BZM AHISKA

Aylk Kltr Dergisi Yerel sreli yayn

Editrden
Muhterem Okuyucu, K mevsimi gelirken Bizim Ahska dergisinin sonbahar says size ulam oluyor. Halkmzn 65 sene nce ana vatan Ahskadan srgne gnderildii bu gnlerde, dergimizin sayfalarn kartrrken nasl duygu ve dnceler iinde olacanz yle byle tahmin ediyoruz. Evet, dile kolay, tam 65 sene geti o vahetin zerinden. Biz bu saymzda srgn hatralarna daha ok yer vermeye altk. O gnleri anlatanlar, o zalimlikleri yeniden yayorlar adeta. Allah byle bir gn kimseye gstermesin. diyorlar. Ama tarih unutmay asla affetmez; unutan da unutur! Nerede olursak olalm, yaananlar unutmamak, kltrmz her hl ve artta yaatmak mecburiyetindeyiz. Akl banda toplumlar da byle yapyorlar. Aksi takdirde ya yeni felketleri yaayacaz yahut da kaybolup gideceiz. Arkadamz Orhan Uravelli, srgn belgelerinden bazlarn Rusadan tercme etti. Bu belgelerin, genlerimize, insanlk lemine, gnmzn ve yarnn tarihisine hitap edeceini dnyoruz. Bendeniz, Kars, Ardahan ve Batum blgesini iine alan Elviye-i Selsenin 1878-1921 tarihleri arasndaki macerasn kaleme aldm. Bu saydan itibaren dergimizin sayfalarnda okuyacaksnz. 15 Kasm 1944 Srgnyle ilgili hatralar ve portreleri merakla okuyacanz umuyoruz. Srgn yaayan Bahadr Metan Enverolu, 65. Yl duygularn yazd. Ahskal genlerimizden Melike dris, Nilfer Devriova, Sabir Askerov, ahismail Binaliolu ve Ali Aliolunun yazlar, farkl azlardan derlenen srgn hikyeleridir. Bu sayda, Hasan Torun, nal Kalayc, Turgay Akkoyun ve lk nal, kltrmzn muhtelif ynlerini ele alan yazlar hazrladlar. Btn arkadalarma gnlden teekkr ederim. Haberler ve dier yazlar Her sayy daha gzel bir ekilde sizlere sunmann gayreti iindeyiz. Madd ve manev destee her zaman ihtiyacmz vardr. Ahskayla ilgisini kesmeyen, oraya gelen hemehrilerimizle ilgilenen; Posofta ve evrede dergimizin daha ok kii tarafndan okunmas iin samim gayretini esirgemeyen Posof Kaymakam Muammer Kken Beye iten teekkrlerimizi sunarz. Baki selm ve dua ile. Yunus ZEYREK

Yl: 6 Say: 16 Sonbahar 2009 ISSN: 1305 -1997 Sahibi ve Sorumlu Yaz leri Mdr Yunus Zeyrek Yayn Kurulu Nevzat Pakdil, Prof. Dr. Yavuz Akpnar Prof. Dr. lyas Doan, Dr. Ali Kurt nal Kalayc, Orhan Uravelli Yunus Zeyrek Redaksiyon Nusret Kopuzlu Ynetim Adresi Varlk Mah. Beypazar Cad. No:39/1 Akkpr-ANKARA Tel: 0312 342 49 12 Kapak lm Treni / Rstem Eminov Haberleme P. K. 24 Maltepe-ANKARA www.ahiska.org.tr e-posta zeyrek.y@gmail.com bizimahiska@ahiska.org.tr Posta eki Nu. 403598 Banka: Akbank Gazi ubesi Hesap No: 932-85894 Tasarm - Bask Payda Yaynclk nklap Sk. rnek h. 8/68 Kzlay/ANKARA Tel: 0.312.435 98 43 www.paydayayincilik.com Bask Tarihi : 20 Kasm 2009

Okuyucularmzn ve hemehrilerimizin Mbarek Kurban Bayramn en samim duygu ve dileklerle tebrik ederiz.

Bizim Ahska
Bizim Ahska

Bizim

Sonbahar 2009

Ahska
19 24 32 30 44 54
2
Bizim Ahska

1 Editrden 3 Ahskallara Mektup: Vatanda Hayat Var! Bizim Ahska 4 Bu Halkn Talihiyle Oynamak Olmaz! Prof. Dr. amil Gurbanov 7 Bir Gecenin inde (iir) ahismayil Adignl Resm 8 SovyetUravelli Belgelerinde Ahska Srgn Orhan 12 Doksan Harbi ve Esaret Yllar-I Yunus Zeyrek 18 Ahskal nar Ana Nilfer Devriova 20 Krgzistanda Yaayan Ahska Krtleri-I Nilfer Devriova 24 Ahskal Raziye Nine Anlatyor Sabir Askerov Ahskal Gazi ve ehitler 26 Muhammet zzetolu 25 Ahska Manileri Sabir Askerov 28 Srgnde Ak ve Hsran Melike dris 30 Rahim Dedenin Dram ahismail Binaliolu 31 Kara Vagonlar (iir) ahismayil Adignl 32 Makbule Nine Konuuyor Ali Aliolu 34 Ardanuta K Hazrlklar lk nal ve evresinin Elencelik Oyunlar 38 PosofKalayc nal 42 65 Yl Geldi Geti Bahadr Metan Enverolu 44 avatn irin Bir Ky: Yavuzky Turgay Akkoyun 46 Ahska Trkleri Soykrmnn 65. Yldnm Dr. brahim Agara 48 avatta Sylenen Bilmeceler-II Hasan Torun Amasyann Altn Tarihi 50 nal Kalayc 52 Zaim Dedenin Anlattklar Nilfer Devriova 53 Haberler

Ahskallara Mektup:

Vatanda Hayat Var!

Bizim Ahska

Yllar var ki insanolu gezegenlere trmanmaktadr. Hatta yakn zamanda, su olup olmadn anlamak iin Ay topraklar bombaland. Sadede gelecek olursak, bir zamanlar atalarmzn en-bd yaad vatanmz Ahska topraklarnda, insanolunun arad su, hava ve ekmek ziyadesiyle var. Bir vahet tablosundan baka bir ey olmayan 1944 srgnnn zerinden tam 65 yl geti. 1944 Kasmnda halkmzn baht kararmt bir kere. Talih yzne glmedi. Halk, srgnden srgne gitti. inde vatan olmayan g hareketlerinin hangisi gnll olabilir ki Halkn bir ksm, ilk srgn yerleri olan Kazakistan, Krgzistan ve zbekistandan ayrld. Stalinin cehenneme gittii 1953ten sonra vatana dn abalar hep sonusuz kald. Bir ksm hayatlar, 1958de nce Azerbaycan, 1989-Fergana olaylar sonras Rusya ve Ukraynada yaamaya devam etti. Ardndan Trkiye ve ABD eklendi. Ama bunlarn hibiri vatan hasretini dindiremedi. Hibiri, halkmz bir vatan gibi kucaklamad. Aksine ayrlklar, hicranlar daha da oald. Gnll veya gnlsz de olsa, Grcistan, bir devlet olarak 1944 srgnn kabul etmi, 2007 ylnda vatana dnle ilgili bir kanun karmtr. Bu kanun, birtakm yanl, noksan ve belirsizliklerine ramen, vatann kapsn aralamtr. Ama selim bir aklla dndmz zaman, halkmzn vatana dn arzusu ve gayretiyle bu araln derecesini tayin edeceimiz kesindir. Sz konusu kanuna gre mracaat ederek uzun sre beklemeye gerek grmeyen bir ksm hemehrilerimiz, bugn Ahskada yaamaktadrlar. Hangi vicdan, elli civarnda aileden meydana gelen bu canlar orada byle kk bir grup hlinde yaamaya terk etmek ister?

Vatana dn iin mracaat sresinin dolmasna az bir zaman kald. 2009 ylyla birlikte bu sre de dolmu olacak. Yarm milyona yakn bir halkn hi olmazsa 2030 bini vatana dnmezse, tarih bunun hesabn hem Trkiye Cumhuriyetinden hem de tek tek bizlerden soracaktr. Ve bu topraklarda kalan atalarmzn ruhu peimizi brakmayacak, iki yakamz bir araya gelmeyecektir Artk kimse bizi Stalin dnemi metotlarla korkutmamaldr. Byk ve gl bir Trkiyenin komusu olan Grcistan da, hibir zaman kendisine zararl bir unsur olmam Ahskallar hakknda, mide bulandrc sz ve hareketlerden kanmaldr. te gryoruz: 65 seneden beri bu yurdun insan gurbetlerde ile ekerken bu topraklarn da yz glmemitir. Bir zamanlarn paa konaklar, tccar, geleni gideni olan Ahska bata olmak zere, Adign, Abastuban, Azgur, Aspinza ve Hrtz grenlerin ii yanmaktadr. Zira bu gzel memleket, mell mahzun bir hldedir. Hlbuki burada, alan, aln teri dken insandan baka her ey var! Tabiat btn gzellii ve cmertlii ile bizi bekliyor. Aziz hemehriler, bize den udur: Ya vatana dnecek, ata yurdunu yeniden enlendireceiz yahut da gidenlere yardmc olacaz! Btn mukaddes deerlerimiz, bize bunu sylyor. Gurbetlerde ayrlk var, hzn var, belki sonunda yokluk var. Vatanda mazi var, hatralar var, ata dedeler var. Vatanda berrak pnarlar, meyveye durmu aalar, sahibinin yolunu gzleyerek nefes alan toprak var. Vatanda hayat var

Bizim Ahska

Bu Halkn Talihiyle Oynamak Olmaz!

Prof. Dr. amil GURBANOV

Yeryznn en cefake en ba bell halklarndan biri, belki de birincisi Ahska Trkleridir. yle bir yere geldi ki, onlarn bana getirilen bunca bel azm gibi imdi de mill mensubiyetleri hakknda muhtelif cahilane mlhazalar ortaya atlyor. Hatta dilini ve denene deimeye kadar aklsz ve cahil teklifler ediliyor. (Bkz. Litereturnaya Gruziya dergisi, 1988, Nr. 8). Trklerin bazlarnn Grc soyad tamasna gelince, soyad mill mensubiyetin yegne ls deildir. Rus soyad tayan ok Grc (Sisianov, Mouravov, Andronikov) vardr ki onlarn Grc olduunu hi kimse inkr etmiyor. kincisi, o zaman Grc soyad tayan Trkler buna cidd nem vermiyorlard. Grc soyad tayan mollalar da vardr. mer Faik yazyor ki, Trklerin yaad yerlerde suretle olursa olsun yreklerden Trklk duygusunu, azlardan Trk dilini karmak meyli, bir vakit ok glenmitir. Hatta Trk olan Aliolunu mecburen Alidze yazmak Trk soyadlarn bu ekilde deimek siyaseti ortaya kmtr. (Ak Sz gazetesi, 18 Ocak 1917) Lkin onlar, kalben de ruhen de Trklnde kalmlar ve imdi de kalyorlar. Mehmed Emin Resulzadenin dedii gibi Trk halklarnn en gaddar ve kuduz dman Stalin ve onun Beriya gibi celltlar, bu halk tamamen ata yurtlarndan srdkten ve bunun zerinden 45 sene getikten sonra bu halk yeni adla anlmaya baland: Meshet Trkleri! Yani Grcistann Meshetya blgesinden Orta Asyaya srlm Trkler. yi ki bu ad verildi! Bu halkn yeri yurdu itiraf edilmi oldu! Yoksa imdiye kadar lkenin yarsna serpilmi bu cefake halka son yz ylda ne anayurtlarnda ne de yeni srgn yerlerinde insan gibi hr yaamak ksmet olmamtr. Son yetmi ylda onlar adeta eytan tuzana dmlerdir. Ahska Trkleri Kafkasta yaarken asrlar boyu

kendilerini Grcistanl olarak grmlerdir. En ok da Azerbaycanla nsiyet kurmulard. Tahsil yerleri Trkiye, faaliyet alan da oklukla Azerbaycand. Bu sevgi ba onlarn nde gelen aydnlarnda aka grlyordu. imdi Meshet Trkleri olarak adlandrdmz kardelerimizin o zaman yle hretli babalar vard ki onlar bizim maarif ve medeniyetimizin ilim ve ince sanatmzn inkifnda ok nemli rol oynamlar. Sadece unu sylemek yeterlidir ki, btn Azerbaycanda yeni tip ilk modern (usul-i cedde) mektebini geen asrn 90. yllarnda ekide ve amahda Muhammed Hafz Efendi eyhzade ile onun Ahskal hemehrisi mehur Molla Nasreddinci Faik Efendi Numanzade amtr. Onlarn her ikisi, eer yle demek gerekiyorsa Meshet Trklerindendi! Azerbaycanda kz mektebinin almas da onlarn faaliyetleri arasndadr. 1898 ylnda Tercman gazetesi yazyordu ki, amahda eyhzadenin kars ve kz tarafndan idare olunan bir kz mektebi almtr. Ksa zaman sonra Hafz Efendinin kz, efika Hanm Bakye, Hac Zeynel Abidin Tagyevin at ilk kz mektebine davet olunduundan amahdaki kz mektebi ile Gevher Hanm megul olmaya balamtr. Byk ir Sabirin aadaki iiri de bu mnasebetle yazlmtr: Mekteb-i nisvan lzumu herkese mefhum olar eyhzade amaz ise hakerim Gevher aar. efika Hanm, muallimlikten baka hem de Azerbaycann ilk kadn yazcsdr. Onun ok sayda hikyesi baslmtr. Rus ve Azerbaycan dillerinde nerolunan ki Yetim adl eseri byk rabet grmtr. Lkin bu muallime hanmn en byk yadigr, mehur cerrah Fuat Efediyev (Drt numaral Bak ehir hastanesi onun adn tayor) ve istidatl gazeteci-tercmeci dil Efendiyevdir. Biz

Bizim Ahska

bunlara Ahmet Pepinovu, Alaeddin Efendiyevi ve dierlerini de ilve edebiliriz. Bunlarsz Azerbaycan halknn mcadele tarihi eksik kalr. Onlar yetitiren Ahska Trkleridir. Onlar, hibir zaman, kendileriyle Azerbaycan Trklerini ayr grmemilerdir. Her ikisinin hrriyeti yolunda mcadele etmi, bu ie mr sarf etmilerdir. Peki, biz onlar iin ne yapmz? Aslnda hibir ey! Ahska Trkleri, birok defa gzmzn nnde yalnz braklmlardr. Ama biz susmuuz, t karmamz. Yalnzlk ise faciadr. Bunun acsn da, faciasn da son iki ylda grdk ve tattk. air Bahtiyar Vahapzadenin dedii gibi: Yapra tez solar tek aacnda, Arkas yoktursa niye solmasn? Meeler sultan, meeler ah Aslann z de yalgz olmasn. Bu halk, yalnzln acsn en ok Birinci Dnya Sava yllarnda hissetti. Rus ordusunun Hristiyan taassupuluuna gvenen Ermeni canileri, yerli hainlerle birlikte onlar vahicesine krd ve onlarn mill erefini rencide ettiler. Btn halk topyekn yok edip hayat sahnesinden karmaya altlar. Onlarn habis niyetini, alaka plnlarn Sovyet devrindeki babalar devam ettirdiler. Son derece hmanist ve alkan olan bu insanlar, akla smaz vahiliin kurban oldular. Azgnlk ald ban gitti, kimse dur diyemedi. Kars, Ardahan ve baka yerlerde ahali kltan geirilmi, baz ky ve kasabalarda btn ocuklar ve yallar vahicesine krlm, kk yataki ocuklarn az bir ksm kap etrafa dalmtr. O zaman bu ocuklarn toplanp yetimler evinde terbiye olunmas veya ayr ayr ailelere paylatrlmas hakknda ok konuuldu. mer Fak yrek ars ve gzyalar ierisinde yazyordu: Ey hamiyetli Bakller! Ey Genceliler! Adallar, amahllar, ekililer! Yzm size tutup yalvaryorum. Her biriniz on, on iki ocuk gtrp baknz. Bir dnnz, sizin kucanza can atan yavrular kimlerdir? Evi, eii viran olmu, anas babas boazlanm, on bir, o n iki yanda bacs aylarla canavarlarn elinde kala kala delirip telef olmu, btn akrabalar yok edilmi, yar can kalm z millet yavrularmzdr. (Yeni kbal, 3 Haziran 1915). Snr blgelerindeki Trklerin vahicesine krgn yllarca devam etmi ve akla smaz ekil almtr. Ahmet Cevdet Pepinov yazyordu: Anadoludan lm sedalar geliyor! Anadoludan sabi sbyann h naleleri, kadnlarn iniltileri iitiliyor. Irz yok, namus yok! Balta-demirle, tfek sngsyle, tala

kayayla, kurunlarla kryorlar. Canm insan deil mi bunlar? (Ak Sz 20 Austos 1917). Mesele uradadr ki, bunlar da insan idiler ama ne o zaman ne de imdi, ne arlk artlarnda ne de Sosyalizm devrinde onlara insan muamele yaplmamtr. ar, az ok kendini kk halklarn koruyucusu gibi gsterse de Sosyalizm devrinde (Stalin devri) Ahska Trklerinin btn insan hukuklar haksz yere inenmitir. Hkmet onlara hkmetlik etmedi, aksine onlarn canna kyd! Bu uygulama imdi de devam ediyor. Hatta geen yl Ferganada onlarn bana getirilen musibeti beeriyet imdiye kadar ne grm ne de iitmitir. Sivil ahali fkeli kalabalk tarafndan diri diri yaklmtr. Balar kesilip ie geirilmi, evleri atee verilmi, onlar iin asl maher gn balamtr. Btn mrn zillet ierisinde geirmi olan bir ana, gazetecilere diyor ki: Benim ocuumu, kk olumu ekyalar yabaya geirip havaya kaldrdlar! Kzlarmz zorladlar, kesilen balar kargya geirdiler. (Sovetskaya Rossiya gazetesi, 13 Temmuz 1989). Nedense Ahska Trklerinin btn son asr boyu bana getirilen musibetler, tyler rpertici facialardan ibarettir. Bu ne tlsmdr, anlamak mmkn deil. Vatan muharebesinin alevleri yanarken, Ahska Trklerinin bana yeni ateler dt! Kaplar kilitli, aileler basz kald. Sadece onlardan cephelerde silh altnda vuruan krk bin kii vard. (Trud, 8 Eyll 1988). Bunlarn ou cepheye gnll gitmiti. Yirmi be bini sava meydannda kald. Bir daha dnmediler. (zvestiya, 9 Mays 1989) Zaferle dnenler ise (Allah hi kimseye byle zafer nasip etmesin!) baba ocana dnmek, sevinci paylamak yerine Orta Asya ve Kazakistan llerine srlm oluk ocuunu, ihtiyar ana babasnn ardnca gitti. Bulunan da oldu bulunmayan da... nk onlarn bir ksm yolda telef olmu, bir ksm da alamadklar yeni iklim artlarnda krlmt. Sadece on yedi bin ocuk lmt. Bu topyekn srgn oktan planlanm olsa da habersiz ve aniden hayata geirildi. yle ki 1944 ylnn kasm aynda kn erken gelmesi bir yana hepsi yaklaan zaferin sevincini tatmak akyla yaarken ve gzler yolda, kulaklar sesteyken Hi kimse yaklaan felketi aklna bile getirmiyordu. Bir de onlar gzlerini atlar ki balarnn stnde silhl askerler dayanmtr. Nunu Feyzulova yazyor ki, Gecenin yars eli silhl askerler
Bizim Ahska

eve dolup bize, toplanmay emretti. (Molodyoj Azerbayjana gazetesi, 7 Ocak 1989). O zaman ehirleri nazara almasak Ahska Trkleri 220 kyde yayordu. Btn kyler derhal kuatlm, birka saat iinde boaltlm, kadn ocuk (erkekler savatayd) ihtiyar kocalar hastanelerdeki yar canllar vagonlara doldurulup Sibiryaya doru yola karld. Bu szleri ben kasten paranteze aldm. Anlalyor ki, babalarmz, z ocuklarnn yirminci asrda bana getirilecek deheti akllarna getirmediklerinden o deheti ifade edecek sz de icat etmemilerdir. Hayatta hibir eyin yokluunu ekmeyen insan, kendi evinin iinde hareket etmek iin de bir hazrlk grr, ama aylarca yol gidecek bir halkn en basit bir hazrl yoktu. Onlar nasl olmu da tamamen tkenmemilerdir? Bak bu hayret edilecek bir husustur! Bu mthi hadisenin ahidi olan ve btn mr boyunca partisine, vatanna sadakatle hizmet eden Latifah Baratavili, yeni evlendii gen Grc kzndan zorla koparlarak sadece Trk olduu iin srgn edilirken ilk toplanma yerlerini yle tasvir ediyor: Balamalar stnde oturmu kadnlar, evinden l km insanlar gibi alayorlard. Onlar sine dvp sa yoluyorlard. Ben meseleyi renmek isteyince anlald ki onlarn ocuklar ve konu komularn gtren Studebekker kamyonu, Adignde Koblyan ayn geerken kprden suya dm ve gzlerinin nnde hepsi telef olmutur. Bu ilk toplanma yerinde sine dven kadnlar, alayacak gnlerin ileride olduunu tam olarak dnemiyorlard. nsann boaznda fke yuma dmleniyor imdiye kadar mukaddes olarak bildiin her eye lanet yadryorsun. Yine o yazyor ki: Silhl bir subay yrtk prtklar iinde alt yanda bir kz ocuunun elinden tutmu, bir bir vagonlar geziyor ve Bu ocuk yetimdir, babas cephededir. Anas ise bir hafta nce lm. Hi kimsesi yoktur. Onu da beraber gtrn! diyordu. Subay da merhamete gelmitir, ne etsin onda ne gnah vard ki. O da mthi emri yerine getirenlerdendi. Byle bir maher gnnde deil ki bu yetim kzcazn, hatta btn Ahska Trklerinin hi kimsesi, hibir can yanan yoktu. (imdi de yoktur). Allah da onlardan yz dndrmtr. Otuz krk kiinin doldurulduu vagonlarda da onlarn cann alyordu. Yukarda adn verdiim Nunu Feyzulova, kocasn cepheye gnderdikten sonra drt yavrusunu tek bana bytyordu. Ksmet olmad. Son menzile geldiinde sadece bir olunu kurtarp ge-

tirebilmiti. Byleleri binlerceydi. O hi olmazsa bir yavrusunu Azrailden koruyabilmiti. lm dehetli deil. Ondan da dehetlisini grmtr bu halk. Vaktiyle ailece srgn olunmu ve imdi Bakde yaayan dostlarmdan birinin hatralarn gzya aktmadan okumak mmkn deildir. Ona gre yok ki, onlar da ok eziyet ektiler. Zaten srgn lm demektir. Sa kaldn, kazantr ama analarmzn baclarmzn bizzat bizimkilerin Mslman adet ananeleriyle bymlerin ektikleri azaplar hibir insan kalba koymak olmuyor. lah! Be ailenin ykn, stelik de otuza kadar adam doldurulmu ve kaps gnde bir defa alan bu vagonlarda bu tekerli kabirlerde neler ekmemiti bu kadnlar Bu gnahsz insanlarn gnahkrlar, ne o zaman ne de imdi hi kimseden ve hibir eyden utanmadlar ve imdi de utanmyorlar. Ahska Trkleri 1944 yl sonlarnda kn souunun kesip dorad bir zamanda srgn yerlerine ulatlar. Semerkanttan Alma Ataya kadar serpildiler. Onlar iin skynetim rejimi uyguland. Hkmet iin dman olarak grldler. Bir kyden dier kye gitmeye, komu ve akrabalarn grmeye, olunu kzn evlendirmeye zel izin alnmas gerekiyordu. Bu da her zaman mmkn olmuyordu. Bu durum 1956 ylna kadar devam etti. Ayn zamanda Orta Asyaya srgn olunmu Kafkas halklar kendi yurtlarna dnm olsa da Ahska Trklerine bu hak verilmedi. Onlarn bu hususta yapt btn mcadele sonusuz kald. Onlar, dillerini ve adetlerini unutmaya baladlar. Bu halkn kendi dilinde bir tane bile mektebi yoktur. Baka meden tekiltlardan bahsetmeye demez! Halk z dilini unutmak tehlikesiyle kar karyadr. Onu da nazara almak lazmdr ki, lmez Dede Korkutun dili onlarn diline daha ok yakndr. Hi olmasa Dede Korkudun hatrna bu dili mahvolmaktan korumak lzmdr. Ahska Trklerinin ekseriyeti, Orta Asya ve Kazakistanda yaamaktadr. Onlarn nfusuyla ilgili bilgiler de salam deildir. Grc matbuatnn resm itirafna gre 1944 ylnda 125.000 Trk srgn olmutur. (Literaturnaya Gruziya, 1988, No. 9). Ayrca 40.000 kiinin de muharebeye gtrldn gz nne almalyz. Herhalde Ahska Trkleri kk halklar erevesinden kmlar. Onlarn talihiyle oynamak olmaz! Diderginler, Bak, Genlik, 1990, s.191-202.
Not: Bu yaz Yunus Zeyrek tarafndan Trkiye Trkesine aktarlmtr.

Bizim Ahska

Bir Gecenin inde

ahismayil Adignl

Sazaxlyd o gece, Baskn oldu gizlice, Perik dtk biz nice, Bir gecenin iinde. Yzmze svdler, Tekmeleyip dvdler, Zulmet rengi giydiler, Bir gecenin iinde. Yerler, kyler laldlar, Varmz aldlar, Bizi attan saldlar, Bir gecenin iinde. El obay soydular, Gzmz oydular, Bizi yurtsuz koydular, Bir gecenin iinde. Vatandan zltk, Kara borana dtk, Yumak gibi bztk, Bir gecenin iinde. Aa zehir kattlar, Karl dze attlar, Bir eli alattlar, Bir gecenin iinde.

tler zincirde kald, Turnalar telek sald, Bada ayva sarald, Bir gecenin iinde. Anam kara balad, A deyip alad, Yurdun bar atlad, Bir gecenin iinde. Adignl de yand, Gurbette eli and, Yatm idi uyand, Bir gecenin iinde.
Kelimeler: Sazaxlyd: Souktu. Perik dtk: darmadan olduk. Laldlar: Dilsizdiler. El: Memleket. zltk: Ayr dtk. Telek sald: Ty, kanat dkt. A: At.

