1-Habhabm tayin ettii vali Ukbe b.elHaccc es-Sellyi azledip yerine Abdlmelik b. Katan el-Fihryi valilie getirmeleri rivayetiyle kartrlmtr. Bkz. bn1-Izr, Murib, I, 54; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 307. 1099 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 526; ibn Abdilhakem, Fth, 218; bn1-Esr, Kmil, V, 191-194 (T.V, 159162); bn1-Izr, Murib, I, 53-54; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 289-292; Abdlaziz Salim, MaribulKebir, 11, 306. 1100 bn1-Esr, Kmil, V, 191-194 (T.V, 159-162); bnl-Izr, Murib, I, 54. 1101 bn1-Izr, Murib, I, 54; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 307.

1098

198

halife Hiam, bn'l-Habhb'a bir mektup gnderip acele yanna gelmesini emretmi, o da Nisan 741'de Dmek'e gitmek zere Kayrevn'dan ayrlmtr. 1102 Ubeydullah b. el-Habhb'n valilii dnemini bitirmeden nce, onun zamannda gerekletirilen deniz seferlerine de ksaca temas etmek istiyoruz. bn'l-Habbab'n, frikyye ve Marib valiliine balad yldan itibaren, azledilinceye kadar her yl Akdeniz'deki adalara slm donanmasn gnderdiini grmekteyiz. Bu cmleden olarak o, 734'de Osman b. Eb Ubeyde'yi Sicilya seferine 1103 735'de Habb b. Eb Ubeyde'yi Sardunya seferine, 1104 736'da Kusem b. Avne el-Kelb'yi Sicilya seferine,1105 737'de yine Kusem b. Avne el-Kelb'yi bu defa Sardunya seferine, 1106 740'da Habib b. Eb Ubeyde el-Fihr'yi Sicilya seferine1107 gndermitir. Sicilya ve Sardunya adalarna dzenlenen bu seferlerden, 735'deki sefer hari, daima baar, ganimet ve esirlerle frikyye'ye dnlmtr. 734 ylndaki Osman b. Eb Ubeyde'nin seferi ise baarszlkla neticelenmitir. slm donanmas Sicilya adasna yakn bir yerde Bizans donanmas ile karlam ve yenilmitir. Bu deniz savanda donanma komutan Osman b. Eb Ubeyde'nin iki olu Amr ve Ebu'r-Reb' Sleyman, Abdurrahman b. Ziyad b. En'am ve kardei Mure b. Ziyad ile donanmadaki bir ksm asker de Rumlara esir dmlerdir. Bu mslmanlar daha sonra, Amr ve Ebu'r-Reb' Sleyman'n amca oullar olan Abdurrahman b. Habib b. Eb Ubeyde elFihr'nin 749 ylnda kt Sicilya seferi srasnda, Rumlara fidye verilmek suretiyle kurtarlmtr. 1108 737'de Kusem b. Avne el-Kelb, Sardunya adasna dzenledii seferden dnerken slm donanmas frtnaya yakalanm ve donanma komutan Kusem de dahil olmak zere pek ok mslman denizde boularak lmtr. Baz gemiler ise frikyye sahillerine snmay baarabilmitir. 1109 Bu arada hemen belirtmek gerekir ki, 740'da Habb b. Eb Ubeyde, Sicilya adasna dzenledii seferde, adaya vardnda olu Abdurrahman' svar birliklerinin bana geirmi ve adann bakenti Sarakosa'y fethe gndermitir. Abdurrahman Sarakosa'ya varncaya kadar nndeki btn yerleri alm ve nihayet Sarakosa ehrini de fethetmitir. O, ehir halkyla cizye vermeleri artyla bir anlama yaparak, sahilde

bn1-Izr, Murib, I, 54; Ayrca bkz. bn Abdilhakem, Fth, 218; bn1-Esr, Kmil, V, 191-194 (T.V,159-162). 1103 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 511; bn1-Esr, Kmil, V, 185 (T.V, 154); Salim-bd, Tarihul-Bahriyye (Marib-Endls), II, 39. 1104 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 514; bn1-Esr, Kmil, V, 191 (T.V, 159); Salim-bd, Tarihu1-Bahriyye (Marib-Endls), lI, 39. 1105 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 515. 1106 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 517; bn Tariberd, Ncm, I, 282-283. 1107 bnl-Esr, Kmil, V, 191 (T. V, 159); bn Tariberd, Ncm, I, 288. 1108 Bkz. dipnot 289. 1109 Bkz. dipnot 292.

1102

199

beklemekte olan babasnn yanna dnmtr. 1110 bn'l-Esr'in verdii bilgiye gre; Habib b. Eb Ubeyde Sicilya adasnn tamamn fethedinceye kadar burada kalmaya karar vermi, ancak Hric Berberlerin kardklar isyan sebebiyle bn'l-Habhb'n kendisini geri aran mektubunu alnca, adadan ayrlmak zorunda kalmtr. 1111 III. FRKIYYE VE MARB'DE EMEV HAKMYETNN SON DNEM (741-745) 1.Klsm b. Iyz el-Kueyr'nin Valilii (741) Halife Hiam b. Abdilmelik Ubeydullah b. el-Habhb'n yerine, Mays 741'de yine bir Kays olan Klsm b. Iyaz el-Kueyr'yi tayin etmitir. 1112 Hiam b. Abdilmelik, Klsm'n emrine 12 bin kiilik bir ordu vermi ve bu arada Msr ve Trablusgarb valilerine birer mektup gnderek, bu orduyu gerek asker ve gerekse techizat ynyle desteklemelerini emretmitir. 1113 Klsm, ordusuna Msr'dan da 3 bin kiilik bir takviye aldktan sonra, 1114 amcas olu Belc b. Bir el-Kueyr'yi nc kuvvet olarak gndermitir. 1115 O, Msr'dan ayrca, halife Hiam'n emriyle, frikyye ve Marib'i iyi bilen, Abdurrahman ed-Dahil'in babas, Muviye b. Hiam'n azatls Hrn el-Karn ve eski valilerden Musa b. Nusayr'n yakn arkada Veld'in azatls Mus er-Rum'yi mavir olarak yanna almtr. 1116 Msr'dan sonra Trablusgarb'a da urayan Klsm, buradan da takviye birlikler aldktan sonra, Austos 741'de Kayrevan'a ulamtr. 1117 Klsm b. yz Kayrevn'a geldikten sonra,burada yeni bir problemle karlamtr. nc birliklerinin banda gnderdii Belc b. Bir, ounluu Arabu'l-Msta'rebe ve mevlden oluan frikyye ordusunun yanna gelmi ve onlar kmseyen, tahkir eden szler sarfetmitir. Onun bu davran am ordusu ile buradaki ordu arasnda bir ihtilafa sebeb olduu gibi, frikyye ordusunda bulunanlar rahatsz etmi ve onlarn komutan Habib b. Eb Ubeyde el-Fihr, Kayrevn'da bulunan Klsm b. Iyz'a mektup yazarak Belc'in yaptklarn bildirmitir. O, mektubunu bir tehdid ile yle bitirmitir: "Senin sefh amcaolun yle yle
bn1-Esr, Kmil, V, 191 (T. V, 159); bn Tariberd, Ncm, I, 288. bn1-Esr, Kmil, V, 191 (T.V, 159). 1112 bn Abdilhakem, Fth, 218; Sad Zall, Tarihu l-Marib, I, 293. 1113 bn1-Izr, Murib, I, 54; Ahbru Mecma, 36-37. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, Ahbru Mecmada, halife Hiamn Klsme 27 bin kiilik bir ordu verdii ve Msrdan da 3 bir kiilik takviye ald, bylece ordunun 30 bin kii olduu, frikiyyedeki ordunun da katlmasyla bu saynn 70 bine bali olduu bildirilmektedir. 1114 Ahbru Mecma, 36. 1115 bn Abdilhakem, Fth, 218; bn1-Esr, Kmil, V, 191-194 (T.V, 159-162); bn1-Izr, Murib, I, 54. 1116 Ahbru Mecma, 37; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 293. 1117 bnl-Izr, Murib, I, 54; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 294; Ferruh, Devletl-Umeviyye, 185.
1111 1110

200

dedi. Askerini onlardan ayr, yoksa atlarmzn yularn sana dndrrz." 1118 Habib b. Ubeyde'nin bu tehdidkr mektubunu alan Klsm, frikyye ordusundan zr dilemi ve bu arada onlara Vdiu elef'e ekilerek kendisini orada beklemelerini emretmitir. 1119 Daha sonra da o, Kayrevn'a Abdurrahman b. Ukbe el-Gfryi vali naibi olarak ve burada brakt birliin bana da Seleme b. Sevde el-Kure'yi brakarak, onlarn yanna gitmitir. 1120 Ancak Belc Klsm geldikten sonra da frikyye ordusunu kmseyen szler sarfedince, bu defa kllar ekilmi ve ordu kendi arasnda savan eiine gelmitir. 1121 Klsm b. yz bu ihtilaf glkle yattrabilmi, bu arada hric Berberlerin zerlerine gelmekte olduu haberi de anlamazlklarn, o an iin de olsa, ortadan kalkmasna sebeb tekil etmitir. 1122 bn'l-Izr slm ordusu iinde ortaya kan bu anlamazln ve fitnenin sorumluluunu Klsm ve Belc'e yklemekte ve yle demektedir: "Bu ihtilaf, Klsm ve Belc'in kt ve mutaassp fikirleri sebebiyle, onlarn helakine sebep olmutur". 1123 Ordusu iindeki bu ihtilaf nleyen Klsm, hric Berberlerin Halid b. Humeyd ezZent komutasnda zerlerine geldiini grnce, Sb vadisine ekilmi ve burada ordusunu sava dzenine sokmutur. bn'l-Izr'nin, bn'l-Kattan'dan naklettii rivayete gre; Klsm'n ordusu, 10 bini Ben meyye ve 20 .bini dier Araplardan olmak zere 30 bin kiiden olumaktayd. 1124 Klsm b. Iyz, karsna gelen hric Berberlerin zerine, Belc b. Bir'i gece baskn yapmas iin gndermi, ancak o, sabah vakti Halid b. Humeyd ezZent'nin kararghna varabilmi ve yapt sava kayberek, Klsm'n yanna dnmek zorunda kalmtr. Daha sonra Tanca yaknlarnda iki ordu arasnda sava balam ve Ekim 741'de yaplan ok iddetli arpmalardan sonra, Halid b. Humeyd ez-Zent komutasndaki haric Berberler galip gelmilerdir Klsm b. Iyaz, Habib b. Ubeyde, Sleyman b. Eb'lMuhacir ve Araplarn erafndan pek ok kii bu savata ldrlmtr. Belc b. Bir elKueyr ise 10 bin kiilik ordusuyla Sebte'ye kamtr. 1125 Askerlerin bazlar da Klsm b. Iyz'n Kayrevn'a brakt Abdurrahman b. Ukbe el-Gfr ile Mesleme b. Sevde el-

bn1-Esr. Kmil, V, 191-194 (T, V, 159-162); bn1-Izr, Murib, I, 54. bn1-Izr, Murib, I, 54. 1120 bn Abdilhakem, Fth, 218-219; bn1-Izri, Murib, I, 54-55. 1121 bn1-Esr, Kmil, V, 191-194 (T. V, 159-162); bn1-Izr, Murib, I, 55. 1122 Abdlaziz Salim, Maribl-Kebir, II, 309. 1123 bnl-Izr, Murib, I, 55. 1124 bn1-Izr, Murib, I, 54. Ahbru Mecma da ise Klsmn emrinde 70 bin kii olduu nakledilmektedir. Bkz. dipnot 399. 1125 Halife b. Hayyat, Tarih, II, 529-530; bn Hallikan, Vefeyt, III, 276; bn1-Izr, Murib, I, 55-56. bn1Esr ise; Belcin Abdurrahman b. Habb b. Eb Ubeyde ile Endlse katn rivayet etmektedir. Bkz. Kmil, V, 191-194 (T.V, 159-162).
1119

1118

201

Kure'nin yanna snmlardr. 1126 Habib b. Eb Ubeyde'nin olu Abdurrahmn'n da bu savatan sonra Endls'e kat, bn'l-Izr'nin bir rivayetinden anlalmaktadr. 1127 Bu arada hric Berberler Belc b. Bir'i takip etmiler ve Sebte'yi muhasara altna almlardr. Burada olduka zor gnler geiren Belc, areyi Endls valisi Abdlmelik b. Katan'dan yardm istemekte bulmutur. Abdlmelik b. Katan, onu ve emrindeki 10 bin kiilik orduyu, ancak bir seneliine Endls'te tutabileceini, bir yl sonra ayrlmas artyla yardm edebileceini Belc'e bildirmitir. Belc de bu art kabul etmi ve onlar gemilerle Endls'e gemilerdir. 1128 2. Hanzala b. Safvn el-Kelb'nin Valilii (742745) Halife Hiam b. Abdilmelik, Klsm b. Iyaz'n ldrlmesinden sonra Msr valisi olan Hanzala b. Safvn el-Kelb'yi, onun valiliine ilave olarak, frikyye, Marib ve Endls valiliine tayin etmitir. Hanzala, Msr'a Hafs b. el-Velid el-Hadram'yi vekil brakarak 18 Mart 742'de frikyye'ye gitmitir. 1129 Hanzala b. Safvn'n frikyye'ye tayin edilmesiyle, blgede Kaysler lehine bozulan dengenin, Kelbler lehine dnmesinin amalandn grmekteyiz. Bu da, halife Hiam b. Abdilmelik'in ynetiminde Kays-Kelb (=Mudar-Yemen veya Kuzey-Gney Araplar) dengesini kurma politikasnn bir neticesidir. Halife Hiam, kendisinden nceki halifeler zamannda Kaysler lehine bozulan dengeyi, baz valiliklere Kelbler'i tayin etmek suretiyle yeniden salamak istemitir. 1130 Onun Ifrikyye ve Marib'e bir Kelb olan Hanzala b. Safvn' tayin etmesi de bu denge politikasnn bir sonucudur. Hanzala b. Safvn Kayrevn'a vardnda ilk olarak, nceki vali Klsm b. Iyz elKueyr'nin Halid b. Humeyd ez-Zent ile savamak zere Kayrevn'dan ayrld srada Trablusgarb blgesindeki Kbis'te ayaklanan Ukke b. Eyyb el-Fezr'nin isyann bastrmak istemitir. Bir Berber olan Ukkae haricliin Sufriyye koluna mensuptu ve

bn1-Esr, Kmil, V, 191-194 (T.159-162). bn1-Izr, Murib, I, 56. 1128 bn1-Izr, Murib, I, 56, bn1-Izr, bu rivayetinin devammda, Abdlmelik b. Katann, bir yl sonra Belce gelip Endls terketmesini istediini, Belcin ise bu emre uymayp isyan ettiini ve Abdlmeliki ldrp Endls istil ettiini, 742de de ldrldn, yerine de Salebe b. Selme el-milnin valilie getirildiini nakletmektedir. bn Abdilhakem ise, Belcin 743de ldrldn nakletmektedir. Bkz. Fth, 221. Bu konuda ayrca bkz. Ferruh, Devletl-Umeviyye, 186. 1129 bn Abdilhakem, Fth, 221; Belzur, Fth, 233 (T.332); bn1-Esr, Kmil, V, 272-273 (T. V, 227-228); bnl-Izr, Murib, I, 58: bn Tariberd, Ncum, I, 281. 1130 H.brahim Hasan, slm Tarihi, I, 429. Halife Hiam, Hanzalay frikyye valiliine tayin ettiinde, ona, yine bir Kelb olan Abul-Hattar Hsm b. Drr el-Kelbyi Endls valiliine tayin etmesini emretmitir. Bkz. bn1-Esr, Kmil, V, 272-273 (T.V, 227-228); bn Tariberd, Ncm, I, 281-282.
1127

1126

202

Kbis'te ayaklanmt. 1131 O, Kbis'e yakn olan Sebret'teki Zente Berberlerini de kendi yanna ekebilmek iin, kardeini buraya gndermi ve Sebret halk ile valisi Habib b. Meymn'u ehrin ars iindeki camide muhasara ettirmitir. Bu srada Trablusgarb valisi olan Safvn b. Eb Mlik hric Berberlerin Sebret'e girdiklerini haber alnca hemen ehrin zerine yrm ve Zente kabilesine mensup pek ok hric Berberyi ldrerek buray yeniden hakimiyeti altna almtr. Ukkae'nin kardei ise Kbis'e kamtr. 1132 Bu arada Hanzal b. Safvn da, Kayrevn'da bir ordu hazrlam ve Mesleme b. Sevde el-Kure komutasnda, Kbis'e, Ukkae es-Sufri'nin zerine gndermitir. Mesleme, bu hric Berber ordusunu yenerek Kbis'i ele geermi, ancak Ukkae es-Sufr kamay baarm ve Reml blgesine 1133 gitmitir. Daha sonra Mesleme de Kayrevn'a dnmtr. 1134 Bu olay bize, Kbis'teki hric-sufr ayaklanmasnn frikyye ve Marib'deki isyanlarla balantl olduunu gstermektedir. Ukke, Reml blgesine geldikten sonra, burada da faaliyletlerine devam etmi ve kendisi gibi Sufriyye mensubu olan Hevvre kabilesinden Abdlvhid b. Yezid el-Hvvr ile bir isyan plan hazrlamtr. Onlar Zb blgesinde, haric Berberlerden oluan byk bir ordu kurmular ve Kayrevn'da bulunan Hanzale b. Safvn'n zerine gitmilerdir. Bir taktik icab, Ukke Meccne 1135 zerinden Kayrevn'a giderken, Abdlvahid de Bce blgesindeki da yolu ile hareket etmitir. Bu arada o, nc kuvvet olarak da Eb Kurre el-Mel'yi gndermidir. Hanzala, iki koldan gelmekte olan bu kuvvetlerden, nce Ukkae ordusu ile savamay uygun grmtr. Bu sebeple Kayrevn dna kan Hanzala, el-Karn'da ordusunu sava dzenine sokmu ve burada yaplan muharebede Ukke'yi yenmitir. ok sayda hric Berbernin ldrld bu savatan sonra, kaan Ukke'nin arkasndan bir birlik gnderen Hanzala, Abdlvhid'in saldrsndan nce acele Kayrevn'a dnm ve ehrin silah ve mhimmat deposunu atrarak, btn silahlar halka datmtr. Bu arada Abdlvahid de Kayrevn'a mil uzaklktaki Esnm mevkiine gelmi ve mevzilenmitir. Hanzala da Kayrevn'daki alimlere cihad hakknda vaazlar verdirdikten sonra ordusunu alarak Abdlvhid'in zerine yrmtr. O, Esnam'da haric Berberler ile ok iddetli bir sava yapmtr. Neticede Abdlvhid'in de iinde bulunduu ok sayda haric Berbernin ldrld bu sava kazanarak, Kayrevn'a muzaffer bir komutan olarak dnmtr. Bir mddet sonra, Ukkae'nin peinden gnderdii birlikler de Ukke'yi yakalayp Kayrevn'a
bn Abdilhakem, Fth, 219; bnl-Esr, Kmil, V, 191-194 (T.V, IS9-162); bn Tariberd, Ncum, I, 294. bn Abdilhakem, Fth, 219. 1133 Reml Blgesi: Corafya kitaplarmzda bu blgenin nerede olduunu tesbit edemedik. Ancak olaylarn cereyan ekline gre Kbis civrnda olduu dnlebilir. 1134 bn Abdilhakem, Fth, 219; bnl-Esr, Kmil, V, 191-194 (T.V, 159-162). 1135 Meccne: Tunus ve Cezayir snrnda bir yerdir. Bkz. Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 305.
1132 1131

203

dnmlerdir. Hanzala da Ukke'yi hemen ldrtmtr. Kaynaklara gre Hanzala bu savalardan sonra, ldrlen haric Berberleri saydrm ve 180 binin zerinde l olduu grlmtr. Hanzala daha sonra kazand bu savalar ve zaferi bir mektupla halife Hiam b. Abdilmelik'e mjdelemitir. 1136 Hanzala b. Safvn'n haric Berberlere kar 742'de kazand bu zaferlerden sonra, ubat 745'de Abdurrahman b. Habib b. Eb Ubeyde el-Fihr'nin Endls'ten 1137 dnne kadar frikyye'de herhangi bir olay olduuna dair, kaynaklarmz bir bilgi vermemektedir. Kaynaklarn bu konuda suskunluk iinde olmas, bizi, bu yllar arasnda, frikyye'de huzur ve sknetin hkim olduu kanaatine sevk etmektedir.