Azizimiz Yunus Efendiye en ho arzularla mellifden kk bir hatra. . Adignl 7.5.2006-Azerbaycan

Bizim Ahska

Sovyet Resm Belgelerinde Ahska Srgn

Orhan URAVELL

SSCB diktatr Stalin rejimi, 15 Kasm 1944 tarihinde Ahska Trklerini srgne gnderdi. Hr dnya, bu srgnden habersizdi. Dnya kamuoyu, yllar sonra haberdar oldu. Fakat Sovyet belgelerinin bu srgn su yzne karmas son yllarn olaydr. Rus yazar Nikolay F. Bugay, konuyla ilgili belgeleri bir kitap hlinde yaymlad.1 Bu kitapta yer alan belgelerin bir ksmn Rusadan tercme ederek konuyla ilgilenenlerin istifadesine sunuyoruz.
BELGE: I2 Tamamen gizli Say 1281/b 28 Kasm 1944 Ad geen snr ilelerine Grcistann toprak sknts ekilen blgelerinden 7.000 hanelik kyl nfus iskn edilecektir. Ayrca SSCB Halk ileri Komiserlii, Grcistan SSC ile Trkiye snrndaki eritte zel tedbirler almaktadr. Lavrentiy BERA SSCB Halk ileri Komiseri, Devlet Gvenlii Genel Komiseri BELGE: II3 Tamamen gizli 02 Aralk 1944 Devlet Savunma Komitesi-Yolda . V. STALNe SSCB Halk ileri Komiserlii, Grcistan SSC snr ilelerinden toplam 91.095 kiiden oluan Trk, Krt ve Heminli nfusun, zbekistan, Kazakistan ve Krgzistan SSC ilelerine tehcir edilmesi operasyonunda gsterilen baardan dolay, Halk Devlet Gvenlii Komiserlii ve Halk ileri Komiserliinin operasyon srasnda stn hizmet veren elemanlar ile bu komiserliklere bal birliklerin askerlerine SSCB madalyalar ve nianlar verilmesini arz eder. Lavrentiy BERA SSCB Halk ileri Komiseri BELGE: III4 SSCB Halk ileri Komiserlii zel skn Blgeleri Bakan M. KUZNETSOVa 14 Aralk 1944 Grcistan SSCden tahliye edilenleri getiren 29

Devlet Savunma Komitesi-Yolda . V. STALNe SSCB Halk Komiserleri Kurulu-Yolda V. M. MOLOTOVa SSCB Komnist (Bolevik) Partisi Merkez Komitesi Yolda G. M. MALENKOVa Devlet Savunma Komitesi Karar gereince SSCB Halk ileri Komiserlii Trklerin, Krtlerin ve Hemenlilerin Grcistan SSCnin snr blgesinden tahliye ilemlerini tamamlamtr. Trkiyenin snra yakn ksmndaki nfusla akrabalk balar bulunan sz konusu halkn nemli bir ounluu, kaaklk yapmakta olup g eilimi gsteriyor ve Trkiye istihbarat mercileri iin casus angaje etme ve ete gruplar oluturma kayna tekil ediyordu. Tahliye ilemlerine hazrlk tedbirleri, bu yln 20 Eyll-15 Kasm tarihleri arasnda alnmtr. Bu arada tahliyeye tabi tutulanlarn snr gemelerini engellemek amacyla devletimizin Trkiye snrnda gvenlik ve karakol hizmetleri azami derecede takviye edilerek en sk ekilde emniyet salanmtr. Adign, Aspinza, Ahska, Ahlkelek ilelerinde tahliye ilemleri 15-18 Kasm, Acaristan zerk Cumhuriyetinde ise 25-26 Kasm gnlerinde gerekletirilmitir. Toplam 91.095 kii tahliye edilmitir. Tahliye edilenleri tayan katarlar, hareket hlinde olup Kazakistan, Krgzistan ve zbekistandaki yeni iskn yerlerine doru yol almaktadr. Tahliye ilemleri, dzenli ve olaysz ekilde tamamlanmtr.

Bizim Ahska

katar kabul edilmi ve 7 vilyetin 43 ilesine aadaki ekilde datlmtr. Takent: 13.131 kii, Semerkant: 14.946 kii, Fergana: 8.613 kii, Andican: 6.881, Namangan: 4.537 kii, Buhara: 4.446 kii, Kakaderya: 641 kii. Erkek: 10.813, kadn: 16.127 ve 16 yan altndaki ocuklar: 26.223 kii olmak zere toplam 53.163 kii iskn edilmitir. 293 kii yollarda hayatn kaybetmitir. MEYER zbekistan SSC Halk ileri Komiseri Vekili BELGE: IV5 Aralk 1944 SSCB Halk ileri Komiseri L. BERYA Grcistan SSCden tahliye ilemleri tamamlanmtr. Erkek: 18.923, kadn: 27.399 ve 16 yan altndaki ocuklar: 45.085 kii olmak zere toplam 92.307 kii tahliyeye tabi tutulmutur. skn dalm yledir: zbekistan: 53.163 kii, Kazakistan: 28.598 kii, Krgzistan: 10.546 kii. 84.596 kii kolektif iftliklerde, 6.316 kii devlet iftliklerinde ve 1.395 kii sanayi iletmelerinde istihdam edilmitir. 457 kii yolda hayatn yitirmitir. V. V. ERNIOV SSCC Halk ileri Komiseri Vekili M. KUZNETSOV SSCB Halk ileri Komiserlii zel skn Blgeleri Bakan BELGE: V6 Halk Komiserleri (Bakanlar) Kurulu Karar 35 Sayl Karar Moskova-Kremlin, 08 Ocak 1945 SSCB Halk Komiserleri Kurulu, zel iskna tabi tutulanlarn hukuk durumlaryla ilgili hususlar aadaki ekilde karar balamtr: 1. zel iskna tabi tutulanlar, SSCB vatanda olarak ibu kararnamede belirtilen snrlamalar dnda btn haklardan yararlanrlar. 2. alabilen btn bu vatandalar, kamu yararna almakla ykmldrler. Bu amala mahall merciler ve Sovyetler Birlii Halk ileri Komiserlii (NKVD) organlaryla mutabakat hlinde zel iskna tabi tutulan sz konusu gmenlerin tarm ve sanayi iletmelerinde, inaatta, kurulu ve birliklerde istihdamn gerekletirirler. Bu vatandalar, alma yasalar ile disipline aykr hareket ve faaliyetlerden dolay, mevcut yasalar uyarnca cezalandrlrlar. 3. zel iskna tabi tutulanlar, NKVD (Halk ileri Komiserlii) zel Komutanlndaki amirin izni olmakszn sz konusu komutanln kontrolndeki

iskn blgesi dna kamazlar. Keyf olarak ve izin almakszn NKVDnin ilgili komutanlnn kontrol altndaki iskn blgesini terk edenler, firar etmi saylrlar ve ceza yasas hkmlerine gre yarglanrlar. 4. zel iskna tabi gmenlerin aile reisleri veya onlarn yerini dolduran ahslar, aile durumundaki deiiklikleri (doum, lm, firar vb.) 3 gn iinde NKVD Blge Komutanlna bildirmekle ykmldrler. 5. zel iskna tabi tutulan gmenler, kendileri iin belirlenmi olan kamu dzeni ve hayat rejimine titizlikle uymak zorunda olup NKVD zel Komutanl emirleri ve talimatlarn yerine getirmek zorundadrlar. zel iskn blgelerinde kamu dzeni ve rejimini ihll eden gmenlere 100 Ruble tutarnda para cezas veya komutann emriyle 5 gnlk hapis cezas uygulanacaktr. V. Molotov Y. adayev SSCB Halk Komiserleri Kurulu SSCB Halk Komiserleri Kurulu Bakan Yardmcs dari ler Sorumlusu

Bizim Ahska

BELGE: VI7 10 Ocak 1945 SSCB Halk ileri Komiserlii Halk Komiseri L. P BERA . Grcistan SSCden getirilen gmenlerin yzde 15 kadarnn (8000 kii) yiyecek, giyecek, ayakkab ve dier ihtiyalar karlanamamtr. Acilen 200 ton un, 50 ton irmik ve 5.000 m manifatura temin edilmesi gerekir. MEYER Kazakistan SSC Halk ileri Komiseri Vekili

lerine acilen gda yardm yaplmas gerekmektedir. Bu balamda 1945in 15 Ocak-15 Mart tarihleri arasnda kii bana 16 kg un ve 4 kg irmik datlmas uygun olacaktr. Buna gre toplam 1.148 ton un ve 371 ton irmik gerekmektedir. SSCB Halk Komiserleri Kurulu Talimat iin taslak ekli olup grlmesini arz ederim. L. BERA SSCB Halk ileri Komiseri BELGE: IX10 Grcistan SSC Halk ileri Komiserlii Say 4/0-2507 Tiflis, 24 Eyll 1945 Tamamen gizli lgi: 1/ 13598 Say ve 07.07.1945 tarihli tebli. SSCB Halk ileri Komiseri Vekili Sn ERNIOVa Sizin yaznzdan nce de Acaristan zerk SSCden yanl olarak tahliyeye tabi tutulmu kiilerle ilgili ikyetler ve mektuplar almaktaydk. Bunlar kontrol edilmi ve yanl olarak tahliye edilmi 11 Laz ailesiyle ilgili evrak ve raporumuz SSCB Halk ileri Komiserlii zel skn Yerleri Bakanlna gnderilmitir (Say 4/1-1806, 27.07.1945. Yanl olarak tahliye edilen Lazlarn listesi eklidir). Yaznzdan sonra tespit ettiimiz zere Acaristandan 12 Laz ailesinin daha yanllkla Orta Asyaya srld grlmtr ve bunlarn dosyalarn da iletiyoruz. Muhammed VANLnin mektubunda belirtilen N. H. Cicaladze, O. K. Dadi, O. K. Baynaz ve ayrca Kambur soyad tayan be kiinin Trk olduklar grlm olup srgn edilmelerinde yanllk yoktur. Geri dnen Lazlarn haklar ve mal varlnn iadesi, ayrca kendi evlerine yerletirilmeleri iin ilgili mercilere tebligat yaplmtr. Tugeneral KARANADZE Grcistan SSC Halk ileri Komiseri BELGE: X11 SSCB Halk ileri Komiserlii zel skn Yerleri Bakanlnn Mart 1944-Ocak 1946 Dnemi almalarna Dair Rapordan: SSCB Halk ileri Komiseri S. N. KRUGLOVa 1945 yl Ekim ay itibariyle lkede zel iskn rejiminde tutulmak zere tahliye edilenlerin says 2.230.500 kii kadardr. Tahliye edilen topluluklar unlardr: Almanlar: 687.300 kii, een ve

BELGE: VII8 SSCB Halk Komiserleri Kurulu Bakan V. M. MOLOTOVa SSCB Komnist (Bolevik) Partisi Merkez Komitesi Sekreteri Yolda G. M. MALENKOVa (Tarihsiz) Kuzey Kafkasyadan getirilenler dnda Devlet Savunma Komitesinin 31.07.1944 tarih ve 6279cc Sayl Karar uyarnca Kazakistanda zel iskna tabi tutulmak zere geen yl sonunda Grcistan SSCden 28.669 kii getirilmitir. Bu gmenlerin durumlar da olduka ardr. nk ou yanlarna yiyecek alamamtr. Yallar ve zellikle de ocuklarn giyecekleri ve ayakkablar yoktur. MEYER Kazakistan SSC Halk ileri Komiseri Vekili BELGE: VIII9 SSCB Halk ileri Komiserlii 13 Ocak 1945 SSCB Halk Komiserleri Kurulu, Yolda A. . MKOYANa Devlet Savunma Komitesinin 6279cc Say ve 31 Temmuz 1944 tarihli kararnamesiyle Grcistan SSC snr ilelerinden zbekistan SSC, Kazakistan SSC ve Krgzistan SSCye 92.374 kii tahliye edilmitir. Halk Tedarik Komiserlii ve Halk Et ve St Sanayi Komiserlii, tahliye srasnda onlardan 8.252 ton hububat, 3.948 ton patates, 453 ton sebze, 312 ton meyve, 60.007 bykba ve 80.042 kkba hayvan teslim alnmt. Sz konusu gmenlerin ou, yeni iskn yerlerine yiyeceksiz olarak getirilmitir. Tehcir srasnda kendilerinden alnm hayvanlar, hububat ve sebze hesaplar kesin olarak kapatlncaya kadar teslim ettikleri hububata mahsuben avans eklinde kendi-

10

Bizim Ahska

ngular: 405.900 kii, Trkler, Heminler ve Krtler: 88.800 kii, Kalmklar: 80.300 kii, Karaaylar: 60.100 kii, Balkarlar: 33.100 kii. Ayrca 20.800 OUN yesi (Ukrayna milliyetileri): 608.800 eski kulak (ky zengini) ve 9.200 Alman yanls zel iskna tabi tutulmaktadr. Sz konusu (srgn) nfus, SSCBnin 6 mttefik cumhuriyetine, 8 zerk cumhuriyetine ve 32 vilyetine iskn edilmitir. SSCB topraklarnda zel iskn rejimine tabi tutulmak zere tahliye edilenlerin gnderildii yerler yledir. Kazakistan SSC: 866.300 kii, zbekistan SSC: 181.800 kii, Krgzistan SSC: 112.400 kii, Rusyada Krasnoyarsk Vilyeti: 125.600 kii, Altay: 85.800 kii, Tomsk Vilyeti: 92.400 kii, Kemerovo Vilyeti: 97.200 kii, Sverdlovsk Vilyeti: 89.200 kii, Molotov (imdiki Perm) Vilyeti: 84.300 kii M. KUZNETSOV SSCB Halk ileri Komiserlii zel skn Yerleri Bakan

Kaynaklar
1 Nikolay F. Bugay: Turki iz Meskhetii: Dolgiy put k reabilitasii. M: TOO zdatelskiy dom ROSS, 1994, 160 s. (Ahskl Trkler: ade-i tibarn Uzun Yolu-Rusa) 2 Rusya Devlet Arivi (GARF), F. R. - 9401, Liste 2, Dosya 67, sayfa 400. 3 Rusya Devlet Arivi (GARF), F. R. - 9401, Liste 2, Dosya 68, sayfa 31-54. 4 Rusya Devlet Arivi (GARF), F. R. - 9470, Liste 1, Dosya 184, sayfa 204. 5 Rusya Devlet Arivi (GARF), F. R. - 9479, Liste 1, Dosya 184, sayfa 229. 6 Rusya Devlet Arivi (GARF), F. R. - 9401, Liste 1, Dosya 213, sayfa 1. 7 Rusya Devlet Arivi (GARF), F. R. - 9401, Liste 1, Dosya 2287, sayfa 15. 8 Rusya Devlet Arivi (GARF), F. R. - 5446, Liste 48, Dosya 3232, sayfa 2-3. 9 Rusya Devlet Arivi (GARF), F. R. - 5446, Liste 48, Dosya 3211, sayfa 3. 10 Rusya Devlet Arivi (GARF), F. R. - 9479, Liste 1, Dosya 157, sayfa 38-39. 11 Rusya Devlet Arivi (GARF), Koleksiyon. 12 Rusya Devlet Arivi (GARF), F.R-9479, Koleksiyon

BELGE: XI12 zel iskn yerlerinde kaytl olan srgn ve tahliye edilmi kiilerin saysna ilikin 15.07.1949 tarihli Belge: Nfus ve Gruplar Toplam Say Erkek Kadn 16 ya alt Almanlar 1.093.490 een, ngu, Karaay Ve Balkarlar 463.633 Krm Tatarlar, Rumlar, Bulgarlar ve Ermeniler 192.953 Kalmuklar 77.663 Trkler 81.575 Baltik Arazilerinden 91.204 Moldovadan 34.763 Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan ile Karadeniz Blgesinden 57.246 TOPLAM 2.092.527 Ukrayna Milliyetileri 95.552 Vlasovcular 131.394 Litvanyallar 46.456 Ukaznikler 22.498 Alman yanllar 2.277 Mesih Tarikat yeleri 1.028 Kulaklar (ky zenginleri) 124.585 Polonyallar 31.988 Dierleri 3.232 TOPLAM 459.510 GENEL TOPLAM 2.552.037 286.311 114.139 55.594 22.380 19.492 24.028 9.233 18.139 549.419 22.569 131.130 13.553 11.744 524 168 34.316 8.580 515 223.000 772.419 435.413 148.919 73.346 29.577 25.107 40.877 13.702 18.892 787.830 48.583 267 19.698 10.754 1.162 618 41.694 12.473 1.899 137.145 924.975 371.766 200.578 62.013 25.706 37.047 26.805 11.828 20.035 755.278 24.100 13.305 591 242 48.574 11.435 818 99.365 854.648

Albay V.V. YAN SSCB ileri Bakanl zel skn Yerleri Bakan
Not: Uzakdou arazilerinden 1937de Orta Asyaya srlen Koreliler bu listede belirtilmemitir. 1949 yl ortalar itibariyle sz konusu nfustan 13.849 kii cezaevlerindeydi. Ahskadan srlm Trklere, Heminli ve Krtler de dahildir (O.U.). Bizim Ahska

11

Elviye-i Selsenin Son Yllar-I

Doksan Harbi ve Esaret Yllar

Yunus ZEYREK

31 Austos 1876 tarihinde, Osmanl Devletinin 34. Padiah, Sultan Abdlmecidin 34 yandaki olu, II. Abdlhamit tahta oturdu. Sultan Hamitin 32 sene devam edecek olan padiahlk dnemi, Osmanl Devletinin en etin, en uzun seneleridir. Zira bu dnemde imparatorluu derin kklerinden sarsan birok olay meydana gelmitir. phesiz bu olaylarn en nemlilerinden biri de Osmanl-Rus Savadr. Halkmz arasnda 93 Harbi olarak bilinen bu sava, Osmanl Devletinin ok hazin bir ekilde yenilmesiyle sonulanmtr. Ruslarn iln ettikleri tarihten bir gn nce, 24 Nisan 1877 gn Anadolu ve Rumeli cephelerinde Osmanl topraklarna anszn saldrmasyla balayan sava, 9 ay devam etmitir. Bu sava srasnda ldrl k enlikin, halk mcadeleye aran koaklamas ok mehurdur:

Ehli slm olan iitsin bilsin: Can sa iken yurt vermeniz dmana. sterse Uruset ne ki var gelsin, Can sa iken yurt vermeniz dmana. Anadolu cephesinde Anadolu Ordu-y Hmayunu Kumandan, Mr Gazi Ahmet Muhtar Paayd. Bu srada Batumda bulunan kolordunun banda Dervi Paa, Van ve Bayazid civarndaki yardmc kuvvetlerin kumandan da Erzurum Valisi Kurd smail Paayd. Maalesef bu kuvvetler arasnda kumanda birlii yoktu. Rus ordusu, asker ve silh bakmndan Osmanl ordusundan iki kat daha fazlayd. 30 Nisanda Bayazid, 17 Maysta Ardahan Ruslarn eline getiyse de Ruslar, haziranda Halyaz, Zivin ve austosta da Gedikler muharebelerinde Muhtar Paaya malp oldular. Muhtar Paa, bu zaferlerden sonra Gazi unvann ald. Yahnlarda kazanlan yeni bir zaferi maalesef 15 Ekim 1877de Alacada bozgunu takip etti. 18 Kasmda Kars dt ve ordumuz Erzuruma doru ekildi. Douda savan seyri byleyken, batda, Rumeli cephesinde daha fena bir ekilde cereyan ediyordu. Rus ordusu stanbula doru ilerliyordu. Gazi Ahmet Muhtar Paa stanbula arld ve yerine Kurd smail Paaya veklet verildi. 31 Aralkta Edirne Mtarekesi imzalanmasna ramen Ruslar, Yeilkye kadar gelip burada kararghlarn kurdular. Rus ordusunun banda bulunan Grandk Nikolas ziyaret eden Ermeni Patriki Nerses, Dou Anadoluda bamsz veya Rus kontrolnde Bir Ermeni devleti kurulmasn istemitir. Dier taraftan Rum ve Arnavut taknlklar had safhadayd. Bu artlar altnda, Edirne Mtarekesinden bir ay sonra, 3 Mart 1878de Yeilkyde Ruslarla bir antlama imzaland. Tarihe Ayastefanos Antlamas olarak geen bu antlamayla Balkanlar elden kyordu. Ayrca devlet, 164 milyon Osmanl altn tazminat demeye mahkm ediliyordu. denmesi mmkn olmayan bu mebla karlnda balkanlarda bir ksm yerler ile Anadolu cephesinde san-

Mr Gazi Ahmet Muhtar Paa

12

Bizim Ahska

g edebilecei, aksi takdirde Rus tebaas saylacaklar karar baland. Bu karar Grcistan bahane eden Ruslar, blgenin nfus yapsn deitirmek ve tarma elverili verimli yerleri boaltmak iin her trl metodu uyguladlar. Ruslarn asl hedefi skenderun Krfeziydi. Kars Ermenistan kuvvetli bir asker s hline getirmek ve burann Trk hviyetini silmek istiyorlard. Bu amala elden geldii kadar Mslman ahaliden temizlemeye altlar. Toprak mlkiyetini kaldrdlar. Her yer devletin sayl1877-1878 (93) Harbinden nceki snr. 1877-1878 (93) Harbinden sonraki snr. d iin de istimlk 1918 Brest-Litovsk ve Batum Antlamalarna gre snr hakk tannmadan 1921 Moskova Antlamasna gre snr (imdiki snr olup Byk Ar Da dousundasndaki Dil snr 1932de ranla yaplan snr boalan yerlere Erdzenlemesiyle belirlenmitir. meni, Rum ve Rusya ilerinden getirdikleri Alman, Ukraynal, Escak/Elviye-i Selse blgesi (Artvin, Ardanu, avat, ton, Malakan ve Yezidleri yerletirdiler. Bu politikaBorka, Batum, Kars, Ardahan, Oltu, enkaya, nn bir amac da Trkiye ile Azerbaycan arasnda Olur) Ruslara braklyordu. baka bir yaplanmaya giderek Trk dnyasn kesin Rumelide ve Dou Anadoluda byk topraklar- bir engelle blmekti. Bugnk Ermenistan denilen mzn elden kmasna sebep olan Ayastefanos Ant- lke, tamamen bu politikann eseridir. Maalesef baz din adamlar da Rus emellerine lamas, lehimize baz deiikliklerle 13 Temmuzda alet olarak halk ge kkrtyorlard. Rus ynetimi imzalanan Berlin Antlamasyla kesinlemitir. Ruslar, Elviye-i Selse blgesinde ynetim, altnda yaamann dnya ve ahretteki ktlklerini toprak, ticaret, eitim, din, adliye vs. gibi hayatn anarak yazlan bir destan, cami avlularnda okunuher ynn ilgilendiren konularda farkl uygulama- yor ve ahalinin buralardan gitmesi tleniyordu:

SSCB

lara gittiler. Bunlar ksaca zetleyelim: Kars ve Batumu birer asker vilyet hline getirdiler. Trk blgesini parampara etmek iin Oltu ile Ardahan Karsa, Artvin ve Ardanuu Batuma, Ahska ve Ahlkeleki de Tiflise baladlar. Vali ve kaymakamlar tamamen Ruslardan, nahiye mdrleri de Ermeni ve Grclerden atanyordu. Baz ikinci snf nahiye mdrleri, okuma yazmas dahi olmayan Trklerden seiliyordu. Bunlara maa verilmezdi, tamamen kylnn srtndan geinir, rvetsiz bir i grmezlerdi. 8 ubat 1879da stanbulda Rus tarafyla imzalanan Muahede-yi Katiyeyle, blgede yaayan yerli ahalinin yl iinde serbeste Anadolu ilerine

Dinle ulema szn Ne durursun hicret eyle; Mmin olanlar farzdr, Ne durursun hicret eyle. Yoktur dnyann vefas, mandr gnln ifas, itmezsin ezan sesi, Ne durursun hicret eyle. Bu kfir durduka azar, Seni candan eder bzar, Hi kalmad okuryazar, Ne durursun hicret eyle.
Bizim Ahska

13

Ruslar bir yandan byle propaganda yaptrrken bir yandan da yerli halka bask yaparak kalkp gitmeye mecbur ediyordu. Oltu etrafnda ve ose yolu boyundaki verimli topraklarda yaayan yerlileri ge zorladlar. Dardan getirdikleri Rum ve Ermenileri, buralara yerletirdiler. Ruslar, Narmanla, Berderes, Cucurus ve Tamrut kylerini Ermenilere verdiler. Bu nfus ve iskn iini daha ziyade Kars ve evresinde uyguladlar. ehirdeki Trk nfusun % 90, kylerde yaayan yerli Trk ahalinin de yarya yakn, Anadolu ilerine doru g etmek zere yollara dkld. G edenlerin ou aydn, varlkl ve ileri gelenlerdi. Dolaysyla geride kalanlar, okumam kyl ve aresiz fukara halkt. Bu g yollarnda ok atlar ve destanlar sylendi. Bunlarn en mehuru phesiz Akkomlu k Ceyhunnin uzun destandr. Bu destann iki drtl yledir: Elveda gndr imenli dalar, Gllerde yeilba sonalar kald. Ak suvakl sedri mermer otalar, Her ta gevherden binalar kald. Takdir-i ezeldir beyhude yanma, Sefil Ceyhunyi derdi yok sanma, Slay terk etmek gam deil amma Emektar atalar, analar kald. Kars ehrinde yaayan 20.000 Trk nfusundan 40 aile kalabilmiti. Bunlar da her an g edebilirdi. te byle bir zamanda Sultan Abdlhamitin fermanyla eyhlislmn bir fetvas Karsa ulat: Sakn g etmeyiniz! Cami ve ecdat trbelerini terk etmeyiniz! Ezanmz susmasn! Kfir iinde Mslman kalmann sevab byktr; oralar geici olarak braktk, nasl olsa kurtulu yakndr! denilmekteydi. Trk kyls, sanat ve ticarete rabet gstermiyordu. Ermeni unsuru, Rus devletinin imknlarn da kullanarak eskiden olduu gibi imdi daha kuvvetli bir ekilde blgenin ticar hayatn ele geirdi. Blgenin ekonomik hayatna onlarn hkim olmas, yerli ahalinin daha da fakirlemesine yol at. 1900 yl balarnda pasaportla gelip Rus igalindeki yerleri gezen Narmanl k Smman, Kazman zerine syledii komada yle der: Bin yz on alt, mlki Kazman, Grnd gzme seyran eyledim. btida Ktekte eyledim iskn

Muhibbi sadk yran eyledim. Yiirmi yldr kan ya dkerler, Moskofun elinden kahri ekerler, Albayraa hasret boyun bkerler Necatini, virdi zeban eyledim. Ruslar, Mslman ahalinin geri kalmas iin her trl vastay kullanyordu. Mevcut rdiye mektepleri ile birok medreseyi kapattlar. Halkn cahil kalmas iin eitimi tevik etmiyor, Mslman ocuklarn sadece Kuran yznden okumaya ynelik bir eitim sistemini uyguluyordu. Normal bir okuma yazma dersi yoktu. Mollalar ocuklara, Yaz naka benzer, sonra da renirsiniz! diyorlard. Ramazan aynda dahi imamsz kylere Trkiyeden okumu din adamlarnn gelmesi yasakt. Neriyata msaade edilmiyordu; anavatanla ilgiyi kesmek iin Trkiyeden kitap ve gazetelerin girii de yasakt. Rusyann 1905 Japon hezimetinden sonra nispeten bir rahatlama grld. Bundan sonra Krm ve Azerbaycanda kan gazeteler geliyor, camilerde eitim yaplabiliyordu. Hatta Bak Ner-i Marif Cemiyetinin Karsta bir ubesi ald. Karstaki Trk Bakonsolosluu, Hill-i Ahmer Cemiyeti ubesini faaliyete geirdi. Bu ube, 1913-Balkan Sava felketzedeleri ile Hicaz Demiryolu iin Mslman ahaliden yardm toplayabiliyordu. Ancak Birinci Dnya Sava balangcnda, Ruslar bu faaliyetlerde bulunanlar yakalayp Sibiryaya srd. Rus idaresi zaman Osmanl Devleti topraklarnda hatta bakent stanbulda silhl ve bombal faaliyette bulunan Ermeniler, Kars ve evresinde de bu tr can kymna baladlar. Bu cinayetler, Osmanl Devletine kar isyana kalkan ve sonra da kaan Dou Anadolu Ermenileriyle Kars ve Gmr Ermenilerinin 1905te kurduu Can-Feda tekilt elebalar tarafndan yaplyor, tenhada grdkleri Trkleri ldryorlard. Buna kar Erzurum evresinde kurulup Kars ahalisi gnllleriyle harekete geen Trk Can-Bezar tekilt, Kars ahalisinin tabii savunmas faaliyetine balad. ldrl k enlikin, Ermeni Can-Fedalar bana hitaben syledii koaklamann ba yledir: Millet komitan Vaarak aa, Sabreyle bana gr neler gelir! Ypsan bana bir blk da, Deme ki onlardan bir hner gelir Blgede Grclerin faaliyeti daha farklyd. Onlar, yerli ahaliyi Hristiyan hatta Grc yapmak iin u-