3. Abdurrahman b. Habb el-Fihr'nin syan ve frikyye Valiliini Eline Geirmesi (745750) frikyye fatihi ve Kayrevn ehrinin kurucusu Ukbe b. Nfi el-Fihr'nin torunlarndan olan Abdurrahman b. Habib b. Eb Ubeyde el-Fihr, Klsm b. Iyaz el-Kueyr'nin 741'de haric Berberler tarafndan ldrlmesinden sonra Endls'e kamt. 1138 O, bu tarihte Endls valisi olan Abdlmelik b. Katan'dan yakn ilgi grmt. Ancak, frikyye valiliine tayin edilen Hanzala b. Safvn el-Kelb'nin, 741'de Eb'l-Hattar Hsam b. Drr el-Kelb'yi Endls valiliine tayin etmesi, 1139 burada bulunan Abdurrahman b. Habib el-Fihr'yi rahatsz etmitir. O, yeni vali Eb'l-Hattar'n kendisine bir ktlk yapmasndan ekinmekteydi. Nihayet Abdurrahman bu dnceler iinde ubat 745'de gizlice Tunus'a gemi ve valiliini ilan ederek halk, Hanzala b. Safvn ile savamak zere, kendisine biata davet etmi, halk da onun bu davetine icabet etmitir. 1140 Belzur, onun Hanzala b. Safvn'a kar ayaklanmasnn, aslnda, Hiam b. Abdilmelik'in lmnden sonra halife olan Velid b. Yezid b. Abdilmelik'e kar olduunu, halkn da onu, byk babas Ukbe b. Nafi'nin blgedeki gzel tesirleri sebebiyle sevdiini bildirmektedir. 1141 Abdurrahman b. Habib'in Velid b. Yezid'e kar ayaklanmas ve onun hilafetini tanmamasnn sebebi de, bize gre; yeni halifenin Kaysler'den (=Mudariler) yana bir politika takip ederek Kelbler'i (=Yemenliler'i)
bn1-Esr, Kmil, V, 191-194 (T.V, 159-162); bn1-Izr, Murib, I, 58-59; bn Tariberd, Ncm, I, 296; Abdlaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 313-315. 1137 bn Abdilhakem, Fth, 224; bn1-Izr, Murib, I, 60. 1138 Bkz. dipnot 413. 1139 bn1-Esr, Kmil, V, 272-273 (T. V, 227-228); bn1-Izr, Murib, I, 58; bn Tariberd, Ncm, I, 281282. 1140 bn Abdilhakem, Fth, 223; bn1-Esr, Kmil, V, 311-320 (TN, 260-267); bn1-Izr, Murib, I, 60. 1141 Belzur, Fth, 233-234 (T.332-333).
1136

204

ynetimden uzaklatrmas olabilir. 1142 Kendisi bir Kelb olan Abdurrahman'n, yine bir Kelb olan Hanzala b. Safvn'a kar ayaklanmas, frikyye'ye halife Velid b. Yezid tarafndan Kays bir valinin tayin edilmesini nlemek gayesine matuf olabilir. 1143 Bu arada Hanzala b. Safvn, zerine gelmekte olan Abdurrahman b. Habib'e 50 kiilik bir heyet gndermi ve onu itaate davet etmitir.Abdurrahman ise, kendisine gnderilen bu elileri tutuklam ve zincire vurarak ordusuyla Kayrevn'a yakn bir yere gelmitir. O burada; "Bu rehinelerin yaknlarndan bir kii dahi bir ta atacak olursa, onlar ldrrm" diyerek Hanzala'y tehdid etmi ve ehri terketmesi iin de ona gn sre tanmtr. 1144 Abdurrahman'n bu tehdidi karsnda Kayrevn halk, onunla savamak istedilerse de, Hanzala, ancak kafirler ve hriclerle savaabileceini ve mslman kan dkmek istemediini syleyerek,halk Abdurrahman ile savamaktan vazgeirmitir. Daha sonra Kayrevn'n ileri gelenlerini toplayan Hanzala, onlarn gzetiminde Beyt'l-Ml'n kapsn atrm ve oradan 1000 dinar alm, baka hibir eye dokunmadan valilii Abdurrahman b. Habib el-Fihr'ye devrederek ubat 745'de Kayrevn'dan ayrlmtr. 1145 Abdurrahman, frikyye valiliini ele geirdikten ksa bir sre sonra, ayn yl iinde halifelii ele geiren Mervn b. Muhammed'e hediyelerle birlikte bir mektup gnderip, ona itaatini arz etmitir. Mervn da Abdurrahman'n frikyye ve Marib valiliini tasdik etmitir. 1146 Ancak Abdurrahman'n valilii ele geirmesinden sonra, blgede karklklar ve isyanlar yeniden balamtr. Tunus'ta, Bce'de, Cibl-i Berber'de (Evras Danda Yaayan Berberler), Kbis'te ve Tarblusgarb'ta Berber ve Araplar isyan etmilerdir. lk olarak Tunus'ta Urve b. el-Velid es-Sadef ayaklanm ve ehri ele geirmitir. 1147 Ondan sonra, Sse ile Sefkus arasnda kalan sahil kesiminde, Eb Attf Imrn b. Attf el-

H.brahim Hasan, slm Tarihi, I, 429. Esasen Hanzala b.Safvann, kendisini valilikten uzaklatrmak isteyen Abrdurrahman ile savamak istememesi ve bn1-Esrin Kayravanllar, Abdurrahman ile savamak istedi, fakat Hanzala buna mani oldu. nk Hanzala ancak kafir ve harici olanlarla savalaca grde idi... (bkz. bn1-Esr, Kmil, V, 311320, terc: V, 260-267) eklindeki rivayeti dikkate alndnda, her ne kadar Hanzalann akll ve ileriyi gren bir idareci olarak, blgenin yeniden bir fitne iine dmesini istememesini (bkz. bn Abdilhakem, Fth, 223) yanstyorsa da, ayn zamanda frikyyenin Kaysilerin eline gememesi iin valiliini Abdurrahmana teslim ettiini de akla getirmektedir. Nitekin, Hanzalann, frikyyeye tayin edildikten sonra, Msra vekil olarak brakt vali Hafs b. el-Velid, Velid b. Yezidin halife olmasndan sonra, yeni halifenin politikasna paralel olarak Kayslerin yannda yer alm ve 127/744-745de halifelii ele geiren Emevlerin son halifesi Mervn b. Muhammed tarafindan Msra tayin edilen Hanzalay frikyye dnnde Msra sokmamtr. bkz. Kind, Vult, 87; bn Tariberd, Ncm, I, 301-303. 1144 bn Abdilhakem, Fth, 223-224; bn1-Esr, Kmil, V, 311-320 (T. V, 260-267); bn1-Izr, Murib, I, 60; bn Tariberd, Ncm, I, 281-282; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 316. 1145 Bkz. dipnot 430. Ancak bn1-Izr, Hanzalamn ubat-Mart 747de Kayrevndan ayrldn bildirmektedir. Bkz. Murib, I, 60. 1146 Belzur, Fth, 233-234 (T.332-333); bn1-Izr, Murib, I, 60-61. 1147 bn1-Esr, Kmil, V, 311-320 (T.V, 260-267); bn1-Izr, Murib, I, 60-61; bn Tariberd, Ncm, I, 281-282.
1143

1142

205

Ezd isyan etmi ve Tayfs'a 1148 inmitir. 1149 Evras danda yaamakta olan Berberler de nce isyan etmiler, ancak daha sonra Bce'de isyan eden Sbit b. Vezdn es-Sanhc,bu Berberleri kendi hakimiyetine almtr. 1150 Bu arada Tarblusgarb'ta da ibd hricler Abdullah b. Mes'ud et-Tucb bakanlnda isyan etmiler ve burada Abdurrahman b. Habib'in vali olarak tayin ettii kardei bn Habib'i ldrmlerdir. 1151 Abdurrahman b. Habb ilk olarak Eb Attf mrn b. Attaf el-Ezd'nin isyann bastrmtr. O, kardei lyas b. Habib'i, emrine verdii 600 atl ile Eb Attf'n zerine gndermitir. Ancak Abdurrahman kardei lyas'a Tunus'taki isyan bastrmaya gittii intibn vermesini ve bylece Eb Attf' gafil avlamasn tavsiye etmitir. lyas da, Abdurrahman'n verdii bu taktii aynen uygulam ve ni bir basknla Eb Attf ile adamlarn ldrerek bu isyan hareketini ortadan kaldrmtr. lyas daha sonra Abdurrahman'a kazand baary bir mektupla mjdelemitir. 1152 lyas'n zafer haberini alan Abdurrahman b. Habib, ona bir cevab mektup gndermi ve bu defa Tunus'ta ayaklanan Urve b. el-Velid es-Safed'nin zerine yrmesini emretmitir. lyas, Tunus'a gitmi ve ani bir hcumla Urve b. el-Velid ile taraftarlarn kltan geirmitir. O, Urve'nin ban Abdurrahman'a gndermi, kendisi Tunus'ta kalmtr. 1153 Kaynaklar, bu isyanlarn balad ve lyas b. Habib'in bunlar bastrd tarihi zikretmemektedir. Ancak Trablusgarb'da meydana gelen isyann bu iki olaydan sonra bastrld 749 tarihini dikkate alacak olursak, bu olaylarn Abdurrahman b. Habib'in valilii de ele geirdii 745 ile 749 yllar arasnda olduunu syleyebiliriz. Trablusgarb'taki isyana gelince, bu isyan blgede yaylan haricliin badiyye kolu taraftarlarnca karlmtr. Abdurrahman b. Habib Trablusgarb'a kardei bn Habib'i vali olarak tayin etmiti. Ancak buradaki bad hriclerin reisi Abdullah b. Mes'ud et-Tcb ayaklanm ve onu ldrerek, civardaki badleri Trablusgarb'da toplamaya balamtr. Bunun zerine Aburrahman b. Habib de Trablusgarb'a Humeyd b. Abdillah el-Akk'yi vali olarak tayin etmi, o da badlerin reisi Abdullah b. Mes'ud et-Tcib'yi ldrmtr. Fakat Abdullah'n ldrlmesi, badlerin isyann nlemeye yetmemi, onlar bu defa Abdlcebbar b. Kays el-Murd ve Haris b. Teld el-Hadram'nin etrafnda toplanarak yeniden isyan
Tayfas: Corafya kitaplarmzda bu yerin ismini tesbit edemedik. bn1-Esr, Kmil, V, 311-320 (T.V, 260-267); bn1-Izari, Murib, I, 61; bn Tariberd, Ebu Attarm ismini Ebu1-Hattar olarak vermektedir. Bkz. Ncm, I, 281-282. 1150 bnl-Esr, Kmil, V, 311-320 (T.V, 260-267); bn1-Izr, Murib, I, 61;bn Tariberd, Ncm, I, 281282; Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 317. 1151 bn Abdilhakern, Fth, 224. 1152 bn1-Esr, Kamil, V, 311-320 (T.V, 260-267); bnl-Izr, Murib, I, 61; Sad Zall, Tarihul-Magrib, I, 318. 1153 bnI-Esr, Kmil, V, 311-320 (TV, 260-267); Sad Zall, Tarihul-Marib, I, 318.
1149 1148

206

etmilerdir. Abdurrahman b. Habib'in tayin ettii vali Humeyd b. Abdullah' Trablusgarb'n bir kynde muhasara altna alan Abdlcebbar ve Hris, veba salgn sebebiyle zor durumda kalan Humeyd ve arkadalarnn emn isteklerine nce olumlu cevap vermiler, ancak muhasara edildikleri kyden ktktan sonra, onu yakalamlar ve ldrmlerdir. Bu rivayeti nakleden bn Abdilhakem, vali Humeyd b. Abdillah'n akibetinden bahsetmezken, Abdlcebbar'n bu olaydan sonra Zente kabilesi ve topraklarnda hakim olma imkan bulduunu nakletmektedir. Ancak, Abdurrahman'n Humeyd'den sonra Trablusgarb valiliine Yezid b. Safvn' tayin ettiini dikkate alrsak, Humeyd'in de burada ldrldn dnmek mmkndr. Abdurrahman, Yezid b. Safvn'dan hemen sonra Mcahid b. Mslim el-Hevvr'yi Hevvre Berberleri arasna gndererek bu kabileyi ibdilikten ve Abdlcebbar'dan ayrarak, kendi tarafna ekmeye almtr. Mchid birka ay Hevvreliler arasnda kalmasna ramen baarl olamam ve neticede buradan kovularak Trablusgarb'a vali Yezid b. Safvn'n yanna gitmitir. Mcahid b. Mslim'in baarsz olmasndan sonra ise Abdurrahman b. Habib, bu defa Trablusgarb valisi Yezid'e Muhammed b. Mefruk komutasnda bir birlik gndererek, Abdlcebbar ve Hris ile savamasn emretmitir. Yezid, Muhammed ile birlikte Zente'de bulunan bu iki bad lider zerine gitmi, ancak yenilmiler ve Yezid de Muhammed de bu savata ldrlmtr. Onlarla birlikte olan Mcahid b. Mslim ise zorlukla kurtulabilmitir. Abdurrahman b. Habib Trablusgarb'a tayin ettii valisinin de srayla ldrlmesinden sonra, bu defa Amr b. Osman komutasnda byk bir orduyu badlerin zerine gndermitir. Ancak, Zente'de yaplan savata Amr da yenilmi ve Trablusgarb ile civr tamamen badlerin eline gemitir. Yenilen Amr b. Osman, yannda Mchid b. Mslim olduu halde kendisini takip eden Haris b. Teld'in nnden, nce, De'ya 1154 , buradan Sahr'ya, daha sonra da Srt'e 1155 kamtr. Haris burada Amr b. Osman'a yetimi ve adamlarndan birini yakalayarak ldrmtr. Amr ise yaral olarak kurtulmay baarmtr. Haris b. Teld de Amr' takipten vazgemi ve Zente'de beklemekte olan Abdlcebbar'n yanna gitmitir. Bu arada Haris ile Abdlcebbar arasnda baz anlamazlklar km ve badler bu iki lideri ldrerek Nefse Berberlerinden smail b. Ziyad en-Nefs'yi 1156 balarna geirmilerdir. smail'in bakan olmasndan sonra blgedeki Berberlerin pekou ona bat etmilerdir.
De: Corafya kitaplarmzda byle bir yer ismine rastlayamadk. Srt: Bkz. I. Blm, dipnot 273. 1156 bdiler, smail b.Ziyad en-Nefsyi savunma imam (immud-difa) nvan ile balarna geirmilerdir. Bkz. Flal, bdiye, 99.
1155 1154

207

Gnderdii ordularn pepee malup olmalar karsnda Abdurrahman b. Habib, bu defa kendisi 749'da byk bir ordu ile Trablusgarb zerine hareket etmitir. O, Kbis'e gelince, kendisi burada kalarak amcas olu uayb b. Osman' bir svri birliinin banda smail b. Ziyd en-Nefs ile savaa gndermitir. uayb, badlerle yapt sava kazanm ve smail b. Ziyd' da ldrmtr. Abdurrahman b. Habib'in katlmad bu savatan sonra esir alnan pek ok ibdi-Berber kltan geirilmi, bylece Trablusgarb ve civr siyas ynden istikrara kavumutur. Bu savatan sonra Abdurrahman Trablusgarb valiliine Amr b. Sveyd el-Murd'yi tayin etmi ve Kayrevn'a dnmtr. 1157 Abdurrahman b. Habib, 750'de hilafetin Emevler'den Abbasler'e gemesinden sonra da frikyye valiliine devam etmitir. O, blgesinde Abbasler adna hutbe okumu ve ilk iki halife Eb'l-Abbas Seffh (halifelii: 750753) ve Mansur (halifelii: 753775) tarafndan grevinde braklmtr. O, burada 752'de dier isyanlar da bastrdktan sonra 1158 , halife Mansur'un Abbasler'in bir alameti olarak giymesi iin gnderdii siyah elbiseyi giymeyi reddetmi ve bamszln ilan etmitir. Bu olaya ok kzan halife Mansur, Abdurrahman'n kardei lyas'a bir haber gndererek, ondan aabeyi Abdurrahman' ldrmesini istemi, bunun karlnda da ona frikyye ve Marib valiliini vaad etmitir. Bunun zerine lyas da bir grup taraftar ile 754'de kardei Abdurrahman' ldrmtr. Ancak bu olaydan sonra, blge, Abbasler'in hakimiyetine girecei yerde i karklklar kmas sebebiyle, paralanm ve baz kk beylikler ortaya kmtr. 1159 Bu durum, halife Mansur'un 761 ylnda Muhammed b. elEns el-Huz'yi frikyye ve Marib valiliine tayin etmesine kadar devam etmitir. 1160

bn Abdilhakem, Fth, 224-225; Eb Zekeriyy, Yahy b. Eb Bekr, Kitbu Siyeril-Eimme ve Ahbruhum el-Maruf bi-Tarihi Ebi Zekeriyy (thk:smail el-Arab), Cezayir 1982 (II.Bask), 16; Sad Zall, TarihulMarib, I, 318-324; Abdilaziz Salim, Maribul-Kebir, II, 324-327. Ayrca bkz. Flal, bdiye, 99-106. 1158 bn1-Esr, Kmil, V, 311-320 (T.V, 260-267). 1159 bn"1-Esr, Kmil, V, 311-320 (T.V, 260-667). 1160 bn1-Izr, Murib, I, 68-71. 133 bn1-Izr, Murib, I, 71-72.

1157

208

SONU Hz. Peygamber'in vefatndan sonra slm fetih hareketleri, Hulef-i Raidn dnemi itibariyle en parlak gnleri Halife mer b. el-Hattb dneminde yaanmtr. Onun halifelii zamannda Msr tamamen fethedilmi, Berka ve Trablusgarb blgesine kadar ulalmtr. Mslman fatihler, yeni fethettikleri Msr'n en eski tarihlerinden beri var olan medeniyetine yeni bir medeniyet daha ilve etmilerdir. Burada yeni bir idar yap kurmular ve slmlatrma faaliyetlerinde bulunmulardr. Bizans hakimiyetinde gerek din ve gerekse vergiler ynyle zulm ve hakszlklara maruz kalan Msr'l Kbtler, slm ordusunu bir kurtarc gibi karlamlar, Kbt kilisesi bapapaz srgndeki I.Benjamin'in telkinleriyle, lkelerine giren mslmanlara her hibir mukavemet sonra yine gstermemilerdir. direnmiler, Rumlar ise, mslmanlar karsnda yenilgiden fakat Msr'daki

hakimiyetlerini koruyamayarak lkeyi terk etmek zorunda kalmlardr. Savala fethedilmesine ramen, Halife mer b. el-Hattb tarafndan, sulhen fethedilen lkeler statsne sokulan Msr da, Hz. mer ve vali Amr b. el-s tarafndan yeni bir idar yap kurulmu ve ehl-i zimme kabul edilen gayr-i mslim halka adaletle mumele edilmitir. Kur'an- Kerim'in emri gereince konulan ba vergisi cizye ve ilk defa Halife Hz. mer tarafndan uygulamaya konulan araz vergisi olan harac vergilerini, Bizans'n ar vergilerinden sonra sevinerek kabul eden gayr-i mslim teb'a, din yaantlar ynyle de kendi otonom sistemleri iinde braklm ve bu konuda tam bir hrriyete sahip olmutur. slmn ve mslmanlarn bu insancl yaklam sayesindedir ki, blgedeki slm fetihleri kalclk vasfna sahip olmu ve bu lke gnmze kadar slm olarak kalmtr. Ayrca, fethinden hemen sonra Msr'n, slm Devleti'nin bir vilyeti haline getirilip burada bir idar yapnn oluturulmas ve muhtelif mslman Arap kabilelerinin isknnn gerekletirilmesi, beraberinde slmlamay da getirmi ve Msr'daki fetihlerin kalclk vasfna sahip olmasnda nemli faktrler olmutur. Btn bunlara ilve olarak, Hz. Peygamber'in nlemeye alt Cahiliyye a kabile rekbetinin, henz Msr'n fethi yllarnda bastrlm duygular durumunda olmas ve mslman Araplarn, Emevler'in bilhassa son devirlerine nazaran daha duru bir slm anlayna sahip olmalar da slm'n Msr'da kalclk vasfna sahip olmasnn sebebleri arasnda saylabilir. 209