14

Bizim Ahska

rayor, propaganda faaliyeti yrtyordu. Batum Mebusu Edip Din anlatyor: 1906da Batum civarnda Grclerin doktor, dava vekili ve muhtelif mevkileri igal eden 18 misyoneri faaliyet gsteriyordu. Bunlar, ahaliye Grc milliyetiliini alamak ve Hristiyanl kabul ettirmek iin alyorlard. Hele Artvinde alan bir Grc doktoru, at zerinde gezerek halk parasz muayene ediyor, il veriyordu. Murgulda bir de Grc mektebi aacaklard. Artvinin Alman asll Rus mutasarrfna mracaat ederek, bu Grc doktorunun milleti Grcletirme faaliyetinden bahsettim. Burada alacak mektebin Grcce deil, Rusa ve Trke okutmasn talep ettim. O da masraf ahali karlad takdirde talebimin kabul edileceini syledi. yle yaptk, ahali arasnda para topland, Rusa-Trke mektep yapld. Grc doktor da buralardan uzaklatrld. Bu suretle mthi Grc propagandasndan kurtulduk. 1909da biri Karsta dieri Posofta olmak zere iki medrese ve ilmihal bilgileri de veren birok Kuran kursu vard. Posof medresesinde muallim olan Yusuf Zll, bu ackl durumu anlatan deyiinde yle diyordu:

Ruslar, Mslmanlarn dinine msamaha ediyor grnerek ruhan bir tekilt kurmulard. Bu tekiltn merkezi Tiflisti. Bunun da Trklerin arasna nifak sokmak iin etnik ve mezhep farklarn derinletirmekten baka bir amac yoktu. Zira Tifliste Snnler iin bir Bamftlk, iler iin de eyhlislmlk kurulmutu. Bu kurumlarn bana atanan kiiler, Ruslardan dolgun maa alyor ve Rus siyasetine alet oluyorlard. Kylerde imam vard. Bin nfusa bakan imamlara baimam denirdi. Tiflis Mftlnce atanan baimamlar, cenaze namaz kldrr, nikh kyar, doan ve lenleri deftere yazarlard. Baimamlarn maa yoktu, eitli adlar altnda halktan para toplayarak geinirlerdi. Kazalarda bulunan kadlar, ba imamlardan gelen nfus kayt defterlerini, ruhan meclise gnderirdi. Ruhan meclis de gerekli tasnifleri yaptktan sonra Rus Nfus leri daresine gnderirdi. Nfus Hviyet Czdan diye bir ey yoktu. Kyller, gerektii zaman imamdan aldklar bir ktla nahiye mdrne gider, ondan aldklar vesikay bir yl sreyle kullanrlard. Bu da rvete tabiydi. Adliye ilerine kazalarda bulunan birer sulh ve sorgu hkimi bakyordu. Bu hkimler genellikle Rus, bazen de Ermeni veya Grcyd. Yerli ahali Rusa bilmediinde Ermeni ve Grclerin tercmanlna bavurulur, dolaysyla kararlar da ona gre olurdu. Adl ilerde rvet ok yaygnd. Salk ilerine kazalarda bulanan bir hkmet tabibiyle birka salk memuru bakard. Kylere salk hizmeti gitmezdi. Bu yzden oralarda daha ziyade muskaclk yaygnd. arlk Rusyas Mslman ahaliden asker almamaktayd. Okuma yazma retmeden cahil brakt gibi, askerlik sanat ve silh kullanmay da retmek istemiyordu. Bunun iindir ki blge ahalisi Ermeni mcadelesinde hesaba gelmez miktarda kurban verdi. Bu artlar altnda yaayan Trk halk tamamen esir hviyetindeydi. Babadan oula geen tek tesell, Trk bayra altnda toplanmak midiydi. Ruslar, halkn mill duygudan uzaklamas iin mill ad olan Trk kelimesini katiyen kullanmyor, herkesi mezhep veya etnik durumuna gre adlandrarak krk paraya blyordu! ldrl k enlikin, Ruslarn ldr Kaymakam huzurunda syledii deyi, halkn Osmanlya ne kadar bal olduunun ifadesidir:
Bizim Ahska

u Karsta yok mu bir kimse bulunsun bu himayette, Neden bir drl-eman yok kocaman vilyette? Btn Ermeniler, Rumlar okurlar Trke, Rusay, Yazk deil mi Trk evld kalsn her esarette. Ki Karsn kylerin derler yazan yok bir satr Trke, Acep Trk hatt kt da gezer mi ol semavatta. Dier milletlere gre ne denli geride kaldk, Aman karda ne fark vardr bizim ile cemadatta. u Poskov medresesinden dilenciler karmakla Zll der, kurulur mu hi vatan, kalm cehalette.

15

Hulusi kalbimden bilsen fikrimi, Ben Allahtan l-Osman isterim. Merhamet sahibi, irahmi gani, Nesli mrsel, hkmi han isterim. Fahrettin Erdoan anlatyor: Tifliste oturan Kafkasya Genel Valisi Vorontsov Dakov, Trk ahalinin mill direncini krmak iin Karsta bir Rus Zafer Ant yaptrd. Bu ant 93 Harbinde Karsa giren ve kaledeki Trk bayran indirip yerine Rus bayran diken askeri canlandryordu. Tifliste dktrlerek getirilen heykelin al iin halk da davet edildi. Bu tren, Trklere hakaret edilmek iin dzenlenmiti. nk Trk bayra Rus askerinin ayaklar altnda ineniyor, iki taraftan Rus kartal bayra paralyor ve askerin elindeki Rus bayra ykseliyordu! Valiyle heykeli dikilen asker de bu trende hazrd. Trk ahali bu manzaray nefretle karlad ve aralarnda mevcut mill birlik duygusu daha da artt. O zamanlar en kayda deer aydnlanma hareketi herhalde Krml Gaspral smail Beyin faaliyetidir. O bir yandan Tercman gazetesini karyor, bir yandan da usul-i cedd dedii yeni usul oklular tevik ediyordu. Bu metotla almaya balayan okullardan birinde, 1904te Azerbaycann eki ehrinde retmenlik yapan Posoflu k Zll, Rus esaretinden kurtulu midini yle dile getiriyordu: Biz bu zulmetler iinden karz bir gn olur; arka garba yldrmlar akarz bir gn olur. Kafkas, Buhara, Krmdan evrilen hisarlar, Vurur mill klnk ile ykarz bir gn olur. Trk doarz, Trk gezeriz, Trk yaarz dnyada; Devrilen Moskof elinden karz bir gn olur. Der Zll, Volga, Tuna, Ceyhun, Araslar gibi Tuyan eder deryalara akarz bir gn olur. Karadenizde kontrol ele geiren Ruslar, asker kara ve demiryollarna da nem verdiler. Eli altnda esir bulunan halk altrarak Tiflisten Gmrye gelen demiryolunu Karsa ve sonra da Sarkama kadar uzattlar. Dier bir hatt da Arpaay ve Aras Nehrini takiben Nahivan ve rana baladlar. Ayrca petrol ehri olan Bak de demiryoluyla Karadenize, Batuma balanmt. Bu ekilde blge Rus demiryolu ebekesine balanm, asker nakliye iin gerekli artlar hazrlanmt. Hlbuki Trk demiryolu Ankarann az dousuna kadar uzanyordu. Ruslar, Dou Anadoluya demiryolu yaplmamas iin Osmanl Devletine

bask yapm ve hatta taahht almt! Karadeniz, Rus tehdidi altnda olduundan stanbuldan kalkan gemilerimiz, Trabzona ulaamyordu. Kara, deniz ve demiryolu bakmndan Trkiyeye kar kesin bir stnle sahip olan Rusya, Sarkam harektnn sonucunu da bu sayede lehine evirebilmitir. Baka bir ifadeyle, Sarkam felketinin en mhim sebeplerinden biri demiryolu yokluu, dieri de deniz gcmzn zayfldr. Kars, Ardahan ve Batum halk bu artlarda yaarken Birinci Dnya Sava balad. Anadoluda seferberlik iln edilince Ruslar, blgenin aydnlarn ve ileri gelenlerini toplayarak Sibiryaya srdler. Halk, Rus idaresinden bezmi usanmt. Bir halk iri Ruslardan kurtulu dilei destan yazmt: Gece gndz sana budur duamz, Mevlm bu Urustan kurtar slm. Yandk zulm, hicran, gam ateine, Mevlm bu Urustan kurtar slm. nc orduya arzu ekeriz, nallah dmann kaddin bkeriz, El ele verince dalar skeriz, Mevlm bu Urustan kurtar slm. stanbulu ve Boazlar almak, Bizans Devletini yeniden kurmak, Ayasofyaya ha koymak gibi tarih emelleri olan Rusya, arn manifestosuyla Trkiyeye kar sava iln etti. Trkiye, 12 Kasm 1914te savaa girmi bulunuyordu. Rus ar Nikola, 20 Aralkta 1914te Sarkama gelerek cepheyi ziyaret etti. 22 Aralkta Sarkama doru Trk yry balad. Hafz Hakk Paa, 23 Aralkta Ruslar pskrterek Oltuya girdi. Ardanu zerinden gelen ve iinde Yzba Halid Beyin de bulunduu bir Trk birlii, Ruslar buradan atarak Ardahan ele geirdi. Byk bir sevin ve heyecana kaplan halk Ruslar kovmak iin ordumuzun yanna kotu. Bakumandan Vekili Enver Paa, 25 Aralkta Sarkama hcum etti. 27-28 Aralk savalar ok iddetli geti. Selimde demiryolu havaya uurularak Kars-Sarkam balants kesildi. Sarkamn yukar mahallesi ele geirildi ve merkezde kuvvetli sng savalar yapld. mitsizlie kaplan Rus karargh genel ekili emri vermeyi dnrken, hzla onarlan demiryoluyla Tiflisten Sarkama mtemadiyen taze kuvvet ve mhimmat sevki, savan seyrini deitirdi.

16

Bizim Ahska

30 Aralkta stnlk Ruslara geti. 2 Ocak 1915 gn, savan hazin sonu grnd. Tiflisten ldra gelen taze Rus kuvvetleri Ardahana yneldi. 1915 ylnn ilk haftas, Sarkam muharebeleri, mitsiz dvler eklinde devam ettiyse de 17 Ocakta cephe sustu. Sarkam Felketiyle blgeyi savunan ordumuz eridi. Kalanlar da Erzuruma doru ekildi. 1916 yl ubatnda Erzurumla birlikte Dou Karadeniz ve Dou Anadolu Ruslar tarafndan istil edildi. Blge yeni felketlere srklendi. Osmanl kuvvetleri geri ekilince blgede katliamlar balad. Ruslar Ermenilerle birlikte yerli ahaliye kar akl almaz lde katliama baladlar. Ruslar, Trk ordusunun geliine sevindiniz! diyerek Ardahan ve ldr ahalisini krmaya balad. Rus Kazaklaryla onlara nclk eden Ermeni ve Rum eteleri, ay boyunca ldr, Ardahan, Gle ve Olurda oluk ocuk demeden 40 bin kiiyi ehit etti. Sava balaynca bilhassa Artvin blgesinden Anadolu ilerine doru muhaceret balamt. O

gnleri Yusufelili retmen Mustafa dil zder yle anlatyor: 1914 yl sonbaharyd. Yedi yandaydm. Balar bozulmu, pekmezler, reeller, kme ve pestiller yaplmt. Ardanu ve Hod kylerinden gen ve ou kadn, yal ve ocuklardan meydana gelen kafileler kymzden geiyordu. Bir gn biz de gideriz, gvurlara kalr diye, ardakta sra sra asl duran kmeleri ekip aada grdm Ardanulu ocuklara attm ve onlarn da kaptn iyi hatrlyorum. 1915 yl k boyunca bu gler devam etti. Bahar gelince Ruslarn evre kyler kadar sokulduklar sylendi. Babam hasta yatandayd. Bizim kyde de g hazrl balad. Halid Beyin cephane gtrp bo dnen atllarna bibim rica etmi; onlarn yardmyla biz de oruhun te yakasndaki Zor kyne getik. nekleri darya salarak evimizi barkmz brakp yola kmtk. 1915 yl nisan aynn il gnleriydi. Bir iki ay Zorda kaldk. Sonra Ersise geldik. Burada toplanan Erkinisliler, geceleri, oruh zerindeki tel halattan karya geip, Rus tarafnda kalan kendi tarlalarndan gzn ekilmi ekinlerin baaklarn krparak uvalla Ersise getiriyorlard. 1916 kna bu kasabada girdik. Halid Bey kuvvetleri ekildike Artvin ve Oltu blgesinde Rus igali geniliyordu. 1916nn ilk haftasnda tekrar yola koyulduk. spir, Bayburt, Kelkit, Alucra, Readiye, Tokat ve Zile zerinden austosta Sungurluya gelip yerletik. Bu g yollarnda souk, alk ve eitli hastalklardan nice insan telef oldu. Sungurluda drt sene kaldk. Artk muhacirler yerlerine dnyordu. 1920 senesinin austos aynda biz de memlekete dndk. Evler harap olmu, eyalar talan edilmi, her ey yok olmutu. Oltu-Kars arasnda Ermeni sava srp gidiyordu Devam var.
Bizim Ahska

17

Ahskal nar Ana

Nilfer DEVROVA

Ahska Trklerinin yaad insanlk dram akllara durgunluk veren bir olaydr. Koca bir halk, dodu byd ata yurdundan srgn edilmitir. Asgar insana lyk artlardan uzak bir ekilde, hayvan vagonlarna doldurularak bir lm yolculuuna karlmtr. Hibir su isnat edilmemi, stelik kendi gvenlikleri iin geici bir sre denilerek yalan sylenmitir. Bu halk sadece Trk olduu iin bu insanlk d muameleye tabi tutulduuna gre bu olaya sadece srgn demek yeterli midir? K mevsiminde 15-20 hatta 30 gn sren lm yolculuunun adna soykrm desek, abartm m oluruz? Bitmez tkenmez yollarda binlerce insan can verdi. stasyonlarda vagonlar dolaan askerler lleri alp yaban arazilere savurdular. Analar barna ta bast. Eer bu olayn ad soykrm deilse, Birlemi Milletler Tekiltnn neye soykrm dedii tartlr! K souuna, salgnlara ve ala dayanarak sa kalanlar, ulatklar lkelerde tarifi imknsz yokluklar, garip ve kimsesizlikler yaadlar. Bunlar masal deil, bizzat yaayanlarn bir ksm hayatta. nsanlk lemi bunlarn sesine kulak vermeli deil mi? 1944 yl kasm aynda cereyan eden Ahska-Orta Asya hattndaki lm yolculuunun kahramanlarndan biri de nar anadr. nar ana, hayatn kahrn ekmi, srgnde evldn kaybetmi gen bir anneyken dier ocuklaryla beraber tek bana hayat mcadelesi vermitir. nar ana, 1910 ylnda Ahskann Soxdev kynde dnyaya gelmi. lkokulu yaad kyn Grc mektebinde okumutur. Srgn tarihine kadar ailesiyle beraber Ahskada huzurlu bir hayat yaamtr. ok gen yalarda, on sekiz yanda evlenmi. Zamanla be ocuk annesi olmutur. Hayatn ve anneliin en gzel anda bir kyamet kopmu, kinci Dnya Sava km. te bu sava, -

nar ninenin dnyasna kbus gibi km. O zamana kadar askere alnmayan Ahskallardan da eli silh tutanlar toplanarak cepheye srlm. Bunlarn arasnda nar anann gen ei de vardr. Alman cephesine giden gen kocas Bekir Lomidze, bir daha geri dnmemi; hibir haber de alnamam. nar ana, kocasn kaybetmenin zntsn yaarken srgn haberiyle yklm. Bu acy dindiremeden kaps yeni bir felketle alnm. Bu felketin ad srgn! Gen bir anneyken dul kalmt. imdi de vatansz kalacakt. nar anann drt olu ve bir kz vard. ocuklarna sarlarak srgn vagonuna bindi. Dayand yegne varlk ocuklaryd. Ne var ki bu lm yolculuu, nce olu Hasreti elinden ald. Hasret, yolda hastalanm, aresizlikler iinde atele bouarak vefat etmiti. Hayvan vagonunda evldn kaybetti. Ama bu ocuk nereye gmlecekti? Bir mezar olacak myd? Ne yazk ki byle bir ans da yoktu. Bir istasyonda vagona giren askerler ocuun cansz cesedini alp annesinin yalarla dolu gzlerinin nnde bir eya gibi dar atacaklard. nar ana, bilmedii arazilerde kurda kua yem olan yavrusunu brakarak dier ocuklaryla birlikte zbekistann Namangan ehrine ulat. nar ana iin srgnn ilk yllar ok ar geti. Yoksulluktan ve kimsesizlikten drt ocuuyla beraber ok ile ekti. ocuklarna hem ana oldu hem baba. Onlara bakabilmek iin didindi. Srgn srasnda vagona atabildii deklerin ynyle orap rp satarak ve kolhozda alk yaparak hayata tutunmaya alt. Azim ve sabrla ocuklarn bytt. Onlar evli barkl etti. nar ana, daha gen bir anneyken hayatn bin bir trl ilesiyle tant. Ama bu ilerlin hibir vatandan ayrlk derecesinde deildi. Vatan hasreti gnden gne iini dalyordu. Ama bu acy yaayan bir o muydu? Btn hemehrileri de yle deil miydi? Her biri Orta Asya llerine serpilmemi miydi?

18

Bizim Ahska

Ahskada en ve mutlu bir dnyada hayata balayan nar anann mr, gurbetlerde nihayet bulacakt. Artk o nar nine olmutu. Hayatn ac ve tatl ynlerini yaam olan nar nine, 63 yanda dnyaya veda ediyordu. 1973te zbekistann Namangan ehrinde vefat etti. nar ninenin iki ocuu hayatta. Kz zbekistanda, olu da ABDde yayor. Erken vefat etmeseydi kim bilir bize neler anlatacakt Bugn bile cevabn bulamadmz sorular ce-

vap bulacakt. Onun tecrbesiyle, grdkleriyle bir tarih yazlacakt belki. Bugn ihtiyacmz olan ama arayp da bulamadmz bilgi hazinemiz nar nineye Allahtan rahmet diliyoruz. Geti gitti yllar, gurbet ellerde, Atlar kavruldu tatl dillerde, Blbller terdi kzl gllerde, Acep grr mym vatan dalar?

Fotoraflarn Dili

nar anann kz Yldz Hanm (sada). Bu fotoraf, srgnden dokuz sene sonra, 1953te zbekistanda ekilmi. Yldz Hanm halen zbekistanda yaamaktadr. Ei sene nce vefat etmi. Alt ocuu var. Sadece bir kardei hayatta ve ABDde yayor.

Bu fotorafta sa taraftaki Yldz hanmdr. Ortada (oturan), imdi ABDde yaayan erkek kardei Bedir, sol taraftaki hanm da Bedirin kars Hediye Hanm. Bu fotoraf, 1949 ylnda zbekistanda ekilmi. Bu fotorafta, Grc kzyla evlenmi olan Aziz Efendiyle Grc kars aa Hanm gryoruz. Fotoraf, Ahska Trkleri srgne gittikten 11 sene sonra 1955 ylnda Ahskada ekilmi. Soldaki de aa Hanmn aabeyi. Aziz Efendi, Grc bir hanmla evlenmi ve srgne gitmemi; birka sene evvel 105 yandayken Ahskada vefat etmitir. (Hlbuki Udede Letifah Baratavili, Grc einden ayrp srgne gnderilmi! Bu da kaderin baka bir cilvesi)

Bu fotorafta ay toplayan kzlar, Aziz Efendi ile aa Hanmn kzlar Aniko ve Saniya. Fotoraf 1960 ylnda Maharadzede ekilmi.

Bizim Ahska

19

Krgzistandaki Ahska Krtleri - I

Nilfer DEVROVA

1944te Trkler, Krtler, Heminliler olmak binlerce insan, Ahskadan Orta Asyaya srgn edildiler. Souk k gnlerinde, hayvan vagonlarnda bir ay sren yolculuk srasnda ok kayp verdiler. Sa kalanlar, tohum gibi Orta Asya lkelerine serpildiler. Ahskadan srlen bu insanlarn ekecei bin bir ac, asl bundan sonra balyordu. ile, huzursuzluk, yurtsuzluk, Ahskalnn aln yazs oldu. 65 yldan beri Ahskallarn hayat gurbetlerde savrulup gitmektedir. Sovyetler Birlii zamannda vatana dn mracaatlar havada kald. Dnebilenler de Grc yneticileri tarafndan geri gnderildi. Biz bu yazmzda yllar nce bizim gibi Ahska topraklarndan uzak diyarlara srlen Krt kardelerimizden bahsedeceiz. Bugn Orta Asya topraklarnda Ahskal gmen Krtlerin says oktur. Bunlarn byk bir ksm Krgzistandadrlar. Celalabat, O ve Bikek ehirleri bata olmak zere birok ky ve kasabalarda yaamaktadrlar. Krgzistanda yaayan Ahska Krtlerinin saysnn 33.000 olduu

Recep Mirzayev torunlar Said ve Hanifeyle.

sylenmektedir. ounun hayat tarz, kltr ve konuma dilleri Ahska Trklerinden farkszdr. Bazlar Krt olduunu bile kabullenmiyor, istisnasz Ben Trkm! diyor. Krt olduunu kabullenenler bile Trklerle karde olduklarn ve aralarnda hibir farkn olmadn sylyorlar. Ahskal Krtleri biraz daha yakndan tanmak, gemite yaadklar skntlar ve bugn yaadklar hayat biimlerini renmek iin Ahskal yal ve gen Krt kardelerle konutuk. Bikekin Oroh kynde yaayan Recep dede, Ahskadaki mutlu hayatn ve bugne kadar yaad ac tatl hatralarn anlatt. te sorularmz ve cevaplar: Recep dededen, Ahskann hangi kynde ve hangi tarihte doduunu soruyoruz. Ben, Recep Mirzayev. 1925te Ahskann Tsxalpile kynde dodum. Kymz Trkiyeye ok yaknd, arada sadece kk bir nehir vard dier taraf Trkiyeydi. Trkiyede okunan ezanlar ve ten horozlarn sesi bizim kyden duyuluyordu. Oralarla ilgili ok gzel hatralarm var. Trkiye tarafna ok geerdik, bahelerden elma toplardk. Ellerimiz, kucaklarmz dolu elmalarla evimize gelirdik. kinci Dnya Sava balaynca araya duvar diktiler, ondan sonra bir daha geemedik. imdi akrabalarnz nerede yaamaktadr? Annem ve babam 1946da zbekistanda vefat ettiler. Byk kardeim 1992de, kk kardeim de 2009da vefat ettiler. Ablam ifte vatandala sahip, hem ABDde hem de Irakta yayor. Dier akrabalarmn ou Irakta ve ABDde yayorlar. Ahskadayken okula gittiniz mi?