Msr'dan sonra fethedilen frikyye ve Marib'de de, slm fetih hareketleri, nce Halife Hz.Osman zamannda Abdullah b. Sa'd b. Eb Serh'in Msr valilii dneminde balam; ancak gerek Halife Osman b. Affann ldrlmesiyle neticelenen fitne hareketleri ve gerekse Hz. Ali'nin halifelii zamanndaki dahil mcadeleler, bu blgedeki slm fetih hareketlerinin durmasna sebep olmutur. Emevler dneminde, Muviye b. Eb Sfyan zamannda yeniden balayan, frikyye ve Marib seferleri; Hassan b. en-Nu'mn'n valiliine kadar istikrara kavuamamtr. Bu dnemdeki ilk fetih hareketi Muviye b. Hudeyc tarafndan balatlm ve bundan sonra fetihlerin tamamlanmasna kadar devam ettirilmitir. Ancak,bu fetih hareketleri zaman zaman inktaya uramtr. Muviye b. Hudeyc'ten sonra frikyye ve Marib seferine kan Ukbe b. Nfi, frikyye'nin gerek manada ilk ftihi olarak kabul edilmelidir. O, daha Amr b. el-s'n Msr'daki ilk valiliinden itibaren, Berka ve Trablusgarb murabtlnda bulunmas sebebiyle, ounluu Berber olan yerli halk ok iyi tanm bir karargh-ehir kurulmadan, blgede slm hakimiyetinin tesis edilemeyeceini anlamt. Bu sebeple o, 46/666 ylnda balad frkyye seferini 670 ylnda bitirmi ve bu tarihte Kayrevn ehrini kurarak be yl boyunca ehrin imr ve isknyla megul olmutur. Onun bu ehri kurmasndan sonradr ki, mslman ftihler, slm fetihlerindeki baz inktalara ramen, devaml olarak blgede kalabilmiler ve burada slmn yaylmasn salamlardr. Ukbe'nin azledilip yerine Ebu'l-Muhcir'in tayin edilmesi, bu iki ahs arasnda baz husumetlerin domasna sebep olmutur. Bu durumdan istifde eden Rumlar Berberlerle anlaarak her ikisini de Tehz'da katletmilerdir. Btn bunlarn neticesinde, Ukbe'nin ikinci valilii dneminde fethedilen Marib'deki baz yerler de dahil olmak zere, frikyye'de slm hkimiyetinin inktaya uramas kanlmaz olmutr. Ebu'l-Muhcir ve Ukbe b. Nfi'den sonra frikyye valiliine getirilen Zheyr b. Kays el-Belev'de Bizans donanmasyla Berka'ya kartma yapan Rumlar tarafndan ldrlnce, bu valinin frikyye'de yeniden tesis etmeye alt slm hakimiyetinin tekrar bir inhitt devresine girmesine sebep olmutur. Bu srada hilafet merkezinde ortaya kan ve Hicaz blgesinde halifeliini ilan eden Abdullah b. ez-Zbeyr ile Emev Halifesi Abdlmelik b.

210

Mervn'n mcadeleleri mslmanlarn fetih hareketlerinin bir mddet daha durmasna sebep olmutur. Abdlmelik b. Mervn'n hilafet mcadelesinden galip kmasndan sonra, slm ordusuyla frikyye'ye gnderilen Hassan b. en-Nu'mn, Ukbe'den sonra, frikyye'nin ikinci ftihi olmutur. Onun, bu blgeyi hakimiyet altna aldktan sonra en nemli icraat Kayrevn'da yeni divan tekilat kurarak, daha nce Msr ile balantl olan blgeyi idar yap ynyle bamsz ve dorudan hilafet merkezine bal hale getirmesi olmutur. Hassan b. enNu'mn'nn ikinci nemli icraat da Tunus'ta bir tersane kurarak frikyye'deki slm donanmasnn temellerini atm olmasdr. Hassan'dan sonra frikyye valisi olan Musa b. Nusayr', Marib fatihi olarak tanmlamak gerekmektedir. Onun valilik dnemi blgedeki slm fetih hareketlerinin daha da canland bir zaman dilimi olmutur.Marib'in fethi onun valilii zamannda tamamlanm ve bylece Kuzey Afrika tam anlamyla slm hakimiyetine girmitir. Mslmanlarn Endls'e kmas ve Tunus'taki tersanenin gelitirilerek Akdenizde'ki Bizans hakimiyetinin nemli lde krlmas da Musa b. Nusayr dneminin nemli olaylar arasndadr. Musa b. Nusayr'dan sonra ise, Marib'de tam bir karklk ve dahil mcadeleler dnemi balamtr. Bu dnemin tek istisnas ise Halife mer b. Abdlaziz'in frikyye valisi smail b. Ubeydillah'n valilii dnemi olmutur. Halife mer b. Abdlaziz'in slm yayma politikasna paralel olarak frikyye'de de slmlatrma faaliyetlerine hz verilmi ve gnderilen mbelliler sayesinde frikyye ve Marib'deki Berberlerin hemen tamam mslman olmutur. Ancak, smail b. Ubeydillah'tan sonra Emevler'in sonuna kadar frikyye ve Marib'de daima dahil karklklar hkm srmtr. Basiretsiz valilerin sebep olduu karklar, nce Arap-mevl mcadeleleri eklinde balam, daha sonra buna Kays-Kelb kabileleri arasndaki cahiliyye a kabile rekbetlerinin tahrik ettii iktidar mcadelesi de eklenmitir. Bu arada mslman Araplar tarafndan dlanan Berber mslmanlar blgeye gelen hariclerin, slm kardelii ve msavt gibi propagandalarnn tesirinde kalarak haric olmulardr. 211

Hariclii kabul eden bu Berberler belli bir gce ulatktan sonra kendi ilerinden birini halife tayin ederek, onun liderliinde siyas bamszlklarn kazanmak iin mcadelelere balamlardr. frikyye valisi Ubeydullah b. el-Habhb'n Haric-Berber isyanlarn bastrmas da, blgedeki karklar nlemeye yetmemitir. Esasen, devam edegelen Kays-Kelb mcadeleleri yeniden hz kazanm ve bir Kelb olan Abdurrahman b. Habib el-Fihr isyan ederek frikyye valiliini ele geirmi ve bamszln iln etmitir. Ancak, onun bamszl ksa srmtr. Blge, ondan sonra Abbaslerin hakimiyetine girmise de, devam edegelen dahili mcadeleler istikrar yeniden bozmu, frikyye ve Marib'de pek ok hanedann domasna sebep olmutur. Grld gibi, mslman Arap ftihler slm'a duru bir ekilde bal kaldklar ve i istikrr saladklar dnemlerde fetihlerine devam edebilmi ve slm'n frikyye ve Marib'de yaylmas konusunda baarl neticeler almlardr. Ancak, gerek ahs ve gerekse kabile rekbeti eklindeki mcadeleler, bunlarn yannda gayr-i Arap unsura, yani Mevl'ye kar Araplk taassubu iine girdiklerinde ise slm fetih hareketleri durmu, bunun neticesi olarak da frikyye ve Marib'de slm hkimiyeti ancak uzun yllar sonra kurulabilmitir.

212

BBLYOGRAFYA ABBOTT, Nabia; The Kurrah Papyri From Aphrodito in the Oriental Institute, Chicago 1938. ABDLAZZ Salim, Tarihu'l-skenderiyye ve Hadratuh fi'l-Asri'l-slm, skenderiyye 1982. ________;el-Bahriyyeti'l-Msriyye f Asri'l-Fatm (Tarihu'l-Bahriyyeti'l-Msryye), Msr 1973. ________;Trihu'l-Marib fi'l-Asri'l-slm, skenderiyye 1986. ________;el-Maribu'l-Kebir, I-II, skenderiyye 1981. ________;Tarihu'd-Devleti'l-Arabiyye, I-II, skenderiyye 1979. ABDLAZZ Salim-Muhtar bdi; Trihu'l-Bahriyyeti'l-islmiyye f Msr ve'm, Beyrut 1981. ________;Trihu'l-Bahriyyeti'l-slmiyye fi Havdi'l-Bahri'l-Mutavasst, Tarihu'l-Bahriyyeti'lslmiyye f'l-Marib ve'l-Endls, Beyrut 1960, II cilt. A Biblical Cyclopaedia, London 1870 ABDLAZZ Salim-Muhtar Ibad; Trihu'l-Bahriyyeti'l-slmiyye f Havdi'l-Bahri'lEbyadi'l-Mtevasst, el-Bahriyyet'l-slmiyye f Msr ve'-am, I, Beyrut 1981. ________;Trihu'l-Bahriyyeti'l-slmiyye f Havdi'l-Bahri'l-Ebyadi'l-Mtevasst, Tarihu'lBahriyyeti'l-slmiyye fi'l-Marib ve'l-Endels, II , Beyrut 1969. ABDLAZZ Seleb; Trihu imli'l-frky (thk. Muhammed Mezl-Beir Selme), Beyrut 1407/1987. ABDF Muhammed Abdllatif; el-lemu'l-slm fi'l-Asri'l-Umev, ? 1404/1984. ABU'N-NASR, Jamil M.; A.History of the Marib, Cambridge 1980 (II.Bask). ADEV, brahim Ahmed; ed-Devlet'l-slmiyye ve mparatoriyyet'r-Rm, Kahire 1958 (II.Bask). Ahbru Mecm'a (thk. brhim el-Ebyr), Beyrut 1401/1981. AHMED B. HANBEL, Ebu Abdillah (241/855); Msned, I-V, stanbul 1413/1992. AKRAM, A.I.; The Musylim Conquest Egypt and North Africa, Lahore ? AKT, Oktay; Roma mparatorluk Tarihi (M..27-M.S.395), stanbul 1985. ALEV, Muhammed b. Akl b. Abdillah el-Hseyn; Kitbu'n-Nehihu'l-Kfiye li-men Yetevell Muviye, Haydarabd Dakkan ?. ALTUNCU, Muhammed; Ukbe .b.Nfi Ftihu Libya ve'l-Marib, Bingazi 1975. 213

ARNOLD, T. W.; ntir- slm Tarihi (trk. Hasan Gndzler), Ankara 1982, (II. Bask). ATAR, Fahreddin; slm Adliye Tekilat, Ortaya k ve lerleyii, Ankara 1979. AZZ Ahmed; Tarihu Skllyyeti'l-slmiyye (ta'rib. Emin Tevfik et-Tayb) ? ? BAYDUR, Nezaht; mparator Iullianus, stanbul 1982. BAYNES, Norman H.; el-mparatoriyyetu'l-Bizantyye, (ta'rib. Hseyin Mu'nis-Muhammed Yusuf Zayed), Kahire 1957. BECKER, H.C.; "Historische Studien ber das Londoner Aphroditowerk", Der slam, II, 359371, Strassburg 1911. ________;"Msr", .A., VIII, 219 vd.; "Babilon", .A, II, 180; "Aynu ems" .A., II, 69-70, stanbul 1971. ________;"Neue Arabische Papiry des Aphroditofundes", Der slam, II, 245-268, Strassborg 1911. BEKR, Abdullah b.Abdilaziz el-Bekr el-Endls (279/892); Mu'cem Me'sta'cem (thk. Mustafa es-Sekk), I-IV, Beyrut 1938 (III.Bask). BELZUR, Ahmed b.Yahya (279/892); Fthu'l-Buldn (thk.Muhammed Rdvn), Msr 1350/1932 (Selahaddin el- Mneccid nerinden Trke'ye ev. Mustafa Fayda, Ankara 1987) BELL, Alfred; el-Firaku'l-slmiyye fi'-imli'l-Ifrik Mine'l-Fethi'l-Arab Hatta'l-Yevm (Franszca'dan Arapa'ya ev. Abdurrahman Bedev), Beyrut 1981 (II.Bask). BELL, H.I.; "Translations of the Greek Aphrodito Papyri in the British Museum", Der slam, II, 269-283, Strassborg 1911. ________;"Translations of the Greek Aphrodito Papyri in the British Museum", Der slam, II, 372-384, Strassborg 1911. ________;"Translations of the Greek Aphrodito Papyri in the British Museum", Der slam, III, 132-140, Strassburg 1912. ________;"Translations of the Greek Aphrodito Papyri in the British Museum", Der slam, III, 369-373, Strassborg 1912. ________;"Translations of the Greek Aphrodito Papyri in the British Museum", Der slam, IV, 87-120, Strassborg 1913. ________;"Translations of the Greek Aphrodito Papyri in the British Museum", Der slam, XVII, 4-8, Strassborg 1928.

BUTLER, Alfred C.; Fethu'l- Arab li- Msr (ta'rib. Muhammed Ferid Ebu'l- Hadd)

214

CEHYAR, Muhammed b.Abds (331/942); el-Vzer Ve'l-Kttb (thk. Mihail Avvd), Msr 1401/1980. CEML, Raid Abdullah; Trihu'd-Devleti'l-Arabiyyeti'l-slmiyye, Riyad 1983 (II.Bask). CEVAD AL; el-Mufassal f Tarihi'l-Arab Kable'l-slm, I-VIII, Beyrut 1971. CUNCAN, Habib; Dirst fi't-Tarihi'l-ktisd ve'l-ctim' li'l-Maribi'l-slm, Beyrut 1986 (II.Bask). AATAY, Neet; slm ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, Ankara 1982 (IV. Bask). ________;"slamiyetin Yayl Srasnda Arabistan Komu Memleketlerin Durumu", A...F. Dergisi (1962), Ankara 1963. DARM, Eb Muhammed Abdullah b. Abdirrahman (255/869), Snen, I-II, stanbul 1413/192. DYARBEKR, Huseyn b.Muhammed b.el-Hasan (982/1574); Trihu'l-Hams fi Ahvli Enfesi Nefs, I-II, Beyrut 1283. EB DVUD, Sleyman b. el-E'as (275/888), Snen, I-V, stanbul 1413/1992. EB DIYK, Salih Muhammed Feyyz; el-Veciz f Tarihi'l-Marib ve'l-Endels mine'l-Feth il Bidyeti Asri'l-Murbtn ve Mulki't-Tavif, rbed 1988. EB UBEYD, el-Ksm b.Sellm (224/839); Kitbu'l-Emvl (thk. Muhammed Halil Herrs), Kahire 1401/1981 (III.Bask). EB YA'LA EL-FERR, Muhammed b.el-Huseyn (458/1066); el-Ahkmu's-Sultniyye (thk. Muhammed Hmid el-Faky), Kahire 1386/1966 (II.Bask). EB YAHYA, Muhammed Hasan; Nizmu'l-Arz f Sadri'd-Devleti'l-slmiyye, Ammn 108/ 1988. EB YUSUF, Yakb b.brhim (182/798); Kitbu'l-Harc, Kahire 1397 (VI.Bask), (ev. Ali zek, stanbul 1973). EBU'L-FEREC, Abdurrahman b. Ahmed b. Receb el-Hambeli (795/1392-1393); el-stihrc liAhkmi'l-Harac, Beyrut 1405/1985. EBU ZEKERRYA, Yahya b.Bekr (?); Kitbu Siyeri'l-Eimme ve Ahbrihim el-Ma'ruf biTrihi Eb Zekerriya, (thk. smail el-Arab) Beyrut 1402/1482. (II.Bask). EMNOLU, Ahmed; V.Rid Halife mer b. Abdlaziz, stanbul 1984. ENDELS, Muhammed b.Muhammed (Veziru's-Serrc) (1149/1734); el-Hulel'sSndsiyye fi Ahbri't-Tunsiyye (thk. Muhammed el-Habb el-Hle), I-III, Beyrut 1984. ERKAL, Mehmet; slm Vergi Hukuku, Hulef-i Raidn ve Emeviler Devri, Erzurum 1981 (Baslm doktora tezi).

215

FAYDA, Mustafa; " At", .A (TDV), IV, 33-34. ________;"Hz.mer'in Divn Tekilt "(Doutan Gnmze Byk slm Tarihi), stanbul 1986,II, 107-176. ________;Hz.mer Zamannda Gayr-i Mslimler, stanbul 1989. ________;"Hz. mer ve Ticret Mallar Vergisi Veya Ur-I-II", A...F.D., Ankara 1981, c:XXV, s.169-178; Ankara 1983, c: XXVI, s.327-334. FEHM, Ali Muhammed; el-Bahriyyet'l-slmiyye f ark'l-Bahri'l-Mutavasst mine'lKarni's-Sbi' il'l-iri'l-Mild (Tarihu'l-Bahriyyeti'l-Msryye) Yay. Msr Arap Cumhuriyeti, Msr 1973. FERLGL, Mevlt; Hulef-i Ridn Dneminde Mehur Komutanlar, zmir 1990 (Baslmam doktora tezi). FILALI, Ethem Ruhi; bdiyye'nin Douu ve Grleri, Ankara 1983. GERLOF Van Vloten, , Emevi Devrinde Arap Hakimiyeti, ia ve Mesih Akideleri zerine Aratrmalar (trk. Mehmet S. Hatipolu), Ankara 1986. GOTTSCHALK, H.L.; "Nodafrika unter den Muslimen", Bustan 11, (1970). HALFE B. HAYYAT (240/854); Tarihu Halifeti'bni.Hayyat (thk. Sheyl Zekkr), I-II, Dmek 1968. ________;Kitbu't-Tabakt (thk. Sheyl Zekkr), I-II Dmek 1966. HALL, mdddn; mer b. Abdlazz Dnemi ve slm nklb (trk. Ubeydullah Dalar), stanbul 1984. HAMDULLAH, Muhammed; slm'da Devlet dresi, (mt. Kemal Kuu), Ankara 1979 (IV. Bask). ________;slm Peygamberi (terc. Salih Tu), I-II, stanbul 1400/1980 (IV.Bask) ________;Mecmat'l-Vesiki's-Siysiyye li'l-Ahdi'n-Nebiyyi ve'l-Hilfeti'r-Ride, Kahire 1941. ________;slm Messeselerine Giri, (trk. .Sreyya Srma), stanbul 1984. HAREKAT, brhim; el-Marib 'Abre't-Tarih, I-II, Dru'l-Beyd 1984 (II.Bsk.) . HASAN brahim Hasan-Ali brahim Hasan; en-Nzumu'l-slmiyye, Kahire ?. HASAN brahim Hasan; ntiru'l-slm fi'l-Kreti'l-frikyye, Kahire 1963 (II. Bask) HASAN, brahim Hasan; Siysi, Din, Kltrel ve cm slm Tarihi, (ev. smail YiitSadrettin Gm), I-VI, stanbul 1985-1986. ________;Tarihu'd-Devleti'l-Ftmyye fi'l-Marib ve Msr ve Suriye ve Bildu'l-Arab, Msr 1981 (IV.Bask.).