20

Bizim Ahska

Evet, okula gittim kzm. Beinci snfa kadar okudum. Kymzde okulumuz vard, Dersler, Azer Trkesiyle veriliyordu. Hocalarmz da Azerydi. Btn dersler okutuluyordu, corafya, tarih, matematik 1941den sonra baka okulda okumaya baladm. Orada ancak bir sene okuyabildim; nk beni almak iin Azerbaycana gnderdiler. 17 yanda Azerbaycandaki Karadiz demiryolu istasyonunda almaya baladm. Bir sene sonra, yani 1943te izinle eve geldim. Ahskann hangi kyleri Krtt ve saylar ne kadard? Ahskann birok kynde Krtler yayordu. Hatrladm kadaryla aralda iki aile, xette aile vard. Bunun gibi Casman, Adign, Abastuban, Gomorada da Krtler yayordu ama miktarn tam olarak bilemiyorum. Ama btn kyleri ok iyi hatrlyorum. Eer gidersem her yeri size gsterir anlatrm. Bilhassa Adign ok iyi hatrlyorum, hi unutamadm oralar. evre kylerde kimler yayordu? Onlarla aranz nasld? evre kylerde ve bizim kyde Trkler, Ermeniler ve Grcler yayorlard. Bunlardan baka milletten yoktu. Biz drt ayr millet ok iyi yayorduk. Aramz iyiydi, hibir anlamaszlk yoktu, karde gibi yayorduk. Devlet sizi hangi milletten gryordu? Devletle aranz nasld? Grcler bizi ayrmyordu. Trk-Krt fark etmezdi onlar iin. Devletle de aramz iyiydi. Srgne kadar ok iyi yayorduk. Bu yzden bizim oralardan srlmemiz bana ok garip geliyor. Devletle ok iyi geinirken nasl oldu da biz buralara srldk detleriniz nasld? Ramazanda oru tutulur muydu? Btn detlerimiz vard kzm. Dnleri, snnet trenlerini kendi detlerimize gre yapardk. Nasl ki imdi burada yapyoruz, orada da yle yapardk. Buna da kimse bir ey demezdi. Ramazanlarda hepimiz oru tutardk. Camilere rahatlkla gidip ibadetlerimizi yapardk. Trklerle beraber cuma namazlarna, bayram namazlarna giderdik. Bizim kyde Mslman az olduu iin cami yoktu; bu yzden bize yakn olan Vale kyne giderdik. Bizim kyle aras on be dakikayd. Peki, srgn nasl gerekleti? Nasl oralardan srgn edildiniz? 14 Kasmda evimizin nne askerler geldi. Bizi Orta Asyaya srgn edeceklerini ve gerekli eyala-

Hanife ile Nilfer

rmz toplamamz iin saat mhlet verdiklerini sylediler. Bu haber karsnda ne olduunu anlayamadk. Bizim kyde be aile Krtt. Birka aile de Trk Dierleri hep Ermeniydi. Ermenilere kimse bir ey demedi, sadece Trklerin ve Krtlerin srleceini sylediler. Her evde er asker vard. O gece hepimizi hayvan vagonlarna doldurdular. Aramzda yle ocuklar vard ki ne anas vard ne de babas... Babalar savaa gnderilmiti; onlarn ocuklar bile vagonlara sk tepi dolduruldu. Srgn yolculuu ok uzun srd. Her istasyonda bize yemek veriyorlard, alktan lmememiz iin. Srgnde Ahska Krtleri... nerelere gnderildi? Toplu olarak m yayordunuz? Dier srgndeki Trklerle ve Heminlilerle aranz nasld? Srgnde Krtler, Kazakistan, zbekistan ve Krgzistana gnderildiler. Hepimiz dank vaziyette deiik kylerde yayorduk. Biz ailece Semerkanta geldik. Dierlerini baka yerlere gnderdiler. Bizimle beraber srlen Trkler ve Heminlilerle aramz iyiydi. Srgnden nce de ok iyiydi. Aramzda hi kt ey yaanmad. Srgnn sebebini ne olarak gryorsunuz? Srgnn sebebini anlamadk ki, devletle de,
Bizim Ahska

21

sabali Mrselolu
Grc ve Ermenilerle de bir derdimiz yoktu. Bir gn anszn askerler geldi. Alman ordusu buralara gelecek! Onun iin sizi buradan karacaz! dediler. imdi anlyorum ki onlarn hedefi Ahskay bizim elimizden almakm. Belki de bizi ekemediler, nk ok iyi yayorduk. Vatana dn konusunda ne dnyorsunuz? Genel olarak Krtler neler dnyor? Ben, Ahskaya dnmek istiyorum. Ama ocuklar dnmek istemez. nk onlar buralara altlar, zorla da tutup gtremezsin. Ben oralar grp bildiim iin geri dnmeyi istiyorum. Yal olan herkes isteyecektir geri dnmeyi. Ama genler istemez. Onlarn dnyaya bak baka. Iraka gitmek isteyebilirler. u anda yaadnz memleketten memnun musunuz? Balca problemleriniz nelerdir? Evet, memnunum kzm. Allaha kr ok iyi yayoruz. Bana gre fark etmez. Yalandk artk, daha ne isteyebiliriz ki Genlerimizin geleceinin iyi olmasn isteriz, bunun iin devlet imkn salasn. Yllar nce bizim yaadklarmz onlar yaamasn. Recep dedenin sohbetine doyum olmuyor ama sohbetimizi bitirmemiz gerekiyor. Sohbete Recep dedenin torunlar Said ve Hanifeyle devam ediyoruz. Saide Ahskaya dnmek isteyip istemediini soruyoruz. Kymzden ve akrabalardan dnenler olursa

ben de dnerim. Fakat oraya ilk nce gezip grmek iin gitmek isterim. Eer beenirsem sonra gelir ailece gideriz. Daha oralar ne grdm ne de hayat biimini bilirim. O yzden acele karar vermek istemiyorum. Kendine vatan olarak nereyi gryorsun? Geen sene Trkiyeye gittim oralar ok beendim. Iraka da gittim, Irak daha ok beendim. Krdistan ok beendim. Oralarda yaamak isterim. Trkleri ok beeniyorum, iyi bir millet. Kendime tabi vatan olarak Irak gryorum. Gelecekte ailem ve akrabalarmla beraber Krdistanda yaamak isterim. Trk-Krt ilikilerini nasl buluyorsun? Trkiyede iki sene Krt olmama ramen hibir zorluk ekmeden altm. stediim gibi alyor, istediim gibi de geziyordum. Kimse beni rahatsz etmedi. Trkiyenin Krtlere hibir ktl yok, sadece onlar gcn yanl yolda kullanan ve iki karde milleti birbirine dman eden insanlarn peindeler. Trkiye, Krtlerle deil PKKyla savayor. Ben, Iraktan Trkiyeye geerken yanmda Krt bayra vard. Snrda hepsini aldlar, Trkiyeye o bayraklarla girmeme izin vermediler. Trklerin bu tutumunu hakl buluyorum. Bayrak bile olsa tedbir alnmaldr diye dnyorum. Baka millet de aynsn yapard. Bu konuda Trkiyeyi knamyor, takdir ediyorum. Peki, milletinin gelecei iin ne yapmak istersin? Milletim yllardan beri gurbetlerde dank bir ekilde srgn hayat yayor. stiyorum ki milletimin ektikleri son bulsun. Btn Krtlerin ayn topraklarda, ayn bayrak altnda, huzurlu bir ekilde yaamasn, ayn dili konumasn, ayn kltr yaamasn isterim. Eer elimden gelirse bunlar yapmak isterim. Saidle sohbetimizden sonra sra Hanife Hanma geliyor. Hanifenin dndkleri bambaka. Hanifeye Ahskaya dnmek isteyip istemediini soruyorum. Tabi isterim! Ahskaya dnmeyi ok istiyorum. Dedelerimiz, ninelerimiz yllar nce Ahskadan srldler. Oralar bizim vatanmz. Trkiyeyi mi yoksa Grcistan m kendine daha yakn devlet olarak gryorsun? Trkiyeyi ok seviyorum, ama kendime yakn devlet olarak Grcistan gryorum. nk atalarmz oralarda dodu, oralar kendine vatan edindiler. Kendine vatan olarak nereyi gryorsun? Vatan olarak Grcistan gryorum. Irakta yaamak istemiyorum. Orada ayrmclk var. Irakta

22

Bizim Ahska

Krt baka, Trk baka Ben bunu istemiyorum. stiyorum ki Trk de bir olsun Krt de. Bu kadar konuunca sz PKK terr rgtne geldi. Acaba Hanife, PKK hareketine nasl bakyordu? Krtlerin Trklere byle davranmasn hi doru bulmuyorum. Onlar, Trk-Krt ayrmcl yapyorlar. Trkleri Krtlere ve Krtleri de Trklere dman etmeye alyorlar. Hlbuki biz ayn milletin insanlaryz. Gemie baktmz zaman Trklerle o kadar ok ortak ynmz var ki, ayn dini, ayn kltr paylamz; ayn topraklarda yzyllar boyu yaamz. Bugn Trkiyede yaanan atmaya bir anlam veremiyorum. Onlar byle kan dkerek, atarak neyi halledecekler? Her eyi doru yoldan zmeliler. Krt-Trk blcl olmamal. Bizler ayn milletin insanlaryz. Sohbetimize Bikekin Zarya kynde yaayan sabali dedeyle devam ediyoruz. sabali Mrselolu, 1928de Ahlkelekin Xryan kynde dnyaya gelmi. sabali dedeye memleketteyken okula gidip gitmediini soruyoruz. Okulda nc snfa kadar okudum. Derslerimiz Grcceydi. Okulda btn dersler vard. Daha sonra bizim okula Azerbaycandan retmen geldi ve Azerice rendim. Devlet sizi hangi milliyetten sayyordu? Sizler kendinizi kim olarak grrdnz? Devletin bizimle bir ilgisi yoktu. Trk-Krt fark etmezdi. Bizi ayn milleten sayyordu. yle ayrmclk olduunu hatrlamyorum. Ben ahsen kendimi Trk olarak biliyorum. Hepimiz ayn milletteniz. Bana gre hepimiz aynyz. Krtln kabul edip bunu aka syleyenler oktu. Krtler Ahskann hangi kylerinde yayorlard? Nfuslarn bilmiyorum ama u kylerde Krtler yaamaktayd: Koltaxev, Rustav, Oxere, Orpola, Horoma, Odunda, Uravel, ntel, Agara, Saguli, Gankit,

Xiryan, Tirbon, Tibet evre kylerde kimler yayordu? Onlarla ilikileriniz nasld? evre kylerde Grcler, Ermeniler ve az sayda da Azeriler vard. Kymzde ve etrafnda daha ok Ermeniler yayordu. Hepsiyle aramz iyiydi. Trkiyeden gelen Ermeniler bizim gibi konuuyorlard. Onlar bizden kz alrlard biz de onlardan alrdk. detleriniz nasld? Komnizm zaman Ramazanda oru tutulur muydu? detlerimizi yapyorduk. Oru tutar, kurban keserdik. Sizce srgnn sebebi neydi? Kzm, gece saat ikiydi, askerler evimize geldiler. Trklerin gelip bizi basacan sylediler. Bu yzden bizleri Orta Asyaya srgn edeceklermi. Bize sylenen buydu. Herkesle aramz iyiydi. Bu srgnn sebebini hl anlam deilim. Kendinize en yakn devlet ve millet olarak kimi gryorsunuz? Ben en yakn millet de devlet de Trkiyedir. Atatrkn milletini kendime yakn gryorum kzm. Not: Bu rportajlar yapmamda yardmlarn grdm Resul Raidov ve zmire Odabaevaya teekkr ederim. N. D.

http://e-magaza.ttk.org.tr/switch. php?file=ProductInfo&cat_id=88&product_ id=2110

Bizim Ahska

23

Ahskal Raziye Nine Anlatyor

Sabir ASKEROV*

1944 srgnn yaam byklerimiz bir bir aramzdan ekilip gidiyorlar. Ahska gibi koca bir vilyetin binlerce insan, 1944 yl faciasn yaad. Sonraki nesiller, bu faciay yaayanlarn srgn ncesi ve sonrasna dair hayatn ne yazk ki lykyla bilmemektedirler. Hlbuki bizim acmzn binde birini bile yaayan topluluklar, bu aclar yeni nesillere, insanlk lemine ve tarihe emanet etmek iin sanat ve teknolojiden yararlanmaktadrlar. Filmler, belgeseller, mzik, resim vs yapmaktadrlar. Byklerimizin yaad facialarn unutulup gitmemesi, yeni nesillerin ibret almas ve gelecekteki sorumluluunu hatrlamas iin yallarmzn anlattklar hayat hikyelerine kulak vermeliyiz. Bizden nceki atalarmzn ana yurt hayat da ilgi ekicidir. Raziye Nine, 1990 ylna kadar zbekistanda yaam, Fergana Olaylarndan sonra Rusyaya gitmi, 1992 ylna kadar burada yaadktan sonra Krgzistann amald-say ilesine yerlemitir. Alaaddin, Merve, Salican, Kerim, Nevreste ve Sahib adl ocuklarn bytm. Bizim Ahska dergisi okuyucular iin Ikova Raziye Ninemle konuuyoruz: Raziye Nine, ne zaman ve nerede dnyaya geldin?

1924 senesinde Ahska vilyetinin Adign ilesine bal Tutacvar kynde dnyaya geldim. erkek, biri kz drt ocuklu bir aileydik. Erkek kardelerim: Kezim, Cesim ve Nesimdi. Srgnden nceki kynzden ve bu kydeki hayattan biraz bahseder misiniz? Ben Ahskann Tutacvar kyndenim. Kymz, iki mahalleden meydana geliyordu. Bir yol, bu iki mahalleyi iki yakaya ayryordu. Kyde aa yukar 45 ttn/hane vard. Klar ok souk olduundan evler birbirlerine ok yakn mesafede dikilmiti. Ky muhtarnn iki katl evi hari btn evler tek katlyd. Bu evler ortalama iki veya gzlyd. Komnist devrim sonras her yerde kolhozlar kurulmaya balamt. Bizim ky ve Ahskadaki dier kyler, kolhoz olduktan sonra iftilikle uraan halkn topraklarna el konuldu, yani topramz elimizden alnd, devletletirildi. Neler eker, neler yetitirirdiniz? Bizim 12 hektarlk topramzdan bize sadece 15 sotuk (10 dnm bir sotuk) kalmt. On byk ba hayvanmzdan ikisini devlet ald. Bize kalan topramzda tahl, lazut (msr), kartopi (patates), lobiya (fasulye) yetitirirdik. Fenn sulama yoktu. Yamurla sulanrd. Halkmz, kolhozlar kurulmadan nce daha iyi yaamaktayd. Kendi rnlerini kendisi yetitiriyor, bu rnlerle ticaret yapyordu. Fakat kolhozlar kurulduktan sonra ve topraklar elimizden alndktan sonra yoksul duruma dtk. Tutacvar kynde pazar yoktu. Kymz Adign kazasna balyd ama Ahska daha yakn olduundan al veri yapmak iin Ahskaya ehre giderdik. O zamanlar yryerek bazen de eekle giderdik. Evleriniz nasld? Evlerimizin iinde her odada seki (divan) vard. Bu sekilerin altnda klk yiyecekleri ve tarladan toplanan baz rnleri saklardk. Evlerimizin duvarlar tatan yaplmaktayd. Duvar ustalarnn ou Ermenilerdi. Para alr yaparlard. Ahska kylerinde kimler yayordu? Ahska blgesindeki kylerin tamam Trkt.

24

Bizim Ahska

Ancak son zamanlarda Ahskada Ermeni ve Grcler eskisine gre daha fazla artmt. Yine de buralarda Trkler oktu. ehirden geen ayn veya yolun bir tarafnda Ermeni veya Grc kiliseleri vard. Dier tarafta cami vard. Trkler, Ermenilerle Trke, Grclerle de Grcce konumaktaydlar. Ahskada okul hayat nasld? Ahskadaki kk kylerde drdnc snfa kadar eitim veriliyordu. Baz byk kylerde ortaokul da vard. Okumaya devam etmek isteyen ocuklar o kylerdeki okullara giderlerdi. Ky okullarndaki retmenler Trkt. Dersler Trke yaplr ve Rusa da retilirdi. Bazen Azer ve Grc retmenler de gelirdi. Okulumuzda kitaplar paralyd ve ok pahalyd. Bazen kitaplarmza para yetmediinden alamyorduk. ok skntl eitim dnemleri yaanmaktayd ve eitimini devam etmek iin dier kylere gidip okuyanlarn yannda okul hayatn drdnc snfla bitirenler de vard. Bunlarn ou kz ocuklaryd ve ben bunlar arasndaym. Tabii srgn de yaadnz. Biraz da srgnden bahsedelim. 1944 srgn bir felkettir. Yurdumuzdan koparldk. Bizi Ahskadan kardlar, zbekistann Namangan vilyeti korgan kazasna yerletirdiler. Stalinin lmnden sonra serbest dolama hakk verildi. O zaman biz zbekistann Srderya blgesine g ettik. Evlenmeniz nasl oldu? Eim Niyaz Askerov, Ahskann Mugaret kyndendir. kinci Dnya Savana katlm, sava sona erinceye kadar cephede kalm. Almanlara kar n cephelerde savarken bacaklarndan yaralanm. Sava sona erince Ahskaya dnm. Fakat ailesiyle btn halkn Orta Asyaya srldn renince ailesini bulmak iin zbekistana gelmi. Biz orda evlendik. Alt ocuumuz oldu. Fakat 1961 ylnda bilinmeyen bir kaza sonucu eim Srderya Nehri sularnda l olarak bulundu. Ondan sonra ocuklarma hem ana hem baba oldum. Bin bir meakkatle yaadk. * Ankara niversitesi-SBF.

Ahska Manileri
Syleyen: Raziye Ikova (Askarova) Yazan: Sabir Askerov

1. Meniya xoum gelr Alatma yam gelr xp kapiya baxem Belki qardam gelr. 2. Meni demeye geldim Qaymax yemeye geldim Qaymax fikrimde yoxdur Seni grmeye geldim. 3. Durnam geder dzm dzm Boyni qanadndan uzun Durnam benim iki gzm Durna yara selem gtr. 4. Durnam geder naa naa Qarli dalari aa aa Hem qayina hem qardaa Durnam yara selem gtr. 5. Bu dere holuxlidur Edrefi baluxlidur Neynarm ele yari Ayai aruxlidur. 6. Bu derenin uzuni Qramasn buzuni Alma erkez qzni ekemasn nazni. 7. Kemerim taxdalari Sayarm hafdalari Eger yarm gelmese Qrarm taxdalari. 8. Endim ayir bimeye Savux sular imeye Dediler yar geliyer Qanadm yox umaya. 9. Bulut bulut stnde Bulut dalar stnde Sen Mevlayi seversen Yama yarn stne.

10. Qarip kular tende Qaribim bu vetende Gvlm ggerin olmi Durmiyer bu vetende. 11. Qaranfilim budama Safa geldin odama Eger meylin bendeyse Eli gnder babama. 12. Karanfilim inili (kaln) pem aznn iini Axam gece nerdeydin Gvlmn ggerini. 13. Qaranfilim neden olur Tklp den den olur Ben ayrulux bimezdim Ayruluh senden olur. 14. Armut dalda sallanur Yere der ballanur Hep ki olan beg olsa Gene qza yarvalur. 15. Armudun tadndaym ermgn yolundaym Anam beni arasa Yarmn koynundaym. 16. Armut daln qrlsn Su dibinde durulsun Bizi yurttan edeni Cuma gni vurulsun. 17. Puvarn bai gzel Dibinin tai gzel Ele bir yar sevdim ki Buyui qai gzel. 18. Puvara qazlar gelr Qanadi szlar gelr Behtlli puvar sene Nianli qzlar gelr.

Bi i Ah k Bizim Ahska

25

Ahskal Gazi ve ehitler

(1936-1945)
Muhammet ZZETOLU

Ahskal Trkler 65 sene nce srgn edildi: Rus Argument i Fakt (Argmanlar ve Faktlar) Gazetesinin 30 Eyll-6 Ekim 1989 tarihli nshalarnda yaymlanan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii (SSCB) Bilimler Akademisinin, SSCB Tarih Enstits Grevlisi ve Tarih Bilimleri Asistan V. Zemskovun tarihi belgelere dayanarak verdii bilgilere gre, 14-16 Kasm 1944 tarihlerinde, SSCB Komnist Partisi Genel Sekreteri Stalinin yazl emri ve SSCB ileri Bakan Lavrentiy Beriyann talimatyla Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliine (SSCB) bal, Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin, Ahska vilyetinde yaayan: 46.790 Trk, 8.843 Krd, 1.397 Hemin ve 29.633 dier milletlere mensup kii, yani toplam 86.663 Ahska vilyetinin, Ahska, Aspinza, Adign, Ahlkelek ve Bogdanovka ilelerinden, zbekistan, Krgzistan ve Kazakistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetlerine srgn edildi.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliine bal, Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin, Ahska vilyetinden, 1936 ylndan itibaren askere, 1939 ylndan itibaren ise kinci Dnya Savana ve 1941-1945 yllarnda da Nazi Almanyasna kar srdrlen Byk Vatan Savana gnderilen Ahskal Trklerin says yaklak 40.000di. kinci Dnya Sava ve Nazi Almanyasna kar srdrlen Byk Vatan Savanda (1939-1945), 26.000 Ahskal Trk eitli cephelerde ehit edildi. Bu savata yaralanan ve savatan sonra Grcistann Ahska vilyetine, vatan topraklarna geri dnen yaklak 14.000 Ahskal Trk, SSCB Komnist Partisi Genel Sekreteri Stalinin emriyle, zbekistan, Krgzistan ve Kazakistana srgn edildi. Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Asker Komiserliine bal, Ahska, Aspinza, Adign, Ahlkelek ve Bogdanovka ileleri Asker Komiserliklerinden tarafmza gnderilen listelere gre, 1936-1939 yllarndan itibaren askere arlan ve Nazi Almanyasna kar srdrlen Byk Vatan Savana (1941-1945) Grcistann, Ahska vilyetinden gnderilen 11.866 Ahskal Trk gazi ve ehidin ilelere gre dalm aadaki gibidir:

Muhammet zzetolu

Ahaltsihe (Ahska) lesi Askeri Komiserlii: 2106 kii; Aspindza (Aspinza) lesi Askeri Komiserlii: 1774 kii; Bogdanovka lesi Askeri Komiserlii: 48 kii; Ahalkelek (Ahlkelek) lesi Askeri Komiserlii: 438 kii; Adigen (Adign) lesi Askeri Komiserlii: 7500 kii; Grcistan SSC Asker Komiserliine bal, Ahska, Aspinza, Ahlkelek ve Bogdanovka ileleri Asker Komiserliinden yazl olarak 4.366 Ahskal Trkn ad, soyad, doum tarihi ve yerinin belirtildii listeler tarafmza gnderilmitir. Grcistan SSC Asker Komiserliine bal Adign ilesi Asker Komiserlii tarafndan bildirilen 7500 Ahskal Trk gazinin ve ehidin listesi tarafmza gnderilmemitir. Ayrca Ahska vilyetinden 1936 ylndan itibaren askere, 1939 ylndan itibaren ise kinci Dnya Savana ve 1941-1945 yllarnda da Nazi Almanyasna kar srdrlen Byk Vatan Savana gnderilen yaklak 40.000 Ahskal

26

Bizim Ahska

Trkten, yaklak 28.134 kiinin bilgileri tarafmza gnderilmemitir. Aada ad geen 8 Ahskal Trk gazi ve ehit, Nazi Almanyasna kar srdrlen Byk Vatan Savanda, (1941-1945) Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin Kahraman Altn Madalyasn ald. 1991 ylnda Moskovada baslan SSCB Kahramanlar adl kitaptan: 1. Bedir Beimodovi Muradov, 1909-Zediban ky, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu. 2. Bekir Dursunovi Mustafaev, 1898-Bulorza ky, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu. 3. Murtaz Karaliev, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu. 4. brahim Tucigil, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu. 5. Ubri Badalov, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu.

6. smail Karimov, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu. 7. Memmed Osman Olu Osmanov, Azgur kasabas, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu. 8. Agapi Agara, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu. Ahskal Trk Sava Gazileri ve ehid ailelerinden alnan belge ve bilgilere gre unlarda ilve edebiliriz: Aada ad geen Ahskal Trkleri de birinci, ikinci ve nc yksek dereceli Byk Vatan Sava eref (Kahraman) Madalyalarn ald: 1. Abdullah Mursalovi Ahmedov, 1922 yl Temlala ky, Azgur kasabas, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu. 2. Munir Mamedov saolu, 1924 Mohe ky, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu. 3. Aydn Seferov, Varhan ky, Ahska vilyeti, Grcistan doumlu.

Milletleraras Ahska (Meshet) Trkleri Vatan Cemiyeti temsilcileri: 1. Teminder Kemalolu (Ynetim Kurulu yesi) 2. Bakan Yusuf Serverolu (Cemiyet Bakan) 3. Raseddin Resulolu (Ynetim Kurulu yesi) 4. zbekistandan Ahska Trkleri temsilcileriyle. (Kremlin Meydan-Moskova, 1985)

Bizim Ahska

27

Srgnde Ak ve Hsran
Melike DRS

Melike bdis, Ahskal srgn bir ailenin ocuu olarak 1983 ylnda zbekistann Kokant ehrinde dnyaya geldi. Fergana olaylarndan sonra 1989da ailece Azerbaycana g ettiler. lkokulu Yevlahta okudu. 1995te ailece Trkiyeye geldiler. Ortaokul ve liseyi Bursada okudu. Ankara niversitesi - Eitim Bilimleri Fakltesi Snf retmenlii Blmn bitiren Melike, dnyaevine girdikten sonra stanbula yerleti.
Grdnz bu resim, yllardr eski resimler arasnda duruyordu. Ta ki Yunus Hocamzn, Eski fotoraflar bir araya toplayalm. Tarihi yaatmamz lzm. Bunun iin de eski fotoraflar derleyerek halkmzn acs ve tatlsyla gemite yaad hayat ariv hline getirmeliyiz. sz, beni bu eski fotoraflara yneltti. Aileden kalma eski fotoraflar kardm. Bunlar bir bir gzden geirdim. Kimileri hakknda bilgi sahibi deildim. Bunlar hakknda ailemden bilgi edinmeye baladm. lerinde biri vard ki hikyesi beni derinden etkiledi. Bu, dedemin amcasnn kz olan Zahide (Zayde) ninenin hazin hikyesiydi. Zahide, Ahskann Klde kynde, tahminen 1910 yllarnda dnyaya gelmi. nceleri Meneme adl ablasyla yllarca yaad sylenir. Onun asl hikyesi evlendikten sonra balam. Gen Zahide, 1927 ylnda evlenmi. Bu evlilikten bir kz ve bir olan olmak zere iki ocuu dnyaya gelmi. Einin ismini kime sordumsa bilemedi. Birinci Dnya Sava balaynca ei askere arlm. O, kaynvalidesi ve iki ocuuyla yaamaya balam. Ei askere giderken Zahideye, Beni bekle, dneceim! demi. Zahidenin yllarca srecek olan bekleyii ite burada balam Ei askerdeyken Zahide gelinin kz, yemek yedii srada boularak hayatn kaybetmi. Kznn lmnden bir sre sonra kaynvalidesi lm. Ardndan da baba hasretiyle yemek yemeyen olu hastalanm ve yksek ateten havale geirerek hayata veda etmi. Zahide gelin tek bana kalm. Nihayet gelip atm lanet srgn... 1944 ylnn kasm aynda hayvan vagonlarna bindirilerek Orta Asyann her kesine serpilen Ahskallardan biri de oydu. Bu kadar felketi yaamasna ramen hl kocasnn dneceini ve ondan bir haber geleceini umut ediyormu. Srgnden sonra, einden geriye bir tek Karakl papa denilen apkas kalmt. zbekistann Kokand ehrinin Kzlkoun kynde eski, ykk bir evde ablasyla komu olarak tek bana hayata tutunmaya gayret etmi. Tek bana bir evde, kaybettiklerinin yasn tutarken kocasnn, Almanlara esir dt haberi gelmi. Esir denler arasnda bir akrabasnn yakn da bulunuyormu. Ayn gemide esirler arasnda birbirini grnce akrabas Zahidenin eine seslenmek istemi fakat o, tannmamak iin eliyle, Sus! iareti yapm! Aradan yllar gemi. Artk o yalanm, bir nine olmutu; fakat hl asker kocasnn dneceini bekliyordu. Geen zaman iinde ona talip olanlar km, fakat o, einin dneceini syleyerek taliplerini geri evirmiti. 1989 yl gelip attnda Ahska Trklerinin ikinci felketi olan Fergana olaylar ba gsterdi. zbekistann Fergana, Kokand ve dier ehirlerinde yaayan btn Ahskallar yeniden srgn edildi. Benim de yaam olduum bu srgnde Zahide nine bizimle birlikte Azerbaycana geldi. Azerbaycana geldiimizde birok aile gibi biz de Yevlahn Nametabat kynde babamn teyzesinin evine snmtk. Sefalet ve iti kakl bir hayat

28

Bizim Ahska

Zahide nine, srgnde gen bir gelin iken kaybettii iki yavrusuyla.

daha fazla srdrmeye dayanamayan babam, ehirde bir ev buldu, oraya yerletik. Babam, Zahide Nineyi yanmza almak istemi, fakat bir trl kabul ettirememiti. Bunun zerine babamn ve amcamn yardmlaryla Nametabat kynde tek odal bir ev bulunmu ve Zahide nine, oraya yerletirilmiti.

Yllar getike Zahide ninenin beli bklyordu. O zamanlar kk yata olduum iin bunun yallktan olduunu sanyordum. Ama imdi daha iyi anlyorum ki, bunun sebebi sadece yallk deil, yaad hayatn, tahamml zor arlyd. Zahide nine, Azerbaycana yerletiinde yeni hayata almaya alrken hl kocasnn dneceini mit ediyordu. Yllarca onun yolunu beklemi, yeni bir hayat kurmamt. Yalnz, kimsesiz ve tek bana yaamay sineye ekmi ama verdii sznden dnmemiti. Yklan yuvasna ramen, yaad felketlere ve aradan geen yllara ramen ona olan sevgisi, saygs hi bitmemiti. Zahide nine, yeni evine yerletikten birka yl sonra, kocasndan nihayet bir haber geliyor! Fakat bu da sevindirici bir haber deil. Kocas, Alman esaretinden kurtulup Trkiyeye kam. Adn ve dier kimlik bilgilerini deitirmi; bir sre gizli bir hayat yaadktan sonra burada evlenmi! Bitmez tkenmez srgn yllar boyunca, yolunu bekledii kocas, baka diyarlarda yeni bir hayat kurmu! Bu haberi duyunca ok zlm, hatta fkelenmi. Kocasnn yllarca saklad Karakl papann karp pe atm! Bu srada bizim Azerbaycandan Trkiyeye g etmemiz sz konusuydu. Babam, bir defa daha Zahide nineyi bizimle birlikte gelmesi iin ikna etmeye alt. Fakat o yine kabul etmedi. Bizimle gelip yeni bir hayata balamak iin bir umudu yoktu artk. Zorluklara gs gerebilmek iin hayata tutunabilecei dal oktan krlmt. Btn bu fedakrlklarnn karlnda einden ald son haberle bir kere daha yklmt. Biz, 1995te Trkiyeye geldik. Zahide ninenin 2003 ylnda Azerbaycanda hayata veda ettiini duyduk

TAZYE
Stalinin zulm dneminde 1933 ylnda Ahskann Xona kynden muhacir olup Trkiyeye gelen hemehrilerimizden Hurit olu Ayhan Yolcu (57) kalp rahatszl sonucu Krkhanda vefat etmitir. Ahskann Ezgde kynden Sadk kz Saltanat Dreganl (87) da Krkhanda vefat etmitir. Her ikisine de rahmet ve maret; yaknlarna ve hemehrilerimize basal dileriz.

Bizim Ahska
Bizim Ahska

29

Rahim Dedenin Dram

1944 Vaheti
ahismail BNALOLU*

bam askerdeydi. Yani Rus-Alman harbinde. 14 Kasm gece yars askerler evlerimizi bastlar. ki asker birlikte iki evi basyorlard. Byk bir toplant olacan sylediler. Askerler bizi apar topar toplant yerine gtrdler. Toplant yerine geldiimizde Mayor ve General vard. Onlar, Sizleri buradan karacaz! Soru sormayn, cevap da vermeyeceim! dedi. Herkes neye uradn armt. Bizim ky, Trkiye snrna ok yaknd. Bundan dolay bizi hemen abluka altna aldlar ki millet te tarafa Trkiyeye kamasn diye Zaten kimse kaamazd. Bizlere on be dakika iinde evleri boaltmamz sylediler. Bu ksa zaman iinde evden bir ey alamadk. Bizim ev dokuz kiiydi. Bamzda bykler yoktu btn yetikin erkekler askerdeydi. Bu vahetin yapld srada ablam bize geldi. Evinde cadi unu (msr unu) olduunu ve bana getirmemi syledi. Ben gittim on be kilo arlndaki uval arkama atp getiriyordum. Yollar asker doluydu. Bana Rusa bir eyler sylyorlard, herhalde ekilmemi sylediler. Ama ben dillerini anlamyordum. Yoluma devam ederken askerler srtmdaki uval alp, iindeki unu amurlarn iine dktler ve alay ederek bo uval elime verdiler! Btn yolda Amerikan arabalar tur atyordu. Kpekler ulumaya ve ahrlardaki btn hayvanlar barmaya baladlar. Demek ki bir vahetin yaanaca hayvanlara da malum olmutu. Biz bunun farknda deildik. nk ocuktuk. Bamzda yetikin erkek yoktu. Elimdeki bo uvalla evimizin nne geldim. Ayn model bir arabann da bizim kapmzn nnde durduunu grdm. Arabaya drt ailenin fertleri binmiti, tklm tklmd! ki yannda da iki asker oturuyordu. Ky dolaan bu arabalarn hepsinin ii doluydu ve arabalar zincirleme bir birini takip ediyordu. Snra geldiimizde emir geldi btn arabalardaki insanlar boaltn diye nsanlar periand. Kimi akn, kimi alyor, kimi hastayd. Snrdan Trkiyenin Posof kyleri grnyordu: Badele, Puma, Zendar, Cilvana

Ahska Trklerinin vatandan srgn edilmesinin zerinden 65 sene geti. Bunca sene zarfnda srgn aclar dinmedi, katlanarak oald. Atalarmzn yaad 1944 felketi, insanlk tarihinin ok nadir grd sahnelerle doludur. Ahska genlii olarak bizler, bu tarih sahnelerin yadigr olarak byk sorumluluklar tamaktayz. Bu sorumluluklarn banda gemiimizi unutmamak ve unutturmamak gelir. Sonra da bu tarih acnn dinmesi iin almak Btn bunlar inanla yapabilmemiz iin byklerimizin neler yaadn bilmemiz gerekir. Casmanl Rahim yede, gayet canl olarak hatrlad o gnleri anlatyor: Ben Ahskann Trkiye snr ky olan asman kyndenim. 1 Aralk 1927 tarihinde bu kyde dnyaya geldim. Babamn ad Rdvan, ayn kyn kz olan anamn ad Fahriyedir. Srgn srasnda ba-

30

Bizim Ahska

Posof halk snra toplanmt! aknlk iinde bizim tarafa bakyorlard. Neler olup bittiinin farknda deillerdi. Bararak bize soruyorlard. Ama biz onlara cevap veremiyorduk! nk askerler konumamza izin vermiyordu. Snrn te yakasndan bize bakan insanlarn aladklarn grdm. Bir ses, Bibi nereye gidiyorsunuz? Hala nereye? diye bararak alyorlard. O yaka insanlaryla akrabayz. yle ki karde Trkiye tarafnda dieri Grcistan tarafndayd Sonra bizleri vagonlara getirdiler. Hayvan vagonlarna tklm tklm doldurdular. Her bir vagonda 50 civarnda insan vard. Vagonun ii ok souktu. Darda kar yayordu. Bu ekilde vagonlar hareket etti. Yolculuk devam ederken insanlar lmeye baladlar, kimi alktan, kimi hastalktan nsanlar alk ve hastalklarla bouuyordu. Yollarda gnden beri bir lokma bile yiyemeyenler vard. Tren, Bak istasyonunda durmutu. Kovalarla bize orba getirdiler, yedik ve yola devam ettik. Yolculuumuz 22 gn srd! Son duramz zbekistand. Burada bizleri bir kulbeye getirdiler. lk geceyi burada geirdik. Mevsim k, havalar ok souktu. Sabahleyin bizleri arabalarla kylere datmaya baladlar. Her bir kye iki aile yerletiriyorlard. Evler ok eskiydi. Yamur yad zaman bamzdan sular akyordu. 1945 ylnda birok lkede alk vard. Bilhassa zbekistanda... lmemek, hayata tutunmak iin ot yiyorduk. Ama bir kardeim ala dayanamad, ld. ok perian durumdaydk. Aradan gn gemiti ki iki bacm da hayata veda etti. Biri sekiz dieri on drt yandayd. Hem alk hem de arka arkaya gelen lmler, bizi derinden sarsyordu. Her aile bizim gibiydi. Herkes bir kimsesini kaybediyordu. aresizlikler iindeydik. Amcalarm baka kylere yerletirilmiti. Onlarn da ala yenik dtn duyduk. Kk ocuklarn alp bize getirdim. Bir sabah baktm ki iki karde birbirine sarlm uyuyorlard. Yaklanca ikisinin de ldn grdm. Dnya bama ykld. Alk bizleri bu duruma drmt. O yllarda elimiz ekmek grmemiti. te bu gnleri bizlere, Allah vursun, Stalin ile Grcler yaatt Anam zbekistanda, Semerkantta vefat etti. Benim alt ocuum var. Kazakistanda, u ilesinde yayoruz. ocuklarm ziraatle meguldr. Allaha krler olsun durumumuz iyidir. * Ankara niversitesi - Hukuk Fakltesi.
Bizim Ahska

KARA VAGONLAR
Vagonlar tyrd, Sng-salxag vagonlar. Adamlar yrd, Srgn olmu adamlar. Karlar yara yara, Tstleyir katarlar, Bu kara vagonlardan, lenleri atarlar. Yorgansz, eyin yaln, Gidenler buza dnp, Gr, nece zavallnn Yanan ra snp. Krk derece axtaya, Deyin, insan dzerdi? Bu kara vagonlarda Srgn giden Trklerdi. Oldu Trkn dmeni, Stalin tek fironlar, Yaddalarda yayor, Kara renkli vagonlar.
Kelimeler: tyrd: Kouyordu. Sng-salxag: Krk dkk. Tstleyir: Duman karyor.. Eyin yaln: Vcut plak. axta: Souk, ayaz. Dzerdi: Dayanr myd? Stalin tek fironlar: Stalin gibi Firavunlar. Yaddalarda: Hatralarda

ahismayil Adignl
31

Makbule Nine Konuuyor

Ali ALOLU

15 Kasm 1944 srgnn ve yaanan zulm, o gnleri yaam olan Makbule nineden nakletmek istiyorum. Tabii ki o gnleri yaayan birok insan yaadklarn, muhtelif vesilelerle anlatmlardr. Bir de Makbule nineyi dinleyelim. Neneciim, Ahskadan srgn edilirken ka yandaydn? Neler oldu, yaadklarn anlatr msn? Olum, ben o zaman on yandaydm. imdi geldim 78 yana. O zaman kktm ama zalim Rus askerleri bize yle gnler ektirdiler ki, hibirini unutamyorum. Hepsi aklmda mh gibi akl. Bize o Rus askerleri ne oyunlar oynad! Bir insann yapmayaca eyleri yaptlar. nce eli silh tutabilecek 18 yandaki ocuklar zorla Alman-Rus savana gtrdler. Ahska da, geride kalan kadnlar ve yallar da tren yolu, ray sistemi demek iin altrdlar. Bu savata ok ehit verdik. Gidenlerin yarsndan ou geri dnmedi. Dnenlerin de hepsi bir yeri sakat geldi. Sonra o tren yoluyla ilgili bak yine ne diyeceim: Ahska da Cinis diye bir ky vard. Tren yolu projesi, Cinis kynden ve bu kyn mezarlndan geiyordu. Kylnn itirazna ramen yol gzerghn deitirmeyeceklerini sylediler. Mezarl darmadan ettiler. Yolu mezarln zerinden geirdiler. Bu tren yolunu da Rus soldatlar (askerleri) silh zoruyla Ahskann Trk ahalisine yaptrd. Ahskallar bu tren yolunu yapyorlard ama niin yaptklarn bilmiyorlard... Peki, bu olan bitene Ahskallardan kar kan yok muydu? Olum, tabi ki vard, herkes bu duruma karyd ama bu kar kma hibir ie yaramyordu. Rus askerleriyle kim ba edebilirdi Adamlar Kalanikof silhlarla bamzda duruyordu. Bir ey sylendiinde vurmak, ldrmek iin can atyordular. nk bizim halkmz hi sevmiyorlard. Stalin Bir ey olsa vurun ldrn! emrini vermiti. imdi ben yle anlyorum ki biz Ahskallar bilmeden kendi felketimiz iin yol yapmz. Yani srgn edilecek yolumuzu kendi ellerimizle yaptrmlar bizlere yle mi? yle olum yle. Tam bilmiyorum ama bir yl veya biraz daha fazla bir srede tren yolunu bitirdik. O zamanlarda kymzde Rus askerleri dolayordu. Her tarafta onlar vard. Sonra bize yine yalan sylediler. Dediler ki, Trkler Ruslara sava at, bizim askerlerimiz snrdadr. Her an Trkiyeden buralara saldr gerekleebilir. Bu yzden hi kimse akam evinden kmasn! Baka kylere gitmek, akrabalaryla grmek, ehre gitmek yasak! Eer ok nemli bir ey varsa ve gitmek artsa o zaman izin almalydk; o da ok zordu. Ayrca akamlar evlerin klarn sndryorduk. Her yer karanlk olsun diye pencereleri hallarla kapatyorduk. Burada kimsenin yaamadn dnsnler ve saldrmasnlar diye. Tepemizde uan uaklar Ruslarnm! Bize orda hapis hayati yaatt zalim Rus askerleri... Her taraf silhl asker kontrolndeydi. Kyller ok endieliydi. Herkes, ne olacak bizim halimiz, diye syleniyordu Srgn nasl oldu, yolculuk ka gn srd? Aklnda kald kadaryla anlatr msn? 14 Kasm gece vakti, kendi ellerimizle yaptmz tren yolunda, ellerinde silhlarla btn Ahska Trk halkn hayvan vagonlarna doldurup srgn ettiler. Oulcan karda kta o souk havada sanki mahsus yaplmt btn bunlar, planlanm ve bilhassa k ay seilmiti sanki. Yanna bir eyler alarak hazrlk yapanlar da vard. Ama ou insan hazrlkszd. Yanna yiyecek ya da zerine kaln bir eyler alamamlard. nk askerler hibir eye izin vermiyorlard. Bu vagonlarla yaplan yolculuumuz tam 44 gn srd. Anlayacan o ki olum 44 gn o vagonda bize it gnleri yaattlar. Bunlar insan deil. Bir insanolu baka bir insanoluna bunlar yapmaz! Trk olduumuz iin, dilimizden, dinimizden, detlerimizden vaz gemediimiz iin bize etmediklerini brakmadlar.

32

Bizim Ahska

Vagonda neler oldu. Bu 44 gn nasl geti, neler yaand? O vagonda neler olmad ki Hava ok souktu. Ben bu yama geldim her tr insan grdm ama bu Rus gvuru gibisini grmedim. Bunlar insanlktan km olum. Kahrolas Rus, Grc ve Ermeni neler ektirdiler bizlere. Alktan ve souktan donarak lenler oldu. llerin kokusu vagonlara yayld. Kokudan rahatszlanp hastalanan, baylan insanlar oldu. Vagonlardaki feryat figandan, etrafa yaylan lk seslerinden yal nineler dedeler hasta oldu. Daha neler neler... imdi 78 yanda olabilirim ama bu yaadm eyler yle derin izler brakt ki, hibirini unutmuyorum, unutamyorum. lenler olduunda evlerden getirilen yorgan deklere saryorduk ki Rus askerleri grp elimizden almasn. Bizi indirecekleri yerde lnn cenaze namazn klp defnetmek istiyorduk. Yoksa tren durduunda lleri trenden alp dar atmalarndan korkuyorduk. yle de oldu. Meer bunu da dnm bu zalimler. Belirli yerleri durak olarak semiler. Bu duraklarda da Rus askerlerini grevlendirmiler. Her durakta belirledikleri aileleri indirmiler ve her durakta da vagonlar denetleyip llerin olup olmadn kontrol ediyorlard. len birini grdklerinde de iki asker uval gibi tutup sallayarak dar atyorlard. llerini vermek istemeyen yaknlarnn feryat figan da ayr bir trajediydi Nineciim, seni bu vagonda ok etkileyen bir ey oldu mu? Olum bu yaadklarmn her birinden ok etkilendim ama bir tanesini anlataym sana. Yine bir yerde durmutuk. Bizimle ayn vagonda giden yal bir dede ve nineyle alt kiilik bir aile vard. Dede, yal ve ok hastayd. Nerdeyse ld lecek gibiydi. Rus askerlerinden biri vagonlar kontrol ederken bu yal dede uyuyordu. Asker Kalanikof silhyla dedenin kafasna vurarak yanndaki ocuklara, Rusa ld m? diye sordu. Dede uykusundan srayarak uyand ve Ne oluyor? Yarm canm kald, ondan ne istiyorsun? dedi. Asker de Sen daha lmedin mi? lsene, seni kendi ellerimle vagondan atmak istiyorum! Sana l diyorum! l! lmezsen ben ldrrm seni! diye bard. Dede ban kaldrp, Ey Allahm neydi bizim suumuz ki, bu vicdansz zalimlerin eline drdn? Ne ettik ki bunlar bize bu gnleri gsteriyorlar? Bunlarda hi mi insanlk kalmam? dedi. Ben on yanda bunlar grdm, iittim olum. Sonra Rus askeri gitti. Durakta inenler indi, inmeyenlerle yolculuk devam etti. Vagonda lenlerin ne olduunu Allahtan baka kimse bilmez. nk Ruslar lenleri vagondan aaya att. Vagonlarda koku

olmasn diye her durakta alp atyorlard. te byle eyler de bamza geldi... Nine, bu srgnde aileleri nasl blyorlard? Yok, aileleri blmyorlar, ama akrabalar blyorlard. Yani bir aileyi bir durakta brakyorlard; akrabalar olmadan, onlardan ayr, tek bana. Mesela, zbekistana geldiimizde amcamgili Andicana, bizi de Ferganaya braktlar. Amcalar, halalar, daylar, teyzeleri bldler. zbekistan, Kazakistan, Krgzistan, ksacas Orta Asyann her yerine serpitirdiler olum bizleri. 44 gnlk srgn yolculuunun ardndan herkes Orta Asyadaki birok lkenin deiik yerlerine datld yle mi? Sonra ne oldu? 44 gnlk yolculuk bitti ama Unutmadan bir eyi syleyeyim. Bizi Azerbaycanda bir yere gtrdler, u an adn hatrlamyorum. Bir akarsu kenaryd Orda duraklar vard, durdurdular. Biz hzl akan suyu grdk ve vagonda sz dolamaya balad ki bizi bu nehre atacaklar, hepimizi ldrecekler! Ama ok kr bir ey olmad. Her neyse oul, sz fazla uzatmayaym, bizi zbekistan, Ferganada indirdiler. Burada yaamaya baladk ama bizim akrabalarmz, yaknlarmz yoktu; aile olarak yalnzdk. Sonra her ay Ferganada yaadmza dair, bir belgeye imza atp parmak basyorduk. Yani Makbule Aziz Ferganada yayor! diye imza atyordum. Akrabalarmz da bu imza sayesinde bulduk. mza listelerinde grdk ki filn akrabamz filn yerdeymi! Byle byle bir araya gelmeye baladk. ou Ahskal bu ekilde Ferganada yaamaya balad. Baka yerlerde de yaayan vard. Mesel Buhara, Andican, Takent Ama ounluk Ferganadayd. Btn srgn edilenler bu yabanc topraklarda yeniden hayata tutunmaya altlar. Her eye yeniden, sfrdan baladlar. Bu gnlere de krler olsun. Vatan topraklarnn iinde, Mslman gibi yayoruz ama bazen zlyorum. Burann insanlarnn Ahskay bilmemesi zyor beni. Ahskal kardelerimden, evltlarmdan isteim odur ki, Ahskann adn ve yaadklarn unutmasnlar ve unutturmasnlar. Yeni nesiller rensinler ve retsinler. Demem o ki, bizim ninelerimiz, dedelerimiz din, dil, rf ve detlerinin uruna bu gnleri yaamtr. Bu yzden de bu deerlere sahip kmallar ve unutmamallar. Nineciim, ok teekkr ederim. Bu szler inallah herkese ular. Btn halkmz ve bilhassa genlerimiz sizin mesajnz alr Not: Makbule Nine, benim anneannemdir. A.A.
Bizim Ahska

33

Ardanuta K Hazrlklar
lk NAL

Ardanu, blgenin ok eski yerleim merkezidir. Dnyann en uzun mrl hanedan olan Bagratllara ve Kpak Atabeklerine bakentlik yapmtr. Burada Trkeden baka dil konuulduuna dair bilgi yoktur. Ardanuta yaayan az saydaki gayrimslimler, cumhuriyetin ilk yllarnda buray terk etmilerdir. Ardanuun kyleri iklim ynnden farkllk arz eder. oruh vadisinde ki Gmhane kynn urmak mahallesiyle, Soanl ky ve Ferhatl ky oruh vadisinde olduu iin mikro klima iklimine sahiptir. Burada zeytin zm, incir, nar yetiir. Halk arasnda buralara savayil yer de denir. Meyve, sebze yetimeyen da kylerine zegan denir. Ardanuun iklim bakmndan farkl zelliklere sahip kylerinde k hazrlklar da farkldr. Da kylerinin k hazrlklarnda daha ok st mamulleri gze arpar. klimi lman olan yerlerde ise sebze ve meyvelerin ne kt grlr. Ardanuta 1940l yllarn sonunda balayan ve gnmze kadar devam eden i gler sebebiyle

kyler boalm, yallar kalmtr. Kylerde yaayanlar, hazrladklar yiyecekleri g eden ocuklarna yollamaktadrlar. Ardanutan ilk g edenler Krehir, Tokat, Glba ve Bursaya gitmiler; zamanla okuma yazma orannn ykselmesiyle Trkiyenin her yerine buday taneleri gibi dalmlardr. Ardanuta okuryazarlk oran % 99u gemekte ve Trkiye ortalamasnn zerindedir. Gidenler, memleketten gnderilen peynir, pekmez ve bal gibi gda maddeleriyle memleket hasretini gidermektedirler. Ardanu, bir zamanlar sk ormanlk olduundan tarm arazileri azm. Ahali, yiyecek ihtiyacn karlamak iin alp abalarm. Yksek kylerde yaayanlar, sebze meyve yetitirmeyi bilmezmi. Naldken kyl mit Ykselin annesi, Bulank kyndeki akrabalarna 1950li yllarda patlcan, biber gndermi. Kyller, bunu bilmediinden ne yaplacan anlamamlar. Artvin Zeytinlik kyne Rus esareti yllarnda domates gelmi. Bu krmz ey nedir demiler ve yemeden atmlar. Sakarya kyne Ferhatl kynden 1924de gelin gelen Emine Dzgn sebze ekmeyi kyllere retmi. Babamn ocukluunda kyde birka elma aac varm. ocuklar, aa dibinde bekler, deni alrm. Gnmzde ise ok miktarda elma var fakat yiyecek ocuk yok; elmalar aa dibinde ryor! Benim ocukluumda kylerde ekin ekilirdi. Eki hamurla yorulup pilekide piirilen kara ekmek mis gibi kokard. Artk ne o tat ne o koku var. Toprak Mahsulleri Ofisinin almasyla mahall budaymz

34

Bizim Ahska

kayboldu. Hazr maya kullanr olduk. Eskiden yetitirilen kokulu zmler, kavunlar, elmalar artk yok. Eskiden meyve ve k iin hazrlanan pekmez, pestil ve fasulye gibi yiyecekler atla Ardahan yresine gtrlp peynirle ve yala deitirilirmi. Atla gidilirken yolda donanlar bile olurmu. Bu rnler daha ziyade Gle kylerinde satlrm. K iin yaplan hazrlklar I. Tahl ve meyvelerden yaplanlar 1. Dink (dibek) dvmek: Buday, bulgur yapmak iin ykandktan sonra kazanlarda piirilir. Msrn poosundan (koann kabuu) tezghta rlen hasrlara dklerek kurutulur. Budayn iyisinden gendimelik (yarma) hazrlanr. Bunlar dvlp kabuunun alnmas iin su deirmenine gtrlr. Diree bal tan geecei yere pimi buday serilir. Birka kii etrafnda oturur. Ta dndke ellerindeki aa parasyla buday kartrlr. Kabuklar knca toplanr. Deirmenci hak olarak bir teneke buday veya bulgurdan yarm kotik ( 1 kg. l kab) hak alr. Ayn ekilde gendimelik buday da dvlr. Rzgrda kalburlarla havalandrlarak kabuklarndan ayklanr, ykanp kurutulur. Bulgur bir miktar talarndan ayklanarak el deirmeninde tlr. Bunlar gnmzde yaplmamaktadr. Eskiden kylerde pirin tketilmezmi. 2. Pekmez: Eskiden zmden yaplrd. Gnmzde daha ziyade duttan yaplmaktadr. Baz kylerde elma ve erii kartrarak yapanlar da var. Dut aacnn altna cecimler serilerek dutlar silkelenir. Seildikten sonra bakr kazanda atete piirilip krnde (ahap yalak) szlr. Tet denen bakr leende piirilir. Duttun pimi posasna aa denir. Kurutularak kn hayvan yiyecei olarak kullanlr. nsanlarn beslenme kaynann banda gelirmi. ine szme, tereya konularak tketilir. stne tereya eritilip dklerek de yenir. Buna da zrbiyet denir. Pekmez ve hasuta denilen tatl ile aure ve un helvas yaplrken kullanlr. 3. Pestil: rann iine un katlarak atete piirilir. Buna maluz derler. 25 cm. eninde iki metre uzunluunda tahtalara dklerek kurutulur. Demir eile kaldrlr. Kn misafirlere cevizle ikram edilir. 4. Kme: nceden ipe dizilmi olan cevizler, zm, elma veya duttan yaplm maluzun iine batrlarak kurutulur. 5. Eki (Kzlck pestili): Kzlcklar i veya piirilerek kalburdan geirilir, ezilir. Posas ve ekirdekleri atlr. Kalanlar tahtalara dklr. Kolay kalkmas iin birka gn sonra kzlck ezilerek zerine dklr. Bu ileme yzlemek denir. Kaldrlp kn kullanlr.

Suda ezilerek suyu da iilir. Kzlck ekisi genelde Ardahan tarafna gtrlp satlr. 6. Korux: Kzlcklar piirilip suyu alnr. Atete kaynatlr. Kalnlanca indirilir. Yemeklerin yannda alarak iecek olarak tketilir. ayn pek yaygn olmad yllarda iecek olarak da tketilirmi. 7. Mrebbe: Piirilen erikler ezilerek ekirdei ve posas alnr. Atee konur. Kat bir hl alr. Ezilerek veya ezilmeden tketilir.

8. Kzlck reeli: Kzlcklar piirilerek suyu alnr. Tette atee oturtulur. ine eker ve kzlck taneleri konur. 9. Kx: Elma veya armutlar kesilerek kurutulur. Sonradan blgede yetitirilmeye balanan Trabzon hurmas da bu ekilde kurutulur. Kn hoaf ve erez olarak tketilir. 10. Erik amas: Canur ve gz eriinin ekirdekleri alnarak tahtalar zerinde kurutulur. Kaysefe denen yemei de yaplr. Piirilen erikler bir tabaa alnr. Pekmez veya eker konur. zerine ceviz ii ve eritilmi tereya dklr.

Bizim Ahska

35

11. Furu: Armut veya panta denilen yaban armudunun kurutulmasyla elde edilir. Furu erez olarak tketildii gibi, hoaf da olur. Buday kartrlarak frnda pier. Maula denilen kk su deirmenlerinde tlr. Pekmeze katlarak yenir. 12. Sarol ekisi: Yaban eriine sarol denir. Piirilip szlr, pestili de yaplr mrebbesi de. Pestil krk kklara ve diken batmasna iyi gelir. Hasta hayvanlara da suyu iirilirmi. 13. Puuko: Taze fasulyelerin krlp kurutulmasyla elde edilir. Daha sonra yemei yaplr. Puuko, iine yarma konularak piirilir. Soan, ya ve saladan oluan anh yaklarak iine katlr. Lor ve sarmsakl sos eklenerek yenir. 14. Konserve: 1980li yllarn banda Tarm Bakanl tarafndan kylye retilmi, zamanla yaygnlamtr. Cam kavanozlarn iine fasulye, patlcan, biber, domates konularak yaplr. 15. Dut kurusu: Dibine dklen dutlar kurumaya yz tutunca amilanm denir ve toplanarak kurutulur. 16. Ku burnu: Son yllarda toplanp yaplmaya balanan bir yiyecektir. Kuburnu temizlenip atete pier. Birka kere elekten geirilir. ine eker konularak da piirilir. 17. Makval (Brtlen) reeli: Son yllarda yaplmaya baland. Toplanan brtlenler bir kaba konur. Bir miktar su ve eker eklenerek piirilir. 18. Ceviz: lemizin yksek birka ky haricinde hemen her kyde yetiir. Ceviz aalar kesilip satldndan yal aalar azdr. Kk apta da olsa satlr. Cevizler olgunlat vakit srkla dklr. Cevizin yeil kabuuna sengo denir. Ayklanm hline kakal. i zor alanlara kirkit denir. Temizlenmi cevizler gnete kurutulur.