216

HASAN Hsn Abdlvehhab, Varakt Ani'l-Hadrati'l-Arabiyye bi frikyyeti't-Tunsiyye, IIII, Tunus 1965-1981. . HIDIR, Abdlalm Abdurrahman, el-slm ve'l-Mslimn f frikyyeti'-imliyye, Cidde 1406/1986. HTT, Philip K.; slm Tarihi, (ter. Salih Tu), I-IV, stanbul 1981. HZMETL, Sabri, "Tarihi Rivyetlere Gre Hz. Osman'n ldrlmesi", A...F. Dergisi, Ankara 1985, XXVII, 149-176. HSEYN Mu'nis; Fethu'l-Arab li'l-Marib, (Kahire, 1366/1947). _________;Trihu Msr mine'l-Fethi'l-Arab il en Dehalehe'l-Ftmiyyn (Trihu'lHadrati'l-Msriyye), I-II, ? ? BN A'SEM EL-KF, (314/926); Kitbu'l-Fth, I-IV, Berut 1406/1986. BN ABDLHAKEM, Abdullah (214/829); Siretu mer b.Abdilaziz Al m Ravhu'l-mm Mlik b.Enes ve Ashbuh (thk. Muhmmed el-Kal'aci), Haleb ?. BN ABDLHAKEM, Ebu'l-Kasm Abdurrahman b.Abdillah (257/870-871); Fthu Msr ve Ahbruh (nr. C.C.Torrey), Leiden 1922. BN'L-CEVZ, Cemaluddin Ebu'l-Ferec Abdurrahman b.Ali Muhammed (597/1201); Menkbu Emiri'l-M'minin mer b.el-Hattab (thk. Zeyneb brahim el-Krt), Beyrut 1407/1987 (III.Bask). BN CBEYR (614/1217); Rhle, Beyrut 1384/1964. BN'L-IZR, Muhammed el-Merke (695/1295); Kitbu'l-Beyni'l-Murib f Ahbri Endels ve'l-Marib (thk. G.S.Colin-I.Lewi Provenal), I-II, Leiden 1948. BN'R-RAKK el-Kayrevni ( ? ); "Tarihu friky ve'l-Marib" (nr. M. Talbi), Etudes d'Histoire Ifriqyenne, Faculte Des Lettres Et Sciences Humaines De Tunis, c:XXVI, Tunus 1982. BN FAKH EL-HEMEZN, Eb Bekr Ahmed b.Muhammed (3/10.Asr); Muhtasaru Kitbi'l-Buldn (Ed. M.J.De Goeje), Leiden 1967. BN HACER EL-ASKALN, ihbddin Ahmed b. Ali(852/1448); Tehzbu't-Tehzb I-XII, Beyrut 1325-1326. BN HALDUN, Adurrahman b.Muhammed (808/1405-1406); Kitbu'l-'ber ve Divnu'lMbtede-i ve'l-Haber f Eyymi'l-Arab ve'l-Acem ve'l-Berber ve Men sruhum min Zevi'sSultani'l-Ekber, I-VII, Beyrut 1391/1971. BN HALLKAN, Ebu'l-Abbs emsuddn Ahmed b.Muhammed b.Eb Bekr (681/1281); Vefeyt'l-A'yn ve Enb Ebni'z-Zemn (thk. hsan Abbs), I-VIII, Beyrut 1397/1977. 217

BN HAVKAL, Ebu'l-Kasm (4/10.Asr); Kitbu Sreti'l-Arz (nr. H.Kramers), I-II, Leiden 1938 (II.Bask). BN HAZM, Eb Muhammed Ali b.Ahmed b.Sa'd (456/1064); Cevmiu's-Sre (thk. hsan Abbas-Nasruddin el-Esed), Kahire ?. BN HURDAZBH Ebu'l-Ksm Ubeydullah b. Abdillah (280/893); Kitbu'l-Meslik ve'lMemlik (Ed. M.J. De Goeje), Leiden 1967. BN IYS, Muhammed b.Ahmed el-Hanef (928/1228); Bediu'z-Zuhr f Veki'i'd-Duhr IV, Kahire 140/1982 (II.Bask). BN'L-ESR, Izzddin Ebu'l-Hasen Ali b. Muhammed el-Cezer (630/1232); sd'l-Gbe f Ma'rifeti's-Sahbe (thk. Muhammed brahim el-Benn-Muhammed Ahmed ur-Muhammed Abdullvehhb Fyed), I-VII, ?, 1970. ________;el-Kmil fi't-Tarih, I-XII, Beyrut 1965, (terc. slm Tarihi, el-Kmil fi't-Tarih Tercmesi, I-XII, stanbul 1986). BN KAYYIM EL-CEVZYYE, emsddn Eb Abdillah Muhammed b.Eb Bekr (751/1350); Ahkmu Ehli'l-Zimme (thk. Subhi es-Salih), I-II, Beyrut 1401/1981 (II.Bask). BN KESR, Ebu'l-Fid (774/1372-1373); el-Bidye ve'n-Nihye (thk. Ahmed Eb Mlhm Ali Necb Atv- Fud es-Seyyid - Mehd Nsruddn - Ali Abd's-Stir), I-XIV, Beyrut 1409/1989 (V.Bask). BN KUTEYBE, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim (276/889); el-mme ve's-Siyse (thk. Tah Muhammed ez-Zeyn), I-II, Beyrut ?. (Eserin bn Kuteybe'ye nisbeti phelidir.) BN MCE, Eb Abdillah Muhammed b. Yezd (273/886); Snen, I-II, stanbul 1413/1992. BN MANZUR (630/711); Muhtasar Tarihu Dmek (thk. Rhyye en-Nahhs-Riyd Abdhamd Murad-Muhammed Muti' el-Hfz), I-XXIX, Dmek 140-1984. BN RSTE, Eb Ali Ahmed b.mer (4./10. asr); Kitbu A'lk'n-Nefse (Ed.: M.J. De Goeje), Leiden 1967. BN SA'D, Muhammed (230/845); et-Tabakt'l-Kbr (thk. hsan Abbas), I-IX, Beyrut 1968.4 BN SALH, Ubeydullah (?); "Nassun Cedd an Fethi'l-Arab li'l-Marib" (nr. Lewi Provenal) (ta'rib ve ta'lik. Hseyin Mu'nis), Ma'hedi'l-Msr, Madrid 1373/1954, c.II, say: 12, sh.193-239 (1-47). BN TARBERD, Ebu'l-Mehasin Cemlddin Yusuf (874/1469); en-Ncmu'z-Zhire f Mlki Msr ve'l-Khire, I-XXII, Kahire 1383/1963. DRS, Hady Roger; Le Rcit D'al-Mlik Sur La Conqute de L'Ifrqy, (traduction annote et examen critique/, REI, Paris 1969, c: XXXVII, Fasikl-1(sh. 117-149) 218

DRS, Eb Abdillah Muhammed b. Muhammed (560/1166); Sfatu'l-Marib ve Ardu'sSdn ve Msr ve'l-Endels, Leiden 1968. HSAN Abbas; Tarihu Libya Mnz Fethi'l-Arab Hatt Matla''l-Karni't-Tsi''l-Hicr, Bingazi 1967. MADDDN, S. Muhammed; Endls Siyas Tarihi (terc. Yusuf Yazar), Ankara 1990. ISTAHR, Eb shak brahim b.Muhammed (340/951); Kitbu'l-Meslik ve'l-Memlik (Ed. M.D.De Goeje), Leiden 1967. JAEN de Nikiou (694'de hayattayd); Chronique, (Monumenta Cartographica Africa et Aegypt, Ed. Fuat Sezgin),(Msr Fethi ksmn derleyip nereden Youssouf Kamal), Frankfurt 1987, III, 21-27 (ev. Veysel Uysal, 1-15, baslmam tercme). JULEN, arl Andrei; Tarihu frikyye imliyye (ta'rib. Muhammed Mezl-Beir b. Selme)I-II, Tunus 1983 (II. Bask). KALKAAND, Ebu'l-Abbs Ahmed (821/1418); Subhu'l-A' f Sn'ati'l-n, I-XIV, Kahire 1357/1937. KSIM Abduh Kasm; Ehl'z-Zimme fi Msri'l-Usri'l-Vust, Kahire 1979 (II. Bask). KF, Seyyide smil; el-Veld b. Abdilmelik (86-94/ 705/715), Msr 1962. ________;Msr f Fecri'l-slm, Kahire 1970 (II. Bask). KAZVN, Zekeriyy b. Muhammed b. Mahmd (682/1283); sru'l-Bild ve Ahbru'l-Ibd, Beyrut ?. KEHHALE, mer Riza; Mu'cemu Kabili'l-Arab, Beyrut 1402/1982 (III. Bask). KELB, Ebu'l-Mnzir Him b.Muhammed b. es-Sbit (204/819); Cemheret'n-Neseb (thk. Nci Hasan), Beyrut 1407/1986. KND, Eb mer Muhammed b.Yusuf (350/961); Kitbu'l-Vult ve Kitbu'l-Kudt (thk. Rhuvan Guest) Beyrut 1908. Kitbu'l-stibsr f Acibi'l-Emsr, Vasfu Mekke ve'l-Medine ve Msr ve Bildi'l-Marib, Dru'l-Beyd 1985. KUDME b. Cafer (310/922); Kitbu'l-Harc ve Sn'atu'l-Kitbe (thk. Muhammed Hseyn ez-Zebd), Badat 1981. KUTUB brhim Muhammed; en-Nuzumu'l-Mliyye fi'l-slm, Msr 1986 (III. Bask). _________;es-Siyset'l-Mliyye li-mer b. el-Hattb, Msr 1984. _________;es-Siyset'l-Mliyye li-Osmn b. Affn, Msr 1986. LAKBAL, Mus; el-Maribu'l-slm, Cezayir 1981 (II.Bask).