19. Kabak: Kabaklar olgunlatktan sonra toplanr. Kn yemei yaplr. Frnda piirilerek de tketilir. 20. Asma yapra: Yapraklar toplanr, salamura yaplr. Ayrca tuzlayp kurutularak da yemei yaplr. 21. Kartopi (Patates): Yksek kylerde bol miktarda ekilir. Topraktan karlan patateslerin uzun sre kalmas iin kuy kazlr. st tahtalarla rtlr. zerine toprak dklr. Kn ve baharn karlarak kullanlr. Patatesler darda kaldnda imlenir, buna cillenme denir. Yemei yapld gibi frnda veya suda halanarak da yenir. Yerli tohumla yetitirilen patatesler beyaz ve piince ii dalan cinstendi. II. Lazuttan yaplan yiyecekler Msra blgede lazut denir. Eskiden ok miktarda ekilirmi. Vurma yasa olmadndan aylar kylye fazla zarar veremezmi. Kyller, tarlalarn banda kox denilen ahap kulbelerde bekler, ate yakarlarm. Ayrca suyla dnen bir ark zerindeki kolun tenekeye dokunmasyla kan ses, tarlalar ay ve yaban domuzlarna kar korurmu. Bu dzenee taktak denirmi. Msrlar olgunlatktan sonra kesilir. Kurumu msr bitkisine ala denir. Koto denilen koanlar toplanr. Komularn da yardmyla koanlar soyulur. kier koan balanp balkonlara aslarak kurutulur. Daha sonra taneler koandan ufalanarak ayrlr, deirmende tlr. 1. Cadi: Msr unundan yaplan ekmee cadi denilir. Cadi yal veya yavan olabilir. 2. Dgma: Cadi, bir kapta lokmalar halinde doranr. zerine eritilmi zeytinya dklerek yenir. 3. Hedik: Kurumu msr taneleri suda pier. ine ceviz ii konarak yenir. 4. Hail: Msrlar, deirmende undan kaba bir ekilde tlr, suda piirilir, tepsiye dklr, bir miktar st katlarak yenir. St, ayran ve yala da yenir. 5. Pancar: Dalarda yetien yaprakl bir bitkidir. Taze olarak yemei yapld gibi kurutularak da kn yemei yaplr. Kurutulmu pancar suda piirilir. Gorcola peyniriyle un katlp kartrlr. Soanda i olarak braklr. III: Stten yaplanlar Genel olarak st mamullerine aarti denir. Da kylerde hayvanclk bol olduu iin beslenme de st rnlerine dayanr. Yaylada st mamullerini ya-

36

Bizim Ahska

pan kadnlara aort denir. nein doumunu mteakip salan ilk ste de az denir. Balca st rnleri unlardr: 1. eil peyniri: St, makineye ekilerek yandan ayrlr. Bir gn nce salan stle kartrlr. Atete stlp maya verilir. St phtlanca altna ate verilir. Peynir yorularak yuvarlak ekiller verilir. Buna da gilik denir. Bu peynir ufalanarak eskiden gvelere imdi bidonlara tepilir. ine uma katlarak tepilenler de olur. 2. Gorcola peyniri: St makineye vurularak yandan ayrtrlr. ki gn beklenerek ekitilir. ine taze st de katlr. Byk bir tencereyle veya kazanla atee konur. Bir mddet sonra indirilir. Torbaya doldurulur. zerine ta konularak szlr. Bu peynir ufalanarak tuzlanr. 3. Lor: Ardanu orbalarnn vazgeilmez besin kaynadr. Divan Lugatit-Trkde ad geen ve Ahska blgesinde yaplan tutma a orbasna katlr. Dou Trkistanda, Gney Azerbeycanda da yaplan uma ana ve Kala Trklerinin kalnts olduu dnlen Kala ana da katlr Yourtlar bir kapta mayalanr. Yaykta yaylarak ya alnr. Ayran kazannda ltlr. Torbaya konularak szlr. Tuz katlr, kaba konur. Daha sonra orbalara katlr. Ekimsi tad olur; buna da or tad var derler. 4. uma: Makineye vurulmu st bir kapta biriktirilir. Yaykta yaylarak ya alnr. Kalan st kazanda kaynatlr. Torbaya dklerek szlr. Tuzlanarak tketilir. Buna kelek de denir.

Peynir mayasnn hazrlan Ardanu yresinde maya hazrlanmasyla ilgili olarak hanm, ayr tarif vermektedir. 1. Annesinden st emen yirmi gnlk olak kesilir. Midesi karlr. inde kalan st paralar alnr. Mide ykanp temizlenir. Midenin ierisine st doldurulur. Alt balanr. Mideden karlan kalnlam st tekrar iine konur. Tuz da atlarak gnete kurutulur. On be gn sonra maya olur. Midedeki st kalp gibi olur. Kesilerek bir ieye konur. ine bir kak tuz ve peynir suyu olan rat konur. On be gn sonra maya olur. Gnmzde ise hazr mayalar kullanlmaktadr (Mukaddes Diner-Yolaz Ky). 2. Yourt bir torbaya dklerek szlr. kan suyu saklanr. Buna rat denir. rat, gvece veya kavanoza konulur. ine altn ebi (ap), tuz, ikembenin yannda bulunan halk dilinde maya ad verilen et paras alnp ykanarak kaba atlr. Ayrca dere kenarlarnda biten ve ip eklinde damarlar olan halkn singilli ot (geni yaprakl sinir otu) dedii bitkinin kk de kartlarak kaba atlr. Bu maya hemen de kullanlabilir (Emine Gndz-Bereket Ky). 3. St emen olaklar kesilir. Midesindeki kalnlaan st paralar alnr. Bir ieye sarol ekisi, gendime (yarma), fasulye, altn ebi konulup ekimesi beklenir. Daha sonra kullanlr (Livaza Aksu-Akarsu Ky). Ardanuta yakacaklar: Birka kyn haricinde kylerde orman bulunduu iin yakacak olarak odun kullanlr. Halk, orman korur, tahribat yapmaz. imdiye kadar blgede orman yangn kmamtr. Ne yazk ki blgede ormanlara zarar, ok kesim yapmasyla Orman letmesinin verdiine inanlr. Orman letmesinin izin verdii gnlerde halk klk ihtiyacn kesip getirir. Rus esareti zamannda kyller, ile merkezinde oturan Ermenilere odun satarm. Eskiden soba yokmu, ocakta yanan odun ateiyle snrmlar. Kolay kolay kibrit bulunmadndan atei kle krleyerek saklarmlar. Aalardan olan kavdan da ate olurmu. Pelit (mee) aacnn dallar kesilerek kurutulur. Kn dallar temizlenerek hayvanlara yem olarak verilir. Yabani olarak tabiatta bulunan geven bitkisi kesilir, kkleri dvlerek hayvanlara yedirilir.

Bizim Ahska

37

Posof ve evresinin Elencelik Oyunlar

nal KALAYCI

Oyunlar, vakit geirmenin, elenmenin yannda insanlarn, bilhassa ocuklarn, beden, zihn, duygusal ve sosyal gelimeleri iin nemli faydalar salamaktadr. Yrede oynanan oyunlar ikiye ayrmak gerekir. Birincisi bakalarn elendirmek iin oynanan oyunlar, ikincisi de elenmek iin oynanan oyunlardr. Bakalarna seyir olsun diye oynanan oyunlar geleneksel Trk tiyatrosunun iinde ky seyirlik oyunlar bal altnda incelenmektedir. Posof yresinde oynanan muhtar oyunu, deve oynatma oyunu buna rnek olarak gsterilebilir. Bu yazda elenmek iin oynanan oyunlar ele alnmtr. Posof yresinde, insann gnlk hayatna televizyon girinceye kadar elencelik oyunlar ok youndu. Bunun sebeplerinden biri de klarn ok uzun srmesidir. nsanlar bu uzun k gecelerinde ho vakit geirmek ve elenmek iin bu oyunlara ynelmilerdir. Yrede oynanan oyunlarn bir ksm bu evrede uydurulmu olmakla beraber kimi oyunlarn da kurallar yreye aittir. Dier bir ksm da ok geni corafyalarda oynanmaktadr. Dz veya Dokuzta diye adlandrlan oyunun Msrda bile oynand sylenmektedir. nce televizyon sonra bilgisayar ve internetin hayata girmesiyle sz konusu oyunlarn eski itibar kalmad, hatta pek ou tarihe kart yahut sadece yallarn hatralarnda kald. Biz bu yazmzda unutulmaya yz tutmu oyunlarmz gn na karmaya gayret ettik. Balca ok oyunlar unlardr; 1. elik ki takmla oynanr. Kesin say olmamakla birlikte takmlar drt ya da be kiiden oluur. Oyun iin ncelikle herkesin bir denee ihtiyac vardr. Dolaysyla herkes zene bezene kendi deneini hazrlar. Sonra otuz santimetre uzunluunda bir elie yani denek kalnlnda oyun aracna ihtiya vardr. Ayrca eliin zerine konulaca yere aklan bir denek. Bir de savunan takmn her eleman iin bol yaprakl olabildiince budakl aa dalna ihtiya vardr.

nce iki takmn kaptan elii atacak ve savunmay yapacak takm belirlerler. Bunu belirlemek iin bir kaptan yerden metal para byklnde ta alr. Tan bir tarafna tkrr ve ta havaya atarken ya m gelecek kurumu diye sorar. Dier takmn kaptan tahminini syler. Eer tahmini doru karsa seme hakk elde eder. Aksi takdirde seme hakk dier takma geer. elii atacak takmn birinci eleman yere akl denek zerindeki elii dier takmn savunduu sahada yakalayamayacaklar ekilde frlatr. Savunma yaplan yerin izgileri bellidir ve bykl yarm futbol sahas kadardr. Atak yapan kii elii sahann dna atarsa yanar. Ya da savunma yapan takmn oyuncularndan biri elindeki aa dalyla dokunursa yine atak yapan kii yanm, hakkn kullanm olur. Atak yapma sras dier arkadana geer. Fakat elik sahann iinde bir yere derse elii atan kii eliin dikili olduu denekten dt yere kadar admla sayar. Ka adm uzaa atmsa o kadar puan alr. Bir de ayakta top sektirir gibi denekte elii saydrr. Saydrd kadarn da dierine ekler ve takmn hanesine puan olarak yazlr. En ok puan alan oyunu kazanr. 2. Dz (ta, Dokuzta, Onikita) Eski bir zek oyunudur. ki oyuncu ile oynanr. Kt, tahta ya da yass bir ta zerine izilen tane i ie gemi, kenarlar ve orta noktalar birletirilmi12 ke ve 12 kenar zerinde olmak zere 24 noktas olan bir alanda oynanr. Bu alan zerinde bilye byklnde talarla, tan olmad ortamlarda fasulye nohut gibi aralar kullanlarak oynanr. Oyunun banda, iki oyuncu srayla birer birer talarn noktalara yerletirir. Dokuzar ta yerletirildikten sonra srayla hamle yapmaya balanlr. Yatay, dikey veya apraz bir l dizebilen oyuncu rakibinin bir tan dar atma yani szme hakk kazanr. Fakat bir l dizi iindeki talar szlemez. ki ta kalan oyuncu, oyunu kaybeder. Dz yapld zaman yle denir: Dz, buni da buradan sz! Dz, ta ayn sraya getirme mahareti zerine kurulmutur. En ok ta alp, karsndakini iki taa indiren oyunu kazanr.

38

Bizim Ahska

Dz oyununun ta ile oynanan trne ta oyunu, dokuzta ile oynananna dokuzta oyunu ve on iki tala oynananna on iki ta oyunu denir. 3. Dikili ta ki kiiyle oynanabilecei gibi iki grupla da oynanlabilir. ki kiiyle oynanan yledir: Dz bir alan bulunur. Herkes bir taraf topran zerine koyunca dikili duracak diyelim ki on tane ta toplar. Bu talar en ve boy olarak bir kartan kk olmamaldr. Kalnl da iki santim olmaldr. Birinci kiiden on be yirmi, hatta yarmaclarn yana gre otuz krk metre uzana da ikinci kii talarn diker. Sonra ellerine topladklar yuvarlak talarla sra ile rakibin tan nian alarak drmeye alrlar. Rakibin tm talarn ilk dren oyunu kazanr. Bu oyun kiinin el becerisini, nian alma yeteneini len bir oyundur. 4. Zmba ok sayda kiiyle toprak, imen gibi yumuak zeminde oynanr. Kurallar yledir: Yere iki, metre apnda bir daire izilir. Ebe bu dairenin iine girer. Dier oyuncular oyun alanna dalrlar. Ebe Zmba! diye barr. Bu, oyunun baladna iaret eder. Daireden tek aya zerinde sekerek kan ebe, oyunculardan birini ebelemeye alr. Ebeledii oyuncu yeni ebe olur. Eer ebenin havadaki aya yere deerse, dnp dairesine girene kadar, herkes ebeye tekmeyle vurur. Bu durumda ebe hemen dairenin iine girmelidir. Ebe dairenin iinde gvendedir. Ebelikten kurtulamayan ebe, oyuncular kovalamay srdrr. 5. Tek mi ift mi (Tek mi it mi?) Posofta sonbahar mevsiminde herkes vaktinin yettiince fndk toplar. Bu toplama iinden sonra uval uval fndn arklanmasna (ayklanmasna) sra gelir. Aile oturur ve balar arklamaya. te ou zaman bu i esnasnda yahut k geceleri fndk yenilecei zaman oynanan bir oyundur. ki kii eit ekilde yarma iin fndk alr. Sonra birinci kii ellerinin iinde fndk olduu halde ellerini arkasna gtrr ve uzataca avucunun iine belli sayda fndk saklar. Be tane sakladn varsayalm. Sonra o kii elini avucunu yummu bir ekilde uzatr ve Tek mi it mi? diye sorar. Karsndaki oyuncu tahminini syler. Tek! derse bilmi olur ve o be fnd alr. O fndklar kendinin olur. ift diye tahmin ederse be tane fnd rakibine verir. Bu iin hileleri arasnda iki parmak arasnda fndk saklama ve rakibe aktrmadan fndn birini aaya drme vardr. Nerdee o kanevz (kdmz) fndklarla oynanan tek mi it mi! 6. Bak Ban oyun arac olarak kullanld bir oyundur. imenlik bir zeminde oynanr. Ba topraa dik batramayann hakk dierine geer. Ba nce elinin iine dz yatrp yukar atarak yere batmas salanr.

Sonra elinin st tarafna koyarak yaplr. Sonra elini yumruk yaparak, sonra yumruundaki parmaklarn tek tek aarak yaplr ve sere parmaa kadar gidilir. Sonra kafasnn zerine yatay koyup kafasyla atarak yapar. Sonra dileri arasna alarak yapar. Oyuncularn durumuna gre kulak zerinden atmak gibi baka ekiller de eklenebilir. Bu aamalar ilk geen oyunu kazanr. 7. Topa evirme (koji/triya) Buzlu saha zerinde, topalarmza ip dolar, zevkle evirirdik. En uzun sre eviren yar kazanrd. Topac uzun sre evirmek iin iyi kamlara ihtiya duyulurdu. Yani alet iler el vnrd. 8. Papax (baxbax/bak bak) At srme yardr. Her hanenin at besledii 1980 yl ncesi oyunudur. Dn gn herkes atn ssleyip toplanma yerine gelir. Atyla ileri geri, saa sola sndrma hareketleri yapar. Herkes gelince kye on, on be kilometre uzaa gidilir. Yarmaclar atlarnn srtnda ayn hizada beklerler. Hakem ate eder ve kran krana yar balar. Atlar kye yaklanca btn damlardan insanlar onlar izler. Yarma sonunda birinci olana taval, ikinciye kazma paaasi, ncye de tavuk verilirdi. Bunun yannda erbet ikram edilir havlu ve daha baka hediyeler de verilir. Sonraki yara kadar birincinin havasna diyecek yoktur. 9. Uzun eek (uzun eek) Biraz tehlikeli olmasna ramen yremizin ve lkemizin nesilden nesile aktarlan en popler oyunlarndan biridir. Erkek ocuklarn tarafndan ak havada grup eklinde oynanr. Oyuncular iki gruba ayrldktan sonra hangi grubun yatacana, hangi grubun atlayacana karar verilir. Yatacak takm yastn nne dizilir. lk bataki oyuncu eilerek kafasn yasta dayar ve arkasndakiler de bir ncekinin bacaklarndan tutarak eilir. Atlayanlar atlarken uzun eek, gaba gaba dek diye barrlar ve eein zerine bindikten sonra srtnemez,

Bizim Ahska

39

ayaklarn dolayamazlar. Eek kerse atlayan grup tekrar atlar. Atlayanlardan biri yere deerse yatan grup atlama hakk kazanr. Eer btn grup elemanlar baarl bir ekilde eee binerse, atlayanlarn en nndeki kii Tek mi ift mi? deyip parmaklaryla bir veya iki gsterir ve eein en arkadaki oyuncusu tahmin eder. Bilirse atlama hakk el deitirir. 10. Mila Drt kii oynar. Elde birer denek, ayrca ufak ubuk eklindeki sopalarn u ksm inceltilir. Herkes denei ile ufak ubuklar uzaa atmaya alrlar. Kim uzaa atarsa galip olur. 11. Yzk kimde? (Yzk kimda?) K oyunlarndandr. Bir odada halka oluturulur. Oturanlarn dizleri yukarda ayaklar yere basmaktadr. Eller dizlerinin altnda grnmeyen yerdedir. Bitiik oturanlar ortadaki ebe grmeden elleriyle birbirlerine bir eyler verebilmektedirler. te bu hzl devir srasnda halkadakilerden usta biri ebeye der ki: Yzk kimde? Ebe, el kol hareketlerinden tahmin etmeye alarak isim syler. smini syledii kii ellerini dizlerinin altndan kararak gsterir. Eer avucunda yzk varsa o ebe olur, yoksa ayn olay tekrar eder. 12. Tp Ortada ebe ve evresinde dier oyuncular sarm vaziyette ebenin verecei Tp! komutuyla oyun balar. Ama herkesin olduu gibi kalmas, hareket etmemesi, konumamas, kendisine sorulacak sorulara cevap vermemesidir. Fakat ebe ok hzl ekilde herkesi kontrol ederken ebeye arkasndan grnmeden yumruk vurmak serbesttir. Ebe vuran grrse ya da elinin hareket ettiini grrse o kii ebe olur. Ebe insanlara komik sorular sorarak onlar gldrmeye konuturmaya alr! 13. Kzak kayma (xzek qayma/paten) Yrede kar uzun sre kald iin ocuklarn en byk sporudur. Kzak kaymak iin dik ve eimli yerler tercih edilir. Kzaklarn altna kaymalar iin, bilya demiri taklr. ocuklar var yerine ilk ulamak iin yar yaparlar. 14. leriye ve dikine ta atma yar zellikle tepe gibi yksek yerlerden ukur yerlere doru ta atlr. Herkes yerden zene bezene atmak iin ta seer, sonra izilen izgiyi gemeden, srayla talar frlatlr. Her ta, dikkatle izlenerek nereye dt tespit edilir. En ileriye atan yar kazanr. Bu oyunun bir de dikine atma ekli vardr. Bu konuda yleleri vard ki att ta kenara ekildiinde ayaklarnn iznin zerine derdi. 15. Uurtma Byklerin yapt uurtmalar rzgrl havalarda ocuklarn en birinci oyuncayd. 16. Kr ebe Krebe oyunu 10-12 ocukla oynanr. nce ebe belirlenir ve ebenin gzleri bir bezle balanr. Oyun, adn ebenin gzlerinin balanmasndan alr. Ebe ortada kalacak biimde oyuncular bir halka olutururlar. Trk syler; Dneriz. Bil bakalm biz kimiz. Elindeki denekle. Gster bizi krebe! szlerini tekrar ederken halkay bozmadan el rparak ebenin evresinde dnerler. Ebe bu srada kollarn ne doru uzatarak dokunduu kiinin ban yzn ve stn elleriyle yoklar. Kim olduunu anlayabilirse adn syler. Eer tanrsa dokunduu oyuncu ebe olur. Tanyamazsa oyun ayn ebeyle srer. Krebe evin iinde oynand gibi darda da oynanr. 17. Bezirgn ba On kii karlkl beer beer dizilirler. Eller yukarda daire eklinde kenetlenir. Kiiler srayla alnr. Soru sorulur: Elma m? Armut mu? sorusuna gre taraf olunur. Balarlar; Kap hakk ne dersin? Arkadaki, Bezirgn olsun! der, byle devam eder. izgi izilir, eller ekilir, izgiden atan kazanr. Bezirgnba tekerlemesiyle ebe seilir. Oyuncular seilen iki ebenin kollar altndan tekerleme eliinde geerler. Bata verilen isimleri bilemeyenler, ebelerin arkalarna geerler ve iki farkl takm oluturulur. Ardndan ortaya bir izgi izilir ve iki takm izginin gerisine iple kim decek ekimesi yapar. 18. Birdirbir (birim bir) Oyunu oynayacak ocuklar iin say snrlamas yoktur. Kii says arttka oyun daha zevkli bir hale gelir. Oyunun banda bir ebe seilir. Ebe ne eilerek ellerini dizlerine dayar. Dierleri bir ka metre arayla sra olutururlar. Oyuncular srayla koarak eilmi duran ebenin zerinden ellerini srtna bastrp bacaklarn aarak atlarlar. Atlarken de srayla tekerlemenin dizelerini sylerler. Birdirbir, kidir iki, olur tilki, tr , yapmas g,

40

Bizim Ahska

Drttr drt, ku gibi t, Betir be, aldm bir e, Altdr alt, yaptm kahvalt, Yedim yedi, elim srtna dedi, Sekizim seksek, Dokuzum durak! Dengesini kaybeden ya da den oyuncu yanm saylr ve yeni ebe olur. Herkesin zerinden atlayan kii duraca aral ve oyunun gidecei yn duruuna gre belirler. Herkes atladktan sonra ilk eilen kalkar ve o da dierlerinin zerinden atlar. Bu oyun dakikalarca srer. 19. Tek ta/Seksek/Knkl Knkl oynamak iin dz bir alana, yere izilen izgilere ve bir taa ihtiya vardr. Sra ile oynanr. Yere sekiz dokuz tane birbirine bitiik yarm metre eninde kareler izilir. Ta nce birinci kareye atlr. Oyuncu bir ayan havaya kaldrp oynamaya balar. Yerdeki ayayla taa vurarak ta kare kare gezdirir. Geri gelince ta bu sefer ikinci kareden balatr. Hepsini bu ekilde dolanca oyun bitmi olur. lk dolaan oyunu kazanr. Oyun oynarken ta, izgi zerinde kalr veya oyunun dna karsa yanm saylr. 20. Be ta (kak) ki kiiyle oynanr. Tura ve yazyla ilk oynayan belirlenir. lk oynayacak be ta elini oynatarak serer, sol elinin baparma ve yanndaki alr. Ta toplanr, hnerle o aralktan geirilir. Hepsini geirirse avucunun iiyle ters evirir, hepsini tutarsa pirim alr. Aralkta ta kalrsa dier oyuncu almaya alr, alabilirse oyun ona geer. 21. Ak oyunu Hayvanlarn bileinden alnan ak kemiiyle oynand iin bu ad almtr. Kale vardr, kaleyi aan oyunu kazanm olur. Kartal tekerlemesi sylerler: Krk kara kartal, Kartal kalkar, dal tartar Dal tartar, kartal kalkar 22. Gvercin Taklas Drder kiilik iki grup oynar. Oyuna balayan grup her atlayta bir tekerleme syleyerek takla atar, dier grup durur. Oyuna devam edilir. 23. Kyler gt On metre geniliinde daire izilir, evresine alt kuyu alr. Herkese bir denek, bir ceviz byklnde ta, birinin yeri yok, bir kuyuda ebe yok, bir kuyuda ebe var, ebe kuyuya ta gelmesini nler, ta girerse o ebe olur. Kuyu yeri deimez kiiler yer deitirerek kyler kt denir, oyun devam eder. 24. Zek oyunu Bir kprden canavar (kurt), bir koyun, bir tane de ot geirebilir misin? Kurtla koyun bir araya gelirse, kurt koyunu yer; Otla koyun bir araya gelirse koyun otu yer; yle geireceksin ki zararlar olmayacak. nce koyun ile otu geirir, koyunu orada brakrm; Otu canavarn yanna getirir, otla canavar karya geiririm. 25. Tekerleme Aslnda bir sz yardr. Herkes bakalar iin ya da yart kii iin amacna uygun tekerlemeler uydurarak onu alt etmeye alr. Ehmedi medi, Kuyruhli kedi, Bir sian tutdi, Yalamadan yutdi. 26. Kay (xalat) ki taraf arasndaki g yardr. Ortada bir izgi olur. izginin iki tarafndaki gruplar, kay ekerler. Dayanamayp izgiyi geen taraf yar kaybeder. 30. Dierleri Bilye, ip atlama, saklamba hemen her yrede oynand gibidir. Yukarya alnanlarn yannda bilmediimiz ya da unuttuumuz oyunlar da olabilir. Sonu Kendini yenileyen, aa uyduran deerler varln srdrrken kendini yenilemeyenler tarihin karanlna gmlp gidiyor. mit ediyorum ki bilgisayar program yapmasn bilen bir duyarl insan, bir bilgisayar retmeni, bir hemehrimiz kar ve anlatlan bu oyunlar sanallatrr, yok olmaktan kurtarr. Bylece bu oyunlar oynarken hem biz sanal lemde gemii yd ederiz hem de gen kuaklar yeni oyunlarla, byklerinin oynad oyunlarla, tanma imkn bulurlar. Bu deerleri lmekten kurtaracak fedakr ve yrekli insanlara byle bir program yapma aamasnda oyunlarn tm ayrntlar hususunda yardmc olacamz da peinen ifade etmek isteriz.
Bizim Ahska

41

65 Yl Geldi Geti
Bahadr Metan ENVEROLU

Zamann Cumhurbakan Turgut zal, Orta Asya ve Kazakistan gezisi srasnda Ahskallarla grm onlarn vatanlarna dnmelerine yardmc olmak iin sz vermiti. O zaman 150 aileyi de Trkiyeye getirmiti. Ancak bu karar yeterince uygulanmad. imdi Ahska Trkleri, Trkiye hkmetinden kendilerine sahip kmasn ve Ahskallarn kendi z vatanlarna dnmeleri iin gerekli giriimlerde bulunmasn istiyorlar. Yoksa Ahska Trkleri yiyecek, iecek fakiri deildirler. alyorlar, hayatlarn srdryorlar. Ama Ahska Trkleri vatanszlk fakirdirler. Vatanlarna kavumay, bir bayrak altnda yaamay zlyorlar. Srgn sz azlarda ok kolay telffuz ediliyor. Srgn, o felketi yaayanlardan dinlediinizde, ac, strap ve gzyalaryla dolu gnler ve ayrlklar olduunu anlayabilirsiniz.