219

LAURA Veccia Vagleri, "Raid Halifeler ve Emev Halifeleri" (ev. lhan Kutluer), slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti (The Cambridge History of slm), I-IV, stanbul 1988. LEON el-FRK, el-Hasan b. Muhammed; Vasfu frikyye, (Franszcadan Arapaya terc. Muhammed Huceyy-Muhammed el-Ahdar), I-II, Beyrut 1983 (II.Bask). LEWS, Archibald; el-Kaviyy'l-Bahriyye ve't-Ticriyye f Havdi'l-Bahri'l-Mutavasst (5001100), (Arapaya ev. Ahmed Muhammed s), Kahire 1960. LOMBARD, Maurice, lk Zafer Yllarnda slm (ev. Nezih Uzel), stanbul 1983. MAKDS, emsddn Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed Eb Bekr (4/10. Asr); Kitbu Ahseni't-Teksim f Ma'rifeti'l-Eklim (Ed. M. J. De Goeje), Leiden 1967 (II. Bask). MAKRZ, Takiyyddn Ahmed (845/1442); el-Meviz ve'l-'tibr f Zikri'l-Htat ve'l-sr, I-II, Bulak 1270. MLK, Eb Abdillah Muhammed (4./10. asr); Riydu'n-Nfs f Tabakati Ulemi'lKayrevn ve frikyye ve Zhhdihim ve Nsskihim ve Seyru min Ahbrihim ve Fedilihim ve Evsfihim (thk. Ber el-Bekk), I-III, Beyrut 1403/1983. MANSEL, Arif Mfit; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971 (III. Bask) MAVERD, Ali b. Muhammed b.Habb (450/1058); el-Ahkmu's-Sultniyye ve'l-Vilytu'dDniyye, ? ? (terc.Ali afak, el-Ahkmu's-Sultaniyye, slm'da Hilfet ve Devlet Hukuku, stanbul 1396/1976. MES'D, Ebu'l-Hasan Ali b. Hseyn b. Ali (345/956); Kitbu't-Tenbh ve'l-rf, (Ed.: M. J. De Goeje), Leiden 1967. _________;Mrc'z-Zeheb ve Medinu'l-Cevher (thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamd), I-IV, Msr 1377/1958. MURD Kamil; Min Dikletynus il Duhli'l-Arab(Tarihu'l-Hadrati'l-Msriyye),I-II,? ? MSLM, Ebu'l-Hseyn Mslim b. el-Haccac (261/875); Sahih, I-II, stanbul 1413/1992. NA'NA', Abdlmecid; Tarihu'd-Devleti'l-Umeviyye fi'l-Endls (et-Trihu's-Siys), Beyrut 1986. NSIR, e-eyhu'l-Abbas Abbas b. Ahmed (?); Kitbu'l-stisk li Ahbri'l-Dveli'lMaribi'l-Aks, I-II, Dru'l-Beyd 1954. NVEYR, ihbuddn Ahmed b. Abdilvehhb (733/1333); Nihyet'l-Ereb f Fnni'l-Edeb (thk. Muhammed Ebu'l-Fadl brhim), I-XXIX, Kahire 1395/1975. OSTROGORSKY, Georg; Bizans Devleti Tarihi (ev. Fikret Iltan), Ankara 1986. MER Ferruh; Trihu Sadri'l-slm ve'd-Devlet'l-meviyye, Beyrut 1983.

220

ZEL, Ahmet; slm Hukukunda Milletleraras Mnsebetler ve lke Kavram, stanbul 1982. ZKUYUMCU, Nadir; "bn Abdilhakem", .A.(TDV), Baslmam madde. ________;"Kurre b. erk", .A.(TDV), Baslmam madde. RAHMN, Muhammed e-erf; Nizmu'-urta fi'l-slm il Evhiri'l-Karni'r-Rbi'i'lHicr, ? 1983. RN, rfan Mahmud; Hz. mer Dneminde Ekonomik Yap, (trk. Ahmet Kot), stanbul 1985. REYYS, Muhammed Ziyddin; Abdlmelik b. Mervn Muvahhidu'd-Devleti'l-Arbiyye Haytuhu ve Asruhu, Msr 1962. ________;el-Harc ve'n-Nzumu'l-Mliyye li'd-Devleti'l-slmiyye, Kahire 1977. ROSS, ttori; Libya Mnz'l-Fethi'l-Arab Hatta Sene 1911 (ta'rib. Halife Muhammed etTleys), Beyrut 1394/1974. SA'D, Osman; Urbet'l-Cezyir Abre't-Tarih, Cezyir 1982. SA'D Zall Abdlhamid; Tarihu'l-Maribi'l-Arab mine'l-Feth il Bidyeti Usri'l-Vust (Libya, Tunus, Cezayir, Marib), I-II, skenderiyye 1979. SAFED, Selahuddin Halil b. Aybek (764/1343); el-Vfi bi'l-Vefeyt (thk. kr Faysal), IXXIX, Beyrut 1401/1981. SAD b. Patrik (328/939-940); Kitbu't-Tarih, Beyrut 1909. SAN'N, Eb Bekr Abdurrazzk b. Hemmm (211/826-827); el-Musannef (thk. Habiburrahman el-A'zam), I-XI, Beyrut 1390/1970. SAYI, Ali; Firavun, Hmn ve Karun Karsnda Hz. Musa, stanbul 1992. SAYILI, Aydn; Msrllarda ve Mezopotamyallarda Matematik, Astronomi ve Tp, Ankara 1982. SELEB, Abdlaziz, Tarihu imli Afriky (thk. Muhammed Mezli-Beir Selme), Beyrut 1407/1987. SEYYDLEHL, Abdlazz; el-Halifet'z-Zhid mer b. Abdlazz, Beyrut 1970 (IV. Bask). SL, Eb Bekr Muhammed b. Yahya (335/946); Edeb'l-Kttb (nr. Muhammed Behet elEser), ? ? SUYUT, Cellddn Abdurrahman b. Eb Bekr (911/1505); Tarihu'l-Hulef (thk. Muhammed Muhyiddn Abdlhamid), Msr 1371/1952. ________;Husn'l-Muhdara f Tarihi Msr ve'l-Khira, I-II, Msr 1967.

221

SVEYD, Ebu'l-Fevz Muhammed Emin(1246/1830); Sebiku'z-Zeheb f Ma'rifeti Kabili'lArab, Beyrut 1406/1986. AF, Muhammed b. dris (204/819-820); el-mm (thk. Muhammed Zehr en-Neccr) IVIII, Beyrut 1393/1973 (II. Bask). TABER, Eb Ca'fer Muhammed b. Cerr (310/922); Tarihu'l-mem ve'l-Mlk (thk. Muhammed Ebu'l-Fadl brahim), I-XI, Beyrut (1387/1967).Ayrca Ed. M.J. de Goeje, I-III, 1879-1881. TH, Abdlvhid Znnn; "el-Feth ve'l-stikrru'l-Arabiyyi'l-slm f imli friky ve'lEndels, el-Messiruhu'l-Arab", Mecellet Fasle Tarihiyye Muhkeme Ta'n bi-uni't-Trih ve't-Trsi'l-Arab ve'l-lmiyye'l-lem, Badat 1403/1987, sene: 13, say: 32. TALB, Muhammed; "frikiy", EI2, Leiden 1979, III, 1047-1049. TAMV, Sleyman Muhammed; mer b.el-Hattb ve Usl's-Siyse ve'l-dret'l-Hadse, bidin 1969. TEDMR, mer Abdsselm; Tarihu Trablusam, Beyrut 1984. TERZ, Mustafa Zeki; Hz. Peygamber ve Hulef-i Ridn Dnemlerinde Asker Tekilt, Samsun 1990. TIMR, Muhammed b. Amr; Tlemsn bre'l-Usr, Cezyir 1984. TRTTON, A. S.; Ehlu'z-Zimme fi'l-slm (Arapa trc. Hasan Habe), Msr ? TU, Salih; slm Vergi Hukukunun Ortaya k, stanbul 1984. TMER, Gnay-Kk, Abdurrahman; Dinler Tarihi, Ankara 1988. VEK, Muhammed b. Halef b. Hayyn (306/918); Ahbru'l-Kudt, I-III, Beyrut ? VERSLN, el-Huseyn b. Muhammed (?); Nzhet'l-Enzr f Fadli lmi't-Tarih ve'l-Ahbr, Beyrut 1974 (II. Bask). WATT, Montgomery; slm Dncesinin Teekkl Devri (ev. Ethem Ruhi Flal), Ankara 1981. WELHAUSEN, Julis; slmiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Pertileri (ev. Fikret Iltan), Ankara 1989. ________;slamn En Eski Tarihine Giri (ev. Fikret Iltan), stanbul 1960. ________;Arap Devleti ve Skutu, (ev. Fikret Iltan), Ankara 1963. YAHYA b. Adem el-Kure, (203/818); Kitbu'l-Harac (thk. Ahmed Muhammed akir) ? 1384 (II. Bask). YAKB, Ahmed b. Eb Ya'kb (292/904); Kitbu'l-Bldn (Ed.: M. J. De Goeje), Leiden 1967. 222

________;Tarihu'l-Yakub, I-II, Beyrut ?. YAKUT el-HAMEV, ihbuddn Eb Abdillah (626/1229); Mu'cemu'l-Bldn (thk. Ferdinand Wstenfeld) I-VI, Leipzig 1866. YEDYILDIZ, Bahaeddin; "Vakf", A, XIII, 153. YT, smail; "Abdlaziz b. Mervn", .A (T.D.V.), I, 192. YILDIZ, Hakk Dursun; "Abdlmelik b. Mervn", .A. (TDV), I, 269. YVER, G.;"frikye", A., V/II, 939-940. _________;"Marib", A., VIII, 142-143. ZV, Thir Ahmed; Trihu'l-Fethi'l-Arab f Libya, Libya, ?. (III. Bask). ZEHEB, emsddn Muhammed b. Ahmed b. Osman (748/1347); Kitbu Dveli'l-slmiyye (thk. Fehim Muhammed eltt-Muhammed Mustafa brahim), I-II, Msr 1974. ________;el-ber f Haberi men aber, (thk. Selhuddn el-Mneccid), I-V, Kuveyt 1960. ZEYDN, Abdulkerim; Ahkmu'z-Zimmiyyn ve'l-Mste'minn, Beyrut 1408/1988 (II. Bask). ZBEYR, Eb Abdillah el-Mus'ab b. Abdillah b. el-Mus'ab (236/850); Kitbu Nesebi Kurey (thk. .Levi Provenal), Kahire 1953.

223