Ben, 1944 srgnn 11 yamdayken ailemle birlikte yaadm. Srgn konusunda ok ey yazlmtr, daha da yazlacaktr. Btn Sovyetler Birliinde olduu gibi 1937de Gsrcitanda daha da fazlasyla aydnlarn ounu tutukladlar. Adaletten uzak bir ekilde kuruna dizdiler. Bir ksmn da Sibirya kamplarna ve yeralt madenlerinde tutsak olarak almaya mahkm ettiler. Bu gibi cezalarn ounluu da bizim Ahskallara dt. Bu hakszlklarn iinde Ahska kalesinde idam edilenler arasnda benim rahmetli babam da bulunmaktadr. Bu idam edilenler Ahska kalesi toplu mezarlnda bulunmaktadrlar. Allahn rahmeti zerlerine olsun. Masum olduklar anlalarak sonradan yksek mahkeme kararyla beraat etmilerdir!

42

Bizim Ahska

Ahskallar, 1930-1940 yllar arasnda trl eit zulmlere maruz kaldlar. Rus-Finlandiya ve Rus-Alman Sava srasnda da ok kayplar verdiler. Bu tarihlerde birok hemehrimiz de snr ap Trkiyeye sndlar. kinci Dnya Savann Ruslarn lehine dnmesiyle Moskova, Kremlin kararyla, 1944 yl kasm aynn 14n 15ine balayan gece ordu birlikleri, 220 civarnda Ahska kylerini basarak herkesi evlerinden dar kardlar. Almanlar gelip buray bombalayacak! Sizleri daha gvenli yerlere gtreceiz, sava bittikten sonra hemen yuvalarnza dneceksiniz! diye milleti kandrdlar ve kyleri iki saat iinde boalttlar. Tabii herkes panik ierisinde, milleti apar topar evlerinden karak kymzn Aalk Bahesi denilen meydanna ydlar. Bizleri sabahtan akama kadar beklettiler. Daha sonra bizleri Amerikan Studabekir arabalaryla tren istasyonuna gtrdler. Orada hayvan vagonlarndan meydana gelmi katarlar bizi bekliyordu. Bizi bu vagonlara doldurdular. Btn Ahskallar, bir gecenin iinde tamamlanan bu operasyonla mehul yolculua karldlar. Yolculuk balamadan nce bizlere her istasyonda yemek ve ekmek vereceklerini sylediler. Ancak mevsimin k olmas sebebiyle istasyonlarda alnan yemek ve ekmekler donuyordu. yle ki ekmekler ancak baltayla kesilerek datlyordu. Bu zulm ben on bir yanda yaadm ve gzlerimle grdm. Bu yolculuk srasnda Ahskallar byk kayplarla yolculuu tamamlad. nk yola kanlarn ou, yal, ocuk, hasta ve savatan dnen yaral ve sakatlardan meydana geliyordu. Hatta tren her istasyonda durduunda vagonlara grevliler gelip hasta ve l olup olmadn soruyor, lenleri alp gtryorlard. Ama biz bu lleri nereye gtrdklerini bilmiyorduk. Bu durum karsnda dehete kaplan byklerimiz, hasta ve ller sorulduunda bunlar araflara gizleyerek Yok! cevabn veriyorlard. Sonra trenin durduu ilk istasyonda gizlice ve kazma krek olmadan lenleri vagonlarn altndan geirerek teye gtrp llerde elleriyle kumlara gmyorlard. Hatta bu ekilde cenazeleri gmerlerken uzun zaman gemesi sebebiyle trenin kalkmasna yetiemeyenler oldu. Bu yetiemeyenlerin bazlar kendi ileli imknlaryla ailelerine ulamay baardlar. Fakat llerle kalanlar da ok oldu. Tren yolculuu alk, hastalk, sefalet ierisinde

kayplar vererek 25-30 gn srd. Bu tren yolculuunu yaam birisi olarak olanlarn hepsini anlatmaya benim lgatm yetmez. Ne zaman bu yolculuumu anlatmaya balasam o gnk yaadklarm aynen yayor ve heyecanlanyorum. Srgnde, l iklimlerinde yaadmz ilk 19451947 yllarnda alk ve eitli hastalktan, Kafkas halk olarak susuz ve ime suyu ktl yznden, tabiat artlarna alncaya kadar on binlerce insanmz kaybettik. Ola baba atn lmi arpadan olsun, ver suyi doyana qadar iem; ay benim susuzluumi kesmez! diyerek iilmeyen sular iip salgn hastalklara yakalanan ve aramzdan ayrlan nice insanmz vard Kymzden ktk k fasilleri, Gurbette geirdik yl asirleri, Krgn olup kesti ok nesilleri, Her familyadan tek tek kalan alasn. Yaardk Kafkasta ok gzel yerde, Avclk ederdik keklie kurda, kardeim ve drt bacm nerde, Ana babadan ayr den alasn. te bu ac szn anlam da 1945-1947 yllar aras alk ve epidemiya hastalklarndan baz ailelerin de nesilleri kesilip kimsesi kalmamt. lenlerin says ok olduundan mevtalar kaldrp gmmeye defnetmeye insan yetimezdi. Mevtalar, evlerinde gnlerce de kalm oluyordu. Bizler, 1956ya kadar skynetim altnda bir ileden baka bir ileye gidemezdik. Eer yakalansa, 20 sene Sibirya kamplarna mahkm olacaklarna zorla imza attrmlard. 1956da skynetim rejiminden kurtulduktan sonra vatanmz Ahskaya dnme mcadelesi balad. Bu mcadeleye nclk eden liderlerimiz, (Udeli Latifah Baratavili, Zanavli Mevlt Bayrakdarov, Apiyetli Enver Odabaov, Caralli Ellez zzetolu, Varhanl Abuzer Seferov, Valeli Halil Umarov, Abastubanl Yusuf Sarvarov, Temlalali Murtaza zzetolu) vatana dnmek sevincine temel atm olsalar da maalesef vatana dn sevincini yaayamadlar. Onlar da rahmetle anyoruz. Bugn Ahskallar, Trkiyeden destek bekliyorlar. Vatana kavuabilmenin sadece Trkiyenin siyas arln gstermesiyle mmkn olabileceine inanyor ve aabey dedikleri Anadolu insanna bu mitle bakyorlar.
Bizim Ahska

43

avatn irin Bir Ky: Yavuzky

Turgay AKKOYUN

Yavuzky, avat-Ardahan karayolu zerinde, Artvine 71, avata 6 ve Ardahana 44 km uzaklktadr. Eski ad Mamanelisdir. 1930 ylnda ismi, ky halknn 1. Dnya Sava srasnda Saharada Rus kuvvetlerine kar gsterdii kahramanlktan dolay Yavuzky olarak deitirilmitir. Yavuzkyn birbirinden ayr on mahallesi vardr. Bunlar: Balclar, Srt Mahalle, Duabeze, Topular, Dz Mahalle, Cami Mahallesi, Ayvazgil, Ramadangil, Taba ve Tosilar mahalleleridir. Tosilar, bir zamanlar Ermenilerin oturduu bir mahalle olduundan ismini bir Ermeni ismi olan Tosiden almtr. Bugn bu mahallenin ad Gnkaya olarak kullanlmaktadr. Her mahallenin mezarl ayrdr. Kyde 1983 ylndan beri elektrik, 1996 ylndan beri telefon hatt bulunmaktadr. Kye su ebekesi 2003de 5 km mesafedeki bir kaynaktan ekilmitir. Ancak kanalizasyon ebekesi bulunmamaktadr. Yavuzky su kaynaklar asndan ok zengindir. Kyde tketilen su, iimi ok gzel olan yumuak bir sudur. avat ime suyunu Yavuzkydeki kaynaklardan temin etmektedir. Ky tarihesi Yavuzkyn tarihi hakknda herhangi bir yazl kaynak bulunmasa da eskiden beri halk tarafndan sylenile gelen bir tarihe mevcuttur. Burann tahminen 2000 yldan beri yerleim alan olarak kullanld sylenmektedir. Birinci Dnya Savandan nceki yllarda bu blgede Ermenilerle birlikte yaand yazl kaynaklardan anlalmaktadr. 1915 ylndan itibaren Ermenilerin blgeyi terk etmesiyle onlara ait olan arazilerin hazineye intikal ettii ve daha sonra bu arazilerin yerli halka satldna dair tapu kaytlarna rastlanlmaktadr. (Fahmettin Topu-Muhtar). Kyde yaayan halkn byk blmnn Ahskadan geldii ve kyde yaamaya devam ettii, bu blgede hayvanclk yaparak geimini salad bilinmektedir. Kyde tarih kalnt olarak Rabat mevkiinde bir adet kilise harabesi bulunmaktadr. Dier bir tarih kalnt da Konta ehri harabesidir. Bunlardan baka tarih bir kalnt bulunmamakla birlikte kydeki ahap evlerden birka tarih nemi haiz eski evlerdir. Cumhuriyetin ilnndan sonra okuma yazma konusunda baarl almalar yaplarak halkn okuryazarl salanmtr. Bu eitim almalar

gnmze dek hatr saylr bir baaryla yrtlm, ky halknn byk bir ksm bu sayede i sahibi olmutur. Ancak bu kyden gen nfusun gn de beraberinde getirmitir. Coraf konum Ky, Dou Karadeniz Blgesinde Artvin ili avat ilesinin dousundadr. avat ilemize 6 km mesafededir. avat-Ardahan karayolu zerinde yer almaktadr. Kyn gney ve dousu Yalnzam Dalaryla evrilmitir. Batsnda Dzenli ky, kuzeyinde Kocabey ky bulunmaktadr. Denizden yaklak 1600 metre yksekliktedir. Ky ime su kaynaklar ynnden ok zengindir. Halen iki ayr kaynaktan ime suyu kullanmaktadr. avat ilesinin ime suyunun byk blm kydeki bir kaynaktan salanmaktadr. Su kaynaklar kyn yaylalarnn eteklerinden domaktadr. Bu kaynaklarn sular birleerek Cerma Deresini oluturur. Bu dere gneyden kuzeye doru irili ufakl dier su kaynaklar ile birleerek avat Deresini oluturur ki bu dere avat ilesinin iinden geerek oruh Nehrine karr. Yavuzky engebeli bir araziye sahiptir. rili ufakl dereler ve tepelerden olumaktadr. Dokuz mahalleden meydana gelen ky, yaklak 100 km2lik bir araziye sahiptir. Bu alann 20 km2lik blm tarm arazisi, 30 km2lik blm ormanlk, 50 km2lik blm de yaylalardan ibarettir. klim Yavuzky iklim bakmndan hem Karadeniz hem de Dou Anadolu iklimi etkisi altndadr. Her mevsimde yamur yaar, klar souk ve karl geer. Yksek yerlere iki metre kar yad grlr. Yamurlar genel olarak ilkbahar mevsiminde yamaktadr. Yaz mevsimi scak olmasna ramen bu scaklklar hayat olumsuz ynde etkilemez. Klaklar ve 2000 metre ykseklikteki yaylalar yaz mevsiminin hayat kaynadr. Bitki rts Ky, bitki rts bakmndan ok zengindir. Yerleim alanlar iinde youn olarak meyve aalar bulunur. Kyn gney ve gney dousunda yer alan yamalarda ine yaprakl ormanlar yer alr. zellikle ladin, kknar ve am aacnn ok olduu ormanlar var. Bu ormanlarn iinde geni yaprakl aa trleri pek bulunmaz. Kyde hayvancla uygun ayrlk alanlar mevcuttur. Eskiden tarla olarak kullanlan

44

Bizim Ahska

alanlar son yllarda tarm yaplmamas yznden ayrlk alanlara dnmtr. ayrlklar mevcut hayvanlarn yem ihtiyacn karlamaktadr. Haberleme Yavuzkyde hemen hemen her evde telefon bulunmaktadr. Ancak iletiim daha ok cep telefonuyla salanmaktadr. Kyde, emekli olup kye yerleen devlet memurlarnn says oktur. Bu sebeple kydeki bu emekli grubu ve baz genlerin teknoloji kullanabilme kabiliyetlerine paralel olarak internet kullanm da arpc miktardadr. Kyde mektupla iletiim kalmam. Dzenli gazete okuma alkanl yoktur. Altm yan stndeki kyllerde radyo dinleme alkanl grlmekle beraber televizyon daha yaygndr. Ulam Yavuzky avat-Ardahan karayolunun zerindedir. avata 6 km mesafededir. Bu yaknlndan dolay ileyle ulam hzl ve kolay bir ekilde yaplmaktadr. Kyllere sorduumuz Yavuzkyn sizce dier kylere gre iyi ynleri nelerdir? sorusuna birok kylden ileye yakn oluu cevabn aldk. Bir minibs her gn sabah saat 08.00de Yavuzkyden avata, saat 11.00de de avattan Yavuzkye sefer yapmaktadr. Yolcu olmas durumunda leden sonra da tekrarlanmaktadr. Yavuzkyde birok ailenin traktr ve/veya motorlu bir arac bulunmaktadr. avat yakn olduu iin ulamda kyller bu aralarn kullanmaktadrlar. Nfus Yavuzky muhtar Fahmettin Topu, ocukluumda byklerimizden duyduum kadaryla kymzde bir zamanlar 600 hane varm. nce harpler yznden (93 Harbi, Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Sava kastediliyor) sonra da geim derdinden ok g verilmi. demektedir. Bugn Yavuzkyde 266 ev olmasna ramen 150 hane mevcuttur. Bu 150 hanenin byk blm stanbul, zmir, Bursa, Ankara gibi byk ehirlerde yaamakta, yalnzca yazn yayla zaman kye gelmektedirler. ubat ve mart aylarnda yaptmz alan almalar srasnda kyde kapsn aldmz birok evde yaayanlarn, 60 ve st yalardaki iftlerden olutuunu, evlerde ok az gen ve ocuk olduunu grdk. Bu iftlerin bir ksm, emekli olduktan sonra yurdun eitli kelerinden kylerine dnm, mrlerinin geri kalann kendi kynde geirmek isteyen, dier bir ksm da ocuklar hayatlarn byk ehirlerde kazanan yalnz ailelerdi. Bu durumun bizce en nemli sebebi kydeki ekonomik faaliyetin, nfusun geimine yetmemesinden kaynaklanan srekli bir gtr. Yavuzkyde bir gelenek: Kirvelik Kyde kirvelik gelenei var. Ya iyi arkadalar bir-

birlerine kirve olmakta yahut da fakir bir aileye yardmc olmak iin hli vakti yerinde olanlar fakir ailelere kirvelik teklifinde bulunmaktadrlar. Kirve bazen ocuk domadan da seilebilir. Doacak ocuk iin Erkek olursa kirvesi benim! veya Kirvesi sensin! demek suretiyle aileler kirvelik ba kurabilirler. Kirvelik bayla birbirlerine balanan aileler birbirlerine kar madd ve manev sorumluluk duymaktadrlar. Kirve, kirvesi olduu aileyi gzetmek durumundadr. Kirve, kirveliinin karlnda hrmet grr. Yavuzkyde genler kirvelerinin kzn alamazlar. Kirvelik hususunda bir rekabetin yaand durumlar da olur. Byle durumlarda meclis toplanyor. Kirve adaylarndan snnette ko, dana vs. kesmesini istiyorlar. Kirve, adaylarnda meclisin isteklerini yerine getirmede rekabeti kazanan kirve oluyor. Kirve snnet akam meclisin talep ettii eyleri harfana denen ziyafet sofrasnda kyllere sunuyor. Snnet olacak ocuk snnet edilmeden hemen nce karlyor. Kirveden bahi isteniyor. Kirvenin verdii bahi beenilmezse kirve suya baslyor. Suya basmak, elenmek amacyla birini dereye sokup slatmak demektir. Bu snnet geleneinin aynsn, bize Grcistanda Ahskada grtmz Hasan Bey Musaddinov da nakletti. Buradan da anlyoruz ki coraf olarak blnm olsa da Ahska Trkleri arasnda kltrel blnmlk olmamtr. Zira snrlarmz dnda yaayan Ahska Trkleri her eye ramen geleneklerini, kltrlerini ve dillerini korumay baarmlardr. Kibrinaz i, Yavuzkyde snnet geleneini yle anlatt: Kirve, snnet treninden birka gn nceden snnet evine gelir. Beraberinde ay, kahve, eker, sigara-ttn ve ocuk iin bir vala (gelinin bana rtlen renkli barts) veya yazma getirir. Kirvenin getirdii vala, yazma, mendil, ocuun dnnde geline gtrlr. Snnet dn algl ya da algsz olabilir. Snnet gecesi davetliler toplanr, yemek yenir, kahve iilir. ocuk yats zaman snnet edilir. Snnetinin egirt veya Mumcu denen bir de yardmcs olur. Snnet edilen ocuklardan bazlar cesur olur, snnetiye hitaben kes de kzna gtr derler. ocuk snnet edilince davetlilere kirve kahvesi gelir. Ardndan kirve ttn ikram edilir. Delikanllardan biri, stne gzel bir rt konmu bir tepsiyle snnetiye bahi toplar. Snnet bitince Mevlit okunur. Snnetiyle kirve o gece snnet evinde kalr. Sabahleyin ayrlan kirve ve snnetiye orap vs. hediye edilir. Kirve, snnetten sonra eiyle birlikte gidip snnet olan ocuu ziyaret eder. Beraberinde de hediye olarak ocua giyecek eyler getirir.
Bizim Ahska

45

Ahska Trkleri Soykrmnn 65. Yldnm

Dr. brahim AGARA

15 Kasm 1944 tarihinde, 1921 Moskova Antlamasyla Grcistana terk edilen Trk yurdu Ahskada bir insanlk dram yaand. Rus askerleri silh zoruyla Trklerin evlerine girdiler. Binlerce insan birka saat iinde kamyonlarla demir yolu boyuna tadlar. Sovyetler Birliinin nceden ald karar uygulayarak be ilenin 220 kynde yaayan ve 100.000in zerindeki yerli halk, birka saat iinde srgne gnderdiler. Srgnn tek sebebi, Ahskallarn Trk olmas ve Trkiye snrnda yaamasyd. nsanlar silh zoruyla hayvan vagonlarna 80 100 kiilik gruplar halinde dolduruldular. Orta Asya ve Sibiryaya srgn maceras byle balad. Gitmek istemeyenler, Rus ordusuna kar koyanlar, herkesin gz nnde kuruna dizildi. 20-40 ya aras 40 bine yakn insann kinci Dnya Savana asker olarak gnderen Ahskallar, cephelerde 25 bine yakn kayp verdi. Bu savaan insanlarn aileleri tamamyla srgne gnderildi. Bir yazar, bu srgn gecesini yle anlatmaktadr: Rus askerleri, yal hasta, ocuk ayrm yapmadan silh ekerek btn insanlar hayvan vagonlarna tka basa dolduruyorlard. Yer gk Allah Allah haykrlaryla inliyor; alama, szlama, hkrk sesleri kulaklar sar ediyordu! Silh sesleri ve kpek ulumalar btn geceyi cehenneme evirmiti. Bylelikle gece vakti vagonlar uzun bir yolculua kt. Krk gn sren bu yolculukta, souk-

tan, alktan ve hastalktan 17.000i ocuk olmak zere 30.000den fazla kii vefat etmitir. Askerler, lenleri trenlerden aaya atyorlard. Kefensiz ve mezarsz cesetler Sibiryann beyaz karlar zerinde yrtc hayvanlara yem olmutu. imdi insanlk lemine soruyoruz: Bu insanlarn suu neydi? Nerde bu insanlarn cesetleri? Bunun hesabn kim verecek? Bu yaplanlar soykrm deil de nedir? Ne yazk ki ne Grcistan devleti ne Rusya ne de eski Sovyetler Birlii yaplanlar kabul etmiyor. Biz, halkmza reva grlen bu alakl insanln vicdanna havale ediyoruz. K ortasnda Orta Asya llerine gelen Ahskallar, -15/20 derece soukta alk ve yoksulluk iinde yaama mcadelesi vermeye baladlar. Bu soykrm, yllarca hr dnyadan gizli tutuldu. Srgn ahali, 19441956 yllarnda 12 yl sren skynetim ve KGB gzetimi altnda hayatlarn srdrdler. Asgar insanlk icab olan her faaliyet iin zel izin alnmas gerekiyordu. 1956 ylnda Stalinin lmnden sonra skynetim kaldrld. Fakat Ahskallarn vatan topraklarna geri dnmesine, hatta turist olarak dahi gitmesine izin verilmedi. 1956 ylndan sonra Ahska Trklerinin Ahskaya dn mcadelesi balad. Birok gizli tekiltlar kuruldu. 1961 ylnda kurulan Vatana Dn Cemiyeti Bakan Enver Odaba ve arkadalar, Biz Mslman Trk adyla Ahska topraklarna yerlemek istiyoruz. diye mracaat edince, binlerce kii KGB tarafndan cezaevlerine atld; yzlerce aile Sibiryaya srld. Bu insanlar saygyla anyor ve lenlere Allahtan rahmet diliyoruz. KGBnin bask ve zulmlerine ramen Ahskallar Ahska topraklarna dnme mcadelesini korkmadan ve bkmadan devam ettirdiler. Dillerini, dinlerini, geleneklerini korudular. Merkez komitenin asimilasyon politikasna kar dik durdular. Bundan dolay 1989 zbekistan-Fergana olaylar yaand. zbek Trkleriyle Ahska Trkleri arasnda KGBnin provokasyonlar sonucunda kan atmada 300den fazla Ahskal hayatn kaybetti. 5000den fazla ev yakld ve 100.000den ok insan ikinci bir srgne, Rusyann metruk kylerine 3-5 aile eklinde yerletirildi. Bylece daha nceden Rusyann hazrlam

46

Bizim Ahska

olduu senaryo gereklemi oldu. nsan ihtiyac olan topraklara alkan, drst ve eitimli insanlar yerletirerek ekonomisini canlandrd. Anlatmaya altmz bu olay, bir soykrmdr. Trk soyunu yok etme teebbsdr. Ahska Trklerine yaplan bu soykrm Trkiyeyi de tedirgin etti. TBMM, 02.07.1992 tarihinde 3835 sayl Ahska Trklerinin Trkiyeye G ve sknna Dair Kanunu kard. Bu kanun esas alnarak 180 aile Idra isknl g etti. Baz sebeplerden dolay (ekonomik kriz ve terr yznden) isknl g durduruldu. Ama isknsz gler halen devam etmektedir. 50.000e yakn insan isknsz g ederek Trkiyenin muhtelif yerlerine yerlemi bulunmaktadr. 15.000e yakn Ahskal, 2005 ylnda Rusyadan ABDye mecbur olarak g ettirildi. Eski Sovyet topraklarnda yaayan 400.000e yakn Ahskal da Ahska topraklarna yerlemek iin aba gstermektedir. Ahska topraklarna dnle ilgili birka defa yasa kmasna ramen Grcistan Devleti dne engel olmutur. Sovyetler Birlii daldktan sonra bamsz Grcistan Devleti, 1999 tarihinde Avrupa Konseyine ye olurken, Ahska Trklerinin kendi topraklarna yerletirilmesine sz verdi. Fakat aradan on sene gemesine ramen herhangi bir uygulama gerekletirilmedi. Avrupa Konseyinin, Trkiyenin ve Ahskal liderlerin abasyla Grcistan Parlamentosu, Temmuz 2007 tarihinde 40. Yllarda Grcistan topraklarndan srgn edilen vatandalarn geri dnyle ilgili yasay kard. Ne yazk ki bu yasa da Ahska Trklerinin Trk ve Mslman adyla Ahska topraklarna yerletirilmesinden bahsetmiyor. Esasen Grcistan, bizim Trk olduumuzu bir trl kabul etmek istemiyor. Bize Meshi demeyi uygun buluyor! Bu uygulama, Ahskallara yaplan en byk saygszlktr. Hlbuki Ahskallar 65 seneden beri unu diyor: Ahska benim vatanmdr. Ben Ahskalym, Ahskaya gitmek ve orada yaamak istiyorum. Her eyden vazgeerim, vatan topramdan asla ve asla vazgemem. Bunlar duymamalktan gelmek bir insanlk suudur. Ahska Trklerinin Ahska topraklarna yerlemek istemesi onlarn en tabii hakkdr. Bu da Avrupa Konseyinin veya dier glerin basksyla deil Grcistan Devleti ve Ahska Trklerinin istei zerine yaplmaldr. Ahska vatan topradr. nsan her eyden vazgeer ama vatan topra ve bayrandan asla ve asla vazgeemez. Bizler, dedelerimize ve babalarmza kar yaplan bu soykrm ve insanlk dramn unutmayacaz, unutturmayacaz. Elimizden alnan bu kutsal topraklardan da asla vazgemeyeceiz. Mustafa Kemal Atatrkn ifadesiyle, Vatan topraklar kutsaldr. Kaderine terk edilemez!

Rica
1944 yl srgn, btn insanln vicdann kanatan byk bir faciadr. Hatta bu hadise i ie birok faciadan meydana gelmektedir. Her ailenin hatta her insann ayr bir facias vardr. Bunlar hemen her saymzda kahramanlarnn azndan sizlere sunmaya alyoruz. Bu facialar arasnda biri var ki uruna atlar yaklsa, lmler ve tablolar yaplsa yeridir. Letifah Baratavilinin hatralarnda yle bir sahne anlatlmaktadr: Silhl bir subay, yrtk prtk elbiseler iinde, alt yanda bir kz ocuunun elinden tutmu, bir bir vagonlar gezdiriyor. Diyor ki: Bu ocuk yetimdir. Babas cephededir. Anas da bir hafta nce vefat etmitir. Hi kimsesi yoktur. Onu da beraber gtrn. (Diderginler, Bak 1990. s. 199). Ricamz udur: Burada anlan alt yandaki kz ocuu hayattaysa bugn 70li yalarda bir hanm olmaldr. Onu gren veya bilenlerin dergimize haber vermelerini nemle rica ediyoruz.
Bizim Ahska

Bizim Ahska

47

avatta Sylenen Bilmeceler-II

Av. Hasan TORUN

Dergimizin nceki saysnda verdiimiz 50 bilmece/aacaktan sonra derlediimiz dier aacaklar da bu sayda sunuyoruz. Bunlarn ounu avatn Akdamla kynden Vespiye Torun(80)dan derledik.
51. i ta dii ta, Ha dola ha dola Nadur? (Minare) 52. Bir kck manana, Herke ona inana. Nadur? (Sahat) 53. Tik durur otlar. Nadur? (Ot) 54. Dadan glur, tatan glur, Bir kkrami aslan glur. Nadur? (Selgh/sel) 55. Atn dersi, amn yarsi, Anan gnda sallanan nadur? Nadur? (Elek) 56. Bir baxdm qapqara, Bir baxdm yemyeil, Bir baxdm sapsari, Bir baxdm top top, Bir baxdm he yox. Nadur? (Ekimden hasada buday tarlas) 57. sti qaynar, Alti oynar. Nadur? (Kalbur) 58. Qarannux dereda avi bgrr. Nadur? (Degirman) 59. Qara qatr, Yan sti yatur, Na iar na yer, Sadeca solu alur. Nadur? (Krk) 60. Uci krek, gersi inca, grrkan tam yerna varnca, Bismillah der misin demaz misn? Nadur? (Kak, az) 61. Bir qu glur haldan, Kemeri var belindan, Ola ki bu nasl ku, Yem yiyer gbeinden. Nadur? (El deirmeni) 62. gna oturdum, Delugna baturdum. Nadur? (Sandk-anahtar) 63. Bir quyi, Quyinin iinda suyi, Suyun iinda bir yilan, Yilann aznda mercan, Mercann ucunda ate. Nadur? (Gaz lambas) 64. Alti qaynar, sti oynar. Nadur? (Bii) 65. Uci sallanur, Dibi qllanur. Nadur? () 66. Drt ayaxli, Qa meraqli. Nadur? (Sandalye) 67. Mum dibna ix vermaz. Nadur? (Fener) 68. lidi milidi, Demur qapnn kilidi, Axama biza glan kimidi? Nadur? (Uyku) 69. Ggdan endi bir qu, Ax dedi, Vax dedi, Yeddi eya yox dedi. Nadur? (1. Deniza kopri qurulmaz, 2.Goga direk olmaz, 3. Yldzlar saylmaz, 4. Katr qulun atmaz, 5. Tavux iamaz, 6. lma are olmaz), 7. ig yumurta soyulmaz.)

48

Bizim Ahska

70. Alaca bulaca boyattm, Anan gna dayattm. Nadur? (Beik) 71. Ay angut angutlar, Yusufi yiyan qurtlar, Dibndan su iar da, Tepesndan yumurtlar. Nadur? (Msr) 72. Un bulanur, Quyrux dolanur. Nadur? (Kuymak) 73. Allah yapar yapsni, Biax aar qapsni. Nadur? (Kabak/Karpuz) 74. Yol altnda kapaxli zandux! Nadur? (Mezar) 75. Abdes alur namaz qlmaz, Cemaattan geri durmaz. Nadur? (Cenaze) 76. ek atm ekmaz atm, Tek kayadan gemaz atm, Yk yklasan gtrmaz, Satsan baha gaturmaz. Nadur? (Ylan) 77. Ba ola bayqu ola, Bayqulara e ola, Sekiz ayax, qrx buynuz, Buni kim bilmi ola. Nadur? (Kutan-kz) 78. El verursan yol verur, El vermasan yol vermaz. Naydur? (Kap) 79. Ezduum mezduum, Kenerlarni gezduum, na girduum, Holuuna soxtuum, Taki taki varduum. Nadur? (Quyi/kuma dokuma tezgh) 80. Kara ktk, Boyni egri Nadur? (Soba)

81. Tek ayax, bai papax. Nadur? (Soko/mantar) 82. Bir kzm var, Yattui yerda ot bitmaz. Nadur? (Ate) 83. Uzun tarlann uzuni, Ylda glur zmi, Qarasi halal, bayazi haram. Nadur? (Oru) 84. Tarla bayaz, toxum qara, El ekar, dil drr. Naydur? (Kuran) 85. lmendi ilmendi, Qz duvara trmandi, lmendi galanaax, Qz duvardan enmadi. Nadur? (Gaz lambas) 86. Dereda avi bgrr, Poxi baban canna. Nadur? (Degirman-Un) 87. Dadan glur da kimi, Dallari budax kimi, Egilur su imaya, Barur olax kimi. Nadur? (kz arabas/Kan) 88. Cannidan cansz doar, Canszdan canni doar. Nadur? (Yumurta-Civciv/uul) 89. Su stnda islanmaz, Yer altnda paslanmaz. Nadur? (Altn)

90. Sabaxtan qaxtm, Boz olani yola vurdum. Nadur? (Smk) 91. Ggdan endi yera yaputi. Nadur? (sim) 92. Ggda var, qanadi yox, ekera benzar, tadi yox. Nadur? (Kar) 93. Yer altnda krkli xoca. Nadur? (Soan) 94. Drt asma, drt basma, ki tekir bir sallama. Nadur? (nek) 95. Babam deve, girmem eve, ek boynuni, girsn eve. Nadur? (emsiye) 96. Oyanda qaya, buyanda qaya, nda sari maya. Nadur? (Msr ekmei/adi) 97. Doxsan doxuz cemaat, ki mezzin, bir imam. Nadur? (Tespih) 98. Bilmece bildirmece, El stunda kaydrmaca. Nadur? (Sabun) 99. Fadime pat pat, Eteklari qat qat Nadur? (Lahana) 100. Sabainan qaxtm, Sari ziyaya baxtm. Nadur? (Gne)

Vesbiye Torun deirmende (solda)

Bizim Ahska

49

Amasyann Altn Tarihi

nal KALAYCI

ismiyle ilgili aklamalar ve bu ehir iin tarihte kullanlm dier isimlerle ilgili bilgiler verilmektedir. Bunlar arasnda Yunanlardan nce ehrin sakinlerinin Trkler olduu ve ehrin isminin mas adnda bir kiiye dayand iddias dikkat ekiyor. Yine Amasya iin farkl dnemlerde Badadr-Rmdan Kasrs-Seltne kadar on ayr ismin kullanld belirtiliyor. Amasya halk bal altnda, kaynaklara dayanlarak Amasyallarn hangi kavimlerden, hangi kabilelerden, hangi boy ve oymaklardan olutuu ayrntl olarak ele alnm. Ayrca 1921-Moskova Antlamasyla Sovyet Grcistanna braklan Batumun Mslman halknn bir ksmnn da buraya yerletirilmesi, 5000 Evld- Ftihann ve irvanzadelerin de vilyete iskn, bu blmde dikkatimizi eken bilgiler arasnda... Amasya Tarihinin Ana izgileri bal altndaki bahislere, Pontos dnemiyle balanm. Pontos ismiyle ilgili iddialar ve bunlarla ilgili izahlar verilmi. Bunlar iinde Pontos isminin asl Pon olup bu da Hun isminin bozulmu eklinden ibarettir (s. 28) ifadesi, ayrca Pontos Kralln kuran ailenin bir Pers sllesi olduu anlatlm. Pontos dnemi, geni bir ekilde ele alnm. Son zamanlarda Yunan anlamda Pontosuluun bilimsel temelden yoksun olduu aka ortaya konulmu. M. 63 ylnda Romallarn Pontos Krallna son verii anlatlrken u satrlar zerinde uzunca dn-

Yunus Zeyrek tarafndan yazlan ve Amasya Valiliince bastrlan Amasyann Altn Tarihi adl kitap okuyucuyla bulutu. Mukavva kapak iinde 108 renkli sayfadan meydana gelen kitabn ebad da dikkat ekici. Sanki daha irin. Sar, mat ve parlakln birletii sayfalara serpitirilmi tam 74 resim, fotoraf, harita vb. grnt, deta kartpostal edasyla sizi kendine ekiyor. Hatta bir albm kartrdnz hissine kaplyorsunuz. Alt ana balk ve bu balklar altnda eitli alt balklardan oluan eserin sonunda da zengin bir kaynaka gryoruz. Kitabn ilk sayfalarnda Vali Halil brahim Dazn Takdimi ve eserin yazar Zeyrekin nsz yer almaktadr. Asl bahisler, Amasya Corafyas bal altnda blgenin tarih corafyasyla balamaktadr. Amasya

50

Bizim Ahska

memizi gerektiriyor: Roma dneminde Hristiyanl kabul etmesi iin byk bask ve zulm yaplmtr. Teodos zamannda Hristiyan olmayan tek kii kalmamtr. (s. 37) Roma ve Bizans dneminden sonra balayan Seluklu Trk devirleri srayla ele alnm. Amasyann 1068de Seluklular tarafndan fethi ve bu noktada Danimendli dnemi ve kltr hayatmz iin ok nemli eserlerden biri olan Danimendnameden yararlanlm. 1175te Danimend ilinin Seluklular tarafndan fethiyle balayan yeni dnem, Baba shak isyan, cidd kaynaklar nda ele alnm. lhanl ve Artana dnemleri, Kad Burhaneddin Beylii ve bunlara paralel olarak muhtelif bahisler, kitab zenginletirmi. 1353 ylndan sonra Amasyann Osmanl ynetimine gemesi ve sonrasnda Amasyada yetien, grev yapan, ocukluu burada geen ehzadeler dnemi de renkli bir slp ve resimlerle verilmi. Bunlar arasnda kimler yok ki: eleb Mehmed, II. Murad, Fatih, ehzade Alaeddin, II. Bayezid, Yavuz, ehzade Ahmet, hazin bir ekilde hayata veda eden ehzade Mustafa Timurun 1402de Amasyay almas, eyh Bedrettin isyan yine Amasya ile anlan olumsuz eyler olarak kitapta yerini alm. Kitapta, Eski Komularmz: Ermeniler bal altnda Ermeni faaliyetleri anlatlmaktadr. Bilhassa Merzifonda Amerikan Koleji adndaki okulun yapt ykc etkiler mill bir duyarllkla arpc bir ekilde dikkatlere sunulmu. Atatrkn el yazsyla yer verilen Amasya Tamimi, son dnemde Amasya ile zdelemi tarih bir olay olarak kitapta yerini alm. Beinci ana balk altnda Amasyada Yetien nller ksa ksa tantlm. Akemseddin gibi byk limlerin de bu kiiler arasnda yer aldn okuyunca armadk desek yalan olur. k Paa, Mihr Hatun, Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Seyyid Nigr, Esat Uras ve smail Hami Danimend gibi renkli ahsiyetler bata olmak zere on sekiz portreye yer verilmi. Kitabn son blm, Evliya elebnin nl Seyahatnamesinde yer alan Amasyayla ilgili bahislerden meydana gelmektedir. Kalesi gklere doru ykselir. Zirvesindeki burlar ve ok yksek surlar, mavi bulutlar iinde kaybolur. Ak havada le zaman, kale iindeki cami minareleri, ev damlar grnr ki bir i kaledir. epeevre alan 9060 admdr (s. 87) ifadeleri, elebnin Amas-

ya tasviridir. Evliya eleb, Amasyann camilerinden ziyaretghlarna kadar, medreselerinden kervansaraylarna kadar pek ok eyden bahsetmi. Bu bilgiler sistemli hale getirilerek yirmi be alt balk altnda verilmi. Zeyrek, bu bahisleri Seyahatnamenin aslndan alarak kullanm. Amasyann Altn Tarihi, dile hkim bir ustann etkileyici slbuyla kaleme ald, her ehre nasip olmayan ve okuyucuyu skmayan nefis bir kitap. Dipnotlara boulmayan ama verilen her bilginin de kayna bir ekilde ifade edilen eser, Amasyay kuruluundan gnmze kadar bir belgesel tadyla anlatm. Mill uurla yazlan bu kitab okuyan btn Amasyallarn byle hametli bir mazinin zerinde durduklar iin kendilerini daha gl hissedeceklerine phe yok. Kitabn arkasnda yer alan kaynaklardan ve kuvvetli bir dil ve slp zerine kurulan metinlerden, bu eserin szme bilgilerle meydana getirildii anlalmaktadr. smi de cismi de altn olan bu esere emek veren mellifi ve eseri gn yzne karanlar tebrik ediyoruz Not: Kitap iin iletiim telefonu 0358 218 49 80.

BZM AHISKA DERGSN OKU OKUT ABONE OL ABONE BUL TAVSYE ET SADECE 25 TL POSTA EK NO: 403 598
Bizim Ahska

51

Zaim Dedenin Anlattklar

Nilfer DEVREVA Ahska Trkleri, 1944 srgnnden sonra 1989da kan zbekistann Fergana Vadisinde patlak veren olaylar sonucu ikinci bir srgnle kar karya kaldlar. Bu olaylarda yz bine yakn Ahskal, zbekistandan mecburen kartlarak Rusya bata olmak zere dnyann drt bir yanna savruldular Trkiye Cumhuriyeti, Sovyetler Birliinin dalma srecinde yalnz kalan Ahska Trklerinin elinden tutmak amacyla, baz almalar yapt. 02.07.1992 Tarihli 3835 Sayl Ahska Trklerinin Trkiyeye Kabul ve sknna Dair Kanunu kard. Bir grup Ahskaly getirip Idra yerletirdi. Bunu mteakiben binlerce hemehrimiz Trkiyeye geldi. Bugn Bursa bata olmak zere zmir, stanbul ve Denizlide birok Ahskal yaamaktadr. Baz madd skntlar olsa da, uzaklarda kalan yakn akrabalarn zleseler de onlar Trkiye topraklarnda bulunmaktan son derece memnunlar. Trkiyede sosyal hayata ve kltrel faaliyetlere katlma ynnden bir skntlar yok. 2009 yl yaznda yaptm Trkiye seyahatimde Bursada yaayan Zaim dedeyle konutum. Ahskadaki hayatn, srgn ve Trkiyedeki yaay sordum. Zaim dede, 1930da Ahskann Mugaret kynde dnyaya gelmi. 1944 felketinde, zbekistann Andican vilyetinde srgn treninden indirilmi. 1954te de ailece Namangan vilyetinin Kogay kyne yerlemiler. Zaim dedenin zbekistan yllar bin bir skntyla dolu. Srgnn ilk yllar alk susuzlukla gemi. Azim ve gayretle yllar sonra ev bark sahibi olmu. 2005te de ailece Trkiyeye g etmiler. Zaim dede imdi alt ocuu ve torunlaryla beraber Bursada mutlu bir hayat yaamaktadr Zaim dedeye Ahskadayken okula gidip gitmediini soruyorum. Tam altnc snfa kadar Grc mektebinde okudum kzm. O zamanlar her ey iyiydi. Grclerle ayn mektepte okumamza ramen hibir ayrm sz konusu deildi. Sanki ayn millettenmi gibiydik. Huzursuzluk yoktu aramzda. Baarl bir ekilde okuluma devam ederken srgn edildik. Daha sonra Andicanda ancak onuncu snfa kadar okuyabildim. Bu bile byk bir anst benim iin. nk o zamanlar Ahskallarn durumu ok ktyd. Herkes alp abalama derdindeydi. Eitim en son plana atlmt. Bu yzden srgn dnemindeki genler eitimsiz kaldlar ve geimlerini tarlada gece gndz alarak saladlar. Bu srgn nereden kt? Srgnn belirtilerini hi hissetmediniz mi? Srgnden nce iyi bir hayatmz vard, nereden bilecektik Tatszlk, anlamazlk yoktu. Grclerle ok iyi geiniyorduk, bir problemimiz yoktu. Bize yaplanlar Ruslarn kurduu bir oyundur kzm. Bizleri srf Trk olduumuz iin yerli halka nefret ettirdiler. Yetmiyormu gibi evlerimizden barklarmzdan kopararak binlerce kilometre uzaklara srgn ettiler. Bugn bizlerin bu durumu zalim Stalinin kurduu planlarnn eseridir. Peki, ksaca srgn nasl hatrlyorsunuz? Srgn ok ar artlarda geti. Krk gn boyunca hayatta kalabilme sava verdik. Hayatta kalabilenler bugn buralara kadar geldik. O artlar altnda yaama mcadelesi vermek gerekten ok zordu. Alk, susuzluk ve souk bir arada yaanyordu. Bizim vagonumuz yine iyiydi, yemek veriyorlard. Dier vagonlarda durum ok ktyd. Yemek oralara kadar yetmiyordu. Sert bakl, acmasz askerler vard. Korkumuzdan kimse itiraz edemiyordu. lleri vagonlardan alp darya vahice atyorlard. Size gre halkmz bir araya nasl gelir, vatan topraklarnda nasl toplanrz? Her ey bizim abamza isteimize bal kzm. Bizden baka srgne maruz kalan dier milletlerin hepsi vatanlarna geri dndler. Bizler sadece birbirimizden kopuk vaziyette gurbetlerde yayoruz. Yllar nce vahice koparldmz topraklara geri dnmek en byk hakkmz. Bunu yapacak olan da eli kalem tutan, dnen genlerimiz ve hibir zaman yardmn esirgemeyen Trkiye Devletidir. Trkiyede yaamak nasldr? Burada da skntnz var m? Evet, kzm nerede olursak olalm bir araya gelmedike bu skntlar hep olacak. Trkiyeye baktmzda u anda birok Ahskal isiz. ounun alma izni ve sigortas yok. Yallar emekli maa alamyorlar. Byle olunca da hayat zorlayor. Tek isteimiz bu problemlerin zlmesi ve huzurumuzun bozulmamas. Dileim inallah bir gn btn Ahskallar vatan topraklarnda bir arada yaarz.

52

Bizim Ahska

Haberler... Haberler... Haberler...

BYKEL SERPL ALPMAN BKEKE VEDA ETT
Ahska Trkleri tarafndan dzenlenen toplantlara ve konferanslara katlan Bykeli Alpman, Ahskallarn youn olduu kyleri de dolaarak insanlarn dertleriyle yakndan ilgilendi. Serpil Alpman, Ahska Trklerine verdii deeri, gerek grevi srasnda yapt her trl desteiyle gerekse veda treninde Bakan Mrefeddin Sakboluna gsterdii yaknlkla gstermi oldu. Ahskallar, Bykeli Alpmana bundan sonraki meslek hayatnda salk, mutluluk ve baarlar dilediler. Nilfer Devriova

POSOF DERNENN FTARI

2005 ylndan beri Trkiye Cumhuriyetini Krgzistanda temsil eden Bykeli Serpil Alpman, Bikeke veda etti. Greve balad gnden bu yana Krgzistan-Trkiye arasnda kurduu scak ilikilerle gerek siyas, gerek ekonomik ve gerekse kltrel ynden ok baarl diplomatlk yapt. Bykeli Serpil Alpmann grev sresinin sona ermesi dolaysyla Bikekte veda program dzenlendi. Hayat Otelinde dzenlenen veda programna, Krgzistan Dileri Bakan Yardmcs Ruslan Kazakbayev olmak zere birok Krgz-Trk iadamlar ve diplomatlar katld. Alpmann veda programna Krgzistan Ahska Trkleri Dernei Bakan Mrefeddin Sakbolu da katld. Bykeli Serpil Alpmana meslektalar tarafndan birbirinden gzel hediyeler verildi. Krgzistan Ahska Trkleri adna teekkrlerini ileten Bakan Mrefeddin Sakbolu, Alpmana deri kapl bir satran hediye etti. Alpman, Krgzistandaki btn Ahska Trklerine teekkr etti. Alpman, Ahska Trklerini hep gzel duygularla hatrlayacam. Gelecekte nerede olursam olaym, bu halkn vatana dnmesi iin elimden gelen her trl gayreti gstereceim. dedi. Serpil Alpmann Bykelilik grevine balad ilk zamanlarda Ahska Trkleriyle arasnda hissedilen mesafe, son iki seneden beri yerini scak ilikilere brakmt. Bu zaman zarfnda denilebilir ki Alpman, Ahskallarn gnlnde taht kurmutu. Ankarada faaliyet gsteren Posoflular Dernei, 5 Eyll akam hemehrilere bir iftar yemei verdi. Kzlay-Enerji Otelde verilen yemee ok kalabalk

Bizim Ahska

53

bir hemehri grubu itirak etti. ok duygulu bir ortamda gerekleen iftar programna Posof Kaymakam Muammer Kken de katld. Dernek Bakan rfan Topu ve Kaymakam Kken birer konuma yaptlar. Ankarada yaadklar hlde byk ehir artlarnda kolay kolay bir araya gelemeyen dostlar adeta hasret giderdiler. Posof Kaymakam Muammer Kken, ertesi gn dergimizi ziyaret etti. Bu ziyarete Ankara Dernek Bakan rfan Topu, Etimesgut Dernek Bakan Aydemir Yaar, lkretim Mfettii Arif Kartal, MKEK (Makina ve Kimya Endstrisi Kurumu) Mfettii Mehmet ztrk ve Karayollar Genel Mdrl Daire Bakan Lain Akay da itirak ettiler. Bu kk hemehri toplantsnda da sohbet Bizim Ahska ve Posof zerineydi.

AHISKALI YAAR POSOFTA OKUYACAK

Grcistan Parlamentosu, 2007 ylnda, Avrupa Konseyi sreciyle 1944 ylnda srgne giden Ahska Trklerinin vatana dnne dair kanun kard. 2008 ve 2009 yllar boyunca vatana dn iin Grcistan makamlarna mracaatlar devam etmektedir. Baz aileler ise bu sreci beklemeden kendi imknlaryla ata yurduna dndler. Bugn Ahskada 50 Yaarn anne ve babas Posof kaymakamyla. civarnda aile, atalarnn yaad topraklara dnm bulunmaktadr. Tabii ki hayata yeniden baladklar memlekette bata eitim olmak zere alt yap imknlar hayli snrl. Ahskaya alan Trkiye kapsnn merkezi Posof, Ahskal hemehrilerine karde eli uzatmann gayreti iinde. Bu cmleden olmak zere Posof Kaymakaml, Ahskaya dnm ailelerden biri olan Abamslim ve Dilara iftinin Azerbaycanda okula balayan ilkretim andaki olu Yaar Arifovu Posof Halitpaa YBOya kabul etti. Bu yl 8. snfa kaydolan Yaar, Posoflu kardelerinin arasnda okumann sevincini yaamaktadr. Aile, Kaymakam Kkeni makamnda ziyaret ederek memnuniyetlerini bildirdi. Halitpaa Yatl lkretim Blge Okulu Mdr Alpaslan Tekel, Yaar snf arkadalaryla tantrd ve her trl ihtiyalarnn karlanacan syledi. Posof Kaymakam Muammer Kken, bunu bir balang olduunu ifade ederek daha sonra bu saynn artmas iin gerekenin yaplacan bildirdi. Bizim Ahska dergisi, Posof Kaymakam Sayn Kkeni bu rnek davranndan dolay tebrik eder.

DERGMZDE BAYRAMLAMA
Ahskal genler, Ramazan Bayramnn ikinci gn, 21 Eylde dergimizin idarehanesinde bir araya geldiler. Henz okullar yeni aldndan btn renciler Ankaraya gelmemilerdi. Ankarada bulunanlardan bir grup, Bizim Ahska brosunda buluarak bayramlatlar ve sohbet ettiler. Bayramlamada derginin Genel Yayn Ynetmeni Yunus Zeyrek ve Yayn Kurulu yesi Prof. Dr. lyas Doan da bulundular. Aadaki fotoraf, o gnn hatras olarak kald. Bizim Ahska

54

Bizim Ahska

YILLAR SONRA AHISKADA CUMA NAMAZI

klyorlar. Cemaat toplanncaya kadar hoca Kuran okuyor ve vaaz ediyor. Namaz vaktinin gelmesiyle ieride ezan okunuyor. Normal ev salonu olduu iin minberi yok. mam hutbeyi ayakta okuyor. Namaz sonrasnda herkesin mutlu olduu gzlerinden okunuyor. Zira yllar sonra da olsa, Mslman Trk olarak ata yurtlarna dnmenin huzurunu yayorlar. Kiliselerin faal olduu Ahskada tarih Ahmediye Camii mze olarak kullanlrken evre kylerdeki camilerden yklmam olanlar da samanlk olarak kullanlmaktadr! Ahskallar, yllarca srgn yaamalarna ramen hl umutlarn yitirmemiler ve Allahn her eye kadir olduuna inanyorlar. Bir gn o camilerde de namaz klacaz diyerek yarnlara umutla bakyorlar. Ahskada faaliyet gsteren Mesket Trkleri Dernei Bakan Hasanbey Mseddinolu, imdilik vatana 50 aile geldi. leride oaldmzda hkmetimizden cami talebimiz olacaktr. dedi.

Yzyllardan beri Mslman Trk ahalini yaad ve ezanlar semalara seslenen Ahska, 1944 srgnyle karanla gmld. Camiler ya kapatld, ya ykld, ya da samanlk olarak kullanld. 65 seneden beri azan okunmayan ve cemaati srgn edilmi olan Ahskada artk cemaat var ve Cuma namaz klnyor. Srgnden dnen bir ksm Ahskal kardelerimiz, imdilik cuma namazlarn bir evin salonunda

TRKYE DYANET VAKFINDAN AHISKAYA 50 KURBAN

Ahskaya dnerek hayata vatanda devam eden kardelerimizi Diyanet Vakf yalnz brakmad. Posof ile Mfts kr Kk bakanlndaki bir heyet, Ahskaya giderek incelemelerde bulundu, aileleri evlerinde ziyaret etti. Onlara, Kurban Bayram mnasebetiyle burada bir kurban kampanyas dzenleneceini syledi. Posof Mfts ve beraberindeki heyet, Ahskada faaliyet gsteren dernek temsilcileriyle de grt. Hep birlikte Ahska hayvan pazarna gidildi. Heyet, burada kurban olarak kesilecek hayvanlarn fiyatlar hakknda bilgi ald. Piyasa yoklamas yapld. Bu inceleme sonucunda 50 adet kurban hissesi satn alnd. Kurban bayramnn birinci gn yine Diyanet Vakf kontrolnde kesilecek kurbanlar Ahskallara emanet olarak teslim edildi. Halil brahim Ataman - Posof
Bizim Ahska

Trkiye Diyanet Vakf, ata yurtlarna dnen Ahska Trklerine kurban ba yapt.

55

Ahskada Hazin Bir Anma Treni

Halil brahim ATAMAN

Aradan tam 65 yl gemesine ramen aclar hl unutulmad. Tam 65 sene nce bugn, vagonlara doldurularak buralardan srlmlerdi. 65 sene sonra vatana dnen Ahskallar, bu meum/uursuz gn, 15 Kasm pazar gn, srldkleri yerde andlar. Ahskada faaliyette bulunan Grcistan Ahska Trkleri Vatan Cemiyeti tarafndan dzenlenen anma toplantsna, Ahskaya dnm olan hemehrilerimiz katld. O gnleri yaayanlar, yaadklar vahet gnn anlattlar. Bir maheri andran 14-15 Kasm 1944 gecesi, imdi vatana dnm olan aileler tarafndan adeta yeniden yaand. Program, Cemiyetin Tiflis Merkezi Bakan smail Molidzenin a konumasyla balad. Molidze, konumasnda u szlere yer verdi: imdili vatan toprana 50 kadar aile dnmtr. Gelecek gnlerde daha ok hemehrimiz gelecektir. Vatana dnen hemehrilerimizin skntlarn Grcistan hkmetine daha kolay iletmek amacyla Cemiyetimiz faaliyettedir. Bugn burada, srgnde ve srgnden sonra aramzdan ayrlm olan hemehrilerimizi rahmetle anmak iin toplandk. Onlarn ruhunu detmek iin Kuran okuyacak ve dualar gndereceiz. Allah, bu millete bir daha byle aclar gstermesin. Halkn srgn trenine bindirildii demiryolu istasyonuna gidildi. Srgn yaayan Mehemmet ve Mustafa dedeler o gn anlattlar. Bu istasyonda halkn nasl toplandn ve vagonlara nasl doldurulduunu, o gnlerin acsn yaayarak anlattlar. Yolculuk esnasnda souk, alk ve hastalktan saysz insann ldn, bunlarn cenaze namaz klnmadan Rus askerlerince arazilere atldn anlattlar. Bunlar anlatrken gzyalarn tutamadlar. ok duygulu anlarn yaand programda genler de konutular. Onlar, ana, baba ve dedelerinden dinledikleri ac hatralar dile getirdiler. Bu ac hatralarla bydklerini ve bugn vatanda bu program dzenlediklerini syleyerek imdi vatanda olmann sevincini yaadklarn ifade ettiler. Yaplan konumalardan sonra Ahskal evket Hoca Kuran okudu. hedaya dualar gnderildi. Haapurlar yenildi ve aylar iildi. Bu ikramdan sonra sofra duas edildi.

Bu yk vagonlaryla srldk!

Mehemmet ve Mustafa dede

smail Molidzenin konumas.

Hatra Fotoraf

56

Bizim Ahska